Blm

15

Metin Daktiloda Nasl Yazlr?

Parlak siyah, uyumlu alan Fralanm, yalanm irin daktilo Darbeler iin hazr bekleyen mrekkep eidiyle Trl yazlar hazr, kt zerine dkmeye
John Masefield

xx x
Y HAZIRLANMI BR METNN NEM Deneyleri bitirip almay yazdnz zaman, metnin son olarak daktiloda yazlmas nemli deildir. nk eer almanz iyi ise, bilimsel ise, yaym iin kabul edilecektir. Doru mu? Bu yanltr. Kt daktilo edilmi veya kelime-ilemden gemi metin, sadece yaym iin kabul edilmemekle kalmayacak, ayn zamanda birok dergi iletmesinde yarm yamalak hazrlanm olduu iin dikkate bile alnmayacaktr. Bu ynden ok sra d olmayan, American Society for Microbiologynin yaym ofisinde, gnderilen her metin ilk olarak, sadece daktilo edilme baznda incelenir. Daha drlemeyecek bir minumum olarak, metin daktilo ile yazlm (el yazs deil), ift aralkl (tek aralkl deil), sayfann sadece bir tarafnda (arkal nl deil) olmal; iki tam kopyas iki set olarak tablo, grafik ve fotoraflar) gnderilmelidir. Derginin stiline bal kalnd (uygun balklar, uygun formda atf, bataki ksa zet) gzkmelidir. Yazl metin, bu belli bal noktalarn birinde yanllk yaparsa, hemen yazara iade edilir veya deerlendirme, yazar eksikleri dzeltinceye kadar geciktirilir. u ok nemli kural gznnde tutun: Metin son defa daktilo edilmeden nce, metni gndereceiniz derginin Yazarlara Direktifler ksmn dikkatle inceleyin. Baz dergiler ve yaymclar, American Society of Microbiology (7,8) iyi bir rnek olmak zere, dikkati ekici derecede eksiksiz ve yardmc direktifler yaymlamaktadr. Ayrca, derginin son saysna dikkatlice bakn. Literatr atflar, balk ve alt balklar, ksa zetin boyut ve yeri, tablo ve
63

ekil tasarmlar ve dipnotlar gibi dergiden dergiye geni lde deime eilimi gsteren editr tarzlarnn bu ynlerine zel dikkat gsterin. Bu arada, giderek artan sayda dergi metin dipnotlarn reddetmektedir. Bunun ana sebebi, deiik fontlarla sayfann altna dipnotlar koymak iin (kompozitr hangi dipnota hangi sayfada atf yapldn belirledikten sonra) her dipnot tayan sayfay yeniden dzenlemek zorunda kalmak sonucunda oluan nemli maliyettir. Daha da tesi, dipnotlar makaleyi abucak anlamada okumay zorlatrdklar iin okuyucularn dikkatini bler. Bu nedenle, zel bir dergi belirli bir amala bunu gerekli grmedike dipnotlar kullanmayn (Birok dergi imdiki adresi, yazar yer deitirirse ister. Baz dergiler rnlerin, yapmclarn isim ve adreslerinin dipnotta verilmesini gerekli grr). Ne zaman ilgisiz bir konudan sz edilmesi gerekirse, bunu metinde parantez iinde yapn. Baz dergilerde, her makalenin sonunda Kaynaklar ve Notlar blm vardr. Bylece, metin iindeki dipnotlardan kurtulmu olurlar. Pek ok yaz eidinde dipnotlardan kanma nerilir. Bilimsel makaleler iin ise dipnotsuz yazm daha kuvvetle tevik edilir. deal bir dnyada iyi bilim, belki aracn (yazlm metin) formatna baklmakszn yaymlanabilirdi. Oysaki gerek dnyada, birok ii cretsiz yapan ve ok youn ileri olan editr ve deerlendiriciler; kt, eksik metinler iin zaman ayramaz, ayramayacaklardr. Ayrca, en deneyimli editrler u dorudan ilikiye inanrlar: Kt hazrlanm bir metin, hemen hemen hi yanlmakszn, yetersiz bilimin gstergesidir. Bu nedenle, size nerim bu noktada kesindir. Eer metninizin yaymlanmasn istiyorsanz (aksi halde neden gndereceksiniz?) dergiye gnderilen metnin; hatasz, dzgn, derginin stiline uygun daktilo edildiinden ve her ynden tam olduundan emin olun. Bu bir zorunluluktur (olmazsa olmaz). METNN SAYFA DZEN Metnin her blmnn yeni bir sayfada balamasn nermek yerinde olur. Balk, yazarlarn isim ve adresleri genellikle ilk sayfada yer alr ve bu sayfann numaras 1 olmaldr. Ksa zet, ikinci sayfadadr. Giri, nc sayfada balar ve izleyen her blm (Malzeme ve Yntemler, Sonular v.s.) bir sonraki yeni sayfada balar. ekil alt yazlar ayr bir sayfada gruplanr. Tablo ve ekiller (ve ekil alt yazlar) metnin arkasnda toplanmal, metnin arasna sokulmamaldr. Tarihsel olarak, yeni sayfa sayfa sistemi; eski dizgi teknolojisi, deiik malzemelerin ayrlmasn gerektirdii iin, birok derginin zorunlu olarak istediidir. rnein, eer dergi stili Ksa zette 8lik ve Girite 9luk harf gerektiriyorsa, bu iki blm iki ayr makinaya gitmek zorundadr. Bu nedenle, nceden doal blmeler yaplmadka kopyay kesmek gerekir. Modern dizgi makinalarnn esneklii nedeniyle, artk kopyalarn kesilmesi zorunluluu yoktur. Fakat yine de bu doal blnmeyi korumak iyi fikirdir. Bu blme, artk dizgi ileminde yararl olmasa da, metindeki deiiklikler srasnda size yardmc olabilir. rnein, ou zaman siz (veya deerlendiriciler nerebilir), belli bir yntemin eklenmesi, geniletilmesi, ksaltlmas veya kartlmasna karar verebilirsiniz. Bylece metnin dier ksmlarn bozmadan sadece Malzeme ve Yntemler blmnde, deiikliin yapld sayfadan sonuna
64

kadar yeniden yazlabilme imkn doar. Muhtemelen, sadece Malzeme ve Yntemler blmnn son sayfasndaki beyaz ksmn alan deiecektir. Yeni malzeme, ilve sayfa gerektirse bile dier blmleri bozmaya ihtiya olmaz. rnein, varsayalm ki zgn metindeki Malzeme ve Yntemler blm 5. sayfada bitmi olsun. Sonular 6. sayfada balasn ve yeni malzemenin girmesi iin 5. sayfada yer kalm olsun. Malzeme ve Yntemler blmn, deime saysndan itibaren, sayfa 5ten 5aya devam ederek (ve gerekirse 5b, vs.) kolayca yazabilirsiniz. Sonular ve dier blmlere dokunmaya gerek yoktur. MARJLAR VE BALIKLAR Metninizin geni marjlar olmas gerekir. Alt, st ve her iki tarafta 2.5 cm minimumdur. Bu bolua, metnin deiiklikleri srasnda nce kendiniz ihtiya duyacaksnz. Daha sonra, kopya editr ve kompozitr gerekli direktifleri yazmak iin bu boluu kullanacaklardr. Ayrca, bask ve derleme ilemleri srasndaki problemlere iaret etmede kolaylk asndan, numaral izgileri olan kt kullanmak yararl olur. Son daktiloyu yapmadan nce, balklar dikkatlice inceleyin. Ana balklar (Malzeme ve Yntemler v.s.) genellikle sorun olmaz. Bu balklar, alt ve stte boluklar braklarak ortalanmaldr. Ana balklara ilveten pek ok dergi, alt balklar (koyu baskl paragraf girileri gibi) kullanr. Bunlar, okuyucuyu makale boyunca ynlendirmede yardmc olmak iin kolay iaretler olarak tasarlanmaldr. Ne eit balklar kullanldn belirlemek iin derginin son saylarndan birini inceleyin. Dergi koyu giri yazlar kullanyorsa, bu ekilde yazn. Siz veya daktiloyu yazan, dalgal alt izgi (koyu basky gstermek iin) ilve edebilirsiniz. Bylece kopya editr veya kompozitr, balklarnzn ne ve nerede olduundan kuku duymayacaklardr. Dergi, italik giriler kullanyorsa daktiloyu yazana, bu tr balklarn altna tek izgi izmesini syleyin. Balklar ve alt balklar, cmle deil etiket olmaldr. Kullanm dergi tarafndan zellikle belirtilmedike, nc (hatta drdnc) seviyede balk kullanma gibi ok yaplan bir hataya dmeyin. Aratrma makaleleri iin iki seviyede balk genellikle yeterlidir. Pek ok dergi daha fazlasna izin vermez. Bununla beraber, tarama/ deerlendirme dergileri, genellikle veya drt balk olabileceini zellikle belirtirler. Zira, tarama/deerlendirme makaleleri uzundur. Konu balklarnn kullanlmasyla ilgili iyi bir tartma, Skillin et al. (45) tarafndan verilmitir. ZEL SORUNLAR Metni sizin iin daktilo eden kiinin yaptklar, daha sonra kompozitr tarafndan yaplandan farkl deildir. Daktiloyu yazann metinle ilgili bir problemi varsa, muhtemelen kompozitrn de problemi olacaktr. Daktiloyu yazana ve kompozitre kolaylk salamak iin, baz problemleri nceden belirleyip zmeye aln. rnein, birok yazm aralar (ofis daktilosu gibi), alt ve st iaretleri koymay imknsz klma anlamna gelen sertlikte ileri atlama yapar. Bu nedenle ab-c gibi bir alt-st oran, gerek bir problemdir. Formu, (ab-c)/(dede-x x)e evirin, problem kalmaz. Bunun gibi, alt harfi stn tam altna yazmak da ok zordur. Bu 2 nedenle, a1 problem deilken, a1 problemdir. Metindeki ax terimi, hemen hemen btn dizgi 2 2 aralar iin gerek bir problemdir. Kolay olan dier bir yol, karekk ax2 diye yazmaktr. Eer bir forml, daktiloda yazlabilecek uygun bir forma koyulamyorsa, ini mrekkebiyle
65

yazarak zmeyi dnmelisiniz.. Bylece, daktiloyu yazan ve kompozitr bir ok dertten kurtarm olur, kendinizi de skntya sokmazsnz. Kamera, formlnz gayet gzel verecektir. Dizgi ilemi bunu yapamayabilir. Dier bir problem, Amerikan ngilizcesi ve ngiliz ngilizcesi yazlmlarndaki farklardr. Kendiniz ve ayn zamanda dizgi ve dzeltme okumas yapanlar zorluklardan kurtarmak iin, Amerikadaki dergiye gnderdiiniz metinde Amerikan yazm kurallarn, ngilteredeki dergiye gnderdiiniz metinde de ngiliz yazm kurallarn kullann. SON GZDEN GERME Metin daktiloda yazldktan sonra, iki ey yaparsanz aklllk etmi olursunuz. lk olarak, metni kendiniz okuyun. Ne kadar ok sayda metnin, son yazmdan sonra dzeltme okumas yaplmadan gnderildiini duysanz arrsnz. Metinde o kadar ok yazm hatas vardr ki, bazen yazarn ismi bile yanltr. Son gnlerde, sadece metni deil st mektubu bile dzeltemeyecek kadar megul bir yazar tarafndan bir metin gnderilmiti. Mektup yle diyordu: I hope you will find this manuscript exceptable. yle yaptk. kinci olarak, metni dergiye gndermeden nce (belki son yazmdan nce) bir veya birka meslektanzdan metni okumasn isteyin. Pekl makalenizin baz ksmlar, meslektanza gre tamamen anlalmaz olabilir. Tabii ki bu, meslektanzn yetersizliinden olabilecei gibi ayn olaslkla, metninizin bu ksmnn yeterince ak olmamas da demektir. Deiik bir alanda alan bir bilim adamndan da okumasn ve anlamad kelime veya ifadeleri iaretlemesini isteyebilirsiniz. Bu yol, metinde bulunabilecek jargonu belirlemek iin belki en iyi yoldur. Ayrca, ngilizce bilgisi olduka iyi olan birisinden de metni okumasn isteyin. Ksaca, metninizin kendi ortamnzda ideal deerlendirilmesi ileminin ieriinde, (a) sizin alannzda alan bir bilim adam (b) ilgisiz bir alanda alan bir bilim adam (c) dilbilgisini yeterince bilen bir kii olmaldr. Gndermeden nceki bu ilemlerin dikkatlice yaplmas, makalenin kabul edilme ansn arttracaktr. ELEKTRONK METN Yllardr bilimsel makaleler, yazarlarn kurumlarnda daktilo edilir ve sonra kompozitr tarafndan tekrar yazlrd. Yazm kompozisyonu olarak bilinen bu ikinci yazm, nesiller boyu linotip ve monotip gibi kurunlu makinalarda yaplrd. Bu scak kurun makinalarnn yerini son 25 ylda fotokompozisyon aralar ald. Bu aralarla, daktilo edilmi harfin metal dkm yerine fotorafik imaj retilir. Fakat normal olarak sistem, youn emek verilen ve pahal bir ilem olan kompozitrn, metnin tmn yeniden yazmas asndan ayn kalmtr. Tipik olarak, zel bir derginin (datm az olan) toplam retim maliyetinin yaklak yars kompozisyon maliyetidir. Yazarn metninin yeniden yazlmas eklinde olan bu geleneksel ve evrensel sistem yukarda ve Blm 18de (Yaynlama Sreci) anlatlmtr. Fakat sistem, deime aamasndadr. Yeni sistemin ana ksmlar yerlerini almtr. Kompozitr tarafnda, olduka ileri, bilgisayar gdml fotokompozisyon aralarmz bulunmaktadr. Yazar tarafnda, kurumlarn ktlarnn fotokompozisyon aralarna girdi olabilecei, elektronik aralar bulunmaktadr. Daha da tesi, nispeten ucuz kiisel bilgisayarlarn her yerde bulunmasyla, dier meslektekiler gibi bilim adamlar da bunlar iin birok kullanm yeri bulmaktadrlar. Veri toplama, literatr tarama ve metin hazrlama iin bu kiisel bilgisayarlar, bilimsel kullanmda ideal aralar olmutur.
66

Eksik olan, makinalarn birbirleri ile konumalar! Kullanmda olan bol eitteki fotokompozisyon aralar ve etraftaki deiik kelime ilemci birimler ve kiisel bilgisayarlarla, ok dil konuulan bir evde yayor gibiyiz. Hemen hemen her kelime ilemcinin ktlar, fotokompozisyon arac iin kodlanabilir, fakat maliyet yeniden yazmaktan daha yksek olabilir. htiya duyulan, her makinann anlayabilecei evrensel bir dildir. Buna yakn, sayfa tanmlama dili olan ve Postscript ad verilen dil, kiisel bilgisayarlarda gelimi kelime ilem yazlmlar iin (masa st yaymclk yazlm) standart olmaya balamtr. Yazlm, Postscript girdisini alp fotokompozisyonu yapan araca srmek iin hazrlanmtr. zellikle bilimsel yazm iin tasarlanm bir kelime ilem paketi, Pergamonun Manuscript Manager adndaki paketidir. Bu yazlm, ISIn SciMatei gibi, kaynaklar formatlamakta faydaldr. TERMNALDE ALIMA Birok bilim adam hlen; elektronik terminal, kiisel bilgisayar veya kelime ilemci kullanmaktadr. Henz nispeten az sayda bilim adamnn, dorudan metin girdisi olarak kullanlabilecek (kodlama problemi nedeniyle) ktlar retebilmesine karn, kelime ilemci veya kiisel bilgisayar kullanmann baka avantajlar vardr. Terminalde yazmak, standart daktiloda yazmaktan daha kolaydr. Dzenleme ve deitirme kolayl (video gsterilimiyle), birok yazma fonksiyonlarnn getirdii ilve gle, terminali daktiloya gre byk lde stn klmaktadr. En nemlisi, kelime ilemci veya kiisel bilgisayarn hafzasnn bulunmasdr. Terminalde yazarken, hlen hafzada olan herhangi bir malzemeye kolayca ulaabilirsiniz. Laboratuvar defterinizdeki ilenmemi verilere, ilgili makale ve ksa zetlere ve aldnz editr veya deerlendirici yorumlarna bakabilirsiniz. eitli yazm-denetleme (spell-checking) programlar mevcuttur ve bunlar sadece yazm hatalarn dzeltmek iin kullanlrsa yararldr. Anlam hatalarndan (bow yerine bough) korunmak iin dzeltme okumas yine gereklidir. Fakat anlam hatalar iin dzeltme okumas, genellikle yazm hatalar iin ikide bir durmazsanz daha etkili olur. Hemen daima btn yazm-denetim programlar, bilimsel terimler ve pek rastlanmayan kelimeler iin zel szlkler verirler. Uygun komutlar ve fonksiyon tularnn nasl kullanldn renerek; cmleleri, paragraflar ve btn blmleri kartp ilve edebilir, yerlerini deitirebilirsiniz. Her deiiklik yaptnzda, dzeltmenin doruluunu ekranda hemen inceleyebilirsiniz. Metnin sadece dzeltilmi ksmn kontrol etmeniz yeterlidir. Yeni metnin tmn okumanz gerekmez. Bilgisayar kullanarak, bir oturuta metni bir ok defa deitirebilirsiniz. Ne zaman isterseniz, bal bir yazcdan basl kopyay alabilirsiniz. Bylece, metnin yeni eklini alma ve dzeltme okumalarndaki uzun gecikmelerden saknlabilir. Kelime ilemci kullanmay dnyorsanz veya bu ite yeni iseniz, Zinsserin (51) kullanm kolay giri kitabndan holanabilirsiniz. Bilgisayarnz, dier bilgisayarlarn olduka byk hafzalarna balamak iin de kullanabilirsiniz. imdi, literatr aratrmas gibi, bilim adamlarnn eitli amalar iin kullanabilecei, dzineyle veri taban vardr. Index Medicus (National Library of Medicine), Science Citation Index (Institute tor Scientific Information), Biological Abstracts ve Chemical Abstractslarn taranmas evden veya ofisten (kukusuz, cretli olarak) hemen yaplabilir.
67