. .

MHEND SL K FAKLTES METALURJ VE MALZEME MHEND SL BLM

LABORATUVARLARDA D KKAT ED LMES GEREKEN HUSUSLAR VE UYULMASI GEREKEN KURALLAR

1. Deneye gelmeden nce yaplacak deneyle ilgili fy allarak deneye gelinmelidir. 2. Deneylerde nlk giyilmesi zorunludur. 3. Laboratuvarlarda hi bir ey yemeyin ve imeyiniz. 4. Cep telefonlarnz kapatmanz gerekmektedir. 5. Deney bitiminde deney ortamn dzenli braknz. 6. Tm ekipmanlar kullanldktan sonra alnd yere konulmaldr. 7. Tezgah ve lavabolar temiz kullannz, laboratuvar kirli ve dank terk etmeyiniz. 8. Cam ekipman ve dier kaplar dikkatlice ykanmal ve dizilmelidir. Krk camlar ivedi olarak uzaklatrlmal ve p bidonlarna atlmaldr. Krlma olaylar laboratuvar sorumlusuna bildirilmelidir. 9. Sv maddeleri, pipete almak iin daima zel alet (puar) kullannz. Puar ierisine sv karlmamasna zen gsterilmelidir. Kamas durumunda puarn ierisindeki su boaltlmal ve kuruyuncaya kadar kullanlmamaldr. Puar zerindeki S (suction) emme, A (air) hava E (empty) boaltma anlamndadr.

10. rencilerin % 80 orannda laboratuvara devam zorunluluu vardr.

RAPOR YAZIM KILAVUZU

Deney raporu nedir ve neden hazrlanr? Laboratuvar dersleri, test ve lm dzenekleri konusunda temel bilgileri ve deneyimleri oluturmak ve teorik bilgileri desteklemek bakmndan mhendislik eitiminin anahtar dersleridir. Deney raporunun blmleri ve bu blmlerinin gereklilikleri: Deneyin amac : Her deney belirli bir bilgiyi test etmek, yorumlamak ve gelitirmek iin yaplr. Gerekletirilecek deneye ait bu ama deneyin amac blmnde belirtilir. Giri: Deneyin kendine zg teorik bilgisinin derlendii blmdr. Deneyin yapl: Deneyde hangi aamalarda neler yaplaca ve bunlarn neden gerekletirildiinin farknda olabilmek iin deneyin yaplna hakim olmak gerekmektedir. Sorularn cevaplanmas: Deney fylerinde verilen sorularn istedii; hesaplamalarn yaplmas, grafiklerin izilmesi, tablolarn hazrlanmas gerekmektedir. Bu hesaplamalarn

beklenen sonularla uyuup uyumadnn, uyumuyor ise nedenlerinin yorumland blmdr. Kaynaklar: Deney raporu hazrlanrken kullanlan kaynaklarn sraland blmdr. Metin ierisinde hangi kaynaktan yaralanld gerekli yerlerde belirtilmesi beklenir. Raporlar hazrlanrken yaplan temel hatalar: Raporun ortak bir almayla grup olarak oluturulaca bilgisini unutmak ve rapora katkda bulunmamak, Sadece konu baln okuyup aratrmaya balamak, Kaynak aratrmasnda sadece interneti kullanmak, Bulunan bir internet sitesini daha okumadan aynen kopyalamak, Konu bal taramasnda bulunan her trl gerekli gereksiz bilginin verilmesi, Raporu sadece bir zorunluluk olarak grmek.

Yazm kurallar: Deney raporu yukarda aklanan balklar ierecek ekilde oluturulmaldr. Deney raporunun kapak sayfasnda deneyin ad ve veren Aratrma Grevlisinin Ad, rencilerin ad, soyad, numaras ve laboratuvar grubu bulunmaldr. Sayfa dzeni, yukardan, aadan, sadan ve soldan 2.5 cm eklinde dzenlenecektir. Balk, laboratuvar ad ve deney adndan meydana gelecek ve ortal bir ekilde yazlacaktr. Times New Roman Trke yaz tipi kullanlacaktr. Balklarda dahil btn metin 12 punto, iki yana yaslanm olarak yazlacaktr. ekil ve tablolar sayfaya ortal ve ekillerde balk alt satra, tablolarda ise st satra gelecek ekilde dzenlenecektir. ekil ve tablolarn balklar haricinde metin ierisinde tariflenmesi referans edilmesi arttr. ekiller elektronik devre izim gereleri veya word izim gereleri ile izilecektir. ekiller kt alndnda seilecek kadar net boyutlandrlmaldr. Denklemler, denklem editr (equation editor) kullanlarak hazrlanacak, sayfaya ortal olacak ekilde dzenlenecektir.

Kaynaklar Kitap iin : Yazarlarn ad (ksaltlarak) ve Yazarlarn soyad, Eser ad, bask numaras, Yayn evi, Yayn yl. R. E. Collin, Foundations for Microwave Engineering, 2nd ed., McGraw Hill, 1992 Yazarlarn ad (ksaltlarak) ve Yazarlarn soyad, Eser ad, Dergi ad, vol num., sayfa num., ay ve yl. Costa ve S. Pupolin, MiQAMiOFDM system performance in the presence of a nonlinear amplifier and phase noise, IEEE Transactions on Communications, vol. 50, pp. 462-472, Mart 2002. nternet veya uygulama notlar iin : Hazrlayan kurumun veya biliniyorsa hazrlayan kiinin ad, dkmann ad, alnd internet kaynann adresi, yl. B. Nelson ve Y. Feng, Power Line Carrier Research Project, Makale iin :

venus.ece.ndsu.nodak.edu/~ronelson/Presentations/Mipsycon_final.ppt, ubat 2007

Deney ad : Malzemelerde Sertlik Deneyi

Amac : Malzemelerin sertliinin llmesi ve mukavemetleri hakknda bilgi edinilmesi Teorik Bilgi : Sertlik, malzemelerin plastik deformasyona kar gsterdii diren olarak tanmlanr. Sertlik deneyleri malzeme ve imal edilmi paralarn abuk ve tahribatsz olarak kontroln salayan ok nemli mekanik deneylerden biridir. Teknolojide yaygn olarak kullanlan sertlik lme yntemleri, numune zerinde elde edilen kalc iz byklnn llmesi esasna dayanan yntemlerdir. 1. Rockwell sertlik lme yntemi: Rockwell sertlik deneyi, sabit yk altnda, malzeme zerinde oluturulan iz derinliinin llmesi esasna dayanr. lm yaplacak malzemenin cinsine gre, iz brakc olarak ucu ok az yuvarlatlm 120o 'lik konik elmas u veya 1/16" ve 1/8" apnda elik bilyalar kullanlr. Yk ise 60, 100 veya 150 kg olarak uygulanr. Her yk-iz brakc kombinasyonu farkl bir Rockwell skalasn oluturur ve her skala farkl malzemelerin sertliini lmek iin kullanlr. Bu skalalardan en ok kullanlanlar Rockwell B ve Rockwell C skalasdr. Rockwell B skalas yumuak ve snek malzemelerde 100 kg yk ve 1/16" apnda elik bilya kullanlarak uygulanr. Sertlii 35-100 HRB arasnda olan malzemelerin sertliinin lm iin uygun sonular verir. Rockwell C skalas serletirilmi eliklere 150 kg yk ve konik elmas u kullanlarak uygulanr. Sertlii 20-70 HRC arasnda olan malzemelerin sertliinin lm iin uygun sonular verir. 2. Brinell Sertlik Deneyi: Brinell sertlik deneyi, malzeme yzeyine belirli bir ykn (F), belirli bir aptaki (D) sert malzemeden yaplm bir bilya yardmyla belirli bir sre uygulanmas sonucu yzeyde kalc bir iz meydana getirmek esasna dayanr. Daha sonra oluan kuvvetin oluan izin kresel yzey alanna blnmesiyle Brinell sertlik deeri elde edilir. Deney sonras sertlik sonucu ifade edilirken BSD iaretinin yannda dier deney artlar bilya ap/yk/uygulama sresi srasna gre bir bilgi eklenir. 3. Vickers Sertlik Deneyi: Vickers sertlik deneyinin kullanm alan ok genitir. ok yumuak ve ok sert malzemeler iin uygundur. Vickers sertlik deneyi, taban kare ve tepe as 136 olan standartlatrlm piramit eklinde bir elmas ucun, deiken ykler altnda numune yzeyine batrlmas sonucu bir iz oluturma esasna dayanr. Deney yk F=1 kg ile

100 kg arasnda seilebilir. Deneyden sonra Vickers sertlik deerini bulmak iin kare eklindeki izin kegenleri mikroskop yardm ile hassas bir ekilde llr. Yapl : Rockwell Sertlik: Rockwell sertlik deney prensibi ekil 1 de verilmitir. Rockwell sertlik deneyi yaplrken numune zerine nce 10 kg'lk bir n yk (Fo) uygulanr. Bu n yk numune ile u arasndaki kesin temas salamak ve l dzenindeki boluklar gidermek amacyla uygulanr. Fo n yknn uygulanmasyla to derinliine eriilir. Bu konum sertlik skalas iin referans dzlemi olarak alnr. n ykn uygulanmasndan sonra yukarda farkl sertlik skalalar iin verilen yk miktarlarna varncaya kadar bir ana yk (Fana), yaklak 10 saniye sreyle numune zerine uygulanr. Ana yk deerleri Rockwell B deneyi iin 90 kg, Rockwell C deneyi iin ise 140 kg'dr.

1) n yklemede (10 kg) ucun batma derinlii, 2) Ana yklemede (90 kg veya 140 kg)ucun batma derinlii, 3) Ana yk kaldrldnda ucun batma derinlii (e), 4) Rockwell sertlii (100-e).

ekil 1: Rockwell sertlik deneyi prensibi. Fn kuvvetinden en az drt kat byk olmas gereken Fana deney yknn numune zerine uygulanmasndan ve kaldrlmasndan sonra, referans dzleminden itibaren kalc bir tb batma derinlii elde edilir. Sz konusu ilemlerin gerekletirildii Rockwell cihaznda, llen kalc tb batma derinlii yerine, sertlik deeri gstergeden dorudan okunur. Brinell Sertlik: ekil 2 de gsterildii gibi belirli bir ykn (F), belirli bir aptaki (D) sert malzemeden yaplm bir bilya yardmyla malzemenin yzeyine belirli bir sre uygulanmas sonucu yzeyde kalc bir iz meydana getirilir.

ekil 2: Brinell Sertlik Deneyi Prensibi. Meydana gelen izin kresel yzey alan, izin evresinin llen ortalama ap ile bilya apndan faydalanlarak belirlenir. Buna gre Brinell sertlik deeri ;

BSD =

2P .D D- D -d
2 2

P = Uygulanan yk (kg), D = Bilya ap (mm), d = z ap (mm)

bantsyla hesaplanr. Vickers Sertlik: Sertlii llecek malzemeye ekil 3 de gsterildii gibi piramit elmas uc belirli bir sre ve ykle kalc kare tabanl iz oluturur. Oluan simetrik izin kegen ortalamas belirlenerek aada verilmi olan bant yardmyla malzemenin Vickers sertlik deeri hesaplanr.

Vickers Sertlik Deeri (VSD);

VSD =

2PSin (a 2) 1,8544F = d2 d2

F = Uygulanan deney yk (kg), d = z kegenlerinin ortalamas (mm), a = Tepe as =136 .

ekil 3: Vickers Sertlik Deneyi

Yaplan tm sertlik yntemlerinde her numuneden en az tane sertlik deeri llerek ortalama deer ve standard sapma hesaplanr.

Kullanlan Cihaz ve Malzemeler : Zwick marka 183.5 model niversal Sertlik Cihaz elik, pirin ve alminyum numuneler

Kaynaklar : 1) KAYALI, E.S., ENSAR ,C., DIKE, F., Metalik Malzemelerin Mekanik Deneyleri, .T. Kimya-Metalurji Fakltesi Ofset Atlyesi, stanbul, l990. 2) KISAKREK, . E., Malzeme Teknolojisinde Sertlik Deneyi, Malzeme Teknolojisinde Deneysel Verilerin Deerlendirilmesi Semineri, Boazii niversitesi Mhendislik Fakltesi, stanbul, l984. 3) RAWLINGS, R., Practical Physical Metallurgy, University Colege of South Wales and Monmoutshire, London, l961. 4) DAVIES, D.E., Practical Experimental Metallurgy, Department of Metallurgy University College of Svansea University of Wales, Elseiver Publishing Co.Ltd., l966. Raporda stenilenler: 1) llen sertliklerin ortalama deerini ve standart sapmasn hesaplaynz. 2) Teneke sa iin hangi sertlik yntemini kullanrsnz? Aklayn. 3) Plastik malzemelerde sertlik lm yntemlerini aratrnz ve aklaynz.

Deney Ad : Metalik Malzemelerin ekme Deneyi

Amac : Metalik malzemelerin ekme ve akma mukavemetlerinin belirlenmesi. Teorik Bilgi : ekme deneyi, endstride metalik malzemelerin akma gerilmesi, ekme dayanm, elastiste modl, tokluk, % uzama ve % kesit daralmas gibi mekanik zelliklerinin belirlenmesi iin kullanlan balca bir deneydir. ekme deneyi numuneleri ile mekanik zelliklerin salkl bir ekilde tespit edilebilmesi iin, numunelerin alnd malzemeyi tam olarak temsil etmesi gerekmektedir. ekme deneyine tabi tutulacak numuneler silindirik veya dz olabilir. eitli tipteki malzemelerin ekme deneyi iin kullanlabilecek numune boyutlar standartlatrlmtr. Deneyde kullanlan numuneler iki ksmdan ibarettir. Bunlar, a) Numunenin Ba Ksmlar: Yk uygulanmas iin tutulan ksmlardr ve dier blgeye gre daha byk boyutludur. b) Numunenin Orta Ksm: Yk uygulandnda deformasyonun olumas beklenen daha kk boyutlu blgedir. Deney sonular bu ksmda yaplan lmelerle belirlenir. Numunenin bu ksmnda kesit alan ile uzunluk arasnda bir iliki vardr. Numunenin orta ksmndaki kesit alan ilk kesit alan (Ao) olarak alnr.

Yuvarlak kesitli numuneler iin; do, numunenin orta ksmnn ap (mm). Yass numuneler iin; a, numune kalnl(mm), b, l uzunluu iinde numune genilii (mm).

2 Ao = . d o 4

Ao= a x b

ekil 1 'de yuvarlak kesitli ekme numunesi ve boyutlar grlmektedir. nceltilmi ksmdan ba ksmlara standartlarda belirtilen erilikle geilir. Numunelerin hazrlanmas srasnda entik etkisi yapacak yzey hatalarndan kanmak gerekir.

ekil 1: Yuvarlak kesitli ekme numunesi. do, numune ap, d1, numunenin ba ksmnn ap = 1.2 do, Lv, inceltilmi ksmn uzunluu = Lo+do, Lo, l uzunluu = 5do, Lt , toplam uzunluk, h, ba ksmn uzunluu. Deney cihaz biri sabit dieri hareketli olan enelere sktrlm numune zerine belirli bir hzda yk uygulanmas ve uygulanan yke kar numune boyundaki uzamay lme esasna gre alan bir cihazdr. Cihaz, deney srasnda uygulanan yk ve uzama miktarn grafik olarak izer. Uzama miktar apsiste, yk miktar ise ordinatta olacak ekilde ayarlanmtr. Deney sonunda ekil 2 'deki gibi bir yk uzama diyagram elde edilir.

ekil 2: Yk - Uzama Diyagram. Deney sonucunda bulunan yk ve uzama miktar, numunenin boyutlarna bal olarak deiir ve ayn malzemeden farkl sonularn elde edilmesine sebep olur. Bu deerlerin gerilimuzama deerlerine evrilerek kullanlmas, malzemelerin snflandrlmas ve kullanm yerlerinin seimi hakknda tam bir fikir elde edilebilmesini salar.

10

Mhendislik Gerilim-Uzama (ekil Deitirme) Diyagram ekil 2'de grlen yk-uzama diyagramndan aadaki bantlar kullanlarak yaplan hesaplamalar sonucu ekil 3te grlen mhendislik (teknolojik) gerilme-uzama diyagramlar elde edilir.

ekil 3: Baz metal ve alamlarnn mhendislik Gerilim-Uzama Diyagram Mhendislik gerilim-uzama diyagramnda ordinatta yer alan gerilme, uygulanan ykn numunenin ilk kesit alanna blnmesiyle elde edilir. Bulunan bu gerilmeye, mhendislik gerilmesi denir ve m ile gsterilir.

m = P i Ao
Pi, herhangi bir anda uygulanan yk (kg), 2 Ao, numunenin balangtaki kesit alan (mm ). Apsiste yer alan uzama miktar ise birim ekil deitirme veya % uzama olarak da ifade edilir. Uzama miktar deney srasnda herhangi bir andaki numune uzunluunun, numunenin balangtaki uzunluuna blnmesiyle elde edilir.

% e = L 100 = Li -Lo 100 Lo Lo

Li, herhangi bir andaki numune uzunluu (mm) , Lo, balangtaki numune uzunluu (mm) , L, uzama miktar (mm).

11

Gerilim-uzama erisi, hem yk hem de uzama miktar sabit bir deere blnerek elde edildiinden bu eri, yk uzama erisiyle benzer ekildedir. ekme deneyi srasnda numune, krlma aamasna kadar elastik ve plastik deformasyona urar. Elastik deformasyon blgesi, ekil 3'de gerilim ve uzama deerleri arasnda dorusal bir ilikinin bulunduu blgedeki malzeme davrann belirtir. Bu blge ierisinde herhangi bir anda uygulanan yk kaldrlrsa malzeme balangtaki boyutlarna dner. Plastik deformasyon blgesinde ise numuneye yk uygulanmas sonucu meydana gelen deformasyon kalcdr. ekme Deneyi Sonucunda Hesaplanan Balca Mekanik zellikler Akma gerilmesi, baz malzemelerde (zellikle az ve orta karbonlu eliklerde), gerilme deeri sabit kalmasna ramen numunede grlen uzamayla belli olur. Baz malzemeler belirgin bir akma noktasna gsterirken (ekil 4.a),baz malzemelerin gerilim-uzama diyagramlarnda ise belirgin bir akma noktas gzlenmez (ekil 4.b).

(a)

(b)

ekil 4: (a), belirgin akma noktas gsteren, (b), belirgin akma noktas gstermeyen malzemelerin gerilim-uzama diyagramlar. Belirgin akma gsteren malzemelerde akma gerilmesi (a) u ekilde hesaplanr:

a = P a Ao
Pa, akma yk (kg), Ao, numunenin balangtaki kesit alan (mm ). Bu yzden belirgin akma gstermeyen malzemelerin akma gerilmesinin belirlenmesi iin, % 0,2'lik uzama noktasndan gerilim-uzama erisinin elastik blgesine paralel
2

12

olacak ekilde bir izgi izilir ve izginin eriyi kestii noktaya karlk gelen gerilme deeri malzemenin akma gerilmesi olarak alnr. Akma gerilmesi pratikte, malzemenin elastik deformasyon blgesinden plastik deformasyon blgesine getii gerilme deeri olarak nem tar. A noktasndan itibaren artan gerilmeyle orantl olmayan bir ekil deitirme grlr. B noktasnda numunenin Lo boyu ierisinde gzle grlebilir bir incelme grlr. Bu incelme boyun verme olarak bilinir ve boyunlamann olutuu en yksek gerilme deeri malzemenin ekme dayanm () olarak ifade edilir:

=
2

Pmaks Ao

Pmax, numuneye uygulanan maksimum yk (kg) ; Ao, numunenin balangtaki kesit alan (mm ). Gerilim-uzama diyagramndaki elastik blgenin eimine Elastisite Modl veya Young Modl denir. E ile gsterilir ve aadaki gibi hesaplanr:

E= e
, elastik snr ierisinde herhangi bir gerilme deeri (kg/mm ), e, gerilmesine karlk gelen birim uzama miktar (mm/mm). Malzemenin plastik deformasyon snrlar ierisinde enerji absorbe etme yetenei tokluk olarak bilinir. Gerilim-uzama erisi altnda kalan alan ekme iini verir ve malzeme tokluunun bir lsdr. ekme deneyi srasnda numunenin boyu uzad iin, kopma sonrasnda son boy llr ve % uzama (birim ekil deitirme) miktar hesaplanabilir. % uzama miktar malzemenin sneklilii hakknda bilgi veren bir deerdir.
2

% uzama = (% e) = Lk -Lo 100 Lo

Lo, numunenin balangtaki uzunluu (mm); Lk, kopmadan sonraki numune uzunluu (mm).

13

ekme deneyi srasnda numunenin boyu uzarken kesit alan da daralr. Kesit alan daralmas da % uzama gibi malzemenin snekliliinin bir lsdr ve kopmadan sonra numunenin kesit alannn llmesi ile hesaplanr. % Kesit Daralmas = [(A0 Ak) / A0)] x 100
2

Ao, numunenin balangtaki kesit alan numunenin kesit alan (mm ). Yapl :
2

(mm ); Ak, kopmadan sonra

Bu deneyde standart olarak hazrlanm deney numuneleri sabit scaklkta ve belirli bir hzda bir yandan srekli olarak ekme ykne maruz braklrken, dier yandan uzama miktarlar da llmektedir. Bu deneyde malzeme kopuncaya kadar ekilir. Bu ilem sonucunda ilk olarak yk-uzama erileri elde edilir. Elde edilen yk uzama erilerinden malzemenin akma gerilmesi, ekme dayanm, elastik modl, tokluk, % uzama ve % kesit daralmas gibi mekanik zellikleri tespit edilir. Kullanlan Cihazlar ve Malzemeler : Deneyde niversal ekme cihaz ve standart deney numunesi kullanlr. Kaynaklar: 1) Metalik Malzemelerin Mekanik Deneyleri, E. Sabri Kayal, C. Ensari, F. Dike 2) Malzeme Bilimi ve Mhendislii, Yazan: W. F. Smith, eviren: N. G. Knkolu Raporda stenilenler: 1) Deney srasnda kullanlan malzemenin yk uzama erisinden yararlanarak gerilim % uzama grafiini iziniz. 2) Malzemenin akma gerilmesini, ekme dayanmn, % uzamasn ve % kesit daralmasn hesaplaynz.

14

Deney Ad : Metalik Malzemelerin Basma Deneyi

Amac : Metalik malzemelerin basma mukavemetinin belirlenmesi. Teorik Bilgi : Basma deneyi ilem olarak ekme deneyinin tamamen tersidir. Basma deneyi de ekme deneyi cihazlarnda yaplr. Basma kuvvetlerinin etkin olduu yerlerde kullanlan malzemeler genellikle gevrek malzemelerdir ve zellikleri basma deneyi ile belirlenir. Gri dkme demir, yatak alamlar gibi metalik malzemeler ile tula, beton gibi metal d malzemelerin basma mukavemetleri, ekme mukavemetlerinden ok daha yksek olduu iin bu gibi malzemeler basma kuvvetlerinin etkin olduu yerlerde kullanlr ve mekanik zellikleri basma deneyi ile belirlenir. Basma deneyinde homojen bir gerilim dalm salamak amacyla yuvarlak kesitli numuneler tercih edilir. Fakat kare veya dikdrtgen kesitli numuneler de kullanlmaktadr. Basma deneyi numunelerinde, numune ykseklii (h0) ile ap (d0) arasndaki h0/d0 oran olduka nemlidir. Numunenin h0/d0 orannn ok byk olmas, deney srasnda numunenin bklmesine ve homojen olmayan gerilim dalmna sebep olur. Bu oran kldke numune ile basma plakalar arasnda meydana gelen srtnme deney sonularn ok fazla etkilemektedir. Bu sebeple numunenin h0/d0 orannn 1.5 h0/d0 10 aralnda olmas nerilir. Metalik malzemelerin basma numunelerinde ise genellikle h0/d0=2 oran kullanlr. Basma deneyi, uygulanan ykn ters ynde olmas nedeniyle ekme deneyinin tamamen tersidir (ekil 1).

Mhendislik Diyagram Gerek Diyagram

ekil 1: ekme ve basma diyagramlarnn ematik gsterilii

15

Uygulanan basma ykne karlk numune boyundaki azalma grafik olarak kaydedilir ve ekme deneyindeki benzer hesaplamalarla mhendislik basma gerilmesi-basma birim ekil deiimi diyagram elde edilir. Basma deneyinde de, ekme deneyinde olduu gibi gerek ve mhendislik gerilme ve birim ekil deiimleri arasnda benzer bantlar geerlidir. ekil 1de OA blgesi uygulanan basma gerilmesi ile % birim ekil deitirmenin orantl olduu elastik blgedir. A noktas elastik snr olarak tanmlanr. AC blgesi plastik deformasyon blgesidir. Basma diyagramnda plastik deformasyon blgesinin ilk ksm olan AB blgesinin eimi, ekme diyagramndaki AB blgesinin eimine benzerdir. Fakat daha sonra basma erisinin eimi artar, nk bu srada numune kesitindeki artmaya bal olarak eim srekli artmaktadr. Mhendislik basma gerilmesi b, basma yknn (Pi), balangtaki kesit alanna blnmesiyle elde edilir. b = Pi / A0 b : Mhendislik basma gerilmesi (MPa) Pi : Herhangi bir andaki basma yk (N) A0: Balang kesit alan (mm2) Malzemenin basma mukavemeti maksimum basma gerilmesine karlk gelen deerdir. Akma mukavemeti (a), belirli akma gsteren malzemeler iin akma yknn balangtaki kesit alanna blnmesiyle elde edilir. Gerek basma gerilmeleri, ekme deneyindekine benzer ekilde hesaplanr: b,g = Pi / Ai

Pi : Herhangi bir andaki basma yk (N) Ai : Pi yknn uyguland andaki numune kesiti (mm2)

16

Mhendislik gerilme deerleri (b,m) kullanlarak, basmadaki gerek gerilme deerleri (b,g) hesaplanabilir. b,g = b,m . (1+ eb) b,g : Gerek basma gerilmesi (MPa) b,m : Mhendislik basma gerilmesi (MPa) eb : Basmada mhendislik birim ekil deitirmesi. Yukardaki bantda eb deerinin negatif olduu gz nne alnmaldr. ebnin mutlak deeri alnarak, gerek gerilme b,g = b,m . (1-eb) olarak hesaplanr.

Metalik malzemelerin gerek ekme ve basma diyagramlarnda, gerek gerilme deerleri birbirine eittir. Oysa mhendislik ekme ve basma diyagramlarnda, plastik blgedeki mhendislik basma gerilmesi deeri, mhendislik ekme gerilmesi deerinden daha byktr (ekil 2).

ekil 2: Gerek ve mhendislik ekme-basma diyagram. Basma deneyinde % birim ekil deitirme, numunenin yksekliindeki azalma miktarnn numunenin orijinal yksekliine orannn yzde olarak ifadesidir. Basma deneyinde numunenin ykseklii srekli olarak azaldndan, % birim ekil deiimi negatif bir deerdir. % birim ekil deitirme, % ylma olarak da belirtilmektedir. % Ylma (%eb) = [(h1-ho) / ho ] x 100 h1 : Numunenin deney sonras ykseklii (mm)

17

h0 : Numunenin balang ykseklii (mm)

Yapl : Bu deneyde standart olarak hazrlanm deney numuneleri sabit scaklkta ve belirli bir hzda bir yandan srekli olarak basma ykne maruz braklrken, dier yandan ylma miktarlar da llmektedir. Bu ilem sonucunda ilk olarak yk - ylma erileri elde edilir. Elde edilen yk ylma erilerinden malzemenin basma akma mukavemeti, basma mukavemeti, elastisite modl, % uzama ve % kesit daralmas gibi mekanik zellikleri tespit edilir. Kullanlan Cihazlar ve Malzemeler: Deneyde niversal ekme - basma cihaz ve standart deney numunesi kullanlr. Kaynaklar: 1) Metalik Malzemelerin Mekanik Deneyleri, E. Sabri Kayal, C. Ensari, F. Dike Raporda stenilenler: 3) Deney srasnda kullanlan malzemenin yk ylma erisinden yararlanarak ilgili malzemenin gerilim % ylma grafiinin izilmesi. 4) Deney srasnda kullanlan malzemenin basma mukavemetinin, % ylmasnn ve % kesit alan deiiminin hesaplanmas.

18

Deney ad : Metalik Malzemelerin Darbe Deneyi

Amac : Metallerin zellikle gevrek krlmaya uygun artlardaki mekanik zellikleri hakknda bilgi edinmek ve numunenin dinamik bir zorlama altnda krlmas iin gerekli enerji miktarn (darbe direncini) belirlemek Teorik Bilgi : ekme deneyi ile elde edilen gerilme-genleme diyagramndan bir malzemenin sneklilii hakknda bilgi edinilebilir. yi bir uzama gsteren metalin snek olaca, yani statik ve dinamik yklemelere plastik ekil deitirme ile kar koyaca tahmin edilebilir. Bu tahmin yzey merkezli kbik veya hegzagonal sistemdeki metaller (demir d metallerin ou ve stenitik paslanmaz elik) iin genellikle dorudur. Oysa hacim merkezli kbik sistemdeki metallerde (ferritik elikler) bazen ekme deneyi sonular ile darbe deneyi sonular arasnda uyumazlk grlr. ekme deneyinde snek bir davran gsteren malzeme entikli darbe deneyinde gevrek bir hal gsterebilir. zellikle oda scaklnn altndaki scaklklarda bu olaya daha ok rastlanr. Darbe deneyinden elde edilen sonular, o numune iin bir kyaslama deeridir. ekme deneyi sonular gibi mhendislik hesaplamalarnda kullanlamazlar. entikli darbe deneyleri genellikle Charpy ve zod darbe deneyi olarak iki trde yaplmaktadr. Bu deney arasndaki temel fark ise: Charpy darbe deneyinde numune yatay olarak mesnetler arasna yerletirilirken, zod darbe deneyinde numune dikey ve konsol kiri halinde bir kavrama enesine sktrlr. Malzemenin mekanik zellikleri hakknda bilgi edinmek iin yaplan darbe deneyinin sonularn entik as, scaklk, malzemenin bileimi, haddeleme yn, malzemenin retim yntemi ve mikroyaps etkilemektedir. Yapl : Darbe deneyinde kullanlan numune boyutlar ve darbe deney cihaznn ematik gsterimi ekil 1 de verilmitir. ekil 1den de grld zere darbe deney numunesinin ortasnda V eklinde entik almaktadr. entik almasnn amac, malzeme bnyesinde bulunabilecek olas bir gerilim konsantrasyonunu entik tabannda yapay olarak oluturup, malzemenin bnyesindeki byle bir gerilim konsantrasyonuna kar gsterecei davran belirlemektedir. Deneyde ekil 1de ematik olarak gsterilen sarka tipi cihazdan faydalanlr. Deney ncesinde sarka, daha nce tespit edilen potansiyel enerjiye sahip olabilecei bir ykseklie karlr.

19

Daha sonra numune ekicin salnm dzlemi ile entiin simetri dzlemi 0,5 mm iinde birbirleriyle akacak ekilde yerletirilir. Numune uygun ekilde yerletirildikten sonra okumalarn yapld kadrann gstergesi balang konumuna getirilir ve sarka dzgn bir ekilde serbest braklr. Sonu deneyden sonra kadrandan dorudan okunur. Bulunan deer malzemenin darbe direnci (darbe mukavemeti) olarak tanmlanr.

ekil 1: Darbe deneyi cihaznn alma prensibi ve standart numuneler Arl G olan sarka, h yksekliine karlr. Bu durumda potansiyel enerjisi Gxh olur. Sarka bu ykseklikten serbest brakldnda dey bir dzlem iinde hareket ederek numuneyi krar ve aksi ynde h1 yksekliine kadar kar. Bylece numunenin krlmasndan sonra sarkacn potansiyel enerjisi Gxh1 olur. Buna gre sarkacn balangtaki potansiyel enerjisi ile numune krldktan sonraki potansiyel enerjilerinin fark numuneyi krmak iin harcanm, baka bir deyile bu potansiyel enerji fark krlma annda numune tarafndan absorbe edilmitir. Numunenin krlma annda absorbe ettii enerji u ekilde gsterilebilir:

20

Krlma Enerjisi = G.(h h1) G= L= h= h =

1

Sarkacn arl (kg) Sarkacn arlk merkezinin, sarkacn salnm merkezine olan uzakl (m) Sarkacn arlk merkezinin dme ykseklii (m) Sarkacn arlk merkezinin k ykseklii (m)

Buradan entik darbe dayanm; absorbe edilen enerjinin numune kesit alanna blnmesiyle hesaplanr. Kullanlan Cihazlar ve Malzemeler : Brooks marka Mat21 model Charpy- zod Darbe Deney Cihaz Alminyum, pirin ve elik numuneler Kaynaklar : 1) SMITH, W.F., Foundations of Materials Science and Engineering, McGraw-Hill International Editions, Singapore, l993. 2) KAYALI, E.S., ENSAR , C., D KE, F., Metalik Malzemelerin Mekanik Deneyleri, .T. Kimya-Metalurji Fakltesi Ofset Atlyesi, stanbul, 1990. 3) KAYALI, E.S., MENOLU, H., Malzemelerin Yaps ve Mekanik Davranlar, .T. Kimya Metalurji Fakltesi Ofset Atlyesi, stanbul, l986. 4) ALTINTA, S., Malzeme Teknolojisinde Darbe Deneyi, Malzeme Teknolojisinde Deneysel Verilerin Deerlendirilmesi Semineri, Boazii niversitesi Mhendislik Fakltesi, stanbul, 1984. 5) Metals Handbook, Mechanical Testing, 9th Edition, Vol.8, ASM International, 1985. 6) HAYDEN, H.W., MOFFAT,W.G., WULFF, J.; evirenler: ONARAN, K., ERMAN, B., Malzemelerin Mekanik zellikleri,Cilt III, Mekanik zellikler, niversitesi matbaas,Gmsuyu, 1978. 7) DIETER, E.G., Mechanical Metallurgy, McGraw-Hill Book Company, London, U.K, 1988 Raporda stenilenler : 1. ltnz deerlerin ortalamasn ve standart sapmasn hesaplayn. 2. Darbe direncini etkileyen faktrleri aklaynz. 3. Metalik malzemelerde tranzisyon (gei) scakl nasl tespit edilir? Bu scakln malzeme kullanm asndan nemini belirtiniz. stanbul Teknik

21

Deney Ad : Metalik Malzemelerin Srnme Deneyi

Amac : Yksek sabit scaklk ve gerilim altndaki malzemede zamana bal olarak oluan plastik deformasyonun llmesi, bu deiimin mekanizmasnn belirlenmesi ve malzemenin srnme davrannn incelenmesi. Teorik Bilgi: Mhendislik uygulamalarnda oda scaklnda alan cihaz ve aletler iin kullanlacak malzeme cinsi ve miktarnn seimi genellikle ekme deneyi sonular gz nnde tutularak yaplr. rnein; oda scaklnda kullanlacak olan malzemenin maruz kalaca gerilim ekme deneyinden elde edilecek olan akma gerilmesi altnda olmaldr. Yksek scaklkta alacak alet ve cihazlarn malzeme seiminde, malzemenin akma dayanmnn bilinmesi yeterli olmamaktadr. zellikle, scakln yannda gerilme gibi dier faktrlerde etkili olunca, malzeme farkl davranlar gsterebilmektedir. Yksek scaklkta demir d malzemeler elastik davran gsterir. Oda scaklnda bu malzemelerde elastik blgeyi amayacak bir ykte, zamanla kalc uzama grlr. eliklerde oda scaklnda bu olay gereklemez, ancak 200oC stne kldna kalc uzama olmaktadr. Bu uzama miktar malzeme cinsine, scakla ve gerilmeye baldr. Yksek sabit scaklk ve gerilim altnda, malzemede zamana bal olarak oluan kalc (plastik) deformasyona SRNME (Creep) ad verilir. Srnme deneyi sabit yk ve plastik deformasyonun zamanla olumas ynyle ekme deneyinden farkllk gsterir. Srnme deneyi yksek scaklklarda daha hzl olutuu iin, yksek scaklk deformasyon mekanizmas olarak ta bilinir. Uygulamada; buhar kazanlar, buhar trbinleri, baz kimyasal ve petro-kimyasal ilemlerin gerekletirildii tanklar, jet motorlar, iten yanmal motorlar, balistik fze ve roketlerin baz aksamlarnda srnme olay ile karlalmaktadr. Srnme olay, kopma ile sonulanaca gibi zamanla oluacak plastik deformasyonla paray alma tolerans dna kararak paray kullanlamaz duruma getirebilir. Bu

22

nedenle, oda scaklndan yksek scaklklarda ve belirli gerilmelerin uyguland yerlerde kullanlacak malzemelerin srnme zelliklerinin ok iyi bilinmesi gerekir.

Yapl : Srnme zelliklerinin tayin edilebilecei deney cihaznda aadaki ana blm bulunmaktadr. Elektrik direnli bir frn ve scakl uygun ekilde lp kontrol eden scaklk kontrol nitesi Uzamalar kontrol etmeye yarayan paralar (Ekstansometre) Kuvvet uygulama dzeni Srnme testi genellikle sabit scaklkta ve sabit yk altnda yaplr. Tipik bir srnme test dzenei ekil 1`de verilmektedir. Test malzemesinin her iki yan srnmeye dayankl zel malzemelerden yaplm test enelerine vidalanr. Scaklk lm termokupl, uzama iin ise genleme lerler (extansometre) test edilecek numunenin zerine balanr. Tm sistem elektrik frn ierisine alnr ve sistem belirlenen scakla kadar stlr. stenilen scakla ulaldnda numunenin bir ucuna sabit yk uygulanr ve zamana bal olarak uzama deerleri kaydedilir. Sistemin hassas scaklk kontroll olmas nemlidir. Bu nedenle genellikle tm sistem scaklk kontrol mmkn bir odackta bulundurulur.

ekil 1: Srnme deney cihaz ematik gsterimi

23

Elde edilen deney sonularnn uygulanmasnda dayanm iki ekilde tanmlanabilir. lki gerek kopmann olduu srnme dayanm eklinde tanmlanr. Dier bir tanm ise belirli bir scaklktaki servis mr srasnda belirli bir deformasyona sebep olan gerilme olarak tanmlanr. (Belirli deformasyon iin srnme gerilmesi ) Kopma sresini tayin edecek deneyler, bir malzemenin yksek sabit scaklk ve sabit yk altnda dayanabilecei en uzun zaman tayin etmeyi amalar. Makine paralarnn mrleri 10 ila 40 yl aras deitii dnlrse bu sreler iin deney yapmann hi pratik olmad aktr. Bu nedenle, srnme deneylerinin ounda belirli scaklkta belirli kalc deformasyonu (genellikle % 1) oluturan gerilmeler tayin edilir. Bu tip deneylerde sre genellikle 1000 saat olarak seilir. Daha uzun sreli zellikler matematiksel hesaplamalarla bulunur.

Kullanlan Cihazlar ve Malzemeler : Srnme cihaz Demir esasl veya demir d srnme numunesi Kaynaklar : 1) KAYALI, E.S., ENSARI, C., D KE, F., 1990, "Metalik Malzemelerin Mekanik Deneyleri" .T.. Kimya-Metalurji Fakltesi stanbul 2) DIETER, G.E., 1986, Mechanical Metallurgy, McGraw-Hill, Singapour 3) MARIN., J., 1966, Mechanical Behavior of Engineering Materials,Prentice Hall, New Delhi Raporda stenilenler : 1) 2) 3) Tipik srnme erisi izerek blgeleri aklaynz. zaman sonra oluan toplam uzamay hesaplaynz. Kararl srnme hzn hesaplaynz.

24

Deney Ad : Metalik Malzemelerin Burma Deneyi

Amac : Malzemelerin kayma zelliklerinin belirlenmesi Teorik Bilgi: Burma deneyi, her iki ucundan sktrlan deney numunesi, bir ucu sabit kalacak ekilde dier ucundan dndrlerek numune zerine burma momenti uygulanmas esasna dayanr. Burma deneyi, ekme deneyi gibi ok geni kullanm alanna sahip olmayp, tamamen standartlatrlmamtr. Bununla beraber plastik deformasyonla ilgili teorik almalarda ve metallerin dvlebilme zelliklerinin belirlenmesi gibi birok mhendislik uygulamalarnda ihtiya duyulan bir deneydir. Burma deneyi, zellikle takm elikleri gibi gevrek malzemelerin dvlebilme zelliinin belirlenebilmesi iin yksek scaklklarda da yaplr. Ayn zamanda kullanm yerlerinde burma momentinin nemli olduu aft, dingil, matkap ucu gibi paralara direkt olarak uygulanabilen bir deneydir. Burma deney numuneleri, yuvarlak kesitli numunelerden olumaktadr. Malzemenin burulmas srasnda uygulanan burma momenti etkisiyle numunede numunenin merkezinden yzeyine doru dorusal olarak artan kayma gerilmeleri oluur. Kayma gerilmeleri numunenin merkezinde sfr, yzeyinde ise maksimum deerdedir. Bu nedenle yuvarlak kesitli numunelerde gerilim dalm homojen deildir. Deneylerde ince et kalnlnda ve boru eklindeki numuneler kullanlarak numune kesitinde daha uniform bir gerilim dalm salanabilir. Boru eklindeki numunelerde ise et kalnlnn az olmas istenir, fakat numunenin et kalnlnn ok az olmas durumunda da erken snemeden dolay ekil bozukluklar meydana gelebilir. Kayma akma gerilmesi ile kayma modlnn (G) belirlenmesinde kullanlan boru eklindeki numunelerde, l uzunluunun (L), numunenin d apna (D) oran (L/D) ~10 olmaldr. Krlma modlnn belirlenmesinde kullanlan boru eklindeki numunelerde ise l uzunluu daha ksa olup L/D~0,5 olmaldr. Ayn zamanda numune ap (D) ile et kalnl (t) arasndaki oran ise, D/t~10-12 olmaldr.

25

ekil 1de burma deneyinin ematik gsterimi verilmektedir. Burma momenti etkisiyle numunede kayma gerilmeleri oluur. Deney srasnda uygulanan burulma momenti (T) burma as () diyagram elde edilir (ekil 2).

c T

ekil 1: Burma deneyinin ematik grn

ekil 2: Burma momenti (T) burma as () diyagram.

Silindirik bir numunede c yarapndan kk herhangi bir yarapnda meydana gelen kayma gerilmesi () u ekilde ifade edilir:

=
Burada;

T J

(N/mm2, MPa)

26

T: Burulma momenti (N.mm) : Kayma gerilmesinin istendii yarap (mm) J: Polar atalet momenti (mm4) i dolu millerde polar atalet momenti: J =

1 4 c (c mil kesitinin yarapdr) 2

i bo millerde ise: J =

1 4 ( c2 c14 ) (c2 milin d yarap c1 ise i yarapdr) 2

Maksimum kayma gerilmesi numunenin yzeyinde oluaca iin c olarak verilen deer numune yzeyinde meydana gelen kayma gerilmesi () aadaki ekilde ifade edilebilir.

Tc J

(N/mm2, MPa)

Burma deneyi ile elde edilen kayma akma gerilmesi, bu deneyden elde edilen burulma momenti (T) burma as () diyagramndan elde edilir. Belirgin akma gsteren malzemelerde diyagramn lineer ksmndan, ekil 2de grld gibi belirgin akma gstermeyen malzemelerde ise = 0,002 derece / mm burma as deerinden diyagramn lineer ksmna izilecek paralelin diyagram kestii noktadaki burulma momentinden (TA) hesaplanabilir.

Kayma gerilmeleri etkisi ile numunede meydana gelen deformasyon, kayma birim ekil deiimi () olarak ifade edilir (ekil 1). Buna gre kayma birim ekil deiimi :

=
: Burma as (Radyan) c: Numunenin yarap (mm) L: Numunenin boyu (mm)

c
L

Kayma modl (G), burma diyagramnn lineer ksmndan (elastik blgesinden) hesaplanr. Burma diyagramnn elastik blgesinde kayma gerilmesi, kayma birim ekil deiimiyle orantl olarak artar. Elastik blgede, kayma gerilmesinin (), kayma birim ekil deiimine () oran kayma modln (G) verir.

27

G=

(N/mm2, MPa)

G: Kayma modl (MPa) : Elastik blgede herhangi bir noktadaki kayma gerilmesi (MPa) : Elastik blgede ayn noktadaki kayma birim ekil deiimi

Burma deneyinde eitli malzemelerin krlma ekilleri ekil 3'te gsterilmitir. Burma deneyinde snek bir malzemenin krlmas, maksimum kayma gerilmeleri ynnde, genellikle numunenin dey ekseni boyunca olur (ekil 3a). Gevrek bir malzemenin krlmas ise, maksimum ekme gerilmesi dorultusuna dik bir dzlem boyunca yani numune boyuna 45 lik al dzlemde olur (ekil 3b). Boru eklindeki snek bir malzemenin krlmas ise, numunenin boyu uzun ise numunenin bklmesi sonucunda eklinin bozulmasyla (ekil 3c), eer numunenin boyu ksa ise yine maksimum kayma gerilmesi ynnde (ekil 3d) olur.

ekil 3: Burmada krlma ekilleri; a) Yuvarlak numunenin snek krlma ekli, b) Yuvarlak numunenin gevrek krlma ekli, c) Snek bir malzemenin boru eklindeki uzun numunesinin burulmas, d) Snek bir malzemenin boru eklindeki ksa numunesinin kopma ekli.

Yapl : Kalibrasyon Deney cihaz u ekilde kalibre edilir. - Kalibrasyon kolu taklr.

28

- Cihazn zerindeki gstergenin 0 ada olduu kontrol edilir. - Kalibrasyon kolu tek taraftan yklenir (42,5 kg) - Aadaki forml yardmyla moment hesab yaplr. T = kuvvet(kg) x 9,80665 x mesafe x cos() a (cihazn zerindeki gstergeden) - Elektronik gsterge, hesaplanan deeri gstermezse, yerinden karlr. Cihazn arkasndaki Adj yazan ksmdaki SI adl delikteki vida, ince ayar aparat ile evrilerek, gstergede hesapladmz deer kana kadar ayarlanr. - Yk ve kol skldkten sonra, gsterge 0 olmaldr. Eer 0 deilse, elektronik gstergenin arkasndaki zero yazan ayar vidasndan gsterge sfrlanr. - Arka taraftaki dier vida yardm ile gsterge hassasiyeti ayarlanabilir. (0,00-00,0 000) - Cihazn panosunda hz ayarlama dmesi (set speed) vardr. Bu, saysal bir deeri ifade etmediinden, hz belirlemek iin, cihaz alteri alarak (on konumu) altrlr (not: Cihaz her zaman forward konumunda almaldr). Zaman tutulur ve belirli bir srede dnlen a sayatan hesaplanr (1 atma deeri 0,3dir veya cihaz zerindeki a gstergesinden okunur). Bylece; Devir Hz (derece/dak.) = a (derece) / zaman (dakika) formlnden devir hz bulunur.

- Numune yerletirilir ve deney balatlr. - Eer reverse ynnde allacaksa, cihaz kapatlr ve durmas beklenir. Daha

sonra alter reverse konumuna getirilerek, tekrar altrlr. Kullanlan Cihazlar ve Malzemeler : Tecquipment SM21 burma cihaz Altgen ba ksmna sahip demir esasl veya demir d burma numuneleri

Kaynaklar : 1) KAYALI, E.S., ENSARI, C., D KE, F., 1990, "Metalik Malzemelerin Mekanik Deneyleri" .T.. Kimya-Metalurji Fakltesi stanbul 2) ASTM E143-87, 1987, Shear Modulus at Room Temperature

29

Raporda stenilenler : 1) ncelenen numuneye ait kayma gerilmesi kayma birim ekil deiimi erisini iziniz. 2) izdiiniz eriden, numuneye ait kayma modln hesaplaynz. 3) Normal gerilme () ile kayma gerilmesi () arasndaki fark nedir? 4) Elastik sabitler nelerdir?

30

Deney Ad : Metalik Malzemelerin Yorulma Deneyi

Amac : Tekrarl yklemelere maruz kalan malzemelerin yorulma davrannn incelenmesi, hasar oluumunun deneysel olarak belirlenmesi ve malzemelerin yk-evrim says verilerinin elde edilmesi. Teorik Bilgi : Mhendislik malzemelerinin birou, kullanm esnasnda tekrarlanan gerilmeler ve titreimler altnda almaktadrlar. Klasik elastisite teorisine gre akma gerilmesinin altnda yklemeye maruz kalan paralarda sadece elastik deformasyon meydana gelecei kabul edilmektedir. Bu blgede bilindii gibi malzemede herhangi bir tahribat meydana gelmez. Buna karn dinamik ykler altnda akma gerilmesinin altnda altrlan malzemelerde bir sre sonra tahribat meydana geldii saptanmtr. Bu ekilde deien ykler altnda malzemenin yzeyinde atlan olumas ve bunu takiben kopma olay, Yorulma olarak adlandrlr. ASTM standartlar yorulmay Bir malzemede baz blge veya blgelerdeki deiken gerilme ve ekil deiiminin meydana getirdii ve belli sayda yklemeden sonra atlak veya krlma ile sonulanan ilem olarak tanmlamaktadr. Mhendislik malzemelerini % 80 bu nedenle krlmaktadr. Yorulma olaynda atlama, genellikle yzeydeki bir przde bir entikte, bir izikte, bir klcal atlakta veya ani kesit deiimlerinin olduu yerde balar. atlak oluumu iin genellikle u ana etken gereklidir: Yeterli derecede yksek bir maksimum ekme gerilmesi, Uygulanan gerilmenin olduka geni deiimi veya dalgalanmas, Uygulanan gerilmenin yeteri kadar byk tekrarlanma says. Bu ana faktrlerin yannda ok sayda yan faktrlerde saylabilir. rnein yzey kalitesi, korozyon, scaklk, ar ykleme, kalc i gerilmeler, bileik gerilmeler, gerilim konsantrasyonu, frekans, mikroyap (tane boyutu, fazlarn dalm, inklzyon gibi)

31

Laboratuarda, standart boyut ve belirli yzey zelliindeki numuneye, belirli trde sabit gerilmeler uygulanarak deneyler yaplr. Endstride kullanlan paralarda ise koullarn hepsi deiiklik gsterir. Karmak olmalarndan dolay bu koullarn analizi de gtr. Bu nedenle yorulma deneyi sonular, mhendislik uygulamalarnda ekme deneyi sonular gibi kesin, tam ve gvenilir bir ekilde kullanlamazlar. Yorulma deneyi sonular belirli koullar iin fikir verirler ve benzer koullarn bulunabilecei para dizaynnda gerekli nlemlerin alnmasnda yardmc olur. Yorulma Deney Trleri : Bir paraya alma artlarnda deiik tr ve iddette gerilmeler uygulanabilir. Ancak yorulma deneylerinde, en sk rastlanan belirli gerilme trleri ele alnmtr. Deneylerde kullanlan gerilme tr, yorulma deneyine de adn vermektedir. Gerilme trne gre balca yorulma deneyi trleri : Eksenel Gerilmeli Yorulma Deneyi, Eme Gerilmeli Yorulma Deneyi, Burma Gerilmeli Yorulma Deneyi, Bileik Gerilmeli Yorulma Deneyi : Yorulma Deneyi ile lgili Terimler :

ekil 1: Yorulma deneyindeki periyodik ykleme erisi evrim : Birok deney cihaznda zamanla sinsoidal deiim gsteren yk (gerilme) uygulanr. ekil 1de grlebilecei gibi gerilme zaman erisinin periyodik olarak tekrarlanan en kk parasna bir EVR M denir.

32

Maksimum Gerilme (Smax) : Uygulanan gerilmeler arasnda en byk cebirsel deeri olan gerilmelerdir. ekme gerilmeleri pozitif (+), basma gerilmeleri negatif (-) iaretle gsterilir. Minimum Gerilme (Smin) : Uygulanan gerilmeler iinde en dk cebirsel deere sahip olan gerilmedir. Ortalama Gerilme (Sm) : Maksimum ve minimum gerilmelerin cebirsel ortalamasdr olan gerilmedir. Sm = (Smax + Smin) 2 Gerilme Aral (Sr) : Maksimum ve minimum gerilme arasndaki cebirsel farktr. Sr = Smax - Smin ............................. (2) ............................. (1)

Gerilme Genlii (Sa) : Gerilme genlii, gerilme aralnn yarsdr. Baka bir deyile maksimum ve minimum gerilmenin cebirsel farknn yarsdr. Sa= Sr = Smax - Smin 2 Gerilme Oran (R) : ki trl gerilme oran tanmlanr. En ok kullanlan R ile gsterilip minimum gerilmenin, maksimum gerilmeye orandr.

.............................

(3)

R=

S min S max

....................................(4)

kincisi A ile gsterilip, gerilme genliinin ortalama gerilmeye blnmesiyle elde edilir. / A= Sa Sm ................................. (5)

S-N Diyagramlar (Whler Diyagram) : Bu diyagram birbirinden farkl sabit gerilmeler altnda malzemenin ka evrim sonunda atlayacan veya krlacan gsteren banty verir. S-N erisinin izilmesi iin genellikle 8-12 numune kullanlr. Ortalama gerilme (Sm) tm deneylerde sabit kalmak zere numunelerin her birine farkl periyodik gerilmeler uygulanarak numunenin atlamasna ya da krlmasna kadar geen evrim says (N) tespit edilir. Deneylerin tmnde gerilme genlii (Sa) deney sresince sabit tutulur. ekil 2de grlen tipik S-N diyagramlarnda gerilme ekseni olan ordinatta genellikle dorusal,

33

baz hallerde ise logaritmik skala kullanlr ve bu eksende ya maksimum gerilme (Smax), ya minimum gerilme (Smin) ya da gerilme genlii (Sa) biri kaydedilir. evrim saysn gsteren apsiste ise genellikle logaritmik skala kullanlr. ekilde demir ve demird malzemeler iin S-N erisi grlmektedir.

ekil 2: S-N (Whler) erisi Kk gerilmeler iin atlamann grlecei evrim says ok byk olur. Bu nedenle deney nceden belirlenen bir snr evrim saysna kadar (Ns) devam ettirilir. Parann atlamas veya krlmas beklenmez. Seilen bu snr evrim says malzemeden malzemeye deiir. rnein eliklerde S-N erisi 106-107 evrimde yatay bir hal alaca iin deney 2.106-2.107 evrime kadar devam ettirilir. S-N erisi srekli azalan Alminyum iin bu deer 108 evrimdir. S-N erileri yksek evrim blgelerinde Basquin eitlii ile tanmlanr. N. ap = C p, C sabit a : gerilim N : evrim says

Yorulma Dayanm : Malzemenin N evrim sonunda atlama (veya kopma) gsterdii gerilme olarak tanmlanr. Bu deer baz hallerde benzer numunelerin N evrimde dayanabilecei gerilmenin medyan ortalamas olarak alnr. Baz hallerde ise ortalama gerilme sfr iken (Sm=0) N evrimde benzer numunelerin % 50sinin dayanabilecei gerilme olarak alnr.

34

Yorulma Snr : S-N diyagramnda erinin asimptotik durum ald gerilmeye Yorulma Snr veya Yorulma Dayanm Snr denir. Bu gerilmenin altndaki periyodik gerilmelerde parann sonsuz evrime dayanabilecei kabul edilir. Yorulma mr: Bazen numunelerin sabit koullarda belirli bir gerilme altnda atlama (veya krlma) gsterdikleri N evrim saylarnn medyan ortalamas eklinde tanmlanr.

Yapl : Yorulma deneyinde izlenecek en basit yol malzemenin belirli koullar altnda S-N diyagramnn elde edilmesidir. Bunun iin benzer ekilde hazrlanm 8 - 12 numune alnr. Numunelere farkl gerilmeler uygulanarak atlamann (veya krlmann) grld N evrim says tespit edilir. Burada numunenin ya tamamen kopmas veya nceden belirtilen belirli boyuttaki atlak kriter olarak alnr. S-N erisi elde etmek iin genellikle aadaki deney sras takip edilmelidir: a) nce bir veya iki numuneye kk evrim saysnda atlama (veya krlma) gsterecek ekilde nispeten yksek gerilmeler uygulanr. b) Daha sonra bir numuneye ok byk evrim saysnda atlayacak (veya kopacak), bir dierine Yorulma Dayanm Snr altnda kalacak ekilde nispeten dk gerilmeler uygulanr. c) En son arada kalan gerilmeler iin deney yaplr. Bir malzemenin Yorulma Dayanm Snr iin ekme dayanm ve Brinell sertlik deerlerinden faydalanlarak yaklak deerler seilebilir. Demir-elik grubu malzemelerde Yorulma dayanm snr 0.15 ekme Dayanm 0.18 Brinell Sertlik Deeri Demir d metal ve alamlarda: Yorulma dayanm snr 1/3 ekme Dayanm Nispeten yksek gerilimlerin uyguland ilk deneylerde ekme dayanmnn yaklak 2/3 deerinde bir gerilme seilir. Deney Srasnda Dikkat Edilecek Hususlar :

35

1. Numune cihaza yerletirilirken eksenel kesim salanmal alma esnasnda simetri ekseninin sapmamasna dikkat edilmelidir. 2. Gerilme, deneyde ngrlen deerde hassas olarak uygulanmal ancak darbe yada baka trl gerilmelerin olumas nlenmelidir. Gerilme, deney sresince sabit tutulmaldr. 3. Deney uygun ortam koullarnda (zellikle uygun scaklk ve uygun nem miktarlarnda) gerekletirilmelidir. Deney esnasnda numunenin snmasn engellemek iin asitsiz yalar ve basnl hava kullanlabilir. 4. Yorulma deneylerinde gerilme frekans nemli bir faktrdr. Frekansn deney artlarn etkilememesi iin genellikle 10000 evrim / dk frekanslarn altnda allmaldr. Kullanlan Cihazlar ve Malzemeler : Yorulma deney cihaz Yorulma deney numunesi Kaynaklar : 1) KAYALI, E.S. ,ENSAR ,C. D KE, F. Metalik Malzemelerin Mekanik Deneyleri, .T.. Kimya Metalurji Fakltesi, STANBUL 1990 2) IIK, A.H. Malzeme Teknolojisinde Yorulma Deneyi, Malzeme Teknolojisinde Deneysel Verilerin Deerlendirilmesi Semineri, Boazii niversitesi Mhendislik Fakltesi, STANBUL 1984 3) ASM HANDBOOK Mechanical Testing, Ninth Edition Vol 8, American Society for Metals, 1985 4) TALISCHER, H. ,evirenler, GLGE, . ,ARAN, A. elik ve Dkme Demirlerin Yorulma Dayanm, TB TAK Marmara Bilimsel ve Endstriyel Aratrma Enstits, MBEAE Matbaas, GEBZE 1983 Raporda stenilenler : 1) Sabit yorulma mr (smith) diyagram nedir nasl izilir? 2) Malzemelerde yorulma olayna etki eden faktrleri aklaynz ?

36

Deney ad : Metallerin Souk Deformasyonu ve Mekanik zellikleri

Amac : Souk deformasyonun (ekil deitirme) metallerin mekanik zelliklerine etkisinin incelenmesi Teorik Bilgi : Metalurji ve malzeme mhendisleri yksek mukavemetli, yeteri kadar snek ve tok malzemelere ihtiya duyarlar ve bu amaca ulamak iin aada belirtilen mukavemet arttrc yntemleri kullanrlar. -Kat zelti Sertlemesi, -Deformasyon Sertlemesi, -Tane Boyutu Kltme Sertlemesi, -kelme ve Dalm Sertlemesi Mukavemetleme mekanizmalarn aklamak iin dislokasyon hareketi ile metallerin mekanik davran arasndaki ilikinin anlalmas gerekir. Plastik deformasyon, genellikle dislokasyon hareketleriyle olduundan bu hareketleri engelleyen her oluum plastik deformasyonun balamas iin gerekli olan gerilmeyi ykseltir; yani, metalin mukavemetini arttrr. Plastik deformasyon sresinde oluan pekleme, bir Haddeleme, tel ekme ve metalin mukavemetini artrc yntemlerin banda gelir.

dier souk ekil verme yntemleriyle (ekil 1) ekil deitirme yaplrken souk ilem derecesinin miktar arttka metaller daha mukavemetli olurken sneklikleri der. Ayrca, souk ileme maruz kalan metallerde korozyon daha hzl oluur. Souk ilem veya ekil deitirme sertletirmesi, baz metallerin dayanmlarn arttrmak iin kullanlan en nemli yntemlerden biridir. ekil deitirme sertleme miktarn ayarlayarak souk ekilmi metallerden (rnein bakr) belli snrlar iinde farkl dayanmlarda metalik rn elde etmek mmkn olur. Yeniden kristalleme scakl altndaki scaklklarda yaplan ilemler souk ilem

olarak tanmlanr ve bu ilem srasnda oluan plastik deformasyon nedeniyle ekil deitirme sertlemesi metal ve alamlarnda grlr. ekil deitirme sertlemesi ile snek metal daha sert ve mukavemetli olur. adlandrlr. Bazen ilem sertlemesi olarak da

37

ekil 1: Deiik ekil verme yntemleri

Plastik deformasyonun miktar, dairesel kesitli paralarda souk ilem yzdesi olarak aadaki denklem ile ifade edilir. Souk lem Yzdesi (% S ) = [ (Ao-Ad) / Ao ] . 100 Ao: Ad: Yapl : Deneyde yumuak saf elektrolitik bakr levha ve el haddesi kullanlr. Hadde aleti, esas itibaryla iki merdaneden oluur (ekil 1). olmasna dikkat edilir. Numune yzeylerinin temiz ve apaksz Numunede Levhann balang kalnl kompasla llr. Orijinal kesit alan Deformasyon sonras kesit alan

hedeflenen kalnla erimek iin merdaneler aras uzaklk ayarlanr. Daha sonra levha deiik kalnlklara oda scaklnda haddelenir. olarak aadaki forml ile hesaplanr: % S = [(Ho-Hf) / Ho ] . 100 nceltilen her levhann haddeleme ilemi sonucu kalnl ve sertlii llr. Souk ilem yzdesi kalnlktaki deiim

38

Ho : Hf :

Balangtaki orijinal kalnlk Souk ilem sonras kalnlk

Sertlik lm yaparken numunenin yzeyinin temiz, her iki yzeyinin paralel olmas ve numunenin lm tablasnn zerine tam oturmas gereklidir. lm says en az 3 olmaldr. Kullanlan Cihazlar ve Malzemeler : Deneyde yumuak saf elektrolitik bakr levha ve el haddesi kullanlr. Kaynaklar : 1) Malzemelerin Yap ve zellikleri, H.W. Hayden, W. G. Moffat ve J. Wulff, eviren K. Onaran ve B. Erman, T Matbaas, 1978. 2) Malzeme Bilimi Ders Notlar, . Erolu. Raporda stenilenler : 1) Kalnlktaki deiimlerin souk ilem yzdesine dntrlmesi 2) Souk ilem miktar-sertlik deerleri tablosunun oluturulmas 3) llen sertlik deerlerinin ortalamasnn ve standart sapmasnn hesaplanmas 4) Souk ilem miktar-sertlik erisinin izilmesi ve eri zerinde standart sapma deerlerinin gsterilmesi 5) Sertlikteki deiiminin ve sertleme mekanizmasnn aklanmas 6) Ar souk ilem grm metalin atlama olmadan daha fazla inceltilmesinin mmkn olmadnn; byle bir malzemeyi daha ince hale getirmek iin hangi ilemin uygulanmas gerektiinin ve bu ilem srasndaki yap-zellik deiimlerinin aklanmas

39

METAL K MALZEMELERDE AINMA

Temas eden yzeylerde, srtnme kuvvetleri g kaybna, anma ise ileme toleranslarnn ktlemesine sebep olmaktadr. Dier taraftan, debriyaj ve fren balatas ve de ayakkab tabanlar gibi baz malzemelerde srtnme salanabilecek zellik istenmesine ramen, anma istenmeyen bir olaydr. Buna karlk frezeleme ve talama gibi talal imalat ilemlerinde ise srtnme iin minimum enerji harcayarak maksimum anmann yaplmas istenir.

SRTNME
Bilindii gibi, iki malzeme birbirlerine temas edecek ekilde yerletirilirse, bu malzemelerden birini dieri zerinde kaydrmak iin uygulanan kuvvete srtnme kuvveti diren gsterir. Kaymay balatan kuvvet (Fs) ile, temas yzeyine etki eden normal kuvvet (Fn) arasnda; Fs = s . Fn bants mevcuttur. Burada s statik srtnme katsaysdr. Kayma baladktan sonra, srtnme kuvvetinde bir azalma olur ve bu durumda; Fk = k . Fn bants yazlabilir. Burada k (<s) kinetik srtnme katsaysdr (2) (1)

ekil 1. Statik srtnme ve dinamik srtnme esnasnda cisme etki eden kuvvetleri ematik gsterimi. ok iyi torna edilmi metalik bir malzemenin yzeyi mikroskop altnda incelenirse yzeyde ok sayda girinti ve kntlarn yani przlerin bulunduu grlr. Metal yzeyi parlatldnda, przlerin boyutunda on misli bir azalma olur fakat yine de yzeyde przler bulunur.

40

Ne kadar hassas ilenmi veya parlatlm olursa olsun, iki yzey birbiriyle temas ettiinde, gerek temas bir takm przlerin birbirlerine dokunduu noktalarda olur. Bu durumda, yzeye etki eden yk, sadece przlerin birbirlerine temas ettii noktalardan desteklenir ve yzey alannn kk bir ksm yk tar.

Srtnme Katsays Deerleri

Vakumda, ok iyi temizlenmi metal yzeylerini birbirleri zerinde kaydrmak mmkn deildir. Kayma kuvveti, birleme noktalarnda yksek plastisiteye ve tamamen yapmaya sebep olur. Bu olay metalden yzey filmini kaldran ortamlarda (rnein H2) ve atmosfer dnda nemli bir problemdir. ok miktardaki oksijen veya H20, metalik birleme noktalarnda oksit filmi oluturarak deerini byk lde azaltr. Altn haricindeki btn metaller, yzeylerinde belirli bir kalnlkta oksit filmi olutururlar. Prz ularnda oluan oksit filmleri arasndaki birleme noktalarnn, kayma esnasnda ana metalden daha gevrek ve dk mukavemetli olduklar saptanmtr. Bu durumda yzeyler ince oksit tabakas zerinde, metalin kendisinden daha dk gerilme deerlerinde kayacak ve buna bal olarak deeri 0,5 - 1,5 arasnda azalacaktr. Yumuak metallerin birbirleri zerinde kaymalar durumunda (rnein kurun-kurun zerinde) birleme noktalar daha zayftr, fakat alann daha geni olmas nedeniyle deeri daha byk olur (0.5-1.5). Sert metallerin kaymas durumunda ise (elik-elik zerinde) birleme noktalar az fakat mukavemetin fazla olmas nedeniyle srtnme yine byktr.

AINMA
Birbirine temas eden mhendislik malzemelerinin, birbirlerine srtnmesi neticesinde meydana gelen anma, eitli makine ve tehizatn kullanm srasnda ok byk ekonomik kayplara sebep olmaktadr. Anma, bir yzeyden dier bir yzeye malzeme transferi veya anma paralarnn oluumu neticesinde ortaya kan malzeme kaybdr. DIN 50320'de anma; "kullanlan malzeme yzeylerinden mekanik sebeplerle ufak paralarn ayrlmas suretiyle meydana gelen deiiklik" olarak tanmlanmaktadr. Temas halinde bulunan kat yzeylerde, malzeme kayb ekilde gerekleebilir. Bunlar blgesel erimeler, kimyasal znme ve yzeyden fiziksel anlamda oluan ayrlmadr. Uygulamada anma kapsamnda, daha ok yzeyden fiziksel anlamda ayrlan malzemenin sebep olduu hasarlar dahil edilmektedir. Bir anma sisteminde; ana malzeme (anan), kar malzeme (andran), ara malzeme, yk ve hareket anmann temel unsurunu oluturur. Btn bu unsurlarn oluturduu sistem teknikte "Tribolojik Sistem" olarak isimlendirilir. Bir anma sistemindeki nemli etkenlerden biri de evre artlardr. Sistem elemanlarnn nem ve korozif etkiler ile kar karya kalmas anmay hzlandrr.

41

Anma, genellikle nceden bilinen bir hasar tipidir. Birbirleri ile temasta olan malzeme yzeyleri oksit filmleri veya yalayclar ile korunsalar bile, mekanik yklemeler altnda oksit tabakasnn veya yalamann bozulmas, iki yzeyin birbiriyle dorudan temasna sebep olabilir. Bu temas sonucu oluan srtnme malzemenin alma koullarndaki mrn ve performansn snrlayan anmaya sebep olur. Bu hasar uygun yalama, filtreleme, uygun malzeme seimi ve uygun tasarm gibi faktrlerle en aza indirilebilir, fakat kesinlikle nlenemez. Anmay etkileyen faktrleri drt ana grup halinde toplayabiliriz.

I-Ana Malzemeye Bal Faktrler Malzemenin kristal yaps Malzemenin sertlii Elastisite modl Deformasyon davran Yzey przll Malzemenin boyutu II- Kar Malzemeye Bal Faktrler ve Andrcnn Etkisi III- Ortam artlar Scaklk Nem Atmosfer IV-Servis artlar Basn Hz Kayma yolu Anma Mekanizmalar
Pek ok anma mekanizmas vardr. Bunlar aadaki ana balklar altnda aklamak mmkndr.

1) Olu Mekanizmalar Asndan Snflandrma 1.1. Adhesiv Anma

zellikle birbiriyle kayma srtnmesi yapan, metal-metal anma iftinde meydana gelen kaynaklama olaynn bir sonucudur. Birbiri zerinde kayan yzeylerdeki gerilmeler kk yklemelerle dahi akma gerilmesi snrna, eriirler veya geerler. Bylece temas eden metaller arasnda yapma kuvvetleri kendini gsterir. Bu nedenle bir paradan dierine malzeme geii, souk kaynaklama ve kk paralarn kopmas olaylar meydana gelir. Adhesiv anma, en sk rastlanan anma tr olmasna ramen genellikle hasar hzlandrc etkide bulunmaz. Adhesiv anma bir metal yzeyinin baka bir metal yzeyindeki bal hareketi srasnda birbirlerine kaynam veya yapm yzeydeki przlerin krlmas sonucu ortaya kar. 42

Eer iki metal ayn sertlikte ise anma her iki yzeyde de oluur. Metaller arasndaki yalamann mkemmel olmas, yzeye etki eden ykn azaltlmas ve malzemenin sertliinin arttrlmas adhesiv anmay azaltr. Sonu olarak adhesiv anma; yzeye etkiyen normal ykle, kayma yolu ile ve anan malzemenin yzey sertlii ile orantldr.

1.2. Abrasif Anma

Yrtlma veya izilme anmas olarak da isimlendirilen abrasif anma, sistemde hzl hasara neden olan nemli bir anma trdr. Abrasif anma; biri dierinden daha sert ve przl olan metal yzeylerinin birbiriyle temas halindeyken kayma srasnda meydana gelir. Sert paracklarn yumuak metale batmas abrasif anmaya sebep olabilmektedir. Bu mekanizmaya rnek olarak, sisteme dardan giren toz paracklarnn veya bir motorda oluan yanma rnlerinin sebep olduu anma tarz verilebilir. Abrasif anma hz, malzeme yzeyine etki eden yk azaltlarak drlebilir. Bylece paracklarn yzeye daha az batmas ve apak kaldrlmas srasnda daha az iz brakmas salanr. Malzeme asndan abrasif anmay azaltmak iin; Daha sert alam kullanmak, Sertlik arttrmak amacyla sl ilem uygulamak, Malzeme yzeyini sert bir tabaka ile kaplamak, tavsiye edilir. Bu nlemlerle abrasif anma hzn azaltmak mmkndr. Abrasif anma endstriyel cihazlarda malzeme kayplarnn balca sebebidir. Andran malzeme serbest halde iki metal arasnda bulunuyorsa veya yalnz bir metali andran sabit veya serbest taneler mevcut ise bu durumda; ki elemanl abrasif anma, elemanl abrasif anma,

eklinde gruplandrma mmkndr.

43

ekil 2. ki elemanl ve elemanl abrasif anma oluum ekilleri.

Metal-metal srtnmelerinde anma iki elemanl abrasif veya adhesiv olarak balayp elemanl abrasif olarak devam eder. Bu durumda araya giren toz, mineral taneleri, izilme sonucu serbest hale geen mikro talalar ve paralanm oksit paracklar nc eleman (ara malzemeyi) oluturabilir. Serbest hale geen mikro tala paracklar genellikle ana malzemeden daha sert olduklarndan ( elemanl) abrasif anma, anmay hzlandrmaktadr. Endstriyel makinelerdeki en nemli anma tr olan abrasif anmaya genel olarak aada verilen yerlerde rastlanmaktadr. Traktr, greyder gibi tarm ve i makinelerinin bak ve trnaklarnda Cevher ileme ve tme tesislerinde Eleklerde Deirmenlerde Nakil makinelerinde Bu gibi makine ve makine paralarnda yalnzca abrasif anmadan sz edilebilecei gibi, bunlardan baka anma trlerinin de birlikte grlmesi mmkndr.

1.3. Tabaka Anmas

Abrasiv anma yzeyine yakn yerlerinin (snr yzeyinin) zelliinin pek nemi yok iken, tabaka anmasnn nemi byktr. evredeki gazlarn ve ara malzemenin etkisiyle meydana gelen anma yzeyi snr tabakas, izilmeyle syrldndan daima yeniden meydana gelir. 1.4. Titreim Anmas Titreim (yorulma) anmas, titreim zorlamalarnda yorulma krlmas hasar olarak ortaya kar. Bu anmada, iyap tahribat, atlamalar, lokal ayrlmalar meydana gelir. Genellikle periyodik yklemeler dolaysyla, yzeyden veya yzeye yakn yerlerde iyapnn paralanarak yrtlmalar oluturmas sebebiyle yzeyden ksmi zlmelerin olmasyla 44

meydana gelir.

2) Hasarn Fiziksel Grnne Gre Snflandrma 2.1. Kayma Anmas 2.1.1. Taneli Mineraller Tarafndan Oluturulanlar
Taneli minerallerin meydana getirdii kayma anmas, mineral sert1iine bal olarak belirlenir. Metal olmayan sert malzemelerde anma, metal malzemelerde olduu gibi mineral tanelerinin sertliiyle artar, fakat sert malzemenin anma yzeyinde gevrek krlmalar meydana gelir. Anma esnasnda malzeme sertlii, anma direncinin bykln etkileyen nemli bir faktrdr.

2.1.2. Metal-Metal Anmas

Metal-metal srtnme tiplerinden hidrodinamik srtnmede genellikle hibir anma olmaz ve malzeme iftinin nemi yoktur. nk malzemeler bu anda birbirine temas etmemektedir. Fakat tam yalama iin minimum bir hz gereklidir. Kark yalamada kuvvet ksmen hidrolik, ksmen kat cisimlerin temas ile salanr. Bu temas noktalarnda malzemelerin zellikleri ve kayma yapan malzeme iftleri ile yalayc maddenin etkisi vardr. zellikle yasz yzeylerin srtnmesinde anma durumu malzeme iftinin yzeyine baldr. Ayrca kayma yzeylerin ilenii (yzey przll, ilemi dorultusu) de anmaya byk lde etki etmektedir.

2.2. Korozif Anma

Anan yzeyler, ayn zamanda korozif etkilere de urarsa buna korozif anma denir. Kimyasal korozyon kendi bana oluabildii gibi dier anma trleriyle birlikte meydana gelebilir. Yzeye skca yapan filmler oluturan kimyasal reaksiyonlar yzey anmasn nler. Fakat film krlgan ve yzeye gevek ise anma byk miktarda hzlanr. nk srtnme hareketi srasnda filmler atlar ve yerinden kopar.

2.3. Erozyon Anmas Erozyon (hidro-abrasif) anmas, akc maddelerin meydana getirdii anmadr. Svlar, gazlar ak srasnda parann snr yzeylerinde patlama veya arpma etkisi yaparak yzeyden paracklar koparrlar ve girdaplar etkisiyle dalgal yzey meydana getirirler. Bylece anma daha da hzlanr.

ekil 3. Erozif anma.

45

2.4. Yuvarlanma Anmas

Bu tr anma birbiri zerinde yuvarlanarak hareket eden malzemelerde oluan anmadr. Bu anma da phesiz malzemelerin zelliklerine sk skya baldr. Yuvarlanma esnasnda anma tek bir malzemede oluabilecei gibi her iki malzemede de deien miktarlarda oluabilir. Yuvarlanma anmasnda yzeylerin yalanp, yalanmamasnn ok byk nemi vardr.

3) Anmann Ald zel Adlar Vastasyla Snflandrma 3.1. tmeli Anma

tmeli anma, yksek basnlar altndaki partikllerin metal yzeyleri ile dk hzlarda karlamalar sonucunda, metal yzeyinden paracklarn kesilerek veya ok sayda ufak izikler alarak kopartlmas ile meydana gelir. Bu yksek basn ve dk hz kombinasyonu genellikle hafriyat almalarnda kullanlan buldozer ve kepe gibi ar i makinelerinin alma koullarnda meydana geldii iin, bu aralarn kesici u yzeylerinde bu hasar tr meydana gelir. Kepelerde kullanlan kesici ve batc ularn, tmeli anma sonucunda ekil deiimi meydana gelerek krlenme oluur.

3.2. Oymal Anma Oymal anma, malzeme yzeyinin ok yksek gerilmelerdeki arpma durumlarnda, yzeyden bir parann kesilerek veya oyularak kopmasyla meydana gelir. Bu tip anmaya genellikle hafriyat, madencilik, petrol kuyularn delme ilemi ve benzeri koullarda alan malzemelerin kesme ve delme grevi yapan ksmlarnda grlr. Bu ilemler srasnda sert abrasif paracklarn ok yksek gerilmeler altnda malzeme yzeyine arpmalar ile yzeylerde hzl bir ekilde hasar oluumu meydana gelir.
Oymal anma dier anma trlerine gre ok daha hzl olarak gelitiinden, bu anmaya urayan paralarn yenileriyle deitirilerek kullanlmas daha ekonomik olmaktadr.

3.3. Kazmal Anma

Kazmal anma, karlaan yzeylerde mikro kaynamann meydana geldii adhesiv anmaya bir miktar benzemektedir. Aralarndaki fark ise; adhesiv anma, birbirleri zerinde kayan yzeylerde meydana gelirken, kazmal anma birbirlerine gre hareket etmeyen yzeylerde meydana gelir. Ancak kazmal anma, ok dk genlikteki hareketlerin (vibrasyon) meydana geldii sistemlerde, mikro kaynamann olumasyla meydana gelir. Kazmal anma, vibrasyonlu ortamlarda alan somun, perin gibi balant elemanlaryla birletirilmi sistemlerde otomobil aftlarnn birleme noktalarnda ve yataklarda en yaygn olarak rastlanlan hasar oluum mekanizmasdr. Anma testleri deiik deney dzeneklerinde yaplmaktadr. Anma deneylerinde en yaygn deney donanmlarndan birisi, bir disk (Silindir veya dikdrtgen) zerine bastrlan pimdir. "Disk zerinde pim" metodunun baka ekilleri de vardr. Ancak ana fikir hep ayndr. Bu tip asimetrik dzenlemelerde, pim ya da blok ou zaman numunedir ve bu parann anma hz llr. Dier para olan disk ise, "d yzey" olarak isimlendirilir. Anma deney dzenekleri uluslararas standartlara uygun olarak standartlatrlmtr.

46