You are on page 1of 47

Alguiennecesitaayuda?

Asesora para la gestin y la mejora educativa


Cuauhtmoc Guerrero (coord.), Oralia Bonilla, Hctor Gutirrez, Marco Santilln, Jess Moreno y Lilia Antonio
Con prlogo de Jess Domingo Segovia
ges t i n educ at i va
IdIcIonos SM so comInco on ubIIcnr In coIoccIon 6RPRV
PDHVWU V,
*
cuyos fIfuIos osfn dIrIgIdos n un ubIIco nmIIo y vor-
snn sobro fomns roIncIonndos con In dIdcfIcn, In rooxIon odngogI-
cn y In gosfIon oducnfIvn.
SI bIon osfn coIoccIon fuo concobIdn rImordInImonfo nrn Ios
doconfos on sorvIcIo, Ins fomfIcns quo nbnrcn fnmbIon uodon sor
doI Inforos do mnosfros on formncIon, osfudInnfos do odngogIn, nu-
forIdndos oducnfIvns, ndros y mndros do fnmIIIn, InvosfIgndoros,
romoforos do Iocfurn y, on gonornI, nrn fodns nquoIIns orsonns
Inforosndns fnnfo on comrondor y rofundIznr on nsocfos oducnfI-
vos unfunIos como on Iogrnr nvnncos sIgnIfcnfIvos on In oducncIon.
!no do Ios fnos do In coIoccIon os IdonfIfcnr oxorIoncIns do In-
vosfIgncIon o InnovncIon oducnfIvn dosnrroIIndns on MoxIco, con objofo
do dnrIos unn dIfusIon nmIIn, uos nunquo Ins hny do grnn cnIIdnd
o ImorfnncIn nrn oI rumbo do nuosfrn oducncIon, sus rosuIfndos no
so conocon on oI confoxfo oscoInr y ormnnocon soIo on Ios cIrcuIfos
ms osocInIIzndos. Isfn fnIfn do dIfusIon ocurro or dIvorsns rnzo-
nos, unn do oIIns os oI rofo quo onfrnnn dIvuIgnr oI conocImIonfo, os
* Ediciones SM refrenda a los maestros y las maestras su compromiso por la equidad de
gnero, el cual se expresa en el logotipo de esta coleccin, pero con el n de favorecer la
uidez de la lectura se utilizarn formas masculinas y genricas del lenguaje a partir del
primer captulo de este libro.
CoIoccIon
Somos mnosfr s
docIr, onor on Iongunjo IInno Io comIojo. In osfo sonfIdo, un conjunfo
do roosIfos hnn guIndo In concocIon y oI dosnrroIIo do cndn fIfuIo:
roorcIonnr n Ios doconfos on sorvIcIo rocursos quo orIonfon su
rcfIcn on oI nuIn, nsI como horrnmIonfns nrn oI nnIIsIs y oI
dosnrroIIo do rouosfns Innovndorns on In oscuoIn;
documonfnr oxorIoncIns odngogIcns oxIfosns;
osfnbIocor Ins bnsos foorIcns do osfrnfogIns quo hnn robndo su
ofcncIn on oI snIon do cInsos y fuorn do oI;
ImuIsnr In dIscusIon y oI dIIogo nbIorfo onfro fodos Ios ncforos
doI mbIfo oducnfIvo ncorcn do fomns do Inforos.
Inrn Iogrnr osfo nmbIcIoso objofIvo, (GLFLRQHV 60 hn osfn-
bIocIdo unn nIInnzn osfrnfogIcn con orgnnIzncIonos o InsfIfucIonos
ncndomIcns do grnn rosfIgIo y comromIso con In oducncIon; nIInn-
zn quo so hn concrofndo on In croncIon do un consojo odIforInI do In
coIoccIon y do un comIfo odIforInI nrn cndn unn do Ins cunfro sorIos
quo In conformnn: !ocfurn y IscrIfurn, coordInndn or AImn Cn-
rrnsco AIfnmIrnno, n cnrgo doI Consojo IuobIn do !ocfurn; Insonnr
y Arondor, coordInndn or nvId IIock SovIIIn, bnjo In fufoIn doI
onrfnmonfo do InvosfIgncIonos IducnfIvns doI CInvosfnv; ConvI-
voncIn IscoInr, coordInndn or CocIIIn IIorro y MIguoI Inzdrosch
y nusIcIndn or In !od !nfInonmorIcnnn do ConvIvoncIn IscoInr; y
CosfIon IducnfIvn, coordInndn or OrnIIn IonIIIn, InIcInfIvn doI co-
IocfIvo AsosorIn o InnovncIon IducnfIvn.
6RPRV PDHVWU V os rosuIfndo doI frnbnjo do muchns or-
sonns. A fodns oIIns, (GLFLRQHV 60 ngrndoco su coInborncIon; on
nrfIcuInr n In mnosfrn AIbn MnrfInoz OIIvo, mIombro doI consojo
odIforInI, quIon con su oxorIoncIn y conocImIonfos hn confrIbuIdo n
dnr formn n osfn coIoccIon.
6RPRV PDHVWU V quIoro norfnr on un momonfo on quo oI
cnmbIo os cunIIdnd do In vIdn oscoInr. Isornmos quo cndn IIbro
cum In con Ios objofIvos quo nos homos frnzndo.
IIIsn IonIIIn !Ius
CoordInndorn do In coIoccIon Somos mnosfr s
osdo In docndn do Ios novonfn, In frnnsformncIon do In gos-
fIon on Ins InsfIfucIonos oducnfIvns hn osfndo rosonfo on Ins oIIfIcns
do MoxIco y AmorIcn !nfInn y so hn vIncuIndo osfrochnmonfo con In
mojorn do In cnIIdnd on In oducncIon.
TrndIcIonnImonfo, In gosfIon so hnbIn confrndo on orIonfn-
cIonos y rouosfns nrn oI dosnrroIIo do dIsfInfns modnIIdndos do
ovnIuncIon y InnoncIon, nsI como nrn forfnIocor In coInborncIon, In
funcIon dIrocfIvn y In roIncIon con In comunIdnd.
Con IndoondoncIn do sus nIcnncos y IImIfos, In mnyorIn do Ins
rImorns rouosfns do gosfIon concIbIo n Ios mnosfros y dIrocforos
como rofngonIsfns; ms ndoInnfo confro su nfoncIon on Ios nsosoros,
suorvIsoros do zonn y do socfor, nsI como on Ios funcIonnrIos do In
ndmInIsfrncIon ubIIcn, dosfncnndo n In gosfIon InsfIfucIonnI como unn
condIcIon nocosnrIn nrn mojornr oI funcIonnmIonfo do Ins oscuoIns.
!n gosfIon oducnfIvn, como roforoncIn nrn Iogrnr nvnncos on
oI mbIfo do In oducncIon, hn dndo Io n dIvorsns oxIorncIonos con-
cofunIos y n In rovIsIon do documonfos roscrIfIvos quo so bnsnn
on modoIos do gosfIon do cnIIdnd y gosfIon osfrnfogIcn y quo Inn-
fonn In roconsfruccIon do Ios confonIdos y nuovns orsocfIvns do In
gosfIon ubIIcn. SIn ombnrgo, os dIfIcII onconfrnr un cuoro bsIco
do concofos consonsundos fnnfo or ncndomIcos como or mnosfros
n osnr do sor un fomn crucInI.
SorIo CosfIon
IducnfIvn
AI hnbInr do CosfIon IducnfIvn so dIsfInguon dIforonfos nI-
voIos do In ronIIdnd cuyos robIomns son nnnIIzndos dosdo In nocIon
do gosfIon. Ior osfn rnzon, convIono ncInrnr oI sIgnIfcndo do nIgunos
concofos ufIIIzndos on Ios fIfuIos do osfn sorIo.
Ior JHVWLyQHGXFDWLYD so dosIgnnn Ins rcfIcns do conduccIon,
gobIorno y orgnnIzncIon do Ios rocosos oducnfIvos quo, or su ro-
bIomfIcn, nbnrcnn fnnfo Ios rocosos oscoInros como Ios do In ndmI-
nIsfrncIon oducnfIvn y Ios do In socIodnd on gonornI.
*HVWLyQLQVWLWXFLRQDO so ufIIIzn nrn dosIgnnr Ins rcfIcns vIsI-
bIos on Ios dIsfInfos nIvoIos do In ndmInIsfrncIon y quo nyudnn n cons-
fruIr Ins condIcIonos nrn oI funcIonnmIonfo y gosfIon do Ins oscuoIns.
So donomInn JHVWLyQ HVFRODU n Ins rcfIcns do orgnnIzncIon y
gobIorno do Ins oscuoIns roIncIonndns con In conduccIon doI InnfoI or
nrfo do Ios dIrocforos y mnosfros. Isfns so obsorvnn on In dofnIcIon
do rIorIdndos, fomn do docIsIonos, rocosos do ovnIuncIon y ofrns quo
IncIdon do mnnorn dIrocfn on oI rocoso onsonnnzn-nrondIznjo.
!n sorIo *HVWLyQ(GXFDWLYD so hn confrndo on In gosfIon os-
coInr con In orsocfIvn do quo su omorgoncIn concofunI nrfo do In
nocosIdnd do nrfIcuInr Ins nccIonos nrn oI Iogro oducnfIvo. Abordn
Ins condIcIonos do funcIonnmIonfo y orgnnIzncIon do Ins InsfnncIns
do gobIorno do Ins oscuoIns (dIrocforos y mnosfros), oro fnmbIon In-
cororn n un gruo ms nmIIo quo IncIdo on Ios rocosos oscoInros,
onfro oIIos, jofos do socfor y do onsonnnzn, suorvIsoros, nsosoros y
oquIos focnIcos do confros do mnosfros.
A nrfIr do Ins funcIonos do cndn ncfor oducnfIvo so rofondo
nbonnr n In nrfIcuIncIon do sus fnrons, ofocfunr rocosos do ncomn-
nnmIonfo y nsosorIn nrn mnosfros y dIrocforos, fomnr docIsIonos co-
IocfIvns con bnso on Ins nocosIdndos do cndn confoxfo do frnbnjo y dos-
cnrfnr fnrons oxcosIvns y dosconocfndns do In Inbor doconfo.
Isornmos quo osfn sorIo noyo In nccIon do quIonos so roocu-
nn or documonfnr y dIfundIr oxorIoncIns, rouosfns, nvnncos y II-
mIfos do nccIon confrndos on In mojorn do In gosfIon.
OrnIIn IonIIIn Iodrozn
CoordInndorn do In sorIo CosfIon IducnfIvn
Alguien necesita ayuda?
Asesora para la gestin y la mejora educativa
Cuauhtmoc Guerrero Araiza (coord.), Oralia Bonilla Pedroza,
Hctor Gutirrez Garca, Marco Vinicio Santilln Badillo,
Jess Moreno Jimnez, Lilia Antonio Prez
Primera edicin, 2011
D. R. SM de Ediciones, S.A. de C.V., 2011
Magdalena 211, Colonia del Valle, 03100, Mxico D. F.
Tel: (55) 1087 8400
www.ediciones-sm.com.mx
ISBN (coleccin) 978-607-471-621-4
ISBN (obra) 978-607-471-846-1
Miembro de la Cmara Nacional de la Industria Editorial Mexicana
Registro nmero 2830
No est permitida la reproduccin total o parcial de este libro ni su tratamiento
informtico ni la transmisin de ninguna forma o por cualquier medio, ya sea
electrnico, mecnico, por fotocopia, por registro u otros mtodos, sin el
permiso previo y por escrito de los titulares del copyright.
La marca Ediciones SM es propiedad de la Fundacin Santa Mara.
Prohibida su reproduccin total o parcial.
Impreso en Mxico/Printed in Mexico
COORDINADORA DE LA COLECCIN SOMOS MAESTR S
Elisa Bonilla Rius
(DIRECTORA DE CONTENIDOS Y SERVICIOS EDUCATIVOS DE EDICIONES SM)
CONSEJO EDITORIAL DE LA COLECCIN SOMOS MAESTR S
David Block Sevilla, Oralia Bonilla Pedroza, Elisa Bonilla Rius,
Alma Carrasco Altamirano, Cecilia Fierro Evans, Alba Martnez Oliv
SECRETARIA TCNICA DEL CONSEJO EDITORIAL
Cecilia Eugenia Espinosa Bonilla
(GERENTE DE PUBLICACIONES Y SERVICIOS PARA MAESTROS DE EDICIONES SM)
COORDINADORA DE LA SERIE GESTIN EDUCATIVA
Oralia Bonilla Pedroza
COMIT EDITORIAL DE LA SERIE GESTIN EDUCATIVA
Lilia Antonio Prez, Serafn Antnez Marcos,
Oralia Bonilla Pedroza, Jess Domingo Segovia,
Justa Ezpeleta Moyano, Cuauhtmoc Guerrero Araiza,
Hctor Gutirrez Garca, Pedro Gabriel Jimnez Torres,
Jess Moreno Jimnez, Marco Vinicio Santilln Badillo,
Blanca Patricia Silva Garca
REVISIN TCNICA
Alberto Minakata Arceo
COORDINACIN DE LA EDICIN
Flix Cern Escobar
EDICIN
Mara del Rosario Garca Barrera
CORRECCIN
Abdel Lpez Cruz (coordinacin),
Guadalupe Casillas Gmez,
Joel Sols Vargas
DIRECCIN DE ARTE Y DISEO DE LA COLECCIN
Quetzatl Len Calixto
DIAGRAMACIN
Dora Maritza Garduo
COORDINACIN DE IMAGEN
Ricardo Tapia Garca
ICONOGRAFA
Elia Prez Prez
FOTOGRAFA
Innovacin y Asesora Educativa, A. C.,
Archivo SM, 2011 Thinkstock,
2011 Carlos A. Vargas
PRODUCCIN
Carlos Olvera Ramrez, Teresa Amaya Rodrguez
gest i n educat i va
AIguIon
nocosIfnnyudn`
AsosorIn nrn In gosfIon y In mojorn oducnfIvn
AIguIon
nocosIfnnyudn`
AsosorIn nrn In gosfIon y In mojorn oducnfIvn
Cuauhtmoc Guerrero Araiza (coord.)
Oralia Bonilla Pedroza
Hctor Gutirrez Garca
Marco Vinicio Santilln Badillo
Jess Moreno Jimnez
Lilia Antonio Prez
gest i n educat i va
1RVHSXHGHHQVHxDUQDGDDXQKRPEUH
VyORVHOHSXHGHD\XGDUDHQFRQWUDUODUHVSXHVWDGHQWURGHVt
CA!I!IO CA!I!II
I!!OCO ...................................................................................................... l5
IT!O!CCI ............................................................................................... 23
CAIT!!O I. *(67,1<$6(625$$/$(6&8(/$&225'(1$'$6
3$5$/$1$9(*$&,1 ................................................................ 2?
l. SOI!I !A CISTI ISCO!A! ............................................................... 2?
2. !AS IICIATIVAS I IO!TICA I!CATIVA IA!A T!ASIO!MA!
!A CISTI ISCO!A! .......................................................................... 29
3. A!C!OS AI!IIZAJIS OITIIOS ................................................... 32
4. !A ICISIA I ICO!IO!A! !A ASISO!A IA!A !A T!ASIO!MACI
I !A CISTI ISCO!A! ..................................................................... 3?
5. ISI Q!I II!SIICTIVA I ASISO!A ISTAMOS HAI!AO` ................4l
CAIT!!O II. &217(1,'2<6(17,'2'(/75$%$-2&2/(*,$'2 .................... 49
l. !A CO!ICIA!IA COMO I!OCISO O!CAIZATIVO A!!IIO!
I! !OC!O I!CATIVO ........................................................................ 50
2. !A ASISO!A IA!A !A MIJO!A I !A ISIAZA Y I! AI!IIZAJI
I I! A!!A .........................................................................................58
CAIT!!O III. /$$6(625$$/',5(&725(1/$*(67,1(6&2/$5 .............. ?3
l. ATI !OS COI!ICTOS: I!OIICIA! ! C!IMA !AIO!A!
IA!A I! T!AIAJO CO!ICIAO ...............................................................?6
2. ATI !A CA!CA I!!OC!TICA: IO!TA!ICI! !A CISTI
I S MISMO ....................................................................................... 8l
ConfonIdo
3. !A CO!CCI I! COSIJO TICICO .............................................. 85
4. OT!OS MIITOS I AIOYO A! I!ICTO! .............................................. 8?
CAIT!!O IV. )250$&,1'2&(17(<$6(625$3$5$/$0(-25$
'(/$(6&8(/$ ....................................................................... 93
l. !OS I!OI!IMAS COTIIAOS: I!TO I IA!TIA IA!A
!A IO!MACI OCITI ..................................................................... 96
2. IXI!ICITA! !A I!CTICA: !III!ITI ISICO IA!A !A IO!MACI
I!OIISIOA! ...................................................................................... 98
3. !A TIO!A: ISIIJO IA!A !A !IVISI C!TICA I !A I!CTICA
I!OIISIOA! ................................................................................... l0l
4. I! I!OCO IT!I CO!ICAS: ISIOSITIVO IA!A VA!O!A!,
CII!A! Y A! SIC!IMIITO A I!OI!ISTAS I T!AIAJO .................... l05
5. !A IO!MACI I SIT!: A!TI!ATIVA IA!A !A IO!MACI OCITI
O!IITAA A !A MIJO!A I!CATIVA .................................................. lll
AIIICI ................................................................................................... ll5
!II!IXIOIS IIA!IS ......................................................................... ll5
III!IOC!AIA ............................................................................................. ll?
15 Alguiennecesitaayuda?
Cunndo so comIofn do mnnorn ncofnbIo oI cIcIo do In osco-
InrIzncIon, surgon nuovns nocosIdndos y domnndns ncndomIcns on
un sogundo nIvoI. AsI so dosnrroIIo oI rocoso do forfnIocImIonfo
do In oducncIon ubIIcn on MoxIco, In cunI so Innfoo rofos InoIu-
dIbIos do cnIIdnd y oquIdnd doI sIsfomn, fnnfo on oI ordon fodornI
como osfnfnI, nogndos n Ios rocosos do nrondIznjo y onsonnnzn.
urnnfo su ronIIzncIon so romovIoron normns y osfrucfurns do
noyo, y so dIsonnron Innos y nccIonos quo, sIn dudn, sIrvon nrn
ImrImIr cIorfo dInnmIsmo on oI sIsfomn; sIn ombnrgo, nun quodn
mucho or rocorror.
!os suuosfos focnIcos InIcInIos y do dIvuIgncIon do Ins rofor-
mns no formInnron do sor rosuosfn, como fnmoco Ins InIcInfIvns
unfunIos nIsIndns. !Idnmonfo y con doscnInbros, uos In ronII-
dnd os fozudn, nrondImos quo oI cnmbIo os ms comIojo quo unn
sImIo frnnsosIcIon do Idons o InnfonmIonfos nrn coInr y nII-
cnr; o quo confnr on quo Ios mnosfros y Ins oscuoIns roInvonfon so-
Ios oI fuogo.
IuIInn (200?) nos ndvIorfo quo oI cnmbIo cobrn sonfIdo nrn
quIon Io romuovo on In rcfIcn. Inrn oIIo os nocosnrIo confnr con
oI noyo oxIIcIfo do coIogns crIfIcos quo nyudon n ofoncInr y mnn-
fonor rocosos do frnnsformncIon on confoxfos nrfIcuInros, donfro
Prlogo
16 Alguiennecesitaayuda?
do unn cuIfurn do coInborncIon y do ovnIuncIon nrn modIfcnr In
ronIIdnd y con In gnrnnfIn doI buon nrondIznjo nrn fodos.
Con bnso on osfo InnfonmIonfo so nIIcnron dInmIcns con oI
fn do roonsnr Ios sorvIcIos do noyo y romovor nccIonos do nsoso-
rIn nrn quo Ios confros oducnfIvos comunIdndos do nrondIznjo
fomnrnn In InIcInfIvn y oI rumbo doI cnmbIo. MoxIco no fuo njono n
osfos rocosos y rocorrIo sus cnmInos; n vocos, nI mnrcnr rumbos
nrfIcuInros y, ofrns, nI romovor nIIcncIonos quo no formInnbnn
do oncnjnr on Ios nuovos norfos gnrnnfIsfns do oquIdnd y ncordos con
Ins IoccIonos nrondIdns doI cnmbIo.
In osfo confoxfo nncIo, con fuorzn o InIcInfIvn roIns, un
muy Inforosnnfo movImIonfo IocnI, nusIcIndo or In nsocIncIon In-
novncIon y AsosorIn IducnfIvn. o osfo modo, so dosnrroIInron nc-
cIonos nrnIoIns do gosfIon InsfIfucIonnI y gosfIon oscoInr, dnndo
forfnIozn y sonfIdo n Ios royocfos oducnfIvos; ndoms do cnncIfnr
y orIonfnr In nccIon do dIrocfIvos y nsosoros hncIn InnfonmIonfos
corcnnos nI concofo ncfunI do nsosorIn domocrfIcn, comunIfnrIn,
consfrucfIvIsfn, crIfIcn y rocodImonfnI; nmon do coInbornfIvn y
comromofIdn. !n nsocIncIon fnmbIon noyn un IIdornzgo oducnfIvo,
frnnsformncIonnI y nmIIo on buscn doI crocImIonfo do comunIdndos
rofosIonnIos do nrondIznjo.
Isfo movImIonfo so roocuo or gonornr focos do Innovn-
cIon y oxorIoncIns do gosfIon y nsosorIn, dobIdnmonfo sIsfomn-
fIzndns y documonfndns quo odrInn cnfnIognrso como buonns
rcfIcns, nIojndns do Ins nccIonos mornmonfo ndmInIsfrnfIvns.
o nhI so osfrucfurnron consfnnfos foros nrn dobnfIr y rooxIonnr
on dIforonfos onfIdndos fodornfIvns, quo forfnIocIoron convIccIonos
y IInonmIonfos, nrn dnr Iugnr n rcfIcns y dIscursos onrIquocI-
dos con foxfos do IndudnbIo vnIor (IonIIIn y MnrfInoz OIIvo, 2006,
onfro ofros), do Ios quo osfn obrn os horodorn. In osfn so rocogon
Ios rIncInIos conIcfos sobro Ios quo so nsonfo oI rocoso do for-
fnIocImIonfo do In oducncIon ubIIcn moxIcnnn, dosdo In gosfIon y
In nsosorIn.
17 Alguiennecesitaayuda?
II rocoso do omodornmIonfo do In oscuoIn moxIcnnn, rovo-
nIonfo do osfns InIcInfIvns, hn roIcIndo oI roconocImIonfo doI vnIor
do Ios ojos confrnIos quo conformnn In InIcInfIvn on osfo nIs. SIn
dudn un frnbnjo dIgno do sor roforonfo y doI quo fomnro nIgunos oIo-
monfos frnscondonfos.
Ahorn quo so Incromonfnn Ins rosIonos oxfornns, modInnfo
ruobns o Informos InfornncIonnIos con rosuIfndos oco hnInguonos,
os jusfo roconocor Ios rocosos do nsosorIn y mojorn omrondIdos.
!os rosuIfndos y nrondIznjos coIncIdon, grosso modo, con Ios Inn-
fonmIonfos quo nrocon frnznr oI rumbo doI cnmbIo on In oscuoIn.
(Confronfonso Ios frnbnjos ms rocIonfos do IuIInn, Hnrgronvos,
!oIfhwood, HokIns, IImoro, HnrrIs, AInscow y IoIIvnr, onfro Ios
rIncInIos.)
So hn nrondIdo n vnIornr, ndoms, Ins bnsos, nsI como Ios
Iogros y osncIos conquIsfndos n Io Inrgo doI rocoso. !n coInborn-
cIon onfro oI movImIonfo nusIcIndo or In nsocIncIon y In rosuos-
fn docIdIdn do muchns orsonns y ndmInIsfrncIonos oducnfIvns hn
confrIbuIdo n osfnbIocor unn hojn do rufn dInmIcn, cnnz do cronr
oxocfnfIvns on dIforonfos Iugnros, sIn dosorsonnIIznrIos nI forznr
rocosos oxfrnnos. II cnmIno vn mosfrnndo como oI buon frnbnjo
dosomonndo on Ins oscuoIns, In cnIIndn rooxIon, oI dobnfo comu-
nIfnrIo nrn osfnbIocor un royocfo oscoInr, In nroIndn gosfIon
dIrocfIvn y nsosoros focnIco-odngogIcos (ATI), ImbuIdos do osfos
nuovos InnfonmIonfos, IgunI quo oI consfnnfo noyo do nsosoros
y nsosorns dosdo Ios Confros do Mnosfros hnn orIgInndo oI vnIIoso
rocoso doI conocImIonfo odngogIco, onrIquocIdo or oxorIoncIns,
sonfIdos, IIusIonos, Inzos, nfocfos, snnns comIIcIdndos.
ComnrfImos nhorn, nun con ms fuorzn, In Idon do quo In os-
cuoIn uodo hncor In dIforoncIn on Ios rocosos y rosuIfndos oducn-
fIvos. !n gosfIon oscoInr, on sus dIvorsns dImonsIonos (IIdornzgo y
gobIorno, orgnnIzncIonnI, currIcuInr y comunIfnrIn), os In vIn rIn-
cInI nrn romovor In mojorn oducnfIvn, confrndn on Ios rosuIfndos
do nrondIznjo nrn fodos on un confoxfo dndo. In oIIo, oI dosnrroIIo
18 Alguiennecesitaayuda?
do un IIdornzgo nmIIo quo roIcIo oI nrondIznjo, In rooxIon ro-
fosIonnI y In nsosorIn son Iozns cInvo nrn confrnr Ios osfuorzos on
oI nucIoo odngogIco do In oscuoIn.
II cnmbIo os un rocoso. o so dobo Imonor nI nIfornr drs-
fIcnmonfo, oro sI dInnmIznr y roconducIr. In In modIdn on quo so
comnrfon InnfonmIonfos, consocuoncIns o Inforosos so gnnn on
sonfIdo odngogIco y so oncnmInn hncIn un cnmbIo cuIfurnI, bnsndo
on Ios rocosos do InforroIncIon rofosIonnI y on In corrosonsnbIII-
dnd, on quo Ios buonos rosuIfndos nrn fodos son oI objofIvo confrnI
quo nrfIcuIo, movIIIco y condIcIono fodo.
IIjnrso on Io odngogIco uodo rosuIfnr unn Imorfnnfo n-
Inncn do cnmbIo do concocIonos do Ios InnfoIos, uosfo quo sus In-
fogrnnfos nrfIcInn on In comronsIon y roconsfruccIon do nuovos
nrondIznjos y sIgnIfcndos, oxIIcIfnndo ImIIcIfos, dosnrondIondo
doformInndns rufInns y orrndIcnndo fnIsos suuosfos oducnfIvos. !o
nnforIor nos conduco hncIn un roconocImIonfo y unn rosIgnIfcncIon
doI noI do In nsosorIn y sus rcfIcns quo roIcInn InnfonmIon-
fos ms ncordos con In vIsIon nnforIor.
In osfo mnrco, oI rImor cnIfuIo do osfo IIbro frnzn Ins coor-
donndns do In gosfIon oscoInr y bosquojn Ios fomns rIncInIos nrn
comrondor y snbor ubIcnrso on osfo nuovo osconnrIo.
II sogundo cnIfuIo rofundIzn on Ios rocosos do gonorncIon,
InforcnmbIo, dInnmIzncIon y rodIroccIon doI conocImIonfo odngo-
gIco: oI confonIdo y sonfIdo doI frnbnjo coIogIndo. !n romocIon do
unn rofosIonnIIdnd InforncfIvn y In consfruccIon comunIfnrIn
do sonfIdo son Ios osconnrIos nnfurnIos do Ios rocosos rooxIvos
quo vnIornn oI nrondIznjo dInIogIco rofosIonnI. o so hnbIn do
coInborncIon, sIn ms, n nrfIr do InnfonmIonfos Ingonuos o ro-
mnfIcos nI do coInborncIon formnI o vncIn do confonIdo, sIno doI
frnbnjo on oI sono do un oquIo como mofor y noyo doI cnmbIo. !o
rosonfn on oI mnrco doI dIIogo rofosIonnI, con un sonfIdo ofIco
y rogrnmfIco Ionnmonfo Infogrndo on In rcfIcn rofosIonnI,
n In mnnorn do Ins junfns modIcns on oI momonfo do comnrfIr
19 Alguiennecesitaayuda?
y consfruIr conocImIonfo rofosIonnI, modInnfo In rovIsIon o fomn
do docIsIonos Imorfnnfos.
So ndvIorfo, ndoms, on Ins dIfcuIfndos o IImIfncIonos nrn
frnznr nIgunns Isfns do nccIon, fnnfo fcfIcns como osfrnfogIcns.
Son Imorfnnfos oI snbor hncor y oI dosonvoIvImIonfo rofosIonnI
on osfns sIfuncIonos do comunIcncIon y coInborncIon. o monos ro-
Iovnnfo os oI confonIdo quo guIn y dn sonfIdo nI frnbnjo coInborn-
fIvo. o so frnfn do coInbornr or coInbornr o orquo osfo do modn
on In bIbIIogrnfIn odngogIcn, sIno quo junfos so uodo nmIInr In
orsocfIvn do unn ronIIdnd y ncfunr con ms noyos y fundnmon-
fos, con crIforIos comnrfIdos. Is unn rcfIcn rofosIonnI quo so
dobor dosnrroIInr on Ios fros momonfos do In rcfIcn currIcuInr:
InnonmIonfo, dosnrroIIo y ovnIuncIon. obo vorsnr sobro fomfIcns
susfnnfIvns, quo nnnIIcon Ios unfos osoncInIos do In rcfIcn y ro-
nson fodo nquoIIo quo uodn nyudnr n ImIIcnr nI InnfoI on unn
rosIgnIfcncIon rosofuosn y conforfnbIo do su frnbnjo y n confrnrIn
on oI nucIoo odngogIco. Inrn oIIo, os nocosnrIo quo Ios nsosoros nr-
fIcIon on rocosos do mojorn, so comromofnn y nyudon n onconfrnr
rIfmos, mofIvos y Isfns do mojorn IncIuso onfro nsosorndos quo so
muosfron roncIos nI cnmbIo.
Inrn quo unn oscuoIn funcIono, oI rofosorndo frnbnjo on
oquIo, oxIsfn unn vIsIon y un roosIfo comnrfIdos, un rumbo, os
fundnmonfnI In Inbor doI dIrocfor. In oI cnIfuIo III so oxnmInn oI
IIdornzgo nrn oI nrondIznjo, como ncfunImonfo so ndjofIvn con
roIodnd In rIncInI funcIon do Ios dIrocfIvos oscoInros, In cunI cn-
roco do oso hIsforIco on nuosfro confoxfo, convIvo con sIfuncIonos
mIcrooIIfIcns do In oscuoIn y so nsIonfn on nuovns funcIonos y fn-
rons. II IIdornzgo dobo dIsfrIbuIrso onfro un InnfoI quo comnrfo y
so rosonsnbIIIzn doI buon funcIonnmIonfo doI confro y doI nrondI-
znjo. Todo oIIo roquIoro IdonfIfcnr vIojos y nuovos mbIfos y confox-
fos do frnbnjo fomfIcns sobro Ins quo In funcIon dIrocfIvn os oso-
cInImonfo sonsIbIo y conscIonfo nrn nnnIIznr Ins consocuoncIns do
Ins rufInns rofosIonnIos uosfns on rcfIcn, nsI como comofoncIn
20 Alguiennecesitaayuda?
nrn rovIsnr sus rcfIcns do gosfIon oscoInr o InsfIfucIonnI, nmon
do sus consocuoncIns on Ios rosuIfndos do nrondIznjo. II dIrocfor
rocIsn un frnbnjo corcnno y soIIdnrIo con rofosIonnIos quo Io nso-
soron nrn oI buon dosomono on osfo nuovo osconnrIo, sIn quo su-
Innfon su IIdornzgo: ncomnnnrIo sI on Ins docIsIonos, orIonfncIonos
y rounIonos do consojo focnIco, oro no susfIfuIrIo on In conduccIon
do sus frnbnjos y royocfos.
IsfnbIocIdo oI mnrco do nfoncIon In oscuoIn como confro y
oI nrondIznjo do fodos Ios osfudInnfos como nucIoo odngogIco, oI
rocodImIonfo y In osfrnfogIn In coInborncIon rofosIonnI
o IdonfIfcndo un unfo rIorIfnrIo do nsosorIn nrn oI dosnrroIIo
doI IIdornzgo odngogIco, fodo so ncfIvn nrn romovor rocosos do
nuforrovIsIon crIfIcn do In rcfIcn rofosIonnI on cndn osfnmonfo y
nIvoI doI confro oducnfIvo, como rocoso y confonIdo do mojorn
y formncIon.
II uIfImo cnIfuIo hnco hIncnIo on osfn sInfosIs y dosfncn
quo oI rIncInI vnIor osfrIbn on Ir ms nII doI quohncor IndIvIdunI,
nrn consfruIr y nsonfnr unn orsocfIvn coIocfIvn, con unn Idon-
fIdnd rofosIonnI y unn cuIfurn oscoInr roconsfruIdns. !n rovIsIon
crIfIcn do In rcfIcn rofosIonnI dobo IIovnr do Ios yo hncIn oI no-
sofros, quodnndo oI nsosor como oI nndnmInjo do noyo nI royocfo
comunIfnrIo y nI Iogro coIocfIvo. Imorgon nuovos rofos y osconnrIos:
oI osfnbIocImIonfo do rodos do noyo o InforcnmbIo do conocImIonfo
odngogIco onfro oscuoIns y oI forfnIocImIonfo do ofonfos nucIoos
do nufonomIn odngogIcn, cnncos do nsumIr oI comromIso do mo-
jornr Ios nIvoIos do oxIfo nrn fodos on sus oscuoIns.
Josus omIngo SogovIn
l
1 Doctor en Ciencias de la Educacin; especialista en asesoramiento curricular profesional
e institucional e intervencin psicopedaggica en contextos de desigualdad. Es profesor
titular de la Universidad de Granada en el rea de Didctica y Organizacin Escolar.
23 Alguiennecesitaayuda?
!os rocosos do gosfIon on Ins oscuoIns oncnmInndos n mojo-
rnr In cnIIdnd do In onsonnnzn y oI nrondIznjo, consfIfuyon un rofo
rIorIfnrIo nrn Ios doconfos moxIcnnos do rIncIIos doI sIgIo XXI.
In osfn orsocfIvn, oI osfuorzo y In dodIcncIon do un numoroso
gruo do nsosoros do fodos Ios rInconos doI nIs hn confrIbuIdo n
mojornr Ios rocosos do frnbnjo coInbornfIvo y do gosfIon on muchns
oscuoIns, modInnfo In nsosorIn y oI ncomnnnmIonfo n dIrocforos
y mnosfros.
osdo In uIfImn docndn doI sIgIo nsndo so hn frnbnjndo nI
rosocfo. Ioro nun quodn mucho or hncor uos Ins oIIfIcns ubIIcns
ncfunIos cnrocon do un dIscurso cInro sobro osfo fomn, y grnn cnn-
fIdnd do oscuoIns ndoco osfnncnmIonfos orgnnIznfIvos quo oco
confrIbuyon n unn oducncIon do cnIIdnd. Trnbnjnr sobro unn gosfIon
oscoInr confrndn on oI Iogro do Ios roosIfos oducnfIvos sIguo sIondo
unn fnron rIorIfnrIn, osIbIo y vInbIo grncIns n In oxorIoncIn do
nsosoros, suorvIsoros y oncnrgndos do In fomn do docIsIonos, quo
Io hnn nosfndo n osfn InIcInfIvn InsfIfucIonnI.
o osfns oxorIoncIns so hnn dorIvndo muIfIIos nrondIzn-
jos quo os nocosnrIo sIsfomnfIznr y documonfnr nrn IdonfIfcnr
osfrnfogIns do frnbnjo, fncfIbIos y nccosIbIos, n fodo nsosor quo on-
fronfo oI dosnfIo do romovor noyos n Ios coIocfIvos oscoInros do In
oducncIon bsIcn.
Introduccin
24 Alguiennecesitaayuda?
Amon do In nocosIdnd do confnr con mojoros osfrucfurns Ins-
fIfucIonnIos nrn oI dosnrroIIo do unn gosfIon confrndn on oI Iogro
oducnfIvo, hny snboros ncumuIndos quo os ImorIoso comnrfIr fnn-
fo con ofros nsosoros como con Ios dIrocforos y mnosfros quo rocI-
son oIomonfos nrn orgnnIznr mojor sus oscuoIns. Inrn oIIos so hn
oscrIfo osfo IIbro.
In oI rImor cnIfuIo rosonfnmos un conjunfo do oIomonfos
quo nyudnrn n comrondor In osfrochn roIncIon onfro In nsosorIn
n In oscuoIn y In frnnsformncIon do In gosfIon oscoInr, Ios cunIos
consfIfuyon oI unfo do nrfIdn concofunI. IosforIormonfo nnnII-
znromos In nsosorIn nrn In gosfIon oscoInr on fros cnIfuIos, cndn
uno corrosondo n sondos forrIforIos do InforvoncIon: In nsosorIn nI
coIogIndo, nI dIrocfor y modInnfo In formncIon doconfo; fnnImonfo,
so unfunIIznn nIgunns rooxIonos sobro oI ojorcIcIo do In nsosorIn
on MoxIco.
Isfo IIbro oxIIcIfn snboros ufIIos nrn In nccIon, oro quo no
son Ios unIcos osIbIos. Cndn dIn, mnyor numoro do nsosoros onfu-
sInsfns nrfIcIn ncfIvnmonfo con Ios dIrocforos y mnosfros Inforo-
sndos on mojornr In gosfIon do Ins oscuoIns y nos dn In oorfunIdnd
do onrIquocor nuosfro nrondIznjo con sus confrIbucIonos.
!os nuforos
Alguiennecesitaayuda?
27 Alguiennecesitaayuda?
Gestin y asesora a la
escuela: coordenadas
para la navegacin
CAPTULO I
1. SOBRE LA GESTIN ESCOLAR
Io inteeIigocion eJucoIito ne recienIe nos oxIIcn quo In or-
gnnIzncIon y oI funcIonnmIonfo do In oscuoIn uodon hncor In dIforon-
cIn on Ios rocosos y rosuIfndos oducnfIvos, os docIr, quo Ins rcfIcns
hnbIfunIos, Ins roIncIonos, Ios vnIoros onfondIdos, Ios rocosos y Ins
InfornccIonos onfro ofros oIomonfos confgurnn Ins rIorIdndos,
nsI como Ins nccIonos do dIrocfIvos, doconfos, nIumnos y sus fnmIIIns.
osdo osfn orsocfIvn, In usesovIu puvu Iu gestIn y Iu
meJovu educutIvu rofondo romovor In rooxIon do dIrocfIvos y
doconfos modInnfo oI dIIogo rofosIonnI, nrn nnnIIznr sI sus nc-
cIonos cofIdInnns confrIbuyon nI Iogro do Ios roosIfos oducnfIvos
y, on osocInI, nI nrondIznjo do Ios osfudInnfos.
Ahorn bIon, nrn nnnIIznr In gosfIon oscoInr con fnos do os-
fudIo so hnn IdonfIfcndo vnrIns dImonsIonos: n) dImonsIon ndmI-
nIsfrnfIvn, b) dImonsIon oIIfIco-InbornI, c) dImonsIon odngogIcn y
d) dImonsIon socInI-comunIfnrIn.
Isfns dImonsIonos no son oquInrnbIos, unn n unn, con Ios os-
ncIos fIsIcos; nI fnmoco so dofnon n nrfIr do Ins funcIonos do Ios
sujofos, sIno quo so roforon n rocosos, nccIonos y rocodImIonfos
quo fodos Ios ngonfos dosnrroIInn do mnnorn dInmIcn.
In ofrns nInbrns, In IdonfIfcncIon do Ins dImonsIonos do In
gosfIon oscoInr fncIIIfn In comronsIon y oI nnIIsIs do Io quo sucodo
28 Alguiennecesitaayuda?
on In oscuoIn, dosdo In comIojIdnd do In dInmIcn oscoInr hnsfn unn
mIrndn gIobnI do In InsfIfucIon.
S. Anfunoz (200?), con In donomInncIon Jineneionee, hnco no-
fnr quo osfns so nrfIcuInn on un sIsfomn do roIncIonos; un sIsfomn
quo no hn do oIvIdnrso cunndo so nnnIIzn In gosfIon oscoInr, uos os
or modIo do osfo quo In gosfIon so concrofn do doformInndn mnnorn
on cndn confro oscoInr.
!n gosfIon do In oscuoIn ImIIcn rocosos quo on muchns ocn-
sIonos so roIncIonnn con sIfuncIonos no rovIsIbIos, omorgonfos o
no muy rncIonnIos, como Ins quo nIudon n Ins ncfIfudos, Ios modos
do comorfnmIonfo y Ios rocosos nfocfIvos do Ios sujofos, mIsmos
quo uodon sor ImIIcIfos o oxIIcIfos. A osfns InfornccIonos nos ro-
forImos cunndo hnbInmos doI sIsfomn do roIncIonos rosonfo on In
gosfIon oscoInr; son do sumn ImorfnncIn orquo Inuyon on In o-
sIbIIIdnd do quo Ins orsonns so Infogron n un oquIo do frnbnjo, so
osfnbIozcn unn roIncIon do confnnzn mufun o oxIsfn soIIdnrIdnd o
Inforos or Ios objofIvos InsfIfucIonnIos, onfro ofrns. Ior ojomIo,
cunndo fnIIn In confnnzn on cunIquIor nIvoI do roIncIon onfro Ios su-
jofos do unn orgnnIzncIon, In gosfIon os monos ofcnz orquo osfnr
guIndn or oI rocoIo o In dosconfnnzn, Io quo obIIgnr n osfnbIocor
confroIos ndIcIonnIos o InufIIos (vonso squemu 1).
Ior ofrn nrfo, so osorn quo Ins dImonsIonos doI InnfoI os-
fon sIomro nI sorvIcIo do In mIsIon oducnfIvn do In oscuoIn, cuyo
sonfIdo fundnmonfnI os onsonnr-nrondor, or Io quo so concIuyo quo
os dosonbIo quo oI ojo odngogIco Ins nrfIcuIo, movIIIco y condIcIono.
In In cofIdInnIdnd do Ins oscuoIns, In InfornccIon onfro Ins or-
sonns, oI confoxfo nrfIcuInr, In rosIon do In comunIdnd, Ins domnn-
dns do In ndmInIsfrncIon, nsI como In comIojIdnd do In fnron dInrIn,
onfro ofros oIomonfos, ovIdoncInn quo In gosfIon oscoInr no os ordonn-
dn nI rncIonnI. Ior oIIo, nunquo so osornrIn quo In gosfIon oscoInr In
nccIon on oI confro oducnfIvo so orIonfnso nnfurnImonfo nI Iogro
do su fnron fundnmonfnI, osfo no sIomro os nsI, or ojomIo, cunndo
dIrocfIvos y doconfos dIforon sobro Io quo so roquIoro nrn IogrnrIn,
cunndo In dInmIcn hnbIfunI doI confro oscoInr dosvIn su nfoncIon
y dn Iugnr n ofrns rIorIdndos, n vocos nIojndns doI ojo odngogIco
29 Alguiennecesitaayuda?
do In onsonnnzn y oI nrondIznjo, cunndo oxIsfon conIcfos Infornos,
cunndo rovnIoco In nusoncIn do In suorvIsIon o cunndo Ios doro-
chos InbornIos do Ios doconfos osfn sobro Ios dorochos do Ios nIum-
nos n rocIbIr unn oducncIon do cnIIdnd.
2. LAS INICIATIVAS DE POLTICA EDUCATIVA
PARA TRANSFORMAR LA GESTIN ESCOLAR
1
1n Mexico, cono en oIroe poieee, In ndmInIsfrncIon oducnfIvn
hn ImuIsndo muIfIIos InIcInfIvns on Ins uIfImns docndns nrn ro-
movor In frnnsformncIon do Ins rcfIcns hnbIfunIos do Ios rofoso-
ros, nsI como Ins condIcIonos do orgnnIzncIon y funcIonnmIonfo do
Ins oscuoIns, n fn do quo rosondnn n su fnron fundnmonfnI. Isn
os In rnzon or In quo, do l993 n In fochn, onconfrnmos cursos do
1 La escritura de este apartado se hizo tomando como base el artculo La gestin escolar
en Mxico. Algunos aprendizajes (O. Bonilla, 2009).
Esquema 1. Articulacin de las
dimensiones en un sistema de
comunicacin y de relaciones
SISTEMA DE COMUNICACIN
Y DE RELACIONES
(afectividad, subjetividad,
conictos, motivacin, tensiones,
acuerdos, agrupamientos,
tradiciones, costumbres, valores,
formas de organizacin y trabajo,
comunicacin)
30 Alguiennecesitaayuda?
cnncIfncIon, odIcIon y dIsfrIbucIon do mnforInIos bIbIIogrfcos y
nudIovIsunIos, nmon do In crocIonfo rcfIcn do ncfIvIdndos con-
foroncIns, mosns rodondns y oncuonfros, onfro ofrns roIncIonndns
con fomns do gosfIon oscoInr, nunndns nI dIsono o ImIomonfncIon
do rogrnmns y royocfos osfnfnIos y IocnIos nrn noynr n Ios Inn-
foIos on In nufoovnIuncIon, In InnoncIon InsfIfucIonnI, oI frnbnjo co-
IogIndo y, on gonornI, In frnnsformncIon do In gosfIon oscoInr.
Como suoIo sucodor on osfos rocosos, cndn InIcInfIvn so sus-
fonfo on dIforonfos onfoquos sobro In cnIIdnd y In gosfIon nrn Iogrnr
sus roosIfos, or Io quo sus rocosos y rosuIfndos dIforon rosocfo
do Ins oxorIoncIns y Ios nrondIznjos obfonIdos. In consocuoncIn,
confnmos con InIcInfIvns quo hIcIoron hIncnIo on oI frnbnjo comunI-
fnrIo, on cuyo cnso so obsorvn oI royocfo oscoInr como un oIomonfo
do InnoncIon quo fncIIIfn In consfruccIon do unn nuovn roIncIon on-
fro In oscuoIn y In socIodnd, bnsndn on In mojorn mnforInI y orgnnI-
znfIvn do In oscuoIn.
2
Ofrns InIcInfIvns so confrnron on In mojorn do In dImonsIon
odngogIcn, modInnfo oI ImuIso do osfrnfogIns do formncIon bnsn-
dns on oI frnbnjo coIogIndo, nrn osfnbIocor In cuIfurn do In Innon-
cIon y In ovnIuncIon InsfIfucIonnIos, forfnIocor oI IIdornzgo dIrocfIvo
o Incorornr In nrfIcIncIon do Ins fnmIIIns do Ios osfudInnfos on In
fnron oducnfIvn.
In oI nno 200l, n nrfIr do In oxorIoncIn y oI frnbnjo dosn-
rroIIndo or oI royocfo fodornI do InvosfIgncIon o InnovncIon !n
gosfIon on In oscuoIn rImnrIn,
3
so Incororo In frnnsformncIon do
In gosfIon oscoInr como unn nccIon do In oIIfIcn oducnfIvn nncIonnI
modInnfo oI Irogrnmn IscuoIns do CnIIdnd (3(&, 200l n In fochn), oI
cunI formnIIzn In IncIusIon doI onfoquo do InnoncIon osfrnfogIcn y
nsIgnn un osfImuIo oconomIco n Ios InnfoIos quo nrfIcInn roson-
fnndo un IInn IsfrnfogIco do TrnnsformncIon IscoInr (3(7() y un
Irogrnmn AnunI do Trnbnjo (3$7).
2 Por ejemplo, las impulsadas por el Consejo Nacional Tcnico de la Educacin (1992-1993).
3 Proyecto federal de investigacin e innovacin que se desarroll en 2 400 escuelas de
20 entidades del pas (1997-2001) con diferentes acentos en las dimensiones o mbitos
de la escuela y en condiciones diversas de implementacin y resultados.
En los ltimos aos se han
impulsado iniciativas para
lograr la transformacin
de la prctica docente.
31 Alguiennecesitaayuda?
In osfo y ofros cnsos, In frnnsformncIon do In gosfIon oscoInr
so Innfoo como un oIomonfo doformInnnfo nrn IncIdIr dIrocfnmon-
fo on In mojorn do Ios rosuIfndos oducnfIvos oro, on Ios hochos, so
nfondIoron ms Ins dImonsIonos ndmInIsfrnfIvn y orgnnIznfIvn doI
InnfoI, on osocInI, or dIrocforos y dIrocforns, quIonos so concon-
frnron on fnrons ndmInIsfrnfIvns nrn In obfoncIon, oI ojorcIcIo y In
comrobncIon do rocursos fnnncIoros.
Isfo brovo rocuonfo muosfrn quo so hnn ncumuIndo oxorIon-
cIns dIvorsns sobro In gosfIon oscoInr on In ndmInIsfrncIon, In suor-
vIsIon y Ios InnfoIos do MoxIco.
4
A oIIo dobomos on grnn nrfo
quo nInbrns como pro,ecIo eecolor, IroIojo colegioJo, liJerocgo Ji-
recIito, ploneocion, etoluocion y porIicipocion eociol, onfro ofrns,
fuornn oyondoso oco n oco y cndn voz ms hnsfn formnr nrfo doI
dIscurso do nuforIdndos, dIrocfIvos y rofosoros do oducncIon bsIcn,
IIgndns sIomro n In nocIon do gosfIon oscoInr y n In mojorn do In
cnIIdnd oducnfIvn.
AI nnnIIznr rIdnmonfo osfns InIcInfIvns obsorvnmos quo,
on su dIscurso, osfn rosonfos In nocIon do gosfIon oscoInr y ofrns
subynconfos, como oI frnbnjo on oquIo, oI Inforos or forfnIocor Ins
fnrons dIrocfIvns, In rouosfn do osfnbIocor unn cuIfurn nrn In
InnoncIon y In ovnIuncIon, In busquodn do In rondIcIon do cuonfns
y In norfurn do In oscuoIn nrn ncofnr y romovor In nrfIcIncIon
do In comunIdnd on In fnron oducnfIvn.
A rImorn vIsfn dosfncn fnmbIon quo In mnyorIn roono
In mojorn do In cnIIdnd oducnfIvn (oro, sI nnnIIznmos ms dofonI-
dnmonfo oI onfoquo do cndn uno, concIuIromos quo dIforon do mn-
norn Imorfnnfo on sus fundnmonfos y orIonfncIon), y so obsorvn,
ndoms, quo on In fofnIIdnd so noIn nI Iogro do In fnron fundn-
monfnI do In oscuoIn como fn uIfImo; sIn ombnrgo, Ins osfrnfogIns
4 Tambin hubo valiosas experiencias de polticas educativas, como el programa federal
PAREIB (1995-2008); y en los estados, la Direccin General de Secundarias Tcnicas
(1996-1997), que promovieron la mejora de la gestin escolar en los planteles de edu-
cacin bsica en Guanajuato (1995-1998), Chihuahua (1996-1999), Coahuila (1995-1997),
Colima (1996-1997), Tabasco (1998-2001) y Nuevo Len (1997-1999), con diferentes
acentos en las dimensiones o mbitos de la escuela y en condiciones diversas de imple-
mentacin y resultados.
Algunas iniciativas se han
enfocado en la eciencia de
las tareas administrativas
de los centros escolares.
32 Alguiennecesitaayuda?
soguIdns, Ios fIos do noyo y In formncIon quo rocIbIoron dIrocfIvos
y mnosfros, oro sobro fodo oI Iugnr quo ocuo Io odngogIco
on In ImIomonfncIon, nos hnco onsnr on rocosos y rosuIfndos dI-
foroncIndos quo IncIuso odrInn sor confrndIcforIos rosocfo do sus
roosIfos InIcInIos.
3. ALGUNOS APRENDIZAJES OBTENIDOS
SoIenoe que el conIio do In gosfIon oducnfIvn os muy comIojo
(M. IuIInn y S. SfIogoIbnuor, l99?), on osocInI orquo focn Io quo
conocomos como cuIfurn oscoInr (hIsforIns, cosfumbros, vnIoros
onfondIdos, formns do roIncIon, rcfIcns hnbIfunIos, normns no
oscrIfns); sI rovIsnmos dofonIdnmonfo cndn unn do Ins InIcInfIvns
quo so doscrIbIoron, IncIuso In quo ncfunImonfo romuovo In nd-
mInIsfrncIon oducnfIvn, onconfrnromos unn grnn dIfcuIfnd nso-
cIndn con Ins concocIonos y Ios fnIsos suuosfos; nsI como con
oI oscnso conocImIonfo sobro In ronIIdnd oducnfIvn do Ios InnfoIos
quo subynco, on nIgunns do oIIns, frns su dIsono o ImIomonfncIon.
In roIncIon con Ins concocIonos quo susfonfnn Ins InIcIn-
fIvns, fonomos unn vnrIncIon Imorfnnfo sobro In rIorIdnd quo
oforgnn n unn u ofrn dImonsIon do In gosfIon oscoInr y, or fnnfo,
su corrosondIonfo oso on Ins ncfIvIdndos do cnncIfncIon y mn-
forInIos do noyo. SI obsorvnmos Ios sIguIonfos osquomns IdonfIf-
cnromos quo osfn dIforoncIn consfIfuyo unn vnrInbIo doformInnnfo
nrn oI onfoquo con quo so dIsonnron o ImIomonfnron osfns oIIfI-
cns oducnfIvns (vonnso squemus 2, 3, 4 y 5).

33 Alguiennecesitaayuda?
Esquemas 2, 3, 4 y 5. Prioridad
en que se basan las iniciativas
para transformar la gestin
escolar
DIMENSIN
POLTICO-LABORAL
Esquema 2
Esquema 3
DIMENSIN
ADMINISTRATIVA
Esquema 4
Esquema 5
DIMENSIN
SOCIAL-COMUNITARIA
34 Alguiennecesitaayuda?
AsI, fonomos cnsos como oI doI squemu 2, on quo In nfon-
cIon so confro on Ios dorochos y obIIgncIonos do Ios frnbnjndoros;
cnsos como oI doI squemu 3, on quo so ondoro In roIncIon con
In comunIdnd; cnsos como oI doI squemu 4, on quo so focnIIzn-
ron osfuorzos on In ndmInIsfrncIon doI InnfoI y cnsos como oI doI
squemu 5, on quo fodns Ins dImonsIonos fIonon oI mIsmo oso y,
or fnnfo, no so rIorIzn nIngunn.
QuIz In mnyorIn do osfns oxorIoncIns hIcIoron hIncnIo on
unn doformInndn dImonsIon como vIn nrn dosuos IncIdIr on In fn-
ron odngogIcn; mIonfrns quo ofrns coIocnron como roocuncIon con-
frnI In rovIsIon y In frnnsformncIon do In dImonsIon odngogIcn y cu-
rrIcuInr, dosdo In cunI so consfruyon oIomonfos do noyo quo gonornn
condIcIonos fnvornbIos nrn In mojorn do Ios Iogros oducnfIvos n nrfIr
do cIorfns condIcIonos oIIfIco-InbornIos, In ndmInIsfrncIon y Ins roIn-
cIonos con In comunIdnd
5
(vonso squemu 6).
In osfo confoxfo, onconfrnmos unn consfnnfo on In mnyorIn
do Ins InIcInfIvns, quo so IdonfIfcn con unn dosvIncIon do In fnron
fundnmonfnI, uos sI bIon osornn quo cndn unn do Ins dImonsIonos
do In gosfIon oscoInr confrIbuyn nI Iogro do Ios roosIfos oducnfIvos,
nsnron or nIfo oI ojo odngogIco do In oscuoIn como orgnnIzncIon,
os docIr, su rnzon do sor.
5 Como seala R. F. Elmore (1996): [...] los problemas estructurales surgen cuando los
maestros son conscientes de las exigencias que implican las nuevas formas de enseanza.
No queda duda de que las estructuras deben cambiarse para cubrir estas exigencias.
Pero la energa invertida para cambiar en primer lugar las estructuras no parece tener
xito en trminos de cambios en gran escala en la prctica de la enseanza sobre la rela-
cin que existe entre la enseanza, el aprendizaje y la organizacin escolar.
Esquema 6. La dimensin
pedaggica como eje para lograr
la mejora educativa
DIMENSIN
PEDAGGICA
35 Alguiennecesitaayuda?
In cunnfo nI rocoso do ImIomonfncIon, onconfrnmos quo
nIgunns InIcInfIvns ovIdoncInron un grnn dosconocImIonfo o Incom-
ronsIon do In cuIfurn oscoInr
6
or quIonos Ins dIsonnron, nIIcnron
o coordInnron, uos IIovnron n cnbo In mnyorIn do sus ncfIvIdndos sIn
fonor on cuonfn, or ojomIo, Ins cnrncforIsfIcns do In dInmIcn osco-
Inr (rIncIIo y fn doI cIcIo oscoInr, fIomos do mnyor roducfIvIdnd y
fIomos muorfos como oI mos doI mnosfro). TnmbIon Ignornron Ios
conocImIonfos y Ins oxorIoncIns rovIns do Ios dIrocforos y mnosfros,
y ochnron n nndnr nccIonos homogonons sIn consIdornr In dIvorsIdnd
do cnrncforIsfIcns y condIcIonos InsfIfucIonnIos: subsIsfomns, nIvoIos
y modnIIdndos, nsI como ofrns dIforoncIns Imorfnnfos, hIsforIcnmon-
fo doformInndns quo, or Io mIsmo, osfn nrrnIgndns on Io rofundo y
dIfIcIImonfo so frnnsformnn modInnfo nccIonos unIfcndns.
Isfo fnIso suuosfo on oI quo so noynn vnrIns do Ins InIcInfI-
vns nrfo, on rImor Iugnr, do In Idon do quo Ios InnfoIos son Igun-
Ios o IncIuso quo osfn on sIfuncIon do fnbIn rnsn, o Ignorn quo son
InsfIfucIonos yn consfIfuIdns on Ins quo Ios sujofos comnrfon unn
cuIfurn y unn hIsforIn quo hnn Ido doformInnndo sus rIorIdndos
do gosfIon,
?
sonfIdo y mofIvo do su rouosfn do frnnsformncIon. Y,
on sogundo Iugnr, os IndudnbIo quo fodns so dosnrroIInron nrn ros-
ondor n Ins rIorIdndos y oIIfIcns do In ndmInIsfrncIon doI sIsfomn
oducnfIvo on furno y on Ins condIcIonos InsfIfucIonnIos oxIsfonfos,
ndoms do sujofnrso n Ios fIomos oIIfIcos y n Ios rocursos dIsonI-
bIos on cndn gosfIon. Isfn InuoncIn uodo IdonfIfcnrso on In rIdn
oxnnsIon do Ios royocfos y rogrnmns, o IncIuso on su gonornIIzn-
cIon, sIn dIsfInguIr Ins dIforoncIns quo nocosnrInmonfo dobInn nfon-
dorso nI nIIcnrso on InnfoIos do dIforonfos nIvoIos y modnIIdndos.
6 Al respecto, M. Fullan y S. Stiegelbauer (1997) advierten que en los procesos de cambio
educativo el desarrollo profesional de los maestros es igualmente importante, en sen-
tido estratgico, a la certicacin, la profesionalizacin y las oportunidades de desarrollo
profesional diseadas para aquellos que dirigen y facilitan el proceso de cambio.
7 La escuela es una organizacin que tiene dos dimensiones sin las cuales no puede ser
entendida. La primera se reere al contexto macro en el que se instala, al que sirve y el
que la rige como elemento de un sistema educativo. La segunda hace referencia a las
caractersticas de cada escuela en su contexto concreto, en su funcionamiento interno y
particular, absolutamente irrepetible [...] La combinacin de ambas permite entender lo
que sucede en cada escuela. (M. A. Santos Guerra, La luz del prisma, Espaa, Ediciones
Aljibe, 1997).
Aprender a priorizar las
actividades acadmicas
favorece el logro de los
propsitos educativos.
36 Alguiennecesitaayuda?
Ior ojomIo, so gonornIIznron romIsns y nccIonos, fIomos y ro-
osIfos, sIn dIsfInguIr quo In gosfIon do un InnfoI do rooscoInr os
muy dIforonfo n In do unn socundnrIn, o quo In gosfIon do unn os-
cuoIn muIfIgrndo fIono ocn roIncIon con unn do oducncIon osocInI o
foIosocundnrIn.
o IgunI mnnorn, nrn cumIIr Ins mofns numorIcns osfnbIocI-
dns, so nmIIo oI numoro do InnfoIos nrfIcInnfos on brovo fIomo,
nun sIn confnr con Ios rocursos sufcIonfos humnnos, fnnncIoros,
mnforInIos y funcIonnIos, como oI fIomo y In formncIon, y so rI-
vIIogIo, on cnsI fodos Ios cnsos, su cnrcfor formnI y ndmInIsfrnfIvo
sobro Ios rocosos y Ins rcfIcns ronIos nrn frnnsformnr In gosfIon
on bonofcIo do In cnIIdnd oducnfIvn.
8
Ofro do Ios oIomonfos rosonfos on fodns Ins InIcInfIvns, quo
IdonfIfcnmos como robIomn, os oI hocho do quo so rousIoron
cnmbIos Imorfnnfos y muchns vocos InodIfos, oro no so dIsuso
do In normnfIvIdnd nI so rovIoron Ins condIcIonos nocosnrIns nrn
InsfIfucIonnIIznr Ins nuovns rcfIcns do gosfIon oscoInr quo so Im-
uIsnbnn. Ior ojomIo, so ugnn orquo so convoquon rounIonos do
Consojo TocnIco nrn In dIscusIon y oI nnIIsIs do Ios robIomns o-
dngogIcos, oro on vnrIns onfIdndos no so cuonfn con In normnfIvI-
dnd nrn dIsonor doI fIomo nocosnrIo, ndoms do quo no oxIsfo
snncIon nIgunn nrn quIonos so nIoguon n nrfIcInr.
o osfn mnnorn, In nrfIcIncIon on Ins rounIonos coIogIndns
no formn nrfo do In rosonsnbIIIdnd InsfIfucIonnI, sIno quo doscnnsn
8 "Un ejemplo es el hecho de que, para evaluar el PEC, en el Sistema de Evaluacin de
Poltica Educativa se da seguimiento a las Metas Comprometidas a nivel sectorial:
ME041, para 2004, consolidar el proyecto de gestin escolar en la educacin bsi-
ca y extenderlo a todas las entidades federativas; ME042, para 2006, lograr la parti-
cipacin de 50% de las escuelas de educacin bsica del pas en proyectos de trans-
formacin de la gestin escolar; ME044, para 2006, lograr que 29 000 escuelas
de educacin bsica desarrollen procesos de transformacin de su gestin; ME111, pro-
mover la autoevaluacin escolar en los planteles de educacin bsica; ME112, a partir de
2002, emprender acciones para promover la participacin de las familias en la educacin
bsica, con la participacin de las autoridades educativas estatales y las organizaciones
de padres de familia; ME113, disear y ofrecer un curso nacional de capacitacin al ao
a los maestros y directivos de educacin bsica para alentar y dirigir adecuadamente
la participacin de las familias y la comunidad en la escuela; ME115, a partir de 2002,
construir y poner en marcha indicadores para rendir cuentas a la sociedad sobre el
desempeo de la educacin bsica y el logro educativo de los alumnos." (vase en
www.sepe.sep.gob.mx)
37 Alguiennecesitaayuda?
on unn docIsIon orsonnI. SIn Ios oIomonfos quo dnn soorfo InsfIfu-
cIonnI n In frnnsformncIon do In gosfIon oscoInr, Ios rocosos do cnm-
bIo quodnn sujofos n In voIunfnd orsonnI do quIonos In ImuIsnn on
Ins oscuoIns y oxuosfos n dIIuIrso or dosnImo y nbnndono do quIo-
nos sI so osfuorznn on nIgun momonfo (J. IzoIofn, 2004).
9
4. LA NECESIDAD DE INCORPORAR LA ASESORA
PARA LA TRANSFORMACIN DE LA GESTIN ESCOLAR
1nJuJoIlenenIe, en loe lIinoe docndns nrondImos ms sobro
Ios rocosos do cnmbIo on In gosfIon oscoInr. Hoy snbomos quo oI
dIsono y In orIonfncIon do In InnovncIon on In gosfIon oscoInr y In
formn on quo so fomnn Ins docIsIonos Inuyon rofundnmonfo on
In ojocucIon do Ios rocosos do cnmbIo; quo In ImIomonfncIon dobo
consIdornr Ios snboros do Ios mnosfros y Io quo sucodo on Ios confros
oscoInros como unfo do nrfIdn; quo Ios cnmbIos fIonon cndn voz
ms nIcnnco on cunnfo n In IncororncIon do un numoro crocIonfo
do oIomonfos, do mnnorn hoIIsfIcn; quo Imorfn rosfnr nfoncIon nI
confonIdo, nI rocoso y n Ins condIcIonos doI cnmbIo, y quo:
las personas no aprenden ni logran cambios complejos dicindoles
o mostrndoles qu deben hacer, sino que la transformacin es
ms factible en la medida en que los interesados construyen, com-
prenden y comparten nuevos aprendizajes y signicados (M. Fullan
y Suzanne Stiegelbauer El cambio educativo. Gua de planeacin
para maestros, p. 35).
Isfos nrondIznjos, onfro ofros, confrIbuyoron on nuosfro con-
foxfo n roconocor, dosdo In docndn do Ios novonfn, In nocosIdnd do Ir
ms nII do In cnncIfncIon osfnndnrIzndn y doI ordonnmIonfo ros-
crIfIvo nrn romovor rocosos do cnmbIo on Ins oscuoIns.
In osfn cIrcunsfnncIn, Ios sorvIcIos y oI orsonnI do noyo foc-
nIco odngogIco (ATI y oquIos focnIcos), rIncInIos modIndoros
9 J. Ezpeleta tambin seala que se ha impulsado cambios pedaggicos importantes y la
transformacin de la gestin escolar, pero sin los necesarios cambios estructurales en
la administracin del sistema educativo que les den soporte.
. lo Ironefornocion
ee ne focIiIle en
lo neJiJo en que
loe inIereeoJoe
coneIru,en,
conprenJen
, conporIen nuetoe
oprenJicojee ,
eigni[coJoe.
38 Alguiennecesitaayuda?
onfro Ins oIIfIcns do In ndmInIsfrncIon y Ios confros oscoInros, co-
brnron osocInI roIovnncIn nrn In ndmInIsfrncIon, uos so buscn-
bn quo ofrocIornn noyo dIforoncIndo n dIrocfIvos y mnosfros on sus
confros do frnbnjo, do ncuordo con sus nocosIdndos osocIfcns.
o osfn mnnorn, y do formn nuInfInn, so fuo consfruyondo
unn nocIon do nsosorIn osfrochnmonfo vIncuIndn con In InnovncIon
on In gosfIon oscoInr, uos so ImuIsnbnn rocosos do InnovncIon
nrn frnnsformnr In orgnnIzncIon y oI funcIonnmIonfo doI InnfoI n
fn do gonornr mojoros condIcIonos nrn oI nrondIznjo, In onsonnnzn
y oI frnbnjo on oI nuIn, nI mIsmo fIomo quo so romovIn In coInborn-
cIon, oI dIIogo onfro nros y oI comromIso doI coIocfIvo doconfo. In
nInbrns do AnfonIo IoIIvnr (2009):
Los servicios de apoyo a las escuelas se convirtieron, a partir de los
aos setenta, en un dispositivo necesario para asistir al profesora-
do para promover la innovacin educativa. En paralelo a las nue-
vas perspectivas de comprenderlas como organizaciones y lugares
de trabajo, y de las lecciones aprendidas sobre cmo llevar a cabo
el cambio en educacin, han surgido nuevos enfoques tericos y
prcticas para entender el asesoramiento, que en una relacin
de colaboracin con el profesorado contribuye a un desarrollo
innovador del currculum y a dinamizar el desarrollo organizativo
del establecimiento (A. Bolvar, "La escuela como comunidad pro-
fesional de aprendizaje. Formacin docente y procesos de cambio
educativo", en Seminario Internacional Itinerante Desarrollo de la
Gestin Educativa en Mxico).
Hoy, on MoxIco, como on ofros nIsos do AmorIcn !nfInn, In
oeeeorio muosfrn muchns cnrns; con dIcho formIno so hnco roforon-
cIn n rocosos do dIforonfo nnfurnIozn y objofIvos; nsI, osfo fIono dI-
vorsns ncocIonos, sogun In ncfIvIdnd do Ios nsosoros, su ubIcncIon
on In osfrucfurn oducnfIvn y su roIncIon y corcnnIn con Ins oscuoIns.
A Io Inrgo do osfo y Ios sIguIonfos cnIfuIos, so usnn Ins nIn-
brns oeeeor y oeeeoree nrn hnbInr fnnfo do nsosoros como do nsoso-
rns, nsI como do orsonnI quo so ubIcn on zonns y socforos oscoInros,
El compromiso docente y la
colaboracin forman parte
de una nocin de asesora
vinculada con la innovacin
en la gestin escolar.
39 Alguiennecesitaayuda?
on jofnfurns do onsonnnzn, coordInncIonos y ofcInns rogIonnIos o
confrnIos do Ins ndmInIsfrncIonos oducnfIvns, o nrn roforIrnos n orso-
nnI do oducncIon osocInI quo nsosorn n doconfos on Ins oscuoIns o quo
coordInn rogrnmns y royocfos, dosnrroIIn frnbnjos ncndomIcos on Ins
InsfnncIns IsfnfnIos do IormncIon ConfInun, on Ios Confros do Mnos-
fros o on In CoordInncIon IsfnfnI do Aoyo y SoguImIonfo (CIAS),
orgnnIsmos crondos or In 6(3 nrn dnr noyo y soguImIonfo n Ins
roformns currIcuInros, n roosIfo do In uIfImn !oformn InfogrnI do
In IducncIon IsIcn (2009), quo focnIIzn su nfoncIon on oducncIon
rImnrIn y romuovo oncuonfros onfro Ios uIfImos y rImoros grndos
do Ios dIforonfos nIvoIos y modnIIdndos oducnfIvns. !n suorvIsIon
fnmbIon onfrn on osfo gruo, uos dobo dosnrroIInr ncfIvIdndos do
nsosorIn y ncomnnnmIonfo on Ins oscuoIns, nunquo su InforvoncIon
so mnfIzn on In modIdn on quo os vIsfn como nuforIdnd or oI conjunfo
do Ios rofosoros.
Lo que consideramos hoy como asesoramiento no constituye un
nico tipo de prcticas de apoyo, sino, ms bien, un conjunto he-
terogneo de ellas que se desarrollan en diferentes escenarios y
con propsitos, agentes y estrategias diversos, conformando una
multiplicidad de contextos, enfoques y modelos. Pero no todas
ellas desarrollan prcticas ni desempean roles que pudiesen de-
nominarse con propiedad asesora. Desde esta perspectiva, como
seala J. Dean (1997), resulta fcil cometer el error de hablar del ase-
sor como si hubiese una imagen uniforme de lo que es e implica su
trabajo. As, pues, es frecuente comprobar que sobre esta cuestin
tambin existen ciertos desenfoques que nublan la comprensin y
correcta ubicacin del asunto.
(J. Domingo, "La asesora...", en Seminario Internacional Itinerante
Desarrollo de la Gestin Educativa).
40 Alguiennecesitaayuda?
Como homos vIsfo, oI nsosornmIonfo osf on rocoso do cons-
fruccIon on nuosfro nIs
l0
y, nunquo on fIomos rocIonfos rosurgIo
nrn noynr In uosfn on rcfIcn do roformns currIcuInros, rogrn-
mns, royocfos do InnovncIon on In gosfIon y ofros cnmbIos romo-
vIdos or In ndmInIsfrncIon oducnfIvn, croomos quo hoy oxIsfo un
osconnrIo oducnfIvo dIforonfo y ms comIojo quo hn gonorndo dos-
concIorfo sobro sus roosIfos, confonIdos o ImIIcncIonos.
o obsfnnfo quo on MoxIco confnmos con un documonfo
quo dosdo oI nno 2005 (6(3) roono orIonfncIonos nrobndns or oI
Consojo ncIonnI do AuforIdndos IducnfIvns (Connodu) nrn consfI-
fuIr y oornr Ios sorvIcIos do nsosorIn n Ins oscuoIns, convIono dIn-
Iognr confInunmonfo sobro nsocfos quo son fundnmonfnIos nrn
nvnnznr on su consfruccIon, uos nuosfro sIsfomn oducnfIvo dIsono
do unn frnnjn do ms do 50 000 rofosoros ubIcndos on Ins suorvI-
sIonos, Ios oquIos y Ins mosns focnIcns, nsI como on Ios Confros do
Mnosfros quo roquIoron In confrIbucIon do fodos Ios InvoIucrndos
nrn nvnnznr on In roconcofunIIzncIon do sus funcIonos.
Quo uodo obfonorso do In nsosorIn y Ios sorvIcIos do no-
yo n Ins oscuoIns`, como hnn do coordInnrso nrn ovIfnr omnI-
mos, vncIos y domnndns oxcosIvns n dIrocforos y rofosoros`, quo
cnrncforIsfIcns hnn do fonor oI sorvIcIo do nsosorIn y sus ngonfos
nrn quo ronImonfo noyon n dIrocforos y mnosfros on In mojorn
oducnfIvn`
A In voz quo so vn orfInndo In funcIon do Ios nsosoros on In os-
frucfurn oducnfIvn doI sIsfomn, os Imorfnnfo rooxIonnr sobro quo
os y quo no os In nsosorIn; quo ImIIcncIonos fIono nrn Ios nsosoros,
Ios nsosorndos, nrn In orgnnIzncIon y gosfIon do In oscuoIn; como so
roIncIonn con In suorvIsIon, In jofnfurn oscoInr y In do onsonnnzn;
como con Ios Confros do Mnosfros y Ins rouosfns do formncIon
10 En este documento hablamos de la asesora concebida como un servicio de apoyo ex-
terno a las escuelas, lo que no excluye la necesidad de que personal del plantel (equipo
directivo, coordinadores acadmicos, de grado, ciclo o de academia y profesores en
general) asuma funciones de dinamizacin y facilitacin del desarrollo y mejora de la
escuela. Como apoyo externo, que es consultado o llamado en determinados momentos
y ante problemas especcos, tiene el peligro de quedar connado a un papel marginal,
perifrico al desarrollo del establecimiento como organizacin (S. Antnez, 2006).
Los Centros de Maestros
buscan mejorar las prcticas
educativas de los profesores
mediante una formacin
continua de calidad.
41 Alguiennecesitaayuda?
confInun; cuI y como hn do sor oI noI do quIon nsosorn; cuI os su
mbIfo do InuoncIn y rosonsnbIIIdnd; cundo y sobro quo confonIdos
hn do nsosornr; sI so dosnrroIIn su ncfuncIon roforonfomonfo on Ios
confros oscoInros, on Ins nuIns o Iojos do osfos; hnsfn quo unfo hn
do InforvonIr dIrocfnmonfo con oI coIocfIvo doconfo; sI dofno oI nso-
sor on quo noynr n Ios mnosfros o Io hnco junfo con Ios nsosorndos;
sI nfIondo Ins rIorIdndos do In ndmInIsfrncIon oducnfIvn y do Ios
nsosorndos o rIvIIogIn nIgun nsocfo, ofcoforn.
5. DESDE QU PERSPECTIVA DE ASESORA
ESTAMOS HABLANDO?
1n loe eiguienIee prrofoe rosonfnmos nIgunns rooxIonos con
In fnnIIdnd do confrIbuIr n In consfruccIon do In nocIon do nsosorIn
y su onfoquo.
El foco de la asesora es la mejora del aprendizaje
de los estudiantes
!n nsosorIn quo hoy roquorImos so confrn on oI nucIoo do In mojorn
oducnfIvn, os docIr, on In onsonnnzn, oI nrondIznjo y oI frnbnjo on oI
nuIn, nsI como on Ins condIcIonos do orgnnIzncIon y gosfIon quo Io fn-
vorozcnn y hngnn osIbIo. Su rIncIIo, fn y rnzon do sor os mojornr
oI nrondIznjo do Ios osfudInnfos (6(3, 2005). SIfun sus osfuorzos on
nsosornr nrn forfnIocor oI frnbnjo on oI nuIn, Ios modos do onsonnr,
oI nrondIznjo do Ios nIumnos y do Ios mnosfros, In gosfIon y oI nm-
bIonfo oscoInr, rIorIznndo su nfoncIon on Io quo Ios nfocfn do mnno-
rn ms corcnnn y dIrocfn.
El horizonte de la asesora es la mejora de la calidad
con equidad
!n nsosorIn quo hoy roquorImos roconoco quo Ins oscuoIns son orgn-
nIzncIonos vIvns, dInmIcns, quo no ormnnocon nuncn IgunI y quo,
nunquo son ImorcofIbIo n sImIo vIsfn, fIondon n mojornr o n osfnn-
cnrso (M. IuIInn y S. SfIogoIbnuor, l99?). Ior oIIo, ndoms do confrnr
su nfoncIon on In mojorn doI nrondIznjo y sus rosuIfndos, rIvIIogIn
In nfoncIon n socforos do obIncIon y oscuoIns ubIcndos on confoxfos
Io oeeeorio que
Io, requerinoe
ee cenIro en el
ncleo Je lo nejoro
eJucoIito, ee Jecir,
en lo eneeonco, el
oprenJicoje
, el IroIojo en el
oulo, oei cono en
loe conJicionee
Je orgonicocion
, geeIion que lo
fotoreccon , Iogon
poeiIle.
42 Alguiennecesitaayuda?
dosfnvornbIos, dondo frocuonfomonfo, or osfo hocho, rosonfnn dof-
cIoncIns o osfn on confInuo rIosgo y fondoncIn n ofrocor un sorvIcIo
do bnjn cnIIdnd.
Las personas que no dominan las habilidades que imponen los
grupos ms privilegiados son las que corren el riesgo de quedar
excluidas de los diferentes mbitos de la sociedad actual. La edu-
cacin, al proporcionar el acceso a los medios de informacin y de
produccin, se est convirtiendo en un elemento clave que dota
de oportunidades y contribuye a la equidad, o bien, que agudiza
situaciones de exclusin (P. Murillo, "El proyecto institucional: ri-
tual burocrtico o estrategia para la gestin escolar?", p. 265).
Ior fnnfo, In nsosorIn quo hoy roquorImos no Iordo do vIsfn
quo, nrn hncor osIbIo quo fodos Ios nIumnos ojorznn su dorocho
n unn buonn oducncIon y n unn vIdn fufurn do cnIIdnd, os nocosnrIo
confnr con buonns oscuoIns nrn fodos (!. nrIIng-Hnmmond, 2002),
or Io quo os IndIsonsnbIo rodobInr osfuorzos y rIorIznr In nfon-
cIon modInnfo In nsosorIn y oI ncomnnnmIonfo on Ins oscuoIns y
comunIdndos quo ms Io nocosIfnn.
La asesora pasa por la reexin-formacin-accin
de los maestros
IxIsfo unn corroIncIon sIgnIfcnfIvn y osIfIvn onfro In cnIIdnd doI
rofosorndo y Ios Iogros do Ios nIumnos, y osfn corroIncIon os, n su
voz unn do Ins dImonsIonos Infornns n In oscuoIn quo oxIIcn oI rondI-
mIonfo do Ios osfudInnfos, nsI como Ios rocosos quo Iogrnn nrfIcuInr
Ios mnosfros n nrfIr do In rooxIon sobro sus rcfIcns con Imncfo
on sus nccIonos cofIdInnns (A. IoIIvnr, 2009).
Aunquo oI nrondIznjo oscoInr (sIsfomfIco o InfoncIonnImonfo
formuIndo) osf nsocIndo n muIfIIos fncforos do dIvorsn nnfurnIozn
quo oscnnn doI mbIfo do nfoncIon do Ios mnosfros (como dosInfo-
grncIon fnmIIInr y dosnufrIcIon, onfro ofros), no cnbo dudn do quo su
cnIIdnd doondo do In mnnorn como osfos frnbnjnn con Ios nIumnos
on oI nuIn y on In oscuoIn, doI sonfIdo y Iugnr quo dIchos fncforos
Una de las tareas
fundamentales de la asesora
es promover que los alumnos
tengan una educacin
de calidad.
43 Alguiennecesitaayuda?
fIonon on su quohncor dInrIo y do Ios ofocfos do fodo oIIo on Ios rosuI-
fndos. Ior oso, In nsosorIn quo hoy roquorImos movIIIzn y ofoncIn
Ios snboros y Ins oxorIoncIns do dIrocfIvos y doconfos modInnfo oI
nnIIsIs do Ios robIomns quo nfronfnn on oI confro oscoInr (nrondI-
znjo sIfundo) nrn mIrnr y mojornr confInunmonfo su Inbor.
La asesora est dirigida al desarrollo profesional
de los individuos y al fortalecimiento del centro escolar
!os cnmbIos on oI nuIn no so uodon mnnfonor do modo confInuo n
monos quo osfon sosfonIdos or un oquIo y oI frnbnjo coIocfIvo doI
confro oscoInr (A. IoIIvnr, 2004). Ior oIIo, Innfonmos quo In nsoso-
rIn so onfocn on oI nuIn, on oI frnbnjo IndIvIdunI doI doconfo, sIn oI-
vIdnr quo Ins formns do roIncIon, orgnnIzncIon, vnIoros onfondIdos y
cosfumbros osfnbIocIdns or fodos on In oscuoIn uodon osIbIIIfnrIo
o IImIfnrIo.
AsImIsmo, roconocomos quo Ios robIomns do nrondIznjo
son comIojos y quo su soIucIon no doondo do In nccIon do un soIo
mnosfro; sI bIon roquIoro oI osfuorzo IndIvIdunI, fnmbIon nocosIfn
Ios ncuordos y oI frnbnjo coIocfIvo nrn consfruIr confInunmonfo In
IndIsonsnbIo cohoroncIn Infornn quo fncIIIfo oI nrondIznjo do Ios
nIumnos n Io Inrgo do sus osfudIos, sIn Imorfnr oI grndo, In nsIg-
nnfurn o oI mnosfro on furno. Ior oIIo, In nsosorIn quo hoy roquorI-
mos, ndoms do nfondor oI nuIn como nucIoo do In mojorn, combInn
sus osfuorzos dIrIgIondoso nI conjunfo do Ios mnosfros y ofoncIn oI
nufodosnrroIIo IndIvIdunI nI vIncuInrIo con oI do In oscuoIn como or-
gnnIzncIon; do nhI quo os dosonbIo quo so IIovo n cnbo cndn voz ms
on Ins oscuoIns y dosdo Ins oscuoIns.
La asesora es diferenciada, tanto como los problemas
y necesidades que atiende
!n InvosfIgncIon oducnfIvn rofuorzn Io quo snbomos or oxorIon-
cIn: quo cndn oscuoIn os un mundo, fnnfo or su roIn hIsforIn
como or In do su gonfo, y su nIvoI y modnIIdnd oducnfIvn. AsImIs-
mo, nos muosfrn quo Ios confros oscoInros son orgnnIzncIonos dIn-
mIcns y comIojns, dondo In fnron odngogIcn cooxIsfo con fnrons
44 Alguiennecesitaayuda?
ndmInIsfrnfIvns, oIIfIcns y InbornIos, cosfumbros, vnIoros onfon-
dIdos, formns do roIncIon, osncIos do odor, ofc., Ios cunIos on su
conjunfo confgurnn unn dInmIcn muy nrfIcuInr do su gosfIon
on In quo so conjugnn Ins domnndns oxfornns con Ins nocosIdndos
y domnndns roIns. o nhI quo, nunquo on dos o ms InnfoIos os-
coInros so mnnIfosfo un mIsmo conjunfo do robIomns, In nsosorIn
quo hoy roquorImos Ios nfIondn dIforoncIndnmonfo, roconocIondo y
ofoncInndo sus oxorIoncIns y snboros.
La asesora es un proceso convenido, aceptado
por mutuo acuerdo
!n nsosorIn no os osIbIo sIn oI consonfImIonfo mufuo, dndo quo so
bnsn on oI dIIogo, on In InfornccIon, In cunI soIo so Iogrn con In nr-
fIcIncIon do nsosoros y nsosorndos. In osfn fnron, buonn nrfo doI
fIomo so InvIorfo on rocosos confInuos do nogocIncIon, orsunsIon,
rofronIImonfncIon y roconsfruccIon do sIgnIfcndos.
La asesora implica conocimiento. Nadie puede orientar
sobre lo que desconoce
!n nocosIdnd do confnr con nIfornnfIvns nrn mojornr In cnIIdnd
oducnfIvn hn cnIdo on In busquodn do soIucIonos cnsI mgIcns, uos
so rofondo Iogrnr cnmbIos rofundos y fundnmonfnIos on oco fIom-
o y muchns vocos sIn InformncIon. o nhI quo In nsosorIn son vIsfn
como unn nccIon ms quo so dosnrroIIn nI IIognr nI Iugnr, sIn cono-
cImIonfo sobro Io quo sucodo y sIn InnoncIon. Isfo hn do ovIfnrso
sIomro, uos nndIo uodo soIucIonnr Ios robIomns quo dosconoco;
quo no osf onforndo do Io quo ronImonfo sucodo on Ins oscuoIns, do
sus nocosIdndos y como so frnbnjn dIn n dIn. SI no so conoco, sobro
quo so Innon In nsosorIn`, cuI odrIn sor su unfo do nrfIdn o
cuIos sorInn sus confonIdos` o nhI quo un rImor oIomonfo nrn
nsosornr os conocor, IdonfIfcnr nocosIdndos do noyo, snboros, con-
foxfo, cIrcunsfnncIns, oxorIoncIns rovIns, ofcoforn.
Ioro no so frnfn soIo do conocor In sIfuncIon y Ios robIomns
do Ios nsosorndos, sIno fnmbIon doI conocImIonfo y do In comron-
sIon rofundn do Ins orIonfncIonos oducnfIvns, como Ios Innos y Ios
Io oeeeorio no
ee poeiIle ein el
coneenIinienIo
nuIuo, JoJo que ee
Ioeo en el Jilogo,
en lo inIeroccion,
lo cuol eolo ee logro
con lo porIicipocion
Je oeeeoree ,
oeeeoroJoe.
45 Alguiennecesitaayuda?
rogrnmns do osfudIo do oducncIon bsIcn, Ios mnforInIos do noyo n
In onsonnnzn, Ios rogrnmns do noyo quo ofroco In ndmInIsfrncIon,
Ins InsfnncIns quo nos brIndnn formncIon, onfro ofros; do fnI mnnorn
quo fnmbIon so cInrIfquo oI roforonfo quo consfIfuyo oI unfo do IIogn-
dn doI rocoso do nsosorIn, oIomonfo fundnmonfnI nrn su InnoncIon
y dosnrroIIo.
La asesora implica acompaamiento
!n rosoncIn doI nsosor on Ios momonfos cInvo do frnbnjo do Ios nso-
sorndos osIbIIIfn oI roconocImIonfo do Ios robIomns quo nfronfnn
Ios mnosfros y confrIbuyo n onconfrnr soIucIonos modInnfo unn roIn-
cIon do coInborncIon.
Acompaar es ir al lado del otro, no tirar de un extremo de una
cuerda o proyecto para que otros vayan detrs realizando las ideas
y decisiones de otros; eso sera arrastrar. Tampoco es empujarlo
para luego contemplar cmo le va (S. Antnez, La asesora a las
escuelas. Reexiones para la mejora educativa y la formacin con-
tinua de los maestros, p. 57).
La asesora implica un
conocimiento profundo
de la cotidianidad escolar
y de su contexto.
46 Alguiennecesitaayuda?
Aconpoor, sogun oI dIccIonnrIo, os un vorbo frnnsIfIvo, os
docIr, unn nccIon quo nsn o so frnnsforo do un sujofo n ofro, or
ojomIo: ncomnnIo n In uorfn (n oI o oIIn, como sujofo). AsImIs-
mo, ImIIcn osfnr corcn, n un Indo; oro nuncn Innfon In Idon do fu-
sIon o susfIfucIon. Isfns dofnIcIonos nyudnn n comrondor quo, on
oI confoxfo do In nsosorIn, oconpoor so roforo n osfnr junfo n Ios
rofosoros y n Ios dIrocforos nrn mnnfonor unn coInborncIon cndn
voz ms corcnnn n sus nocosIdndos y robIomns.
La asesora es un proceso que se desarrolla entre colegas
!n nsosorIn os osIbIo sI, y soIo sI, so Iogrn osfnbIocor un cIImn
do coInborncIon on oI quo Ins jornrquIns ncndomIcns o rofosIonnIos
no doformInon oI crIforIo do nuforIdnd quo rIgo In roIncIon. So frnfn
do Ir hombro con hombro y no rocurrIr nI ojorcIcIo doI odor nrn
fomnr docIsIonos on In coInborncIon rofosIonnI. o oIvIdomos dos
condIcIonos quo hnn do osfnr sIomro rosonfos on In nsosorIn: In
coInborncIon rofosIonnI onfro IgunIos, nrn ofoncInr cnncIdndos
y In consfruccIon do nuovos nrondIznjos.
47 Alguiennecesitaayuda?

You might also like