SEMINARSKI RAD

IZ EKOLOGIJE OVJEKA

GENETIKE POSLJEDICE NARUAVANJA EKOLOKE SREDINE

SADRAJ
1. UVOD............................................................................................................................3 2. DVOJAKO DJELOVANJE POLUTANATA...............................................................4 3. PROCES GENETSKOG INENJERINGA ...............................................................5 4. UPOTREBA GENETSKI MODIFIKOVANIH ORGANIZAMA...............................6 4.1. Primjena GMO u proizvodnji hrane...........................................................................6 4.2. GM kukuruz u paniji.............................................................................................8 5. NARUAVANJE EKOLOKE SREDINE..................................................................9 6. ZAKONSKA REGULATIVA....................................................................................11 7. UTICAJ NA ZDRAVLJE ..........................................................................................11 8. ZAKLJUAK..............................................................................................................13 9. LITERATURA............................................................................................................14

1. UVOD
Jedan od najveih problema dananjice svakako je sve vea zagaenost ivotne sredine, vode, vaduha i zemlje, a posebno u industrijski razvijenim zemljama. Uticaji na ivotnu sredinu dolaze i od ive i od neive prirode, kao i od ovjeka koji svojim aktivnostima mijenja prirodu i radikalno utie na sve ekoloke procese. ovjek kroz svoje aktivnosti koristi razliite polutante koji mogu biti mutageni, toksini, kancerogeni itd. Najuoljivije posljedice zagaenja prirodne sredine svakako su bioloke posljedice, koje su vidljive, ali pri tome nikako ne moemo zanemariti injenicu da posljedice zagaenja rezultiraju i promjenom genetike strukture populacije razliitih organizama, pa i samog ovjeka. ovjek je razvio i relativno novu tehnologiju - genetiki ininjering koji manipulie genima razliitih vrsta organizama. U ovom radu elim da objasnim kako promjene genetike strukture mogu uticati na naruavanje ekoloke sredine. Raznolikost ivog svijeta je najpouzdaniji pokazatelj globalnih ekolokih promjena. Kroz djelovanje razliitih faktora sredine, mnogi organizmi se ne mogu prilagoditi novim uslovima koje nameu globalne promjene i tako da mnoge vrste pod uticajem tih promjena nestaju, a globalna slika biodiverziteta znaajno se mijenja.

2. DVOJAKO DJELOVANJE POLUTANATA

"Promjene na populaciono-genetikom nivou mogu biti posljedica dvojakog djelovanja polutanata. Jedan od naina je u prvom redu poveanje stope mutabilnosti usljed mogueg djelovanja mutagenog efekta nekih polutanata. Drugi nain ostvarivanja promjena je putem mijenjanja pravca i intenziteta prirodne selekcije, do ega dolazi usljed izmjene fizikih i hemijskih karakteristika prirodne sredine zagaivanjem."1 Prema ovom rijeima, jasno je, da se zagaenje prirodne sredine kree u dva pravca. Takoe, ima sluajeva kada nema polutanata koji neposredno djeluju na genetiki materijal. To znai da nee izazvati nikakve promjene u samoj genetikoj strukturi organizama, ali mogu deformisati i drastino izmijeniti sredinu. Recimo, neki vidovi aerozagaenja ne sadre mutagenu supstancu ali izazivaju promjenu sredine, a kao posljedicu imamo promijenjenu sredinu, u kojoj postojei organizmi, mijenjaju adaptivni sistem i prirodna selekcija djeluje u pravcu koji diktiraju novostvoreni uslovi. Ukoliko su mutageni faktori sastavni dio zagaivaa, oni izazivaju mutacije koje

naruavaju adaptivni sistem populacije, pri emu prirodna selekcija mijenja pravac i intenzitet svog
djelovanja. Upravo u tome i jeste znaaj prouavanja i zatite ivotne sredine, i utvrivanja genetike raznovrsnosti za razvoj ivog svijeta. Utvrivanje genetike raznovrsnosti organizama koje ovjek gaji i koristi ima za cilj poboljanje sorti i rasa, dok utvrivanje genetike raznovrsnosti kod ljudi ipak

daje mnoge dragocjene podatke i moe se iskoristiti za poboljanje opteg kvaliteta ivota (preventiva u medicini, specifine terapije). Zajedniko svim faktorima jeste da mogu izazvati promjene u nasljednom materijalu organizama, odnosno u genima. Poznato je da je DNA zapis individualnosti jednog ivog organizma. Danas naunici sve vie rade na razvoju genetikog inenjeringa (GE) koji je radikalno nova tehnologija koja manipulie genima. Putem genetikog ininjeringa, naunici su doli u priliku da uzimaju gene iz jedne forme ivota i stavljaju ih u druge. Geni iz bakterija, virusa, biljki i ivotinja, pa ak i ovjeka, stavljaju se u biljke kao to je soja, ito, pamuk, da bi se poboljao njihov kvalitet, ali i da to donesu komercijalni prinos. Tako modifikovane biljke, odnosno njihov prinos, se pretvara u hranu i prodaje na tritu.
1

Dr Marko Aranelovi: Promene genetike strukture populacija organizma kao posledica zagaivanaj prirodne sredine, Beograd, 1989, str. 16.

Molekuralni biolozi su razvili mnoge enzime koji mijenjaju strukturu DNA u ivim organizmima. Neki od tih enzima mogu razdvajati i spajati elemente DNA. Koristei pojedine enzime, naunici mogu da izdvoje pojedine gene iz DNA i izgrade prilagoen DNA korienjem tih gena. Sa tim znanjem genetski inenjeri vjeruju da mogu da poprave hranu koju jedemo. Na primer, paradajz je osjetljiv na hladnou, ime se skrauje sezona roda. Ribe, sa druge strane, preivljavaju u jako hladnoj vodi. Naunici identifikuju pojedine gene ribe koji je ine otpornom na hladnou i koriste tehnologiju genetikog ininjeringa da ubace taj gen u paradajz. Time se omoguava da se produi sezona roda paradajza. Generalno postoje dvije vrste genetiki modifikovanih usjeva i to: usjevi koji su modifikovani da budu otporni na herbicide i modifikovani da proizvode toksine. Prva grupa usjeva nakon tretmana herbicida za suzbijanje korova ostaje vitalna, a druga grupa usjeva lui toksine koji unitavaju insekte. Genetski modifikovani (GM) usjevi poeli su da se gaje 1996. godine. Tri etvrtine GM usjeva u svijetu se gaje u USA i Kanadi. Vodei usjevi u USA su soja i kukuruz (uveni BT kukuruz izmeu ostalog) dok je u Kanadi vodei usjev uljana repica.

3. PROCES GENETSKOG INENJERINGA

Proces genetikog inenjeringa zahtijeva uspjeno ostvarenje nekoliko faza: - identifikaciju organizma sa specifinim svojstvom i i ekstrakcija njegove DNK, - kloniranje gena koji kontrolira to svojstvo, - kreiranje gena kako bi se izrazili na odreen nain, transformaciju, gena u biljne oplemenjivanje uzgoj transgenskih linija. elitnih biljaka i unoenje stanice,

Slika br.1. Proces genetikog inenjeringa. Izvor: www.tempus16140.rs.sr

4.

UPOTREBA GENETSKI MODIFIKOVANIH ORGANIZAMA

Genetikiki modifikovani mikroorganizmi primjenjuju se u razliitim podrujima: poljoprivreda, prehrambena, farmaceutska, hemijska industrija, te u rudarstvu i kontroli oneienja okoline.

4.1. Primjena GMO u proizvodnji hrane

Slika br. 2. Proces dobijanja gmo hrane. Izvor: www.tempus16140.rs.sr

Genetiko inenjerstvo i ubacivanje gena iz jednog organizma u drugi, uvijek je djelimino neprecizno. prenose gene iz jednog drugi, s tim da se gen uzeti iz jednog njegovo ubacivanje u organizam je uglavnom posljedica takvog gena, mogu se ugroziti gena koje su veoma tog uvijek mogli organizma. nisu stvarati prouili neke Genetiari organizma u moe precizno organizma, ali drugi sluajno. ubacivanja funkcije drugih bitne za ivot Naunici sigurnou nove vrste, bez mogu biti jo ivotne sisteme Kao

u tolikoj mjeri da bi sa stvaranja mutanata koji tetni za ivotnu okolinu i nae zdravlje.

Genetiki modifikovane organizme, na primjer sjeme neke biljke, insekti, ptice i vjetar mogu prenijeti takvo u druge krajeve ili na druga polja. Polen iz modifikovanog bilja se moe razmijeniti sa genetski prirodnim usjevima i divljim roacima. Svi usjevi, organski i modifikovani, su nezatieni od zagaivanja kroz razmjenu polena. U poljoprivredi, stvaraju se nove vrste koje su otporne na herbicide, to utie i na dalje korienje herbicida kao i pesticida. Sama ekologija moe biti unitena. Jer se stvaraju novi organizmi koji se na neki nain mogu takmiiti sa lokalnim, odnosno vrstama koje su ve postojale, i tako mogu uzrokovati velike probleme u prirodi. Kada se genetiki modifikovan organizam oslobodi u prirodi njega je je nemomogue opozvati, ili vratiti u laboratorije, a niko sa potpunom sigurnou ne moe rei kako e tei njegov razvoj i kako e to uticati na organizme u okruenju.

irenje i zadravanje Slika br. 3. Uvoenje biljke u proizvodnju. Izvor www.gmo.hr Jedno od najee korienih povoljnih svojstava koje se genetikim inenjerstvom postiglo u biljkama za poljoprivrednu i prehrambenu proizvodnju je tolerancija na herbicide glifosat i glufosinat. Time se postie manje ruenje uzgojnih biljaka herbicidnim tretmanom, a istovremeno se u zatiti od korova koriste navedeni herbicidi irokog spektra (irina spektra poveava i djelovanje na uzgojnu biljku), a koji su manje toksini od nekih specifinih, to je toksikoloki i ekoloki povoljnije, odnosno manje herbicida povoljnijih toksikolokih svojstava odlazi u okolinu i ostaje u namirnici. Takoe uspjeno je preneseno svojstvo otpornosti na tetoine. Primjer je kukuruz s genom Bacillus thuringiensis, bakterije iz zemljita koja se ve etrdeset godina koristi za unitavanje larvi komaraca i drugih insekta. Takav kukuruz sam stvara tzv. BT-toksin, kojim postaje otporan na tetoine (kukuruzni moljac i kukuruzna zlatica) bez dodatnih insekticidnih tretmana. Drugi primjer je paradajz s blokiranim enzimom mekanja (kvarenja) koji je prirodno prisutan u njoj, ime paradajz postaje dugotrajniji. Neka od drugih svojstava koja se nastoje ugraditi ovom tehnologijom u biljke koje se uzgajaju za proizvodnju namirnica, s vie ili manje uspjeha, jesu poboljana nutritivna vrijednost, odnosno poveani sadraj proteina, vitamina (ria s provitaminom A zlatna ria, i rajica s poveanim sadrajem likopena) i modifikovani sadraj masnoa. U eksperimentalnoj fazi su usjevne biljke s genetskim modifikacijama koji ih ine otpornijim na nepovoljne klimatske i druge uzgojne uslove - vruinu, smrzavanje, suu i smanjeni sadraj azota u zemljitu. Pod pretpostavkom da doe do njihove komercijalizacije, ove sljedee generacije GMO biljaka izazvae revoluciju u poljoprivrednoj proizvodnji.

Izmeu 60 70% preraene hrane u SAD sadri najmanje jedan sastojak iz GM biljaka. U genetikom inenjeringu se koriste genetski markeri a primjena genetskih markera otpornih na antibiotike je izazvala strahove od rasta otpornosti na antibiotike kod ovjeka i ivotinja kao rezultat prelaska gena iz GM biljaka na bakterije u probavnom traktu. To se oznaava kao horizontalni prenos gena meu nesrodnim organizmima. Proizvodnja genetiki modifikovane hrane u javnosti, ali i u naunim krugovima ima podjednaki broj pristalica i protivnika. Prema rijeima predstavnika velikih GM korporacija, cilj genetike modifikacije je stvaranje novih i boljih vrsta koje e poboljati ljudsku, ali i ivotinjsku ishranu. Razlozi koji idu u prilog proizvodnji ovakve hrane veoma su jasni, ali posljedice koje bi takva hrana mogla da izazove nisu ispitane, jer je tako neto i nemogue predvidjeti u laboratorijskim uslovima. Poto se genetski modifikovane vrste ve uzgajaju, moe se rei da je eksperiment izaao iz okvira laboratorija, a da prethodno nije jasno utvreno koliko daleko eksperiment moe da ode, na koji nain se kontrolie i kolika e teritorija, pa samim tim i populacija, biti obuhvaena njime. Kada je rije o protivnicima genetiki modifikovane hrane, kao i onima koji nisu u potpunosti protiv takve ideje, ali zagovaraju da se sa takvom modifikovanom hranom vrlo oprezno postupa, argumeti se odnose na uticaj ovakve hrane na ljudsko zdravlje, to nije ispitano, niti je dokazano da je tako neto nedvosmisleno bezopasno.

4.2. GM kukuruz u paniji

Istraivanja objavljena skorije pokazuju da suivot GM i ostalih usjeva naroito organskih ne funkcionie po planu. panija je jedina zemlja u Evropi koja na znaajnijoj povrini uzgaja GM kukuruz. Organski proizvoai u Kataloniji i Aragonu na sjeveru panije morali su da obustave proizvodnju kukuruza, a razlog je jednostavan GM kontaminacija. Blizu 40 konvencionalnih non-GM farmi kao i farme koje proizvode organski ugojenu hranu su u ovim oblastima analizirane 2005. godine i sedam od njih su bile kontaminirane GM kukuruzom, od kojih neke sa po dvije sorte GM kukuruza.

Genetske modifikacije na ivotinjama u poljoprivredne svrhe:

SVRHA Bri prirast/ Mravije meso/ Razvoj tehnologija Izmijenjen sastav mlijeka Proizvodnja 'BioSteel svile u mlijeku Redukcija fosfornih spojeva u izmetu svinja Poveanje proizvodnje vune Otpornost na bolesti

IVOTINJA Goveda, svinje, zeevi, ovce. Goveda Koze Svinje Ovce Svinje, ovce, zeevi

TRANSGEN / IZVOR Hormoni rasta/faktori: humani, govei, od takora, svinjski, pilei Dodana kopija gena za kazein; Razgradnja gena za laktoglobuline: krava Geni pauka Geni za phytase: Bakterije Geni za sintezu cisteina: bakterije Hormoni rasta: ovce Monoklonska antitijela: mievi Geni koji kodiraju za ovojnicu virusa.

5. NARUAVANJE EKOLOKE SREDINE Posljedice upotrebe genetikog inenjeringa su vrlo iroke, pa se postavlja i pitanje uticaja oslobaanja GMO na okolinu, bioraznolikost i stabilnost ekosistema. Uvoenjem novih organizama u svoju okolinu, ovjek jo jednom zadire u prirodne procese koji su se uspostavljali milionima godina, a zadiranje u arhaine prehrambene lance izaziva poremeaje odnosa u ekosistemu i ugroava postojanje vrsta i samog ekosistema. takoe, usljed procesa opraivanja dolazi do bjeanja gena s novih usjeva i njihovog ukrtanja sa divljim srodnim vrstama, tako da moe doi do irenja svojstava namijenjenih uzgojnim biljkama na divlje biljke i korov. Geni se prenose polenom, a ukoliko doe do ukrtanja nastaju nove vrste, odnosno biljeke tolerantne na herbicide i super korovi. Neki od uticaja GMO na okolinu su: - rezistencija tetoina iako je rezistencija na BT toksin apliciran pricanjem zabiljeena pojava, rezistencije na BT modifikovane biljke za sada nema, no njena je pojava vjerovatna. Ona se za sada nastoji izbjei mijeanjem s konvencionalnim biljkama ime se potencijalno recesivno rezistentne tetoine mijeaju s osjetljivima pa se spreava nastanak monozigotnog rezistentnog potomstva. - efekat na neciljane vrste uzgojne biljke direktno ili indirektno podravaju ne samo parazite i tetoine nego i itav niz drugih artropoda i organizama (ptice su npr. zavisne o kukcima). Najpoznatiji sluaj uticaja GMO na neciljane vrste je bila teza da je polen Bt

10

kukuruza toksian za larve

rijetkog leptira Monarch. Ova teza je bila predmet brojnih

ekolokih istraivanja, no rezultati su kontraverzni. - Efekt na prirodni habitat u smislu modifikacije prirodnih prehrambenih lanaca. Uvoenjem novih vrsta i smanjenjem i eliminacijom postojeih o kojima zavise nadreeni dijelovi prehrambenih lanaca, ovjek zadire u prirodne arhaine odnose, to mu se do sada u istoriji uvijek vraalo novim zdravstvenoekolokim rizicima. - Bijeg transgena sjeme, polen bijeg transgena s ciljne vrste na korov putem polena je jedna od ve zabiljeenih pojava, koja se smatra naroito nepovoljnom za bioraznolikost, a irenje transgena rezistencije na herbicide na srodne vrste korova dovodi do stvaranja superkorova otpornih na taj herbicid. U svijetu postoji dosta primjera koji dokazuju tetno dejstvo GMO-a. U njemakom gradu Heseu, izmeu 2000. i 2002. godine, 12 krava je umrlo hranei se GM kukuruzom Bt176. Uzrok smrti je ostao nepoznat jer, kako kau vlasnik krava i Greenpeace Njemaka, odgovorni institut nije valjano radio svoj posao. A eksperiment jednog kanadskog univerziteta je pokazivao dvostruko veu smrtnost pilia hranjenih GM kukuruzom ardon LL od kontrolne grupe hranjene obinim kukuruzom. Takoe, protivnici GMO opominju i na mogue negativne uticaje na prirodno okruenje, promjene ekosistema, ali i moralne dileme. Iako zagovornici genetski modifikovane hrane tvrde da opasnost po zdravlje ne postoji i da kod ljudi koji su uzimali takvu hranu nisu uoeni nikakvi zdravstveni problemi, protivnici koritenja GMO upozoravaju na to da je prolo premalo vremena od poetka uzgajanja i korienja genetski modifikovanih vrsta i da je pravo pitanje kakvi e biti rezultati na due staze. Uticaj na prirodno okruenje i ekosisteme jo uvijek nije dovoljno istraen, ali prema dosadanjim saznanjima i podacima, a ve sada je mogue rei da je on negativan, jer se ugroavaju prirodne vrste, koje mogu u potpunosti nestati, bilo zbog poveane smrtnosti, bilo zbog prirodnog (spontanog) ukrtanja s genetski modifikovanim vrstama, usljed ega zaprvano nastaju i genetiki nove vrste. Iako pristalice genetskog inenjeringa tvrde da nove vrste, koje obezbjeuju vee prinose ili daju vie mesa, predstavljaju rjeenje za problem gladi i siromatva, malo ko je potpuno uvjeren u to. Potpuno je jasno da najvie koristi od usjeva imaju velike korporacije koje su svojim agresivnim kampanjama osigurale brz proboj GM hrane na trita irom svijeta. Te korporacije posjeduju tehnologiju genetikog inenjerstva pomou kojeg poveavaju profit

11

poljoprivrednih kompanija koje oni kontroliu, te na taj nain nameu nova pravila koja idu na tetu poljoprivrednika. Otpornost na bolesti i tetnike, otpornost na herbicide, poboljanje hranidbene vrijednosti, kulture tolerantne prema uslovima sredine

6. ZAKONSKA REGULATIVA
U Republici Srpskoj postoji Centar za ivotnu sredinu iz kojeg upozoravaju da je rezultat genetskih modifikacija nepredvidiv i da moe da doe i do mnogih nepoeljnih zdravstvenih problema. Propisi koji tretiraju ovu materiju u Republici Srpskoj su Zakon o zatiti ivotne sredine ("Slubeni glasnik Republike Srpske", broj 28/07) i Zakon o genetiki modifikovanim organizmima ("Slubeni glasnik Republike Srpske", broj 103/08). U lanu 103. Zakona o zatiti ivotne sredine stoji da oslobaanje genetski modifikovanih organizama predstavlja opasnu djelatnost rizinu za ljude, imovinu ili ivotnu sredinu.

7. UTICAJ NA ZDRAVLJE
Uticaj genetiki modifikovane hrane na ljudsko zdravlje nije dovoljno ispitan, jer `brzinska` ispitivanja koja sprovode korporacije najee se odnose na uporeivanje nivoa odreenih hranjivih supstanci u ispitivanoj namirnici i njenom genetiki modifikovanom srodniku. Dovoljno je da su nivoi supstanci slini, pa da GM namirnica dobije odobrenje da izae na trite. Iako se prilikom genetske modifikacije mogu pojaviti odreeni virusi, moguu pojavu virusa niko ne ispituje. Naunici jo ne mogu sa sigurnou rei koje e sve posljedice imati GM proizvodi, iako su ve evidentni neki zdravstveni problemi kod ljudi koji su konzumirali biljne i ivotinjske proizvode i ivotinja koje su hranjene GM hranom. Posljedice konzumiranja GM hrane, tvrde strunjaci, mogu biti razne alergije. Primjer za to je i genetski modifikovana soja firme `Pioneer`, koja je reklamirana kao najbolji ispitani proizvod, ali ubrzo je morala biti povuena sa trita, jer je izazvala masovne alergijske pojave. A mnogi GMO, navode strunjaci, nose gene koji su otporni na antibiotike, to moe prouzrokovati velike zdravstvene probleme. Prema zakonima Evropske unije, geni koji su otporni na kliniki bitne antibiotike su se morali izbaciti iz upotrebe do kraja 2004. godine u komercijalnim proizvodima, a do 2008. godine kod primjene GMO za eksperimentalne svrhe. Bez dugotrajnog testiranja niko ne moe da zna koliko je ta hrana tetna i u kojoj mjeri moe negativo uticati na nae zdravlje, kao i na samu ivotnu sredinu. Izmeu 1 i 2% odrasle

12

populacije te oko 5% djece pate od nekog oblika alergije na hranu, a GM hrana bi mogla uticati na poveanje alergija.

8. ZAKLJUAK

Nekad mi se ini da su genetiki modifikovani organizmi svuda oko nas i da je nemogue bilo ta uiniti. Meutim, ipak i mi, moemo uiniti bitne stvari. Prije svega potrebno je dobro se informisati o genetiki modifikovanim organizmima, kao i o

13

proizvodima koje koristimo. Posebna panja treba da se obrati na sastojke dobijene iz kukuruza i soje u preraenim namirnicama. Najvei svjetski lanci ishrane u USA su 2002. odbacili mogunost upotrebe GM krompira , ukljuujui McDonald's, Burger King, McCain and Pringles. The British Retail Consortium ima stav da UK supermarketi ne trba da budu mjesto prodaje GM krompira. Kontaminaciju usjeva koji nisu GM treba sprijeiti. 0.9% GM dozvoljenog ostatka kontaminacije nije prihvatljivo. Velike svjetske kompanije u velikoj mjeri finansiraju i kontroliu istraivanja, te patentiraju nove vrste. Ono to je do sada bilo zajedniko, vlasnitvo svih, na neki nain postaje privatni posjed bogate manjine, zatien patentom od slobodnog korienja. S obzirom na ovakvu tendenciju i logiku krupnog kapitala, iji je jedini, ili makar najvaniji, cilj profit, malo je vjerovatno da e nove vrste biti besplatno ustupljene siromanim zemljama. Tako siromane zemlje, ve zavisne od dobre volje bogatih, postaju jo zavisnije, ovog puta iskljuivo od privatnih proizvoaa hrane, koji ne samo da proizvode hranu, ve proces kontroliu u potpunosti patentiranjem gena, sjemenja, biljnih i ivotinjskih vrsta i herbicida.

9. LITERATURA
1. Dr Marko Aranelovi: Promene genetike strukture populacija organizma kao posledica zagaivanaj prirodne sredine, Beograd, 1989, str. 16. 2. www.ekoforum.org 14

3. www.gmo.hr 4. www.tempus16140.rs.sr

15