KHUNG CNH LCH S QUANH B KINH MILINDA VN O (MILINDA-PANH) CA PHT GIO Trn Trc-Lm ---o0o--Ngun http://thuvienhoasen.

org Chuyn sang ebook 6-8-2009 Ngi thc hin : Nam Thin namthien@gmail.com Link Audio Ti Website http://www.phatphaponline.org Mc Lc
Vng quc Bactria v x Gandhara u? Ni Tu-di: (Cn gi l Meru hay Meros) S Hng Thnh ca triu i Maurya n S hng thnh ca Vng quc Bactria (hay Bactriana) v cuc chinh phc t n Nhng v vua ca vng quc Bactria vi cc nm tr v Vua Menander hay Menandros T Kheo Na-Tin (Nagasena) Cuc xm ln ca dn Scythian V Kushan Hang Kanishka I PG Hy-lp (Graeco-Buddhism) hay s giao ha gia PG v vn ha Hy-lp Tng c Pht Thch Ca lc kh hnh; tm thy Taxila v hin lu Bo tng vin Lahore. nh hng n cc tn gio khc phng ty B kinh Milinda Vn o c im ca B Kinh Vi im khc bit gia hai bn dch Pali v Hn vn

---o0o--Thng thng ai cng ngh rng o Pht ch mi c truyn sang ty phng trong cc th k gn y m thi, m qun rng trong nhiu th k trc ty lch PG thm nhun vng Tiu v ty bc n, ri nh hng trn c nn trit hc Hy-lp v gio l ca vi tn gio ln c ngun gc ty phng. Pht t Vit nam vn chu nh hng su m gio php truyn t Trung quc nn t bit n s giao ha ca hai nn vn ha Hy-lp v PG khi u rt sm vng t ny.

Ngay c khi c Pht Thch Ca cn ti th, vng t xa xi ny tip xc vi PG ri. Trong mt b kinh ca Thng ta b (Theravada) c ghi cu chuyn hai thng nhn, tn Tapassu v Bhallika t x Bactria tm n ving c Pht v tr thnh t. Lc v x h xy dng nhiu n i th Pht. Khi Alexander xm chim Bactria vo 329-327 TTL (cng khang vi thi Chin quc bn Tu: 403-221 TTL), th vng ny thun PG. n thi ca hang Asoka Maurya (t 269 n 232 TTL), th bin cng ca n c m rng bao gm lun vng Gandhara nh ui c qun Hy lui v bn kia dy ni Hindu-Kush. ng cng gi nhiu an truyn gio c ra hi ngai truyn b Pht php, do PG c lan trn mnh m hn. Chnh t nhng ht ging PG do hang Asoka gieo vng ny dn ln mnh v li nh hng kh su m trong vng ty bc n, v cn lu mi n nay nh nh tng c Pht theo m thut Hy-lp, nhng nim manh nha ca PG i tha pht sinh t nhng trung tm vn ha PG c mt thi rt rc r, v mt b kinh khng km phn quan trng, l b Milinda-Panh, c Vit dch l "Di Lan vn kinh" hay di nhiu tn tng t. Bi kho lun ny khng bn su vo gio ngha ca b kinh, vn c nhiu tc gi lun gii, m ch ch trng vo lc s thi i ca hai nhn vt chnh ca b kinh sng, l vua Mi-Lan- v t kheo Na-Tin. ---o0o---

Vng quc Bactria v x Gandhara u?

i vi dn Aryans trn vo t n (Arya-Varta) hn 15 th k TTL, th vng ty bc n l t ca Gandharvas hay ch thin vi ngai hnh tuyt ho, rnh v m nhc, gii v thn thng, vn thng c ni n trong Kinh Rig-Vedas (V ), mt b lch s c nht ca nhn lai, cho nn dn n gi vng ny l x Gandhara vi kinh Taxila, nay thuc Afghanistan v Pakistan, ni ph nhiu vi 5 con sng chy qua nn Hn vn cn gi l vng Ng H, chnh l ph lu ca con sng Indus bt ngun t Hy-m-lpsn. Sau khi nn vn minh ca thung lng sng Indus b tn li th vua Darius (522 to 486 TTL) dn qun Persia chim vng ny.

Vo thi by gi li giao thng ch yu da vo ng b, v vng y li nm trn tuyn chin lc t chu u pha ty qua chu pha ng, t Trung pha bc xung lc a n pha nam, cho nn dn tnh vng ny khng bao gi c yn n lu di v cc th lc quc lun lun xm lng n lm bn p tin xa hn. Ngy nay, cc t liu v gai an lich s ny c cng b rt di do, v bi ny chn lc, so snh v tng hp t rt nhiu ngun khc nhau nh s liu c ca cc nc trong vng Pakistan, Afghanistan v Trung ng do cc tc gi hin i bin san, t nhng c vt do cc nh kho c ngi Php o xi c, t ri rc trong thnh in Pali v i tha, cc nh tng c Pht tn ti n nay vv y cng xin c lu c gi n ngun s liu qu gi v cc v vua gc Hy-lp vng Tiu c hai nh s hc danh ting Hy-lp c l Strabo v Plutarch ghi li. Strabo (sinh 63 hay 64 TTL, mt khong 24 TL), mt s, trit v a l gia Hy-lp. Tc phm ni danh ca ng l Geographia, gm 17 cun vit vo khang nm 7 hay 18 TL v nhn vt, a danh, trn th gii Hy-La vo thi ng. Plutarch, tn y l Mestrius Plutarch, mt nh s hc v tiu s danh nhn hc, cng l ngi Hy-lp sau Strabo (khang 45-125 TL). ng sinh vo thi ca hang La m Claudius. ng tham quan rng ri vng a trung hi, v v sau ging dy ti Rome, kt giao vi nhiu nhn vt chnh tr uy quyn trong Thng vin. Cui i, ng quay v sinh qun l Chaeronea Hy-lp, tr thnh mt trong hai tu s chnh trong n th Apollo Delphi, chuyn gii nhng li sm ca thn Pythia. ng cn c hang Trajan c lm thi th ti vng Achaea. Trong thi gian ny ng vit nhiu b s quan trng. Tc phm ni danh ca ng l Cuc i ca nhng danh nhn Hy-lp v La m (Lives of the Noble Greeks and Roman); nhng b sch cn c ch trng khc l Nhng cuc i tng ng (Parallel Lives) so snh 23 cp danh nhn Hy v La; v Cuc i ca Alexander(Life of. Alexander). Ni chung nhng tc phm ca ng nh hng rt nhiu n nn vn hc v kch ngh ty phng, ngay c Shakespeare cng thng tham chiu. Trc y, vua Darius I (521-486 TTL) ca Persia cng sai ngi x Carian tn Scylax thm him vng ty bc n, v ghi li trong cun

``Peripulus''. Khng lu sau Hectaeus (500 TTL) v Herodotus (483-431 TTL) cng c vit v cc thi th (Satrapy) ngi Persia vng ny. n thi vua Alexander, nhng cuc kho st cng c ghi li bi Strobe, Ptolemy, Pliny, Arrian v nhiu ngi khc. H cho bit 5 ph lu ca sng Indus l Hydaspes (Jehlum), Akesines (Chenab), Hydroatis (Ravi), Hyphasis (Satluj) v Hesidros (Beas); lm bin gii cho 4 vng quc trc khi Alexander xm lng. ---o0o---

Ni Tu-di: (Cn gi l Meru hay Meros)

Trong vn chng v cc tn gio gc n u xem n nh l mt ngn ni thn thai v l tr chng ca qu t, v theo n gio th cng l tr x ca v thn Shiva hay Vishnu. Nhng o qun xm lng ca ca vua Alexander sau khi tin vo vng Gandhara, tin l h khm ph ra ngn ni Meros v thnh Nysa trn y, nm khang gia hai thnh Kapisa v Peucelaotis. Cng theo thn thai Hy-lp th l ni sinh ca thn Dionysus (ng ha vi thn Shiva). Philostratus (khang 175-245) thut li trong cun Life of Apollonius of Tyanachuyn chng Apollonius ving thm Gandara v sau nhiu ni thng trm tro o vt sui ln n nh ngn Meros, ni c n th thn Dionysus vi tng trng mang dng v ngi thanh nin n. [Philostratus, Live of Apollonius of Tyana 2.8; dch bi F.C. Conybeare] ---o0o---

S Hng Thnh ca triu i Maurya n

Khang TK 4 TTL kinh Pataliputta (Thnh hoa th - nay l thnh ph Patna) ca nc Magadha (Ma-kit-) tr thnh trung tm quyn lc ca n. Ngay trong Kinh i Bt Nit Bn, h Pali (Maha-parinibbana sutta) ni v nhng nm sau cng ca c Pht ti th, Ngi c an s phn thnh ca thnh Pataliputta v mi mt. Pht dy: Ny Ananda, ch no cc v Ariyans an tr, ch no cc nh thng mi qua li, ch y s thit lp mt thnh th bc nht tn gi l Ptaliputta, mt trung tm thng mi. Nhng ny Ananda, Ptaliputta s b ba him nn v la, v nc hay chia r bt ha. [Trong Trng B Kinh (Digha Nikaya): Tp 1; Kinh s 16;

Tng phm 1; an 28 bn dch ca HT. Thch Minh Chu]. By gi c vua Mahpadma Nanda thay th triu i Haryanka cai tr mt vng rng ln t sng Brahmaputra pha ng n Beas pha ty. Nm 327 TTL, i tr tui ca Hy-lp Alexander bnh trng t ai, em qun nh bi qun Persia v thu tm lun vng Tiu . Hai nm k, ng n nh vng Hindu Kush v Bactria (Baluchistan - bc A-ph-hn), thit lp ln nhiu thnh ph nh Samarkand, Leninabad (thuc Nga ngy nay) v Chankar (pha bc Kabul), ti dng c Kapisa v i tn l Alasandra gn Caucasus ( khi b nhm vi Alexandria Ai-Cp) v..v... Tha thng ng nh vt sng Indus nm 325 TTL tin chim n th b chn li sng Jhelum (hay Hydaspes), vng Taxila (Takkasala) bi mt tiu vng Paurava bit dng voi trn, v ri s chng tr mnh lit ca tng Chandragupta Maurya; Alexander nh rt v Babylon v cht y v bnh st rt. Ngay sau khi Alexander mt vo ngy 10 thng 6, nm 323 TTL, cc tng ty tng (diadochi hay diadochoi) lin chia ct quc thnh nhng vng quc t mnh cai tr. Seleukos I Nicator k v Alexander nm 323 TTL ng Babylon, lp nn triu i Seleukos cai tr mt t nc rng ln bao gm cc nc ngy nay l Syria, Lebanon, Jordan, Mesopotamia, Persia, v Bactria. Phn t Ai-cp th hu du ca tng Ptolemy Soter thay nhau tr v; v Hy-lp th do Antigonus Monopthalmos nm gi. Nhng nm chin tranh dnh quyn lc k tip ca cc dng h ny lm dn tnh vng Tiu v Ty bc n b kh nn trin min. Trong khi n vo nm 321 TTL. Chandragupta lt Nanda v lp ra triu i Maurya.

Hang Seleukos I Nicator Nm 304 TTL Seleukos I li c xm lng n ln na, nhng cng b y lui bi Chandragupta Maurya. S cho rng Chandragupta x dng n

100,000 lnh v 9,000 voi trn. Sau cng Seleukos I nh lp ha c nhng vng Baluchistan v g con gi cho Chandragupta i ly 500 tht voi. Seleukos I cn gi s thn l Magasthenes n ng kinh Panaliputta (Thnh hoa th) di triu Chandragupta, m n nay nhng tu chng ca ng vn cn tn ti hu th bit c sinh hat chnh tr ca x Magadha thi by gi. Chandragupta tri v c 23 nm, ngi con trai k v l Bindusara ngi c 25 nm v mt nm 273 TTL. Vua Bindusara cng c mt s thn HyBactria ti triu tn l Deimachus (Strabo 170), v lun giao ho tt p vi vua Antiochus I Soter thuc dng Seleukos. Sau khi vua Bindusara bng h, trong vng 4 nm c s tranh dnh ngi gia thi t Tissa ang lm ph vng Ujjeni pha nam v mt hang t khc tn l Asoka lm ph vng Taxila. Sau rt thi t b git trong trn v Asoka ln ngi hang nm 269 TTL, cai tr mt lnh th rng ln t Bengal n Afghanistan, oai hng nht trong lch s n. Ch sau khi cuc xm lng m mu nc Kalinga (bang Orissa ngy nay) 8 nm sau khi ln ngi, vua Asoka mi hi hn v thnh tm qui y Pht gio, dc lng khuych trng o Pht ra khp ni. ng cng gi nhiu an truyn gio ra hi ngai, trong s c i s Dharmaraksita (v sau l s ph ca t kheo Nagasena) hat ng rt tch cc vng tiu . (Mahavamsa, XII). Asoka c mt mi quan h c bit vi vng ty bc n, bi ng tng lm ph vng y v ng dinh ti Taxila (ting Sankrit l Takshasila, gn Rawalpindi thuc Pakistan by gi). Taxila by gi l mt trung tm danh ting v thng mi, trit v thn hc, c bit l n gio v PG. Nhiu t tng gia ni danh ng thi lui ti tm o, v ng tng gi thn dn gc Hy-lp vng ng cai tr l Yavanas. n khi ng tr thnh hang v ng h PG th vng ny tr thnh mt trung tm PG ni danh. Ngy nay ngi ta bit n rt nhiu php d khc bng do ng sai dng ln khp quc; trong s nhng bia k thung lng Kabul c ghi bng ting Hy-lp v Aramaic, v ni dung cn cho bit l ng cho truyn b chnh php n cc nc Ai-cp, Syria, Macedonia, Greece, Cyprus, Bactria, Kashmir, Gandhara, Himalayas, Sindh (Gujarat), vv. Sau khi Asoka mt vo nm 227 TTL th quc Maurya bt u tan r. cng vi ci l tng tm nguyn ca ng l dharmarajya (thun tr theo

Chnh Php), mc d cc con ca ng rng gi ngi v thm khang na th k na. Nm 185 TTL, v vua cui ca dng Maurya l Brihadratha, b tng Pusyamitra Sunga trut ph v lp ra triu i Sunga (185-78 TTL). Vua Pusyamitra Sunga lin thi hnh chnh sch ng h n gio v tn hi PG. V th k t nm 180 TTL cc vua x Bactria t Demetrios I, Demetrios II n Menander vn tn sng PG lin tc xm lng n nhn danh gii cu PG. ---o0o---

S hng thnh ca Vng quc Bactria (hay Bactriana) v cuc chinh phc t n
Vo nm 281 TTL vua Seleukos I b m hi, v sau khi ng cht th quc Seleucid cng b chia thnh 2 x: Syria (vi vua Antiochos I, dng di ca Seleukos) v Parthia (vi vua Arsaces). Vua Antiochos I c Diodotos lm thi th x Bactria (Kinh sch Hn vn gi l nc i H, vng bao gm Pakistan v Afghanistan by gi). Bactria (hay Bactriana - ting Iran c l Paktra) l mt x mu m nm gia dy ni xanh Hindu-Kush (Paropamisus) v con sng Amu Darya (Oxus). Khi thy Syria v Parthia mi lo tiu dit ln nhau, Diodotos t xng lm vua vo nm 255 TTL, ng Bactra - nay l Balkh, tn c l Taxila ri chim lun x Sogdiana pha bc. Tuy vy vua Antiochus III ca Syria li xua qun ti lp nn thng tr ln Bactria. Mi n khi Antiochus III b qun La-m nh bi th Bactria, Euthydemos vn l mt i thn ca Diodotos, ln ngi nm 227 TTL v y lui c nhng t tn cng ca vua Antiochos III. Nm 205 TTL. Euthydemos I chng c c cuc vy hm thnh Bactra sau hn hai nm, rt cuc Antiochos III nh ging ha rt qun v g con gi cho con trai ca Euthydemos I l Demetrios. T vng quc Bactria mi han tan c lp, v cc v vua cai tr c s gi l vua Hy-Bactria. Vua Diodotos V sau, Euthydemos I cn bnh trng t ai mi n vng Tiu . Strabo vit h bnh trng vng quc

xa n vng Seres v Phryni (Strabo XI.II.I). [Ch thch thm: C l Phryni y phi c vit l Phrygia]. Vua Demetrios I (khang 200-180 TTL) Ngi chinh phc n. (chn dung trn ng tin c). Sau khi Euthydemos I mt nm 200 TTL, con l Demetrios I k v v nm 180 TTL ko qun xm lng t n sp nhp thung lng Indus (vng Ng H) v chnh sch bch hi PG ca vua n l Sunga. T cc vua Bactria c gi l Hy-n. n nm 170 TTL i vua Demetrios II qun Bactria tin c n min ng vy hm lu di kinh n l thnh Pataliputra, sau khi chim bn o Surastra (Kathiavar), Gandhara, v Vahika (Punjab by gi). Vng quc n ca triu Sunga b thu hp pha ng. Nm 169 TTL, trong khi vua Demetrios II ang hnh qun min ng n th tng Eucratides I cp ngi kinh Bactra t lp lm vua. Trn ng tr v kinh dp lan th vua Demetrios II b t thng. Em l Apollodots I ln thay, nhng khng bao lu sau cng b Eucratides I tn cng h st vo nm 165 TTL. Vng quc ca Eucratides I cng b tan r nhanh chng sau khi ng b git nm 150 TTL. Vua Menander ln k v, di v Sagala (X Kit) v ngng cuc vy hm Pataliputra. Khi rt qun v li Sakala, ng mang theo v ci l tng thun tr theo Chnh Php ca Asoka. Nh vy Pht php li c tip tc truyn b mnh n c Taxila ri vng Trung v cn xa hn na. ng tr v c 35 nm, nhng sau khi ng mt th vng quc rng ln ca ng bt u b chia x thnh nhiu tiu quc. Sagala (by gi l Sialkot Punjab), kinh mi ca nc Bactria, ni c cuc m o gia vua Menander v t kheo Nagasena ti cha Sankheyya, l mt vng rt ph nhiu, nm gia hai con sng Chenab v Ravi gn bin gii ca Kashmir, m trong b kinh (Miln. trang 83 cu 5, Chng 7) cp n l cch Kashmir 12 do-tun (yojanas) tc khang 84 miles. Tng cng c c thy hn 30 v vua Hy-n trong vng cai tr trong vng 2 th k t 323 n 10 TTL. Cc triu i huy hang ca Hy-n b suy tn k t 130 TTL v sau rt b ngi Kushan chim at. Vua cui cng l Strato II, ti v t 40-10 TTL. ---o0o---

Nhng v vua ca vng quc Bactria vi cc nm tr v

Vng quc Hy-Bactria: Sophytes hay Seleukos (305-294 TTL) Diodotos I (khang 250 230 TTL) Diodotos II Euthydemos I; lt Diodotos (khang 230-200 TTL) Vng quc Hy-n: Demetrios I (khang 200-180 TTL) Con ca Euthydemos I. Ngi chinh phc c n. Euthydemos II (190-171 TTL) Con ca Demetrios I Pantaleon (190-180 TTL) Con ca Demetrios I Demetrios II (175-170 TTL) Apollodotos I (khang 174165 TTL) Em ca Demetrios II, sau b phn lan Eucratides I git. Antimachos I (171-160 TTL): Agathokles (171-160 TTL) Con ca Demetrios I ng tr vi Antimachos I Menandros (khang 173130 TTL) K v Apollodotos I. Eucratides I (171-145 TTL) Eucratides II (145-140 TTL) Epander (135 - 130 TTL) Strato I (125 - 110 TTL) Zoilos I (130 - 120 TTL) Lysias (120 - 110 TTL) Antialcidas (115 - 95 TTL) Heliokles II (110 - 100 TTL): V vua sau cng ca vng quc Bactria. Philoxenus (khang 10095TTL) Demetrios III & Aniketos (khang 100 TTL) Diomedes (95 - 90 TTL) Amyntas (95 - 90 TTL) Theophilos (khang 90 TTL) Peukoloas (khang 90 TTL) Nicias (khang 9085 TTL) Menander II & Dikaios (90 - 85 TTL) Archebios (90 - 80 TTL) Hermaeus (khang 9070 TTL) Apollodotus II (80 - 65 TTL) Hippostratos (65 - 55 TTL)

Dionysios (65 - 55 TTL) Artemidoros (60-40 TTL) Zoilos II (55 - 35 TTL) Apollophanes (35 - 25 TTL) Strato II (40 - 10 TTL) Hermaeus (10-1 TTL) (C v khng thc tr m ch c truy phong sau khi mt). ---o0o---

Vua Menander hay Menandros

Chn dung Vua Menander, vng quc Bactria, c khc trn ng tin c. (National Museum, New Delhi) Vua Menander (c ch khc vit l Menandros, Minedra hay Menadra; ting Pali l Milinda) tr v khang t 160 135 TTL, l v vua v i trong nhng vua Hy-n, cai tr mt vng rng ln ty bc n, c gi l vng quc Bactria thc bn lc a n, chy di hng ty ng t thung lng Kabul n sng Ravi, hng bc nam t thung lng Swat (Pakistan ngy nay) n Arachosia (thuc Afghanistan ngy nay), v vnh Arab. Menander sinh nm 183 TTL Alasandra (m ngy nay c bit l Alexandria ca vng Caucasus hay Alexandria trn sng Oxus), vn l kinh Kapisa ca vng Gandhara c b Alexander i tn vo nm 329 TTL, cch 150 km pha bc Kabul ngy nay; v theo b kinh Milinda-Panha th cch Sagala 200 yojanas, v ln ln thung lng Kabul. C hc gi cho ng l chu ca vua Demetrios II; khi ln ln tr thnh mt b tng anh dng ca Bactria, tng theo ph vua Demetrios II nh ui qun Parthians pha ty v uy hip Pataliputra, kinh ca n pha ng. Menander c thn dn ngng m v t cch o c, c ti iu binh khin tng, cch tr quc cng minh, li i x bnh ng vi cc truyn thng Hy, PG, n gio v Bi Ha gio (Zoroastrianism), lm cho nc mnh dn giu. ng cn c mi ngi knh trng xem nh l Vua Cng Chnh, Dharmaraja. Khi v gi ng li thng hay ch trng n vic tho lun v trit v thn hc. ng hay tranh bin vi nhng t tng gia ca nhiu o phi khc nhau v thng lm cho h sng st v nhng s hiu

bit rt thm su ca ng. Trong mt cuc gp mt nh th vi t kheo Nagasena, vua Menander bi phc v xin quy y theo PG. ng cho xy mt tng vin ln cho Nagasena ti kinh Sagala gi l Milindavihara. Sau ng nhit tm h tr PG. PG di triu Menander c mt a v rt quan trng. Mt an trong b Mahavamsa ca Sri-Lanka ghi: Nhn c l t cho vic xy i Thp ti Anuradhapura Sri-Lanka, mt phi an tng gi Hy-lp (ting Pali: Yona) gm 30 ngn ngi dn u bi i s Mahadhammarakkhita (Sanskrit: Mahadharmaraksita) n t Alasandra (Mahavamsa XXIX). S gia La-m Trogus Pompeius cp n cc vua Apollodotus v Menander trong b s dy cm ca ng. Hai nh s hc danh ting Hy-lp l Strabo v Plutarch cng vit kh nhiu v cng trng ca vua Menander, cho thy ng khng nhng ni danh vng Tiu v ty bc n m cn c cao th gii Hy-La v sau. Strabo (XI. 516) cho rng Menander chinh phc nhiu b lc hn c Alexander, khi ng vt dy Hypanis v pha ng n Isamus. ng ta cn chim x Patalene u lu vc sng Indus, n b bin Saraostes, v bnh trng n Seres (Trung quc) v Phryni. B su tp c vt ca Mir Zakah gm 521 ng tin di triu Menander c cng b gn y chng t triu i lu di ca ng v s bun bn thnh vng trong nc. Nhiu ng tin o xi c trong vng t Afghanistan n trung n di triu Menander u c khc hnh ng qua nhiu thi k, lc tr v lc gi cng vi bnh xe php. Nhng ng tin khc vi chn dung ca vua Menander mang dng ch Vua cu Menander bng ch Hy-lp Basileos Sothros Menandroy mt mt, v mt kia mang dng "Maharajasa Dharmika Menandrasa" (Vua v i Menander truyn b PG) bng ch Prakrit v Kharoshthi. Vua cu Menander (khang 173130 TTL). Theo vn hc truyn thng ca PG th ng nhng ngi cho con lui v n tng vin, nhng Plutarch ghi l ng cht trn chin trng trong cuc vin chinh ti chim Bactria bt thnh khang 130 TTL. Plutarch (Praec. reip. ger. 28, 6) vit v vua Menander nh sau: ng l mt v vua ni danh rt chnh trc v c lng dn dn khi ng mt

trn tin, nhiu thnh ph tranh nhau tro ct ca ng; sau cng ng chia u mang v tn th trong cc ngi thp ln. ---o0o---

T Kheo Na-Tin (Nagasena)

Nagasena, theo ting Sanskrit c ngha l an qun rng. T liu hin lu truyn v tiu s ca ngi t li rt m h, lm khi cn mu thun nhau na. C kh nhiu l do gii thch vic ny: 1) C th v truyn thng PG khng coi trng bn ng v danh vng nn khng lu li nhiu chi tit. 2) i vi cc nhn vt tn gio ni danh vo thi i ca Nagasena, chuyn tht nhiu khi c thn b ha bi tn thnh huyn thai. 3) Cng vo thi i y, s liu ch c ch trng vo cc nh vua, v c lu truyn nh vo nhng du tch xy dng lu di ca h. 4) Cc d kin nu c v Nagasena c th b tiu hy bi nhng bin ng chnh tr v tn gio i khng trong vng; vv Theo b kinh Milinda-panha th ngi sanh ti lng Casangala (Kajangala), di chn Hy M Lp sn, vng Ty bc n , trong mt gia nh B La Mn m thn ph tn l Souttara, cc s ph gm i s Rohana v Assagutta ca tng vin Vattaniya, Dharmarakshita ca tng vin Asoka rma kinh Ptaliputta. Chnh i s Dharmarakshita tng c i Asoka phi i truyn o Aparanta pha ty nc n. Mt v thy khc l i s yupla ca tng vin Sankheyya gn Sgala. Khi vua Menander n vn kinh th ngi ang tr tr tng vin Sankheyya c n 80 ngn t kheo lu tr. George Woodcock sau khi tm hiu h thng truyn tha ca PG trong vng cho rng Nagasena c th l v s gc Hy Bactria. (Woodcock 95). ---o0o---

Cuc xm ln ca dn Scythian V Kushan

Vo khang gia th k th 3 TTL, Tn Th Hang thng nht Trung quc vo nm 221 TTL, v ui c r Hung N ra xa b ci. R Hung N (Xiongnu: Huns), v th di dn sang pha ty nh ui nhng b tc Yuezhi (Nguyt Chi hay Nhc Chi) sinh sng lu vc Tarim (Xinjiang v Kansu ngy nay) n vng sng Ili vo khang 175 TTL. n

lc h li y cc b lc Sakas (m ting Hy-lp gi l Scythians), c ngun gc Mng c, di dn v pha nam v ty vo cc x Parthia khang 138-124 TTL, ri nm 130 TTL vo Bactria. Cc b lc Yuezhi tip tc xm ln vo Bactria, v ui dn Scythians vo Afghanistan v bc Pakistan trong thung lng sng Indus. Cc ging dn mi chu ng ha vi vn ha Hy. Ban u dn Scythians sng ha bnh vi cc triiu i n-Hy, nhng n khang cui ca TK 1 TTL th h xm chim tan vng di triu vua Azes II v chm dt cc tiu vng quc n-Hy, lp nn vng quc Indo-Scythian t 90 TTL n 12 TTL. Sau khi vua Indo-Scythian cui l Aze II mt th vng quc IndoScythian b ging Kushans, vn l mt b phn ca r Yuezhi, chim lp nn quc Kushan (nn s Tu hay gi ln ln l x Khut Chi hay Nhc Chi) ko di vi th k, ch b tm dt khang mt th k khi b dn Parthians xm lng t 20 TL n 75 TL, ri phc hi tr li. quc Kushan tn ti t TK th I n TK 3 TL, tri di t Tajikistan n bin Caspian v Afghanistan, cho mi n thung lng sng Ganges. Trong nhiu th k, quc ny l trung tm giao dch gia ng v ty. Cc triu i huy hang nht l t 100 n 250 TL c Kanishka I (100-126 AD), Huvishka (126-164 AD), Vasudeva I (164-200 AD), Kanishka II (200-222 AD) v Vashishka (232- 246 AD). Nhng n TK th 3 TL th quc Kushan bt u tan r. Sau khi vua Vasudeva I cht th quc Kushan b phn lm 2 x ng v ty. n nm 224-240 TL Cc triu i Kushan b Shapur I cm u dn Sassanides lt , ri ln lm vua. Shapur I cng nh bi qun La-m v bnh trng rt mnh trong vng. Cc triu i Sassanides cai tr vng ny t 224 n 651 TL. Di thi Sassanides Bi Ha gio li tr thnh quc gio, nhng cng rt nng tay vi nhng tn gio khc, nn PG vn c c hi pht trin mnh. Chnh vo thi k ny hai bc tng Pht s ln nht tan cu ng cao 177 b dc tc vo ni Bamiyan, Afghanistan, m gn y b bn cung tn Hi gio Taliban ph hy. Bi Ha gio (m ty phng hay gi theo Hy ng l Zoroastrianism) l tn gio c thn th Ahura Mazda, v trong nghi l xem la nh l ngun sng to tinh khit, l nh sng thnh thin i chi vi dc vng en ti c c, do nh tin tri Zoroaster to dng (thc ra tn gc Iran l Zarathushtra

Spitama), v mt thi n l quc gio ca quc Persia. Nhiu hc gi cho l Zoroaster sng trong khang 628 551 TTL, v c thin khi ri ni danh Bactria tui 30. ng sng to nn nhng thnh k trong quyn Gathas thuc b kinh Zand Avesta. Mt iu th v khc l vi chc nm trc y Kim Dung, mt nh vit tiu thuyt v hip tr danh ca i Loan trong cun thin long k cp n su thanh Thnh ha lnh ca Bi ha gio Ba T, v Trng V K tr thnh gio ch Minh Gio tc Bi ha gio Trung Quc. Thc ra Minh gio (Manichaeism), c gio thuyt gn ging Bi Ha gio xut hin nhiu th k sau, do Mani (khang 216-76 TTL) Babylonia sng lp, nhng li b git bi gii tng l o Zoroastrianism v ra mt i khng. Lc cn thanh nin, ng tng n Taxila hc o v chu nh hng PG. Trong vi trm nm Minh gio i u vi Ki-t gio trong vng Trung ng. n TK th 5 th quc Sassanides b tan r bi s xm lng khc ca r Hung n mi v sau l s ln mnh ca quc Gupta n theo n gio, ri n lt cc th lc Hi gio. Theo PG cng b tn li dn. ---o0o---

Hang Kanishka I
L mt ng vua qui y theo PG, v nhit tm chng km cc v hang khc nh Asoka, Menander I, v Harshavardhana (606-47 TL). Hang Kanishka I (100-164 TL) k v vua Vima Kadphises, ng Purushapura (Peshawar) l v vua v i ca vng quc Kushan. Lnh th ca quc Kushan rt rng di thi Kanishka I, bao gm v kim sat con ng t la, l vng giao lu ca cc nn vn minh ln ca th gii by gi, ty c La-m (trong thi ca cc hang Trajan v Hadrian: 98138 TL), n ng c Trung-hoa. Di triu i ca ng, ngh thut PG-Hy t n tt nh to nn nn vn minh Gandhara. Nhiu ng tin di triu Kanishka I, khang nm 120 TL, c khc hnh c Pht theo m thut Hy-lp, v mang dng ch Hy "Boddo" (c Pht).

Cng ging nh Asoka, hang Kanishka I xy dng rt nhiu n i, v d nh i thp Peshawar th x li Pht c ct bng g cao 400 b, khu Sirsukh Taxila, thnh Kashmir vv.. nay vn cn du tch. Vua Kanishka t chc kt tp kinh in Jlandhar Kashmrthat, Kashmir, m trong vn hc PG hay gi l Trng (Udana). Ln kt tp ny nh du s hnh thnh ca Phi i tha Mahayana, tch ri ra khi phi Thng ta b Nikaya. ng cho lu gi nhiu bn kinh i tha vit bng th ng Gandhara l ting Prakrit, sau ny c dch sang ngn ng vn chng Sanskrit v t c truyn sang ng phng theo con ng t la. (Foltz Religions on the Silk Road), Cng trong thi k huy hang ny c s xut hin ca nhng i lun gia PG nh Nagarjuna, Asvaghosha and Vasumitra. Charaka, c xem nh cha ca nn y hc ca n khi s l ng y trong triu Kanishka. ---o0o---

PG Hy-lp (Graeco-Buddhism) hay s giao ha gia PG v vn ha Hy-lp

C th ni cc vng quc Bactria ri Kushan l mi ni kt gia vng a trung hi, lc a n v Trung quc khi u cho s lin lc gia hai nn vn minh ty v ng phng. S giao ha mi mt, nht l vn ha gia Hy v PG ang hng thnh trong vng ko di nhiu th k lu li mt sc thi c th cho nn vn ha mi vng ny, s hay gi l PG Hy-lp, ko di gn 8 th k (t TK 4 TTL dn TK 5 TL), m nh hng vn cn ko di cho n ngy nay. n c mt vi thnh tu: 1. Kin trc Hy-lp. Nhiu thnh ph ln trong vng nh Taxila, AiKhanoum, Uddiyana, Sindh vv mang thm nhng c im ca nn vn minh Hy-lp qua cc cu trc nh rp ht, u trng v hng ct nhng dinh th vv. 2. Kin thc v khoa hc, thin vn, y hc v trit hc ca Hy-lp ha nhp vi vn ha bn x v o Pht, to nn mt nn vn ha mi v pht trin rc r vi th k t vng Gandhara, mi n sau khi cc vng quc Hy-n bin mt lu. Taxila tr thnh mt trung tm hc vn quc t ni danh.

2. K thut tin b trong vic c tin bng kim lai. Cc nh vua ca vng quc Bactria khang u TK 2 TTL, nh Euthydemos II, Agathokles v Pantaleon cho c nhng ng tin gm ng v bc, ri c bit km m kn (nickel) c xem nh l ln u ca nhn lai. Ngi ta cho l nickel c du nhp t Trung quc hoc t nhng thin th (meteorites) ri xung t. K thut sn xut ng nickel ny bng bin mt cho mi n TK 19 TL mi c ti dng. iu ng ni l t l hp kim ny, 25% nickel 75% ng, ngy nay li c dng trong ng xu ca M. Hnh tng c Pht c khc ln trn nhng ng tin ny ln u. 3. Ngh thut iu khc t chn tht tn k. Cc ng tin vng v bc mang chn dung ca cc v vua Hy-n c iu khc rt sng ng cn t m hn xa nhng tc phm ng thi ca nhng vng quc phng ty. 4. Ring i vi PG th trc thi k ny, vng theo li dy ca c Pht trong kinh Digha Nikaya (Trng B Kinh), khng mun lu luyn qua nh tng th gian vn sinh dit ca ngi nn hu th thng tng trng c Pht bng hnh nh ca mt ngai vng b trng, cy b hoc bnh xe php ch khng to theo hnh dng con ngi, bi cho nh th l phm thng. n khi PG c thm nhun Bactria th tng c Pht lch s mi c tc bng hay trn ng tin ln u theo truyn thng Hy vi th ng v o chang di ph hai vai tn th, chng hn nh tng c Pht ng Gandhara vo TK 1, 2 TL. V nhng hnh tng c Pht chu nh hng Hy vo giai an y din t c nt mt thanh tnh v tm cnh gic ng gii that ca ngi, mt ng gic ng rt gn gi vi ngi thng, nn c sc thu ht tn mnh lit hn, v c ph bin rng ri hn. Vi hnh tng b tt PG c th chu nh hng Hy-lp; v d thn Heracles (hay Hercules) vi o da s t c lm mu cho thn Th kim cng (Vajrapani), mt v h php; m v sau Trung quc v Nht bin thnh cc h thn ng trn cc cng cha. PG Hy-lp v s hng thnh ca phi i tha: Khng t th nhiu, chnh s chung sng khng kht lu di gia hai nn vn

ha PG v Hy-lp trong vng nh hng ln h thng trit hc ca nhau. PG ln trn nn trit hc ca Hy; v Hy ln trn s manh nha ca hc phi i tha, trc c giai an nh hng ca Trung hoc ng bc . Theo nhiu hc gi th nhng bn kinh i tha ch yu c sng tp khang nm 100 TTL, khi c s khc bit trong s lun gii li dy ca c Pht gia phi th cu (Thng ta b) v phi canh tn (i tha), v nht l s tranh lun v ng thn (humanity) hay php thn (superhumanity) ca c Pht v v A-t t-ma tng (metaphysical essentialism). [McEvilly, "The shape of ancient thought"]. Phi i tha bao dung v chp nhn nhng nim tin b hn ngai nhng kinh b truyn thng Nikaya, vt xa hn nim v gic ng gii that c nhn ca Thng ta b, th phng c Pht gn nh nhn-thn linh thing (man-god status) tng t nh quan nim thn linh ha nh vua (god-king) ca Hy-lp, v s xut hin mt lat cc ch thnh b tt mun cu chng sinh (pantheon of deities bodhisattva).

Theo Katsumi Tanabe, gio s ti Chuo University, Nht, trong cun "Alexander the Great.East-West cultural contact from Greece to Japan" th nh hng Hy-lp trong PG cn c truyn sang Nht bn v lu nhiu du tch, v d thn gi Fujin l gi t thn Boreas, hay thn m Hariti hoc Kishibojin t thn Tyche. n triu Kanishka I th phi i tha cng c khi sc thm. Ting Pali c dng trong vn hc thay th ting Sankrit v c im ni bc nht l s trng thnh tt nh ca ngh thut Gandhara. Ngh nhn vng ny kho lo trn ln hai truyn thng n v Hy-lp trong cc tc phm mt cch hi ha. R rt nht l cc tng Pht v ch b tt m hin nay vn cn tn ti. Foltz trong cun Religions on the Silk Road cho rng s giao

lu a vn ha trong vng trn con ng t la ng gp vo s pht trin v ln mnh ca phi i tha v Tnh tng. ---o0o---

Tng c Pht Thch Ca lc kh hnh; tm thy Taxila v hin lu Bo tng vin Lahore.

Nhiu tng Pht tc theo ngh thut Gandhara cn mang v thn mt tri Apollo. Bentley trong cun "Old World Encounters" cho rng c th trit l khc k (stoicism) ca Hy-lp c cht nh hng n s nhn nhn kh nng bnh ng gic ng ca mi c nhn (ai cng c Pht tnh). ng tic l s tng sinh ny chm dt vo khong TK 5 TL, khi vng bc n b r Hung xm ln, v k tip l s phc hi ca n gio v sau cng l s bnh trng ca Hi gio lm cho nh hng Hy vo PG phai tn nhng ch cho nh hng ca Trung Hoa v sau. ---o0o---

nh hng n cc tn gio khc phng ty

Xa hn na, s giao thoa PG - Hy-lp cng gy nh hng n s hnh thnh ca nhiu tn gio khc trong vng a trung hi, c bit l Ki-t gio. Bentley, trong sch dn thng khng nh rng khi nim lun l ca PG vo thi i ca Menander, da vo l tng thun tr theo Chnh Php ca Asoka c truyn qua phng ty nh hng n gio l ca Ki-t xut hin khang 2 th k sau, nh nim v hiu sinh, bnh ng, thng xt k yu ui, trnh bo lc, bit dung ha v tha th vv Nhng thnh ph Hy-lp quan trng vng Trung ng nh Antioch v c bit l Alexandria, v sau tr thnh nhng trung tm pht trin Ki-t gio v ng vai tr khng nh trong s kt tp gio l ca Ki-t gio. nh hng ca PG cn c thy phng pht trong vi phn khc ca Thnh Kinh Ki-t, v d s thin ng v s ra i ca Pht v Jesus; s bo trc ca cc nh tin tri Asita v Simeon v a b s sinh s l ng cu

th; Pht bc trn hoa sen, Jesus i trn nc; vic cha lnh cho ngi bnh; vic nhn i nhiu tun trc khi thnh o; s cm d ca Mara v Satan; nim v tam bo v ba ngi; i sng c thn trong tu vin, vv (Sedlar 281). Trong cun Intertextuality, Buddhism, and the Infancy Gospels, Zacharias P. Thundy khng nh khng phi l do s trng hp m cho rng vn ha v vn hc PG v n cung cp nhiu yu t trong vn chng Thnh Kinh Ki-t (Thundy 18). Thi k y, tn PG tng sinh sng Alexandria. Origen qua cun Commentary on the Book of Ezekiel, cn cho l PG cng c mt Anh quc. Gio s Hajime Nakanura cn bo l ng tm thy du tch ca cc tng vin PG vng bc u. (Ikeda 74). Trong Cu c kinh, phn Thnh vnh, b Cc sch gio hun, c bit l quyn th 4 Ecclesiastes (Truyn o, c ngi dch l Ging Vin), vn c bin son th k 3 TTL, nhng li ng l do vua Salomon ca DoThi. Tc gi v danh suy ngm v ngha cuc sng v cho rng tt c u l ph vn, sau khi quan st v vng sinh t, lun hi ca i sng. Ngay trong cu m u ca cun sch Qohelet (Thy ging) phn: H khng, tt c u l h khng (emptiness, everything is emptiness). ny cn c nhc i nhc li nhiu ln trong cun kinh. ng vn c quyn lc v kh nng th nghim i sng mt cch tn cng v tr thc, ri cc th vui vt cht, tnh tin, nhng ri cng tht vng v au kh v ci gii hn ca cuc sng. Rt li ng cho rng ch c cuc sng tm linh thnh thin mi l ngun an lc lu di. Nm 1894, nh thn hc E. J. Dillon vn thy n r rng l chu nh hng ca PG, nn mun lai cun ny ra khi Thnh Kinh Ki-t (Dillon 153-76). Cng trong giai an ny trit gia Pyrrhon thp tng i Alexander vo vng ty bc n v khi tr v Hy-lp lp nn trng phi Cynic, sau khi chu nh hng ca K na gio v PG. Hin nhin s bnh trng ca trng phi ny trong th gii Hy-lp c t nhiu nh hng n cun Ecclesiastes. ---o0o---

B kinh Milinda Vn o
Ngi ta tin rng b kinh Milindapanha c khu tp khng lu sau khi vua Menander bng h. Thi gian y cc ngi k v l Hang hu Agathocleia ri vua Strato I Soter ngi khang 40 nm na trc khi x

Bactria b chia ra nhiu tiu vng quc. Ni dung k li nhng cu hi v p gia vua Milinda v t kheo Ngasena. Sau b kinh ny c kt tp vng bc n khang gia TK 1. V. Trenckner cho rng nguyn bn c vit bng ch Sanskrit, v khi ng dch bn Pali vo nhng nm 1860 nhn xt thy b kinh c bt u bng dng Tam yath nusuyat (c truyn li nh sau), ch khng theo li kinh gc Pali thng thng c khi u bng Evam me sutam (ti nghe nh vy). iu ngc nhin na l cu m u ny cng c dch ra trong bn ch Hn, nh th t rng hai bn dch u bt ngun t nguyn bn ch Sanskrit. Cc dch gi Sylvain Levy v Specht cng khng nh l cc bn dch ra Hn vn ca b Milinda-panha c ngun gc khng t bn Pali, m c th t bn kinh c hn. Nhiu hc gi nh W. W. Tarn, George Woodcock, v Rabindra Nath Basu gi rng c mt bn (c th l gc) vit bng Hy ng ca Milindapanha vi ta l the Letter of PseudoAristeas xut hin Alexandria trong vng 50 nm sau khi vua Menander t trn. iu ny h tr cho thuyt bo rng b kinh c khu tp di thi Menander. (Basu 3; Woodcock 113). n nay ngi ta vn khng r ai l tc gi b kinh ny, nhng xem ra phi l ngi tng sng vng ty bc n xa xi hay vng Punjab, bi v ngi khng h nhc nh n nhng thnh ph ni danh thi by gi ni a n pha nam sng Hng. C hc gi, nh t kheo Pesala sau khi nghin cu b kinh Milinda-panha, rt ngc nhin vi s hiu bit thm thy v PG ca vua Menander cho rng c th tc gi n danh vn l mt i s, khi thut li cuc gp mt ca hai nhn vt lch s trong kinh im xuyt thm vo s liu ng Pht php ca mnh ko di cu chuyn v lm p nh vua, ng thi lm sng t gio php ca o Pht v bc b nhng ng nhn t cc gio phi khc chng PG. B kinh thng c truyn tng ty phng n nay l bn Pali; v y cng l b kinh khi thy thuc h nam tng khng xut pht t TchLan. Theo th cuc m o gia vua Milinda v thnh tng Nagasena xy ra vo khang t 400 n 500 nm sau khi c Pht nhp dit. V sau c i c Pitakaculbhaya, trung n bin tp li bng ting Pli t nhng khu truyn.

Theo bn Hn dch hin lu hnh th cho rng son gi l B tt Long Th (Nagarjuna), v i lun s ca phi i tha, xut hin khang u ca thin nin k TL. C 3 bn dch ra Hn vn ln lt xut hin vo cc th k III, IV, v V. Bn hin lu hnh l bn th nh, dch trong khong t nm 317 n nm 420, nhan l "Na Tin T Kheo Kinh", c l t bn Prkrit. Vo th k th V, i lun s Pht m (Buddhaghosa) cng thng trch dn kinh ny dng lm lun c chng minh cho cc tc phm ca ngi. Ngi Th Thn (Vasubandhu) cng nhc n kinh Milindaphanh trong khi son b lun tr danh ca ngi l b A t t ma Cu x lun (Abhidharmakosa). Trong b Mahavamsa ca Tch Lan, vn do Mahnma vit vo u th k th 6 TL, nhc n tiu s ca Moggaliputta Tissa, sng khang trm nm trc Nagasena, nhng li ging vi cu chuyn v Nagasena c cp n hai ln trong b kinh [Miln. pp 3-71]. Nh th r rng l Mahnma mn t b kinh Milinda-panha, v lc by gi b Milinda-panha l thnh in c Buddhaghosa (Pht m) sao lc. Trong cun Milinda Tika, lun v b Milinda Panha, cho bit l an m u v an kt ca b kinh l do Buddhaghosa vit. Trong phn gii thiu ca b kinh, c an ni rng vua Menander tng m o vi Purana Kassapa, Makkhali Gosala v nhng v o s kh hnh khc th c xem nh l h cu, bi ch v ny sng ng thi vi c Pht Thch Ca. Cu chuyn c l mn t cun Smana Phala Sutta ca b Digha Nikya. Ngy nay th b kinh, cng nh tam tng kinh in PG, u c dch ra rt nhiu ngn ng khc. chu u, b kinh Milinda-panha c nhiu hc gi dch ra v nghin cu ln u vo TK 19; n c: 1) V. Trenckner, Milinda-panho (London, 1880). 2) Rhys Davids, Questions of King Milinda (2 vols., Oxford, 1890-1894). 3) R. Garbe, Beitrdge zur indischen Kulturgeschichte (Berlin, 1903, ch. 3, Der Milinda-panha).4) Milinda Prashnaya, in Sinhalese, (Colombo, 1877). 5) R. Morns, in the Academy (Jan. II, 1881). 6) Sylvain Levy, Proceedings of the 9th International Congress of Orientalists (London, 1892), i. 518-529, and Journal of the Royal Asiatic Society (1891), p. 476. (T. W. R. D.) Phn i thoi phn nh gio php Kinh b Nikaya nh bn v v ng, lun hi, ti sanh ca danh sc, trng thi ca La Hn, bn th ca Nit Bn, s

xut th ca Pht, tnh cch v thng ca Pht v.v. Trong cuc i thoi ny, c mt iu lm cho vua Menander hi lng nht l cu gii p ca ngi Ngasena v s li ch ca i sng tu hnh m t trc nh vua cha c nghe, l ngi xut gia chc chn t c thnh thin, v t c mau chng hn k ti gia. ---o0o---

c im ca B Kinh
c im ca n l c xem nh mt cuc giao thoa u- u tin, mt cc hc o gia mt ngi ty phng (vua Menander) vi vn ha Hy lp mun hc hi gio php uyn o ca o Pht ng phng qua s gii p ca mt v tng (T kheo Ngasena) thung lng sng Indus. Qua Pht php c trnh by mt cch y thuyt phc v d nh. Vn dng di Hy-lp, vua Menander hi kh nhiu cu hi m ngi ty phng thng thc mc v nhng ti rt cp thit i lai nh Nu khng c linh hn th ci g s ti sanh? hoc Nu khng c ci ta th ai ang chuyn tr vi ngi?, cho nn b kinh Milindapanha rt gn gi vi ngi ty phng mun tm hiu v PG. Thc ra li m thai ny tng c c Pht s dng trong Kinh Tng Chi B (Anguttara Nikya); Bi ging cho ngi Klm. (Phm 5-7; an 65). Mi cu hi c t ra t mt k ngo mn y uy quyn vi c a nghi, sc bn u c gii p ha nh, tha ng km vi nhiu t d c th v gin d bi mt v thnh tng. Cng v th m vua Menander liu ng Pht php m qui y ri ng h PG mnh m di triu ng. Vn phong trong b Milinda-panha hao hao li i thai ca Socrates (470399 TTL) / Plato (428 347 TTL; hc tr ca Socrates v thy ca Aristotle). T.W. Rhys Davids, mt nh ng hc Pali cho l mt kit tc vn chng c ca PG v cng ca nn vn hc n. B kinh cng cho thy n cha nhng im t nh o diu manh nha ca t tng i tha. C l chnh v c im ny m ngi Long Th (xut hin hn 2 th k sau) cng trc son li b kinh Na Tin m mn cho gio l trung qun xut hin. Xt kha cnh ny, c th xem t tng Ngasena l t tng chuyn tip gia Tiu tha v i tha. V th a v ca b kinh trong tam tng kinh in khng km phn quan trng.

---o0o---

Vi im khc bit gia hai bn dch Pali v Hn vn

i khi chng ta c th nu vi im khc bit nh sau: 1. Bn Hn vn ly tn t kheo lm ta l Ngasena-bhikshusutra (Natin t kheo kinh) chia lm 3 phn. Bn Pali li tn vua lm l MilindaPanha (Milinda Vn Kinh), phn lm 7 quyn. 2. i dung ca mt phn quyn I, trn quyn II, v quyn III ca hai bn ging ht nhau. Nhiu hc gi cho rng bn quyn cn li, t quyn IV n quyn VII, l do phi Thng ta b Nam tng thm dn vo t th k th V, cho hp vi lp trng gio ngha ca phi mnh. 3. Bn Pali c d tri 12 cu hi. y l do s sp xp khc nhau ca nhng ln bin tp v sau, nn c s khc bit. Bn Pali: c 6 quyn, 22 chng gm 262 cu hi, m nay ch cn 237 cu hi. Bn Hn vn c 250 cu hi. 4. Gia hai bn, chuyn tin thn ca Ngasena v Milinda khng ging nhau. 5. Trong bn Hn vn khng thy cp n Abhidhamma (A-t-t-ma: Thng Php), vn thng c nhc n trong bn Pali. 6. Trong phn sp xp Bodhipakkhiya Dhammas (B- Phn), ngi dch ra Hn vn xem ra khng quen vi bn Pali. 7. Bn Pali ni rng sc vt c suy tnh nhng thiu khn ngoan; bn Hn vn th bo sc sinh c khn ngoan nhng ci tm th khc nhau. Li Kt: Nhn tm hiu lch s ca giai an quanh thi k xut hin b kinh Milindapaha, chng ta thy c nhiu chng c kt lun rng: Cuc m o gia vua Menander (hay Milinda, Di-Lan-) v T kheo Ngasena (hay Na-Tin) l mt s kin lch s, tng xy ra tng vin Sankheyya, thuc kinh Sagala ca nc Bactria vo khang gia th k th 2 TTL. S liu cng cho thy vng ty bc n sau khi b ngi Hy-lp xm chim c mt thi thm nhun PG c truyn t lu vc sng Hng. C th bo y l thnh qu sm nht ca cc cuc truyn php ca PG sang

phng ty, cn trc c phng ng. S giao ha gia hai nn vn ha v trit hc ca PG v Hy-lp trong vng to nn mt sc thi c th ca t thnh Gandhara, ni pht xut v ng gp nim i tha vo PG v sau. Nhng nhn vo s thng trm sinh dit nhanh chng ca cc nn vn ha trong vng cng lm cho ngi c chnh lng. Vi tham vng quc thng tr tan cu, nht l t ty phng k t thi Alexander, th sc mnh ca bo lc l ch yu. Mnh c yu thua. H chng cn m xa g n o l. o l ch c to dng sau khi han tt s khng ch bin gii cho vic git ngi cp ca ca h; v th m vai tr ca tn gio v gii tng l vn lun c gi tr li dng cho k xm lc. Sut dng lch s nhn lai hn hai ngn nm, tham vng y ca ty phng vn lin tc c tin hnh vi chiu thc c thay i ty theo thi i k thut mi. n nay th h khng cn chim t m ch mun p t quyn lc ln cc nc nhc tiu. D nhin song hnh vi tham vng ny, h vn l x dng v kh mm l bnh trng tn gio Ki-t li hi, m mang nc Cha o v i cng c li nh tng lm trong qu kh qua cc ch xm chim thc dn. c bit bao nhiu tiu quc, bao sc dn, bao nn vn ha v tn gio ca th gii b hy dit bi nhng tham vng ny. T ta thy thm rng ch nhng tn gio no c k mnh x dng l hy vng tn ti, v v th tn gio no mun c tn trn th gian u phi da vo li gm ca th lc, ch chng phi t thn linh hay gio l m gii tng l thng ku gi tn tun phc. Thn quyn lun lin kt vi th quyn cng hng li. Tn cng nhiu, cng ng cng ln th vai tr ca gii tng l mi cng quan trng bo v quyn li kinh t v vt cht cho nhau. Gio ch xa th sng trong thanh bn p bc lm sng thin tm, nhng gio hi nhn danh h c dng ln th sng trn xa hoa, d dt ca vt cht v quyn lc. Ha ra nhng li thuyt ging ch l nhng xo ngn la m. Nhng tn th chng my bn tm vi nhng iu tri khuy y khi quyn li kinh t ca h c bo m bi gio hi. Ring PG, vi bn cht t bi, nhn nhc, hiu sinh v thanh tnh, gii tng gi th nghin v that tc (nhng cha hn han tan th), xem ra thiu kh nng t chc v lnh o khi tn tr thnh mt lc lng kinh t v chnh tr quan trng trong tng quc gia (ngai tr mt vi nc theo phi Tiu tha), ch ng ni n mt trung tm hong php ch o quc t. V

th PG ch thch nghi vi nhng x hi nng nghip t bin ng, ch khng c sc mnh khng c khi b ngai xm. Khi b tn cng n p, th tn PG li hay chn thi d ha vi qu, co rt, t dit hn l chng li mt cch i hng i lc. Do m ta thy PG sau nhiu th k sng lng huy hang n v vng ty bc n b han tan tiu dit mt cch d dng bi nhng tn gio mi vn ch da vo bo lc v o p kinh t truyn o. Hin nay nhiu Pht t cm thy phn khi khi cha chin ua nhau mc ln, nht l hi ngai, nhng xt k li th mi thy rng gc r PG lung lay ngay ti nhng x thng t ho l t Pht nh Ty tng, Trung Hoa v Vit-nam. Nhng bi hc lch s ny c gy c s xt li ng li sinh hat v truyn gio ca gii tng ni hin nay hay khng? Bi v c tip tc thi th ng, xa ri qun chng tn , thiu t chc, thiu uyn chuyn thch nghi vi thi i v thiu an kt ca gii lnh o th vai tr ca PG trong x hi, vn l ng lc ca dn tc, e mt ngy kia s b mai mt. Hi th mun. Trn Trc-Lm Seattle, Ma thu 2004 ---o0o--HT