Tema de Arte Romnica

Introducin.
O romnico un estilo artstico que florece plenamente en Europa entre os sculos XI e XII, coincidindo na segunda metade dese sculo coa aparicin dun novo estilo, o Gtico. Anda que en moitas das zonas rurais o Romnico prolongase ata o sculo XIII. O primeiro dato a destacar que o Romnico considerado como o primeiro estilo internacional. E con isto queremos dicir que, fronte arte prerromnica na que cada rexin ten un estilo artstico determinado, a arte romnica triunfou en toda Europa, e foi unha arte homoxnea e uniforme. Pese o cal presenta variantes lxicas de cada zona que contriburon a facela mis rica e interesante. O nome de Romnico foille dado a esta arte no sculo XIX, o considerala como un arte que deriva do mundo romano. Anda que en realidade o Romnico dbelle moito o mundo e a arquitectura romana, non poderamos entender este estilo artstico sen ter en conta as aportacins doutras culturas, como por exemplo: a arte prerromnica. a arte bizantina. artes orientais ou islmicas (a consecuencia da relacin co Al-Andalus en Espaa e Palestina a travs das Cruzadas). No momento en que nace e se desenrola a arte romnica estn a nacer e florecer as linguas romances por todo o Antigo Imperio Romano.

O Contexto Histrico.
O Romnico un estilo que nace e evoluciona en pleno sistema feudal, caracterizado a grandes rasgos, pola perda de poder dos monarcas en favor dos nobres e a Igrexa. A raz das invasins que sofre Europa durante os sculos VIII e IX (normandos, eslavos e musulmns), os monarcas vense na obriga de solicitar a axuda dos nobres para defender o territorio: a cambio desa axuda prestada estes recibiran terras, que co paso do tempo tiveron un carcter 1

Tema de Arte Romnica hereditario (o nobre deixou as terras os seus descendentes) e recibiron o nome de feudos. A Igrexa tamn recibiu feudos. En cada feudo o nobre ou eclesistico tivo todo o poder: desta maneira o poder dos monarcas foi cada vez menor. A economa feudal foi unha economa pechada de base agrcola, e a unidade bsica de producin foi o Feudo, caracterizado pola sa autosuficiencia. Neste mundo de economa pechada triunfou a sociedade estamental: unha sociedade dividida en estamentos ou grupos sociais, s que se pertenca por nacementos, sendo case que imposible pasar dun estamento a outro. Cada estamento tia as sas propias leis ou estatuto xurdico, que era diferente para os estamentos privilexiados (nobreza e clero) e os estamentos non privilexiados (campesios e burgueses). Todo o sistema feudal sostense sobre un conceptualismos practico, e fundamentado en principios teocrticos. Este plantexamento sostia unha tripla funcin: 1. a nobreza era o elemento militar e de proteccin da sociedade. 2. o clero tia a funcin de protexer a alma dos membros da sociedade e garantir a entrada no paraso da alma dos defuntos. 3. os campesios e os burgueses tian a funcin de traballar para manter os outros dous grupos. A organizacin poltica primordial basebase nas relacins feudo-vasalticas, cuia consecuencia foi a perda de poder dos monarcas a favor dos privilexiados (a igrexa e da nobreza). A travs desta relacin establecase unha pirmide feudal, en cuio cumio estaba o rei, teoricamente dono e seor de tdalas terras. O monarca entregaba feudos os seus vasalos (nobres e clrigos) a cambio da promesa de fidelidade e que o defenderan dos posibles perigos. Estes vasalos tian a sa vez mis vasalos que reciban feudos a cambio de defender s seus seores. Produciuse as unha forte fragmentacin poltica, xa que o dono de cada feudo tia todo o poder sobre el (Feudo Xurisdicional): este triunfo do sistema feudal produciuse de forma especial en Francia. Por debaixo destes grupos situbase os campesios libres ou servos, coa finalidade de traballar nos feudos.

Tema de Arte Romnica

A Pennsula Ibrica.
Na pennsula Ibrica dende o sculo XI atopamos unha estrutura case que definitiva dos reinos cristins, estes adquiriron a sa propia personalidade e acadaron gran forza. Mentas tanto en AlAndalus, tralo esplendoroso perodo do califato de Crdoba disgrgase en multitude de pequenos reinos (coecidos co nome de Reinos de Taifas), e inicia o seu declive. Dende o sculo XI na Pennsula Ibrica os reinos cristins tomaron a iniciativa e arrebtanlle as terras os musulmns, divididos polas sas propias disputas internas. A comezos do sculo XI o papel mis importante foi xogado polo reino de Navarra, e especialmente por Sancho III o Maior, que ten baixo o seu dominio: Castela, Navarra e Aragn. Con Sancho III iniciase un estreito contacto con Francia e promociona a peregrinacin cara Santiago de Compostela a travs do Camio. Esta peregrinacin serve de canle para a introducin dun novo estilo artstico: o romnico. A creacin do romnico e o impulso do romnico foi grazas a orde de Cluny. Trala morte de Sancho III o seus territorios acabaron divididos entre os seus fillos: Navarra para Garcia, Castela para Fernando I, Aragn para Ramiro I e Sobrarbe para Gonzalo. Castela, que ata ese momento era un condado, convertese en reino baixo o dominio de Fernando I. O reino de Castela deu un impulso definitivo Camio de Santiago e estilo romnico que estaba presente nas construcins que se erixen longo do Camio de Santiago. No reino de Castela os monarcas foron os grandes impulsores da arte, o cal era debido a que conseguiron crear unha monarqua de carcter autoritario, a travs da cal puideron ter bastante controlados s nobres1. No reino de Aragn triunfou de forma mis clara o sistema feudal, co desenvolvemento dunha monarqua pactista: na que o monarca toma calquera decisin importante para o reino tia que ser consultada cos nobres. O contexto cultural e factores condicionantes. Seguindo a tendencia manifestada dende a crise do sculo III, a cultura Europea durante a Idade Media vaise caracterizar pola sa pobreza. Foi a Igrexa, especialmente os mosteiros, a depositaria e difusora da cultura. Estamos pois ante unha cultura eminentemente cristi, que foi utilizada pola Igrexa coma un arma que lle permitiu defender o sistema feudal, do que ela forma parte. Ademais permitiulle transmitir unha mensaxe evanxelizadora e, en moitos aspectos apocalptica, pobo
1 A arte convertese no smbolo do seu poder, intentando manifestar a sa grandeza a travs das obras de arte que patrocinaron.

Tema de Arte Romnica analfabeto. Esta visin evanxelizadora xogou un papel primordial na arte, que se converte no vehculo a travs do cal a Igrexa poda transmitir a impoer a sa ideoloxa. Todo iso explica que a arte romnica fose unha arte eminentemente relixiosa e cun profundo sentido simblico ou alegrico. Para entender o por que do gran poder que acada a Igrexa durante a Idade Media hai que ter en conta unha serie de factores: o gran terror que se manifestou no ano 1000, no que tralo cambio de milenio se cra que a desaparecer o mundo. Este medo foi usado pola Igrexa en proveito propio para transmitir s fieis unha mensaxe apocalptica, de a que o Romnico utilice tanto os temas apocalpticos nas sas representacins artsticas. A igrexa presentaba un enorme poder a nivel econmico, grazas a posesin de enormes feudos, a recadacin do diezmo ou dcimo, a venta de Bulas, os arrendamentos, etc. O mesmo tempo mantense como lder da sociedade a nivel espiritual, manifestando unha sociedade feudal baseada nos principios cristins. Todo isto lle permite a primaca cultural, e a consolidacin do poder da igrexa nos asuntos polticos. A manifestacin do poder poltico produciuse trala reforma gregoriana, na que o Papa Gregorio VII consegue a independencia poltica do papado con respecto s emperadores e monarcas. Gregorio VII encargase de levar a cabo unha serie de reformas dentro da Igrexa que acrecentou o seu poder e lle confire unha unidade de que ata ese momento careca: a) Unificacin do rito cristi. b) O desenrolo da vida monstica. Aparece a orde de Cluny ou orde Clunianciense, que se manifestou como unha reforma dos beneditinos. A orde de Cluny foi a autntica creadora e difusora dos estilo romnico a travs de Europa, especialmente a travs do Camio de Santiago. A casa nai desta orde estaba en Francia, na Borgoa, a partir dela difundiuse a sa regra e o estilo romnico. Esta orde relixiosa fomentou tamn as peregrinacins e o culto s reliquias. c) As peregrinacins, especialmente propulsada pola orde de Cluny, que se dirixen cara os Santos Lugares (Xerusaln), Roma e, sobre todo, Santiago de Compostela para visitar a tumba do apstolo. A partir da casa nai os cluniacienses foise expandindo o estilo romnico a travs dunha serie de vas ou camios, que percorran Francia para conflur en Puente de 4

Tema de Arte Romnica la Reina (Navarra) e continua o Camio ata Santiago de Compostela. longo do Camio erixronse igrexas e mosteiros en estilo romnico. O camio de Santiago foi o eslavn que pon en contacto a Pennsula Ibrica co resto de Europa. d) A loita relixiosa contra o infiel, que se manifestou a travs das Cruzadas. A misin principal das Cruzadas era a liberacin ou rescate dos Santos Lugares do dominio islmico, anda que en realidade ten factores econmicos e polticos. No caso da Pennsula Ibrica manifestase a travs da conquista da Reconquista, na que os reinos cristins conquistan Al-Andalus. Todos estes factores permiten explicar porque a arte romnica vai ser unha arte relixiosa: a manifestacin mis importante foi (seguindo a tendencia manifestada na arte prerromnica) a arquitectura, e tanto a escultura como a pintura vanse subordinar a ela, constitundo un conxunto que non se pode disociar. Estamos ante unha arte promovida pola Igrexa e destinada s fieis cristins, na que o pracer esttico vai estar subordinado: a Igrexa utilizou a arte como un medio smbolico que serve para conectar fiel co mis ala e para ilustralo coas verdades nas que debe crer. Por todo o dito doado comprender que os artistas foron considerados coma artesns, de a que non asinaran as sas obras (ags casos excepcionais coma o Mestre Mateo). A forma de traballo dun artista no Romnico caracterizbase pola sa mobilidade: traballaba mediante encargos, de tal maneira que acuda lugar onde tia que realiza-la obra. Unha vez rematada a obra pagbaselle (en dieiro ou especie), e esperaba a ser chamado noutro lugar para realizar unha obra. Desta maneira pdese entender a presencia de artistas franceses ou italianos na Pennsula Ibrica, que contriburon a face-la arte romnica mis rica e esplendorosa. Arquitectura Romnica: Caractersticas Xerais. O edificio que define e caracteriza a arquitectura romnica o edificio relixioso: as igrexas e os mosteiros. A mellora paulatina que experimentou Europa a partir do sculo XI (aumento demogrfico, ocupacin de novas terras, desenrolo econmico, etc.), explicou que un dos piares bsicos da arquitectura romnica fose a monumentalidade dos edificios (cuio nmero aumentou considerablemente). Outro principio bsico foi a necesidade de que as construcins fosen slidas e duradeiras: da a que o ideal do romnico fose realizar todo a construcin en pedra. Buscaron resolver os problemas dos empuxes das bvedas e cpulas, e o da iluminacin. A arquitectura romnica, e toda a arte romnica, reflicte a sociedade na que nace e evoluciona: 5

Tema de Arte Romnica unha sociedade rural e feudal. De a que a arquitectura se desenrole esencialmente nas zonas rurais (no caso dos mosteiros en lugares illados), anda que hai que partir do feito de que a partir do sculo XI produciuse o rexurdimento das cidades. Sen embargo, o froito artstico dese rexurdimento non foi o estilo romnico, senn o gtico. A arquitectura romnica presenta ante todo un profundo senso simblico ou alegrico: As igrexas teen a cabeceira orientada cara o leste (lugar por onde nace o sol, que o

smbolo de Deus). A forma das plantas (Cruz Latina) lembra o corpo humano, pero sobre todo o corpo de

Cristo crucificado. A bsida o santuario de Deus e todo na Igrexa conduce a vista cara ela. As formas curvas (bvedas, arcos, ...) reflicten o divino e as lias rectas o humano. As cpulas son o smbolo da unin entre o humano e o divino (unin de formas rectas e

curvas). Buscase que o fiel, cando penetre na igrexa (que a casa de Deus) se sinta sobrecollido ante

a presencia da divindade: de a que as construcins sexan escuras.

Caractersticas da arquitectura romnica:

a) Os materiais.
Anda que necesario facer unha distincin entre as igrexas que foron construdas con fortes apoios econmicos (como por exemplo a Catedral de Santiago de Compostela), e aquelas que se erixiron con escasos recursos, o material empregado fundamentalmente era a pedra. Nas igrexas con apoio econmico usase a sillera, mentres que nas de escasos recursos usase a mamposteria ou sillarexo. No caso das igrexas mis pobres usbase ladrillo de adobe, que despois se recubra de placas de pedra. Nalgns casos non son quen de poder financiar os teitos abovedados , e usase cubertas de madeira.

Tema de Arte Romnica

b) Os muros.
Son moito mis complexos que os das baslicas paleocristins. O que naquelas eran superficies lisas s interrompidas polas vents,no romnico adquiren unha rica expresin plstica a base de pilastras, semicolumnas ou simples molduras verticais ou horizontais, que contriben a dar gran importancia o muro e resaltar a sa funcin, fomentando ademais a sa beleza plstica. A arte romnica presenta un muro vivo e articulado. O muro das igrexas romnicas son moi grosos por das causas esenciais: co seu grosor poden soster mellor o peso das cubertas curvas, pero tamn porque non abrir apenas vents nelas (ou ben estas son moi pequenas) dan lugar a uns interiores escuros que provocan o sobrecollemento do fiel entrar na igrexa, con isto buscase crear un ambiente que provoque o temor do fiel ante Deus e a sa Igrexa.

C) Os soportes.
1. A Columna. A Columna pode aparecer exenta, pero o mis habitual que apareza adosada a un piar ou ben a un muro (sobre todo nas igrexas). O prototipo ca columna romnica aquela que se levanta sobre un zalo ou plinto. Sobre el sitase a basa maneira clsica (dous toros e unha escocia). Fuste cilndrico que pode aparecer liso ou ben decorado con motivos xeomtricos, frecuentemente empregan figuras adosadas fuste (pero nunca substiten o fuste por unha figura como se faca en Grecia). Nos capiteis aparecen distintos tipos de decoracin dende xeomtricos ata vexetais, e nalgunhas ocasins relacionado con representacins de temas. O que interesa non a beleza senn a expresividade: a travs das figuras a Igrexa pretenda evanxelizar e transmitir unha mensaxe s fieis. 2. O Piar. O piar o soporte mis caracterstico do romnico. Nas igrexas os piares teen as seccin cadrada, rectangular ou cruciforme, e a eles adosabanse pilastras ou columnas (este ltimo o empregado na Catedral de Santiago).

Tema de Arte Romnica

d) Os Arcos.
O arco que define e caracteriza a arquitectura romnica o arco de medio punto. Nas portadas soen empregar arcos de medio punto concntricos, que reciben o nome de archivoltas ou arquivoltas. A ultima arquivolta deixa un espazo semicircular que recibe o nome de tmpano: nel vaise concentrar a decoracin escultrica mis importante do romnico. Cando o tmpano moi grande, debaixo del e na parte central, colocase un soporte que divide a porta en das e recibe o nome de parteluz ou mainel. As columnas apianse sobre columnas que, a sa vez, soen estar adosadas a piares, sobre estas columnas tamn poden aparecer esculturas.

e) As Cubertas.
Nalgunhas construcins prerromnicas emprganse as cubertas alinteladas de madeira, no romnico triunfan as cubertas curvas de pedra, evitando as o posible risco de incendios. Cubriran con ela toda a construcin, non s o dalgunhas partes. Sempre que sexa posible. 1. As Bvedas. Utilizan xeralmente a bveda de cann con arcos faixn para a nave central, e para as laterais a bveda de aresta con arcos faixns, que tamn soe aparecer cubrindo a xirola, o deambulatorio ou a carola nas igrexas de peregrinacin. 2. As Cpulas. As cpulas poden ser sobre pechinas ou sobre trompas (catedral de Santiago de Compostela). As cpulas apianse sobre catro grandes arcos de medio punto, tamn chamados Arcos Torais. 8

Tema de Arte Romnica

f) As Plantas.
Nas primeiras construcins o romnico utilizou, seguindo a tradicin paleocristis, a planta basilical. Sen embargo dende mediados do sculo XI, comezaron a desenrolarse as plantas de cruz latina, que caracterizaran as igrexas romnicas. Tamn dende mediados do sculo XI desenrolase a xirola ou deambulatorio que aparecen nas igrexas de peregrinacin, que comezaron a sa andaina en Francia (Igrexa de Santa Fe de Conques, San Saturnio de Toulouse), chegando a sa expresin mis axustada en Espaa, na meta das mis importantes peregrinacins: Santiago de Compostela. Estas igrexas nacen como a forma de render culto s reliquias dalgn santo ou mrtir, e erixronse longo do camio de Santiago. Dada a enorme transcendencia e importancia que as igrexas de peregrinacin acadaron no romnico e, sobre todo no Romnico do Camio, imos subliar as partes dunha igrexa romnica de cruz latina de peregrinacin. Consta dun brazo maior dividido en tres (Santa Fe de Conques, Catedral de Santiago) ou de cinco naves (San Saturnio de Toulouse) lonxitudinais. Na parte maior deste brazo atravesado por outro mis curto chamado transepto, que pode ter unha ou tres naves (Santa Fe de Conques, Santiago de Compostela, San Saturnio de Toulouse). A nave central sempre mis alta e ancha que as laterais, e separase dela a travs de arcos de medio punto: arcos formeiros. As naves centrais do brazo maior e do transepto crzanse dando orixe a un espazo cadrado, cruceiro, sobre o que se sita a cpula. A nave central remata nunha cabeceira nunha forma semicircular chamada bsida, nas igrexas de peregrinacin as naves laterais prolngase por detrs do presbiterio e bsida, dando orixe a un corredor que recibe o nome de Deambulatorio, Xirola ou Carola. O seu redor aparecen capelas ou absidiolas que se destinan s cultos privados. Tamn soen aparecer capelas nos brazos do cruceiro.

Tema de Arte Romnica

g) Os interiores.
A igrexa romnica concbese como a Casa de Deus e dun xeito simblico o corpo mstico de cristo, o cal mis evidente nas Igrexas de Cruz Latina. Nas igrexas de peregrinacin, por enriba das naves laterais situase a Tribuna, que comunica coa nave central a travs de ventas xeminadas con arcos de medio punto, que en conxunto reciben o nome de triforio. A tribuna apareca xa nas baslicas paleocristins, na que tia a finalidade de situar as mulleres lonxe dos homes. Nas igrexas romnicas de peregrinacin e a aparicin da tribuna tamn ten un sentido construtivo, xa que serva para soportar mellor o peso da nave central. Non esta claro que se construra para aloxar gran cantidade de peregrinos que acudan a venerar as reliquias. Anda que na Catedral de Santiago, si estaba reafirmado o uso da Tribuna como lugar onde os peregrinos podan pasar a noite.

h) Os exteriores.
Presentan un aspecto macizo, con muros moi grosos e apenas ventas (se existen son pequenas e estreitas). Predomina a horizontalidade, existindo dous elementos construtivos que rachas con ela: A torre das Campas: A medida que Romnico evoluciona acada maior importancia. Nas primeiras construcins sguese a utilizar espadana (como as da arte prerromnica), pero a medida que evoluciona o estilo triunfou o sistema de campanario en torre. As igrexas romnicas poden presentar: Unha torre das camps, situada xeralmente cerca da cabeceira. Exemplo nas igrexas romnicas catalns (San Clemente de Taul ou Santa Mara de Taul). Das torres que aparecen flanqueando a fachada principal. Exemplo as igrexas romnicas de peregrinacin do camio de Santiago (Santiago de Compostela, Santa Fe de Conques, etc.). Catro torres, que aparece de modo ocasional no romnico alemn: aparecen das na cabeceira e das s pes). No caso de Italia normal que as torres do campanario aparezan illadas do edificio, sendo un edificio exento. Exemplo o Campanile ou Torre Inclinada de Pisa. O ciborio: Nalgunhas igrexas pode acadar unha enorme altura, como pode ser San 10

Tema de Arte Romnica Saturnio de Toulouse. No exterior das igrexas romnicas o muro aparece percorrido por contrafortes. A diferencia das igrexas prerromnicas ou bizantinas, nas que os exteriores eran moi austeros, no romnico preocupa tamn o exterior da construcin, de a que lle dean gran importancia decoracin dos elementos construtivos. Os elementos decorativos varan moito e algns s aparecen en zonas determinadas: bandas lombardas2, arcadas cegas, arcos renanos, canecillos, canrozos3 ou mnsulas4,taqueado xaques5, etc.

Arquitectura do Camio de Santiago.

Para entender o porque da gran importancia que acadou o Camio de Santiago dende o sculo XI hai que ter en conta varios aspectos. O gran impulso que os reis de Castela deron o Camio de Santiago, un impulso que levou unha mellora econmica e cultura o reino de Castela. Partindo de Francia a orde cluniacense foi a encargada de introducir o estilo romnico a travs do Camio. Igrexa e monarqua foron pois os grandes impulsores do Camio de Santiago. Na actualidade o debate sobre onde naceu o Romnico continuou aberto: non se pode afirmar con certeza que o seu nacemento se producise en Francia, senn que probablemente naceu en diversos lugares o mesmo tempo, que pouco a pouco mesturaron as sas caractersticas propias de cada zona, dando orixe a un estilo maduro e que se converte en internacional. Sen embargo , si podemos afirmar que foi en Francia onde se formou o Romnico, e mis concretamente na rexin de Borgoa, grazas a orde de Cluny, autntica creadora e difusora das novas correntes artsticas. As tendencias artsticas desenroladas pola orde de Cluny mesturronse coas tradicins locais nas distintas rexins.
2 Elemento decorativo empregado por primeira vez na zona italiana da Lombarda. Este motivo decorativo expandiuse a medida que os artesns lombardos viaxaban na busca de novas construcins. A chegada de artesns lombardos a Catalua, debido as importantes relacins comerciais, fixo moi presente este elemento decorativo no romnico Cataln. As bandas lombardas consisten en piastra ou moldura vertical, estreita e alongada, lixeiramente sante do muro. Polo xeral vai apegada as bsidas do primeiro romnico formando series con outras, unidas entre si pola par superior mediante uns arcos cegos. O exemplo mis representativo San Clemente de Taull. 3 Peza arquitectnica, decorada ou prismtica, que sobresae do plano vertical dunha parede para terma do peso dunha cornixa, beirado, balcn, solaina, etc. Con frecuencia presenta constitucins zoomorfas e antropomrficas. 4 Elemento arquitectnico que sobresae dunha parede e que serve para soster santes como arcos, nervios dunha bveda, cornixas, balcns, etc. 5 Motivo decorativo moi empregado longo do camio de Santiago, foi chamado as por se feito por primeira vez na Catedral de Jaca. Consiste en pequenos dados, tacos ou cubos que percorren horizontalmente os muros tanto no exterior (coma en San Martn de Fromisa) como no interior das Igrexas (San Isidoro de Len ou a Catedral de Santiago de Compostela, onde aparece debaixo do triforio). Tamn pode recibir o nome de axadrezado.

11

Tema de Arte Romnica Partindo de Borgoa, os cluniacenses iran expandindo o romnico a travs dos mltiples camios que percorran Francia, e que tian como fin a tumba do Apstolo de Santiago. Dende Borgoa, orixe da casa nai da orde cluniacense (e onde se construu unha abada que representaba os modelos dunha igrexa de peregrinacin) vaise difundir este modelo de igrexas de peregrinacin que se construron longo das distintas vas ou camios que percorran Francia. O modelo das igrexas francesas de peregrinacin influu na Catedral de Santiago de Compostela. Na rexin de Auveria constrese a Igrexa de Santa Fe de Conques, modelo mis evolucionado de igrexa de peregrinacin. Esta presenta tres naves no brazo maior como no transepto, e unha xirola na que se abren tres absidiolas. Na rexin do Langedoc tamn triunfaron as igrexas de peregrinacin, cuio mximo expoente a Igrexa de San Saturnio de Toulouse. A importancia desta igrexa radica no feito da influencia que exerceu sobre a catedral de Santiago de Compostela. Os distintos camios ou vas que percorren Francia, atravesan os Perineos e nense en dous puntos: Roncesavalles e Somport, para que finalmente conflur en Puente de la Reina (Navarra) nun s Camio que atravesa o Norte da Pennsula Ibrica chagando a Santiago de Compostela. No Cdice Calixtino, o libro escrito por un peregrino francs, enumerbanse as etapas do Camio desde os Perineos ata Santiago, sendo unha gua moi valiosa para os peregrinos a Compostela, xa que nel aparecan indicadas as hospederas, hospitais, fondas, etc... que poderan atopar. Neste libro-gua facase unha descricin da Catedral de Santiago dende o punto de vista arquitectnico e escultrico. O nmero de igrexas, mosteiros e fondas que se erixiron o longo do Camio de Santiago foi enorme, polo que imos citar aquelas construcins mis importantes no romnico do Camio de Santiago: San Martn de Frmista e San Isidoro de Len. Ningunha destas igrexas de peregrinacin. A primeira -San Martn de Frmista -presenta unha planta basilical de tres naves, pero o transepto non sobresaen en planta. No exterior presenta un elemento decorativo que se repite 12

Tema de Arte Romnica en San Isidoro de Sevilla e a Catedral del Santiago de Compostela: o taqueado xaques. En San Isidoro de Len unha igrexa de planta de cruz latina, con tres naves no brazo maior e unha soa no transepto. No cruceiro os arcos tourais que sosteen a bveda eran polilobulados, influxo da arte islmica (estes arcos tamn aparecen na porta de Prateras da Catedral de Santiago6). Considerase que a arte islmica entrou en Europa occidental a travs do Camio de Santiago. A Catedral de Santiago o remate do camio, e supn a culminacin do Romnico. A sa construcin iniciouse no ano 1075, sendo o promotor das obras o arcebispo de Santiago, Diego Pelez. Mentres se construa a nova catedral mantvose aberto culto na igrexa que fora erixida en tempos de Alfonso III (rei de Asturias) para albergar os restos do Apstolo. Durante a etapa na que Diego Pelez promotor das obras destacan como mestres construtores: Bernardo, o Vello, e Roberto. Diego Pelez foi substitudo na ctedra arcebispal Diego Xelmirez, que lle vai dar o impulso definitivo obra. Durante o seu mandato destacan como mestres construtores: Bernando, o xove, Esteban e o Mestre Mteo. A obra romnica da catedral remata segundo os autores no ano 1105, e segundo outros no ano 1128. Para entender a Catedral de Santiago hai que ter en conta que foi remodelada o longo do tempo, de tal maneira que no exterior so se conserva unha das fachadas romnicas: a fachada de Prateras. (portada sur a travs da cal se da acceso o transepto). O resto das fachadas son de pocas posteriores: a fachada occidental ou fachada do Obradoiro de poca barroca; a fachada norte ou fachada da Acibechera ten elementos renacentistas, barrocos e neoclsicos; e a cabeceira presentou modificacin no gtico e no barroco. A catedral de Santiago o paradigma das igrexas de peregrinacin romnica: planta de cruz latina con tres naves no brazo maior e no transepto. A nave central cbrese con bvedas de cann rebaixada. Presenta unha tribuna que percorre toda a construcin. Na xirola brense cinco capelas: a capela central ou Capela do Salvador presenta unha planta basilical rematada por unha bsida, que ten forma cadrada no exterior. Esta foi a capela pola que se iniciou a construcin da catedral. A ambos lado da xirola aparecen das capelas semicirculares e mis abaixo das mis con planta poligonal. En poca romnica a Catedral presentaba das capelas a cada lado dos brazos do transepto. A influencia da Catedral de Santiago de Compostela foi tal, que no sculo XII deu orixe a unha escola romnica galega.
6 Estes arcos atpanse por riba da portada romnica. Estn dentro de dous arcos que dan acceso a unhas ventas, e estn rodeadas de arquivoltas romnicas.

13

Tema de Arte Romnica

No aspecto tcnico habemos de referirnos s dimensins da catedral. Os 97 m que separan o Prtico da Gloria da capela do Salvador, os 65 do transepto e os 22 da bveda mis alta, indican unha edificacin de magnitudes notbeis, que inscriben a Santiago no grupo de grandes templos romnicos europeos. O alzado parte da ereccin de slidos piares cruciformes con columnas adosadas. rguense aqueles sobre pedestais que alternan a forma redonda e cadrada na sa sucesin, con catro columnas que parten das respectivas caras do piar. Das fano en direccin s arcos formeiros de dereita a esquerda, e doutras das cara s arcos faixns das naves central e lateral. Xunto s piares cumpre lembrar o papel fundamental que xoga no soporte xeral do edificio un moi macizo muro asegurado con rexos estribos. A cubricin da nave longa faise cunha bveda de cann lixeiramente peraltada, como os arcos faixns que a cinguen; nas naves laterais emprganse bvedas de aresta. O actual ciborio gtico substituu antiga torre romnica que se ergua sobre o altar maior. A iluminacin sempre un problema nestes templos. Os grosos muros con contrafortes contriben sostn das bvedas sen a penas permitir a apertura de vans na sa slida factura. Cando estas se fan, procrase a mnima apertura, recorrendo tcnica do abocinamento. Segundo o Calixtino, en Santiago abrronse 78 fiestras pero moitas quedaron cegadas colocarse os estribos exteriores. Son tamn salientbeis os fermosos rosetns dos peches das portadas. A zona mellor iluminada sen dbida o cruceiro, xa que a nave central recibe menos claridade por ter os ventanais s ps e ser estes cegados polo triforio. O triforio da catedral constrese paralelamente s naves laterais sobre as que se asenta. O seu espacio percorre o tramo lonxitudinal do templo e contina polos brazos do cruceiro segundo a disposicin articulada das naves que o sustentan. A parte exterior consta de arcadas con tramos que inscriben dous arcos mis pequenos. O soporte delas frmano as das columnas laterais que van adosadas a grandes piares cruciformes, ademais doutras das columnas xemelgas que afianzan a estrutura na parte central. Tamn se instala un peitoril de 40 cm. de alto que determina a circulacin e protexe das cadas s pelegrns que por al bulan, substitudo no cruceiro por unha balconada de ferro. A iluminacin reslvese cunha serie de fiestras no muro exterior, a maiora cegadas na actualidade por mor das sucesivas construcins. O triforio unha construcin caracterstica das igrexas de peregrinacin. O seu deseo parte da necesidade de acoller a moitos visitantes, polo que se fai imprescindbel aumentar o aforo do templo. Todo son avantaxes nesta enxeosa construcin romnica. A funcin inicial que se atribe deambulatorio a de facilitar o acceso a unhas reliquias situadas tras o altar maior e que requiren unha circulacin fluda, pois constituan o obxecto final da visita dos pelegrns e a

14

Tema de Arte Romnica

afluencia era s veces masiva. O deambulatorio bordea a cabeceira e d paso a un pequeno corredor diametral onde se atopaban as cinzas. das partes mis antigas da construcin e dela sobresae, tecnicamente, o virtuosismo arquitectnico da cuberta. Trtase de bvedas de arestas cruzadas que parten das columnas situadas s beiras das capelas radiais que rematan na semiesfera da coroa. Algunhas capelas estn refeitas e outras son de nova creacin, pero son basicamente romnicas as do brazo norte do transepto. Son moi interesantes os motivos decorativos dos capiteis, con temas vexetais, abstractos e figurativos de gran imaxinacin (anxos, homes, animais reais e fantsticos, etc.). Uns son de tcnica rudimentaria e outros conseguen gran expresividade, pero todos son anteriores a 1078, data de construcin de Prateras.

A Escultura: A Portada Romnica.

A partir da arte paleocristi produciuse unha decadencia da escultura destinada a decorar a arquitectura, dicir, da escultura monumental,e da escultura exenta ou de vulto redondo. No romnico abrdase con forza a escultura monumental e, en moita menor medida, volvese a practicar a escultura exenta. A aparicin dunha escultura monumental plenamente constituda non tivo lugar ata o ltimo terzo do sculo XI, sendo o sudoeste de Francia e o Norte da Pennsula Ibrica (en torno o Camio de Santiago) os lugares nos que aparece por primeira vez unha escultura monumental plenamente definida. En toro o ano 1100 as grandes portadas con decoracin escultrica eran un elemento indispensable nas igrexas romnicas e desenrolase de forma practicamente contempornea en tdalas rexins. O longo do desenvolvemento a escultura romnica podamos diferenciar das grandes tendencias: unha antinaturalista e idealizada, a mis abundante, e outra naturalista. Ambas presentaban unha forte expresividade, xa que na escultura romnica interesbase mis na expresividade que a beleza. A escultura no romnico estaba concibida para decorar a arquitectura e non ten sentido sen ela, pero tampouco a arquitectura tera sentido senn fora pola cuberta con esculturas. A escultura complementa a arquitectura cun dobre sentido: adornar o edificio (funcin decorativa) e transmitir unha mensaxe s fieis ou sexa evanxelizar (funcin docente ou pedagxica). O soporte escultrico mis importante na igrexa romnica era a fachada ou fachadas da igrexa, e 15

Tema de Arte Romnica mis concretamente as sas portadas. Nas portadas atraan a atencin do fiel: tmpano, lintel, arquivoltas, xambas, parteluz, capiteis,... Todos estes elementos aparecan cubertos con decoracin escultrica, existindo en moitos casos un evidente horror vacui. Pero esta decoracin non se circunscriba s as portadas, senn que se continuaba no interior a travs dos capiteis; peor tamn do mobiliario litrxico (pilas bautismais, plpitos, candelabros, frontais de altares, etc.) e dos sartegos. No romnico considerase que a arquitectura e escultura compoen un todo, de tal maneira que moitas veces labran a escultura directamente sobre a construcin. Neste sento hai que dicir que o Romnico un estilo que evoluciona: Durante o sculo XI as figuras estaban moi pegadas marco arquitectnico, tndose que adaptar a el, son moi planas e os pregamentos das roupas son moi sinxelos, esquemticos e con formas xeomtricas. A partir do sculo XII iniciase o camio cara un maior naturalismo que abriu as portas esttica do gtico. As figuras comezan a despegarse do marco arquitectnico adquirindo mis volume, estilizndose e adquirindo proporcionalidade. Mentres que os pregues da roupa fanse mis variados, volumtricos e naturais. Esta nova esttica que preludia o gtico acada o seu punto culminante no Prtico da Gloria da Catedral de Santiago de Compostela. A forte dependencia que, en lias xerais, a escultura tia da arquitectura levou a que se producisen das consecuencias importantes: 1. A lei do Marco. As figuras realizbanse pensando na sa adaptacin o marco arquitectnico, que as vai acoller, de tal maneira que se estiran (para adaptarse, por exemplo, reducida superficie dos capiteis ou das arquivoltas). Desta adaptacin perfecta das figuras marco derivase unha consecuencia importantsima para a plstica romnica: a ausencia do cann nas figuras. En moitas ocasins esta adaptacin leva a que as figuras se retorzan ou se movan de forma violenta, dando orixe a unha mobilidade caracterstica nalgunhas esculturas romnicas. 2. A lei do Esquema Interior. As figuras non se organizaban segundo formas naturalistas, senn que se adaptan en todo momento as formas cadradas, romboides, triangulares..... Sometndose por tanto s esquemas que rexen a decoracin abstracta. 16

Tema de Arte Romnica A escultura romnica saba conxugar con gran mestra as influencias procedentes doutras artes, entre as que son de salientar: o mundo bizantino influenciaba no hieratismo, inexpresividade e perspectiva xerrquica que aparecen nas figuras divinas, especialmente nas figura de Cristo en Maxestade. A miniatura carolinxia influa na expresividade e mobilidade que adquiren algunhas figuras. Outra influencia axuda a consolidar o expresivo e, sobre todo, a inquietude e o terror que inspiraban algunhas das representacins do romnico. As miniaturas mozrabes, que representaban de forma profusa o tema do apocalipse. De tdalas influencias mencionadas, en ocasins unha domino sobre as demais, pero mantendo sempre unha serie de esquemas propiamente romnicos: gusto polo esquemtico e polo antinaturalismo. No romnico dbaselle a espalda a natureza, pois considerbaa unha forza de seducin enganosa, ata mediados do sculo XII non se veu nela o reflexo da obra de Deus. Polo tanto a arte romnica foi profundamente antinaturalista, tratando de captar e recoller a esencia das cousas, de a que non lle interese o volume real dos corpos nin a sa existencia material. Estamos pois ante un arte cun profundo sentido alegrico e simblico. A este carcter simblico contribua tamn a colocacin das figuras que podan ter un significado ou outro segundo se coloquen. Nun principio a decoracin escultrica nas igrexas estaba pintada, o cal supoa continuar coa tradicin clsica. Pero o romnico non se utilizou para reforzar o aspecto realista, senn para destacar a expresividade e o carcter simblico. A igrexa era a encargada de dicir cales eran os temas que se teen que representar. necesario dicir que a existencia dun programa iconogrfico xeral non apareceu ata finais do sculo XI, e isto unicamente nos centros de moito empuxe, como era o caso de Santiago de Compostela. Os programas iconogrficos eran en moitas ocasins profundamente simblicos ou alegricos, concibidos por cregos coecedores das Escrituras e Teoloxa. Estes proxectos eran plasmados na pedra polos escultores, que en moitas ocasin non entendan os sentido da obra, moi complexa e intelectuais para eles. Xunto a ese carcter simblico estaba presente o carcter pedagxico que non se inclua nas escenas, cuia finalidade era dirixirse masa de fieis, na sa meirande parte analfabeta, para evanxelizalos.

17

Tema de Arte Romnica Os temas representados na escultura romnica proceden das Sagradas Escrituras e do Apocalipse de San Xon, anda que xunto a estas representacins antinaturalistas atopamos tamn a existencia dun romnico naturalista que se manifesta na representacin de escenas da vida coti (canteiros, a vida dos homes nas estacin do ano, etc.) que soen aparecer nalgns capiteis e mnsulas. A decoracin das portadas. As portadas romnicas poden ser de un arco (San Pedro de Moissac, San Isidoro de Len, etc.), dous arcos (Porta de Prateras) ou tres arcos (Prtico da Gloria). Estas ltimas aparecen dende mediados do sculo XII e anticipa as grandes portadas gticas. Nas portadas concntrase a decoracin mis importante, reservndose o tmpano para a escena principal. O tema representado soe ser de carcter apocalptico, anda que s veces representbase escenas sobre a vida de Cristo (Porta de Prateras), pero cun sentido simblicos. No apocalipse de San Xon descrbese como ser o fin dos TETRAMORFOS: tempos: Cristo regresar triunfante, mentres os catro evanxelistas Marcos: Anxo ou Home. escriben as glorias do Seor, e vintecatro ancins tocan instrumentos adorando Seor. Lucas: Touro. Mteo: Len.

Basendose no Apocalipse, no centro do tmpano representbase a Xon: Aguia. Cristo en Maxestade, isto Cristo resucitado e triunfante, que aparece sedente co man dereita levantada en actitude de bendicir e sostendo na man esquerda o Libro da Vida, que fala da sa natureza divina e dos seus atributos. Tamn en ocasins pode aparecer amosando as chagas7. Este un Pantocrtor (todo o poder). O Cristo romnico xeralmente un Cristo Xuz, que pode amosar en moitos casos un aspecto terrorfico, o que nos indica que o ser humano no romnico pensa mis na idea dun Deus de Xustiza, dun Deus Castigador, que na idea dun Deus de Amor e da Piedade. Cristo colocase no centro do tmpano sendo de maior tamao que o resto das figuras, indicando claramente a perspectiva xerrquica, e aparece co corpo totalmente de fronte. Pode aparecer rodeado por unha forma amendoada que recibe o nome de mandorla ou amndoa mstica. Cristo aparece como unha figura hiertica, inexpresiva e, que nalgns casos, amora un xesto autoritario. A
7 Este elemento figurativo aparece mis claro no Gtico, pero nas ultimas fases do romnico podemos atopalo.

18

Tema de Arte Romnica visin apocalptica completase coas figuras dos catro evanxelistas, que aparecen rodeando a Cristo8. Estas figuras poden aparecer de varias formas, pero a mis comn e a representacin na forma dos tetramorfos, que son os smbolos dos evanxelistas. Para completar a apocalipse poden aparecer os vintecatro ancins cos seus instrumentos, que s veces non aparecen, situados na parte inferior do tmpano, no lintel ou nas arquivoltas. Tamn en moitos casos, apareca a representacin do Xuzo Final, dun xeito moi expresivo: a funcin pedagxica neles estaba plenamente conseguida. A decoracin do tmpano compltase nas portadas mis evolucionadas (como no Prtico da Gloria) con figuras que poden cubrir as xambas, o parteluz e o zocalo. Nalgns casos a decoracin sobrepasaba a portada e entendase polo muro: como na Portada de Prateras. Nestas zonas moi habitual a representacin de animais fantsticos cun significado simblico e pedagxico: dependendo da sa colocacin poden representar o vicio e o pecado, ou ben ser representacin das virtudes dos homes. Para o home do romnico eran tan reais eses seres coma un cabalo ou unha ovella. Este mesmo criterio podase aplicar propio ser humano: cra na existencia de seres cun s ollo na fronte ou dos que tian os pes voltos cara atrs. Das grandes portadas que decoran as igrexas romnicas imos destacar catro conxuntos relacionados co camio de Santiago de Compostela: 1. Portada de San Pedro de Moissac (Francia), na que aparece un tmpano decorado coa visin apocalptica. Nel aparece Cristo en Maxestade no centro rodeado polos tetramorfos (neste caso s aparecen os seus smbolos). Na parte inferior e a ambos lados dos tetramorfos sitanse os 24 ancins. 2. Portada de San Isidoro de Len. Destacan das portadas: A porta do cordeiro, que parece ser a obra de escultores autctonos. Nela represntanse das escenas de gran tradicin en Espaa: o sacrificio de Isaac e o cordeiro mstico no interior dunha mandorla. A porta do perdn, que presenta una carcter completamente pedagxico. Nel o mis destacado a representacin da morte, resurreccin e ascensin de Cristo.
8 Na maiora das ocasins aparecen rodeando a figura de Cristo, e por fora da mandorla. Pero nalgunhas ocasins aparecen noutras posicin, todo depende da situacin da representacin e o axuste marco.

19

Tema de Arte Romnica 3. A Porta de Prateras de Catedral de Santiago de Compostela. O falar da Catedral de Santiago de Compostela manifestamos que esta unha das poucas fachadas romnicas que se conserva. Na actualidade dise que en poca romnica representaba as sas tres fachadas decoradas, amosando no seu conxunto un programa iconogrfico completo e complexo. O tema resultante era bastante complexo: dado que a portada norte ou Porta do Paraso desapareceu como consecuencia dun incendio (actual fachada da acibechera; a portada oeste ou Fachada do Obradoiro non se chegou a construr segundo o proxecto inicial; e a porta sur ou Portada de Prateras foi fortemente remodelada, xa que moitas das figuras que aparecen nela proceden das antiga portadas norte e oeste. Na actualidade considrase a interpretacin mis adecuada a seguinte: portada norte ou Porta do Paraso representara a creacin do mundo, o pecado orixinal e a promesa de redencin de Cristo. portada sur ou Porta de Prateras representa a obra redentora de Cristo que baixa Terra para vivir como Home entre os Homes (simbolizando a dobre natureza de Cristo: humana e divina). portada oeste (actual fachada do obradoiro) o programa iconogrfico completarase coa representacin da glorificacin de Cristo. A Portada de Prateras presenta das portas cuos tmpanos aparecen decorados: a lectura da mensaxe faise de dereita a esquerda. A decoracin estendese polo muro superior onde aparecen figuras procedentes das outras portadas e polos contrafortes. Estamos en presencia dun conxunto de esculturas que foron realizadas por artistas de calidades diferentes, entre os que hai que destacar a presencia de Esteban, cuas esculturas amosan un refinamento e tcnica moi superior resto. A Esteban atribeselle as obras de: o Rei David e a Creacin de Adn, que aparecen no contraforte da esquerda; e a figura de Eva, que aparece na esquina do tmpano da esquerda. 4. O Prtico da Gloria. O seu autor foi o mestre Mteo, que remata a obra no ano 1188. considerada a obra escultrica mis importante de finais do Romnico, na que se visualizan as caractersticas 20

Tema de Arte Romnica propias da escultura gtica, polo que moitos historiadores non dubidan en definila como: protogtica. Este anuncio do gtico observase nalgunhas figuras caracterizadas polo seu naturalismo, por presentar rostros mis humanos (incluso sorrindo), porque as figuras comezan a separarse do marco arquitectnico, son mis estilizadas, con pregamentos das roupas mis voluminosas e realistas, as figuras dialogan cos seus acompaantes. Estase marcando o trnsito do Romnico Gtico. O Prtico da Gloria forma parte dun programa iconogrfico perfectamente estruturado polo Mestre Mteo. A catedral iniciou a sa construcin pola Capela do Salvador, cando chegaron s pes da construcin, catedral quedaba moi alta: para salvar ese desnivel, xusto debaixo do prtico, o Mestre Mteo construu unha falsa cripta9. Grazas a cripta Mteo conseguiu crear un programa iconogrfico perfecto: o piso inferior, a cripta simboliza a Terra; o piso medio ou Prtico da Gloria simboliza a Gloria de Deus, que chega co apocalipse; o piso superior, que coincide coa tribuna simboliza a Xerusaln Celeste. Todo o programa presenta no seu conxunto un ton apocalptico.

A pintura.
A preponderancia da decoracin escultrica mermou de forma considerbel a rica producin europea de pintura mural. A que se conservou localzase no centro-oeste de Francia e no norte de Espaa, e non permite facer excesivas xeneralizacins sobre os programas iconogrficos e as tendencias estilsticas que seguiron. En todo caso parece que houbo un gusto manifesto polas Teofanas, destinndoas zona principal do templo, isto , bsida. As representacins de Mara proliferaron cada vez mis, e otorguselles tamn un lugar prximo altar. Os programas pictricos, segundo as posibilidades econmicas dos centros que os promovan, podan contemplarse e enriquecerse ata recubrir case integramente os muros e as bvedas do templo. Nestes casos, as historias do Antigo e do Novo Testamento proporcionaban mltiples esceas, reservndose, habitualmente, a representacin do Xuzo Final para o muro occidental. As frmulas estilsticas e esquemas compositivos da pintura mural dos ss. XI-XII tamn se presentan baixo o signo da variedade. Non obstante, parece que se van definindo das tendencias diferentes: unha de tradicin carolinxia que se localiza sobre todo no oeste de Francia, e outra de derivacin bizantina que atopa en Italia o marco para o seu desenvolvemento e expansin. A
9 unha falsa cripta xa que non est baixo a terra.

21

Tema de Arte Romnica primeira corrente persegue o movemento, a expresividade e o realismo plstico das figuras. En cambio, determinados conxuntos dos sculos XI-XII (preferentemente italianos, pero non de xeito exclusivo) delatan un substrato claramente bizantino, que se concreta na case total ausencia de efectos espaciais e volumtricos, a simetra compositiva, os movementos convencionais, a definicin das formas mediante zonas de cor uniforme a mido moi viva-, a delimitacin dos contornos con trazos escuros e o uso da lia cunha funcin esencialmente decorativa. En Catalua, a corrente bizantina sumouse tradicin local e a outras influencias externas, dando como resultado exemplos de pinturas murais non exentas de certa orixinalidade. En San Isidoro de Len atopamos a influencia do estilo francs. Pinturas murais de San Clemente e Santa Mara de Tall Os frescos mis divulgados son os de Tall, que ilustran certas xeneralidades como a ausencia de profundidade espacial, a configuracin das imaxes a partir de zonas de cor uniformes, o cromatismo intenso normalmente limitado a cores primarias- e os grafismos lineais para a definicin dos contornos e detalles das figuras. En San Clemente de Tall, a bsida central aparece reservada, como era corrente tamn no mundo bizantino, para a representacin das visins de Deus, seguindo textos dos profetas Isaas e Ezequiel, e os temas do Apocalipse de San Xon. A figura que artella a composicin (Cristo), tanto pola sa posicin central como polo seu tamao, ten un nimbo crucfero que aureola a sa cabeza; a cada beira aparecen a primeira e a ltima letra do alfabeto grego, alfa e omega. Trtase dunha figura totalmente frontal, con cabeleira e barba, sentada nun trono ou nun arco en crculo, ricamente ornamentado con palmetas enlazadas, inscrita nunha aureola amendoada, de contornos moi decorados con ovas e serie de puntuacins; os seus ps descansan sobre un escabel ou semiesfera. Os seus xestos son grandilocuentes e autoritarios; a sa man dereita, alzada de xeito maxestoso, parece bendicir; a sa man esquerda sostn un libro aberto, apoiado no xeonllo da propia beira, que presenta en grandes caracteres a inscricin Ego sum lux mundi, o que a testemua a sa natureza e os seus atributos. Esta figura, definida como a luz do mundo, ven caracterizada por trazos fsicos como os longos cabelos (maneira preferida de representar a Cristo en Oriente, como Sansn, que prefigura a Xess); barba (a tipoloxa de Cristo barbudo, frontal, no trono, vaise adoptar a partir do s. V na arte occidental; unha tipoloxa caracterizada pola abundante cabeleira, separada na parte superior da cabeza por 22

Tema de Arte Romnica unha raia no medio e caendo bucles sobre os ombreiros; contrasta este Cristo barbudo, maxestuoso, co ideal grego, efebo, atleta, xuvenil e imberbe, que perviva, por exemplo, nos mosaicos de San Vital de Rvena e nas miniaturas carolinxias ata a poca romnica). s trazos fsicos de Cristo engdense unha serie de atributos que permiten identificalo con claridade, como son: o nimbo crucfero, a Alfa e a Omega, a man dereita en actitude de bendecir, o libro aberto que nos di quen , o trono sobre o que se asenta, a esfera colocada s seus ps, a mandorla que o rodea. Este Cristo maxestuoso Maiestas Domini- como o Pantocrtor todopoderoso, que ana Deus, Pai e Fillo, Creador e Salvador, da arte bizantina. Sen embargo, hai diferencias. O Cristo en Maxestade da arte occidental est representado de corpo enteiro e sentado no trono. O bizantino, de busto, e no cumio da cpula, polo xeral. Esta figura de Cristo maxestuosa, hiertica, frontal e simtrica xorde, tal vez, como proxeccin da figura do emperador. Incluso se sinalaron reflexos relixiosos clsicos. En realidade, esta maiestas feita de podero, esplendor e gravidade, cabe comparala coas representacins dos Zeus helensticos ou Xpiter romanos, cando estn sentados; incluso pode relacionarse nun caso mis concreto co Zeus de Fidias, se ben o cetro ou o raio foron remprazados polo libro. Cristo aparece acompaado do Tetramorfos que deriva do Apocalipse: En medio do trono e en redor del catro vivintes... O primeiro vivinte era semellante a un len, o segundo vivinte semellante a un touro, o terceiro tia o semblante como dun home e o cuarto era semellante a un guia voadora (Apocalipse, 4, 6-7). O artista, en San Clemente, representa esta visin teofnica disposta nunha serie de rexistros; no inferior, onde o espacio dispobel maior, coloca das parellas de medallns cos smbolos dos evanxelistas, San Marcos e San Lucas, sostidos por sendos anxos. Nos superiores, nos que o espacio se vai reducindo, vrtice do tringulo, conteen as figuras de dous anxos de corpo enteiro, un representa a San Mateo e o outro, portador dun ave-guia nos seus brazos, a San Xon. En cada un dos extremos da superficie pintada aparece un anxo con seis s e mltiples ollos. Qu clase de anxos se representan? Telogos e artistas dividen s anxos en nove coros, agrupados en tres ordes. O primeiro, o rango mis elevado, frmano serafns, querubns e tronos. Estes estn sempre arredor de Deus, polo tanto non son estrictamente mensaxeiros. Os serafns e querubns diferncianse polo nmero de s 6 e 4 respectivamente- e pola cor (os serafns lvanas todas ou polo menos algunhas s en vermello lume-, e os querubns en azul ceo-), polo que os de San Clemente son serafns. 23

Tema de Arte Romnica En Santa Mara de Taull represntase, na bsida central, a imaxe da Virxe entronizada, tamn de tradicin bizantina. Como no Pantocrtor, a Virxe est rodeada pola mandorla, pero neste caso o casquete da bsida permitiu pintor incorporar o tema da Adoracin dos Magos. Hai un claro predominio cromtico de vermellos, verdes, azuis, ocres e brancos, pero son cores puras, sen mestura, que evitan calquera intento de luz ou profundidade. Todo queda silueteado por un trazo negro, un debuxo que separa cada porcin de cor, un trazo que serve tamn para marcar os rasgos do rostro, conseguindo unhas imaxes absolutamente expresivas que impresionan tanto pola sa solemnidade como pola sa inxenuidade. A Anunciacin s Pastores de San Isidoro de Len O de San Isidoro probabelmente o mellor conxunto de frescos do romnico espaol, que permite subliar as diferencias entre o foco casteln e o cataln. A Anunciacin do Anxo s pastores unha das seis escenas que decoran as bvedas de aresta capialzada da cripta de San Isidoro de Len, coecido como Panten de Reis por ser o lugar de enterramento dos monarcas castelnleoneses desde o sculo XI. Esta pintura mural a fresco seco realizouse na segunda metade do sculo XII, presentando unha serie de avances no colorido, na axilidade e elegancia das figuras, na tendencia naturalismo que se separa claramente da simboloxa e rixidez bizantinas caractersticas das pinturas murais das igrexas de Taull. Aqu o Anxo dirxese s pastores inmersos nunha escena buclica, con arbustos e animais, nun intento de plasmar unha paisaxe e esquecendo, polo tanto, a xeometra e o hieratismo. Fronte solemnidade, frmulas e gravidade dos Pantocrtor e Virxes da pintura catalana, o pintor que traballou en Len conseguiu unhas imaxes expresivas, pero polo seu interese no espontneo. Un pastor toca un instrumento, outro d de beber a un can, das cabras enfrntanse e loitan namentres que outras comen dunha das arborias. Xa non hai xustaposicin de escenas ou figuras, nin un adosamento marco arquitectnico. unha escena narrativa e conseguiuse non s un ambiente pastoril, senn un espacio pictrico marxe do espacio arquitectnico. A flexibilidade e vitalidade das figuras posibelmente estn inspiradas na miniatura da poca, pero con toda certeza un conxunto que anuncia a nova sensibilidade da pintura gtica posterior.

24