PM 2 Predavanja

Predavanja iz Poslovne matematike 2
1/102

Marina Tevi: Predavanja iz Poslovne matematike 2


2/102

SADRAJ:

1. FUNKCIJE..................................................................................................................6

1.1. Pojam funkcije.........................................................................................................6

1.2. Naini zadavanja funkcije........................................................................................7

1.2.1. Naini analitikog zadavanja funkcije..................................................................8

1.3. Posebna svojstva funkcija........................................................................................8

1.3.1. Raunske operacije s funkcijama........................................................................12

1.4. Kompozicija funkcija.............................................................................................12

1.5. Inverzna funkcija....................................................................................................14

1.6. Elementarne funkcije.............................................................................................17

1.6.1. Polinomi..............................................................................................................17

(a) Konstanta..................................................................................................................17

(b) Linearna funkcija......................................................................................................18

(c) Kvadratna funkcija....................................................................................................18

1.6.2. Racionalne funkcije.............................................................................................19
(a) Funkcija oblika:
x
a
x f = ) ( .........................................................................................20
(b) Funkcija oblika:
2 2
1 1
) (
b x a
b x a
x f
+
+
= ..............................................................................20
1.6.3. Iracionalne funkcije.............................................................................................21

(a) Funkcija oblika: b ax x f + = ) ( ..............................................................................21

(b)Funkcija oblika: c bx ax x f + + =
2
) ( .....................................................................21

1.6.4. Eksponencijalna funkcija....................................................................................22

1.6.5. Logaritamska funkcija........................................................................................23


3/102

1.6.6. Trigonometrijske funkcije...................................................................................24

(a) Funkcija sinus x x f sin ) ( = ......................................................................................24

(b) Funkcija kosinus x x f cos ) ( = ..................................................................................25

(c) Funkcija tangens x x f tg ) ( = .....................................................................................26

(d) Funkcija kotangens x x f ctg ) ( = ..............................................................................27

1.6.7. Ciklometrijske (arkus) funkcije (lune funkcije)................................................28

(a) Funkcija arkus sinus x x f arcsin ) ( = inverzna je funkciji sinus...........................28

(b) Funkcija arkus kosinus x x f arccos ) ( = inverzna je funkciji kosinus....................28

(c) Funkcija arkus tangens x x f arctg ) ( = inverzna je funkciji tangens......................29

(d) Funkcija arkus kotangens x x f arcctg ) ( = inverzna je funkciji kotangens...........29

2. GRANINA VRIJEDNOST I NEPREKIDNOST FUNKCIJE...............................30

2.1. Granina vrijednost funkcije..................................................................................30

2.2. Neprekidnost funkcije.............................................................................................31

2.3. Neki znaajni limesi...............................................................................................32

3. DIFERENCIJALNI RAUN.....................................................................................35

3.1. Pojam derivacije.....................................................................................................35

3.2. Derivacije nekih osnovnih funkcija.......................................................................36

3.3. Osnovna pravila deriviranja...................................................................................38

3.4. Derivacija sloene i inverzne funkcije...................................................................39

3.5. Derivacija implicitno zadane funkcije...................................................................40

3.6. Derivacija parametarski zadane funkcije...............................................................42

3.7. Derivacije vieg reda..............................................................................................44

4/102

3.8. Jednadba tangente i normale na krivulju.............................................................47

3.9. L'Hospitalova pravila.............................................................................................49

3.10. Intervali monotonosti, ekstremi funkcije..............................................................51

3.11. Konveksnost, konkavnost, toke infleksije..........................................................55

3.12. Asimptote.............................................................................................................60

3.13. Ispitivanje toka i crtanje kvalitativnog grafa fukcije............................................62

4. NEODREENI INTEGRAL....................................................................................65
4.1. Pojam neodreenog integrala.................................................................................65

4.2. Osnovna svojstva neodreenog integrala...............................................................65

4.3. Pronalaenje primitivne funkcije...........................................................................66

4.3.1. Neposredno integriranje......................................................................................66

4.3.2. Metoda supstitucije.............................................................................................68

4.3.3. Metoda parcijalne integracije..............................................................................70

4.4. Integriranje racionalnih funkcija............................................................................73

4.4.1. Jednostavne prave racionalne funkcije................................................................73

4.4.2. Integral sloene racionalne funkcije....................................................................75

4.5. Integriranje iracionalnih funkcija...........................................................................80

4.6. Integriranje trigonometrijskih funkcija..................................................................82

5. ODREENI INTEGRAL.........................................................................................86

5.1. Pojam odreenog integrala....................................................................................86

5.2. Osnovna svojstva odreenog integrala..................................................................89

5.3. Neki teoremi integralnog rauna...........................................................................89


5/102

5.4. Izraunavanje odreenih integrala.........................................................................90

5.4.1. Izraunavanje odreenog integrala pomou Newton-Leibnizove formule........90

5.4.2. Izraunavanje odreenog integrala metodom supstitucije...................................91

5.4.3. Izraunavanje odreenog integrala metodom parcijalne integracije..................92

5.5. Primjena odreenog integrala u geometriji............................................................93

5.5.1. Povrina lika u ravnini.........................................................................................93

5.5.2. Duljina luka krivulje u ravnini............................................................................97

5.5.3. Volumen rotacionog tijela..................................................................................99


6/102

1. FUNKCIJE

1.1. Pojam funkcije

Neka su X i Y dva neprazna skupa. Ako je po nekom pravilu, oznaimo ga sa f, svakom
elementu x iz skupa X pridruen jedan i samo jedan element y iz skupa Y, kaemo da je
na skupu X zadana funkcija ili preslikavanje s vrijednostima u skupu Y. Simboliki
oznaavamo:
Y X f : ili Y X
f

Skup X je podruje definicije ili domena funkcije f, a skup Y podruje vrijednosti ili
kodomena od f. Element iz domene zove se nezavisna varijabla ili argument. Za
element y iz kodomene, koji se po pravilu f pridruuje elementu X x , kaemo da je
vrijednost funkcije f u x ili zavisna varijabla.
Piemo: ) (x f y = ili ) (x f x a ili y x f a : .

Ako je Y X f : zadana funkcija, slikom funkcije f podrazumijevamo najmanju od
svih moguih kodomena funkcije f. Sliku funkcije f oznaavamo sa f(X).

Ako je ( ) Y X f = , tj. ako je svaki element u Y slika barem jednog elementa domene,
kaemo da funkcija f preslikava skup X 'na' skup Y, odnosno da je f surjekcija.
Za funkciju Y X f : kaemo da je injekcija ako za bilo koja dva elementa X x x
2 1
, ,
iz ) ( ) (
2 1 2 1
x f x f x x , ili ekvivalentno tome
2 1 2 1
) ( ) ( x x x f x f = = .
Za funkciju koja je i injekcija i surjekcija kaemo da je bijekcija.

Ako su R , Y X govoriti emo o realnim funkcijma realne varijable.

Graf funkcije Y X f : je skup R R
f
G kojeg ine toke ( ) ) ( , x f x , gdje je X x .
{ } X x x f y y x G
f
= = ), ( ) , (


7/102

1.2. Naini zadavanja funkcije

Funkcije se mogu predoiti:

(1) u obliku tablice

(2) grafiki

(3) opisno

(4) analitikim izrazom (formulom)

Primjer
Zadavanje funkcije:

(1) u obliku tablice

x ... -2 -1 0 1 2 ...
y=f(x) ... 4 1 0 1 4 ...

(2) grafiki
f0 x ( )
x
5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5
1
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9

(3) opisno: za sve vrijednosti argumenta, vrijednost funkcije jednaka je kvadratu
argumenta

(4) analitikim izrazom (formulom):
2
) ( , : R R x x f f =

8/102

1.2.1. Naini analitikog zadavanja funkcije

Kaemo da je funkcija zadana:

(1) eksplicitno, ako se za svaki x iz podruja definicije funkcije direktno dobije
odgovarajua vrijednost ) (x f y =

(2) implicitno, ako su x i y meusobno vezani relacijom tipa 0 ) , ( = y x F

(3) parametarski, ako su vrijednosti x i y, koje meusobno odgovaraju jedna drugoj,
izraene pomou tree varijable t, koju nazivamo parametrom

2 1
) (
) (
t t t
t y
t x

)
`
=
=

Primjer

Predoavanje jedinine krunice sa sreditem u ishoditu:

(1) eksplicitno:
2
1 x y = ( ( )
2
1
1 ) x x f + = , ( )
2
2
1 ) x x f + = )

(2) implicitno: 1
2 2
= + y x

(3) parametarski: [ ) 2 , 0
sin
cos
)
`
=
=
t
t y
t x

1.3. Posebna svojstva funkcija

Neka su
2 2 1 1
: , : Y X g Y X f dvije funkcije. Ako je
2 1
X X = ,
2 1
Y Y = i ) ( ) ( x g x f = ,
2 1
X X x = , kaemo da su funkcije f i g jednake i piemo g f = .

Vrijednost argumenta
0
x za koji je 0 ) (
0
= x f zove se nultoka funkcije f .

Za funkciju R : X f kaemo da je ograniena (ograena ili omeena) ako postoje
realni brojevi M m, takvi da je M x f m ) ( , X x .


9/102

Za funkciju R : X f kaemo da je uzlazna ili monotono rastua ako za sve
vrijednosti X x x
2 1
, vrijedi: ) ( ) (
2 1 2 1
x f x f x x < .
Za funkciju R : X f kaemo da je silazna ili monotono padajua ako za sve
vrijednosti X x x
2 1
, vrijedi: ) ( ) (
2 1 2 1
x f x f x x < .

Za funkciju R : X f kaemo da je konstanta na X ako za sve vrijednosti X x x
2 1
,
vrijedi: ) ( ) (
2 1
x f x f = .

Za fukciju R : X f kaemo da je parna ako za svaki x iz podruja definicije vrijedi:
X x i ) ( ) ( x f x f =

Za fukciju R : X f kaemo da je neparna ako za svaki x iz podruja definicije
vrijedi: X x i ) ( ) ( x f x f = .

Za funkciju R : X f kaemo da je periodina s periodom T ako postoji broj T>0
takav da za svaki X x vrijedi: ) ( ) ( T x f x f + = .


10/102

PRIMJERI

Primjer 1.

Odredite podruje definicije funkcija:
(1) 4 2 3 5 ) (
2 3
+ + = x x x x f
(2)
3
2
) (
=
x
x
x f
(3) 5 ) ( + = x x f
(4)
3
2 ) ( + = x x f
(5)
x
x x f
+
+ =
1
1
) (
(6) ( ) 2 3 log ) ( + = x x f

Rjeenje:
(1) ( ) + = = , R D
(2) { } ( ) ( ) + = = , 3 3 , 3 \ 3 0 3 R D x x
(3) [ ) + = + , 5 5 0 5 D x x
(4) ( ) + = = , R D
(5) ( ) ( ) ( ] 0 , 1 1 0 1 & 0 0 = > > + D x x x x
(6)
|
\
|
= < > > +
3
2
,
3
2
2 3 0 2 3 D x x x


11/102

Primjer 2.

Ispitajte koje su od danih funkcija parne, koje su neparne, a koje nisu ni parne, ni
neparne:
(1) ( )
2
2 ) ( = x x f
(2) x x x f cos 2 ) (
2
+ =
(3) x x x f cos ) ( =

Rjeenje:

(1) ( ) ( ) ( ) [ ] ( )
2 2 2 2
2 2 2 ) ( 2 ) ( + = + = = = x x x x f x x f
) ( ) ( x f x f , ) ( ) ( x f x f funkcija nije niti parna niti neparna

(2) ( ) ( ) ) ( cos 2 cos 2 ) ( cos 2 ) (
2 2 2
x f x x x x x f x x x f = + = + = + =
funkcija je parna

(3) ( ) ( ) ( ) ) ( cos cos cos ) ( cos ) ( x f x x x x x x x f x x x f = = = = =
funkcija je neparna

Primjer 3.

Odredite osnovni period sljedeih funkcija:
(1) x x f 5 sin ) ( =
(2) x x f 4 tg ) ( =

Rjeenje:
(1) ( )
5
2
5
2
5
2
5 sin 2 5 sin 5 sin ) (

= |
\
|
+ =
(
\
|
+ = + = = T x f x x x x f

(2) ( )
4 4 4
4 tg 4 tg 4 tg ) (

= |
\
|
+ =
(
\
|
+ = + = = T x f x x x x f


12/102

1.3.1. Raunske operacije s funkcijama

Dane su funkcije R : X f , R : X g i realni broj R k . Definiramo nove funkcije
iz skupa X na R :

(1) ( ) ) ( ) ( ) ( x g x f x g f + = + ... funkciju ( ) g f + zovemo suma funkcija f i g

(2) ( ) ) ( ) ( ) ( x g x f x g f = ... funkciju ( ) g f zovemo razlikom funkcija f i g

(3) ( ) ) ( ) ( ) ( x g x f x g f = ... funkciju ( ) g f zovemo produktom od f i g

(4)
) (
) (
) (
x g
x f
x
g
f
=
|
|
\
|
, X x x g , 0 ) ( funkciju
|
|
\
|
g
f
zovemo kvocijentom od f i g

(5) ( ) ) ( ) ( x f k x f k = ... funkciju ( ) f k zovemo produktom od k i f

1.4. Kompozicija funkcija

Dane su funkcije
f f
K D f : ,
g g
K D g : . Neka je x bilo koji element iz
f
D , a
) (x f y = . Ako y lei u
g
D , tada je definirana vrijednost ( ) ) ( ) ( x f g y g = . Na taj nain
definirano je preslikavanje iz
f
D u
g
K , koje nazivamo kompozicija ili sloena
funkcija od f i g i oznaavamo: ( ) ( ) ) ( ) ( x f g x f g = o .

Svojstva:

(1) ( ) ( ) h g f h g f h g f o o o o o o = = ... asocijativnost

(2) f g g f o o ... antikomutativnost


13/102

Primjer 4.

Za zadane funkcije ) (x f i ) (x g odredite kompozicije ( ) ) (x g f o i ( ) ) (x f g o :

(1) 2 3 ) ( + = x x f ,
3
2
) (

=
x
x g
(2)
x
x f
1
) ( = , 1
3
2
) (
+
=
x
x
x g
(3) 1 2 ) ( + = x x f , 1 ) (
2
= x x g

Rjeenje:

(1) 2 3 ) ( + = x x f ,
3
2
) (

=
x
x g
( ) ( ) x x
x x
f x g f x g f = + = + |
\
|
= |
\
|
= = 2 2 2
3
2
3
3
2
) ( ) ( o
( ) ( ) ( )
( )
x
x x
x g x f g x f g = =
+
= + = =
3
3
3
2 2 3
2 3 ) ( ) ( o

(2)
x
x f
1
) ( = , 1
3
2
) (
+
=
x
x
x g
( )
( )
5
3
5
3
3 2
3
3
3 2
1
1
3
2
1
1
3
2
) (
+
=
+
=

+
=
+
+
=
= |
\
|

+
=
x x
x x
x
x
x x
x
x
x
x
f x g f o

( )
( )
x
x
x
x x
x
x x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
g x f g
3 1
5
3 1
3 1 2 1
3 1
3 1 2 1
1
3 1
2 1
1
3 1
2 1
1
3
1
2
1
1
) (
+
=
+

=
=
+
+
=
+
=
+
=
+
= |
\
|
= o

(3) 1 2 ) ( + = x x f , 1 ) (
2
= x x g
( ) ( ) ( ) ( ) 1 2 1 2 2 1 1 2 1 ) ( ) (
2 2 2 2
= + = + = = = x x x x f x g f x g f o
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 1 4 4 4 1 1 4 4 1 1 2 1 2 ) ( ) (
2 2 2
+ = + = + + = + = + = = x x x x x x x x g x f g x f g o


14/102

1.5. Inverzna funkcija

Neka je Y X f : bijekcija. U tom sluaju moemo definirati preslikavanje, oznaimo
ga sa
1
f , X X f f
) ( :
1
, koje e elementu y pridruiti njemu odgovarajui x, na
nain: x y f =
) (
1
. Ovako definirano preslikavanje nazivamo inverzna funkcija dane
funkcije f . Njena domena je Y X F D
f
= =
) (
1
, pa je X Y f
:
1
.

Svojstva:
(1)
( ) ( )
( ) ( )
1
, ) (
, ) (
1
1 1
= =
= =

f
f
D y y x f y f f
D x x y f x f f
tj.
=
=
1
1
f f
f f
o
o
gdje je x x = ) ( identino
preslikavanje.

(2) grafovi funkcija f i njoj inverzne funkcije
1
f simetrini su s obzirom na pravac
x y =

Raunanje inverzne funkcije

Inverznu funkciju nalazimo sljedeim postupkom:
(1) jednadbu ) (x f y = rijeimo po nepoznanici x,
(2) ako postoji jedinstveno Rjeenje te jednadbe, tada funkcija ima inverznu funkciju,
) (
1
y f x

= ,
(3) zamijenimo imena nepoznanicama x i y da bismo dobili zapis ) (
1
x f y

=

15/102

Primjer 5.

Naite inverznu funkciju funkcije:

(1) 2 3 ) ( + = x x f
(2) 1 ) (
3
= x x f
(3)
x
x
x f
=
4
3
) (
(4) 1 ) (
2
= x x f , [ ) , 0 x
(5)
3
log ) (
x
x f =

Rjeenje:

(1) 2 3 ) ( + = x x f

3
2
) (
3
2
) (
3
2
2 3
2 3
1 1

=
=
=
+ =

x
x f
y
y f
y
x
y x
x y

(2) 1 ) (
3
= x x f

3 1
3
1
3
3
3
1 ) ( 1 ) ( 1
1
1
+ = + = + =
+ =
=

x x f y y f y x
y x
x y

(3)
x
x
x f
=
4
3
) (

( )
( )
1 ,
1
3 4
) (
1
3 4
) (
1
3 4
3 4 1
3 4
4 3
3 4
3 4
4
3
1 1

+
+
=
+
+
=
+
+
=
+ = +
+ = +
=
=
=
=

x
x
x
x f
y
y
y f
y
y
x
y y x
y xy x
xy y x
x xy y
x y x
x
x
y


16/102

(4) 1 ) (
2
= x x f , [ ) , 0 x

1 , 1 ) ( 1 ) (
1
1
1
1 1
2
2
+ = + =
+ =
+ =
=

x x x f y y f
y x
y x
x y

(5)
3
log ) (
x
x f =

x y y
y
x f y f x
x
x
y
10 3 ) ( 10 3 ) ( 10 3
3
10
3
log
1 1
10
= = =
=
|
\
|
=


17/102

1.6. Elementarne funkcije

Elementarne funkcije su funkcije koje se mogu dobiti iz potencija, eksponencijalnih,
logaritamskih, trigonometrijskih, arkus, hiperholnih i area funkcija primjenom etiriju
raunskih operacija i kompozicije funkcija.

1.6.1. Polinomi

Funkciju R R : f oblika
0 1
2
2
1
1
... ) ( a x a x a x a x a x f
n
n
n
n
+ + + + + =

, gdje su
+
Z n ,
R
0 1 2 1
, , ,..., ,
a a a a a
n n
, 0
n
a , nazivamo polinomom n-tog stupnja i oznaavamo sa
) (x P
n
. Brojeve
0 1 2 1
, , ,..., , a a a a a
n n
zovemo koeficijenti polinoma,
n
n
x a zovemo vodei
lan polinoma, a n je stupanj polinoma.

Nultoke polinoma su oni R x za koje je 0 ) ( = x P
n
. Polinom n-tog stupnja ima n
nultoaka.

(a) Konstanta

0 0
) ( ) ( a x P x f = = , gdje je R
0
a , nazivamo polinomom
0-tog stupnja ili konstantom. Njegov graf je pravac paralelan s x-osi i udaljen od nje
za
0
a .


18/102

(b) Linearna funkcija

0 1 1
) ( ) ( a x a x P x f + = = , gdje su R
0 1
, a a , 0
1
a , nazivamo
polinomom prvog stupnja ili linearnom funkcijom. Graf polinoma je pravac. Broj
1
a
zove se koeficijent smjera i odreuje nagib pravca ( tg
1
= a , - kut pravca i
pozitivnog dijela x-osi), a broj
0
a odsjeak pravca na y-osi.
Polinom 1. stupnja ima jednu nultoku
1
0
0
a
a
x = i vrijedi: ( )
0 1 1
) ( x x a x P = .

(c) Kvadratna funkcija

0 1
2
2 2
) ( ) ( a x a x a x P x f + + = = , gdje su R
0 1 2
, , a a a , 0
2
a ,
nazivamo polinomom drugog stupnja ili kvadratnom funkcijom. Broj
2
a zove se
vodei koeficijent polinoma,
1
a linearni koeficijent, a
0
a slobodni koeficijent. Graf
kvadratne funkcije zove se kvadratna parabola. Tjeme parabole ovisi o koeficijentima
polinoma 2. stupnja i ima koordinate:
2
2
1 2 0
2
1
4
4
,
2 a
a a a
y
a
a
x
T T
= = .


19/102

Nultoke polinoma 2. stupnja dobiju se ako se rijei kvadratna jednadba
0
0 1
2
2
= + + a x a x a .
Rjeenja su:
2
2 0
2
1 1
2 , 1
2
4
a
a a a a
x

=

Ovisno o diskriminanti
2 0
2
1
4 a a a D = , polinom 2. stupnja ima:
D>0... dvije razliite realne nultoke ( )
2 1
, x x
D=0... jednu dvostruku realnu nultoku ( )
2 1
x x =
D<0... nema realnih nultoaka, nultoke su konjugirani kompleksni brojevi ( )
1 2
x x =

Vrijedi: ( ) ( )
2 1 2 2
) ( x x x x a x P = .

1.6.2. Racionalne funkcije

Funkciju oblika
0 1
2
2
1
1
0 1
2
2
1
1
...
...
) (
) (
) (
b x b x b x b x b
a x a x a x a x a
x Q
x P
x f
m
m
m
m
n
n
n
n
m
n
+ + + + +
+ + + + +
= =
, gdje su ) (x P
n
i
) (x Q
m
polinomi stupnja n, odnosno m.
Budui da je dijeljenje s nulom nije dozvoljeno, moemo rei da je racionalna funkcija
definirana za sve realne vrijednosti osim onih za koje polinom u nazivniku poprima
vrijednost nula.

Racionalna funkcija kod koje je m n < zove se pravom, a ako je m n nepravom
racionalnom funkcijom. Svaka se neprava racionalna funkcija moe prikazati kao suma
polinoma i prave racinalne funkcije.

Nultoke funkcije su one toke u kojima je brojnik jednak nuli, tj. 0 ) ( = x P
n
.

Primjeri:
5
) (
=
x
x
x f ,
5 2
1 3
) (
+
=
x
x
x f ,
x x
x
x f
+
=
2
2
1
) ( ,
5 3 2
1
) (
2 3
2
+
=
x x x
x
x f

20/102

(a) Funkcija oblika:
x
a
x f = ) (

Funkcija je neparna, graf funkcije je istostrana hiperbola kojoj su asimptote koordinatne
osi.

(b) Funkcija oblika:
2 2
1 1
) (
b x a
b x a
x f
+
+
=

Graf funkcije je istostrana hiperbola s asimptotama koje su paralelne s koordinatnim
osima.
Funkcija ima prekid u toki
2
2
a
b
x = (nultoka polinoma u nazivniku) i to je ujedno
vertikalna asimptota. Pravac
2
1
a
a
y = je horizontalna asimptota .Funkcija nema ekstrema,
monotona je.


21/102

1.6.3. Iracionalne funkcije

(a) Funkcija oblika: b ax x f + = ) (
Graf funkcije je parabola s tjemenom u toki
|
\
|
= 0 ,
a
b
A . Funkcija je dvoznana, nema
ekstrema.

(b)Funkcija oblika: c bx ax x f + + =
2
) (

Graf funkcije je za 0 < a elipsa, a za 0 > a hiperbola.


22/102

1.6.4. Eksponencijalna funkcija

Za 1 0 > a i a moe se definirati funkcija
+
R R : f ,
x
a x f = ) ( , sa sljedeim
svojstvima:

(1)
2 1 2 1
x x x x
a a a
+
=

(2)
2 1
2
1
x x
x
x
a
a
a

=

(3) ( )
2 1
2
1
x x
x
x
a a

=

(4) 1
0
= a

(5) ako je 1 > a , onda
2 1
2 1
x x
a a x x < < (funkcija je strogo rastua), a ako je 1 0 < < a ,
tada
2 1
2 1
x x
a a x x > < (funkcija je strogo padajua)

Funkcija sa navedenim svojstvima zove se eksponencijalna funkcija baze a, a njezin
graf eksponencijalna krivulja.

Za 71828 . 2 = = e a (Eulerov broj) funkcija se zove prirodna eksponencijalna funkcija.

Grafovi eksponencijalnih funkcija s bazama koji su reciproni brojevi, simetrini su s
obzirom na y-os. Svi oni prolaze tokom (0,1) na y-osi. Krivulja ima horizontalnu
asimptotu x-os.

23/102

1.6.5. Logaritamska funkcija

Inverzne funkcije eksponencijalnih funkcija zovu se logaritamske funkcije i oznaavaju
sa: x x f
a
log ) ( = . Broj 0 > a zove se baza logaritamske funkcije.

Vrijedi: y x a y
a
x
log = = .

Domena funkcije je ( ) + = , 0 D , a kodomena R = K . Graf funkcije je logaritamska
krivulja i ona je zrcalna slika eksponencijalne krivulje iste baze s obzirom na pravac
x y = .

Logaritam po bazi 10 = a oznaavamo simbolom log i nazivamo dekadski logaritam ili
samo logaritam.

Logaritam po bazi 71828 . 2 = = e a oznaavamo simbolom ln i nazivamo prirodnim
logaritmom.

Svojstva logaritamske funkcije:

(1) ( ) y x y x
a a a
log log log + =
(2) y x
y
x
a a a
log log log =
|
|
\
|

(3) ( ) R , log log = x x r x
a
r
a

(4) 1 log = a
a

(5) za svaki broj 1 , 0 > a a , vrijedi: 0 1 log =
a

(6) ako je 1 > a , onda
2 1 2 1
log log x x x x
a a
< < (funkcija je rastua), a ako je 1 0 < < a ,
tada x x x x
a a
log log
1 2 1
> < (funkcija je padajua)
(7) krivulje prolaze kroz toku (1,0) i asimptotski se pribliava y-osi.

24/102

1.6.6. Trigonometrijske funkcije

(a) Funkcija sinus x x f sin ) ( =

Funkcija x x f sin ) ( = ima svojstva:

(1) [ ] 1 , 1 : R f , jednoznana je funkcija definirana za svaki realni x

(2) funkcija je ograniena, 1 sin 1 x , R x

(3) funkcija je neparna, x x sin ) sin( =

(4) funkcija je periodina s osnovnim periodom 2 = T , Z , sin ) 2 sin( = + k x k x

(5) nultoke funkcije: Z , = k k x

(6) toke ekstrema: minimum... Z , 2
2
3
1 sin + = = k k x x

maksimum... Z , 2
2
1 sin + = = k k x x

(7) tok funkcije na intervalu [ ] 2 , 0 :

x 0
2

2
3
2
sinx 0 1 0 -1 0

(8) graf funkcije je sinusoida, centralno je simetrian s obzirom na ishodite


25/102

(b) Funkcija kosinus x x f cos ) ( =

Funkcija x x f cos ) ( = ima svojstva:

(1) [ ] 1 , 1 : R f , jednoznana je funkcija definirana za svaki realni x

(2) funkcija je ograniena, 1 cos 1 x , R x

(3) funkcija je parna, x x cos ) cos( =

(4) funkcija je periodina s osnovnim periodom 2 = T , ( ) Z , cos 2 cos = + k x k x

(5) nultoke funkcije: Z ,
2
+ = k k x

(6) toke ekstrema: minimum... ( ) Z , 1 2 2 1 cos + = + = = k k k x x
maksimum... Z , 2 2 0 1 cos = + = = k k k x x

(7) tok funkcije na intervalu [ ] 2 , 0 :

x 0
2

2
3
2
cosx 1 0 -1 0 1

(8) graf funkcije je kosinusoida, centralno je simetrian s obzirom na y-os


26/102

(c) Funkcija tangens x x f tg ) ( =

Funkcija x x f tg ) ( = ima svojstva:

(1) ( ) R
2
1 2k \ :
)
`
+

R f , jednoznana je funkcija definirana za svaki realni x osim
cjelobrojnih neparnih viekratnika od
2

(2) funkcija nije ograniena, striktno je uzlazna i raste od do +

(3) funkcija je neparna, x x tg ) ( tg =

(4) funkcija je periodina s osnovnim periodom = T , ( ) Z , tg tg = + k x k x

(5) nultoke funkcije: Z , = k k x

(6) funkcija ne postie minimum, odnosno maksimum

(7) vertikalne asimptote funkcije su pravci: ( ) Z ,
2
1 2
2
+ = + = k k k x

(8) tok funkcije na intervalu [ ] , 0 :

x 0
2

tgx 0
+
0

(9) graf funkcije je tangensoida, centralno je simetrian s obzirom na ishodite


27/102

(d) Funkcija kotangens x x f ctg ) ( =

Funkcija x x f ctg ) ( = ima svojstva:

(1) { } R \ : k R f , jednoznana je funkcija definirana za svaki realni x osim
cjelobrojnih viekratnika od

(2) funkcija nije ograniena, striktno je silazna i pada od + do

(3) funkcija je neparna, x x ctg ) ( ctg =

(4) funkcija je periodina s osnovnim periodom = T , ( ) Z , ctg ctg = + k x k x

(5) nultoke funkcije: ( ) Z ,
2
1 2
2
+ = + = k k k x

(6) funkcija ne postie minimum, odnosno maksimum

(7) vertikalne asimptote funkcije su pravci: Z , = k k x

(8) tok funkcije na intervalu [ ] , 0 :

x 0
2

ctgx
+
0

(9) graf funkcije je kotangensoida, centralno je simetrian s obzirom na ishodite


28/102

1.6.7. Ciklometrijske (arkus) funkcije (lune funkcije)

Inverzne funkcije od restrikcija trigonometrijskih funkcija zovu se ciklometrijske ili
arkus funkcije (arcus=luk) jer za dane vrijednosti trigonometrijske funkcije daju luk
odnosno kut.

(a) Funkcija arkus sinus x x f arcsin ) ( = inverzna je funkciji sinus
[ ] 1 , 1 ,
2
,
2
, arcsin sin
(
= = y x y x x y

.
Funkcija arcsin (arkus sinus) svakom broju [ ] 1 , 1 y pridruuje luk (arc)
(

2
,
2

x
iji je sinus jednak y.

(b) Funkcija arkus kosinus x x f arccos ) ( = inverzna je funkciji kosinus

[ ] [ ] 1 , 1 , , 0 , arccos cos = = y x y x x y .

Funkcija arccos (arkus kosinus) svakom broju [ ] 1 , 1 y pridruuje luk (arc) [ ] , 0 x
iji je kosinus jednak y.


29/102

(c) Funkcija arkus tangens x x f arctg ) ( = inverzna je funkciji tangens

R ,
2
,
2
, arctg tg
|
\
|
= = y x y x x y

.
Funkcija arctg (arkus tangens) svakom broju R y pridruuje luk (arc)
|
\
|

2
,
2

x
iji je tangens jednak y.

(d) Funkcija arkus kotangens x x f arcctg ) ( = inverzna je funkciji kotangens

( ) R , , 0 , arcctg ctg = = y x y x x y .
Funkcija arcctg (arkus kotangens) svakom broju R y pridruuje luk (arc) iji je
kotangens jednak y.


30/102

2. GRANINA VRIJEDNOST I NEPREKIDNOST FUNKCIJE

2.1. Granina vrijednost funkcije

Neka je f realna funkcija definirana na nekom intervalu R D , tj. R : D f . Kaemo
da funkcija f ima limes ili graninu vrijednost A toki a , ) ( lim x f A
a x
= , ako kod
pribliavanja x k a , vrijednost funkcije ) (x f dolazi po volji blizu broju A.

Sadraj te definicije moemo iskazati i na nain:
Broj A je granina vrijednost funkcije f u toki a , ako za svaki broj 0 > postoji broj
0 > , takav da za svaki x , ( ) < < A x f a x . Piemo: ) ( lim x f A
a x
= .

Funkcija f ima za a x = lijevi limes A ( ) 0 ( = a f A ), ako se neogranieno pribliava
vrijednosti A kada se x pribliava broju a preko vrijednosti koje su manje od a
( 0 a x ili
a x ). Piemo: ) ( lim x f A
a x

= .

Funkcija f ima za a x = desni limes A ( ) 0 ( + = a f A ) ako se neogranieno pribliava
vrijednosti A kada se x pribliava broju a preko vrijednosti koje su vee od a
( 0 + a x ili
+
a x ). Piemo: ) ( lim x f A
a x
+
= .

Limes ) ( lim x f
a x
funkcije f u toki a postoji ako i samo ako:
(1) postoji lijevi limes ) ( lim x f
a x

(2) postoji desni limes ) ( lim x f
a x
+

(3) ti limesi se podudaraju, ) ( lim ) ( lim ) ( lim x f x f x f
a x a x a x
= =
+


31/102

2.2. Neprekidnost funkcije

Funkciju f nazivamo neprekidnom u toki a x = ako:
(1) toka a pripada podruju definicije funkcije f
(2) ) ( lim x f
a x
postoji i jednak je ) (a f , tj. ) ( ) ( lim a f x f
a x
=

Ako bar jedan od ovih uvjeta nije ispunjen, za funkciju f kaemo da ima prekid u toki a.

Sadraj te definicije moemo iskazati i na nain:
Funkcija f je neprekidna u toki a , ako za svaki broj 0 > postoji broj 0 > , takav
da za svaki D x , ( ) ( ) < < a f x f a x . Vrijedi: ( ) a f x f
a x
=
) ( lim .

Za funkciju f koja u toki a nije neprekidna kaemo da ima prekid u toj toki, a toku
a zovemo tokom prekida funkcije f .

Svojstva limesa funkcija:

(1) C C
a x
=
lim , R C (posljedica: ( ) ) ( lim ) ( lim x f C x f C

a x a x
= )

(2) ( ) ) ( lim ) ( lim ) ( ) ( lim x g x f x g x f
a x a x a x
=

(3) ( ) ) ( lim ) ( lim ) ( ) ( lim x g x f x g x f
a x a x a x
=

(4) 0 ) ( lim ,
) ( lim
) ( lim
) (
) (
lim =
|
|
\
|
x g
x g
x f
x g
x f
a x
a x
a x
a x

(5) ( )
) ( lim
) (
) ( lim ) ( lim
x g
a x
x g
a x
a x
x f x f

=

32/102

2.3. Neki znaajni limesi

(1) 1
sin
lim
0
=
x
x
x

(2) e
x
x
x
=
|
\
|
+

1
1 lim

(3) ( ) e x x
x
= +
1
0
1 lim

(4) 0
1
lim =

x
x
, 0
1
lim =

x
x

(5) =
+
x
x
1
lim
0
, =

x
x
1
lim
0

PRIMJERI

Primjer 1.

Izraunajte:
(1)
2
3
2 3
4 6
lim
x
x x
x

(2)
1
1 5
lim
2
+

x
x
x

(3)
2
3
1
1
lim
x
x
x
+

(4)
4 2
3
lim
2
+ +

x x
x
x

Rjeenje:
(1) 3
2 0
0 6
2
3
4
6
lim
2 3
4 6
lim
2 3
4 6
lim
3
2
3
3
3
3 3
3
2
3
=
=
|
\
|

x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x x
x x x


33/102

(2) 0
1
0
0 1
0 0
1
1
1 5
lim
1
1 5
lim
1
1 5
lim
2
2
2 2
2
2 2
2
= =
+
=
+
=
+
=
|
\
|
+

x
x x
x x
x
x x
x
x
x
x x x

(3) + = =
+
=
+
=
+
=
|
\
|
+

0
1
0 0
1 0
1 1
1
1
lim
1
1
lim
1
1
lim
3
3
3
2
3
3
3
3
2
3
x x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x x x

(4) 1
3
3
1 2
3
0 1 2
3
4
1 2
3
lim
4 2
3
lim
4 2
3
lim
2
2 2
2 2
= =
+
=
+ +
=
+ +
=
+ +
=
|
\
|
=
+ +

x
x x
x
x
x
x
x
x x
x
x x x

Primjer 2.

Izraunajte:

(1)
8
4 2
lim
3
2
+
+

x
x
x

(2)
49
2 3
lim
2
7
x
x
x

Rjeenje:

(1)
( ) ( )
( ) ( ) 6
1
12
2
4 2
2
lim
4 2 2
2 2
lim
2
2 2
lim
0
0
8
4 2
lim
2
2
2
2
3 3
2
3
2
= =
+
=
+ +
+
=
+
+
= |
\
|
=
+
+

x x x x x
x
x
x
x
x
x x x x

(2) =
+
+

=
|
\
|
=

2 3
2 3
7
2 3
lim
7
2 3
lim
0
0
49
2 3
lim
2 2
7
2 2
7
2
7
x
x
x
x
x
x
x
x
x x x

( )
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
=
+ +

=
+ +

=

2 3 7 7
4 3
lim
2 3 7 7
2 3
lim
7
2
2
7
x x x
x
x x x
x
x x

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 56
1
2 2 14
1
2 3 7
1
lim
2 3 7 7
7
lim
7 7
=
+
=
+ +
=
+ +
=

x x x x x
x
x x


34/102

Primjer 3.

Izraunajte:

(1)
x
x
x
tg
lim
0

(2)
x
x
x
2 sin
lim
0

Rjeenje:

(1) 1
1
1
1
cos
1
lim
sin
lim
cos
sin 1
lim
0
0 tg
lim
0 0 0 0
= = = = |
\
|
=

x x
x
x
x
x x
x
x x x x

(2) 2 2 1 2
2
2 sin
lim
0
0 2 sin
lim
0 2 0
= = = |
\
|
=

x
x
x
x
x x

Primjer 4.

Izraunajte:
1 2
1
1 lim
+

|
\
|
+
x
x
x

Rjeenje:

2 2
2 lim
1 2 1 2
1
1
1 lim
1
1 lim
1
1
1
1 lim
1
1 lim e e
x x x x x
x
x
x
x
x
x
x
x
= =
|
\
|
+
|
|
\
|
|
\
|
+ =
|
\
|
+
|
\
|
+ =
|
\
|
+

+


35/102

3. DIFERENCIJALNI RAUN

3.1. Pojam derivacije

Neka je f realna funkcija definirana na intervalu ( ) R , = b a i neka je
0
x neka
toka iz tog intervala. Ako postoji
x
x f x x f
x x
x f x f
x x x
+
=

) ( ) (
lim
) ( ) (
lim
0 0
0
0
0
0
, onda taj
limes nazivamo derivacijom funkcije f u toki
0
x i oznaavamo sa ( )
0
x f .

Ako postoji derivacija za svaki x , onda kaemo da je funkcija derivabilna ili
diferencijabilna na .

Ako je funkcija diferencijabilna na intervalu , onda moemo definirati novu funkciju :

R : f , ( ) x f x a .

Tako definiranu funkciju nazivamo prvom derivacijom funkcije f na .

x
x f x x f
x
y
x f
x x
+
=
=

) ( ) (
lim lim ) (
0 0
0 0
0
, gdje je
0
x x x = .


36/102

Geometrijski, derivacija funkcije f u toki, ( )
0
x f , predstavlja koeficijent smjera
tangente na graf funkcije f u toki ( ) ) ( ,
0 0
x f x .

Jednadba tangente, ako postoji ( )
0
x f , glasi: ( ) ( ) ( )
0 0 0
x x x f x f y = .

Pravac okomit na tangentu u njenom diralitu zovemo normalom u toki A.
Jadnadba normale je: ( )
( )
( )
0
0
0
1
x x
x f
x f y
= , uz uvjet ( ) 0
0
x f .

Oznake za derivaciju:

(1) Newtonova oznaka: ) (
0
x f
itamo: f derivirano u toki
0
x ili f crtano od
0
x

(2) Leibnizova oznaka:
( )
dx
x df
0
ili ( )
0
x f
dx
d

itamo: de ef po de iks u
0
x

(3) za funkciju zadanu formulom ( ) x f y = pored oznake ( ) x f koristi se i oznake:
dx
dy
,

x
y ili samo y

3.2. Derivacije nekih osnovnih funkcija

Raunanje derivacije funkcije (po definiciji) odvija se u tri koraka:

(1) izrauna se vrijednost ) ( x x f +

(2) izrauna se kvocjent
x
x f x x f
+ ) ( ) (

(3) izrauna se limes
x
x f x x f
x f
x
+
=

) ( ) (
lim ) (
0


37/102

Tablica derivacija elementarnih funkcija

Funkcija Derivacija
C (kostanta) 0
x 1
n
x
1
n
x n
x
1

2
1
x

n
x
1

1 +
n
x
n

x
x 2
1

n
x
n n
x n
1
1

x
e
x
e
x
a a a
x
ln
x
a
log
a x ln
1

x sin x cos
x cos x sin
x tg
x
2
cos
1

x ctg
x
2
sin
1

x arcsin
2
1
1
x

x arccos
2
1
1
x

x arctg
2
1
1
x +

x arcctg
2
1
1
x +


38/102

PRIMJER

Po definiciji derivacije funkcije naite derivacije: 5 3 ) (
2
+ = x x x f

Rjeenje:

5 3 ) (
2
+ = x x x f

( ) ( )
( )
( ) 3 2 3 2 lim
3 2
lim
5 3 5 3 3 ) ( 2
lim
5 3 5 ) ( 3 ) (
lim
) ( ) (
lim ) (
0
0
2 2 2
0
2 2
0 0
= + =
=
+
=
+ + + +
=
=
+ + + +
=
+
=

x x x
x
x x x
x
x x x x x x x x
x
x x x x x x
x
x f x x f
x f
x
x x
x x

3.3. Osnovna pravila deriviranja

Neka su f i g derivabilne funkcije na istom intervalu R , tada su derivabilne i
funkcije g f , g f ,
g
f
i vrijedi:
(1) ( ) g f g f =

(2) ( ) g f g f g f + =

(3) ( ) f C f C =
, gdje je C konstanta
(4)
2
g
g f g f
g
f
=
|
|
\
|
, x x g , 0 ) (

PRIMJER

Koristei osnovna pravila deriviranja naite derivacije funkcija:
(1)
x
x x x f
2
4 ) (
3 2 3
=
(2) ( )
x x
e x x f + = 1 2 5 ) (
(3)
x
e
x
x f
2
) ( =

39/102

Rjeenje:

(1)
( )
2
3
2
1 1
1
3
2
1 3 1
3
2
3 3 2 3
2 1
3
2
12
1 2
3
2
3 4 2 4
2
4 ) (
x x
x
x x x x x x
x
x x x f
+ =
= =
|
|
\
|
=
\
|
=

(2)
( ) ( ) ( ) ( )
x x x x x x x
e x e x e e x x f + = + + =
+ = 2 2 ln 5 1 1 2 ln 2 5 1 2 5 ) (

(3)
( ) ( )
( )
( ) ( )
x x
x
x
x x
x
x x
x
e
x x
e
x e x
e
e x e x
e
e x e x
e
x
x f

=

=

=
|
|
\
|
=
2 2 2
) (
2 2
2
2
2 2 2

3.4. Derivacija sloene i inverzne funkcije

Ako je funkcija Y X f : derivabilna u toki X x , a funkcija Z Y g : derivabilna u
toki ) (x f y = , tada je sloena funkcija Z X f g : o takoer derivabilna u toki x i
vrijedi:
( ) ( ) ) ( ) ( ) ( x f x f g x f g =
o

Ovu formulu nazivamo pravilo o ulananom deriviranju.

Na isti nain derivira se i kompozicija sastavljena od tri ili vie funkcija:

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ) ( ) ( ) ( ) ( x h x h g x h g f x h g f =

Ako funkcija f ima u toki x derivaciju 0 ) ( x f i u nekoj okolini od x je neprekidna i
ima neprekidnu inverznu funkciju g, tada ta inverzna funkcija ima u ) (x f y = derivaciju
koja iznosi
) (
1
) (
x f
y g
= . Vidimo da vrijedi:
) (
1
) (
y g
x f
= .


40/102

PRIMJER

Naite derivacije sloenih funkcija:
(1)
x
e x f

= ) (

(2) ( ) x x f 3 arctg ) ( =

(3) ( ) x x f 2 sin ) ( =

(4) ( ) x x f 2 sin ) (
3
=

Rjeenje:

(1) ( ) ( ) ( )
x x x x
e e x e e x f

= = =
= ) 1 ( ) ( ) (

(2) ( ) ( )
( )
2 2
9 1
3
3
3 1
1
3 arctg ) (
x x
x x f
+
=
+
=
=

(3) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) x x x x x x f 2 cos 2 2 2 cos 2 2 cos 2 sin ) ( = =
=

(4) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) x x x x x x f 2 cos 2 sin 6 2 2 cos 2 sin 3 2 sin ) (
2 2 3
= =
=

3.5. Derivacija implicitno zadane funkcije

Ako jednadba 0 ) , ( = y x F , koja povezuje x i y, nije rjeiva po zavisnoj varijabli y, tada
y nazivamo implicitnom funkcijom od x. Da bismo odredili derivaciju y te implicitne
funkcije moramo obje strane jednadbe 0 ) , ( = y x F derivirati po x, smatrajui pri tome y
kao sloenu funkciju od x. Iz tako dobivenog izraza izraunamo traenu derivaciju y .

PRIMJERI

Primjer 1.

Naite derivacije implicitno zadanih funkcija:
(1) 4 3 2
2 2 3
= + + x y y x x
(2) y x e
y
+ =

41/102

Rjeenje:

(1)
( )
y x
xy x
y
xy x y x y
y y y x y x x
x y y x x
2 2
4 3 3
4 3 3 2 2
3 2 2 2 2 3
/ 4 3 2
2
2
2 2
2 2
2 2 3
+

=
= +
= + + +
= + +

(2)
/ + = y x e
y

y y e
y
+ = 1
( )
1
1
1
1
1 1
+
=
=
=
y x e
y
e y
y
y

Primjer 2.
Naite ) (x y u toki ( ) 0 , 0 = T funkcije
1 +
=
x y
e e y .

Rjeenje:
( )
( )
2
1
2 1
1
/
1 1
1 0
1
1
1
1
= =
+
=
+
=
= +
= +
=
+
+
+
+
+
e
e
e e
e
T y
e y e
e
y
e e y e y
e y e y e y
e e y
y y
x
x y y
x y y
x y

Ako se trai samo vrijednost derivacije u nekoj toki, moemo koordinate toke uvrstiti
odmah u nesreeni oblik.

( )
2
1
2
1
1 , 0 / 1
/
1 0 1 1
1
1
= =
= +
= +
= = = +
=
+
+
+
e
e
y
e e e y
e y e e y
y x e y e y e y
e e y
x y y
x y


42/102

3.6. Derivacija parametarski zadane funkcije

Neka je ) (x f y = zadana parametarski jednadbama:

1 0
) (
) (
t t t
t y y
t x x

)
`
=
=

Derivacija parametarski zadane funkcije je nova parametarski zadana funkcija:

1 0
) (
) (
t t t
t y y
t x x

)
`
=
=

Kako je ( ) ) ( ) ( t x y x y y = = sloena funkcija od t, vrijedi:

x
y
dt
dx
dt
dy
dx
dy
x
y
y x y y
t
t
x t x t
&
&
= =
= =

Derivacija parametarski zadane funkcije je funkcija:

1 0
) (
) (
t t t
t
x
y
y
t x x

=
=
&
&

PRIMJERI

Primjer 1.

Naite derivacije parametarski zadanih funkcija:
(1)

=
=
t
t
y
t x
2
3
1
3
2

(2)

=
=

t
t
e y
e x
2


43/102

Rjeenje:
(1)
2 2
3
3
2
2
2
= = =
= =
t
t
dt
dy
y
t
dt
dx
x
&
&

t
t
x
y
dx
dy
x y
2
2
) (
2
= = =
&
&

=
=
t
t
y
t x
2
2
1
2
2

(2)
2
) 1 (
2
= =
= = =

t
t t
e
dt
dy
y
e e
dt
dx
x
&
&

t
t
t
e
e
e
x
y
dx
dy
x y
3
2
2
2
) ( =
= = =
&
&

=
=

t
t
e y
e x
3
2

Primjer 2.
Naite ) 0 ( = x y za funkciju:
)
`
=
=
t b y
t a x
sin
cos

Rjeenje:

2
0 cos , 0 0 cos 0

= = = = t t a t a x

( )
t b
dt
dy
y
t a t a
dt
dx
x
cos
sin sin
= =
= = =
&
&

t
a
b
t a
t b
x
y
dx
dy
x y ctg
sin
cos
) ( =

= = =
&
&

=
=
t
a
b
y
t a x
ctg
cos

0 0
2
ctg
2
= = |
\
|
= |
\
|
=
a
b
a
b
t y


44/102

3.7. Derivacije vieg reda

Neka je
dx
dy
x f y = = ) ( derivacija funkcije ) (x f y = . Derivaciju te derivacije nazivamo
derivacijom drugog reda funkcije f i oznaavamo sa ) (x f ili y ili
2
2
dx
y d
dx
dy
dx
d
= |
\
|
.

Analogno se definiraju:
derivacija treeg reda:
3
3
2
2
) (
dx
y d
dx
y d
dx
d
x f y =
|
|
\
|
= =

derivacija n-tog reda:
n
n
n
n
n n
dx
y d
dx
y d
dx
d
x f y =
|
|
\
|
= =
1
1
) ( ) (
) (

Derivacije vieg reda implicitno zadane funkcije 0 ) , ( = y x F
Drugu derivaciju y implicitno zadane funkcije 0 ) , ( = y x F dobijemo tako da
jednadbu 0 ) , ( = y x F dva puta deriviramo po x. Vie derivacije dobijemo uzastopnim
deriviranjem.

Derivacije vieg reda parametarski zadane funkcije:
1 0
) (
) (
t t t
t y y
t x x

)
`
=
=

1. derivacija

1 0
) (
) (
t t t
x
y
dt
dx
dt
dy
dx
dy
t y y
t x x

= = = =
=
&
&
, gdje su
dt
dx
x
dt
dy
y = = & & ,

2. derivacija

1 0
3
) (
) (
t t t
x
x y x y
x
x
y
dt
d
dt
dx
dt
y d
dx
y d
t y y
t x x

=
|
\
|
=
= =
=
&
& & & & & &
&
&
&
, gdje su
2
2
2
2
,
dt
x d
x
dt
y d
y = = & & & &


45/102

PRIMJERI

Primjer 1.

Za zadane funkcije odredite drugu derivaciju:

(1) x x f 2 sin ) ( =

(2)
2
2
) (
+
=
x
x
x f

Rjeenje:

(1) x x f 2 sin ) ( =

x x f 2 cos 2 ) ( =

( ) x x x f 2 cos 4 2 2 sin 2 ) ( = =

(2)
2
2
) (
+
=
x
x
x f

( )
( ) ( ) ( )
2 2 2
2
4
2
2 4 2
2
1 2 2 2
) (
+
=
+
+
=
+
+
=
x x
x x
x
x x
x f

( ) ( )
3 3
2
8
2
2
4 ) (
+
=
+
=
x x
x f

Primjer 2.

Odredite y u toki ( ) 1 , 0 = A za funkciju 1
4 4
= + y xy x .

Rjeenje:

0 4 3 4 1 3 4
/ 0 4 4
/ 1
3 2 2
3 3
4 4
= + +
= +
= +
y y y y y y x y y x
y y y x y x
y xy x

( ) ( ) 0 4 12 2 12
3 2 2 2
= + + + y x y y y y x

46/102

( ) ( ) ( )
2 2 2 3
12 2 12 4 y y y x y x y + = +

( ) ( ) ( )
2 2 2 3
12 2 12 4 y y y x y x y + =

( )
3
2 2 2
4
12 2 12
y x
y y y x
y
+
=

( )
4
1
0 1 4 0 1 0 4
1 , 0 / 0 4 4
) 1 , 0 (
3 3
3 3
=
= +
= = = +
= A
y
y y
y x y y y x y x

( )
16
1
4
16
12
2
1
1 4 0
4
1
1 12
4
1
2 0 12
4
12 2 12
3
2
2 2
3
2 2 2
) 1 , 0 (
=
+
=

|
\
|
+
=
+
=
=
y x
y y y x
y
A

Primjer 3.

Naite ) (x y za funkciju:
=
=

3
t y
e x
t
.

Rjeenje:

t
t
e t
e
t
dt
dx
dt
dy
dx
dy
t y y =
= = = =
2
2
3
3
) (

( )
t t t
t
t t
e t t e t e t
e
e t e t
dt
dx
dt
y d
dx
y d
t y y
2 2 2 2 2
2
6 3 3 6
3 2 3
) ( + = + =
= =

( )
)
+ =
=

t
t
e t t y
e x
2 2
6 3


47/102

3.8. Jednadba tangente i normale na krivulju

Tangenta na graf funkcije ) (x f y = u toki ( )
0 0
, y x T = je pravac koji ima jednadbu:

( ) ( )
0 0 0
x x x f y y = .

Normala na graf funkcije ) (x f y = u toki ( )
0 0
, y x T = je pravac koji ima jednadbu:

( )
( )
0
0
0
1
x x
x f
y y
= .

PRIMJERI

Primjer 1.
Naite jednadbu tangente i normale u toki s apscisom 1 = x na krivulju
2
1
4
x
x y + = .

Rjeenje:
( )
( )
( ) 5 , 1 5 1 4
1
1
1 4 ) 1 ( 1
2
= = + =
+ = = T y x
( )
( )
( )
2 2 4
1
2
4
2
4 2 4
1
4
3 1
3
3
2
= + =
=
= + =
+ =
=
x
y
x
x y
x
x y


48/102

jednadba tangente: ( ) ( )
0 0 0
x x x f y y =

( ) ( ) 1 2 5 = x y
2 2 5 = x y 3 2 + = x y

jednadba normale:
( )
( )
0
0
0
1
x x
x f
y y
=
( ) ( ) 1
2
1
5
= x y
2
1
2
1
5 + = x y
2
11
2
1
+ = x y
Primjer 2.

Naite jednadbu tangente i normale na krivulju e xy e
y
= + u toki s apscisom 0 = x .

Rjeenje:

( ) 1 , 0 1 0 0 = = = + = = + T y e y e x e xy e
y y

0 1
/
= + +
= +
y x y y e
e xy e
y
y

( ) y x e y
y
= +
x e
y
y
y
+
=
( )
e e
y
1
0
1
1 1 , 0
=
+
=

jednadba tangente:
( )
1
1
1
1
0
1
1
+ =
=
=
x
e
y
x
e
y
x
e
y

jednadba normale:
( ) 0
1
1
1
= x
e
y
x e y = 1
1 + = x e y


49/102

3.9. L'Hospitalova pravila

U sluaju limesa koji se svode na neodreene oblike:
0
0
,
, 0 , ,
0
0 ,
0
,
1 za
izraunavanje limesa primjenjujemo L'Hospitalova pravila.

Teorem: Neka su funkcije f i g definirane u nekom intervalu koji sadri toku a i
imaju u tom intervalu derivacije ) (x f i 0 ) ( x g , i neka vrijedi:
0
0
) (
) (
lim =
x g
x f
a x
ili
) (
) (
lim
x g
x f
a x

tada je
) (
) (
lim
) (
) (
lim
x g
x f
x g
x f
a x a x

=

.

U sluaju da limes
) (
) (
lim
x g
x f
a x

iznova predstavlja neodreeni oblik

0
0
ili
, tada pravilo
ponovno primjenjujemo.

Neodreeni oblici 0 , raunaju se tako da se svedu na oblike
0
0
ili
.

Teorem: Neka su funkcije f i g definirane u nekom intervalu koji sadri toku a i
imaju u tom intervalu derivacije ) (x f i ) (x g , i neka vrijedi:
[ ]
0 ) (
0 ) ( lim =
x g
a x
x f ili [ ]
0 ) (
) ( lim =
x g
a x
x f ili [ ]

=1 ) ( lim
) ( x g
a x
x f

tada za nalaenje tog limesa postupamo na sljedei nain:

a) oznaimo [ ]
) (
) ( ) (
x g
x f x F = . Funkciju F logaritmiramo po prirodnom logaritmu:
( ) [ ] ( ) ( ) ( ) ) ( ln ) ( ) ( ln ) ( ln ) ( ln
) (
x f x g x F x f x F
x g
= =
b) potraimo ( ) ( ) ) ( ln lim x F
a x

Ako taj limes postoji, tj. ako je ( ) ( ) R , ) ( ln lim =
A A x F
a x
, tada zbog neprekidnosti
logaritamske funkcije vrijedi da je ( ) A x F
a x
=
) ( lim ln .
c) kako je eksponencijalna funkcija inverzna funkcija logaritamske funkcije, vrijedi:
[ ]
A x g
a x
A
a x
e x f e x F = =

) (
) ( lim ) ( lim


50/102

PRIMJER

Izraunajte:
(1)
3 4
9 3 2
lim
2
2
3
+

x x
x x
x

(2)
2
0
cos 1
lim
x
x
x

(3) ( ) x x
x
ln lim
2
0 0
+

(4)
|
\
|

x x
x
sin
1 1
lim
0

(5)
|
|
\
|

x
x
x
1
1
1
lim

Rjeenje:

(1)
4
9
2 3 2
3 3 4
2 2
3 4
lim
0
0
3 2
9 3 2
lim
3
2
2
3
=

=
= |
\
|
=

x
x
x x
x x
x x

(2)
2
1
2
cos
lim
0
0
2
sin
lim
0
0 cos 1
lim
0 0
2
0
= = |
\
|
= = |
\
|
=

x
x
x
x
x
x x x

(3) ( ) ( ) ( ) 0
2
lim
2
1
lim
1
ln
lim 0 ln lim
2
0 0
3
0 0
2
0 0
2
0 0
=
|
|
\
|
=
|
|
|
|
\
|
= |
\
|

=
|
|
|
|
\
|
= =
+ + + +
x
x
x
x
x
x x
x x x x

(4) ( ) = |
\
|
= |
\
|
+
= |
\
|
= |
\
|
= = |
\
|

0
0
cos sin
1 cos
lim
0
0
sin
sin
lim
sin
1 1
lim
0 0 0
x x x
x
x x
x x
x x
x x x

0
1
0
0 1 1
0
sin cos cos
sin
lim
0
= =
+
= |
\
|
+
x x x x
x
x

(5)
|
|
\
|

x
x
x
1
1
1
lim

51/102

x
x
y
x y
x
ln
1
1
ln
1
1
=
=

( ) ( ) 1
1
1
1
1
lim
0
0
1
ln
lim 0 ln
1
1
lim ln lim
1 1 1 1
=
=
|
|
|
|
\
|
= |
\
|
= |
\
|
= = |
\
|

=

x
x
x
x
x
y
x x x x

( )
e
x
e
y
e
e y y y
x
x x
e
x
1
lim
1
lim
1
1 log 1 ln lim
1
1
1 1
1
1
=
|
|
\
|
= = = = =

3.10. Intervali monotonosti, ekstremi funkcije

Funkcija ) (x f y = raste na intervalu ( ) b a, , ako za bilo koje dvije toke
2 1
, x x iz tog
intervala vrijedi: ( ) ( )
2 1 2 1
x f x f x x < < .
Funkcija ) (x f y = pada na intervalu ( ) b a, , ako za bilo koje dvije toke
2 1
, x x iz tog
intervala vrijedi: ( ) ( )
2 1 2 1
x f x f x x > < .
Funkcija ) (x f y = raste na intervalu ( ) b a, , ako i samo ako je 0 ) ( x f u svakoj toki
x iz tog intervala.
Funkcija ) (x f y = pada na intervalu ( ) b a, , ako i samo ako je 0 ) ( x f u svakoj toki
x iz tog intervala.
Interval ( ) b a, na kojem je funkcija bilo rastua bilo padajua nazivamo interval
monotonosti funkcije f.
Funkcija ) (x f y = ima u toki
0
x maksimum ako je vrijednost funkcije f u okolini
toke
0
x manja od vrijednosti funkcije u samoj toki
0
x .
Funkcija ) (x f y = ima u toki
0
x minimum ako je vrijednost funkcije f u okolini toke
0
x vea od vrijednosti funkcije u samoj toki
0
x .
Ako funkcija f za vrijednost argumenta
0
x poprima maksimum ili minimum, govorimo
da ona u toj toki poprima ekstrem, odnosno da je
0
x toka ekstrema.
Toke x, u kojima ) (x f ne postoji ili u kojima je 0 ) ( = x f , zovemo kritinim
tokama.

52/102

Uvjeti za ekstrem funkcije ) (x f y = u toki
0
x

Nuan uvjet (u daljnjem tekstu: N.U.): ( ) 0
0
= x y ili ( )
0
x y ne postoji

Dovoljan uvjet (u daljnjem tekstu: D.U.):
prva derivacija y mijenja predznak u okolini toke
0
x , tj.:

>
<
0
0
od desno 0 ) (
od lijevo 0 ) (
x x y
x x y
funkcija u
0
x postie minimum

<
>
0
0
od desno 0 ) (
od lijevo 0 ) (
x x y
x x y
funkcija u
0
x postie maksimum
ili
druga derivacija ( ) 0
0
x y , tj.:
( ) > 0
0
x y funkcija u
0
x postie minimum
( ) < 0
0
x y funkcija u
0
x postie maksimum

Napomena: Ako je ( ) ( ) ( ) 0 ...
0
) 1 (
0 0
= = = =

x y x y x y
n
, a ( ) 0
0
) (
x y
n
, gdje je n paran
broj, tada u toki
0
x funkcija ima ekstrem.

PRIMJERI
Primjer 1.

Odredite intervale monotonosti za funkcije:
(1) 5 4
2
+ + = x x y
(2) ( ) 1 1
3
2
= x y

Rjeenje:

(1) 5 4
2
+ + = x x y
R =
f
D
4 2 ) ( + = x x y
R =
f
D
( )
( )
> > + >

< < + <
raste , 2 intervalu u
pada 2 , intervalu u
2 0 4 2 0 ) (
2 0 4 2 0 ) (
f
f
x x x y
x x x y


53/102

(2) ( ) 1 1
3
2
= x y
R =
f
D
3
1 3
2
) (

=
x
x y
{ } 1 \ R =
f
D
Derivacija funkcije razliita je od nule u cijelom podruju definicije, ali u toki 1 = x ne
postoji.
+ < < >

< < <
x x y
x x y
1 0 ) (
1 0 ) ( ( )
( )
+

raste , 1 intervalu u
pada 1 , intervalu u
f
f

Primjer 2.

Odredite ekstreme funkcija:
(1)
2
3
3
x
x
y + =
(2) ( )
4
1 + = x y

Rjeenje:
(1)
2
3
3
x
x
y + =
x x x y 2 ) (
2
+ =
2 2 ) ( + = x x y
R = = =
f f f
D D D

N.U.: ( ) 0
0
= x y ili ( )
0
x y ne postoji
2 , 0 0 2
2 1
2
= = = + x x x x su kritine toke

D.U.: ( ) 0
0
x y , tj.:
( ) > 0
0
x y funkcija u
0
x postie minimum
( ) < 0
0
x y funkcija u
0
x postie maksimum
( ) > = + = 0 2 2 0 2 0 y za 0
1
= x funkcija postie minimum 0 ) 0 (
min
= = y y
( ) ( ) < = + = 0 2 2 2 2 2 y za 2
2
= x funkcija postie maksimum
3
4
) 2 (
max
= = y y

54/102

(2) ( )
4
1 + = x y
( )
3
1 4 ) ( + = x x y
( )
2
1 12 ) ( + = x x y
R = = =
f f f
D D D

N.U.: ( ) 0
0
= x y ili ( )
0
x y ne postoji
( ) 1 0 1 4
0
3
= = + x x je kritina toka

D.U.: ( ) 0
0
x y , odnosno ( ) 0
0
) (
x y
n
, gdje je n paran broj
( ) ( ) ( ) 0 1 1 12 1 1 12 ) (
2 2
= + = + = y x x y
( ) ( ) 0 1 1 24 ) 1 ( 1 24 ) ( = + = + = y x x y
> = = 0 24 ) 1 ( 24 ) (
) 4 ( ) 4 (
y x y 1
0
= x funkcija postie minimum
0 ) 1 (
min
= = y y

Dovoljan uvjet jednostavnije je ispitati tako da provjerimo da li prva derivacija y
mijenja predznak u okolini toke
0
x .

x ( ) 1 , 1 ( ) , 1
y 0 < 0 = 0 >
y
pada 0 ) 1 (
min
= y raste

Vidimo da prva derivacija y mijenja predznak u okolini toke
0
x i to: 0 ) ( < x y lijevo
od
0
x i 0 ) ( > x y desno od
0
x , to znai da funkcija u toki
0
x postie minimum
0 ) 1 (
min
= = y y .


55/102

3.11. Konveksnost, konkavnost, toke infleksije

Za graf derivabilne funkcije kaemo da je konveksan (konkavan) u intervalu ( ) b a, , ako
se on nalazi iznad (ispod) tangente u bilo kojoj toki tog intervala.

Ako je ( ) ( ) ( ) 0 0 < > x f x f za svaku vrijednost ( ) b a x , , onda je u tom intervalu ( ) b a,
graf funkcije konveksan (konkavan).

Toka infleksije grafa funkcije je toka u kojoj graf funkcije prelazi iz konkavnosti u
konveksnost, i obrnuto.

Ako je ( ) 0
0
= x f i pri prolazu kroz toku
0
x x = druga derivacija mijenja predznak,
toka
0
x je apscisa toke infleksije.

Uvjeti za toku infleksije funkcije ) (x f y = u toki
0
x

Nuan uvjet (u daljnjem tekstu: N.U.): ( ) 0
0
= x y ili ( )
0
x y ne postoji

Dovoljan uvjet (u daljnjem tekstu: D.U.):
druga derivacija y mijenja predznak u okolini toke
0
x
ili
trea derivacija ( ) 0
0
x y .

Napomena: Ako je ( ) ( ) ( ) 0 ...
0
) 1 (
0 0
= = = =

x y x y x y
n
, a ( ) 0
0
) (
x y
n
, gdje je n neparan
broj, tada je
0
x apscisa toke infleksije.


56/102

PRIMJER

Odredite toke infleksije, te intervale konveksnosti i konkavnosti za funkcije:
(1) x x x y 9 6
2 3
+ + =
(2)
3
2 + = x y
(3)
3
1
=
x
y
(4)
x
e x y =

Rjeenje:

(1) x x x y 9 6
2 3
+ + =
9 12 3 ) (
2
+ + = x x x y
12 6 ) ( + = x x y
R = = =
f f f
D D D

N.U.: ( ) 0
0
= x y ili ( )
0
x y ne postoji
2 0 12 6 ) (
0
= = + = x x x y

D.U.: druga derivacija y mijenja predznak u okolini toke
0
x

x ( ) 2 , 2 ( ) , 2
y 0 < 0 = 0 >
y
konkavna ( ) 2 , 2 = I konveksna

Druga derivacija mijenja predznak u okolini toke
0
x i to: ( ) 0 < x y lijevo od toke
0
x , a
( ) 0 > x y desno od
0
x , to znai da je
0

( ) ( ) ( ) ( ) 2 2 9 2 6 2 2
2 3
= + + = y

Toka ( ) 2 , 2 = I je toka infleksije.

Intervali konveksnosti, konkavnosti: u intervalu ( ) 2 , graf funkcije je konkavan,
u intervalu ( ) + , 2 graf funkcije je konveksan.


57/102

(2)
3
2 + = x y
R =
f
D
( )
3
2
2 3
1
) (
+
=
x
x y
( )
3
5
2 9
2
) (
+
=
x
x y
{ } 2 \ R = =
f f
D D

N.U.: ( ) 0
0
= x y ili ( )
0
x y ne postoji
( )
{ } 2 \ , 0
2 9
2
) ( R
3
5

+
= x
x
x y
Druga derivacija nije definirana u toki 2
0
= x , pa je to apscisa mogue toke
infleksije.

0
x

x ( ) 2 , 2 ( ) , 2
y 0 > nije
definirana
0 <
y
konveksna ( ) 0 , 2 = I konkavna

0
x i to: ( ) 0 > x y lijevo od toke
0
x , a
( ) 0 < x y desno od
0
x , to znai da je
0

( ) 0 2 2 2
3
= + = y


Intervali konveksnosti, konkavnosti: u intervalu ( ) 2 , graf funkcije je konveksan,
u intervalu ( ) + , 2 graf funkcije je konkavan

58/102

(3)
3
1
=
x
y
( )
( )
3
2
3
2
) (
3
1
) (
=
x
x y
x
x y

{ } 3 \ R = = =
f f f
D D D

N.U.: ( ) 0
0
= x y ili ( )
0
x y ne postoji
( )
{ } 3 \ , 0
3
2
) ( R
3

= x
x
x y

Druga derivacija nije definirana u toki 3
0
= x , no kako ni sama funkcija nije definirana u
toj toki, nema toke infleksije.

Da bi odredili intervale konveksnosti, konkavnosti promatramo ponaanje druge
derivacije u okolini toke 3
0
= x .

x ( ) 3 , 3 ( ) , 3
y 0 < nije
definirana
0 >
y
konkavna nema
infleksije
konveksna

0
0
x , a
0
x .



59/102

(4)
x
e x y =
( )
( )
x
x
e x x y
e x x y
+ =
+ =
2 ) (
1 ) (

R = = =
f f f
D D D

N.U.: ( ) 0
0
= x y ili ( )
0
x y ne postoji
( ) 2 0 2 ) (
0
= = + = x e x x y
x
je apscisa mogue toke infleksije

0
x

x ( ) 2 , 2 ( ) , 2
y 0 < 0 = 0 >
y
konkavna |
\
|
=
2
2
, 2
e
I
konveksna

0
0
x , a
0
x , to znai da je
0

( ) ( )
2
2 2

= e y
Toka
|
\
|
=
2
2
, 2
e
I je toka infleksije.


60/102

3.12. Asimptote

Asimptotom grafa
f
G funkcije f nazivamo pravac koji ima svojstvo da udaljenost toke
( )
f
G y x T = , od tog pravca, tei prema 0, kad barem jedna od koordinata te toke T tei
prema .

Pravac a x = je vertikalna asimptota za funkciju f ako je =
) ( lim x f
a x
.

Pravac l x k y
D
+ = je desna kosa asimptota za funkciju f ako postoje k
x
x f
x
=
+
) (
lim ,
( ) l x k x f
x
=
+
) ( lim .

Pravac
1 1
l x k y
L
+ = je lijeva kosa asimptota za funkciju f ako postoje
1
) (
lim k
x
x f
x
=

,
( )
1 1
) ( lim l x k x f
x
=
+
.

Horizontalne asimptote su specijalni sluajevi kosih asimptota za 0 = k ( 0
1
= k ).
Za racionalnu funkciju vrijedi:

(1) Racionalna funkcija ima vertikalne asimptote u nultokama nazivnika.

(2) Racionalna funkcija ima horizontalnu asimptotu onda i samo onda ako je stupanj
brojnika manji ili jednak stupnju nazivnika.
Ako je stupanj brojnika manji od stupnja nazivnika, onda je 0 ) ( lim =

x f
x
, pa je pravac
0 = y horizontalna asimptota.
Ako je stupanj brojnika jednak stupnju nazivnika, racionalna funkcija imati e
horizontalnu asimptotu
n
n
b
a
y = , gdje su
n
a i
n
b vodei koeficijenti polinoma u brojniku
i nazivniku.

(3) Ako je stupanj brojnika za jedan vei od stupnja nazivnika, racionalna funkcija imati
e kosu asimptotu.


61/102

PRIMJER

Odredite asimptote krivulje
3
3 6
2
+
=
x
x x
y .

Rjeenje:

(1)
3
3 6
2
+
=
x
x x
y
{ } 3 \ R =
f
D

Pravac 3 = x je vertikalna asimptota jer vrijedi:
=
=
+
=
0
6
0
3 18 9
3
3 6
lim
2
3
x
x x
x

Pravac 3 = x y je kosa asimptota, ujedno lijeva i desna:
1
2
2
lim
3 2
6 2
lim
3
3 6
lim
3
3 6
lim
2
2
2
= = |
\
|
= |
\
|
+
=
+
x x x x
x
x
x x
x x
x
x
x x

( )
3
1
3
lim
3
3 3
lim
3
3 3 6
lim 1
3
3 6
lim
2 2
=
= |
\
|
+
=
|
|
\
|
+
=
|
|
\
|

+
x x x x
x
x
x
x x x x
x
x
x x


62/102

3.13. Ispitivanje toka i crtanje kvalitativnog grafa fukcije

Postupak:
(1) Odrediti podruje definicije funkcije
(2) Odrediti sjecita grafa s koordinatnim osima
(3) Nai asimptote
(4) Pronai intervale monotonosti funkcije i ekstreme funkcije
(6) Odrediti intervale konveksnosti, konkavnosti i toke infleksije

PRIMJERI
Primjer 1.
Ispitajte tok i nacrtajte kvalitativni graf za funkciju
( )
2
3
1
=
x
x
y .
Rjeenje:

1. podruje definicije
{ } 1 \ R =
f
D

2. sjecita s koordinatnim osima:
x-osi ( 0 = y )...
( )
( ) 0 , 0 0
1
0
2
3
= =
= T x
x
x

y-osi ( 0 = x )...
( )
( ) 0 , 0 0 0
1 0
0
0
2
3
= = =
= = T y y x

3. asimptote

Pravac 1 = x je vertikalna asimptota jer vrijedi:
( ) ( )
= =
0
1
1 1
1
1
lim
2
3
2
3
1
x
x
x

Pravac 2 + = x y je kosa asimptota, ujedno lijeva i desna:
( )
( )
1
2
2
lim
2
2
lim
1 2
lim
1
lim
1
lim
2
2
2
3 2
3
= = = |
\
|
=
+
=

=
x x x x x
x
x
x x
x
x x
x
x
x
x

( )
( )
( )
2
2
4
lim
1 2
2
lim
1
1
lim 1
1
lim
2
2
2
2 3
2
3
= =
|
|
\
|
+
=
|
|
\
|

=
|
|
\
|

x
x
x x
x x
x
x x x
x
x
x
x x x x


63/102

4. intervali monotonosti, ekstremi
( )
( )
3
2
1
3

=
x
x x
y
( )
4
1
6
=
x
x
y

{ } 1 \ R = =
f f
D D

N.U.: ( ) 0
0
= x y ili ( )
0
x y ne postoji
( )
( )
3 , 0 0
1
3
2 1
3
2
= = =

x x
x
x x
su kritine toke

( )
0
x y ne postoji za 1
0
= x , ali kako i sama funkcija ima prekid u toj toki, ta toka
otpada kao mogua apscisa toke ekstrema.

D.U.: prva derivacija y mijenja predznak u okolini toke
0
x

x ( ) 0 , 0 ( ) 1 , 0 1 ( ) 3 , 1 3 ( ) , 3
y 0 > 0 = 0 > nije def. 0 < 0 = 0 >
y
raste 0 = raste nije def. pada
|
\
|
=
4
27
, 3
min
T

raste

( )
4
27
3
min
= = y y
Toka
|
\
|
=
4
27
, 3
min
T je toka minimuma.

Intervali monotonosti: u intervalu ( ) ( ) + , 3 1 , U f raste
u intervalu ( ) 3 , 1 f pada

5. intervali konveksnosti, konkavnosti , toke infleksije

N.U.: ( ) 0
0
= x y ili ( )
0
x y ne postoji
( )
0 0
1
6
) (
0
4
= =
= x
x
x
x y je apscisa mogue toke infleksije
( )
0
x y ne postoji za 1
0
= x , ali kako i sama funkcija ima prekid u toj toki, ta toka
otpada kao apscisa mogue toke infleksije.

0
x

64/102

Vidimo da druga derivacija mijenja predznak u okolini toke 0
0
= x i to: ( ) 0 < x y lijevo
od toke
0
x , a ( ) 0 > x y desno od
0
x , to znai da je
0

x ( ) 0 , 0 ( ) 1 , 0 1 ( ) , 1
y 0 < 0 = 0 > nije def. 0 >
y
konkavna ( ) 0 , 0 = I konveksn
a
nije def. konveksn
a

( )
( )
0
1 0
0
0
2
3
=
= y


u intervalu ( ) ( ) + , 1 1 , 0 U graf funkcije je konveksan.


65/102

4. NEODREENI INTEGRAL
4.1. Pojam neodreenog integrala
Znamo rijeiti sljedei zadatak: dana je funkcija ) (x F y = , treba nai njenu derivaciju
) (x F y = .
Postavimo obrnuti zadatak: dana je funkcija f definirana na nekom intervalu, a trai se
funkcija F ija je derivacija jednaka funkciji f , tj.
) ( ) ( x f x F = (1)
Za funkciju F koja zadovoljava svojstvo (1) kaemo da je primitivna funkcija
funkcije f . Ako je F jedna primitivna funkcija funkcije f , tada su sve ostale funkcije
oblika C F + , gdje je R C , takoer primitivne funkcije funkcije f , budui da je:
( ) ) ( 0 ) ( ) ( ) ( x f x f C x F C x F = + = + =
+ .

Skup svih primitivnih funkcija dane funkcije f zove se neodreeni integral funkcije f
i pie
+ = C x F dx x f ) ( ) ( .

Dakle, ( ) ) ( ) ( ) ( ) ( x f C x F C x F dx x f =
+ + =
.

Funkcija f zove se podintegralna funkcija ili integrand, dx x f ) ( je podintegralni
izraz, C konstanta integracije, a x je varijabla integracije. Operacija nalaenja
integrala zove se integracija. Kad traimo integral neke funkcije, kaemo da tu funkciju
integriramo.
Neodreeni integral geometrijski predstavlja familiju krivulja koje se dobivaju za
razliite vrijednosti konstante C . Ove krivulje zovemo integralne krivulje. Bilo koja od
integralnih krivulja proizlazi iz neke druge translacijom u smjeru osi ordinate.

4.2. Osnovna svojstva neodreenog integrala
(1) ( ) ) ( ) ( x f dx x f =

(2)
+ = C x F x dF ) ( ) (
(3)

= dx x f k dx x f k ) ( ) (
(4) ( )

= dx x g dx x f dx x g x f ) ( ) ( ) ( ) (

66/102

4.3. Pronalaenje primitivne funkcije

4.3.1. Neposredno integriranje

Integral raunamo neposredno ako se moe svesti na tablini integral elementarnim
(algebarskim ili trigonometrijskim) transformacijama podintegralne funkcije i uz pomo
osnovnih svojstava neodreenog integrala.

Tablica osnovnih integrala

dx x f ) ( C x F + ) (
dx
C x +
( ) 1
n dx x
n

C
n
x
n
+
+
+
1
1

x
dx
C x + ln
dx e
x

C e
x
+
( ) 0 >
a dx a
x

C
a
a
x
+
ln

dx x sin
C x + cos
dx x cos
C x + sin
x
dx
2
cos
C x + tg
x
dx
2
sin
C x + ctg
+
2 2
a x
dx
C
a
x
a
+ arctg
1

2 2
a x
dx
C
a x
a x
a
+
+
ln
2
1

2 2
x a
dx
C
x a
x a
a
+
+
ln
2
1

2 2
x a
dx

C
a
x
+ arcsin
+
2 2
x a
dx

C a x x + + +
2 2
ln

2 2
a x
dx

C a x x + +
2 2
ln


67/102

PRIMJER

Rijeite integrale koristei tablicu osnovnih integrala:
(1) dx x
3
8

(2) dx x
x
x x |
\
|
+
9
1
2 6
2

(3)

2
4 x
dx

(4)
+ 9
2
x
dx

(5) ( )
dx x x cos 3 sin 4

Rjeenje:

(1) C x C
x
C
x
dx x dx x + = + = +
+
= =
+

4
4 1 3
3 3
2
4
8
1 3
8 8 8

(2) = + = |
\
|
+

dx x
x
dx
dx x dx x dx x
x
x x 9 2 6 9
1
2 6
2 2

C x x x x C
x
x
x x
+ + = +
+
+ =
+
2 3 2 3
1
2
1
2 3
6 ln 2
1
2
1
9 ln
2
2
3
6

(3) C
x
x
dx
x
dx
+ =

2
arcsin
2 4
2 2 2

(4) C
x
x
dx
x
dx
+ =
+
=
+

3
arctg
3
1
3 9
2 2 2

(5) ( ) ( ) ( ) C x x C x x dx x x + = + =
cos 4 sin 3 sin 3 cos 4 cos 3 sin 4


68/102

4.3.2. Metoda supstitucije

Metoda supstitucije svodi se na to da se umjesto nekog izraza u podintegralnoj funkciji
uvodi nova varijabla integracije, tj.

) ( ) ( x t t x = =
dt t dx = ) (

( ) ( ) C x G C t G dt t g dt t t f dx x f + = + = = =

) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) (

Cilj ove zamjene je da se dobije neprekidna derivabilna funkcija g ovisna o novoj
varijabli t , iju primitivnu funkciju G nalazimo u tablici osnovnih integrala. Na kraju,
nakon integracije, treba se vratiti na poetnu varijablu x.

PRIMJER

Rijeite integrale:
(1) ( ) dx x
5
4 3
(2)
x
dx
4

(3) dx x x
1 2
2

(4) dx
x
x
4
2

(5) dx x
) 1 2 sin(
(6) dx x x
) 1 sin(
2

Rjeenje:
(1) ( )
( )
C
x
C
t dt
t
dt
dx
dt dx
t x
dx x +
= + = =
=
=
=
=

18
4 3
6 3
1
3
3
3
4 3
4 3
6 6
5 5


69/102

(2) C x C t
t
dt
t
dt
dt dx
dt dx
t x
x
dx
+ = + = =
=
=
=
=
=

4 ln ln
4
4

(3) ( ) C x C
t dt
t
dt
dx x
dt dx x
t x
dx x x + = + = =
=
=
=
=

3
2
2
3
2
2
1 2
6
1
2
3
4
1
4
4
4
1 2
1 2

(4) C x C t
t
dt
dt
dx x
dt dx x
t x
dx
x
x
+ + = + = =
=
=
= +
=
+

4 ln
2
1
ln
2
1
2
2
2
4
4
2
2
2

(5)
( )
( )
C
x
C t C t
dt
t
dt
dx
dt dx
t x
dx x +
= + = + = =
=
=
=
=

2
1 2 cos
cos
2
1
cos
2
1
2
sin
2
2
1 2
) 1 2 sin(

(6) ( )
( )
C
x
C t
dt
t
dt
dx x
dt dx x
t x
dx x x +
= + = |
\
|
=
=
=
=
=

2
1 cos
cos
2
1
2
sin
2
2
1
) 1 sin(
2
2
2


70/102

4.3.3. Metoda parcijalne integracije
Metoda parcijalne integracije zasniva se na obrascu diferencijalnog rauna za diferencijal
produkta dviju funkcija ) (x u i ) (x v : ( ) dv u v du v u d + = .
Integriranjem dobijemo formulu parcijalne integracije:
( )

+ = dv u v du v u d

+ = dv u du v v u

= du v v u dv u (3)
Metoda parcijalne integracije daje mogunost da se izrauna integral na lijevoj strani, ako
se zna izraunati integral na desnoj strani relacije (3). Integracijska konstanta C pie se
poslije izvrene integracije na desnoj strani. Metoda se moe uzastopno primjenjivati i
vie puta. Ako se pri tome ponovo pojavi polazni integral, dobijemo linearnu algebarsku
jednadbu za traeni integral, iz koje se on i dobiva.

Primjeri integrala koji se rjeavaju metodom parcijalne integracije
(I) ( )
( ) ( )
k
kx
v dx kx dv
dx x R du x P u
dx kx x P
n n
n cos
sin
sin
1
= =
= =
=

(II) ( )
( ) ( )
k
kx
v dx kx dv
dx x R du x P u
dx kx x P
n n
n sin
cos
cos
1
= =
= =
=

(III) ( )
( ) ( )
k
e
v dx e dv
dx x R du x P u
dx e x P
kx
kx
n n
kx
n
= =
= =
=
1

(IV) ( )
( ) ( ) x Q v dx x P dv
x
dx
du x u
dx x x P
n n
n
1
ln
ln
+
= =
= =
=

(V)
b
bx
v dx bx dv
dx e a du e u
dx bx e
ax ax
ax
sin
cos
cos
= =
= =
=

(VI)
b
bx
v dx bx dv
dx e a du e u
dx bx e
ax ax
ax
cos
sin
sin
= =
= =
=


71/102

Napomena: ( ) ( ) ( ) x Q x R x P
n n n 1 1
, ,
+
su polinomi n-tog, (n-1)-vog i (n+1)-vog stupnja

PRIMJER

Rijeite integrale:

(1) dx e x
x

2

(2) dx x x
sin
2

(3) dx x
2
sin

(4) dx x x
ln

Rjeenje:

(1)
( )
( ) C e x x
C e e x e x dx e e x e x
e v dx e dv
dx du x u
dx e x e x dx e x e x
e v dx e dv
dx x du x u
dx e x
x
x x x x x x
x x
x x x x
x x
x
+ + =
= + + = =
= =
= =
=
= = =
= =
= =
=

2 2
2 2 2
2 2
2
2
2 2
2 2
2
2

(2)
( )

= =
= =
= =
= dx x x x x
x v dx x dv
dx x du x u
dx x x 2 cos cos
cos sin
2
sin
2
2
2

( ) ( )
( ) C x x x x
C x x x x x dx x x x x x
x v dx x dv
dx du x u
dx x x x x
+ + + =
= + + = + =
=
= =
= =
= + =
sin 2 cos 2
) cos ( sin 2 cos sin sin 2 cos
sin cos
cos 2 cos
2
2 2
2


72/102

(3)
( ) = + = =
=
= =
= =
= =

dx x x x dx x x x x
x v dx x dv
dx x du x u
dx x x dx x
2
2
cos cos sin cos cos cos sin
cos sin
cos sin
sin sin sin

( )
dx x x x x
dx x dx x x dx x x x
+ =
= + = + =

2
2 2
sin cos sin
sin cos sin sin 1 cos sin

( ) C
x
x C x x x dx x
C x x x dx x
+ = + =
+ + =

4
2 sin
2
1
cos sin
2
1
sin
cos sin sin 2
2
1
2

(4)
C x
x
C
x x
x
dx x
x
x dx
x
x x
x
x
v dx x dv
dx
x
du x u
dx x x
+
|
\
|
= + =
= = =
= =
= =
=

2
1
ln
2 2 2
1
2
ln
2
1
2
ln
1
2 2
ln
2
1
ln
ln
2 2 2
2 2 2
2


73/102

4.4. Integriranje racionalnih funkcija

4.4.1. Jednostavne prave racionalne funkcije

(I)
+ =
=
=
=
C a x A
dt dx
t a x
dx
a x
A
ln , gdje su R , A a
PRIMJER
Rijeite integrale:
(1) dxx
x

+
4
3

(2)
1 2x
dx

Rjeenje:
(1) C x C t
t
dt
dt dx
t x
x
dx
dx
x
+ + = + = =
=
= +
=
+
=
+

4 ln 3 ln 3 3
4
4
3
4
3

(2) C x C t
t
dt
dt
dx
dt dx
t x
x
dx
+ = + = =
=
=
=
=

1 2 ln
2
1
ln
2
1
2
1
2
2
1 2
1 2

(II)
( ) ( )
C
a x
n
A
C
t n
A
t
dt
A
dt dx
t a x
dx
a x
A
n n n n
+
= +
= =
=
=
=
1 1
1
1
1
1
,
gdje su R , A a , 2 n
PRIMJER
Rijeite integral
( )

4
3 x
dx

Rjeenje:
( ) ( )
C
x
C
t t
dt
dt dx
t x
x
dx
+
= + = =
=
=
=
3 3 4 4
3
1
3
1 1
3
1
3
3


74/102

(III)

+ +
dx
q px x
A
2
, 0 4 ,
2
R < = q p D A

Postupak: Kvadratni trinom ( ) q px x + +
2
treba svesti na potpuni kvadrat binoma, tj.
|
|
\
|
+ |
\
|
+ = + +
4 2
2
2
2
p
q
p
x q px x , te prikladnom zamjenom dovesti integral na jedan od
sljedeih tablinih integrala:

(a) C
a
x
a a x
dx
+ =
+
arctg
1
2 2

(b) C
a x
a x
a a x
dx
+
+
ln
2
1
2 2

(c) C
x a
x a
a x a
dx
+
+
=
ln
2
1
2 2

PRIMJER

Rijeite integral
+ + 25 6
2
x x
dx

Rjeenje:
( ) ( )
C
x
C
t
t
dx
dt dx
t x
x
dx
x
dx
x x
dx
+
+
=
= + =
+
=
=
= +
=
+ +
=
+ +
=
+ +

4
3
arctg
4
1
4
arctg
4
1
4
3
16 3 9 25 3 25 6
2 2 2 2 2


75/102

4.4.2. Integral sloene racionalne funkcije

dx
x Q
x P
n
m
) (
) (
, gdje su ) (x P
m
polinom m-tog stupnja, ) (x Q
n
polinom n-tog stupnja

Postupak:

1. Skratimo razlomak tako da polinomi ) (x P
m
i ) (x Q
n
nemaju zajednikih faktora.

2. Ako je n m , tada dijelimo ) (x P
m
sa ) (x Q
n
, dobijemo cijeli dio razlomka koji
integriramo kao polinom i pravu razlomljenu racionalnu funkciju, koju integriramo
prethodno je rastavivi na parcijalne razlomke.

3. Nazivnik ) (x Q
n
rastavljamo u linearne i kvadratne faktore:
( ) ( ) ( ) ( ) ... ... ) (
2 2
2
1 1
2
0
+ + + + =
s r
k l
n
q x p x q x p x x x a x Q
pri emu je: ... , 0 4 , 0 4
2
2
2 1
2
1
< < q p q p

4. Koeficijent
0
a stavljamo ispred integrala.

5. Kraenjem dobiveni pravi razlomak, kojemu je nazivnik rastavljen na proste faktore,
pretvaramo u sumu parcijalnih razlomaka. Razlikujemo sluajeve:
(I) Svi korijeni nazivnika su realni i jednostruki
(II) Svi korijeni nazivnika su realni, izmeu njih ima i viestrukih
(III) Meu korijenima nazivnika ima jednostrukih kompleksnih korijena
(IV) Nazivnik ima viestrukih kompleksnih korijena

(I) Svi korijeni nazivnika su realni i jednostruki

( ) ( ) ( )
n n
x x x x x x x Q = ... ) (
2 1

Rastav je oblika:

n
n
n
m
x x
A
x x
A
x x
A
x Q
x P
+ +
= ...
) (
) (
2
2
1
1
... suma parcijalnih razlomaka

C x x A x x A x x A
dx
x x
A
dx
x x
A
dx
x x
A
dx
x Q
x P
n n
n
n
n
m
+ + + + =
=
+ +
=

ln ... ln ln
...
) (
) (
2 2 1 1
2
2
1
1

Brojeve
n
A A A , ... , ,
2 1
izraunamo metodom neodreenih koeficijenata.

76/102

PRIMJER
Rijeite integral dx
x x x
x
2
3 2
2 3

Rjeenje:

Primijetimo da vrijedi: ( ) ( ) ( ) 2 1 2 2
2 2 3
+ = = x x x x x x x x x

Racionalnu funkciju rastavljamo na parcijalne razlomke:

( ) ( )
( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( )
( ) ( ) ( )
( ) ( )
( ) ( ) ( )
( ) ( ) 2 1
2 2
2 1
2 2
2 1
1 2 2 1
2 1 2 1
3 2
2
3 2
2
2 2 2
2 3
+
+ + + + +
=
=
+
+ + +
=
=
+
+ + + +
=
=
+
+
+ =
+
+
=

+
x x x
A C B A x C B A x
x x x
x x C x x B x x A
x x x
x x C x Bx x x A
x
C
x
B
x
A
x x x
x
x x x
x

Metodom neodreenih koeficijenata (usporeivanjem brojnika lijeve i desne strane
jednakosti) dobijemo:

=
+ =
+ + =
A
C B A x
C B A x
2 3 ... 1
2 2 ...
0 ...
2

6
7
,
3
1
,
2
3
= = = C B A

Uvravanjem u inetegral dobivamo:

C x x x
x
dx
x
dx
x
dx
dx
x x x
dx
x x x
x
+ + + + =
=
+
+
+ =
|
|
|
|
\
|
+
+
+
=

+

2 ln
6
7
1 ln
3
1
ln
2
3
2 6
7
1 3
1
2
3
2
6
7
1
3
1
2
3
2
3 2
2 3


77/102

(II) Svi korijeni nazivnika su realni, izmeu njih ima viestrukih

( ) ( ) ... ) (
2 1
=
k l
n
x x x x x Q

Rastav je oblika:

( ) ( ) ( ) ( )
... ... ...
) (
) (
2
2
2
2
2
1
1
2
1
2
1
1
+
+ +
+ +
=
k
k
l
l
n
m
x x
B
x x
B
x x
B
x x
A
x x
A
x x
A
x Q
x P

Integral prelazi u sumu integrala tipa:
(a) a x A dx
a x
A
=
ln
(b)
( ) ( ) ( )
1 ,
1
1
>

=

n
a x n
A
dx
a x
A
n n

PRIMJER
Rijeite integral
( )

+
dx
x x
x
3
3
1
1

Rjeenje:
( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
( )
( ) ( ) ( )
( )
( ) ( ) ( ) ( )
( )
3
2 3
3
2 2 3 2 3
3
2 3
3 2 3
3
1
3 2 3
1
2 1 3 3
1
1 1 1
1 1
1
1
1

+ + + + + + +
=
=

+ + + + +
=
=

+ + +
=
+ =

+
x x
A D C B A x C B A x B A x
x x
x D x x C x x x B x x x A
x x
x D x x C x x B x A
x
D
x
C
x
B
x
A
x x
x

=
+ + =
+ =
+ =
A
D C B A x
C B A x
B A x
1 ... 1
3 0 ...
2 3 0 ...
1 ...
2
3
2 , 1 , 2 , 1 = = = = D C B A

( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
C
x
x
x x
x
dx
x
dx
x
dx
x
dx
dx
x x
x x
dx
x x
x
+
+ =
+ =
=
|
|
\
|
=

+

2 3 2
3 2 3
3
1
1
1
1
1 ln 2 ln
1
2
1
1
2
1
2
1
1
1
2 1
1
1


78/102

(III) Meu korijenima nazivnika ima jednostrukih kompleksnih korijena

( ) ( ) ( ) ( ) ... ... ) (
2 2
2
1 1
2
2 1
+ + + + = q x p x q x p x x x x x x Q
k l
n

pri emu je: ... , 0 4 , 0 4
2
2
2 1
2
1
< < q p q p

Rastav je oblika:

( ) ( ) ( ) ( )
...
... ... ...
) (
) (
2 2
2
2 2
1 1
2
1 1
2
2
2
2
2
1
1
2
1
2
1
1
+
+ +
+
+
+ +
+
+
+ +
+ +
+ +
=
q x p x
D x C
q x p x
D x C
x x
B
x x
B
x x
B
x x
A
x x
A
x x
A
x Q
x P
k
k
l
l
n
m

Integral prelazi u sumu integrala tipa:
(a) dx
a x
A

(b)
( )
dx
a x
A
n

(c) dx
q px x
B Ax
+ +
+
2

PRIMJER
Rijeite integral

+
dx
x x 4
4
3

Rjeenje:
( )
( ) ( )
( )
( )
( ) 4
4
4
4
4 4
4
4
4
2
2
2
2
2 2 3
+
+ + +
=
+
+ + +
=
+
+
+ =
+
=
+ x x
A D x C A x
x x
x D Cx x A
x
D Cx
x
A
x x x x

=
=
+ =
A
D x
C A x
4 4 ... 1
0 ...
0 ...
2
0 , 1 , 1 = = = D C A

C
x
x
C x x C x x
C t x
t
dt
x
dx
dt dx x
t x
dx
x
x
x
dx
x x
+
+
= + + = + + =
= + = =
=
= +
=
|
\
|
+
+ =
+

4
ln 4 ln ln 4 ln
2
1
ln
ln
2
1
ln
2
1
2
4
4
1
4
4
2
2
1
2 2
2
2 3


79/102

(IV) Nazivnik ima viestrukih kompleksnih korijena
( ) ( ) ( ) ( ) ... ... ) (
2 2
2
1 1
2
2 1
+ + + + =
s r
k l
n
q x p x q x p x x x x x x Q
pri emu je: ... , 0 4 , 0 4
2
2
2 1
2
1
< < q p q p
Rastav je oblika:
( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( )
( ) ( )
... ...
... ...
... ...
) (
) (
2 2
2
2
2 2
2
2 2
2 2
2
1 1
1 1
2
2
1 1
2
2 2
1 1
2
1 1
2
2
2
2
2
1
1
2
1
2
1
1
+
+ +
+
+ +
+ +
+
+
+ +
+
+
+
+ +
+
+ +
+ +
+
+
+ +
+
+ +
+
+ +
+ +
=
s
s s
r
r r
k
k
l
l
n
m
q x p x
F x E
q x p x
F x E
q x p x
F x E
q x p x
D x C
q x p x
D x C
q x p x
D x C
x x
B
x x
B
x x
B
x x
A
x x
A
x x
A
x Q
x P

Integral prelazi u sumu integrala tipa: (a) dx
a x
A
,
(b)
( )
dx
a x
A
n

(c) dx
q px x
B Ax
+ +
+
2

(d)
( )
dx
q px x
B Ax
n

+ +
+
2

PRIMJER
Rijeite integral:
( )
dx
x
x x
2
2
3
1
2

Rjeenje:
( ) ( )
( ) ( ) ( )
( )
( ) ( )
( ) 4
1
1
1
1
1
2
2
2 3
2
2
2
2
2
2 2
2
3
+
+ + + + +
=
=
+
+ + + +
=
+
+
+
+
+
=
+
x x
F D E C x D x C x
x
F Ex x D Cx
x
F Ex
x
D Cx
x
x x

+ =
+ =
=
=
F D
E C x
D x
C x
0 ... 1
2 ...
0 ...
1 ...
2
3
0 , 3 , 0 , 1 = = = = F E D C
( ) ( ) ( )
=
=
= +
=
+

+
=
|
|
\
|
+
+
+
=
+

dt dx x
t x
dx
x
x
dx
x
x
dx
x
x
x
x
dx
x
x x
2
1
1
3
1
1
3
1
1
2
2
2
2
2 2
2
2 2
2
3

C
x
x C
t
t
t
dt
t
dt
+
+
+ + = + + = =

1
1
2
3
1 ln
2
1 1
2
3
ln
2
1
2
3
2
1
2
2
2


80/102

4.5. Integriranje iracionalnih funkcija

(I)

|
|
|
\
|
|
\
|
+
+
|
\
|
+
+
|
\
|
+
+
dx
d cx
b ax
d cx
b ax
d cx
b ax
x R
s
s
n
m
n
m
n
m
,..., , ,
2
2
1
1

gdje su Z ,..., ,
2 1

s
m m m , N ,..., ,
2 1

s
n n n , a k najmanji zajedniki viekratnik brojeva
s
n n n ,..., ,
2 1

Integral se svodi na integral racionalne funkcije varijable t uvoenjem supstitucije
k
t
d cx
b ax
=
+
+
.

PRIMJER

Rijeite integral
+ x x
dx
3

Rjeenje:

( )
( )

=
+
=
+
=
+
=
= = = =
=
= =
=
=
+
t
dt t
t t
dt t
t t
dt t
t t x t t x
dt t dx
x t t x
NZV
x x
dx
1
6
1
6
6
,
6
6 ) 3 , 2 (
3
2
5
3 2
5
3 6 2 3 6 3
5
6 6
3

( ) ( ) ( ) ( )
( )
C x x x x
C t t
t t
dt
t
dt t t
dt
t
dt
t
t t t
dt
t
dt
t
t
dt
t
t
+ + + =
= +
|
|
\
|
+ + =
|
\
|

+
+ =
=
|
|
\
|
+

+
+ +
=
|
|
\
|
+

+
+
=
+
+
=

1 ln 6 6 3 2
1 ln
2 3
6
1
1
1 6
1
1
1
1 1
6
1
1
1
1
6
1
1 1
6
6 6 3
2 3
2
2 3 3


81/102

(II)
+ + c bx ax
dx
2

(a) 0 > a ... svodi se na tablini integral:
+ + =
C k t t
k t
dt
2 2
2 2
ln
(b) 0 < a ... svodi se na tablini integral:
+ =
C
k
t
t k
dt
arcsin
2 2

PRIMJER

Rijeite integral
+ 1 2 4
2
x x
dx

Rjeenje:

= + + + =
+
=
=
=
= =
+ |
\
|

=
=
+ |
\
|

=
|
\
|
+
=
|
\
|
+
=
+
C t t
t
dt
dt dx
t x
x
dx
x
dx
x x
dx
x x
dx
x x
dx
16
3
ln
2
1
16
3
2
1
4
1
16
3
4
1
2
16
1
4
1
4
1
2
4
1
2
1
2
4
1
2
1
4
1 2 4
2
2
2
2
2 2
2

C x x x C x x + + + = + + |
\
|
+ |
\
|
=
4
1
2
1
4
1
ln
2
1
16
3
4
1
4
1
ln
2
1
2
2


82/102

4.6. Integriranje trigonometrijskih funkcija

(I) ( )
dx x x R cos , sin , integrali funkcija koje su racionalne funkcije u x x cos , sin

(a) univerzalnom supstitucijom t
x
= |
\
|
2
tg integral se svodi na integral ( )
dt t R
Vrijedi:

( )
2
2
2
2
2
2
2
1
1
2
tg 1
2
tg 1
cos
1
2
2
tg 1
2
tg 2
sin
1
2
arctg 2 arctg
2 2
tg
t
t
x
x
x
t
t
x
x
x
t
dt
dx
x t x t
x
t
x
+
=
|
\
|
+
|
\
|
=
+
=
|
\
|
+
|
\
|
=
+
=
< < = = =
|
\
|

(b) ako je podintegralna funkcija neparna u x sin , tj. ( ) ( ) x x R x x R cos , sin cos , sin = ,
uvodi se supstitucija: t x = cos

(c) ako je podintegralna funkcija neparna u x cos , tj. ( ) ( ) x x R x x R cos , sin cos , sin = ,
uvodi se supstitucija: t x = sin

(d) ako je podintegralna funkcija parna i u x sin i u x cos , tj.
( ) ( ) x x R x x R cos , sin cos , sin = , supstitucija glasi t x = tg .

2 2
2
2
2
2
2
2
2
1
1
tg 1
1
cos
1 tg 1
tg
sin
1
arctg tg
t x
x
t
t
x
x
x
t
dt
dx
t x t x
+
=
+
=
+
=
+
=
+
=
= =


83/102

PRIMJER
Rijeite integrale:
(1)
x
dx
sin

(2)
( )
+

2
cos 3
cos sin
x
dx x x

Rjeenje:

(1)
( )

+ |
\
|
= + = =
|
|
|
|
\
|
+
+
=
+
=
+
=
= = |
\
|
= C
x
C t
t
dt
dt
t
t
t
t
t
x
t
dt
dx
t x t
x
x
dx
2
tg ln ln
1
2
1
2
1
2
sin
1
2
arctg 2
2
tg
sin
2
2
2
2

(2)
( ) ( )
( )
C
x
x
C
t
t C
z
z
z
dz
z
dz
z
dz z
dz dt
z t
t
dt t
dt dx x
t x
x x R x x R
x
dx x x
+
+
+ =
= +
+
+ = + = + =

=
=
=
= +
=
+
=
=
=
=
=
+

cos 3
3
cos 3 ln
3
3
3 ln
3
ln 3
3
3
3
sin
cos
) cos , (sin ) cos , sin (
cos 3
cos sin
2 2
2 2


84/102

(II)
(a) ( )
dx x R tg
supstitucija:
2 2
2
2
2
2
2
2
2
1
1
tg 1
1
cos
1 tg 1
tg
sin
1
arctg
tg
t x
x
t
t
x
x
x
t
dt
dx
t x
t x
+
=
+
=
+
=
+
=
+
=
=
=

(b) ( )
dx x R ctg
supstitucija:
2
2
2
2
2
2 2
2
2
1 ctg 1
ctg
cos
1
1
ctg 1
1
sin
1
arcctg
ctg
t
t
x
x
x
t x
x
t
dt
dx
t x
t x
+
=
+
=
+
=
+
=
+
=
=
=

PRIMJER
Rijeite integral ( ) dx x
5 tg

Rjeenje:
( )
( ) ( ) C x C x C z C t C v
v
dv
dv dt t
v t
t
dt t
t
dt
dz
t z
dz z
dz dx
z x
dx x
+ = + + = + + = + + = + =
= =
=
= +
=
+
=
+
=
=
= =
=
=
=

5 cos ln
5
1
5 tg 1 ln
10
1
tg 1 ln
10
1
1 ln
10
1
ln
10
1
2
1
5
1
2
1
1 5
1
1
tg
tg
5
1
5
5
5 tg
2 2 2
2
2
2


85/102

(III)
( ) ( )
( ) ( )
( ) ( )

dx bx ax
dx bx ax
dx bx ax
cos cos
sin sin
cos sin
, R , b a , b a

Postupak: Produkte u podintegralnoj funkciji transformiramo u sume i razlike pomou
trigonometrijskih formula:

( ) ( ) ( ) ( ) [ ]
( ) ( ) ( ) ( ) [ ]
( ) ( ) ( ) ( ) [ ] x b a x b a bx ax
x b a x b a bx ax
x b a x b a bx ax
) ( cos ) ( cos
2
1
cos cos
) ( cos ) ( cos
2
1
sin sin
) ( sin ) ( sin
2
1
cos sin
+ + =
+ =
+ + =

PRIMJER
Rijeite integrale dx x x
2 cos 3 sin
Rjeenje:
( )
( ) ( ) C x x C x x
dx x dx x dx x x dx x x
+ = + + =
= + = + =

5 cos
10
1
cos
2
1
5 cos
5
1
2
1
cos
2
1
5 sin
2
1
sin
2
1
5 sin sin
2
1
2 cos 3 sin


86/102

5. ODREENI INTEGRAL

5.1. Pojam odreenog integrala

Problem odreivanja povrine lika (pseudotrapeza) omeenog grafom
f
funkcije
) (x f y = , pravcima a x = , b x = , te segmentom [ ] b a, osi x, dovodi do pojma odreenog
integrala.

Neka je ) (x f y = neprekidna, pozitivna, ograniena funkcija definirana na intervalu
[ ] b a, . Interval [ ] b a, podijeliti emo na n dijelova tokama:

b x x x x x a
n i
= < < < < < < = ... ...
2 1 0

Na osi x dobit emo podintervale [ ]
1
, x a , [ ]
2 1
, x x , ..., [ ] b x
n
,
1
duljina:

1
1
1 2 2
1 1
=
=
=
=
n n
i i i
x b x
x x x
x x x
a x x
M
M

Kako je funkcija ) (x f y = neprekidna na intervalu [ ] b a, , imat e na [ ] b a, najveu (M) i
najmanju (m) vrijednost. Isto tako na podintervalima [ ]
i i
x x ,
1
, funkcija e postizati
najmanju
i
m i najveu
i
M vrijednost.

Uvijek vrijedi:
i i
M m , m m
i
, M M
i
, n i ,..., 2 , 1 =


87/102

Konstruiramo pravokutnike nad podintervalima [ ]
i i
x x ,
1
s najveom
i
M (opisani
pravokutnici) i najmanjom
i
m (upisani pravokutnici) vrijednosti funkcije u i-tom
podintervalu. Zbrajanjem povrina ovih pravokutnika dobit emo gornju integralnu
(Darbouxovu) sumu
n
S i donju integralnu (Darbouxovu) sumu
n
s .
=
= + + + =
n
i
i i n n n
x M x M x M x M S
1
2 2 1 1
...
=
= + + + =
n
i
i i n n n
x m x m x m x m s
1
2 2 1 1
...

Kako vrijedi: M M m m
i i
, mnoenjem s
i
x dobijemo:

i i i i i i
x M x M x m x m .

Sumiranjem tih nejednakosti za n i ,..., 2 , 1 = , nalazimo:

= = = =

n
i
i
n
i
i i
n
i
i i
n
i
i
x M x M x m x m
1 1 1 1

( ) ( ) a b M S s a b m
n n

Svaki podinterval [ ]
i i
x x ,
1
moemo podijeliti na sitnije podintervale. Uzimanjem sve
veeg broja toaka podjele donja suma
n
s se poveava, a gornja
n
S smanjuje. Ako n,
broj podjela, tei u beskonanost, duljine pojedinih podintervala podjele tee prema nuli.
U graninom sluaju, donja i gornja suma imat e isti limes, koji emo oznaiti sa .

= = = =

n
x
n
n
x
n
S s
i i
0 0
lim lim

88/102

Brojevi i nazivaju se donji i gornji Riemannov integral funkcije f na intervalu
[ ] b a, . Limes , ukoliko postoji, jednak je povrini pseudotrapeza. Broj odreen je
samo funkcijom f , ne ovisi o nainu na koji smo podijelili intervale, odnosno izabrali
brojeve
i
m ,
i
M . Nazivamo ga odreenim integralom (u Riemannovom smislu) funkcije
) (x f y = na intervalu [ ] b a, , a za funkciju f kaemo da je integrabilna na intervalu
[ ] b a, .
Piemo:
= = =
b
a
dx x f ) (

Geometrijski, predstavlja povrinu lika omeenog grafom funkcije ) (x f y = , pri emu
je [ ] b a x x f , , 0 ) ( > , pravcima a x = , b x = , te segmentom [ ] b a, na kome je definirana
funkcija ) (x f y = . Funkcija ) (x f zove se integrand ili podintegralna funkcija, x
je varijabla integracije, [ ] b a, je podruje integracije, a je donja, a b gornja
granica integracije. Produkt dx x f ) ( nazivamo element povrine.

U praktinom raunu, pri izvoenju formula pomou odreenog integrala, koristimo
pojam integralnih suma u kojima se minimalna vrijednost
i
m i maksimalna vrijednost
i
M zamjenjuje vrijednostima funkcije ) (
i
f u nekoj toki
i
intervala [ ]
i i
x x ,
1
.

Dakle,
( )
=

= =
n
i
i i
x
n
b
a
x f dx x f
i
1
0
lim ) (

Sumu s desne strane nazivamo integralna suma. Kako je uvijek ( )
i i i
M f m ,
vidimo da je integralna suma zaista uklopljena izmeu gornje i donje sume, a njezin
limes jednak je integralu funkcije.


89/102

5.2. Osnovna svojstva odreenog integrala

(1) 0 ) ( =
a
a
dx x f
(2)

=
a
b
b
a
dx x f dx x f ) ( ) (
(3) ako je ( ) b a c , , tada vrijedi:

+ =
b
c
c
a
b
a
dx x f dx x f dx x f ) ( ) ( ) (
(4) ( )

=
b
a
b
a
b
a
dx x g dx x f dx x g x f ) ( ) ( ) ( ) (
(5) R , ) ( ) ( =

k dx x f k dx x f k
b
a
b
a

(6) za [ ] b a x , vrijedi:
0 ) ( 0 ) (
b
a
dx x f x f
0 ) ( 0 ) ( < <
b
a
dx x f x f
(7)

= =
a a
a
dx x f dx x f x f x f
0
) ( 2 ) ( ) ( ) (
0 ) ( ) ( ) ( = =
a
a
dx x f x f x f

5.3. Neki teoremi integralnog rauna

Osnovni teorem integralnog rauna
Neka je f integrabilna funkcija na intervalu [ ] b a, . Ako je [ ] b a x , , onda je jednoznano
odreen broj
=
x
a
dt t f x F ) ( ) ( . U svakoj toki
0
x u kojoj je funkcija f neprekidna,
funkcija F ima derivaciju i vrijedi: ) ( ) (
0 0
x f x F = .


90/102

Newton-Leibnizov teorem
Neka je f neprekidna funkcija na intervalu [ ] b a, . Ako je F bilo koja njezina primitivna
funkcija ( ) ( ) ( x f x F = ) na [ ] b a, , tada je [ ] ) ( ) ( ) ( ) ( a F b F x F dx x f
b
a
b
a
= =
.

5.4. Izraunavanje odreenih integrala

5.4.1. Izraunavanje odreenog integrala pomou Newton-Leibnizove formule

Izraunavanje odreenog integrala pomou Newton-Leibnizove formule svodi se na
primjenu Newton-Leibnizovog teorema.

PRIMJER

Pomou Newton-Leibnizove formule rijeite integrale:
(1)

2
0
2
dx x
(2) ( )

2
0
sin 4 cos 2
dx x x

Rjeenje:

(1)
3
8
3
0
3
2
3
3 3
2
0
3 2
0
2
= = =
x
dx x

(2) ( ) ( ) ( ) ( ) = = =

2
0
2
0
2
0
2
0
2
0
cos 4 sin 2 sin 4 cos 2 sin 4 cos 2

x x dx x dx x dx x x
2 4 2 0 cos
2
cos 4 0 sin
2
sin 2 = = |
\
|
+ |
\
|
=


91/102

5.4.2. Izraunavanje odreenog integrala metodom supstitucije

[ ]

=
= =
= =
=
=
=
2
1
) ( ) (
) (
) (
) (
2
1
t
t
b
a
dt t t f
t t b x
t t a x
dt t dx
t x
dx x f

PRIMJER

Metodom supstitucije izraunajte integrale:

(1)
+
4
0
1 x
dx

(2) dx x
1
2
2

(3)

2
ln
e
e
x x
dx

Rjeenje:
(1)
( )
( )
( ) ( ) ( ) ( ) 9 ln 4 3 ln 2 4 1 ln 3 ln 2 0 2 2 1 ln 2 2
1
2 2
1
1 1
2
1
2
2 4 4
0 0 0
2
1
2
0
2
0
2
0
2
0
2
0
2
0
2
4
0
= = = + =
=
+
=
+
+
=
+
=
= = =
= = =
=
= =
=
+

t t
t
dt
dt
t
dt t
t
dt t
t x
t x
dt t dx
x t t x
x
dx

(2)
( ) ( )
3
14
1 8
3
2
3
2 2 2
1 1 2 1
2 2 2 2
2
2
2
2
2
1
2
1
3
2
1
2
2
1
2
= =
|
|
\
|
= = =
= = =
= + = =
=
=
=
=

t
dt t dt t t
t x
t x
dt t dx
t x
t x
dx x

92/102

(3)
( ) 2 ln 1 ln 2 ln ln
2 ln 2 ln
1 ln
ln
ln
2
1
2
1
2 2
2
= = = =
= = = =
= = =
=
=
=

t
t
dt
e e t e x
e t e x
dt
x
dx
t x
x x
dx
e
e

5.4.3. Izraunavanje odreenog integrala metodom parcijalne integracije

( )

=
b
a
b
a
b
a
x du x v x v x u x dv x u ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) (

PRIMJER

Metodom parcijalne integracije izraunajte integrale:
(1)

1
0
2
dx e x
x

(2)

2
0
cos
dx x x
Rjeenje:
(1)
( ) ( )
( ) ( )
( ) ( ) ( ) ( ) [ ] ( ) 2 1 2 0 0 ) 2 2 1 ( 2 2 2 2
2
2 2
2
1
0
2
1
0
1
0
1
0
2
1
0
1
0
1
0
2
1
0
1
0
2
1
0
1
0
2
2 1
0
2
= + + = + = + =
=
|
|
\
|
=
= =
= =
=
= = =
= =
= =
=

e e e x x e e x e x
dx e e x e x
e v dx e dv
dx du x u
dx e x e x dx e x e x
e v dx e dv
dx x du x u
dx e x
x x x x
x x x
x x
x x x x
x x
x

(2)
( )
( ) ( ) ( ) 1
2
1 0 0 1
2
cos sin
sin sin
sin cos
cos
2
0
2
0
2
0
2
0
2
0
= +
|
\
|
= + =
= =
= =
= =
=

x x x
dx x x x
x v dx x dv
dx du x u
dx x x


93/102

5.5. Primjena odreenog integrala u geometriji

5.5.1. Povrina lika u ravnini

(1) Povrina pseudotrapeza P, lika u ravnini ispod grafa neprekidne funkcije ) (x f y = na
intervalu [ ] b a, , [ ] b a x x f , , 0 ) ( , omeenog pravcima x=a, x=b i x-osi:
=
b
a
dx x f P ) (

(2) Povrina krivocrtnog trapeza koji je omeen grafovima funkcija
1
f i
2
f , pri emu je
[ ] b a x x f x f , ), ( ) (
1 2
, te pravcima x=a, x=b: ( )
=
b
a
dx x f x f P ) ( ) (
1 2


94/102

(3) Povrina pseudotrapeza P, ako je krivulja ) (x f y = zadana parametarskim
jednadbama:

2 1
) (
) (
t t t
t y y
t x x

)
`
=
=
:

=
= =
= =
=
=
=
= =
2
1
) ( ) ( ) (
) (
) (
2
1
t
t
b
a
dt t x t y
t t b x
t t a x
dt t x dx
t y y
t x x
dx y P & &

PRIMJERI

Primjer 1.
Odredite povrinu lika omeenog krivuljama 1
2
= x y , 1 + = x y .

Rjeenje:


95/102

2 , 1 1 1
1
1
2 1
2
2
= = + =
)
`
+ =
=
x x x x
x y
x y

( ) ( ) ( ) ( ) ( )

=
|
|
\
|
+ + = + + = + = =
2
1
2
1
2 3
2
2
1
2
1 2
2
9
2
2 3
2 1 1 ) ( ) ( x
x x
dx x x dx x x dx x f x f P
b
a

Primjer 2.
Odredite povrinu lika omeenog krivuljama
2
1
1
x
y
+
= ,
2
2
x
y = .
Rjeenje:

1 , 1
2
1
1
2 1
2
2
= =
=
+
=
x x
x
y
x
y

( )
3
1
2 6
1
4
2 0 0 arctg
6
1
1 arctg 2
3 2
1
arctg 2
2 1
1
2 funkcije parne
2 1
1
1
0
3 1
0
2
2
1
1
2
2
= |
\
|
=
|
|
\
|
|
\
|
=
=
|
|
\
|
=
|
|
\
|
+
= =
|
|
\
|
+
=

x
x dx
x
x
dx
x
x
P


96/102

Primjer 3.
Odredite povrinu lika omeenog elipsom 1
4 9
2 2
= +
y x
.

Rjeenje:

2 0
sin 2
cos 3
1
4 9
2 2

)
`
=
=
= + t
t y
t x
y x

( ) = = =
= =
= =
=
=
=
= = =

dt t dt t t
t x
t x
dt t dx
t y
t x
dx x y P P
0
2
2
0
2
3
0
1
sin 24 sin 3 sin 2 4
0 3
2
0
sin 3
sin 2
cos 3
) ( 4 4

6 0 sin
4
1
0
2
1
sin
4
1
2 2
1
24 2 sin
4
1
2
1
24 sin 24
2
0
2
0
2
=
|
|
\
|
|
\
|
|
\
|
= |
\
|
= =
t t dt t


97/102

5.5.2. Duljina luka krivulje u ravnini
Ovisno o nainu zadavanja krivulje, vrijedi:
(1)
2 1
) (
) (
t t t
t y y
t x x

)
`
=
=
( ) ( ) ( ) ( )
+ =
2
1
2 2
t
t
dt t y t x s & &

(2)
= ) (x f y
2 1
) (
x x x
x y y
x x

)
`
=
=
( ) ( )
+ =
2
1
2
1
x
x
dx x y s

(3)
= ) ( y f x
2 1
) (
y y y
y y
y x x

)
`
=
=
( ) ( )
+ =
2
1
2
1
y
y
dy y x s

PRIMJERI
Primjer 1.
Izraunajte duljinu luka krivulje ) ln(sin x y = od toke sa apscisom
3
= x do toke sa
apscisom
2
= x .
Rjeenje:
Krivulju ) ln(sin x y = moemo parametrizirati tako da za parametar uzmemo x, tj. x t = .
Tada parametarska jednadba glasi:
2 3 ) ln(sin

)
`
=
=
x
x y
x x

[ ]
x x
x x
x
x
x y
x
x
x y x y
2 2
2 2
2
2
2
sin
1
sin
cos sin
sin
cos
1 ) ( 1
sin
cos
) ( ) ln(sin =
+
= + = + = =

( ) [ ]
( ) 3 ln
2
1
3 ln
3
1
ln 0
3
3
ln 1 ln
6
tg ln
4
tg ln
2
tg ln
sin sin sin
1
1
2
3
2
3
2
3
2
3
2
2
2
1
= =
|
|
\
|
=
|
|
\
|
= |
\
|
|
\
|
=
=
|
|
\
|
|
\
|
= = = = + =

x
x
dx
x
dx
dx
x
dx x y s
x
x


98/102

Primjer 2.
Izraunajte duljinu luka krivulje y y x ln
2
1
4
1
2
= za e y 1 .
Rjeenje:
U ovom primjeru za parametar t uzimamo y, tj. y t = , pa parametarska jednadba dane
krivulje glasi:
e y
y y
y y x

=
=
1
ln
2
1
4
1
2

[ ]
( )
( )
2
2
2
2
2 4
2
2
2
2
2
2
1
4
1 2
4
1
2
1
4
1
2
1
2
1 ) ( 1
2
1
2
1
2
1
2
4
1
) ( ln
2
1
4
1
y
y
y
y y
y
y
y
y
y x
y
y
y
y y x y y x
+
=
+ +
=
|
|
\
|
+ + =
|
|
\
|
+ = +
= = =

( ) [ ]
( )
( )
4
1
4
1
1 ln
2
1
ln
2
1
4
1
4
1
ln
2
1
2 2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
1
2 2
1
1
2
1 1 1
2
1
2
2
2
2
2
1
+ = + = |
\
|
+
|
|
\
|
=
= + =
+
=
+
= + =

e e e y
y
y
dy
dy y dy
y
y
dy
y
y
dy y x s
e
e
e e e e y
y

Primjer 3.
Izraunajte duljinu luka krivulje
( )
( )
2 0
cos 1 4
sin 4

)
`
=
=
t
t y
t t x
.
Rjeenje:
( ) t t y t t x sin 4 ) ( , cos 1 4 ) ( = = & &

[ ] [ ] ( ) [ ] [ ] ( )
( ) ( )
|
\
|
=
|
\
|
= = + =
= + + = + = +
2
sin 8
2
sin 2 2 4 cos 1 2 4 1 cos 2 1 4
sin cos cos 2 1 4 sin 4 cos 1 4 ) ( ) (
2 2 2 2 2 2
2 2 2 2 2 2 2
t t
t t
t t t t t t y t x & &

( ) [ ] ( ) [ ]
( ) ( ) 32 1 1 16 0 cos cos 16
2
cos 2 8
2
sin 8
2
sin 8
2
sin 8
2
0
2
0
2
0
2
0
2 2 2 2
2
1
= = =
|
|
\
|
|
\
|
=
=
|
\
|
=
|
\
|
=
|
\
|
= + =

t
dt
t
dt
t
dt
t
dt t y t x s
t
t
& &


99/102

5.5.3. Volumen rotacionog tijela

(1) Volumen tijela koje nastaje rotacijom lika u ravnini:

- rotacija oko x-osi: ( ) dx x y V
x
x
x
=
2
1
2

- rotacija oko y-osi: ( ) dy y x V
y
y
y
=
2
1
2

(2) Volumen tijela koje nastaje rotacijom lika omeenog grafom gornje i donje funkcije:

- rotacija oko x-osi lika omeenog grafom gornje funkcijom
2
y i donje funkcije
1
y :

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) dx x y x y V
x
x
x
=
2
1
2
1
2
2

- rotacija oko y-osi lika omeenog grafom gornje funkcije
2
x i donje funkcije
1
x :

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) dy y x y x V
y
y
y
=
2
1
2
1
2
2


100/102

Primjer 1.
Odredite formulu za volumen stoca polumjera R i visine h.
Rjeenje:

x
h
R
x y = ) (
( )
3
3 3
2
3
2
2
0
3
2
2
0
2
2
2
2
0
2
2
1
h R
V
h
h
R x
h
R
dx x
h
R
dx x
h
R
dx x y V
x
h
h h x
x
x

=
=
|
|
\
|
= = |
\
|
= =

Primjer 2.
Izraunajte volumen tijela koje nastaje rotacijom oko y-osi lika omeenog parabolom
2
x y = i pravcem 1 = y .

Rjeenje:

y x x y = =
2

( ) ( )
2 2
1
0
2 1
0
1
0
2
2
2
1
=
|
|
\
|
= = = =

y
dy y dy y dy y x V
y
y
y


101/102

Primjer 3.
Izraunajte volumen tijela koje nastaje rotacijom oko x-osi lika omeenog krivuljama
2
x y = i 2 + = x y .

Rjeenje:

2 , 1
2
2 1
2
= =
)
`
+ =
=
x x
x y
x y

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
5
72
5
4
2
4
3
4 4 2
2
1
5 2 3
2
1
4 2
2
1
2
2 2 2
1
2
2
2
1
=
|
|
\
|
+ + =
= + + = + = =

x
x
x x
dx x x x dx x x dx x y x y V
x
x
x

Primjer 4.
Izraunajte volumen tijela koje nastaje rotacijom oko y-osi lika omeenog krivuljama
2
1 x y = i 1 = + y x .

Rjeenje:

0 , 1 1 , 0
1
1
2 1 2 1
2
= = = =
)
`
= +
=
y y x x
y x
x y


102/102

y x y x
y x x y
= = +
= =
1 1
1 1
2

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( ) ( )
6 2
1
3
1
2 3
2 1 1
1 1
1
0
2 3 1
0
2
1
0
2
1
0
2
2
2
1
2
2
2
1

= |
\
|
+ =
|
|
\
|
+ = + = + =
= |
\
|
= =

y y
dy y y dy y y y
dy y y dy y x y x V
y
y
y

PM 2 Predavanja

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

PM 2 Predavanja

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Predavanja iz Poslovne matematike 2

lim , R C (posljedica: ( ) ) ( lim ) ( lim x f C x f C

iznova predstavlja neodreeni oblik

> > + >

+ < < >

cos 4 sin 3 sin 3 cos 4 cos 3 sin 4

dx x x R cos , sin , integrali funkcija koje su racionalne funkcije u x x cos , sin

You might also like