UNIVERZITET U SARAJEVU ELEKTROTEHNIKI FAKULTET

PROJEKTIRANJE I IZVOENJE INSTALACIJA SA OPTIKIM KABELIMA

ZAVRNI RAD

Mentor: Red.prof.dr. Alija Muharemovi

Kandidat: Armin Kovaevi

Sarajevo, septembar 2011.

ODSJEK ZA ELEKTROENERGETIKU kolska godina 2010 / 2011 Studij Bologna: III Godina, VI Semestar Zavrni rad

Nastavnik:Red.prof.dr. Alija Muharemovi Naziv rada: Projektiranje i izvoenje instalacija sa optikim kabelima Postavka zadatka: U radu treba analizirati instalacije u kanalizacijskim cijevima, instalacije u putevima i trotoarima, ureaje za instalaciju ( kuka za vuu, rasteretna kutija, kutija za zatitu spojeva, patch panel itd ), unutarnje i vanjske instalacije ( instalacije kabela u zatvorenim prostorima, instalacije kabela na otvorenom, itd ), metode instaliranja ( kanalice i kanali, cijevi, direktno ukopavanje, zrano postavljanje, upuhavanje fibera, ... ), elektrina sigurnost, upravljanje opremom ( istoa, organizacija, oznaavanje, dokumentacija,.. ), optiki kabeli u elektroenergetskom sistemu ( karakteristike OPGW kabela, konstrukcija OPGW kabela, ugradnja, nemetalni samonosivi optiki kabel, optiki kabeli za privrebu za zemljovodno ue ), mjerenje i testiranje optikih vlakana itd.

Osnovna Literatura: [1] Madarevi V. Optiki kablovi-instaliranje i testiranje , ETF Tuzla 2009 [2] Crisp J. Introduction to Fiber Optics , Newnes, Oxworf, Auckland, Boston, 2001

MENTOR: Red.prof.dr. Alija Muharemovi

___________________________

SAETAK
Glavna prednost optikih kablova je sposobnost da transportuju vie informacija na vee udaljenosti u jedinici vremena nego bilo koji drugi komunikacijski mediji. Pored toga, na njih ne utie interferencija elektromagnetnog zraenja to omoguava da se informacije prenesu sa manje uma i manje greaka. Takoer, postoje i mnoge druge primjene optikog vlakna koje jednostavno nisu mogue sa metalnim provodnicima. U ovom radu je objanjeno postavljanje optikih instalacija u kanalizacijskim cijevima, putevima i trotoarima, kao i ureaji pomou kojih se ove instalacije postavljaju. Takoer, objanjene su unutarnje i vanjske instalacije, kao i elektrina sigurnost, te koritenje optikih kablova u eletroenergetskom sistemu. Za kraj su objanjena mjerenja i testiranja optikih vlakana.

ABSTRACT
The main advantage of fiber optic cables is the ability to transport more information at greater distances per time unit than any other communications media. In addition, they are not affected by interference of electromagnetic radiation, so information is allowed to be transmitted with less noise and fewer errors. There are also many other applications of optical fibers that are simply not possible with metal conduits. This paper describes the optical setup in the installation of sewage pipes, roads and sidewalks, as well as devices with which this installation is set. Also explained are the indoor and outdoor installations, and electrical safety, and the use of fiber optic cables in the electricity power system. In the end, the measurement and testing of optical fibers, has been explained.

Sadraj:

UVOD ..................................................................................................................................................... 3 1. IZVOENJE INSTALACIJA SA OPTIKIM KABLOVIMA ..................................................... 4 1.1. 1.2. 1.3. Instalacija u kanalizacijskim cijevima .................................................................................... 4 Instalacija u putevima i trotoarima.......................................................................................... 6 Ureaji za instalaciju............................................................................................................... 6 Kuka za vuu................................................................................................................... 7 Rasteretna kutija.............................................................................................................. 7 Kutija za zatitu spojeva ................................................................................................. 8 Patch panel ...................................................................................................................... 9

1.3.1. 1.3.2. 1.3.3. 1.3.4. 1.4.

Unutarnje i vanjske instalacije .............................................................................................. 10 Instaliranje kablova u zatvorenim prostorima ............................................................... 10 Instaliranje kablova na otvorenom ................................................................................ 12

1.4.1. 1.4.2. 2.

Instaliranje kablova ....................................................................................................................... 14 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. Kanalice i kanali ................................................................................................................... 14 Cijevi ..................................................................................................................................... 15 Direktno ukopavanje ............................................................................................................. 16 Zrano postavljanje ............................................................................................................... 16 Upuhivanje fibera.................................................................................................................. 17 Elektrina sigurnost .............................................................................................................. 19 Upravljanje opremom ........................................................................................................... 19 istoa........................................................................................................................... 19 Organizacija .................................................................................................................. 20 Oznaavanje .................................................................................................................. 20 Dokumentacija .............................................................................................................. 20 Zahtjevi obiljeavanja ................................................................................................... 20

3.

Sigurnost i oprema ........................................................................................................................ 19 3.1. 3.2.

3.2.1. 3.2.2. 3.2.3. 3.2.4. 3.2.5. 4.

Optiki kablovi u elektroenergetskom sistemu ............................................................................. 22 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5. Karakteristike OPGW kabla.................................................................................................. 23 Konstrukcija OPGW kabla.................................................................................................... 23 Ugradnja OPGW kabla ......................................................................................................... 25 Nemetalni samonosivi optiki kabel (ADSS) ....................................................................... 26 Optiki kablovi privreni za zemljovodno ue .................................................................. 27 1

5.

Mjerenja i testiranja optikih vlakana ........................................................................................... 28 5.1. 5.1.1. 5.1.2. 5.1.3. 5.1.4. 5.2. Osnovni koncept optikih mjerenja ...................................................................................... 28 Izvor svjetlosti ................................................................................................................... 28 Optika snaga .................................................................................................................... 29 Mjerenje snage .................................................................................................................. 31 Optiki i elektrini propusni opseg ................................................................................... 32 Specifikacija gubitaka u kablovskoj opremi ......................................................................... 32 Analiza gubitaka na fiber optikoj vezi ........................................................................ 32 Proraun gubitaka kod pasivnih komponenti ................................................................ 33

5.2.1. 5.2.2. 6.

Standardni testovi i mjerenja optikih vlakana ............................................................................. 36 6.1. 6.2. Testiranje komponenti........................................................................................................... 36 Mjerenje slabljenja optikog vlakna ..................................................................................... 37 Mjerenje slabljenja tehnikom odsjecanja ...................................................................... 37 Metoda povratnog rasipanja .......................................................................................... 38 Metoda unesenih gubitaka ............................................................................................ 38

6.2.1. 6.2.2. 6.2.3. 6.3. 6.4.

Mjerenje duine fibera .......................................................................................................... 40 Mjerenje broja pogrenih bitova ........................................................................................... 40 Internacionalni standardi ............................................................................................... 42

6.4.1. 6.5.

Mjerenja u vremenskom domenu (OKO dijagrami) ............................................................. 43

ZAKLJUAK ....................................................................................................................................... 45 LITERATURA ..................................................................................................................................... 46

UVOD
Najvea prednost optikih kablova u odnosu na ostale komunikacijske medije je sposobnost da transportuju vie informacija na vee udaljenosti u jedinici vremena nego bilo koji drugi komunikacijski mediji. Pored toga, na njih ne utie interferencija elektromagnetnog zraenja to omoguava da se informacije prenesu sa manje uma i manje greaka. Takoer, postoje i mnoge druge primjene optikog vlakna koje jednostavno nisu mogue sa metalnim provodnicima. Ove primjene ukljuuju senzorsku naunu primjenu, medicinsku/hirurku primjenu, industrijsku primjenu, osvjetljavanje ispitivanog subjekta i prenos slike. Veina optikih vlakana je napravljena od stakla, meutim, postoje i neki napravljeni od plastike. U svrhu mehanike zatite, optiko vlakno je postavljeno unutar kablova. Postoji mnogo tipova kablova razliitog sastava, od kojih svaki ima posebnu primjenu: u zatvorenom prostoru, vani, u zemlji, pod vodom, duboko u okeanu, na visini itd. Danas, optika vlakna ine glavni dio infrastrukture nacionalnih telekomunikacionih puteva irom svijeta. Sa druge strane, njihova primjena u lokalnim raunarskim mreama, prenosnim putevima za kontrolu procesa proizvodnje, kao i u senzorskim aplikacijama, sve je vea. Sa ciljem efikasnog funkcionisanja elektroenergetskog sistema elektroprivrednih organizacija, potrebno je ostvariti pouzdan telekomunikacioni sistem. Upravo iz tog razloga, u svijetu je razvijena praksa da elektroprivredne organizacije realizuju vlastiti telekomunikacioni sistem. Jednom kad je sistem sa optikim linkom instaliran, od vitalnog je znaaja da bude temeljno testiran da bi se osiguralo da radi prema dizajniranim karakteristikama. Testiranje sistema sa optikim vlaknima, kako u toku instalacije tako i kasnije, provjera sistema prije putanja u rad je obavezni dio projekta. Testovi koji se vre prije putanja u rad, utvrdit e da li je instalirani kabal sa optikim vlaknima neprekidan i stabilan, da li je dolo do oteenja kabla u toku instalacije, da li su gubici uraunati u toku dizajniranja nastali zbog vrstih spojeva, konektora, duine vlakna itd., i da li e sistem nakon instalacije imati prihvatljive performanse u radu. Ako je sistem paljivo dizajniran i nakon toga ispravno instaliran, testiranja prije putanja u rad bi u optem sluaju trebala dati bolje rezultate od onih predvienih u toku dizajniranja sistema. U rijetkim situacijama, moe se desiti da su performanse linka loije od dizajniranih. Razlog tome mogu biti neoekivani gubici uslijed prvelikog savijanja kabla. Performanse linka e takoe opadati u toku njegovog ivotnog vijeka, to treba biti uraunato u procesu dizajniranja. Granice u kojim su uraunati svi ovi neoekivani gubici, e takoe biti potvrene prilikom testiranja prije putanja u rad.

1. IZVOENJE INSTALACIJA SA OPTIKIM KABLOVIMA

Od poetka osamdesetih godina, razvoj Tehnologije optikog prijenosa je doveo do velikih ulaganja u optiku infrastrukturu, najprije pri kreiranju kime nacionalnih telekomunikacijskih, odnosno daleko-dometnih long-haul mrea. Iako je rije o velikim investicijama, polaganje long-haul infrastrukture ne predstavlja veliki problem za nesmetano odvijanje ivota ljudi, obzirom da se ono odigrava na meugradskim lokacijama, najee uz glavne saobraajnice, ali bez uticaja na njihovo uobiajeno funkcioniranje. Poveanje kapaciteta nacionalne optike mree, ekspanzija Interneta, razvoj izuzetno zahtjevnih korisnikih aplikacija, porast protoka LAN-ova na 10-gigabitske brzine, dovodi do velikog pritiska i stvaranja uskog grla u tzv. Metro-regionu. Tempo kojim se razvijaju optike infrastrukture u gradskim podrujima uveliko zaostaje za tempom kojim se mogu instalirali optike mree bilo u okruenju jedne zgrade (LAN) ili izmeu gradova (Long-haul). Razlog za usporeni razvoj optike infrastrukture u gradskim jezgrama gdje se nalazi najvei broj (poslovnih) korisnika koji zahtijevaju brzo uvoenje irokopojasnih usluga lei u veoma visokim trokovima polaganja, dugom trajanju instaliranja, a najvie u ometanju mnogih aspekata normalnog funkcioniranja gradskog ivota, to gradske vlasti najee jednostavno ne dozvoljavaju. Da bi smanjili probleme, gradske vlasti najee insistiraju da se instalacija vrti u nonim satima i vikendom, da vie provajdera zajedniki i istovremeno polau kablove, potpuno obnavljanje saobraajne infrastrukture poslije radova, a mnogi gradovi jednostavno ne dozvoljavaju bilo kakvo kopanje kanala u gradskim jezgrima. Kao posljedica ovih problema intenzivno se traga za alternativnim nainima prodora optikih vlakana do krajnjih korisnika i zgrada u poslovnim centrima grada. Mogue rijeenje sve vie se pronalazi u upotrebi postojeih kanalizacionih ili vodovodnih instalacija za provlaenje optikih kablova kroz njih.

1.1. Instalacija u kanalizacijskim cijevima

Sve vie se, na razliite naine, vri upotreba kanalizacijske mree za provlaenje optikih kablova u gradskom okruenju. Za ovaj proces neophodna je znaajna saradnja telekomunikacijskih kompanija i vlasti, jer je itav proces od obostranog interesa. Gradske vlasti posjeduju vrijedne informacije o stanju kanalizacijskog sistema, fizikoj infrastrukturi, veliini cijevi, historiji njihovog ienja, odravanja i problemima. Na osnovu prethodnih informacija i odreivanjem zgrada i objekata koji e biti povezani, vri se inicijalna procjena, koje od kanalizacijskih pravaca je najbolje odabrati kao rute budue mree. Slijedeu fazu predstavlja prikupljanje i provjera podataka dobijenih inspekcijom kanalizacijskog sistema, to moe da potraje i do nekoliko mjeseci. Za ove potrebe neophodno je koristiti robote sa nekoliko TV kamera koji prenose sliku iz cijevi, koje su prethodno proiene mlazom vode (slika 1.1.1.). Slika se snima i uva kao vrijedan zapis potreban gradskim vlastima. Roboti takoe vre ispitivanje otpornosti cijevi na pucanje, hru. vre tano mjerenje rastojanja itd. U mnogim sluajevima, pojedine dionice kanalizacijskog sistema zahtijevaju popravku prije instalacije kabla.

Slika 1.1.1. ienje cijevi prije instalacije kablova

Nakon zavretka ispitivanja, pristupa se polaganju kabla. Kabel moe biti robotski instaliran u cijevi prenika 20 cm ili vie (postoji vie proizvoaa robota koji vre ovaj zahvat: Ka-Te Inc. Switzerland; Robotics Cabling Co. Of Berlin. Germany, itd) i polae se izmeu kratkih dionica najbliih ahtova kanalizacijskog sistema. Pri tome se robot spusta kroz aht u cijev, a onda se njime daljinski upravlja. Robot privruje kabel za plafon cijevi niskoprofilnim draima koji minimiziraju ometanje kanalizacijskog protoka (slika 1.1.2.).

Slika 1.1.2. Robotsko polaganje optikog kabla u kanalizacijsku cijev

Optiki kabel koje se koristi u MCS-Slim (Sewer Local Installation Module) sistemu sadri maksimalno 216 vlakana. Cjevica sekundarne zatite je napravljena od plastike i svaka sadri po 24 vlakna. Kabel se izrauje kao standardno armirano optiko kabel i njegov spoljanji radijus je 16 mm. Spoljanji radijus je napravljen od polietilena velike gustine (slika 1.1.3.).

Slika 1.1.3. Izgled i popreni presjek MCS-Slim optikog kabla 5

Drugi princip instalacije kabla kroz kanalizacijsku cijev ne koristi robote, ve se kabel manualno provlai kroz cijev izmeu susjednih ahtova. Nakon to je provuen, kabel se maksimalno zatee za plafon cijevi izmeu para zatezaa u susjednim ahtovima, koritenjem injenice da je kabel omotan elino armiranim omotaem. Optiki kabel koji se koristi u MCS-Drain sistemu sadri maksimalno 144 vlakana. Centralna cjevica sekundarne zatite je napravljena od aluminijuma, a preko nje se nalazi omot od 21 eline ice prenika 1 mm. Spoljni plat je nainjen od polietilena velike gustine, a spoljni prenik kabla je 11.8 mm (slika 1.1.4.).

Slika 1.1.4. Izgled i popreni presjek MCS-Drain kabla

Postoji i trei princip polaganja kabla koji je naroito pogodan u starijim dijelovima kanalizacijskog sistema, gdje cijevi uglavnom ne zadovoljavaju standard za sigurno polaganje kabla. U tom sluaju kabel se ugrauje kao dio unutranjeg omotaa cijevi koji se postavlja kao ojaavajua struktura. Isti kabel se koristi i u instalaciji u putevima i trotoarima.

1.2. Instalacija u putevima i trotoarima

Instalacija u putevima i trotoarima predstavlja najjeftiniji nain postavljanja optike infrastrukture koji se u posljednje vrijeme predlae. Odgovarajui ureaj vri usijecanje uskog i plitkog usjeka u trotoaru ili na putu. Nakon toga kabel se direktno polae u usjek, nakon ega se uska povrina puta obnavlja. Ovo rjeenje je ubjedljivo najjeftinije, ali ipak vri minimalno ometanje saobraaja i ostavlja tragove na putevima. Zbog toga je ovo rjeenje ipak nedozvoljeno za neke gradske oblasti; gradske pjeake zone sa kvalitetnom podlogom. Optiki kabel koji se koristi u MCS-Road sistemu sadri maksimalno 144 vlakana. Centralna cjevica sekundarne zatite je napravljena od bakra, a preko nje se nalazi spoljni plat nainjen od polietilena velike gustine. Spoljni radijus kabla je 9.6 mm.

1.3. Ureaji za instalaciju

Fiber optiki kablovi i vlakna unutar njih imaju niz specijaliziranih zahtjeva za njihovu instalaciju i povezivanje. Od alata za postavljanje do zatitnih kuita, oprema za instalaciju je specijalno dizajnirana i napravljena da bi ispunilo zahtjeve fiber optikog kabla u gotovo bilo kojoj sredini i situaciji. Pogledajmo neke od alata koji se uobiajeno koriste u fiber optikoj instalaciji.
6

1.3.1. Kuka za vuu

Prije ili kasnije bit e potrebno postavljanje kabla kroz zid, cijev ili neka druga teko dostupna mjesta. Neophodan alat za ovaj posao je kuka za vuu prikazana na slici 1.3.1.1. Ovaj alat je posebno dizajniran da se privrsti osovinski lan na jedan, a prihvatnu icu za drugi kraj. Prihvatna ica se provlai kroz prostor da bi se obuhvatilo kablo. Ova ica se zatim koristi da povue kuku kroz prostor sa zakaenim kablom. Kuka za vuu takoe ima ulogu da svojim omotaem zatiti kraj fibera od oteenja koja mogu nastati prilikom provlaenja. Neki fiber optiki kablovi se prodaju sa montiranom kukom za vuu.

Slika 1.3.1.1. Kuka za vuu se koristi da bi se provukao kabel kroz cijev 1.3.2. Rasteretna kutija

Optiki fiber je dovoljno mali i lagan da se relativno lako provue kroz otvore cijevi, u usporedbi sa elektrinim kablom. Optiki kabel ipak moe poveati silu trenja i istezanja poslije mnogo zavoja ili ako ga ve ima mnogo u cijevi. Rasteretna kutija se ugrauje u intervalima u cijevi da bi se olakalo provlaenje kabla i da bi smanjili silu zatezanja na njemu. Obino se postavlja nakon 70 m ili 90 m ili svaki put kada su zavoji 180 i vei. Svrha rasteretne kutije je da obezbijedi posredni otvor za provlaenje kabla da bi reducirao duinu koja se provlai kroz cijev i da smanji broj preloma kroz koje se kabel mora provui. Za koritenje rasteratne kutije kabel se provue kroz kutiju i na drugom kraju se vrati u cijev. Cijela duina cijevi i zavoji prije rasteretne kutije se eliminiu ili su eliminisani do daljnjeg razvlaenja kabla, smanjujui naprezanje istog. Imamo dvije vrste rasteretne kutije kao to je prikazano na slikama 1.3.2.1. i 1.3.2.2. ravna i ugaona. Ravna rasteretna kutija se postavlja u liniji sa cijevi i ima unutranjost koja je velika najmanje etiri puta minimalnog radijusa savijanja kabla koji se provlai. Ovo obino sprjeava da kabel prekorai svoj minimalni radijus savijanja pri provlaenju zadnjeg dijela kabla kroz kutiju. R - minimalni radijus savijanja dat od proizvoaa

Slika 1.3.2.1. Ravna rasteretna kutija

Slika 1.3.2.2. Ugaona rasteretna kutija

Ugaona rasteretna kutija se postavlja na uglove u cijevi i obino zahtjeva duinu trostrukog radijusa savijanja kabla i dubinu koja je jednaka radijusu savijanja. Ovaj zahtjev sprjeava da se kabel oteti o otre uglove prilikom provlaenja.

1.3.3. Kutija za zatitu spojeva

Uvijek kada postoje spojevi na optikom fiberu, bilo da su mehaniki ili fuzijski, moraju se zatititi od vanjskih uticaja i naprezanja. Zatitna kutija, prikazana na slici 1.3.3.1. moe imati mnogo oblika, to zavisi od lokacije i posebne namjene. Neke su namijenjene za elektrinu i telekomunikacijsku industriju, za upotrebu u podzemnim ili nadzemnim mreama, dok su druge namijenjene za optike fibere i koriste se za unutranju instalaciju. Zatitna kutija moe biti kruna, to znai da se kablovi u njoj spajaju iz dva razliita pravca, a moe biti i osovinska, to znaci da kabel ulazi i izlazi na istoj strani.
8

Slika 1.3.3.1. Zatitna kutija titi spojeve od naprezanja i oteenja

Obino, zatitne kutije imaju slijedee karakteristike: rastereenje napetosti koje osigurava da e osovinski lan preuzeti potpuno silu naprezanja, organizovani panel pridrava aktualne spojeve ureene, mjesto za petlje dodatnog kabla ukoliko bude potreban jo jedan spoj.

1.3.4. Patch panel

Optike distributivne kutije i optiki patch paneli se koriste za terminiranje dovodnih optikih kablova za spoljaljanju instalaciju konektorima i njihovo pripremanje za prikljuenje na aktivnu opremu ili prespajanje na druge optike linije.

Slika 1.3.3.1. Patch panel

Optiki patch panel je pasivna komponenta fiber optikog sistema gdje se zavravaju optiki kablovi (spoljanji ili unutarnji) optikim konektorima, a namijenjen je postavljanju u rack ormar. Na prednjoj strani optikog patch panela montirani su optiki adapteri za spajanje optikih konektora. U adapter se sa zadnje strane postavlja konektor dovodnog optikog kabla, a sa prednje strane konektor patch corda. Optiki patch panel predstavlja distributivni centar za prespajanje kablova izmeu sebe ili njihovo spajanje sa komunikacijskom opremom. Ovakve veze se obezbjeduju preko patch cord-ova koji na svojim krajevima imaju konektore. Optiki patch paneli ija je upotreba projektovana sadre razliit broj optikih portova, a to je najee 8, 16 i 24 optika portova. Izrauju se od elika i potpuno su zatvorene konstrukcije dijela za smjetanje optikih vlakana dolaznih kablova i unutarnjih konektora. Sa prednje strane optikog patch panela se nalaze oznake portova, ime je olakano kasnije odravanje optikog dijela mree. Optiki portovi na patch panelu mogu biti razliiti, zavisno od tipa optikog konektora koji treba da se prikljui. Unutar panela se nalaze vodice za postavljanje optikog vlakna kako bi se obezbjedilo savijanje optikog vlakna na dozvoljeni radijus. Optiki patch panel se postavlja u rack-ormar upotrebom elinih nosaa koji se privruju na ine nosaa u ormaru. U optiki patch panel se uvode optiki kablovi i vri se terminiranje dovodnog optikog kabla optikim konektorima. Optiki konektori se prikljuuju sa unutarnje strane optikih adaptera montiranih na prednju plou optikog patch panela. Poklopac optikog patch panela obezbjeuje kompletnu zatitu optikih vlakana unutar panela. Ovim je fiber optiki dio pasivnog dijela mree, totalno odvojen od ostalih pasivnih komponenata i time zatien od potencijalnog oteenja.

1.4. Unutarnje i vanjske instalacije

1.4.1. Instaliranje kablova u zatvorenim prostorima

Kablovski vodovi kod gumenih podova koriste se radi zatite kablovskih sistema, ukoliko se kablovi instaliraju na podnim povrinama preko kojih se svakodnevno hoda. Ukoliko se kablovi instaliraju ispod tepiha, koristimo specijalne kablove za takvu vrstu instalacije i moramo biti sigurni da kabel posjeduje vrst omota i da je od slobodne (loose) konstrukcije. Ukoliko se kablovi polau oko zidova sobe, treba se osigurati da su valjano zalijepljeni za ivice zidova sa visoko kvalitetnim i jakim trakama. To e pomoi zatiti od oteenja kablova ili njegovih konektora, to se moe desiti sluajnim povlaenjem prilikom prelaska preko kabla. Ako je kabel postavljeno vertikalno uz zid, tada se koriste kablovski drai zavrnuti za zid koji pomau njegovo privrivanje. U ovom sluaju kablovi se omotavaju izolacijskom trakom, prije nego se postave u kablovske drae. Traka obezbjeuje vie rastezljive omotae kablova, koji e najprije osigurati bolje hvatanje na drau i prouzrokovati manje tete kod kabla na drau (slika 1.4.1.1.).

10

Slika 1.4.1.1. Zidni kablovski dra

Na ulazima ili izlazima plastinih ili metalnih kablovskih kanalica koriste se gumeni lijebovi. Oni tite kabel od otrih ivica i ne dozvoljavaju savijanje koje bi moglo prekoraiti dozvoljeni radijus (slika 1.4.1.2.).

Slika 1.4.1.2. Koritenje gumenog ljeba

esto se prilikom instaliranja optikih kablova, na jednu stranu glavnog kablovskog namotaja, spaja manji kablovski namotaj koji titi optika vlakna od tete koja moe biti prouzroena drugim kablovima. Kablovi koji su instalirani ispod postavljenih podova su podloni slamanju i izvijanju. Stoga, kablovi moraju biti ili visokog kvaliteta (koji imaju snanu oplatu) ili instalirani u vod u zasebnim podnim kablovskim crijevima. Crijevo pomae postavljanje kabla i obezbjeuje vanu zatitu kada je u pitanju susret sa neizbjenim bakarnim kablovima. Ukoliko je kabel direktno postavljeno na plafon (strop), trebalo bi se izbjegavati krianje sa drugim kablovima, plafonskim petljama, otrim ivicama i uglovima i mjestima koja zahtjevaju tea odravanja. Ukoliko je neizbjeno provoenje kabla kroz ova mjesta, onda se to radi kroz crijevo ak i ako su duine na kojima se instaliraju veoma male. Kod instalacije uzdignutih kablova preporuuje se vezivanje kablova na svakom spratu zgrade. Potrebno je omotati kabel u izolacijsku traku prije nego se isti zavee i osigurati da vez nije previe zategnut ili vrst. Ovo e zatiti kabel od prekoraenja maksimalne zategnutosti i pomjeranja.

11

Spajanje i vezivanje sa bilo kojom opremom ili prespojnom ploom trebalo bi biti sa velikim prstenom kablovskog vika (prosjeno nekih 30 cm).

1.4.2. Instaliranje kablova na otvorenom

Kod izvoenja vanjskih instalacija, neophodno je prije svega, osigurati odgovarajuu dozvolu za izvoenje postavljanja kablova kroz javna ili privatna zemljita. Zatim treba paljivo isplanirati sve instalacije i obaviti analizu trokova tako da konana kablovska trasa ima minimalni troak. Za vanjske instalacije vrlo je vano koristiti ispravne kablove i koristiti one kablove koji e odgovarati namjeni i okruenju u kome su instalirani. Takoer, vrlo je vano razmotriti i sve parametre kabla kao to su tip kabla, nain spajanja, prenik, granica vlanosti, itd. Kod vanjske instalacije obino se preporuuje postavljanje podzemnih kablova u cijevne instalacije. Cijevne instalacije obezbjeuju zatitu od vode, temperaturnih varijacija, fizikog pritiska od strane automobila i kamiona koji prelaze preko vrhova kabla, napada tetoina, osoba koje sluajno iskopaju kabel lopatama ili mainama za kopanje zemlje (slika 1.4.2.1). Takoer, od velike je vanosti i to to ovi cjevovodi dozvoljavaju brzu i laganu zamjenu i postavljanje novih kablova, bez ponovnog kopanja kanala. Kablovi se mogu ukopati direktno u zemlju, ali bi trebali imati odgovarajuu oplatu koja obezbjeuje zatitu protiv tetoina i daje dobru zatitu od vlage. Oplate mogu biti najloni, tefloni ili metalni titnici. to je kabel dublje zakopan u zemlju, manja je vjerovatnoa za oteenja zbog temperaturnih varijacija, fizikog pritiska ili napada tetoina. Dubina od 1 m do 1.5 m je idealna dubina.

Slika 1.4.2.1. Ukopavanje kablova u cjevovode

Na kraju svake kablovske trase trebalo bi se osigurati minimalno 3 do 6 m kablovskog vika, kako bi se sistem, u sluaju potrebe, mogao lake rekonfigurirati. Na prijelaznim mjestima gdje se kabel postavlja i pohranjuje, kabel se, prije nego se postavi u slijedeu sekciju cjevovoda, mora postaviti na zemljite u obliku broja osam (slika 7.13.). Ovakav nain postavljanja osigurava zatitu od trzaja i zapetljavanja kabela.

12

Slika 1.4.2.2. Izvoenje postavljanja kabela na posrednim mjestima

13

2. Instaliranje kablova
Optiko vlakno je ve doseglo veinu mjesta koja su prije poznavala samo bakarne kablove. Kako tehnologija, tako regulacija i ekonomska raunica predvia da e optika vlakna zamijeniti bakarne kablove kod veine aplikacija za prenos signala, ak i u kuama. Mnoga vlakna lie bakarnim icama i izgraena su na slinom principu. Ipak postoje neki zahtjevi instalacije i metode jedinstvene za sve optike kablove koje su potrebne za zatitu kabla i osiguravaju najvei kvalitet prenosa. Panju treba usmjeriti na klasine aplikacije za optiki kabel koje koristi raznolikost metoda instalacije. U primjeru na slici 2.1. pogon tvornice koristi optiki kabel za prenos upravljakih i kontrolnih signala izmeu proizvodne i druge zgrade koja je udaljena nekoliko stotina metara (nazvanoj kontrolna zgrada na slici). Kabel koji nosi signal mora biti skupljen u centralnom podruju i usmjeren uz kabel koji prolazi kanalicom do spoljanjosti. Kabel tada izlazi iz zgrade i prelazi preko nekoliko stubova dok ne doe do puta. Zatim kabel prolazi podzemno do slijedee zgrade i rasporeuje se do senzora i kontrolnih sistema.

Slika 2.1. Skica jednostavne instalacije optikog kabla

2.1. Kanalice i kanali

Kanaline instalacije se koriste unutar zgrade i sline su instalacijskim metodama koritenim za elektrine instalacije. Veina optikih vlakana su elektrino neprovodna i obino su laki od bakrenih, zato neki od zahtjeva i restrikcija za bakar se ne odnosi i na vlakna. Kada se optiki kabel postavi u kanalicu ili u horizontalni kanal, kao na slici 2.1.1., teina kabla obino nije bitna sve dok su prelazi na istom nivou. Ako se pak kabel postavi vertikalno, kabel se mora drati samo na kratkom putu ili biti osiguran koristei kablovske kleme ili vjealice. Obavezno se mora pridravati uputa za postavljanje kabla date od proizvoaa za kablovski uspon. Ako je mogue, na svakih 1 do 2 m trebale bi se instalirati kleme za vertikalni put, kako bi silu zatezanja odrali na minimumu. Ako su potrebni dugi vertikalni putevi koji nisu osigurani, mora se uvrstiti jednostruki kabel svakih 210 m, a dvostruki svakih 300 m. Postoje dvije metode za uvrivanje kabla za vertikale. Prva metoda, koja se takoe moe koristiti za horizontalno osiguranje kabla, su kleme koje osiguravaju kablove direktno za podlogu prenosei pritisak na nju. Kleme bi se trebale postavljati paljivo da bi se sprijeilo oteenje kabla. Drugi tip vertikalnog uvivanja je uska iana mrea koja se omota oko kabla i osigurava pomou vjealice. Ovaj metod ima prednost jer smanjuje pritisak na sami kabel dok ga jo uvijek dri. Takoer, prednost je to se kabel moe lahko razmontirati, jer mrea nije zalijepljena na kabel, nego je samo pripijena oko kabla. Kada se instalira kabel u kanalice i kanale, treba se uzeti u obzir da li e u kanalici biti jo kablova, posebno elektrinih. Pored sigurnosnih propisa vezanih za upotrebu provodnih i hibridnih optikih kablova, teina mnogo teih bakarnih kablova moe uzrokovati probleme
14

ukoliko su nagomilani iznad optikog kabla. Ako postoji rizik da se to desi, mora se koristiti oklopno optiki kabel za zatitu vlakana unutar kanalica, od nagnjeenja drugim kablovima. Ako se kabel postavlja unutar kanalice, bez provlaenja, moraju se ispuniti specifikacije proizvoaa o minimalnom radijusu savijanja. Ipak, ako e se kabel provlaiti, potrebno je ostaviti dovoljno mjesta za dodatni radijus zbog sile optereenja. Bilo da se kabel postavlja u kanalicu ili kanal, ne smije se dopustiti da kabel doe u kontakt sa otrim ivicama ili zavojima. Idealno bi bilo da se koriste komponente koje u sebi nemaju ovakve opasnosti, ali u veini sluajeva morat e se raunati na njih, te je za to neophodno odravanje napetosti kabla na to manjem nivou u toku instalacije.

Slika 2.1.1. Instalacija u kanalice i kanale

2.2. Cijevi
Cijevna instalacija se koristi cijevima namijenjenim za kablovske trase koje se instaliraju provlaei prihvatnu icu kroz cijev, kaei je za kuku koja je privrena za kablovski osovinski lan, a zatim uvlaei kabel u cijev. Cijevi mogu biti postavljene unutar objekta ili pod zemlju, a u mnogim sluajevima, cijevi su ve postavljene za druge namjene kao to su energetski kablovi ili telekomunikacijska mrea. Prilikom instaliranja kabla u cijev unutar objekta, mora biti ostavljeno dovoljno mjesta u cijevi za koliinu kabla koja se eli provui, kao na slici 2.2.1. Ako je mogue, treba raunati na istezanje, postavljajui dodatno optiki kabel u isto vrijeme, pri postavljanju poetne instalacije. Ovo e sprijeiti postavljanje kabla u popunjenu cijev. Nacionalni elektrini pravilnik (NEC) odreuje slijedee odnose popunjenosti unutar sekcija cijevi: 1 kabl - 53% 2 kabla - 31% 3 ili vie kablova - 40% Za odreivanje odnosa popunjenosti moe se koristiti formulom : (2.2.1.) gdje je: Dv-vanjski prenik, a Du-unutarnji prenik. Ukoliko je velika cijev ve postavljena i sadri druge kablove ili ako je najverovatnije da e drugi kablovi biti postavljeni kroz cijevi, trebala bi se postaviti unutarnja cijev (cijev veliine optikog kabla) koja titi kabel provuen kroz nju od drugih aktivnosti u velikoj cijevi.
15

Slika 2.2.1. U cijevi mora biti ostavljeno dovoljno prostora za provlaenje

2.3. Direktno ukopavanje

Kabel ispod puteva se postavlja direktnim ukopavanjem. Kao to ime govori, ova metoda se moe izvoditi jednostavnim postavljanjem kabla direktno u zemlju. Direkno postavljanje takoe predstavlja i postavljanje kabla u zatitnu cijev unutar zemlje. Za kratke trase obino se kopa runo i postavlja se kabel koji se pokriva zemljom. Ovo moe biti efikasno ukoliko je rije o manjim trasama. Za due trase koje zahtijevaju efikasnije metode, koristi se plug za postavljanje kabla. Ovaj ureaj je dizajniran da raskopa zemlju, poloi kabel i zakopa ga i sve to u pokretu. To je komplikovanija maina, ali je korisna za postavljanje na dugim trasama. Kada se koriste metode direktnog ukopavanja treba se obratiti panja na to da kanal bude dovoljno duboko, odnosno ispod take smrzavanja zemlje. U pravilu, to je dubina od 0.8 m. Treba naglasiti da trasa podzemnog kabla treba biti zatiena od kie i prodora vode. kopanja, slijeganja tla, glodara i dr.

2.4. Zrano postavljanje

Kada kabel napusti zgradu spaja se preko konektora za nosei kabel koji je dio komunikacijskog kabla koji se razapinje preko stubova du zrane linije. Ovi stubovi ve nose energetske kablove, ali oni nee utjecati na sami optiki kabel zato to nije podloan indukciji usljed magnetskih polja energetskih kablova. Ukoliko se ne koristi komunikacijski kabel, on e biti upleten elinom icom zbog dodatne vrstoe i postavljen na stub i u tom sluaju se koristi kao zatitni vod od atmosferskih pranjenja. Bilo koji nain da se odabere, kabel u zraku mora biti sposoban da izdri teret usljed vjetra, leda, ptica i drugih ivotinja, ak i objekata noenih vjetrom. Oplata zranih optikih kablova se pravi od UV stabilizirajue plastike i napravljena je da izdri ivotni vijek od 10 ili vie godina. Ukoliko je zrani optiki kabel vezan za noseu icu, isti bi se trebalo vezati za icu svakih 30 cm. Vezovi trake koja se koristi bi trebali biti UV stabilizirani i podeeni za vanjske vremenske uvjete. Na sredinjoj taki svakog luka koji iznosi 30 cm, kabel se mora objesiti najmanje 3 cm zbog irenja i rastezanja nosee ice (slika 2.4.1.). Nosea ica se uglavnom proputa kroz kotur ili se vee za okrugle halke na stubovima mrtvim vorovima.
16

Slika 2.4.1. Zrani kabel vezan za noseu icu

2.5. Upuhivanje fibera

U novogradnji ili renoviranju, dobro je razmisliti o upuhavanju fibera kao alternativi konvencionalnim metodama. Upuhavani fiber se moe postaviti na dugim trasama u cijevi bez opasnosti pri provlaenju. Kod ove instalacije uzduna naprezanja, na koja su optiki kablovi vrlo osetljivi, su neznatna, jer se sila koja djeluje na kabel svodi na potiskivanje kabla u struji brzog zraka. Kabel se nalazi u struji zraka velike brzine i lebdi na zranom jastuku (slika 2.5.1.). Na ovaj nain mogue je silom potiskivanja od svega 30 N provui kabel u duini do 1200 m. a sa vie maina i viestruko vie.

Slika 2.5.1.Jednostruko upuhivanje kabela

To je postupak koji koristi kombinaciju veoma slabog mehanikog potiska i struju komprimiranog zraka, koja se velikom brzinom kree du kabla. Zrak se upuhuje u cijev koja sprovodi kabel i slui mu kao omota. Ureaj za upuhivanje kablova se sastoji iz tri osnovna dijela: ulazna komora pogon kabla izduv zraka

17

Slika 2.5.2.Upuhivanje kabla sa sredinje take

Cijev kompresora se prikljuuje na ulaznu komoru koja, zahvaljujui odgovarajuem obliku, sprovodi zrak ka unutranjosti cijevi. Pogon kabla se sastoji od pneumatskog motora koji pokree etiri kompleta valjaka koji potisnu silu prenose na kabel. Ovom potisnom silom se kompenzuje zrani pritisak koji ima tendenciju potiskivanja kabla nazad u ulaznu komoru. U toku ovakvog uvlaenja kabla vri se podmazivanje medicinskim parafinom koji ne zagauje sredinu i izbacuje se zajedno sa izduvnim zrakom.

Slika 2.5.3. Serijsko upuhivanje kabela

Ostale metode provlaenja optikih kablova kroz PE cijevi su: metoda direktnog provlaenja koja zahtjeva vunu mainu sa sajlom, metoda provlaenja pomou pneumatskog metka, kao i runo provlaenje.

Izbor metode za provlaenje kabla zavisi od opremljenosti izvoaa radova odgovarajuom aparaturom i opremom. Bez obzira na metodu koja se primjenjuje, bitno je naglasiti da se pri provlaenju nikako ne smije prekoraiti: dozvoljena vuna sila, maksimalno dozvoljeni radijus savijanja koji iznosi 30 radijusa optikog kabla.

Ukrtanje kablova sa vodovodnom i kanalizacijskom mreom izvest e se pod uglom od 90, sa vertikalnim rastojanjem koje ne smije biti manje od 0.5 m. Kod paralelnog voenja, horizontalno rastojanje ne smije biti manje od 1.0 m. Ukrtanje sa kablovima elektroenergetske mree treba izvesti pod uglom od najmanje 45, tako da optiki kabel bude iznad elektroenergetskog sa minimalnim vertikalnim rastojanjem od 0.3 m. Kod paralelnog polaganja horizontalno rastojanje ne smije biti manje od 1.0 m. Ukrtanje optikog kabla sa postojeim TT kablovima izvest e se tako da optiki kabel bude ispod TT kabla sa minimalnim vertikalnim rastojanjem od 0.5 m, a kod paralelnog polaganja minimalno horizontalno rastojanje treba da bude 1.0 m, izuzetno 0.5 m gdje to teren zahtijeva.

18

3. Sigurnost i oprema
3.1. Elektrina sigurnost
Iako samo fiber optiki kabel ne prenosi elektrinu energiju, mogu postojati okolnosti u kojima se treba baviti elektricitetom. Ako kabel sadri provodne komponente poput omotaa ili metalnog osovinskog lana i postoji vjerovatnoa da e kabel doi u kontakt sa elektrinim kolima, onda postoji ansa da e metal postati provodan za elektrinu struju i moe doi do nesree koja potencijalno dovodi do zapaljenja kablova, a samim tim i do povrede ljudi. U sluaju da provodna komponenta u kablu doe u kontakt sa elektrinom strujom, struja e nai najkrai put do zemlje. Ako se desi da ovjek dotakne kablo ili bilo ta sa ime je kablo povezano, struja bi mogla zatvoriti svoj put kroz njega. U zavisnosti od napona i jaine struje ovjek bi se mogao suoiti sa ozbiljnim povredama, pa ak i smru. Elektrini sistem obezbjeuje zatitu od takvih nesrea tako to se sve komponente koje provode i ne provode struju spoje zajedno i uzemlje. Ukoliko provodne ice sluajno dou u kontakt sa ne provodnim komponentama, krug je zatvoren i prekostrujna zatita poput osiguraa, iskljuuje sistem. Iz tog razloga NEC lan 250 zahtijeva da bilo koji elektrino provodni materijal u kome se lako indukuje elektrina struja, bude uzemljen. Uzemljenje obezbjeuje direktan put do zemlje koji e struja slijediti u sluaju da doe do proboja. Uzemljenje obezbjeuje stalni elektrini put izmeu provodnih materijala, tako da se u sluaju naelektrisanja bilo kojeg materijala, struja odmah usmjerava do uzemljenja, putujui do osiguraa i iskljuujui sistem.

3.2. Upravljanje opremom

Na kraju, optiko kablo zavri u nekoj vrsti kuita ili panela. Bilo da se radi o patch panelu, ormariu, kutiji za zatitu spojeva ili zidnoj utinici, pripremanje ovih struktura je krucijalno za izvedbu itave mree. Na ovim lokacijama optiko kablo se zavrava ili se spaja na neki nain bilo za drugi fiber, konektor ili dio hardware-a i u ovom procesu postoji najvea vjerovatnoa da e doi do greaka i pogrenog rukovanja. Slaba priprema hardware-a moe dovesti do konfuzije, slabih konekcija, prekomjernog napora na kablo i vlakno i neefikasnog otklanjanja smetnji. Uz to, loe organizovan prostor odraava se loe i na instalatera. Neke od smjernica upravljanja opremom su opisane u nastavku.

3.2.1. istoa

isto okruenje je od velikog znaaja za rad fibera. Bilo da se spajaju vlakna, zavravaju ili montiraju kablovi u kabinet, bitno je zadrati prainu, smee, vodu i druge zagaivae daleko od radnog prostora. Ako je mogue, treba zatititi prostor u kojem se radi od zagaivaa. Koristiti zrane filtere za izvlaenje praine i neistoa iz zraka i ograniiti bespotrebno kretanje po radnom prostoru. Poznato je da radnici parkiraju svoje kamione preko ahtova da bi sprijeili da neistoa sa ulica upada u aht u toku rada. U drugim podrujima moglo bi biti dovoljno da se koriste dobre navike odravanja prostora, kako bi se osiguralo da radni prostor nee biti oneien.
19

3.2.2. Organizacija

Kada kabel ue u bilo kakvu vrstu kuita, vjerovatno je da e biti spojen sa jednim ili vie drugih kablova. Ukoliko kablovi nisu organizirani od samog poetka oni brzo mogu postati nesreeni i zapetljani. Da ne bi zakomplikovali stvari dalje, bitno je ostaviti dodatnu duinu na kraju trase u sluaju eventualne popravke, tako da na neki nain to obuhvati dodatni kabel. Veina proizvedenih kuita ima ugraene ureaje za raspored kablova ukljuujui spojnice, vrhove za uvrivanje, kukice za vezice, modele za petlje kablova. Ovi ureaji pomau pri organizaciji kabla, za ii i efikasniji izgled. Kada se kabel postavlja u kuite, treba birati najkrau rutu od ulazne take kabla do namjenskog porta. Kabel treba provesti tako da je grupisan sa drugim kablovima koji idu u isto podruje i nikad ne postavljati kabel tako da blokira pristup drugim portovima. Organizacija i istoa su esencijalne za efikasno otklanjanje problema. Mnogo je jednostavnije ui u trag vezama i spojevima kabla, ako su organizovani i uredno grupisani, nego da su razbacani po cijelom kabinetu ili zamreni.
3.2.3. Oznaavanje

Oznaavanje je kljuno za mreu koja dobro fiinkcionie. Obiljeavanje pomae da se nae pravi port i kabel brzo i jednostavno, te se otklanjanje problema ini mnogo efikasnijim. Svi kablovi moraju biti oznaeni 300 mm od kraja. Oznaavanje mora biti uraeno konzistentno i itko. Takoer, vano je obiljeiti portove i utinice sa oznakama koje se lako ne skidaju. U velikim sistemima, moe se izgubiti puno vremena, samo pokuavajui odrediti koja je utinica spojena za koji panel u sobi na drugom kraju zgrade.
3.2.4. Dokumentacija

ak i kada su kablovi propisno organizovani i oznaeni treba voditi dobre biljeke o mrei koje e imati tane odredbe i lokaciju svakog porta i kabla. Dobra dokumentacija moe ubrzati nalaenje problema i sistemsku popravku i modifikaciju, te poboljava sigurnost jer smanjuje vrijeme provedeno traei trasu kabla. Dokumentacija poput oznaavanja mora da bude konzistentna i itljiva kako je opisano u TIA/EIA-606-A. Ona ne samo da treba identificirati kablove i ureaje, ve i mjesta koju okupira mrea i lokaciju utinica i tip koritene instalacije.
3.2.5. Zahtjevi obiljeavanja

ak i najjednostavnija optika mrea moe jednom postati zbunjujua ako je nepropisno ili nepotpuno obiljeena da pokae odakle kablovi polaze, kako su spojeni i gdje odlaze. Izazov je smisliti praktian vlastiti sistem za obiljeavanje, ali ukoliko se ne mogu predvidjeti sve promjene koje e se desiti kako sistem raste, moe doi do ogromnih nereda. Uz to jo ako nema pridravanja redoslijeda u obiljeavanju sistema bit e teko, pa skoro i nemogue drugima da ga deifruju. TIA/EIA standard za obiljeavanje je dio TIA/EIA-606-A. Ovaj dokument sadri detaljne informacije o konvencijama za oznaavanje fiber optikih spojeva unutar i izmeu zgrada koje dijele komunikacijsku mreu. Standard odreuje metode koje se koriste da se odredi
20

kako se optiki vodovi identifikuju i numeriki sistem obiljeavanja slovima koji je standardiziran po odozgo-prema-dole klasifikaciji. Kao primjer obiljeavanja TIA/EIA-606-A, ukoliko se radi sa zidnom utinicom koja ima port oznaen: 1A-B002 Ovaj specifini broj. znan kao horizontalni linijski pokazatelj, odmah saoptava slijedee informacije: 1 - Kabel potie iz telekomunikacijskog prostora (TP) na prvom spratu zgrade A -TP je obiljeen slovom A B - Kablo potie iz patch panela B u TP A 002 - Kablo potie iz porta 002 u patch panelu Koristei ovaj sistem za obiljeavanje moe se vrlo brzo pratiti kablo do specifine take spajanja, ak i u veoma velikoj zgradi. Iako je gornji primjer znaajno pojednostavljen, on pokazuje da koristei dosljedan sistem oznaavanja, mogue je precizno pokazati rute vlakna. Drugi brojevi se mogu koristiti da pokau glavnu mreu ili veze izmeu telekomunikacionog prostora, kablova unutar zgrade i druge glavne konekcije.

21

4. Optiki kablovi u elektroenergetskom sistemu

Optiki kablovi zbog svoje imunosti na uticaj EM polja spadaju u veoma dobro rjeenje komunikacijskih sistema po visoko-naponskim dalekovodima. Na ovaj nain dalekovodi, pored svoje primarne uloge - pouzdanog prenosa elektrine energije, pruaju i mogunost uspostavljanja telekomunikacijskih veza po kvalitetnom i visoko kapacitivnom prenosnom mediju, ime se postie jednostavno i relativno jeftino rjeenje za ostvarivanje prenosnih spojnih puteva. Ovakav nain instaliranja optikih kablova, s obzirom da je mrea dalekovoda razgranala na podruju svake drave, omoguava uvezivanje cijelog telekomunikacijskog sistema elektroprivrede optikim sistemom veza. Vrste optikih kablova ija je konstrukcija prilagoena polaganju na dalekovode su: optiki kabel integriran u zemljovodnom uetu (Optical Power Ground Wire, OPGW) nemetalni samonosivi optiki kabel (All Dielectric Self Supporting Cable, ADSS) optiki kabel spiralno omotan oko zemljovodnog ili faznog vodia dalekovoda (Wrapping Cable, ADSS) optiki kabel u faznom uetu (Optical Power Phase Conductor, OPPC) optiki kabel koji se instalira privrenjem uz zemno ili fazno ue (Optical Power Attached Cable, OPAC) Koji tip optikog kabla e biti montiran na dalekovode zavisi od pristupanosti terena, stanja dalekovoda, naponskog nivoa i sl. Ukoliko se radi o izgradnji novih dalekovoda ili sanacije starijih, kada je potrebna zamjena dalekovodnog ueta, najekonominije rjeenje je ugradnja novih OPGW kablova (na svim naponskim nivoima) ili optikih kablova integriranih u fazno ue (za naponske nivoe do 150 kV). U sluaju novijih dalekovoda, najjednostavnije rjeenje je spiralno omotavanje optikog kabla oko zemljovodnog ili faznog vodia dalekovoda. Uobiajeni nain povezivanja elektroenergetskih objekata elektroprivrednih organizacija optikim kablovima, je prikazan na slici 4.1.

Slika 4.1. Povezivanje elektroenergetskih objekata optikim kablovima

Za instaliranje po dalekovodima koristi se OPGW kabel, gdje god je to mogue, dok se u urbanim gradskim sredinama i za uvod u elektroenergetske objekte koriste podzemno poloeni kablovi. Nastavljanje OPGW kablova se vri na zateznim stubovima dalekovoda, u spojnim kutijama. OPGW kabel se instalira do portalnih stubova u postrojenjima, gdje se preko spojnih kutija vee na podzemni optiki kabel. Podzemni optiki kabel se uvodi u telekomunikacijsku prostoriju elektroenergetskog objekta gdje se zavrava na optikom razdjelniku.

22

Optiki kabel integriran u zemljovodnom uetu - OPGW kabel, predstavlja zemno ue koje pored svoje glavne uloge tj. zatite od atmosferskih pranjenja, omoguava i pouzdan prenos podataka velikim brzinama kroz optika vlakna koja su integrirana u strukturu zemljovodnog ueta.

4.1. Karakteristike OPGW kabla

Elektrine karakteristike OPGW kabla, s obzirom na njegovu primarnu ulogu, su u skladu sa elektrinim karakteristikama obinog zemljovodnog ueta. Kada su mehanike osobine OPGW kabla u pitanju, ova vrsta zemnog ueta je posebno osjetljiva na istezanja. Prema tome, optika vlakna, koja su integrirana u strukturu zemnog ueta, ni u kom sluaju, ni kod maksimalnog optereenja (led na kablu, uticaj vjetra, grubo rukovanje prilikom instalacije kabla i si.) ne smiju biti podvrgnuta istezanju iznad dozvoljene vrijednosti, jer je osnovni materijal optikog vlakna u prvom redu kvarcno staklo, koje je po mehanikim osobinama materijal sklon pucanju i lomljenju. Dakle, OPGW kabel mora da izdri sva naprezanja u vrlo strogim uslovima eksploatacije i to: u sluaju direktnog udara groma, velikih varijacija temperature ambijenta, mehanikih naprezanja izazvanih snijegom, ledom ili vjetrom.

4.2. Konstrukcija OPGW kabla

U svijetu se znatno poveala upotreba OPGW kablova, to je dovelo i do proizvodnje razliitih konstrukcija ovih kablova. Ono to je zajedniko svim konstrukcijama OPGW kablova su metalne ice (eline aluminijumske ili njihova legura) koje se nalaze oko optikog elementa koji je smjeten u metalnom omotau (plastu). Metalne, provodne ice provode struju kratkog spoja i mogu biti u jednom ili vie slojeva, od ega i zavisi struja kratkog spoja, kao i vrstoa samog kabla. Dvije osnovne konstrukcije OPGW kablova su : OPGW kabel sa cjevicama u kojima su smjetena optika vlakna, OPGW kabel sa metalnom ili plastinom jezgrom sa utorima u kojima su smjetena optika vlakna.

Kablovi sa cjevicama u kojima su smjetena optika vlakna se meusobno razlikuju po materijalu od kojeg su cjevice izgraene (plastika ili metal), po broju cjevica (jedna ili vie cjevica), te po nainu na koji su te cjevice smjetene unutar metalnog omotaa. Kablovi sa utorima imaju u metalnom omotau ispunjeno metalno ili plastino jezgro sa utorima u kojima su smjetena optika vlakna. Slika 4.2.1 prikazuje osnovne konstrukcije OPGW kablova, a svaka od njih ima svoje prednosti i mane.

23

Slika 4.2.1. Osnovne konstrukcije OPGW kablova

Kod najjednostavnije konstrukcije, prikazane na slici 4.2.1.(a), optika vlakna su smjetena u centralnom omotau od nehrajueg elika, koji je ispunjen smjesom koja blokira prostiranje vode i sprjeava pomjeranje vlakna unutar omotaa. Ovakvom konstrukcijom kabla, moe se postii vei broj vlakana u optikom elementu, ali nedostatak ove konstrukcije je nain mehanike zatite vlakana koji je ostvaren samo jednim elinim omotaem. Neto bolja zatita vlakana moe biti postignuta ako se u metalnom omotau nalazi plastina cjevica u kojoj su smjetena optika vlakna.

Slika 4.2.2. Osnovni izgled OPGW kablova (a), (b), (c) i (d)

Na slici 4.2.1.(b) je prikazan OPGW kabel sa aluminijskim omotaem u kojem su smjetena optika vlakna u plastinim upredenim cjevicama. Ovakva konstrukcija kabla je otporna na istezanje, jer e neeljene sile istezanja (usljed djelovanja vjetra, leda, temperaturnih promjena) poeti djelovati na vlakna kasnije nego u sluaju kabla sa centralnim metalnim omotaem, koji je prikazan na slici 4.2.1.(a). Ovo je ostvareno tako to se istezanjem ili skupljanjem kabla, vlakna u metalnoj cjevici radijalno pomjeraju prema ili od ose kabla. Konstrukcija na slici 4.2.1.(c) predstavlja OPGW kabel koji je po svojoj konstrukciji, karakteristikama i dimenzijama, najblie klasinom zemljovodnom kablu. Razlika izmeu njih je u tome to je jedna metalna provodna ica zamijenjena metalnim (elinim) omotaem, odnosno metalnom cjevicom u kojoj se nalazi optiki element tj. optika vlakna. Ova metalna cjevica sa optikim elementom je upredena sa metalnim provodnim icama, ime je postignuta vea duina optikih vlakana u metalnoj cjevici u odnosu na duinu samog kabla (slika 4.2.3.).
24

Slika 4.2.2. Vea duina optikih vlakana u metalnoj cjevici, u odnosu na duinu kabla

Na ovaj nain je ostvarena zatita od neeljenog istezanja vlakana na slian nain kao i kod konstrukcije sa upredenim plastinim cjevicama sa optikim vlaknima, koje su smjetene u aluminijskom omotau. Broj vlakana u ovakvoj konstrukciji kabla je ogranien, a zatita vlakana je ostvarena samo zatitnim, elinim omotaem (metalnom cjevicom), to predstavlja neke od nedostataka ove konstrukcije OPGW kabla. Optika vlakna OPGW kabla sa slike4.2.1.(d) su smjetena u utorima u punom metalnom (Al) jezgru kabla. Utori, a time i vlakna, su spiralno uvijena oko ose kabla, a oko jezgre sa utorima, nalazi se Al omota. Optiki element je na ovaj nain dobro zatien od mehanikih oteenja, a s obzirom da su vlakna spiralno uvijena, ostvarena je zatita od njihovog istezanja. Nedostatak ove konstrukcije je kompleksan postupak oslobaanja optikih vlakana iz konstrukcije kabla.

4.3. Ugradnja OPGW kabla

Sama ugradnja kabla se ne razlikuje mnogo od standardnih za ove vrste poslova. Kao i uvijek, treba obratiti panju i ne prekoraiti naprezanja kao i minimalni potrebni radijus. Treba paziti da se kabel ne oteti prilikom ugradnje na stubove ili na zemlji, a takoer treba obratiti panju i na to da se optiki kabel ne oteti usljed nedozvoljenih pritisaka, uvrtanja ili savijanja. Prilikom ugradnje optikih kablova na dalekovodima, moraju se potovati svi propisi o zatiti. Da bi se sprijeile tete od induktivnih i kapacitivnih uticaja, neophodno je uzemljiti kabel prilikom ugradnje. Naroitu panju treba posvetiti skladitenju kablova na terenu, kako ne bi dolo do njihovog oteenja. Doboi sa kablovima se moraju transportovati i uvati u vertikalnom poloaju. Kabel se ne smije uvijati u radijuse manje od 15 puta od radijusa samog kabla. Koturae za namotavanje i odmotavanje moraju biti ispravne. Prilikom montae na dalekovode se postavljaju koturae. Pomou vune maine na drugom kraju trase se kabel sa konice, preko koturaa na stubovima, prevlai preko dalekovoda. Po zavrenom prevlaenju kabla, vri se zatezanje kabla po utvrenim standardima. Ukoliko se kabel nastavlja, onda se on preko stubova postavlja preko posebnih spojnica za spoljanju montau (slika 4.3.1.).

25

Slika 4.3.1. Ugradnja OPGW kabla

4.4. Nemetalni samonosivi optiki kabel (ADSS)

Ovi kablovi se koriste u elektroenergetskim sistemima kao pogodan nain za uspostavljanje komunikacijskih mrea. Pogodni su za vazdune instalacije kada komunikacijska linija mora da pree preko rijeke, doline ili drugih oblasti sa specijalnim zahtjevima. Ovo kablo ima izvanredne osobine optike transmisije, mehanike i ekoloke osobine. U poljima jakog elektriciteta, signali koji se prenose ADSS kablom, nisu podloni smetnjama. Dobar kvalitet komunikacije se zadrava cijelo vrijeme i ne pojavljuju se nikakve tete na tijelu kabla. ADSS kablovi u sebi mogu sadravati do 288 vlakana. Primarne karakteristike su: Anti-elektromagnetizam, jaka podnoljivost elektriciteta. Elementi koji se sastoje od ADSS kabla trebaju biti nemetalni. Dobre temperaturne i ekoloke osobine, koje su pogodne za vazduni rad. Pri dizajnu ADSS kabla, osobine kao to su vjetar, led, temperaturne promjene i sl. trebaju biti uzete u obzir. Niske cijene, pogodni za instaliranje. Mala teina, malo optereenje. Primarni dio ADSS kabla je poliamid prea sa visokim modulom i snagom, to kablo pravi lakim u poreenju sa kablom sa elinim icama.

Slika 4.4.1. ADSS kabel

26

4.5. Optiki kablovi privreni za zemljovodno ue

Ovakvi kablovi su izraeni kao obini, plastini, nemetalni optiki kablovi koji se privruju trakom za zemljovodno ue. Optiko kablo se postavlja du ueta, a oko takvog sistema se omotava traka za fiksiranje optikog kabla. Optiko kablo se sastoji od centralno postavljene plastine cjevice ispunjene elatinskom masom i imaju maksimalno 48 vlakana. Preko cjevice sekundarne zatite, postavljen je plat od polietilena otporan na UV zraenje i u njega su postavljene dvije grupe aramidnih vlakana kao rasteretni element.

Slika 4.5.1. Optiki kabel privren za zemljovodno ue

Traka za privrivanje se sastoji od staklenih niti postavljenih u njenoj sredini, a one se dre na okupu pomou omotaa koji je otporan na UV zraenje. U donjem dijelu (dio koji je okrenut prema kablu tj. Zemljovodnom uetu) je nanesen sloj protiv klizanja.

Slika 4.5.2. Popreni presjek trake za privrivanje

Optiki kabel se mainski postavlja du zemljovodnog ueta i istovremeno se oko tih elemenata omotava traka za privrivanje. Na svakom stubu, ureaj za postavljanje se prebacuje na slijedei raspon, dok se optiki kabel privruje na svakom stubu. U sluaju da je optiki kabel potrebno nastaviti, koristi se spojnica koja se koristi za zemaljske radove, ali se privruje na stub dalekovoda.

Slika 4.5.3. Ureaj za prikljuivanje i privrivanje kabla du zemljovodnog ueta 27

5. Mjerenja i testiranja optikih vlakana

5.1. Osnovni koncept optikih mjerenja
Mjerenje karakteristika optikih vlakana je od viestruke koristi proizvoaima (koje interesuju tehnoloki i mehaniki problemi pri proizvodnji optikih vlakana i kablova), korisnicima (koje zanima maksimalno iskoritenje prenosa po optikom vlaknu) i sistem ininjerima (koji projektuju optike prenosne sisteme). Pri mjerenju prenosnih osobina optikih vlakana i kablova veoma je vana mogunost otkrivanja mjesta oteenja ili prekida optikog vlakna.
5.1.1. Izvor svjetlosti

Izvor svjetlosti je runi instrument koji omoguava izlaznu svjetlost sa jednim ili vie standardnih vrijednosti: vidljivi, 850 nm, 1300 nm i 1550 nm koristei LED ili laserske diode kao izvor svjetlosti. To su ureaji koji esto omoguavaju izlaze sa vie od jedne valne duine i kao ureaj generalno se nalae zajedniko mjerenje za dvije razliite valne duine. Najei izbor valnih duina je 850 nm i 1300 nm. Za prihvatljive rezultate, izlazna svjetlosna snaga mora biti stabilna due od perioda testiranja. Odstupanje u izlaznoj optikoj snazi ne smije biti vee od 0.1 dB u vremenu preko 1 h.

Slika 5.1.1.1. Izvor svjetlosti

Izlaz jc mogue prebacivati izmeu testnih tonova frekvencije od 2 kHz ili 270 Hz ili 10 kHz i neprekidnom (kontinualnom) nazivnom ulazu CW (continuous wave - kontinulani val). Izbor testnog tona doputa jednostavnu identifikaciju fiberskog podtesta.

28

Slika 5.1.1.2. Izvor svjetlosti jednomodno i viemodno

5.1.2. Optika snaga

Osnovna jedinica mjere koja se koristi kod optikih vlakana je svjetlosna snaga, koja se kao i elektrina snaga, izraava u wat-ima. Svjetlost je elektromagnetske prirode. Svjetlosna energija, kao i elektrina, je teoretski u obliku sinusoidalnog vala. Zbog toga, osnovne matematike formule koje se koriste za proraun snage prilikom mjerenja elektrine snage, mogu takoer biti koritene za raunanje optike snage. Analogija koja se primjenjuje na optika mjerenja je: Snaga je mjera promjene energije u vremenu (ako se energija mjeri u dulima obiljeava se sa W): (5.1.2.1.) Snaga je proizvod napona U i struje I. Svjetlosni val se sastoji od elektrinog polja i magnetnog polja, koji su analogni naponu i struji kod elektrine energije. Za elektrinu energiju snaga se rauna kao: (5.1.2.2.)
Za svjetlosnu energiju gustoa snage rauna se iz Poynting-ovog vektora: (5.1.2.3.)

gdje je: D=E - gustoa elektrinog fluksa u As/m, B = H - gustoa magnetnog fluksa u Vs/m2, E - intenzitet elektrinog polja u V/m, H - intenzitet magnetnog polja u A/m, - dielektrina propustljivost sredine u F/m, - magnetska propustljivost sredine u H/m, Svjetlosna energija je direktno proporcionalna kvadratu amplitude elektromagnetskog vala. Snaga kod elektrine energije je direktno proporcionalna kvadratu napona ili struje: (5.1.2.4.) U sluaju svjetlosne energije, otpor predstavlja, permeabilnost i dielektrina propustljivost materijala.
29

Za svjetlost, ukupna energija W je data sa:

(5.1.2.5.) gdje je: energija jednog fotona N broj fotona Prema tome, svjetlosna snaga je: (5.1.2.6.)

Mjerenja svjetlosne snage se u optem sluaju vre i daju u decibelima. Signal koji se odailje iz optikog predajnika je u obliku impulsa. Nivo snage koji se odailje konstantno varira. Mjerenje ove snage moe biti u obliku trenutnog maksimuma (vrha) ili u obliku srednje (prosjene) vrijednosti. U optem sluaju, optika snaga se mjeri i daje kao srednja snaga (slika 5.2.1.).

Slika 5.1.2.1. Snaga za primljeni optiki valni oblik

Snaga je takoe direktno proporcionalna frekvenciji i obrnuto proporcionalna valnoj duini elektromagnetskog vala. Svjetlost je teoretski u obliku sitnih estica (fotona), koji se emituju iz atoma kada elektroni skakuu izmeu razliitih energetskih nivoa, odnosno ljuski koje okruuju atome. Kako se frekvencija poveava (odnosno valna duina smanjuje), dolazi do proporcionalnog poveanja energije fotona. To znai da je potrebno vie energije za uzbudu elektrona da bi se proizveo foton visoke frekvencije, nego to je potrebno da bi se proizveo foton niske frekvencije. Prema tome, kako je mjerenje optike snage zapravo mjerenje protoka fotona u jedinici vremena, optika snaga je direktno proporcionalna frekvenciji, a obrnuto proporcionalna valnoj duini. Ova veza je opisana Planck - ovim zakonom:
(5.1.2.7.) gdje je: energija fotona, h Planck-ova konstanta

30

5.1.3. Mjerenje snage

Razliiti materijali koji se koriste za proizvodnju svjetlosnih detektora su osjetljivi na razliite valne duine. Npr, silikonski detektori dobro reaguju na valnu duinu od 850 nm, dok detektori napravljeni od indijum-galijum-arsenida (InGaAs) dobro reaguju na valnu duinu od 1300 i 1550 nm. Zbog toga, svjetlosni detektori koji se koriste za mjerenja snage trebaju biti badareni za frekvenciju koju trebaju da mjere. Detektori e samo osigurati linearan odziv za ogranien dinamiki opseg nivoa ulaznog signala. Zbog toga oni moraju biti badareni za posebne primjene i oekivani raspon snaga na kraju optikog kabla koji ulazi u detektor. Vremenski odziv detektora, u instrumentu za mjerenje svjetlosti, je veoma spor kada se uporedi sa brzinom nadolazeih impulsa. Zbog toga, veina instrumenata za mjerenje optike snage je badarena za mjerenje prosjene snage.

Slika 5.1.3.1. Mjerni instrument snage

Mjerni instrumenti snage imaju mogunost da sa internom memorijom zapamte jednodnevni rezultate mjerenja i da ih odtampaju. Mjerni instrument moe pokazivati vrijednosti u dBr dBm, W i mW.

Slika 5.1.3.2. Mjera snage (za jednomodna i viemodna vlakna) 31

5.1.4. Optiki i elektrini propusni opseg

Propusni opseg je specificiran u dva razliita oblika, optiki i elektrini. Optiki propusni opseg odnosi se na najveu modulaciju frekvencije pri kojoj je izlaz iz optikog sistema pao za 3 dB u poreenju sa donjom frekvencijom optikih odziva. Zbog toga to se optika u elektrinu pretvorbu vri u optikom detektoru, pad od 3 dB u optikoj snazi, rezultuje padom od 6 dB u oitanju elektrine snage. Elektrini spektar je proporcionalan kvadratnom korijenu optikog spektra. Na slici 5.1.4.1. se vidi da je za istu vrijednost frekvencije optiki spektar pao na -3 dB a elektrini na -6 dB. Matematiki: -3 dB optikog propusnog opsega = -6 dB elektrinog propusnog opsega.

Slika 5.1.4.1. Frekventni odziv idealnog detektora

5.2. Specifikacija gubitaka u kablovskoj opremi

Specifikacija gubitaka predstavlja raunanje i verifikaciju operativnih karakteristika fiber optikih sistema. Ovo obuhvaa stavke kao to su rutiranje, elektronika, valne duine, tip fibera, duina voda itd. Slabljenje signala i propusni opseg su kljuni parametri za specifikaciju.

5.2.1. Analiza gubitaka na fiber optikoj vezi

Prije dizajniranja i instaliranja fiber optikog sistema, preporuuje se specificiranje gubitaka da bi se osiguralo da e sistem raditi na planiranom linku. Obje, i aktivne i pasivne komponente koje pripadaju mrei, trebaju biti ukljuene u specifikaciju. Pasivni gubici nastaju od gubitaka na fiberu, konektorima i sastavima. Ne treba zaboraviti sprenike ili rastavnike. Aktivni gubici su domet sistema, valna duina, snaga odailjaa, osjetljivost prijemnika. Prije samog putanja sistema u rad potrebno je izvriti testiranje sistema. Ideja specifikacije je da se osigura rad mrene opreme na instaliranom fiber optikom linku. Normalno je biti konzervativan po pitanju specifikacija, odnosno, odstupanja od granica
32

normale su sasvim uobiajena. Najbolji nain da se ilustrira specifikacija gubitaka je da se pokae kako se to rauna na viemodnom linku od 2 km i sa 5 konekcija (2 konektora na svakom kraju i 3 konekcije na patch panele) te jedan spoj u sredini (Slika 5.2.1.1).

Slika 5.2.1.1. Specifikacija gubitaka

5.2.2. Proraun gubitaka kod pasivnih komponenti

Korak 1. Gubici fibera na radnim valnim duinama (tabela 5.2.2.1.)

Tabela 5.2.2.1. Duina kabla Tip fibera Valna duina u nm Slabljenje fibera u dB/km Ukupni gubici u fiberu 2.0 Multimodno 850 3 [3.5] 6.0 [7.0] 1300 1 [1.5] 2.0 [3.0] 2.0 Monomodno 1300 0.4 [1/0.5] 1550 0.3 [1/0.5]

Napomena: sve specifikacije u zagradama su EIA/TIA 568 standard. Za monomodni fiber dozvoljeni su vei gubici u odnosu na specifikacije.

33

Korak 2. Gubici na konektorima (tabela 5.2.2.2.)

Tabela 5.2.2.2. Gubici na konektorima Ukupni broj konektora Ukupni gubici na konektorima 0.3 dB (tipino) 5 1.5 dB 0.75 dB (max po TIA 568 standardu) 5 3.75 dB

(maksimalna dozvoljena granica za sve konektore po EIA/TIA 568 standardu je 0.75 dB)

Korak 3. Gubici na spojevima (tabela 5.2.2.3.) Spojevi na viemodnim vlaknima su uglavnom napravljeni mehanikim spojevima iako postoje i neki koji su nastali zavarivanjem. Vee jezgro moe dovesti do toga da su gubici priblino isti i za mehanike spojeve i za spojeve nastale zavarivanjem. Za spojeve na viemodnim vlaknima standard je (0.1-.0.5) dB (0.3 dB je prosjek). Spojevi koji su nastali zavarivanjem imaju subitke manje od 0-0.5 dB.
Tabela 5.2.2.3. Tipini gubici na spojevima Ukupan broj spojeva Totalni gubici na spojevima 0.3 dB 1 0.3 dB

Korak 4. Totalno slabljenje pasivnog sistema (tabela 5.2.2.4.) Sabiraju se gubici na fiberu, konektorima i spojevima.
Tabela 5.2.2.4. Najbolji sluaj 850 nm Ukupni gubici na fiberu u dB Ukupni gubici na konektorima u dB Ukupni gubici na spojevima u dB Drugo u dB Ukupni gubici na linku u dB 7.0 1.5 0.3 0 8.8 1300 nm 2.0 1.5 0.3 0 3.8 TIA 568 Max 850 nm 7.0 3.75 0.3 0 11.05 1300 nm 3.0 3.75 0.3 0 7.05

Treba zapamtiti da, ovo i treba biti kriterij za testiranje. Dozvoljeno je odstupanje (0.2 0.5) dB na osnovu kojeg se stvara vlastiti (prolaz/pad) kriterij.
34

Korak 5. Podaci o specifikacijama aktivnih komponenti dati od proizvoaa (tipini 100 Mb/s link) (tabela 5.2.2.5.)
Tabela 5.2.2.5. Radna talasna duina (nm) Tip fibera Osjetljivost prijemnika u dBm (traeni BER) Prosjeni izlaz odailjaa u dBm Dinamiki domet u dBm Preporueno prekoraenje granica u dB 1300 MM -31 -16 15 3

Korak 6. Proraun gubitaka na fiber optikoj vezi (tabela 5.2.2.6.)

Tabela 5.2.2.6. Dinamiki opseg u dB (iznad) Gubici kablovske opreme u dB Margina gubitaka u dB 15 3.8 (Typ) 11.2 15 7.05 (TIA) 7.95

Kao generalno pravilo uzeto je da bi proraunati gubici na fiber optikoj vezi trebali biti vei otprilike 3 dB od specifikacija kako bi se dozvolila instalacija.

35

6. Standardni testovi i mjerenja optikih vlakana

Testiranje opreme i kablova sa optikim vlaknima se u optem sluaju obavlja prije i poslije instalacije sistema. U ovom poglavlju bie opisani glavni testovi koji se obavljaju na sistemima sa optikim vlaknima.

6.1. Testiranje komponenti

Testiranje primo-predajnike opreme se uobiajeno ne provodi prije instalacije, uglavnom zbog toga to zahtjeva dodatne trokove i opremu. Meutim, iako su ove komponente testirane od strane proizvoaa (prodavaa), preporuuje se da one budu ponovno testirane prije instalacije, zbog integriteta pri visokim performansama. Postoje dva glavna testa koja se obavljaju na primo-predajnikoj opremi. Prvi je da se testira izlazna snaga predajnika. Predajnik se povee za kratak komad (oko 2 m) referentnog vlakna (slika 6.1.1). Referentno vlakno mora biti istog tipa i veliine, kao i vlakno sa kojim je predajnik dizajniran da bude povezan i koje se namjerava instalirati u sistem. Instrument za mjerenje snage je povezan za drugi kraj vlakna i vrijednost snage je zabiljeena. Ova vrijednost bi trebala biti unutar 5% od vrijednosti snage date od strane proizvoaa predajnika.

Slika 6.1.1. Provjera nivoa snage u vlaknu date od strane predajnika

Drugi test slui za provjeru prijemnika. Ovo se vri tako to se predajnik i prijemnik poveu sa referentnim vlaknom, koje obezbjeuje zahtjevano priguenje tako da nivo primljenog signala bude snien na nivo osjetljivosti prijemnika za BER od 10-9 (BER - Bit Error Rate broj pogrenih bitova), slika 6.1.2. Rezultati testa bi trebalo da se poklapaju sa nivoom navedenim od strane proizvoaa u specifikaciji prijemnika (nivo primljenog signala moe biti provjeren pomou instrumenta za mjerenje snage). BER tester je zatim spojen na predajnik i na prijemnik pa se BER testira za minimalni period od najmanje 30 minuta. Ovo e potvrditi da su performanse prijemnika prema proizvoaevim specifikacijama i da e zadovoljavajue raditi u sistemu za koji je dizajniran.

Slika 6.1.2. Testiranje prijemnika 36

6.2. Mjerenje slabljenja optikog vlakna

Slabljenje svjetlosne snage u optikom vlaknu rezultat je apsorpcije, rasipanja i efekata valovoda. Pri mjerenju ukupnih gubitaka prenosa signala kroz vlakno koriste se dvije osnovne metode: Tehnika odsijecjanja (engl cutback technique) - najranije koriten metod, koji se zasniva na uporedivanju izmerene svjetlosne snage na maloj i velikoj duini, pri istim uslovima ulaska svjetlosnog zraka u optiko vlakno. Metoda povratnog rasipanja - povratno rasipanje je osobina optikog vlakna iji je princip iskoriten kod optikog reflektometra u vremenskom domenu.

6.2.1. Mjerenje slabljenja tehnikom odsjecanja

Ovo je destruktivna tehnika koja zahtijeva pristup na oba kraja optikog vlakna, a sam proces mjerenja sastoji se iz dva mjerenja svjetlosne snage. Prvo se mjeri snaga na daljem kraju optikog vlakna, a onda se bez ikakve promjene na ulaznom kraju presjeca vlakno na nekoliko metara od izvora i ponovo se mjeri snaga (slika 6.2.1.1.).

Slika 6.2.1.1. Blok ema ureaja za mjerenje metodom odjsecanja

Srednje slabljenje optikog vlakna se izraunava prema izrazu: ( ) gdje je: Pd - izmjerena optika snaga na daljem odsjeenom kraju optikog vlakna, Pb - izmjerena optika snaga na blie odsjeenom kraju optikog vlakna, a L - geometrijsko rastojanje izmeu mjernih taaka. Pridravanje redoslijeda radnji kod primjene ove metode veoma je bitno, kako bi se odredila tana koliina energije unijeta u optiko vlakno. Takoe je veoma vano ouvanje istih uvjeta emisije svjetlosnog zraka u optiko vlakno, jer to moe uticati na vrijednost izmjerenog slabljenja. Vrijednosti slabljenja mogu se ekstrapolirati jedino za optika vlakna u stanju uravnoteenja, koje se postie ili metodom kontrolisanja numerikog otvora izvora, i veliine zraka, ili primjenom mjeaa modova. U sluaju da je indeks prelamanja primame zatite manji od indeksa prelamanja omotaa, mjea modova se koristi i na poetku i na kraju optikog vlakna. ( )( ) (6.2.1.1.)

37

6.2.2. Metoda povratnog rasipanja

Ovo je nedestruktivna metoda, kojoj je dovoljan pristup samo jednom kraju optikog vlakna. Jedino ovom metodom se mogu pratiti promjene slabljenja du cijelog vlakna, kao i njegovo eventualno oteenje, jer je optiki reflektometar u vremenskom domenu (OTDR) u osnovi optiki radar. Kada svjetlost putuje fiberom, njen mali dio e se izgubiti zbog Ravleig-evog rasipanja. Kada se prostire svjetlost u svim pravcima, jedan dio se vraa nazad du fibera ka izvoru svjetlosti (slika 6.2.2.1.). Ovo povratno svjetlo se naziva povratni radarski signal. Snaga povratnog radarskog signala je fiksni dio ulazne snage i to su gubici troenja ulazne snage. Povratna snaga takoe opada. OTDR moe stalno mjeriti povratni nivo snage, odakle se zakljuuju gubici nastali u fiberu. Bilo koji dodatni gubici kao na prikljucima i mijeano spajanje daje iznenadni efekt smanjivanja snage predajnika fibera i odatle uzrokuje istovjetnu promjenu snage povratnog radarskog signala. Pozicija i rang gubitaka se mogu ustanovit.

Slika 6.2.2.1. Povratni radarski signal postaje slabiji

6.2.3. Metoda unesenih gubitaka

Jo jedan od osnovnih testova koji se obavija na sistemima sa optikim vlaknima jeste mjerenje priguenja koje nastaje zbog duine kabla. Dobiveni rezultati ovog testa e omoguiti da veina elemenata u dizajniranom sistemu bude provjerena. Veina testa unesenih gubitaka se obavlja sa izvorom snage i instrumentom za mjerenje snage. Prvobitno se instrument za mjerenje snage badari prema izvoru na taj nain to se ta dva ureaja meusobno povezu sa kratkim komadom optikog vlakna pribline duine 2 m. U optem sluaju, izvor snage se podesi tako da emituje snagu od -10 dBm pa se instrument takoe podesi da oitava istu snagu od -10 dBm. Treba obezbjediti da je nivo, koriten za podeavanje instrumenta, unutar dinamikog dosega instrumenta za mjerenje snage. Postoje etiri vane take koje treba provjerit prije poetka testiranja unesenih gubitaka: Prvo, treba osigurati da je tip optikog vlakna koji se koristi u svrhe badarenja isti kao i tip optikog vlakna nad kojim e se vriti testiranje unesenih gubitaka. Drugo, instrument za mjerenje snage i izvor snage moraju raditi na istoj valnoj duini koju e i oprema u instaliranom sistemu koristiti. Tree, instrument za mjerenje snage i izvor moraju koristiti iste izvore i tipove detektora (LED ili laser) kao to e i predajnik i prijemnik u instaliranom sistemu koristiti. etvrto, da bi se izbjeglo pogreno badarenje, treba koristiti iste konektore za badarenje kao to se koriste i prilikom instalacije.

38

Kada je izvreno badarenje instrumenta za mjerenje snage, instrument i izvor snage se spajaju na instalirani kabal (slika 6.2.3.1.). Oitanja sa instrumenta sada mogu biti koritena da se izraunaju uneseni gubici du dijelova kabla koji se testira. Ovo e ukljuiti gubitke uzrokovane optikim vlaknom, vrstim spojevima i konektorima.

Slika 6.2.3.1. Mjerenje uneenih gubitaka

Ako su izvor i instrument za mjerenje snage badareni u wat-ima, tada je formula za pretvaranje dobijenih vrijednosti u decibele:
( ) gdje je: (6.2.3.1.)

Po. snaga koja izlazi iz vlakna Pi -snaga koja ulazi u vlakno Da bi se izraunali uneseni gubici, treba oduzeti oitanje u dBm na instrumentu za mjerenje snage od vrijednosti snage koju daje izvor. Npr., uneseni gubici prikazani na slici 6.2.3.1. iznose 9.3 dBm. Preporuuje se da mjerenje unesenih gubitaka bude izvedeno u oba smjera na instalisanom kablu. Gubici mjereni u razliitim smjerovima znaju varirati zbog toga to konektori i vrsti spojevi znaju ponekad biti nejednaki. Radijus jezgre vlakana takoe malo varira, uzrokujui sline varijacije u unesenim gubicima. Npr., ako je poluprenik jezgre dva vlakna, vrsto spojena meusobno, 49.5 m i 50.5 m, svjetlosni val koji putuje iz vlakna manjeg prenika u vlakno veeg prenika, ui e itav u vlakno veeg prenika. Za svjetlost koja putuje iz vlakna veeg prenika u vlakno manjeg prenika, mala koliina bit e izgubljena oko oboda na mjestu spoja izmeu dvije jezgre. Razliitost ove vrste moe dovesti do razlike u unesenim gubicima mjerenim u dva razliita smjera, od 0.2 dB. Ako se predajnik treba koristiti kao izvor snage, prvo to treba uraditi jeste podesiti predajnik da alje 50% signala pogonskog ciklusa u vlakno. Predajnik treba biti moduliran sa kontinuiranim ukljueno iskljueno (on/off) NRZ signalom (101010101010 itd.) (engl - NRZ Non Return to Zero Signal; bos. - signal bez povratka na nulu), koji e osigurati stvarni prosjeni signal na instrumentu za mjerenje snage. Instrument mora biti badaren na predhodno naveden nain i uneseni gubici odabranog kabla izmjereni. Ako je mogue, bolje je provesti testiranje unesenih gubitaka sa predajnikom nego sa posebnim izvorom snage da ne bi dolo do velikih varijacija u izmjerenim unesenim gubicima. Mjerenje unesenih gubitaka treba biti obavljeno na svakom vlaknu u kablu u oba smjera, bez obzira dali se planira upotreba tog vlakna ili ne.

39

6.3. Mjerenje duine fibera

OTDR koristi radarski sistem. Na izlaz alje impuls svjetlosti i slua odjek fibera. Ako se poznaje brzina svjetlosti i vrijeme potrebno za putovanje svjetlosti kroz fiber, onda je vrlo jednostavan proraun duine fibera (slika 6.2.4.1.).

Slika 6.3.1. Mjerenje duine fibera

Primjer: Indeks prelamanja za jezgro optikog vlakna je 1.5, infracrveno svjetlo putuje brzinom:
(6.3.1.)

To znai da je svjetlosti potrebno

za put od 1 m.

Ako OTDR izmjeri vrijeme od 1.4 s, onda je preeni put svjetla: (6.3.2.) Ukupni preeni put svjetlosti je 280 m i to je tamo i nazad duina. Prema tome, duina fibera je samo 140 m. Ova korekcija je automatski ukljuena u OTDR, on odmah izbacuje konaan rezultat.

6.4. Mjerenje broja pogrenih bitova

BER (engl. - Bit Error Rate, bos. - broj pogrenih bitova) je mjera performansi linka za prenos podataka. Ovo mjerenje je jedno od standardnih testova za odreivanje kvaliteta signala. U telekomunikacijskim sistemima BER predstavlja omjer pogreno primljenih bita i broja ukupnih poslanih bita i obino ima vrlo malu vrijednost. Npr: ukoliko je BER 10-6 to znai da je primljen samo jedan pogrean bit od ukupno 1 000 000 poslanih bita. BER je zapravo pokazatelj koliko esto e biti potrebno ponovo poslati podatak zbog pojave greke. BER se odreuje na taj nain to se instrument za testiranje BER-a (slika 6.4.1.) spoji na predajnik i prijemnik i nakon toga se predajnik podesi da emituje pseudo nasumini ablon bita kroz sistem linka sa optikim vlaknima zatim se mjeri broj netanih bitova koji dolaze do prijemnika (BER-instrument spojen na prijemnik takoer zna pseudo nasumini bitni kod).

40

Slika 6.4.1. BER tester

Test se sprovodi za unaprijed odreeni vremenski period, koji se koristi kao osnova poreenja za vrijednosti BER-a. BER se nakon toga rauna na taj nain da se svi netani biti saberu i podjele sa ukupnim brojem bita koji je poslan u navedenom vremenskom periodu:
(6.4.1)

Za sistem sa optikim linkom, BER test se uobiajeno provodi za vremenski period od 30 minuta do 1 sata (npr., poredei sa mikrotalasnim radio linkovima gdje se provodi za 24 sata, 48 sata i due). Za veinu sistema sa optikim linkom, preporuuje se da greka ostatka BER-a (neotklonjivi BER kada je sistem dostupan za normalan rad) od 10-9 bude minimum prihvatljivosti (to znai jedan netaan bit za svaku milijardu bita koji su emitovani od predajnika). Ako se nacrta grafik za standardni optiki predajniki sistem BER-a naspram jaine primljenog signala u detektoru, moe se vidjeti da BER ostaje relativno ravan sve dok se nivo primljenog signala ne priblii osjetljivosti prijemnika nakon ega on pada veoma otro. To je prikazano na slici 6.4.2. Takoe na ovom grafiku je ilustrirana injenica daje neotklonjivi BER koji se oekuje normalno oko 10-12 na linku sa optikim vlaknima. Kao pravilo, BER test se sprovodi samo na optikim sistemima koji zahtjevaju visok operacioni integritet. Za duine linka vee od 2 km i za brzine prenosa vee od 100 Mbps, to je standardno preporueni test. BER se uopteno povezuje sa drugim sistemom mjerenja linka koji se naziva raspoloivost. Raspoloivost je definirana kao procenat vremena u kojem je link dostupan za neprekidnu upotrebu za vremenski period od 12 mjeseci za minimalni specificirani BER (uglavnom od 10-9 do 10-12 za link sa optikim vlaknima). Vrijeme kad link nije dostupan za upotrebu naziva se prekid. Poto je nemogue izvriti BER test na linku u vremenskom periodu od 12 mjeseci (zato to je potreban link za svoju dizajniranu svrhu prenoenja informacija), vrijednosti za raspoloivost se obino teoretski izraunavaju, koristei sigurne granice kao osnov za proraun kako bi se odredila raspoloivost linka.

41

Slika 6.4.2. BER naspram nivoa primljenog signala za standardni optiki predajniki sistem

Npr., zahtijevane performanse mogu biti da link ima raspoloivost od 99.99% za vremenski period od 12 mjeseci, sa maksimalnim BER-om od lx10-9. To znai da sistem nee imati prekide u vremenskom periodu od 12 mjeseci. Ukupni prekid je vei od (365 dana x 24 sata/dan * 60 minuta/sat *0.01% ), 53 minute gdje se prekid smatra veim od 1 pogrenog bita na svakih milion poslanih. Drugi primjer sa manje vrstim parametrima (npr., na bakarnom kablu ili radio linku) mogu biti performanse zahtijevane za raspoloivost od 99.85% za mjesec sa najgorim performansama u bilo kojoj godini, sa maksimalnim BER-om od 1*10-3. To znai da sistem nee imati prekide u mjescu sa najgorim performansama, koji su u totalu vei od (31 dana * 24 sata/dan * 60 minuta/sat *0.15%) 1 sat, 7 minuta kada se prekid smatra daje vei od 1 pogrenog bita na svakih 1000 poslanih.
6.4.1. Internacionalni standardi

Kada se mjeri BER u kolima sa veoma brzim prenosom podataka preko telefonskih linkova, internacionalni standardi zahtijevaju da se BER testira preko 64 kbps komponenti za veoma brze linkove (esto 2 Mbps). Neraspoloivost se tada definie kao vremenski period u kome BER u svakoj sekundi premai 10-3 za period od 10 uzastopnih sekundi ili vie za brzinu prenosa podataka od 64 kbps. Ako BER premai 10-3 za samo devet uzastopnih sekundi, smatra se da je link i dalje raspoloiv. Ostali uslovi koriteni za ovaj tip linkova su, nekoliko pogrenih sekundi u kojima BER premauje 10-3 za jednu cijelu sekundu (npr. sekunde sa vie od 64 pogrena bita u njima) i pogrene sekunde u kojima postoje jedan ili vie pogrenih bita u sekundi. Predajniki sistem sa optikim vlaknima treba imati ekstremno velike vrijednosti raspoloivosti. Vrijednosti od 99.99% (prekid od 53 minute ukupno na godinu) ili vee trebale bi biti lako postignute za sistem sa optikim vlaknima. Razlog zbog kojeg su vrijednosti raspoloivosti tako dobre je taj da na optiko vlakno ne utiu vanjski umovi, smetnje, ili veina drugih efekata uzrokovanih okolinom, kao to je to sluaj sa bakarnim kablom i radio komunikacijskim sistemima. Meutim zbog Rayleig-evog rasipanja, disperzije, promjene temperature, pomjeranja (trepernje) u brzim sistemima i drugim nepredvienim efektima BER nee nikada teoretski dostii 100%.

42

6.5. Mjerenja u vremenskom domenu (OKO dijagrami)

Takoer je veoma bitno da se analizira podatkovni komunikacijski signal u realnom vremenu. Najefikasniji metod da se ovo izvri jeste da se analiziraju digitalni impulsi na izlazu iz prijemnika u vremenskom domenu. Karakteristika signala bazirana na vremenu moe osigurati bogatstvo korisnih informacija o kvalitetu i performansama predajnikog sistema. Parametri digitalnog impulsa koji mogu biti izmjereni ukljuuju: period, pogonski ciklis, vrijeme postavljanja, irinu impulsa, vrijeme uspona, vrijeme pada, prebaaj, podbaaj, predizoblienje signala, trajanje korekcije. Poredei oblike i parametre u vremenu dobivene od kontinualnih uzastopnih impulsa, mogue je mjeriti druge parametre kao to su: sum. treperenje, uopteni kvalitet impulsa (koji se naziva maska) i oekivanu udaljenost trajanja impulsa (to se naziva faktor priguenja). Instrument koji vri mjerenje u vremenskom domenu mora imati relativno brz tranzijentni odziv (vremenski odziv) u odnosu na impuls koji mjeri, da bi se mogla izvriti tana mjerenja parametara impulsa. Da bi instrument mogao tano mjeriti brze optike ulazne signale, pulsni odziv instrumenta mora biti, u optem sluaju, najmanje etiri puta bri od signala kojeg mjeri. isto matematiki, frekvencijski odziv mjernog instrumenta moe biti odreen od impulsnog odziva tako to se nad njim izvri Furijerova transformacija. I obrnuto takoer vrijedi, impulsni odziv moe biti odreen tako to se izvri inverzna Furijerova transformacija frekvencijskog odziva. Mjerenje BER-a zahtjeva emitovanje pseudo nasuminog ablona bita. Ovaj ablon bita moe takoer biti koriten za korisna mjerenja u vremenskom domenu. Preklapajui valne oblike svjetlosti dobivene na izlazu, nastale uzastopnim pseudo nasuminim bitima, i prikazujui signale na osciloskopu sa pamenjem formira se ablon koji se naziva otvor oko. Tipini otvor oko prikazan je na slici 6.4.3. Otvor oko govori o tome kako lako ili teko e biti prijemniku da razlikuje logiku 1 i logiku 0. Poto e vrijeme dolaska i oblik svakog impulsa biti razliit, otvor oko e biti formiran od debelih linija. to je vei um u predajnikom sistemu vlakna, vee e varijacije biti u amplitudama linija na otvor oku. to je vea varijacija u razlici izmeu vremena dolaska svakog uzastopnog impulsa, vea e varijacija biti u irini meu linijama na otvor oku (to se naziva treperenje, eng. jitter).

43

Slika 6.4.3. Oko dijagram

Veliki broj vanih zakljuaka moe biti izvedeno iz analize samog oka dijagrama. to je oko otvorenije, lake je razlikovati logiku 1 i logiku 0. irina otvora oko dijagrama (vrijeme izmeu presjeka linija od logike 1 do logike 0 i logike 0 do logike 1) prikazuje vremenski interval u kojem se moe vriti uzimanje uzoraka signala bez greke, zbog meusimbolske interferencije. Visina otvora oka predstavlja granice uma na izlazu prijemnika. irina oko linija gdje se one ukrtaju sa krajevima oka, predstavlja mjeru treperenja u prijemnikom sistemu. Treperenje je uzrokovano varijacijom u vremenu paljenja i gaenja lasera, izoblienjem impulsa zbog optikih vlakana i umom. Treperenje se izraava u pecosekundama {engl. pecoseconds), stepenima ili u procentima bitnog intervala. Debljina linija impulsa na vrhu i dnu oka je proporcionalna umu i izoblienju u prijemnikom sistemu. Vrijeme prelaska signala od vrha (logika 0) do dna (logika 1) i obrnuto na obrazcima dobivenim na otvor oku, predstavlja vrijeme uspona i pada prijemnikog sistema. Ovo se uglavnom mjeri izmeu oznaka za 10% i 90 %. Vremena uspona i pada su bitna za procjenu osjetljivosti sistema na uzorkovanje u vremenu. to je sporije vrijeme uspona i pada signala to je sistem osjetljiviji na vremenske pogreke. Da bi se obezbijedila maksimalna imunost sistema na um. najbolje vrijeme za uzorkovanje signala je kada je visina otvora oko dijagrama maksimalna.

44

ZAKLJUAK
Danas optika vlakna ine glavni dio infrastrukture nacionalnih telekomunikacionih puteva irom svijeta. Sa druge strane, njihova primjena u lokalnim raunarskim mreama, prenosnim putevima za kontrolu procesa proizvodnje, kao i u senzorskim aplikacijama, sve je vea. Optiko vlakno je ve doseglo veinu mjesta koja su prije poznavala samo bakarne kablove. Kako tehnologija, tako regulacija i ekonomska raunica predvia da e optika vlakna zamijeniti bakarne kablove kod veine aplikacija za prenos signala, ak i u kuama. Mnoga vlakna lie bakarnim icama i izgraena su na slinom principu. Ipak postoje neki zahtjevi instalacije i metode jedinstvene za sve optike kablove koje su potrebne za zatitu kabla i osiguravaju najvei kvalitet prenosa, to je objanjeno u ovom radu. Razlog za usporeni razvoj optike infrastrukture u gradskim jezgrama gdje se nalazi najvei broj (poslovnih) korisnika koji zahtijevaju brzo uvoenje irokopojasnih usluga lei u veoma visokim trokovima polaganja, dugom trajanju instaliranja, a najvie u ometanju mnogih aspekata normalnog funkcioniranja gradskog ivota, to gradske vlasti najee jednostavno ne dozvoljavaju. Da bi smanjili probleme, gradske vlasti najee insistiraju da se instalacija vrti u nonim satima i vikendom, da vie provajdera zajedniki i istovremeno polau kablove, potpuno obnavljanje saobraajne infrastrukture poslije radova, a mnogi gradovi jednostavno ne dozvoljavaju bilo kakvo kopanje kanala u gradskim jezgrima. Kao posljedica ovih problema intenzivno se traga za alternativnim nainima prodora optikih vlakana do krajnjih korisnika i zgrada u poslovnim centrima grada. Mogue rijeenje sve vie se pronalazi u upotrebi postojeih kanalizacionih ili vodovodnih instalacija za provlaenje optikih kablova kroz njih. Optiki kablovi zbog svoje imunosti na uticaj EM polja spadaju u veoma dobro rjeenje komunikacijskih sistema po visoko-naponskim dalekovodima. Na ovaj nain dalekovodi, pored svoje primarne uloge - pouzdanog prenosa elektrine energije, pruaju i mogunost uspostavljanja telekomunikacijskih veza po kvalitetnom i visoko kapacitivnom prenosnom mediju, ime se postie jednostavno i relativno jeftino rjeenje za ostvarivanje prenosnih spojnih puteva. Ovakav nain instaliranja optikih kablova, s obzirom da je mrea dalekovoda razgranala na podruju svake drave, omoguava uvezivanje cijelog telekomunikacijskog sistema elektroprivrede optikim sistemom veza. Obzirom na prethodno navedeno, u ovom radu su detaljno objanjeni postavljanje optikih instalacija u kanalizacijskim cijevima, putevima i trotoarima, kao i ureaji pomou kojih se ove instalacije postavljaju. Takoer, objanjene su unutarnje i vanjske instalacije, kao i elektrina sigurnost, te koritenje optikih kablova u eletroenergetskom sistemu. Za kraj su objanjena mjerenja i testiranja optikih vlakana.

45

LITERATURA
[L1] [L2] [L3] [L4] V. Madarevi, Optiki kablovi-instaliranje i testiranje , ETF Tuzla 2009 J. Crisp, Introduction to Fiber Optics , Newnes, Oxworf, Auckland, Boston, 2001 J. Hayes, Fiber Optics Technician Manual, Laser Focus World 1995. D. Bailey, E. Wright, Practical Fiber Optics, Oxford, Amsterdam, Boston, Heidelberg, Paris, London, New York, San Diego, San Francisco, Singapore, Sydney, Tokyo, 2003. A.Sharma, Guided Wave Optics, New Delhi, India, 2006.

[L5]

46