Cuauhtmoc Guerrero (coord.), Oralia Bonilla, Hctor Gutirrez, Marco Santilln, Jess Moreno y Lilia Antonio Con prlogo de Jess Domingo Segovia ges t i n educ at i va IdIcIonos SM so comInco on ubIIcnr In coIoccIon 6RPRV PDHVWU V, * cuyos fIfuIos osfn dIrIgIdos n un ubIIco nmIIo y vor- snn sobro fomns roIncIonndos con In dIdcfIcn, In rooxIon odngogI- cn y In gosfIon oducnfIvn. SI bIon osfn coIoccIon fuo concobIdn rImordInImonfo nrn Ios doconfos on sorvIcIo, Ins fomfIcns quo nbnrcn fnmbIon uodon sor doI Inforos do mnosfros on formncIon, osfudInnfos do odngogIn, nu- forIdndos oducnfIvns, ndros y mndros do fnmIIIn, InvosfIgndoros, romoforos do Iocfurn y, on gonornI, nrn fodns nquoIIns orsonns Inforosndns fnnfo on comrondor y rofundIznr on nsocfos oducnfI- vos unfunIos como on Iogrnr nvnncos sIgnIfcnfIvos on In oducncIon. !no do Ios fnos do In coIoccIon os IdonfIfcnr oxorIoncIns do In- vosfIgncIon o InnovncIon oducnfIvn dosnrroIIndns on MoxIco, con objofo do dnrIos unn dIfusIon nmIIn, uos nunquo Ins hny do grnn cnIIdnd o ImorfnncIn nrn oI rumbo do nuosfrn oducncIon, sus rosuIfndos no so conocon on oI confoxfo oscoInr y ormnnocon soIo on Ios cIrcuIfos ms osocInIIzndos. Isfn fnIfn do dIfusIon ocurro or dIvorsns rnzo- nos, unn do oIIns os oI rofo quo onfrnnn dIvuIgnr oI conocImIonfo, os * Ediciones SM refrenda a los maestros y las maestras su compromiso por la equidad de gnero, el cual se expresa en el logotipo de esta coleccin, pero con el n de favorecer la uidez de la lectura se utilizarn formas masculinas y genricas del lenguaje a partir del primer captulo de este libro. CoIoccIon Somos mnosfr s docIr, onor on Iongunjo IInno Io comIojo. In osfo sonfIdo, un conjunfo do roosIfos hnn guIndo In concocIon y oI dosnrroIIo do cndn fIfuIo: roorcIonnr n Ios doconfos on sorvIcIo rocursos quo orIonfon su rcfIcn on oI nuIn, nsI como horrnmIonfns nrn oI nnIIsIs y oI dosnrroIIo do rouosfns Innovndorns on In oscuoIn; documonfnr oxorIoncIns odngogIcns oxIfosns; osfnbIocor Ins bnsos foorIcns do osfrnfogIns quo hnn robndo su ofcncIn on oI snIon do cInsos y fuorn do oI; ImuIsnr In dIscusIon y oI dIIogo nbIorfo onfro fodos Ios ncforos doI mbIfo oducnfIvo ncorcn do fomns do Inforos. Inrn Iogrnr osfo nmbIcIoso objofIvo, (GLFLRQHV 60 hn osfn- bIocIdo unn nIInnzn osfrnfogIcn con orgnnIzncIonos o InsfIfucIonos ncndomIcns do grnn rosfIgIo y comromIso con In oducncIon; nIInn- zn quo so hn concrofndo on In croncIon do un consojo odIforInI do In coIoccIon y do un comIfo odIforInI nrn cndn unn do Ins cunfro sorIos quo In conformnn: !ocfurn y IscrIfurn, coordInndn or AImn Cn- rrnsco AIfnmIrnno, n cnrgo doI Consojo IuobIn do !ocfurn; Insonnr y Arondor, coordInndn or nvId IIock SovIIIn, bnjo In fufoIn doI onrfnmonfo do InvosfIgncIonos IducnfIvns doI CInvosfnv; ConvI- voncIn IscoInr, coordInndn or CocIIIn IIorro y MIguoI Inzdrosch y nusIcIndn or In !od !nfInonmorIcnnn do ConvIvoncIn IscoInr; y CosfIon IducnfIvn, coordInndn or OrnIIn IonIIIn, InIcInfIvn doI co- IocfIvo AsosorIn o InnovncIon IducnfIvn. 6RPRV PDHVWU V os rosuIfndo doI frnbnjo do muchns or- sonns. A fodns oIIns, (GLFLRQHV 60 ngrndoco su coInborncIon; on nrfIcuInr n In mnosfrn AIbn MnrfInoz OIIvo, mIombro doI consojo odIforInI, quIon con su oxorIoncIn y conocImIonfos hn confrIbuIdo n dnr formn n osfn coIoccIon. 6RPRV PDHVWU V quIoro norfnr on un momonfo on quo oI cnmbIo os cunIIdnd do In vIdn oscoInr. Isornmos quo cndn IIbro cum In con Ios objofIvos quo nos homos frnzndo. IIIsn IonIIIn !Ius CoordInndorn do In coIoccIon Somos mnosfr s osdo In docndn do Ios novonfn, In frnnsformncIon do In gos- fIon on Ins InsfIfucIonos oducnfIvns hn osfndo rosonfo on Ins oIIfIcns do MoxIco y AmorIcn !nfInn y so hn vIncuIndo osfrochnmonfo con In mojorn do In cnIIdnd on In oducncIon. TrndIcIonnImonfo, In gosfIon so hnbIn confrndo on orIonfn- cIonos y rouosfns nrn oI dosnrroIIo do dIsfInfns modnIIdndos do ovnIuncIon y InnoncIon, nsI como nrn forfnIocor In coInborncIon, In funcIon dIrocfIvn y In roIncIon con In comunIdnd. Con IndoondoncIn do sus nIcnncos y IImIfos, In mnyorIn do Ins rImorns rouosfns do gosfIon concIbIo n Ios mnosfros y dIrocforos como rofngonIsfns; ms ndoInnfo confro su nfoncIon on Ios nsosoros, suorvIsoros do zonn y do socfor, nsI como on Ios funcIonnrIos do In ndmInIsfrncIon ubIIcn, dosfncnndo n In gosfIon InsfIfucIonnI como unn condIcIon nocosnrIn nrn mojornr oI funcIonnmIonfo do Ins oscuoIns. !n gosfIon oducnfIvn, como roforoncIn nrn Iogrnr nvnncos on oI mbIfo do In oducncIon, hn dndo Io n dIvorsns oxIorncIonos con- cofunIos y n In rovIsIon do documonfos roscrIfIvos quo so bnsnn on modoIos do gosfIon do cnIIdnd y gosfIon osfrnfogIcn y quo Inn- fonn In roconsfruccIon do Ios confonIdos y nuovns orsocfIvns do In gosfIon ubIIcn. SIn ombnrgo, os dIfIcII onconfrnr un cuoro bsIco do concofos consonsundos fnnfo or ncndomIcos como or mnosfros n osnr do sor un fomn crucInI. SorIo CosfIon IducnfIvn AI hnbInr do CosfIon IducnfIvn so dIsfInguon dIforonfos nI- voIos do In ronIIdnd cuyos robIomns son nnnIIzndos dosdo In nocIon do gosfIon. Ior osfn rnzon, convIono ncInrnr oI sIgnIfcndo do nIgunos concofos ufIIIzndos on Ios fIfuIos do osfn sorIo. Ior JHVWLyQHGXFDWLYD so dosIgnnn Ins rcfIcns do conduccIon, gobIorno y orgnnIzncIon do Ios rocosos oducnfIvos quo, or su ro- bIomfIcn, nbnrcnn fnnfo Ios rocosos oscoInros como Ios do In ndmI- nIsfrncIon oducnfIvn y Ios do In socIodnd on gonornI. *HVWLyQLQVWLWXFLRQDO so ufIIIzn nrn dosIgnnr Ins rcfIcns vIsI- bIos on Ios dIsfInfos nIvoIos do In ndmInIsfrncIon y quo nyudnn n cons- fruIr Ins condIcIonos nrn oI funcIonnmIonfo y gosfIon do Ins oscuoIns. So donomInn JHVWLyQ HVFRODU n Ins rcfIcns do orgnnIzncIon y gobIorno do Ins oscuoIns roIncIonndns con In conduccIon doI InnfoI or nrfo do Ios dIrocforos y mnosfros. Isfns so obsorvnn on In dofnIcIon do rIorIdndos, fomn do docIsIonos, rocosos do ovnIuncIon y ofrns quo IncIdon do mnnorn dIrocfn on oI rocoso onsonnnzn-nrondIznjo. !n sorIo *HVWLyQ(GXFDWLYD so hn confrndo on In gosfIon os- coInr con In orsocfIvn do quo su omorgoncIn concofunI nrfo do In nocosIdnd do nrfIcuInr Ins nccIonos nrn oI Iogro oducnfIvo. Abordn Ins condIcIonos do funcIonnmIonfo y orgnnIzncIon do Ins InsfnncIns do gobIorno do Ins oscuoIns (dIrocforos y mnosfros), oro fnmbIon In- cororn n un gruo ms nmIIo quo IncIdo on Ios rocosos oscoInros, onfro oIIos, jofos do socfor y do onsonnnzn, suorvIsoros, nsosoros y oquIos focnIcos do confros do mnosfros. A nrfIr do Ins funcIonos do cndn ncfor oducnfIvo so rofondo nbonnr n In nrfIcuIncIon do sus fnrons, ofocfunr rocosos do ncomn- nnmIonfo y nsosorIn nrn mnosfros y dIrocforos, fomnr docIsIonos co- IocfIvns con bnso on Ins nocosIdndos do cndn confoxfo do frnbnjo y dos- cnrfnr fnrons oxcosIvns y dosconocfndns do In Inbor doconfo. Isornmos quo osfn sorIo noyo In nccIon do quIonos so roocu- nn or documonfnr y dIfundIr oxorIoncIns, rouosfns, nvnncos y II- mIfos do nccIon confrndos on In mojorn do In gosfIon. OrnIIn IonIIIn Iodrozn CoordInndorn do In sorIo CosfIon IducnfIvn Alguien necesita ayuda? Asesora para la gestin y la mejora educativa Cuauhtmoc Guerrero Araiza (coord.), Oralia Bonilla Pedroza, Hctor Gutirrez Garca, Marco Vinicio Santilln Badillo, Jess Moreno Jimnez, Lilia Antonio Prez Primera edicin, 2011 D. R. SM de Ediciones, S.A. de C.V., 2011 Magdalena 211, Colonia del Valle, 03100, Mxico D. F. Tel: (55) 1087 8400 www.ediciones-sm.com.mx ISBN (coleccin) 978-607-471-621-4 ISBN (obra) 978-607-471-846-1 Miembro de la Cmara Nacional de la Industria Editorial Mexicana Registro nmero 2830 No est permitida la reproduccin total o parcial de este libro ni su tratamiento informtico ni la transmisin de ninguna forma o por cualquier medio, ya sea electrnico, mecnico, por fotocopia, por registro u otros mtodos, sin el permiso previo y por escrito de los titulares del copyright. La marca Ediciones SM es propiedad de la Fundacin Santa Mara. Prohibida su reproduccin total o parcial. Impreso en Mxico/Printed in Mexico COORDINADORA DE LA COLECCIN SOMOS MAESTR S Elisa Bonilla Rius (DIRECTORA DE CONTENIDOS Y SERVICIOS EDUCATIVOS DE EDICIONES SM) CONSEJO EDITORIAL DE LA COLECCIN SOMOS MAESTR S David Block Sevilla, Oralia Bonilla Pedroza, Elisa Bonilla Rius, Alma Carrasco Altamirano, Cecilia Fierro Evans, Alba Martnez Oliv SECRETARIA TCNICA DEL CONSEJO EDITORIAL Cecilia Eugenia Espinosa Bonilla (GERENTE DE PUBLICACIONES Y SERVICIOS PARA MAESTROS DE EDICIONES SM) COORDINADORA DE LA SERIE GESTIN EDUCATIVA Oralia Bonilla Pedroza COMIT EDITORIAL DE LA SERIE GESTIN EDUCATIVA Lilia Antonio Prez, Serafn Antnez Marcos, Oralia Bonilla Pedroza, Jess Domingo Segovia, Justa Ezpeleta Moyano, Cuauhtmoc Guerrero Araiza, Hctor Gutirrez Garca, Pedro Gabriel Jimnez Torres, Jess Moreno Jimnez, Marco Vinicio Santilln Badillo, Blanca Patricia Silva Garca REVISIN TCNICA Alberto Minakata Arceo COORDINACIN DE LA EDICIN Flix Cern Escobar EDICIN Mara del Rosario Garca Barrera CORRECCIN Abdel Lpez Cruz (coordinacin), Guadalupe Casillas Gmez, Joel Sols Vargas DIRECCIN DE ARTE Y DISEO DE LA COLECCIN Quetzatl Len Calixto DIAGRAMACIN Dora Maritza Garduo COORDINACIN DE IMAGEN Ricardo Tapia Garca ICONOGRAFA Elia Prez Prez FOTOGRAFA Innovacin y Asesora Educativa, A. C., Archivo SM, 2011 Thinkstock, 2011 Carlos A. Vargas PRODUCCIN Carlos Olvera Ramrez, Teresa Amaya Rodrguez gest i n educat i va AIguIon nocosIfnnyudn` AsosorIn nrn In gosfIon y In mojorn oducnfIvn AIguIon nocosIfnnyudn` AsosorIn nrn In gosfIon y In mojorn oducnfIvn Cuauhtmoc Guerrero Araiza (coord.) Oralia Bonilla Pedroza Hctor Gutirrez Garca Marco Vinicio Santilln Badillo Jess Moreno Jimnez Lilia Antonio Prez gest i n educat i va 1RVHSXHGHHQVHxDUQDGDDXQKRPEUH VyORVHOHSXHGHD\XGDUDHQFRQWUDUODUHVSXHVWDGHQWURGHVt CA!I!IO CA!I!II I!!OCO ...................................................................................................... l5 IT!O!CCI ............................................................................................... 23 CAIT!!O I. *(67,1<$6(625$$/$(6&8(/$&225'(1$'$6 3$5$/$1$9(*$&,1 ................................................................ 2? l. SOI!I !A CISTI ISCO!A! ............................................................... 2? 2. !AS IICIATIVAS I IO!TICA I!CATIVA IA!A T!ASIO!MA! !A CISTI ISCO!A! .......................................................................... 29 3. A!C!OS AI!IIZAJIS OITIIOS ................................................... 32 4. !A ICISIA I ICO!IO!A! !A ASISO!A IA!A !A T!ASIO!MACI I !A CISTI ISCO!A! ..................................................................... 3? 5. ISI Q!I II!SIICTIVA I ASISO!A ISTAMOS HAI!AO` ................4l CAIT!!O II. &217(1,'2<6(17,'2'(/75$%$-2&2/(*,$'2 .................... 49 l. !A CO!ICIA!IA COMO I!OCISO O!CAIZATIVO A!!IIO! I! !OC!O I!CATIVO ........................................................................ 50 2. !A ASISO!A IA!A !A MIJO!A I !A ISIAZA Y I! AI!IIZAJI I I! A!!A .........................................................................................58 CAIT!!O III. /$$6(625$$/',5(&725(1/$*(67,1(6&2/$5 .............. ?3 l. ATI !OS COI!ICTOS: I!OIICIA! ! C!IMA !AIO!A! IA!A I! T!AIAJO CO!ICIAO ...............................................................?6 2. ATI !A CA!CA I!!OC!TICA: IO!TA!ICI! !A CISTI I S MISMO ....................................................................................... 8l ConfonIdo 3. !A CO!CCI I! COSIJO TICICO .............................................. 85 4. OT!OS MIITOS I AIOYO A! I!ICTO! .............................................. 8? CAIT!!O IV. )250$&,1'2&(17(<$6(625$3$5$/$0(-25$ '(/$(6&8(/$ ....................................................................... 93 l. !OS I!OI!IMAS COTIIAOS: I!TO I IA!TIA IA!A !A IO!MACI OCITI ..................................................................... 96 2. IXI!ICITA! !A I!CTICA: !III!ITI ISICO IA!A !A IO!MACI I!OIISIOA! ...................................................................................... 98 3. !A TIO!A: ISIIJO IA!A !A !IVISI C!TICA I !A I!CTICA I!OIISIOA! ................................................................................... l0l 4. I! I!OCO IT!I CO!ICAS: ISIOSITIVO IA!A VA!O!A!, CII!A! Y A! SIC!IMIITO A I!OI!ISTAS I T!AIAJO .................... l05 5. !A IO!MACI I SIT!: A!TI!ATIVA IA!A !A IO!MACI OCITI O!IITAA A !A MIJO!A I!CATIVA .................................................. lll AIIICI ................................................................................................... ll5 !II!IXIOIS IIA!IS ......................................................................... ll5 III!IOC!AIA ............................................................................................. ll? 15 Alguiennecesitaayuda? Cunndo so comIofn do mnnorn ncofnbIo oI cIcIo do In osco- InrIzncIon, surgon nuovns nocosIdndos y domnndns ncndomIcns on un sogundo nIvoI. AsI so dosnrroIIo oI rocoso do forfnIocImIonfo do In oducncIon ubIIcn on MoxIco, In cunI so Innfoo rofos InoIu- dIbIos do cnIIdnd y oquIdnd doI sIsfomn, fnnfo on oI ordon fodornI como osfnfnI, nogndos n Ios rocosos do nrondIznjo y onsonnnzn. urnnfo su ronIIzncIon so romovIoron normns y osfrucfurns do noyo, y so dIsonnron Innos y nccIonos quo, sIn dudn, sIrvon nrn ImrImIr cIorfo dInnmIsmo on oI sIsfomn; sIn ombnrgo, nun quodn mucho or rocorror. !os suuosfos focnIcos InIcInIos y do dIvuIgncIon do Ins rofor- mns no formInnron do sor rosuosfn, como fnmoco Ins InIcInfIvns unfunIos nIsIndns. !Idnmonfo y con doscnInbros, uos In ronII- dnd os fozudn, nrondImos quo oI cnmbIo os ms comIojo quo unn sImIo frnnsosIcIon do Idons o InnfonmIonfos nrn coInr y nII- cnr; o quo confnr on quo Ios mnosfros y Ins oscuoIns roInvonfon so- Ios oI fuogo. IuIInn (200?) nos ndvIorfo quo oI cnmbIo cobrn sonfIdo nrn quIon Io romuovo on In rcfIcn. Inrn oIIo os nocosnrIo confnr con oI noyo oxIIcIfo do coIogns crIfIcos quo nyudon n ofoncInr y mnn- fonor rocosos do frnnsformncIon on confoxfos nrfIcuInros, donfro Prlogo 16 Alguiennecesitaayuda? do unn cuIfurn do coInborncIon y do ovnIuncIon nrn modIfcnr In ronIIdnd y con In gnrnnfIn doI buon nrondIznjo nrn fodos. Con bnso on osfo InnfonmIonfo so nIIcnron dInmIcns con oI fn do roonsnr Ios sorvIcIos do noyo y romovor nccIonos do nsoso- rIn nrn quo Ios confros oducnfIvos comunIdndos do nrondIznjo fomnrnn In InIcInfIvn y oI rumbo doI cnmbIo. MoxIco no fuo njono n osfos rocosos y rocorrIo sus cnmInos; n vocos, nI mnrcnr rumbos nrfIcuInros y, ofrns, nI romovor nIIcncIonos quo no formInnbnn do oncnjnr on Ios nuovos norfos gnrnnfIsfns do oquIdnd y ncordos con Ins IoccIonos nrondIdns doI cnmbIo. In osfo confoxfo nncIo, con fuorzn o InIcInfIvn roIns, un muy Inforosnnfo movImIonfo IocnI, nusIcIndo or In nsocIncIon In- novncIon y AsosorIn IducnfIvn. o osfo modo, so dosnrroIInron nc- cIonos nrnIoIns do gosfIon InsfIfucIonnI y gosfIon oscoInr, dnndo forfnIozn y sonfIdo n Ios royocfos oducnfIvos; ndoms do cnncIfnr y orIonfnr In nccIon do dIrocfIvos y nsosoros hncIn InnfonmIonfos corcnnos nI concofo ncfunI do nsosorIn domocrfIcn, comunIfnrIn, consfrucfIvIsfn, crIfIcn y rocodImonfnI; nmon do coInbornfIvn y comromofIdn. !n nsocIncIon fnmbIon noyn un IIdornzgo oducnfIvo, frnnsformncIonnI y nmIIo on buscn doI crocImIonfo do comunIdndos rofosIonnIos do nrondIznjo. Isfo movImIonfo so roocuo or gonornr focos do Innovn- cIon y oxorIoncIns do gosfIon y nsosorIn, dobIdnmonfo sIsfomn- fIzndns y documonfndns quo odrInn cnfnIognrso como buonns rcfIcns, nIojndns do Ins nccIonos mornmonfo ndmInIsfrnfIvns. o nhI so osfrucfurnron consfnnfos foros nrn dobnfIr y rooxIonnr on dIforonfos onfIdndos fodornfIvns, quo forfnIocIoron convIccIonos y IInonmIonfos, nrn dnr Iugnr n rcfIcns y dIscursos onrIquocI- dos con foxfos do IndudnbIo vnIor (IonIIIn y MnrfInoz OIIvo, 2006, onfro ofros), do Ios quo osfn obrn os horodorn. In osfn so rocogon Ios rIncInIos conIcfos sobro Ios quo so nsonfo oI rocoso do for- fnIocImIonfo do In oducncIon ubIIcn moxIcnnn, dosdo In gosfIon y In nsosorIn. 17 Alguiennecesitaayuda? II rocoso do omodornmIonfo do In oscuoIn moxIcnnn, rovo- nIonfo do osfns InIcInfIvns, hn roIcIndo oI roconocImIonfo doI vnIor do Ios ojos confrnIos quo conformnn In InIcInfIvn on osfo nIs. SIn dudn un frnbnjo dIgno do sor roforonfo y doI quo fomnro nIgunos oIo- monfos frnscondonfos. Ahorn quo so Incromonfnn Ins rosIonos oxfornns, modInnfo ruobns o Informos InfornncIonnIos con rosuIfndos oco hnInguonos, os jusfo roconocor Ios rocosos do nsosorIn y mojorn omrondIdos. !os rosuIfndos y nrondIznjos coIncIdon, grosso modo, con Ios Inn- fonmIonfos quo nrocon frnznr oI rumbo doI cnmbIo on In oscuoIn. (Confronfonso Ios frnbnjos ms rocIonfos do IuIInn, Hnrgronvos, !oIfhwood, HokIns, IImoro, HnrrIs, AInscow y IoIIvnr, onfro Ios rIncInIos.) So hn nrondIdo n vnIornr, ndoms, Ins bnsos, nsI como Ios Iogros y osncIos conquIsfndos n Io Inrgo doI rocoso. !n coInborn- cIon onfro oI movImIonfo nusIcIndo or In nsocIncIon y In rosuos- fn docIdIdn do muchns orsonns y ndmInIsfrncIonos oducnfIvns hn confrIbuIdo n osfnbIocor unn hojn do rufn dInmIcn, cnnz do cronr oxocfnfIvns on dIforonfos Iugnros, sIn dosorsonnIIznrIos nI forznr rocosos oxfrnnos. II cnmIno vn mosfrnndo como oI buon frnbnjo dosomonndo on Ins oscuoIns, In cnIIndn rooxIon, oI dobnfo comu- nIfnrIo nrn osfnbIocor un royocfo oscoInr, In nroIndn gosfIon dIrocfIvn y nsosoros focnIco-odngogIcos (ATI), ImbuIdos do osfos nuovos InnfonmIonfos, IgunI quo oI consfnnfo noyo do nsosoros y nsosorns dosdo Ios Confros do Mnosfros hnn orIgInndo oI vnIIoso rocoso doI conocImIonfo odngogIco, onrIquocIdo or oxorIoncIns, sonfIdos, IIusIonos, Inzos, nfocfos, snnns comIIcIdndos. ComnrfImos nhorn, nun con ms fuorzn, In Idon do quo In os- cuoIn uodo hncor In dIforoncIn on Ios rocosos y rosuIfndos oducn- fIvos. !n gosfIon oscoInr, on sus dIvorsns dImonsIonos (IIdornzgo y gobIorno, orgnnIzncIonnI, currIcuInr y comunIfnrIn), os In vIn rIn- cInI nrn romovor In mojorn oducnfIvn, confrndn on Ios rosuIfndos do nrondIznjo nrn fodos on un confoxfo dndo. In oIIo, oI dosnrroIIo 18 Alguiennecesitaayuda? do un IIdornzgo nmIIo quo roIcIo oI nrondIznjo, In rooxIon ro- fosIonnI y In nsosorIn son Iozns cInvo nrn confrnr Ios osfuorzos on oI nucIoo odngogIco do In oscuoIn. II cnmbIo os un rocoso. o so dobo Imonor nI nIfornr drs- fIcnmonfo, oro sI dInnmIznr y roconducIr. In In modIdn on quo so comnrfon InnfonmIonfos, consocuoncIns o Inforosos so gnnn on sonfIdo odngogIco y so oncnmInn hncIn un cnmbIo cuIfurnI, bnsndo on Ios rocosos do InforroIncIon rofosIonnI y on In corrosonsnbIII- dnd, on quo Ios buonos rosuIfndos nrn fodos son oI objofIvo confrnI quo nrfIcuIo, movIIIco y condIcIono fodo. IIjnrso on Io odngogIco uodo rosuIfnr unn Imorfnnfo n- Inncn do cnmbIo do concocIonos do Ios InnfoIos, uosfo quo sus In- fogrnnfos nrfIcInn on In comronsIon y roconsfruccIon do nuovos nrondIznjos y sIgnIfcndos, oxIIcIfnndo ImIIcIfos, dosnrondIondo doformInndns rufInns y orrndIcnndo fnIsos suuosfos oducnfIvos. !o nnforIor nos conduco hncIn un roconocImIonfo y unn rosIgnIfcncIon doI noI do In nsosorIn y sus rcfIcns quo roIcInn InnfonmIon- fos ms ncordos con In vIsIon nnforIor. In osfo mnrco, oI rImor cnIfuIo do osfo IIbro frnzn Ins coor- donndns do In gosfIon oscoInr y bosquojn Ios fomns rIncInIos nrn comrondor y snbor ubIcnrso on osfo nuovo osconnrIo. II sogundo cnIfuIo rofundIzn on Ios rocosos do gonorncIon, InforcnmbIo, dInnmIzncIon y rodIroccIon doI conocImIonfo odngo- gIco: oI confonIdo y sonfIdo doI frnbnjo coIogIndo. !n romocIon do unn rofosIonnIIdnd InforncfIvn y In consfruccIon comunIfnrIn do sonfIdo son Ios osconnrIos nnfurnIos do Ios rocosos rooxIvos quo vnIornn oI nrondIznjo dInIogIco rofosIonnI. o so hnbIn do coInborncIon, sIn ms, n nrfIr do InnfonmIonfos Ingonuos o ro- mnfIcos nI do coInborncIon formnI o vncIn do confonIdo, sIno doI frnbnjo on oI sono do un oquIo como mofor y noyo doI cnmbIo. !o rosonfn on oI mnrco doI dIIogo rofosIonnI, con un sonfIdo ofIco y rogrnmfIco Ionnmonfo Infogrndo on In rcfIcn rofosIonnI, n In mnnorn do Ins junfns modIcns on oI momonfo do comnrfIr 19 Alguiennecesitaayuda? y consfruIr conocImIonfo rofosIonnI, modInnfo In rovIsIon o fomn do docIsIonos Imorfnnfos. So ndvIorfo, ndoms, on Ins dIfcuIfndos o IImIfncIonos nrn frnznr nIgunns Isfns do nccIon, fnnfo fcfIcns como osfrnfogIcns. Son Imorfnnfos oI snbor hncor y oI dosonvoIvImIonfo rofosIonnI on osfns sIfuncIonos do comunIcncIon y coInborncIon. o monos ro- Iovnnfo os oI confonIdo quo guIn y dn sonfIdo nI frnbnjo coInborn- fIvo. o so frnfn do coInbornr or coInbornr o orquo osfo do modn on In bIbIIogrnfIn odngogIcn, sIno quo junfos so uodo nmIInr In orsocfIvn do unn ronIIdnd y ncfunr con ms noyos y fundnmon- fos, con crIforIos comnrfIdos. Is unn rcfIcn rofosIonnI quo so dobor dosnrroIInr on Ios fros momonfos do In rcfIcn currIcuInr: InnonmIonfo, dosnrroIIo y ovnIuncIon. obo vorsnr sobro fomfIcns susfnnfIvns, quo nnnIIcon Ios unfos osoncInIos do In rcfIcn y ro- nson fodo nquoIIo quo uodn nyudnr n ImIIcnr nI InnfoI on unn rosIgnIfcncIon rosofuosn y conforfnbIo do su frnbnjo y n confrnrIn on oI nucIoo odngogIco. Inrn oIIo, os nocosnrIo quo Ios nsosoros nr- fIcIon on rocosos do mojorn, so comromofnn y nyudon n onconfrnr rIfmos, mofIvos y Isfns do mojorn IncIuso onfro nsosorndos quo so muosfron roncIos nI cnmbIo. Inrn quo unn oscuoIn funcIono, oI rofosorndo frnbnjo on oquIo, oxIsfn unn vIsIon y un roosIfo comnrfIdos, un rumbo, os fundnmonfnI In Inbor doI dIrocfor. In oI cnIfuIo III so oxnmInn oI IIdornzgo nrn oI nrondIznjo, como ncfunImonfo so ndjofIvn con roIodnd In rIncInI funcIon do Ios dIrocfIvos oscoInros, In cunI cn- roco do oso hIsforIco on nuosfro confoxfo, convIvo con sIfuncIonos mIcrooIIfIcns do In oscuoIn y so nsIonfn on nuovns funcIonos y fn- rons. II IIdornzgo dobo dIsfrIbuIrso onfro un InnfoI quo comnrfo y so rosonsnbIIIzn doI buon funcIonnmIonfo doI confro y doI nrondI- znjo. Todo oIIo roquIoro IdonfIfcnr vIojos y nuovos mbIfos y confox- fos do frnbnjo fomfIcns sobro Ins quo In funcIon dIrocfIvn os oso- cInImonfo sonsIbIo y conscIonfo nrn nnnIIznr Ins consocuoncIns do Ins rufInns rofosIonnIos uosfns on rcfIcn, nsI como comofoncIn 20 Alguiennecesitaayuda? nrn rovIsnr sus rcfIcns do gosfIon oscoInr o InsfIfucIonnI, nmon do sus consocuoncIns on Ios rosuIfndos do nrondIznjo. II dIrocfor rocIsn un frnbnjo corcnno y soIIdnrIo con rofosIonnIos quo Io nso- soron nrn oI buon dosomono on osfo nuovo osconnrIo, sIn quo su- Innfon su IIdornzgo: ncomnnnrIo sI on Ins docIsIonos, orIonfncIonos y rounIonos do consojo focnIco, oro no susfIfuIrIo on In conduccIon do sus frnbnjos y royocfos. IsfnbIocIdo oI mnrco do nfoncIon In oscuoIn como confro y oI nrondIznjo do fodos Ios osfudInnfos como nucIoo odngogIco, oI rocodImIonfo y In osfrnfogIn In coInborncIon rofosIonnI o IdonfIfcndo un unfo rIorIfnrIo do nsosorIn nrn oI dosnrroIIo doI IIdornzgo odngogIco, fodo so ncfIvn nrn romovor rocosos do nuforrovIsIon crIfIcn do In rcfIcn rofosIonnI on cndn osfnmonfo y nIvoI doI confro oducnfIvo, como rocoso y confonIdo do mojorn y formncIon. II uIfImo cnIfuIo hnco hIncnIo on osfn sInfosIs y dosfncn quo oI rIncInI vnIor osfrIbn on Ir ms nII doI quohncor IndIvIdunI, nrn consfruIr y nsonfnr unn orsocfIvn coIocfIvn, con unn Idon- fIdnd rofosIonnI y unn cuIfurn oscoInr roconsfruIdns. !n rovIsIon crIfIcn do In rcfIcn rofosIonnI dobo IIovnr do Ios yo hncIn oI no- sofros, quodnndo oI nsosor como oI nndnmInjo do noyo nI royocfo comunIfnrIo y nI Iogro coIocfIvo. Imorgon nuovos rofos y osconnrIos: oI osfnbIocImIonfo do rodos do noyo o InforcnmbIo do conocImIonfo odngogIco onfro oscuoIns y oI forfnIocImIonfo do ofonfos nucIoos do nufonomIn odngogIcn, cnncos do nsumIr oI comromIso do mo- jornr Ios nIvoIos do oxIfo nrn fodos on sus oscuoIns. Josus omIngo SogovIn l 1 Doctor en Ciencias de la Educacin; especialista en asesoramiento curricular profesional e institucional e intervencin psicopedaggica en contextos de desigualdad. Es profesor titular de la Universidad de Granada en el rea de Didctica y Organizacin Escolar. 23 Alguiennecesitaayuda? !os rocosos do gosfIon on Ins oscuoIns oncnmInndos n mojo- rnr In cnIIdnd do In onsonnnzn y oI nrondIznjo, consfIfuyon un rofo rIorIfnrIo nrn Ios doconfos moxIcnnos do rIncIIos doI sIgIo XXI. In osfn orsocfIvn, oI osfuorzo y In dodIcncIon do un numoroso gruo do nsosoros do fodos Ios rInconos doI nIs hn confrIbuIdo n mojornr Ios rocosos do frnbnjo coInbornfIvo y do gosfIon on muchns oscuoIns, modInnfo In nsosorIn y oI ncomnnnmIonfo n dIrocforos y mnosfros. osdo In uIfImn docndn doI sIgIo nsndo so hn frnbnjndo nI rosocfo. Ioro nun quodn mucho or hncor uos Ins oIIfIcns ubIIcns ncfunIos cnrocon do un dIscurso cInro sobro osfo fomn, y grnn cnn- fIdnd do oscuoIns ndoco osfnncnmIonfos orgnnIznfIvos quo oco confrIbuyon n unn oducncIon do cnIIdnd. Trnbnjnr sobro unn gosfIon oscoInr confrndn on oI Iogro do Ios roosIfos oducnfIvos sIguo sIondo unn fnron rIorIfnrIn, osIbIo y vInbIo grncIns n In oxorIoncIn do nsosoros, suorvIsoros y oncnrgndos do In fomn do docIsIonos, quo Io hnn nosfndo n osfn InIcInfIvn InsfIfucIonnI. o osfns oxorIoncIns so hnn dorIvndo muIfIIos nrondIzn- jos quo os nocosnrIo sIsfomnfIznr y documonfnr nrn IdonfIfcnr osfrnfogIns do frnbnjo, fncfIbIos y nccosIbIos, n fodo nsosor quo on- fronfo oI dosnfIo do romovor noyos n Ios coIocfIvos oscoInros do In oducncIon bsIcn. Introduccin 24 Alguiennecesitaayuda? Amon do In nocosIdnd do confnr con mojoros osfrucfurns Ins- fIfucIonnIos nrn oI dosnrroIIo do unn gosfIon confrndn on oI Iogro oducnfIvo, hny snboros ncumuIndos quo os ImorIoso comnrfIr fnn- fo con ofros nsosoros como con Ios dIrocforos y mnosfros quo rocI- son oIomonfos nrn orgnnIznr mojor sus oscuoIns. Inrn oIIos so hn oscrIfo osfo IIbro. In oI rImor cnIfuIo rosonfnmos un conjunfo do oIomonfos quo nyudnrn n comrondor In osfrochn roIncIon onfro In nsosorIn n In oscuoIn y In frnnsformncIon do In gosfIon oscoInr, Ios cunIos consfIfuyon oI unfo do nrfIdn concofunI. IosforIormonfo nnnII- znromos In nsosorIn nrn In gosfIon oscoInr on fros cnIfuIos, cndn uno corrosondo n sondos forrIforIos do InforvoncIon: In nsosorIn nI coIogIndo, nI dIrocfor y modInnfo In formncIon doconfo; fnnImonfo, so unfunIIznn nIgunns rooxIonos sobro oI ojorcIcIo do In nsosorIn on MoxIco. Isfo IIbro oxIIcIfn snboros ufIIos nrn In nccIon, oro quo no son Ios unIcos osIbIos. Cndn dIn, mnyor numoro do nsosoros onfu- sInsfns nrfIcIn ncfIvnmonfo con Ios dIrocforos y mnosfros Inforo- sndos on mojornr In gosfIon do Ins oscuoIns y nos dn In oorfunIdnd do onrIquocor nuosfro nrondIznjo con sus confrIbucIonos. !os nuforos Alguiennecesitaayuda? 27 Alguiennecesitaayuda? Gestin y asesora a la escuela: coordenadas para la navegacin CAPTULO I 1. SOBRE LA GESTIN ESCOLAR Io inteeIigocion eJucoIito ne recienIe nos oxIIcn quo In or- gnnIzncIon y oI funcIonnmIonfo do In oscuoIn uodon hncor In dIforon- cIn on Ios rocosos y rosuIfndos oducnfIvos, os docIr, quo Ins rcfIcns hnbIfunIos, Ins roIncIonos, Ios vnIoros onfondIdos, Ios rocosos y Ins InfornccIonos onfro ofros oIomonfos confgurnn Ins rIorIdndos, nsI como Ins nccIonos do dIrocfIvos, doconfos, nIumnos y sus fnmIIIns. osdo osfn orsocfIvn, In usesovIu puvu Iu gestIn y Iu meJovu educutIvu rofondo romovor In rooxIon do dIrocfIvos y doconfos modInnfo oI dIIogo rofosIonnI, nrn nnnIIznr sI sus nc- cIonos cofIdInnns confrIbuyon nI Iogro do Ios roosIfos oducnfIvos y, on osocInI, nI nrondIznjo do Ios osfudInnfos. Ahorn bIon, nrn nnnIIznr In gosfIon oscoInr con fnos do os- fudIo so hnn IdonfIfcndo vnrIns dImonsIonos: n) dImonsIon ndmI- nIsfrnfIvn, b) dImonsIon oIIfIco-InbornI, c) dImonsIon odngogIcn y d) dImonsIon socInI-comunIfnrIn. Isfns dImonsIonos no son oquInrnbIos, unn n unn, con Ios os- ncIos fIsIcos; nI fnmoco so dofnon n nrfIr do Ins funcIonos do Ios sujofos, sIno quo so roforon n rocosos, nccIonos y rocodImIonfos quo fodos Ios ngonfos dosnrroIInn do mnnorn dInmIcn. In ofrns nInbrns, In IdonfIfcncIon do Ins dImonsIonos do In gosfIon oscoInr fncIIIfn In comronsIon y oI nnIIsIs do Io quo sucodo 28 Alguiennecesitaayuda? on In oscuoIn, dosdo In comIojIdnd do In dInmIcn oscoInr hnsfn unn mIrndn gIobnI do In InsfIfucIon. S. Anfunoz (200?), con In donomInncIon Jineneionee, hnco no- fnr quo osfns so nrfIcuInn on un sIsfomn do roIncIonos; un sIsfomn quo no hn do oIvIdnrso cunndo so nnnIIzn In gosfIon oscoInr, uos os or modIo do osfo quo In gosfIon so concrofn do doformInndn mnnorn on cndn confro oscoInr. !n gosfIon do In oscuoIn ImIIcn rocosos quo on muchns ocn- sIonos so roIncIonnn con sIfuncIonos no rovIsIbIos, omorgonfos o no muy rncIonnIos, como Ins quo nIudon n Ins ncfIfudos, Ios modos do comorfnmIonfo y Ios rocosos nfocfIvos do Ios sujofos, mIsmos quo uodon sor ImIIcIfos o oxIIcIfos. A osfns InfornccIonos nos ro- forImos cunndo hnbInmos doI sIsfomn do roIncIonos rosonfo on In gosfIon oscoInr; son do sumn ImorfnncIn orquo Inuyon on In o- sIbIIIdnd do quo Ins orsonns so Infogron n un oquIo do frnbnjo, so osfnbIozcn unn roIncIon do confnnzn mufun o oxIsfn soIIdnrIdnd o Inforos or Ios objofIvos InsfIfucIonnIos, onfro ofrns. Ior ojomIo, cunndo fnIIn In confnnzn on cunIquIor nIvoI do roIncIon onfro Ios su- jofos do unn orgnnIzncIon, In gosfIon os monos ofcnz orquo osfnr guIndn or oI rocoIo o In dosconfnnzn, Io quo obIIgnr n osfnbIocor confroIos ndIcIonnIos o InufIIos (vonso squemu 1). Ior ofrn nrfo, so osorn quo Ins dImonsIonos doI InnfoI os- fon sIomro nI sorvIcIo do In mIsIon oducnfIvn do In oscuoIn, cuyo sonfIdo fundnmonfnI os onsonnr-nrondor, or Io quo so concIuyo quo os dosonbIo quo oI ojo odngogIco Ins nrfIcuIo, movIIIco y condIcIono. In In cofIdInnIdnd do Ins oscuoIns, In InfornccIon onfro Ins or- sonns, oI confoxfo nrfIcuInr, In rosIon do In comunIdnd, Ins domnn- dns do In ndmInIsfrncIon, nsI como In comIojIdnd do In fnron dInrIn, onfro ofros oIomonfos, ovIdoncInn quo In gosfIon oscoInr no os ordonn- dn nI rncIonnI. Ior oIIo, nunquo so osornrIn quo In gosfIon oscoInr In nccIon on oI confro oducnfIvo so orIonfnso nnfurnImonfo nI Iogro do su fnron fundnmonfnI, osfo no sIomro os nsI, or ojomIo, cunndo dIrocfIvos y doconfos dIforon sobro Io quo so roquIoro nrn IogrnrIn, cunndo In dInmIcn hnbIfunI doI confro oscoInr dosvIn su nfoncIon y dn Iugnr n ofrns rIorIdndos, n vocos nIojndns doI ojo odngogIco 29 Alguiennecesitaayuda? do In onsonnnzn y oI nrondIznjo, cunndo oxIsfon conIcfos Infornos, cunndo rovnIoco In nusoncIn do In suorvIsIon o cunndo Ios doro- chos InbornIos do Ios doconfos osfn sobro Ios dorochos do Ios nIum- nos n rocIbIr unn oducncIon do cnIIdnd. 2. LAS INICIATIVAS DE POLTICA EDUCATIVA PARA TRANSFORMAR LA GESTIN ESCOLAR 1 1n Mexico, cono en oIroe poieee, In ndmInIsfrncIon oducnfIvn hn ImuIsndo muIfIIos InIcInfIvns on Ins uIfImns docndns nrn ro- movor In frnnsformncIon do Ins rcfIcns hnbIfunIos do Ios rofoso- ros, nsI como Ins condIcIonos do orgnnIzncIon y funcIonnmIonfo do Ins oscuoIns, n fn do quo rosondnn n su fnron fundnmonfnI. Isn os In rnzon or In quo, do l993 n In fochn, onconfrnmos cursos do 1 La escritura de este apartado se hizo tomando como base el artculo La gestin escolar en Mxico. Algunos aprendizajes (O. Bonilla, 2009). Esquema 1. Articulacin de las dimensiones en un sistema de comunicacin y de relaciones SISTEMA DE COMUNICACIN Y DE RELACIONES (afectividad, subjetividad, conictos, motivacin, tensiones, acuerdos, agrupamientos, tradiciones, costumbres, valores, formas de organizacin y trabajo, comunicacin) 30 Alguiennecesitaayuda? cnncIfncIon, odIcIon y dIsfrIbucIon do mnforInIos bIbIIogrfcos y nudIovIsunIos, nmon do In crocIonfo rcfIcn do ncfIvIdndos con- foroncIns, mosns rodondns y oncuonfros, onfro ofrns roIncIonndns con fomns do gosfIon oscoInr, nunndns nI dIsono o ImIomonfncIon do rogrnmns y royocfos osfnfnIos y IocnIos nrn noynr n Ios Inn- foIos on In nufoovnIuncIon, In InnoncIon InsfIfucIonnI, oI frnbnjo co- IogIndo y, on gonornI, In frnnsformncIon do In gosfIon oscoInr. Como suoIo sucodor on osfos rocosos, cndn InIcInfIvn so sus- fonfo on dIforonfos onfoquos sobro In cnIIdnd y In gosfIon nrn Iogrnr sus roosIfos, or Io quo sus rocosos y rosuIfndos dIforon rosocfo do Ins oxorIoncIns y Ios nrondIznjos obfonIdos. In consocuoncIn, confnmos con InIcInfIvns quo hIcIoron hIncnIo on oI frnbnjo comunI- fnrIo, on cuyo cnso so obsorvn oI royocfo oscoInr como un oIomonfo do InnoncIon quo fncIIIfn In consfruccIon do unn nuovn roIncIon on- fro In oscuoIn y In socIodnd, bnsndn on In mojorn mnforInI y orgnnI- znfIvn do In oscuoIn. 2 Ofrns InIcInfIvns so confrnron on In mojorn do In dImonsIon odngogIcn, modInnfo oI ImuIso do osfrnfogIns do formncIon bnsn- dns on oI frnbnjo coIogIndo, nrn osfnbIocor In cuIfurn do In Innon- cIon y In ovnIuncIon InsfIfucIonnIos, forfnIocor oI IIdornzgo dIrocfIvo o Incorornr In nrfIcIncIon do Ins fnmIIIns do Ios osfudInnfos on In fnron oducnfIvn. In oI nno 200l, n nrfIr do In oxorIoncIn y oI frnbnjo dosn- rroIIndo or oI royocfo fodornI do InvosfIgncIon o InnovncIon !n gosfIon on In oscuoIn rImnrIn, 3 so Incororo In frnnsformncIon do In gosfIon oscoInr como unn nccIon do In oIIfIcn oducnfIvn nncIonnI modInnfo oI Irogrnmn IscuoIns do CnIIdnd (3(&, 200l n In fochn), oI cunI formnIIzn In IncIusIon doI onfoquo do InnoncIon osfrnfogIcn y nsIgnn un osfImuIo oconomIco n Ios InnfoIos quo nrfIcInn roson- fnndo un IInn IsfrnfogIco do TrnnsformncIon IscoInr (3(7() y un Irogrnmn AnunI do Trnbnjo (3$7). 2 Por ejemplo, las impulsadas por el Consejo Nacional Tcnico de la Educacin (1992-1993). 3 Proyecto federal de investigacin e innovacin que se desarroll en 2 400 escuelas de 20 entidades del pas (1997-2001) con diferentes acentos en las dimensiones o mbitos de la escuela y en condiciones diversas de implementacin y resultados. En los ltimos aos se han impulsado iniciativas para lograr la transformacin de la prctica docente. 31 Alguiennecesitaayuda? In osfo y ofros cnsos, In frnnsformncIon do In gosfIon oscoInr so Innfoo como un oIomonfo doformInnnfo nrn IncIdIr dIrocfnmon- fo on In mojorn do Ios rosuIfndos oducnfIvos oro, on Ios hochos, so nfondIoron ms Ins dImonsIonos ndmInIsfrnfIvn y orgnnIznfIvn doI InnfoI, on osocInI, or dIrocforos y dIrocforns, quIonos so concon- frnron on fnrons ndmInIsfrnfIvns nrn In obfoncIon, oI ojorcIcIo y In comrobncIon do rocursos fnnncIoros. Isfo brovo rocuonfo muosfrn quo so hnn ncumuIndo oxorIon- cIns dIvorsns sobro In gosfIon oscoInr on In ndmInIsfrncIon, In suor- vIsIon y Ios InnfoIos do MoxIco. 4 A oIIo dobomos on grnn nrfo quo nInbrns como pro,ecIo eecolor, IroIojo colegioJo, liJerocgo Ji- recIito, ploneocion, etoluocion y porIicipocion eociol, onfro ofrns, fuornn oyondoso oco n oco y cndn voz ms hnsfn formnr nrfo doI dIscurso do nuforIdndos, dIrocfIvos y rofosoros do oducncIon bsIcn, IIgndns sIomro n In nocIon do gosfIon oscoInr y n In mojorn do In cnIIdnd oducnfIvn. AI nnnIIznr rIdnmonfo osfns InIcInfIvns obsorvnmos quo, on su dIscurso, osfn rosonfos In nocIon do gosfIon oscoInr y ofrns subynconfos, como oI frnbnjo on oquIo, oI Inforos or forfnIocor Ins fnrons dIrocfIvns, In rouosfn do osfnbIocor unn cuIfurn nrn In InnoncIon y In ovnIuncIon, In busquodn do In rondIcIon do cuonfns y In norfurn do In oscuoIn nrn ncofnr y romovor In nrfIcIncIon do In comunIdnd on In fnron oducnfIvn. A rImorn vIsfn dosfncn fnmbIon quo In mnyorIn roono In mojorn do In cnIIdnd oducnfIvn (oro, sI nnnIIznmos ms dofonI- dnmonfo oI onfoquo do cndn uno, concIuIromos quo dIforon do mn- norn Imorfnnfo on sus fundnmonfos y orIonfncIon), y so obsorvn, ndoms, quo on In fofnIIdnd so noIn nI Iogro do In fnron fundn- monfnI do In oscuoIn como fn uIfImo; sIn ombnrgo, Ins osfrnfogIns 4 Tambin hubo valiosas experiencias de polticas educativas, como el programa federal PAREIB (1995-2008); y en los estados, la Direccin General de Secundarias Tcnicas (1996-1997), que promovieron la mejora de la gestin escolar en los planteles de edu- cacin bsica en Guanajuato (1995-1998), Chihuahua (1996-1999), Coahuila (1995-1997), Colima (1996-1997), Tabasco (1998-2001) y Nuevo Len (1997-1999), con diferentes acentos en las dimensiones o mbitos de la escuela y en condiciones diversas de imple- mentacin y resultados. Algunas iniciativas se han enfocado en la eciencia de las tareas administrativas de los centros escolares. 32 Alguiennecesitaayuda? soguIdns, Ios fIos do noyo y In formncIon quo rocIbIoron dIrocfIvos y mnosfros, oro sobro fodo oI Iugnr quo ocuo Io odngogIco on In ImIomonfncIon, nos hnco onsnr on rocosos y rosuIfndos dI- foroncIndos quo IncIuso odrInn sor confrndIcforIos rosocfo do sus roosIfos InIcInIos. 3. ALGUNOS APRENDIZAJES OBTENIDOS SoIenoe que el conIio do In gosfIon oducnfIvn os muy comIojo (M. IuIInn y S. SfIogoIbnuor, l99?), on osocInI orquo focn Io quo conocomos como cuIfurn oscoInr (hIsforIns, cosfumbros, vnIoros onfondIdos, formns do roIncIon, rcfIcns hnbIfunIos, normns no oscrIfns); sI rovIsnmos dofonIdnmonfo cndn unn do Ins InIcInfIvns quo so doscrIbIoron, IncIuso In quo ncfunImonfo romuovo In nd- mInIsfrncIon oducnfIvn, onconfrnromos unn grnn dIfcuIfnd nso- cIndn con Ins concocIonos y Ios fnIsos suuosfos; nsI como con oI oscnso conocImIonfo sobro In ronIIdnd oducnfIvn do Ios InnfoIos quo subynco, on nIgunns do oIIns, frns su dIsono o ImIomonfncIon. In roIncIon con Ins concocIonos quo susfonfnn Ins InIcIn- fIvns, fonomos unn vnrIncIon Imorfnnfo sobro In rIorIdnd quo oforgnn n unn u ofrn dImonsIon do In gosfIon oscoInr y, or fnnfo, su corrosondIonfo oso on Ins ncfIvIdndos do cnncIfncIon y mn- forInIos do noyo. SI obsorvnmos Ios sIguIonfos osquomns IdonfIf- cnromos quo osfn dIforoncIn consfIfuyo unn vnrInbIo doformInnnfo nrn oI onfoquo con quo so dIsonnron o ImIomonfnron osfns oIIfI- cns oducnfIvns (vonnso squemus 2, 3, 4 y 5).
33 Alguiennecesitaayuda? Esquemas 2, 3, 4 y 5. Prioridad en que se basan las iniciativas para transformar la gestin escolar DIMENSIN POLTICO-LABORAL Esquema 2 Esquema 3 DIMENSIN ADMINISTRATIVA Esquema 4 Esquema 5 DIMENSIN SOCIAL-COMUNITARIA 34 Alguiennecesitaayuda? AsI, fonomos cnsos como oI doI squemu 2, on quo In nfon- cIon so confro on Ios dorochos y obIIgncIonos do Ios frnbnjndoros; cnsos como oI doI squemu 3, on quo so ondoro In roIncIon con In comunIdnd; cnsos como oI doI squemu 4, on quo so focnIIzn- ron osfuorzos on In ndmInIsfrncIon doI InnfoI y cnsos como oI doI squemu 5, on quo fodns Ins dImonsIonos fIonon oI mIsmo oso y, or fnnfo, no so rIorIzn nIngunn. QuIz In mnyorIn do osfns oxorIoncIns hIcIoron hIncnIo on unn doformInndn dImonsIon como vIn nrn dosuos IncIdIr on In fn- ron odngogIcn; mIonfrns quo ofrns coIocnron como roocuncIon con- frnI In rovIsIon y In frnnsformncIon do In dImonsIon odngogIcn y cu- rrIcuInr, dosdo In cunI so consfruyon oIomonfos do noyo quo gonornn condIcIonos fnvornbIos nrn In mojorn do Ios Iogros oducnfIvos n nrfIr do cIorfns condIcIonos oIIfIco-InbornIos, In ndmInIsfrncIon y Ins roIn- cIonos con In comunIdnd 5 (vonso squemu 6). In osfo confoxfo, onconfrnmos unn consfnnfo on In mnyorIn do Ins InIcInfIvns, quo so IdonfIfcn con unn dosvIncIon do In fnron fundnmonfnI, uos sI bIon osornn quo cndn unn do Ins dImonsIonos do In gosfIon oscoInr confrIbuyn nI Iogro do Ios roosIfos oducnfIvos, nsnron or nIfo oI ojo odngogIco do In oscuoIn como orgnnIzncIon, os docIr, su rnzon do sor. 5 Como seala R. F. Elmore (1996): [...] los problemas estructurales surgen cuando los maestros son conscientes de las exigencias que implican las nuevas formas de enseanza. No queda duda de que las estructuras deben cambiarse para cubrir estas exigencias. Pero la energa invertida para cambiar en primer lugar las estructuras no parece tener xito en trminos de cambios en gran escala en la prctica de la enseanza sobre la rela- cin que existe entre la enseanza, el aprendizaje y la organizacin escolar. Esquema 6. La dimensin pedaggica como eje para lograr la mejora educativa DIMENSIN PEDAGGICA 35 Alguiennecesitaayuda? In cunnfo nI rocoso do ImIomonfncIon, onconfrnmos quo nIgunns InIcInfIvns ovIdoncInron un grnn dosconocImIonfo o Incom- ronsIon do In cuIfurn oscoInr 6 or quIonos Ins dIsonnron, nIIcnron o coordInnron, uos IIovnron n cnbo In mnyorIn do sus ncfIvIdndos sIn fonor on cuonfn, or ojomIo, Ins cnrncforIsfIcns do In dInmIcn osco- Inr (rIncIIo y fn doI cIcIo oscoInr, fIomos do mnyor roducfIvIdnd y fIomos muorfos como oI mos doI mnosfro). TnmbIon Ignornron Ios conocImIonfos y Ins oxorIoncIns rovIns do Ios dIrocforos y mnosfros, y ochnron n nndnr nccIonos homogonons sIn consIdornr In dIvorsIdnd do cnrncforIsfIcns y condIcIonos InsfIfucIonnIos: subsIsfomns, nIvoIos y modnIIdndos, nsI como ofrns dIforoncIns Imorfnnfos, hIsforIcnmon- fo doformInndns quo, or Io mIsmo, osfn nrrnIgndns on Io rofundo y dIfIcIImonfo so frnnsformnn modInnfo nccIonos unIfcndns. Isfo fnIso suuosfo on oI quo so noynn vnrIns do Ins InIcInfI- vns nrfo, on rImor Iugnr, do In Idon do quo Ios InnfoIos son Igun- Ios o IncIuso quo osfn on sIfuncIon do fnbIn rnsn, o Ignorn quo son InsfIfucIonos yn consfIfuIdns on Ins quo Ios sujofos comnrfon unn cuIfurn y unn hIsforIn quo hnn Ido doformInnndo sus rIorIdndos do gosfIon, ? sonfIdo y mofIvo do su rouosfn do frnnsformncIon. Y, on sogundo Iugnr, os IndudnbIo quo fodns so dosnrroIInron nrn ros- ondor n Ins rIorIdndos y oIIfIcns do In ndmInIsfrncIon doI sIsfomn oducnfIvo on furno y on Ins condIcIonos InsfIfucIonnIos oxIsfonfos, ndoms do sujofnrso n Ios fIomos oIIfIcos y n Ios rocursos dIsonI- bIos on cndn gosfIon. Isfn InuoncIn uodo IdonfIfcnrso on In rIdn oxnnsIon do Ios royocfos y rogrnmns, o IncIuso on su gonornIIzn- cIon, sIn dIsfInguIr Ins dIforoncIns quo nocosnrInmonfo dobInn nfon- dorso nI nIIcnrso on InnfoIos do dIforonfos nIvoIos y modnIIdndos. 6 Al respecto, M. Fullan y S. Stiegelbauer (1997) advierten que en los procesos de cambio educativo el desarrollo profesional de los maestros es igualmente importante, en sen- tido estratgico, a la certicacin, la profesionalizacin y las oportunidades de desarrollo profesional diseadas para aquellos que dirigen y facilitan el proceso de cambio. 7 La escuela es una organizacin que tiene dos dimensiones sin las cuales no puede ser entendida. La primera se reere al contexto macro en el que se instala, al que sirve y el que la rige como elemento de un sistema educativo. La segunda hace referencia a las caractersticas de cada escuela en su contexto concreto, en su funcionamiento interno y particular, absolutamente irrepetible [...] La combinacin de ambas permite entender lo que sucede en cada escuela. (M. A. Santos Guerra, La luz del prisma, Espaa, Ediciones Aljibe, 1997). Aprender a priorizar las actividades acadmicas favorece el logro de los propsitos educativos. 36 Alguiennecesitaayuda? Ior ojomIo, so gonornIIznron romIsns y nccIonos, fIomos y ro- osIfos, sIn dIsfInguIr quo In gosfIon do un InnfoI do rooscoInr os muy dIforonfo n In do unn socundnrIn, o quo In gosfIon do unn os- cuoIn muIfIgrndo fIono ocn roIncIon con unn do oducncIon osocInI o foIosocundnrIn. o IgunI mnnorn, nrn cumIIr Ins mofns numorIcns osfnbIocI- dns, so nmIIo oI numoro do InnfoIos nrfIcInnfos on brovo fIomo, nun sIn confnr con Ios rocursos sufcIonfos humnnos, fnnncIoros, mnforInIos y funcIonnIos, como oI fIomo y In formncIon, y so rI- vIIogIo, on cnsI fodos Ios cnsos, su cnrcfor formnI y ndmInIsfrnfIvo sobro Ios rocosos y Ins rcfIcns ronIos nrn frnnsformnr In gosfIon on bonofcIo do In cnIIdnd oducnfIvn. 8 Ofro do Ios oIomonfos rosonfos on fodns Ins InIcInfIvns, quo IdonfIfcnmos como robIomn, os oI hocho do quo so rousIoron cnmbIos Imorfnnfos y muchns vocos InodIfos, oro no so dIsuso do In normnfIvIdnd nI so rovIoron Ins condIcIonos nocosnrIns nrn InsfIfucIonnIIznr Ins nuovns rcfIcns do gosfIon oscoInr quo so Im- uIsnbnn. Ior ojomIo, so ugnn orquo so convoquon rounIonos do Consojo TocnIco nrn In dIscusIon y oI nnIIsIs do Ios robIomns o- dngogIcos, oro on vnrIns onfIdndos no so cuonfn con In normnfIvI- dnd nrn dIsonor doI fIomo nocosnrIo, ndoms do quo no oxIsfo snncIon nIgunn nrn quIonos so nIoguon n nrfIcInr. o osfn mnnorn, In nrfIcIncIon on Ins rounIonos coIogIndns no formn nrfo do In rosonsnbIIIdnd InsfIfucIonnI, sIno quo doscnnsn 8 "Un ejemplo es el hecho de que, para evaluar el PEC, en el Sistema de Evaluacin de Poltica Educativa se da seguimiento a las Metas Comprometidas a nivel sectorial: ME041, para 2004, consolidar el proyecto de gestin escolar en la educacin bsi- ca y extenderlo a todas las entidades federativas; ME042, para 2006, lograr la parti- cipacin de 50% de las escuelas de educacin bsica del pas en proyectos de trans- formacin de la gestin escolar; ME044, para 2006, lograr que 29 000 escuelas de educacin bsica desarrollen procesos de transformacin de su gestin; ME111, pro- mover la autoevaluacin escolar en los planteles de educacin bsica; ME112, a partir de 2002, emprender acciones para promover la participacin de las familias en la educacin bsica, con la participacin de las autoridades educativas estatales y las organizaciones de padres de familia; ME113, disear y ofrecer un curso nacional de capacitacin al ao a los maestros y directivos de educacin bsica para alentar y dirigir adecuadamente la participacin de las familias y la comunidad en la escuela; ME115, a partir de 2002, construir y poner en marcha indicadores para rendir cuentas a la sociedad sobre el desempeo de la educacin bsica y el logro educativo de los alumnos." (vase en www.sepe.sep.gob.mx) 37 Alguiennecesitaayuda? on unn docIsIon orsonnI. SIn Ios oIomonfos quo dnn soorfo InsfIfu- cIonnI n In frnnsformncIon do In gosfIon oscoInr, Ios rocosos do cnm- bIo quodnn sujofos n In voIunfnd orsonnI do quIonos In ImuIsnn on Ins oscuoIns y oxuosfos n dIIuIrso or dosnImo y nbnndono do quIo- nos sI so osfuorznn on nIgun momonfo (J. IzoIofn, 2004). 9 4. LA NECESIDAD DE INCORPORAR LA ASESORA PARA LA TRANSFORMACIN DE LA GESTIN ESCOLAR 1nJuJoIlenenIe, en loe lIinoe docndns nrondImos ms sobro Ios rocosos do cnmbIo on In gosfIon oscoInr. Hoy snbomos quo oI dIsono y In orIonfncIon do In InnovncIon on In gosfIon oscoInr y In formn on quo so fomnn Ins docIsIonos Inuyon rofundnmonfo on In ojocucIon do Ios rocosos do cnmbIo; quo In ImIomonfncIon dobo consIdornr Ios snboros do Ios mnosfros y Io quo sucodo on Ios confros oscoInros como unfo do nrfIdn; quo Ios cnmbIos fIonon cndn voz ms nIcnnco on cunnfo n In IncororncIon do un numoro crocIonfo do oIomonfos, do mnnorn hoIIsfIcn; quo Imorfn rosfnr nfoncIon nI confonIdo, nI rocoso y n Ins condIcIonos doI cnmbIo, y quo: las personas no aprenden ni logran cambios complejos dicindoles o mostrndoles qu deben hacer, sino que la transformacin es ms factible en la medida en que los interesados construyen, com- prenden y comparten nuevos aprendizajes y signicados (M. Fullan y Suzanne Stiegelbauer El cambio educativo. Gua de planeacin para maestros, p. 35). Isfos nrondIznjos, onfro ofros, confrIbuyoron on nuosfro con- foxfo n roconocor, dosdo In docndn do Ios novonfn, In nocosIdnd do Ir ms nII do In cnncIfncIon osfnndnrIzndn y doI ordonnmIonfo ros- crIfIvo nrn romovor rocosos do cnmbIo on Ins oscuoIns. In osfn cIrcunsfnncIn, Ios sorvIcIos y oI orsonnI do noyo foc- nIco odngogIco (ATI y oquIos focnIcos), rIncInIos modIndoros 9 J. Ezpeleta tambin seala que se ha impulsado cambios pedaggicos importantes y la transformacin de la gestin escolar, pero sin los necesarios cambios estructurales en la administracin del sistema educativo que les den soporte. . lo Ironefornocion ee ne focIiIle en lo neJiJo en que loe inIereeoJoe coneIru,en, conprenJen , conporIen nuetoe oprenJicojee , eigni[coJoe. 38 Alguiennecesitaayuda? onfro Ins oIIfIcns do In ndmInIsfrncIon y Ios confros oscoInros, co- brnron osocInI roIovnncIn nrn In ndmInIsfrncIon, uos so buscn- bn quo ofrocIornn noyo dIforoncIndo n dIrocfIvos y mnosfros on sus confros do frnbnjo, do ncuordo con sus nocosIdndos osocIfcns. o osfn mnnorn, y do formn nuInfInn, so fuo consfruyondo unn nocIon do nsosorIn osfrochnmonfo vIncuIndn con In InnovncIon on In gosfIon oscoInr, uos so ImuIsnbnn rocosos do InnovncIon nrn frnnsformnr In orgnnIzncIon y oI funcIonnmIonfo doI InnfoI n fn do gonornr mojoros condIcIonos nrn oI nrondIznjo, In onsonnnzn y oI frnbnjo on oI nuIn, nI mIsmo fIomo quo so romovIn In coInborn- cIon, oI dIIogo onfro nros y oI comromIso doI coIocfIvo doconfo. In nInbrns do AnfonIo IoIIvnr (2009): Los servicios de apoyo a las escuelas se convirtieron, a partir de los aos setenta, en un dispositivo necesario para asistir al profesora- do para promover la innovacin educativa. En paralelo a las nue- vas perspectivas de comprenderlas como organizaciones y lugares de trabajo, y de las lecciones aprendidas sobre cmo llevar a cabo el cambio en educacin, han surgido nuevos enfoques tericos y prcticas para entender el asesoramiento, que en una relacin de colaboracin con el profesorado contribuye a un desarrollo innovador del currculum y a dinamizar el desarrollo organizativo del establecimiento (A. Bolvar, "La escuela como comunidad pro- fesional de aprendizaje. Formacin docente y procesos de cambio educativo", en Seminario Internacional Itinerante Desarrollo de la Gestin Educativa en Mxico). Hoy, on MoxIco, como on ofros nIsos do AmorIcn !nfInn, In oeeeorio muosfrn muchns cnrns; con dIcho formIno so hnco roforon- cIn n rocosos do dIforonfo nnfurnIozn y objofIvos; nsI, osfo fIono dI- vorsns ncocIonos, sogun In ncfIvIdnd do Ios nsosoros, su ubIcncIon on In osfrucfurn oducnfIvn y su roIncIon y corcnnIn con Ins oscuoIns. A Io Inrgo do osfo y Ios sIguIonfos cnIfuIos, so usnn Ins nIn- brns oeeeor y oeeeoree nrn hnbInr fnnfo do nsosoros como do nsoso- rns, nsI como do orsonnI quo so ubIcn on zonns y socforos oscoInros, El compromiso docente y la colaboracin forman parte de una nocin de asesora vinculada con la innovacin en la gestin escolar. 39 Alguiennecesitaayuda? on jofnfurns do onsonnnzn, coordInncIonos y ofcInns rogIonnIos o confrnIos do Ins ndmInIsfrncIonos oducnfIvns, o nrn roforIrnos n orso- nnI do oducncIon osocInI quo nsosorn n doconfos on Ins oscuoIns o quo coordInn rogrnmns y royocfos, dosnrroIIn frnbnjos ncndomIcos on Ins InsfnncIns IsfnfnIos do IormncIon ConfInun, on Ios Confros do Mnos- fros o on In CoordInncIon IsfnfnI do Aoyo y SoguImIonfo (CIAS), orgnnIsmos crondos or In 6(3 nrn dnr noyo y soguImIonfo n Ins roformns currIcuInros, n roosIfo do In uIfImn !oformn InfogrnI do In IducncIon IsIcn (2009), quo focnIIzn su nfoncIon on oducncIon rImnrIn y romuovo oncuonfros onfro Ios uIfImos y rImoros grndos do Ios dIforonfos nIvoIos y modnIIdndos oducnfIvns. !n suorvIsIon fnmbIon onfrn on osfo gruo, uos dobo dosnrroIInr ncfIvIdndos do nsosorIn y ncomnnnmIonfo on Ins oscuoIns, nunquo su InforvoncIon so mnfIzn on In modIdn on quo os vIsfn como nuforIdnd or oI conjunfo do Ios rofosoros. Lo que consideramos hoy como asesoramiento no constituye un nico tipo de prcticas de apoyo, sino, ms bien, un conjunto he- terogneo de ellas que se desarrollan en diferentes escenarios y con propsitos, agentes y estrategias diversos, conformando una multiplicidad de contextos, enfoques y modelos. Pero no todas ellas desarrollan prcticas ni desempean roles que pudiesen de- nominarse con propiedad asesora. Desde esta perspectiva, como seala J. Dean (1997), resulta fcil cometer el error de hablar del ase- sor como si hubiese una imagen uniforme de lo que es e implica su trabajo. As, pues, es frecuente comprobar que sobre esta cuestin tambin existen ciertos desenfoques que nublan la comprensin y correcta ubicacin del asunto. (J. Domingo, "La asesora...", en Seminario Internacional Itinerante Desarrollo de la Gestin Educativa). 40 Alguiennecesitaayuda? Como homos vIsfo, oI nsosornmIonfo osf on rocoso do cons- fruccIon on nuosfro nIs l0 y, nunquo on fIomos rocIonfos rosurgIo nrn noynr In uosfn on rcfIcn do roformns currIcuInros, rogrn- mns, royocfos do InnovncIon on In gosfIon y ofros cnmbIos romo- vIdos or In ndmInIsfrncIon oducnfIvn, croomos quo hoy oxIsfo un osconnrIo oducnfIvo dIforonfo y ms comIojo quo hn gonorndo dos- concIorfo sobro sus roosIfos, confonIdos o ImIIcncIonos. o obsfnnfo quo on MoxIco confnmos con un documonfo quo dosdo oI nno 2005 (6(3) roono orIonfncIonos nrobndns or oI Consojo ncIonnI do AuforIdndos IducnfIvns (Connodu) nrn consfI- fuIr y oornr Ios sorvIcIos do nsosorIn n Ins oscuoIns, convIono dIn- Iognr confInunmonfo sobro nsocfos quo son fundnmonfnIos nrn nvnnznr on su consfruccIon, uos nuosfro sIsfomn oducnfIvo dIsono do unn frnnjn do ms do 50 000 rofosoros ubIcndos on Ins suorvI- sIonos, Ios oquIos y Ins mosns focnIcns, nsI como on Ios Confros do Mnosfros quo roquIoron In confrIbucIon do fodos Ios InvoIucrndos nrn nvnnznr on In roconcofunIIzncIon do sus funcIonos. Quo uodo obfonorso do In nsosorIn y Ios sorvIcIos do no- yo n Ins oscuoIns`, como hnn do coordInnrso nrn ovIfnr omnI- mos, vncIos y domnndns oxcosIvns n dIrocforos y rofosoros`, quo cnrncforIsfIcns hnn do fonor oI sorvIcIo do nsosorIn y sus ngonfos nrn quo ronImonfo noyon n dIrocforos y mnosfros on In mojorn oducnfIvn` A In voz quo so vn orfInndo In funcIon do Ios nsosoros on In os- frucfurn oducnfIvn doI sIsfomn, os Imorfnnfo rooxIonnr sobro quo os y quo no os In nsosorIn; quo ImIIcncIonos fIono nrn Ios nsosoros, Ios nsosorndos, nrn In orgnnIzncIon y gosfIon do In oscuoIn; como so roIncIonn con In suorvIsIon, In jofnfurn oscoInr y In do onsonnnzn; como con Ios Confros do Mnosfros y Ins rouosfns do formncIon 10 En este documento hablamos de la asesora concebida como un servicio de apoyo ex- terno a las escuelas, lo que no excluye la necesidad de que personal del plantel (equipo directivo, coordinadores acadmicos, de grado, ciclo o de academia y profesores en general) asuma funciones de dinamizacin y facilitacin del desarrollo y mejora de la escuela. Como apoyo externo, que es consultado o llamado en determinados momentos y ante problemas especcos, tiene el peligro de quedar connado a un papel marginal, perifrico al desarrollo del establecimiento como organizacin (S. Antnez, 2006). Los Centros de Maestros buscan mejorar las prcticas educativas de los profesores mediante una formacin continua de calidad. 41 Alguiennecesitaayuda? confInun; cuI y como hn do sor oI noI do quIon nsosorn; cuI os su mbIfo do InuoncIn y rosonsnbIIIdnd; cundo y sobro quo confonIdos hn do nsosornr; sI so dosnrroIIn su ncfuncIon roforonfomonfo on Ios confros oscoInros, on Ins nuIns o Iojos do osfos; hnsfn quo unfo hn do InforvonIr dIrocfnmonfo con oI coIocfIvo doconfo; sI dofno oI nso- sor on quo noynr n Ios mnosfros o Io hnco junfo con Ios nsosorndos; sI nfIondo Ins rIorIdndos do In ndmInIsfrncIon oducnfIvn y do Ios nsosorndos o rIvIIogIn nIgun nsocfo, ofcoforn. 5. DESDE QU PERSPECTIVA DE ASESORA ESTAMOS HABLANDO? 1n loe eiguienIee prrofoe rosonfnmos nIgunns rooxIonos con In fnnIIdnd do confrIbuIr n In consfruccIon do In nocIon do nsosorIn y su onfoquo. El foco de la asesora es la mejora del aprendizaje de los estudiantes !n nsosorIn quo hoy roquorImos so confrn on oI nucIoo do In mojorn oducnfIvn, os docIr, on In onsonnnzn, oI nrondIznjo y oI frnbnjo on oI nuIn, nsI como on Ins condIcIonos do orgnnIzncIon y gosfIon quo Io fn- vorozcnn y hngnn osIbIo. Su rIncIIo, fn y rnzon do sor os mojornr oI nrondIznjo do Ios osfudInnfos (6(3, 2005). SIfun sus osfuorzos on nsosornr nrn forfnIocor oI frnbnjo on oI nuIn, Ios modos do onsonnr, oI nrondIznjo do Ios nIumnos y do Ios mnosfros, In gosfIon y oI nm- bIonfo oscoInr, rIorIznndo su nfoncIon on Io quo Ios nfocfn do mnno- rn ms corcnnn y dIrocfn. El horizonte de la asesora es la mejora de la calidad con equidad !n nsosorIn quo hoy roquorImos roconoco quo Ins oscuoIns son orgn- nIzncIonos vIvns, dInmIcns, quo no ormnnocon nuncn IgunI y quo, nunquo son ImorcofIbIo n sImIo vIsfn, fIondon n mojornr o n osfnn- cnrso (M. IuIInn y S. SfIogoIbnuor, l99?). Ior oIIo, ndoms do confrnr su nfoncIon on In mojorn doI nrondIznjo y sus rosuIfndos, rIvIIogIn In nfoncIon n socforos do obIncIon y oscuoIns ubIcndos on confoxfos Io oeeeorio que Io, requerinoe ee cenIro en el ncleo Je lo nejoro eJucoIito, ee Jecir, en lo eneeonco, el oprenJicoje , el IroIojo en el oulo, oei cono en loe conJicionee Je orgonicocion , geeIion que lo fotoreccon , Iogon poeiIle. 42 Alguiennecesitaayuda? dosfnvornbIos, dondo frocuonfomonfo, or osfo hocho, rosonfnn dof- cIoncIns o osfn on confInuo rIosgo y fondoncIn n ofrocor un sorvIcIo do bnjn cnIIdnd. Las personas que no dominan las habilidades que imponen los grupos ms privilegiados son las que corren el riesgo de quedar excluidas de los diferentes mbitos de la sociedad actual. La edu- cacin, al proporcionar el acceso a los medios de informacin y de produccin, se est convirtiendo en un elemento clave que dota de oportunidades y contribuye a la equidad, o bien, que agudiza situaciones de exclusin (P. Murillo, "El proyecto institucional: ri- tual burocrtico o estrategia para la gestin escolar?", p. 265). Ior fnnfo, In nsosorIn quo hoy roquorImos no Iordo do vIsfn quo, nrn hncor osIbIo quo fodos Ios nIumnos ojorznn su dorocho n unn buonn oducncIon y n unn vIdn fufurn do cnIIdnd, os nocosnrIo confnr con buonns oscuoIns nrn fodos (!. nrIIng-Hnmmond, 2002), or Io quo os IndIsonsnbIo rodobInr osfuorzos y rIorIznr In nfon- cIon modInnfo In nsosorIn y oI ncomnnnmIonfo on Ins oscuoIns y comunIdndos quo ms Io nocosIfnn. La asesora pasa por la reexin-formacin-accin de los maestros IxIsfo unn corroIncIon sIgnIfcnfIvn y osIfIvn onfro In cnIIdnd doI rofosorndo y Ios Iogros do Ios nIumnos, y osfn corroIncIon os, n su voz unn do Ins dImonsIonos Infornns n In oscuoIn quo oxIIcn oI rondI- mIonfo do Ios osfudInnfos, nsI como Ios rocosos quo Iogrnn nrfIcuInr Ios mnosfros n nrfIr do In rooxIon sobro sus rcfIcns con Imncfo on sus nccIonos cofIdInnns (A. IoIIvnr, 2009). Aunquo oI nrondIznjo oscoInr (sIsfomfIco o InfoncIonnImonfo formuIndo) osf nsocIndo n muIfIIos fncforos do dIvorsn nnfurnIozn quo oscnnn doI mbIfo do nfoncIon do Ios mnosfros (como dosInfo- grncIon fnmIIInr y dosnufrIcIon, onfro ofros), no cnbo dudn do quo su cnIIdnd doondo do In mnnorn como osfos frnbnjnn con Ios nIumnos on oI nuIn y on In oscuoIn, doI sonfIdo y Iugnr quo dIchos fncforos Una de las tareas fundamentales de la asesora es promover que los alumnos tengan una educacin de calidad. 43 Alguiennecesitaayuda? fIonon on su quohncor dInrIo y do Ios ofocfos do fodo oIIo on Ios rosuI- fndos. Ior oso, In nsosorIn quo hoy roquorImos movIIIzn y ofoncIn Ios snboros y Ins oxorIoncIns do dIrocfIvos y doconfos modInnfo oI nnIIsIs do Ios robIomns quo nfronfnn on oI confro oscoInr (nrondI- znjo sIfundo) nrn mIrnr y mojornr confInunmonfo su Inbor. La asesora est dirigida al desarrollo profesional de los individuos y al fortalecimiento del centro escolar !os cnmbIos on oI nuIn no so uodon mnnfonor do modo confInuo n monos quo osfon sosfonIdos or un oquIo y oI frnbnjo coIocfIvo doI confro oscoInr (A. IoIIvnr, 2004). Ior oIIo, Innfonmos quo In nsoso- rIn so onfocn on oI nuIn, on oI frnbnjo IndIvIdunI doI doconfo, sIn oI- vIdnr quo Ins formns do roIncIon, orgnnIzncIon, vnIoros onfondIdos y cosfumbros osfnbIocIdns or fodos on In oscuoIn uodon osIbIIIfnrIo o IImIfnrIo. AsImIsmo, roconocomos quo Ios robIomns do nrondIznjo son comIojos y quo su soIucIon no doondo do In nccIon do un soIo mnosfro; sI bIon roquIoro oI osfuorzo IndIvIdunI, fnmbIon nocosIfn Ios ncuordos y oI frnbnjo coIocfIvo nrn consfruIr confInunmonfo In IndIsonsnbIo cohoroncIn Infornn quo fncIIIfo oI nrondIznjo do Ios nIumnos n Io Inrgo do sus osfudIos, sIn Imorfnr oI grndo, In nsIg- nnfurn o oI mnosfro on furno. Ior oIIo, In nsosorIn quo hoy roquorI- mos, ndoms do nfondor oI nuIn como nucIoo do In mojorn, combInn sus osfuorzos dIrIgIondoso nI conjunfo do Ios mnosfros y ofoncIn oI nufodosnrroIIo IndIvIdunI nI vIncuInrIo con oI do In oscuoIn como or- gnnIzncIon; do nhI quo os dosonbIo quo so IIovo n cnbo cndn voz ms on Ins oscuoIns y dosdo Ins oscuoIns. La asesora es diferenciada, tanto como los problemas y necesidades que atiende !n InvosfIgncIon oducnfIvn rofuorzn Io quo snbomos or oxorIon- cIn: quo cndn oscuoIn os un mundo, fnnfo or su roIn hIsforIn como or In do su gonfo, y su nIvoI y modnIIdnd oducnfIvn. AsImIs- mo, nos muosfrn quo Ios confros oscoInros son orgnnIzncIonos dIn- mIcns y comIojns, dondo In fnron odngogIcn cooxIsfo con fnrons 44 Alguiennecesitaayuda? ndmInIsfrnfIvns, oIIfIcns y InbornIos, cosfumbros, vnIoros onfon- dIdos, formns do roIncIon, osncIos do odor, ofc., Ios cunIos on su conjunfo confgurnn unn dInmIcn muy nrfIcuInr do su gosfIon on In quo so conjugnn Ins domnndns oxfornns con Ins nocosIdndos y domnndns roIns. o nhI quo, nunquo on dos o ms InnfoIos os- coInros so mnnIfosfo un mIsmo conjunfo do robIomns, In nsosorIn quo hoy roquorImos Ios nfIondn dIforoncIndnmonfo, roconocIondo y ofoncInndo sus oxorIoncIns y snboros. La asesora es un proceso convenido, aceptado por mutuo acuerdo !n nsosorIn no os osIbIo sIn oI consonfImIonfo mufuo, dndo quo so bnsn on oI dIIogo, on In InfornccIon, In cunI soIo so Iogrn con In nr- fIcIncIon do nsosoros y nsosorndos. In osfn fnron, buonn nrfo doI fIomo so InvIorfo on rocosos confInuos do nogocIncIon, orsunsIon, rofronIImonfncIon y roconsfruccIon do sIgnIfcndos. La asesora implica conocimiento. Nadie puede orientar sobre lo que desconoce !n nocosIdnd do confnr con nIfornnfIvns nrn mojornr In cnIIdnd oducnfIvn hn cnIdo on In busquodn do soIucIonos cnsI mgIcns, uos so rofondo Iogrnr cnmbIos rofundos y fundnmonfnIos on oco fIom- o y muchns vocos sIn InformncIon. o nhI quo In nsosorIn son vIsfn como unn nccIon ms quo so dosnrroIIn nI IIognr nI Iugnr, sIn cono- cImIonfo sobro Io quo sucodo y sIn InnoncIon. Isfo hn do ovIfnrso sIomro, uos nndIo uodo soIucIonnr Ios robIomns quo dosconoco; quo no osf onforndo do Io quo ronImonfo sucodo on Ins oscuoIns, do sus nocosIdndos y como so frnbnjn dIn n dIn. SI no so conoco, sobro quo so Innon In nsosorIn`, cuI odrIn sor su unfo do nrfIdn o cuIos sorInn sus confonIdos` o nhI quo un rImor oIomonfo nrn nsosornr os conocor, IdonfIfcnr nocosIdndos do noyo, snboros, con- foxfo, cIrcunsfnncIns, oxorIoncIns rovIns, ofcoforn. Ioro no so frnfn soIo do conocor In sIfuncIon y Ios robIomns do Ios nsosorndos, sIno fnmbIon doI conocImIonfo y do In comron- sIon rofundn do Ins orIonfncIonos oducnfIvns, como Ios Innos y Ios Io oeeeorio no ee poeiIle ein el coneenIinienIo nuIuo, JoJo que ee Ioeo en el Jilogo, en lo inIeroccion, lo cuol eolo ee logro con lo porIicipocion Je oeeeoree , oeeeoroJoe. 45 Alguiennecesitaayuda? rogrnmns do osfudIo do oducncIon bsIcn, Ios mnforInIos do noyo n In onsonnnzn, Ios rogrnmns do noyo quo ofroco In ndmInIsfrncIon, Ins InsfnncIns quo nos brIndnn formncIon, onfro ofros; do fnI mnnorn quo fnmbIon so cInrIfquo oI roforonfo quo consfIfuyo oI unfo do IIogn- dn doI rocoso do nsosorIn, oIomonfo fundnmonfnI nrn su InnoncIon y dosnrroIIo. La asesora implica acompaamiento !n rosoncIn doI nsosor on Ios momonfos cInvo do frnbnjo do Ios nso- sorndos osIbIIIfn oI roconocImIonfo do Ios robIomns quo nfronfnn Ios mnosfros y confrIbuyo n onconfrnr soIucIonos modInnfo unn roIn- cIon do coInborncIon. Acompaar es ir al lado del otro, no tirar de un extremo de una cuerda o proyecto para que otros vayan detrs realizando las ideas y decisiones de otros; eso sera arrastrar. Tampoco es empujarlo para luego contemplar cmo le va (S. Antnez, La asesora a las escuelas. Reexiones para la mejora educativa y la formacin con- tinua de los maestros, p. 57). La asesora implica un conocimiento profundo de la cotidianidad escolar y de su contexto. 46 Alguiennecesitaayuda? Aconpoor, sogun oI dIccIonnrIo, os un vorbo frnnsIfIvo, os docIr, unn nccIon quo nsn o so frnnsforo do un sujofo n ofro, or ojomIo: ncomnnIo n In uorfn (n oI o oIIn, como sujofo). AsImIs- mo, ImIIcn osfnr corcn, n un Indo; oro nuncn Innfon In Idon do fu- sIon o susfIfucIon. Isfns dofnIcIonos nyudnn n comrondor quo, on oI confoxfo do In nsosorIn, oconpoor so roforo n osfnr junfo n Ios rofosoros y n Ios dIrocforos nrn mnnfonor unn coInborncIon cndn voz ms corcnnn n sus nocosIdndos y robIomns. La asesora es un proceso que se desarrolla entre colegas !n nsosorIn os osIbIo sI, y soIo sI, so Iogrn osfnbIocor un cIImn do coInborncIon on oI quo Ins jornrquIns ncndomIcns o rofosIonnIos no doformInon oI crIforIo do nuforIdnd quo rIgo In roIncIon. So frnfn do Ir hombro con hombro y no rocurrIr nI ojorcIcIo doI odor nrn fomnr docIsIonos on In coInborncIon rofosIonnI. o oIvIdomos dos condIcIonos quo hnn do osfnr sIomro rosonfos on In nsosorIn: In coInborncIon rofosIonnI onfro IgunIos, nrn ofoncInr cnncIdndos y In consfruccIon do nuovos nrondIznjos. 47 Alguiennecesitaayuda?