BAKENT NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

SAYISAL SZGE TASARIMI VE UYGULAMALARI

E. ANIL AOLU

YKSEK LSANS TEZ

2008

SAYISAL FLTRE TASARIMI VE UYGULAMALARI

DIGITAL FILTER DESIGN AND APPLICATIONS

E. ANIL AOLU

Bakent niversitesi
Lisansst Eitim retim ve Snav Ynetmeliinin
ELEKTRK-ELEKTRONK Mhendislii Anabilim Dal in ngrd
YKSEK LSANS TEZ
olarak hazrlanmtr
2008

Fen Bilimleri Enstits Mdrl'ne,

Bu alma, jrimiz tarafndan ELEKTRK-ELEKTRONK MHENDSL
ANABLM DALI'nda YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

Bakan (Danman)

:
Prof. Dr. Turhan iftiba

ye

:
Yrd. Do. Dr. Mustafa Doan

ye

:
Yrd. Do. Dr. Hamit Erdem

ONAY
Bu tez 09/06/2008 tarihinde Enstit Ynetim Kurulunca belirlenen yukardaki jri
yeleri tarafndan kabul edilmitir.

...../06 /2008
Prof.Dr. Emin AKATA
FEN BLMLER ENSTTS MDR

TEEKKR

Bu almann ortaya kmasnda ynlendirici ve belirleyici rolleriyle en byk

paya sahip olan Sayn Prof. Dr. Turhan FTBAIna, bana gstermi olduu
zveri ve yardmlar iin, Sayn Yrd. Do. Dr. Mustafa DOANa karlatm
sorunlarn almasnda yardmc olduu ve bu almay titizlikle takip edip deerli
tecrbelerini paylamay esirgemedii iin, Sayn Yrd. Do. Dr. Hamit Erdeme bu
almay zenle deerlendirip yapt katklar iin, sevgili kzm Elif ve eim
Zeynepe maddi manevi her trl destekleri iin en iten teekkrlerimi sunarm.

SAYISAL FLTRE TASARIMI VE UYGULAMALARI

E. Anl AOLU
Bakent niversitesi Fen Bilimleri Enstits
Elektrik-Elektronik Mhendislii Anabilim Dal
Sinyal szme; veri iletiimi, biyomedikal uygulamalar, askeri ve sivil elektronik
sistemler,

endstriyel

uygulamalar

gibi

ierisinde

deiik

sinyal

ileme

yntemlerinin bulunduu sistemlerde yaygn bir biimde kullanlr. Bu almada

saysal sinyal ilemenin en temel dayana olan Ayrk Zamanl Fourier
Dnm ve bu dnmn zayf taraf olan zamanda yerellik sorununu zen
Ksa Zamanl Fourier Dnm ve frekansa gre uyarlamal zaman
leklemesi ile ne kan Dalgack Dnm ayrntl incelenecektir. Daha
sonra bnyesinde istatistiksel szme yaklamlarn da ieren ve birok eniyileme
algoritmas barndran Optimal Szge tasarm yntemleri incelenecektir.
Teorik altyaps hazrlanan IIR saysal szge tasarm teknikleriyle MATLAB
ortamnda benzetim almas yaplacak ve szge tasarmlar iin etkileimli bir
program gelitirilecektir. kinci aamada ise nceden tantlan tekrarsz Optimal
Wiener Szge tasarm teknikleri kullanlarak, gnlk hayatta kullanlabilecek
fetal ECG sinyallerinin anne ECG sinyalinden ve dier grlt unsurlarndan ayrt
edilmesi tasarlanacak bir programla hedeflenmitir. Ayrm sonucu ortaya
kacak olan grltnn dalgack dnm ile temizlenmesi ve bu sonularn
dier yntemlerle salkl karlatrlabilmesi iin eitli baarm ltleri
gelitirilip, yorumlanmtr.
Anahtar Szckler: Saysal Szge Tasarm, Dalgack Dnm, Optimal
Szgeler, Ksa Zamanl Wiener Szge, Fetal ECG Ayrm
Danman: Prof. Dr. Turhan FTBAI, Bakent niversitesi, ElektrikElektronik Mhendislii Blm.

ABSTRACT

DIGITAL FILTER DESIGN AND APPLICATIONS

E. Anl AOLU
Bakent University Institute of Science
Department of Electrical-Electronics Engineering
Signal filtering, is frequently used at data communication, biomedical systems,
military and civilian electronic systems, industrial applications in which different
variety of signal processing techniques are applied. In this study, Discrete
Fourier Transformation, the most important foundation support of the digital
signal processing, will be inquired. In order to overcome the time localization
problem of Fourier Transform Short Time Fourier Transform and with the distinct
property of adaptive time scaling with respect to frequency Wavelet Transform
will be introduced respectively.
With the theoretical foundations of digital IIR filters, interactive digital filter design
program will be developed at MATLAB environment. At the second stage with
the knowledge of optimal Wiener filter design techniques, as an example of real
life problems, it is aimed to design a program which extracts fetal ECG from
mother ECG signal and other noise sources. Noise at the extracted results will be
cancelled by wavelet methods and for the accuracy of the compared results some
performance criteria developed and interpreted.
Keywords: Digital and Analog Filter Design, Wavelet Transformation, Optimal
Filter, Short Time Wiener Filter, Fetal ECG Extraction
Advisor: Prof. Dr. Turhan FTBAI, Bakent University, Department of
Electrical-Electronics Engineering

ii

NDEKLER LSTES
Sayfa
Z...........................................................................................................................i
ABSTRACT............................................................................................................ii
NDEKLER LSTES ......................................................................................... iii
EKLLER LSTES ...............................................................................................v
ZELGELER LSTES ....................................................................................... viii
SMGELER VE KISALTMALAR LSTES..............................................................ix
1.

GR ............................................................................................................. 1

2.

SAYISAL SZGE TASARIMI ..................................................................... 4

2.1. Saysal Szgecin zellikleri ....................................................................... 4
2.2. Szgelerin Snflandrlmas...................................................................... 6
2.1.1. Butterworth szge .............................................................................. 6
2.2.2. Chebyshev szge............................................................................... 9
2.2.3. Chebyshev tip 2 szge..................................................................... 11
2.2.4. Eliptik szge (Cauer szge) ........................................................... 12

3.

SAYISAL FLTRELERN TANIMLANMASI VE GEREKLETRLMES.. 14

3.1. Saysal Szgecin Aktarm levi ............................................................... 15
3.1.1. Tekrarl ve tekrarsz szgecin zellikleri ............................................ 16
3.2. Tekrarl Szge Tasarm ......................................................................... 17
3.2.1. ift dorusal dnm ....................................................................... 19
3.3. Saysal Filtrelerin Gerekletirilmesi......................................................... 21
3.3.1. Direkt (transversal) yap..................................................................... 22
3.3.2. Kafes yaps ....................................................................................... 23
3.3.3. Direkt form 1 yaps......................................................................... 24
3.3.4. Direk form 2 yaps.......................................................................... 24
3.3.5. Seri (cascade) yap ............................................................................ 25
3.3.6. Paralel gerekletirme ....................................................................... 26

4.

OPTMAL VE UYARLAMALI STATSTKSEL SZGELER.................... 27

4.1. Wiener Szge ......................................................................................... 27
4.2. Dorusal Tahmin ...................................................................................... 30
4.3. Grlt Temizleme ................................................................................... 32
4.4. Uyarlamal Szgeler ............................................................................... 33

iii

5.

DALGACIK (WAVELET) DNM ....................................................... 36

5.1. Fourier Analizi ve Fourier Dnm ....................................................... 36
5.2. Duraan ve Srekli Sinyallerin Fourier Dnmleri ................................ 38
5.3. Ksa Zamanl Fourier Dnm.............................................................. 41
5.4. lek ve Srekli Dalgack Dnmnn Hesaplanmas ........................ 47
5.5. Dalgack Teoremine Matematiksel Yaklam............................................ 51
5.5.1. arpm ,diklik ,ortanormallik............................................................ 52
5.6. Dalgack eitlerine rnekler................................................................... 54
5.7. Kesikli Dalgack Dnm - Alt bant kodlamas ..................................... 55
5.8. Dalgack Dnmnn Kullanm Alanlar ............................................... 58
5.9. Dalgack Yntemiyle Grlt Giderme ..................................................... 58

6.

UYGULAMALAR......................................................................................... 61
6.1. Szge Tasarm Program........................................................................ 61
6.1.1. rnek szge tasarm....................................................................... 65
6.2. Fetal ECG Ayrm ..................................................................................... 68
6.2.1 Elektrokardiyogram ECG ................................................................. 68
6.2.2. Veri kmesi ........................................................................................ 70
6.2.3. Ksa zamanl Wiener Szgecin fetal ECG ayrmnda kullanlmas..... 71
6.2.4. Bamsz bileenler analizi (ICA) ....................................................... 75
6.3. Szge Tasarm Program........................................................................ 77
6.4. Fetal ECG Ayrm Sonular ...................................................................... 77

7.

SONULAR ................................................................................................ 99

KAYNAKLAR LSTES..................................................................................... 102

EKLER LSTES ............................................................................................... 105
EK 1. MSE tablosu ........................................................................................ 105
EK 2. Referans MSE tablosu......................................................................... 109

iv

EKLLER LSTES
Sayfa
ekil 2.1 Analog sinyalin saysal ilenmesi ........................................................... 4
ekil 2.2 N=1 iin (a) Kutuplarn gsterimi (b) Kutuplarn kararl blgede
gsterimi ............................................................................................................... 8
ekil 2.3 N=2 iin (a) Kutuplarn gsterimi (b) Kutuplarn kararl blgede
gsterimi ............................................................................................................... 8
ekil 2.4 Grup gecikmesi ve genlik deiimi ......................................................... 9
ekil 2.5 Deien derecelere gre kazan frekans grafii .................................... 9
ekil 2.6 Chebyshev szgeci kazan frekans karekteristii ................................ 10
ekil 2.7 Grup gecikmesi ve genlik deiimi ....................................................... 11
ekil 2.8 Chebyshev 2 szgeci kazan frekans karakteristii ............................ 12
ekil 2.9 Eliptik szge kazan frekans karakteristii ......................................... 13
ekil 3.1 Tekrarl szge tasarm....................................................................... 17
ekil 3.2 ift dorusal dnm ......................................................................... 20
ekil 3.3 Gerekletirme elemanlarnn gsterimleri ........................................... 21
ekil 3.4 Direkt yapl gerekletirme .................................................................. 22
ekil 3.5 Kafes yapl gerekletirme .................................................................. 23
ekil 3.6 Direkt Form 1 Yaps ......................................................................... 24
ekil 3.7 Direkt Form 2 Yaps ......................................................................... 25
ekil 3.8 Seri Yap .............................................................................................. 25
ekil 3.9 Direkt form 2 yapsnn seri kullanlmas............................................... 26
ekil 3.10 (a)Paralel gerekletirme (b) Direkt form 2 yapsnn paralel
kullanlmas ......................................................................................................... 26
ekil 4.1 Wiener Szge..................................................................................... 28
ekil 4.2 Dorusal Tahmin .................................................................................. 31
ekil 4.3 Grlt Temizleme ............................................................................... 32
ekil 4.4 Uyarlamal yap .................................................................................... 35
ekil 5.1 J.B.J. Fourier (1768-1830) ................................................................... 37
ekil 5.2 Duraan bir sinyal rnei ..................................................................... 38
ekil 5.3 Duraan sinyalin Fourier dnm .................................................... 39
ekil 5.4 Duraan olmayan bir sinyal rnei ....................................................... 39
ekil 5.5 Duraan olmayan sinyalinin Fourier dnm ................................... 40
ekil 5.6 Ksa zamanl Fourier dnm .......................................................... 42
v

ekil 5.7 Deien a deerlerinin penceredeki etkisi............................................ 43

ekil 5.8 s=0.01 deeri iin STFT ....................................................................... 44
ekil 5.9 s=0.1 deeri iin STFT ......................................................................... 44
ekil 5.10 s=1 deeri iin STFT .......................................................................... 45
ekil 5.11 STFT ve Dalgack dnm znrlk ilikisi (a) STFT
(b) Dalgack Dnm ...................................................................................... 47
ekil 5.12 Deien lek s deerlerinin penceredeki etkisi .............................. 47
ekil 5.13 s=1 ; = 2, 40, 90, 140 iin dalgack dnm ................................ 49
ekil 5.14 s=5 ; = 2, 40, 90, 140 iin dalgack dnm ................................. 49
ekil 5.15 Srekli sinyalin dalgack dnm lek bak ............................ 50
ekil 5.16 Srekli sinyalin dalgack dnm zaman bak .......................... 51
ekil 5.17 Dalgack trlerine rnekler ................................................................. 54
ekil 5.18 Detay ve yaklaklk katsayllar ........................................................ 55
ekil 5.19 Ayrmda kullanlan szgeler (a) alak geiren
(b) yksek geiren............................................................................................... 56
ekil 5.20 512 rnekli bir sinyalin ayrm basamaklar....................................... 57
ekil 5.21 Eik deeri ......................................................................................... 59
ekil 5.22 (a) yumuak eik deeri (b) sert eik deeri....................................... 60
ekil 6.1 Szge tasarm programnn al sayfas .......................................... 61
ekil 6.2 Analog ve saysal tasarm sonular..................................................... 62
ekil 6.3 Tasarlanan Szgecin test edilmesi....................................................... 63
ekil 6.4 Tasarlanan Szgecin test edilmesi / ftest=20 Hz, k Genlii 0 ....... 64
ekil 6.5 Tasarlanan Szgecin test edilmesi / ftest=14 Hz, k Genlii 0.5 .... 64
ekil 6.6 Szgelerin kesme zellikleri arasndaki ilikiler .................................. 67
ekil 6.7 ECG sinyalindeki dalgacklar................................................................ 69
ekil 6.8 Elektrotlarn yerleimi ........................................................................... 70
ekil 6.9 Kullanlan veri kmesi .......................................................................... 71
ekil 6.10 Wiener grlt temizleme................................................................... 72
ekil 6.11 Ksa Zamanl Wiener grlt temizleme............................................. 72
ekil 6.12 Ak emas Ksa Zamanl Wiener Szge ..................................... 74
ekil 6.13 Ak emas ICA.............................................................................. 76
ekil 6.14 Szge Tasarm programnn hesaplanan deerlerle
karlatrmas..................................................................................................... 77
ekil 6.15 Karn blgesi ECG sinyali................................................................... 78
vi

ekil 6.16 Gs blgesi ECG sinyali................................................................. 78

ekil 6.17 MSE & z ilinti matris boyutu - 50 rnek adm.. .... 80
ekil 6.18 SNR & z ilinti matris boyutu - 50 rnek adm ................................... 80
ekil 6.19 MSE & z ilinti matris boyutu - 100 rnek adm................................. 81
ekil 6.20 SNR & z ilinti matris boyutu - 100 rnek adm ................................. 81
ekil 6.21 MSE & z ilinti matris boyutu - 125 rnek adm................................. 82
ekil 6.22 SNR & z ilinti matris boyutu - 125 rnek adm ................................. 82
ekil 6.23 MSE & z ilinti matris boyutu -250 rnek adm.................................. 83
ekil 6.24 SNR & z ilinti matris boyutu - 250 rnek adm ................................. 83
ekil 6.25 MSE & z ilinti matris boyutu - 500 rnek adm................................. 84
ekil 6.26 SNR & z ilinti matris boyutu - 500 rnek adm ................................. 84
ekil 6.27 Fetal ECG sinyali - 40x40 z ilinti matrisi ve 100 adm rnekli ........... 86
ekil 6.28 Fetal ECG sinyali Wiener, 400x400 z ilinti matrisi ......................... 86
ekil 6.29 Fetal ECG sinyali ICA zm ........................................................ 87
ekil 6.30 STWF FECG ayrm sonucu (100 adm 40x40 zilinti matrisi) ............ 88
ekil 6.31 WF FECG ayrm sonucu (250x250 z ilinti matrisi)............................ 89
ekil 6.32 ICA FECG ayrm sonucu.................................................................... 90
ekil 6.33 Fetal ayrm yntemlerinin 2.8 ve 3.35 saniyeler aralnda
karlatrmas (a)STWF (b)WF (c)ICA ............................................................... 91
ekil 6.34 Dalgack ayrm ............................................................................... 93
ekil 6.35 ICA zm iin Dalgack Dnm ile grltleri

temizlenen

FECG sinyali ....................................................................................................... 95

ekil 6.36 WF (250x250 z ilinti matrisi) zm iin Dalgack Dnm ile
grltleri temizlenen FECG sinyali .................................................................... 96
ekil 6.37 STWF zm (40x40 z ilinti matrisi) iin Dalgack Dnm ile
grltleri temizlenen FECG sinyali .................................................................... 97

vii

ZELGELER LSTES
Sayfa
izelge 6.1 MSE tablosu..................................................................................... 85
izelge 6.2 Dalgack hata analizi ........................................................................ 92
izelge 6.3 ICA referansl MSE matrisi............................................................... 98

viii

SMGELER VE KISALTMALAR LSTES

:Standart sapma

:n arplma frekans

:Grup gecikmesi

:Kesme frekans

:Dalgack katsays

:Seicilik katsays

rdx

:apraz ilinti

Rx

:z ilinti

wn

:Wiener arlk fonksiyonu

:STFT penceresi

:WT lei

:Ana dalgack

:Dalgack katsays

:Baz vektr

ADC

:Analog Saysal Dntrc

DAC

:Saysal Analog Dntrc

FIR

:Sonlu Darbe Tepkisi

IIR

:Sonsuz Darbe Tepkisi

WSS

:Geni Anlamda Duraan

MSE

:Ortalama Karesel Hata

SNR

:Sinyal Grlt Oran

FT

:Fourier Dnm

STFT

:Ksa Zamanl Fourier Dnm

WT

:Dalgack Dnm

WF

:Wiener Szge

STWF

:Ksa Zamanl Wiener Szge

ICA

:Bamsz Bileenler Analizi

ECG

:Elektrokardiyografi

ix

1. GR

Sinyal szme; veri iletiimi, biyomedikal sistemler, askeri ve sivil elektronik

sistemler,

endstriyel

uygulamalar

gibi

ierisinde

deiik

sinyal

ileme

yntemlerinin bulunduu sistemlerde yaygn bir biimde kullanlr. Genel anlamda,

bir sinyalin seilen szge karakteristiine gre istenen frekans bileenlerine
ayrlmas (grlt gibi) ve sinyalin genel yapsnn (kazan, genlik, faz ve grup
gecikmesi vb.) gelitirilmesi olarak tanmlanr [1;2]. Szgeler ilk olarak geni
anlamda 19. ve 20. yzyllarda, pasif elemanlar olan diren, bobin ve kapasitrler
kullanlarak tasarlanm ve o zamanki telefon alarnda kullanlmlardr. Daha
sonra bipolar transistrler ieren ve aktif devre eleman olan ilemsel ykselteler
gelitirilmitir.

Bylelikle

gereklenen

aktarm

ilevine

kazan

elemann

eklememize olanak tannmtr. 20. yzyln ikinci yarsnda anahtarl kapasitor

szgeci olarak adlandrlan, ierisinde sadece kapasitr ve CMOS ilemsel
ykselteler ieren szgeler gelitirilmitir. Bu szgecin zellii diren ve bobin
iermemesi ve tm devrenin VLSI teknolojisiyle retilmesidir. Bu teknoloji ile
analog sinyallerden belirli zaman aralklarnda rnekler alnp ilenebilir hale
getirilebilmitir [3]. Bylelikle szme ilk defa saysal sinyal ileme ile birlikte
gndeme gelmitir. Saysal sinyal ilemde iki temel bulutan sz edilir. lki, Nyquist
Shannonun rnekleme teoremi, dieri Cooley-Tukeyin hzl Fourier dnmdr.
Shannon Teoremi zet olarak, bant genilii snrl olan srekli sinyalin ierdii en
byk frekansn iki katnda rneklenmesi koulu ile saysallatrlmasndan sonra,
kayba uramadan tekrar srekli biime dntrlebileceini syler. Hzl Fourier
dnm

ise,

kesikli

Fourier

dnmn

bilgisayar

ortamnda

hzl

hesaplanmasn salayan algoritma olarak tanmlanabilir [4].

Fourier dnmnn gelimi bir eidi olarak kabul edebileceimiz
dalgack dnm ve istatistiksel veri analizi yntemlerinin saysal szme
ilemlerinde kullanlmas, saysal dnyadaki gelimelerin belirgin rneklerindendir.
Dalgack dnm Fourier dnmndeki zamanda yerellik sorununu zerken
[5], Wiener Szge, istatistiksel veriler iin grlt giderme ve dorusal tahmin
yapma gibi zellikleri bilime kazandrmtr.

Fetal ECG ayrm gnmzde gelien teknoloji ile erken tehis ve tedaviye
olanak tanmaktadr. Fetal seslerin annenin karn ve gs blgesinden kaypsz
ayrt edilmesi ok zordur. Bunun sebebi fetal seslerin genliklerinin zellikle R
dalgas genliinin genel grlt seviyesinin altnda kalmasdr. Bu gibi sorunlarn
stesinden gelebilmek iin genellikle birden fazla yntem ard ardna kullanlr. Bu
nedenle fetal ECG ayrm genel olarak iki alt blme ayrlr. Bunun iin ilk olarak
sinyalin ayrtrlmas, daha sonra ise grltden temizlenmesi gerekir. Ayrm
ileminde sinyaller arasndaki istatistiksel ilikilerden faydalanmak en yaygn
yntemdir. Bamsz Bileenler Analizi (ICA) yntemi bu i iin olaslk dalmnn
ikinci ve drdnc kmlantlarn kullanrken [6], Wiener Szge sinyaller
arasndaki apraz ilinti ve z ilinti ilikilerinden faydalanp, en kk hata ayrm
yapar [7]. Duraan olmayan sinyallerde istatistiksel zellikler zamanla nemli
lde deiiklikler gsterir. statistiksel yntemlerin baarl olabilmesi iin
istatistiksel parametrelerin sinyal sresince ok az deiim geirmesi veya sabit
olmas gerekmektedir. Wiener Szme ynteminde bu amala sinyal paralara
blnerek ilenir. Bylelikle sinyalin yaps ksmen duraanlatrlabilir. Bu yntem
Ksa Zamanl Wiener Szge olarak bilinmektedir [8]. ICA ynteminde ise daha
farkldr. Bu yntem grltl veri kmelerinin beyazlatlmas ve istatistiksel olarak
bamsz hale getirilmesi ile sinyali ilemeye balar [9;10;11]. Ayrm ileminde
kullanlabilecek bir dier yntem de istatistiksel olarak bulunan veya rasgele
atanan arlk deerlerinin yapay sinir alar gibi uyarlamal bir yap ierisinde
sonularn bu deerleri gncellemesiyle bulunmas zerinedir [12;13;14]. Bu
gelimi yntemlerin haricinde bant geiren szgeler ve basit karma ilemleriyle
de ayrm yaplabilir. Fakat ECG sinyalinin morfolojik zelliklerinden dolay bu
yntemler iyi sonu vermezler [8]. Grlt temizleme ileminde basit frekans
szc szgeler kullanlabilir. Ancak en yaygn ve gvenilir yntem sinyalin tm
frekans bileenlerine ayrt edebilmemize olanak tanyan dalgack dnmdr
[15]. Bu yntem ile sinyalin, grlt bileenleri uygulanan eik deerleri ile
snrlanabilir veya tamamen kartlabilir [16]. Ardndan gncellenmi olan bu
sinyal bileenleri birletirilerek zgn sinyalin grltden temizlenmi hali bulunur
[17;18].

Uygulamalar blmnde tantlan saysal szge tasarm programnn teorik

altyapsn oluturmak amacyla 2. ve 3. blmlerde saysal szgelerin tasarm
teknikleri

ve

gerekletirme

yntemleri

detayl

incelenmitir.

Fetal

ECG

sinyallerinin anne ECG sinyallerinden ayrt edilmesi amacyla hazrlanan

programn hangi temellere dayand 4. ve 5. blmlerde tantlmtr. 4. blmde
ayrma ilemini gerekletirmek amacyla kullanlan FIR optimal bir szge olan
Wiener yaps, detayl olarak incelenmitir. 5. blmde

Wiener sonularnda

ortaya kan grltnn temizlenmesi iin dalgack dnm yntemi tarihsel

geliimi

ile

tantlmtr.

6.

blmde

karlatrlmtr.

ise

uygulama

sonular

ayrntl

2. SAYISAL SZGE TASARIMI

Sinyal ileme uygulamalarnda genel olarak ilem grecek olan sinyal, nce
analog alak geiren bir szgeten geirilir. Bylece kta bizim belirlediimiz
bant ile snrl bir analog sinyal elde ederiz. rneklenen ve ADCde saysallatrlan
sinyal, ngrlen aktarm ilevi ile ilem grdkten sonra tekrar DAC ile analog
hale getirilir. Son olarak DACdeki rnekli sinyali yumuatmak iin son bir
szgeten geirilir. Bylelikle analog bir sinyal, saysal bir sistemle ilenmi olur.

ekil 2.1 Analog sinyalin saysal ilenmesi

2.1. Saysal Szgecin zellikleri
Saysal szgelerin temel bileenleri; toplayclar, arpclar ve geciktirme
elemanlardr. Bu elemanlar, aktarm ilevinin karakteristiine gre algoritmada
belirlenen toplama arpma ve kaydrma ilevlerini yerine getirirler. Bu zelikler
sayesinde saysal szgeler, analog szgelere gre aktarm ilevi tasarmnda
daha esnek ve kullanl hale gelirler. Bunun sebebi, aktarm ilevinin katsaylar
ve giri sinyalinin rneklenen deerleri saysal szgete donanmsal olarak
depolanabilmesidir. Bylece, istediimizde katsaylar deitirerek yeni bir aktarm
ilevi tasarlayabilir ve giri sinyalinin rnekleme zelliklerini deitirip, sistemin
herhangi bir giri sinyaline nasl tepki vereceine karar verebiliriz. Saysal
szgeler ile zamanla deien szgeler de tasarlanabilir. Bunun iin rnekleme
frekansn ve katsaylar zamana bal bir fonksiyon olarak tanmlamak ve
algoritmay buna gre uyarlamak mmkndr. Saysal szge yksek gvenilirlik
ve doruluk zelliine sahiptir. zellikle giri sinyalinin ve aktarm ilevinin
katsaylarnn tanmlanmasnda kullanlan bit saysnn arttrlmas buna olanak
tanr.
4

Analog szgelerde kullanlan elemanlar, saysal szgete olduu gibi

yksek doruluk deerlerine sahip deillerdir. Ayrca fiziksel koullardan
etkilendikleri iin sahip olduklar zellikler s, nem ve zamanla deiime urarlar.
Saysal szgelerin toplama, arpma ve kaydrma gibi zellikleri zamanla ve d
etkilerle deimeyeceinden ok daha gvenilirdir. Saysal szgelerdeki bilgi
deiik depolama birimlerinde uzun sreli saklanabilirken, analog szgete bilgi
zamanla bozulur. Saysal szgeler ile analog szgelerle gereklenemeyecek
transfer fonksiyonlar gereklenebilir. Saysal szgeler ile dorusal fazl sonlu
darbe tepkili sistemler modellenebilirken analog szgete bu mmkn deildir.
Saysal szgeler ile Programlanabilen Szge, oklu Oran Szge, ok Boyutlu
Szge ve Uyarlamal Szge tasarm yaplabilmektedir. Programlanabilen
Szge, szgecin frekans seme zelliine sahip olmas anlamna gelir. oklu
Oran Szgeci, karmak sinyallerin farkl oranlardaki dalgalanmalarnn analizine
olanak tanyan szge eididir. ok Boyutlu Szge, imge ilemede kullanlr.
Uyarlamal Szge ise alc ve verici arasndaki transfer ortam deitiinde
kullanlan, geri besleme ile szge karakteristiinin gncellenebilmesine olanak
tanyan szge eididir. Transfer hatt deiik alclara ynlendirilmi olabilir veya
bu deiim alc ve vericiler arasnda srekli hale gelmi olabilir. Bu duruma, cep
telefonunun hareket halindeyken farkl baz istasyonlarndan servis almas
srasnda ortaya kan bozulmalarn giderilmesini rnek gsterebiliriz.

Burada saylanlar gibi ierisinde saysal sinyal ilemenin ve szmenin

kullanld daha birok alan ve saysallamann analog sistemlere gre
stnlkleri saylabilir. Gnmz teknolojisi ile artk telefonumuz iersindeki tek bir
DSP yongas ile gerek zamanl ses video sktrma, eko ve grlt yok etme, ses
tanma, ses kaydetme gibi ilevler yerine getirilebilir. Saysal szgecin bu
avantajlarnn yan sra baz dezavantajlar da vardr. Saysal szgeler analog
szgelere gre daha maliyetlidir. Ayrca srekli bir enerji kaynana ihtiya
duyarlar. Pasif analog szgelerde byle bir gereklilik yoktur.

2.2. Szgelerin Snflandrlmas

Szgeler zelliklerine gre snflandrlrlar. Bir szgecin en nemli
zelliklerinden birisi, szgecin gei ve durma bandndaki kazan deerleridir.
Kazan basit olarak k sinyalinin giri sinyaline orandr. Kazan 1den byk ise
k sinyali giri sinyalinden byktr. Kazan 1den kk ise k sinyali giri
sinyalinden kktr. Durma bandndaki kazan ok kk olabildiinden desibel
(db) cinsinden ifade edilir.
Geirme bandndaki kazan: 0.707 = -3.0103db
Durdurma bandndaki kazan: 0.0001 = -80db

2.1.1. Butterworth szge

Gei bandnda ve durdurma bandnda dalgalanma yoktur. Fonksiyon
tekdze olarak azalr. Butterworth szge dier szgelerden farkl olarak,
derecesi arttnda durma bandndaki sert d dnda frekans genlik erisinde
eklini korur. Butterworth szge, Chebyshev ve Eliptik szgelere gre daha
geni gei blgesine (transition region) sahip olduundan, durma band
zelliklerinin doru olarak uygulanabilmesi iin yksek derecelere ihtiya duyar.
Chebyshev ve Eliptik szgelere gre daha dorusal bir frekans tepkisine sahiptir.
Aktarm ilevi aadaki ilem basamaklaryla bulunur.

B( jw) = B( jw) B * ( jw) =

1 + ( jw / jwc )

(2.1)

2N

B * ( jw) = B( jw) ;
B( jw).B( jw) =
B (s ).B ( s ) =

s = ( 1)

1/ 2N

1 + ( jw / jwc )
1

1 + (s / jwc )

( jwc ) ;

(2.2)

2N

2N

( 1)1 / 2 N

jwc = wc .e j / 2

= e j / 2 N ;

s p = wc

(2.3)


s p = wc exp

(2k + 1)
j
+

2
2N

(2.4)

Aktarm ilevi bu kutuplar kullanlarak yle yazlabilir,

B( s) =

n
p =1

Bo
( s sp ) / wc

(2.5)

B(s ).B( s ) nin kutuplar iin u gzlemler yaplabilir.

1.

s dzleminde 2N adet eit aralkl kutup vardr.

2.

Bir kutup asla sanal eksen zerine denk gelmez, reel eksen zerine ise
sadece kutup says tek ise gelir.

3.

Kutuplar arasndaki mesafe

N kadardr.

Kutuplar iftler halinde bulunduundan (eer s=sp de bir kutup var ise onun
kar ekseninde s=-sp de de bir kutup vardr), B(s) nin aktarm ilevini bulabilmek
iin bu iftlerden nedensel ve kararl olan seilir. Bunun iin de seilen kutuplarn
sanal eksenin sol tarafnda olmas gerekmektedir.
N=1 iin; Kutuplar aras mesafe:

Aktarm ilevi :

B(s ) =

wc
s + wc

(2.7)

ekil 2.2 N=1 iin (a) Kutuplarn gsterimi (b) Kutuplarn kararl blgede gsterimi
N=2 iin; Kutuplar aras mesafe:

Aktarm ilevi:

B (s ) =

wc
j ( / 4 )
s + wc e
s + wc e j ( / 4 )

)(

(2.8)

ekil 2.3 N=2 iin (a) Kutuplarn gsterimi (b) Kutuplarn kararl blgede gsterimi

Grup gecikmesi fazn asal frekansa gre trevidir ve farkl frekanslar iin
sinyalde meydana gelen faz kaymalarnn neden olduu bozulmalarn ls
niteliindedir. Grafik 2.4te, 3. derecen bir Butterworth fitrenin grup gecikme ve
genlik karakteristii, deien frekansa gre gsterilmitir

(2.9)

ekil 2.4 Grup gecikmesi ve genlik deiimi

Butterworth fitlenin deiik szge dereceleri iin kazan-frekans gsterimi
ekil 2.5te grlmektedir. Aktarm ilevin derecesi arttnda gei band
ksalmaktadr.

ekil 2.5 Deien derecelere gre kazan frekans grafii

2.2.2. Chebyshev szge
Geirme band Butterworth szgece gre daha dardr ve geirme (veya
durdurma) bandnda dalgacklar vardr. Chebyshev szgeci mevcut dalgacklar
dnda bu zellii sayesinde ideal szgece daha yakndr. Eer szgete
dalgacklar geirme bandnda ise bu Chebyshev 1. tipi szgetir. Eer dalgacklar
durdurma bandnda ise Chebyshev 2. tip szge olarak isimlendirilir. Eer
dalgacklar her iki bantta ise bu durumda ortaya kan szgece Eliptik szge

denir. Eliptik szgelerin gei band iki eit szgeten de daha ksadr.
Dolaysyla ideale en yakn szgetir. Ancak tasarm zordur.
Chebyshev tip1 szgecin tanm:

(2.10)

Burada dalgack parametresidir ve geirme bandnda e dalgacklarn

karakteristiini belirler. Tn() ise n. dereceden Chebyshev okterimlisidir. Deien
frekansa gre 0 ve 1 arasnda deien bir tepki retir. Bu deikenlerle szgecin
kazanc en fazla G=1 ile en az

olmak zere geirme bandnda

deiir. Kesim frekansna gelindiinde kazan geirme bandndaki en az

deerindedir. Bu zellikler grafik 2.6da grlmektedir.

ekil 2.6 Chebyshev szgeci kazan frekans karekteristii

Chebyshev szgecin derecesi, analog tasarmda kullanlan reaktif elemanlarn (L
ve C ) saysna eittir. Butterworth szgeten farkl olarak Chebyshev szgecin
kutuplar s dzleminde elips eklinde konumlanr. Szgecin kararll ve
nedensellii iin sanal eksenin sol tarafndaki kutuplar (negatif kutuplar) seilir.
Aksi takdirde aktarm ilevi sonsuza gider veya ar salnmlar meydana gelir, bu
da szgecin gereklenmesini olanaksz klar. Nedensel ve kararl szgecin aktarm
ilevi aadaki gibidir. Buradaki

negatif kutuplar temsil eder.

10

(2.11)

3. dereceden Chebyshev (tip1) szgecin grup gecikme ve kazan erileri =0.5

iin aadaki grafikte verilmitir.

ekil 2.7 Grup gecikmesi ve genlik deiimi

2.2.3. Chebyshev tip 2 szge

Bu szgecin kullanm pek yaygn deildir. nk gei band dier tipine
gre daha uzundur. Chevbyshev tip 2 szgecinde 1. tipin aksine geirme
bandndaki dalgacklar durdurma bandndadr. Tekdze (monotonic) azalma
durdurma band yerine geirme bandndadr.
Chebyshev tip2 szgecin tanm:

(2.12)

Durdurma bandnda Chebyshev okterimlisi 0 ile 1 arasnda salnm yapar.

Dolaysyla kazan 0 ile

arasnda deiir.

11

ekil 2.8 Chebyshev 2 szgeci kazan frekans karakteristii

2.2.4. Eliptik szge (Cauer szge)

Eliptik szge, geirme ve durma bandnda saylar birbirinden bamsz
olarak deitirilebilen, e dalgacklar barndran bir elektronik szge eididir.
Ayn dereceden baka bir szgece gre gei blgesi daha ksadr. Eliptik szge,
tantlan dier szgelere bu dalgacklarn karakteristiklerinin deitirilmesiyle
dnebilir. Durma bandndaki dalgacklar sfra yaklatnda Chebyshev tip1,
geirme bandndaki dalgacklar sfra yaklatnda Chebyshev tip2, her iki
banttaki dalgacklar sfra yaklatnda da Eliptik szge Butterworth szgece
dnebilir. Eliptik szgecin aktarm ilevi denklem 2.13te verilmitir.

(2.13)

Rn : n. dereceden Eliptik rasyonel fonksiyonu

o :Kesme frekans, :dalgack katsays , :seicilik katsays
Gei bandndaki, ve durdurma bandndaki dalgack karakteristiini
belirlemede kullanlr. 4.dereceden eliptik szgecin =0.5 ve =1.05 iken kazanfrekans gsterimi ekil 2.9da olduu gibidir.

12

ekil 2.9 Eliptik szge kazan frekans karakteristii

Geirme bandnda, eliptik fonksiyon 0 ve 1 arasnda deiirken; kazan 1 ve
arasnda deer alr.
Durdurma bandnda eliptik fonksiyon ve ayrm katsays Ln arasnda deiirken;
kazan 0 ile

arasnda deer alr.

limitinde iken Eliptik fonksiyonu Chebyshev okterimlisine dnr,

dolaysyla szge

dalgack katsays ile Chebyshev tip1 szgece dnr.

Benzer ekilde limit , 0 ve wo0 iken,

olur. Dolaysyla

szge Butterworth szgece dnr. Yine ayn limitlerde 0 = 1 ve Ln =

olduunda szge Chebyshev tip 2ye dnr. [19]

13

3. SAYISAL FLTRELERN TANIMLANMASI VE GEREKLETRLMES

Analog szgeler diferansiyel denklemlerle tanmlanrlar. Saysal szgeler

ise fark denklemleri ile tanmlanrlar. Saysal szgeler szgecin giriine kar
verdii cevaba gre tekrarl ve tekrarsz szgeler olarak iki snfa ayrlrlar.
Giriine x(nT) verilen saysal szgecin yant, Y(nT) = f{,x(nT-T), x(nT),
x(nT+T),} eklinde yalnzca girie ait bilgilerden oluuyorsa, bu tip szgelere
tekrarsz szgeler denir. Dorusal zamanla deimeyen bir tekrarsz szgecin
yant genel olarak

y (nT ) =

a .x(nT iT )

i =

(3.1)

eklinde ifade edilir. Burada ai deeri sabit deerdir. Genel olarak saysal
sistemlerin nedensel olmas istenir.
Bylece N. Dereceden dorusal, tekrarsz ve zamanla deimeyen szgecin
cevab eklinde olur.

y (nT ) = a i .x(nT iT )

(3.2)

i =0

Eer szgecin knda elde edilen y(nT) dizisi, giri iaretine ek olarak
kn da geciktirilmi bilgilerinden oluuyorsa, bu tip szgeler tekrarl szgeler
olarak tanmlanr. Dorusal, zamanla deimeyen, nedensel ve N. Dereceden bir
tekrarl szgecin k;

i =0

i =1

y (nT ) = a i .x(nT iT ) bi . y (nT iT )

(3.3)

eklinde ifade edilir. Eer i=1,2,3.. N iin bi=0 ise, szge tekrarsz szgece
dnr.

14

3.1. Saysal Szgecin Aktarm levi

Dorusal, zamanla deimeyen nedensel sistemlerde k bilgisinin, giri
ve birim rnek cevap fonksiyonu cinsinden ifadesi,

y (nT ) = x(iT )h(nT iT )

(3.4)

i =0

evriim toplam ile verilir. Bu ifadeye z dnm uygulanrsa

Y ( z ) = H ( z ). X ( z )

(3.5)

halini alr. Burada aka grld gibi saysal szgelerde aktarm ilevi, kn
z dnmnn giriin z dnmne orandr. Aslnda bir saysal szgecin
aktarm ilevi szgecin birim rnek cevabnn z dnmdr.
z etki alanndaki transfer fonksiyonu olan H(z), szgecin fark denklemlerinden
yararlanarak da elde edilir.

i =0

i =1

y (nT ) = a i .x(nT iT ) bi. y (nT iT )

(3.6)

denkleminin z dnm:

N
Y ( z ) = a i. z i X ( z ) bi. z i Y ( z )

i =0

i =0
N

Y ( z)
=
H ( z) =
X ( z)

a i. z i
i =0

1 + bi .z i
i =0

(3.7)

a
= N
bN

(z s )
i =1
N

(z p )
i =1

Tekrarsz szgelerde i=1,2,3 N iin bi=0 olduundan,

15

(3.8)

H ( z) =

a
i =0

i.

z N 1
(3.9)

zN

Grld gibi bu tip szgelerde kutuplarn hepsi z dzleminin merkezindedir.

Dorusal, zamanla deimeyen sistemlerde H(z) aktarm ilevi kararl olmaldr.
Bunun ii u artlar salanmaldr.
1.

Aktarm ilevinin kutuplar, birim ember iersinde olmaldr.

2.

Birim ember zerinde kutup varsa, tek katl basit kutup olmaldr.

3.

Payda okterimlisinin derecesi, pay okterimlisinin derecesinden byk

veya ona eit olmaldr.

Szge uygulamalarnda salnmn nlenmesi iin birim ember zerindeki

kutuplara basit de olsa msaade edilmez.

3.1.1. Tekrarl ve tekrarsz szgecin zellikleri

1.

FIR szgeler tam olarak dorusal fazl ve nceden belirlenmi genlik

frekans

karakteristiklerini

salayacak

ekilde

tasarlanabilirler.

IIR

szgelerin faz cevab zellikle bant kenarlarnda dorusal deildir.

2.

FIR

ve

IIR

szgeler

hem

tekrarl

hem

de

tekrarsz

olarak

gerekletirilebilirler. Ancak genellikle IIR szgeler tekrarl, FIR szgeler

tekrarsz olarak gerekletirilir.
3.

Tekrarsz olarak gerekletirilen bir FIR szge daima kararl iken IIR
szgeler daima kararl deildir.

4.

IIR

szgelerin

gerekletirilmesinde

doal

olarak

nicemleme

ve

yuvarlama hatalar ortaya kar. Ancak FIR szgelerin tekrarsz

gerekletirilmesinde bu hatalar nemsizdir.
5.

Analog szgeler, benzer artlar yerine getiren IIR saysal szge

denklemlerine kolayca dntrlebilirler. FIR szgelerin analog karl
olmad iin bu durum FIR szgeler iin mmkn deildir.

16

3.2. Tekrarl Szge Tasarm

Tasarm ilemindeki benzerlikler nedeniyle bu tip szgeleri analog
szgelerin saysal uygulamas olarak dnebiliriz. Bu szgecin k gemiteki
(y(n-k) k=1,..M) szge knn, imdiki ve gemiteki szge giriinin (x(n-k)
k=0,1..N) bir fonksiyonudur. Bundan dolay tekrarl szgeler adeta geri beslemeli
bir sisteme benzemektedir. Tekrarl szgeler ayn artlardaki tekrarsz bir
szgece gre daha az katsay gerektirirler. Keskin bir frekans ve yksek bir
doruluk istendiinde bu szgeler kullanlr. Aktarm ilevi arpanlarna
ayrldnda payda bulunan kendisini sfr yapan deerler H(z) nin sfrlar,
paydada bulunan ve H(z) yi sonsuz yapan deerler ise, H(z) nin kutuplar olarak
isimlendirilir.
Tasarm aamasnda izlenen yol u ekildedir;

ekil 3.1 Tekrarl szge tasarm

1. Szge zelliklerini tanmlayan parametreler girilir.

2. Verilen giri koullar yardm ile analog szge tasarm teknikleriyle, aktarm
ilevi H(s) elde edilir.
3. ift dorusal dnm yntemiyle ayrk zamanda szge aktarm ilevi, H(z)
elde edilir.
4. Ayrk zamanda hassasiyeti arttrmak iin eitli tasarm teknikleri uygulanr.

17

Dnm srasnda dikkat edilmesi gereken iki nokta vardr. Birincisi, s

dzlemindeki sanal eksenin, z dzleminde birim ember zerine denk gelmesi ve
bu ilem srasnda sinyalin frekans karakteristiinin bozulmamasdr. kincisi ise, s
dzleminde, sol yar eksenin, z dzleminde birim emberin iindeki blgeye denk
gelmesi ve bu ilem srasnda sistemin karallnn bozulmamasdr. Saysal
szgecin

zellikleri

genlik

karakteristii,

faz

karakteristii

ve

performans

zelliklerinden (sinyal karakteristii, sonlu kelime uzunluu, frekans cevap

karakteristii vb..) olumaktadr. Ancak gerek bir tasarmda karallk, nedensellik
ve basitlik koullarndan dolay sadece genlik karakteristii ele alnr. Bylece
tasarm

problemi

H(w)nin

istenen

karakteristiini

salayacak

ak

ve

bk

katsaylarnn bulunmasna indirgenebilir. Saysal tasarm iin aktarm ilevinim s

dzleminden z dzlemine gemesi gerekmektedir. Bunun iin birok yntem
vardr:
1.

Deimeyen birim rnek yant yntemi

2.

Dzenlenmi deimeyen birim rnek yant yntemi

3.

ift dorusal Dnm

Bu yntemlerden en yaygn kullanlan ift Dorusal Dnm yntemidir.

Bu dnm kararllk zelliiyle dntrd srekli sinyalin tm frekans

bileenlerini eksiksiz olarak kesikli sinyale haritalar. Bunun anlam analog sinyalde
grnen kazan ve faz kaymas saysal sinyalde deimez. Eer sinyal analog etki
alannda kararlysa (kutuplar s dzleminin sol tarafndaysa) saysal etki alannda
da kararldr (kutuplar z dzlemi birim emberinin iine haritalanr). Eer sinyal
minimum fazda ise (sfrlar s dzleminin sol tarafnda ise) dnm sonras saysal
etki alannda da minimum fazdadr (sfrlar z dzlemi birim emberinin iine
haritalanr). Sadece arplma etkisiyle frekanslarn yerleri deiebilir. Bu durum
daha ok yksek frekans bileenlerinde gerekleir. Ancak n arplma teknii ile
dzeltilebilir.

18

3.2.1. ift dorusal dnm

Bu yntemde Ha(a) analog aktarm ilevi yerine

s = k . (z-1/z+1); k= 1 veya =2/T

(3.10)

konularak Hd(z) saysal szge fonksiyonu elde edilir.

Bu yntemde dikkat

edilmesi gereken bir husus vardr. S dzleminde s=jw ekseninin [-w/2,+w/2]

arasnda kalan ksm, yaplan dnm ilemi

sonucunda z dzleminde birim

emberin tmne denk gelmez. -w/2 ile +w/2 arasndaki B-D blgesi, B-D
blgesine skmaktadr. Bu durum arplma etkisi olarak adlandrlmaktadr. Bu
etki, verilen frekans giri karakteristiine

=(2/T) tan(wT/2)

(3.11)

eklindeki n arplma formlnn uygulanmas ile ortadan kaldrlabilir. O zaman

ekil 3.2 de grld gibi B-D blgesi, z dzleminde z=-1 noktasnda yani E veya
A noktasnda birleirler. Bu ekilde elde edilen H(s) iin de,

Ha(s)= H(s)s= s/

(3.12)

uygulanr ve saysal szge fonksiyonu elde edilir;

H(z)= Ha(s) s = (2/T) . (z-1/z+1)

(3.13)

19

ekil 3.2 ift dorusal dnm

ift dorusal dnmn temel zellikleri aada zetlenmitir;
1.

s dzleminde sa yar dzlem blgesi, z dzleminde z=1 birim emberi

dndaki noktalara kar der

2.

s dzleminde sanal eksen zerindeki noktalar z=1 birim emberi zerine

kar der.

3.

s dzleminde sol yar dzlem blgesi, z dzleminde z=1 birim emberi

iindeki noktalara kar der.

2. zellik sayesinde Ha(jw)nn maksimum ve minimum deerleri H(e(j

) iinde

korunacaktr. Sonu olarak analog szgecin geirme ve durdurma bandna ait

zellikler, saysal szgecin bu bantlarnda grnecektir. 3. zellik kararl analog
szgelerin, kararl saysal szge aktarm ilevi vereceini gsterir. Dnm
sonucunda elde edilen H(z) nin pay derecesi payda derecesi ile ayn olacaktr. O
halde H(z) gereklenebilir nedensel bir fonksiyondur. Szge tasarmnda
yaplmas gereken ilk i tekrarl ve tekrarsz szgeler arsnda bir seim yapmaktr.
Tekrarl szgete kutuplar birim ember iinde serbestken, tekrarsz szgete bu
kutuplar sabit ve kat bir ekilde bulunurlar. Ancak tekrarsz szge tasarmnda
ayn zelliklerdeki tekrarl bir szgece gre szgecin derecesi 5-10 kat byk
olmaldr. Veri iletiimi gibi sabit grup gecikmesi istenen uygulamalarda tekrarl
szgeler kullanlr [20].

20

3.3. Saysal Filtrelerin Gerekletirilmesi

Saysal szgecin gerekletirilmesi yazlm ve donanm olmak zere ikiye
ayrlr. Yazlm ynteminde szge bilgisayar kullanlarak benzetimi yaplr.
Donanmda ise birim geciktirme, eleman kaydrma (shift registers), toplama ve
arpcdr (NAND ve NOR kaplar ieren kombinasyonlar veya ardk devre
elemanlar kullanlr). Bu elemanlar ve balantlar szgecin aktarm ilevini
belirler. Bu elemanlarn matematiksel ifadeleri ekil 3.3 de gsterilmitir.

ekil 3.3 Gerekletirme elemanlarnn gsterimleri

Gerekletirme iin birok yntem vardr. Bunlardan en nemlileri:

1.

Direk Gerekletirme

2.

Direk Doal Gerekletirme

3.

Seri (Kaskad) Gerekletirme

4.

Paralel Gerekletirme

5.

Basamak Gerekletirme

6.

Kafes Gerekletirme
Bu yntemler genellikle tekrarl szgeler iin kullanlrken tekrarsz

szgeler iin direk, dorusal fazl, hzl evriim, kafes gibi yaplar kullanlr. Bu
yntemlerin her birinde deiik sayda eleman kullanlmakta ve bu elemanlar
deiik ekillerde birbirine balanmaktadr.

21

3.3.1. Direkt (transversal) yap

Bu gerekletirme ekilde grld gibi, girii x(n) olan szge, tekrarsz
FIR szgecin karakteristik denklemini, y(n) k ile verir.

N 1

y (k ) = h(n ).x(k n )

(3.14)

i =0

ekil 3.4 Direkt yapl gerekletirme

Bylece x(n-1) bir rnek ile geciktirilmi x(n) dir. Saysal gereklemede kutu
iinde isimlendirilen z-1 kaydrmal kaydedici (shift register) veya RAM deki bir
hafza yerini temsil eder. kn hesaplanmasnda aadaki elemanlara ihtiya
vardr:

N-1 giri rneini saklamak iin N-1 hafza yerine,

N katsayy saklamak iin N hafza yerine

N tane arpcya

N-1 toplaycya

22

3.3.2. Kafes yaps

Kafes yap genellikle uyarlamal szge ve ses ileme uygulamalar iin
kullanlr. Temel kafes yaps tek giri ift k ile karakterize edilir.

ekil 3.5 Kafes yapl gerekletirme

N=1 iin;

y1(n)=x(n)+k1x(n-1)

w1(n)=k1x(n)+x(n-1)

N uzunluklu bir tekrarsz Kafes yapnn denklemleri,

i =0

i =0

y n (n) = ai x(n i ) ve wn (n) = a N i x(n i ) ( a0=1 )

(3.15)

Z dnm ile birim rnek cevaplar,

i =0

i =0

YN (n) = ai z i ve W N (n) = a N i z i

(3.16)

olur.

23

3.3.3. Direkt form 1 yaps

Tekrarl IIR szge iin direk form-1 yaps ile gerekletirme aadaki
gibidir. N. dereceden bir szge iin z-1 ile temsil edilen 2N tane gecikme eleman
vardr (N=2 iin 4 gecikme eleman).

ekil 3.6 Direkt Form 1 Yaps

k =0

j =1

y (n) = ak .x(n k ) bj. y (n j )

N

H ( z) =

ak.z
k =0
M

(3.17)

1 + bj.z

(3.18)
j

j =1

3.3.4. Direk form 2 yaps

Bu yapdaki gerekleme form-I yapsnn eleman saysnn yars ile elde edilebilir.

24

x(n)

b0

a0

y(n)

z-1
-b1

a1

z-1
-b2

a2

ekil 3.7 Direkt Form 2 Yaps

3.3.5. Seri (cascade) yap

Aktarm ilevinin pay bl payda olarak sadeletirilip arpmlar cinsinden
yazlabilir ve H(z)=CH1(z)H2(z)..Hr(z) eklini alr. Matematiksel adan pay ve
payda faktrlerinin k sonucu etkilemez.

x(n)

H1(z)

H2(z)

H3(z)

Hr(z)

y(n)

ekil 3.8 Seri Yap

Bu sayede kark ve yksek dereceden olan gerekletirmeler bu yapnn

dahil edilmesiyle kolaylar. rnek olarak ekilde iki adet 2. dereceden direkt form2 gerekletirmesinin seri balanarak 4. dereceden aktarm ilevinin elde edilmesi
grlmektedir.

H ( z) =

(a01 + a11 z 1 + a21 z 2 )(a02 + a12 z 1 + a22 z 2 )

(1 + b11 z 1 + b21 z 2 )(1 + b12 z 1 + b22 z 2 )

(a01 + a11 z 1 + a21 z 2 ) (a02 + a12 z 1 + a22 z 2 )

H ( z) =
(1 + b11 z 1 + b21 z 2 )
(1 + b12 z 1 + b22 z 2 )

25

(3.19)
(3.20)

x(n)

w1(n)

b01

a01

y1(n)

b02

z-1
-b11

a02

y(n)

z-1
a11

-b12

z-1
-b21

w2(n)

a12

z-1
a21

-b22

a22

ekil 3.9 Direkt form 2 yapsnn seri kullanlmas

3.3.6. Paralel gerekletirme

Tekrarl szgecin aktarm ilevi ksmi kesirlere ayrlnda ve fonksiyonun
toplamlar cinsinden yazldnda H(z)= C+H1(z)+H2(z)+..+Hr(z) alm elde
edilir. Bu alt fonksiyonlar 1. veya 2. dereceden olabilir.
N. derecen aktarm ilevi:

H ( z) = C +

(a0i + a1i z 1 + a2i z 2 )

1
+ b2i z 2 )
i =1 (1 + biz

0,5 N

(3.21)

ekil 3.10 (a)Paralel gerekletirme (b) Direkt form 2 yapsnn paralel

kullanlmas

26

4. OPTMAL VE UYARLAMALI STATSTKSEL SZGELER

Sinyal ileme uygulamalarnda bir sinyali baka bir sinyalin verilerinden

tahmin etmek nemli bir problemdir ve ok geni bir uygulama alanna sahiptir.
Optimal szgeler ile saysal szge kavram artk frekans szme amacn
amtr. Saysal olarak sinyal biimlendirme; kanal bozukluklarnn telafisi, yank
giderme, grlt giderme gibi zellikler kazanmtr. llen ne eit bir sinyal
olursa olsun (grnt veya ses) belirli nedenlerden dolay istenen bilgi ilk aamada
elde

edilemeyebilir.

Bunun

sebebi

ortamn

grltl

olmasndan

kaynaklanabilecei gibi, lm srasnda kullanlan ekipmann ancak snrl

znlrlk salayabilmesinden kaynaklanan bozulmalar da olabilir. Bu gibi
durumlarda klasik olarak kullandmz alak geiren, yksek geiren ve bant
geiren szgelerin kullanm yetersiz kalabilir. Bu yzden bozulmu sinyalden en
iyi tahminle doru sinyali kartabilecek szgelere ihtiya duyarz. Bu tip
szgeler Optimal statistiksel Szge olarak adlandrlr.

4.1. Wiener Szge

Genellikle grlt temizleme ve dorusal tahmin gibi saysal sinyal ileme
yntemlerinde kullanlan optimal bir saysal szgetir. Ama giri sinyalinden
istenen ierii yine giri sinyalinin imdiki ve gemi istatistiksel verilerinden
faydalanarak kartmaktr. Bu yntemde kullanlan istatistiksel ilikiler aadaki
ekilde zetlenebilir. Bu tanmlarn formlleri ve uygulamalar konu anlatm iinde
yer alacaktr.
linti (Korelasyon): ki bamsz deiken arasndaki dorusal ilikinin ynn ve
kuvvetini belirtir. Bamszlk durumundan ne kadar uzaklaldn gsterir.
apraz linti (apraz Korelasyon): ki rastsal deiken arasndaki istatistiksel
benzerliin lsdr. apraz ilinti evriim (convolution)e ok benzer. Evriim
sinyalin tersini aldktan sonra kaydrp arparken, apraz ilinti tersini almadan
kaydrp dier fonksiyonla arpar.

27

z linti (Oto Korelasyon): apraz ilintiden fark baka bir deiken yerine
sinyalin kendi kendisiyle olan iliiini verir.
Ortalama (Beklenen) Deer: Bir rastsal deikeninin alabilecei btn deerlerin,
olaslklaryla arplmas ve bu ilemin btn deerler zerinden toplanmasyla
elde edilen deerdir.
Ortalama Karesel Hata: Tahmin edilen deerle istenen deer arasndaki farkn,
yani hatann ortalama (beklenen) deeridir.
Wiener Szgete istenen sinyale en yakn olan sinyali seebilmek iin
MSEnin en aza indirgenmesi gerekmektedir.

x ( n) = d ( n) + v ( n)

(4.1)

Denklemde d(n) ve v(n)nin istatistiksel olarak birbiriyle ilikili ve geni anlamda

duraan olmas istenir. Bir sinyalin geni anlamda duraan olmas beklenen
deerinin zamanla deimemesi ve z ilinti ilevinin sadece zaman farkna bal
olmas anlamna gelmektedir. Ayrca varyansnn da sonlu olmas gerekir.

d(n)
x(n)

W(z)

e(n)
d (n)

ekil 4.1 Wiener Szge

FIR szgecin aktarm ilevi, (w(n) szge katsaylar)

p 1

W ( z ) = w(n) z n

(4.2)

n=0

k d (n) , giriin x(n) ve w(n) nin evriimine eittir.

28

p 1

d (n) = w(l ) x(n l )

(4.3)

l =0

Daha nce de belirtildii gibi ama MSE yi minimize eden szge

katsaysn, w(n)yi bulmaktr. Optimizasyon teorisinde gerel x deikenli, f(x)
gibi skalar bir fonksiyonun trevinin sfra eitlenmesinin, fonksiyonun global en
kk deerinin elde edilmesini saladn biliyoruz. Bunun iin MSEyi
w(n)nin eleniine gre trevini alp sfra eitlememiz gerekir.

= E . e( n )

e(n) = d (n) d (n)

(4.4)

= E . e(n) = d (n) d (n)

2

(4.5)

E e(n)e(n)*
e* (n)

=
=
E
e
n
(
)

=0
w* (k )
w* (k )
w* (k )

(4.6)

p 1

e(n) = d (n) w(l ) x(n l )

(4.7)

e* (n)
= x* ( n k )
w* (k )

(4.8)

E {e(n) x* (n k )} = 0 ; k = 0,1,2...., p 1

(4.9)

l =0

p 1

E d (n) x* (n k ) w(l ) E x(n l ) x* (n k ) = 0

(4.10)

l =0

x(n) ve d(n) WSS olduunu kabul edersek

E x(n l ) x* (n k ) = rx (k l ) ve E d (n) x* (n k ) = rdx (k )

p 1

w(l )r (k l ) = r
l =0

dx

(k ) ; k = 0,1,2...., p 1

(4.11)
(4.12)

Bu denklem bize p bilinmeyenli p adet denklemi z ilinti matrisinden

kartabilmemize olanak salar.

29

 rx (0)
r * x (1)

rx (0)
rx (1)
rx (2)
rx (1)

M
M
r ( p 1) r ( p 2)
x
x

L L r * x ( p 1) w(0) rdx (0)

L L r * x ( p 2) w(1) rdx (1)

L L r * x ( p 3) . w(2) = rdx (2)

M

w
p

(
1
)

r
p

(
1
)
L L
rx (0)
dx

(4.13)

Bu matris eitliine Wiener-Hopf denklemleri olarak belirtilmektedir. Vektrel

olarak ifadesi 4.14 de belirtilmitir.

Rxw=rdx

(4.14)

Buradaki Rx z ilinti pxp Hermitian Toeplitz matrisidir. W szge katsaylar

vektr, rdx ise d(n) ve x(n) arasndaki apraz ilinti vektrdr.
Ortalama karesel hata (MSE) aadaki ekilde hesaplanr;

p 1

min = E{ e(n) } min = E e(n).(d (n)* w(l ) x(n l ))

2

l =0

(4.15)

p 1

l =0

min = E . e(n).d (n)* . min = E d (n) w(l ).x(n l ).d (n)*

p 1

l =0

min = E (d (n).d (n)* w(l ).x(n l ).d (n)*

(4.16)

(4.17)

p 1

min = rd (0) w(l )r * dx (l )

(4.18)

l =0

4.2. Dorusal Tahmin

x(n+1)in x(n)nin imdiki ve gemi deerlerinin kombinasyonlar ile ifade
edilmesidir.

30

p 1

x (n + 1) = w(k ) x(n k )

k = 0,1,2...., p 1

(4.19)

l =0

Bu problemi daha nce anlatlan Wiener szme probleminde d(n) yerine x(n+1)
koyduumuzda ve benzer zmle, Wiener Hopf denklemi optimal dorusal
tahmini iin aadaki gibi olur.

rx (0)
r * x (1)

rx (0)
rx (1)
rx (2)
rx (1)

M
M
r ( p 1) r ( p 2)
x
x

L L r * x ( p 1) w(0) rx (1)

L L r * x ( p 2) w(1) rx (2)

L L r * x ( p 3) . w(2) = rx (3)
M

1
)
w
p

(
1
)

r
p
L L
rx (0)
x

(4.20)

MSE yine benzer ekilde aadaki gibi hesaplanr.

p 1

min = rd (0) w(k )r * x (k + 1)

(4.21)

l =0

Daha gereki bir sistem iin grltl ortamda yaplan dorusal tahmini
inceleyelim.

v(n)

x(n)

y(n)

x (n + 1)

W(z)

ekil 4.2 Dorusal Tahmin

y(n)=x(n)+v(n)
p 1

p 1

l =0

k =0

x (n + 1) = w(k ) y (n k ) = w(k )[x(n k ) + v(n k )]

31

(4.22)

Wiener Hopf vektrel denklemi:

Ryw = rdy

(4.23)

Eer v(n), x(n) ile ilikili deilse, y(n)nin z ilinti matrisi, ikisinin toplamlar
cinsinden yazlabilir.

Ry(k)=rx(k)+rv(k)

(4.24)

d(n) ve y(n) arasndaki apraz ilinti ise rdy=rx(k+1) e eittir.

4.3. Grlt Temizleme

Wiener Szgecin en nemli kullanm alan grlt yok etmektir. Buradaki
ama grltl bir ortamdan istenen temiz sinyali elde etmektir. Fakat szmede
olduu gibi grltnn z ilintisi verilmek yerine, bu bilgi sadece grlty
kaydeden ikincil bir alglayc tarafndan alnr. Fakat birincil ve ikincil alglaycdan
alnan grltler eitli sebeplerden dolay (alglayc karakteristii, yaylma paterni
gibi) ayn olmadklarndan sadece karma ilemi ile sinyali temizlemek mmkn
deildir. Bu yzden Wiener szge ikincil alglayc tarafndan llen grlt ile
birincil alglaycdan llecek sinyali tahmin eder.

d(n)

x(n)=d(n)+v1(n)

Ses
kayna

e(n) = x(n) v1 (n)

v1 (n)

v1(n)
Grlt
kayna

v(n)

v2(n)

W(z)

ekil 4.3 Grlt Temizleme

Bu sistemin en ok kullanm alan uak-helikopter telsiz haberleme

sistemlerindedir. Pilotlar aras veya pilot kule aras haberleme, pilot kk

32

iindeki motor ve rzgr sesinden konumalarn anlalmas zordur. Bu zorluu

gidermek iin pilot kkne yerletirilen ikincil bir mikrofon ile konumalardaki
grlt tahmin edilip, ses sinyali temizlenmeye allr. Grlt tahmini iin
Wiener-Hopf denklemleri aadaki gibidir.

Rv2 w = rv1v2

(4.25)

Rv2 ikincil alglayc tarafndan llen grltnn z ilinti matrisidir.

Rv1v2 ise istenen grlt k v1(n) ile llen grlt knn v2(n) apraz ilinti
vektrdr. Eer d(n) ile v2(n) ilikili deilse rxv2 olarak da yazlabilir.

Rv2 w = rxv2

(4.26)

4.4. Uyarlamal Szgeler

Uyarlamal szgelerin en yaygn ve bilinenleri LMS ve RLS algoritma
tabanl saysal szgelerdir. Bu szgeler ayrca ilerinde kullandklar adaptasyon
algoritmasndaki kk deiikliklerle ve ileyecekleri sinyalin karakteristiine gre
alt kmelere ayrlrlar. Uyarlamal yaplar bu almann kapsam dnda fakat
yakn iliki iinde olduundan bu konuyla ilgili sadece zet bilgi verilip temellerine
deinilecektir. Daha nce anlatlan Wiener yaklamnda sisteme giren sinyallerin
duraan olduunu ngrmtk. Duraan bir sistem stokastik yapdadrlar. Sistem
parametrelerinin olaslk dalm ( ortalama deer veya varyans ) srecin banda
ve sonunda ayndr. Buna rnek olarak beyaz grlty (white noise) verebiliriz.
Gerek hayattaki ou sre duraan deildir yani Power spectrum
density sinyalin tm bantlarnda eit g seviyelerinde deildir. Buna rnek olarak
renkli grlty, (colored noise) verebiliriz. Hareketli srelerin uyarlamal olmayan
optimal szgelerle zmlenme imkan olsa da birok sebepten tr tercih
edilmemektedir. Bu yntemler hareketli sreleri duraan olduu varsaylan
blmlere

ayrp,

ilgili

parametrelerin

hesaplanp

birletirilmesi

zerine

kurulmutur. Ancak hzl deien sistemlerde znrlk, etkinlik ve adm

deiiklikleri ile sorunlar, doru bir modelin her koulda oluturulmasn

33

engellemektedir. D(n) ve x(n) duraan ise szge k aadaki gibi

tanmland daha nce belirtilmiti.

d (n) = w(k ) x(n k )

(4.27)

k =0

Ancak bu sreler srekli olursa denklemi aadaki gibi olacaktr

d (n) = wn (k ) x(n k )

(4.28)

k =0

n zamanndaki arlk vektr katsaylar;

wn = [wn (0), wn (1),...........wn ( p )]

(4.29)

Giri sinyali:

x(n) = [x(n), x(n 1),............., x(n p )]

Duraan

olmayan

(4.30)

srelerin

zmlenmesi

duraan

srelerin

zmlenmesinden daha zordur. Bunun sebebi duraan olmayan srete her n

deeri iin wn(k) , k=0,1, . ,p hesaplanmas gerekmektedir. Bu ilem her
seferinde srecin parametrelerinin batan hesaplanmas yerine gncelleme teknii
ile kolaylatrlmtr. Bu teknik uyarlamal yapnn temel dayanadr.

wn+1 = wn + wn

(4.31)

34

Burada wn n zamannda wne uygulanan dzeltme veya gncelleme etkisi olarak

adlandrlr.

d(n)
x(n)=d(n)+v1(n)

d ( n )
Wn(z)
W
Uyarlamal
Algoritma

ekil 4.4 Uyarlamal yap

35

e(n)

5. DALGACIK (WAVELET) DNM

Dalgack konusu yeni saylabilecek bir konudur. Aslnda temelleri bir asr
ncesinde JBJ Fouriere dayansa da, son 15 sene ierisinde (1982-Morlet, Ares,
Fourgeau ve Giard , 1983- Morlet, 1984-Grossmann ve Morlet) asl gelimesini
gstermitir. Dalgack dnmnn bu kadar baarl olmasnn birka sebebi
vardr. Birincisi dalgack konusu 20-30 sene ierindeki mhendislik (alt bant
kodlamas), fizik (badak durumlar, tekrar normalletirme gruplar ) ve saf
matematik (Calderon-Zygmund ilemleri) konularnn sentezinden meydana
gelmektedir. Disiplinler aras bu ilikinin sonucu olarak da farkl gemi birikimlere
sahip mhendis ve bilim adamlarnn ura konusu olmutur. kinci sebep ise
dalgack konusu kendisine ok geni uygulama alan bulabilmitir. Sinyal ilemede
(imge ve ses) ve nmerik analiz (integral dnm iin hzl algoritmalar)
konusunda heyecan verici gelimelere nc olmutur (srasyla; 1987-KronlandMartinent, Morlet ve Grossmann 1991- Beylkin, Coifman ve Rokhlin) [21].
zetle Dalgacklar ok geni ve temelleri birok disiplinin bir araya
gelmesiyle olumu bir konudur. Yaplan tez almasnda dalgack konusu
mhendislik bak ayla tantlacak olup ok gerekli grlmedii takdirde
matematiksel ispatlardan ve anlatmlardan uzak durulmaya allacaktr.

5.1. Fourier Analizi ve Fourier Dnm

Doadaki tm periyodik fonksiyonlar, birbirine dik iki farkl periyodik
fonksiyonun artan frekanslardaki deerlerinin toplam eklinde gsterilebilir.
Fourier bu toplam sins ve kosins fonksiyonlarn kullanarak gstermitir.
Gnmzde Euler bants kullanlarak sins ve kosins fonksiyonlar yerine
karmak sl saylar kullanlmaktadr.

36

ekil 5.1 J.B.J. Fourier (1768-1830)

Fonksiyonlarn karmak sl saylarn toplam olarak gsterilmesine Fourier serisi

gsterimi denir. Fourier alm sayesinde sinyallerin frekans bileenleri kolaylkla
belirlenebilir. Fourier sz konusu seri almn iki farkl yzeyi farkl slarda olan
kat bir cismin scaklk dalmn hesaplamak iin kullanmtr. Bu yaklam youn
bir ilem abas gerektirdiinden ve sonuta yaklak sonu verdiinden
kullanlmamaktadr. Gnmzde Fourier analizi bilgi ve sinyal ileme ve titreim
analizinde kullanlmaktadr. Fourier dnm, srekli ve ayrk olarak ikiye
ayrlabilir. ki dnm de bir nesneyi ortogonal iki uzay arasnda eler. Srekli ve
kesikli nesneler iin dnm:

(5.1)

(5.2)

(5.3)

(5.4)

37

eklinde verilir. Yukardaki dnmde grld zere x uzayndaki bir nesne k

uzaynda tanmlanmtr. Bu dnm diferansiyel denklemlerin zmnde ok
byk rahatlk salar. Zira bu dnm sayesinde x uzayndaki diferansiyel
denklemler k uzaynda dorusal denklemler olarak ifade edilirler. K uzaynda bu
denklemin zm bulunduktan sonra ters dnmle x uzayndaki karl elde
edilir. Bu ilem diferansiyel denklemin zmdr.

5.2. Duraan ve Srekli Sinyallerin Fourier Dnmleri

Fourier dnm srekli sinyaller iin tercih edilmez. Bunun sebebini
anlamak iin nce duraan ve srekli sinyalleri karlatrmak gerekir.

ekil 5.2 Duraan bir sinyal rnei

ekilde 10Hz, 25Hz, 50Hz ve 100 Hz sinyal bileenlerinden oluan duraan
bir sinyal vardr. Bahsedilen frekanslar zaman ekseninin tamamna yaylmtr.
Yani herhangi bir zaman annda tm frekanslar mevcuttur, sinyalin balangcndaki
frekanslar zaman iinde deimez. Bu eit sinyaller duraan sinyaller olarak
isimlendirilir. Bu sinyalin Fourier dnm ekil 5.3te grld gibi frekans
bileenlerini baarl bir ekilde gsterebilmektedir.

38

ekil 5.3 Duraan sinyalin Fourier dnm

ekil 5.4teki sinyal 5.3teki sinyal ile ayn frekans bileenlerine sahip ancak
duraan olmayan yani srekli bir sinyaldir. Srekli sinyallerin frekanslar duraan
sinyallerde olduu gibi zamandan bamsz deildir. Biyolojik sinyallerin ou bu
ekildedir (ECG, EMG, EEG gibi). rnek olarak aadaki sinyal (ekil 5.4) 0300ms arasnda 100 Hz, 300-600ms arasnda 50 Hz, 600-800ms arasnda 25 Hz
ve son olarak 800-1000ms aras 10 Hz sinzoidallerden olumaktadr.

ekil 5.4 Duraan olmayan bir sinyal rnei

Duraan olmayan bu sinyalin Fourier dnm ekil 5.5te gsterilmitir.

Frekanslar arasndaki dalgacklar ve genlik farkllklar dlmezse, sonu

39

duraan sinyalin Fourier dnm ile ayndr. Aradaki dalgacklarn sebebi

frekanslardaki ani deiikliklerden kaynaklanmaktadr. 100 Hz ve 50 Hz
frekansndaki sinyallerin genliklerinin byk olmasnn sebebi ise dier frekanslara
gre zaman ekseninde daha uzun sre yer almalardr.

ekil 5.5 Duraan olmayan sinyalinin Fourier dnm

Duraan olmayan sinyallerin Fourier dnmne uygun olmamasnn

sebebi, aslnda dnmn kendisinden ok srekli sinyalin yapsndan
kaynaklanyor olmasdr. Srekli sinyalin Fourier dnmnde sinyalin tm
frekanslarn grebiliriz yani frekans znrl kusursuzdur, ancak zaman
yerellii yoktur. Yani hangi frekansn hangi zamanda olduuna dair elimizde hibir
bilgi yoktur. Duraan sinyallerde byle bir sorunun olmamasnn sebebi
frekanslarn zamanla deimiyor olmasdr, bir baka deyile bu tip sinyallerde
zaman yerellilii nemli deildir nk her frekans zaten her zaman mevcuttur
[22].

40

5.3. Ksa Zamanl Fourier Dnm

Bu yntem Fourier dnmnn srekli sinyallerde de uygulanabilmesi
iin gelitirilmitir. Fourier dnmnn srekli sinyallerde zaman bilgisini
kaybettii iin tercih edilmedii belirtilmiti. Bu sorunun stesinden gelebilmek iin,
dnm yaplacak olan sinyal nce konumu t =

da olan bir pencere

fonksiyonu ile arplr. lemin geri kalannn Fourier dnmnden fark yoktur.
Yani karmak stsel ifadenin karl olan sin ve cos bileenleri f frekans iin
giri sinyali ile tm zamanlarda arplr. Bu arpm ileminin sonucu byk karsa
(sinyaller ilikili ise) f frekans o sinyal iersisinden yakalanm olur. Bu frekans,
sinyalin hkim frekans olarak isimlendirilir. Eer sonu kk veya sfr karsa f
frekans sinyal ierisinde ksa bir aralk srmtr veya hi yoktur. Sonuta
dnm frekansn bir fonksiyonu olduundan, sinyal zerindeki tm frekanslar
ayrtrlabilir hale gelirler. Ksa Zamanl Fourier dnmnde tek fark bu ilemin
zaman

ekseninde

kayarak

ilerleyen

pencerelerin

ierisinde

gerekleiyor

olmasdr. Bu ilemin zaman pencerelerinde gerekleiyor olmas bize ksmen

zaman bilgisi (zaman aral bilgisi) salasa da frekans znrl kazanlan
zaman znrl ile ters orantl olarak azalmaktadr. Bunun sebebi dnm
srasnda alnan integralin tm sinyal iin deil, sadece pencere ierisini
kapsamasdr. Yani sinyalin genelinden gelecek frekans bilgisinden yoksun bir
ekilde blgesel olarak ilem yaplmaktadr. Anlatlan bu ilemler denklem 5.5 ile
zetlenebilir.

(5.5)

STFT dnm sayesinde artk frekans - genlik bilgisine ek olarak zaman

bilgisi de elde edilebilir olmutur. Bu durum grafiksel olarak boyutla gsterilir.
Daha nce FT iin kullanlan rnek sinyal (ekil 5.4) bu kez STFT iin kullanlr ise
ekil 5.6daki grafik elde edilir.

41

ekil 5.6 Ksa zamanl Fourier dnm

ekilde frekans ekseninin tam ortadan simetrik olduu grlmektedir,

bunun sebebi sinyalin Fourier dnmnn negatif sinyal bileenlerinden tr
her zaman simetrik kmasdr. Ksa zaman Fourier dnm aslnda
pencerelenmi Fourier dnmnden baka bir ey olmadndan sonucun byle
kmas artc deildir. Zaman eksenindeki farkllklarn sebebi uygulanan
normalizasyondan kaynaklanmaktadr. Burada asl incelenecek olan grafiin bu
zelliklerinden ok sinyalin zaman frekans ilikisidir. Sinyalin drt ayr frekans drt
farkl tepe eklinde grlebiliyor, tpk Fourier Dnm gibi. Fakat bunlara ek
olarak artk zaman bilgisi de mevcuttur. Frekanslarn hangi aralkta olduklarn
grlebiliyor. Buradaki kstlama znrlklerle ilgilidir. Sorun u ki, zaman bilgisi
sadece belli bir arala ait, yani tam olarak hangi anda hangi frekansa sinyalin
sahip olunduu bilinmiyor. Bu belirsizlie Heisenberg belirsizlik kural denir. zetle
bu kural yledir; hareket eden bir nesnenin momentumu ve konumu ayn anda
bilinemez. Konuyla bu sylem ilikilendirecek olunursa, frekans ve zaman
znrl ayn anda arttrlamaz (veya azaltlamaz), zaman znrl
arttnda frekans, frekans znrl arttnda ise zaman znrl azalr.

42

znrlk, dnm ilemi srasnda kullanlan pencerenin boyu ile

ilgilidir. Pencere boyu arttnda frekans znrl artar STFT, FTa yaklar.
ntegral ksa pencereye gre daha uzun zamana yayldndan sinyalin tamamna
ait frekans bilgisine daha yakn bir sonu kar. Ancak zaman znrl azalr
nk zaman ekseni eskisine gre daha az paraya blnmtr. Pencere boyu
daraltldnda ise frekans znrl azalrken zaman znrl artar. Bu
durumu grafiklerle anlatmak daha kolaydr. rnek olarak STFT iin pencere olarak
basit bir gauss fonksiyonu tanmlanabilir, w(t)=e

(-a*(t^2)/2)

. Pencereler deien a

deeriyle aadaki gibi geniler veya daralr.

ekil 5.7 Deien a deerlerinin penceredeki etkisi

ekil 5.8de a deerinin 0.01 olduu durum grlmektedir. Pencere kk
olduundan zaman znrlnn iyi frekans znrlnn ise dk
olmasn bekleniyor. Gerekten de drt frekansa ait tepeler birbirlerinden zaman
ekseninde iyi ayrlmlardr (dalgalar arasnda her frekans iin fark belirgindir).
Ancak frekans ksmna baktmzda tepeler tek bir frekans yerine belirli bir frekans

43

araln kapsamaktadr. Yani tam olarak o blgede hangi frekans olduu

bilinmemektedir. Bu durum frekans znrlnn kt olduunu gstermektedir.

ekil 5.8 s=0.01 deeri iin STFT

ekil 5.9 de artan pencere boyu ile zaman znrlnn, zaman eksenindeki
aralklarn birbirlerinin blgelerine girmeye balamasyla azald grlyor. Ancak
artk tepeler daha az frekans bileeni iermektedir.

ekil 5.9 s=0.1 deeri iin STFT

44

ekil 5.10 da ise frekans znrlnn en yksek seviyede olduunu ancak

artk zaman bilgisinin kaybedildiini, yani zaman znrlnn seilen pencere
boylar iin en dk seviyesinde olduu grlyor.

ekil 5.10 s=1 deeri iin STFT

Yksek frekanslar zaman ekseninde daha kararldr. Bunun sebebi Nyquist

frekansnn daha yksek olmas, dolaysyla rnekleme zamannn daha ksa
srelerle gereklemesi ve rnek saysnn daha fazla olmasdr. Daha fazla rnek
says bir sinyalin daha kararl ve hatalara kar daha korunakl olmasna sebep
olur. rneklemenin bu kadar ok yaplabilmesi iin zaman znrlnn iyi
olmas gerekmektedir. Dk frekanslar ise yksek frekanslar kadar ok
rnekleme

gerektirmediklerinden

zaman

znrlnden

ok

frekans

znrl n plana kmaktadr. Bu yzden yksek frekanslarda dar pencereler,

dk frekanslarda ise geni pencereler seilmelidir. Ancak STFT deiken yapl
pencerelere sahip deildir. Hem yksek hem de dk frekanslar ayn pencere
boyu ile ilenirler. Bu da yksek frekanslarda dk zaman znrlne, alak
frekanslarda ise dk frekans znrlne sebep olur. Bu znrlk sorunun
stesinden gelmek iin STFT yerine dalgack dnm gelitirilmitir.

45

Dalgack dnmnde kullanlan yntemin ismi

oklu znrlk

Analizi dir. Bu yntem STFT deki pencerenin boyutlarn, sinyaldeki frekans

bileenine gre deitirmesi zerine kurulmutur. Bylelikle birden fazla
znrlkle allabilir. Sistem yksek frekanslarda iyi zaman znrl, kt
frekans znrl; dk frekanslarda ise iyi frekans znrl, kt zaman
znrl salayacak ekilde pencereyi srasyla daraltp kalnlatrr.
STFT ve Dalgack dnm arasnda iki temel fark vardr.
1.

STFT pencerenin altnda kalan negatif frekanslar ileme almazken

dalgacklarn yaps salnml olduundan negatif ksm da ileme girer.

2.

Srekli

dalgack

dnmnde

frekansla

orantl

deiken

boyutta

pencereler kullanlrken, STFT de pencere genilii sabittir.

Ksa Zamanl Fourier Dnm ile Dalgack dnmnn frekans ve
zaman znrl asndan karlatrmas ekil 5.11de verilmitir. Ksa
zamanl Fourier Dnmnde frekansn sabit olduu farkl frekanslardaki
sinyaller iin ayn znrl kulland grlrken, Dalgack Dnmnde
deien dalgacklarn (pencerelerin) farkl zaman ve frekans znrlkleri
oluturduu grlmektedir. Bu konu rneklerle biraz daha detaylandrlacaktr. Bu
iki grafikte dikkat edilmesi gereken bir dier nokta da znrlk drtgenlerin
kapladklar alanlarn deimediidir. Bunun sebebi Heisenberg Belirsizliinde
anlatld gibi kesin olarak zaman ve frekansn sonsuz znrlkte olamaddr.
Bir baka deile birbirlerine ters orantl olan iki deikenden biri deiirken teki
sabit tutulamaz. Yani frekansla zaman znrl ayn anda arttrlamaz veya
azaltlamaz.

46

ekil 5.11 STFT ve Dalgack dnm znrlk ilikisi (a) STFT (b) Dalgack
Dnm

5.4. lek ve Srekli Dalgack Dnmnn Hesaplanmas

lek kavram dalgack dnmyle birlikte kullanlmaya balanlmtr.
STFT den farkl olarak frekans bileeni lekle tantlr. Kabaca frekansn tersidir.
Aada grld gibi lek s arttka frekans azalm, sinyalde genleme
olmutur. lek kldke sinyal skm, yani frekans artmtr

ekil 5.12 Deien lek s deerlerinin penceredeki etkisi

47

lek dalgacn zaman eksenindeki geniliidir. Byk lek dk

frekanstaki sinyalleri yakalamak iin kullanlr. nk byk dalgacn frekans,
dk frekans bileeni ile arpldnda sinyaller aktndan, yksek frekansl
sinyalin arpm sonucuna gre daha byk sonu verir. Bu durum yksek frekans
bileenli sinyal ile kk lekli dalgacn genililiinin arplma sonucu iin de
geerlidir. Srekli dalgack dnmnn forml STFTye ok benzer. STFT deki
pencere fonksiyonun yerini alan , ana dalgack olarak isimlendirilir. nk
dier dalgacklar deien s yani lek deerine gre bundan tretilir. Ayrca
ierisinde dalgacn konumunu belirten zaman parametresi de mevcuttur.

(5.6)

Dalgack dnm, isminde de belirtildii gibi bir dnmdr. Yani analiz

ileminden sonra tekrar oluturulmas sentezlenebilir olmas gerekmektedir.
Sentezleme aadaki formlle gereklemektedir. Formln bandaki katsay
kullanlan dalgack tipine gre farkl deerler alr.

(5.7)

Analiz ilemi ana dalgacn, sinyalin t=0 zamanna yerletirilmesiyle balar.

s=1 iin dalgack sinyalle arplr. Sonuta kalan, pencerenin boyu dnda sfr
olmak zere, sinyal ile dalgacn o alandaki tm zamanlar iin olan arpmdr. Bu
alandaki arpmn sonucu, normalizasyon iin baka bir katsay ile arplr. Bu
ilem sinyal kaydrlarak t= ya kadar devam eder. Daha sonra deien ocuk
dalgacklarla (deien lek parametresi ile) bu ilem tekrarlanarak farkl
frekanslar bileenlerindeki sinyaller de teker teker orijinal sinyalden ayklanr. ekil
5.13 ve 5.14te dalgack yntemi ile frekans ayrtrmasnn zeti verilmitir. lei
1e eit olan dalgack sinyal zerinden geerken kendi frekansndaki yksek
frekans

bileenlerini

ayrmaktadr.

lek

deeri

olan

dalgack

kendi

frekansndaki dk frekans bileenlerini, sinyali her lek deeri iin tarayarak

karmaktadr.

48

ekil 5.13 s=1 ; = 2, 40, 90, 140 iin dalgack dnm

ekil 5.14 s=5 ; = 2, 40, 90, 140 iin dalgack dnm

49

Aadaki iki grafik ekil 5.4 deki srekli sinyalin dalgack dnmdr.
ekil 5.15 grafiin lek ksmna, 5.16 ise zaman ksmna dikkat ekmitir.

ekil 5.15 Srekli sinyalin dalgack dnm lek bak

Eksenler normalize edildiinden dnm grafiklerinin eksen saylar ile birbirlerini

tutmamaktadr. Zaman ilerledike azalan frekansa gre dalgacklarn sadaki
grafikte zaman ekseninin sonuna doru genilerken ters ynde azaldn
grebiliyoruz. Geni dalgacklarn iyi frekans kt zaman znrl verdii daha
nce belirtilmiti. Bu grafikte ise geni dalgacklarn kt lek znrl
gstererek,

aslnda

iyi

frekans

znrl

sergiledii

ak

bir

ekilde

grlmektedir. Dar dalgacklarn ise geni dalgacklara gre daha iyi lek
znrl, yani daha kt frekans znrl gsterdii yine ekil 5.15te
grlmektedir.

50

ekil 5.16 Srekli sinyalin dalgack dnm zaman bak

ekil 5.16 ise, ekil 5.15in zaman ekseni tarafndan baklan halidir. Geni
dalgacklarn kt zaman kk dalgacklarn iyi zaman znrl gsterdiini
zaman eksenindeki kapladklar alandan grebilmektedir.

5.5. Dalgack Teoremine Matematiksel Yaklam

Fourier dnmnde Fourier baz vektrleri sinyali analiz etmek ve yeniden
oluturmak iin kullanlmaktadr. Vektr uzaynda her vektr baz vektrlerinin
dorusal kombinasyonlar eklinde yazlr. Bu ilem, vektrleri baz sabit saylarla
arpp, sonra da arpmlarn toplam cinsinden yazlmas ile gerekletirilir. Baz
vektr aadaki gibi tanmlanr.

(5.8)

Bu formlde bk baz vektrn yerine baz fonksiyonu ve v vektr yerine de

f(t) fonksiyonunu koyarak genelletirebiliriz.

51

(5.9)

Fourier dnmnde sins ve kosinsler baz fonksiyonlardr ve diktirler.

Fonksiyonlarn diklik

zellii

bize

yeni

fonksiyonlar

olutururken kolaylk

salamaktadr. Diklik zellii bir sonraki konu balnda tantlacaktr. ki

fonksiyonun a-b aralndaki i arpm aada verilmitir.

(5.10)

Baz fonksiyonu () ile giri test sinyalinin i arpmlarn benzer ekilde yazarsak
Dalgack Dnm denklemini elde etmi oluruz.

(5.11)

5.5.1. arpm ,diklik ,ortanormallik

Eer iki vektrn i arpm sfrsa bu iki vektr diktir.

(5.12)
Ayn durum fonksiyonlarn i arpm iin de geerlidir.

(5.13)
Byklkleri bire eit olan dik vektr kmesine de ortanormal kme denir.

52

(5.14)
ki fonksiyonun ortanormal olmas ise aadaki koullarla gerekleir,

(5.15)
k ve l deeri birbirlerine eitse fonksiyonlar ortanormal, deilse diktir.
Ortanormallik zellii sayesinde denklemdeki analiz katsays fonksiyonlarn i
arpm eklinde yeniden yazlabilir.

(5.16)
Bylece daha nce tasarladmz f fonksiyonu katsaysnn yeni tanm ile
olmadan yazlabilir.

(5.17)
Bu ve bu gibi ilemlerin benzerleri, dalgack dnmnde katsaylarn
hesaplanmasnda kullanlr. Dalgack matematii ok geni ve ileri dzey
matematiksel altyap gerektiren uzun bir konudur. Zaten Dalgack Dnm ile
ilgili yaynlarn ou matematikiler tarafndan yaymlanmtr. Bu almada
dalgack teoreminin mhendislik ksm ve uygulamalarn incelemek, matematiksel
ispatlar ve formlleri irdelemeye ye tutulmutur.

53

5.6. Dalgack eitlerine rnekler

Teorik olarak sfr ortalamal ve sonlu enerjiye sahip herhangi bir fonksiyon
dalgack saylabilir. Ancak dalgac semek iin birok lt vardr. Dalgacn
zaman ve frekans ortamndaki snmlemesi nemlidir. Zaman ve frekans
ortamnda iyi konumlanmas iin dalgack, zaman ve frekans ortamnda hzl
snmlemelidir. Dalgack dnmnn, ksa zamanl Fourier dnmnden
farklar tantlrken, dalgack dnmnde kullanlan pencerenin Fourierdeki gibi
sabit olmad, deien lek deerine gre kendisini deitirerek Fourierdeki
sabit frekans ve zamanda yerelilik probleminin stesinden geldii belirtilmiti.
Aada bahsedilen dalgack yaplarnn bir ksm rnek olarak verilmitir.
Uygulamalar ksmnda yaplan ayrtrma ilemleri ve hata sonular ile bu
dalgack yaplarn karlatrma imkn bulunacaktr.

ekil 5.17 Dalgack trlerine rnekler

54

5.7. Kesikli Dalgack Dnm - Alt bant kodlamas

Srekli Dalgack Dnmnde, zaman ekseninde kayarak ilerleyen ve
deien lek parametresi ile bu ilemi tm frekanslar iin tekrarlayan dalgacktan
bahsedilmiti. Bu dalgack blgesindeki sinyallerin ilinti bilgisi bize frekanslar
ayrma olana tanyor idi. Bu ilem saysal dnyada farkl kesme frekansndaki
szgelerle gerekletirilir. Giri sinyali bu szgeler ile alak ve yksek frekans
bileenlerine ayrtrlr ve znrlklerini dzenler.

ekil 5.18 Detay ve yaklaklk katsayllar

Yksek frekans katsaylarna

yaklaklk, dk frekans katsaylarna da

ayrnt katsaylar denir. Daha nce ska bahsettiimiz lek kavram ise burada
sinyalin yukar veya aa rneklenmesi ile deitirilir. Aa rnekleme bilindii
gibi orijinal sinyalden baz rneklerin kartlmasdr. Yukar rnekleme ise
sinyaldeki rnek saysn arttrmaktr. rnek saysn artrmann birok yolu vardr.
Sinyalde rnek yerine sfr konulabilecei (zero padding) gibi deiik ara
deerleme teknikleri (dorusal, sabit, okterimli) ile sinyale yakn deerler tahmin
etmek mmkndr. Aadaki forml FIR szgecin tanmdr. ekiller ise kullanlan
alak ve yksek geiren szgelerin frekans genlik grafikleridir.

(5.18)

55

ekil 5.19 Ayrmda kullanlan szgeler (a) alak geiren (b) yksek geiren
Prosedr x(n) i h(n) darbe tepkisine sahip saysal bir szgeten geirmekle
balar. Bilindii zere bu ilem giri sinyali ile darbe yantnn evriimidir. Giri
sinyali, yar bant alak geiren szgeten geirilir. Yar bant alak geiren szge,
sinyalin en byk frekansnn yarsna eit kesme frekansna sahip saysal
szgetir. Yani bu ilem sonucunda en byk frekans 1000Hz olan sinyalin
szge knda en byk frekans 500Hz e der. Kesikli sinyallerde frekans
radyan cinsinden ifade edilir. Eer kesikli bir sinyal Nyquist frekansnda
rneklenirse rnekleme frekans radyan olur. Nyquist rnekleme frekans
sinyalin tekrar oluturulmasnda bilgi kaybna uramamak iin orijinal sinyalin en
byk frekansndan iki kat byk seilen snr, rnekleme frekansdr. Bu frekansn
altnda yaplacak rneklemeler, sinyalin yeniden oluumunda aliasing denilen
bilgi kayplarna sebep olacaktr.

56

ekil 5.20 512 rnekli bir sinyalin ayrm basamaklar

Bu sinyal alak geiren szgeten geirildiinde en byk frekans bileeni

sinyalde /2 kadardr. Bu durumda rnekleme frekansnn 2 de kalmasnn bir
anlam yoktur. Yani fazladan ve gereksiz bilgiyi sistemden kartp ilem
kalabaln azaltmak iin yine bu sinyali 2 ile aa rnekleyerek yeni Nyquist
frekans olarak belirlenir. Bylece 1. seviyede rnek says 256ya dm
orijinal sinyalin yksek ve alak frekans bileenleri elde edilmi olur. Bu ilem
sinyalin zaman znrln azaltr. nk rnek says yar yarya der. Yani
zaman ekseninde yar yarya bilgi kayb meydana gelir. Frekans znrl ise
artar. nk bir nceki duruma gre frekans eitlilii yar yarya azaldndan
kalan frekanslar daha iyi gzlemlenebilir. rnekte verildii gibi daha nceden 0 aralna bulunan sinyalleri imdi daha dar bir frekans aralnda 0- /2 ve
/2- inceleme imkanna sahip olunur. Benzetme yapmak gerekirse, haritada
bulmak istenilen adrese bytele bakld veya bu i iin daha byk lekli bir
harita kullanld dnlebilir. lek, yani dalgack boyu artar. Bunun anlam en
st seviyeli katmanda dalga geniliinin en byk olaca, dolaysyla en byk

57

frekans bileenlerinin burada ayrtrlacadr. Tersi, yksek frekans bileenlerinin

ilk yaplan ayrtrmada ortaya kmasdr.

Sinyaldeki frekans belirsizliini

azaltmak iin (frekans znrln arttrmak iin) bu ilem rnek says Nyquist
frekansnn olanak tand snra kadar tekrarlanr. Sonra da yaplan tm ilemler
tersinden tekrarlanarak sinyal sentezlenir. lemlerin tersten yaplmas, nce
sinyalin yukar rneklenmesi ardndan yksek geiren ve alak geiren szgelerin
birbirlerinin tersi olmas zelliinin kullanlmasyla sinyallerin szlp bir araya
getirilmesini ierir.

5.8. Dalgack Dnmnn Kullanm Alanlar

Dalgack dnmn saysal sinyal ileme teknikleri ierisinde iki temel
kullanm alan vardr. Bunlardan ilki veri sktrma ikincisi grlt gidermedir.
Bunlarn dnda da birok kullanm alan vardr. rnek olarak devamszlk tespiti,
olaslk dalm tahmininin nmerik zm, nitelik ayrt etme ve eitli veri analizi
yntemleri saylabilir. Veri sktrmann elverili olmasnn sebebi dalgack
dnmnn yapsndan kaynaklanmaktadr. nk kesikli dalgack dnm
ayrtrma ilemi srasnda her seviyede rnek saysn azaltlp, fazlalk bilgiyi
eledii iin, orijinal sinyale gre tekrar sentezlenmi hali olduka az yer kaplar. Bu
yntem kullanlan deiik kodlama teknikleri ile gerekletirilir. Kodlama eitlerine
rnek olarak aritmetik kodlama, RLE kodlama ve Huffman Algoritmas saylabilir.
Veri

sktrma

kapsam

dnda

olduundan

bu

yntemlerle

ilgili

bilgi

verilmeyecektir.

5.9. Dalgack Yntemiyle Grlt Giderme

Grlt giderme zetle basamakta gerekletirilir.

1. Analiz : n. Seviye dalgack ayrtrmas;

Y=Wy

(5.19)

2. Eik deeri: Dnm katsaylarna uygun eik deerleri seilip uygulanmas

58

ekil 5.21 Eik deeri

3.

Sentezleme: Eik deeri uygulanm katsaylarla sinyalin yeniden

oluturulmasdr

(5.20)

Grlt kabaca renkli ve renksiz (beyaz) olmak zere ikiye ayrlr. Beyaz
grlt sinyal zerinde tm frekanslarda eit gte bulunan ve zamanla bu
zellikleri deimeyen bir sinyal eididir. Renkli grltler ise gerek hayatta
daha sk karlatmz, sinyalin frekanslar zerinde farkl glerde bulunabilen
sinyallerdir. Eik deeri frekans bileenlerine ayrlm sinyaller iin hesaplanrken
grltnn yaps nemlidir. Eer grlt beyaz ise eik deerinin her frekans iin
hesaplanmasna gerek yoktur, tm katmanlarda kullanlabilir. Ancak eer
kaynamz renkli grltlerle kirlenmise tm katsaylar iin eik deeri
hesaplanr. Eik deeri aadaki formlle hesaplanr;

(5.21)

Burada , sinyaldeki standart sapmay gstermektedir, n ise rnek saysdr. Bu

eik deerine VisuShrink eik deeri denir. Evrensel eik deeri de bir baka
ismidir. Bunun dnda birka yntem daha olsa da en ok kullanlan budur.
ki eit eik deeri vardr.

1. Sert geili eik deeri:

(5.22)

59

2. Yumuak geili eik deeri:

(5.23)

ekil 5.22 (a) yumuak eik deeri (b) sert eik deeri
Sinyale (y=x) yumuak ve sert eik deerleri 0.4 deeri iin uygulandnda
yukardaki sonular grlr. ki fonksiyonda 0.4 zerindeki sinyallere izin verirken
altndakilere geit vermemektedir. Sinyalin negatif tarafnda ise eik deerinin
boyu kadar bir devamszlk oluur. Eik deeri hep pozitif deerlerden seilir.
Yumuak eik deeri grlt gidermede daha etkili bir zmdr. Ancak veri
kayplar sinyalde genel deiiklikten tr sert eik deerine gre daha fazladr.
ekilden de grlecei gibi hibir k deeri, eik deerinin stnde de olsa,
girile ayn deildir. Bu kayplar sinyalin yksek frekans bileenlerinde meydana
gelir. mgelerde eer ke detaylar nemli deilse uygulanabilir. Detayn n
planda olduu imge, temizleme uygulamalarnda tavsiye edilmez [23].

60

6. UYGULAMALAR

Yaplan almalar iki ana balkta zetlenebilir. Birincisi saysal ve analog

fitre tasarm programnn tantlmas ikincisi ise Wiener ve Dalgack yntemiyle
fetal ECGnin anne ECGsinden ayrt edilmesi.

6.1. Szge Tasarm Program

Yazlm, Mathworks firmasnn bir rn olan Matlab program ile
hazrlanmtr. Yazlan programn daha kullanl hale gelebilmesi iin ayrca
programa grafik ara yz eklenmitir. Program szge eitlerinin seilmesine
olanak tanyacak ana men ile balar [24].

ekil 6.1 Szge tasarm programnn al sayfas

Kullanc tasarlamak istedii szge eidini buradan setikten sonra ana men
kapanr ve yerine seilen tasarm yerine getirecek baka bir men kar. Burada

61

ilk deerler hazr olsa da kullanc isterse bu deerleri gncelleyebilir. Srasyla bu

deerler alak ve yksek geiren szgeler iin aadadr.
1. rnekleme Frekans: Asal frekanslarn hesaplanmasnda kullanlmak iin
istenir. Ayrca bu frekans test blmnde tantlacak olan test sinyalinin de
rnekleme frekans olacaktr. Bundan sonra seilen tm frekans deerlerinin
rnekleme

frekansnn

gerekmektedir.

Aksi

yarsndan
halde

byk

sinyalde

olmamasna

Nyquist

oranna

dikkat

edilmesi

uyulmadndan

doabilecek bozulmalar olaandr.

2. Geirme Frekans: Tasarlanacak olan szgecin hangi frekanstan sonra
geirmeye balayacan belirler.
3. Durdurma Frekans: Tasarlanacak olan szgecin hangi frekanstan sonra giri
sinyalini szeceini belirtir.
4. Dalgack

Katsaylar:

Szge

karakteristiinde

gei

ve

durdurma

blgelerindeki genlik deiikliklerinin db cinsinden bykln belirtir.

ekil 6.2 Analog ve saysal tasarm sonular

62

Programda kullancdan istenen bu bilgilerin yan sra bant geiren ve

durduran szgelerde fazladan bant snrlar belirlenir. Bilgiler anlatld ekilde
girildikten sonra Filtreyi Tasarla komutu verilir. Daha sonra ayn mennn sol
tarafnda analog tasarm ve saysal tasarm alt balklarnda sonular grlr.
Analog tasarm ksmnda szgecin normalize frekans tepkisinin yan sra en kk
szge derecesine gre hesaplanan aktarm ilevi, analog frekanslar yer alr.
Saysal ksmda ise ift dorusal dnm metodu ile analog deerlerden
hesaplanan saysal szge tasarm ve frekans tepkisi, faz deiimi ve kutup-sfr
gsterim grafikleri yer alr.

ekil 6.3 Tasarlanan Szgecin test edilmesi

Tasarlanan szgecin nasl altn grebilmek iin Filtreyi test et

komutuyla baka bir ara yz ortaya kar. Bu ara yzdeki mende bir nceki
mende istenen deerlere ek olarak test sinyalinin (sins) frekansnn girilmesi
gerekmektedir. Bu ilem srasnda sinyalin Nyquist frekansna yine dikkat edilmesi
gerekir. Seilen frekansa gre oluturulan sins sinyali ekrann en stnde giri

63

sinyali bal altnda oluacaktr. Bu sinyalin altnda oluan k sinyali, en altta

verilen szme karakteristiine gre giri sinyalinin hangi frekanslarda nasl frekans
tepkisi vereceini gsterecektir.

ekil 6.4 Tasarlanan Szgecin test edilmesi / ftest=20 Hz, k Genlii 0

ekil 6.5 Tasarlanan Szgecin test edilmesi / ftest=14 Hz, k Genlii 0.5

64

6.1.1. rnek szge tasarm

Bir

nceki

konu

anlatmnda

kullanlan

deerlerin,

sonularn

karlatrlmas iin bu blmde teorik olarak hesaplanmas yaplacaktr. Bu

hesaplamalar, daha nce szge tasarm blmnde aktarlan karakteristik
denklemlerden kmaktadr. Gsterilen grafikler alak geiren analog ve saysal
szgecin tasarm sonulardr.
Geirme Frekans (fp) : 10Hz
Durdurma Frekans (fs) : 20Hz
rnekleme Frekans (fsamp) : 50Hz
Gei Band Dalgack Katsays(dp): 0.45db
Durdurma Band Dalgack Katsays(ds): 28db
Asal Frekanslar;

wp = 2

10
= 0,4
50

(6.1)

ws = 2

20
= 0,8
50

(6.2)

rneklem Frekans 1 alnp normalize analog frekanslar n arplma yaparak

bulunmakta:

p = 2 tan(
s = 2 tan(

wp

) = 1,4531

(6.3)

ws
) = 6,1554
2

(6.4)

d p = 0,45 = 20 log(

1
1+ 2

=0,3303

1
d s = 28 = 20 log( ) , A=25,1188
A

(6.5)

(6.6)

65

N=

log( A2 1 / )
= 2,98 3
log( s / p )

(6.7)

Butterworth genel formlnde yerine c yazlrsa;

H ( jw) =

1
1
1
=
=
2N
2N
2
1 + ( / c )
1 + (c / c )

(6.8)

Bulunan deeri kesim frekansn bulmak iin ayn formlde yerine c yazlrsa;

1
1
=
2
2 1 + ( / p )2 N

(6.9)

2 = 1 + 2 ( c / p ) 6 , 1 = 2 ( c / p ) 6 ,

c = p / 2 , c = p / 3 , c =2,1
6

(6.10)

3. dereceden butterworth analog szgecin normalize aktarm ilevi aada

yazlmtr.

H an ( s) =

1
( s + 1)( s 2 + s + 1)

(6.11)

Bu formlde s yerine s/ c konularak denormalizasyon yaplmakta;

Hlp( s) = Han( s / c )

(6.12)

(1/ c =0,476)

Han( s ) =

1
1
= 3
2
2
( s + 1)( s + s + 1) s + 2s + 2 s + 1

Han( s.0,476) =
Hlp ( s) =

1
9,1
= 3
2
s 0,11 + 2 s 0,23 + 2.s.0,476 + 1 s + 4.2s + 8,7 s + 0,91
3

9,1
s + 4.2s + 8,7 s + 0,91
3

(6.13)
(6.14)
(6.15)

66

Saysal Szge aktarm ilevi, aadaki ifade (ift dorusal Dnm), analog
aktarm ilevinde yerine konulduunda ve uygun sadeletirmeler yapldnda
bulunur.

(1 z 1 )

H ( z ) = H lp 2.
1
(
1
z
)
+

(6.16)

H ( z) =

0179 + 0,538 z 1 + 0,53 z 2 + 0,179 z 3

1 + 0,0913 z 1 + 0,3355 z 2 + 0,0083 z 3

H ( z) =

0179 z 3 + 0,538 z 2 + 0,53z + 0,179

z 3 + 0,0913 z 2 + 0,3355 z + 0,0083

(6.17)

Bu hesaplamalar karlatrmal olarak sonular ksmnda verilecektir. Szge

tasarm ilemsel olarak olduka ardr. zellikle yksek dereceli szgeler sz
konusu olduunda pratik olarak bu hesaplamalar yapmak mmkn deildir.
Bilgisayarlar, sahip olduklar ilem gc ve hz sayesinde bu tr hesaplamalarda
bavurulacak alternatifsiz kaynaklardr.

ekil 6.6 Szgelerin kesme zellikleri arasndaki ilikiler

rnek olarak sadece alak geiren szgecin verilmesinin zel bir sebebi var. Tm
szgeler uygun dnm formlleri ile birbirlerine dnebilirler:

Yksek Geiren = 1 - Alak Geiren

(6.18)

67

Alak Geiren = 1- Yksek Geiren

(6.19)

Bant Geiren = 1- Bant Durduran

(6.20)

Bant Durduran = 1- Bant Geiren

(6.21)

Bant Durduran = Alak Geiren + Yksek Geiren

(6.22)

Bant Geiren= 1 - (Alak Geiren + Yksek Geiren)

(6.23)

Dnm formlleri transfer fonksiyonlarndan darbe yantnn kartlp

frekans etki alanndaki uygun kaydrma ilemleri ile elde edilir. Bu ilemin yan sra
verilen rnekte teknik anlamda fark olmadndan, dier frekans yantndaki
szgeler

iin

rnekler

verilmemitir.

Chebyshev,

Eliptik

ve

Butterworth

szgelerde ise fark, hesaplanan genel formllerden ibarettir. Bunlarla ilgi bilgiler
ise konu balklarnda detayl olarak incelenmitir.

Uygulamalar blmndeki ikinci almamz anne karnndaki bebein ECG

sinyallerinin, annenin ECGsinden Ksa Zamanl Wiener szge kullanarak ayrt
edilmesi ve Dalgack Dnm ile oluan grltnn temizlenmesi ile ilgili
olacaktr.

6.2. Fetal ECG Ayrm

Fetal ECG ayrm, anne karnndaki fetsn ECG sinyallerinin erken tan ve tedavi
amacyla annenin ECG sinyallerinden, akcier ve dier organlardan kaynakl
seslerden temizlenerek ayrt edilmesi ilemidir. Bu amala gelitirilmi birok
yntem vardr. En yaygn yntem kr sinyal analizi olarak da bilinen bamsz
bileenler analizidir (ICA). Yaplan almann amac bu ynteme alternatif
olabilecek daha basit bir yntemi tasarlamaktr. Bu yntem Ksa Zamanl Wiener
Szme ve Dalgack Temizleme olmak zere iki basamaktan olumaktadr.
almalarda ICA referans olarak alnm olup sonular karlatrlmtr.

6.2.1 Elektrokardiyogram ECG

nsan vcudu zerinde alglanlabilen ve kalbin elektriksel aktivitesinin
sonucu olarak ortaya kan belli tipteki biyolojik iaretlere elektrokardiyogram,

68

elektrokardiyografik iaret, ECG iareti veya ksaca ECG denir. ECG iaretlerinin
gsterilmesini veya kaydedilmesini salayan cihazlara elektrokardiyograf ve ECG
ile ilgili sistemlere de genel olarak elektrokardiyografi denir. Kalbin almas
srasndaki bozukluklarnn iyi bir gstergesi olan ve insan vcudu zerinden
operasyon yapmadan kolaylkla elde edilebilen ECG iaretleri, ilenme ve
yorumlanma asndan byk nem tamaktadr. ECG sinyalinin i direnci 10100k, gerilimi 3.5mV ve frekans 0.15-300Hz arasndadr. Ama genellikle 0.6740Hz arasnda anlamldr. Yetikin bir insann kalbi dakikada 89 defa atar,
bebeklerin ise kalpleri dakikada 120 ile 160 arasnda atar. Tepe gerilimi ise
anneninkinden yaklak onda bir orannda daha zayftr.

ekil 6.7 ECG sinyalindeki dalgacklar

Normal bir ECG'de P, QRS ve T diye adlandrlan 3 dalga ve bunlar
arasnda dz izgiler vardr. Bu dalga ve izgilerdeki deiiklikler normalden
sapmalar gsterir. P dalgas kulakklarn uyarlmas ile kaslmasn, QRS dalgas
karncklara geen uyarnn bunlar kasmasn, T dalgas karncklarn polarize
(sakin) hale gelmesini gsterir. RR aral kalptaki bu kaslmalarn sklnn ve
dzeninin bilinmesi asndan nemlidir. QT aral ise ventrikler sistoln toplam
sresini gsterir. QRS kompleksinin balangcndan T dalgasnn sonuna kadar
saniye cinsinden llr. Dalgalar arasndaki mesafeler, dalgalarn sresi,
ykseklikleri (voltajlar), ekilleri ve dzenli olarak birbirlerini takip etmelerindeki
deiiklikler kalpte olabilecek yap deiikliini veya hastal gsterebilir.
ECG ritim eridinin yorumlanmas be ekilde gerekleir;

69

(a) Hz : 60 ile 100 vuru/dak. aral normal atm hzlardr bu deerin st

taikardi, alt ise barikardi olarak isimlendirilir.
(b) Ritim: R-R aralnn dzenli olup olmad incelenir.
(c) P Dalgas: P dalgasnn dzenli olup olmad, - veya + m olduu, her P
dalgasndan sonra QRS yaps olup olmad kontrol edilir.
(d) P-R Aral: Yetikin bir insanda bu aralk 0.12 ve 0.20 sn. ler arasnda olmas
gerekmektedir.
(e) QRS Kompleksi: Bu kompleks yapsnn sinyalin genelindeki QRS yaplarna
benzemesi ve sresinin 0.12 sn civarnda olmas gerekmektedir [25].

6.2.2. Veri kmesi

Veri kmesi dokuz kanaldan olumaktadr. Her kanal 500 Hz rnekleme

frekansnda 5sn boyunca kurun elektrotlarla kayt altna alnmtr. Toplam 9
kanaldan olumaktadr. 1. kanal zaman admlarn iermektedir. 2. ve 6. kanal
aral annenin karn blgesine, 7. ve 9. kanal aral ise gs blgesine
yerletirilen elektrotlarla elektrokardiyografik veriler llmtr [26].

ekil 6.8 Elektrotlarn yerleimi

70

ekil 6.9 Kullanlan veri kmesi

almamz neticesinde elde ettiimiz sonularnn karlatrmas iin en

yaygn fetal ayrm yntemi olan bamsz veriler analizi kullanld. Bu yntem ile
ilgi zet tantc bilgi ilerleyen konularda sunulacaktr. Veri kmesinin bu kadar ok
kanaldan olumasnn sebebi bamsz veriler analizi iin hazrlanm olmasdr.
Jade algoritmasnn kullanld bu yntem, analiz iin en az 3 kanala ihtiya
duyar. 8 kanal kullanarak sonucunu gelitirir. Ksa Zamanl Wiener yaklamnda
sadece 2 kanal kullanlmtr.

6.2.3. Ksa zamanl Wiener Szgecin fetal ECG ayrmnda kullanlmas

Wiener szge ile ilgi teorik bilgi daha nce anlatlmt. Burada Wiener
szge ile grlt temizleme konusunu hatrlatlacaktr. Grlt kaynandan
sisteme giren v1 ve v2 grltleri birbirinden farkldr. Bu farklln sebebi
sinyallerin yaylm dzlemindeki farkllklar ve mesafeler olabilecei gibi sinyalleri
sisteme sokan alglayclarn farkl hassasiyetlere sahip olmas da olabilir. Ancak
bu sinyaller ayn kaynaktan ktklarndan aralarnda mutlaka bir iliki vardr. Yani
sinyaller birbirleriyle ilikilidir. Wiener szge bu ilikiden faydalanarak 2. grlt
kaynan 1. grlt kayna iin referans alp, istatistiksel yntemlerle 1. grlt

71

kaynan tahmin eder. Daha sonra tahmin ettii 1. grlt kaynan, 1. grlt
kayna ile kirlenmi sinyalden kartarak grlty temizler.

d(n)

v1 (n)

v1(n)
Grlt
kayna

v(n)

e(n) = x(n) v1 (n)

x(n)=d(n)+v1(n)

Ses
kayna

W(z)

v2(n)

ekil 6.10 Wiener grlt temizleme

Yaplan almada grlt kayna olarak annenin gs blgesinden

alnan ECG sinyalleri alnd. Bebek ECGsinin, annenin ECGsi ile kirlendiini
dnerek, karn blgesinden alnan ECG sinyalinden istatistiksel ilikiler
kullanarak (apraz ilinti ve z ilinti) hesaplanan tahmini Anne ECGsi kartld.
Uygulamadaki tek farkllk, ECG yaps gerei duraan bir sinyal olmadndan
Wiener Szge sinyalin tamam yerine blnm paralarna uygulanacak
olmasdr.

Daha

sonra

bu

paralar

birletirilip

dntrlecektir.

ekil 6.11 Ksa Zamanl Wiener grlt temizleme

72

sinyal

orijinal

boyutuna

Ak emasnda (ekil 6.12) ilem basamaklar teker teker gsterilmektedir.

Sonularn deiik matris boylarnda hesaplanp karlatrlmas iin hedef matris
byklne kadar algoritma dngsel alr ve her seferinde hata sonular,
global tanmlanm matrislerde toplanr. Algoritma olduka basittir. Hesaplanan
apraz ilinti ve z ilinti deerleri ile Wiener-Hopf denklemi hesaplanr. Buradan
ekilen arlk deerleri ile FIR szge tasarlanr ve referans sinyal bu szge ile
szlr. Sonu giri sinyalinden kartlp istenen fetal ECG sinyaline ulalr.

Bu

ilem sinyalin daha nceden belirlenen adm boyuna gre tm bileenlerine

uygulanr. Daha sonra sonular birletirilip hata analizi yaplr.

73

ekil 6.12 Ak emas Ksa Zamanl Wiener Szge

74

6.2.4. Bamsz bileenler analizi (ICA)

Bamsz bileenler analizi veya genel ismiyle kr sinyal zmleme
ynteminin, Wiener szme yntemine gre ilemsel karmaas olduka yksektir.
ICA, sinyal ayrt etmede olduka etkili bir yntemdir. ICA iin verilen en popler
rnek kokteyl partisi rneidir. Burada kii birok konuma ve grlt ierisinden
kendi setii kiinin sesini duyup anlarken, dier konumalar duysa da alglamaz.
Yani kii istei dndaki sesleri alglama sisteminde szer, bu duruma algda
seicilik de denir. nsan bu ayrm farkna varmadan basite yapabilse de saysal
sinyal ileme teknikleri iinde bu konuyla ilgili birok alma yaplmtr.

x1(t)= a11s1 + a12s2

(6.24)

x2(t)= a21s1 + a22s2

Yukardaki denklemde (6.24) S1 ve S2 ayrlmas gereken iki kayaktr. X1 ve

X2 ise ayn ortamda bulunan mikrofonlardr. ICAda ilenecek kaynak says, en az
alglayan mikrofon says kadar olmaldr. Mikrofonlar tarafndan alglanan sinyalin
arlk deerleri ise a katsaylar ile gsterilir. ICAnn doru bir ekilde sinyali
analiz edebilmesi iin kaynaklar birbirlerinden istatistiksel olarak bamsz
olmaldr. Bu koullar veri kmesinin ortalanmas ve beyazlatlmas ile salanr.
Ortalama veri kmesinden beklenen deerin kartlmas, beyazlatma ise boyutu
daraltlm giri matrisinin kovaryans deerinin bulunmas ardndan bu matrisin z
deer vektrleri ile azalan z deer srasna gre dizilmesi ile gerekleir. Bu n
ilemlerden sonra giri sinyali iin seilecek uygun algoritma ile ayrtrma matrisi
bulunur. Bu matris ile veri kmesi, kullanlan mikrofon says kadar bileenlerine
ayrlr.

x=As , s=Wx

(6.25)

Dngsel olarak ileyen algoritmalarn en yaygn olanlar, HzlICA , Infomax ve

Jade algoritmasdr. almamzda Wiener sonularnn karlatrlmas iin
kullandmz algoritma Jade algoritmasdr. Bu algoritma veri hakkndaki
istatistiksel dnm eniyiler. Algoritma 2. ve 4. kmlantlar arasnda yapt

75

apraz ilemlerle sonuca gider. Olaslk teorisinden hatrlayacamz gibi 2.

kmlant varyans, 4. kmlant kurtotistir. Kurtotis yksek olduunda, olaslk
dalm sivri ve dardr. Kk olduunda ise dalm yuvarlak ve geni tepelere
sahiptir. 2. derece kmlant (varyans) verinin beyazlatlm olduunun lsdr.
Beyazlatma matrisi ile arplan daraltlm veri, beyazlam matrisi oluturur. Bu
matristen kmlant matrisi bulunur. Daha sonra givens alarna gre hazrlanan
dn (rotasyon) matrisi, kmlant matrisini mmkn olduu kadar kegen haline
getirir. Bu ilemlerle ayrtrma matrisi dngsel olarak bulunur.

ekil 6.13 Ak emas ICA

76

6.3. Szge Tasarm Program

Yaplan almalar ksmnda anlatlan szge tasarm programnn, verilen
ilk deerler iin rnekte hesaplanan deerin karlatrmas aada verilmitir.
Sonularn byk lde rtt grlmektedir.

ekil 6.14 Szge Tasarm programnn hesaplanan deerlerle karlatrmas

6.4. Fetal ECG Ayrm Sonular
Hesaplamalarda Wiener Szme iin kullanlan normalize kanallar aada
grlmektedir. ekil 6.15 deki ECG sinyali annenin karn blgesinden alnmtr.
Bu yzden hem annenin hem de bebein ECG sinyal bileenlerini iermektedir.
ekil 6.16 annenin gs blgesinden alnm olup referans olarak kullanlacaktr.

77

ekil 6.15 Karn blgesi ECG sinyali

ekil 6.16 Gs blgesi ECG sinyali

Ksa Zamanl Wiener Szme ileminde kullanlacak olan adm saysnn ve
z ilinti matrisinin byklne karar verilmesi kritik bir ilemdir. Bu parametrelerin
deimesiyle sistemin knda elde edilecek sonuta sadece MSE deerinin en
kk olmas deil ilem karmaas ve sresinin de gz nnde bulundurulmas
gerekmektedir. z ilinti matrisinin bymesi daha fazla szge katsays
dolaysyla daha fazla istatistiksel ilikiye olanak tanr ancak bu matrisin bymesi
ilem sresini olduka arttrmaktadr. Dier taraftan seilecek adm bykl yani

78

pencere boyu sinyali ksmen duraanlatrrken ilem sresini ksaltacak ancak

daha az istatistiksel ilikiyi karlatracandan sonularda baz veri kayplarna
neden olacaktr. Bu sebeplerden optimal matris byklnn ve adm saysnn,
belirlenmi

snr

deerlerinde

ampirik

sonularla

oluturulacak

bir

MSE

matrisinden seilmesi gerekmektedir. Bu matrisin zeti izelge 6.1 de verilmitir,

tamam ise Ek-1 de mevcuttur. lenen sinyaller 2500 rnekten olumaktadr,
500Hz rnekleme ile toplam 5 sn sren sinyal srasyla 50, 25, 20, 10 ve 5 eit
paraya blnp z ilinti matrisi 2x2

boyutundan ortalama 200x200 boyutuna

kadar arttrlmtr. 50 paraya blnen sinyal 50 rnek, 25 paraya blnen 100

rnek, 20 paraya blnen 125 rnek, 10 paraya blnen 250 rnek, 5 paraya
blnen 500 rnek iermektedir. Bu rnek saylar adm says olarak da
adlandrlmaktadr. MSE nin en az olduu nokta sabit tutulan adm iin seilecek
optimal matris bykln belirlemektedir. Adm says arttka MSE nin o adm
iin en kk deerine ulamas, kk admlara nispetle byk z ilinti matrisi
bykl gerektirir. Kk admlar iin hazrlanan MSE matrisinde z ilinti matrisi
ok bymeden en kk deerine ular. Bu sebeple grafiklerde byk matrisler
karlatrmaya alnmamtr. Bu grafikler aada srasyla 50, 100, 125, 250 ve
500 rnek admlar iin MSE ve SNR (sinyal grlt oran) deerleri verilmitir.

79

ekil 6.17 MSE & z ilinti matris boyutu - 50 rnek adm

ekil 6.18 SNR & z ilinti matris boyutu - 50 rnek adm

80

ekil 6.19 MSE & z ilinti matris boyutu - 100 rnek adm

ekil 6.20 SNR & z ilinti matris boyutu - 100 rnek adm

81

ekil 6.21 MSE & z ilinti matris boyutu - 125 rnek adm

ekil 6.22 SNR & z ilinti matris boyutu - 125 rnek adm

82

ekil 6.23 MSE & z ilinti matris boyutu -250 rnek adm

ekil 6.24 SNR & z ilinti matris boyutu - 250 rnek adm

83

ekil 6.25 MSE & z ilinti matris boyutu - 500 rnek adm

ekil 6.26 SNR & z ilinti matris boyutu - 500 rnek adm

84

Adm

MSE

z ilinti Matrisi

50

100

125

250

500

2500

5x5

3,63E-05 2,29E-05 2,36E-05 2,48E-05 2,45E-05 2,47E-05

40x40

1,52E-04 1,76E-05 1,99E-05 2,19E-05 2,27E-05 2,39E-05

72x72

2,75E-04 1,96E-05 1,85E-05 1,88E-05 2,05E-05 2,21E-05

200x200 5,09E-04 5,07E-05 3,75E-05 1,24E-05 1,45E-05 1,99E-05

400x400 6,11E-04 7,50E-05 5,61E-05 1,71E-05 1,11E-05 1,71E-05

izelge 6.1 MSE tablosu

lenen sinyal doas gerei duraan deildir. Ancak yine de kendi iinde
periyodiktir, Wiener Szgecin iyi sonu verebilmesi iin hesaplanan z ilinti ve
apraz ilinti deerlerinin sinyalin genelinde deimemesi veya ok az deimesi
gerekmektedir. Periyodik olarak gerekleen ECG vurumlar bu zellii ksmen
desteklerken, sinyalin tm frekans bileenlerine farkl olaslk dalmlaryla
yaylm olan grlt bu durumu gletirmektedir. Bir baka deile ECG sinyali
renkli grlt ile kirlenmitir. Bu sebeple Wiener Szgecin sonucu karlatrma
yaplan ICA ynteminden ok daha grltldr. Ksa Zamanl Wiener Szge
kullanlmasnn amac duraan olmayan sinyalin belirli aralklarla ilenip sinyaldeki
duraanlk zelliklerini arttrmaktr. Wiener szge ve Ksa Zamanl Wiener
Szge birbirine yakn MSE deerleri iin karlatrldnda Ksa Zamanl
Wienerin ilem sresinin 20 kat daha ksa srd grlmektedir. 400x400lk z
ilinti matrisine ve 2500 rnek adml, normal Wiener Szme sonucunda, hata
sinyalinin tablodaki en kk MSE deeri olan 1,71E-05 e ulat grlmektedir.
En az hata bu sinyalde elde edilse bile bu byklkteki matris boyuna sahip bir
zm optimal zm olarak deerlendirmek mmkn deildir. izelge 6.1 de
grld gibi 100 adm ve 40x40lk zm hem matris bykl, hem adm
uzunluu hem de MSE deerinin kkl (1,76E-05) asndan seilebilecek en
optimal zm olarak grlmektedir. ekil 6.27 ve 6.28 de bu sinyallerin zaman
genlik grafikleri verilmitir.

85

ekil 6.27 Fetal ECG sinyali - 40x40 z ilinti matrisi ve 100 adm rnekli

ekil 6.28 Fetal ECG sinyali Wiener, 400x400 z ilinti matrisi

86

ekil 6.29 Fetal ECG sinyali ICA zm

ICA zmnn daha iyi sonu verdii aktr (ekil 6.29). zellikle dk
grlt seviyesi ICA nn stn tarafn gstermektedir. Yine de Wiener Szmenin,
ICAnn ilemsel karmaas gz nne alndnda baar / karmaa oran
olduka yksektir. Sinyallerin daha detayl incelebilmesi iin ak kaynak kodlu yar
profesyonel bir ses ileme program olan Audacity 1 kullanlmtr.

Audacity Dominic Mazzoni firmasnn bir rn olup, Windows, Mac OS X, GNU/Linux ve dier
iletim sistemleri iin cretsiz bir ses dzenleyicisi ve kaydedicisidir.

87

ekil 6.30 STWF FECG ayrm sonucu (100 adm 40x40 zilinti matrisi)

88

ekil 6.31 WF FECG ayrm sonucu (250x250 z ilinti matrisi)

89

ekil 6.32 ICA FECG ayrm sonucu

90

Aada, ekil 6.33 de sinyalin tamam (5sn) iin verilen zmn, daha
detayl gsterimi olan 2.8 sn ve 3.35 sn aral grlmektedir. Bu aralkta 40x40
matrislik Ksa Zaman Wiener zmnn (a) ve 400x400 matrislik Wiener
zmnden (b) belirgin bir farka sahip olmad grlmektedir. Ancak ICA
zm (c) dk grlt seviyesi ile dikkat ekmektedir. Sinyaller bu halleriyle
(zellikle Wiener zmleri) tbbi tehislerde kullanlmaya uygun deillerdir. Bunun
sebebi herhangi bir saniyede oluacak grltnn sayc mekanizmas iinde kalp
atm olarak alglanabilmesidir. Kalp atm olarak alglanan grltnn toplamda
yanl sonulara sebep olmas muhtemeldir. Bu yanllklar aslnda olmayan kalp
vurum dzensizlikleri veya hz ve ritim bozukluklar eklinde kendini gsterebilir.

ekil 6.33 Fetal ayrm yntemlerinin 2.8 ve 3.35 saniyeler aralnda

karlatrmas (a)STWF (b)WF (c)ICA

Wienerdeki grlt sorununu ortadan kaldrmak iin dalgack dnm

yntemini kullanlmtr. ECG sinyalinin grltden ayrtrlmasnda hangi
dalgack ailesinin en uygun olduunu bulabilmek iin Daubechies, Biorthogonal,

91

Symmlet ve Coiflet balklar altnda hata karlatrmalar yapld. En az hata

Daubechies 06 dalgacnda meydana geldiinden bu dalgack ilemlerde
kullanlmtr.
Daubechies

Biorthogonal

db01
db02
db03
db04
db05
db06
db07
db08
db09
db10

2,45E-02 bior1.1 2,45E-02

2,01E-02 bior1.3 2,63E-02
1,90E-02 bior1.5 2,71E-02
2,18E-02 bior2.2 1,81E-02
3,71E-02 bior2.6 1,95E-02
1,76E-02 bior2.8 1,96E-02
1,78E-02 bior3.3 2,52E-02
2,01E-02 bior4.4 1,97E-02
2,12E-02 bior5.5 2,03E-02
2,02E-02 bior6.8 2,05E-02
izelge 6.2 Dalgack hata analizi

Symmlet
Sym2
Sym3
Sym4
Sym5
Sym6
Sym7
Sym8
Sym9

Coiflet

2,01E-02
1,90E-02
2,00E-02
2,00E-02
2,02E-02
2,17E-02
2,00E-02
2,26E-02

coif1
coif2
coif3
coif4
coif5

1,79E-02
1,96E-02
2,02E-02
2,30E-02
2,30E-02

ekil 6.34 de Wiener sonucunun dalgack yntemiyle frekans bileenlerine

11. seviyeye kadar ayrtrlmas grlyor.
S = a11 + d11 + + d1

(6.26)

ann yaklaklk katsays, dnin detay katsays olarak isimlendirildii daha nce
belirtilmiti. a11 katsays sinyal iindeki en dk,
bileenini gstermektedir.

92

d1 ise en yksek frekans

ekil 6.34 Dalgack ayrm

93

Bu katsaylara uygulanan eik deerleri ile grlt temizlemesi yapldnda

ekil 6.35-37 deki sonular elde edilmitir. Karlatrma amacyla bu grafie ek
olarak ICA sonucunun da dalgack dnm eklenmitir. ki durumda da
grltnn etkili bir ekilde temizlendii grlyor. Grlt temizleme uygulamalar
ierisinde sinyalde olan baz deformasyonlar dnda Dalgack Dnm yntemi
olduka baarldr ve sinyalde oluabilecek ritim bozukluklar ve vurum hzlarnn
tespit edilmesinde, dolaysyla olas kalp hastalklarnn tehisinde kullanlabilir.
ekil 6.35-37 de srasyla ICA, Wiener ve Ksa Zamanl Wiener szgecin
sonular grlmektedir. En iyi sonu ICA ynteminde grlmtr. Wienerin
zm Ksa zamanl olanna gre daha iyidir. Ancak ilem sresi yznden
optimal zm olarak kabul edilemeyecei daha nce belirtilmiti. En basit ve en
hzl zm Ksa zamanl Wiener zmdr. Ancak bu yntemin sonucu
incelendiinde 5 saniyelik sinyal ierisinde 22 kez gerekleen vurumlardan 2
tanesini tamamen kaybedildii grlmektedir. Ksa Zamanl Wiener zmnn
Dalgack Dnmne uygun olmamasnn sebebi, detay katsaylarnn Ksa
Zamanl Wienerde, paralar halinde ilenmesinden dolay, ierik olarak daha
zengin olmasdr. Daha fazla detay zenginliine sahip olan bir sinyalin dalgack
dnm ile grltden arndrma sonucu, detay eitlilii daha az olan bir
sinyale gre daha ok bozulaca aktr. Bu sebeple daha iyi sonu alnmas iin
Wiener sonucu hesaplanrken her bir adm iin teker teker Dalgack Dnm
yaplmas gerekmektedir. Bu zm ilem karmaasn ve sresini olduka
artraca iin tercih edilmemitir.

94

ekil 6.35 ICA zm iin Dalgack Dnm ile grltleri temizlenen FECG sinyali

95

ekil 6.36 WF (250x250 z ilinti matrisi) zm iin Dalgack Dnm ile grltleri temizlenen FECG sinyali

96

ekil 6.37 STWF zm (40x40 z ilinti matrisi) iin Dalgack Dnm ile grltleri temizlenen FECG sinyali

97

izelge 6.1 de verilen MSE matrisi Wiener konu anlatmnda verilen MSE

formlne gre hesaplanmtr; = E . e(n) . Buradaki e(n) deeri tahmin edilen

sinyal ile sistemin giriindeki sinyalin farkdr. Karlatrma amacyla referans
olarak ICA deerine gre de MSE deeri hesaplayabiliriz. Wiener sonucu ICA
deerine gre karlatrldnda ortaya kan z ilinti-MSE ve z ilinti-SNR
grafikleri Wienerin kendi MSE formlyle elde edilen deerlerden byk bir
farkllk gstermedii grlmtr. Ancak yine de Wiener zmnn ICA
zmne ne kadar yaklatn grmek iin aadaki zet Referans MSE
matrisi oluturulmutur. Bu matrisin tamam iin ltfen Ek 2 ye baknz.

Adm
Ref. MSE

z ilinti Matrisi

2500

100

125

250

500

15x15

2,65E-01

>

2,39E-01

2,42E-01

2,64E-01

2,62E-01

40x40

2,61E-01

>

1,99E-01

2,16E-01

2,47E-01

2,52E-01

72x72

2,45E-01

>

2,01E-01

1,96E-01

2,19E-01

2,32E-01

87x87

2,36E-01

>

2,33E-01

2,05E-01

2,05E-01

2,19E-01

izelge 6.3 ICA referansl MSE matrisi

izelge 6.3 deki matristen grld gibi Ksa Zamanl Wiener Szgecin
MSE deerleri, Normal Wiener Szgece gre daha dktr. Bunun sebebi Ksa
Zamanl Wiener Szgecin sinyali pencerelerle para para ilemesinden
kaynaklanmaktadr. Bu durum sinyalin ksmen duraanlatrlabilecei ve srekli
sinyallerin yksek z ilinti matris boyutlarna gerek kalmadan ilenebileceini
gstermektedir.

98

7. SONULAR

Saysal sinyal ileme teknolojisinde bilgisayarlarn sahip olduu hesaplama

gc ve tekrarlanabilir doruluk seviyeleri, Matlab ortamnda tasarlanan Szge
Tasarm programnda bir kez daha ortaya kmtr. zellikle yksek dereceli
szgelerin tasarlanmas ve szge katsaylarnn bulunmas elle yaplacak
hesaplamalarla olduka uzun srecek ve hata yapma olasl artacaktr.
Bilgisayar ortamnda yaplan szge tasarmnn bir adm sonras yazlan kodlarn
DSP yongalarna gmlp endstriyel veya eitim amal olarak kullanlmasdr.
Bu yongalar nce ilerindeki ADC ile sinyali saysallatrrlar, daha sonra flash
hafzalarna gml olan kaynak kodunu saysallatrlm sinyale uygulayp bu
sinyali sistemin knda analog olarak (DAC ler ile) verirler. Bu ekilde analog bir
sinyal saysal olarak ilenebilmi olur. Matlab ortamnda gelitirilen saysal szge
tasarm program tekrarl szgeler iin hazrlanmtr. Tekrarsz szgelerle ilgli
alma ise fetal ECG ayrmnda kullanlan FIR Wiener szgetir. Wiener szge,
szge kndaki hatann en aza indirgenmesi ve optimal bir zme
ulalabilmesi iin arlk vektrlerini dzenler ve istenen ka en yakn sonuca
bu ekilde ulamay amalar.

Ksa

Zamanl

Wiener

Szme

yaklamnn

normal

Wiener

szme

yaklamndan daha baarl olduunu sylemek greli olarak mmkndr. Bir

sistemin baarl bir ekilde gereklenmesinde tek ama, sadece sonuta oluacak
olan hatann en aza indirgenmesi deildir. Optimal zmn bulunmasdr. Bu
alma, bahsedilen durumu olduka iyi gstermektedir. nk normal Wiener
Szmede kullanlan 400x400lk bir matrisin ilenmesi Ksa Zamanl Wiener
szmede kullanlan 40x40lk matrise gre ok daha zahmetli ve gerek zamanl
uygulamalar iin mmkn deildir. Bu byklkteki bir z ilinti matrisi MSE deeri
daha kk olmasna ramen tercih edilmesi uygun olmaz. Bunun yerine nispetle
yksek ama makul bir MSE deerine sahip olan Ksa Zamanl Wiener Szgecin
kullanlmas daha optimal bir zmdr. Azalan z ilinti matrisine ramen MSE
deeri olarak byk z ilinti matrisine yakn sonu veren Ksa Zamanl Wiener
Szgein

bu

zellii

ilemler

srasnda

99

kulland

pencerelerden

kaynaklanmaktadr.

Bu ekilde sinyalin tamamnda olan ve sreklilikten

kaynaklanan deiiklikler azaltlp sinyal ksmen duraanlatrlabilmitir. Daha

sonra

paralar

halinde

ilenen

sinyal

birletirilip

orijinal

boyutuna

getirilebilmektedir. Bu sebeplerden Ksa Zamanl Wiener Szge ICA ya alternatif

olarak normal Wiener Szgeden daha kuvvetli bir adaydr.

Yaplan almalardan elde edilen sonular, Fetal ECG ayrmnda bamsz

bileenler analizi ynteminin Wiener Szme ynteminden daha baarl olduu
gstermektedir. Ancak Wiener yaklamnn ilem karmaasnn azl ve
kaynaklarn daha verimli kullanlmas asndan daha baarl olduu grlmtr.
ICA yntemi ayrmn yapaca sinyal says kadar kaynaa ihtiya duyar. Fetal
ECG ayrmnn ICA tarafndan yaplabilmesi iin grlt ve Maternal ECG olmak
zere iki ayrm ilemi daha yapmas gerekmektedir. Bunun anlam ICA veri
kmesinden en az 3 kanal kullanmaldr. Elde edilen sonu ise grltden tam
olarak ayrtrlamayp daha salkl sonular iin referans says arttrlmaldr.
Artan referans saysyla ilem karmaas artacandan sonularn doruluu veya
ilem hznn yavalamas arasnda bir tercih yaplmas gerekmektedir. Wiener
Szmede ise sadece iki kaynaa ihtiya duyulur. Kanallardan biri giri kabul edilip
kartlmak istenen sinyal referans olarak yapya dahil edilir. Bu almada ICA,
Wiener sonularnn karlatrlmas iin referans olarak kullanlmtr. Grlt
temizleme sinyal zerindeki renkli grltler gz nne alnm ve her bileen iin
yumuak eik deeri yntemi kullanlarak szme yaplmtr. Sonular grltnn
temizlenmesi asndan etkileyici biimde baarldr. Ancak dalga formunda
meydana gelen bozukluklar yntemin olumsuz tarafn gstermektedir. Burada da
grltnn azaltlmas veya dalga formunun bozulmas arasnda bir seim
yaplmas gerekmektedir.

Bu almada kullanlan Wiener Szge yapsnn referans olarak aldmz

ICA sonucuna daha yakn bir cevap vermesi ve daha kk hata deerlerinin elde
edilmesi iin sisteme uyarlamal bir kontrol mekanizmas eklenebilir [27]. Ancak
mevcut sisteme yaplan tm eklemelerin ilem younluunu arttracan gz
nnde bulundurmak gerekmektedir. lem younluunun artmas, tasarlanan
algoritmann gerek zamanda almas gerektii dnldnde, ilem gc ok

100

yksek DSP kartlarnn kullanlmasna dolaysyla maliyetinde artmasna neden

olacaktr. Ksa zamanl Wiener zm hem algoritmasnn basitlii hem de ilem
sresinin ksal asndan deerlendirildiinde gerek zamanl ilemlerde daha
verimli ve ekonomik olacaktr. Dier alternatiflerden bu ynyle ayrlp ne
kacaktr.

101

KAYNAKLAR LSTES

[1]

SHENOI B. A., Introduction to Digital Signal Processing and Filter Design,

John Wiley & Sons Inc. 2006.

[2] THEDE LES, Analog & Digital Filter Design Using C, 2001.
[3]
[4]

WINDER , Analog ve Dijital Filtre Tasarm, Biliim Yaynclk, 2005.

OPPENHEIM V. ALAN, RONALD W. SCHOFER Discrete-time Signal

Processing, Prentice Hall Inc. 1997.

[5]

POLIKAR ROBI, The Wavelet Tutorial Lecture Notes, Dept. Of Electrical and

Computer Engineering, Rowan University, 2001.

[6]

M. T. POURAZAD, Z. MOUSSAVI, F. FARAHMAND, R. K. WARD, Heart

Sounds Separation From Lung Sounds Using Independent Component Analysis,

Institute of Electrical and Electronics Engineers, Engineering in Medicine and
Biology 27th Annual Conference,1991.
[7]

HAYES H. MONSON, Statistical Digital Signal Processing and Modelling,

John Wiley & Sons Inc 1996

[8]

MS WOOLFSON, XB HUANG AND JA CROWE, Time-Varying Wiener

Filtering Of The Fetal Ecg Using The Wavelet Transform, The Institution of
Electrical Engineers, 1995.
[9]

V. ZARZOSA, J. MILLET-ROIJ, AK. NONDI, Fetal ECG Extraction from

Maternal Skin Electrodes Using Blind Source Separation and Adaptive Noise
Cancellation Techniques, Institute of Electrical and Electronics Engineers pp. 431434, 2000.

102

[10] CHEN W, NEMOTO T, KOBAYASH T, HONDA Y, SATO T, KASUYA E.

Foetal ECG extraction from maternal body surface measurement using
independent component analysis. Engineering in Medicine and Biology Society,
2001. Proceedings of the 23rd Annual International Conference of the IEEE
Volume 2, Page(s):1990 - 1993 , vol.225-28 Oct. 2001
[11] ANANTHANAG, K.V.K.; SAHAMBI, J.S. Investigation of blind source
separation methods for extraction of fetal ECG. Electrical and Computer
Engineering,

2003.

IEEE

CCECE

2003.

Canadian

Conference

on

Volume 3, 4-7 Page(s): 2021 - 2024 vol.3 May 2003

[12]

M. G. JAFARI, and J. A. CHAMBERS, Adaptive Noise Cancellation And

Blind Source Separation

4th International Symposium on Independent

Component Analysis and Blind Signal Separation, 2003.

[13] GUPTA, A., SRIVASTAVA, M.C., KHANDELWAL, V., A novel approach to
fetal ECG extraction and enhancement using blind source separation (BSS-ICA)
and adaptive fetal ECG enhancer (AFE) Information, Communications & Signal
Processing, 2007 6th International Conference on 10-13Page(s): 1-4 Dec. 2007
[14] REAZ, M.B.I., LEE SZE WEI. An approach of neural network based fetal
ECG extraction Enterprise Networking and Computing in Healthcare Industry,
2004. HEALTHCOM 2004. Proceedings. 6th International Workshop on 28-29
Page(s):57-60,June2004.

[15]

COKUN ZLEM ve MLKE SELUK, Wavelet Teorisinin Medikal

Alana Uygulanmas zerine Bir n alma, Akademik Biliim Dumlupnar

niversitesi, Ktahya, 2007.
[16] CHARLES K. CHUI Wavelets
Academic Press Inc. 1992.

A Tutorial in Theory and Applications,

[17] STRENG G. Wavelet transforms versus Fourier transforms, BAMS, 288-305.

1993.

103

[18] MALLAT S. G. A theory for multiresolution signal decomposition, the wavelet

representation, IEEE Transactions on Pattern Analysis and Machine Intelligence
674-693, 1989.
[19] J. PROAKIS and D MANOLAKIS, Digital Signal Processing (4th Edition)
Macmillan publishing house, 1992.
[20] HAYKIN SIMON, Adaptive Filter Theory, Prentice Hall Inc, 2002.
[21] DAUBECHIES INGRIND, Ten Lectures on Wavelets, Society for Industrial
and Applied Mathemaics, 1992.
[22] COIFMAN R. MEYER Y and WICKERHAUSER V. Wavelet analysis and
signal processing In Wavelets and Their Applications, Ruskai Jones and Bartlet
Publishers,1991.
[23]

AMARA GRAPS, An Introduction to Wavelets, Institute of Electrical and

Electronics Engineers, 1995.

[24] YKSEL BRAHM, Matlab ile Mhendislik Sistemlerinin Analizi ve zm,
VIBA A.. 2000.
[25] ETE YILDIRAY, Elektrokardiyografi Ders Notlar Akdeniz niversitesi Tp
Fakltesi, Acil Tp Anabilim Dal, 2006.
[26] http://www.tsi.enst.fr/icacentral/base_single.html
[27] E.A SOLEIT, M.E. GADALLAH, A.SALAH Nineteenth Natonal Rado Scence
Conference, Alexandria, March, 19-21,2002

104

EKLER LSTES
EK 1. MSE tablosu
MSE
z linti Matrisi
(satr x stun)
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44

x2
x3
x4
x5
x6
x7
x8
x9
x 10
x 11
x 12
x 13
x 14
x 15
x 16
x 17
x 18
x 19
x 20
x 21
x 22
x 23
x 24
x 25
x 26
x 27
x 28
x 29
x 30
x 31
x 32
x 33
x 34
x 35
x 36
x 37
x 38
x 39
x 40
x 41
x 42
x 43
x 44

Adm
50
5,96E-05
4,26E-05
3,76E-05
3,63E-05
3,66E-05
3,72E-05
3,79E-05
3,91E-05
4,04E-05
4,17E-05
4,30E-05
4,46E-05
4,63E-05
4,76E-05
4,89E-05
5,10E-05
5,32E-05
5,45E-05
5,58E-05
5,78E-05
6,11E-05
6,61E-05
7,19E-05
7,79E-05
8,35E-05
8,94E-05
9,38E-05
9,89E-05
1,04E-04
1,09E-04
1,14E-04
1,18E-04
1,23E-04
1,29E-04
1,33E-04
1,38E-04
1,43E-04
1,48E-04
1,52E-04
1,56E-04
1,61E-04
1,65E-04
1,68E-04

100
4,96E-05
3,16E-05
2,53E-05
2,29E-05
2,23E-05
2,20E-05
2,18E-05
2,18E-05
2,17E-05
2,16E-05
2,15E-05
2,15E-05
2,14E-05
2,12E-05
2,09E-05
2,07E-05
2,05E-05
2,02E-05
1,98E-05
1,97E-05
1,97E-05
1,95E-05
1,93E-05
1,93E-05
1,92E-05
1,91E-05
1,91E-05
1,90E-05
1,89E-05
1,86E-05
1,84E-05
1,82E-05
1,80E-05
1,79E-05
1,78E-05
1,77E-05
1,76E-05
1,76E-05
1,76E-05
1,76E-05
1,76E-05
1,76E-05
1,76E-05

125
5,09E-05
3,24E-05
2,60E-05
2,36E-05
2,30E-05
2,30E-05
2,29E-05
2,29E-05
2,27E-05
2,25E-05
2,21E-05
2,19E-05
2,18E-05
2,15E-05
2,13E-05
2,11E-05
2,11E-05
2,09E-05
2,07E-05
2,05E-05
2,04E-05
2,03E-05
2,02E-05
2,02E-05
2,02E-05
2,01E-05
2,01E-05
2,01E-05
2,01E-05
2,01E-05
2,01E-05
2,01E-05
2,01E-05
2,02E-05
2,02E-05
2,01E-05
2,00E-05
1,99E-05
1,99E-05
2,00E-05
2,00E-05
2,01E-05
2,01E-05

105

250
5,36E-05
3,40E-05
2,72E-05
2,48E-05
2,42E-05
2,42E-05
2,41E-05
2,41E-05
2,41E-05
2,39E-05
2,38E-05
2,37E-05
2,37E-05
2,35E-05
2,33E-05
2,32E-05
2,32E-05
2,31E-05
2,28E-05
2,27E-05
2,27E-05
2,26E-05
2,25E-05
2,25E-05
2,25E-05
2,25E-05
2,25E-05
2,25E-05
2,25E-05
2,25E-05
2,24E-05
2,24E-05
2,24E-05
2,24E-05
2,24E-05
2,23E-05
2,21E-05
2,19E-05
2,19E-05
2,18E-05
2,18E-05
2,18E-05
2,17E-05

500
5,27E-05
3,35E-05
2,69E-05
2,45E-05
2,40E-05
2,39E-05
2,39E-05
2,39E-05
2,39E-05
2,38E-05
2,38E-05
2,37E-05
2,37E-05
2,37E-05
2,36E-05
2,36E-05
2,36E-05
2,35E-05
2,34E-05
2,34E-05
2,34E-05
2,33E-05
2,32E-05
2,32E-05
2,32E-05
2,32E-05
2,32E-05
2,32E-05
2,32E-05
2,32E-05
2,32E-05
2,32E-05
2,32E-05
2,31E-05
2,30E-05
2,29E-05
2,28E-05
2,28E-05
2,27E-05
2,27E-05
2,27E-05
2,27E-05
2,27E-05

2500
5,28E-05
3,37E-05
2,71E-05
2,47E-05
2,43E-05
2,42E-05
2,42E-05
2,42E-05
2,42E-05
2,42E-05
2,42E-05
2,42E-05
2,42E-05
2,42E-05
2,42E-05
2,42E-05
2,42E-05
2,42E-05
2,42E-05
2,42E-05
2,42E-05
2,42E-05
2,42E-05
2,42E-05
2,42E-05
2,42E-05
2,42E-05
2,42E-05
2,42E-05
2,42E-05
2,42E-05
2,42E-05
2,42E-05
2,41E-05
2,41E-05
2,41E-05
2,40E-05
2,39E-05
2,39E-05
2,39E-05
2,39E-05
2,39E-05
2,39E-05

45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96

x 45
x 46
x 47
x 48
x 49
x 50
x 51
x 52
x 53
x 54
x 55
x 56
x 57
x 58
x 59
x 60
x 61
x 62
x 63
x 64
x 65
x 66
x 67
x 68
x 69
x 70
x 71
x 72
x 73
x 74
x 75
x 76
x 77
x 78
x 79
x 80
x 81
x 82
x 83
x 84
x 85
x 86
x 87
x 88
x 89
x 90
x 91
x 92
x 93
x 94
x 95
x 96

1,71E-04
1,74E-04
1,77E-04
1,80E-04
1,83E-04
1,87E-04
1,91E-04
1,95E-04
1,99E-04
2,03E-04
2,08E-04
2,11E-04
2,15E-04
2,18E-04
2,22E-04
2,27E-04
2,31E-04
2,35E-04
2,39E-04
2,44E-04
2,47E-04
2,51E-04
2,56E-04
2,60E-04
2,65E-04
2,69E-04
2,73E-04
2,75E-04
2,78E-04
2,81E-04
2,83E-04
2,86E-04
2,90E-04
2,93E-04
2,96E-04
2,99E-04
3,02E-04
3,05E-04
3,08E-04
3,10E-04
3,13E-04
3,16E-04
3,19E-04
3,21E-04
3,24E-04
3,26E-04
3,29E-04
3,32E-04
3,34E-04
3,37E-04
3,40E-04
3,42E-04

1,76E-05
1,76E-05
1,77E-05
1,77E-05
1,78E-05
1,78E-05
1,78E-05
1,77E-05
1,77E-05
1,77E-05
1,78E-05
1,79E-05
1,80E-05
1,81E-05
1,82E-05
1,83E-05
1,84E-05
1,85E-05
1,86E-05
1,86E-05
1,88E-05
1,89E-05
1,90E-05
1,92E-05
1,93E-05
1,93E-05
1,94E-05
1,96E-05
1,98E-05
2,00E-05
2,03E-05
2,06E-05
2,08E-05
2,11E-05
2,14E-05
2,17E-05
2,18E-05
2,20E-05
2,23E-05
2,27E-05
2,30E-05
2,34E-05
2,38E-05
2,41E-05
2,44E-05
2,47E-05
2,50E-05
2,53E-05
2,55E-05
2,57E-05
2,59E-05
2,61E-05

2,01E-05
2,01E-05
2,01E-05
2,00E-05
1,99E-05
1,98E-05
1,98E-05
1,97E-05
1,94E-05
1,92E-05
1,91E-05
1,90E-05
1,90E-05
1,89E-05
1,90E-05
1,90E-05
1,90E-05
1,89E-05
1,89E-05
1,89E-05
1,89E-05
1,89E-05
1,89E-05
1,88E-05
1,87E-05
1,87E-05
1,86E-05
1,85E-05
1,86E-05
1,86E-05
1,86E-05
1,86E-05
1,86E-05
1,87E-05
1,88E-05
1,90E-05
1,91E-05
1,92E-05
1,95E-05
1,98E-05
2,00E-05
2,00E-05
2,01E-05
2,03E-05
2,04E-05
2,06E-05
2,07E-05
2,09E-05
2,11E-05
2,13E-05
2,15E-05
2,17E-05

106

2,17E-05
2,16E-05
2,16E-05
2,15E-05
2,13E-05
2,12E-05
2,11E-05
2,09E-05
2,07E-05
2,04E-05
2,02E-05
2,01E-05
2,01E-05
2,00E-05
2,00E-05
2,00E-05
1,99E-05
1,99E-05
1,99E-05
1,99E-05
1,98E-05
1,97E-05
1,97E-05
1,96E-05
1,95E-05
1,93E-05
1,91E-05
1,88E-05
1,87E-05
1,85E-05
1,83E-05
1,81E-05
1,80E-05
1,79E-05
1,78E-05
1,78E-05
1,77E-05
1,75E-05
1,74E-05
1,73E-05
1,73E-05
1,72E-05
1,72E-05
1,72E-05
1,72E-05
1,71E-05
1,71E-05
1,71E-05
1,71E-05
1,70E-05
1,69E-05
1,68E-05

2,27E-05
2,26E-05
2,26E-05
2,25E-05
2,24E-05
2,23E-05
2,23E-05
2,22E-05
2,21E-05
2,19E-05
2,18E-05
2,18E-05
2,17E-05
2,17E-05
2,17E-05
2,17E-05
2,17E-05
2,17E-05
2,17E-05
2,17E-05
2,16E-05
2,16E-05
2,15E-05
2,15E-05
2,13E-05
2,11E-05
2,08E-05
2,05E-05
2,02E-05
2,00E-05
1,98E-05
1,96E-05
1,95E-05
1,94E-05
1,93E-05
1,93E-05
1,93E-05
1,92E-05
1,91E-05
1,91E-05
1,91E-05
1,91E-05
1,91E-05
1,91E-05
1,90E-05
1,90E-05
1,89E-05
1,89E-05
1,89E-05
1,88E-05
1,87E-05
1,86E-05

2,39E-05
2,38E-05
2,38E-05
2,37E-05
2,37E-05
2,36E-05
2,35E-05
2,35E-05
2,34E-05
2,33E-05
2,33E-05
2,32E-05
2,32E-05
2,32E-05
2,32E-05
2,32E-05
2,32E-05
2,32E-05
2,32E-05
2,32E-05
2,32E-05
2,32E-05
2,31E-05
2,31E-05
2,30E-05
2,28E-05
2,25E-05
2,21E-05
2,19E-05
2,18E-05
2,16E-05
2,15E-05
2,14E-05
2,13E-05
2,13E-05
2,12E-05
2,12E-05
2,12E-05
2,12E-05
2,12E-05
2,12E-05
2,12E-05
2,12E-05
2,12E-05
2,11E-05
2,11E-05
2,11E-05
2,11E-05
2,11E-05
2,11E-05
2,11E-05
2,11E-05

97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148

x 97
x 98
x 99
x 100
x 101
x 102
x 103
x 104
x 105
x 106
x 107
x 108
x 109
x 110
x 111
x 112
x 113
x 114
x 115
x 116
x 117
x 118
x 119
x 120
x 121
x 122
x 123
x 124
x 125
x 126
x 127
x 128
x 129
x 130
x 131
x 132
x 133
x 134
x 135
x 136
x 137
x 138
x 139
x 140
x 141
x 142
x 143
x 144
x 145
x 146
x 147
x 148

3,45E-04
3,48E-04
3,51E-04
3,53E-04
3,56E-04
3,58E-04
3,60E-04
3,62E-04
3,65E-04
3,68E-04
3,71E-04
3,73E-04
3,76E-04
3,78E-04
3,80E-04
3,82E-04
3,84E-04
3,86E-04
3,88E-04
3,90E-04
3,92E-04
3,94E-04
3,96E-04
3,98E-04
4,00E-04
4,02E-04
4,04E-04
4,06E-04
4,07E-04
4,09E-04
4,11E-04
4,13E-04
4,15E-04
4,17E-04
4,18E-04
4,20E-04
4,21E-04
4,23E-04
4,25E-04
4,27E-04
4,29E-04
4,31E-04
4,32E-04
4,34E-04
4,36E-04
4,37E-04
4,39E-04
4,41E-04
4,42E-04
4,44E-04
4,45E-04
4,47E-04

2,62E-05
2,63E-05
2,65E-05
2,66E-05
2,67E-05
2,70E-05
2,73E-05
2,77E-05
2,81E-05
2,84E-05
2,87E-05
2,90E-05
2,92E-05
2,94E-05
2,97E-05
3,01E-05
3,05E-05
3,08E-05
3,10E-05
3,13E-05
3,15E-05
3,17E-05
3,20E-05
3,23E-05
3,25E-05
3,28E-05
3,31E-05
3,34E-05
3,38E-05
3,41E-05
3,45E-05
3,48E-05
3,51E-05
3,55E-05
3,59E-05
3,63E-05
3,66E-05
3,69E-05
3,72E-05
3,76E-05
3,79E-05
3,81E-05
3,84E-05
3,85E-05
3,87E-05
3,89E-05
3,91E-05
3,93E-05
3,94E-05
3,95E-05
3,96E-05
3,97E-05

2,20E-05
2,22E-05
2,24E-05
2,25E-05
2,26E-05
2,28E-05
2,30E-05
2,31E-05
2,32E-05
2,33E-05
2,35E-05
2,36E-05
2,38E-05
2,40E-05
2,41E-05
2,43E-05
2,45E-05
2,48E-05
2,50E-05
2,51E-05
2,52E-05
2,53E-05
2,54E-05
2,57E-05
2,59E-05
2,62E-05
2,64E-05
2,66E-05
2,66E-05
2,65E-05
2,67E-05
2,70E-05
2,74E-05
2,78E-05
2,81E-05
2,84E-05
2,86E-05
2,89E-05
2,93E-05
2,95E-05
2,98E-05
2,99E-05
3,01E-05
3,03E-05
3,04E-05
3,06E-05
3,07E-05
3,07E-05
3,08E-05
3,09E-05
3,10E-05
3,11E-05

107

1,68E-05
1,68E-05
1,67E-05
1,67E-05
1,67E-05
1,66E-05
1,66E-05
1,65E-05
1,65E-05
1,64E-05
1,64E-05
1,64E-05
1,64E-05
1,63E-05
1,63E-05
1,63E-05
1,63E-05
1,63E-05
1,63E-05
1,62E-05
1,62E-05
1,62E-05
1,62E-05
1,62E-05
1,61E-05
1,61E-05
1,59E-05
1,58E-05
1,58E-05
1,57E-05
1,56E-05
1,56E-05
1,56E-05
1,54E-05
1,52E-05
1,52E-05
1,51E-05
1,50E-05
1,49E-05
1,49E-05
1,49E-05
1,49E-05
1,48E-05
1,48E-05
1,48E-05
1,48E-05
1,48E-05
1,47E-05
1,47E-05
1,47E-05
1,47E-05
1,47E-05

1,86E-05
1,86E-05
1,85E-05
1,85E-05
1,84E-05
1,83E-05
1,81E-05
1,81E-05
1,81E-05
1,80E-05
1,80E-05
1,80E-05
1,80E-05
1,80E-05
1,80E-05
1,79E-05
1,79E-05
1,79E-05
1,79E-05
1,79E-05
1,79E-05
1,78E-05
1,78E-05
1,78E-05
1,78E-05
1,77E-05
1,77E-05
1,76E-05
1,76E-05
1,76E-05
1,76E-05
1,76E-05
1,76E-05
1,75E-05
1,74E-05
1,74E-05
1,74E-05
1,73E-05
1,73E-05
1,72E-05
1,72E-05
1,72E-05
1,71E-05
1,71E-05
1,71E-05
1,70E-05
1,70E-05
1,70E-05
1,70E-05
1,69E-05
1,69E-05
1,68E-05

2,10E-05
2,10E-05
2,10E-05
2,10E-05
2,10E-05
2,10E-05
2,10E-05
2,10E-05
2,10E-05
2,10E-05
2,10E-05
2,09E-05
2,09E-05
2,09E-05
2,09E-05
2,09E-05
2,09E-05
2,09E-05
2,09E-05
2,09E-05
2,09E-05
2,09E-05
2,09E-05
2,09E-05
2,09E-05
2,09E-05
2,09E-05
2,09E-05
2,09E-05
2,09E-05
2,09E-05
2,09E-05
2,08E-05
2,08E-05
2,08E-05
2,08E-05
2,08E-05
2,08E-05
2,08E-05
2,08E-05
2,08E-05
2,08E-05
2,08E-05
2,08E-05
2,08E-05
2,07E-05
2,07E-05
2,07E-05
2,07E-05
2,07E-05
2,07E-05
2,07E-05

149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200

x 149
x 150
x 151
x 152
x 153
x 154
x 155
x 156
x 157
x 158
x 159
x 160
x 161
x 162
x 163
x 164
x 165
x 166
x 167
x 168
x 169
x 170
x 171
x 172
x 173
x 174
x 175
x 176
x 177
x 178
x 179
x 180
x 181
x 182
x 183
x 184
x 185
x 186
x 187
x 188
x 189
x 190
x 191
x 192
x 193
x 194
x 195
x 196
x 197
x 198
x 199
x 200

4,48E-04
4,50E-04
4,51E-04
4,53E-04
4,54E-04
4,55E-04
4,57E-04
4,58E-04
4,60E-04
4,61E-04
4,62E-04
4,63E-04
4,65E-04
4,66E-04
4,68E-04
4,69E-04
4,70E-04
4,71E-04
4,72E-04
4,74E-04
4,75E-04
4,76E-04
4,78E-04
4,79E-04
4,80E-04
4,81E-04
4,82E-04
4,84E-04
4,85E-04
4,86E-04
4,87E-04
4,88E-04
4,89E-04
4,90E-04
4,92E-04
4,93E-04
4,94E-04
4,95E-04
4,96E-04
4,97E-04
4,98E-04
4,99E-04
5,00E-04
5,01E-04
5,02E-04
5,03E-04
5,04E-04
5,05E-04
5,06E-04
5,07E-04
5,08E-04
5,09E-04

3,99E-05
4,00E-05
4,02E-05
4,03E-05
4,05E-05
4,07E-05
4,09E-05
4,11E-05
4,14E-05
4,17E-05
4,19E-05
4,22E-05
4,25E-05
4,28E-05
4,32E-05
4,35E-05
4,38E-05
4,41E-05
4,44E-05
4,47E-05
4,50E-05
4,53E-05
4,56E-05
4,58E-05
4,61E-05
4,63E-05
4,65E-05
4,68E-05
4,71E-05
4,73E-05
4,75E-05
4,76E-05
4,78E-05
4,79E-05
4,81E-05
4,83E-05
4,85E-05
4,87E-05
4,88E-05
4,89E-05
4,91E-05
4,92E-05
4,94E-05
4,95E-05
4,96E-05
4,98E-05
4,99E-05
5,01E-05
5,02E-05
5,04E-05
5,05E-05
5,07E-05

3,12E-05
3,13E-05
3,13E-05
3,14E-05
3,15E-05
3,16E-05
3,18E-05
3,19E-05
3,20E-05
3,21E-05
3,22E-05
3,23E-05
3,24E-05
3,26E-05
3,28E-05
3,29E-05
3,30E-05
3,32E-05
3,33E-05
3,35E-05
3,36E-05
3,38E-05
3,39E-05
3,41E-05
3,43E-05
3,45E-05
3,47E-05
3,49E-05
3,50E-05
3,51E-05
3,53E-05
3,54E-05
3,56E-05
3,57E-05
3,59E-05
3,60E-05
3,61E-05
3,62E-05
3,63E-05
3,64E-05
3,64E-05
3,65E-05
3,66E-05
3,66E-05
3,67E-05
3,69E-05
3,70E-05
3,71E-05
3,72E-05
3,73E-05
3,74E-05
3,75E-05

108

1,46E-05
1,46E-05
1,46E-05
1,46E-05
1,46E-05
1,45E-05
1,45E-05
1,45E-05
1,45E-05
1,45E-05
1,44E-05
1,42E-05
1,41E-05
1,41E-05
1,40E-05
1,39E-05
1,38E-05
1,36E-05
1,33E-05
1,31E-05
1,30E-05
1,30E-05
1,29E-05
1,29E-05
1,28E-05
1,28E-05
1,27E-05
1,27E-05
1,27E-05
1,27E-05
1,26E-05
1,26E-05
1,25E-05
1,25E-05
1,25E-05
1,25E-05
1,25E-05
1,25E-05
1,25E-05
1,25E-05
1,25E-05
1,25E-05
1,25E-05
1,25E-05
1,24E-05
1,24E-05
1,24E-05
1,24E-05
1,24E-05
1,24E-05
1,24E-05
1,24E-05

1,67E-05
1,66E-05
1,66E-05
1,66E-05
1,66E-05
1,65E-05
1,65E-05
1,64E-05
1,64E-05
1,64E-05
1,63E-05
1,63E-05
1,62E-05
1,61E-05
1,61E-05
1,60E-05
1,60E-05
1,60E-05
1,59E-05
1,57E-05
1,57E-05
1,57E-05
1,56E-05
1,56E-05
1,56E-05
1,56E-05
1,55E-05
1,55E-05
1,55E-05
1,53E-05
1,52E-05
1,51E-05
1,50E-05
1,50E-05
1,50E-05
1,50E-05
1,49E-05
1,48E-05
1,47E-05
1,47E-05
1,47E-05
1,47E-05
1,47E-05
1,46E-05
1,46E-05
1,46E-05
1,46E-05
1,46E-05
1,46E-05
1,45E-05
1,45E-05
1,45E-05

2,07E-05
2,07E-05
2,07E-05
2,07E-05
2,06E-05
2,06E-05
2,06E-05
2,06E-05
2,06E-05
2,06E-05
2,06E-05
2,06E-05
2,06E-05
2,06E-05
2,05E-05
2,05E-05
2,05E-05
2,05E-05
2,04E-05
2,03E-05
2,02E-05
2,02E-05
2,02E-05
2,02E-05
2,02E-05
2,02E-05
2,02E-05
2,02E-05
2,01E-05
2,01E-05
2,01E-05
2,01E-05
2,01E-05
2,01E-05
2,01E-05
2,01E-05
2,01E-05
2,01E-05
2,00E-05
2,00E-05
2,00E-05
2,00E-05
2,00E-05
2,00E-05
2,00E-05
2,00E-05
2,00E-05
2,00E-05
2,00E-05
2,00E-05
1,99E-05
1,99E-05

EK 2. Referans MSE tablosu

Ref. MSE
z linti Matrisi
(satr x stun)
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47

x2
x3
x4
x5
x6
x7
x8
x9
x 10
x 11
x 12
x 13
x 14
x 15
x 16
x 17
x 18
x 19
x 20
x 21
x 22
x 23
x 24
x 25
x 26
x 27
x 28
x 29
x 30
x 31
x 32
x 33
x 34
x 35
x 36
x 37
x 38
x 39
x 40
x 41
x 42
x 43
x 44
x 45
x 46
x 47

Adm
50
6,01E-01
4,34E-01
3,85E-01
3,72E-01
3,77E-01
3,85E-01
3,93E-01
4,03E-01
4,15E-01
4,27E-01
4,38E-01
4,52E-01
4,66E-01
4,78E-01
4,88E-01
5,08E-01
5,29E-01
5,41E-01
5,51E-01
5,70E-01
5,98E-01
6,42E-01
6,97E-01
7,55E-01
8,09E-01
8,66E-01
9,07E-01
9,55E-01
1,01E+00
1,05E+00
1,10E+00
1,14E+00
1,19E+00
1,24E+00
1,29E+00
1,33E+00
1,38E+00
1,42E+00
1,46E+00
1,50E+00
1,55E+00
1,59E+00
1,62E+00
1,64E+00
1,68E+00
1,70E+00

100
5,16E-01
3,38E-01
2,78E-01
2,55E-01
2,50E-01
2,50E-01
2,48E-01
2,47E-01
2,46E-01
2,45E-01
2,44E-01
2,44E-01
2,42E-01
2,39E-01
2,36E-01
2,33E-01
2,33E-01
2,30E-01
2,26E-01
2,25E-01
2,23E-01
2,20E-01
2,18E-01
2,17E-01
2,16E-01
2,16E-01
2,15E-01
2,14E-01
2,13E-01
2,11E-01
2,09E-01
2,08E-01
2,06E-01
2,05E-01
2,02E-01
2,01E-01
2,01E-01
2,00E-01
1,99E-01
1,98E-01
1,98E-01
1,98E-01
1,97E-01
1,97E-01
1,96E-01
1,95E-01

125
5,29E-01
3,45E-01
2,82E-01
2,60E-01
2,55E-01
2,55E-01
2,55E-01
2,54E-01
2,53E-01
2,52E-01
2,49E-01
2,46E-01
2,45E-01
2,42E-01
2,40E-01
2,38E-01
2,38E-01
2,35E-01
2,32E-01
2,29E-01
2,26E-01
2,25E-01
2,24E-01
2,23E-01
2,22E-01
2,22E-01
2,21E-01
2,21E-01
2,20E-01
2,19E-01
2,19E-01
2,19E-01
2,18E-01
2,18E-01
2,18E-01
2,17E-01
2,17E-01
2,16E-01
2,16E-01
2,16E-01
2,16E-01
2,15E-01
2,15E-01
2,14E-01
2,13E-01
2,12E-01

109

250
5,62E-01
3,65E-01
2,97E-01
2,73E-01
2,67E-01
2,67E-01
2,67E-01
2,66E-01
2,66E-01
2,66E-01
2,66E-01
2,65E-01
2,65E-01
2,64E-01
2,62E-01
2,60E-01
2,60E-01
2,59E-01
2,56E-01
2,55E-01
2,54E-01
2,54E-01
2,53E-01
2,52E-01
2,52E-01
2,52E-01
2,52E-01
2,52E-01
2,52E-01
2,51E-01
2,51E-01
2,51E-01
2,51E-01
2,51E-01
2,50E-01
2,49E-01
2,48E-01
2,47E-01
2,47E-01
2,46E-01
2,46E-01
2,45E-01
2,45E-01
2,44E-01
2,43E-01
2,43E-01

500
5,51E-01
3,59E-01
2,92E-01
2,68E-01
2,63E-01
2,63E-01
2,63E-01
2,62E-01
2,62E-01
2,62E-01
2,62E-01
2,62E-01
2,62E-01
2,62E-01
2,61E-01
2,61E-01
2,60E-01
2,60E-01
2,59E-01
2,59E-01
2,58E-01
2,58E-01
2,57E-01
2,57E-01
2,57E-01
2,57E-01
2,57E-01
2,57E-01
2,57E-01
2,57E-01
2,57E-01
2,56E-01
2,56E-01
2,56E-01
2,55E-01
2,54E-01
2,53E-01
2,52E-01
2,52E-01
2,52E-01
2,51E-01
2,51E-01
2,51E-01
2,51E-01
2,50E-01
2,50E-01

2500
5,53E-01
3,60E-01
2,94E-01
2,71E-01
2,66E-01
2,66E-01
2,65E-01
2,65E-01
2,65E-01
2,65E-01
2,65E-01
2,65E-01
2,65E-01
2,65E-01
2,65E-01
2,65E-01
2,65E-01
2,65E-01
2,65E-01
2,65E-01
2,65E-01
2,65E-01
2,65E-01
2,65E-01
2,65E-01
2,65E-01
2,65E-01
2,65E-01
2,65E-01
2,64E-01
2,64E-01
2,64E-01
2,64E-01
2,64E-01
2,64E-01
2,63E-01
2,62E-01
2,61E-01
2,61E-01
2,61E-01
2,61E-01
2,61E-01
2,61E-01
2,60E-01
2,60E-01
2,59E-01

48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99

x 48
x 49
x 50
x 51
x 52
x 53
x 54
x 55
x 56
x 57
x 58
x 59
x 60
x 61
x 62
x 63
x 64
x 65
x 66
x 67
x 68
x 69
x 70
x 71
x 72
x 73
x 74
x 75
x 76
x 77
x 78
x 79
x 80
x 81
x 82
x 83
x 84
x 85
x 86
x 87
x 88
x 89
x 90
x 91
x 92
x 93
x 94
x 95
x 96
x 97
x 98
x 99

1,73E+00
1,76E+00
1,80E+00
1,84E+00
1,88E+00
1,92E+00
1,96E+00
2,00E+00
2,04E+00
2,07E+00
2,11E+00
2,15E+00
2,19E+00
2,23E+00
2,27E+00
2,31E+00
2,35E+00
2,39E+00
2,43E+00
2,47E+00
2,52E+00
2,56E+00
2,60E+00
2,64E+00
2,66E+00
2,69E+00
2,71E+00
2,74E+00
2,77E+00
2,80E+00
2,83E+00
2,86E+00
2,90E+00
2,92E+00
2,95E+00
2,98E+00
3,01E+00
3,03E+00
3,06E+00
3,09E+00
3,11E+00
3,14E+00
3,16E+00
3,19E+00
3,21E+00
3,24E+00
3,27E+00
3,29E+00
3,32E+00
3,34E+00
3,37E+00
3,40E+00

1,95E-01
1,94E-01
1,94E-01
1,93E-01
1,93E-01
1,93E-01
1,92E-01
1,92E-01
1,92E-01
1,92E-01
1,92E-01
1,93E-01
1,94E-01
1,94E-01
1,94E-01
1,95E-01
1,95E-01
1,96E-01
1,97E-01
1,98E-01
1,99E-01
1,99E-01
1,99E-01
1,99E-01
2,01E-01
2,02E-01
2,03E-01
2,06E-01
2,08E-01
2,09E-01
2,11E-01
2,13E-01
2,16E-01
2,17E-01
2,19E-01
2,22E-01
2,26E-01
2,28E-01
2,30E-01
2,33E-01
2,36E-01
2,39E-01
2,41E-01
2,44E-01
2,46E-01
2,48E-01
2,50E-01
2,51E-01
2,52E-01
2,54E-01
2,55E-01
2,56E-01

2,11E-01
2,11E-01
2,11E-01
2,11E-01
2,10E-01
2,08E-01
2,07E-01
2,06E-01
2,05E-01
2,05E-01
2,04E-01
2,04E-01
2,04E-01
2,04E-01
2,03E-01
2,02E-01
2,02E-01
2,02E-01
2,02E-01
2,01E-01
2,00E-01
1,99E-01
1,98E-01
1,97E-01
1,96E-01
1,96E-01
1,95E-01
1,95E-01
1,95E-01
1,94E-01
1,94E-01
1,95E-01
1,97E-01
1,97E-01
1,98E-01
2,01E-01
2,04E-01
2,04E-01
2,04E-01
2,05E-01
2,06E-01
2,07E-01
2,09E-01
2,10E-01
2,12E-01
2,13E-01
2,15E-01
2,17E-01
2,18E-01
2,20E-01
2,22E-01
2,24E-01

110

2,42E-01
2,41E-01
2,40E-01
2,40E-01
2,38E-01
2,36E-01
2,34E-01
2,33E-01
2,32E-01
2,31E-01
2,31E-01
2,30E-01
2,30E-01
2,29E-01
2,29E-01
2,29E-01
2,29E-01
2,28E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,26E-01
2,25E-01
2,23E-01
2,21E-01
2,19E-01
2,18E-01
2,16E-01
2,14E-01
2,13E-01
2,12E-01
2,11E-01
2,11E-01
2,11E-01
2,10E-01
2,08E-01
2,07E-01
2,07E-01
2,06E-01
2,05E-01
2,05E-01
2,05E-01
2,04E-01
2,04E-01
2,04E-01
2,04E-01
2,04E-01
2,03E-01
2,03E-01
2,02E-01
2,02E-01
2,02E-01
2,01E-01

2,49E-01
2,48E-01
2,48E-01
2,47E-01
2,47E-01
2,46E-01
2,45E-01
2,45E-01
2,45E-01
2,44E-01
2,44E-01
2,44E-01
2,44E-01
2,44E-01
2,44E-01
2,43E-01
2,43E-01
2,43E-01
2,43E-01
2,42E-01
2,41E-01
2,39E-01
2,37E-01
2,35E-01
2,32E-01
2,30E-01
2,28E-01
2,26E-01
2,24E-01
2,23E-01
2,22E-01
2,22E-01
2,21E-01
2,21E-01
2,20E-01
2,20E-01
2,20E-01
2,19E-01
2,19E-01
2,19E-01
2,19E-01
2,18E-01
2,18E-01
2,17E-01
2,17E-01
2,17E-01
2,16E-01
2,16E-01
2,15E-01
2,14E-01
2,14E-01
2,14E-01

2,59E-01
2,58E-01
2,58E-01
2,57E-01
2,57E-01
2,56E-01
2,56E-01
2,55E-01
2,55E-01
2,55E-01
2,55E-01
2,55E-01
2,55E-01
2,55E-01
2,55E-01
2,55E-01
2,55E-01
2,55E-01
2,55E-01
2,54E-01
2,53E-01
2,52E-01
2,51E-01
2,48E-01
2,45E-01
2,43E-01
2,42E-01
2,40E-01
2,39E-01
2,38E-01
2,38E-01
2,37E-01
2,37E-01
2,37E-01
2,37E-01
2,37E-01
2,37E-01
2,37E-01
2,37E-01
2,36E-01
2,36E-01
2,35E-01
2,35E-01
2,35E-01
2,35E-01
2,34E-01
2,34E-01
2,34E-01
2,34E-01
2,34E-01
2,34E-01
2,34E-01

100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151

x 100
x 101
x 102
x 103
x 104
x 105
x 106
x 107
x 108
x 109
x 110
x 111
x 112
x 113
x 114
x 115
x 116
x 117
x 118
x 119
x 120
x 121
x 122
x 123
x 124
x 125
x 126
x 127
x 128
x 129
x 130
x 131
x 132
x 133
x 134
x 135
x 136
x 137
x 138
x 139
x 140
x 141
x 142
x 143
x 144
x 145
x 146
x 147
x 148
x 149
x 150
x 151

3,43E+00
3,45E+00
3,47E+00
3,49E+00
3,52E+00
3,54E+00
3,57E+00
3,60E+00
3,62E+00
3,64E+00
3,66E+00
3,69E+00
3,71E+00
3,73E+00
3,75E+00
3,77E+00
3,79E+00
3,80E+00
3,82E+00
3,84E+00
3,86E+00
3,88E+00
3,90E+00
3,92E+00
3,94E+00
3,95E+00
3,97E+00
3,99E+00
4,01E+00
4,03E+00
4,05E+00
4,06E+00
4,08E+00
4,09E+00
4,11E+00
4,13E+00
4,15E+00
4,17E+00
4,18E+00
4,20E+00
4,22E+00
4,23E+00
4,25E+00
4,27E+00
4,28E+00
4,30E+00
4,31E+00
4,33E+00
4,34E+00
4,36E+00
4,37E+00
4,39E+00

2,57E-01
2,58E-01
2,60E-01
2,63E-01
2,67E-01
2,70E-01
2,73E-01
2,75E-01
2,78E-01
2,80E-01
2,82E-01
2,84E-01
2,88E-01
2,91E-01
2,94E-01
2,96E-01
2,98E-01
3,00E-01
3,03E-01
3,05E-01
3,07E-01
3,10E-01
3,12E-01
3,15E-01
3,18E-01
3,21E-01
3,24E-01
3,27E-01
3,30E-01
3,33E-01
3,36E-01
3,40E-01
3,43E-01
3,46E-01
3,49E-01
3,52E-01
3,55E-01
3,57E-01
3,60E-01
3,62E-01
3,64E-01
3,65E-01
3,67E-01
3,69E-01
3,71E-01
3,72E-01
3,73E-01
3,74E-01
3,75E-01
3,77E-01
3,78E-01
3,79E-01

2,25E-01
2,25E-01
2,27E-01
2,28E-01
2,29E-01
2,29E-01
2,30E-01
2,31E-01
2,32E-01
2,34E-01
2,35E-01
2,36E-01
2,37E-01
2,40E-01
2,42E-01
2,43E-01
2,44E-01
2,45E-01
2,46E-01
2,47E-01
2,49E-01
2,51E-01
2,54E-01
2,56E-01
2,57E-01
2,57E-01
2,56E-01
2,58E-01
2,61E-01
2,64E-01
2,68E-01
2,71E-01
2,73E-01
2,75E-01
2,78E-01
2,81E-01
2,84E-01
2,86E-01
2,87E-01
2,89E-01
2,90E-01
2,92E-01
2,93E-01
2,94E-01
2,95E-01
2,96E-01
2,97E-01
2,97E-01
2,98E-01
2,99E-01
3,00E-01
3,00E-01

111

2,00E-01
2,00E-01
2,00E-01
1,99E-01
1,98E-01
1,97E-01
1,97E-01
1,97E-01
1,96E-01
1,96E-01
1,96E-01
1,96E-01
1,96E-01
1,96E-01
1,96E-01
1,96E-01
1,96E-01
1,96E-01
1,96E-01
1,95E-01
1,95E-01
1,95E-01
1,95E-01
1,95E-01
1,95E-01
1,95E-01
1,94E-01
1,93E-01
1,92E-01
1,92E-01
1,90E-01
1,89E-01
1,89E-01
1,88E-01
1,86E-01
1,86E-01
1,85E-01
1,85E-01
1,84E-01
1,84E-01
1,84E-01
1,84E-01
1,83E-01
1,83E-01
1,82E-01
1,82E-01
1,82E-01
1,82E-01
1,81E-01
1,81E-01
1,81E-01
1,81E-01

2,13E-01
2,12E-01
2,11E-01
2,10E-01
2,10E-01
2,09E-01
2,09E-01
2,09E-01
2,08E-01
2,08E-01
2,08E-01
2,08E-01
2,08E-01
2,08E-01
2,08E-01
2,08E-01
2,08E-01
2,08E-01
2,08E-01
2,07E-01
2,07E-01
2,07E-01
2,07E-01
2,07E-01
2,07E-01
2,07E-01
2,07E-01
2,06E-01
2,06E-01
2,06E-01
2,06E-01
2,05E-01
2,05E-01
2,05E-01
2,04E-01
2,03E-01
2,03E-01
2,03E-01
2,02E-01
2,02E-01
2,01E-01
2,01E-01
2,01E-01
2,01E-01
2,01E-01
2,01E-01
2,00E-01
2,00E-01
1,99E-01
1,98E-01
1,98E-01
1,98E-01

2,34E-01
2,34E-01
2,34E-01
2,34E-01
2,34E-01
2,34E-01
2,34E-01
2,33E-01
2,33E-01
2,33E-01
2,33E-01
2,33E-01
2,33E-01
2,33E-01
2,33E-01
2,33E-01
2,33E-01
2,33E-01
2,33E-01
2,33E-01
2,33E-01
2,33E-01
2,33E-01
2,33E-01
2,33E-01
2,33E-01
2,33E-01
2,33E-01
2,33E-01
2,33E-01
2,32E-01
2,32E-01
2,32E-01
2,32E-01
2,32E-01
2,32E-01
2,32E-01
2,32E-01
2,31E-01
2,31E-01
2,31E-01
2,31E-01
2,32E-01
2,32E-01
2,32E-01
2,32E-01
2,32E-01
2,32E-01
2,32E-01
2,32E-01
2,32E-01
2,32E-01

152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200

x 152
x 153
x 154
x 155
x 156
x 157
x 158
x 159
x 160
x 161
x 162
x 163
x 164
x 165
x 166
x 167
x 168
x 169
x 170
x 171
x 172
x 173
x 174
x 175
x 176
x 177
x 178
x 179
x 180
x 181
x 182
x 183
x 184
x 185
x 186
x 187
x 188
x 189
x 190
x 191
x 192
x 193
x 194
x 195
x 196
x 197
x 198
x 199
x 200

4,40E+00
4,41E+00
4,43E+00
4,44E+00
4,45E+00
4,47E+00
4,48E+00
4,49E+00
4,51E+00
4,52E+00
4,53E+00
4,55E+00
4,56E+00
4,57E+00
4,58E+00
4,59E+00
4,61E+00
4,62E+00
4,63E+00
4,64E+00
4,66E+00
4,67E+00
4,68E+00
4,69E+00
4,70E+00
4,72E+00
4,73E+00
4,74E+00
4,75E+00
4,76E+00
4,77E+00
4,78E+00
4,79E+00
4,80E+00
4,82E+00
4,82E+00
4,83E+00
4,84E+00
4,85E+00
4,86E+00
4,87E+00
4,88E+00
4,89E+00
4,90E+00
4,91E+00
4,92E+00
4,93E+00
4,94E+00
4,95E+00

3,81E-01
3,82E-01
3,84E-01
3,86E-01
3,88E-01
3,90E-01
3,93E-01
3,95E-01
3,97E-01
4,00E-01
4,03E-01
4,07E-01
4,10E-01
4,12E-01
4,15E-01
4,18E-01
4,21E-01
4,24E-01
4,27E-01
4,29E-01
4,31E-01
4,33E-01
4,35E-01
4,37E-01
4,40E-01
4,42E-01
4,44E-01
4,46E-01
4,47E-01
4,49E-01
4,50E-01
4,52E-01
4,53E-01
4,55E-01
4,57E-01
4,58E-01
4,59E-01
4,61E-01
4,62E-01
4,63E-01
4,64E-01
4,66E-01
4,67E-01
4,69E-01
4,70E-01
4,71E-01
4,73E-01
4,74E-01
4,76E-01

3,01E-01
3,02E-01
3,03E-01
3,04E-01
3,06E-01
3,07E-01
3,07E-01
3,08E-01
3,09E-01
3,10E-01
3,12E-01
3,14E-01
3,15E-01
3,16E-01
3,17E-01
3,18E-01
3,20E-01
3,21E-01
3,23E-01
3,24E-01
3,26E-01
3,28E-01
3,29E-01
3,31E-01
3,33E-01
3,34E-01
3,35E-01
3,36E-01
3,38E-01
3,39E-01
3,41E-01
3,42E-01
3,43E-01
3,44E-01
3,45E-01
3,46E-01
3,47E-01
3,47E-01
3,48E-01
3,48E-01
3,49E-01
3,50E-01
3,51E-01
3,52E-01
3,53E-01
3,53E-01
3,54E-01
3,55E-01
3,56E-01

112

1,81E-01
1,80E-01
1,80E-01
1,80E-01
1,80E-01
1,80E-01
1,80E-01
1,79E-01
1,79E-01
1,78E-01
1,77E-01
1,76E-01
1,75E-01
1,74E-01
1,72E-01
1,70E-01
1,68E-01
1,68E-01
1,68E-01
1,67E-01
1,66E-01
1,65E-01
1,65E-01
1,65E-01
1,64E-01
1,64E-01
1,64E-01
1,63E-01
1,62E-01
1,61E-01
1,61E-01
1,61E-01
1,61E-01
1,61E-01
1,61E-01
1,60E-01
1,60E-01
1,60E-01
1,60E-01
1,60E-01
1,60E-01
1,60E-01
1,59E-01
1,59E-01
1,59E-01
1,59E-01
1,59E-01
1,59E-01
1,59E-01

1,97E-01
1,97E-01
1,97E-01
1,97E-01
1,96E-01
1,96E-01
1,96E-01
1,95E-01
1,95E-01
1,94E-01
1,94E-01
1,94E-01
1,93E-01
1,93E-01
1,93E-01
1,92E-01
1,91E-01
1,90E-01
1,90E-01
1,90E-01
1,89E-01
1,89E-01
1,89E-01
1,89E-01
1,88E-01
1,88E-01
1,86E-01
1,84E-01
1,83E-01
1,82E-01
1,82E-01
1,82E-01
1,81E-01
1,80E-01
1,80E-01
1,79E-01
1,79E-01
1,78E-01
1,78E-01
1,78E-01
1,78E-01
1,78E-01
1,78E-01
1,78E-01
1,77E-01
1,77E-01
1,77E-01
1,77E-01
1,77E-01

2,32E-01
2,32E-01
2,32E-01
2,31E-01
2,31E-01
2,31E-01
2,31E-01
2,31E-01
2,31E-01
2,31E-01
2,31E-01
2,31E-01
2,31E-01
2,31E-01
2,30E-01
2,29E-01
2,28E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01
2,27E-01