Ch−¬ng hai

Thi ®μn l−ìng tÊn

Thi ®µn L−ìng TÊn, tr−íc kÕ thõa thêi KiÕn An - ChÝnh Thuû, sau më sang
thêi Nam TriÒu, ®· cho thÊy mét tr¹ng th¸i qu¸ ®é. T©y TÊn vµ §«ng TÊn, mçi
giai ®o¹n l¹i cã nh÷ng ®Æc ®iÓm cña riªng m×nh. Thi ®µn T©y TÊn víi ®¹i diÖn lµ
Lôc C¬, Phan Nh¹c, −a chuéng h×nh thøc, miªu t¶ cÇu kú, v¨n tõ hoa lÖ, phong
c¸ch thi ca hoa lÖ r−êm rµ. Th¬ VÞnh sö cña T¶ T− ®· gµo lªn tiÕng nãi bÊt b×nh
cña hµn sÜ, dùng nªn ngän cê riªng ë ®−¬ng thêi. Th¬ du tiªn cña Qu¸ch Ph¸c
m−în chuyÖn du tiªn ®Ó göi g¾m nçi lßng u uÊt, v¨n tõ rÊt phong phó diÔm lÖ. Thi
®µn §«ng TÊn bÞ phong khÝ HuyÒn häc bao phñ, c¸c nhµ th¬ HuyÒn ng«n víi ®¹i
diÖn lµ V−¬ng Hy Chi, T«n X−íc, Høa Tu©n, t¸c phÈm Ýt thi ý, “lý qu¸ kú tõ, ®¹m
hå qu¶ vÞ” (lý nhiÒu qu¸ lêi, nh¹t nhÏo v« vÞ), tuy ®−¬ng thêi ®−îc coi lµ chÝnh
t«ng, nh−ng l¹i kh«ng cã søc sèng. §µo Uyªn Minh, thi nh©n vÜ ®¹i cuèi thêi
§«ng TÊn ®· khai s¸ng phong khÝ th¬ ca m« t¶ cuéc sèng ®iÒn viªn, trë thµnh tËp
®¹i thµnh cña phong c¸ch thi ca cæ nh· ph¸c thùc thêi Ngôy TÊn.

Lôc C¬, Phan Nh¹c vµ phong c¸ch thi ca thêi Th¸i Khang

° Sù ch×m næi cña c¸c thi nh©n trong vßng xo¸y chÝnh trÞ ° Ph« tµi trë thµnh
môc tiªu cña s¸ng t¸c ° Hoa lÖ r−êm rµ: ®Æc tr−ng cña phong c¸ch thi ca thêi Th¸i
Khang
Lôc C¬, Phan Nh¹c lµ nh÷ng ®¹i diÖn cña thi ®µn T©y TÊn1, c¸i gäi lµ
phong c¸ch th¬ ca thêi Th¸i Khang chÝnh lµ chØ phong c¸ch thi ca thêi T©y TÊn
víi ®¹i diÖn lµ Lôc C¬, Phan Nh¹c2.
Sau khi TÊn Vò ®Õ T− M· Viªm thay nhµ Ngôy Ýt l©u, thiªn h¹ l¹i quy vÒ
nhÊt thèng. Khi Êy, “nh©n d©n yªn æn, phong tôc thuÇn hËu, nhµ nhµ no ®ñ” [TÊn
th− - Vò ®Õ kû], t×nh h×nh x· héi t−¬ng ®èi æn ®Þnh, nÒn kinh tÕ so víi thêi Tam
quèc ph©n tranh ®· cã nh÷ng ph¸t triÓn t−¬ng ®èi lín. C¸c kÎ sÜ l¹i bïng ch¸y nhiÖt

1
t×nh tham chÝnh, nguyÖn hÕt lßng v× triÒu ®¹i míi; Lôc C¬, Lôc V©n tõ ®Êt Ng« ®Õn
L¹c D−¬ng chÝnh lµ mét vÝ dô. V¨n nh©n trong tËp ®oµn Tµo Ngôy, nay chuyÓn
sang phôc vô cho tËp ®oµn T− M·, sè l−îng ngµy cµng nhiÒu. TËp ®oµn thèng trÞ v×
nhu cÇu cñng cè chÝnh quyÒn, hÕt søc l«i v¨n nh©n. ThÕ nh−ng, do néi bé v−¬ng
thÊt triÒu T©y TÊn rÊt phøc t¹p, nªn c¸c v¨n nh©n mÊy lÇn tr¶i qua ch×m næi trong
vßng xo¸y ®Êu tranh chÝnh trÞ, ®· diÔn nªn mét mµn bi kÞch vÒ nh©n sinh.
Tr−¬ng Hoa v× ñng hé (TÊn) Vò §Õ ph¹t Ng« nªn ®−îc phong th−ëng,
®· x¸c lËp ®Þa vÞ quan träng cña «ng sau ®ã ë trong triÒu. Anh em Lôc C¬, Lôc
V©n ®Õn L¹c D−¬ng vµo n¨m Th¸i Khang, qua tiÕn cö nhiÖt t×nh cña Tr−¬ng Hoa,
®· ®−îc nhËm dông. Sau nµy, Tr−¬ng Hoa bÞ quyÒn thÇn D−¬ng TuÊn, nh¹c phô
cña TÊn Vò ®Õ ®è kÞ, nªn kh«ng ®−îc tham dù triÒu chÝnh. Thêi (TÊn) HuÖ ®Õ,
Gi¶ MËt chuyªn quyÒn, v¨n sÜ ®−¬ng thêi nhiÒu ng−êi ®Õn nóp cöa hä Gi¶, nh÷ng
ng−êi nh− Phan Nh¹c, Th¹ch Sïng, T¶ T−, Lôc C¬, Lôc V©n, L−u C«n ®Òu ë
trong sè ®ã, hä hîp thµnh nhãm cã tªn gäi lµ “nhÞ thËp tø h÷u”3 (nhãm 24 ng−êi
b¹n). Phan Nh¹c vµ Th¹ch Sïng tranh nhau phông sù Gi¶ MËt, c©u kÕt h·m h¹i
th¸i tö MÉn Hoµi, rÊt bÞ ng−êi ta chØ trÝch. Sau ®ã, m©u thuÉn chÝnh trÞ ngµy cµng
nãng báng, chØ cÇn ch©m ngßi lµ chiÕn tranh bïng ph¸t. §èi víi t×nh h×nh ®ã, c¸c
nhµ th¬ tuy cã sù nhËn thøc, nh−ng cßn ch−a døt kho¸t rò bá mò ¸o lui vÒ. Tr−¬ng
Hoa nh÷ng n¨m cuèi ®êi, khi ng−êi con khuyªn nªn c¸o l·o vÒ nghØ, «ng vÉn mét
mùc kh«ng nghe, l¹i b¶o ph¶i biÕt “yªn tÜnh mµ ®îi, ®Ó chê mÖnh trêi” [TÊn th− -
Tr−¬ng Hoa truyÖn]. Khi Phan Nh¹c ®ang ®¾c thÕ, bµ mÑ can «ng nªn “tri tóc”
(biÕt thÕ nµo lµ ®ñ), nh−ng Phan “tr−íc sau kh«ng ®æi” [TÊn th−, Phan Nh¹c
truyÖn]. Cè Vinh, §íi Nh−îc T− thÊy thiªn h¹ s¾p lo¹n, khuyªn Lôc C¬ trë vÒ ®Êt
Ng«, nh−ng Lôc C¬ ®Òu bá ngoµi tai [TÊn th− - Lôc C¬ truyÖn]. Th¸i ®é xö thÕ ®ã
®· dÉn ®Õn sè phËn bi kÞch nhiÒu ng−êi bÞ s¸t h¹i trong “lo¹n B¸t v−¬ng” * cña c¸c
thi nh©n, N¨m ®Çu niªn hiÖu VÜnh Khang (tøc n¨m 300), TriÖu v−¬ng T−

*
Lo¹n b¸t v−¬ng: Sau khi lªn ng«i, TÊn Vò §Õ (T− M· Viªm) thùc hiÖn viÖc ph©n phong cho
t«ng thÊt. C¸c hµo m«n thÕ téc nhê thÕ m¹nh dÇn lªn, m©u thuÉn gi÷a hä cµng thªm kÞch liÖt.
Vò §Õ mÊt, HiÕn §Õ ®−îc lËp, Nh÷ Nam V−¬ng T− M· L−îng lµm Th¸i tÓ, rÊt chuyªn quyÒn.
V× thÕ, t¸m v−¬ng lµ Së V−¬ng T− M· VÜ, TriÖu V−¬ng T− M· Lu©n, TÒ V−¬ng T−
M· Quýnh, Hµ Gian V−¬ng T− M· Ngung, Thµnh §« V−¬ng T− M· DÜnh, Tr−êng Sa V−¬ng
T− M· NghÖ, §«ng H¶i V−¬ng T− M· ViÖt, ng−êi tr−íc kÎ sau ®· khëi binh, tranh quyÒn ®o¹t
vÞ, chiÕn tranh liªn miªn tíi 16 n¨m, khiÕn cho nh©n d©n c¶ vïng l−u vùc Hoµng Hµ ph¶i chÞu
rÊt nhiÒu cùc khæ. Sö gäi ®ã lµ “lo¹n b¸t v−¬ng” (Tõ nguyªn, môc tõ B¸t v−¬ng chi lo¹n).

2
M· Lu©n phÕ Gi¶ hoµng hËu, xö téi chÕt Gi¶ MËt, l«i kÐo Tr−¬ng Hoa vµo viÖc
nµy, Tr−¬ng Hoa kh«ng nghe, nªn bÞ s¸t h¹i. Nh÷ng ng−êi nh− Phan Nh¹c, Th¹ch
Sïng, ¢u D−¬ng KiÕn v.v còng ®Òu bÞ TriÖu V−¬ng Lu©n giÕt h¹i cïng n¨m ®ã.
N¨m thø hai niªn hiÖu Th¸i An (tøc n¨m 303), T− M· DÜnh v.v khëi binh ®¸nh
Tr−êng Sa v−¬ng T− M· NghÖ. Lôc C¬ suÊt lÜnh 20 v¹n qu©n lµm nhiÖm vô tiªn
phong, binh b¹i bÞ giÌm, thÕ råi bÞ T− M· DÜnh giÕt h¹i. Lo¹n B¸t v−¬ng kh«ng
ph¶i lµ kh«ng ®¸ng nãi, thÕ nh−ng c¸c nhµ th¬ nh− Lôc C¬, Phan Nh¹c v.v bá
m¹ng v× nã, th× võa lµ bi kÞch do thêi ®¹i hçn lo¹n t¹o nªn, song còng lµ hËu qu¶
cña viÖc ®¾m ®uèi c«ng danh cña hä.
C¸c nhµ th¬ T©y TÊn phÇn nhiÒu tù phô vÒ tµi hoa, hä miÖt mµi theo ®uæi ý
tø v¨n ch−¬ng, ®Ó ph« diÔn tµi hoa cña m×nh. Lôc C¬ trong V¨n phó nãi “tõ tr×nh
tµi dÜ hiÖu kü” (lêi h·y ph« tµi ®Ó c¸c ngãn kü x¶o ®−îc sö dông hiÖu qu¶ nhÊt),
viÕt v¨n ph¶i “Thu b¸ch thÕ chi khuyÕt v¨n, th¸i thiªn t¶i chi di vËn. T¹ triªu hoa
vu dÜ phi, khëi tÞch tó vu vÞ chÊn.” (HÊp thu ®−îc nh÷ng v¨n ch−¬ng cßn thiÕu
trong mu«n v¹n ®êi, ph¶i nhÆt lÊy nh÷ng ©m vËn cßn sãt trong c¶ ngh×n n¨m; h·y
tr¸nh vÎ ®Ñp ban mai ®· sím ®−îc nhiÒu ng−êi biÕt tíi, ®Ó lßng t×m kiÕm sù khëi
s¾c cho nÐt thanh tó khi chiÒu tµ ch−a mÊy ng−êi quan t©m”) [V¨n phó]. V× ph«
tµi, nªn hä ®Òu rÊt coi träng ®èi víi tõ phó – thÓ lo¹i ®−¬ng thêi cã kh¶ n¨ng nhÊt
biÓu hiÖn tµi hoa4, s¸ng t¸c tõ phó ®· ®em ®Õn cho c¸c nhµ th¬ T©y TÊn nh÷ng
danh dù lín lao, ®ång thêi, khiÕn hä ®−îc rÌn luyÖn rÊt tèt vÒ mÆt kü x¶o nghÖ
thuËt. Mµ v¨n tµi cña hä còng ®Ých x¸c rÊt ®ét xuÊt5.
Do nguyªn nh©n thêi ®¹i, c¸c nhµ th¬ Phan Nh¹c, Lôc C¬ v.v kh«ng thÓ cÊt
lªn ©m thanh kh¼ng kh¸i hµo s¶ng nh− th¬ ca thêi KiÕn An, còng kh«ng thÓ viÕt
nªn nh÷ng t¸c phÈm ký th¸c s©u xa nh− NguyÔn TÞch. Nç lùc cña hä biÓu hiÖn ë
hai mÆt, mét lµ pháng cæ, hai lµ theo ®uæi nh÷ng tiÕn bé cña kü x¶o h×nh thøc,
®ång thêi biÓu hiÖn phong c¸ch thi ca r−êm rµ hoa lÖ.
M« pháng Thi kinh, Nh¹c phñ vµ Cæ thi ®êi H¸n trë thµnh phong khÝ ®−¬ng
thêi. T¸m ch−¬ng bµi TÆng Phïng V¨n Bi thiªn XÝch Kh©u LÖnh thi (Th¬ tÆng
Phïng V¨n Bi nh©n dÞp ®æi sang lµm XÝch Kh©u LÖnh), m−êi ch−¬ng bµi D÷ ®Ö
Thanh Hµ V©n thi (Th¬ göi em Lôc V©n ë Thanh Hµ) cña Lôc C¬; hay m−êi s¸u
ch−¬ng bµi Quan Trung thi (Th¬ vÒ Quan Trung), n¨m ch−¬ng bµi B¾c Mang
tèng biÖt V−¬ng ThÕ Trô thi (Th¬ tiÔn biÖt V−¬ng ThÕ Trô ë nói B¾c Mang) cña
Phan Nh¹c v.v, ®Òu lµ danh thiªn thÓ tø ng«n, nh÷ng bµi th¬ nµy häc tËp Thi kinh,

3
song lêi v¨n cã xu h−íng cÇu kú hoa mü. Trong T−¬ng hßa ca tõ cña Nh¹c phñ
thi tËp, phÇn lín c¸c khóc ®iÖu ®Òu cã c¸c bµi pháng cæ cña Lôc C¬. Trong ®ã,
c¸c bµi Nh¹c phñ thi kh¸c cña Lôc C¬ còng th−êng th−êng trë thµnh h×nh mÉu m«
pháng Nh¹c phñ thi cïng nhan ®Ò sau nµy6. 12 bµi NghÜ cæ thi (Th¬ pháng cæ)
cña Lôc C¬ vÒ c¬ b¶n ®Òu lµ m« pháng th¬ trong Cæ thi thËp cöu thñ (M−êi chÝn
bµi Cæ thi), vÒ néi dung vÉn b¸m s¸t ®Ò cò, nh−ng vÒ c¸ch ®iÖu ®· biÕn chÊt ph¸c
méc m¹c thµnh tao nh·, trau chuèt, thÓ hiÖn khuynh h−íng v¨n nh©n ho¸ thi ca,
tr×nh ®é tæng thÓ cña nã kh«ng b»ng nguyªn t¸c. ThÕ nh−ng, Lôc C¬ cã lóc ®· ®¹t
tíi sù b¾t ch−íc hoµn h¶o, cã nh÷ng chç cßn cã ®Æc s¾c, tíi møc khã cã thÓ ®¹t
®−îc, v× thÕ Thi phÈm tù cña Chung Vinh ®· liÖt th¬ pháng cæ cña Lôc C¬ vµo
h¹ng “ngò ng«n chi c¶nh s¸ch” (tinh luyÖn ®Õn ®é s©u xa vi diÖu cña th¬ ngò
ng«n) * .
VÒ kü x¶o th¬ ca, c¸c nhµ th¬ Lôc C¬, Phan Nh¹c v.v ®· cã nh÷ng nç lùc
trªn nhiÒu ph−¬ng diÖn, h×nh thµnh mét diÖn m¹o nghÖ thuËt kh¸c víi cæ thi H¸n
Ngôy, ®ã lµ r−êm rµ hoa lÖ (phån nhôc). §óng nh− ThÈm ¦íc nãi trong Tèng th−
- T¹ Linh VËn truyÖn luËn: “Xuèng ®Õn niªn hiÖu Nguyªn Khang, th¬ v¨n cña
Phan Nh¹c, Lôc C¬ rÊt mùc −u tó, thi luËt ®æi kh¸c so víi Ban Cè, Gi¶ NghÞ, thÓ
c¸ch biÕn chuyÓn so víi Tµo Thùc, V−¬ng X¸n. ý tø phong phó nh− sao gi¨ng,
v¨n tõ hoa lÖ nh− lôa lµ.” (Gi¸ng cËp Nguyªn Khang, Phan, Lôc ®Æc tó, luËt dÞ
Ban, Gi¶, thÓ biÕn Tµo, V−¬ng. Nhôc chØ tinh trï, phån v¨n û hîp). Thùc ra, Lôc
C¬ trong V¨n phó ®· nhÊn m¹nh ®iÓm nµy: “HoÆc t¶o tø û hîp, thanh lÖ thiªn
miªn; bÝnh nh−îc nhôc tó, thª nh−îc phån huyÒn.” NghÜa lµ: “v¨n ch−¬ng ý tø
®Ñp ®Ï, s¸ng sña hoa lÖ ®Õn møc rèi m¾t. X¸n l¹n nh− vãc hoa ®a s¾c, thª thiÕt
nh− tiÕng ®µn ®a ©m.” MÊy c©u nµy thËt s¸t hîp ®Ó ®¸nh gi¸ thi phong cña b¶n
th©n «ng. “Phån nhôc”, vèn chØ phong phó mµ hoa lÖ, sau dïng ®Ó tØ dô tµi n¨ng
v¨n ch−¬ng h¬n ng−êi7. Nãi riªng tõng ch÷ th×, “phån” chØ miªu t¶ phån t¹p,
t−êng tËn, kh«ng tr¸nh khái sù r−êm rµ; “nhôc” chØ s¾c th¸i hoa lÖ. ThuyÕt v¨n
gi¶i thÝch: “Nhôc, phån th¸i d·.” (“Nhôc” nghÜa lµ mµu s¾c sÆc sì). Cßn thiªn H¹

*
“C¶nh s¸ch”: c¶nh lµ r¨n giíi, s¸ch lµ c¸i roi ngùa. Hai ch÷ nµy nguyªn chØ viÖc ngùa bÞ roi
thóc th× sÏ thuÇn mµ hay. Sau, ng−êi ta dïng “c¶nh s¸ch” ®Ó Èn dô víi viÖc tr−íc t¸c v¨n
ch−¬ng. V¨n ch−¬ng ®¹t “c¶nh s¸ch” nghÜa lµ qua sù tinh luyÖn, trau chuèt, gät giòa mµ ®¹t
®−îc tr×nh ®é ng«n tõ ®iªu luyÖn, ý nghÜa vi diÖu, uyªn ¸o. (Tham kh¶o Tõ nguyªn, môc tõ
C¶nh s¸ch.)

4
HÇu Tr¹m, Phan Nh¹c, Tr−¬ng T¸i truyÖn luËn trong s¸ch TÊn th− th× nãi: H¹
HÇu Tr¹m “®−¬ng thêi næi tiÕng hoa lÖ” (thêi tiªu lÖ t¶o), “mµu s¾c sÆc sì, c«ng
phu gät ròa” (nhôc th¸i ®iªu ho¸n); “v¨n ch−¬ng Lôc C¬ nh− biÓn c¶, biÓn c¶
chøa non Bång mµ vÉn mªnh m«ng * ; v¨n ch−¬ng Phan Nh¹c tùa dßng s«ng, giÆt
gÊm hoa vµo cµng thªm rùc rì” (C¬ v¨n dô h¶i, uÈn Bång s¬n nhi dôc vu; Nh¹c
t¶o nh− giang, tr¹c mü cÈm nhi t¨ng huyÕn); “v¨n Phan Nh¹c hµm chøa vÎ ®Ñp, ý
tø ®Ñp ®Ï, khi dµn tr¶i mªnh mang, khi chÆt chÏ dån nÐn” (Nh¹c thùc hµm ch−¬ng,
t¶o tø øc d−¬ng); “v¨n Phan Nª tiªu biÓu cho phong c¸ch trang nh·, thi phÈm sím
®−îc ng−êi ®êi biÕt tíi” (Nª tiªu nh· tÝnh, tóc v¨n tõ lÖnh); “phong c¸ch Tr−¬ng
T¸i, Tr−¬ng HiÖp nh− cá th¬m bay xa, hoa th−êng ®Ö ph« vÎ rùc rì ** ” (T¸i, HiÖp
phi ph−¬ng, ®Ö hoa t¨ng ¸nh). Nh÷ng nhËn xÐt trªn ®©y ®· chØ ra ®Æc tr−ng th¬ ca
r−êm rµ hoa lÖ cña c¸c nhµ th¬ Phan Nh¹c, Lôc C¬, H¹ HÇu Tr¹m, Tr−¬ng T¸i,
Tr−¬ng HiÖp v.v.
So víi cæ thi H¸n Ngôy, ®Æc tr−ng thi phong r−êm rµ hoa lÖ thêi Th¸i
Khang biÓu hiÖn ë mÊy ph−¬ng diÖn sau:
1. Ng«n ng÷ tõ chÊt ph¸c, méc m¹c chuyÓn sang cÇu kú, hoa lÖ.
NghÜ cæ thi cña Lôc C¬ cã thÓ coi lµ tiªu biÓu cho cÇu kú, hoa lÖ. Thö so
s¸nh bµi th¬ T©y b¾c h÷u cao l©u trong Cæ thi thËp cöu thñ víi bµi m« pháng cña
Lôc C¬:
Cæ thi – T©y b¾c h÷u cao l©u
T©y b¾c h÷u cao l©u, Th−íng d÷ phï v©n tÒ. Giao s¬ kÕt û song, A c¸c tam
trïng giai. Th−îng h÷u huyÒn ca thanh, ©m h−ëng nhÊt hµ bi! Thuú n¨ng vi thö
khóc, V« n·i KØ L−¬ng thª? Thanh th−¬ng tuú phong ph¸t, Trung khóc chÝnh båi

*
Nguyªn v¨n ch÷ H¸n viÕt C¬ v¨n dô h¶i, uÈn Bång s¬n nhi dôc vu. “Bång s¬n” (nói Bång) chØ
nói Bång Lai, t−¬ng truyÒn lµ n¬i tiªn ë. PhÇn H¶i néi b¾c kinh cña s¸ch S¬n h¶i kinh viÕt:
“Nói Bång Lai ë ngoµi biÓn” (Bång Lai s¬n t¹i h¶i trung). “Vu” vèn nghÜa lµ hoang d·, ë ®©y
lêi v¨n ý so s¸nh v¨n ch−¬ng cña Lôc C¬ phån thÞnh nh− biÓn c¶, biÓn c¶ chøa non Bång mµ
vÉn nh− hoang vu, tøc lµ vÉn mªnh m«ng réng lín.
**
“Hoa th−êng ®Ö” lµ loµi hoa t−îng tr−ng cho t×nh c¶m anh em g¾n bã quÊn quýt. Thi kinh -
TiÓu Nh· - Léc Minh cã bµi Th−êng ®Ö lÊy h×nh ¶nh b«ng hoa th−êng ®Ö ®Ó so s¸nh víi t×nh
anh em hßa hîp. Khæ ®Çu bµi th¬ nãi: Th−êng ®Ö chi hoa, ng¹c bÊt vÜ vÜ. Phµm kim chi nh©n,
m¹c nh− huynh ®Ö. (Hoa c©y th−êng ®Ö, lµ do sù xanh tèt cã søc sèng tõ trong c©y mµ ph¸t lé
thµnh hoa rùc rì nh− thÕ. Phµm con ng−êi ta, kh«ng g× b»ng t×nh anh em.). Lêi v¨n ë ®©y dÉn
dô h×nh ¶nh “hoa th−êng ®Ö cµng thªm rùc rì”, cã ý chØ anh em Tr−¬ng HiÖp, Tr−¬ng T¸i
cïng lµ nh÷ng tµi n¨ng v¨n ch−¬ng xuÊt chóng.

5
håi. NhÊt ®µn t¸i tam th¸n, Kh¶ng kh¸i h÷u d− ai. BÊt tÝch ca gi¶ khæ, §·n
th−¬ng tri ©m hi. NguyÖn vi song hång héc, phÊn sÝ khëi cao phi.
(Cã lÇu cao mÐ t©y b¾c, v−¬n lªn cïng ®¸m phï v©n. RÌm cöa thªu hoa
gi¨ng m¾c, g¸c bèn bÒ mÐ hiªn, thÒm tam cÊp. Trªn lÇu vang tiÕng ®µn ca, ©m
thanh sao mµ buån b·! Ai nµo g¶y lªn khóc ®µn sÇu th¶m Êy, ch¼ng ph¶i lµ vî cña
KØ L−¬ng * ? ¢m “th−¬ng” ** lªn theo giã, khóc gi÷a chõng nghe ra quÈn quanh.
Mét khóc ®µn l¹i ba lêi ng©m, chÝ ch−a tháa, lßng d− bi ai. Ch¼ng ng¹i ng−êi
ng©n ®µn lµ khæ, chØ th−¬ng b¹n tri ©m v¾ng thay! NguyÖn kÕt ®«i hång héc *** ,
g¾ng vung c¸nh bay cao.)

Lôc C¬: NghÜ T©y b¾c h÷u cao l©u

Cao l©u nhÊt hµ tuÊn, ®iÒu ®iÒu tuÊn nhi an. Ỷ song xuÊt trÇn minh, phi
giai nhiÕp v©n ®oan. Giai nh©n phñ cÇm s¾t, khiªn thñ thanh th¶ nhµn. Ph−¬ng
phi tuú phong kÕt, ai h−ëng phøc nh−îc lan. Ngäc dung thuú n¨ng cè, khuynh
thµnh t¹i nhÊt ®µn. Tr÷ lËp väng nhËt tr¾c, trÞch trôc t¸i tam than (th¸n). BÊt o¸n
tr÷ lËp cöu, ®·n nguyÖn ca gi¶ hoan. T− gi¸ qui hång vò, tØ dùc song phi hµn.
(LÇu sao cao vót, xa xa sõng s÷ng dùng lªn. Song cöa hoa lÖ hiÖn gi÷a chèn
bôi trÇn, tõng bËc thÒm nh− nèi ®Õn m©y lµnh. Giai nh©n «m ®µn cÇm ®µn s¾t, bµn
tay thon nhá, tr¾ng ngÇn thanh khiÕt. H−¬ng th¬m buéc vµo giã bay ®i, tiÕng bi ai
lªn h−¬ng nh− lan. Cã ai l¹i th¨m vÎ kiÒu diÔm Êy, nghiªng thµnh còng ë mét
khóc ®µn nµy. Tr¬ tr¬ ®øng tr«ng mÆt trêi xÕ, quÈn quanh l¹i ba lêi ng©m. Ch¼ng
ng¹i g× m·i ®øng tr¬ tr¬, chØ mong ng−êi cÊt tiÕng ca ®−îc vîi sÇu. NghÜ sÏ c−ìi
hång héc quay vÒ, nh−ng sao b»ng nÕu ®−îc bay hîp ®«i.)
Néi dung cña hai bµi th¬ trªn nh− nhau, c¶nh t×nh cô thÓ ®−îc miªu t¶ trong
hai c©u mét t−¬ng tù nhau, kÕt cÊu còng nhÊt trÝ. ThÕ nh−ng phong c¸ch cã sù
kh¸c biÖt gi÷a chÊt ph¸c vµ hoa lÖ. C¸c t¸c phÈm kh¸c cña Lôc C¬, Phan Nh¹c,

*
KØ L−¬ng: Lµ ®¹i phu n−íc TÒ thêi Xu©n Thu. N¨m TÒ Trang C«ng thø 4, TÒ ®em qu©n ®¸nh
n−íc Cö, KØ L−¬ng theo qu©n ®i ®¸nh, råi tö trËn. Ng−êi vî ra tËn ngoµi thµnh ®ãn thi thÓ
chång, nµng «m chång mµ khãc th¶m thiÕt, nh÷ng ng−êi ®i qua tr«ng c¶nh t−îng Êy, kh«ng ai
kh«ng r¬i lÖ. V× qu¸ nhí th−¬ng chång, nµng khãc rßng m−êi ngµy råi qua ®êi. (Tham kh¶o
Tõ nguyªn, môc tõ KØ L−¬ng thª).
**
Th−¬ng: Lµ mét trong ngò ©m trong ©m nh¹c (“ngò ©m” gåm cung, th−¬ng, gièc, chñy, vò).
***
Hång héc: Loµi chim lín, bay rÊt cao.

6
còng nh− c¸c t¸c phÈm T×nh thi, Khinh b¹c thiªn, Mü n÷ thiªn v.v cña Tr−¬ng
Hoa còng ®Òu t−¬ng tù nh− vËy.
2. M« t¶ tõ gi¶n ®¬n chuyÓn sang phøc t¹p.
Thö lÊy bµi M·nh hæ hµnh lµm thÝ dô. Bµi nµy lêi cæ lµ: “C¬ bÊt tßng m·nh
hæ thùc, mé bÊt tßng d· t−íc thª. D· t−íc an v« sµo, du tö vi thïy kiªu.” (§ãi
còng kh«ng ¨n theo c¸ch cña con hæ d÷, muén còng ch¼ng n¸u theo chim sÎ
hoang. Chim sÎ hoang sao kh«ng cã tæ, ai lµ ng−êi sÏ yªu chiÒu ®øa con l·ng tö
kia?). T¸c phÈm m« pháng ë thêi Ngôy V¨n §Õ, Ngôy Minh §Õ * còng rÊt gi¶n
®¬n (xem Nh¹c phñ thi tËp, quyÓn 31), t¸c phÈm m« pháng cña Lôc C¬ ®· lµm
phong phó h¬n rÊt nhiÒu néi dung cña nguyªn t¸c, lêi v¨n uyÓn chuyÓn khóc chiÕt,
v−ît tréi vÒ phån t¹p:
Kh¸t bÊt Èm §¹o tuyÒn thuû, nhiÖt bÊt tøc ¸c méc ©m. ¸c méc khëi v« chi,
chÝ sÜ ®a khæ t©m. ChØnh gi¸ tóc thêi mÖnh, tr−îng s¸ch t−¬ng viÔn tÇm. C¬ thùc
m·nh hæ quËt, hµn thª d· t−íc l©m. NhËt qui c«ng vÞ kiÕn, thêi v·ng tuÕ t¸i ©m.
Sïng v©n l©m ng¹n h·i, minh ®iÒu tuú phong ng©m. TÜnh ng«n u cèc ®Ó, tr−êng
khiÕu cao s¬n sÇm. CÊp huyÒn v« näa h−ëng, l−îng tiÕt nan vi ©m. Nh©n sinh
thµnh vÞ dÞ, h¹t v©n khai thö kh©m. QuyÕn ng· c¶nh giíi hoµi, phñ ng−ìng quÝ cæ
c©m (kim).
(Kh¸t kh«ng uèng n−íc suèi §¹o ** , nãng bøc còng ch¼ng nghØ d−íi bãng
cña loµi c©y h¹i. Loµi c©y h¹i h¸ kh«ng cã cµnh, nªn kÎ sÜ nhiÒu ®iÒu ph¶i lo l¾ng
g×n gi÷. ChØnh ®èn ngùa xe, kÝnh cÈn ®îi nghe qu©n mÖnh, råi dãng d©y c−¬ng
ruæi ngùa trªn ®−êng dµi. §ãi ch¼ng nÒ ¨n trong hang hæ d÷, l¹nh ch¼ng qu¶n
ph¶i n¸u theo sÎ hoang. MÆt trêi ngµy ngµy vÉn lÆn mµ nµo ®· lËp nªn c«ng tr¹ng
g×, ngµy th¸ng cø tr«i ®i, n¨m rßng ®· gÇn khÐp l¹i, ngïn ngôt m©y bèc lªn tõ bê
cao, xµo x¹c l¸ cµnh theo tiÕng giã ng©n. Im l×m ngÉm suy n¬i th©m cèc u tÞch,
lªn nói cao mµ thÐt tiÕng dµi. D©y ®µn c¨ng ch¼ng ©m nµo yÕu ®uèi, nh− ng−êi
tiÕt th¸o chÝ khÝ khã trïng. ViÖc nh©n sinh thËt sù kh«ng dÔ dµng, sao cø ph¶i lo

*
Ngôy V¨n §Õ tøc Tµo Phi, ë ng«i tõ 220-226, ®Æt mét niªn hiÖu lµ Hoµng S¬. Ngôy Minh §Õ
tøc Tµo DuÖ, ë ng«i tõ 227-239, ®Æt ba niªn hiÖu lµ Th¸i Hßa, Thanh Long, C¶nh S¬.
**
Suèi §¹o: Nay ë phÝa ®«ng b¾c huyÖn Tø Thñy, tØnh S¬n §«ng. Tªn suèi lµ “§¹o”, trong
tiÕng H¸n nghÜa lµ “trém c¾p”. Theo ghi chÐp trong s¸ch Thi tö, Khæng Tö khi ®i qua suèi
§¹o, v× suèi cã tªn kh«ng hay nh− vËy nªn ngµi quyÕt kh«ng uèng n−íc ë suèi nµy.

7
l¾ng, ch¨m ch¾m gi÷ g×n. NghÜ muèn gi÷ lßng chÝnh trùc quang minh, mµ mu«n
phÇn thÊy thÑn víi cæ kim.)
Bµi th¬ miªu t¶ kinh lÞch cña t¸c gi¶ hµnh dÞch bªn ngoµi, tuy tr¸ng trÝ ch−a
tháa nh−ng kh«ng ®æi tÊm lßng “chÝnh trùc quang minh” (c¶nh giíi). T×nh c¶m vµ
lý trÝ kÕt hîp tù nhiªn, miªu t¶ c¶nh vËt tinh tÕ mµ sinh ®éng, xøng ®¸ng lµ mét
thi phÈm hµng ®Çu cña Lôc C¬.
L¹i nh− §iÖu vong thi ba bµi, t¸c phÈm tiªu biÓu cña Phan Nh¹c, bµi 1 m«
t¶ t×nh c¶m buån ®au sau khi vî mÊt:
NhÉm nhiÔm ®«ng xu©n t¹, hµn thö hèt l−u dÞch. Chi tö qui cïng tuyÒn,
trïng nh−ìng vÜnh u c¸ch. T− hoµi thuú kh¾c tßng, yªm l−u diÖc hµ Ých. MÉn miÔn
cung triÒu mÖnh, håi t©m ph¶n s¬ dÞch. Väng l− t− kú nh©n, nhËp thÊt t−ëng së
lÞch. Vi bÝnh v« ph¶ng phÊt, hµn mÆc h÷u d− tÝch. L−u ph−¬ng vÞ cËp hiÕt, di qu¶i
do t¹i bÝch. Tr−íng ho¶ng nh− hoÆc tån, håi hoµng xung kinh dÞch. Nh− bØ hµn
l©m ®iÓu, song thª nhÊt triªu chØ. Nh− bØ du xuyªn ng−, tØ môc trung lé tÝch. Xu©n
phong duyªn khÝch lai, thÇn lùu thõa diªm trÝch. TÈm tøc hµ thêi vong, trÇm −u
nhËt doanh tÝch. Thø c¬ h÷u thêi suy, trang phÉu do kh¶ kÝch.
(§«ng qua xu©n l¹i tíi, trêi ®Êt nãng l¹nh tuÇn hoµn, mét n¨m ®· ®i qua.
Ng−êi vî dÊu yªu cña ta ®· vÒ n¬i chÝn suèi, nµng n»m d−íi mu«n tÇng ®Êt s©u,
c¸ch ng¨n m·i m·i. TÊm lßng nhí th−¬ng nµng, ta biÕt tá cïng ai? Nh−ng m·i
quÈn quanh ë nhµ th× còng ®Ó lµm g× ®©u? G¾ng cung kÝnh nghe mÖnh triÒu ®×nh,
trë vÒ lµm chøc tr¸ch cò. Tr«ng gian nhµ sao nhí nµng da diÕt, b−íc vµo c¨n phßng
Êy, nghÜ nh÷ng ngµy nµng cßn sèng bªn ta. Mµn tr−íng cïng bøc b×nh phong, tÊt c¶
ch¼ng thÊy h×nh ¶nh nµng n÷a, chØ cßn nÐt bót mùc vÉn l−u n¬i ®©y. Ph¶ng phÊt
h−¬ng th¬m cña nµng, bao di vËt vÉn cßn treo trªn t−êng Êy. Lßng ta th¶ng thèt
c¶m gi¸c cã nµng kÒ bªn, lo ©u, båi håi, sî h·i, biÕt bao t©m tr¹ng. Nh− chim n¸u
trong rõng kia, mét ®«i ®· thµnh con lÎ, nh− c¸ b¬n léi d−íi s«ng kia, kÕt ®«i ®·
chia rÏ ®−êng **. Giã xu©n len qua cöa, giät n−íc ban mai l¨n trªn m¸i nhµ. §Õn
trong giÊc m¬ ta còng kh«ng thÓ quªn ®−îc nµng, nçi sÇu muén mçi ngµy cµng
chång chÊt. Mét lóc nµo lßng sÏ vîi ngu«i ch¨ng, nh− Trang Tö gâ b¸t h¸t ca!)

**
Nguyªn v¨n viÕt TØ môc lé trung tÝch: “TØ môc” lµ c¸ b¬n, loµi c¸ m¾t dÝnh liÒn nhau, lÖch vÒ
bªn ph¶i. NhÜ nh· - ThÝch ®Þa cho biÕt: “Ph−¬ng ®«ng cã loµi c¸ b¬n, lu«n lu«n ®i thµnh tõng
cÆp, tªn cña nã lµ ®iÖp.”

8
 Bµi th¬ tù thuËt nh÷ng ®iÒu c¶m nhËn sau khi vî mÊt, b¶n th©n chuÈn bÞ ®i
nhËm chøc, ngßi bót tÕ nhÞ, båi håi buån b·. Bµi 2, bµi 3, tuy t×nh c¶nh cô thÓ
®−îc m« t¶ cã nh÷ng thay ®ái, nh−ng nãi chung ý tø vÉn gÇn víi bµi 1, thÓ hiÖn râ
sù trïng lÆp. V× thÕ TrÇn Té Minh ng−êi ®êi Thanh nhËn xÐt: “T×nh c¶m s©u s¾c
cña An Nh©n (tªn tù cña Phan Nh¹c) dµnh cho vî qua mçi c©u th¬ cµng thªm da
diÕt, tinh tÕ, cã søc nÐn cña bót lùc, ng«n tõ uyÓn chuyÓn, t¶ ngoµi râ trong, lêi lêi
nh− gai ch©m kh«ng døt. Th¬ lµ ®Ó t¶ t×nh, t×nh kh«ng s©u s¾c th× ph¸t lé ra còng
ch¼ng ®−îc lêi ®Ñp ®Õn thÕ. Cã ®iÒu ®¸ng tiÕc lµ v¨n vÎ t¶n m¶n, kh«ng ®¹t ®Õn
®é “c¾t tØa gät giòa”, cã thÓ nãi lµ kÐm so víi Nh¹c phñ, Cæ thi ë sù hµm sóc - ®ã
lµ ®iÒu khiÕn th¬ ch−a ®−îc toµn mü vËy.” (An Nh©n t×nh th©m chi tö, mçi nhÊt
thiÖp bót, l©m li khuynh chó, uyÓn chuyÓn tr¾c chiÕt, bµng t¶ khóc tè, thÝch thÝch
bÊt n¨ng tù h−u. Phï thi dÜ ®¹o t×nh, vÞ h÷u t×nh th©m nhi ng÷ bÊt giai gi¶; së
hiÒm bót ®oan phån nhòng, bÊt n¨ng tµi tiÕt, h÷u tèn Nh¹c phñ Cæ thi hµm sóc
bÊt tËn chi diÖu nhÜ.) [Th¸i Thóc ®−êng cæ thi tuyÓn, quyÓn 11].
3. KiÓu c©u tõ tù do h−íng tíi biÒn ngÉu.
Ch¼ng h¹n danh t¸c Phã L¹c ®¹o trung t¸c thi (Th¬ lµm trªn ®−êng tíi L¹c
D−¬ng) hai bµi cña Lôc C¬:
Bµi 1: Tæng bÝ ®¨ng tr−êng lé, « yÕt tõ mËt th©n. T¸ vÊn tö hµ chi, thÕ vâng
anh ng· th©n. VÜnh th¸n tu©n b¾c chö, di t− kÕt nam t©n. Hµnh hµnh to¹i dÜ viÔn,
d· ®å kho¸ng v« nh©n. S¬n tr¹ch ph©n hu d−, l©m b¹c yÓu thiªn miªn. Hæ khiÕu
th©m cèc ®Ó, kª minh cao thô ®iªn. Ai phong trung d¹ l−u, c« thó c¸nh ng· tiÒn. Bi
t×nh xóc vËt c¶m, trÇm t− uÊt triÒn miªn. Tr÷ lËp väng cè h−¬ng, cè ¶nh thª tù liªn.
(Dãng d©y c−¬ng ruæi ngùa dÆm ®−êng xa, thë v¾n than dµi gi· biÖt ng−êi
th©n. −ím hái anh ®i n¬i ®©u? N¬i ®©u ch¼ng cã tÊm l−íi ®êi gi¨ng m¾c. TiÕng
thë than vÉn day døt men bê s«ng b¾c, suy t− v−íng vÊt cßn ®äng m·i ë bÕn nam.
§i l¹i ®i mçi ngµy mçi xa, ®ång kh«ng ®−êng v¾ng qu¹nh. Nói ®Çm tr¶i gi¨ng,
h×nh thÕ ch»ng chÞt, rõng c©y xa tÝt, s¾c xanh rËm r×. Hæ gÇm n¬i th©m cèc, gµ g¸y
®Çu ngän c©y. TrËn giã bi ai ïa thæi trong ®ªm, con thó c« ®éc l¹i hiÖn tr−íc m¾t.
Lßng buån b· thÊy c¶nh vËt còng buån b·, bao trÇm t− ®Ì nÐn triÒn miªn. Tr¬ tr¬
®øng tr«ng vêi quª cò, c¶nh thª l−¬ng thÊy mµ tù th−¬ng.)
Bµi 2: ViÔn du viÖt s¬n xuyªn, s¬n xuyªn tu th¶ qu¶ng. ChÊn s¸ch tr¾c sïng
kh©u, ¸n bÝ tu©n b×nh m·ng. TÞch tøc b·o ¶nh mÞ, triÒu tå hµm t− v·ng. §èn bÝ û

9
tung nham, tr¾c thÝnh bi phong h−ëng. Thanh lé truþ tè huy, minh nguyÖt nhÊt hµ
l·ng. Phñ chÈm bÊt n¨ng mÞ, chÊn y ®éc tr−êng t−ëng.
(§i xa v−ît mÊy nói s«ng, nói s«ng sao dµi mµ réng. Khi thóc ngùa lªn non
cao, khi dong ngùa men ®−êng ®ång. §ªm tèi nghØ ch©n, chØ cã bãng n−¬ng h×nh
lµm b¹n, s¸ng h«m lªn ®−êng, lßng nÐn ngËm nh÷ng buån th−¬ng. Dõng ngùa
trªn ®Ønh cao nói dùng, nghiªng tai nghe tiÕng giã thª l−¬ng. Thanh khiÕt mét
giät s−¬ng long lanh sa xuèng, v»ng vÆc k×a vÇng tr¨ng s¸ng tá trªn cao. Vß gèi
tr»n träc nµo cã ngñ ®−îc, rò ¸o kho¸c lªn lÆng ngåi ngÉm ngîi m«ng lung.)
Hai bµi th¬ trªn m« t¶ t×nh c¶m l−u luyÕn cè h−¬ng vµ nçi −u lo tiÒn ®å khã
®o¸n tr−íc cña b¶n th©n khi bÞ triÖu ®Õn L¹c D−¬ng! Ngoµi c©u ®Çu c©u cuèi ra
th× d−êng nh− ®Òu lµ c©u biÒn ngÉu. Møc ®é “biÒn ngÉu ho¸” cña nã kh«ng chØ lµ
®iÒu ch−a thÊy trong th¬ ®êi H¸n, mµ cßn v−ît xa so víi thi phÈm cña Tµo Thùc,
V−¬ng X¸n. Ngoµi ra nh− bµi Chiªu Èn (Gäi mêi Èn dËt), Bi tai hµnh (§iÖu hµnh
buån thay) vµ mét sè th¬ pháng cæ cña Lôc C¬ còng cã nhiÒu c©u ®èi ngÉu. C¸c
bµi Kim Cèc tËp t¸c thi (Th¬ lµm nh©n tô héi ë Kim Cèc), Hµ D−¬ng huyÖn t¸c
thi (Lµm th¬ ë huyÖn Hµ D−¬ng – 2 bµi), T¹i Hoµi huyÖn t¸c thi (Lµm th¬ ë
huyÖn Hoµi – 2 bµi) cña Phan Nh¹c vµ T¹p thi (Th¬ t¶n m¹n) cña Tr−¬ng HiÖp v.v,
còng vËn dông rÊt nhiÒu c©u ®èi ngÉu. C¸c nhµ th¬ Lôc C¬, Phan Nh¹c v.v ®Ó
t¨ng c−êng chøc n¨ng miªu t¶ ph« bµy so s¸nh, ®· ®−a kiÓu c©u cña tõ phó vµo
th¬ ca, lµm giµu thñ ph¸p biÓu hiÖn cña th¬ ca. Thµnh phÇn miªu t¶ s¬n thñy trong
th¬ cña hä t¨ng thªm rÊt nhiÒu, c©u ®èi ngÉu chñ yÕu dïng ®Ó m« t¶ d¸ng vÎ s¬n
thñy, cã t¸c dông dÉn ®−êng cho th¬ s¬n thñy cña T¹ Linh VËn, T¹ DiÓu v.v.
Tãm l¹i, theo ®uæi ng«n tõ hoa lÖ, m« t¶ phån t¹p t−êng tËn vµ vËn dông
nhiÒu ®èi ngÉu lµ nh÷ng biÓu hiÖn chñ yÕu cña ®Æc tr−ng r−êm rµ hoa lÖ trong
phong c¸ch thi ca Th¸i Khang. XÐt vÒ quy luËt ph¸t triÓn v¨n häc, th× tõ chÊt ph¸c
®Õn hoa lÖ, tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p lµ xu thÕ tÊt yÕu. §óng nh− Tiªu Thèng tõng
nãi: “sù vËt s½n ®· cã kÕ thõa ®Ó ph¸t huy, ®æi cò ®Ó biÕn míi. VËt ®· nh− thÕ th×
v¨n ch−¬ng còng nªn nh− thÕ!” (C¸i chñng kú sù nhi t¨ng hoa, biÕn kú b¶n nhi
gia lÖ, vËt ký h÷u chi, v¨n diÖc nghi nhiªn.) [V¨n tuyÓn tù]. Lôc C¬, Phan Nh¹c ®·
ph¸t triÓn mÆt “ng«n tõ ®Ñp ®Ï mu«n mµu mu«n s¾c” (tõ th¸i hoa mËu) cña Tµo
Thùc, lµ cã ®ãng gãp ®èi víi sù ph¸t triÓn cña th¬ ca Trung Quèc, còng cã t¸c
dông thóc ®Èy ®èi víi sù ph¸t triÓn cña th¬ s¬n thñy thêi Nam triÒu, sù thµnh thôc
cña kü x¶o thanh luËt, ®èi ngÉu.

10
 2

t¶ t− vµ l−u c«n

° Khëi nguån vµ ®Æc tr−ng cña th¬ vÞnh sö ° Sù bÊt b×nh vµ ph¶n kh¸ng
cña hµn sÜ ° Phong c¸ch thi ca dông ®iÓn ®Ó o¸n tr¸ch vµ sù t¸i hiÖn cña phong
cèt KiÕn An ° Th¬ L−u C«n

T¶ T−8 tõng næi danh kh¾p chèn kinh thµnh víi Tam ®« phó (Bµi phó vÒ ba
kinh ®«), nh−ng t¸c phÈm x¸c lËp ®Þa vÞ v¨n häc cña «ng l¹i lµ th¬ VÞnh sö t¸m
bµi cña «ng9.
LÊy “vÞnh sö” lµm nhan ®Ò cho th¬, ng−êi ®Çu tiªn lµ Ban Cè ®êi H¸n, chÐp
th¼ng sù thùc lÞch sö, Chung Vinh b×nh luËn lµ “chÊt ph¸c, méc m¹c, kh«ng mµu
mÌ t« vÏ” (ChÊt méc v« v¨n) [Thi phÈm tù]. Thêi Tµo Ngôy, V−¬ng X¸n, NguyÔn
Vò cã VÞnh sö thi (Th¬ vÞnh sö), Tµo Thùc cã Tam L−¬ng thi (Th¬ vÒ ba hiÒn
thÇn), ng−êi ®−¬ng thêi víi T¶ T− lµ Tr−¬ng HiÖp còng cã th¬ VÞnh sö.
Th¬ vÞnh sö cña T¶ T−, ®· chÞu ¶nh h−ëng cña tiÒn nh©n, l¹i cã s¸ng t¹o
nhÊt ®Þnh. Hå øng L©n ng−êi ®êi Minh nãi: “Th¬ VÞnh sö cña Th¸i Xung (tøc T¶
T−), th¬ Du tiªn cña C¶nh ThuÇn (tøc Qu¸ch Ph¸c) ®Òu lµ kiÖt t¸c cña ng−êi ®êi
TÊn. Tªn gäi VÞnh sö, b¾t ®Çu tõ M¹nh Kiªn (tøc Ban Cè), nh−ng chØ nãi mét viÖc.
§Õn bµi TÆng Qu¸n Kh©u KiÖm (Th¬ tÆng Qu¸n Kh©u KiÖm * ) cña §ç ChÝ ®êi
Ngôy, míi nh¾c qua nh¾c l¹i tªn cña t¸m ng−êi ®êi x−a, chÊt ®èng ngån ngén
nh−ng Ýt biÕn chuyÓn. Th¬ cña Th¸i Xung nhan ®Ò ®óng lµ men theo hä Ban, thÓ
tµi còng cã tiÕp thu hä ChÝ, nh−ng ng«n tõ kú vÜ, s¸ng t¹o ®éc ®¸o, phong phó ®a
d¹ng, khÝ th¬ phãng tóng ngót tËn trêi xanh, trë thµnh tuyÖt t¸c x−a nay.” (Th¸i
Träng VÞnh sö, C¶nh ThuÇn Du tiªn, giai TÊn nh©n kiÖt t¸c. VÞnh sö chi danh,
khëi tù M¹nh Kiªn, ®·n chØ nhÊt sù. Ngôy §ç ChÝ TÆng Qu¸n Kh©u KiÖm, ®iÖp
dông b¸t cæ nh©n danh, ®«i ®o¸ qu¶ biÕn. Th¸i Xung ®Ò thùc nh©n Ban, thÓ diÖc
b¶n §ç, nhi t¹o ng÷ kú vÜ, s¸ng c¸ch t©n ®Æc, th¸c t«ng chÊn ®·ng, dËt khÝ can v©n,
to¹i vi cæ kim tuyÖt x−íng.) [Thi sè, Ngo¹i biªn quyÓn 2], ®· kh¸i qu¸t t−¬ng ®èi

*
Qu¸n Kh©u KiÖm: Ng−êi n−íc Nguþ thêi Tam Quèc. Nguyªn tªn dïng ch÷ 毌 – lµ tù d¹ng cæ
cña ch÷ 貫 (Qu¸n) [Tõ h¶i].

11
chuÈn x¸c vÒ sù biÕn chuyÓn cña th¬ vÞnh sö vµ gi¸ trÞ bµi VÞnh sö thi cña T¶ T−.
Hµ Tr¸c ng−êi ®êi Thanh th× cho r»ng, th¬ VÞnh sö cña T¶ T− lµ biÕn thÓ: “th¬
vÞnh sö ch¼ng qua lµ mü ho¸ sù viÖc råi t¸n d−¬ng lªn; lo¹i th¬ chuyªn chñ cèt lâi
sù truyÖn, kh«ng t« ®iÓm, kh«ng thªm lêi hoa mü th× gäi lµ “chÝnh thÓ”. Nh− th¬
Th¸i Xung, phÇn nhiÒu ph¸t d−¬ng c¶m nhËn chñ quan, nªn ®ã lµ “biÕn thÓ”.
(VÞnh sö gi¶ bÊt qu¸ mü kú sù nhi vÞnh th¸n chi, Èn qu¸t b¶n truyÖn, bÊt gia t¶o
søc, thö chÝnh thÓ d·. Th¸i Xung ®a tù lù hung øc, n·i hùu kú biÕn. [NghÜa M«n
®éc th− ký – Ghi chÐp cña NghÜa M«n * khi ®äc s¸ch, quyÓn 46]. XÐt diÔn tiÕn
ph¸t triÓn cña th¬ vÞnh sö, th× coi “lo¹i th¬ chuyªn chñ cèt lâi sù truyÖn” (Èn qu¸t
b¶n truyÖn) lµm “chÝnh thÓ” vµ coi lo¹i “ph¸t d−¬ng c¶m nhËn chñ quan” (tù tr÷
hung øc) lµm “biÕn thÓ” lµ cã c¬ së, nh−ng “biÕn thÓ” cña T¶ T−, thµnh tùu ®·
v−ît kh¸ xa th¬ “chÝnh thÓ” cña tiÒn nh©n10!
Néi dung th¬ VÞnh sö cña T¶ T− chñ yÕu lµ sù bÊt b×nh vµ sù miÖt thÞ, ph¶n
kh¸ng cña hµn sÜ ®èi víi sÜ téc. Thêi T©y TÊn, sÜ téc n¾m gi÷ triÒu chÝnh, hµn sÜ
thø téc rÊt khã b−íc vµo trung t©m chÝnh trÞ, “chøc quan cao th× hµn sÜ kh«ng
®−îc can dù, chøc quan thÊp th× xuÊt th©n thÕ téc ch¼ng ph¶i h¹ m×nh n¾m gi÷”
(th−îng phÈm v« hµn m«n, h¹ phÈm v« thÕ téc) [TÊn th− - L−u NghÞ truyÖn]. T¶
T− xuÊt th©n hµn vi, tuy v¨n ch−¬ng “®Ñp ®Ï tr¸ng lÖ”, nh−ng kh«ng cã ®−êng
tiÕn th©n. Kho¶ng n¨m T¶ T− 20 tuæi, em g¸i «ng lµ T¶ Ph©n v× næi tiÕng tµi n¨ng,
nªn ®−îc TÊn Vò §Õ chän vµo cung lµm mü nh©n, c¶ gia ®×nh T¶ T− chuyÓn ®Õn
L¹c D−¬ng, Ýt l©u sau, T¶ T− ®−îc nhËm chøc BÝ th− lang. Nh−ng rèt cuéc xuÊt
th©n hµn m«n, nªn tr−íc sau kh«ng ®−îc träng dông. D−íi ¸p lùc nÆng nÒ cña
“chÕ ®é m«n phiÖt”, tr¸ng chÝ cña «ng khã tháa, nªn ®· viÕt t¸m bµi VÞnh sö ®Ó
béc b¹ch nçi lßng. Trong ®ã cã bµi béc lé sù bÊt m·n ®èi víi chÕ ®é m«n phiÖt vµ
miÖt thÞ ®èi víi kÎ quyÒn quÝ; cã bµi kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ tù th©n cña hµn sÜ; cã bµi
lµ lêi c¶m kh¸i than thë sù khèn ®èn cña cuéc sèng hµn sÜ. Ch¼ng h¹n bµi 2:
óc óc gi¶n ®Ó tïng, li li s¬n th−îng miªu. dÜ bØ kÝnh thèn hµnh, Êm thö b¸ch
xÝch ®iÒu. ThÕ trô nhiÕp cao vÞ, anh tuÊn trÇm h¹ liªu. §Þa thÕ sö chi nhiªn, do lai
phi nhÊt triªu. Kim Tr−¬ng tÞch cùu nghiÖp, thÊt diÖp nhÞ H¸n ®iªu. Phïng c«ng
khëi bÊt vÜ, b¹ch thñ bÊt kiÕn chiªu.

*
NghÜa M«n: Tªn hiÖu cña Hµ Tr¸c.

12
 (Cã c©y tïng xanh tèt d−íi khe s©u, cã c©y cá tråi m×nh trªn nói c¶, c©y cá
th©n to mét tÊc, c©y tïng bãng rîp tr¨m th−íc. Nhµ thÕ téc cø leo ng«i cao, ng−êi
anh tuÊn cø ch×m tÇng thÊp. Nh−ng thÕ ®Êt ®· nh− thÕ [mµ khiÕn c©y tïng xanh
tèt d−íi khe s©u, c©y cá tråi m×nh trªn nói c¶], viÖc Êy ®©u ph¶i do mét sím mét
chiÒu mµ t¹o nªn. Con ch¸u hä Kim, hä Tr−¬ng * nèi nghiÖp tæ t«ng, truyÒn b¶y
®êi ®Òu ®éi mò c¾m ®u«i con ®iªu cña nhµ H¸n ** . Hä Phïng kia h¸ kh«ng tµi c¸n,
sao ®Õn b¹c ®Çu vÉn ch¼ng ®−îc vua vêi *** !)
Nhµ thÕ téc nèi ®êi chiÕm gi÷ ng«i cao, kÎ hµn sÜ th× m·i trÇm lu©n trong
®¸m quan l¹i cÊp d−íi, ®ã lµ ®iÒu t¹o nªn “chÕ ®é m«n phiÖt”, ®ång thêi lµ
nguyªn do tån t¹i ®· l©u. Bµi 7 c¶m kh¸i than thë vËn mÖnh khèn ®èn cña bèn vÞ
hiÒn tµi lµ Chñ Phô YÓn, Chu M·i ThÇn, TrÇn B×nh, T− M· T−¬ng Nh−. Nh÷ng
ng−êi nµy ®Òu cã tµi cao, l¹i ®Òu xuÊt th©n hµn vi, t¸c gi¶ m« t¶ hä khi ch−a gÆp
thêi, cã nçi −u lo cïng khèn ®èn ®Õn chÕt, th©n göi n¬i ngßi l¹ch, t¸c gi¶ thë than:
“Anh hïng gÆp nçi tru©n chuyªn, vèn tõ ngµn x−a ®· thÕ! §êi nµo kh«ng tõng cã,
ng−êi kú tµi bÞ vøt n¬i ®ång cá ®Çm s×nh” (Anh hïng h÷u tru©n chiªn, do lai tù cæ
tÝch. Hµ thÕ v« kú tµi, di chi t¹i th¶o tr¹ch). §ã lµ nh÷ng lêi tè c¸o ®èi víi chÕ ®é
m«n phiÖt thêi cæ ®¹i.
VÞnh sö bµi 4 nöa ®Çu cùc t¶ cuéc sèng xa hoa hµo nho¸ng cña v−¬ng hÇu
quý téc, nöa cuèi m« t¶ cuéc sèng tÞch mÞch cña nhµ tõ phó D−¬ng Hïng vµ
thanh danh bÊt hñ sau khi «ng mÊt, ®Ó nªu bËt sù hñ b¹i cña quý téc. Bµi 6 viÕt:
Kinh Kha Èm Yªn thÞ, töu hµm khÝ Ých chÊn. Ai ca hßa TiÖm Li, vÞ nh−îc
bµng v« nh©n. Tuy v« tr¸ng sÜ tiÕt, d÷ thÕ diÖc thï lu©n. Cao miÖn m¹o tø h¶i, hµo
h÷u hµ tóc trÇn. QuÝ gi¶ tuy tù quÝ, thÞ chi nh−îc ai trÇn. TiÖn gi¶ tuy tù tiÖn,
träng chi nh−îc thiªn qu©n.
(Kinh Kha ngåi uèng r−îu ë chî n−íc Yªn, khi men r−îu say, chÝ khÝ cµng
thªm kh¶ng kh¸i. Lêi ca bi ai häa theo tiÕng ®µn tróc cña TiÖm Li; Kinh Kha víi

*
Hä Kim, hä Tr−¬ng: Hai hä lín, b¶y ®êi con ch¸u vinh hiÓn, ®Òu gi÷ chøc Néi thÞ trong triÒu
nhµ H¸n.
**
Mò c¾m ®u«i ®iªu: Theo quan phôc cña nhµ H¸n, quan Néi thÞ ®éi mò cã c¾m l«ng ®u«i con
®iªu. Nãi “truyÒn b¶y ®êi ®Òu ®éi mò c¾m ®u«i con ®iªu cña nhµ H¸n” lµ ý hai hä Kim, hä
Tr−¬ng b¶y ®êi ®Òu lµm quan Néi thÞ.
***
Hä Phïng: Tøc Phïng §−êng, ng−êi ®êi T©y H¸n. ¤ng cã tµi c¸n nh−ng c¶ ®êi chØ gi÷ mét
chøc quan Lang trung nhá bÐ.

13
TiÖm Li, hä ®èi diÖn nhau “nh− gi÷a chç kh«ng ng−êi” * . Tuy sù nghiÖp cña ng−êi
tr¸ng sÜ kh«ng thµnh, nh−ng so trong thÕ gian vÉn ®¸ng lµ bËc xuÊt chóng. Ng¹o
nghÔ tr«ng k×a bèn biÓn lµ nhá, nªn kÓ g× ®¸m väng téc thÕ gia? ë ng«i quÝ hiÓn
tuy tù cho lµ “quÝ hiÓn”, nh−ng vèn chØ nh− c¸t nh− bôi. ë ®Þa vÞ “tiÖn hÌn” tuy tù
cho lµ “tiÖn hÌn”, mµ thùc nh− qu¶ c©n nÆng mÊy ngh×n c©n.)
Bµi th¬ ca ngîi tinh thÇn kh¶ng kh¸i h¸t ca, ng¹o nghÔ bèn biÓn cña nh÷ng
ng−êi xuÊt th©n nghÌo khã nh− Kinh Kha, Cao TiÖm Ly v.v, thÓ hiÖn sù miÖt thÞ
®èi víi kÎ giµu sang quyÒn quý. Bµi 1 s¸ng t¸c tr−íc thêi kú “b×nh Ng«” ** cã
nh÷ng c©u th¬ nh−: “ThÐt dµi móa kÝch tr−íc giã thu hiu h¾t, chÝ tùa nh− kh«ng
cã §«ng Ng«. L−ìi dao ch× quý ë mét lÇn chÐm *** , nh÷ng mong tµi c¸n cã dÞp thi
thè. Ngo¶nh mÆt bªn tr¸i nh×n dßng Tr−êng Giang trong suèt, l¹i ng−íc nh×n bªn
ph¶i b×nh ®Þnh Kh−¬ng Hå.” (Tr−êng khiÕu kÝch thanh phong, chÝ nh−îc v« §«ng
Ng«. Diªn ®ao quÝ nhÊt c¸t, méng t−ëng sÝnh l−¬ng ®å. T¶ miÖn trõng Giang
T−¬ng, hùu ph¸n ®Þnh Kh−¬ng Hå). Tù tin cã thÓ lËp c«ng v× n−íc, nh−ng môc
tiªu cuèi cïng l¹i lµ: “C«ng thµnh danh to¹i kh«ng nhËn t−íc vÞ, v¸i dµi trë vÒ
chèn ®iÒn viªn” (C«ng thµnh bÊt thô t−íc, tr−êng Êp qui ®iÒn l−). Bµi 3 th«ng qua
ngîi ca §oµn Can Méc vµ Lç Träng Liªn, kh¼ng ®Þnh hµn sÜ cã thÓ cëi bá −u lo
cho n−íc, l¹i kh«ng kh«ng m−u ®å phong th−ëng, ca tông th¸i ®é coi c«ng danh
phó quý nh− phï v©n cña hä. Bµi th¬ biÓu hiÖn cao nhÊt khÝ kh¸i cña T¶ T− lµ bµi 5:
H¹o thiªn th− b¹ch nhËt, linh c¶nh diÖu thÇn ch©u. LiÖt tr¹ch tö cung lý,
phi vò nh−îc v©n phï. Nga nga cao m«n néi, ¸i ¸i giai v−¬ng hÇu. Tù phi phµn
long kh¸ch, hµ vi so¸t lai du? BÞ h¹t xuÊt x−¬ng h¹p, cao bé truy Høa Do. ChÊn y
thiªn nhÉn c−¬ng, tr¹c tóc v¹n lý l−u.

*
Hai c©u ®Çu lÊy ý tõ Sö ký T− M· Thiªn, phÇn ThÝch kh¸ch truyÖn: “Khi Kinh Kha ®Õn n−íc
Yªn, kÕt th©n víi mét ng−êi b¸n thÞt chã vµ Cao TiÖm Ly – mét ng−êi giái g¶y ®µn tróc. Kinh
Kha thÝch uèng r−îu, th−êng cïng ng−êi b¸n thÞt chã vµ Cao TiÖm Ly uèng r−îu ë chî n−íc
Yªn. Khi r−îu ®· men say, Cao TiÖm Ly g¶y ®µn tróc, Kinh Kha h¸t theo ngay gi÷a chî.
Ng−êi ®µn ng−êi h¸t rÊt vui vÇy. Khi khóc ®µn tËn, lêi ca hÕt, hai ng−êi nh×n nhau mµ khãc,
xem nh− gi÷a chèn kh«ng ng−êi.” (Tham kh¶o b¶n dÞch Sö ký T− M· Thiªn cña Phan Ngäc)
**
B×nh Ng«: Tøc sù kiÖn TÊn Vò §Õ ®¸nh dÑp hoµn toµn n−íc §«ng Ng« thêi Tam Quèc n¨m
®Çu niªn hiÖu Th¸i Khang (tøc n¨m 280).
***
L−ìi dao ch×: L−ìi dao dïng ch× ®Ó chÕ ra, dao cïn, chØ dïng ®−îc mét lÇn. C©u th¬ ý nãi tµi
n¨ng kÐm cái nh− l−ìi dao ch× cïn nh−ng vÉn cã Ých ®Ó thi dông mét lÇn. Vèn ch÷ lÊy cña
Ban Siªu ®êi H¸n. (Xem thªm Lý ThiÖn chó V¨n tuyÓn)

14
 (Gi÷a trêi réng mÆt trêi chãi läi, ¸nh s¸ng r¹ng rì kh¾p thÕ gian. Nhµ nhµ
tùa cung tÝa, nh− m©y næi líp líp hiªn. Bªn trong cöa, lÇu g¸c cao sõng s÷ng, ®ã
lµ nh÷ng lÇu g¸c cung ®iÖn cña v−¬ng hÇu. Tù biÕt kh«ng lµm kh¸ch d−íi cöa nhµ
Êy * , sao bçng d−ng cßn ®Õn n¬i ®©y? Kho¸c ¸o v¶i, cöa nhµ v−¬ng hÇu h·y dêi
khái, r¶o ch©n ®i theo gãt Høa Do. Lªn nói cao mµ rò ¸o, muèn röa ch©n th×
xuèng khe s©u.)
Bµi th¬ nµy tr−íc tiªn m« t¶ sù hµo hoa cña cung ®×nh vµ nhµ cöa cña
v−¬ng hÇu, tiÕp ®Õn dïng c©u “Tù biÕt kh«ng lµm kh¸ch d−íi cöa nhµ Êy, sao
bçng d−ng cßn ®Õn n¬i ®©y?” (Tù phi phµn long kh¸ch, hµ vi so¸t lai du?), quay
ngo¾t ngßi bót t« ®Ëm ë bªn, biÓu hiÖn sù dÌ bØu cùc ®é ®èi víi c«ng danh phó
quÝ. ¤ng nãi m×nh nguyÖn lµm mét Èn sÜ thanh cao gièng nh− Høa Do. Hai c©u
th¬ cuèi cña bµi th¬ nµy: “Lªn nói cao mµ rò ¸o, muèn röa ch©n th× xuèng khe
s©u” (ChÊn y thiªn nhÉn c−¬ng, Tr¹c tóc v¹n lý l−u), ©m thanh m¹nh nhÊt trong
chïm th¬ nµy.
Thi phÈm cña Chung Vinh xÕp T¶ T− vµo hµng “th−îng phÈm” (bËc trªn),
b×nh phÈm th¬ «ng “V¨n dïng ®iÓn ®Ó bµy tá nçi lßng tr¸ch o¸n, ý tø kh¸ s¾c bÐn
vi diÖu, ®¹t ®−îc tr×nh ®é tuyÖt ®Ønh cña nghÖ thuËt phóng dô.” (V¨n ®iÓn dÜ o¸n,
ph¶ vi tinh thiÕt, ®¾c phóng dô chi trÝ). Th¬ cña «ng dÉn nhiÒu sù thùc lÞch sö, v×
vËy gäi lµ “®iÓn” (dïng ®iÓn). M−în x−a chª nay, bµy tá th¸i ®é phª b×nh ®èi víi
chÝnh trÞ hiÖn thùc, v× thÕ gäi lµ “o¸n” (o¸n tr¸ch). H¬n n÷a, m−în x−a chª nay l¹i
cã thÓ lµm ®−îc hîp lý s©u s¾c, v× thÕ gäi lµ “tinh thiÕt” (x¸c ®¸ng vµ s¾c bÐn).
Th¬ cña «ng cã t¸c dông phóng dô, v× thÕ gäi lµ lµ “®¾c phóng dô chi trÝ” (®¹t
®−îc tr×nh ®é tuyÖt ®Ønh cña nghÖ thuËt phóng dô)11. Thi phÈm cña Chung Vinh
cßn cho r»ng, th¬ cña T¶ T− “h¬n c¶ C«ng C¸n” (xuÊt vu C«ng C¸n), C«ng C¸n
tøc thi nh©n L−u Trinh thêi KiÕn An. Khi bµn vÒ §µo Uyªn Minh, l¹i nãi “l¹i hîp
phong lùc cña T¶ T−” (hùu hiÖp T¶ T− phong lùc), “phong lùc” vµ “phong cèt” ý
nghÜa gÇn nhau. Chung Vinh ®Ò cao “T¶ T− phong lùc” (phong c¸ch vµ bót lùc
cña T¶ T−), bao hµm ý nghÜa T¶ T− ®· t¸i hiÖn phong cèt KiÕn An, ®ã lµ ®iÒu rÊt
cã lý.

*
Nguyªn v¨n c©u cã dïng ch÷ phµn long kh¸ch: “Phµn” lµ vin vµo, dùa vµo; “long” lµ rång, Èn
dô nh÷ng v−¬ng hÇu quyÒn quÝ. Nãi “phµn long kh¸ch” chØ ng−êi ®Õn vin dùa vµo cöa nhµ
v−¬ng hÇu ®Ó mong cÇu tiÕn th©n.

15
 T¸m bµi VÞnh sö cña T¶ T− ®· më ra con ®−êng míi cho th¬ vÞnh sö m−în
vÞnh sö ®Ó vÞnh hoµi, trë thµnh khu«n mÉu cho thi nh©n ®êi sau m« pháng, ®ã lµ
®ãng gãp ®éc ®¸o cña «ng ®èi víi lÞch sö th¬ ca Trung Quèc, v× thÕ, tiÒn nh©n
b×nh phÈm r»ng: “s¸ng t¹o thÓ tµi míi, ®Ó l¹i khu«n mÉu ngµn n¨m” (s¸ng thµnh
nhÊt thÓ, thuú thøc thiªn thu) [TrÇn Té Minh: Th¸i Thóc ®−êng cæ thi tuyÓn,
quyÓn 11].
L−u C«n thêi trÎ cuéc sèng hµo hïng phãng tóng12, l¹i mé L·o - Trang, sau
nµy, tham gia cuéc ®Êu tranh vÖ quèc, t− t−ëng t×nh c¶m n¶y sinh biÕn ®æi, c©u
chuyÖn “nghe gµ g¸y dËy nh¶y móa” (v¨n kª khëi vò) * kh¾c häa râ nÐt nhÊt tÝnh
c¸ch cña «ng. Phï Phong ca (Bµi ca chèn Phï Phong) lµ mét trong nh÷ng t¸c
phÈm tiªu biÓu cña L−u C«n. N¨m ®Çu niªn hiÖu VÜnh Gia (307), L−u C«n nhËm
chøc Thø sö TÝnh Ch©u, chiªu mé binh m· h¬n ngh×n ng−êi, v−ît qua nhiÒu khã
kh¨n vÊt v¶ míi ®Õn ®−îc nhËm së TÊn D−¬ng, bµi th¬ m« t¶ kinh lÞch trªn ®−êng
®i vµ t×nh c¶m võa phÊn khÝch, võa −u lo:
Triªu ph¸t Qu¶ng M¹c m«n, mé tóc §an Thuû s¬n. T¶ thñ loan Phån
Nh−îc, h÷u thñ huy Long Uyªn. Cè chiªm väng cung khuyÕt, phñ ng−ìng ngù phi
hiªn. Cø an tr−êng th¸n tøc, lÖ h¹ nh− l−u tuyÒn. HÖ m· tr−ëng tïng h¹, ph¸t an
cao nh¹c ®Çu. LiÖt liÖt bi phong khëi, linh linh gi¶n thuû l−u. Huy thñ tr−êng
t−¬ng t¹, ng¹nh yÕt bÊt n¨ng ng«n. Phï v©n vÞ ng· kÕt, qui ®iÓu vÞ ng· toµn. Khø
gia nhËt dÜ viÔn, an tri tån d÷ vong. Kh¶ng kh¸i cïng l©m trung, b·o tÊt ®éc tåi
tµng. Mª léc du ng· tiÒn, viªn hÇu hÝ ng· tr¾c. T− l−¬ng ký ph¹p tËn, vi quyÕt an
kh¶ thùc. L·m bÝ mÖnh ®å l÷, ng©m khiÕu tuyÖt nham trung. Qu©n tö ®¹o vi hÜ,
phu tö cè h÷u cïng. Duy tÝch Lý khiªn kú, ký t¹i Hung N« ®×nh. Trung tÝn ph¶n
ho¹ch téi, H¸n Vò bÊt kiÕn minh. Ng· dôc c¸nh thö khóc, thö khóc bi th¶ tr−êng.
KhÝ trÝ vËt phôc trÇn, trïng trÇn linh t©m th−¬ng.
(S¸ng lªn ®−êng tõ cöa Qu¶ng M¹c, tèi dõng nghØ ë nói §an Thuû. Tay tr¸i
gi−¬ng cung Phån Nh−îc, tay ph¶i vung thanh kiÕm Long Uyªn ** . Ngo¶nh tr«ng

*
TÊn th− - Tæ §Þch truyÖn chÐp: Tæ §Þch víi T− kh«ng L−u C«n ®Òu lµ chñ b¹ cña T− Ch©u,
t×nh c¶m th©n mËt g¾n bã, ®ªm ngñ ®¾p chung ch¨n. Mét h«m, gi÷a ®ªm nghe tiÕng gµ g¸y,
§Þch ®Ëp C«n thøc dËy mµ nãi: “§©y ch¼ng ph¶i tiÕng gë ®©u!” Nãi råi, dËy mµ nh¶y móa.
Sau ng−êi ta dïng ng÷ “nghe gµ g¸y dËy nh¶y móa” (v¨n kª khëi vò) ®Ó chØ t©m tr¹ng h¨ng
h¸i cña ng−êi chÝ sÜ. (Tham kh¶o Tõ nguyªn, môc tõ V¨n kª khëi vò)
**
Cöa Qu¶ng M¹c: Cöa b¾c thµnh L¹c D−¬ng ®êi TÊn. Nói §an Thñy: Tøc ®Ønh §an Chu, n¬i
khëi nguån s«ng §an Thuû. Phån Nh−îc: Tªn c©y cung rÊt tèt thêi cæ. Long Uyªn: Tªn thanh
kiÕm rÊt s¾c thêi cæ.

16
nh×n cöa khuyÕt, råi thóc xa m· kÝp lªn ®−êng. Gh× c−¬ng ngùa mµ than dµi buån
b·, n−íc m¾t r¬i nh− suèi tu«n trµo. Khi buéc ngùa d−íi hµng tïng, lóc lªn ®Çu
non th¸o d©y th¶ ngùa. µo µo næi trËn giã thª l−¬ng, Çm Çm trong khe dßng n−íc
®æ. VÉy tay gi· biÖt, nghÑn ngµo ch¼ng thèt nªn lêi. M©y næi nh− v× nçi buån cña
ta mµ kÕt tô, c¸nh chim trêi nh− v× nçi buån cña ta mµ lßng vßng ch−a bay ®i. Xa
nhµ ngµy mçi xa, kh«ng biÕt ng−êi th©n ai cßn ai mÊt? Lßng dÆc dÆc buån thÊu
tËn rõng xa th¼m, bã gèi mét m×nh thª l−¬ng buån b·. H−¬u nai ngang qua tr−íc
mÆt, khØ v−în kªu c¹nh bªn m×nh. TiÒn b¹c, l−¬ng kh« ®i ®−êng khi ®· v¬i c¹n,
th× cá d¹i nµo cã thÓ ¨n? Dãng c−¬ng ngùa gäi ®¸m tuú tßng, ®−êng gËp ghÒnh
chªnh vªnh lêi th¬ ng©m. §¹o ng−êi qu©n tö r»ng lóc suy vi, Phu tö còng cã phen
bÞ khèn ®èn * . Lý L¨ng n¨m x−a sang ®Êt Hung N« qu¸ h¹n ch−a kÞp trë vÒ, ®Ó
nªn nçi trung thÇn l¹i bÞ xö téi. H¸n Vò §Õ nµo cã thÓ c¶m th«ng? ** Ta muèn døt
khóc ca nµy, khóc ca triÒn miªn mµ buån b·. H·y dÑp sang mét bªn th«i, ®õng
ng©m lªn lÇn n÷a, ng©m lªn lÇn n÷a chØ khiÕn lßng thªm buån th−¬ng.)
Khi bÞ §oµn SÊt §ª b¾t gi÷, L−u C«n ®· viÕt §¸p L− Tr¹m (§¸p lêi L−
Tr¹m) vµ Trïng tÆng L− Tr¹m (L¹i tÆng th¬ L− Tr¹m), ®ã lµ th¬ tuyÖt mÖnh cña
L−u C«n. TÊn th− - L−u C«n truyÖn nãi hai bµi th¬ nµy “ký th¸c ý tø phi phµm,
phÉn uÊt bïng ph¸t ra ngoµi” (th¸c ý phi th−êng, lù s−íng xuÊt phÉn), bµi sau c¶m
kh¸i ®Æc biÖt s©u s¾c.
Th¬ L−u C«n t×nh c¶m s©u s¾c, phong c¸ch hµo hïng, còng lµ sù kÕ thõa
liÒn m¹ch víi phong cèt KiÕn An13.
3

th¬ du tiªn cña qu¸ch ph¸c

° Khëi nguån cña th¬ du tiªn ° Quay l−ng víi HuyÒn lý, vÞnh hoµi cuéc ®êi
khèn ®èn vµ t©m tr¹ng bÊt ®¾c chÝ ° V¨n tõ phong phó diÔm lÖ, ký th¸c s©u xa

*
Phu tö tøc Khæng Tö. C©u th¬ nh¾c ®Õn chuyÖn Khæng Tö bÞ tuyÖt l−¬ng ë n−íc TrÇn thêi kú
chu du liÖt quèc. ë ®©y, dông ý so s¸nh víi b¶n th©n nhµ th¬ ®ang trªn ®−êng gian nan khèn
®èn. (Xem thªm LuËn ng÷, thiªn VÖ Linh C«ng )
**
Lý L¨ng: Ng−êi ®êi H¸n, tõng nhËn mÖnh ®em qu©n ®i chinh ph¹t Hung N«, qu¸ h¹n ch−a
kÞp trë vÒ triÒu ®×nh, bÞ H¸n Vò §Õ kÕt téi lµm ph¶n, v¹ ®Õn c¶ nhµ chÞu téi chÕt. (Xem thªm
T− M· Thiªn: Sö ký - Lý t−íng qu©n liÖt truyÖn)

17
 Th¬ ca lÊy du tiªn ®Æt tªn cho bµi th¬ b¾t ®Çu tõ Tµo Thùc, nh−ng lÊy du tiªn
lµm ®Ò tµi th× cã thÓ truy ng−îc ®Õn thêi kú ChiÕn Quèc. Chu Cµn ng−êi ®êi
Thanh trong Nh¹c phñ chÝnh nghÜa quyÓn 12 chia th¬ du tiªn thêi kú ®Çu thµnh
hai lo¹i: “C¸c bµi th¬ du tiªn ch¸n ghÐt sù chËt hÑp cña chÝn ch©u, nªn muèn
h−íng ®Õn c¶nh tiªn trªn trêi. §¹i kh¸i tao nh©n tµi sÜ khi bÊt ®¾c chÝ víi ®êi ®·
m−în c¶nh tiªn ®Ó béc b¹ch nçi buån ch¸n tï tóng trong lßng, v× thÕ ng−êi qu©n
tö chÊp nhËn nã. Nh− TÇn Thuû Hoµng sai quan B¸c sÜ lµm s¸ch Tiªn ch©n nh©n
thi (Th¬ vÒ ch©n nh©n tu tiªn), cho l−u truyÒn trong thiªn h¹, lÖnh cho nh¹c quan
ca h¸t, ®ã ch¼ng qua lµ mª hoÆc m×nh. Ng−êi ®êi sau thÝch mµ b¾t ch−íc theo, thÕ
l¹i lµ mª hoÆc cña sù mª hoÆc. Th¬ Êy tuy cÇu kú gät giòa, nh−ng ®¸ng chÊp nhËn
hay ch¨ng?” (Du tiªn ch− thi hiÒm cöu ch©u chi côc xóc, t− gi¶ ®¹o vu thiªn cï,
®¹i ®Ó tao nh©n tµi sÜ bÊt ®¾c chÝ vu thêi, t¹ thö dÜ t¶ hung trung chi lao l¹c, cè
qu©n tö h÷u thñ yªn. Nh−îc Thuû Hoµng sö b¸c sÜ vi Tiªn ch©n nh©n thi, du
hµnh thiªn h¹, lÖnh nh¹c nh©n ca chi, n·i kú hoÆc d·, hËu nh©n v−u nhi hiÖu chi,
hoÆc chi hoÆc d·. Thi tuy c«ng, hµ thñ tai?). Chu Cµn cho r»ng, hai c©u th¬
“Buån thay ®êi thÕ tôc k×m kÑp bøc b¸ch, h·y xem nhÑ tÊt th¶y mµ du ch¬i xa”
(Bi thêi tôc chi b¸ch ¸ch hÒ, t−¬ng khinh cö nhi viÔn du) trong bµi ViÔn du cña
KhuÊt Nguyªn thuéc th¬ du tiªn lo¹i tr−íc lµ t«n chØ cña th¬ lo¹i nµy. Lo¹i sau
b¾t ®Çu tõ ®êi TÇn, Sö ký - TÇn Thuû Hoµng b¶n kØ chÐp: “N¨m thø 36, sai quan
B¸c sÜ lµm Tiªn ch©n nh©n thi.” (Tam thËp lôc niªn, sö B¸c sÜ vi Tiªn ch©n nh©n
thi). Bµi th¬ nµy ®· mÊt, néi dung cña nã ®−¬ng nhiªn kh«ng v−ît ra ngoµi nh÷ng
chuyÖn cÇu tiªn, t×m thuèc tr−êng sinh. KÕ thõa th¬ du tiªn lo¹i tr−íc cã Ngò du
vÞnh, ViÔn du thiªn, Tiªn nh©n thiªn, Du tiªn thi v.v cña Tµo Thùc, m« t¶ du tiªn
ch¼ng qua béc lé t×nh c¶m phÉn thÕ. KÕ thõa th¬ du tiªn lo¹i sau cã Ng©m th¸n
khóc - V−¬ng Tö KiÒu, §æng ®µo hµnh, Tr−êng ca hµnh v.v thuéc Nh¹c phñ ®êi
H¸n, ®Òu lÊy cÇu tiªn lµm t«n chØ.
Th¬ du tiªn cña Qu¸ch Ph¸c14, ®Õn nay cßn l−u gi÷ ®−îc 19 bµi, trong ®ã cã
9 bµi ë d¹ng tµn khuyÕt15. Thi phÈm cña Chung Vinh viÕt: “Lêi lÏ kh¸ nhiÒu c¶m
kh¸i, quay l−ng víi HuyÒn lý” (Tõ ®a kh¶ng kh¸i, quai viÔn HuyÒn t«ng) vµ “lµ
lo¹i th¬ vÞnh hoµi bµy tá cuéc ®êi gian nan vµ t©m tr¹ng bÊt ®¾c chÝ” (kh¶n lÉm
vÞnh hoµi). §©y lµ nh÷ng lêi b×nh luËn ®¸nh gi¸ hÕt søc x¸c ®¸ng. ThÕ nh−ng do
®−¬ng thêi th¬ HuyÒn ng«n rÊt thÞnh hµnh, Du tiªn thi cña «ng l¹i m« t¶ nhiÒu vÒ
cuéc sèng Èn dËt, v× thÕ kh«ng Ýt nhµ phª b×nh v¨n häc gép th¬ cña «ng víi th¬

18
HuyÒn ng«n16, quan niÖm ®ã kú thùc kh«ng phï hîp víi cuéc ®êi vµ thùc tÕ s¸ng
t¸c cña Qu¸ch Ph¸c. Th¬ HuyÒn ng«n lÊy L·o Trang lµm c¬ së t− t−ëng, L·o
Trang chñ tr−¬ng “v« vi”, “tiªu dao”. Èn dËt cña L·o Trang lµ mét ph−¬ng thøc
sèng “b¶o toµn tù ng·” (b¶o toµn b¶n th©n), siªu trÇn tho¸t tôc. Qu¸ch Ph¸c
kh«ng nh− vËy, thiªn Qu¸ch Ph¸c truyÖn trong TÊn th− nãi «ng “®am mª kinh
häc” (hiÕu kinh thuËt), viÖc lËp th©n hµnh sù tr−íc sau gÇn gòi Nho gia. Mét sè
tÊu sí cña «ng ®−îc ghi chÐp trong TÊn th−, lËp luËn, quan ®iÓm ®Òu lÊy kinh
®iÓn Nho gia lµm gèc. ¤ng sèng trong c¶nh chiÕn tranh lo¹n l¹c cuèi thêi T©y
TÊn, tuy trÇm lu©n ë thø h¹ng quan thÊp, nh−ng tr−íc sau ®Òu kh«ng dêi bá ý
h−íng tiÕn th©n. ¤ng v× “tµi cao phËn thÊp mµ viÕt Kh¸ch ng¹o” (tµi cao vÞ ti, n·i
trø Kh¸ch ng¹o) [TÊn th− - Qu¸ch ph¸c truyÖn]. V× thÕ, Du tiªn thi cña «ng m«
t¶ cuéc sèng Èn c−, lµ ph¶n ¸nh ho¹n lé bÊt ®¾c chÝ, chø kh«ng ph¶i dÌ bØu con
®−êng lµm quan nh− §¹o gia; ®iÒu mµ «ng béc lé kh«ng ph¶i tinh thÇn tiªu dao
cña Trang Tö, mµ lµ tinh thÇn “®¹t th× cøu gióp thiªn h¹, cïng th× riªng gi÷ b¶n
th©n” (§¹t t¾c kiªm tÕ thiªn h¹, ®éc t¾c ®éc thiÖn kú th©n)17 cña Nho gia. Du tiªn
cña «ng lµ sù ký th¸c tinh thÇn cña «ng khi ho¹n lé gian nan, tr¸ng chÝ khã tháa,
lµ ph−¬ng thøc ®Æc thï béc lé nçi lßng buån khæ cña «ng.
Du tiªn thi bµi1 vµ bµi 2 tËp trung m« t¶ t×nh c¶m Èn dËt, ch¼ng h¹n bµi 1:
Kinh hoa du hiÖp quËt, s¬n l©m Èn ®én thª. Chu m«n hµ tóc vinh, vÞ nh−îc
th¸c Bång Lai. L©m nguyªn Êp thanh ba, l¨ng c−¬ng xuyÕt ®an ®Ò. Linh Khª kh¶
tiÒm bµn, an sù ®¨ng v©n thª? TÊt Viªn h÷u ng¹o l¹i, lai thÞ h÷u dËt thª. Thêi t¾c
b¶o long hiÖn, tho¸i dÜ xóc phiªn ®ª. Cao ®¹o phong trÇn ngo¹i, tr−êng Êp t¹ Di TÒ.
(Kinh thµnh - n¬i giao du tÊp nËp, nói rõng - chèn n−¬ng n¸u Èn c−. Nhµ
sang giµu th× ®¸ng ®©u lµ vinh hiÓn, sao b»ng göi th©n chèn Bång Lai. Tíi ®Çu
nguån vèc n−íc trong mµ uèng, lªn nói cao nhÆt cá tr−êng sinh. Linh Khª lµ chèn
h·y dõng ch©n, cÇn ®©u ph¶i b¾c thang m©y ®Õn trêi? TÊt Viªn lµ viªn l¹i ng¹o
nghÔ * , hä Lai cã ng−êi vî tiÕt h¹nh siªu quÇn ** . H·y lu«n b¶o tr× ®øc tèt th× rång

*
TÊt Viªn: Tªn mét chøc quan, ë ®©y chØ Trang Chu. Sö ký - L·o Trang Th©n Hµn liÖt truyÖn:
“Trang Tö tõng lµm TÊt Viªn l¹i. Së Uy v−¬ng biÕt Trang Chu lµ ng−êi hiÒn, sai sø gi¶ dïng
hËu lÔ nghªnh ®ãn, thuËn cho lµm t−íng. Trang Chu c−êi nãi víi sø gi¶ cña Së Uy v−¬ng:
‘Anh mau ®i ®i. §õng lµm vÊy bÈn cho t«i.’
**
Hä Lai: tøc L·o Lai tö. Theo ghi chÐp cña LiÖt n÷ truyÖn, L·o Lai tö ®i Èn c−, cµy ruéng ë nói
M«ng S¬n. Mét h«m, Së V−¬ng ®i qua cöa nhµ hä Lai, b¶o L·o Lai tö ra lµm quan. L·o Lai tö

19
sÏ xuÊt lé, kÎo lóc tho¸i lui th× nh− dª hóc ®Çu trong giËu * . §i xa, xa m·i ngoµi
câi phµm trÇn, v¸i dµi ®Ó gi· biÖt Thóc TÒ, B¸ Di.)
Bµi th¬ nµy m« t¶ m−u cÇu c«ng danh ch¼ng b»ng Èn dËt, vui thó s¬n l©m
h¬n c¶ cÇu tiªn. Èn c− cã thÓ gi÷ g×n toµn vÑn ®øc tèt vµ tù do cña b¶n th©n; trë
vÒ víi câi trÇn, th× sÏ r¬i vµo c¶nh tiÕn tho¸i khã kh¨n. BiÓu hiÖn râ nhÊt nçi lßng
bÊt ®¾c ý lµ bµi 5:
DËt c¸ch t− phÊt tiªu, tÊn tóc tiÖn viÔn du. Thanh nguyªn v« t¨ng lan, an ®¾c
viÔn thèn chu? Khuª ch−¬ng tuy ®Æc ®¹t, minh nguyÖt nan ¸m ®Çu. TiÒm dÜnh o¸n
thanh d−¬ng, l¨ng ®iÒu ai tè thu. Bi lai tr¾c ®an t©m, linh lÖ duyªn anh l−u.
(C¸nh chim nhµn dËt muèn vç ®Õn trêi, b−íc ch©n véi v· say ®−êng ch¬i xa.
Nguån trong kh«ng thªm sãng, Con c¸ to “nuèt thuyÒn” nµo cã thÓ b¬i? ** C¶nh
tiªn giíi tuy r»ng s¸ng ®Ñp, mµ tr¨ng s¸ng muèn hîp còng khã kh¨n. B«ng lóa
®©m b«ng trong ©m thÇm ®em lßng o¸n hËn mïa xu©n ®· v·n, c©y cá n¶y mÇm
o¸n thu sao ®· véi sang. Lßng son buån thÕ tôc mµ ®éng sinh tr¾c Èn, n−íc m¾t
l· ch·, d¶i mò −ít ®Çm.)
Du tiªn thi còng cã mÊy bµi miªu t¶ thÕ giíi thÇn tiªn, nh−ng phÇn nhiÒu lµ
cã hoµi b·o, ch¼ng h¹n bµi 3 cã hµm ý phóng thÝch thÕ lùc quyÒn quÝ; bµi 6 ngô ý
c¶nh giíi kÎ thèng trÞ tai häa s¾p ®Õn. §óng nh− TrÇn Té Minh nhËn xÐt: th¬ Du
tiªn cña Qu¸ch Ph¸c râ rµng lµ nh÷ng lêi ký th¸c, cßn nh− lÊy vui thó c¶nh tiªn
lµm ®iÒu m−u cÇu th× ®ã ch¼ng ph¶i lµ ý chØ cña hä Qu¸ch.” (Du tiªn chi t¸c,
minh thuéc ký th¸c chi tõ, nh− dÜ liÖt tiªn chi thó, phi kú b¶n hÜ.) [Th¸i Thóc
®−êng cæ thi tuyÓn, quyÓn 12].

b»ng lßng. Ng−êi vî biÕt chuyÖn, nãi: ¤ng ¨n c¬m r−îu thÞt cña ng−êi ta, nhËn bæng léc quan
t−íc cña ng−êi ta, bÞ ng−êi ta rµng buéc, h¸ tr¸nh ®−îc tai v¹ hay sao? L·o Lai tö nghe ra, bÌn
cïng vî trèn ®i ë Èn.
*
Hai c©u th¬ nãi vÒ sù tiÕn tho¸i cña kÎ sÜ. C©u trªn lÊy ý tõ Chu DÞch, quÎ Kh«n, hµo s¬ cöu:
“TiÒm long vËt dông” (Rång cßn n¸u m×nh, chí nªn thi dông), ®Ó ®¾c thêi th× rång ph¶i b¶o tr×
®øc tèt tõ lóc cßn n¸u m×nh. C©u d−íi lÊy ý tõ Chu DÞch, quÎ §¹i tr¸ng: “§ª d−¬ng xóc
phiªn.” (Dª lín hóc giËu), m−în h×nh ¶nh “con dª hóc giËu” ®Ó nãi c¸i thÕ lóc muèn tho¸i lui
còng khã kh¨n.
**
Theo Lý ThiÖn chó thÝch V¨n tuyÓn, nguån trong nh−ng con c¸ lín cã søc nuèt thuyÒn kh«ng
b¬i léi ®−îc – lµ h×nh ¶nh Èn dô n¬i phµm trÇn kh«ng ®ñ søc tháa chÝ ng−êi tiªn. Trong Hµn
thi ngo¹i truyÖn, M¹nh Tö nãi: “Con c¸ cã søc nuèt thuyÒn, kh«ng ë trong ®Çm nhá, nh−
ng−êi chÝ sÜ, kh«ng ë trong ®êi « träc.”

20
 Tõ cuèi T©y TÊn ®Õn ®Çu §«ng TÊn, thi ®¹o trÇm l¾ng, th¬ cña T«n Së, Phan
Ni, Tµo S−, T¶o ThiÓn v.v, HuyÒn lý dÇn t¨ng, b×nh th−êng, tÎ nh¹t, v× thÕ Chung
Vinh nãi, th¬ thêi kú nµy “lý nhiÒu qu¸ lêi, nh¹t nhÏo v« vÞ” (lý qu¸ kú tõ, ®¹m hå
qu¶ vÞ) [Thi phÈm tù]. Nh−ng Du tiªn thi cña Qu¸ch Ph¸c th× næi tiÕng ®−¬ng thêi
nhê ng«n tõ ®Ñp ®Ï diÔm lÖ. TÊn th− cña V−¬ng Èn * nãi, th¬ cña Qu¸ch Ph¸c “lêi
v¨n ®Ñp ®Ï, x¸n l¹n diÔm lÖ” (v¨n t¶o x¸n lÖ) [TrÝch dÉn cña L−u HiÕu Tiªu khi
chó gi¶i ThÕ thuyÕt t©n ng÷, phÇn V¨n häc). L−u HiÖp trong thiªn Tµi l−îc s¸ch
V¨n t©m ®iªu long th× cho r»ng: “Th¬ C¶nh ThuÇn diÔm lÖ s©u xa, ... tiªn thi còng
bay bæng tùa nh− bång bÒnh gi÷a m©y trêi.” (C¶nh ThuÇn diÔm dËt, ... tiªn thi
diÖc phiªu phiªu nhi l¨ng v©n hÜ). Thi phÈm cña Chung Vinh b×nh phÈm Qu¸ch
Ph¸c “b¾t ®Çu biÕn ®æi ®−îc thÓ c¸ch b×nh th−êng nh¹t nhÏo cña thêi VÜnh Gia”
(thñy biÕn VÜnh Gia b×nh ®¹m chi thÓ). “b×nh th−êng nh¹t nhÏo” (b×nh ®¹m), tøc
lµ nh¹t nhÏo v« vÞ (®¹m hå qu¶ vÞ), th¬ cña Qu¸ch Ph¸c ng−îc l¹i víi t¸c phÈm
lo¹i Êy, bÊt kÓ lµ m« t¶ Èn dËt hay lµ m« t¶ thÇn tiªn, ®Òu kh«ng thuyÕt lý kh«
khan, mµ dïng tõ ng÷ hoa mü, m« t¶ rÊt ®Ñp c¶nh giíi cña Èn sÜ, c¶nh giíi cña
thÇn tiªn vµ phong c¶nh nói s«ng, cã tÝnh h×nh t−îng, ®iÒu ®ã ®−¬ng thêi lµ mét
®Ønh cao, riªng biÖt ®éc ®¸o, v× thÕ L−u HiÖp nãi Qu¸ch Ph¸c “®øng ®Çu thêi
Trung h−ng ** ” (tóc qu¸n Trung h−ng), Chung Vinh ®¸nh gi¸ «ng lµ “®Ö nhÊt cña
thêi Trung h−ng” (Trung h−ng ®Ö nhÊt).
Qu¸ch Ph¸c m−în du tiªn béc lé nçi lßng bÊt ®¾c ý, kÕ thõa truyÒn thèng tØ
høng ký th¸c cña Thi, Tao. Chu Tù Thanh cho r»ng: “Th¬ thÓ tØ ®êi sau cã thÓ nãi
cã bèn lo¹i lín: vÞnh sö, du tiªn, diÔm t×nh vµ vÞnh vËt.” “Th¬ du tiªn lÊy tiªn vÝ
víi tôc, Qu¸ch Ph¸c lµ ng−êi ®Çu tiªn s¸ng t¹o ra.” [Thi ng«n chÝ biÖn - TØ høng -
Phó tØ høng th«ng thÝch]. Qu¶ thùc, Qu¸ch Ph¸c lÊy du tiªn béc lé nçi buån bÊt
®¾c ý, sù khÐo lÐo so víi T¶ T− m−în vÞnh sö bµy tá nçi bÊt b×nh lµ nh− nhau.

*
V−¬ng Èn: Tù Xö Thóc, tõng cïng Qu¸ch Ph¸c gi÷ chøc Tr−íc t¸c lang. (Xem TÊn th−, V−¬ng
Èn liÖt truyÖn)
**
Thêi Trung h−ng: Sau khi nhµ TÊn dêi vÒ phÝa Nam, ®Õn n¨m 317, thµnh lËp chÝnh quyÒn
§«ng TÊn, tõ ®©y gäi lµ “thêi Trung h−ng”.

21
 4

v−¬ng hy chi vµ th¬ x−íng häa lan ®×nh

° Lan §×nh tËp tù vµ th¬ Lan §×nh ° Chñ ®Ò vµ gi¸ trÞ thÈm mü cña th¬
Lan §×nh ° Thi töu x−íng häa nh· tËp cña v¨n nh©n vµ ¶nh h−ëng cña hä víi ®êi sau

V−¬ng Hy Chi lµ v¨n sÜ næi tiÕng thêi §«ng TÊn18, lµ ng−êi cëi më th¼ng
th¾n, ch©n thËt tù nhiªn. Tuy xuÊt th©n cao quÝ, nh−ng «ng kh«ng mÆn mµ víi
kh¸t väng lµm quan, thÝch Èn c−, giao du víi c¸c danh sÜ thanh ®µm, lÊy ng©m
vÞnh s¬n thñy lµm vui. TÊn th− - V−¬ng Hy Chi truyÖn nãi «ng “th−êng thÝch phôc
thùc d−ìng tÝnh, kh«ng thÝch ë kinh thµnh, khi míi ®Õn ChiÕt Giang ®· cã ý g¾n
bã n¬i ®©y suèt ®êi. Cèi Kª cã s¬n thñy ®Ñp, danh sÜ nhiÒu ng−êi tô c−, T¹ An *
khi ch−a lµm quan còng tõng ë ®©y. T«n X−íc, Lý Sung, Høa Tu©n, Chi §én v.v
®Òu næi tiÕng vÒ v¨n ch−¬ng, ®ång thêi dùng nhµ ë bªn ®«ng, giao ®·i hßa h¶o víi
Hi Chi.” (nh· hiÕu phôc thùc d−ìng tÝnh, bÊt l¹c t¹i kinh s−, s¬ ®é ChiÕt Giang,
tiÖn h÷u chung yªn chi chÝ. Cèi Kª h÷u giai s¬n thuû, danh sÜ ®a c− chi, T¹ An vÞ
sÜ thêi diÖc c− yªn. T«n X−íc, Lý Sung, Høa Tu©n, Chi §én ®¼ng giai dÜ v¨n nghÜa
qu¸n thÕ, tÝnh tróc thÊt ®«ng thæ, d÷ Hi Chi ®ång h¶o). V−¬ng Hy Chi vµ b¹n bÌ
d¹o ch¬i gi÷a chèn s¬n thanh thñy tó ë Cèi Kª, uèng r−îu lµm th¬ rÊt mùc phong
l−u, tiªu dao ngµy th¸ng. Trong ®ã lÇn tô héi næi tiÕng nhÊt lµ héi Lan §×nh ngµy
3 th¸ng 3 n¨m thø 9 niªn hiÖu VÜnh Hßa ®êi vua TÊn Môc §Õ (n¨m 353)19.
Nguyªn nh©n tô héi b¾t nguån tõ mét tËp tôc ®−îc gäi lµ “tu hÔ” (tøc lµ lÔ héi tÈy
röa). Ng−êi x−a nh»m ngµy TÞ th−îng tuÇn th¸ng ba, chän dßng n−íc ch¶y vÒ
h−íng ®«ng ®Ó lµm lÔ tÈy röa, trõ khö bÊt h¹nh. VÒ sau, ph¸t triÓn thµnh yÕn Èm
ch¬i bêi ven s«ng vµo ®Çu tiÕt cuèi xu©n, ý nghÜa trõ bá kh«ng may ng−îc l¹i lui
xuèng vÞ trÝ thø hai, héi Lan §×nh chÝnh lµ nh− thÕ. Cuéc tô héi lÇn nµy, danh l−u

*
T¹ An (320-385): ng−êi ®êi TÊn, tù lµ An Th¹ch. Khi con trÎ, mçi lÇn ®i du ngo¹n, T¹ An ®Òu
mang con h¸t ®i theo. §Õn n¨m 40 tuæi, T¹ An n¶y ý muèn theo ®uæi con ®−êng ho¹n lé. Ban
®Çu, T¹ An lµm quan T− m· theo lêi mêi cña Hoµn ¤n. Sau, Hoµn ¤n muèn c−íp ng«i nhµ
TÊn, T¹ An kh«ng nghe theo. Hoµn ¤n khëi sù kh«ng thµnh. T¹ An tËn tôy mét ®êi cho nhµ
TÊn, tr−íc sau ®¶m nhiÖm nhiÒu träng tr¸ch. TÊn th− cã truyÖn chÐp vÒ «ng. (Tham kh¶o Tõ
nguyªn, môc tõ T¹ An).

22
tô häp, quy m« to lín, ng−êi tham dù ®¹t tíi h¬n 40 ng−êi20. Môc ®Ých tô héi chñ
yÕu lµ th−ëng thøc s¬n thñy, uèng r−îu lµm th¬. §Ó t¨ng thªm thó vÞ, ¸p dông
ph−¬ng ph¸p lu©n phiªn lµm th¬, ®Õn l−ît ai th× ng−êi ®ã ®øng dËy ®äc th¬. Qui
cñ lµm th¬ lµ mçi ng−êi lµm mét bµi tø ng«n vµ ngò ng«n. Tô héi lÇn nµy, m−êi
mét ng−êi lµ V−¬ng Hy Chi, T¹ An, T«n X−íc v.v, mçi ng−êi lµm mét bµi tø
ng«n vµ mét bµi ngò ng«n; m−êi l¨m ng−êi kh¸c lµ Si HuyÖn v.v, mçi ng−êi lµm
mét bµi th¬; m−êi s¸u ng−êi lµ T¹ Kh«i, BiÖn §Þch v.v, th¬ kh«ng thµnh bµi, bÞ
ph¹t r−îu, ba chÐn lín21. TÊt th¶y thµnh th¬ ®−îc 37 bµi, biªn so¹n thµnh Lan
§×nh tËp.
Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n quan träng mµ héi Lan §×nh næi tiÕng ®êi sau
lµ V−¬ng Hy Chi ®· viÕt bµi Lan §×nh tËp tù22. Bµi tùa nh− sau:
VÜnh Hßa cöu niªn, tuÕ t¹i QuÝ Söu, mé xu©n chi s¬, héi − Cèi Kª S¬n ©m
chi Lan §×nh, tu hÔ sù d·. QuÇn hiÒn tÊt chÝ, thiÕu tr−ëng hµm tËp. Thö ®Þa h÷u
sïng s¬n tuÊn lÜnh, mËu l©m tu tróc, hùu h÷u thanh l−u kÝch thoan, ¸nh ®¸i t¶ h÷u,
dÉn dÜ vi l−u th−¬ng khóc thuû, liÖt täa kú thø. Tuy v« ti tróc qu¶n huyÒn chi thÞnh,
nhÊt th−¬ng nhÊt vÞnh, diÖc tóc dÜ s−íng tù u t×nh.
ThÞ nhËt d·, thiªn l·ng khÝ thanh, huÖ phong hoµ s−íng; ng−ìng quan vò trô
chi ®¹i, phñ s¸t phÈm lo¹i chi thÞnh, së dÜ du môc sÝnh hoµi, tóc dÜ cùc thÞ thÝnh
chi ngu, tÝn kh¶ l¹c d·.
Phï nh©n chi t−¬ng d÷, phñ ng−ìng nhÊt thÕ, hoÆc thñ ch− hoµi b·o, ngé
ng«n nhÊt thÊt chi néi, hoÆc nh©n ký së th¸c, phãng l·ng h×nh hµi chi ngo¹i. Tuy
thó x¶ v¹n thï, tÜnh t¸o bÊt ®ång; ®−¬ng kú h©n − së ngé, t¹m ®¾c − kØ, kho¸i
nhiªn tù tóc, bÊt tri l·o chi t−¬ng chÝ. CËp kú së chi ký quyÖn, t×nh tuú sù thiªn,
c¶m kh¸i hÖ chi hÜ. H−íng chi së h©n, phñ ng−ìng chi gian, dÜ vi trÇn tÝch, do bÊt
n¨ng bÊt dÜ chi h−ng hoµi. Huèng tu ®o¶n tuú ho¸, chung kú − tËn. Cæ nh©n v©n,
tö sinh diÖc ®¹i hÜ, khëi bÊt thèng tai!
Mçi l·m tÝch nh©n h−ng c¶m chi do, nh−îc hîp nhÊt khÕ, vÞ th−êng bÊt l©m
v¨n ta ®iÖu, bÊt n¨ng dô chi − hoµi. Cè tri nhÊt tö sinh vi h− ®¶n, tÒ Bµnh th−¬ng
vi väng t¸c, hËu chi thÞ kim, diÖc do kim chi thÞ tÝch, bi phï! Cè liÖt tù thêi nh©n,
lôc kú së thuËt, tuy thÕ thï sù dÞ, së dÜ h−ng hoµi, kú trÝ nhÊt d·. HËu chi l·m gi¶,
diÖc t−¬ng h÷u c¶m − t− v¨n.
(DÞch nghÜa: N¨m VÜnh Hßa thø 9 [tøc n¨m 353], vµo ngµy QuÝ Söu, ®Çu
th¸ng ba cuèi xu©n, chóng t«i tô héi t¹i Lan §×nh ë nói S¬n ¢m - Cèi Kª cïng

23
lµm lÔ “tu hÔ”. C¸c anh tµi ®· tÒ tùu, giµ trÎ ®Òu ®«ng ®ñ. Chèn nµy nói cao hïng
vÜ, tróc rîp um tïm, l¹i cã nguån trong dßng xiÕt, ¸nh mÆt trêi lÊp l¸nh n¬i n¬i.
Mét dßng n−íc nhá ®−îc dÉn uèn vßng trong ®×nh, nhiÒu chÐn r−îu ®−îc th¶ næi
trªn mÆt n−íc. Chóng t«i thø tù ngåi men dßng n−íc, trong ®×nh tuy kh«ng cã ®µn
s¸o n¸o nhiÖt, nh−ng mçi chÐn r−îu l¹i vÞnh mét bµi th¬, thËt còng hÕt søc phãng
tóng s¶ng kho¸i mµ ®ñ ®Ó d·i bµy mäi ®iÒu xóc c¶m.
Ngµy h«m Êy, trêi s¸ng khÝ trong, giã Êm giao hßa, ng−íc lªn trêi thÊy vò trô to
lín, cói xuèng ®Êt xem mu«n vËt phån vinh, h·y dâi tr«ng xa vµ réng më tÊm lßng,
con m¾t c¸i tai sÏ tËn h−ëng ®Õn tËn cïng vÎ say ®¾m. C¶nh t×nh vui vÎ l¾m thay!
Ng−êi víi ng−êi gÆp gì t−¬ng giao, cói xuèng tr«ng lªn trong kho¶nh kh¾c
còng qua mét ®êi. Cã ng−êi gi÷ t©m t− t×nh c¶m trong lßng, khi b¹n bÌ ®èi diÖn
trong mét phßng míi ®em ra trß chuyÖn, l¹i cã ng−êi chuéng viÖc nh©n sù ký th¸c,
sèng phãng tóng mµ vÎ ngoµi kh«ng bã buéc, c©u thóc. Tuy ng−êi gi÷ kÎ bá
mu«n vµn kh¸c biÖt, tuy kÎ tÜnh ng−êi ®éng kh«ng ®iÓm gièng nhau, nh−ng
®−¬ng khi vui cuéc tao ngé, gÆp sù lßng thÊy mÕn yªu, ai còng tù ®¾c, bÊt gi¸c
to¹i lßng, ch¼ng cÇn biÕt tuæi giµ ®ang kÐo tíi. §Õn khi lßng mÕn yªu dÇn nh¹t,
t×nh c¶m cø bu«ng theo sù vËt ®ang ®æi dêi, ®ã lµ chç khiÕn ng−êi ta ph¸t sinh
nh÷ng c¶m kh¸i. Nµy viÖc tr−íc kia vui vÎ lµ thÕ mµ phót chèc ®· hãa chuyÖn x−a,
nghÜ vËy nªn kh«ng thÓ kh«ng dÊy lßng th−¬ng c¶m vÒ lÏ mÊt cßn. Huèng chi sù
ng¾n dµi cßn tïy t¹o hãa, mµ chung cuéc sù nµo ch¼ng ®Õn chç tËn cïng. Ng−êi
x−a nãi, sèng chÕt lµ viÖc lín, h¸ ch¼ng ®¸ng xãt xa sao?
Mçi lÇn xem nguyªn do ng−êi x−a dÊy lßng c¶m kh¸i, th× ®¹i kh¸i ®Òu v× lÏ
tö sinh. Xem nh÷ng ¸ng v¨n ch−¬ng Êy, t«i thËt ch−a tõng lóc nµo kh«ng c¶m
thÊy xãt xa, nh−ng vÒ t×nh c¶m nµy ra sao th× tù kh«ng tù lý gi¶i næi. BÊy giê t«i
míi hiÓu ®ång nhÊt chuyÖn tö sinh lµ h− ¶o, coi Bµnh Tæ vµ “th−¬ng tö ** ” nh−
nhau lµ bÞa ®Æt. Ng−êi ®êi sau ®èi víi ng−êi ®êi nay còng nh− ng−êi ®êi nay
th−¬ng c¶m ng−êi ®êi x−a vËy. ThËt buån thay! Nh©n ®©y, t«i xin kÓ l¹i nh÷ng
ng−êi cã mÆt ë cuéc héi ngé Lan §×nh, còng chÐp ra nh÷ng th¬ s¸ng t¸c cña c¸c
v¨n nh©n danh sÜ Êy. Tuy ®êi kh¸c viÖc còng kh¸c, nh−ng nguån c¬n dÊy nçi c¶m
hoµi vÉn chØ nh− thÕ. Ng−êi sau ®äc Lan §×nh tËp råi còng sÏ c¶m hoµi ®Õn lÏ tö
sinh Êy vËy.)

**
Ch−a ®Õn tuæi thµnh niªn mµ chÕt th× gäi lµ th−¬ng tö.

24
 Nöa trªn cña bµi tùa nµy tù thuËt c¶nh t−îng n¸o nhiÖt cña cuéc tô héi, m« t¶
vÎ ®Ñp nói s«ng, niÒm vui uèng r−îu ng©m th¬, nöa d−íi tõ niÒm vui tr−íc m¾t
liªn t−ëng ®Õn sù ng¾n ngñi cña cuéc ®êi con ng−êi, kÕt thóc b»ng c¶m kh¸i,
khiÕn ng−êi ta ngËm ngïi v« h¹n.
Néi dung th¬ Lan §×nh, hoÆc béc lé niÒm vui ngo¹n th−ëng s¬n thñy, biÓu
hiÖn t×nh thó thÈm mü s¬n thñy; hoÆc tõ s¬n thñy béc lé trùc tiÕp HuyÒn lý. T¶ l¹c
thó du ngo¹n, bao gåm vÎ ®Ñp nói s«ng, niÒm vui uèng r−îu, nh· høng bªn suèi
®äc th¬, néi dung trung t©m cña nã lµ niÒm vui thÈm mü cã ®−îc trong hoµn c¶nh
tù nhiªn vµ nh©n v¨n tèt ®Ñp. Ch¼ng h¹n V−¬ng Hy Chi cã c©u: “H©n thö mé
xu©n, hßa khÝ t¸i nhu. VÞnh bØ vò vu, dÞ thÕ ®ång l−u.” (Vui tiÕt cuèi xu©n, khÝ hßa
dÞu Êm. Ng©m khóc cÇu m−a, ®êi tuy kh¸c mµ vÉn dßng n−íc Êy ch¶y tr«i.) “Tuy
v« ti d÷ tróc, huyÒn tuyÒn h÷u thanh thanh. Tuy v« khiÕu d÷ ca, vÞnh ng«n h÷u d−
hinh.” (Tuy kh«ng tiÕng ®µn s¸o, nh−ng dßng s©u * tiÕng n−íc trong veo. Tuy
kh«ng tiÕng ca h¸t, mµ lêi ng©m vÞnh vÉn nøc m·i tiÕng th¬m.) Th¬ T«n Thèng:
“Thêi cÇm ng©m tr−êng gi¶n, v¹n l¹i xuy liªn phong.” (Chim chãc ®Õn mïa ng©n
nga trong khe nói s©u, ngµn v¹n thanh ©m thæi suèt bao ®Ønh non cao.) L¹i cã mét
sè bµi th¬ kh¸c m« t¶ l·ng quªn −u phiÒn khi ®¾m m×nh trong bøc tranh s¬n thñy.
Ch¼ng h¹n th¬ cña V−¬ng HuyÒn Chi: “Tïng tróc ®Ünh nham nhai, u gi¶n kÝch
thanh l−u. Tiªu t¸n tø t×nh chÝ, hµm s−íng kho¸t trÖ −u.” (Tïng tróc dùng trªn
v¸ch nói, d−íi khe s©u tiÕng n−íc r× rµo. Tiªu t¸n th¶y mäi chÝ nguyÖn t×nh ý,
niÒm vui say lßng kho¸ng ®¹t cho bÆt ng−ng mäi −u phiÒn). Th¬ V−¬ng Huy Chi:
“T¸n hoµi s¬n thñy, tiªu nhiªn vong ki.” (Nçi u hoµi tan trong non n−íc, chèc ®©u
quªn s¹ch trãi buéc trë ng¨n). Th¬ V−¬ng UÊn Chi: “T¸n kho¸t t×nh chÝ s−íng,
trÇn anh hèt dÜ quyªn.” (Rò bá mäi t×nh ý chÝ nguyÖn cho lßng kho¸ng ®¹t, d¶i
mò nh©n gian bçng ®· vøt ®©u). Néi dung bé phËn nµy ®¹i kh¸i t−¬ng ®−¬ng víi ý
nghÜa cña phÇn ®Çu Lan §×nh tËp tù (V−¬ng Hy Chi). T¸c phÈm nhËn thøc nghÜa
lý HuyÒn häc trong khi du l·m s¬n thñy, nh− th¬ cña V−¬ng Hy Chi: “Ng−ìng
väng bÝch thiªn tÕ, phñ bµn lôc thñy t©n. Liªu l·ng v« nhai qu¸n, ngô môc lý tù
trÇn... QuÇn l¹i tuy s©m si, thÝch ng· v« phi t©n.” (Ng−íc nh×n bÇu trêi xanh cao
réng, cói tr«ng bÕn n−íc biÕc mªnh mang. Ngót m¾t nh×n quang c¶nh b¸t ng¸t v«

*
Nguyªn v¨n dïng ch÷ huyÒn tuyÒn: “HuyÒn” lµ chØ s¾c ®en, “huyÒn tuyÒn” lµ dßng n−íc s©u
th¼m.

25
bê, trong tÇm m¾t xa t¾p Êy, lÏ tù nhiªn sÏ tù ph« bµy... Mu«n thanh ©m tuy l«
nh« ch¼ng ®Òu mét ®iÖu, nh−ng ®ã lµ lÏ tù nhiªn lu«n biÕn hãa ®Ó ta kh«ng lóc
nµo kh«ng ®−îc canh t©n). §ã lµ tõ th−ëng ngo¹n s¬n thñy thÓ ngé ®−îc søc
m¹nh sinh sinh bÊt diÖt cña ®¹i tù nhiªn. Th¬ T¹ An: “V¹n thï hçn nhÊt lý, an
phôc gi¸c Bµnh Th−¬ng.” (Mu«n loµi kh¸c biÖt hçn t¹p còng chung vÒ mét “lý”,
sao cßn ch¼ng hiÓu chuyÖn thä yÓu cña Bµnh Tæ vµ “th−¬ng tö”?)
Th¬ Lan §×nh, bÊt kÓ lµ m« t¶ s¬n thñy hay viÕt vÒ nghÜa lý HuyÒn häc, tr×nh
®é nghÖ thuËt còng ®Òu kh«ng cao, nh−ng ®¸nh dÊu thi nh©n ®· b¾t ®Çu l−u ý
thÈm mü s¬n thñy, ®ång thêi tõ s¬n thñy thÓ ngé nghÜa lý HuyÒn häc. Thö
nghiÖm ®ã dù b¸o sù h−ng khëi s¾p tíi cña th¬ s¬n thñy. Lan §×nh nh· tËp cã ¶nh
h−ëng to lín ®èi víi t×nh thó cuéc sèng cña v¨n nh©n Trung Quèc, ®ång thêi,
còng cã t¸c dông thóc ®Èy ®èi víi sù h×nh thµnh l−u ph¸i th¬ ca.

t«n x−íc, høa tu©n vµ th¬ huyÒn ng«n

° T©m th¸i cña v¨n nh©n §«ng TÊn ° Sù hîp l−u gi÷a HuyÒn häc vµ PhËt
gi¸o ° T©m Èn vµ thÝch ý: thuËn theo tù nhiªn vµ ph¸t huy HuyÒn lý

Th¬ HuyÒn ng«n thÞnh hµnh thêi §«ng TÊn, mét mÆt lµ kÕt qu¶ cña phong
khÝ HuyÒn häc vµ thanh ®µm * h−ng thÞnh thêi Ngôy TÊn, mÆt kh¸c, còng cã liªn
quan ®Õn côc diÖn chÝnh trÞ vµ t©m th¸i cña kÎ sÜ h×nh thµnh tõ ®ã.
N¨m 318, T− M· DuÖ lªn ng«i hoµng ®Õ ë KiÕn Khang, dùng nªn v−¬ng
triÒu §«ng TÊn. Vµo thêi gian nµy, Ngò Hå ** ë ph−¬ng B¾c giao chiÕn, liªn binh
g©y häa, ®ång thêi th−êng cã ý dßm ngã Giang Nam. Ban ®Çu khi nhµ §«ng TÊn
®−îc thµnh lËp, tõng nhiÒu lÇn ®em qu©n ®¸nh dÑp ph−¬ng b¾c, nh−ng ®Òu bÞ thÊt

*
Thanh ®µm: Tøc “HuyÒn ®µm”, cã nghÜa lµ ®µm ®¹o vÒ nghÜa lý HuyÒn häc. (Tham kh¶o Tõ
nguyªn, môc tõ Thanh ®µm)
**
Ngò Hå: Sau khi TÊn Vò §Õ qua ®êi, mét sè téc ng−êi thiÓu sè ë ph−¬ng B¾c Trung Quèc
næi lªn, cã n¨m téc ng−êi tr−íc sau ®· x©y dùng v−¬ng triÒu riªng - ®ã lµ téc Hung N«, téc
YÕt, téc Tiªn Ti, téc Chi, téc Diªu. Sö cò gäi chung n¨m téc Êy lµ “Ngò Hå” (Tham kh¶o Tõ
nguyªn, môc tõ Ngò hå).

26
b¹i. Ph−¬ng b¾c ®· kh«ng thÓ kh«i phôc, Giang Nam l¹i cã non xanh n−íc biÕc,
thÕ nªn nhiÒu sÜ nh©n ®· v−ît s«ng xuèng phÝa nam ®Þnh c− ë ®©y. Phong khÝ
thanh ®µm më ®Çu tõ kho¶ng gi÷a thêi TÊn, còng theo ch©n c¸c v¨n sÜ v−ît s«ng
mang ®Õn §«ng TÊn, ®ång thêi phong khÝ ngµy cµng thÞnh. Giái ®µm luËn HuyÒn
lý hay kh«ng trë thµnh tiªu chuÈn ph©n biÖt kÎ sÜ nh· hay tôc. Trong lÞch sö §«ng
TÊn, hai vÞ tÓ t−íng quan träng lµ V−¬ng §¹o vµ T¹ An ®Òu giái ®µm luËn HuyÒn
häc, xö lý triÒu chÝnh còng chuéng “thanh tÜnh”. “§−¬ng thêi V−¬ng §¹o phô
chÝnh, th−êng huyÔn hãa c¸c khã kh¨n cña thêi cuéc, coi träng viÖc gi÷ ®¹i c−¬ng,
kh«ng c©u nÖ ë c¸c tiÓu tiÕt.” (Thêi V−¬ng §¹o phô chÝnh, chñ huyÔn thêi gian, vô
tån ®¹i c−¬ng, bÊt c©u tÕ môc) [TÊn th−, D÷u L−îng truyÖn]; “chÝnh sù träng ë
thanh tÜnh” (vi chÝnh vô t¹i thanh tÜnh) [TÊn Th− - V−¬ng §¹o truyÖn]. T¹ An “®øc
chÝnh ®· thi hµnh, v¨n vâ dïng mÖnh lÖnh, kh«ng ®Ó ý xem xÐt viÖc nhá nhÆt, n¾m
gi÷ ®¹i c−¬ng” (®øc chÝnh ký hµnh, v¨n vò dông mÖnh, bÊt tån tiÓu s¸t, ho»ng dÜ
®¹i c−¬ng) [TÊn th− - T¹ An truyÖn]. T©m th¸i nµy cã ¶nh h−ëng rÊt lín ®èi víi v¨n
nh©n §«ng TÊn. Sù h−ng thÞnh cña th¬ HuyÒn ng«n, lµ s¶n vËt cña sù hçn hîp lÉn
nhau gi÷a HuyÒn lý L·o Trang vµ vÎ ®Ñp cña s¬n thñy d−íi t©m th¸i nµy23.
Nh©n vËt ®¹i diÖn cho th¬ HuyÒn ng«n §«ng TÊn lµ T«n X−íc vµ Høa
Tu©n24. VÒ vÊn ®Ò nµy, c¸c s¸ch Tôc TÊn D−¬ng thu, Tèng th− - T¹ Linh VËn
truyÖn luËn vµ Thi phÈm cña Chung Vinh ®Òu cã ý kiÕn nhÊt trÝ. Sù ph¸t triÓn cña
th¬ HuyÒn ng«n §«ng TÊn cã mèi liªn hÖ víi sù thÞnh hµnh cña PhËt gi¸o, v× thÕ
HuyÒn häc vµ PhËt gi¸o hîp l−u, trë thµnh ®Æc ®iÓm quan träng trong th¬ HuyÒn
ng«n cña c¸c nhµ th¬ thêi §«ng TÊn nh− T«n X−íc, Høa Tu©n v.v. Sù hîp l−u
gi÷a HuyÒn häc vµ PhËt gi¸o, t−¬ng ®èi phæ biÕn ®−¬ng thêi, ch¼ng h¹n V−¬ng
§¹o, T¹ An, Gi¶n V¨n §Õ, T«n X−íc, Høa Tu©n, V−¬ng Hy Chi, ¢n H¹o v.v
th−êng quan hÖ qua l¹i th©n thiÕt víi c¸c danh t¨ng nh− Chi §¹o L©m, Tróc Ph¸p
Th©m, ThÝch §¹o An, Tróc Ph¸p Th¶i v.v, PhËt häc vµ HuyÒn häc ®−îc t«n träng
nh− nhau. C¸c danh sÜ nh− T«n X−íc, Høa Tu©n ®Òu tinh th«ng PhËt lý, c¸c danh
t¨ng nh− Chi §én v.v còng rÊt th«ng hiÓu häc thuËt L·o Trang. HuyÒn häc vµ
PhËt häc thÈm thÊu lÉn nhau. ThÕ thuyÕt t©n ng÷ - V¨n häc chÐp, Chi §én tõng
gi¶ng TiÓu phÈm * ë chïa Ngâa Quan, Tróc Ph¸p Th©m, T«n X−íc v.v ®Òu cïng

*
TiÓu phÈm: Mét d¹ng b¶n gi¶n l−îc cña kinh phËt.

27
ngåi nghe. L¹i chÐp: “Chi §¹o L©m (tøc Chi §én), Høa Tu©n v.v tô héi ë trai
phßng cña Cèi Kª V−¬ng (tøc Gi¶n V¨n §Õ sau nµy). Hä Chi lµm Ph¸p s− (ng−êi
gi¶ng kinh), hä Høa lµm §« gi¶ng (ng−êi x−íng kinh) * . Chi §¹o L©m gi¶ng
th«ng mét nghÜa th× cö täa bèn bªn ai còng thÊy tháa lßng. Høa Tu©n ®äc qua mét
®o¹n khã th× mäi ng−êi xung quanh ®Òu vç tay hoan hØ. Hä cïng ca tông t¸n
d−¬ng sù th«ng th¸i cña hä Chi vµ hä Høa, cßn lý Êy thuéc vÒ nhµ nµo th× ch¼ng
cÇn biÖn biÖt.” (Chi §¹o L©m, Høa duyÖn ch− nh©n céng t¹i Cèi Kª v−¬ng trai
®Çu. Chi vi ph¸p s−, Høa vi §« gi¶ng, Chi th«ng nhÊt nghÜa, tø täa m¹c bÊt yÕm
t©m. Høa tèng nhÊt nan, chóng nh©n m¹c bÊt biÖn vò. §·n céng ta vÞnh nhÞ gia
chi mü, bÊt biÖn kú lý chi së t¹i). Ngoµi ra, danh sÜ T«n X−íc tõng viÕt §¹o hiÒn
luËn, ®em “tróc l©m thÊt hiÒn” phèi hîp víi b¶y vÞ danh t¨ng25. HoÆc nh− Du
Thiªn Thai s¬n phó (Bµi phó du ngo¹n nói Thiªn Thai) cña T«n X−íc, tù khoe lµ
“nÐm ®Êt lµm thµnh tiÕng vµng tiÕng ®¸” (trÞch ®Þa t¸c kim th¹ch thanh), th× còng
dung hßa lµm mét gi÷a “HuyÒn ng«n” vµ “PhËt lý”, ch¼ng h¹n: “tá thuyÕt t−îng
ngo¹i ** cña §¹o gia, th«ng kinh v« sinh *** cña nhµ PhËt, Ta tù thÊy m×nh trõ bá
tôc niÖm vÉn ch−a s¹ch, lÜnh héi tiªn ®¹o vÉn cßn thiÕu. V× thÕ tiªu trõ giíi h¹n
cña s¾c vµ kh«ng, tõ trong thùc h÷u hiÓu ®−îc h− huyÒn. H÷u vµ v« ®Òu cïng mét
nguån; s¾c, kh«ng, quan ®Òu trë vÒ v«.” (T¸n dÜ t−îng ngo¹i chi thuyÕt, s−íng dÜ
v« sinh chi thiªn. Ngé khiÓn h÷u chi bÊt tËn, gi¸c thiÖp v« chi h÷u gi¸n. MÉn s¾c
kh«ng dÜ hîp tÝch, hèt tøc h÷u nhi ®¾c huyÒn. ThÝch nhÞ danh chi ®ång xuÊt, tiªu
nhÊt v« vu tam phan). Võa HuyÒn võa PhËt, l¹i tham dông c¶ L·o vµ ThÝch.
Sù hîp l−u cña HuyÒn häc vµ PhËt häc ®· mang l¹i ¶nh h−ëng rÊt lín cho t−
t−ëng vµ cuéc sèng cña thi nh©n HuyÒn ng«n §«ng TÊn. VÒ t− t−ëng, Chi §én
chó thÝch nghÜa míi cho Tiªu dao du, ®−îc mäi ng−êi tiÕp nhËn. KÎ sÜ §«ng TÊn
d−íi sù chØ ®¹o cña t− t−ëng nµy, l¹i sèng trong hoµn c¶nh t−¬ng ®èi an b×nh ®Çy

*
Ph¸p s−, §« gi¶ng: Tõ thêi Ngôy TÊn, trong phÐp gi¶ng kinh nhµ PhËt, khi b¾t ®Çu th× lÊy mét
ng−êi x−íng kinh, mét ng−êi gi¶ng gi¶i. Ng−êi x−íng kinh gäi lµ “®« gi¶ng”, ng−êi gi¶ng
gi¶i gäi lµ “ph¸p s−”. (Tham kh¶o Tõ nguyªn, môc tõ §« gi¶ng.)
**
T−îng ngo¹i: ChØ thø siªu quÇn v−ît ngoµi mäi vËt h÷u h×nh. Lý ThiÖn chó V¨n tuyÓn nãi:
“T−îng ngo¹i, ®¹o d·” (T−îng ngo¹i lµ §¹o) – “®¹o” tøc lµ thiªn ®¹o (®¹o trêi). Theo quan
niÖm x−a, thiªn ®¹o thèng lÜnh tÊt th¶y thÕ giíi v¹n vËt. (Tham kh¶o Tõ nguyªn, môc tõ T−îng
ngo¹i.)
***
V« sinh: PhËt gi¸o quan niÖm thùc thÓ cña mu«n vËt lµ thÓ “v« sinh v« diÖt” (kh«ng sinh
kh«ng diÖt). (Tham kh¶o Tõ nguyªn, môc tõ V« sinh.)

28
®ñ, ®· kh«ng lùa chän ph−¬ng thøc sèng dÌ bØu c«ng danh, truy cÇu tù nhiªn nh−
L·o Trang vµ NguyÔn TÞch, Kª Khang, mµ theo ®uæi “t©m Èn”, bÊt kÓ ë trong
triÒu hay ngoµi néi, chØ cÇu thÝch ý mµ th«i. Dïng phong ®é nh· nhÆn thung dung,
tr¶i qua cuéc sèng phong l−u tho¶i m¸i. Danh sÜ h−íng néi hay cao t¨ng h−íng
ngo¹i ®−¬ng thêi kh«ng thÓ kh«ng truy cÇu c¸ch sèng ®ã, nh−ng chñ thÓ cña cuéc
sèng nµy chÝnh lµ s¬n thñy, thanh ®µm vµ th¬ r−îu phong l−u. Th¬ HuyÒn ng«n
thêi §«ng TÊn ®· sinh ra vµ ph¸t triÓn trong bèi c¶nh nµy.
§Æc ®iÓm cña th¬ HuyÒn ng«n §«ng TÊn, Thi phÈm tù cña Chung Vinh nhËn
xÐt: “Thêi VÜnh Gia, coi träng häc thuyÕt cña Hoµng §Õ, L·o Tö, th−êng chuéng
thanh ®µm, v¨n ch−¬ng thêi Êy, nghÜa lý v−ît qu¸ lêi lÏ, nh¹t nhÏo v« vÞ. Sau khi
nhµ TÊn v−ît s«ng xuèng phÝa nam, phong khÝ thanh ®µm l¹i b¾t ®Çu l−u truyÒn,
th¬ cña T«n X−íc, Høa Tu©n, Hoµn ¤n, D÷u L−îng v.v ®Òu b×nh ®¹m ®iÓn ph¹m
nh− ®¹o ®øc luËn, phong lùc KiÕn An ®· tiªu tan hÕt c¶.” (VÜnh Gia thêi, quÝ
Hoµng L·o, s¶o th−îng h− ®µm, vu thêi thiªn thËp, lý qu¸ kú tõ, ®¹m hå qu¶ vÞ.
Viªn cËp giang biÓu, vi ba th−îng truyÒn, T«n X−íc, Høa Tu©n, H»ng, D÷u ch−
c«ng thi, giai b×nh ®iÓn tù ®¹o ®øc luËn, KiÕn An phong lùc tËn hÜ). Tõ mét sè th¬
HuyÒn ng«n hiÖn cßn mµ nh×n th× qu¶ thùc b×nh th−êng nh¹t nhÏo, thiÕu h×nh
t−îng. C¸c nhµ th¬ HuyÒn ng«n tuy phÇn nhiÒu giao du víi danh t¨ng, nh−ng
HuyÒn - ThÝch hîp l−u, chñ yÕu thÓ hiÖn trªn mÆt t− t−ëng vµ c¸ch sèng, trong th¬
HuyÒn ng«n hiÖn cßn, kh«ng cã bao nhiªu dÊu Ên cña PhËt häc, thËm chÝ trong
th¬ cña danh t¨ng Chi §én, còng chñ yÕu lµ thÓ hiÖn HuyÒn lý L·o Trang. Trong
th¬ HuyÒn ng«n còng cã t¸c phÈm tÝnh h×nh t−îng t−¬ng ®èi m¹nh, phÇn nhiÒu
m−în s¬n thñy ®Ó béc b¹ch t×nh c¶m, thö lÊy bµi Thu nhËt thi (Th¬ ngµy thu) cña
T«n X−íc lµm vÝ dô:
Tiªu s¾t träng thu nguyÖt, liªu lÖ phong v©n cao. S¬n c− c¶m thêi biÕn, viÔn
kh¸ch høng tr−êng dao. S¬ l©m tÝch l−¬ng phong, h− tô kÕt ng−ng tiªu. Tr¹m lé
s¸i ®×nh l©m, mËt diÖp tõ vinh ®iÒu. Phñ khuÈn bi tiªn l¹c, phµn tïng tiÖn hËu
®iªu. Thuú lu©n t¹i l©m d·, giao t×nh viÔn thÞ triÒu. Chiªm nhiªn cæ hoµi t©m, Hµo
Th−îng khëi y diªu.
(Hiu h¾t tr¨ng gi÷a thu, vi vót giã m©y cao. Èn c− trong nói c¶m th−¬ng thêi
biÕn, kh¸ch ®−êng xa høng khëi khóc ca dµi. Rõng th−a chÊt chøa bao giã m¸t,
hang nói rçng kh«ng ®äng kÕt s−¬ng sa. S−¬ng mãc gi¨ng m¾c n¬i rõng giµ, l¸
c©y tõ gi· cµnh rîp t¸n. Buån cho nÊm con sím tµn lôi, míi hay tïng giµ khi

29
mu«n loµi ®· ®iªu tµn. Th¶ chiÕc cÇn c©u n¬i hoang d·, t×nh ®· c¸ch xa chèn thÞ
triÒu. BÊt chît lßng c¶m hoµi thiªn cæ, bÕn Hµo Th−îng * cßn mÊy c¸ch xa.)
Bµi th¬ nµy m« t¶ c¶nh vËt mu«n loµi ®Òu ®iªu tµn, vµ c¶m kh¸i cña t¸c gi¶
vµo thêi ®iÓm gi÷a thu. C©u th¬ Phñ khuÈn bi tiªn l¹c dïng ng÷ nghÜa tõ c©u:
“Triªu khuÈn bÊt tri hèi sãc” (Gièng nÊm sím kh«ng biÕt ngµy ba m−¬i, mïng
mét) [Trang Tö - Tiªu dao du], béc lé t×nh c¶m buån b· tr−íc mïa thu, ngô ý
cuéc ®êi con ng−êi ng¾n ngñi. C©u “Phµn tïng tiÖn hËu ®iªu” th× dïng ng÷ nghÜa
trong c©u: “TuÕ hµn nhiªn hËu tri tïng b¸ch chi hËu ®iªu.” (Khi mïa ®«ng l¹nh
gi¸ ®Õn míi biÕt tïng b¸ch lµ loµi ®iªu tµn sau tÊt th¶y mäi loµi) [LuËn ng÷ - Tö
H·n], thÓ hiÖn chÝ h−íng tiÕt th¸o cña m×nh. Hai c©u “Thuú lu©n t¹i l©m d·, giao
t×nh viÔn thÞ triÒu” béc lé trùc tiÕp t×nh c¶m ch¸n ghÐt chèn chî bóa n¸o nhiÖt, n¬i
triÒu chÝnh x« bå. Hai c©u cuèi dïng ®iÓn cè trong thiªn Thu thñy s¸ch Trang Tö,
nãi cuéc sèng tiªu dao n¬i nói rõng ®ång néi ®ã cña m×nh kh«ng kh¸c g× víi cuéc
du ngo¹n cña Trang Tö trªn s«ng Hµo Th−îng.
N¨m bµi VÞnh hoµi thi cña Chi §én còng lµ th¬ HuyÒn ng«n t−¬ng ®èi ®iÓn
h×nh, bµi 1, bµi 2 trùc tiÕp tù thuËt triÕt lý L·o Trang, ng«n tõ kh« khan, néi dung
huyÒn h−. Ba bµi sau cã ý vÞ cña th¬ du tiªn, nh−ng h×nh t−îng vµ HuyÒn lý còng
ch−a thèng nhÊt. C©u th¬ “CËn phi vùc trung kh¸ch, viÔn phi thÕ ngo¹i thÇn”
(GÇn kh«ng ph¶i kh¸ch trong xø së nµy, xa ch¼ng bÒ t«i n¬i ngoµi trÇn thÕ) trong
bµi 4, chÝnh lµ ph¶n chiÕu tuyÖt diÖu cuéc sèng “t©m Èn” cña kÎ sÜ §«ng TÊn.
§Ö tö cña ThÝch §¹o An lµ HuÖ ViÔn cïng ®¹o h÷u, b¹n h÷u cña «ng, b¾t
®Çu ®−a gi¸o lý nhµ PhËt vµo th¬ ca, ch¼ng h¹n bµi L− S¬n §«ng L©m t¹p thi (Th¬
t¶n m¹n ë chïa §«ng L©m nói L− S¬n) cña HuÖ ViÔn, ®ång thêi víi viÖc m« t¶
niÒm vui du s¬n ngo¹n thñy, ®· thÓ hiÖn PhËt lý. L−u Tr×nh Chi, V−¬ng KiÒu Chi,
Tr−¬ng D· mçi ng−êi ®Òu cã mét bµi Phông häa HuÖ ViÔn du L− S¬n thi. Ngoµi
ra, nh− Tr−¬ng Dùc cã TÆng Sa m«n Tróc Ph¸p Qu©n ba bµi, §¸p D÷u T¨ng
Uyªn thi, V−¬ng TÒ Chi cã NiÖm PhËt tam muéi thi bèn bµi, hoÆc ca vÞnh gi¸o lý
nhµ PhËt, hoÆc miªu t¶ c¶nh giíi PhËt gi¸o, còng chÞu ¶nh h−ëng cña th¬ HuyÒn
ng«n26.

*
BÕn Hµo Th−îng: Thiªn Thu thñy s¸ch Trang Tö viÕt: “Du − Hµo L−¬ng chi th−îng” (Trang
Tö du ngo¹n trªn cÇu bÕn Hµo)

30
 Gi¸ trÞ nghÖ thuËt cña b¶n th©n th¬ HuyÒn ng«n thêi §«ng TÊn tuy kh«ng
cao, nh−ng ¶nh h−ëng cña nã ®èi víi ®êi sau t−¬ng ®èi s©u s¾c, ch¼ng h¹n th¬ s¬n
thñy cña T¹ Linh VËn, th¬ thuyÕt lý cña B¹ch C− DÞ v.v, th¬ cña c¸c nhµ Lý häc
®êi Tèng, Minh, ®Òu hoÆc nhiÒu hoÆc Ýt chÞu ¶nh h−ëng cña nã. Th¬ HuyÒn ng«n
trong kho¶ng tr¨m n¨m thêi kú §«ng TÊn, chiÕm ®Þa vÞ chñ ®¹o, rèt cuéc lµ mét
kh©u kh«ng thÓ coi nhÑ trong lÞch sö v¨n häc Trung Quèc. Th¬ HuyÒn ng«n xøng
®¸ng ®−îc chó ý c¶ vÒ kinh nghiÖm chÝnh diÖn còng nh− ph¶n diÖn mµ th¬ ca
thuyÕt lý ®· tÝch lòy.

Chó thÝch:
1. Lôc C¬ (261 – 303), tªn tù lµ SÜ Hoµnh, ng−êi Hoa §×nh, quËn Ng« (nay lµ
huyÖn Tïng Giang, thµnh phè Th−îng H¶i). ¤ng xuÊt th©n hµng sÜ. ¤ng néi lµ Lôc Tèn,
cha lµ Lôc Kh¸ng, ®Òu lµ träng thÇn n−íc Ng« thêi Tam Quèc. B¶n th©n Lôc C¬, khi
cßn trÎ còng tõng gi÷ chøc t−íng trong Nha m«n d−íi chÝnh quyÒn n−íc Ng«. Sau nµy,
khi nhµ Ng« mÊt, Lôc C¬ lui vÒ nhµ cò, ®ãng cöa chuyªn cÇn ®äc s¸ch. Kho¶ng n¨m
Th¸i Khang thø 10 (tøc n¨m 289), Lôc C¬ cïng ng−êi em trai Lôc V©n ®Õn L¹c D−¬ng,
®−îc Tr−¬ng Hoa – mét thi nh©n cã tiÕng ®−¬ng thêi – rÊt mùc yªu mÕn. Mét thêi gian,
anh em hä Lôc næi danh xa gÇn, th−êng ®−îc gäi lµ “nhÞ Lôc”. Trong cuéc ®êi m×nh,
Lôc C¬ tõng lµm qua nhiÒu chøc quan nh− Th¸i tö tÈy m· (Chøc quan chuyªn nhiÖm vô
dÉn ®−êng khi Th¸i tö ra ngoµi hµnh sù – ND), Tr−íc t¸c lang (Chøc quan coi gi÷ vµ
biªn chÐp t− liÖu quèc sö – ND), Trung th− lang (Chøc quan gi÷ viÖc khëi th¶o chiÕu
mÖnh – ND) v.v. Sau, Lôc C¬ ®−îc Thµnh §« V−¬ng T− M· DÜnh tiÕn cö lµm B×nh
Nguyªn Néi sö, do ®ã ng−êi ®êi quen gäi «ng lµ Lôc B×nh Nguyªn. N¨m Th¸i An thø 3
(tøc n¨m 303), Thµnh §« V−¬ng cÊt qu©n ®i ®¸nh Tr−êng Sa V−¬ng T− M· NghÖ, dïng
Lôc C¬ lµm HËu t−íng qu©n, §« ®èc Hµ B¾c. Lôc C¬ cÇm qu©n thua trËn, cã kÎ gian
nh©n chuyÖn sµm tÊu, Thµnh §« V−¬ng v× thÕ h¹ lÖnh giÕt «ng. Lôc C¬ vèn cã thi v¨n
tËp, nh−ng nay ®· t¸n thÊt. Thêi Nam Tèng, Tõ D©n Chiªm thu thËp di v¨n cña «ng,
®−îc 10 quyÓn, l¹i hîp víi thi tËp cña ng−êi em Lôc V©n råi ®em kh¾c in gép thµnh TÊn
nhÞ tuÊn v¨n tËp (V¨n tËp cña hai tµi n¨ng ®êi TÊn). Lôc V« §¹i ®êi Minh dùa theo tËp
thi v¨n nµy cho kh¾c in l¹i - ®©y còng chÝnh lµ v¨n b¶n ®−îc l−u hµnh phæ biÕn ®Õn nay
mang tªn Lôc SÜ Hoµnh tËp. Trªn c¬ së cã hiÖu ®Ýnh, Trung Hoa th− côc xuÊt b¶n tËp
s¸ch Lôc C¬ tËp. C¸c t¸c phÈm cña Lôc C¬ cßn gi÷ ®−îc tíi nay, vÒ th¬ cã 107 bµi, vÒ
v¨n cã 127 bµi (tÝnh c¶ nh÷ng bµi kh«ng cßn gi÷ ®−îc nguyªn vÑn). TÊn th− cã truyÖn
chÐp vÒ «ng.

31
 Phan Nh¹c (247 - 300), tªn tù lµ An Nh©n, ng−êi Huúnh D−¬ng, Trung M©u (nay
thuéc tØnh Hµ Nam). Næi tiÕng tµi n¨ng tõ nhá, Phan Nh¹c ®−îc ng−êi trong lµng gäi lµ
“thÇn ®ång”. ¤ng tõng ®¶m nhËn qua nhiÒu chøc vô nh− HuyÖn lÖnh Hµ D−¬ng, Tr−íc
t¸c lang, T¸n kÞ thÞ lang (vèn lµ chøc quan hé tßng theo ngùa cña nhµ vua, sau chuyªn
chØ ng−êi lµm chøc tr¸ch ë bªn c¹nh nhµ vua, gi¸m s¸t vµ cè vÊn nh÷ng khuyÕt ®iÓm, lçi
lÇm cña nhµ vua - ND), CÊp sù Hoµng m«n thÞ lang (mét chøc quan thuéc M«n h¹ s¶nh
cña nhµ TÊn, chuyªn lµm viÖc trong néi ®×nh, ®−îc nghe chÝnh sù vµ tham gia lµm cè
vÊn cho nhµ vua - ND) v.v. Phan Nh¹c cã thêi xu nÞnh Gi¶ MËt - vèn lµ mét hoµng th©n
quèc thÝch, th©n dù vµo ®¸m “nhÞ thËp tø h÷u” (héi hai m−¬i t− ng−êi) cña Gi¶ MËt.
Phan Nh¹c c©u kÕt víi TriÖu V−¬ng Lu©n chuyªn chÕ triÒu ®×nh. Sau ®ã, «ng bÞ Trung
th− lÖnh T«n Tó vu cho téi m−u ph¶n, bÞ khÐp vµo téi chÕt. Phan Nh¹c vèn còng cã thi
v¨n tËp, nh−ng nay ®· t¸n thÊt. Ng−êi ®êi Minh cã gom nhÆt biªn tËp l¹i thµnh Phan
Hoµng m«n tËp (TËp th¬ v¨n cña quan Hoµng m«n thÞ lang hä Phan). Ngµy nay, t¸c
phÈm cña Phan Nh¹c cßn l¹i chØ vÎn vÑn 18 bµi th¬, trong ®ã chïm ba bµi §iÖu vong thi
(Th¬ tiÕc th−¬ng ng−êi ®· khuÊt) ®−îc coi lµ tiªu biÓu nhÊt; phÇn v¨n cßn ®−îc 61 bµi.
TÊn th− cã truyÖn chÐp vÒ «ng.
2. Thi phÈm tù cña Chung Vinh viÕt: “Trong nh÷ng n¨m Th¸i Khang, víi sù cã mÆt
cña ba anh em hä Tr−¬ng, anh em hä Lôc, chó ch¸u hä Phan, thi nh©n hä T¶, phong khÝ
thi ca l¹i h−ng thÞnh, nèi tiÕp ®−îc c¸c bËc ®¹i gia ®êi tr−íc, dßng m¹ch thi v¨n vÉn ch¶y
tr«i ch−a tuyÖt, còng ®¸ng lµ buæi trung h−ng cña v¨n ch−¬ng vËy!” (Th¸i Khang trung,
tam Tr−¬ng, nhÞ Lôc, l−ìng Phan, nhÊt T¶, bét nhÜ phôc h−ng, chñng vò tiÒn v−¬ng,
phong l−u vÞ m¹t, diÖc v¨n ch−¬ng chi trung h−ng d·). Nªu tªn ba anh em Tr−¬ng HiÖp -
Tr−¬ng T¸i - Tr−¬ng Kh¸ng, anh em Lôc C¬ - Lôc V©n, chó ch¸u Phan Nh¹c - Phan Ni
cho ®Õn nhµ th¬ T¶ T−, lµ nh÷ng nh©n vËt tiªu biÓu cña thi ®µn T©y TÊn. Thi phÈm tù l¹i
viÕt: “Lôc C¬ lµ tinh hoa cña thi ca Th¸i Khang, An Nh©n Phan Nh¹c vµ C¶nh D−¬ng
Tr−¬ng HiÖp lµ nh÷ng ng−êi phô thªm.” (Lôc C¬ vi Th¸i Khang chi anh, An Nh©n, C¶nh
D−¬ng vi phô). Nghiªm Vò ng−êi ®êi Tèng, trong thiªn Thi thÓ s¸ch Th−¬ng Lang thi
tho¹i ®· ®Ò cËp ®Õn “Th¸i Khang thÓ” (thÓ thøc v¨n ch−¬ng thêi Th¸i Khang) vµ chó r»ng:
“niªn hiÖu ®êi TÊn, cã th¬ cña T¶ T−, Phan Nh¹c, ba anh em hä Tr−¬ng, hai anh em hä
Lôc v.v” (TÊn niªn hiÖu, T¶ T−, Phan Nh¹c, tam Tr−¬ng, nhÞ Lôc ch− c«ng chi thi). Thiªn
T¹ Linh VËn truyÖn luËn s¸ch Tèng th− th× nãi “§Õn nh÷ng n¨m Nguyªn Khang, th¬ v¨n
cña Phan Nh¹c, Lôc C¬ rÊt mùc −u tó, thi luËt ®æi kh¸c so víi Ban Cè, Gi¶ NghÞ, thÓ c¸ch
biÕn chuyÓn so víi Tµo Thùc, V−¬ng X¸n” (Gi¸ng cËp Nguyªn Khang, Phan, Lôc ®Æc tó,
luËt dÞ Ban, Gi¶, thÓ biÕn Tµo, V−¬ng). Nguyªn Khang (niªn hiÖu cña TÊn HuÖ ®Õ, 291 –
299) còng cã thÓ coi lµ tªn gäi thay cho thi ®µn T©y TÊn.

32
 3. Thiªn Gi¶ MËt truyÖn s¸ch TÊn th− viÕt: “MËt hiÕu häc, cã t− chÊt v¨n ch−¬ng.
§· ®−îc nèi chøc cò cña Gi¶ Sung, kÕ tôc phß t¸ ng«i trªn, l¹i ®−îc Gi¶ HËu yªu chiÒu,
nªn MËt quyÒn hµnh v−ît qu¸ chñ. … MËt dùng lÇu yÕn tiÖc, trong ngoµi kh¸ch khøa tô
héi, bän nhµ giµu quyÒn thÕ vµ ®¸m ganh ®ua phï phiÕm, ch¼ng kÎ nµo l¹i kh«ng hÕt
lßng phông sù Gi¶ MËt. Cã kÎ lµm v¨n ca ngîi MËt, cho r»ng MËt s¸nh ngang víi Gi¶
NghÞ. Th¹ch Sïng ng−êi Bét H¶i v.v, tÊt c¶ ®Òu tô héi chç MËt, gäi lµ “nhÞ thËp tø h÷u”
(hai m−¬i t− ng−êi b¹n), ngoµi ra, kh«ng ai ®−îc dù thªm vµo” (MËt hiÕu häc, h÷u tµi t−.
Ký vi (Gi¶) Sung tù, kÕ t¸ mÖnh chi hËu, hùu Gi¶ hËu chuyªn tø, MËt quyÒn qu¸ nh©n
chñ, ... khai c¸p diªn t©n, h¶i néi phóc tÊu, quÝ du hµo thÝch cËp phï c¹nh chi ®å, m¹c
bÊt tËn lÔ sù chi. HoÆc trø v¨n ch−¬ng x−ng mü MËt, dÜ ph−¬ng Gi¶ NghÞ. Bét H¶i
Th¹ch Sïng…, giai phã héi vu MËt, hiÖu viÕt “nhÞ thËp tø h÷u”, kú d− bÊt ®¾c dù yªn).
(MËt vèn lµ Hµn MËt, lµ ch¸u ngo¹i cña Gi¶ Sung. Gi¶ Sung kh«ng cã con nèi dâi,
MËt ®−îc lËp lµm ng−êi kÕ thõa h−¬ng ho¶. Gi¶ HËu lµ hoµng hËu cña TÊn HuÖ §Õ, lµ
con g¸i cña Gi¶ Sung, xÐt vÒ vai vÕ th× lµ hµng c« cña Hµn MËt. Víi t×nh thÕ ®ã, hä Gi¶
cã thÕ lùc v« cïng to lín thêi TÊn Vò §Õ, TÊn HuÖ §Õ – ND)
4. Lôc C¬ hiÖn cßn gÇn 50 bµi phó, c¸c bµi V¨n phó, Hµo sÜ phó ®Òu rÊt næi tiÕng.
Phó cña Phan Nh¹c, trong V¨n tuyÓn cßn thu thËp ®−îc 8 bµi, Thu høng phó, Nhµn c−
phó, Qu¶ phô phó ®Òu lµ danh thiªn. Tam ®« phó cña T¶ T− còng rÊt næi tiÕng.
5. Ch¼ng h¹n Tr−¬ng Hoa gÆp ®−îc anh em Lôc C¬, Lôc V©n, ®· thèt lªn r»ng:
“ViÖc ®¸nh dÑp n−íc Ng«, c¸i lîi thu ®−îc lµ hai ng−êi tµi (chØ Lôc C¬, Lôc V©n)”
(Ph¹t Ng« chi dÞch, lîi ho¹ch nhÞ tuÊn) [TÊn th− - Lôc C¬ truyÖn]. Tr−¬ng Hoa cßn nãi
Lôc C¬ lµm v¨n, “tµi” e “qu¸ nhiÒu” [L−u HiÕu Tiªu chó thÝch ThÕ thuyÕt t©n ng÷ trÝch
dÉn Tôc v¨n ch−¬ng chÝ]. Chung Vinh nãi: “Hä Lôc tµi n¨ng nh− biÓn c¶, hä Phan tµi
n¨ng nh− s«ng suèi” (Lôc tµi nh− h¶i, Phan tµi nh− giang) [Thi phÈm th−îng]. L−u HiÖp
gäi Lôc C¬ lµ “tµi −u” (tµi n¨ng v−ît tréi) [V¨n t©m ®iªu long - Dung tµi]. C¸c nhµ th¬
kh¸c còng næi tiÕng vÒ tµi n¨ng, ch¼ng h¹n “T¶ T− kú tµi” [V¨n t©m ®iªu long - Tµi
l−îc], Tr−¬ng T¸i “cã tµi hoa” [Lêi chó trong V¨n tuyÓn trÝch dÉn TÊn th− cña Tang
Vinh Tù], th¬ Tr−¬ng HiÖp “phong c¸ch hµo hïng h¬n c¶ Phan Nh¹c, ng«n tõ mü lÖ h¬n
c¶ Th¸i Xung (tøc T¶ T−). Phong l−u tho¶i m¸i, hµi hßa tù nhiªn, thùc lµ bËc cao thñ
nhÊt ®êi” (hïng vu Phan Nh¹c, mÞ − Th¸i Xung; phong l−u ®iªu ®¹t, thùc kho¸ng ®¹i chi
cao thñ) [Chung Vinh: Thi phÈm th−îng], Phan Nª “cã tµi n¨ng −u tó” (h÷u thanh tµi)
[Lêi chó cho V¨n tuyÓn dÉn V¨n ch−¬ng chÝ], H¹ HÇu Tr¹m “cã tµi n¨ng sung m·n, v¨n
ch−¬ng cÊu tø khÐo lÐo, danh tiÕng chØ kÐm Phan Nh¹c” (h÷u thÞnh tµi, v¨n ch−¬ng x¶o
tø, danh ¸ Phan Nh¹c) [ThÕ thuyÕt t©n ng÷ - V¨n häc trÝch dÉn V¨n sÜ truyÖn), Thµnh
C«ng Tuy “tuæi trÎ tµi cao” (thiÕu h÷u tuÊn tµi) [Lêi chó V¨n tuyÓn - KhiÕu phó trÝch
dÉn TÊn th− cña Tang Vinh Tù].

33
 6. Xin xem Tµo §¹o Hµnh: T− t−ëng cña Lôc C¬ vµ th¬ ca cña «ng, ®¨ng trªn
Trung Quèc X· héi Khoa häc viÖn Nghiªn cøu sinh viªn Häc b¸o, sè 1/1996.
7. Bµi th¬ ThÊt Kh¶i cña Tµo Thùc cã c©u: “Bé Quang chi kiÕm, hoa t¶o phån
nhôc” (Thanh kiÕm Bé Quang, ®Ñp ®Ï tinh x¶o, rùc rì nhiÒu mµu s¾c), m« t¶ b¶o kiÕm
®−îc trang søc cÇu kú tinh x¶o, rÊt hoa lÖ. Thiªn ThÓ tÝnh s¸ch V¨n t©m ®iªu long : v¨n
thÓ cã t¸m lo¹i, lo¹i thø n¨m lµ “phån nhôc”: “Phån nhôc nghÜa lµ so s¸nh liªn t−ëng
phong phó, mu«n s¾c mu«n mµu, x¸n l¹n rùc rì, vÎ phån thÞnh nh− c©y ®©m cµnh, nh−
n−íc ph©n dßng” (Phån nhôc gi¶, b¸c dô nh−ìng th¸i, vÜ diÖp chi ph¸i gi¶ d·), ®· chØ ra,
“phån nhôc” lµ mét trong nh÷ng phong c¸ch cña th¬ v¨n, ®Æc ®iÓm cña nã lµ v¨n tõ hoa
lÖ, cµnh lµ r−êm rµ.
8. N¨m sinh n¨m mÊt cña T¶ T− kh«ng thÓ kh¶o râ ®−îc, ë ®©y dïng quan ®iÓm
cña L−u V¨n Trung, xem bµi T¶ T− b×nh truyÖn cña «ng (in trong cuèn Trung Quèc lÞch
®¹i trø danh v¨n häc gia b×nh truyÖn, quyÓn 1, S¬n §«ng Gi¸o Dôc xuÊt b¶n x·). T¶ T−
tªn tù lµ Th¸i Xung, ng−êi L©m Truy n−íc TÒ (nay thuéc tØnh S¬n §«ng). ¤ng xuÊt th©n
hµn vi, kh«ng thÝch giao du, dung m¹o xÊu xÝ, nãi l¾p, nh−ng häc réng, giái th¬ v¨n.
B¶n truyÖn trong TÊn th− nãi «ng cÊu tø 10 n¨m, viÕt nªn Tam ®« phó (Bµi phó vÒ ba
kinh ®«), “c¸c nhµ hµo phó tranh nhau ghi chÐp, l−u truyÒn, giÊy ë thµnh L¹c D−¬ng v×
bµi phó Êy mµ ®¾t.” Kho¶ng n¨m thø 8 niªn hiÖu Th¸i Thuû (272), T¶ T− tõng nhËm
chøc BÝ th− lang. Thêi HuÖ ®Õ, «ng dùa dÉm Gi¶ MËt, lµ mét thµnh viªn trong “nhÞ thËp
tø h÷u”. Gi¶ MËt bÞ giÕt, «ng lui vÒ Èn c−, chuyªn t©m vµo viÖc tr−íc t¸c. Cuèi ®êi,
chuyÓn nhµ tíi Dùc Ch©u, mÊy n¨m sau bÞ bÖnh råi mÊt. T¶ T− vèn cã thi tËp, nay
®· mÊt, ng−êi ®êi sau tËp hîp di c¶o cña «ng l¹i thµnh T¶ Th¸i Xung tËp. HiÖn nay, «ng
cßn 2 bµi phó, 14 bµi th¬. TÊn th− cã chÐp truyÖn vÒ «ng.
9. Thiªn Tµi l−îc s¸ch V¨n t©m ®iªu long viÕt: “T¶ T− cã tµi n¨ng v¨n ch−¬ng kú
diÖu, khi tr−íc t¸c cÊu tø s©u xa, Tam ®« phó tá râ s¾c s¶o, VÞnh sö thi v−ît tréi mäi
nhµ.” (T¶ T− kú tµi, nghiÖp th©m ®µm t−, tËn duÖ vu Tam ®«, b¹t tuý vu VÞnh sö). T¹
Linh VËn th× nhËn xÐt: “Th¬ cña T¶ Th¸i Xung, th¬ cña Phan An Nh©n, thËt x−a nay
khã ai s¸nh kÞp.” (T¶ Th¸i Xung thi, Phan An Nh©n thi, cæ kim nan tØ). (Thi phÈm cña
Chung Vinh dÉn). Thi phÈm cña Chung Vinh xÕp T¶ T− vµo h¹ng “th−îng phÈm”, ®ñ
thÊy ®Þa vÞ cña «ng rÊt cao.
10. L−u Häc Kh¶i chia th¬ vÞnh sö thêi Nguþ TÊn Nam B¾c triÒu lµm ba lo¹i: mét
lo¹i chñ yÕu ca vÞnh sù tÝch phÈm h¹nh cña nh©n vËt lÞch sö, l¹i cã hai tiÓu lo¹i lµ
nghiªng vÒ tr÷ t×nh nghÞ luËn vµ nghiªng vÒ tù sù, tiÓu lo¹i tr−íc tiªu biÓu lµ th¬ vÞnh
Tam L−¬ng cña V−¬ng X¸n v.v, tiÓu lo¹i sau nh− TÇn N÷ H−u hµnh (Bµi hµnh vÒ N÷
H−u n−íc TÇn) cña T¶ Diªn Niªn, Phã HuyÒn v.v. Mét lo¹i chñ yÕu ca vÞnh c¸c sù kiÖn
lÞch sö, ch¼ng h¹n nh− Gi¸ ng«n ph¸t Ngôy ®« (Xa gi¸ xuÊt ph¸t tõ kinh ®« n−íc Nguþ)

34
trong chïm th¬ VÞnh hoµi cña NguyÔn TÞch v.v. Mét lo¹i lo¹i m−în vÞnh sö ®Ó béc b¹ch
t©m t− t×nh c¶m, tiªu biÓu lµ t¸m bµi VÞnh sö cña T¶ T−. Ba lo¹i trªn gäi t¾t lµ vÞnh ng−êi,
vÞnh chuyÖn vµ vÞnh hoµi. [Xem L−u Häc Kh¶i: §Æc tr−ng chñ yÕu th¬ vÞnh sö cña Lý
Th−¬ng Èn vµ sù ph¸t triÓn cña nã ®èi víi th¬ vÞnh sö cæ ®¹i, ®¨ng trªn V¨n häc di s¶n,
sè 1/1993.)
11. Tham kh¶o Viªn Hµnh B¸i: Trung Quèc v¨n häc sö c−¬ng yÕu, tËp 2, ch−¬ng
2, môc 3, B¾c Kinh ®¹i häc xuÊt b¶n x·, b¶n in lÇn ®Çu th¸ng 11 n¨m 1986.
12. L−u C«n (271 – 318), tù lµ ViÖt Th¹ch, ng−êi ë Ngôy X−¬ng, Trung S¬n (nay
lµ huyÖn V« Cùc, tØnh Hµ B¾c). Thêi trÎ hµo phãng, sau nhËm chøc Thø sö TÝnh ch©u
v.v, nhiÒu lÇn giao chiÕn víi L−u Th«ng, Th¹ch LÆc, binh b¹i, ®Õn n−¬ng nhê Thø sö U
ch©u lµ §oµn SÊt §ª, v× thÕ bÞ §oµn SÊt §ª giÕt h¹i. L−u C«n vèn cã thi tËp, nh−ng
®· mÊt. Ng−êi ®êi Minh thu thËp di v¨n, biªn tËp thµnh L−u Trung S¬n tËp (TËp th¬ v¨n
cña hä L−u ë Trung S¬n). §Õn nay, th¬ cña «ng cßn 11 bµi víi 4 ®Ò môc.
13. VÒ th¬ L−u C«n, xin tham kh¶o Viªn Hµnh B¸i: Trung Quèc v¨n häc sö
c−¬ng yÕu, tËp 2, ch−¬ng 2, môc 3.
14. Qu¸ch Ph¸c (276 – 324), tù lµ C¶nh ThuÇn, ng−êi V¨n HØ, Hµ §«ng (nay thuéc
tØnh S¬n T©y). ¤ng häc réng, uyªn b¸c, ®am mª kinh häc, giái tõ phó, th«ng hiÓu thuËt
©m d−¬ng lÞch to¸n, bãi to¸n. §Çu thêi §«ng TÊn, «ng gi÷ chøc Tr−íc t¸c t¸ lang, sau
chuyÓn lµm Ký thÊt Tham qu©n cho V−¬ng §«n. V× khuyªn can V−¬ng §«n khëi binh
m−u ph¶n, nªn bÞ giÕt. ¤ng ®−îc truy tÆng lµ Ho»ng n«ng th¸i thó. Chuéng cæ v¨n kú tù,
tõng chó thÝch NhÜ Nh·, Ph−¬ng ng«n, S¬n h¶i kinh, Môc thiªn tö truyÖn v.v. Thiªn Kinh
tÞch chÝ s¸ch Tuú th− chÐp, cã Qu¸ch Ph¸c tËp 17 quyÓn cña quan Ho»ng n«ng th¸i thó
®êi TÊn” (TÊn Ho»ng n«ng th¸i thó Qu¸ch Ph¸c tËp thËp thÊt quyÓn.) Nay cßn 10 thiªn
tõ phó, 18 bµi th¬ t−¬ng ®èi hoµn chØnh. TÊn th− cã truyÖn chÐp vÒ «ng.
15. Theo Tiªn TÇn H¸n Nguþ Nam B¾c triÒu thi cña Lôc Kh©m LËp. Thi phÈm cña
Chung Vinh vÉn cßn hai c©u th¬ lµ “N¹i hµ hæ b¸o t−” (Sao mµ mang d¸ng h×nh hæ b¸o?)
vµ “TËp dùc thª tr¨n cµnh” (C¸nh chim th«i kh«ng bay n÷a, ®ç nghØ trªn cµnh c©y).
16. Thiªn V¨n häc s¸ch ThÕ thuyÕt t©n ng÷ dÉn Tôc TÊn D−¬ng thu r»ng: “V× thÕ
th¬ ngò ng«n cña Qu¸ch Ph¸c míi tËp hîp lêi nãi cña §¹o gia mµ hiÖp vËn thµnh th¬.”
(Cè Qu¸ch Ph¸c ngò ng«n, thuû héi hîp §¹o gia chi ng«n nhi vËn chi). Thiªn Minh thi
s¸ch V¨n t©m ®iªu long cho r»ng: “S¸ng t¸c thi ca vïng t¶ ng¹n Tr−êng Giang thêi
§«ng TÊn ch×m ®¾m trong phong khÝ HuyÒn häc, th−êng c−êi chª ng−êi ®êi dèc hÕt chÝ
thó vµo chÝnh sù, t«n sïng thanh ®µm tiªu trõ x¶o tr¸… V× thÕ Du tiªn thi cña Qu¸ch
Ph¸c tá râ ®−îc sù tr¸c viÖt, trë thµnh kiÖt t¸c ®−¬ng thêi.” (Giang t¶ thiªn chÕ, nÞch hå
HuyÒn phong, xuy tiÕu tuÉn vô chi chÝ, sïng thÞnh vong c¬ chi ®µm... Së dÜ C¶nh ThuÇn
tiªn thiªn, ®Ünh b¹t nhi vi tuÊn hÜ). Thiªn V¨n häc truyÖn luËn s¸ch Nam TÒ th− viÕt:

35
“Phong vÞ thi ca vïng t¶ ng¹n Tr−êng Giang thêi §«ng TÊn rÊt thÞnh hµnh ng«n luËn
cña §¹o gia, Qu¸ch Ph¸c riªng m×nh cã ®−îc sù biÕn ho¸ linh ho¹t.” (Giang t¶ phong vÞ,
thÞnh §¹o gia chi ng«n, Qu¸ch Ph¸c cö kú linh biÕn.)
17. Th¸i ®é cña Qu¸ch Ph¸c trong sù kiÖn V−¬ng §«n m−u ph¶n, ®· thÓ hiÖn râ
khÝ tiÕt cña «ng. Thiªn Qu¸ch Ph¸c truyÖn s¸ch TÊn th− chÐp: khi V−¬ng §«n s¾p lµm
ph¶n, ¤n KiÒu, D÷u L−îng xin Qu¸ch Ph¸c bãi mét quÎ, Qu¸ch Ph¸c trÇm ng©m kh«ng
®¸p. ¤n KiÒu vµ D÷u L−îng l¹i nhê Qu¸ch Ph¸c bãi viÖc lµnh d÷ cho b¶n th©n m×nh,
Qu¸ch Ph¸c nãi: “®¹i c¸t”, trªn thùc tÕ lµ ¸m chØ ¤n KiÒu vµ D÷u L−îng ¾t sÏ thµnh
c«ng. ¤n KiÒu vµ D÷u L−îng v× thÕ ®−îc cæ vò, dèc søc khuyªn Minh §Õ th¶o ph¹t
V−¬ng §«n. Khi V−¬ng §«n s¾p cö binh, còng nhê Qu¸ch Ph¸c xem bãi, Qu¸ch Ph¸c
nãi: “kh«ng thµnh c«ng.” V−¬ng §«n bÊt m·n, l¹i sai Qu¸ch Ph¸c xem bãi thä mÖnh
cña m×nh, Qu¸ch Ph¸c nãi: “theo quÎ bãi, Minh c«ng nÕu khëi sù ¾t sÏ gÆp häa mµ thä
mÖnh ch¼ng ®−îc dµi l©u. NÕu ®ãng gi÷ ë Vò X−¬ng th× tuæi thä kh«ng biÕt thÕ nµo.”
V−¬ng §«n nghe xong næi xung: “Khanh thä bao l©u?” Qu¸ch Ph¸c nãi: “MÖnh hÕt
trong ngµy h«m nay.” V−¬ng §«n nghe ®Õn ®ã, næi giËn l«i ®×nh, bÌn giÕt Qu¸ch Ph¸c.
Trong sù kiÖn liªn quan ®Õn an nguy cña quèc gia vµ sèng chÕt cña c¸ nh©n, tuy xuÊt
hiÖn víi t− c¸ch thuËt sÜ bãi to¸n, nh−ng Qu¸ch Ph¸c vÉn biÓu hiÖn tinh thÇn “s¸t th©n
thµnh nh©n, x¶ sinh thñ nghÜa” cña Nho gia, ®iÒu ®ã lµ kh¸c biÖt hoµn toµn víi t− t−ëng
b¶o th©n tr¸nh häa cña §¹o gia.
18. V−¬ng Hy Chi (303 - 361), tù lµ DËt ThiÕu, ng−êi ë L©m Ng©n, huyÖn Lang
Tµ (nay thuéc tØnh S¬n §«ng), sèng ë S¬n ¢m, Cèi Kª (nay ë huyÖn ThiÖu H−ng, tØnh
ChiÕt Giang). Lµ ch¸u cña quan T− ®å V−¬ng §¹o. Lµm quan ®Õn chøc H÷u qu©n
T−íng qu©n, Cèi Kª Néi sö, ng−êi ®êi gäi «ng lµ “V−¬ng H÷u qu©n”. ¤ng giái th− ph¸p,
lóc trÎ theo häc VÖ phu nh©n, sau biÕn ®æi s¬ häc, th¶o th− häc Tr−¬ng Chi, kh¶i th−
häc Chung Diªu, ®ång thêi tiÕp thu së tr−êng cña mäi nhµ, s¸ng t¹o nªn phong c¸ch cña
b¶n th©n m×nh, ®êi sau t«n «ng lµ “Th− th¸nh” («ng th¸nh cña th− ph¸p). TÊn th− cã
truyÖn vÒ «ng.
19. S¸ch Thñy kinh chó, quyÓn 40 phÇn ChiÕt Giang thñy chó nãi: “S«ng ChiÕt
Giang ch¶y vÒ ®«ng th× hîp víi khe Lan Khª thµnh hå, phÝa nam hå cã nói Thiªn Trô,
cöa hå cã ®×nh gäi lµ Lan §×nh, còng gäi lµ Lan Th−îng Lý, Th¸i thó V−¬ng Hy Chi,
anh em T¹ An mÊy lÇn qua ®©y x©y dùng ®×nh nµy.” (ChiÕt Giang hùu ®«ng d÷ Lan Khª
hîp, hå nam h÷u Thiªn Trô s¬n, hå khÈu h÷u ®×nh, hiÖu viÕt Lan §×nh, diÖc viÕt Lan
Th−îng Lý, Th¸i thó V−¬ng Hy Chi, T¹ An huynh ®Ö sæ v·ng t¹o yªn.) S¸ch ThiÖu H−ng
phñ chÝ cho biÕt, héi Lan §×nh diÔn ra ë nói Lan Chö, nói nµy “n»m c¸ch nói S¬n ¢m
27 dÆm vÒ phÝa t©y nam, tøc lµ ruéng trång lan cña C©u TiÔn ®−îc chÐp ë s¸ch ViÖt tuyÖt

36
th−, còng lµ n¬i tu hÔ cña V−¬ng Hy Chi.” (t¹i S¬n ©m t©y nam nhÞ thËp thÊt lý xø, tøc
ViÖt tuyÖt th− C©u TiÔn chñng lan chö ®iÒn, cËp V−¬ng Hy Chi tu hÔ xø.)
20. VÒ sè ng−êi tham gia héi Lan §×nh, thiªn XÝ tiÔn s¸ch ThÕ thuyÕt t©n ng÷ dÉn
s¸ch L©m hµ tù nãi cã 41 ng−êi, ch−a nãi cã bao gåm V−¬ng Hy Chi hay kh«ng. Mét sè
ng−êi ®êi Tèng nh− Thi Tó v.v so¹n Cèi Kª chÝ, quyÓn 10 trÝch dÉn Thiªn Ch−¬ng bi,
®· liÖt kª tªn cña 42 vÞ. Trong sè ng−êi ®−îc Tr−¬ng Ng¹n ViÔn cuèi ®êi §−êng liÖt kª
ë s¸ch Ph¸p th− yÕu lôc, quyÓn 3 cã Chi §én, ®©y lµ nh©n vËt kh«ng cã trong s¸ch
Thiªn Ch−¬ng bi, ch−a biÕt ai ®óng ai sai.
21. §©y dùa theo Thiªn Ch−¬ng bi.
22. Bµi tùa nµy V−¬ng Hy Chi viÕt trªn giÊy Tµm KiÓn (giÊy t»m), dïng bót l«ng
®u«i chuét, gåm 28 hµng, 324 ch÷, cã ch÷ kÐp, thÓ ch÷ rÊt kh¸c biÖt. VÒ Lan §×nh tËp
tù, ng−êi ®êi Tèng cho r»ng hai c©u “NhÊt tö sinh vi h− ®¶n, tÒ Bµnh Th−¬ng vi väng
t¸c” trong bµi tùa kh«ng ph¶i t− t−ëng cña V−¬ng Hy Chi, theo ®ã v¨n b¶n cña Lan
§×nh tËp tù vµ th− ph¸p ®Òu kh«ng ph¶i tr−íc t¸c cña V−¬ng Hy Chi. Qu¸ch M¹t Nh−îc
hÕt lßng ñng hé thuyÕt nµy. Th−¬ng Thõa Té th× tõ gi¸c ®é lÞch sö th− ph¸p chøng minh
Lan §×nh tËp tù kh«ng ph¶i lµ ngôy t¹o. VÒ nh÷ng ý kiÕn tranh luËn nµy, cã thÓ tham
kh¶o cuèn Lan §×nh kh¶o cña Tang ThÕ X−¬ng ng−êi ®êi Tèng vµ cuèn Lan §×nh luËn
biÖn cña V¨n VËt xuÊt b¶n x·.
23. VÒ vÊn ®Ò “HuyÒn ThÝch hîp l−u”, cã thÓ xem cuèn Ngôy TÊn HuyÒn häc
luËn c¶o cña Thang Dông §ång [trong bé Thang Dông §ång häc thuËt luËn v¨n tËp,
Trung Hoa th− côc, xuÊt b¶n lÇn ®Çu n¨m 1983]; cuèn HuyÒn häc d÷ Ngôy TÊn sÜ nh©n
t©m th¸i (HuyÒn häc vµ t©m tr¹ng sÜ nh©n Ngôy TÊn) cña La T«ng C−êng, ChiÕt Giang
Nh©n D©n xuÊt b¶n x·, xuÊt b¶n lÇn ®Çu th¸ng 7/1991).
24. T«n X−íc (314 - 371), tù lµ H−ng C«ng, ng−êi Trung §«, Th¸i Nguyªn (nay
lµ B×nh Dao, tØnh S¬n T©y), nhµ ë Cèi Kª. Cßn trÎ ®· næi danh vÒ tµi n¨ng v¨n ch−¬ng,
Ban ®Çu lµm Ch−¬ng An lÖnh, råi chuyÓn sang lµm Th¸i thó VÜnh Gia, sau th¨ng ®Õn
§×nh óy khanh, LÜnh trø t¸c. Lµ t¸c gia tiªu biÓu cña th¬ HuyÒn ng«n ®êi §«ng TÊn.
Còng giái phó, c¸c bµi To¹i s¬ phó, Du Thiªn Thai s¬n phó cña «ng kh¸ næi tiÕng. Vèn
cã thi v¨n tËp, nay ®· mÊt. Ng−êi ®êi Minh thu thËp di v¨n, biªn so¹n thµnh T«n §×nh
óy tËp. S¸ch TÊn th− cã truyÖn vÒ «ng.
Høa Tu©n (n¨m sinh, n¨m mÊt kh«ng râ), tù lµ HuyÒn §é, ng−êi Cao D−¬ng (nay
lµ huyÖn L·i, tØnh Hµ B¾c). Phñ T− ®å vêi vµo lµm DuyÖn thuéc (chøc quan phã gióp
viÖc – ND), «ng kh«ng ®Õn nhËn. Tõng lµm ®¹o sÜ, ë Èn t¹i VÜnh H−ng (nay lµ huyÖn
Tiªu S¬n, tØnh ChiÕt Giang), sau mÊt sím. Høa Tu©n giái th¬ ngò ng«n, cïng T«n X−íc
lµ hai nhµ th¬ HuyÒn ng«n næi tiÕng thêi §«ng TÊn. Vèn cã thi v¨n tËp, ®· mÊt. Nay cßn

37
mÊy bµi th¬, phÇn nhiÒu ë d¹ng tµn khuyÕt. Sù tÝch vÒ «ng cã thÓ xem c¸c s¸ch TÊn th−,
ThÕ thuyÕt t©n ng÷ v.v.
25. lÊy Ph¸p Hé phèi hîp víi S¬n §µo, lÊy B¹ch Ph¸p Tæ phèi hîp víi Kª Khang,
lÊy Ph¸p ThÆng phèi hîp víi V−¬ng Nhung, lÊy Tróc §¹o TiÒm phèi hîp víi L−u Linh,
lÊy Chi §én phèi hîp víi H−íng Tó, lÊy Vu Ph¸p Lan phèi hîp víi NguyÔn TÞch, lÊy
Vu §¹o To¹i phèi hîp víi NguyÔn Hµm.
26. Xin xem ch−¬ng ba Th¬ HuyÒn ng«n cÇn ph¶i cã sù ®¸nh gi¸ hai chiÒu,
thuéc phÇn thø t¸m Th¬ §«ng TÊn dÉn nhËp nhiÒu nghÜa lý HuyÒn häc trong cuèn s¸ch
Trung Quèc trung cæ thi ca sö cña V−¬ng Chung L¨ng, Giang T« Gi¸o Dôc xuÊt b¶n x·,
b¶n lÇn ®Çu th¸ng 5/1988.

Ph¹m ¸nh Sao - Phïng Minh HiÕu dÞch

38