İsmet İnönü CUMHURİYETİN İLK YILLARI 2

smet nn'nn Hatralar CUMHURYETN LK YILLARI II (1923-1938) Dizgi - Bask - Yaymlayan: Yenign Haber Ajans Basn ve Yaynclk A..
Kasm 1998 smet nn'nn Hatralar CUMHURYETN LK YILLARI II (1923-1938) SMET NN CGAZETESNN OKURLARINA ARMAANIDIR. CUMHURYETN LK YILLARI (1923-1938) (KTSAD MESELELER ve ASAY ATATRK'LE TARTIMALAR) NDEKLER KTSAD MESELELER ve ASAY HTYALARI TEMN ETMEK Asayisizlik Devam Ediyordu 15 Memlekette Fiziksel Btnlk Yoktu Mali Kaynak Bulmak Gerekiyordu Vergi Meselesi 18 Kredi htiyac 20 Bizimle 15 Sene Uratlar 21 Aylklarn Vaktinde denmesi 23 Reji daresi 24 Mddetleri Dolmu mtiyazlar 25 Demiryolu Politikamz 26 Demiryolunu Kendimiz Yaptk 27 Adam Sarf Ettiini Mutlaka Alyordu ASAY MESELES Devletiliimiz Kendiliinden Dodu Her Yl Tekrar Eden ekavet 31 Asiler mha Ediliyor 32 ran Snr 33 ehinah'n Derdi 34 Dou Asayiinin Mahiyeti 35 Demiryolu Gelince 36 Ekonomik Tesirler 37 Suriye Hududu Meselesi 38 Koruma Tedbirleri Yoktu 39 Asayisizliin Tam Tehisi 40 Cumhuriyetin Sildii Zihniyet 41 Temizleme 43 DEVLET OLARAK GLENDK
16 17
28 31
www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.
Toprak Davas 45 ktisadi Buhrana Kar Tedbirler 46 Kliring Usul 46 Fabrikalar Kuruluyor 47 Bu Teebbs Lzumluydu 49 Mzakereler kmaza Giriyor 49 mknlar Kaybetmezdik 50 Planl Kalknma ve stikraz 51 Bankas'nn Kuruluu 52 ATATRK'LE TARTIMALARIMIZ YILLARIN YORGUNLUU Hatay Meselesi 57 talya ile Mnasebetler 61 iftlik Olay 63 BAVEKLLKTEN AYRILDIM Karar Atatrk ile Verdik 71 Stadyum Olay 71 ankaya'da Sofrada Grlenler 72 alma Glkleri 74 Atatrk'e Minnettarlm Sylyorum 77 Salih Bozok'un Sorusu 79 Stadyumda Neler Oldu? 79 ankaya'da Varlan Karar 82 Bykeli olacam Havadisi 83 Dolmabahe Saray'nda Misafir Kalyorum 84 Mektuplar 85 EKLER Ek 1: Ankara'nn Bakent Olmas in Verilen nerge 91 Ek 2: nn'nn Kurduu lk Cumhuriyet Hkmeti 92 Ek 3: ''Hilafetin lgasna ve Hanedan- Osmaninin Trkiye Memaliki Haricine kartlmasna Dair Urfa Mebusu eyh Saffet Efendi ile Elli Refikinin Teklif-i Kanunisi'' 94 Ek 4: ''er'iye ve Evkaf ve Erknharbiye Vekletlerinin lgasna Dair Siirt Mebusu Halil Hulki Efendi'yle Elli Refikinin Teklif-i Kanunisi'' 96 Ek 5: zmir Suikast Nedeniyle Tutuklanan ve Aslan Milletvekilleri 99 Ek 6: nn'nn El Yazsyla Ksa Bir Dnemi Kapsayan Anlar 100
KTSAD MESELELER ve ASAY HTYALARI TEMN ETMEK Asayisizlik Devam Ediyordu Lozan Muahedesinin tasdikinden sonra meydana gelen Trkiye'yi, btn ihtiya dallar ve meseleleri ile gz nnde canlandrmak gtr. Bu devirde ilk uratmz mesele cumhuriyetin
kurulmas ve Ankara'da hkmetin devaml olarak yerlemesinin temini olmutur. Bu geitten gemek 1923-1925 senelerini ald ve bir taraftan hkmet merkezi tartmas devam ederken, dier taraftan cumhuriyete kar ilk tepkiler 1923'te kendisini gsterdi. Memleket, stanbul ile her tarafla bir btnlk haline girdikten sonra, senelerden beri biriken fikir ve arzular btn iddetiyle ortaya kt. Birlik salanmtr, devlet merkezi Ankara olamaz, Anadolu iinde bulunamaz, geleneksel idare tarzmz tekrar stanbul'da balayp gelimek lazmdr gr siyasi hayatmza ve akl banda, tecrbeli, aydn dediimiz tabakalarmza hkmetmitir. Basn ile devlet adamlar ile, btn bu evreler, her trl kolayl ve pratik ihtiyalar deerlendiren zihniyetle tekrar stanbul'a dnmek fikrini savunuyorlard. Atatrk buna mukavemet etti ve milli hkmet imdiye kadar muharebe esnasnda takip ettii ve alt istikamete sadk kalarak Anadolu'da yerlemek iin glkleri yenmeye balad. 1925'te bu mesele, arl ve gl ok hafiflemi olarak, nemini kaybetmi bir hale gelmiti. Biz, Anadolu'da devleti idare etmeye alanlar, kesin olarak Ankara'da kalp devletin ihtiyalarn temin etmeye mecbur olduumuz ve buna muktedir bulunduumuz kanaatindeydik. Fakat 1923 Trkiyesi'nin idaresini elimize aldmz zaman, bugn de arzu edilecei gibi senelere amil ve her meseleyi kapsayan bir geni plan hazrlanm ve sistematik bir surette tatbik edilmi deildir. Ne kadar eksik farzolunursa olunursun, gerek budur. Meseleler, nemleri ve etkileri orannda kendilerini birer birer hallettirmiler ve halk, ihtiya iinde rpnan bir idareye yaplacak ileri birer birer gstererek kabul ettirmitir. Memlekette Fiziksel Btnlk Yoktu inde bulunduumuz meseleler dediimiz zaman, bunlarn hepsini bir anda saymaya imkn yoktur. En bata, bir defa, memleket fiziksel bir btnlk iinde deildi. Her tarafn birbiri ile irtibatl (balantl) olduu bir btnlk yoktu. Her mevsimde memleketin iinde dolaamyorduk. Daha muharebe zamannda bir irtibatszlk ok insann zihnini ve hayalini aciz brakan glkler gstermiti. Demiryolu yaplmadan memleketin ne emniyetinin, ne idaresinin btnln salayamayacamz kanaati sarslmaz bir haldeydi. Nihayet memleketin en mamur yerlerinin byk bir ksm harap olmu bulunuyordu. Bir dier mhim mesele, asayi meselesi idi. Cumhuriyet idaresi daha henz kurulduu esnada, iinde bulunulan meseleler etrafyla grlrken arkta isyan patlad. syan anlattm. 1925 vukuat memleketin dou ksmnda tarihten gelen byk asayi meselesini bir defa daha canlandrd. Asayi meselesi, douda eyh Sait syan ve onun tahrik ettii askeri hareketlerle byk lde kapanm gibi grnr. Fakat aslnda, douda asayi meselesi daha senelerce byk lde askeri hareketlere ihtiya gsterir bir ekilde devam etmitir. Asayi meselesinin douya ait olan bu ksmnn dnda, Orta Anadolu'da da, Bat Anadolu'da da dalarda emniyeti ihlal etme hareketleri ve yol kesmeler, allm tabiriyle ekavet dediimiz ekyalk eklinde her tarafta devam ediyordu. Asayisizliin bir de bu taraf vard. Memleket idaresinde, ehirlerde ve kasabalarda olduu gibi, yollarda ve dalarda, her tarafta huzuru ve emniyeti tesis etmek Orta Anadolu iin, Garbi Anadolu iin nemli meseleydi. Bunun ls dnda ve daha tesinde, douda, ayrca daryla irtibat olan ve askeri hareketleri icabettiren bir asayi meselesi devam etti. Mali Kaynak Bulmak Gerekiyordu Btn bu meselelerin stnde, memleket idaresi iin mali kaynak bulmak ve intizaml bir hazine kurmak gerekiyordu. Devletin henz bir Merkez Bankas bile olmad bir zamanda, bu ihtiyac karlamaya ve devlet bankasn kurmaya almak bizim balca meselelerimizdendi. Derhal gz nnde canlanabilir ki, bugnk anlaymzla baktmz zaman, bu meselelerin her biri insann btn melekesini, btn almasn kapsayacak kadar umull birer dev meselelerdir. Bunlar ameli bir ekilde birer birer anlatmaya alacam. Vergi Meselesi Harpten yeni kmz ve harp esnasnda vatandan varln yzde 40'a kadar seferber etmiiz. Yani vatandan varlnn yzde 40'n ordu hizmetine almz ve bunu onlara kar bor olarak yklenmiiz. Bir taraftan bu borcu sratle demeye alyor, te taraftan yeni hkmetin maliye
ihtiyalarn tanzim etmeye urayoruz. lk i nmze vergi olarak kt. O zamana kadar Trkiye, vergi verir devletler listesine ancak katlabilmi ve bu listenin sonunda yer almtr. Maliye vekillerimiz ihtiyac vatandaa anlatarak cesaretle vergi almaya baladlar. Vergi almaya balamak, tabii, hkmetleri vatandaa kar manen gle sevk eden balca konudur. Bununla beraber vergileri koymakta, vatandalarmzdan glk ekmedik. Milli Mcadele esnasnda, zellikle Byk Millet Meclisi Hkmeti kurulmadan evvel, Kuvayi Milliye'nin hem cephede hareketi salamak, hem hareketin icap ettirdii btn meseleleri halletmek iin, yardm eklinde halktan vergi alma usul, ksa mddet zarfnda vatandan ok yorulduu bir mesele haline gelmiti. Her ihtiya gren kumandann veya cephe bakannn vatandalara ayr ayr istedii kadar vergi tarh etmesi yerine, bir merkezi hazine ve maliye idaresinin, vergi eklinde vatandalar vazifeye davet etmesi nimetlerin en by gibi karlanyordu. Vergi almaya ve maliyeyi tanzim etmeye alrken, bunun ihtiyaca kfi olmas balbana bir meseleydi. Yz milyonluk, yz yirmi milyonluk btelerle harap bir memleketin ihyas ve tasavvur ettii yeni byk ihtiyalarn karlanmas iin, hkmet toplantlarnda vekillerin birbirleri ile nasl bir tartma iinde bteyi paylamaya uratklarn heyecanla hatrlarm. lk btelerimizin hemen hepsini muvazeneli olarak yapmaya alrdk ve her seferinde de, bteyi baladktan sonra, muvazene yle dursun, muvazene dna kmak iin akln tasavvur edemeyecei btn marifetleri gstererek tatbik etmeye alrdk. Mesela hibir bte, gsterildii gibi son kuruuna kadar tamamyla denemez ve sarf olunamazd. Her btenin bir tabii tasarruf snr vardr. Bu, neredense, idare adamlarmzn zihnine yerlemiti. Her bte kapandktan sonra, yeni ihtiyalar kt m, daha Meclise sevk olunurken bunun yzde 10'unu sarf olan tahsisatn karl olarak imdiden harcayabiliriz gibi bir kanaatle bte tabii bir ekilde iirilmeye balard. Yz milyon olmusa, demek ki, yz on milyonu ferah ferah idare ederiz denirdi. Bu usul iki seneye varmadan, ilk senede mahzurlarn gsterdi. Sene nihayetine kadar tahsisatn sarf olunmas yle dursun, bir defa istediiniz varidat tamamyla alamyorsunuz. Ve sarf edilmek iin de, ihtiyatan rpnan bir memlekette her trl gayret gsteriliyor. Hlasa, ilk bte tatbikatlarndan sonra, nihayet btenin ak verdii, bu bte ile idare olunamayaca bir gerek olarak meydana kt. Daha bu yl dolmadan, yeni tahsisat almak yerine, mevcut tahsisattan bir ksmn sarf etmemek iin zorlamaya ve tedbir almaya balardk. Muvazeneyi salamaya ve aktan masraf etmemeyi temin etmeye mecburduk. nk bir ak hasl oldu mu, bunu karlayacak hibir kaynak, hibir veresiye yolu yoktu. Evvelce bu durumla ilgili bir mesele anlatmtm. Burada hatrlatacam. Kredi htiyac Bir ara tediye (deme) glklerini karlamak, hazinenin normal tediyelerini mevsimlere uyarak aksatmadan yapabilmek iin 3-5 milyon liralk bir kredi salamaya ihtiya grlmt. Bunu Osmanl Bankas ile grmek lzumunu duyduk. Bankann verdii cevap u oldu: Bu bir istikrazdr, istikraz muamelesi olarak grp kararlatrmak lazmdr, Trkiye'nin darya olan eski borlarn da bu esnada dikkate almak icap eder. Bunu haber alr almaz ihtiyacmz bakmndan d leme mit verici bir durum yaratmamak iin temas hemen orada kestirmitim. Mali ve iktisadi iler iin dardan hibir yardm gremeyeceimiz kanaati bize hkimdi. Bunu bilerek, kendi mali politikamz tanzim etmeye alyorduk. Bat devletlerinin Ankara'daki bykelileri gelip grtkleri zaman bana ak olarak sylerlerdi: Tabii bir istikraz dnmyorsunuz, ama ihtiyalarnz karlamak iin isterseniz size uzman gnderebiliriz. Bunlar size ihtiyalarnz syleyebilirler. Size akl verebilirler. Nezaketle ve cmertlikle byle derlerdi. Kendileri ile glerek konuurduk: ''Evet dardan bir ey mit etmiyoruz. Dorudur. Niin mit etmediimizi bilirsiniz,'' derdim. Ve sz kesilirdi. Bundan dolay birbirimize dargnlmz da yoktu. Mesela ngiliz Sefiri George Clark'n bir konuma esnasnda bana byle sylediini hatrlarm. htiyacmz gsterecekler, nasl hallolunacan syleyecekler. Ne kadar istersek mtehasss verecekler. Dostane, byle yardm edecekler. Bizimle 15 Sene Uratlar
1929'a kadar biz darya kar iktisadi ve mali bakmdan mnasebetlerimiz hakiki olarak kesilmi durumda bulunuyorduk. Bu artlar iinde harap memleketimiz imar olunabilmi, mali ve ticari denge muhafaza olunarak memeleket idare edilebilmitir. Bte ak verecek, idare edemeyeceiz, bor almaya mecbur olacaz, nemli ilerimizi yapamayacaz... Bu mefhumlar hibirimizin kafasnda yoktu. Skntlar devletin tabii skntlardr, bunlarn hepsinin aresi bizim elimizdedir, diye dnyorduk. Gerekten biz her sene dertlerimizden bir ksmnn aresini buluyorduk. Bte andaki mahzurlar bildiimiz ve bundan sakndmz kadar, ticaret muvazenesindeki (dengesindeki) an ehemmiyetini de pek gzel kavramtk. lk seneler, vakit vakit, gerek para deerinde uradmz dalgalanmalardan, gerek ticaret muvazenesinde ektiimiz glklerden, iktisadi sebep aramaktan ziyade siyasi sebep aramaya meylimiz vard. Zannederdik ki, paramzn deerini mahsus dryorlar. Zannederdik ki, ticaret muvazenesini bozmak ve dengeyi salamamak iin memleket aleyhine kurulmu tertipler ve siyasi anlamalar vardr. Onlar iletmektedirler. Byle yar sakat, yar ifratl tahminler iinde idare ederken, btenin ve d ticaretin muvazenesini korumaya urayorduk ve muvaffak oluyorduk. Tahminlerimizde ifrata katmz sylerken, tabii bunun bir ksmnn da gerek olduunu belirtmeliyim. undan dolay gerek: Bu kadar byk ihtiyalar var. Yabanc sermayeyi, bor almay bir mali muamele olarak yapmak istiyorlar. Yama yok. Bunu yapamayz. imdiye kadar imparatorlukla nasl yapmsak, bundan sonra da yle yaparz. Bunlar, imtiyazlarla, zel istifade blgeleri ile aramzda kararlatrlarak hallolunabilecek meselelerdir. Yoksa yle sizin zannettiiniz gibi bir mali muamele eklinde, safiyane, paray getirir size veririz, tabii bir kazan muamelesidir, bir alveri iidir, o hudut dahilinde kalrz. te bunu yapmayz, diyorlard. Ve yapmadlar. Bunu yapmamak iin de on be sene uratlar. Demek ki, bu mddet iinde mali ve iktisadi bakmdan kendi kendimize yetmeye altk, darlk iinde kalarak ihtiyalarmz karlayabilmek uruna, harp meydannda kazanlm olan kymetleri bu uurda heba etmedik. Bunlarn hepsinden tam bir kanaatle kurtulmuuzdur. Bir defa Lozan Muahedesi'nin, vadeye balanm olup, mddetleri 1929 nihayetinde dolacak olan iktisadi hkmlerini dnelim. Muahedeyi imzalayan devletler bu mddetler dolduu zaman mevzubahis hkmlerin kaldrlamayacana kani idiler. htiya bizi icbar edecek, yeni mzakereler alacak ve o yeni mzakereler yeni artlarla karmza birtakm yeni muahedeler karacak. Bu mitteydiler. Ahdi olan bu hkmler 1929'a kadar srd ve biz takip ettiimiz mali ve iktisadi politika sayesinde bunlardan kurtulduk. Ondan sonraki zamanlarda, artk tecrbe ve kudret kazanm olarak bilinli bir vaziyette bulunuyorduk. Bizim, mali ve iktisadi alanda kendi kaynaklarmzla ba baa kalmamz, askeri ve iktisadi ihtiyalarmz kendi imknlarmzla gerekletirmek mecburiyetimiz, kinci Dnya Harbi'nin iaretleri ufukta belirinceye kadar devam etmitir. Bu 1933-34'e kadar sren bir abadr. Demek 11-12 sene uratktan sonra, bizim ispat ettiimiz devlet kudreti ve bnye salaml karsnda btn bu mlahazalar artk tarihe karm ve gemitir. Bunlar, yeni iktisadi artlarda, yeni ekillerle tekrar meydana kmtr. Bilmek lazm ki, strar ve ihtiya zaman gelen yardm, en yakn dostundan geldii zaman bile bedava gelmez. Hal iin ve ati iin birtakm kaytlar da beraber tar. Bunu bilmeyen adam bizde devlet mesuliyetini tayamaz. Aylklarn Vaktinde denmesi Mali meselelerden bahsederken, esasl bir devlet vazifesi olarak, maalarn vaktinde denmesi hususuna temas etmek isterim. Bizim genliimizden beri devlet aylklarnn yle her ay nihayetinde verilmesi tabii bir imi gibi zihinlere yerlemiti. Hep byle olmutur ve byle dnmzdr. Aylk ay nihayetinde verilir, bor vaktinde denir, biz bunu cumhuriyette kurmaya altk. En evvel aylk hususunda muvaffak olduk. Bunu bilhassa ben, Abdlhalik Renda'nn anlayna borluyum. Abdlhalik Renda, imparatorlukla Trkiye Cumhuriyeti arasndaki balca fark, borlar, bilhassa aylk borlar zamannda, muntazaman demekte bulurdu. Bunu mesele olarak almt. O vekaletten ayrld zaman, bu kanaat az ok bozuldu. Tekrar geldikten sonra det olarak, anane olarak yerletirdi. mparatorluk zamanndaki bu hastalk imdi yeniden tryor. Reji daresi
Memur aylklarnn zamannda denmesi iini yoluna soktuktan sonra, dier devlet borlarn da vadesinde ve intizam iinde demeye altk. Bunlarn dnda ekonomik ihtiyalar, askeri ihtiyalar maliyeyi zorlayan nemli meselelerdi. Kabul etmek lazm ki, o zaman bu ihtiyalar imdikine nispetle ok daha sade idi. Yani ok daha az masrafl saylrd. Yalnz askeri masraflar, o zaman, kendi bnyemize gre ok idi. Fakat bugnklerle kyas edilirse basit grnr. imdi bsbtn mulak ve ok etin bir vaziyet hasl olmutur. Her yeni zaman, mali ve iktisadi konularda daha aydnlk olarak, daha kolay olarak gelmiyor; daha kark ve daha g olarak geliyor. darelerimizde bu kanaat n safta tutulursa skntlara uramamz ihtimali daha azalr. Cumhuriyetin ilk yllarnda mali meselelerde kendi imknlarmzn iinde kalmann glklerinden bahsetmitim. Gelir salayacak her imkn zorlarken ttn meselesi ve dolaysyla reji idaresi ele alnmtr. Reji idaresinin kaldrlmasn birinci derecede gelir olarak dndk. Reji kaldrld zaman komularmzda olduu gibi, bizde de ttnn serbest bir endstri olarak braklmas dnlmtr. Byle bir fikir cereyan o gnlerde bizde de hasl oldu. Uzun boylu tartldktan sonra, ekilmi olan yabanc reji irketi yerine, devlet elinde ttn inhisar yaplmasna karar verilmitir. Bu suretle ilk gnden itibaren, hem devlet varidat (geliri) olarak bir salam kaynak ele gemiti, hem de reji ttn iletmesinin kaakla kar himayesi iin zel polis kuvvetleri kurmak gibi bir kabus vatandan zerinden kalkmt. Yani ayn zamanda ondan da kurtuluyorduk. Yine ok nemli bir mesele de ttnn dardaki deerini muhafaza edebilmekti. Bunun iin ttnn cinsini ve onda aranan vasflar korumak, daimi olarak devlet kontrolne ihtiya gsteriyordu. Bu kayg ve bu fikir, idareye hkim olmutur. Mddetleri Dolmu mtiyazlar Reji idaresinin kaldrlmas tabii bir muamele olarak yapld. stanbul'da elektrik, tramvay, tnel gibi yabanc irketler tarafndan kurulmu iletmelerle, Anadolu'daki dier iletmeler kamulatrlrken, yani bunlar devlet eline, belediye eline almak iin tasfiye yaplrken tabii yollar tutulmutur. Mddetleri dolmu imtiyazlar bize intikal etmitir. Kalmak isteyenlere, haklar ne ise onlarn denmesine allmtr. Bu umumi tasfiyeler arasnda reji idaresinin devlet eline gemesinin, dier irketlerden ve imtiyazlardan farkl bir glk gsterdiini hatrlamyorum. Kendi telakkimize gre, o zamanlarda karsnda bulunduumuz memleket meselelerinin banda demiryolu meselesi vard. Btn dnyada otomobilin byk lde ulam ihtiyacn yapabilecei henz tecrbe edilmiti. Demiryolu askeri ve sosyal ihtiyacn belkemiini tekil ediyordu. Yalnz bizim zentilerimize ve hayalimize hudut olmad. Demiryolu yapmay politika olarak tespit edip yrtmeye baladktan sonra, bizde, byk ihtiyalarn hepsini bu ekilde bir hal tarzna balamak mit ve tasavvuru uyand. Demiryolu Politikamz Demiryolu meselesi bize u ekilde grnd: Her sene devlet btesinden, ne kadar mtevaz olursa olsun, bir tahsisat ayrarak, memleketi bir ucundan br ucuna kadar yldan yla ilerleyen bir demiryolu ebekesine kavuturmak mmkndr. Tam bir inanla ilk btede buna baladk. Hatta Milli Mcadele esnasndaki daha mtevaz bte ile bile, Ankara'dan Sakarya boyuna kadar demiryolunu ilerletmeye gayret etmitik. Harpten sonra demiryolu yapabilmek iin her areye bavurmaya baladk. Demiryolu inaatna karar verdiimiz zaman Anadolu demiryollarnn imtiyaz mddeti bitmitir, hat devlete intikal etmitir, noktasndan hareket ederek, devletletirmek istiyorduk. Kumpanya buna kar itiraz etti, dava at. Bununla urayoruz. zmir hatt gibi Garbi Anadolu'daki hatlarn ilerlemesini ve gelimesini salamay da temin etmek iin are aramaya baladk. Bu hatlar yapm olan yabanc irketlere yardm etmeyi dnmyoruz. Yalnz evvelce yaplm olanlar ilerletmek ve bizzat yeni inaat yapmak iin are aryoruz. Bizim bu politikamz anlayan irketlerin hepsi bize yeni demiryollarn yapmak iin mracaat ettiler. Demiryolunu Kendimiz Yaptk Yabanc irketler, demiryolu yapmak iin mzakereye hazr olduklarn sylediler. Bunu biz iyi niyetle karladk. Ne vasta ile olursa olsun, demiryolu yaptrmak istiyorduk. Dardan irket bulur, yaptrabilirsek yeni artlara gre borlanarak bunlar salayacaktk. Fakat, irketlerin hepsi,
bizimle mzakereye baladklar zaman, her meselenin nnde bir esasn hallolunmasn istediler. Hallolunacak husus, mevcut demiryollarnn durumu idi. Bize soruyorlard: ''Mevcut demiryollarn alacak msnz?'' Alacaz, diye cevap veriyorduk. ''Evvelce yaptklarmz alacaksnz. Yeni demiryollar yapmak iin bizden istikraz gibi bir muameleyi nasl dnyorsunuz?'' diyorlard. Onlara unu anlatmak istiyorduk: ''Biz normal artlarla bor alacaz, demiryollarn yaptracaz ve borcumuzu deyeceiz. Nitekim eski demiryollarn da, mddetleri bitmemise, bedelleri deyerek almay dnyoruz.'' ok saf bir dnceyle bunlar sylemek ve ikna etmeye almak, bizim zihniyetimize gre, yeniden istikraz yapmak istediimiz irketlere kar ok tabii bir hareketti. Onlar da nazikane cevap veriyorlard: ''Bunlarn ikisi bir araya smaz. Yeni hatlar inas iin bizden istikraz yapmak istiyorsanz, eski hatlarn alnmasndan vazgemeniz lazmdr'' diyorlard. artlarn bu nemli ve bizim tasavvurumuzu aan lleri karsnda, biz de ksa kesiyor ve yapamayz, diyorduk. Bu muzakereler esnasnda, o halde biz kendi kaynaklarmz ve kendi vastalarmzla yapmaya alacaz, dediimiz zaman hayretle gzlerini ap bize bakyorlard. Ve iimizdeki tecrbeli siyaset adamlar, aklmzn muvazenesi (dengesi) yerinde olup olmadn ara sra yoklamaya alrlard. Demiryolu zerindeki mnakaa ksa srd. Harpten ok kararl km olduumuz ve memleketin btnln buna bal grdmz iin iin peini brakmadk. Ve hakikaten demiryollarmz kendi mhendislerimizle, darya borlanmadan yaptk. Adam, Sarf Ettiini Mutlaka Alyordu Malatya hatt iin, sve ve Danimarka, muhtelit bir irketle mukavele yapmtk. irket sermayesiyle gelip hatta balayacak ve biz bundan istifade edeceiz. e bu mitle baladk. Bir-iki senelik almadan sonra grdk ve anladk ki, adam bu sene sarf ettiini gelecek sene iinde mutlaka bizden alyor. Hi devaml bir bor brakmakszn, irketin yapt masraf deyerek yeni hattn inasna devam ediyorduk. Byle bir mekanizma iinde, yine kendi paramz ve yksek bir mhendis heyetinin kudreti ile iimizi yrtyorduk. Bu hatta alan mhendislerimiz, hibir yabanc mhendisin bulunmad istikametlerde kendi balarna hatlar yapacak hale gelmilerdi. Mhendislerimiz, ilk tecrbeleri kazandktan sonra, zamanla daha iyi eserler vcuda getiriyorlard. Erzincan'a kadar olan demiryolu, demiryolu inaatnda hakikaten en arzal istikametlerden biridir ve kmilen Trk mhendislerinin eseridir. Darlk ve d lemle her trl mali mnasebetin kesik olduu bir bekleme devrinde, Ankara'dan kalkm, Svas'a gitmitik. 1930'da ben, Svas demiryolunun a nutkunu sylemitim. Ulukla'dan iki tarafl olarak Akdeniz'le Karadeniz'i birbirine balayacak inaat devam ediyordu. 1930'dan sonra Erzurum istikametinde ilerledik. En nihayet Sarkam civarna varm olarak iktidar devrettik. Biz, zannederim Horasan istasyonunda kalmtk. Bizden sonra Horasan'dan Sarkam'a kmak be sene srmtr.
ASAY MESELELER Devletiliimiz Kendiliinden Dodu Demiryolu inasna baladktan sonra bu sefer her sene, bte balanrken, tabii olan devlet hizmetleri dnda, byk ihtiyalardan yeni olarak hangisini ele almaya balayacaz, bunu mzakere ederdik. Bir yerde behemahal iletilmesi lazm olan bir orman var. Bir yerde behemahal sulamak iin bir ova veya bir suyu gemek zere yaplacak bir kpr var. Byle enfrastrktr tesislerden ve nihayet Ankara'da hkmet olarak yerleebilmek iin ne gibi ihtiyalar varsa bunlardan birini ele alyorduk. Kltr davas iin nasl yeni bir hamle yapmak lazmdr? Bunlar
bizim, her sene artan bir ciddiyet ve nispet dahilinde meselelerimiz haline gelmeye balad. Bu sylediklerimle, devletiliimizin nasl kendiliinden ve zorla doduunu ve faydal bir surette ilediini anlatm olduumu zannediyorum. imdi asayi meselelerine geiyorum ve dou asayii zerinde ayr bir aklama yapacam. Her Yl Tekrar Eden ekavet eyh Sait syan'ndan sonra douda her sene halk ayaklandrmak isteyen, yollar kesen bir siyasi ekavet (haydutluk) zuhur ederdi. Bunlar ran'da yerlemi olan hsan Nuri isminde bir adamn bakanlk ettii bir Krdistan hareketi yaratrd. Her sene hududu geer, kolaylkla Ar Dalar'nn zerine kar ve orada yerletikten sonra etrafa sarkntlk ederlerdi. O zaman Ar Dalar'nn yars bizde, yars ran hududu iindeydi. ran'dan gelerek topraklarmz zerinde cereyan eden bu hadiseler, ran ile ticari muvasalamza (ulammza) dokunduu gibi, siyasi mnasebetlerimizi de sarsyor ve douda daimi olarak asayii siyasi bir surette ihlal eden bir yuva bulunduu manasn tayordu. Bu hal 1932'ye kadar devam etti. Tecavz olduka, her seferinde, biz cepheden mukabil (kar) harekete giriir, sktrrz ve onlar ran'a geerler. ran Hkmetiyle bu meseleyi bir trl halledemeyiz. Ar Dalar'nn iki memleket arasnda yar yarya paylalm olmas, ran'da yuvalanm olan siyasi etelerin kolaylkla Trkiye iine sarkntlk edebilmelerine imkn veriyor. Nihayet buna bir son vermek lazm. Son vermek iin, mtecavizleri ran ilerine kadar takip ve yok etmekten baka are bulunamad. Salih Omurtak'n Kolordu Kumandan olarak bulunduu bir zamanda Ar Da zerinde geni bir harekt yapld. Asiler mha Ediliyor O sene, hazrlandktan sonra, yine cepheden harekt yapld gibi, ayrca, Ar Dalar'nn kuzeyinden ve gneyinden geerek ran iine girdik. Her zaman olduu gibi bu defa da yalnz cepheden harekt bekleyen asiler, Ar Dalar'nn iki yanndan dolaarak arkalarn kesmemiz zerine, imhaya uramlardr. Bu, ran ile aramzda ciddi bir mesele oldu. Senelerden beri aramzdaki mnasebetleri korumak ve asayii salamak iin karlkl iyi niyetle mzakereler devam ederken, ran'n da arzusu dnda oraya yerlemi olan eteler mnasebetlerimizi bozuyordu. Bizim son Ar harektmzdan sonra, bunu iki memleket siyasi yollardan soukkanllkla halletmek kararn verdi. Biz Ar civarnda fiili bir hudut tashihi yapm bulunuyorduk. Bunu ran'a kabul ettirerek, mukabilinde ranllara Kotur Boaz'nda baka bir arazi devretmek istiyorduk. Bu esas dahilinde alm olan mazakereler mspet bir ekilde neticelenerek, ihtilaf halledilmitir. Bu suretle arkta herhangi bir siyasi fikre atfolunabilecek asayi bozukluu kesin olarak bertaraf edilmi ve ran'la mnasebetimiz o zamandan itibaren hibir engele maruz kalmakszn tam bir emniyet zerine oturtulmutur. ran Snr ran ehinah Rza Pehlevi'nin Trkiye'yi ziyareti 1934'te olmutur. Bu ziyaret tarih bakmndan nemli hadiselerden biridir. Rza ah'a memleketimizde grmek istedii her yer, hatta genelkurmaydaki hazrlklar ve askeri tertipler gsterilmi, btn kaplar alm, tam bir dostluk emniyeti ifade edilmitir. Rahmetli ehinah, btn bu iyi dostluk abalarn ve muamelelerini tam deeri ile takdir etmitir. Aramzdaki bu iyi mnasebetler onun lmne kadar srm ve o mnasebetler bir yadigr olarak, bir hatra olarak her zaman iki memlekette yaamtr. Rza ah Pehlevi, Atatrk ile zmir'e gittikleri zaman ben de beraber bulundum. Sonra ehinah'n stanbul ziyaretinde yine beraberdim. stanbul'u gezdirdim. amlca Tepesi zerinden stanbul'u seyrettii zaman ok mtehasss olmutu. stanbul btn hametiyle, tarihi kudretiyle, gzlerimizin nne uzanm duruyordu. ehinah bu manzaradan son derece duyguland. Bunun zerine takdirlerini ve Trkiye iin gzel duygularn dostane bir ifadeyle bana anlatmaya balad. ehinah'n Derdi ehinah bana zel bir muhabbet de gstermiti. Onun mahrem dertlerinden birisi, o zaman hepimizin banda olan bir dertti. ahinah memleketini taassubun elinden kurtarmak ve ileri
gtrecek hamlelere ulatrmak iin neler yapmak lazm geldii zerinde tasavvurunu sylyor ve bana taassupla uramak iin nasl bir yol tutulmas lazm geldiini soruyordu. Bizim daha tecrbeli olduumuzu syleyerek, bana bu suali tevcih ettii zaman, kendisine unlar sylediimi hatrlarm: ''Evvela taassup taraftar olanlarn taarruzlarndan memleketi kurtarmak lazmdr. Taassup taarruz etmeden yaayamaz. Nerede azgn bir tahrik ve tevik grrseniz, ilk nce bu tasallutu, bu taarruzu men etmelisiniz. Herkes dinin icabn yerine getirmek iin dini vazifeleri istedii gibi yapsn. Ama dmanlk yaratmasn ve tahrik etmesin.'' Ben bunlar syleyince, dnd, ''Doru sylyorsun'' dedi. zmir'e gittiimiz vakit orada halk byk cokunluk gstermiti. Rza ah'n gerek zmir'de, gerek Yalova'da ve stanbul'da, hlasa gittiimiz her yerde, istedii gibi Trkiye'yi grp huzur iinde tetkik yapabilmesi iin kendisine her kolayl salamaya altk. Dou Asayiinin Mahiyeti Dou asayii vesilesiyle ran'la olan mnasebetlerimizi ve ah Rza Pehlevi'nin Trkiye seyahatini anlattm. imdi, dou asayiinin bir baka tarafn syleyeceim. Dou asayiinin siyasi mahiyetinden baka bir ekirdei daha vardr. Bir defa memleketin her tarafna amil olan adi ekavet meselesi var. Bunu ciddi olarak takip etmekle, ksa zamanda halletmek daima mmkn olabilir ve mmkn olmutur. Bir de az ok siyasi mahiyet gsteren sosyal ayaklanma vardr. eyh Sait syan ve hsan Nuri'nin Ar hareketleri eklinde bu tarz ayaklanmalarla uratmz seneler sren bir devre geirdik. Vakit vakit hatrda kalacak kadar nemli olmayan hareketler de olmutur. Bunlar snp gider. Daimi bir huzursuzluk yuvas da Dersim idi. Memeleketin teden beri Dersim meselesi diye bir derdi vard. mparatorluk, Dersim ayaklanmalar karsnda aciz kalmt. Dersim'de reisler, ksmen mezhep tahriklerinden istifade ederek daimi bir huzursuzluk yaratrlard. Mesele aslnda kltr meselesi ve iktisadi mesele idi. Halk darlktan sknt iindedir. Herkes geimini darda arar. Dersim halknn grgl olan oktur. Bunlar darda, stanbul'da yetimitir. Ama dardan yerlerine dndkleri vakit, kabile reislerinin, dini reislerin, yani eyhlerin tesirine ve tevikine maruz kalrlar. Bu teviklerle byk hareketler yaparlar. dare, ayaklanmalar karsnda daima aciz kalr. Hemen her seferinde uyumaya gider ve ayaklanm olanlarn yaptklar yanlarna kalr. Bir-iki sene sonra bu hareketi tekrar ederler. Dersim ayaklanmalar dorudan doruya ekavete dayanr. Halk, aslnda mustariptir. Hareketi idare eden eyhler ve reisler payn byn alrlar. Pelerinden srkledikleri insanlar da ekavetin mahsulnden asgari derecede istifade ederler, ama geinir giderler. Byle bir sistem tabii olarak yerlemi addedilir. in ba muvasalaszlktr. Kn hibir yerle irtibatlar ilemez. Yazn geitleri, yollar yoktur. Arazi dalktr. Bir ayaklanma olup asker sevk edildii zaman, yakalananlar darda kalrlarsa nihayet maaralara snrlar. Askerin buralara girmesi, tesir etmesi gleir. yi niyetli vatansever Dersim halknn eyhlere ve reislere szn geirmesi mmkn deildir. Demiryolu Gelince Dersim meselesini nihayet demiryolu halletti. Blgenin, gneyinden, kuzeyinden demiryoluna kavuturulmasndan sonra, memleketin herhangi bir yerinde olacak bir asayisizlik hareketi ile Dersim'de olacak asayisizlik hareketinin hibir fark kalmad. Dersim'i bu muvasala imkn kurtard. Oraya iki koldan demiryolu gitti ve Dersim'in her tarafna yol yaplarak iindekiler dar kar ve dndakiler ieri girer hale geldi. Bu mevzuda kimsenin bilmedii baka asl tesirli bir nokta daha vardr: Biz 1950'de iktidar braktmz zaman, btn Trkiye illeri iin ilkmektebi en ok olan vilayet Dersim'di. Kzlar mektebe gittiler, erkek ocuklar mektebe gittiler ve yetitiler ocuklar, Dersim iinde tahsil grmeye baladlar. Btn bu tedbirler neticesinde Dersim'de yalnz asayi salanm olmakla kalmad. Dersimli vatandalar grgl ve akll olarak her yerde Trklere iyi rnek tekil edecek misaller verir hale geldiler. Ben 1937'de babakanlktan ayrlncaya kadar, Dersim tabii hayat artlarna kavuturulmutur. Ben ayrldktan sonra, fazla nemli ve devaml saylmamakla beraber, orada baz hadiseler ve vakalar olmutur. Ama aslnda Dersim meselesi 1937'ye, babakanlktan ayrldm tarihe kadar, halkn iktisadi ve sosyal ihtiyalarn ne alan bir idare tarz kurulmak suretiyle, iyi bir neticeye balanmtr. Biz Dersim'i o halde braktk.
Ekonomik Tesirler Douda eyh Sait syan'ndan nce ve ondan sonra kalan toprak reformu gibi sosyal meseleleri halledecek slahat yaplmad gerekesiyle tenkit edilmiizdir. Bu tenkitler, sosyal meseleler ok partili demokratik hayat gelmeden evvel halledilebilirdi, tarzndaki tahminlerin neticesidir. Feodal sistem, byk toprak aalarnn veya eyhlerin tesirleri ve nfuzlar kaldrlp arkta ekonomik tesirleri grlmeliydi, bunlar yaplmalyd, yaplmad iin dou meselesi hallolunmad, derler. Fakat dnmek lazmdr ki, biz douda geri kalml izale edip (gidermek) memleketin batsnda ve ortasnda olduu gibi bir gelime ve btnleme mekanizmasn kurabilmek iin, yalnz sosyal meselelerle uramyorduk. Devletin zamana ihtiya gsteren enfrastrktr tesislerini de tamamlamaya alyorduk. Mali ve iktisadi bakmdan artlar hazrlandka, demiryollar ina edildike slahat ilerliyordu. 1950'de iktidardan ekildiimiz zaman, dou iin ayr bir kalknma plan yapmak lazmdr kanaati ile ilere girimi bulunuyorduk. ok partili hayatn, siyasi akmn insafsz ve olumsuz propagandalar arasnda, dou iin ayr bir program tatbik edecekler tarznda bizim aleyhimizde birtakm akmlar yaratlmaya sebebiyet verilmitir. Dnmeli ki, 1950'den bugne kadar 19 sene gemi olduu halde, memleketin geri kalm blgelerinin ve bu arada doudaki geri kalm yerlerin kalknmas iin, oralara ait zel kalknma planlar tatbik etmek lazmdr kanaatine tekrar gelmiizdir. Vaktiyle bize yneltilmi olan bu tarzdaki yermeler, hem temiz bir arzunun ifadesi, hem tatbik kabiliyetini ve imknn dnemeyen bir nazari tenkidin mahsuldr. Suriye Hududu Meselesi Biz dou kalknmas meseleleri ile urarken, bunun, bir ucundan iskn meselesine dayandn da fark etmitik. O zaman, galiba 1935-36 senelerinde olacak, Birinci Umumi Mfettilik buna teebbs etti. Karadeniz blgesinden Mu civarna, Van ve Diyarbakr blgelerine muhacir getirdik, yerletirdik. imdi, bu vesile ile sylemek isterim ki, bu memlekette er ge bir iskan politikas uygulanacak ve gerek ormanlk kylerde, gerek dalk yerlerde geimini salayamayan halk bir yer deitirmeye tabi tutulacaktr. Zaten halk, tarm artlar ve geim artlar gletike, kendiliinden g ederek gecekondular eklinde byk ehirler etrafnda yerlemekte ve ihtiyatan doma bir iskan rejimi tatbik etmektedir. Tarm zayfladka her ihtiya artacaktr. Toprak reformu ve tarm gelimesi salandka halk bulunduu yerde daha ok kazanacak ve kendi mal olan topran kadrini daha iyi bilecektir. imdi, asayisizlik meselesinin bir baka tarafna geiyorum. Doudaki siyasi ekavetlerin bir nemli kayna da Suriye hududu olmutur. Vaktiyle Trkiye'den Suriye'ye iltica etmi olan eski siyasi cereyanlarn balar, mesela Cemil Paazadeler gibi birtakm kimseler, cumhuriyetin ilk zamanlarnda her vesileden istifade etmeye kalkmlardr. Bunlar Milli Mcadele'de bizim karmzda vazife almlar ve Milli Mcadele'nin zaferi ile beraber Suriye'ye gemilerdi. Aslnda Trk aileleri olan bunlar, feodal bir sistemden gelmiler, kylerinde bulunan halkn hkimiyetini devlet nezdinde siyasi ekilde deerlendirmeye almlard. Koruma Tedbirleri Yoktu Suriye hududunun geni olmas ve kfi derecede korunma tedbirlerinin bulunmamas sebebiyle Suriye hududu daimi kargaaln yuvas olmutur. Suriye'deki manda idaresi, Suriye ile Trkiye arasnda yakn ve dosta mnasebete mani olmak iin bu kargaala msamaha gstermekte idi. Ben, 1937'ye kadar Suriye hududundaki asayisizlikle uratm ve Fransz Hkmeti'ni ikna etmeye altm bilirim. Hudut asayii bakmndan Irak ile mnasebetin ayr bir zellii vardr. ngilizler Musul ve Irak iin her trl mcadeleyi yaptktan sonra Irak ile Trkiye arasnda hudut geimsizlii ve ihtilaf olmamasna dikkat gstermilerdir. Ve Irak'taki Arap idaresi de Trkiye ile bir ihtilafa mahal vermemek iin daha uysal ve dikkatli bulunmutur. Asayisizliin Tam Tehisi
Biz Fransz hududundaki daimi ihtilafn ve asayisizliin hakiki sebeplerine tam tehis koyamamzdr. Fransa ile mnasebetlerimiz ok iyi idi. Bu ok iyi mnasebetlere ramen, Suriye'den Trkiye'ye kaakln ve yine Suriye'den Trkiye'ye sarkntlk eklinde taarruzlarn sonunu almak mmkn olmuyordu. Bu vaziyet, Avrupa'da Trkiye'nin Fransa ve ngiltere ile kaderi birleiyor, birleti havas hkim oluncaya kadar devam etti. Umumi siyaset ufkunda grlen ihtimallerin bizi paralel bir istikamete sevk ediyor manasn vermeye balamasndan sonradr ki, Suriye ile Trkiye arasndaki mnasebetleri korumak ve asayisizlii kaldrmak, Fransa iin de bizim gibi bir mesele oldu. ve ondan sonra bunun arkas kesildi. Bahsettiim bu sarkntlklar devrinde, huduttan geerek Diyarbakr civarna kadar gelmi olan taarruz eteleri grlmtr. Karakpr olay denilen olay, Mardin ile Diyarbakr arasnda ve Diyarbakr'a yakn bir geitte olmutur. Huduttan geen eteler, Diyarbakr civarna kadar gelerek, Diyarbakr'a baskn yapmay tasavvur edebilmilerdir. Trkiye'den Suriye'ye kam olan kabile reisleri ve eyhler, sonralar Trkiye'ye iltica etmeye heves ettiler. Biz bunlara iyi muamele gsterip tahrik yollarn kesmeye altk. Fakat bu gelip gitmeler arasnda yine vurumalar oldu ve bu yzden mnasebetler normal bir yola giremedi. Suriye iinde Caber yaknnda Mastafavi Karakolu denilen bir karakolumuz vard ve burada uzun mddet kalmaya altk. Erknharbiyemiz bu karakola ok ehemmiyet veriyordu. Ve oradan ekilip imdiki hududa gelince kadar, manda idaresi zamannda, Suriye ile Trkiye arasndaki mnasebetler ok g safhalardan gemitir. Cumhuriyetin Sildii Zihniyet Asayi meselesi ekavet halinde Anadolu'da daimi bir mesele olarak uzun mddet yaamtr. Memleketi stanbul'dan idare ile Ankara'dan, Anadolu'da dertlerin iinde idare arasndaki balca fark, bu meselede kendini gstermitir. Evvelce Anadolu'nun bir kesindeki asayisizlik, bir valilik dirayeti ve mahdut vastalar meselesiydi. Hkmet, Anadolu'nun ortasnda Ankara'da kurulmakla memleket btnln n plana almak mecburiyeti karsnda kalnca, asayisizliin nlenmesi, dalardaki hkimiyetin kaldrlmas bizzat devletin varl meselesi haline geldi. Bununla ciddi bir surette uramzdr. mparatorluk zamannda zmir'de akrcal denilen efe, zmir'in bu kadar yaknnda seneler ve senelerce imparatorlua kar bir ayr hkmet gibi halk iinde idare yrtmtr. Zamann valilerinin, akrcal'nn bu hkimiyetinde istirakleri olduu sylenir. Mesela Kmil Paa'nn olu Sait Paa'nn dalarda bulunan ekya ile zel mnasebetler kurup onlarla zel anlamalar yaparak tesirlerini bertaraf etmek iin faal olduundan bahsederler. Ne kadar doru olduu belli deil. Ben zannederim ki, bunlar byk lde yaktrma ve uydurmadr. Gerek olan udur: zmir vilayeti iinde asayi yoktur, ekya dadan yakn kasabaya hkmetmektedir. Bu zihniyet ve bu anlay, cumhuriyetle kknden silinmitir. Bunu silmek iin asrlardan gelen alkanlklar, inanlar ve detleri yalnz ortadan kaldrmak deil, zihinlerde de unutturmak lazmdr. Bunun iin uratk. Byk lde muvaffak olduk. ok partili hayata getikten sonra, Anadolu'daki asayi meselesi tekrar canlanm ve asayisizliin sergerdelerinin de aktan veya el altndan politikaya karmas yznden, yeni bir istikamet almtr, denilebilir. Ama nihayet medeni devlet idaresi fikri zamanla her idareye hkim olmaktadr ve her idare, asayi meselesini halletmek devletin ilk vazifesidir, kanaatini benimsemeye ve onun tedbirlerini almaya kendisini mecbur saymaktadr. Memleket byktr, fakat kklemi olan detleri skebilmek iin imdiki vastalar ok daha kuvvetlidir. Muvasala daha kolaydr, silahlar daha tesirlidir, hareket ve seyyaliyet imknlar daha oktur. Yalnz, memleket byk olduu iin lazm olan tedbirlerin hepsini alp, tekilatlandrmak masraf ve talim iidir. Daha mahdut imknlarla asayi meselesini memleket iin tedavi edilmez bir dert halinden karp zabta vakalarnn lsn ve tesirini azaltmak cumhuriyet devrinde mmkn olmutur. Bu mevzuda daha kuvvetli eyler syleyemeyiimin sebebi, bugn Siirt etrafnda yollarda ve hi umulmayan yerlerde bile, soygunlar olduunu grebilmemizdendir. Unutmamak gerekir ki, asayisizlii takip vastas artt kadar, soygun vastalar ve soyguncularn hareket kabiliyeti de artmtr. Temizleme
Bir ekyay ortadan kaldrmak iin hkmetin baka bir ekya ile ibirlii yapmas, asrlardan beri, idare ekli olarak memleketin geleneinde yerlemitir. Biz cumhuriyette byle bir yola girmedik. Herhangi bir yerde asayisizlie ait en ufak bir eilim grdmz zaman, orasn ciddi bir surette temizlemiizdir. Sz vermi de, gelmi de, sonra ldrlm. Byle ey olmaz. Her eyden evvel, devletin sz itibarn kaybeder. Ben buna karlk gsterilecek hibir fayday kabul etmem. Bir ekyaya sz verilecek, adam inanarak gelecek, sonra takip edip ldrecektir. Bir anane olarak bizim zamanmza kadar devam eden bu tertip, vakit vakit tedbir olarak bize de sylenirdi. Fakat ben hibirisine iltifat etmemiimdir. Ekya adalete teslim olur. Mutlaka ldrmek art deildir. Devlet muayyen vakalar iin baz sebeplerle ve artlara balayarak umumi af ilan eder. Fakat ekya ile devlet idaresinin bir tertibe, bir anlamaya girmesi olmaz. Devlet idaresinde byle bir eyi benim aklm almaz. Siyasette almyor, nerede kald adi ekavette alsn...
DEVLET OLARAK GLENDK Toprak Davas Milli Mcadele'den sonra kurulmu olan cumhuriyet idaresi ilk iki senesini, tekrar stanbul'da eski hayata dnmemek iin Anadolu'da yerlemek abas ile geirmitir. Siyasi bakmdan, sosyal bakmdan ilk yllarda bununla uratk. Yeni idareye kar tepkiler bu arada ciddi olarak kendisini gstermitir. eyh Sait syan ve ondan sonra ran hududunda ve Suriye hududunda uzun mddet devam eden ekavet hadiselerinin temizlenmesi, yeni rejimin bir devaml faaliyet sahasn tekil etmitir. Bu mddet esnasnda devlet idaresinde en byk mesele mali ve iktisadi dzeni kurabilmek meselesi idi. Mali ve iktisadi glkler, kaynan, memleketin muharebelerden harap bir halde kmasndan alyordu. Lozan Muahedesi'nin mddetlere bal olan kaytlarnn kalkmas ve imparatorluk zamannda cari olan mali mnasebetlerin tekrar hortlamas ve yaatlmas midinin tasfiyesi en az 10 sene srmtr. 1929-1930 ylna kadar bunlarla uralmtr. Cumhuriyet, kinci Cihan Harbi'nin emareleri ufukta grnd zaman memlekette asayie hkim olmu, sulh muahedesinin g geitlerini hibir gerileme olmakszn atlatm, btn cihann iinde bulunduu mali ve iktisadi buhranlardan kendisini koruyabilmi bir durumdayd. Bu artlar iinde biz, kinci Cihan Harbi'nin ihtimallerini karlar ve hatr saylr bir kuvvetteydik. Cihan harbinde, bu safta veya br safta, nemle hesaba katlmak icap eden bir devlet olarak kuvvetli bir bnye kazanmtk. ktisadi Buhrana Kar Tedbirler Dnya iktisat buhran patlad zamanlarda, kendimizi olumsuz akntlara kar korumak iin btn esasl tedbirleri almaya baladk. Memlekette gerek siyasi evrelere, gerek iktisat evrelerine sylediimiz, kazandmzdan fazla sarf etmemek ve idaremizi bilerek devaml yatrm ve gelime arelerini aramak olmutur. ktisadi buhran her yerde milletleri aklardan kurtulmak abasna sevk ettii zamanda, biz imdiye kadar altmz fedakrlklar intizama koyup plana balayarak iin iinden daha kolay kabileceimiz kanaatindeydik. Bu kanaati seferber ettik, bu kanaate gre tedbirler syledik. Daha o zamanlarda iftinin kendi mal olan toprak zerinde almasn salamay, Atatrk a nutuklarnda, ben eitli beyanlarmda daima ne srmzdr. Tarm ihtiyalar iin kooperatiflemeyi ve kooperatif tertipleri ile kylnn mahsuln deerlendirmeyi, olaylarn zoru ile meydana km bir prensip olarak memlekete anlatmaya almzdr. Bunca sene sonra ayn tedbirleri tekrar anlatmaya ve uygulamaya alyoruz. Kliring Usul Bu iktisadi buhran devrinde, ticaretimizi tkanklktan kurtarmak iin bavurduumuz tedbirlerin bir esasls kliring usul olmutur. Baka bir are bulunmadndan kliring anlamalar ile d ticaretimizi iler bir halde tutabildik. Trl tartmalara ve tenkitlere maruz olan bu usul, bizim mahsullerimizin satlmasnn g olduu, ihtiyalarmz salamak iin kfi dvizimiz bulunmad
zamanlarda bir kurtulu aresi nemini tamtr. Btn kliring anlamalarn baar ile mzakere etmi ve baar ile neticelerini alabilmiizdir. ktisadi buhran devirleri, bizim plan hususundaki grmz ve ihtiyacmz meydana karan nemli seneler olmutur. Plan meselesini, 1932'de Rusya'ya yaptm seyahatin balca hedeflerinden biri olarak dnmmdr. Ruslar plann mali kaynaklarn nasl buluyorlar, imdiye kadar plandan ne gibi neticeler almlardr, bugnk durumlar nedir, kendi ihtiyacmza ve halimize gre karacamz neticeler ve tedbirler ne olabilir? Rusya seyahatinde balca hedefim bunlar kefetmeye almak olmutur. Nitekim Sovyet Rusya'dan, plan, ihtiyacmza gre ciddi bir tedbir olarak dnmek gerektii kanaati ve karar ile dndm. Fabrikalar Kuruluyor Rusya'da kararlatrdmz zere, tecrbeli bir Sovyet uzman olan Profesr Orlof bakanlnda bir heyet Trkiye'ye geldi ve 3-4 ay gibi ksa bir zamanda bize olumlu, uygulanmas mmkn bir plan verdi. Yapt plan anlatarak gitti. Bu plan ciddi bir dostluk iareti, Profesr Orlof'u da muktedir bir uzman olduu kadar, itimat telkin eden erefli bir insan olarak kabul etmiizdir. Sovyet heyetinin ba, plan tatbikatnda gerekli makinelerden bize neleri verebileceklerini ve neleri veremeyeceklerini, kendi veremediklerini, garp leminden tedarik etmemiz lazm geldiini, zel grmelerimizde bana aka sylemitir. Sizin ihtiyacnz olan u kalitede makineyi biz veremeyiz, bunu dardan falan yerden alacaksnz, demitir. Sovyet uzman heyeti daha mhim olarak, bize, demir ve elik endstrisine girmek lzumunu telkin etmi, bu yola gtrmtr. Grmemiz esnasnda bana, memlekette demir ve elik endstrisini kurmak lzumunu anlatt zaman memleketin bu endstriyi kuracak halde bulunduunu kesin olarak temin etmitir. Planda Nazilli Fabrikas'nn kalitesi zel bir nem tayordu. nce vasfta kuma dokuyacakt. Bu kuma dokuyacak makineleri Garp'tan almamz lzumunu syledi. Karabk Demir ve elik Fabrikas iin ciddi olarak srar etti. Bunu lzumunu anlatmak iin uzun gayret sarf etti. Ayrca yeri iin de srar etti. Biz sahilde istemiyorduk. O zamanki silahlara gre, denizden dorudan doruya ate altna alnabilecek bir fabrika kurmakta mahzur gryorduk. Fabrikann daha ieride olmasn dndmz Profesr Orlof'a aka syledim. Hakknz var; fakat sahilden uzakl nihayet Karabk olan bir mntkada kurulursa ancak o zaman iktisadi olabilir, dedi. Bundan daha ieride kurarsak ekonomik bakmdan idareli olamayacan, ok sknt ekeceimizi syledi. Halbuki bizim askeri mahfillerimizin kanaati deiikti. Onlar fabrikann Karabk'te de deil, ok daha ierilerde kurulmas iin srar etmekteydiler. Bu Teebbs Lzumluydu Karabk Demir ve elik Fabrikas'nn makinelerini de yine Garp'tan tedarik etmek mecburiyetinde kaldk. Fabrikay ngilizlere yaptrdk. Bu teebbsn ne kadar lzumlu ve nemli olduunu ve bize bu fikri srarla telkin eden insanlarn ne kadar iyi niyetli fikir sylediklerini tasavvur etmek iin dnmeli ki, bu kadar dar zamanmzda teebbs ettiimiz Karabk Demir ve elik Fabrikas'nn tamamlaycs olan ii, ancak geni zamanmzda ve 15 sene sonra devlet eliyle olmakszn tekrar ele almzdr. kinci demir ve elik fabrikasn, geni bir zamanda kabul edilemeyecek zel artlar bulunmasna ramen, eseri vcuda getirmek pahasna yine dar bir zamanmzda devlet hazinesine ykledii klfetleri memnuniyetle gze alarak mzakereleri benimsedim ve neticeye erdirdim. Mzakereler kmaza Giriyor Planlama, tatbike konuluncaya kadar byk glk devrinden gemitir. Plan biz kabul ettikten sonra tatbikine, Rusya seyahati esnasnda dolar olarak yapm olduumuz istikrazla balayacaktk. Fakat planlama mzakereleri bir ara tam bir kmaza girdi. Bir gn Rus sefiri bana geldi, biz planlamay tatbik etmek ve uygulamak fikrinden vazgemeyi teklif ediyoruz, dedi. Hayretler iinde kaldm. Sebep nedir, niin vazgeiyorsunuz, ben vazgemiyorum, dedim. Mesele anlald. Patent meselesinden ekiniyorlar ve u teklifi yapyorlard:
''Bizim vereceimiz makinelerden dolay, taklit olduu, patentsiz alnd tarznda ileride herhangi bir ikyet veya dava karsa, bu davann hukuki neticelerini ve tazminatlarn imdiden taahht edeceksiniz.'' mknlar Kaybetmezdik Bizim bu gibi bir taahht altndan kalkamayacamz gerekesi ile ii daha ileri gtrmeksizin, bu safhada brakalm diye bir teklifte bulundular. Bunun zerine ben farknda olmayarak ilk plann ne kadar kmaza girmi bulunduunu grp uyandm. Bu mesele, bizim ktisat Vekleti'nden kmt. Rus sefirine dedim ki: ''Bu plann herhalde tahakkuk ettirilmesi lazmdr. Hem sizin haysiyetiniz iin lazmdr; hem bizim szne gvenilir, ciddi olarak kalknmak isteyen bir devlet olduumuz ve itibarmz iin lazmdr. Onun iin bu glklerin kaldrlmas iini ben tanzim ederim. Her iki devlet iin bir haysiyet meselesi olmutur: Bu fikirden kesin olarak vazgein.'' Bu suretle, yaplan teklifleri reddettim ve yeniden mzakereler ne haldedir, artlar nelerdir, hepsine el koydum. stikbalde yle olacakm, byle olacakm... Elimdeki makinelerden sakndm herhangi bir ey varsa, bunlarn her birini dnyann btn insanlarna gstereceim ve dava asn diye tevik edeceim. Kim zorluyor beni? Ben bir an evvel fabrikalar kurulsun ve ihtiyacmz tanzim olunsun istiyorum. Bir dokuma memleketiyiz, btn iptidai maddesi var, fakat ihtiyac karlayacak lde en ufak bir fabrika yok. Byle bir vaziyette ele gemi imknlar kaybedemezdik. Vaziyete mdahale ederek, plann tatbikini saladk. Fabrikalarn bir ksmn makinelerini zaten dardan aldk. Sovyet Rusya mtehassslarnn elleri ile kurulmu olan fabrikalarda o mtehassslar uzun mddet altlar, ihtiyalarn yerinde takip ettiler tamamladlar. Sovyet uzmanlarnn iimizde almalar yznden, gerek dahili propaganda, gerek almalarnda ge kalma vesaire gibi herhangi bir glk ve kt niyet asla grmedim. Planl Kalknma ve stikraz Bu ilk plann kararlatrlp tatbike konulmasndan sonra her sene yeni bir programn yaplmas ve uygulamaya geilmesi byk bir mesele olurdu. Planl alma 1933'ten 1938'e kadar byle devam etti. Plan yaplmas mesele olurdu dedim, nk mali ve iktisadi artlar o kadar gt ki, kalknma planna alnm olan yeni eserleri meydana getirmek iin mali kaynak bulmakta sknt ekerdik. Bunun iin nihayet hazineden para vermek lazm gelirdi. Ve tabii plana Hazine'den para salamak byk bir mesele olurdu. Her sene Maliye ve ktisat Vekilleri bunun iin kavgaya tutuur ve hkmet olarak araya girerek hal aresi bulmaya alrdk. 1938'e kadar plan tatbikat bu skntlar ve ekimeler iinde devam etti ve ancak fabrikalar meydana kp ilemeye baladktan ve memlekette zel teebbse misal tekil edecek bu iyi rnekler grldke, plan tatbikat zerinde her trl ekingenlik ve dedikodu kesilip bitmitir. Plan tatbikatnn eserleri olan ve zellikle Anadolu iine dalm bulunan fabrikalarn faaliyete gemesi memlekette hakiki bir iyi karlama grd. Meydana gelen eserleri herkes heyecanla kabul etti. Nazilli ve Kayseri fabrikalar alp, gayri meskn bir l ortasnda mamure vcuda getirecek olan yeni tertiplere ve mesela Karabk Demir elik Fabrikas tesislerine giriildike, her tarafta vatanda, heyecanla, gelecek planlarn kendilerine neler getireceini sormaya ve bunu takip etmeye balad. Halkn yatrma gsterdii bu alaka maliyecilerimizi i istikraz yolu ile kaynak bulmaya sevk etti. Bir tecrbe olarak i istikraz yaptk. Vatandatan grdmz iyi kabulle buhran iinde geirdiimiz mali senelerimizi nispeten ferahlatmaya ve yatrm ihtiyalarmz salamaya muvaffak olduk. Bankas'nn Kuruluu ktisadi ve mali faaliyetlerini anlattm devre iindeki en nemli mali hadiselerden biri 1924'te Bankas'nn ve dieri 1931'de Merkez Bankas'nn kurulmasdr. Her iki bankann kuruluu da baarl birer hadise olmutur. nceleri ayr bir banka tesis etmeye lzum kalmadan mevcut bankalardan birini Merkez Bankas olarak kullanmak eilimi vard. Bankas ayn zamanda Merkez Bankas olabilir, fikri savunuluyordu. Ben bununla mcadele ettim. Zannederim, 1931'de Maliye Vekili Abdlhalik Renda'dr. Ayr bir Merkez Bankas kurulmasnda onun byk hizmeti gemitir.
1924'te kurulan Bankas'nn yerleip gelimesi iin ilk zamanlarda Maliye Vekilleri ok yardmc oldular ve dikkatli davrandlar. Btn i lemi iin alacak bir bankann her suretle itibarl olarak kurulmas ve ilk kurulu senelerinin glklerini baar ile atlatabilmesi, hkmet iin, devlet iin nemli bir meseleydi. Hep dikkat gsterirdik. Banka kuruldu ve muvaffak (baarl) oldu. Merkez Bankas'n tecrbe etmeye lzum yoktur ve bunu Bankas etrafnda yapalm fikri bunun zerine uyand. Merkez Bankas, kendi zel vazifeleri iin mstakil ve salam bir messese olsun, devletin altn olarak ne varl varsa bunlarn hepsi oraya verilsin, fikrinin ncln rahmetli Abdlhalik Renda yapt ve fikirlerini kabul ettirerek, Merkez Bankas'nn balbana itibar grr bir messese olarak kurulmas mmkn oldu. Merkez Bankas kurulduktan sonra, gerek emisyon zerinde, gerek ticaret muvazenesi gibi memleketin mali ve ticari meselelerinde hkmet zerinde son derece tesirli ve kuvvetli bir messese haline geldi.
ATATRK'LE TARTIMALARIMIZ YILLARIN YORGUNLUU Hatay Meselesi 1936 senesi ve 1937 ba, olaylarn gittike birikerek yorgunluk ve gerginliin artm olmas devridir. Trl meselelerden Atatrk ile aramzda mnakaa kmtr. Bunlarn by Hatay meselesinde oldu. Hatay meselesinde, Hatay'da Trklerin iinde bulunduu hayatn tahammlszl ve Franszlarn, Suriyelilerin Hatay meselesinde gsterdikleri olumsuz siyaset Atatrk' daima megul ediyordu. Fakat bir anda patlama eklinde gnn acil meselesi oldu. Muhitinde, yaknlarnda, hatta hemiresinde bile rneini gsteren byk bir hassasiyet balamt. Hatay'da vaziyetin devam artk mmkn olamayaca kanaati yaylyordu ve akama sabaha bir byk hareket olacakm gibi bir hava yaylmt. Hatay meselesindeki bu her an patlama havas ve her an byk bir hareketin balayaca intiba, Atatrk'ten geliyordu. Suriye hududunda mnasebetlerimiz daima ikyet konusuydu. Hatay'da Fransz idaresinden son zamanlarda ikyetler ok artmt. Atatrk btn bu hadiseler bir araya gelince Hatay meselesini artk halletmek zaman geldiine hkmediyor ve birdenbire byk tezahrat eklinde bu mesele ortaya atlyor. Dileri gece gndz Hatay meselesi ile megul oluyor ve nihayet Fransa hkmeti nezdinde teebbse geerek bu meselenin biran evvel halledilmesinin, iki memleket ve halk arasnda huzurun tesisi iin acele bir mahiyet tad bildiriliyor. Bu artlar altnda Hatay meselesinden Franszlarla aramz ald. Tabiatyla aldndan itibaren uzun bir mzakere devri balad. Hatay'da bir neticeye varmak ve uzun mzakere devrini ksaltmak iin Atatrk, her gn sabrszlanyor, hadiseyi yakndan takip ediyordu. Bu esnada (36-37 seneleri), Hitler'in Avrupa'da artk tutumu tamamyla belli olmu bir durumdayd. Avrupa'da herkes ittifaklar peinde, gelecek byk hadiselere kar tedbirler aramakla megul bulunuyordu. Yine bu esnada Franszlarla Ruslar arasnda mnasebetlerin ok yaknlat ve evvelce olduu gibi bir ittifaka doru sratle ilerledikleri ve belki de tahakkuk ettirdikleri syleniyordu. Umumi siyasi ortamn bu durumunda, biz de Hatay meselesini ele almtk. Bir aralk Atatrk'n halinden bir askeri mdahale ile emrivaki yapmak fikri getiini fark ettim. Kendisi ile bu meseleyi grtm gibi, Erknharbiyeyi Umumiye Reisi Fevzi Paa ile de grtm. Hatay'daki meselede haklarmz tatbik sahasna koymak iin bir netice alabilirdik, almak iin alabilirdik, fakat her siyasi teebbs bir tarafa brakarak bir askeri hareketle emrivaki yapmak eklini mahzurlu buluyordum. Kesin olarak vaziyet aldm. Ne yapabilir Franszlar? Hibir ey yapacak halde deiller fikri ileri srlyordu. Evet. Franszlar Suriye'deki mevcutlar itibaryla hibir ey yapacak halde deiller, fakat sadece harp ilan edilmesi bile, bizim memleketimizi bsbtn yeni bir siyasi ortam iine atard. Avrupa'da gelimekte olan byk siyasi olaylar sebebiyle, kendi imknlarmz, durumumuzu birdenbire muayyen bir meseleye balam oluruz ihtimalini, ciddi bir saknca olarak gryordum. Fevzi Paa'dan rica ettim, bana yardm etmesini syledim. Nihayet. Atatrk stanbul'da son gsterili hareketleri yaptktan sonra Ankara'ya dnerken yolda kendisi ile Eskiehir'de grtm. Uzun
boylu tekrar anlattm. Bir askeri hareket kkna girmenin mahzurlu olacana onu ikna etmeye altm ve muvaffak oldum. Dinledi uzun boylu. Byle bir hareket yapmayacan, yaptrmayacan syledi. Bir stanbul dnnde hatrlyorum ben. Atatrk, Konya Erelisi'ne kadar trenle gitmiti. Ereli'deki davranlar, Hatay meselesinin byle bir askeri darbe mahiyetinden, ihtimalinden kp sknetle ilerlemesi ve sknetle hallinde ileri bir safhann mitleri balad zamandr. Hatay meselesinde byle byk bir buhrandan, hem hkmet olarak, hem de ahsen kendim gemi bulundum. Neticede, Atatrk, teebbsn baar ile bir sonuca vardrd. Franszlar Hatay'a kuvvetimizin girmesine ve Hatay'n istiklalini kabul etmeye istidat gsterdiler ve nihayet, bu ekilde Hatay meselesi 1937'de kesin olarak bir neticeye balanm oldu. Atatrk'n Hatay teebbs, bu suretle esasl bir adm mahiyetinde baarya ulat. Vaktinden evvel tamir edilmez ekilde mnasebetlerin bozulmas ve Franszlarla aramzda harp kmas ihtimali bertaraf edilmi olarak baarl bir hviyet kazand. Hatay, daha Garp Cephesi'nde taaruzdan evvel Franszlarla itilaf yaplrken, hudutlar tashih olunurken, Franszlarla ciddi bir mnakaa konusu olmutur. Orada evvela Hatay'n hudut iine alnmas ve sonra da herhalde Trkler iin daha olumlu zel bir siyasi idare, yani istiklal ifade eden bir idare temin olunabilmesi iin ok emek sarf olunmutur. Vakit vakit Ankara tilafnamesi'nin Hatay yznden kesilmesi ve Franszlarla sulh olmamas ihtimali bile gze alnmtr. Bu safhalar Atatrk bana cephede anlatrd, cephede bilgi verirdi ve Hatay yznden Franszlarla itilafn bir neticeye varmamas ihtimalinden yaknrd. Ben de kendisine, stiklal Harbi'nin o devirde Gaziantep ve Adana'y behemahal kurtarmann harbin ondan sonraki cereyan iin bize ok faydal olacan, meseleyi bu ekilde brakrsak, her eyin zaten byk zaferin neticesine bal olacan, o zaman iin iyi bir hazrlk yaplacan sylerdim. Gaziantep ile Adana'y kazanarak ve Hatay ile ilikisini kabul ettirerek bir itilafa varlmasnn, Garp Cephesi'ndeki sava iin faydal olaca mtalaasnda bulunurdum. Yani Franszlarla itilaf yaplmas iin gayret sarf etmenin, harbin neticesi iin lzumlu olduunda birleiyorduk. Atatrk ile son Hatay Mnakaas, itilaf esnasnda kendi yazdklarndan benim anladma gre, daha ziyade etrafndan geliyordu. O zaman her ne sylenirse Franszlarn her eyi kabul etmeye hazr olduklarn tahmin edenler vard. Zaten siyasi anlamalarda, o siyasi anlamann istinat ettii askeri zaferin deerini lmekte, daima mbalaa ediciler bulunacaktr. Byk siyaset adamlar, byk askerler her askeri zaferin gerek deeri olan l ne ise, onu tayin etmekte ve onu almak iin gayret sarf etmekte zel maharetleri olan insanlardr. Atatrk'le Hatay konusunda, stiklal Sava'nda deil., 1936-37'de ok mnakaa ettik. Uzun srd. Ve belki o zaman bir askeri hareket yapsaydk, daha isabetli olurdu, daha iyi olurdu fikri onda kalm olacaktr. Ama bunun iaretini, izini hibir zaman gstermedi. talya ile Mnasebetler Hatay, siyasi ve askeri bir meseleydi. Bir de Nyon meselesi (*) olmutur. Bu, talya'nn Habeistan seferi esnasndayd. Birlemi Milletler'in verdii bir kararda Akdeniz'de talya gemilerine kar Akdeniz devletlerinin mterek bir tedbir almalar sz konusu idi. Biz de bu devletler arasna itirak edip vazife alacaktk. Ben, bu mnasebetle talyanlarla evvela temasa gelmek ve talyanlarla temasa gelip eer talyanlar bizim tarafta, Dou Akdeniz'de bir hadise karmak istiyorlarsa, bizimle tutumalarnn lzumsuz ve sakncal olaca kanaatindeydim. Bunu onlara syleyelim. Onun iin talyanlarla bu phe devirlerini idare ederken, tedbirde dikkatli olduumuz kadar atmak iin vesile vermemeye ve talya arzular nerede kendini gsterecek ve patlayacaksa, onu sknetle kendi seyrinde brakarak takip etmeye dikkat ediyordum. Bir bahane vererek bir maceray kendi zerimize ekmekte fayda grmyordum. Bu Nyon meselesi byle bir davadr. Bunu grmek zere Hariciye Vekilimiz Dr. Tevfik Rt Aras Cenevre'de idi. Orada temas ediyordu. Hkmete kendisine verdiimiz talimat, 1937 yaznda oluyor. Dr. Tevfik Rt orada. Hkmete kendisine bu talimat vermitik itirak etmesin, diye. Nyon'da talyanlara veya talyan gemilerine kar limanlarmzda tedbir mevzubahis... Nyon grmelerine katlyoruz Akdeniz devleti olarak. Bir madde var. Bu anlamay imzalayan devletlerin donanmalar anlamaya dahil bir devletin limanlarndan ikmal yapabilir. Mesela Fransz, ngiliz donanmalar gelip Trk limanlarndan ikmal yapabilir. Bir sretle talya aleyhinde fiili bir hareket gibi geldi bu bana. talya aleyhine fiili bir dmanlk. Siyasi btn tartmalara olumlu bir
Akdeniz devleti olarak itirak ettikten sonra, fiili bir hareket iin ihtiyatl olmamz ve girmememiz lazm geldii kanaatindeydim. Bunun iin srar ediyordum. Fazla uramayalm diyordum. Tevfik Rt oradayd. Ben hkmet noktainazar diye bunu takip ediyorum. Atatrk de o zaman Florya'da, onlar da Tevfik Rt ile temas etmiler. Tevfik Rt'nn verdii bilgiye gre, Florya'dan da ona ayr talimat veriyorlarm. Tevfik Rt hkmetle de reisicumhurla da temas ederek, her iki talimat idare etmek iin gayret ve maharet gstermeye alyor. Nihayet bir gn talimatlar eliiyor. Biz, stanbul'dan verilen emre gre Tevfik Rt'nn bir karar verdiini veya vereceini rendik. Byle bir hadise oldu. Tahkik ettim, stanbul'dan talimat vermiler. Geleyim, grelim, dedim. Gelip grmek iin izin istedim ben, grtm. Mutabakata vardk. (*). iftlik Olay Nyon Anlamas Ankara ile Florya arasnda kalemi mahsus mdrleri ile temas halinde tartld ve dediim gibi Tevfik Rt, Cenevre'de her iki taraf arasndaki mnakaay idare etmek iin byk bir darlk iinde alt. Bu vaziyette i sona erdi. Atatrk, Ankara'ya geliinde yolda, Atatrk iftlii'nin nnden geerken baz sualler sordu, onlardan konutuk ve akamzeri kkte toplanmaya arldk. 18 veya 19 Eyll gn. Btn bu olaylar uzunca bir zamandan beri benim almamda ve Atatrk'le olan mnasebetlerimizde bir yorgunluk ve krgnlk havasnn son safhasdr. iftlik olayndan evvel de birtakm zel meseleler km ve tartmal olarak birtakm hal ekillerine balanmtr. Her birinin bir izi kalmtr. imdi srasyla syleyeyim. Yugoslavya'dan dnyordum. Geldim, ilk rastgeldiim vekil arkadalardan biri, ''Ankara'da Orman iftliinin Ziraat Vekleti tarafndan satn alnmas konuuluyor'' dedi. Celal Bey'e sylemi. Vekil arkada bunu bilgi olarak verdi. Niin oluyor, nasl oluyor, sebep nedir tarznda bilgi almak istedim. ''Fazla bir bilgim yok'' dedi. ''Yalnz byle bir mesele var. Onu haber veriyorum'' dedi. Bunun zerine Atatrk'le grtm. Bu meseleyi ben atm Atatrk'e, Atatrk ile ilk grmemde, Yugoslavya'dan dndkten sonra, bu Orman iftlii'nin satn alnmas meselesini konutuk. Atatrk Ziraat Vekleti'nin iftlii almak istediini syledi. O zaman, hatrmda tam rakam kalmad, bedeli meselesinin konuulduunu da orada rendiimi zannediyorum. Ben buna itiraz ettim. Orman iftliini yetitirmek iin ok emek sarf etmisiniz, ama hkmet ve devlet de bir rnek gstermek iin gsterdiiniz gayreti kolaylatrmak zere ok emek sarf etmitir. Byk lde hkmet yardm ile, hazine yardm ile meydana gelmi bir eseri tekrar hazineye satmak muamelesi bizim iin doru olmaz. Ne olacak bu iftlik, diye sordu. Ne olacak, bunu alacaklar bir gn, dedim. Yolunu devlet yapar, suyunu devlet getirir, aacn devlet diker, sonra eser maydana gelince bunu deerlendirir satarsn. zel bir maldr diye bu yrr gider, brakmazlar. Hepimiz gideriz gitmeyiz ama sondan sonra bunu alrlar. E ne yapalm dedi. Bilmiyorum, ne yaparsn. Vereyim yle ise, nereye vereyim dedi. Hazine'ye ver dorudan doruya dedim. Vereyim szn, o syledi. O halde ben vereyim dedi. Bu muamele byle takarrr etti (karar verildi) aramzda. Ali etinkaya, rendii zaman beni grd. Atatrk, iftlii Hazine'ye veriyormu, dedi. Evet, yle kararlatrdk dedim. Tafsilat sylemedim. yle kararlatrdk dedim. Dedi ki, Atatrk iftlikte her aacn dikilmesine ilgi gstermitir, takip etmitir, zevk almtr. Bunu seviyor. znts yok mu? Bunu byle Hazine'ye balamakla mteessir olmaz m? Hi yle grmedim ben dedim. Hakikat de yle. Olmaz, son derece mteessir olmutur, hi phe etme buna dedi. Bir aacna kyamayan hepsini birden verir mi bunun, dedi. Aslnda iftlii elden karmann bir sebebi de zarar etmesi. Ondan kurtulmak iin sat muamelesi dnlyor. etinkaya mmkn deil, ok mteessir olmutur dedi, doru bir ey deil bu. Doru bir ey yapmad manasna m sylyorsunuz, doru bir ey deil manasna m sylyorsunuz, dedi. yle grmedim ben, dedim. Byle bir ikaz aldm. Byle bir ey yapt bana, bu bir. kincisi, iftlik Hazine'ye devrediliyor, fakat bira fabrikas devredilmiyor. Bunu sonradan rendim. Dediler ki, bira fabrikas devredilmeyecek, pekl dedim. Bira fabrikas devredilmeyecek ve bira inhisar yaplacak. stanbul'da Bomonti Fabrikas'nn bir davas var. Ondan bir defa da Atatrk ikyet ediyor. Bomonti Fabrikas, imtiyaz mddetinin bitmesi zerine devlete intikal ediyor. Bomonti Fabrikas, buna itiraz ediyor. Harp seneleri mddetten saylmaz diyor. Harp seneleri mddetten saylr diye bir toplantmzda Atatrk Bomonti Fabrikas'nn haksz olduunu, bu muameleyi bir an evvel neticelendirmek lazm geldiini sylyordu. Nedir, niin teehhr ediyor diye aradk. Adam Dantay'a mracaat etmi, dava etmi. Adam hakszdr, muamelesini durdurmak lazm, bir an evvel bitirmek lazmdr mhalazasna kar ben dedim ki, ne yapyor
adam? Byle bir muameleye maruz kalmtr. Bir Trk irketidir. Trk mahkemesine mracaat ediyor. Yabanclk diye iddias yok adamn. Mahkemeye gitmeyin mi diyeceiz? Olmaz byle ey. Gitsin dedim, bakalm mahkeme ne hkm verecek. Bu meseleyi byle kapattm ben. Bomonti'ye lzum yok diye dnyorlar. Halbuki ona da ihtiya var diye syledim ben. kisine de ihtiya vardr dedim. nsihar Vekleti bira fabrikas ile bir mukavele yapacak, inhisar mukavelesi yaplarak tayin olunan fiyatla, bira fabrikas sat yapacak, iletilecek. Bu muamele bahis konusu. Orman iftlii yapacak bunu. Orman iftlii devlete verilecek ve sonra da bira fabrikas ile veklet byle bir ey yapacak, mukavele yapacak. Bir gn vekil bana geldi, dedi ki, Orman iftlii ile bira fabrikas zerine bir mukavele yapmaya imkn yoktur. Hukuki vaziyet odur ki, btn bu tasarruflar Atatrk adnadr. Onun iin bu inhisar mukavelesi, vekletle Atatrk arasnda yaplmak lazm. Bunun zerine ben, Atatrk ile konutum. Vaziyet bu dedim. Bira fabrikas ile mukavele yaplacak ve bunu Orman iftlii yapamaz. Mal sahibi olan tasarruf sahibi olan sizinle veklet arasnda, inhisar mukavelesi yaplmak lazm. Gld Atatrk. Nasl olacak dedi. Bu olmayacak dedim. Kar karya geeceiz de devlet reisi ile hkmet olarak inhisar mukavelesi yapacaz, olmaz bu dedim. iftlik hikyesinde vaziyet bu. Bundan sonra Nyon mukavelesi zerine Heyeti Vekileye gelecek, toplanacak vs. zihnimde birden bire canlanan hadise bu benim: iftlik hikyesi. (*) Evvelce de Atatrk ile Hkmet Bakan olarak beni mteessir eden bir olay cereyan etmiti. Atatrk vekillere sert muamele yapacak. Atatrk'ten bilhassa rica ettiim, vekillerden hangisini istemiyorsa, itimad yoksa sylesin, vekile syleriz, hi kimse kendi itimadna mazhar olmad halde vekalette kalmak arzusunda deildir, emin olsun bundan, bunu deitirmek mmkndr. Yapmasn bunu. Bunu rica ettim kendisinden. Bu nokta zerinde son derece krlyorum. Toplanyoruz. Herhangi bir vekili istifaya mecbur etmek iin, sert muamele yapmak onun iin ok ar bir muamele oluyor. Hkmet olarak, bavekil olarak benim iin de ok znt verici bir hadise oluyor. 1936-37'lerde ben nasl yorgun, artk geinmekte glk ekilen bir adam haline gelmisem, Atatrk'n de shhatinde balayan bozukluklarla sknetini kolaylkla kaybeder hale gelmi olduu kanaatindeyim. Atatrk'n son anlarnda beraber bulunmadm. Ama iittiime ve tahmin ettiime gre, son ana kadar melektn muhafaza etmitir. nsanlar melektn muhafaza edebilir. Bununla beraber hasta bir insann bir tartmada skneti daima mteessir olur. Hasta vcut tartmalarda, muhakemelerde daima bir yorgunluk ve az tahamml gstermek istidadndadr. Muhtelif meselelerde ekimelerde bunlar, benim zerimde bir yorgunluk devri saymak kabil olduu gibi, Atatrk zerinde de bir hastalk devri, balam olan hastalklarn sinirler zerindeki yorgunluk devri, saymak mmkndr. Nyon olayn takiben stanbul dnnde akam zere Atatrk aryor denildii zaman vekillerin trl sebeplerle, oktan beri birikmi olan dolgunluklarla sert muameleye mazhar olmalar ihtimali benim zihnimde bir kbus gibi canland. Bundan sonraki sofra hayatnn teferruatnn ehemmiyeti yok. Ziraat Vekleti'nin almadndan, dier vekletlerin almadndan bahsettikten sonra, ahslara kar ok krc olmaya balad. Ben onlar mdafaa etmek mecburiyetinde kaldm. Bununla sofra toplantmz eki bir hava iinde bitti. Bu toplantya giderken muhtemel hadiselere gre ondan kopmak iin, vazifeden ekilmek iin kesin bir niyetim var myd? Bir hadiseye gidiyoruz. Neticesi ne olacak, nasl kacak bilgim yok. Bir olaya gitmek endiesi bende uyand. Artk alma glnden dolay ayrlmay da dnyordum. Ben, sabrl ve tahammll bir adam olarak tannmmdr. Arkadalarm, siyasi rakiplerim, mnakaa ederler. Benim sabrla ve tahammlle geirdiim her meseleden sonra, bykbir gayret sarf ederek o iten kurtulmaya altma, gayretimin bu maksada dayandna hkmetmezler. Arkadalarm da herkes de, o sabrldr, dayanr, dayanma gc vardr, ne kadar istesek dayanr, beni byle muhakeme ederler. Sonra bir gn yine zorladklar zaman hi ummadklar lde sabrmn tkendiini grrlerse aakalrlar, bu sefer beni hakszlkla itham etmeye kalkarlar. Btn hayatta kaderim bu. Atatrk ile beraber almaktan son ayrlma olaynn tafsilat bu. Sebepleri syledim. Birikmi sebepleri syledim. Bunlarn hepsinin stnde olan temel sebep, biraz evvel de iaret ettiim gibi bendeki yorgunluk ve uzun mddet beraber almaktan mizalarmz arasnda vakit vakit hasl olan tartmalarn, ekimelerin verdii netice bu. Bunu tabii bir netice olarak almak lazmdr. Uzun sre beraber almann, uzun bir yorgunluk ve tartma ortamnn, bir gn bir kopmaya mncer olmas tabiat hadisesidir. Byle olmak lazm gelir. Nitekim bu aralk hasl olduktan sonra,
bir mddet, gerginlik sert bir ekilde devam edecek vesileler bulmu ve ondan sonra tam bir sknetle eski yaknlk, temas, tekrar teesss etmitir denilebilir. Ertesi gn Atatrk stanbul'a gidiyordu. Ben de beraber gidecektim. Program bozmadk. Beraber trene girdik. Trene girer girmez Atatrk beni, yalnz yanna ald. Akam vuku bulan ekimelere, hadiselere, tartmalara ksaca iaret ederek, imdiye kadar beraber altmz zamanda pek ok defa kavga etmiizdir dedi. Ama bu kadar aktan bu kadar serti olmamt. Bu sebeple sizin almanza biraz aralk vermek doru olacaktr dedi. Ben onun bu sznn ok isabetli olacan syleyerek atlgan bir tavrla karladm. ok mteekkir olurum dedim. Hakikaten yorgun ve alamaz bir hale gelmiimdir. Bana izin verirseniz size ok mteekkir kalacam dedim. Onun zerine derhal benim yerime getirmek istedii zatn ismini syledi. Celal Bey'i getireceim dedi. Pek mnasip olacan, isabetli olacan syledim. Gerek udur ki, samimi kanaatimi sylyordum. O gnk mevzubahis olabilecek insanlar arasnda ve uzun mddetten beri teesss etmi olan beraber alma devrinde, en iyi semenin bu olacan samimi olarak syledim. BAVEKLLKTEN AYRILDIM Karar Atatrk le Verdik Babakanlktan ayrlmak kararn Atatrk ile birlikte, 1937 yl Eyll'nn 18'inci akam, trenle Ankara'dan stanbul'a giderken bylece verdik. Bir gece nce, 17 Eyll'de ankaya Kk'nn sofrasnda kendisiyle aramzda anlattm gibi iddetli bir tartma gemiti. Ben stanbul'da nispeten az kaldm. Tarih kongresinde Atatrk ile birlikte bulunduktan sonra Ankara'ya avdet ettim. Benden bir mddet sonra, ekimin ilk gnlerinde Atatrk de Ankara'ya dnd. Ege'de sonbahar manevralar yaplacakt. Beni davet etti. Beraber gittik. Manevralar takip ettik ve 4-5 gn iinde tekrar Ankara'ya geldik. Manevralar srasnda mnasebetlerimiz, bilhassa d grn itibaryla, eskisi gibiydi. Sk sk beraber oluyorduk. Tartmalara beraber katlyorduk. Fakat bu durum daha ziyade ksa ve geici bir mterek misafirliin icabyd. Yine Ankara'dayz. Resmi mnasebet bakmndan uzak bulunuyoruz. Resmi vazifeliler yannda, vazifesi olmayanlarn mnasebetlerini az ok uzak tutmalar tabiidir. Bu arada bir iki defa ankaya'ya ard, beraber sofrada bulunduk. Stadyum Olay Ekim ay sonuna yaklayoruz. nmzdeki gnlerde Meclis alacak. Artk benim izinli bulunma halime son vermek lazm. 25 Ekim'de bavekillikten ayrldm ilan ettik. Bavekil Vekili Celal Bey yeni hkmeti kurmakla grevlendirildi. Benim vazifeden ayrlmam byle, tedrici olarak tahakkuk ettirdik. Bugnlerde bir talihsiz hadise oldu. Bir pazar gn futbol mana gittim (*). Yrye kmtm. Yanmda ocuklarm ile Kzm zalp'n olu da vard. Onlar ma grmemiz iin srar ettiler. Stadyumda, Atatrk'n kalemi mahsus mdr rahmetli Sreyya Bey bir yerde oturuyordu. Ben de gittim, yanna oturdum. Biraz zaman getikten sonra halk benim orada bulunduumu fark etti. Byk lde nmayi yapmaya, barmaya ve alklamaya baladlar. Baktm tezahrat devam ediyor. Orada oturamaz hale geldim. Artk stadyumda kalmam doru olmayacak. ktm, g halde bir arabaya bindim ve eve dndm. Sonra rendim ki, barrken fena szler sylemiler. ''Bizi brakp nereye gidiyorsun?'' demiler. ok fena szler sylemiler. Hadiseden pek mteessir oldum, fakat yapacak bir ey yok. Bir emrivaki karsnda kalmtm. ankaya'da Sofrada Grlenler Bu olay, Atatrk' ok etkilemi. Arkadalaryla akam toplantlarnda gnlerce bunun zerinde konuulmu. Her birine ayr ayr fikirlerini soruyormu. Ve sofrada bulunanlardan, kimi mteessir olduunu, kimi atn, kimi byle eyler beklemediini sylemi. Grmeler gnlerce devam etmi. Bu laflar yaylm ve herkes ne olacan bilmiyor.
ankaya'daki bu endienin ve Atatrk zerindeki etkinin sebebini sonradan bana anlatmlardr. Atatrk'n yaknlar kendisine ilk anda, benim ekilmemin halka iyi telakki (kabul) olunduu raporunu vermiler. Atatrk hakikatin, bunun tam zdd olduunu hadisat ile renmeye baladka dikkatli davranmak lzumunu hissetmi. Stadyum hadisesinden nce de halk, grd yerde beni alklamaktayd. Fakat stadyumdaki tezahrat bunlarn hepsini geti ve tezahrat yapanlarn nemi, ii bir ciddi mesele haline getirdi. Meclis 1 Kasm'da almt. lk gnler, Meclis'e girdiim zaman milletvekilleri akn ve ekingen bir hava iinde, bir eyler bekler haldeydiler. Ben bir milletvekili olarak, Meclis iinde bir kede otururdum. Biraz zaman getikten sonra milletvekilleri yeni hkmetle, yeni idare ile kaynam bir hale geldiler. Bu stadyum olaynn dedikodusu da srp gidiyor. Nihayet mesele, rahmetli Salih Bozok tarafndan Parti Meclis Grubu'na getirildi. Yeni hkmet henz programn aklamamt. 6 Kasm gn hkmet program zerinde grmek iin bir grup toplants yapld. Bunun grlmesi nihayete erdii esnada, Salih Bozok, benden izahat istemek iin sz alarak unlar syledi: ''Maksadm udur: bu yeni tebeddl (deime) dolaysyla ortaya kan baz hadiseler olmutur ve bu hadiseler bazlarmz az ok endieye drmtr. Bendeniz istiyorum ki, bu endieler aramzdan kalksn. Elbette bir ounuz iitmisinizdir; urada, burada baz yanl tefsirler ve dedikodular olmutur. Hakikati bilmeyenler veyahut bulank suda balk avlamak isteyenler vardr. Bu noktainazardan tebeddln neden vukua geldiini, niin olduunu smet nn ltfen izah etsinler. Onun taraf, bunun taraf gibi endieler ortadan kalksn. Bizim ayr ayr taraflarmz yoktur. Kitle halinde emelimiz, hedefimiz birdir. Maruzatmn kabuln kendilerinden ok rica ederim.'' Bu istek zerine sz aldm. Ve btn dedikodular, endieleri kesip atmak iin geni bir konuma yaptm. alma Glkleri Parti grubunda Babakan Celal Bayar'n hkmet programnn grlmesi fazla uzun srmedi. Zaten Babakan, hkmetinin, eski hkmetin bir devam olarak alnmasn istiyordu. Dikkatler daha fazla rahmetli Salih Bozok'un benden izahat talebi zerine evrildi. Krsye ktm. Dedim ki: ''Arkadalar: politika hayatnda bu kadar etin bir azizlik ilk defa bama geliyor. Salih Bozok arkadamz, ekilen bir bavekilin niin ekildiini bilmediini ve ortalkta dnen dedikodulara cevap vermemi istiyor. Bu, etin bir vazifedir. imdi arkadamn ne iittiini ve yledir, byledir diye hangi ihtimalleri bertaraf etmek iin benden izahat istediini bilmiyorum. Fakat parti de, onun arzusuna uymu olmak iin hi sesini karmayarak bekler gibi bir vaziyet gsterdiinden, buna hrmet etmeye mecburum. Ortada merak edilecek hibir ey yoktur. Uzun zamandan beri hakikaten yorucu ve bunaltc iler iinde bulunduumu bilirsiniz. Ve ben Atatrk'ten her vesile ile, artk bana msaade etmesini ve kendimi toplamak iin frsat vermesini isterdim. Hatta o kadar ok isterdim ki, bunun naz telakki edilmesinden ve ltufkrlklarndan mahrum etmemesini ve mtemadiyen onlarn yeniden ifadesini tekrar istiyormu gibi telakki edilmesinden saknrdm. Geen Nyon Konferans ile neticelenen Akdeniz'deki korsanlk ii iin kendisiyle mnakaa etmitik. Bir defa o zaman partide izah ettiimden anlald gibi, ben bu vaziyeti ok endie ile telakki ettim. zmir'e gidiyordum. zmir seyahatime gitmeden evvel Atatrk'e stanbul'da maruzatta bulundum (bilgi sundum). Btn bu Avrupa ahvalinin fena olduundan, memleketimizin bu bulank hava iinden selamet ve emniyetle karlmasnda edit (iddetli) bir endie grdm. Vaziyeti Atatrk'le beraber mtalaa ettik. Bu endieli mtalaalarmdan kendileri daha ileri giderek ihtiyatl tedbirler tavsiye ettiler. Bu vaziyette ayrldk. Biz zmir'de iken Nyon Konferans'na davet olunduk. Hariciye Vekilimiz darda idi. Oradan muhabere ettik ve talimat verdik. Sureti umumiyede fikrimiz u idi: Akdeniz Konferans'na itirak etmemek mmkn deildir. Vazifemizdir. Amma kendimizin arzu etmediimiz ve memleketimizin takat haricinde bir balantya girmekten saknalm. Sureti umumiyede Atatrk'n de fikri byle idi. Biz de onu takip ettik. Hkmet erknna ayr ayr zmir'den malumat vermekle beraber Hariciye Vekilimize de tebligat yaptk. Burada hkmet topland , drt gn bu konferansa ait mesai ok yorucu artlar altnda devam etti. Gndz akama kadar alyorlar. Fransa ve ngiltere konferansa hazr olarak gelmiler. Binaenaleyh bir an evvel dndklerini tadil ettirmeden, (deitirtmeden) olduu gibi kabul ettirmek istiyorlar. Kararlar veriyorlar ve istiyorlar. Biz bunu ge
vakit haber alyoruz. Aldktan sonra cevap vermek lazm. Gece sabaha kadar alyoruz. Hlasa ok yorucu bir ey. Nihayet mspet bir neticeye vardk. Bunlar muhakeme ediyoruz. Tabii bunlar dardan, Avrupa'dan alyoruz. Kendimiz burada mtalaa ediyoruz ve devlet reisimize arz ediyoruz. Onun mtalaasn alyoruz. Hlasa, her etin meselenin mzakeresi zamannda olduu gibi dikkatli ve devaml, sk almalar... Byle bir almadan ktktan sonra insan byk bir greten km kadar yorgun ve ypranm bir vaziyette oluyor. Sonra buraya geldik. Atatrk de stanbul'dan geldi. Mukaveleyi tasdik etmek iin Meclis topland. Meseleyi Meclis'te mzakere edeceiz. Atatrk stanbul'dan geldii gn, ben kendilerini darda karladm. Grlm olan, cereyan etmi olan meseleleri yeniden mzakere ettik. O gn Heyeti Vekile topland. Akam zeri hkmeti davet buyurdular. Vekillerle beraber orada bulunduk. Orada gnn gemi meselelerinden konuuluyordu. etin mnakaalar esnasnda, Avrupa ile olan mnasebetler zerine, mnakaalarmz esnasnda baz mtalaalar biz burada tetkik ederken kfi derecede kavrayamamtk. O cihetleri (ynleri) tekrar mnakaa ettik. Vaziyeti Atatrk'e arz ettim. Bu maruzatm kendilerini istikbal esnasnda (karlama srasnda) yaptm. Sonra sz devlet ilerine intikal etti. Bu arada kendisine tekrar tekrar ok yorgun olduumdan ve vazifeme devam edebilmek iin kendimde kudret grmediimden ve ilerin icabndaki mndemi (sakl olan) zorluklar ve glkleri karlayacak kudretimin kalmadn arz ettim.'' Milletvekilleri beni dikkatle dinliyorlard. Sylediklerim, ilerinden bir ksmnn zaten malumuydu. Yorgunluumu, Atatrk'ten beni grevimden affetmesi iin ricalarm, bilhassa, son zamanlarda balam alma glklerini ve ikyetlerimi biliyorlard. Bu alma glkleri gittike artyordu ve tahammlm azalyordu. Gruptaki konumamn, Atatrk ile yaptmz son tartmann hikyesi safhasna gelmitim. Bu tartmay da baz milletvekilleri biliyorlard. Zira, herkesin nnde gemiti. Tartmadan dolay duyduum znt derin ve samimiydi. Konumama yle devam ettim: ''Bendenizin terbiyeli bir adam olduumu bilirsiniz. Benim, resmi ilemlerimde olduu gibi hususi hayatmda da Atatrk benim velinimetimdir. En mhim resmi hayatmda ve karlatm hadiselerin hepsinde muvaffak olmam iin Atatrk'n ok emei gemitir. Fakat kendisi silinmi, daima btn muvaffakyet erefini bana vermitir. Tabii btn bunlar meydana kmtr. Muharebede de byle yapmtr?'' Atatrk'e Minnettarlm Sylyorum ''Sonra, servetim olmamakla beraber, byle bir dnce hibir zaman benim zihnimden gemedi, amma, hususi hayatmda bu memlekette maddi bakmdan rahat bir adamn hayatn geirdim. Bunu bana Atatrk temin etti. Kendisi bir dilim ekmek yerse bana yarsn yedirmekten zevk alr. Onun iin gerek resmi hayatta, gerek hususi hayatta kendisine ne kadar minnettar olduumu takdir etmek kolaydr. O gece kendisiyle konuurken ikyetlerimi, vicdani olarak bugn takdir ettiim gibi, bir efe, byk bir adama sylenemeyecek surette, bilhassa Heyeti Vekile'de, kalabalk bir yerde sylenemeyecek ekilden daha ileri giderek syledim. imdi dnrken takdir ediyorum. ikyetimde sylediim u idi: Canmdan bezdim, artk devam edemeyeceim... Bunlarn lzumu yoktu. nk ortada muayyen hibir mesele yoktu. Bu kadar tecrbeden sonra ikimiz arasnda cereyan eden konumada, artk bu iten usandm dediim zaman, darda birisi bunlar iitseydi trl trl sebepler tahayyl (hayal) edebilirdi. Ama olmuyor. Bir gn evvelki ifadelerimde llerimin normal olmadn ertesi gn takdir ettim. Hkmet ilerinde alamayacak kadar yorgun dtm ve yprandm tekrarlayarak kendisinden istirham ettim ki, bana izin versin... Atatrk o gn pek ltufkr davrand. Peki dedi, tasvip etti. Meclis yeni dalm, tekrar toplanmaya da lzum grlmedi. Onun zerine izin eklinde bir fasla verdikten sonra hkmet tebeddln (deiimini) tasvip ettiler. meselenin heyeti umumiyesi bundan ibarettir. Eer arkadam Salih Bozok'un iittii muayyen szler varsa ve o szlere benim cevap vermem faydal olacaksa ltfetsinler, daha ak izah edebilirim. Fakat sureti umumiyede, nihayet hususi bir Meclis'te benim itirazm nazar dikkate alnmtr. nk siyasi hayatmda uradm etin mkilat iktiham iin lazm olan kuvveti haiz olmadm yolundaki srarm hkmetten ekilmemi
inta ettirmitir (sonulandrmtr). imdi Salih Bozok arkadam bana ykledii bu etin vazifeyi kendisi ikmal etsin (tamamlasn). Ne dedikodular iitti ise onlar bildirsin.'' Salih Bozok'un Sorusu Bu umumi izahatm bitirdikten sonra Salih Bozok, ''Geen hafta futbol mana gitmitiniz. Orada bir tezahrat yaplm. Ben bunu ok tabii grrm. imdiye kadar yaptnz byk ileri takdir eden bir adamm. Ve daima alklarm. Fakat o tezahrattan istifade etmek isteyen baz bedbahtlar olmu ve bu aramza kadar gelmitir. Ben hakikati bildiim iin bunun herkes tarafndan bilinmesini ve phenin aramzdan kalkmasn istiyorum. Bunu ltfederseniz teekkr ederim'' dedi. Tekrar krsye ktm, benden istenilen hususlar yle cevaplandrdm: Stadyumda Neler Oldu? ''Futbol mana gittim. biraz sonra alkladlar. Ma veya darsn alklyorlar. Ne ise... i uzattlar. Baktm, bana tezahrat yapyorlar. ocuklarm da beraberdi. Otomobille kmayacaktm. Ben esasen yrmek niyetiyle ktm. Darda birka mektep talebesi, izciler ve halk kalabal vard. Kalabalktan bir ksm kapnn etrafnda bulunuyordu. Yaa diye barmaya baladlar. Selamladm, brakmadlar. Onun zerine orada bulunan bir ak otomobile atladm ve yrttm. hatta yanma ocuklarm dahi alamadm. Biraz yryebildik. Polis, jandarma, yol amak iin urayorlard. Baranlar iinde ''Yaa''dan fazla veya baka bir sz iitmedim. Byle deime zamanlarnda ne hadise olabilir? Byle herhangi bir memlekette herhangi bir sebeple sempati tezahrleri olabilir. Byle anlarda kalabalk iinde birka tahriki sureti mahsusada tevikler de yapabilir. Fakat evvelce de arz ettiim gibi halktan ''Yaa!'' sznden baka bir ey iitmedim. ok kalabalkt. Zaten fazla iitir bir adam olmamakla beraber, herhangi bir mlahazaya sebebiyet verecek bir ey hissetmedim. Byle zamanlarda trl trl sebeplerle belki aramza ve partiye nifak sokmak isteyenler bulunacaktr. Cumhuriyet ilk gnden beri byk imtihanlar geirdi. Yeni bir devlet, yeni bir rejim ve cemiyet kurmak kolay bir i deildir. ok daha zengin ve daha varlkl memleketlerde bu tecrbelerden mspet neticeler alnmamtr. Yenilerden de ne netice alnaca bilinmez. Onun iin Trkiye'nin varl, dahilde, harite itimat telkin eden byk bir varlktr. Memleketler iin, milletler iin en mhim ve en zararl ey, ite olan nifaktr. imdi byle zamanlarda bizim aramza nifak sokmak iin gsterilecek gayretlerin hepsinin beyhude olduunu ispat etmeye mecburuz. imdiye kadar geirdiimiz zamanlarda bu esasen sabit olmutur. Fakat daha zaman gemeye lzum olursa hepimiz namuskrane, vatanperverane varlk gstermeye mecburuz. Kendi aklmza, kendi vicdanmza, kendi vatanperverliimize, kendi varlmza inanyoruz.'' ankaya'da uzun grmelere sebep olan olayn hem mahiyetini, hem de benim gzmdeki manasn anlatmtm. Konumam balamak iin daha genel olarak fikirlerimi milletvekillerine ksaca anlatmay faydal buldum. Gruptaki konumam yle baladm: ''Salih Bozok bana azizlik yapmaktan balayarak iyi bir sistemin balangcn da gstermi oluyor. Eer byle dedikodu ile veyahut yanl tefsirlerle arkadalar arasnda, parti iinde birtakm pheler hasl olduunu iitirsek, herhangi bir arkadan krsden ak konumaya davet edilmesi faydal olacaktr. Ben zannederim ki, bu mitleri kesilinceye kadar, nifak yapmak isteyenler benim zerimde oynamaya alacaklardr. Arkadalarmn bana itimat etmelerini rica ederim. Byle dedikodular veya nifaklar tahrik edecek temayllere msait olmak iin en az istidad olan, hi istidad olmayan bir yaradltaym. Bunun ok sebepleri vardr. Fakat sebeplerin banda, size szlerimin banda sylediim gibi, Atatrk'n bana olan yakn arkadaldr. Arkadalar bu sefer de ayrldm zaman, bana ''yine eskisi gibi arkadam ve kardeimsin'' dedi. Atatrk' ben yalnz bu tevecch ve hitaplaryla deil, resmi ve hususi maiet hayatmdan kendisini bir velinimet olarak tandm ve lnceye kadar da byle tanyacam. Bu szlerim aramzda fena bir rol oynamak isteyenleri her trl cesaretten mahrum edecek kuvvettedir. Bu nmayii yapanlar kimlerdir ve ne maksatla yapmlardr. Atatrk'e dmanlk gstermek iin benim orada bulunuumu ve ekilmemi bir frsat m bilmilerdir? Yoksa masumane, uursuz bir gsteriden mi ibarettir? Bunun hakknda bir tehis koyacak durumda deilim. Hkmetin elinde
her trl imkn vardr. Hadiseye kimler karmtr, ne maksatla yapmlardr? Bunlar tahkik edebilir, gerek ne ise meydana karabilir. Arkadalarm, parti iinde bana tevecch edecek her vazifeyi en erefli ve en yksek vazife akyla alarak yapacak bir emniyet ve liyakatte beni grmenizi bilhassa rica ederim.'' ankaya'da Varlan Karar Grup'ta cereyan eden bu grmelerden bir-iki gn sonra Falih Rfk bana geldi. Akam Kk'te bulunduunu ylan hikyesinin yine aldn ve Atatrk'n ne sylediini anlatt. Bahis alnca Atatrk, hazr bulunanlara ciddiyetle yle demi: ''Ne olmu? nn, bunca zaman devlet hizmetinde bulunmu, hizmetler etmi, takdir grm ve ayrld zaman kendisine nmayi yapmlar. Elbette yapacaklar. Bir milletin hayatnda bunlar tabii eylerdir. Byk bir millet elbette bunlar yapar. Bunu yapmayan millete, millet denilmez. Bundan sonra bu mesele bitmitir, kapanmtr. nn'y grdnz yerde hrmet edeceksiniz. Hibir aksi tavr gstermeyeceksiniz.'' Bundan sonra, hakikaten herkesin muamelesi deiti. Ben de tabii bir hayata girdim. imdi, bu ma hadisesi gnlerinden bir baka hatram nakledeceim: Kasm aynn ilk haftasnda Balkan Pakt devletlerinin erknharbiye reisleri Ankara'da toplanmlard. Bunlardan Yunan Erknharbiye Reisi General Papagos ile grmem mhim bir mesele olmutur. General Papagos buraya gelince benimle grmek istediini sylemi. Bu grmeye mani olmak istemiler. General Papagos bunu mesele yapt. ''Ankara'ya gelirim, nn ile grmeden giderim, bu olmaz!'' diye srar etmi, ''Bunu yapamam'' demi. Bunun zerine bana geldi, grtk. Sonra ben de kendisini ziyaret ettim. Stadyum hadisesi anlattm gibi kapanp, bitti. Bundan sonra, Ankara Valisi rahmetli Nevzat Tandoan haftada muayyen bir gn bana yemee gelirdi. Bir nevi koruyucu vazife alm gibiydi. Gelir, ihtiyalarm sorar, vaziyeti tetkik eder, zellikle yakndan alakadar olurdu. Ankara Valisi Nevzat Tandoan, rahmetli oluncaya kadar bana ok yakn dost olarak kalmtr. Ben, babakanlktan ayrldktan sonra ve Atatrk'n hastal srasnda, baz ksa zamanlar hari, hemen daima Ankara'da kaldm. Ankara'daki evimdeydim. Meclis almalarna katlyor, daha ziyade okuyor ve yazyordum. Yazn eim ve ocuklarm stanbul'a gittiklerinde Ankara Palas'a getim. bir sre orada kaldm. Sonra, tekrar kendi evimize dndm. Ankara Valisi Nevzat Tandoan'n beni ziyaretlerinden bahsetmitim. Bykeli Olacam Havadisi Bir gn Tevfik Rt Bey gelmiti. Nevzat Tandoan ile tesadf ettiler. Bundan sonra Tevfik Rt Bey de her hafta bir muayyen gn gelirdi, tatl tatl konuur, beraber yemek yerdik. Umumiyetle Nevzat Tandoan ile ayn gn gelirlerdi. Tabii bazen ayr gnlerde geldikleri de oluyordu. Bu devam etti. Bir aralk, benim Amerika'ya bykeli tayin olacam havadisi kt. Hi haberim yoktu. Fena halde canm skld ve ok mteessir oldum. iddetli tepki gsterdim. lk bulutuum hafta Tevfik Rt Bey'e sordum. ''Evet'' dedi, ''haber benden kt'' dedi. ''Nasl oluyor?'' diye sorunca yle izah etti: ''Siz, bana her zaman sylerdiniz, Amerika'y grmedim, derdiniz. Amerika'y grmek arzu ettiinizi sylerdiniz. Ben de bir vesile bulup, sizin Amerika'y tanmak ve incelemek arzunuzu gerekletirmek istedim.'' Kendisine teekkr ettim. Ve kesin olarak kabul etmeyeceimi, bundan vazgemesini bir arzuyu sylemi olmamla onu bir vazife ile tamamlamak arasnda fark olduunu bildirdim. ok sert konutum ve ''Seni mesul tutarm'' dedim. Hlasa, ok ikyet ederek Tevfik Rt'y bundan vazgeirdim. Dolmabahe Saray'nda Misafir Kalyorum Atatrk, kasm aynda (12-20 Kasm) Diyarbakr taraflarna uzunca bir seyahat yaptktan sonra Ankara'ya dnd. Bu k boyunca, hemen hemen haftada bir defa beni Kk'e arrd. Onunla ve arkadalarla beraber yemek yerdik. Atatrk ile grrdk. Nihayet Atatrk 1938 ilkbaharnda
stanbul'a gitti ve bir daha gelmedi. stanbul'da Dolmabahe'den bir gn bana Atatrk'n hasta olduunu haber verdiler. Derhal gelip grmem iin msaade etmesini istedim. Cevap verdiler. aryordu. stanbul'a geldim. Sarayda beni misafir etti. Bir hafta kadar kaldm. Eskiden olduu gibi arkadaa bir hafta geirdik ve Ankara'ya dndm. Bugnlerde sk bir perhiz ve kontrole tabi tutulmutu, fakat hastal henz arlamamt. Atatrk'n hastal sratle ilerliyor. Fransz Profesr Fissenger davet edilmi, getirilmi. O zaman ben de rahatszdm. Atatrk, Fissenger'i benim iin Ankara'ya gnderdi. Geldi, beni muayene etti. Birka gn onun tedavisi altnda kaldm. Tedavi esnasnda tekrar byk bir buhran halinde ve tehlikeli bir ekilde hastalk geirdim. Atatrk, benim shhatimle mtemadiyen alakadar oldu. Ben de onun shhi durumunu daima takip ediyordum. Bu arada stanbul'a gelip kendisini tekrar grmek, yoklamak istedim. ''O da benim gibi hasta, yerinden kprdamasn'' diye haber gnderdi. Mektuplar Atatrk, o devrede Celal Bayar ile daima selamlar yollad. Bunlara mektuplarla teekkr ettim. Birka defa Dr. Tevfik Rt Aras selamn getirdi. Ona karlk da bir mektupla kranm bildirdim. Sabiha Gken hemen her hafta, cumartesi gnleri stanbul'a gider, pazartesi gnleri Ankara'ya dnerdi. Bana Atatrk'ten haber ve muhabbetler getirirdi... Atatrk onunla da bana iyi duygularn bildirdi. Kendisine teekkrlerimi sunar, salk dilerdim. Lozan gn geldi. O yl gazeteler bir ey yazmadlar. Fakat Atatrk beni stanbul'dan telefonla aratt. ok muhabbetli eyler syletti. Sonradan bana anlattklarna gre bunlar yazl ekilde bildirmek istemi. Fakat yaknlar mani olmular. Bir sre geince Salih Bozok mektuplar yazarak bana Atatrk'ten haberler verdi. onun selamlarn, muhabbetlerini ulatrd. Behi Bey de selam getirenler arasndayd. Sonradan, benim Atatrk'e, hastaln dikkati eken bir arlk gsterdii srada yazdm bu mektuplara baka manalar verilmek istendiinde, bunlarn etrafnda polis romanlar tarznda hikyeler anlatldnda pek ammdr. Mektuplar, insann ar hasta olan bir yaknna, byk amirine gsterecei samimi alakann ifadesidir. Yazdklarm, byle bir durumda duyulan teessr ifadeleri ve teselliden ibarettir. Ayn zamanda, bana gsterdii ilgiye btn bu zevat vastasyla gnderdii selamlara, muhabete teekkrdr. Selamn aldm bu mektuplarla kendisine duyururdum. Mektuplarn, tabiatyla hibir siyasi mahiyeti yoktur. Zaten yazldna gre, Atatrk benim mektuplarm, yatann bandaki komodinin bir ekmecesinde tutarm. Atatrk gibi bir devlet adamnn dost ve arkada mektubunun dnda mahiyet tayacak yazlar komodin ekmesinde tutaca hatra dahi getirilmez. stelik mektuplarn gizli kapakl bir taraf da yoktu. Atatrk'ten btn o selam ve muhabbet duygularn getirenler kendisinin mektubumu aldn, memnun olduunu bana bildirirlerdi. Mektuplarn hepsi, ite bu mektuplardan ibarettir. Ve mektuplarn mahiyetleri, amansz bir hastalk iinde mustarip yatmakta olan bir yaknmza ballk ve sevgi gstermekten, teselli etmekten bu duygular ifadeden baka bir ey tabiatyla olamazd. Atatrk ld zaman ben Ankara'daydm ve gerek hkmetin banda, gerek partinin banda ayn bavekil bulunuyordu. Benim bildiim kadar, Atatrk'n evraknn grd muamele, tamamyla resmi muameleden ibarettir. Baka trl muamele grmesi iin de, ben bir sebep bilmiyorum. Benim, byk Atatrk zamannda bavekletten ayrlmam, siyasi hayatmzda vakit vakit istismar konusu olmutur. Byk siyasi sebeplere, byk bir dmanlk ifadesine balanmak istenir. Tafsilat ile her taraf anlattm. Bir aralk herkes ayrlma sebebi neydi, diye merak eder sorard ve bu merak genlere byk lde sirayet etmiti. Bir gn genlerin Cumhuriyet Halk Partisi merkezinde bir toplants srasnda konuma bittikten sonra, hep bir azdan genler bana tekrar Atatrk ile bavekil olarak alrken ayrlmanzn sebebi nedir diye srarla sordular. En nihayet, o zaman sabrm tkendi. Canm yirmi sene memleketin, hayatmzn en etin maceralarn beraber almz, grmz ve byle bir ortak hayat yaamz. Bu kadar yakn gece gndz mnasebette bulunan insanlar, yirmi sene zarfnda bin defa kavga etmilerdir. Her kavga 24 saatten fazla srmemitir, devam etmiizdir. Bu da o eit kavgalardan biridir ve ayrlmaya, aralk vermeye mncer olmutur. Niye byle anlyorsunuz, dedim. Genlerin hepsi birden hak verdiler. te hayatmn cumhurbakanlna seildiim gne kadar olan ksm. (*).
EKLER EK: 1 ANKARA'NIN BAKENT OLMASI N VERLEN NERGE Ankara'nn hkmet merkezi olmas iin Malatya milletvekili, smat Paa ve 14 arkadann Meclis Bakanl'na verdikleri nerge aynen yledir: ''Lozan Muahedesi'nin mtemmimlerinden olan tahliye protokolnn tatbikat hitam bulmu ve batan baa ecnebi igalinden kurtulan Trkiye'nin fiilen tamamiyeti tahakkuk eylemitir. Milletimizin en kymettar mallarndan stanbulumuzu Hilafet-i slamiyenin makarr olan vaziyetini lem-i slam iinde tahsisen ve hasren Trk milletinin vesaiti mdafaasna mevdu olarak ilelebet muhafaza edecektir. Dier tarafndan Trkiye devletinin makarr idaresi iin Byk Millet Meclisi'nde karar vermek zaman gelmitir. Bir devletin merkezini tayin iin esas olacak mlahaza, yeni Trkiye'nin makarr- idaresi Anadolu'da ve Ankara ehrinde intihap edilmek lzumunu amirdir. Mlahaza-i mezkre muahedename ile Boazlar iin kabul edilen ahkm, yeni Trkiye'nin esas mevcudiyeti, memleketin menabii kuvvet ve inkiafn Anadolu'nun merkezinde tesis etmek lzumunu, vaziyeti corafiye ve sevklceyinin msaadesi dahili ve harici emniyet ve istidad hususunda mesbuk olan tacarp ile hlasa olunabilir. Bu mlahazatn her biri balbana bir ehemmiyeti katay haizdir. Devletin makarr- idaresinin yeni bir ekilde tesis ve inkiafna bir an evvel balamak ve dahili ve harici tereddtlere nihayet vermek iin atideki madde-i kanuniyenin kabuln arz ve teklif ederiz. 9 Terinievvel (ekim) 39 (1923) Madde-i Kanuniye-Trkiye Devletinin makarr- idaresi Ankara ehridir. Malatya orum Diyarbekir Erturul smet Ferit Zlf Dr. Fikret Ktahya Malatya Kastamonu Erzurum Seyfi Hilmi Mahir Rt Erzincan Svas Bursa Bursa Saffet Ziya Rahmi Hseyin Necati Refet Konya stanbul Karahisar Sahip Kzm Hsn Ali Rza Mehmet Kmil
EK: 2 NN'NN KURDUU LK CUMHURYET HKMET lk cumhuriyet hkmeti, Meclis'ten 30 Ekim 1923 gn gvenoyu alm ve olay Meclis tutanaklarna aadaki ekilde gemitir: ''Reis-Trkiye Reisicumhuru Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretleri'nden gelmi bir tezkere vardr, okunacaktr: TBMM Riyaseti Celilesine Tekilat- Esasiye Kanunu'nun madde-i mahsusas mucibince Baveklete Malatya Mebusu smet Paa Hazretleri intihap olunmutur. Marnileyhin intihap eyledii dier vekillerin esamesi bervehi atidir. Heyet-i umumiyesi Meclis-i linin tasvibine arz olunur. Bavekil ve Hariciye Vekili (Malatya Mebusu) smet Paa. er'iye Vekili (Sarhan Mebusu) Mustafa Fevzi Efendi, Erkn Harbiye-i Umumiye Vekili (stanbul Mebusu) Mir Fevzi Paa, Dahiliye Vekili (Ktahya Mebusu) Ferid Bey, Maliye Vekili (Gmhane Mebusu) Hasan Fehmi Bey, Mdafaa-i Milliye Vekili (Karesi Mebusu) Kzm Paa,
ktisat Vekili (Trabzon Mebusu) Hasan Bey, Adliye Vekili (zmir Mebusu) Seyid Bey, Maarif Vekili (Adana Mebusu) Safa Bey, Nafa Vekili (Trabzon Mebusu) Muhtar Bey, Shhiye Vekili (stanbul Mebusu) Dr. Refik Bey, Mbadele, mar ve skn Vekili (zmir Mebusu) Necati Bey. 30 Terinievvel 1339 Trkiye Reisicumhuru Gazi Mustafa Kemal Reis - Efendim! Reisicumhur Paa Hazretleri'nin i bu tezkeresinde mevzbahsolan heyeti vekileyi tyini esamiyle rey-i linize vaz ediyorum. Ltfen reylerinizi istimal ediniz. (Reyler topland) Reylerini istimal etmeyenler var mdr? (Hayr sesleri) Efendim! Arann istihsali muamelesi hitam buldu. Ktip Beyler tasnif buyursunlar. Efendim reye itirak eden azay kiramn adedi yz altm altdr. Reyler de yz altm altdr. ttifak tam ile heyeti vekileye itimat edilmitir. (Allah muvaffak etsin sesleri. Alklar).''
EK: 3 ''HLAFETN LGASINA VE HANEDAN-I OSMANNN TRKYE MEMALK HARCNE IKARILMASINA DAR URFA MEBUSU EYH SAFFET EFEND LE ELL REFKNN TEKLF- KANUNS 2/Mart/1340 (1924) Trkiye Cumhuriyeti dahilinde makam hilafetin vcudu Trkiye'yi dahili, harici siyasetinde iki bal olmaktan kurtaramad. stiklalinde ve hayat milliyesinde mareket kabul etmeyen Trkiye'nin haziren ve zmnen bile olsa ikilie tahamml yoktur. Asrlardan beri Trk milletinin sebebi felaketi ve ilanihaye fiilen ve ahden bir Trk mparatorluunun vasta-i inkiraz olan hanedann hilafet kisvesi altnda Trkiye'nin mecudiyetine daha messir bir tehlike olaca tecarib-i mtehammilane ile katiyen sabit olmutur. Bu hanedann milletiyle mnasebettar olan her vaziyet ve kuvve-i mevcudiyeti milliyemiz iin mahza tehlikelidir. Esasen hilafet, imaret ve evail-i slamda hkmet mana ve vazifesinde ihdas edilmi olduundan dnyevi ve uhrevi bilcmle vazaif-i mutevecciheyi ifa ile mkellef olan zaman hazr hkmet-i slamiyenin yannda ayrca bir hilafetin sebebi mevcudiyeti yoktur. Hakikat bundan ibarettir. Trk milleti selameti muhafaza etmek iin hakikate ittibadan baka bir hatthareket ihtiyar edemez. Terakm edegelen teevvatn vazh ve kati bir srette halli iin mevad atiyenin bugn derakap ve mstacelen mzakeresiyle kanuniyet kesbetmesini teklif ederiz. eyh Saffet (Urfa) Hilafetin ilgasna ve Hanedan Osmaninin Trkiye Cumhuriyeti memaliki haricine karlmasna dair kanun. Kanun No. 431 - 3 Mart 1340 (1924) Madde 1 - Halife hal'edilmitir. Hilafet, hkmet ve cumhuriyet mana ve mefhumunda esasen mndemi olduundan hilafet makam mlgadr. Madde 2 - Mahl Halife ve Osmanl saltanat mnderisesi hanedannn erkek, kadn bilcmle azas ve damatlar Trkiye Cumhuriyeti memaliki dahilinde ikamet etmek hakkndan ebediyyen memnudurlar. Bu hanedana mensup kadnlardan mtevellit kimseler de bu madde hkmne tabidirler. Madde 3 - ikinci maddede mezkur kimseler ibu kanunun ilan tarihinden azami 10 gn zarfnda Trkiye Cumhuriyeti arazisini terke mecburdurlar. Madde 4 - kinci maddede mezkur kimselerin Trk vatandalk sfat ve hukuku merfudur. Madde 5 - Bundan byle ikinci maddede mezkur kimseler Trkiye Cumhuriyeti dahilinde emval-i gayr-i menkuleye tasarruf edemezler. likilerinin kat'i iin bir sene mddetle bilvekle mehkim-i devlete mracaat edebilirler.
Bu mddetin mrurundan sonra hibir mahkemeye hakk mracaatlar yoktur. Madde 6 - kinci maddede mezkur kimselere masarif seferiyelerine mukabil bir defaya mahsus ve derecei servetlerine gre mtefavit olmak zere hkmete tensip edilecek mebali ita olunacaktr. Madde 7 - kinci maddede mezkur kimseler Trkiye Cumhuriyeti arazisi dahilindeki bilcmle emvali gayr-i menkuleyi tasfiye etmedikleri halde bunlar hkmet marifetiyle tasfiye olunarak bedelleri kendilerine verilecektir. Madde 8 - Osmanl mparatorluu'nda padiahlk etmi kimselerin Trkiye Cumhuriyeti arazisi dahilindeki tapuya merbut emval-i menkuleleri millete intikal etmitir. Madde 9 - Mlga padiahlk saraylar, kasrlar ve emlak sairesi dahilindeki mefruat, takmlar, tablolar, aar nefise vesair bilumum emvali menkule millete intikal etmitir. Madde 10 - Emlak- hakaniye nam altnda olup evvelce millete devredilen emlak ile beraber mlga padiahla emlak ve sabk hazinei hmayun, muhteviyatlariyle birlikte saray ve kasrlar ve mebani ve arazi millete intikal etmitir. Madde 11 - Millete intikal eden emval-i menkule ve gayr-i menkulenin tespit ve muhafazas iin bir nizamname tanzim edilecektir. Madde 12 - bu kanun tarihi nerinden itibaren meriylicradr. Madde 13 - bu kanunun icray ahkmna cra Vekilleri Heyeti memurdur.''
EK: 4 ''ER'YE VE EVKAF VE ERKNIHARBYE VEKALETLERNN LGASINA DAR SRT MEBUSU HALL HULK EFEND'YLE ELL REFKNN TEKLF- KANUNS 2/Mart/1340 (1924) Din ve ordunun siyaset cereyanlariyle alakadar olmas birok mezahir-i daidir. Bu hakikat btn medeni milletler ve hkmetler tarafndan bir dstur-u esasi olarak kabul edilmitir. Bu nokta-i nazardan yeni bir hayat varl temin etmek vazifesini deruhte eden Trkiye Cumhuriyeti tekilat- siyasesinde zaten ve muhaddis olan er'iye ve Evkaf Vekaleti ile Erkn Harbiyei Umumiye Vekaletinin ilgasna nazaran da btn evkafn millete intikal etmesi ve ona gre de idare edilmesi tabii bir neticedir. Binaenaleyh bervehi ti mevadn derakap ve bugn mstacelen mzakere olunarak kanuniyet kesbetmesini teklif eyleriz. Halil Hulki (Siirt) ER'YE VE EVKAF VE ERKNIHARBYE- UMUMYE VEKALETLERNN LGASINA DAR KANUN Kanun No.: 429 3/Mart/1340 (1924) Madde 1 - Trkiye Cumhuriyeti'nde muamelat nasa dair olan ahkmn teri ve infaz Trkiye Byk Millet Meclisi ile onun tekil ettii hkmete ait olup din-i mbin-i slamn bundan maada itikadat ve ibadata dair btn ahkm ve mesalihinin tedviri ve messesat- diniyenin idaresi iin Cumhuriyetin makarrnda bir Diyanet leri Reislii makam tesis edilmitir. Madde 2 - er'iye ve Evkf Vekleti mlgadr. Madde 3 - Diyanet leri Reisi Bavekilin inhas zerine Reisicumhur tarafndan nasbolunur. Madde 4 - Diyanet leri Reislii Bavekalete merbuttur. Diyanet leri Reisliinin btesi Baveklet Btesine mlhaktr. Diyanet leri Reislii tekilat hakknda bir nizamname tanzim edilecektir. Madde 5 - Trkiye Cumhuriyeti memaliki dahilinde bilcmle cevami ve mesacid-i erifenin ve tekya ve zevayann idaresine, imam, hatip, vaiz, eyh, mezzin ve kayymlarn ve sair mstahdeminin tayin ve azillerine Diyanet leri Reisi memurdur. Madde 6 - Mftilerin mercii Diyanet leri Reisliidir. Madde 7 - Evkaf umuru, milletin hakiki menafiine muvafk bir ekilde halledilmek zere mdiriyet-i umumiye halinde imdilik Baveklete tevdi edilmitir. Madde 8 - Erknharbiye-i Umumiye Vekleti mlgadr.
Madde 9 - Reisicumhura niyabeten ordunun hazarda emri kumandasna memur en yksek makam askeri olmak zere Erknharbiye-i Umumiye Riyaseti tesis olunmutur. Erknharbiye-i Umimiye vezaifinde mstakildir. Madde 10 - Erknharbiye-i Umumiye Reisi Bavekilin inhas ve Reisicumhurun tasdiki ile tayin olunur. Madde 11 - Erknharbiye-i Umumiye Reisi vezaifine mteallik hususatta her vekaletle muhabere eder. Madde 12 - Trkiye Byk Millet Meclisi muvacehesinde umum askeri btenin mesuliyeti Mdafaa-i Milliye Vekletine attir. Madde 13 - bu kanun tarihi nerinden itibaren meriy icradr. Madde 14 - bu kanunun icray ahkmna cra Vekilleri memurdur.''
EK: 5 ZMR SUKASTI NEDENYLE TUTUKLANAN VE ASILAN MLLETVEKLLER Ankara stiklal Mahkemesi, Mddeiumumisi (Savcs) Necip li imzasyla Trkiye Byk Millet Meclisi'ne gnderilen ve Mecliste okunan tezkerelere gre ''maznunen taht tevkife alnm olan Terakkiperver Frka resa ve mensubini'' unlardr (*) Kzm Karabekir Paa Besim Bey (Mersin) Ali Fuat Paa Kmil Bey (Afyonkarahisar) Refet Paa Faik Bey (Ordu) Cafer Tayyar Paa Abidin Bey (Saruhan) Sabit Bey Rauf Bey (stanbul) Halet Bey Zeki Bey (Gmhane) Halis Turgut Bey Bekir Sami Bey (Tokat) Feridun Fikri Bey Arif Bey (Eskiehir) hsan Bey (Ergani) Mustafa Bey (zmit) Muhtar Bey (Trabzon) Necati Bey (Bursa) kr Bey (zmit) Osman Nuri Bey (Bursa) Mnir Hsrev Bey (Erzurum) Rt Paa (Erzurum) Rahmi Bey (Trabzon) smail Canbolat Bey (stanbul) Cazim Bey (Erzurum) Suikast davasna bakan stiklal Mahkemesi'nce idamlarna karar verilen ve 13 Temmuz 1926 gn idam edilen milletvekilleri de unlardr: Arif Bey (Eskiehir) smail Canbolat Bey (stanbul) kr Bey (zmit) Abidin Bey (Saruhan) Halis Turgut Bey (Svas) Rt Paa (Erzurum) EK: 6 NN'NN EL YAZISIYLA KISA BR DNEM KAPSAYAN ANILARI ubat 1939 Atatrk ile mnasebetlerimizi belki birok defa yazacam. Yeni hayatma balarken son senelerime ait birka satr ile balamak zaruri oldu. Son seneleri Atatrk'n ok zor olmutu. Gece alkol tesiri ile alnan teebbsleri ertesi gn daima iptal etmek bir eski detimiz idi. Son seneler bu det kalkmaya balad. Hele nihayete doru (193637 vuzuh ile hatrladm seneler) gece arzu veya teebbs ettii bir ii ertesi gn tamamen sakin ve tamam iken de iltizam (ile) takip etmeye balad. Shhatinde ve alkoln tesiratnda bu tebeddl (deiiklii) fark ettiim andan itibaren korkum ok artt.
Son seneler hkmet azasnn ayr ayr kendisine ok bal olmasn dnyordu. Bunun iin iptidai usuller kullanmak istedi. Hlasa, Eyll 1937 kavgas oldu. Bu kavgada hakszlk, esasnda Atatrk'nd. Tatbikatta idaresizlik ve hakszlk ikimiz arasnda bana dt. Hakszlk ona aitti unun iin: Aramzda geen bir devlet iini sonra grrz dedikten sonra, akam masada halletmek yani gndzden tasarlad mlahazalar ve sebepleri imposition eklinde karar olarak tebli etmek ve bu vesile ile sevmedii birka vekili tahkir etmek istedi. Evvela sakin idim, sknetle geitirmek istedim. Halinde tecavz manasnn arttn grdke sabrm tkendi. Sonra iddetle mukabele ettim. Mukabelemin iddeti onu sknete getirdi. Tasmim ettii hadiselerde hakl olmak iin sebep toplamak kararna derhal balad. Sknet... tariz... hafif tahrik... Sonra Hatay ve Nyon meselesini de syledi. Ayrlmak karar ksa oldu. Dil kongresi iin stanbul'a giderken trende beraber bir kahve itik. ''Ne olacak'' dedi. Ben evvela ok mteessirdim. Alayacak vaziyette idim. Gnln almay istiyordum. ''ok mustaribim'' dedim. ''Bilmiyorum nasl oldu.'' ''lem nnde olmasayd'' dedi, ''Ne dnrsn'' dedi. Birden uyandm. Her zamanki gibi gemi veya geecek bir hadise addediyordum. Bu sual zerine ayrldm. Teessrm yendim. ''Bir ey dnmedim. Ne emrederseniz yle yaparz'' dedim. ''Bir fasla verelim.'' Ben - Hay hay size mteekkir olurum. O - ekli. Ben - Hastalk. O - Evvela izinle yapalm. Ben - ok iyi. Kongreden evvel mi, sonra m? O - Nasl istersen, sofraya gidelim. Ben - ok yorgunum gidip yataym. O - Gizli tutalm. Kimi dnrsn Ben - Mazur gr kimseyi syleyemem. O - Cell Bayar. Ben - Hakikaten bana iyi tesir etti. stanbul'a beraber gittik. Tren de kalabalk vekiller filan var. Neeli grnerek ktk. ki gn sonra izin kdm yazdm. Kendisi ile grtm. Ankara'ya geldim. ittiklerime gre bana gizli tutalm derken, kendisi gece gndz benden ikyet etti. Devletin maliyesini banka gibi bir hale getirmek huyumdan bahsetti. nk kendisini dolduran sebeplerden biri maliye ve inhisar vekillerine olan antipatisi idi. Ben Ankara'da yalnz bir ay kadar kaldm. Sakin durdum. Sofra konumalar gazetelere (Ahmet Emin iktisadi kalknma vesairesi...) neriyat devam etti. Atatrk beni zmir manevrasna davet etti. Ben daha izinli bavekilim. lk pek hiddetli, pek kyasya eyler dnld gnler yumuar gibi oldu. Btn dikkatim yeni tertibin muvaffakyetsiz ve antipatik olmas ihtimaline mahal vermemek iin dostlarma hep skn ve yardm tavsiye ettim. lk anda Atatrk'e benim ekilmem halka iyi telakki olunduu raporunu vermiler. Atatrk hakikatin tam zdd olduunu hadisat ile renmedike ok akn oldu. Meclis ald, yeni hkmeti lem bir ay altktan sonra da ok souk karlad. (1) Stadyumda, konserde, sokakta bana tezahrat devam etti. Bir yere kamaz oldum. Stadyum tezahr hakiki bir hadise oldu. Hayatm fazla gelmeye balad. Meclis grubunda Salih Bozok sual sordu. Ansz ve nazik bir mevzu olmasna ramen sknetli konutum. Bilhassa Atatrk'e muhabbet ve minnetimi tebarz ettirdim. Bana yapt para yardmn syledim. nk bana en ok strap veren ey para yardm idi. Bunu senelerce istemedim. Bu en nihayet bir emniyet meselesi de oldu. Bunu alenen sylemek iin bir vesile benim iin pek kymetli idi, syledim ve kurtuldum. O akam Atatrk'te idim. ok mahcup ve sakin grnyordu. Celal Bayar ve etraf da ok memnun idiler. Fakat Atatrk'un strap iinde olduunu fark ediyorum. Sofrada bir hii vesile ederek bana kar anszn azami derecede arrogans gsterdi. Sknet gsterdim. Artk hi mnakaaya girmeyecektim. Bir mddet sonra yeni bir nizam teesss etti. Tamamen ahsi bir gidi. Benim vesvese vermekten saknmam anlad. Adamlarnn azlarn aktan tutmaya karar verdi. Benden hibir surette bahsetmemek muraccah olacan kabul etti. Bana da azami derecede emniyet vermek istedi. Vedid'i her akam yanna armaya balad. yleki bazlar onu benim yanmda kendi adam grmeye baladlar.
Hkmet iin 1937 terin (ekim-kasm) nutuklar ve sonralar batan baa sansasyon ve demagoji oldu. 1938 -geen ubat stanbul'da ilk hastalk beni ard- beraber Ankara'ya dndk. Tekrar pekiyi grnyordu. Hastalk iin Fisenje geldi. lk endieler belirdi. Bir buuk ay istirahattan sonra Adana'ya gitti. Hastalk ehemmiyet peyda ettikten sonra... yahut bu darda anlaldktan sonra Atatrk'n hali tekrar deiti. Benimle temas kendini ve hkmeti zayflatyor zehabna dt, temas istemez oldu. Adana'dan geldi. O gn istasyonda iyi grtk. Ertesi gn stanbul'a gitti. O gn giderken selam vermedi. Hastal artk meydanda idi. stanbul'da uzun mddet yatta kald. Bu esnada (Haziran 1938) ben hastalandm. lm tehlikesi geirdim. Atatrk alakadar oluyordu. Etraf daha ok alakadar oluyor, iyileecek miyim, lecek miyim bunu renmeyi, pek istiyorlard. Atatrk'e Fisenje'yi hkmet tekrar getirmek istiyordu. Kendisi istemiyordu. Benim iin getirmi oldular. Atatrk'n hastal austostan itibaren ar istikamet ald. Bundan sonra Atatrk'n bana kar muamelesinde u noktalar karakteristiktir: stanbul'a geldiimi istemiyordu, temasa gelmekten katiyen ekiniyordu. ok iyi muamele ediyordu, hatrm almaya alyordu. Arada bir derin bir mahcubiyet ve muhabbet nbetine uruyordu. Fakat benden ekiniyordu. Celal Bayar ile her zaman selam yollad. Selamlarna mektuplarla cevap veriyordum. Dr. Aras (Tevfik Rt) ile selam yollad, mektupla cevap verdim. Lozan gnnde kimseye bir kelime yazdrmadlar. Kendisi telefonla ok muhabetli eyler syletti. Sonra haber aldma gre bunlar yaz ile gndermek dncesinde idi. Hasan Rza (Soyak) bu ekil ile iktiza etti. Salih Bozok mektuplar yazmaya balad. Behi Bey ile selam yollad. ki ay trl ayialar kt. Haberler hep halef zerine dolayordu, Mareal (Fevzi akmak) Fethi Okyar-Celal Bayar. Bir aralk ve sonralar Dr. Aras ve bilhassa kr Kaya. Sabiha Gken her hafta cumartesi gider ve pazartesi gelirdi. Gelir gelmez bana Atatrk'ten haberler muhabbetler getirirdi. Vasiyet fikri ve ihtimali zerine memleket aylarca alkaland. Memleket btn bu ayialar, daha dorusu telkin ve teebbsleri tasfiye etti. Hadisat yle hlasa olunabilir: F. Okyar, fitneye iltifat etmedi. Mareal, ortal bir mddet yokladktan sonra mstagni vaziyet ald. ekilmemin bidayetinde banda korkmu, bana hi sokulmamt. Sonra eskisinden daha ok sokuldu. kr Kaya, H.R. Soyak balca (okunamad) olarak Dr. Aras ile beraber bir vasiyet koparmak veya uydurmak iin ok rpndlar. Son ana kadar bu midi muhafaza ettiler. Atatrk'ten koparamadlar. ifahen uydurmaya H. Rza teebbs etti. Celal Bayar kabul etmedi. Efkrumumiyenin tazyiki son derece artm idi. Benim hayatm zerinde iki tarafl alaka azami dereceyi buldu. kr Kaya, Ankara'nn byk idare ve inzibat amirlerine bir vasiyet karsa canla bala tatbik edileceini syledi. Ertesi gn zabtnameden bu ifadesini kard. Hastaln son ar zamannda Celal Bayar beni haberdar etmeye, ettirmeye balad. kr Kaya Meclisi yeniden intihap ettirmek iin ciddi teebbs ald. Bavekil de buna taraftar idi. Atatrk, Meclis'in almasna Ankara'ya gelemedi. Bu teebbs dile dt ve reddolunmas muhakkak bir mahiyet arz etti. Hastalk srasnda en ok tela edenlerden biri de Fuat Bulca idi. Fethi Bey ile ok urat, saptramad. Her vesile ile bana hulus (yaknlk) gstermekten geri kalmyordu. Dr. Aras, bence mlhem (iine domu) olarak, beni memleket dna bir sefarete filan karmaya teebbs etti. Bana itiraf etti. Kati olarak nledim, reddettim. Ondan sonra Atatrk hasta olduka bana son derece temallkt, iyiletike uzakta bir karakter ile tebarz etti. Terisani (kasm) gnleri beni stanbul'a gtrmek iin kr Kaya ve onun tertibinde anszn bir fazla gayret belirdi. Ben de candan istiyordum. Fakat kr Kaya tertibindeki bu gayret yakn arkadalarmn dikkatini celbetti. Katiyen brakmadlar. Onlar hakl ve isabetli ktlar. kr Kaya stanbul'a son anda beni gtremedii iin pek hiddetli idi.
Benim stanbul'a gitmediimin tek sebebi, Atatrk yalnz bununla mteselli oluyordu. Benim burada kalmam onu bahtiyar ve minnettar ediyordu. Benim burada kalmam shhatim iin kendi arzu ettiini her vesile ile sylyordu. 11 Terinisani 1938. Meclis lgn bir halde 24 saat g sabretti. Btn memleket radyolar banda bekledi. Mttefikan beni Reisicumhur intihap ettiler (setiler), iktidarda olmayan, hatta iktidar mevkiinde fikrini sevmedikleri, korktuklar bilinen bir ekilmi adamn getirilmesi rza ile serbest rey ile yaplm hakiki bir intihap (seim) olarak tarihe geecekti. Reisicumhur Hayat lk hkmet iin dahiliye ve hariciye vekillerini deitirmesini Celal Bayar'a tavsiye ettim. Tereddt ettikten sonra kabul etti: Dahiliyeye Dr. (Refik) Saydam Hariciyeye kr Saraolu Dr. Aras ile kr Kaya'nn iktidardan gitmeleri memlekete hakiki bir inirah verdi. Kendilerine kar antipatinin bu kadar amil olduunu grmek herkesi artt. Uzatmayaym. Bir mddet sonra Saffet Arkan' maariften hakikaten hastalk sebebi ile, akir Kesebir zahiren hastalk sebebi hakikaten istikametini itimad kfi olmadndan ektirildi. General zalp (Kzm) iin de dedikodu pek ok idi. Kendisini parti grubu reisliine alarak deitirmeyi dndk. Kendisine ben syledim. ok infial (fke) ile karlad. Kabul etmedi. Cevap ve hesap vermeye hazr olduunu syledi. Braktm. On gn gemedi. Frkada Emin Sazak, Ekrem Kni'in sahtekrlk ii konuulurken zalp'n ekilmesini ve onun sert mukabelesi zerine de nk aibedar olduunu szn geri almas iin teebbsne cevap olarak da herkesin byle sylediini ak sylemi. Meseleyi bana byle tafsilat ile anlattlar. Meseleyi frkada derhal amak ve neticede itimat reyi istemek lazm idi. cra Vekili zan altnda kalamaz. Frka reislerinin bana sylediklerine gre Emin Sazak'n tecavzne kar frka grubu heyeti umumiyesi seyirci kalm; hibir tezahr yapmam, hal daha ziyade vekile kar bir dolgunluk manasn havi imi. Ne ise, frsat gemi; yakn bir zaman frkadan itimat reyi almak lazmdr, diye bavekile syledim. Hak verdi, dnemediklerini syledi, yeni teebbs olacan bildirdi. zalp ile beraber geldiler. zalp perian idi. Ertesi sal frkada mnakaay amaya karar verdik. Emin Sazak'a da frkadan tebligat yaptk. zalp, yalnz, tekrar bana geldi. Mnakaaya girmek istemediini, mnakaa etmeksizin ekilmeyi daha muvafk bulduunu, temiz olduunu, himaye edilmesini sylyordu. Tamamen demoralize olmutu. Bavekili ardm. ekilmesi takarrr etti. Daha evvel vekiller heyetinde komisyonculuk lav karar da alnm idi. Naci Tnaz M.M. vekil oldu. Tayyare kaakl skandalna yeni bir ey mpeks ii eklendi. Haber ngiltere seferatinden resmen gibi verildi. Kredi zerine yaplacak devlet satn almalarn %4-6 iskonto ile Etibank, Merkez Bankas, Denizbank, Kmr irketleri, ktisat Vekletini temsil ettiini iddia eden bir Trk irketi tavassut teklifi ile ngiliz firmalarna temas ediyormu. Tahkikat balad. Denizbank dier bir tahkikat ile de sarslm idi. Hkmetin otoritesi mteakip ekilmeler... skandallar ile her gn zayflyordu. Asl mesele Celal Bayar'n mali ve iktisadi politikas idi. Demagojiye fazla yer vererek balam olan bu politika hibir hesaba, istinat etmiyor (dayanmyor), devletin mali vaziyeti esasndan harap oluyordu. Ticaret, milli para alt st olmutu. Btn bu ahvalin, hatta hkmet azasndan gizli kalmas bir seneden beri takip ediliyordu. Atatrk zamannda geen bu usul artk dzelmek lazm idi. Zaman getike hi dzelmeyecek bir hale gelebilirdi. Celal Bayar Meclis'in intihabn yenilemek iin sabrszlk gsteriyordu. Bylece bir kararn zaman gelmiti. Ancak sarslm bir hkmet ile iki ay yalnz kalmaktan endie ediyordum. Frka reisleriyle konutum (Hasan Saka - Hilmi Uran). Karar verdim. Ertesi gn frka divannda intihab (seimi) yenileme konuulacakt. Sabahleyin erkenden Celal Bayar' ardm. ntihaba yeni bir hkmetle gitmek lzumunu syledim. Kabul etti. Divandan sonra istifasn getirdi. Dr. R. Saydam hkmeti teekkl etti. Meclis de iki gn sonra dald. Kanunusani (ocak) 1939 nihayeti.
Celal Bayar'a ak bir teekkr mektubu yazdm. Atatrk'n malul ve hasta zamannda eer onun yerinde fena bir adam olsa idi memleket ok fenalklar grrd. Atatrk'n hayat tehlikesi ve memleketin efkrumumiyesindeki cereyan grdkten sonra kendini fitneye ve hrslara kaptrmamak ahlak ve zeksn gstermitir. Eer mali ve istisadi anlayn salim bir istikamete sevk etmek midim olsayd kendisini uzun mddet muhafaza edecektim. Btn zavahire ramen doru bir adam olduuna inanyorum. Bugn ubat 16, 1939. imdiye kadar yaplan iler unlardr: a) Hkmette tedrici tasfiye. b) Barem iin, komisyonculuk iin tedbirler. c) Kastamonu'da seyahat halk ile temas, hkmete muhtra. d) Dahili politikada huzur ve uzlama e) Harici politikada yeni vaziyet. Dahili politikada ciddi bir uzlamaya teebbs ettim. Kzm Karabekir hikyesi: Atatrk lmeden bir iki ay evvel Celal Bayar'la temas etmi. Garp hareketlerin yani inklaplarn taraftar olduunu, bankalar sistemini takdir ettiini syleyerek Celal Bayar ile beraber almak grmek istediini sylemi. Celal Bayar bu temas iyi telakki ederek grmenin vakti olmadn bildirmi. Bunlar bana anlatan Celal Bayar'dr. Ben meyus etmemek muvafk olaca mtalaasnda bulundum. Vasf Fatih isminde mteahhit bir tapucu zabitinin eline bir mektup vererek bana gndermi. mektupta selam sabah... ifahen sylenen beraber almak telkini. Bunlar Atatrk lmeden evvel... epeyce evvel. Benden mektup istiyor. Sudan cevap verdim. Posta ile mektubuna cevap verdim. kr Kaya son zamanlarda herkesi takip ettiriyor. Tabii bu eski muhalifleri ok ayp ve iddetli bir surette tazip ediyor (zyor). Herkesi (iktidar mevkiinde olanlar) hayat endiesi ile muhafzlara, hususi muhafzlara gark etmek istiyor idi. Atatrk'n lmnden sonra ilk i olarak dahilde emniyet tesisinin lazm olduunu grdm. Eski muhaliflerin teskini, mmknse kazanlmas kymetli bir ey idi. htilaf ve nifak esasnda ahsiyetten domu idi. Celal Bayar' Karabekir ile Hseyin cahit ile temas ederek frkaya girmelerini ve mebus olmalarn temine memur ettim, tevessl etti, kabul ettiler. Fethi Okyar daha evvelce kabul etmi idi. Karabekir serbest olur olmaz geni neriyata balad. Eski frkaclar endieleniyorlar, bakalm. lk gnler temas ettim, samimiyet iddia ve gurur arasndadr. ubat 1 aramba mlakat enteresan - Beni sk grmediinden sitem ediyor, - Meclisin dalmasndan haberi olmam (yani daha evvel kendisine bahsedilmemi), - Hkmet tebeddlnden (deimesinden) bahsetmedi, - Halka doru inmeliyiz, - Gazeteler neriyatndan -bilhassa Ulus'tan Falih Rfk'dan- mteki (ikyeti). Bunlar tanzim etmeli (yani onun istemediini yazdrmamal istediini yazdrmal), - Sonra mebus namzetleri. Eski parti arkadalarn koymak istiyor, - Mebus intihabna pek ehemmiyet veriyor. kacak fenalarn, girecek iyilerin takdirine itirak etmek hevesinde. Bir defa Mersinli General Cemal'i getirdi. General ok mazbut ve terbiyeli idi. Sonra bir defa da General Cafer Tayyar' getirdi. yi konutuk. Karabekir ona pek bal. Karabekir Meclis'ten ve neriyatn efkrumumiyedeki fena intihabndan biraz inksara urad (yaknd). Fakat iddiasnda musrdr (direndi). Fethi Okyar ok daha sakin ve vakur. O her eyi iyi yolda tekaml eder gryor. Harici politikada yeni vaziyet unlardr: a) Ruslarla mnasebet havas tekrar dzelmekte. b) Yugoslavya, talya, Almanya'ya kayyor. c) Almanya Avrupa'da hkim grnyor. Bizim Rumeli hududumuz Alman cephesi olabilir endiesindeyiz.
d) ngilizler ile yakn grtk. Bir altn istikrazna teebbs edildi. e) Hatay iini kati olarak halletmek iin Franszlarla ii ciddi olarak atk.

İsmet İnönü CUMHURİYETİN İLK YILLARI 2

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İsmet İnönü CUMHURİYETİN İLK YILLARI 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

smet nn'nn Hatralar CUMHURYETN LK YILLARI II (1923-1938) Dizgi - Bask - Yaymlayan: Yenign Haber Ajans Basn ve Yaynclk A..

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

You might also like