TheProjectGutenbergEBookofKartilyangMakabayan,byHermenegildoCruz ThiseBookisfortheuseofanyoneanywhereatnocostandwith almostnorestrictionswhatsoever.Youmaycopyit,giveitawayor reuseitunderthetermsoftheProjectGutenbergLicenseincluded withthiseBookoronlineatwww.gutenberg.net Title:KartilyangMakabayan MgaTanongatSagotUkolKayAndrsBonifacioatsaKKK Author:HermenegildoCruz ReleaseDate:January28,2005[EBook#14822] Language:Tagalog ***STARTOFTHISPROJECTGUTENBERGEBOOKKARTILYANGMAKABAYAN*** ProducedbyTamikoI.Camacho,JeromeEspinosaBaladadandPG DistributedProofreaders.Producedfrompagescansprovidedby UniversityofMichigan.

[Transcriber'snote:TildeginoldTagalogwhichisnolongerusedis markedas~g.] [Paalalangnagsalin:Maykilayangmgasalitang"ng,mga,"atibapa upangipakitaangdatingestilosapagsulatngTagalognasangayon ayhindinaginagamit.]

=KARTILYANGMAKABAYAN= M~GATANNGATSAGOTUKOL KAY ANDRESBONIFACIO ATSA KATAASTAASAN,KAGALANGGALANGKATIPUNAN N~GM~GAANAKN~GBAYAN _nanagturoatnagakaysaBayangPilipinosaPaghihimagsiklabansa kapangyarihangdayo_ SINULATNI HERMENEGILDOCRUZ

(_IkalawangTagapamatnugotn~gKawanihann~gPaggawa_) MAYNILA,S.P. 1922

_Angunangpagpapalimbagn~gaKARTILYANGMAKABAYANGit,sa kapahintulutann~gsumulat,ayipinagawan~g"LupongTagaganap"n~g ARAWNIBONIFACIO,1922,upangangsalapingmapagbibilhanayigugolsa bantayog(monumento)naitatayosapooknapinan~ganakankayAndrs Bonifacio.Angbilangn~gsalingipinalimbagay5,000atangsalaping kailan~ganglikuminukolsanasabingpakayayhumigitkumulangsa P1,500.00. Maynila,16n~gNobyembre,1922._

RAMONFERNANDEZ, _Pan~gulo_. FAUSTINOAGUILAR, _Kalihim_. GUILLERMOMASANGKAY, _TagaIn~gatyaman_. M~GAKAGAWAD: BIENVENIDOK.DOMINGO, 136Tayuman,Tondo IGNACIOSOLCRUZ, 409CalleTelio,Tondo PIOAREVALO, 1099AntonioRivera DOMINGOPONCE, 55ElDorado,Quiapo ANDRESGOMEZ 127Palomar,Tondo FAUSTOIGNACIO 2446Oroquieta,Sta.Cruz VICENTEC.YUSON, 432SanAnton,Sampaloc *****

Angkartilyangito'ymatatagpuansam~gatindahann~gaklatatsa bahayn~gm~gakagawadn~gluponginilathala.Kungpakiyawanay maaaringtumun~gosabahayniG.GuillermoMasangkay,daangAlvarado, blg.535,Maynila.Maybawasanghalagkungpakiyawan.Angm~gataga lalawiganaymaaaringhumin~ginakasamaanghalag.

TUNTUNIN Mukha Alay,7. Paunawa,9. IKungsinosiAndrsBonifacio,11. IIAngsamahangnagturoatnagakaysabayansapaghihimagsik,14. IIIAngpalatuntunann~g"Katipunan",16. IVM~gaaraln~g"Katipunan",19. VAngpagpapalaganapn~g"Katipunan",22. VIM~gaparaangginagawasapagsapisa"Katipunan",25. VIIAngmahigpitnapakikibakan~g"Katipunan"sakanyang kabuhayan,29. VIIIAng"Katipunan"atangbayangmaralita,34. IXAng"Katipunan"atangpaguusigsam~ga"mason",37. XAngPaghihimagsik,40. XITagumpayatPahimakas,50. DeklogoniBonifacio,62. M~gatalangmatatagpuansaaklatnait,63. [SulatKamay: Inaalaysam~gabata'tkabinataangnagsisipagaral. H.Cruz Nob,1922.]

PAUNAWA Isangaraw,bagosumapitangika30n~gNobyembren~gtaong1921,na ginawangarawnapan~gilinmulanoonn~gatingm~gaKinatawang tagapagbats,lumapitsaakinangm~gaanakkongnagsisipagaralsa m~gapaaralangbayanatibinalitaangganito:"Bukasanilwala kamingpasok.Pistdaw,tatay,niBonifacio."Atsakpamanghang itinanngsaakin:"SinobaiyangsiBonifacio?" Wariako'ynatubigan.... N~guni'thindidapatpagtakhanangpagkamanghangyann~gm~gabata, sapagka'tsaatingm~gapaaralangbayan,angkabuhayanniAndrs Bonifacioatangkasaysayann~g"Katipunan"ayitinuturon~gpahalaw lamangsam~ganagsisipagaralnan~g"septimogrado,"nahindi ipinakikilalaangbuongkasaysayann~g"Katipunan"atgayondinang kanyangmakabayangpalatuntunanatmatataasnaaralnaipinunlasa bayan,nasiyangnagturo'tnagakaysam~gapilipinosapagguhn~g kalupitanatpangbubusabosatnagtanimsaatingm~gapuson~g manin~gasnadamdaminn~gKalayaanatKasarinlan. Samaiiklingpan~gun~gusap,ayakingipinatantosam~gaanakkoang buongkabuhayanniAndrsBonifacioatangsanhi'tkatwirankungbakit siya'yibinubunyin~gatinglahi'tPamahalaan.Akindingipinakilala sakanilaangm~gaaraln~g"Katipunan";atisinaysayang kapakinaban~gangnatamn~gBayangPilipinosapaghihimagsikna pinamatnugutann~gkapisanangyaongitinatagatpinan~guluhanni AndrsBonifacio. Dikayisangpan~gan~gailan~gannaangm~gaisinaysaykongyaonsa akingm~gaanakukolsadakila'tmaningningnakasaysayann~gating lahi,aymaipakilalarinnamansamadlangnagsisipagaralsaatingm~ga paaralan? Itlamangangtan~gikonghan~gadsapagsulatn~gmuntingaklatna ito. HERMENEGILDOCRUZ Tundo,Maynila Nobyembre,1922

=I= =KUNGSINOSIANDRESBONIFACIO= 1.=SinosiAndrsBonifacio?=Siya'yisngtunaynapilipinona ipinan~ganaknoongika30n~gNobiyembren~g1863saisangbahayna pawidsapooknanasasaharapn~ghimpilann~gaynn~gperokarilsa daangAzcrraga,Tund,Maynila.Angkanyangam'ynagn~gan~galang SantiagoBonifacionaanghanapbuhayaysastratangkanyangina

nama'yCatalinadeCastro.M~gataalnatagaMaynil. 2.=Nagkaroonbasiyan~gm~gaKapatid?=Apat:sinaCiriaco, Procopio,PetronaatTroadio.Angdalawangunaatitonghuli'ypatay naatangbabaiaybuhaypa.Angbabaengitoaysiyangnagingasawa n~gnasirangbayaningsiTeodoroPlata,issam~gamasikhaynakasama niAndrsBonifacio. 3.=AnoangkabuhayanniBonifacio?=Angkaniyangm~gamagulang aym~gataongdukhakaya'tsiyanama'yisangtaongmahirap. 4.=AnoangkanyangNapagaralan?=Siya'ynagaralsapaaralann~g gurongsiG.GuillermoOsmea,sapookn~gMeisik,Binundok,Maynila. Datapwanangsiya'ytumutuntongnasaika14nataon,aynamatayang kanyangm~gamagulangatdahildito'ynaputolangkanyangpagaaral. Siyanoo'ymaalamnangbumasaatsumulatn~gwikangsarili(tagalog) atkastila. 5.=Anoangkanyangginawan~gsiya'ymaulilana?=Upangsiya'y mabuhayatsampun~gkanyangm~gakapatid,binatakangsarilingbuto't siya'ynagbilin~gm~gatungkod(baston)atm~gapamaypaynapapelna ginagawaniyasaloobn~gkanilangbahay.Gayondinangginawang hanapbuhayn~gkanyangm~gakapatid. 6.=Anopaangkaniyangginampananggawainupangmabuhay?=Nang siBonifacio'ynakapagsanaynasapagsulat,siya'ynasoknautusansa bahaykalakalniFleming,atpagkaraann~gilangpanahonayginawa siyangkinatawann~gnabanggitnabahaykalakalsapagbibilin~g sahing,yantok,atibapa. 7.=Nanatilibasiyasatungkulingito?=Hindi.Nanglumipasang ilangpanahonsiya'ynagingkawani(personero)sabahaykalakalnina Fressell&Co.,nanalalagaysadaangNueva,blg.450.Maynil.Ang sinasahodniya'ym~galabingdalawangpisolamangsaisangbuan. Patuloyparinsiyasapaggawan~gm~gatungkodatpamaypay,na itinitindan~gkanyangm~gakapatid. 8.=Anongkatan~gian,bukodsakanyanghanapbuhay,angtinataglayni Bonifacio?=Siya'ymahiligingmagsulatsasarilingwikaatmay magandangayosangkanyangsulat.Dahildito,nakatutulongsa kabuhayannilangmagkakapatidangpaggawan~gm~gatatakatpaunawasa m~gakayongipinagbibiliritosaatin. 9.=Siyaba'ymahiliginsapagbabasan~gm~gaaklat?=Oo. N~guni'tangkaniyangkinahihimalin~gangbasahinayyaongm~gaaklat nanakapagtuturon~gkabayanihan,tuladn~gKasaysayann~ghimagsikan saPransiya,"LasRuinasdePalmira,""LosMiserables,"niVictor Hugo,"ElJudioErrante,"Biblia,angm~ga,aklatniRizalatibpa. Siya'ymahiligingtotoosapagbabasa.Maym~gagabinghalosdi nakakatulogsapagbabas. 10.=Siyaba'ynagkaasawa?=Oo.Angnagingkabyakn~gkanyang pus'ypinapalayawann~gOriang(GregoriadeJesus)naangsagisag "Lakambini,"tagKalookan.Sila'ynagkaroonn~gisngankna namatay.

11.=Ano'tidinadakilan~gBayangPilipinosiAndrsBonifacioat siya'yipinalalagaynadakilangBayanisapilingniRizal?= Sapagka'tsiyaangnagtayoatnahalalnapan~gulon~g"Kataastaasan, KagalanggalangKatipunann~gm~gaAnakn~gBayan,"napinagkautan~gan n~gBayangPilipinon~gkabayanihansapagusign~gkaniyangikalalaya. "Maypagasa"angsagisagniyna"nangyari"bagosiymamatay.

=II= =ANGSAMAHANGNAGTUROATNAGAKAYSABAYANSAPAGHIHIMAGSIK= 12.=Kailanatsaanitinayoang"SamahangKataastaasan, KagalanggalangKatipunann~gm~gaAnakn~gBayan"?=Noongika7 n~gHulyon~g1892,sabahaynakinatirhanniDeodatoArellano,na nasadaangAzcarraga,bilang64,Binundok,Maynila. 13.=Ano'titinayoangSamahangbinanggit?=Ganitangnangyari: siRizalaylumunsadsaMaynilan~gika26n~gHunion~gTaong1892. Pagkaraann~gmahigitsaisanglingg,noongika6n~gsumunodna buwann~gHulyo,siRizalayipinatawagniGeneralDespujolnasiyang pinakamataasnapinunon~gKastiladitosaatinnoonatsiya'y ipinapiitsaFuerzadeSantiago.Angm~gatunaynapan~gun~gusapni Rizalsanangyari,sakanyangitaygayari,ayonsasulatdinniy, nainihayagn~gkanyangmataliknakaibigan,angnasirangsiMariano Ponce:"NoongmiyerkolesaniRizalsakanyangtalaanitinanongsa akin(niGeneralDespujol)kungako'ynagpupumilitnamagbaliksa Hongkong.Sinagotkosiyan~goo.Makaraanangilangsalitaansinabi saakinnaakorawaymaydalangm~gaproklama(m~gapahayag)nakasama n~gakingm~gadamitatariarian.Sinagotkosiyn~ghindi.Itinanong saakinkungkaninoyaongm~gaunanatbanig,isinagotkongsaaking kapatid.Dahildito,ipinatantosaakingako'ykanyangipabibilanggo saFuerzadeSantiago."SiRizaln~ga'yibinilanggo.Nangmaalamanito niAndrsBonifacioaynagalabangkanyangloob.Pinulongsina LadislaoDiwa,ValentinDiaz,IldefonsoLaurelatsiDeodatoArellano sabahaynabinanggitnamaybilang64,daangAzcarraga,atitinatag nilaang"Katipunan,"nasiyangpamagatsadagliann~gbinanggitna samahan. 14.=Anoangpakayn~g"Katipunan"?=Pagsamasamahinangkalooban n~gm~gapilipinosaisanglayunin,"upangsapagkakaisangito'y magkalaksnaiwasakangmasinsingtabingnanakabubulagsakaisipan atmatuklasanangtunaynalandsn~gkatwiranatkaliwanagan." 15.=Anoangibigsabihinniyang"matuklasanangtunaynalandasn~g katwiranatkaliwanagan"?=Angibigsabihi'yiguhoang kapangyarihangmakaharin~gEspaananakasasakopsaPilipinasatang bayannatinaymagsarilisakanyangkapangyarihan.

=III= =ANGPALATUNTUNANN~G"KATIPUNAN"= 16.=Maysarilibangpalatuntunanang"Katipunan"?=Oo.Nit: =Dakilaangpakayn~g"Katipunan"= "Sapagkakailan~gannaanglahatnanagiibigpumasoksa katipunangit,aymagkaroonn~glubsnapananaligatkaisipn sam~galayongtinutun~goatm~gakaaralangpinaiiral,ay minarapatnaipakilalasakanilangm~gabagaynait,atn~g bukasmakalawa'yhuwagsilangmagsisiattuparingmaluwagsa kaloobanangkanilangm~gatutungkulin." "Angkabagayangpinaguusign~gKatipunangitaylubsnadakila atmahalag;papagisahnangloobatkaisipnn~glahatn~g tagalog.(Sasalitang"tagalog",katutura'yanglahatnangtumubo saSangkapuluangit;samakatwid,"bisaya"man,"iloko"man, "kapangpan~gan"manatb.,ay"tagalog"din.") "Alangalangsam~gapagkukurongit,kami'ypayapangnaghihintay n~gapagwawagin~gdamdamingmakabayann~gayonatsahinaharp, sapamagitann~gisangmahigpitnapanunumpa,upangsa pagkakaisngito'ymagkalaksnaiwasakangmasinsingtabingna nakabubulagsakaisipanatmatuklasanangtunaynalandsn~g KatwiranatKaliwanagan." =Unasalahatangpagibigsabayan= "Dito'yissam~gakaunaunahangutos,angtunaynapagibigsa bayangtinubuanatlubsnapagdadamayann~gisa'tis." =Pantaypantayanglahat= "Maralita,mayaman,mangmang,marunong,lahatdito'y magkakapantyattunaynamagkakapatid." =Angbuhalhalnakaugalian= "Kapagkarakangmapasokditoangsinoman,tatalikdangpilit,ang buhalhlnakaugalianatpaiilalimsakapangyarihann~gm~ga banlnautosn~gKatipunan." "Anggawanglahatnalabansakamahalanatkalinisan,dito'y kinasusuklaman;kaya'tsabagaynaito'yipinaiilalimsa masigasignapakikibalitaangkabuhayann~gsinomangnagiibig makianibsaKatipunangit." =Hinditinatanggapangm~gataksil= "Kunganghan~gadn~gpapasokdito'yangtumalastslamangn~g m~gakalihimannit,oangkilalaninangm~ganaririto'tn~g maipagbilisaisangdakotnasalapi,huwagmagpatuloy,sapagka't dito'ybantanlamangaytalastsnan~gmakaplnanakikiramdm

sakaniy,atkarakarakangnilalapatann~gmabisanggamot,na lansam~gasukaban." =Ayawsam~gamabun~gan~ga= "Dito'ygawaanghinahanapatgawaangtinitingnn;kaya'thindi dapatpumasokangdimakagagawa,kahi'tmagalingmagsalita." =Hindikaginhawahankungdikahirapanatmabibigatna tungkulin= "Ipinauunawarin,naangm~gakatungkulangginaganapn~glahat n~gnapapasoksaKatipunangit,aylubhangmabibigt, lalonglalonakunggugunitannadimangyayaringmaiwasanat walangkusangpagkukulangnadiaabutinn~gkakilakilabotna kaparusahn." "Kunganghan~gadn~gpapasokdito,angsiya'yabuluyann~g ginhawa'tmalayawnakatahimikann~gkatawan,huwagmagpatuloy, sapagka'tmabigtnam~gakatungkulanangmatatagpuan,gayan~g pagtatangkiliksam~ganaaapiatmadaluhongn~gpaguusigsalahat n~gkasamaan;sabagaynaitayaabutinangmaligaligna pamumuhay." "Dikailasakan~ginopamnangm~ganagbalangkapahamaknsa m~gatagalognanakaiisipnitongm~gabanlnakabagayan(at hindiman),atm~gapahirapnaibinibigayn~gnaghaharing kalupitn,kalikuanatkasaman." =Anghalagan~g"kuota"= "Talastsdinnamann~glahatangpagkakailan~gann~gsalapi,na san~gayo'yissam~gaunanglaksnamaaasahan;magbibigy buhaysalaht;sabagaynait,kinakailan~gananglubosna pagtupdsam~gapagbabayaran;pisosapagpasokatsabuwanbuwan aysikapat.Angsalapingit'yipinagbibigayalamn~gnagiin~gat satuwingkapanahunan,bukdpasamapagsisiyasatn~gsinoman, kailanma'tibigin.Dimakikilosangsalapingito,kungdi pagkayariann~gkaramihan." =Ipagtangkilikangkagalin~gan= "Anglahtn~gpinagsaysayaydapatgunitainatmahinahong pagbulaybulayin,sapagka'tdimagaganpatdimatitiisn~gwalang tunaynapagibigsatinubuanglupaangtunaynaadhikaing ipagtangkilikangKagalin~gan." "Atn~glalongmapagtimbngn~gsarilingisipatkabaitan."

=IV M~GAARALN~G"KATIPUNAN"=

17.=BukodsaPalatuntunan,maym~gasarilingaralbagaang "Katipunan"saBayan?=Oo.Tunghanangm~gasumusunod: =Angdapatnatingasalinsakabuhayan= "Angkabuhayanghindiginugugolsaisng malakiatbanlnakadahilanan,aykahoyna walanglilim,kungdidamongmakamandag." =Kailannagigingkabaitananggawang magaling= "Anggawangmagalingnanagbubuhatsa pagpipitasasarili,athindisatalagangnasang gumawan~gkagalin~gan,aydikabaitan." =Angtunaynakabanalan= "Angtunaynakabanalanayangpagkakawanggawa, angpagibigsakapwaatang isukatangbawa'tkilos,gawa'tpan~gun~gusap satalagangKatuwiran." =Angm~gatao'ymagkapantaypantay= "Maitimmanatmaputiangkulayn~gbalt, lahatn~gtao'ymagkakapantay;mangyayaring angisa'yhigtnsadunong,sayaman, saganda...n~guni'tdimahihigtnsapagkatao." =Angmaykaloobangdakila= "Angmaymataasnakaloobanayinuuna angpurisapagpipitasasarili;angmayhamak nakaloobanayinuunaangpagpipitasa sarilisapuri." =Dapatmagkaroonn~gisangpan~gun~gusap= "Sataongmayhiya,salita'ypanunumpa." =Angpanahonayginto= "Huwagmongsasayan~ginangpanahon; angyamangnawala'ymangyayaringmagbalik; n~guni'tpanahongnagdaanna'ydinamuli pangmagdaraan." =Dapatsumapilingn~ginaapi= "Ipagtanglmoanginaapi,atkabakahin angumaapi." =Angmatalino'ymahinahon=

"Angtaongmatalino'yangmaypagiin~gat sabawa'tsasabihin,atmarunongipaglihim angdapatipaglihim." =Angamaysiyangpinaparisann~gm~gaanak= "Sadaangmatinikn~gkabuhayan,lalaki aysiyangpatnugotn~gasawa'tm~gaank;kung angumaakayaytun~gosasam,angpatutun~guhan n~ginaakayaykasamandin." =Angkatungkulann~glalakiparasababai= "Angbabaiayhuwagmongtignngisng bagaynaliban~ganlamang,kungdiisngkatuwang atkaramaysam~gakahirapannitong kabuhayan;gamitanmon~gbuongpagpipitagan angkaniyngkahinaan,atalalahaninang inngpinagbuhata'tnagiwisaiyngkasanggulan." =Angayawmonggawinsaiyo....= "Angdimoibignagawinsaasawamo, ankatkapatid,ayhuwagmonggagawinsa asawa,ankatkapatidn~giba." =Angtunaynakamahalann~gtao= "Angkamahalann~gtao'ywalasapagkahari, walasatan~gosn~gilongatputin~g mukha,walasapagkaparing"kahalilinang Diyos,"walasamataasnakalagayansabalat n~glupa;wagsattunaynamahlnatao, kahi'tlakinggubatatwalngnabatidkungdi angsarilingwika,yaongmaymagandangasal, mayisngpan~gun~gusap,maydan~galatpuri; yaongdinapaapi'tdinakikiapd,yaongmarunong magdamdmatmarunonglumin~gap sabayangtinubuan." =Angkatumbasann~gbuhaynaginugol= "Paglaganapn~gm~gaaralnaitatmaningning nasumikatangarawn~gmahalna KalayaanditosakaababngSangkapuluan, atsabugann~gmatamisniyangliwanagang nan~gagkaisngmagkalahi'tmagkakapatidn~g ligayangwalangkatapusn,angm~gaginugol nabuhay,pagodatm~gatiniisnakahirapa'y labisn~gnatumbasn." =KASULATANSAPAGSAPI=

"Kunglahtn~git'ymataroknan~gnagiibig pumasokatinaakalaniyngmatutupdangm~ga ttungkulin,maitatalaangkaniyangninanassa kasundnito: "SaBg.... Ako'ysi...taongtubsabayann~g....hukuman n~g...angkatandaankoay....taon,anghanap buhay...angkalagayan...atnananahanansa... daann~g... Saakingpagkakabatidn~gkagalin~gann~gm~ga nilalayonatm~gaaral,nainilalathalan~gKATIPUNAN n~gm~gaA.N.B.,ninanaisn~gloobkoang makianibdito.Sabagaynaito'yakingipinamamanhik n~gboongpitagan,namarapatingtanggapin atmapakibilangnaisasam~gaanakn~gKatipunan: attuloynan~gan~gakongtutupadatpaiilalim sam~gaaralatm~gaKautusangsinusunoddito. ...ika...n~gbuwann~g...n~gtaong189.... Nakabayadnan~gukolsapagpasok. AngTagain~gatn~gYaman." =KASULATANSAPANUNUMPA= K.'.K.'.K.'. N.'.M.'.A.'.N.'.B.'. By.... Akingipinahahayagnasakadahilanann~g pagkapasokkosaK.'.K.'.K.'.n~gm~gaA.'.N.'.B.'. aynaghandogakn~gisngmahalagangpanunumpa san~galann~gBayangtinubuan,atsaharap n~gisangkagalanggalangnakapulun~gannitong Katipunan,nagugugulinanglahatnamaigugugol atlahatn~gminamahalkosabuhay,sapagtatanggol n~gkaniyangbanalnakasarinlan,hanggangsa abutingmagdiwang,sukdangikalagotn~ghinin~ga. Sabagaynait,isinusumpakoringlubos natutupadatsusunodsakaniyangPatnugutan atm~gaKautusan. Sakatunayannit,akingitinalaangaking pan~galann~gtunaynadugongtumatakssaaking m~gaugatsapahayagnait. ...ika...arawn~gbuwann~g...n~gtaong189.... "Tinaglaykoangpamagatna."

=V= =ANGPAGPAPALAGANAPN~G"KATIPUNAN"= 18.=Sinosinoangnagpalaganapn~g"Katipunan"?=Si AndrsBonifacioatangkanyangm~gatapatatmasisikhayna kasamanaparaparangdukhanakatuladniya.Angpinakabatikansa lahataysiEmilioJacinto,nakalihimn~gKatipunan." 19.=Matuturin~ganbanatinkungsinosinosila?=Oo.Ang unangtinanggapsa"Katipunan"aysiRestitutoJavier,saisangbahay sadaangSalinas(n~gayo'yElcano)saTundo,natahanann~gissa m~ganagtatagnasiValentinDiaz.SumunodsiMiguelAraulio, pamangkinn~gn~gayo'yPangulon~gKataastaasangHukuman.Pagkatapos aysinAguedodelRosario,AurelioTolentino,GuillermoMasangkay, AlejandroSantiago,BriccioBrigidoPantas,JosTurianoSantiago, CalixtoSantiago,EmilioJacinto,NicomedesCarreon,Francisco Carreon,MarianoCarreonatibapa. 20.=Mulaban~gitatagang"Katipunan"aynagpatuloysa pagpapalaganapangm~ganan~gan~gatawan?=Hindi.Nangm~ga sumunodnabuwann~gpagkakatatagaydinagpamalasn~gkanyang pagsulong,pagka'tangnaisniBonifacioayhuwgmakapinsalasa pagpapalaganapn~g"LigaFilipina,"naitinataginRizalatm~galitaw nakababayan,karamihanaymason,bagosumilangang"Katipunan."Bago paitatagitoaymayitinatagpangibangkapisanansinaBonifacio. 21.=Kailanpinan~gatawananangpagtatatag?=Nangmapagkilala niAndrsBonifacionanawawalann~gkabuluhanangpagsisikapbagaysa "Liga."Kaya,naghalalnaangKatipunann~gkanyangm~gakinatawansa isngbahaysadaangOroquieta,nayonn~gSantaCruz,Maynila.Atn~g sumunodnataong1894,aynapatatagnan~gaangm~gaBalan~gayat SangguniangBayan. 22.=Atanopaangkanilangginawa?=ItinatagnarinangTatlong Baytangn~g"Katipunan".Nait:"Katipunan"angpamagatn~gunang baytang.Kungnasapulongangm~gakasamasabaytangnait,ay gumagamitn~gisngkaputsangitimnamayisngtringulona kinalalagyann~gm~gatitikna"Z,""Ll"at"B,"naangkahuluganay "Anakn~gBayan."Sila'ymaym~gahudyatnasalitana pinagkakakilanlanan.Kapagbinigksangsalitang"Anak"angisinasagot n~gtinatanongay"n~gBayan.""Revolver,"sandataogulokang tinataglayn~gm~ganagsisidalsapulongn~gbaytangnait. "Kawal"namanangpamagatn~gIkalawangBaytang.Lungtianangkulay n~gkaputsanaangkahuluganaypagasa.Putiangsintsatm~gatitik n~gtringulo.Maysuotnasintsnalungtiannasaduloaymayisang "medalla"namayisang"K"sagitnaatmaysinagatsadakongmababa aynakakabitangmagkasabtnaisangwatawatatespada.Angm~ga hudytomahalnasalita'y"GomBurZa,"naangkatutura'yGomez, BurgosatZamora,tatlongparingpilipinonaipinabitayn~g

pamahalaangKastilan~gika28n~gPebrero,1872,kahima'tditunay angibinubuhatnakasalanansakanila. Pinamagatang"Bayani"angIkatlongBaytang.Kaputsangpulnamay listonglungtianangisinusuotn~gm~gakasapi."Rizal"anghudyatna salita,bilangpagtulolsawalangkatwirangpakakapabilanggsakanya. Itinatagn~garawdingiyon(ika7n~gHulyo,1892)ang"Katipunan." Angm~gakasapisaikatlongbaytangnaito,aysiyalamangnakatatalos n~gm~gatunaynaadhikainn~g"Katipunan." 23.=Sapapaanongparaannagkakakilanlananangm~gamagkakasamasa "Katipunan"?=Mayisngparaan.Upangmagkakilanlanangm~ga magkakasapiayitinatagopangkanangkamaysadibdibsatapatn~gpuso atkunggapsnoongpanahonn~gkastila'yginagaposn~gabotsikoang sinomanghulihinkah'tsaanongkasalananayitinitiklopangm~ga daliri,malibanlamanganghintuturoatangkalingkin~ganna paraparanginauusli. 24.=Sinosinonamanangnagsisibuon~g"Katipunan"?=Sabawa't bayanaymaym~ga"Balan~gay,"at"SangguniangHukuman,"nasiyng kapangyarihangnagaayosathumahatolsam~gasigalotatalitann~g magkakapatidsaloobn~g"Katipunan."Angm~gabalan~gayay nasasakupann~gKataastaasangPan~guluhannapangsangkapuluan. 25.=Sapapaanongparaanginagawaangpagkuhan~gkasapi?=Sa bawa'tpookaynagtatayon~gisngwari'yluponnakungtawaginay "Hasik"nabinubuon~gtatlokataonaparangtatlongtungko.Ang "Hasik"naitoangsiyngsainotinotaynanghihikayatupangmay sumapisa"Katipunan."Pagdamidaminan~gm~gakasangayonaysakapa lamangitinatayoang"Balan~gay"napinamumunuann~gisngluponna angm~gatunkulinaytuladdinn~gsaKataastaasangLupon.Angm~ga "Hasik"nayaon,aydinaipinagpatuloyn~gmalapitnaangtangkang panahonsapaghihimagsik,pagka'tangm~gataongbaya'yhalos naguunahannangsila'ymapabilangsa"Katipunan."

=VI= =M~GAPARAANGGINAGAWASAPAGSAPISA"KATIPUNAN"= 26.=Papaanoangpagsapi?=Sapagtanggapn~gpakikisapiay tinularan,bagama'tdilubs,angginagawan~g"Masonera."Bawa't kasapiaymaymahigpitnatungkulingmanghikayatn~gbagongmakakasama atsapananagutanniyaayinihaharapsa"Balan~gay"angkanyang nahikayat.Datapwa,bagogawinitoaysinusurimunangmabutiang ugali,pagkukuro,kalagayanatkabuhayann~gisasapiatbakadi kabagngn~gm~gataong"Katipunan."Kungmapatunayannasiya'ymay tapatnaloobaysakapalamanggagawinangpagtanggap. 27.=Papaanoangginagawasapagtanggap?=Angbagongkasapi'y pinipirin~ganatipinapasoksaisngsilidnaitimanangkulayn~g m~gapanigatbahagyanangnaiilawan,pagkatapusayinaalisann~g piring.Sam~gapanign~gsilidaymaym~ganasusulatnaganit:

"_Kungmaylaksattapang,kaw'ymakatutuloy" "Kungangpaguusisaangnagdalsaiydito'yumurongka." "Kungdikamarunongpumigiln~giyongmasasamanghilig,umurongka; kailanmanangpintuann~gMaykapangyarihanatKagalanggalang Katipunann~gm~gaAnakn~gBaya'ybubuksandahilsaiy._" Saibabawn~gisngdulangaymayisngbun~go,isng"revolver"at isnggulok.Mayisngpapelnakinasusulatann~gm~gasumusunodna tanong: _I"AnangkalagayannitngKatagalugann~gunangpanahon?"_(Sa salitang_Katagalugan_aykasamanaang_Kabisayaan,Kailokohan_at lahatnan~gKapilipinuhan.) _II"Anangkalagayansan~gayon?"_ _III"Anangmagigingkalagayansadaratingnapanahon?"_ 28.=Atanoanoangisinasagotsam~gatanongnaiyann~gibig sumapi?=Angkasagutan,humigitkumulangn~gsinomangibig sumapi,ayganito: Ukolsaunangtanong:Na,nangdumatingditosaatinangm~ga Kastilan~gika16n~gMarzon~gtaong1521,angm~gapilipinong naninirahansam~gabaybayinaymaypagkaalamnasamaayosna kabuhayanatpamamayan.Noonn~ga,tayongm~gapilipinoaymay kalayaannasapamamayan;maym~gakanyon;maalamnatayong magsuotn~gm~gadamitnasutla;nakikipagunawaannatayosa pan~gan~galakalsam~gakaratignabayansaAsia.Tayo'ymay sarilingpananampatayaorelihiyon,maysarilingtitikosulat, naanopa't,lumalasaptayon~gkalayaanatkasarinlan. Ukolsaikalawangtanong:Naangm~gafrailenakungtawaginay m~ga"kahalili"raw,silan~g"Diyos",aypawangkabalbalanang itinurosam~gapilipino.Hinditayotinuruann~gtunayna Karunun~gansabuhayatsapagka'tkungtayo'yman~gatutoayhindi nilamauulolatsaganya'ydinilmahuhuthotangating kayamanan.Angitinurosaatinn~gm~ga"fraile"ayangmaling pananampalatayananakikilalasapagdaraosn~gsunodsunodna m~gapistnakinahuhulugann~gatingsalapiatkayamanansa kapakinaban~gann~gm~ga"fraile"atKombento.Angm~ga"fraile" aysiyangmahigpitnakalabann~gikatatalinoatikabibihasan~g pilipino(tagalogkungisulatn~gm~gaKatipunan)nasa katunaya'yayawsilanatayo'yman~gatuton~gwikangkastila. Anopa'tlahatnan~gkarain~gansapanglulupig,panggagahasa, m~gakasagwaan,pagtin~ginsapilipinonaparangibasapagkatao kaysam~gaKastilanaginagawan~gm~ga"fraile"aysiyang isinasaysaysaikalawangtanongnaito.Sakahulihuliha'y idinadaingdinnamanangmalabisnapagkilingn~gpamahalaang kastilasam~ga"frayle,"pagsunodsakanilangm~gabilinlaban sabayan,paniniwalasam~gasumbongn~gm~gayaon,kahima't

lisyasamatwid,atpagtangginaangm~gapilipinoaybigyann~g kalayaansapamamayan,atsapaggawan~gikalulusogsadunong,sa buhayatsapan~gan~galakal. Ukolsaikatlongtanong:Naangmadlangkasamaangbinanggitsa m~ganaunangtanongaymalulunasan;angm~galupangmalalawakna inangkinn~gm~gakombentosaatingm~ganinunoaymapapasaulsa bayan;angm~gamamamaslangaymaibubulidsaban~ginn~g kamatayan;angm~gaparingkababayangsinaGomez,Burgosat Zamoraaymaipaghihigantiatangkalayaanatkasarinlann~g BayangPilipinoaymatatamosahinaharapkungangm~gakasapiay maypagasa,tiyaga,tapangatpagkakaisasapagsunodsam~gaaral atpasyn~g"Katipunan." 29.=Kungmakasagotnaban~gganyanaytinatanggapna?=Hindipa rin.Angkapatidna"Mabalasik"aysiyngnagsasabisasinusubukanna lubhangdakilaanghakbangnayaonsakanyangbuhay.Ipinaaalaalana siya'ymaaaringumurongkungwalangtaglaynatapang,upanghuwag masayangangkanyangbuhay.Kungangsumasapiaymagpumilitdinsa paganibsa"Katipunan,"aysakasiyihaharap,namaypiringdin,sa m~gakapatidnanan~gagkakatiponnangsiya'ytanggapin.Angtapangat kabuoann~gkanyangloobaysinusuboksailangparaan.Minsa'ybigyan n~ggulokatiutosnatagainangkalabannapumapaslangsam~ga kalahi;naiyanangsabihinnasaklolohanangkapatidnamakukulongn~g apoy,na,sapagsasalitan~ggayon,aytalagangnagsusunogn~gm~ga papelupangmaramdamananginitn~gnin~gasn~gsinusubukan.Kung hindimagpakitangtakot,aalisannan~gpiringatpalalagdainsa kasulatann~gpanunumpanginilathalasaunahan,naangpinakatintaay dugongkinukuhan~gisngpalalimsakanyangkaliwangbisig. 30.=Anongwikaangginagamitn~gm~gakasapisa "Katipunan"?=Angtagalog;n~guni'tangkahulugann~gilangtitik n~gabakadangkastilaayinibasakanilangpagsulatn~gm~gakasulatan atgayondinsapaglagdn~gkanilangm~gasagisag.Angtitikna"a"ay ginawang"z",ang"c"at"q"ayginawang"k",ang"i"ay"n",ang"l" at"ll"ay"j"ang"m"ay"v",ang"n"ay"ll",ang"o"ay"c"atang "u"ay"x".Angf,j,v,xatzn~gabakadangkastilaayitinakwil pagka'thindikailan~gan.SamaliwanagnaulatayganitangAbakad (alfabeto)n~g"Katipunan"kungitutuladsaabakadan~gwikang Kastila. _AbakadaAbakada_ _n~gkastilan~g"Katipunan_" A..................Z B..................B C..................K D..................D E..................Q G..................G H..................H I..................N K..................K

LL.................J M..................V N..................LL O..................C P..................P Q..................K R..................R S..................S T..................T U..................X W..................W Y..................Y

=VII= =ANGMAHIGPITNAPAKIKIBAKAN~G"KATIPUNAN"SAKANYANGKABUHAYAN= 31.=Tinanggapban~glahatnaPilipinoangm~gaPalatuntunan,Aral atGawainn~g"Katipunan"?=Hindi.Gayan~gsinabina,ang "Katipunan"ayitinatagnoongika7n~gHulyon~g1892.Sabuongtaong sumunod,1893ayhindipalumalaganap,sanhisamaramingkadahilanan. 32.=Maaribangisaysay?=Oo.Angkaunaunahanayangkabaguhan n~glayuninatparaann~gsamahan,gayan~gnakitananatin,aymay kahirapangilaganapsabalanakundipipiliinmunabagohikayatin. Tan~gisarito,siBonifacionarinangkusangnagpauntoluntolsa pamanhikn~gm~gakababayangnagsisibuononn~g"LigaFilipina,"na lahathalosaym~gapilipinonglitaw,nakakakaya'tmaypinagaralan,na nagsisiasangsapamamagitann~g"Ligang"yaon,aymakukuhan~gbayang pilipino"saloobn~gkapayapaan"angpagsugposamasasama'thidwang pamamalakadditosaatinn~gpamahalaangkastilaatn~gm~ga"fraile." Ganitangpan~gunanglayonn~g"LigaFilipina"naitinatagninaRizal atm~gakapatidniyang"masn"atibpa.SiBonifaciomanaynagng kasapirindoon. 33.=Diba'tang"Katipunan"ayhumuwadsa"Masoneria"n~g pamamaraangginagamitnitosapagtanggapn~gkasapiatgayondinsa ilangkuron~gkaniyangadhikain?=Oonan~ga.Subali'tang kapatirann~gm~ga"masn,"aykasalun~gatniBonifacioukolsaparaan nakinakailan~ganggamitinupangmaghariditosaPilipinasang KatwiranatKalayaanatmasugpoangkalupitanatkasamaanginaasaln~g m~ga"fraile"atn~gPamahalaangKastilasapilipino.Ang"Masoneria" atang"Katipunan"aynagkakaissakanilanghan~gadnapagtubssa BayangPilipino.Datapwa,anguna'yibigmakuhaangkatubusangyansa loobn~gkapayapaansapamamamagitann~gpagpapalaganapn~gkaniyang magagand'tmakataongsimulain;samantalangangnaisathan~gadn~g huli'yangpaghihimagsik,yayamangnapagkitanarinlamangnaangm~ga naghaharinoonditosaatinangpamahalaangKastila'tm~ga "fraile"ayhindimakuhasasamo,pakiusapatpan~gan~gatwiran, bagksangitinutugnsaginawin~gm~ga"masong"sinRizal,Del Pilar,LopezJaena,Regidor,Cortezatib'tibpaayangsila'y

ipalagayna"kaawayn~gEspaaatn~gDios,"atmaramisakanilatsa kanilangm~gakabigangnapabilanggo,napataponsamalalayongbayanat pinapagdusasam~gabilangguan,kahima'twalangnagawangkasalanan. 34.=Samakatwidangm~ga"mason"atangm~gamayamangpilipino'y hindikaayonn~g"Katipunan"?=Hindi,kundibagkspang kasalun~gat.Nanglumalaganapnaang"Katipunan"angm~ga"mason"at angkanilangm~ga"logia,"ayparaparangnagsikilosupangsugpuinang paglagon~g"Katipunan"atangmabalasiknapagpapalaganapniAndrs Bonifacio,disadahilangsila'ykampisapamahalaangkastilaatsa m~ga"fraile,"kundisapagka'tkailanmanangm~ga"masn,"ay"ayaw ipaghigantisapagbubuhosn~gdugoangm~gakaapihangtinatam."Ang "Katipunan"nama'yangibigay"n~gipinsan~gipin,"atayawgantihin n~gtinapayangbat,kundibatrin.Kayanama'tissam~gaaraln~g "Katipunan"ay,nahahawigdoonsa"angdimoibignagawinsaiyo,ay huwgmonggawinsaiyongkapwa." 35.=Maaaribangisaysayangilangpangyayariukoldiyan?=Oo. N~guni'tbagobanggitinangilangpangyayariaykailan~ganmunang sabihinna,saloobn~g"Masonera,"ayonsakaniyangpalatuntunan,ay ditinatanggapangm~gamanggagawanghamak,naangkabuhaya'y"isang kahig,isngtuka";pagka'tupangmaging"mason,"isasam~ga pan~gunahingkailan~ganayangikaw'ymaysapatnakinikitaupang buhayinangiyongasawa'tm~gaanakatmaykauntinghalagang nalalabis,naisasagotsam~gapan~gan~gailan~gann~gkapatiranat maiambagsasinomangkapatidnanasasaisangkagipitan.Dahilditoay sukatn~gmatahonaangm~ga"masn"aym~gataongnakakakayaatang m~gakatipunanayyaongm~gataonghindimatatanggapsa"Masonera," nam~gaanakpawis,m~gadukha'tmaralita.Sapagka'tnoo'ymayayaman atmahihirapnapilipino'yparaparanginaapiatpinahihirapann~g pamahalaangkastila'tn~gm~ga"fraile"kungkaya'tlahatay nagtataglayn~gisanglayunin:maputollahatangkaapihan.Nagkakaib n~galamangsilasakaparaanangginagamitsaikapagtatagumpayn~g kanilanglayon. 36.=Anoangginawan~gm~ga"mason"kayBonifacioatsa "Katipunan"?=DapatmunangsabihinnasiBonifacioay"masn"din. Siya'y"segundovigilante"sa"LogiaTaliba,"naang"Venerable,"ay angbinariln~gm~gakastilangsiLuisEncinoVillarealatilansa kasamahanniBonifaciosa"Katipunan"aym~gakamukharinniyang "masn."IsngarawayipinatawagsiBonifacion~gm~ganamumunosa kanyang"logia"at,siya'yhinihikayatnaitigilang"Katipunan," pagka'tangkatwirann~gm~gahumihikayatsakanya'yangkawalann~g m~gabaril,kanyon,sandataatsalapinatotoongkinakailan~gansa paghihimagaiknagagawinn~g"Katipunan,"nakungmapipilanaysiyang lalongkasawiann~gbayangpilipino.Pagkataposnamarinign~gamn~g "Katipunan"anggayongm~gapan~gan~gatwiran,aydiumimikkamuntik man,kinuhaangkanyangsambaliloatsabayangpagsasalitang"Diyan nakay,purokayowikangkastila."Isangarawnama'ynagsadyasi Bonifaciosabahayn~gnasirangsiAntonioLunaupangipatalastsdito anggagawingpaghihimagsikn~g"Katipunan."Pagkataposnamapakinggan niLunaangm~gapan~gun~gusapniBonifacio,aynagsabi:"Anang atingilalaban,itongatingm~ga...?KungsiNapoleonaynaging Napoleon,aysapagka'tbukodsasiya'ymaypusongmatapang,ay maytalinopa,at,bukodsalahatn~giya'ymaysalapi."Nang

ipinakilalanamanniBonifaciokayFranciscoRoxas,isrinsam~ga ipinabariln~gpamahalaangkastila,anghinahan~gadn~g"Katipunan," aysinabiniRoxasnasiya'yayawmakinign~gm~gakabalbalanat kaululan. 37.=SiRizalba'ykasangayonsapaghihimagsiknaginawan~g "Katipunan"?=Hindi.Sakaniyangm~gaaklat,tulaatsulat,ay napagkikilalangangadhikangkatubusann~gPilipinas,ayibigniyang makamtansapamamagitann~gkarunun~ganatkadakilaangasalmunan~g kanyangm~gakalahi,bagoisipinangibngparaan.Isangarawn~g buwann~gMayon1896aysinugoniBonifaciosiDr.PioValenzuela (itlamangangkasapingmayttulosa"Katipunan")namakipanayamkay RizalsapinagtapunanditosaDapitan,Mindanaw,upangipatalastssa kanyangnaisn~g"Katipunan"namaghimagsiknangmaiwasakang kapangyarihann~gEspaaditosaPilipinas.SiRizalaysumalun~gatsa ganyangnais.Kinabukasa'ydalidalinglumulansabaporangsugn~g amn~g"Katipunan,"atumuwisaMaynila,bagama'tmaytangkang manatilipan~gm~gailangarawdon.NangmalamanniBonifacioang ikinaaayawniRizalsapaghihimagsikaysinabiangganito:"Atsaang aklatnabasaniRizalnabagomaghimagsikaykailan~gangmagkaroon munan~gsandataatsalapi?" 38.=Angibigbangsabihinniya'ykalabanniRizalatn~gm~ga "mason"siBonifacioatang"Katipunan"?=Malayo.SiRizalat halosangmaramisam~ga"mason"aym~gataongmaytaglayna kakayahansaisip,aynagsisipaniwalanabagogawinangisang napakalakinggawain,katuladn~gpaghihimagsikaykailan~ganmunaang m~gabaril,sandataatsalapiupangmagtagumpay,tan~gisaiyang magbuhosn~gdugosaikasusugpon~gm~gapangaapiaytalagang nahihidwasam~gaaraln~g"Masonera"sakanyangm~gakampon. Datapwa,angm~gadukha,manggagawa,m~gamaralita,nam~gahamakna taongbayan,ditosaatinatsaanpaman,aykapagniyakapangisang gawainatnapagkilalangkailan~ganggawinsaikasusunodn~gisang dakilanglayunin,aydinanagtutumigiln~gpagiisipatkarakaraka'y ginagampanansapamamagitann~gsalitang"Bahalana!".Ang"bahala" nangito,aymakikitanatinnasiyangnagligtssabayangpilipinon~g m~gapanahongyanatnaghatdsaatinsatagumpay.Atiyandingm~ga salitangiyanangnagligtassaibangm~gabayansakukon~gm~ga manglulupignahari'tmahadlikngumiinssam~gaanakpawisatdukha.

=VIII= =ANG"KATIPUNAN"ATANGBAYANGMARALITA= 39.=AnoangginawaniBonifaciosaharapn~gpagsalun~gatniRizal atn~gibapasapaghihimagsik?=Sahalipnaumurong,aybagks nagpakasiglanglalosapagtatagn~gm~gabalan~gayatsauggunann~g "Katipunan."Buongtaonn~g1895atangm~gaunangbuwann~gtang sumunod,1896,aykanyangnaitatagsabuongMaynilaatm~galalawigang karatigangmaramingsan~gaobalan~gay.Kungananglakin~g kaayawansapaghihimagsikn~gm~gapilipinonglitawatnakakakaya't mayayamanaysiyanamanghigpitn~gpagyakapn~gm~gamaralitasa

layuninn~g"Katipunan."Angm~gamanggagawa,angm~gatagabukidat angm~gadukha,ayparaparangnagsisiluhakungsila'ypinaliliwanagan n~gm~gaadhikainataraln~g"Katipunan"atnaguunahansapagsap. 40.=SapapaanonapatatagangPamunuann~gKatipunan?=Sa kapulun~gangidinaosn~gm~gakinatawann~gm~gabalan~gaynoong1n~g Eneron~g1896,ayna~gapahalalsaKataastaasangPan~guluhann~g "Katipunan"angm~gasumusunod:KataastaasangPan~gulo,Andrs Bonifacio;Kalihim,EmilioJacinto;Tagain~gatyaman,VicenteMolina; Tagausig,PioValenzuela;m~gakawani:PantaleonTorres,Hermenegildo Reyes,FranciscoCarreon,JosTrinidad,BalbinoFlorentinoatAguedo delRosario. 41.=Atangm~gaBalan~gayatSanggunian?=Napatatagnasa maramingpookn~gMaynilaatm~gabayangkaratig.Angm~gapan~galang taglayayyaongm~gapan~galanobagaynamaykinaalamsaatinglahi atsakalayaangninanas.Naitoangilan:"Dapitan"(bayang pinagtapunankayRizal);"LaongLaan"at"DimasAlang(m~galagdani Rizalsakaniyangm~gaisinulatsam~gapahayagan);"Katagalugan", "Katotohanan","Kabuhayan","Silan~ganan","Pagtibayin","Kailan~gan", "BagongSilang","DiMagpapatantan","DiTutugutan", "Pinan~gin~ginigan"atiba'tibapa. 42.=Anongm~gakaparaananangginamitsapagpapalaganapn~g "Katipunan"?=Angm~gapakikipagpulongn~glihimsam~gapook pook,suloksulokatbahaybahay.Tan~gisarito,ayangm~gasulat atlimbagnagawaniBonifacio,niEmilioJacintoatn~gibapa,na walanglagda.Nagkaroondinang"Katipunan"n~gsarilingpalimbaganat doo'yinilimbagangdalawangbilanglamangn~gpahayagangtagalogna pinamagatang"Kalayaan,"nainilathalan~gika1n~gEneron~g1896. Isang1000angsipin~gunangbilangat2000angikalaw. 43.=SaankinuhaangsalapingibinilisaPalimbagan?=Isangaraw angkapatidniBonifacionanagn~gan~galangTroadioaygalingsa AustralianamaykasamangdalawangkababayangtagaKapisna nagn~gan~galanFranciscoCastilloatCamiloIban.Angdalawangito'y tumamasa"loteria"n~gilanglibongpiso.Nangmabalitaanitoni Bonifaciosapamamagitann~gkanyangbinanggitnakapatidayhinikayat sa"Katipunan"angdalawangyaon,nanagkaloobnamanpagkataposn~g halagangapatnaraangpisongibinilin~gpalimbagann~gmasongsi AntonioSalazarnamayarin~g"BazardelCisne,"naipinabarildinn~g m~gakastila,atsakanilaringalingangsalapingibinilin~gm~ga titiksapalimbaganniIsabelodelosReyes,naipinunsam~gatitik n~gbinanggitnapalimbagan. 44.=San~gayonsam~gaisinaysay,aywalangsalapiang"Katipunan"at saholsam~gakagamitansakanyanglayon,kunggayonano't lumaganap?=Angm~gakalupitanatpaghamaknarinsam~ga pilipino,n~gm~ganakasasakopsaatinnoon,angnagpasiglsam~ga taongbayanupangsumapisa"Katipunan."Bukodsarito,siBonifacio, aytalagangmaysapatnatalinosapaglikhan~gm~gaparaannasukat makahikayatsatao.Ipinasyaniynasatuwingmagpupulongangm~ga "balan~gay",aybuklatinangkasaysayangbatbatn~ghirapn~g Pilipinasatsaganito'ypaalalahananangm~gakapatidsakaabaann~g katayuann~glupangsarili.Tuwingdaratingangika28n~gPebrero,ay

nagdaraosn~gm~galihimnalamayannapatungkolsatatlongparing pilipinongsinaGomez,BurgosatZamoranaipinabitayn~gpamahalaang kastilasasulsoln~gm~ga"fraile."Anopa'tangm~gabagaynaganito, angm~gapaguusigkinaRizalatm~gakasamahan,naparaparanglabagsa matwid,aysiyanglaginangipinagugunitaupangmagalabangloobn~g m~gakasapi.Bakitangtotoaytalaganginisna'ttigibnatigibang pusongmatiisinn~gm~gapilipinosamadlangkaapihangginagawasa kanilan~gm~gamaykapangyarihannoon. 45.=Angm~gababaiba'ytinatanggapsa"Katipunan"?=Hindi kabilangangm~gababai.Subali'tilansakanila,lalunglalunaang m~gaasaasawan~gm~ganasakatipunan,angnabigyann~gtungkuling magagaan.SiG.PerfectaSimeon,sahalimbawa,ayginawang tagain~gatyamansa"Balan~gayMaluningning,"nanapatatagsanayon n~gSanNicolas,Maynila.

=IX= =ANG"KATIPUNAN"ATANGPAGUUSIGSAM~GAMASON= 46.=Inusigban~gm~gakastila'tfraileangm~gamasondahilsa "Katipunan"?=Oo.Anomanangmangyaringpagtutoln~gm~gapilipino sam~gakahidwaanginaasaln~gm~ganakasasakopsaatinsam~ga panahongyaonaysam~ga"mason"ibinibintangatangm~gaitoang pinagdadadakipatpinarurusahan. 47.=Atsaanongdahil?=Kailan~ganangkauntingpaliwanag. Sinabinanatinnaangm~ga"mason"aydikasangayonsapaghihimagsik nanilalayonn~gm~gaKatipunan.Alamnanatinna,ibang "Masonera"sa"Katipunan,"atang"LigaFilipina"nama'ywalang kinaalamsadalawangnauna.Bawa'tisaymaykanikaniyanguri, palatuntunanatadhikain.Subali'thindimaikakaitnaang"Masonera" atangkaniyangm~gakamponaysilngnagsabogsam~gakalahin~gm~ga kurongdakilaukolsaikatutubs;sil,angm~gamasn,angmasasabing nagturon~gpagbibigkisn~gkaloobansam~gapilipino,upanghumarap atmakipaglabansaloobn~gkapayapaansam~gamakapangyarihang lumulupigsaLahi;angm~gakasapisa"Masonera,"aysilang nagpakilalasapamahalaansaEspaan~gm~gamasasamangpalakadna pinaiiraldito,nasiyangikinalulugmokn~gbayansakarukhaan, kaapihanatkabusabusan."IbignaminanghilingsaEspaan~gm~ga masnnaangamingbaya'ymagingkarapatdapat,magingmalaya't maginhawa,nasakaniyangpan~ganorinaytumanglawangmaningningna arawn~gkatarun~ganatkabihasnan.Ibignaminnadito'ymaghariang pagpapantaypantay,angtunaynakalayaann~gmamamayansaharapn~g m~gamapagimbot,nanan~gabubuhaysapagsugpusakarapatann~gbayan nadinidiligangkanilangkaginhawahann~gluhan~gbayang nagdaralita." 48.=Angm~gakahilin~ganbangiyanaynapagkilalan~gm~gataong bayan?=Hindilamangnakilalakungdinararamdamannilasasarili. Angm~gapagsusumikapnayaonn~gm~gamasonaysiyangikinamulatn~g bayansakanyangapingkalagayan.Ito'ynalalamann~gpamahalaang

kastilaatlalongnatatahon~gm~ga"cura"sabayanbayan,pagka'tsa bayangpinamumugarann~gisang"logia"on~gm~ga"mason,"ang"cura" atangm~gakastilaaydilubhangnakapamayanisakanilangm~ga masasamanggawa,sapagka'tnahahadlan~gansilan~gpagkakaisan~gm~ga taongbayansapagtutollabansam~gamasasamanilangpalakad. Napapansindinn~gm~ga"fraile"naangpasokn~gsalapisasimbahan ayumuunti,sanhisakagagawann~gm~gamasonnanagtuturosabayang iwananangpataysaloobn~gsimbahanathuwagmagbayadn~ganoman. Itinuturorinnamannilanahuwagbilhinangm~gakalmen,angm~ga kuwintas,angm~gakandila,angm~gaistamp,angm~gabula,angm~g novena,nakinakalakaln~gkombento. 49.=Kailanpainusigangm~gamason?=Angmasikhaynapaguusig sakanila,aymasasabingnagsimulanoongtaong1892atsumidhin~g mapatatagnaang"Katipunan"atsiBonifacio'ywalanghumpaysa pagpapalaganapn~gkanyangsamahan.Paano'yalamn~gpamahalaang kastila'tn~gm~ga"fraile"nasiBonifacio'y"mason,"bukodsaang layuninatm~gaipinupunlan~g"Katipunan,"ayhuwadsa"Masoneria." Kaya,lahatn~gkilosninaBonifacioatm~gakasamahanaysam~ga "mason"ibinabagsak,bakitangamnamann~g"Katipunan,"sanasa niyangmagkasamasamaanglahat,salilimn~gwatawatn~gsamahang kaniyangpinamunuan,aydilamanghindinagpapasinun~galingsagayong akalakundibagkuspangpinagtitibay.Angm~ga"mason,"n~gm~ga panahongyaon,aysilaanglumalagaynatagataguyodn~gkalayaann~g bayanatsila'ypinagpipitaganann~gmaramingkababayan,lalonglalona angm~ga"masong"sinRizal,DelPilar,LopezJaena,atibapa,na maym~gapagtatanggolnaginawaukolsakalayaann~gPilipinasatlagi nangipinagsasanggalangangkaapihangtinitiisn~gkanilangkababayan. 50.=Hindibaitinigilangpaguusignayaonsam~gamason?=Nang taong1893atn~gm~gaunangbuwann~gtaong1894,aynapatigilang m~gapaguusigsakanil.Palibhasa'ynaipataponnasiRizalsa Dapitannasaganangm~gakastila'tfraile'ysiyangpinakapunon~g kilusann~gm~ga"mason"atnaparusahannaangm~gainaakalang kinaalamsapagtutolnaginampanann~gm~gapinaguusignagayanina DoroteoCortes,JoseBasa,AmbrosioSalvador,MarianoApacibleat maramipangtaganasnam~ga"mason,"angm~gakalabann~gkalayaann~g bayanaynapatahimik.Dahildito'ymulinanamangnagsikilosangm~ga masonatbinuhaynamuliangkanilangm~gapagpupulongtun~gorinsa ikagagalingn~gsarilingbayan. 51.=Nagtagalbaanggayongkatahimikan?=Hindi.Nangtaong1895 aymulinanamansilangpinagusig.Angkilusansapaghihimagsikn~g "Katipunan"nanoo'ylumaganapnasam~gataongbayan,lalonglalunasa m~galalawigangtagalog,aysam~gamasonnamanipinagbintang.Silana namananghinuli,pinahirapanatipinagbibilanggo.Angm~ga"convento" aynagsikilos,angm~gapinunongkastilaayparaparangnagsusumikapsa pagbibintangnaangm~ga"logia,"aywalanglinalayonkundiang paghiwalayn~gPilipinassaEspaa.Angbun~gan~glahatn~gitoay angpagsisiyasatsam~gabahaybahayn~gm~gamason,ang pagpapabilanggo,pagpapataponsamalalayongbayansam~gamagitingna kamponn~g"Masonera."Dahildito,maramirinsam~gamasonnanoong una'ydikasangayonniBonifaciosapaghihimagsik,angtumulongna tuloysapagpapalaganapn~g"Katipunan."

=X= =ANGPAGHIHIMAGSIK= 52.=Anoangginawan~g"Katipunan"saharapn~gm~ganangyayaring yaon?=Inihandanaangpaghihimagsik.SiBonifacioatangilan niyangmatataliknakawaniangmadalasmagsilabassam~gabundokna nakalilibidsaMaynilaatkanilangpinagaaralanangtumpaknaparaan sapagsalakayditoatangmagagawangkutan~gkawaln~g"Katipunan"sa pakikilamas. 53.=Kailannahuliangm~gakasapisa"Katipunan"?=Niyongika13 n~gAgoston~g1896saSanPiroMakati.Bagmanm~gakasapisa "Katipunan"angnan~gahuli,aym~ga"mason"din,daw,alinsunodsa sulatn~g"cura"satinurangbayannasiAgustinFernandezsapinuno n~gKastilaritosaMaynilanasiLuengo.N~guni'tbagopamangyari ito,angtenienten~gGuardiaCivilnasiManuelSityar,niyongika5 n~gbuwann~gHulyon~gtandingyaon,1896,aysumulatnasam~ga pinunoniya,saMaynila,atibinabalitanasiya'ymaynatuklasang inihahandangpaghihimagsiklabansapamahalaannaangman~gasan~gaay nasaSanJuandelMonte,SanFelipeNery,Pandakan,Marikinaat Montalban.Ibinabalitarinnamaym~gailangliboang magsisipaghimagsiknanagsipanumpasapamamagitann~gsarilinilang dugonainilagdasakasulatannangsagayo'ymagtumibaysapakikibaka hanggangsamatamangkasarinlann~gPilipinas. 54.=UmabotbasakaalamanniBonifacioangganyangm~ga ibinalita?=Oo.Simulapanangitinatagang"Katipunan",ay nakahikayatnanangilangkababayangnagsisipaglingkodsam~ga kawanihann~gpamahalaangkastilaatgayondinangilansa nagsisipaglingkodsabahayn~gm~gapinunoatsam~ga"convento."Nang m~gaarawnayaon,aynakapaglagaynaang"Katipunan"n~gkaniyang m~gatiktiksaloobn~gpamahalaannanaghahatidkayBonifacion~g m~gabalitangkailan~gannit.Kaya,n~gmalamanniyangnatuklasanna ang"Katipunan"n~gmaykapangyarihan,aypinulonganglahatn~gm~ga pan~gulosam~gabalan~gayatm~gakasapisapookn~gKankong, Kalookan,niyongika17n~gAgoston~g1896.Angpulongaysinimulan n~gika8n~gumagaatnataposn~gmagtatakipsilimna.Mainitat mahigpitangkanilangpagtatalo.Maym~gaayawmunanggawinang paghihimagsiksakawalann~gm~gasandata'tbarilnailalaban, n~guni'tmaramiangmayibigatayawnangmagsiuwisakanikanilang bahay.Sawaksaypinagtibaydinatbilangsaksin~gpinagkasunduan, lahataynagsidukotatkinuhaangkanikanilangm~ga"cedulapersonal" atpinagpupunit,tandanghindinasilababaliksakanikanilangbahay. Pagkataposaynagpangkatpangkatna. 55.=Anopaangkanilangpinagtibay?=NasalakayinangMaynila n~gika30n~gbuwangbinanggit.Datapwa,n~gmatuklasanniP.Mariano Gil,"cura"sasimbahann~gTundo,angm~gakasulatann~g"Katipunan" atpatin~gbatongpinaglilimbagann~g"recibo"nito,dahilsasumbong n~gisangnan~gan~galangTeodoroPatio,nanakuhasapagawaann~g pahayagang"DiariodeManila,"n~gika19n~gbuwangdingyaon,ang

m~gasundalo't"guardiacivil"aynagsisipagsiyasatsam~ga palipaligidn~glabasn~gMaynila,kaya'tn~gika23n~gbuwangitoay nangyariangunanglabanann~gm~gaiyonsakawaln~g"Katipunan"sa Balintawak.Sinimulannaangpanghuhuliatpagpapahirapsam~ga napagbintan~gan. 56.=Anoanginilalabann~gm~gakasapisa"Katipunan"?=Ilang itak,bukawengtinulisan,palasan,m~ga"revolver"nakinuhan~gm~ga KatipunansaMaestranza,dalawaotatlongbarilnanaagawsam~ga sundalon~gpamahalaangkastila. 57.=Nagpatuloybasaganito?=Oo.N~guni'titinatagnani Bonifacioangkanyangpamahalaansa"PasongTamo",Kalookan,at pagkatapossabundokn~g"Balara",Marikina.Muladoonaysiya'y naguutossatulongn~gkanyangm~gakagawad.Angpamahalaann~g "Katipunan,"aydinasasamahangitolamangkundibinigyannan~g uringpangbansa.Ganit:Presidente,AndrsBonifacio;Ministrode Estado,EmilioJacinto;MinistrodeGuerra,TeodoroPlata;Ministrode Gobernacion,AguedodelRosario;MinistrodeGraciayJusticiaBriccio Pantas;MinistrodeHacienda,EnriquePacheco;SecretarioGeneral, DanielTriaTironaatTesoreroGeneral,SilverioBaltazar(Kapitansa bayann~gKalookan). 58.=Angpamahalaanbangiyanangnamatnugotn~g paghihimagsik?=Oo.Datapwa,angnaisniBonifacio,bagamansi Rizalaydinilakaayon,aysiya'ygawingpan~gulongpangdan~galat siya'ymagawangsanggunian,bagayitongdinangyari.NangsiRizalay dumatingsaMaynilanoongika5n~gAgoston~g1896nagalingsa Dapitannapinagtapunansakanya,aytinangkaninaBonifacio,Emilio Jacintoatibangkasamahannasiya'yitanan.SiEmilioJacintoay nagsuotmarineroatnagsadyasalancha"Caridad"nakinalululananni Rizalsapaglunsadsabapor"Espaa."Kunwa'ynaglilinis,atsaisang pagkakataonayibinulongsaatingbayani:"Kungkayopo'yibibilanggo, ayililigtsnaminkayo.Kami'ynahahanda."Palibhasa'yumaasasi Rizalsakalinisann~gkanyangbudhisamatapatnapakikisamaniyasa pamahalaannoon,sumagotn~ggayari:"Salamat.Huwagninyonggawiniya saakin.Bayaanninyo'tnalalamankoangakinggagawin."Dahildito, angnaisnayaonninaBonifacioaydin~ganangyariatsagayo'y napilitangmagkasyanasasarisarilinilangpamamatnugotn~g "Katipunan." 59.=Maym~gapalatuntunanbaangpaghihimagsik?=Iilanlamang, yaonglubhangkinakailan~gansam~gaunangpagkilos.Pinasiyahannila naangmagbabalitan~gpagsalakaysaMaynila,ayhihipn~gm~ga "tambuli"mulasam~gabundoknakinaroroonann~gm~gakawal.Ang hudyatanupangmagkakilanlanangmagkakapatidayangsalitang "Balan~gay"nadapatsagutinn~g"Marikit."Nangika27n~gAgosto, 1896aylumipatsiBonifacioatangkanyangm~gakasamahansapook n~g"Balakbak,"nayonn~g"Hagdangbat,"atsaisangkamalig,ay kaniyangisinulatatipinadalasam~gakinauukulanangsumusunodna pahayag: ="m~gamaginoongnamiminuno,kasapiatm~gakapatid:=

"Sainyonglahatipinatutungkolangpahayagnaito.Totoong kinakailan~gannasalalongmadalingpanahonayputlinnatinang walangpan~galangpanglulupignaginagawasam~gaanakn~gbayan, nan~gayo'ynagtitiisn~gmabibigatnaparusaatpaghihirapsa m~gabilangguan,na,sadahilangito'ymangyaringipatantoniny salahtn~gm~gakapatidnasaarawn~gSabado,ika29n~g kasalukuyan,aypuputokangpaghihimagsiknapinagkasunduan natin,kaya'tkinakailan~gangsabaysabaynakumilosangm~ga bayanbayanatsabaysabaynasalakayinangMaynila.Angsino pamanghumadlangsabanalnaadhikaingitn~gbayanay ipinalalagaynataksilatkalaban,malibannan~galamangkung maysakitnadinaramdamoangkatawa'ymaysala,atsila'y paguusiginalinsunodsapalatuntunangatingpinagiiral.Bundok n~gKalayaan,ika28n~gAgoston~g1896ANDRESBONIFACIO." 60.=Sinunodban~gbayanangpahayagnaiyan?=Lahatn~g nakabatidaynagsisunod.Kinabukasann~gan~ggabi,(29)aynagkaroon nan~glabanansabuongpaligidn~gMaynila.Nangika30n~gbuangito aynagkaroonnan~gmahigpitnalabanansaBalintawak,saSanJuandel Monteatsaibapangpook.SiBonifacioaynagpakitan~gdikaraniwang katapan~ganatgayondinangkanyangm~gakasamahan.Nasupilnilaat naagawann~gilangbarilangm~gahimpilann~gguardiacivil.Kaya noondinayipinasyaniGeneralBlanco,kataastaasangpunon~gKastila ditosaPilipinas,naipalagaynapookn~gdigmaanangm~galalawigang Maynila,Bulakan,Kapampan~gan,NuevaEcija,Tarlak,Laguna,Batan~gan atKabite,atiniutosnabantayangmahigpitangm~gamamamayan. 61.=Anopaangginawn~gpamahalaangkastilasaharapn~gm~ga pangyayaringyaon?=Pinagdadakipanglahatn~gkilalangmasono m~gakamaganakatkaibigannilaatkinulongsaBilibid,saFuerzade Santiagoatsaibpangsukatkapiitan,gayan~gsilongn~gm~gakuta (muralla)nanakakakulongsaloobn~gMaynil(Intramuros).Angm~ga mayayamangkatuladn~gm~gaYangko(ama);Roxas,Zamora,Bautistaat iba'tibpa'ypinaghuhuliatpiniitsabilangguan,atgayondinang m~gapilipinongnapapatan~gisadunongatsakabuhayan.Angm~ga kasapisa"Katipunan,"aypinagdadakipdinatpinahirapansaloobn~g bilangguan.Palibhasa'ynakilalanaangkaparaanangginagawsa pagsapi,dahilsapagkatuklasn~gbinanggitna"cura"saTundongsi P.MarianoGil,lahatn~gm~gamanggagawasam~gapagawaan,angm~ga lalakinglumalakadsam~galansan~gansaMaynilaatsam~gabayang katagalugan,ayisisngnilililisann~gmanggasn~gbaron~gm~ga "guardiacivil"at"veterana"attinitignankungmaypiklatnagurlis atibinibilanggo.Maym~gailannanagkasugatotinubuankayan~g galissabisig,kahitnadisalugalnakinukudlitansapagkunan~g dugonainilalagdasakasulatann~gpanunumpan~gm~gakasapisa "Katipunan,"angibinilango,pinahirapanatpinagbabarilsaBagumbayan (Luneta)atsaloobn~gm~gabilanguan. 62.=Angm~gamayayama'tm~gamarurunongnapilipinoaydilamangang hindikasapisa"Katipunan"kundikasalun~gatpamandinnito,bakit silapinagdadakipatpinabarilangilan?=SiBonifaciorinatang "Katipunan"angmasasabingmaykagagawann~ggayongpanghuhuli.Nang malamanniBonifacionaangm~gamayamanatm~galitawnapilipino,ay ayawsapaghihimagsik,siya'yumisipn~gisangparaannaangm~ga

ito'ymapadamaysapaguusigsam~gataga"Katipunan".Una,aynang lalongmasugatanangpuson~gm~gataongbayankungmakitangpatin~g m~gamayayaman'tm~galitawnakababayanaypinipiitatpinagbabaril, at,ikalawa'thigitsauna'ynangsagayonaylalonglumagablabang apoyn~gpaghihimagsik.Anopa'tsakanyangpagkatunayna manghihimagsik,angibigniBonifacioaymagkahalohalonaangbalatsa tinalupan.Kaya,nangmairaosnaangpulongnanagpasiyan~g pagsalakaysaMaynila,ayiniutosniBonifaciokinaEmilioJacintoat GuillermoMasangkaynaisabogsailangpookn~gMaynilaangm~ga kasulatannasadyanginihandaniBonifacioatnangm~gaalagadniya, nanagpapakilalangangm~ganan~gakalagdaaym~gakinaalamatkasapi sa"Katipunan,"bagamanangtotoo,ayhindi,atangm~gakasulatang yao'yginawalamangathinuwarananglagdan~gilangm~galitawna mayayamanatmarurunongnapilipinonangsagayo'ymapasubooisubo silasaginampanangpaghihimagsikn~gbayangmaralita,saikabubuti n~glahat. 63.=Iyanba'yinihayagniBonifaciosalahatn~gm~ga kasapi?=Angginawaniyangpanghuhuwadsam~galagdangbinanggit ayhindiinihayag,n~guni'ttalagangipinababasasam~gakasapisa "Katipunan"atn~gsagayo'ylalonglumakasangloobn~gkaniyangm~ga alagad.Katunayannito,ilansam~ganahuliangsahirapsam~ga pasakitaynagturn~gnagtursailangtaonglitaw,bagama'tangilan sam~gaisinigawaysagawanalamangn~ghigpitn~gm~gaparusa. 64.=Atanobaangm~gaparusangiginagawadsam~ga hinuhuli?=Mahaba'tma'ykahirapangisaisahin.N~gunitang karaniwanayanghuwagpakaninn~gmaghamaghapon;paluinsa talampakan;palakarinsamunggo,ibitinn~gpatiwarikatbiglang ibagsak;paluinn~gpalasann~gpatihaya;duruinn~gaspileangkuk; inisinsam~gabartolinanamaghamaghapongnakatayo;ilubogsabalon atmakasandali'yhan~guinatiba'tibapa.Sakatapustapusanay barilin. 65.=Sinosinoangm~gapinagbabaril?=Hindimaaaringisiwalat. Marami.Sam~gakasapisa"Katipunan"aydinakailan~gansabihinpa. N~guni'tangm~gaunangipinabariln~gpamahalaangkastilasaLuneta noongika4n~gSeptiembren~g1896,ika5at1/2n~ghapon,aysin: SanchoValenzuela,EugenioSilvestre,ModestoSarmientoatRamon Peralta.Angm~gamasongbinarilsaMaynilaayito:JoseRizal, DomingoFranco,NumerianoAdriano,MoisesSalvador,LuisE.Villareal, FaustinoVillaruel,RamonPadilla,JoseDizonatAntonioZalazar.Sa m~galalawigannamanangm~gamasongbinarilopinatay(maramiangsa hirapn~gm~gaparusaaynamamatay)sagayonoganitongkadahilananay angsumusunod:RosalioSilos,saMindanao;LauroDimayuga,sa Batan~gan:DomingoCecilio,CiriacoSarile,TeodoricoLagonera, PantaleonBelmonte,QuintinTinio,MamertoNatividad,atMarcosVentus saNuevaEcija:FranciscoTaedoatProcopioHilariosaTarlak:Leon HernandezsaKamarines;atangilansam~gabinarilsaKabiteaysina VictorianoLuciano,MaximoInocencio,FelicianoCabuco,Eugenio Cabezas,HugoPerez,MaximoGregorio,JoseLallana,SeverinoLapidario atAlfonsoOcampo. 66.=Ilangpanahonnagtagalangpaghihimagsik?=Mulan~gika29 Agoston~g1896hanggangnoongpumasoksaMaynilaanghukbon~gm~ga

amerikanonoongika13n~gAgoston~g1898,bagamann~glagdaanang "PactodeBiaknaBato"noongika4n~gAgoston~g1897,aynahinto anglabanannainulitulin~gMayon~gtaongsumunod,1898,n~g nagbalikditosiAguinaldonabuhatsaHongkong.Dapatdinsabihinna nariritonaangm~gaamerikanosaMaynila,aynakikipaglabanpaang kawaln~gpaghihimagsiksailangbayannahindipanahuhulogsakamay n~gm~gapilipinoatsakatunaya'yangilanaynagsisukoonapasuko nangnariritonasaMaynilaanghukbn~gamerikano. 67.=KailandumatingsaPilipinasangm~gaAmerikano?=Noon n~gngunangarawn~gMayon~g1898.Nagbubukangliwaywayn~g nagsipasoksalookn~gMaynilaangm~gasasakyangdagatnapangdima n~gEstadosUnidosatkapagkaraka'ynilusobangm~gasasakyangdagat napangdiman~gm~gakastilatm~gailangsandalilamangaynapipilan atnapalubogitongm~gahuli.Salookn~gMaynilaaynamalagiangm~ga sasakyangdagatnanagwagihanggangnoongika13n~gAgoston~g1898 nanilusobn~ghukbongamerikanoangMaynilaatsakanilisinukoang bayangiton~gm~gamaykapangyarihangkastilan~garawdingyaon. 68.=Atanghukbon~g"Katipunan,"ayanoangginawan~garawna yaon?=Dapatmunangsabihinnahindinahukbon~g"Katipuuan"ang mitatawagsam~gakawalnayaongnagsipaghimagsik,sadahilannoon ika24n~gMayon~g1898,nangsiEmilioAguinaldo,aymagbaliksa KabitenagalingsaHongkong(ika15n~gMayo,1898),ayitinanghal niyaangkasarinlann~gPilipinas,nasiyaangpinakaDictador,kundi hukbon~gPamahalaangPilipinongNaghihimagsik.Noongika12n~gHunyo n~g1898,ayinihayagatitinanghalnamansaKawitangurin~g Pamahalaangsarilin~gSangkapuluangPilipinasatsusogdito'y itinatagangPamahalaangPilipinongNaghihimagsik,naangPan~guloay siEmilioAguinaldo.Angm~gakawaln~ganito,aynangakaratingat nagsihimpilhanggangsam~ganayonn~gMaynila,gayan~gGagalan~gin, Cervantes,Sampalok,SantaMesa,PakoatErmita,kasabayhalosn~g hukbongamerikanonanagsipasokn~gika13n~gAgoston~g1898. 69.=Anopaangnangyari?=Anghukbon~gEstadosUnidos,aynasa MaynilaatKabite(kabayanan)atanghukbongpilipinonama'ysiya n~gangsumasakopsam~gabayanbayanatnakikipaglabananpasahukb n~gm~gakastiladoonsailangbayangnasakamaypan~gm~gaito. Nangika15n~gSeptiembren~g1898,ayidinaossasimbahann~g Barasoain,Malolos,angunangKapulun~gangBayannabinubuon~g85 kinatawann~gm~galalawigann~gSangkapuluangPilipinas.Nangika29 n~gNobyembren~gtaondingitoaypinagtibayn~gkapulun~gangsinabi angPan~guluhangbatas(Constitucion)napaiiralinsaPilipinasatn~g 21n~gEneron~g1899,ayinihayagna'tpinairalangbinanggitna Pan~guluhangbatasattuloyitinanghalangRepblicaFilipinasa simbahann~gBarasoain,Malolos. 70.=BakitnamayanisaPilipinasanghukbon~gEstados Unidos?=Ganitoangnangyari:Nangika20n~gDisyembren~g1898 aypinagkasunduann~gEspaaatEstadosUnidosangpaghinton~g kanilangdigmaan,nanagmulan~gbuwann~gAbriln~g1898.Ang linagdaangyao'ypinagtibayn~gSenadon~gEstadosUnidosn~gika6 n~gPebreron~g1899.Sakasunduangito'yipinagkaloobn~gEspaasa EstadosUnidosangSangkapuluangPilipinas.Nangika4n~gEneron~g 1899,ayiniutosn~gPan~gulongMckinleyn~gEstadosUnidossakay

GeneralOtisnasiyangnamiminunosahukbongamerikanosaPilipinasna ipakilalasam~gapilipinoangkapangyarihann~gEstadosUnidosdito. AngPamahalaangpilipinoaytumutolatayawkilanlinangnasabing kapangyarihanatkarakaraka'yinihandaangm~gakawalsapakikibaka. Lahatn~gkatwirann~gisangbayangnatutongmaghimagsikayginamit. Nangkagabihann~gika4n~gPebreron~g1899,isasam~gapinunon~g hukbongpilipinoangibigbumagtassatulayn~gSanJuandelMonte, n~guni'tsiya'ybinariln~gnakabantaydoonnaisangsundalong amerikano.Ditonanagsimulaangpakikibakan~ghukbongamerikano labansahukbongpilipinonanagtagaln~gilangtaon,hanggangsa napipilann~glakasn~gmalakiatmayamangEstadosUnidosangkamuraan atkahinaann~gRepublicaFilipina. 71.=Kailanlamangnagsisukoanglahatn~gatingkawal?=Baga ma'tsiEmilioAguinaldoaynadakipn~gika23n~gMarson~g1901, sinageneralLukban,saSamar,atsiMalvar,saBatan~an,ay nagsilabanpaatnagsisukonalamangnakasamaangkanilangm~gakawal n~gtalagangsupilnasupilnan~gkalabanatwalan~gmakain.Ang una'ysumukon~gPebreron~g1902atangikalawaayn~gHunyon~g tinurandingtaon.

=XI= =TAGUMPAYATPAHIMAKAS= 72.=Samakatwidangpanghihimagsikn~g"Katipunan"n~gAgoston~g 1896,aysiyangpinanggalin~gann~gHukbon~gPilipinoatsiyang ginamitsapagtatatagn~gRepublicaFilipina?=Oo.Atsalamatsa paghihimagsiknayaonaytaasangnoon~gbayannatinsapaghin~gin~g kalayaanatkasarinlan.Anopa'tangisangbayangnatutongmaghimagsik dahilsakanyangkasarinlanaykarapatdapatnamabuhayn~gmalaya. 73.=Lahatba'ykumikilalasakadakilann~gginawaniBonifacioat n~g"Katipunan"ukolsaBayan?=Nangm~gaunangarawayhindi, lalunglalunaangm~gapusakalniyangkalabannam~ga"fraile."Sa pahayagann~gm~gaitonaangpamagatay"Libertas"aysinabingkung ipagtatayo,rawn~gmonumentosiAndrsBonifacioaymapan~gan~ganlang "monumentoalcrimen,"atangm~gaheswitanama'yipinalalagaynaang amn~g"Katipunan"ayisang"criminal"sakasaysayann~gPilipinasna itinuturonilasam~gabatasaAteneodeManila.Ito'ytinutulann~g m~gapahayagangpilipinoatn~gilangm~galitawnakababayan. 74.=Anoangginawngparan~galn~gbayankayBonifacioatsa "Katipunan"?=Mulan~gtaong1901saisangpooknitongMaynila,sa daangAlvarado,aynagdadaostantann~gparan~galnaalaalasaam n~g"Katipunan."Untiuntiaylumalakiangginagawangyaonat lumalaganapsaibangm~gapookn~gTundo.Nan~gika3n~gSeptiembre n~g1911,sabalakn~gm~gapahayagangtunaynamakabayanna"El Renacimiento"at"MulingPagsilang"atsapagaambagambagann~gm~ga taongbayan,ayitinayoangbantayogsaBalintawak,nabilangalaala sam~gabayanin~gpanghihimagsikn~g1896.AngLegislaturaFilipina naman,sabalakn~gKapulun~gangBayan,aynaglaannan~gsalaping

igugugolsaisangbantayogsanayonn~gKalookannakahahangganann~g daang"AvenidaRizal,"bilangalaalaatpagbubunyin~gbayankay AndrsBonifacio.Atnoongika30n~gNobyembren~g1920,angSenador LopeK.Santos,aynagharapsaSenadon~gisangmungkahingkautusanna itinatakdaangarawnapan~gilinangika30n~gNobyembre,bilang alaalasaarawnaiyannakapan~ganakanniAndrsBonifacio. Pinagtibaynamann~gLegislaturaFilipinaatangbilangn~gbatasay 2946.Kay,mulanoongika30n~gNobyembren~gtaong1921,ay ginagawan~gpan~gilinangarawnaitosataontaon.Sagayo'y napagtibaynan~gm~gatunaynaKinatawangbayangnagsisibuon~g Senadoatn~gCmaradeRepresentantes;angmahalagangutangn~g SangbayanangPilipinaskayAndrsBonifacioatsa"Kataastaasan KagalanggalangKatipunann~gm~gaAnakn~gBayan,"napinagmulann~g tagumpayn~gminimithingKasarinlansapuson~glahat. 75.=KailannamataysiBonifacioatanoangikinamatay?=Angm~ga tanngnaiyanaymahabangsalaysayin.Gayonman,aypagaralannating ipatantoangilangbagayukolsapagkapataysakanya.Sadahilang hindinagkakaisanoongm~gaunangbuann~gtaong1897,angm~gapinuno n~gPaghihimagsik,nanasasaKabite,nasinaBonifacio,Aguinaldoat ibapaukolsam~gakaparaanann~gkanilangginagampanan,aynagkaroon n~gm~gahinanakitansaloobangisa'tisa.Anghinanakitangyao'y isinaysayniBonifacionarinsadalawaniyangsulatkayEmilio Jacinto,naginawasaNaikukolsaika16n~gAbrilangisatangis nama'yukolsaika24n~gbuandingiton~gtaong1897nayarisa Limbon.Anopa'tsaikalawangsulataysinasabingsiya'ymayhinalana sinaAguinaldoatangm~gakapangkatnito'yibig"isukoangbuong Revolucion." "IsangbalitangnakasusukaangwikaniBonifaciosasulat niyangitokayE.Jacintoayangkataksilann~gm~ga namiminunosa"Magdalo".Sila'ynapasakopsakapatawaran (indulto)okumampsam~gakastila.Angtinurangm~gapunoay sina:DanielTirona,MinistrodelaGuerra;JosdelRosario, MinistrodelInterior;Jos(?)Cailles,Tenientegeneral,atang ibapangm~gatagTansatpatin~g"cura"roon,nam~ga alipurisniKapitangEmilio." Nang1896,aymaydalawangpangkatsalalawigangKabitena nagsisipamatnugotsapaghihimagsikdoon."Magdalo"angpamagatn~gisa napinan~gun~guluhanniBaldomeroAguinaldo(kapatidniKapitang Emilio),atangisanama'ypinamagatang"Magdiwang,"na pinan~gun~guluhannamanniMarianoAlvarez.Angnasasakupann~guna'y angm~gabayangKawit,Imus,Bakood,PerezDasmari~nas,Silang,Mendez NuezatAmadeo,atangnauukolnamansahuli'yangibapangm~ga bayann~gtinuranglalawigan. Nangmakapasoknaanghukbn~gm~gakastilasamaramingbayann~g Kabite,mulan~gmapatayangbayaningsiEvangelistasaSapote,n~g ika17n~gPebreron~g1897,angpangkatna"Magdalo"ayumurongsa SanFranciscodeMalabonatumanibsapangkatna"Magdiwang."Atupang magkaroonn~gpagkakaisasapamamatnugotn~gpaghihimagsikdoon,noong ika12n~gMarzon~g1897,aynagdaosn~gisangpulongsilangm~ga

nagsisibuon~gdalawangpangkatupangitatagangisangPamahalaang Tagapamatnugotn~gPaghihimagsiksa"casahacienda"saTejeros.Ang nan~guloaysiAndrsBonifacionarin.Bagoidaosanghalalann~g m~gamagsisibuon~gtinurangPamahalaanayipinatalastasniBonifacio na,anomanangkalabasan,aykaniangigagalang.Ginawaanghalalanat angkinalabasanayit:EmilioAguinaldo,Pan~gulo;MarianoTrias, Ikalawangpan~gulo;Pan~gulonghukbo,ArtemioRicarte; TagaPamatnugotn~gDigma,EmilianoRiegodeDios;atsiBonifacioay DirectordelDepartamentodelInterior.SiBonifacioayhinditumutol sakinalabasann~ghalalan;n~gunitsiDanielTirona,aytumutolsa pakakahalalkayBonifacio,atipinalagayna"dapatihalalsiJosdel RosariosatungkolnapinaglagyankayBonifacio,"pagkatangtaong kanyangipinalalagayay"lalongmaykayakaysanapahalal,sa tungkulinghahawakan."Dito,uman,nagpakitan~ghinanakitatpootsi Bonifacio.Nagkaroonn~gm~gakasulatann~gpagtutolsahalalang binanggitsauna.Maym~gatutolnalinagdaanninaAndrsBonifacio, ProcopioBonifacio,MarianoTrias,PiodelPilar,ArtemioRicarteat SeverinodelasAlas.Makalipasaraw,aynaapularinangtutulanat angisa'tisasam~ganahalalatsampun~gm~gapinunongsakopn~g Pamahalaangyaon,ayparaparangnagsisumpan~gkanikanilangtungkol. Sasaman~gloob,angginawaniBonifacioatn~gdalawaniyang kapatidnasinaProcopioatCiriacoaynilisanangKabiteat pumatun~gosam~gabundokn~gSanMateo.Sila'yhinaboln~gm~gakawal niAguinaldo.NapatayangkapatidniyangsiCiriaco.SiAndrs Bonifacioaynagkaroonn~gtatlongsugatatsiya'ybinihagn~gm~ga humabolsakanilapatin~gisaniyangkapatid.DinalasilasaNaikat pagkatapossaMarigundong.Tatlnamanangnasugatansanagsihabol. 76.=Atanoangginawsakanila?=Sa"BundokBuntis"sila inihantong.Isang"Hukomn~gDigma"angitinatagupangangmagkapatid aymahatulansaibinubuhatnakasalanangumanosilangdalawa'y nagtatayon~gisanglakasnaisasalun~gatsaPaghihimagsikat nagsisiiwassaPamahalaann~gPaghihinmagsik.Angtinuranghukom,ay pinan~gun~guluhann~gbinitaynasiGeneralNorielatangibapang nagsisibu,aysinClementeJ.Zulueta;PedroLipana,Juez Instructor;SantosNocon,Fiscal;atm~gasaksiaysinaAgapitoBonzon atPedroSison.AngtagapagtanggolniAndrsBonifacioaysiTeodoro Gonzalez,nanagingkalihimniya.Angnaginghatoln~gHukumanay ipadalasilangmagkapatidsapookn~gLook,Batan~gan,upngdoonsila mamalagi.Datapw,dahil,uman,samatindingpagsalakayn~ghukbn~g m~gakastilaatsamahigpitnakahilin~gann~gmaraminadikaayonni Bonifacio,angmagkapatid,aybinarilsa"BundokBuntis,"noongika "10n~gMayon~g1897,"isngarawbagomapasokn~ghukbongKastil angMarigondong. Malakingpagdaramdamangnagharisalahat,n~gmabalitaanangnaging waksn~gbuhayn~gAmn~g"Katpunan."Gayonman,ayhindirin nagkapangkatpangkatangm~gakawaln~gPaghihimagsikatanglahatay kumilalasam~ganahalalnapinunongnagsisipamatnugotn~g Paghihimagsiksailalimn~gkataastaasangpan~gun~guloniEmilio Aguinaldo.Maym~gaibpangbalitaukolsanangyaringiyankay Bonifacio.Datapwa,saganangatin,aymaaringbuuinangm~ga pangyayaringyaonukolsapagkamatayniya,saganit: Na,sinBonifacioatm~gakapatidayhindikaayonninaAguinaldoat

m~gakapangkatnitatanggayo'ypinagmulann~gsamaann~gloobn~g is'tis; Na,angsamaann~gloobnayaon,aytumimosapusoniBonifacio, pagkaraann~ghalalangginawan~gm~gaTagapamatnugotn~g Paghihimagsik; Na,siBonifacioayhumiwalaysaPamahalaangyaon,atayawkilanlinat sila'ylumabansahumabolsakanila; Na,siya'yhinatulann~gisngsadyangHukumanukolsam~gapanahong yaon,atsiya'tangkanyangkapatid,aybinarilsanhisam~ga kadahilanangnabanggitna;at Bagamannangyariangm~gamalulungkotnabagaynayaon,ang PamahalaangTagapaghimagsiknabinanggit,aykinilalan~gm~ga pinamamahalaanatn~gmadlangkampon;atangPaghihimagsiknasiyang pan~gunahinglayonniBonifacio,aynaganapn~ga. 77.=Anangpalapalagayhinggilsapakakapataykay Bonifacio?=Hindinagkakaisaanglahatsakanilangkuroatpalagay ukolsapagkapataynayaonsaAman~gatingPaghihimagsik. Nagkakasalun~gatanatnagkakaib.Maynagsasabingtumpakatmay nagsasabinghindi.SiJosClementeZuluetaangsiyang,uman, nagsabi,na"Kailan~gansaikapagtatagumpayn~gPaghihimagsikang pagkapataykayBonifacio,n~gm~gapanahongyaon":atangkilalang mananalaysaynasiEpifaniodelosSantos,sakanyangisinulatukol kayBonifacio,napinagkunann~gilangmahalagangsalaysayn~gmunting aklatnaito,aywari'ynagpapakilalan~gpagsangayonsakurngyaon niZulueta;subali'tsiMabini,angDakilangLumpo,aykasalun~gat. AnitsakanyangtalangukolsaPaghihimagsik: "SinomangsumuriangwikaniMabiniaywalangmatatagpuang bahagyamangkatwirannasukatmagpagaansainasalnayaonni Aguinaldo(kayBonifacio).SiAndrsBonifacioangpatuloyay dmaipalalagaynamaymababangkakayahanatdunongsasinomansa m~ganapahalalsapulongnayaon,(halalann~gika12n~gMarzo, 1897)bagkspan~gangnagpakitan~gkatalinuhanatkakayahangd karaniwansakanyangpakakapagtatagn~g"Katipunan".Lahatn~g m~gamanghahalalayparaparangm~gakaibiganniG.Emilio AguinaldoatniG.MarianoTriasnanan~gagkakais,samantalang siBonifacioaypinagaalinlan~ganan,bagama'tnagpakilalan~g isngmalinisnakaugalian,dahillamangsasiya'yhinditag Kabite;iyan,angsanhin~gkanyanghinanakit.Ganoonpaman,ang paghihinanakitnaitoniBonifacioaydniyaipinakilalasa anomangmarahasnapagtutol,atsakatunaya'yn~gmakitaniyang sinoma'ydnagsusumakitsaikapagkakasundonila,aynagkasyana lamangsapagalissalalawigann~gKabiteupngtumun~gosaSan Mateonakasamaangkanyangm~gakapatid.Kungaalagatainnasi G.Aguinaldongnahalalnapinuno,aysiyangkaunaunahangdapat managotsadpaggalangatpagsunodsaPan~gulon~g"Katipunan" nakanyangkinasasaipan;kunggugunitainnaangpagkakasundonil aysiyangtumpaknalunassamahigpitatmaselangkatayann~g Paghihimagsik,angsanhin~gpagkakapatay(kayBonifacio),ayd

maaringipalagaykundisnghan~garinlubhangnakasisirangpuri doon:saano'tpaanomananggayongkapaslan~ganaysiyng kauunaunahangtagumpayn~gpagiimbotlabansatunaynapagibigsa bayan...." Sapagaalaalangbakhindnaminnaisalinsawikngsariliangtunay nakahulugann~gm~gapan~gun~gusapniMabini,aysipiinnating bungbuangkanyangsulatsawikngkastil,naanya'y: "Lacriticanoencuentrajustificacinnisiquieraatenuantepara estaconductadelSr.Aguinaldo.AndrsBonifacionoeramenos instruidoquecualquieradeloselegidosenlareunin mencionada,yhabiademostradosagacidadnocomnorganizando elKatipunan.TodosloselectoreseranamigosdeDonEmilio AguinaldoyDonMarianoTriasqueestabanunidos,mientrasque Bonifacioeramiradocondesconfianza,apesardehaber demostradouncarcterntegro,solamenteporquenoeradela provincia;asiseexplicasuresentimiento.Sinembargoestono semanifestporningnactodeviolentaoposicin,pues,viendo quenadietrabajabaporlareconciliacin,secontentconsalir delaprovinciaparaSanMateoencompaiadesushermanos. CuandoseconsideraqueelSr.Aguinaldo,jefeelegido,habia sidoelprimerresponsabledeinsubordinacinaljefedel Katipunanaqueperteneciacomomiembro:cuandosereflexinaque lareconciliacineralanicasolucinapropiadaalestado criticodelarevolucin,elmvildelasesinatonopuede atribuirsesinoasentimientosquealtamentedeshonranaaquel: detodosmodossemejantecrimenconstituyeelprimertriunfode laambicinpersonalcontraelverdaderopatriotismo...." Saharapnamann~gmatipunoatmaykatulisangm~gapan~gun~gusapna iyanniMabini,aynaitangilangkatotohanan.Sasarilingtalann~g asawaniBonifacio,naangsagisagay"Lakambini,"naipinadalakay EmilioJacinto,aysinasabingsiCoronelAgapitoBonson,aysiyangsa boongpitaganayumanyayasakanyangasawa,"upangmagawaang pakikipagkasundo,"anyayaitonatinanggihanniBonifacio.SiAntonio Guevaranaman,issam~gakaayonniBonifacio,saisngsulat,kay EmilioJacintobuhatsaLaguna,ika3n~gMayo,1897,aynagsasabing sinaCoronelIntongatibpangpunoaynagsadyasabahayni Bonifacio,upanghikayatinitonamilin~gbayangibigniyang karoroonann~gsagayo'yhuwagsilangmagkahiwahiwalay.Hindi tinanggapanggayonganyayaatpayo,atsumagotn~gganito: "Patatawarinninyokundikomatanggapanginyonganyayasaakin. Dinaakomanunumhalikkailanman,pagka'thindikonamatitis angm~gaginawsaakin.Una'ypinagdadamutankamisakakanin,at anangakinggagawinsam~gabalo'tnan~gaulila,angm~ga anakatm~gaasawa,nanan~gatirdahilsalabanansaMalabonat Nobeleta?Inaakalakoangpatuloynakungsainymangyayari angm~gabagaynaitatbuoanginyongm~gapuso,kayomang iyan,ayaabutindinn~gyamotathinawa.Ikalawa:naririnigko

riannaakrawayisangtaongwalangkabuluhanditosalalawigan n~gKabiteatsagayo'ydapatakonghuwgkilalanin.Saganito n~ga,angmarapataylisaninkoito,yayamangdimawawalann~g maaawasaakinsam~galalawigann~gMaynil,BulaknalNueba Esiha."Angsagotn~gm~gakausapay,"Kunggayon,aykami'y magsisiuwinapagka'tangm~gataonami'yhindipanagsisikain." Katotohanandinnamanna,kungnapipilanangpaghihimagsiksa lalawigann~gKabite,aynakagantinamansapagsalakaynaginawasa m~gakaawaysaBatan~gan,Laguna,Rizal,Bulakan,Bataan,NuebaEsiha, Kapangpan~gan,Tarlak,Pangasinan,atibapa.Ito'ynangyari pagkataposnangmapataysiBonifacio.Samakatuwid,angpagkakaisaay dinasiran~ggayongnapakalungkotnapagkitilsabuhayn~gAman~g Paghihimagsik.Paraparapangnan~gagkaroonn~gibangtapang,ayonsa m~ganagawngpagpapaguposahukbn~gm~gaKastila,nanatatalsa Kasaysayan,hanggangsanapilitangkilanlinn~gpamahalaangkastil angpamahalaann~gPaghihimagsiksatinatawagnakasunduansa "BiaknaBato." Gayan~gsinabina,mahabangsalaysayinangbuongpangyayarihinggil sapagkamataykayAndrsBonifacio.N~guni'tsaano'tpaanoman,ay minsanpangnapatunayannaangm~gadakilangbayanin~gisangbayano n~gisangadhikangmatayognapangpatubs,katuladniAndrs Bonifacio,aykaraniwangnamamataysa"hinditalagan~gDios."At napatunayandinnamanangpagibigsaTinubuann~gm~gakawaln~g "Katipunan"atgayondinn~gbayansapagsunodsa"iisang pamamanihala,"bagama'tkinitlann~gbuhayangnagsikap,nagmunakala atnagsimuln~gPaghihimagsik,atiyangkalinisann~gadhikn~gm~ga taongbayansapakikibakadahilsaikalalayn~glupangsarili,ay napatampokhanggangsanaihatidsatagumpayangBayan. Samantala'ypabayaannanatinangIstoryanadmaarngmagbulaanat pabulaanannamaalammaggawadn~gmarahsnaparusasasinomangsa kanya'ymagkulang,angsiyangmagpasysapagkamataynaiyann~g DakilngDukhn~gatingLah. 78.=Maym~gasulatbangnaiwansiBonifacio?=Mayroon.M~ga pahayagukolsapaghihimagsik,"Angdapatmabatidn~gm~gaTagalog," "AngPagibigsaTinubuangbayan,"(tula)atibapa.N~guni'tang lalongpinakamahalaga,bukodsapalatuntunanatm~gaaraln~g "Katipunan,"atang"Katungkulanggagawinn~gm~gaAngn~gBayan,"ay ang"HulingPaalam"niRizal,nakanyangisinatagalogsagitnan~g pagdadagundongn~gPaghihimagsik,nasiyanginaawitn~gatingm~ga kawaln~gsila'ynakikipaglabansaKastil. NaitoangpahimakasniRizalnaisinatagalogniya: =PAHIMAKASNIDR.JOSERIZAL= PinipintuhokongBayanaypaalam, lupanginiirogn~gsikatn~garaw, mutiangmahalagasadagatSilan~gan, kalualhatiangsaami'ypumanaw.

Masayangsaiyo'yakingidudulot anglantakongbuhaynalubhangmalungkot; magingmarin~galmanatlabisalindog sakagalin~ganmoayakindinghandog. Sapakikidigmaatpamimiyapis angalayn~giba'yangbuhaynakipkip, walangagamagam,maluagsadibdib, matamissapusoatdiikahapis. Saanmanmautasaydikailan~gan, cpreslaurel,lirioma'ypatun~gan pakikipaghamok,atangbibitayan, yaonaygayondinkunghilingn~gBayan. Ako'ymamatay,n~gayongnamamalas nasasilan~gananaynamamanaag yaongmaligayangarawnasisikat salikodn~gluksangnagtabingnaulap. Angkulaynapulakungkinakailan~gan namaitimsaiyongliwayway, dugoko'yisabogatsiyangikinang n~gkislapn~giyongmaningningnailaw. Angakingadhikasapulmagkaisip n~gkasalukuyangbatapangmaliit, ayangtanghalingkaatminsanmasilip sadagatSilan~ganhiyasnamarikit. Natuyoangluhangsamata'ynunukal, taasnaangnoo'twalangkapootan, walangbakskunotn~gkapighatian gabahidmandun~gisniyongkahihiyan. Sakabuhayangkoanglaginggunita manin~gasnaakingninanasanasa ayguminhawakaanghiyawn~gdiwa paghin~gangpapanawn~gayongbiglangbigla. Ikaw'yguminhawalakingkagandahang ako'ymalugmok,atikawaymatanghal, hinin~ga'ymalagot,mabuhaykalamang bangkayko'ymasilongsaiyongKalan~gitan. Kungsalibin~gangko'ytumubongmamalas samalagongdamomahinhingbulaklak, saman~galabimo'ymangyaringlapat, sakaluluwakohalikayigawad. Atsaakingnoonawa'yiparamdam, salamign~glupan~gakinglibin~gan, anginitn~giyongpaghin~gangdalisay atsimoyn~giyongpaggiliwnatunay.

Bayaangangbuwansaaki'yititig angliwanagniyanglamlmattahimik, liwaywaybayaangsaaki'yihatid magalawnasinagathan~ginghagibis. Kungsakasakalingbumabanghumantong sacruzko'ydumapokahi'tisangibon doonaybayanhumuninghinahon atdalitinniyapayapangpanahon. Bayaanangnin~gasn~gsikatn~garaw ula'ypasin~gawinnoongkainitan, magbaliksalan~gitn~gboongdalisay kalakipn~gakingpagdaingnahiyaw. Bayaangsinomansakatotonggiliw tan~gisangmaagangsabuhaypagkitil: kungtungkolsaakinaymaymanalan~gin idalan~ginByanyaringpagkahimbing. Idalan~ginglahatyaongnan~gamatay, nan~gagtiishirapnawalangkapantay; m~gainnamingwalangkapalaran nainahihibikaykapighatian. Angm~gabao'tpinapan~gulila, angm~gabilangongnagsisipagdusa: dalan~gininnamangkanilangmkita angkalayaanmong,ikagiginhawa. Atkungangmadilimnagabingmapanglaw aylumaganapnadoonsalibin~gan't, tan~gingm~gapatayangnan~gaglalamay, huwagbagabaginangkatahimikan. Angkanyanghiwaga'yhuwaggambalain: kaipala'ymarin~gigdoonangtaginting, tunogn~ggitara'tsalterio'ymagsaliw, ako.Byan,yao't,kita'yaawitin. Kunganglibin~ganko'ylimtnan~glahat atwalan~gkruzatbatngmbakas, bayanglina~ginn~gtaongmasipag, lupa'yasarolinatkanyangikalat. Atm~gabutokoaybagomatunaw mowisawalaatkusangmaparam, alabkn~giyonglatagaybayaang siyaangbabalangdoo'ymakipisan. Kungmagkagayonna'yaalintanahin naakosalimotiyongihabilin pagka'thimpapawidatangpan~ganorin m~galansan~ganmo'yakinglilibutin.

Matiningnatungakosadin~gigmo, ilaw,m~gakulay,masamyongpaban~g, anggongatawit,paghibiksaiyo, pagasangdalisayn~gpananaligko.. Byanginiirog,skitniyaringhirap, Katagalugangkongpinakaliliyag, dinginmoangakingpagpapahimakas: diya'yiiwankosaiyoanglahat. Ako'ypatutun~gosawalangbusabos, walangumiinisatverdugonghayop: pananaligdoo'ydinakasasalot, siBathalalamangdoo'yharinglubos. Paalam,magulangatm~gakapatid kapilasn~gakingkaluluwa'tdibdib m~gakaibiganbatapangmaliit saakingtahanandinamasisilip. Pagpasalamatanatnapahin~garin, paalamestran~gerangkasuyoko'taliw. paalamsainyom~gaginigiliw: mamatayaysiyangpagkagupiling! =KATUNGKULANGGAGAWINN~GM~GA= =ANAKN~GBAYAN= (_DeklogongsinulatniAndrsBonifacio_) I IbiginmoangDiosn~gboongpuso. II PakatandaanglaginaangtunaynapagibigsaDiosaysiyaringpagibig saTinubuan,atiyandinangpagibigsakapwa. III Itanimsaiyongpusona,angtunaynakahalagahann~gpuri't kaginhawahanayangikaw'ymamataydahilsaikaliligtasn~g InangBayan. IV Lahatn~giyongmabutinghangadaymagwawagikapagikaw'ymayhinahon, tiyaga,katwiranatpagasasaiyonginaasalatginagawa. V Pagin~gatanmo,kaparan~gpagiin~gatsasarilingpuri,angm~gapasya atadhikainn~gK.K.K.

VI Katungkulann~glahatna,angnabibin~gitsamalakingkapahamakansa pagtupadn~gkanyangtungkulinayiligtassukdangikapariwaran~g sarilingbuhayatkayamanan. VII Angkaugaliannatinsaatingsariliatsapagtupadn~gatingtungkol aysiyangkukunanghalimbawan~gatingkapwa. VIII Bahaginanmon~giyongmakakayananangsinomangmahirapat kapuspalad. IX Angsipagsapaggawanaiyongikabubuhayaysiyangtunaynasanhin~g pagibig,pagmamahalsasarili,saiyongasawa'tm~gaanak,saiyong kapatidatm~gakababayan. X Parusahanangsinomangmasamangtao'ttaksilatpurihinangmabubuting gawa.Dapatmongpaniwalaannaangtinutun~gon~gK.K.K.aym~ga biyayan~gDios;naanopa'tangm~ganinasan~gInangBayan,aym~ga nasaindinn~gDios. (_Salinn~gnasasawikangkastila_) =M~GATALANGMATATAGPUANSAAKLATNAITO= =1521.=Ika=26n~gMarzo=,kaunaunahangpagdatalsaPilipinas n~gm~gakastila. =1863.=Ika=30n~gNobyembre=,kapan~ganakankayAndrs Bonifacio. 1872.Ika28n~gPebrero,pagbitaykinGomez,BurgosatZamora. 1892.Ika26n~gHunyo,paglunsadniRizalsaMaynila. =1892.=Ika=7n~gHulyo=,pagkakapabilanggokayRizalni GeneralDespujol,saFuerzadeSantiago. =1892.=Ika=7n~gHulyo=,pagkakatatagn~g"Katipunan." 1896.Ika1n~gEnero,pagkakahalalsam~gamagsisibuon~g Pan~guluhann~g"Katipunan." 1896.Ika1n~gEnero,unanglabasn~gpahayagann~g"Katipunan"na angpamagatay"Kalayaan."

1896.Buwann~gMayo,sinugoniBonifaciosiDr.Valenzuelakay Rizal. 1896.Ika5n~gHulyo,sulatn~gpinunon~gsibilnasiSityarsa m~gapinunongkastilasaMaynila. 1896.Ika5n~gAgosto,paglunsadniRizalsaMaynilabuhatsa Dapitan. 1896.Ika5n~gAgosto,tinangkan~gm~ga"Katipunan"nailigtassi Rizal. 1896.Ika13n~gAgosto,sulatn~g"cura"saSampirokayLuengo. =1896.=Ika=17n~gAgosto=,pulongnaidinaosn~g"Katipunan" sa"Kankong." =1896.=Ika=19n~gAgosto=,pagkatuklasn~g"Katipunan"niP. MarianoGil. 1896.Ika27n~gAgosto,paglipatninaBonifaciosaBalakbak. 1896.Ika28n~gAgosto,pagkalagdan~gpahayagsapaghihimagsik. 1896.Ika29n~gAgosto,pasyangpagsimulan~gpaghihimagsik,na iniuutossapahayagniBonifacio. =1896.=Ika=29n~gAgosto=,pagkakalabanangmahigpitn~gm~ga "Katipunan"atkawaln~gkastilasaBalintawakatibapa. =1896.=Ika=30n~gAgosto=,arawnaipinasyangpagsalakaysa Maynila. =1896.=Ika=30n~gAgosto=,ipinasyaniGeneralBlancona gawingpookn~gdigmaanangm~galalawigangMaynila,Bulakanatiba pa. =1896.=Ika=4n~gSeptiembre=,kaunaunahangm~gaipinabaril n~gm~gakastila. 1897.Ika17n~gPebrero,pagkakapasokn~gm~gakastilsaSapote. 1897.Ika17n~gPebrero,pagkapataykayEvangelista. =1897.=Ika=12n~gMarzo=,halalansa"casahacienda"sa Tejeros,Kabite. 1897.Ika24n~gAbril,sulatniBonifaciokayEmilioJacinto. 1897.Ika3n~gMayo,sulatkayEmilioJacintoniAntoninoGuevara. =1897.=Ika=10n~gMayo=,pagkabarilkayBonifacioatsa kanyangkapatidnasiProcopio.

=1897.=Ika=4n~gAgosto=,KasunduansaBiaknaBato. 1898.Abril,pagsimulan~gdigmaann~gEspaaatEstadosUnidos. 1898.Ika1n~gMayo,pagkakapalubogn~gm~gapangdigmangdagatn~g m~gaamerikanosam~gapangdigman~gm~gakastila. 1898.Ika15n~gMayo,paglunsadniAguinaldosaMaynila,buhatsa Hongkong. =1898.=Ika=24n~gMayo=,pagtanghaln~gpaghimagsikat pagigingDictadorniAguinaldo. 1898.Ika.12n~gHunyo,pagkukatanghaln~gurin~gPamahalaang sarili. =1898.=Ika=13n~gAgosto=,pagsukon~gMaynilasam~ga amerikano. =1898.=Ika=15n~gSeptiembre=,pagkakaraosn~gunang kapulun~gangbayann~gpamahalaangsarilisaMalolos. 1898.Ika29n~gNobyembre,pagkakapagtibayn~gpan~gulongbatas (Constitucion). 1898.Ika20n~gDisyembre,paghinton~gdigmaann~gEspaaat EstadosUnidos. 1899.Ika4n~gEnero,pagkakapagutosn~gPan~gulongMcKinleyna ipakilalasam~gapilipinoangkapangyarihann~gEstadosUnidos. =1899.=Ika=21n~gEnero=,pagkakatatanghaln~gRepublica FilipinasaMalolos. =1899.=Ika=4n~gPebrero=,simulan~glabanann~gm~ga amerikanoatpilipino. 1899.Ika6n~gPebrero,pagkakapagtibayn~gSenadon~gEstados Unidossakasunduann~gbayangitoatn~gEspaaukolsaPilipinas. =1901.=Ika=23n~gMarzo=,pagkakadakipkayEmilioAguinaldo. 1901.Abril,simulan~ghayagangpagpaparan~galkayBonifaciosa daangAlvarado. 1902.Pebrero,pagsukoniGeneralLukban. =1902.==Hunyo=,pagsukoniGeneralMalvar. =1911.=Ika=3n~gSeptiembre=,pagtatayon~gbantayogsam~ga Bayanin~g96. 1920.Ika30n~gNobyembre,paghaharapinSenadorLopeK.Santos,n~g billukolsakaarawanniBonifacionan~gay'ybatsnablg.2946.

=1921.=Ika=30n~gNobyembre=,simulan~gpagigingarawna pan~gilin,alangalangkayBonifacio. ***** Ang"KartilyangMakabayang"it,ayginawsaplimbaganniJuan Fajardo,daangAvenidaRizal640,SantaCruz,Maynila.Sinimulnang paggawan~gika19n~gNobyembren~g1922,atnataposangpaglimbag nangika27n~gtinurangbuwnattan. ***** HALAGA: P0.40angsipi P.060angsipina sadyangbalat Paraparangsadyang papel

EndofProjectGutenberg'sKartilyangMakabayan,byHermenegildoCruz ***ENDOFTHISPROJECTGUTENBERGEBOOKKARTILYANGMAKABAYAN*** *****Thisfileshouldbenamed148228.txtor148228.zip***** Thisandallassociatedfilesofvariousformatswillbefoundin: http://www.gutenberg.net/1/4/8/2/14822/ ProducedbyTamikoI.Camacho,JeromeEspinosaBaladadandPG DistributedProofreaders.Producedfrompagescansprovidedby UniversityofMichigan. Updatededitionswillreplacethepreviousonetheoldeditions willberenamed. Creatingtheworksfrompublicdomainprinteditionsmeansthatno oneownsaUnitedStatescopyrightintheseworks,sotheFoundation (andyou!)cancopyanddistributeitintheUnitedStateswithout permissionandwithoutpayingcopyrightroyalties.Specialrules, setforthintheGeneralTermsofUsepartofthislicense,applyto copyinganddistributingProjectGutenbergtmelectronicworksto protectthePROJECTGUTENBERGtmconceptandtrademark.Project

Gutenbergisaregisteredtrademark,andmaynotbeusedifyou chargefortheeBooks,unlessyoureceivespecificpermission.Ifyou donotchargeanythingforcopiesofthiseBook,complyingwiththe rulesisveryeasy.YoumayusethiseBookfornearlyanypurpose suchascreationofderivativeworks,reports,performancesand research.Theymaybemodifiedandprintedandgivenawayyoumaydo practicallyANYTHINGwithpublicdomaineBooks.Redistributionis subjecttothetrademarklicense,especiallycommercial redistribution.

***START:FULLLICENSE*** THEFULLPROJECTGUTENBERGLICENSE PLEASEREADTHISBEFOREYOUDISTRIBUTEORUSETHISWORK ToprotecttheProjectGutenbergtmmissionofpromotingthefree distributionofelectronicworks,byusingordistributingthiswork (oranyotherworkassociatedinanywaywiththephrase"Project Gutenberg"),youagreetocomplywithallthetermsoftheFullProject GutenbergtmLicense(availablewiththisfileoronlineat http://gutenberg.net/license). Section1.GeneralTermsofUseandRedistributingProjectGutenbergtm electronicworks 1.A.ByreadingorusinganypartofthisProjectGutenbergtm electronicwork,youindicatethatyouhaveread,understand,agreeto andacceptallthetermsofthislicenseandintellectualproperty (trademark/copyright)agreement.Ifyoudonotagreetoabidebyall thetermsofthisagreement,youmustceaseusingandreturnordestroy allcopiesofProjectGutenbergtmelectronicworksinyourpossession. IfyoupaidafeeforobtainingacopyoforaccesstoaProject Gutenbergtmelectronicworkandyoudonotagreetobeboundbythe termsofthisagreement,youmayobtainarefundfromthepersonor entitytowhomyoupaidthefeeassetforthinparagraph1.E.8. 1.B."ProjectGutenberg"isaregisteredtrademark.Itmayonlybe usedonorassociatedinanywaywithanelectronicworkbypeoplewho agreetobeboundbythetermsofthisagreement.Thereareafew thingsthatyoucandowithmostProjectGutenbergtmelectronicworks evenwithoutcomplyingwiththefulltermsofthisagreement.See paragraph1.Cbelow.TherearealotofthingsyoucandowithProject Gutenbergtmelectronicworksifyoufollowthetermsofthisagreement andhelppreservefreefutureaccesstoProjectGutenbergtmelectronic works.Seeparagraph1.Ebelow. 1.C.TheProjectGutenbergLiteraryArchiveFoundation("theFoundation" orPGLAF),ownsacompilationcopyrightinthecollectionofProject Gutenbergtmelectronicworks.Nearlyalltheindividualworksinthe collectionareinthepublicdomainintheUnitedStates.Ifan individualworkisinthepublicdomainintheUnitedStatesandyouare locatedintheUnitedStates,wedonotclaimarighttopreventyoufrom

copying,distributing,performing,displayingorcreatingderivative worksbasedontheworkaslongasallreferencestoProjectGutenberg areremoved.Ofcourse,wehopethatyouwillsupporttheProject Gutenbergtmmissionofpromotingfreeaccesstoelectronicworksby freelysharingProjectGutenbergtmworksincompliancewiththetermsof thisagreementforkeepingtheProjectGutenbergtmnameassociatedwith thework.Youcaneasilycomplywiththetermsofthisagreementby keepingthisworkinthesameformatwithitsattachedfullProject GutenbergtmLicensewhenyoushareitwithoutchargewithothers. 1.D.Thecopyrightlawsoftheplacewhereyouarelocatedalsogovern whatyoucandowiththiswork.Copyrightlawsinmostcountriesarein aconstantstateofchange.IfyouareoutsidetheUnitedStates,check thelawsofyourcountryinadditiontothetermsofthisagreement beforedownloading,copying,displaying,performing,distributingor creatingderivativeworksbasedonthisworkoranyotherProject Gutenbergtmwork.TheFoundationmakesnorepresentationsconcerning thecopyrightstatusofanyworkinanycountryoutsidetheUnited States. 1.E.UnlessyouhaveremovedallreferencestoProjectGutenberg: 1.E.1.Thefollowingsentence,withactivelinksto,orotherimmediate accessto,thefullProjectGutenbergtmLicensemustappearprominently wheneveranycopyofaProjectGutenbergtmwork(anyworkonwhichthe phrase"ProjectGutenberg"appears,orwithwhichthephrase"Project Gutenberg"isassociated)isaccessed,displayed,performed,viewed, copiedordistributed: ThiseBookisfortheuseofanyoneanywhereatnocostandwith almostnorestrictionswhatsoever.Youmaycopyit,giveitawayor reuseitunderthetermsoftheProjectGutenbergLicenseincluded withthiseBookoronlineatwww.gutenberg.net 1.E.2.IfanindividualProjectGutenbergtmelectronicworkisderived fromthepublicdomain(doesnotcontainanoticeindicatingthatitis postedwithpermissionofthecopyrightholder),theworkcanbecopied anddistributedtoanyoneintheUnitedStateswithoutpayinganyfees orcharges.Ifyouareredistributingorprovidingaccesstoawork withthephrase"ProjectGutenberg"associatedwithorappearingonthe work,youmustcomplyeitherwiththerequirementsofparagraphs1.E.1 through1.E.7orobtainpermissionfortheuseoftheworkandthe ProjectGutenbergtmtrademarkassetforthinparagraphs1.E.8or 1.E.9. 1.E.3.IfanindividualProjectGutenbergtmelectronicworkisposted withthepermissionofthecopyrightholder,youruseanddistribution mustcomplywithbothparagraphs1.E.1through1.E.7andanyadditional termsimposedbythecopyrightholder.Additionaltermswillbelinked totheProjectGutenbergtmLicenseforallworkspostedwiththe permissionofthecopyrightholderfoundatthebeginningofthiswork. 1.E.4.DonotunlinkordetachorremovethefullProjectGutenbergtm Licensetermsfromthiswork,oranyfilescontainingapartofthis workoranyotherworkassociatedwithProjectGutenbergtm.

1.E.5.Donotcopy,display,perform,distributeorredistributethis electronicwork,oranypartofthiselectronicwork,without prominentlydisplayingthesentencesetforthinparagraph1.E.1with activelinksorimmediateaccesstothefulltermsoftheProject GutenbergtmLicense. 1.E.6.Youmayconverttoanddistributethisworkinanybinary, compressed,markedup,nonproprietaryorproprietaryform,includingany wordprocessingorhypertextform.However,ifyouprovideaccesstoor distributecopiesofaProjectGutenbergtmworkinaformatotherthan "PlainVanillaASCII"orotherformatusedintheofficialversion postedontheofficialProjectGutenbergtmwebsite(www.gutenberg.net), youmust,atnoadditionalcost,feeorexpensetotheuser,providea copy,ameansofexportingacopy,orameansofobtainingacopyupon request,oftheworkinitsoriginal"PlainVanillaASCII"orother form.AnyalternateformatmustincludethefullProjectGutenbergtm Licenseasspecifiedinparagraph1.E.1. 1.E.7.Donotchargeafeeforaccessto,viewing,displaying, performing,copyingordistributinganyProjectGutenbergtmworks unlessyoucomplywithparagraph1.E.8or1.E.9. 1.E.8.Youmaychargeareasonablefeeforcopiesoforproviding accesstoordistributingProjectGutenbergtmelectronicworksprovided that Youpayaroyaltyfeeof20%ofthegrossprofitsyouderivefrom theuseofProjectGutenbergtmworkscalculatedusingthemethod youalreadyusetocalculateyourapplicabletaxes.Thefeeis owedtotheowneroftheProjectGutenbergtmtrademark,buthe hasagreedtodonateroyaltiesunderthisparagraphtothe ProjectGutenbergLiteraryArchiveFoundation.Royaltypayments mustbepaidwithin60daysfollowingeachdateonwhichyou prepare(orarelegallyrequiredtoprepare)yourperiodictax returns.Royaltypaymentsshouldbeclearlymarkedassuchand senttotheProjectGutenbergLiteraryArchiveFoundationatthe addressspecifiedinSection4,"Informationaboutdonationsto theProjectGutenbergLiteraryArchiveFoundation." Youprovideafullrefundofanymoneypaidbyauserwhonotifies youinwriting(orbyemail)within30daysofreceiptthats/he doesnotagreetothetermsofthefullProjectGutenbergtm License.Youmustrequiresuchausertoreturnor destroyallcopiesoftheworkspossessedinaphysicalmedium anddiscontinuealluseofandallaccesstoothercopiesof ProjectGutenbergtmworks. Youprovide,inaccordancewithparagraph1.F.3,afullrefundofany moneypaidforaworkorareplacementcopy,ifadefectinthe electronicworkisdiscoveredandreportedtoyouwithin90days ofreceiptofthework. Youcomplywithallothertermsofthisagreementforfree distributionofProjectGutenbergtmworks.

1.E.9.IfyouwishtochargeafeeordistributeaProjectGutenbergtm electronicworkorgroupofworksondifferenttermsthanareset forthinthisagreement,youmustobtainpermissioninwritingfrom boththeProjectGutenbergLiteraryArchiveFoundationandMichael Hart,theowneroftheProjectGutenbergtmtrademark.Contactthe FoundationassetforthinSection3below. 1.F. 1.F.1.ProjectGutenbergvolunteersandemployeesexpendconsiderable efforttoidentify,docopyrightresearchon,transcribeandproofread publicdomainworksincreatingtheProjectGutenbergtm collection.Despitetheseefforts,ProjectGutenbergtmelectronic works,andthemediumonwhichtheymaybestored,maycontain "Defects,"suchas,butnotlimitedto,incomplete,inaccurateor corruptdata,transcriptionerrors,acopyrightorotherintellectual propertyinfringement,adefectiveordamageddiskorothermedium,a computervirus,orcomputercodesthatdamageorcannotbereadby yourequipment. 1.F.2.LIMITEDWARRANTY,DISCLAIMEROFDAMAGESExceptforthe"Right ofReplacementorRefund"describedinparagraph1.F.3,theProject GutenbergLiteraryArchiveFoundation,theowneroftheProject Gutenbergtmtrademark,andanyotherpartydistributingaProject Gutenbergtmelectronicworkunderthisagreement,disclaimall liabilitytoyoufordamages,costsandexpenses,includinglegal fees.YOUAGREETHATYOUHAVENOREMEDIESFORNEGLIGENCE,STRICT LIABILITY,BREACHOFWARRANTYORBREACHOFCONTRACTEXCEPTTHOSE PROVIDEDINPARAGRAPHF3.YOUAGREETHATTHEFOUNDATION,THE TRADEMARKOWNER,ANDANYDISTRIBUTORUNDERTHISAGREEMENTWILLNOTBE LIABLETOYOUFORACTUAL,DIRECT,INDIRECT,CONSEQUENTIAL,PUNITIVEOR INCIDENTALDAMAGESEVENIFYOUGIVENOTICEOFTHEPOSSIBILITYOFSUCH DAMAGE. 1.F.3.LIMITEDRIGHTOFREPLACEMENTORREFUNDIfyoudiscovera defectinthiselectronicworkwithin90daysofreceivingit,youcan receivearefundofthemoney(ifany)youpaidforitbysendinga writtenexplanationtothepersonyoureceivedtheworkfrom.Ifyou receivedtheworkonaphysicalmedium,youmustreturnthemediumwith yourwrittenexplanation.Thepersonorentitythatprovidedyouwith thedefectiveworkmayelecttoprovideareplacementcopyinlieuofa refund.Ifyoureceivedtheworkelectronically,thepersonorentity providingittoyoumaychoosetogiveyouasecondopportunityto receivetheworkelectronicallyinlieuofarefund.Ifthesecondcopy isalsodefective,youmaydemandarefundinwritingwithoutfurther opportunitiestofixtheproblem. 1.F.4.Exceptforthelimitedrightofreplacementorrefundsetforth inparagraph1.F.3,thisworkisprovidedtoyou'ASIS'WITHNOOTHER WARRANTIESOFANYKIND,EXPRESSORIMPLIED,INCLUDINGBUTNOTLIMITEDTO WARRANTIESOFMERCHANTIBILITYORFITNESSFORANYPURPOSE. 1.F.5.Somestatesdonotallowdisclaimersofcertainimplied warrantiesortheexclusionorlimitationofcertaintypesofdamages.

Ifanydisclaimerorlimitationsetforthinthisagreementviolatesthe lawofthestateapplicabletothisagreement,theagreementshallbe interpretedtomakethemaximumdisclaimerorlimitationpermittedby theapplicablestatelaw.Theinvalidityorunenforceabilityofany provisionofthisagreementshallnotvoidtheremainingprovisions. 1.F.6.INDEMNITYYouagreetoindemnifyandholdtheFoundation,the trademarkowner,anyagentoremployeeoftheFoundation,anyone providingcopiesofProjectGutenbergtmelectronicworksinaccordance withthisagreement,andanyvolunteersassociatedwiththeproduction, promotionanddistributionofProjectGutenbergtmelectronicworks, harmlessfromallliability,costsandexpenses,includinglegalfees, thatarisedirectlyorindirectlyfromanyofthefollowingwhichyoudo orcausetooccur:(a)distributionofthisoranyProjectGutenbergtm work,(b)alteration,modification,oradditionsordeletionstoany ProjectGutenbergtmwork,and(c)anyDefectyoucause. Section2.InformationabouttheMissionofProjectGutenbergtm ProjectGutenbergtmissynonymouswiththefreedistributionof electronicworksinformatsreadablebythewidestvarietyofcomputers includingobsolete,old,middleagedandnewcomputers.Itexists becauseoftheeffortsofhundredsofvolunteersanddonationsfrom peopleinallwalksoflife. Volunteersandfinancialsupporttoprovidevolunteerswiththe assistancetheyneed,iscriticaltoreachingProjectGutenbergtm's goalsandensuringthattheProjectGutenbergtmcollectionwill remainfreelyavailableforgenerationstocome.In2001,theProject GutenbergLiteraryArchiveFoundationwascreatedtoprovideasecure andpermanentfutureforProjectGutenbergtmandfuturegenerations. TolearnmoreabouttheProjectGutenbergLiteraryArchiveFoundation andhowyoureffortsanddonationscanhelp,seeSections3and4 andtheFoundationwebpageathttp://www.pglaf.org. Section3.InformationabouttheProjectGutenbergLiteraryArchive Foundation TheProjectGutenbergLiteraryArchiveFoundationisanonprofit 501(c)(3)educationalcorporationorganizedunderthelawsofthe stateofMississippiandgrantedtaxexemptstatusbytheInternal RevenueService.TheFoundation'sEINorfederaltaxidentification numberis646221541.Its501(c)(3)letterispostedat http://pglaf.org/fundraising.ContributionstotheProjectGutenberg LiteraryArchiveFoundationaretaxdeductibletothefullextent permittedbyU.S.federallawsandyourstate'slaws. TheFoundation'sprincipalofficeislocatedat4557MelanDr.S. Fairbanks,AK,99712.,butitsvolunteersandemployeesarescattered throughoutnumerouslocations.Itsbusinessofficeislocatedat 809North1500West,SaltLakeCity,UT84116,(801)5961887,email business@pglaf.org.Emailcontactlinksanduptodatecontact informationcanbefoundattheFoundation'swebsiteandofficial

pageathttp://pglaf.org Foradditionalcontactinformation: Dr.GregoryB.Newby ChiefExecutiveandDirector gbnewby@pglaf.org Section4.InformationaboutDonationstotheProjectGutenberg LiteraryArchiveFoundation ProjectGutenbergtmdependsuponandcannotsurvivewithoutwide spreadpublicsupportanddonationstocarryoutitsmissionof increasingthenumberofpublicdomainandlicensedworksthatcanbe freelydistributedinmachinereadableformaccessiblebythewidest arrayofequipmentincludingoutdatedequipment.Manysmalldonations ($1to$5,000)areparticularlyimportanttomaintainingtaxexempt statuswiththeIRS. TheFoundationiscommittedtocomplyingwiththelawsregulating charitiesandcharitabledonationsinall50statesoftheUnited States.Compliancerequirementsarenotuniformandittakesa considerableeffort,muchpaperworkandmanyfeestomeetandkeepup withtheserequirements.Wedonotsolicitdonationsinlocations wherewehavenotreceivedwrittenconfirmationofcompliance.To SENDDONATIONSordeterminethestatusofcomplianceforany particularstatevisithttp://pglaf.org Whilewecannotanddonotsolicitcontributionsfromstateswherewe havenotmetthesolicitationrequirements,weknowofnoprohibition againstacceptingunsoliciteddonationsfromdonorsinsuchstateswho approachuswithofferstodonate. Internationaldonationsaregratefullyaccepted,butwecannotmake anystatementsconcerningtaxtreatmentofdonationsreceivedfrom outsidetheUnitedStates.U.S.lawsaloneswampoursmallstaff. PleasechecktheProjectGutenbergWebpagesforcurrentdonation methodsandaddresses.Donationsareacceptedinanumberofother waysincludingincludingchecks,onlinepaymentsandcreditcard donations.Todonate,pleasevisit:http://pglaf.org/donate Section5.GeneralInformationAboutProjectGutenbergtmelectronic works. ProfessorMichaelS.HartistheoriginatoroftheProjectGutenbergtm conceptofalibraryofelectronicworksthatcouldbefreelyshared withanyone.Forthirtyyears,heproducedanddistributedProject GutenbergtmeBookswithonlyaloosenetworkofvolunteersupport. ProjectGutenbergtmeBooksareoftencreatedfromseveralprinted editions,allofwhichareconfirmedasPublicDomainintheU.S. unlessacopyrightnoticeisincluded.Thus,wedonotnecessarily

keepeBooksincompliancewithanyparticularpaperedition. MostpeoplestartatourWebsitewhichhasthemainPGsearchfacility: http://www.gutenberg.net ThisWebsiteincludesinformationaboutProjectGutenbergtm, includinghowtomakedonationstotheProjectGutenbergLiterary ArchiveFoundation,howtohelpproduceourneweBooks,andhowto subscribetoouremailnewslettertohearaboutneweBooks.