HYRJE N FILLET E S DREJTS

Objekt studimi i t gjitha shkencave juridike sht e drejta dhe shteti , secila prej tyre kto dy dukuri i studion n aspektin e vet, duke prcaktuar vlerat prkatse q dalin si rezultat i arritjeve shkencore, disa prej tyre studiojn ann historike t shfaqjes dhe zhvillimit t shtetit dhe t s drejts pra sht fjala pr shtetet dhe t drejtat e mhershme, disa studiojn shtetin dhe t drejtn e sotme , disa merren me studimin e shtetit dhe s drejts konkrete , disa me shtetin dhe t drejtn abstrakte. FILLET E S DREJTS gjithashtu si objekt studimi kan t drejtn dhe shtetin , ofrojn njohuri fillestare dhe thelbsore lidhur me nocionet shtetrore dhe juridike si dhe me ligjshmrit e ktyre dukurive t cilat paraqesin objektin e shqyrtimeve tona. Edhepse n esenc t gjitha kto shkenca juridike objekt studimi kan shtetin dhe t drejtn, FILLET E S DREJTS kto nocione dhe ligjshmri i nxjerr nga studimet dhe arritjet shkencore t fushave prkatse konkrete , duke marr at q paraqet t veantn natyrisht duke u shrbyer me metodn deduktive dhe induktive, dmth prej t veants n at t prgjithshme dhe anasjelltas. NOCIONET paraqesin njohjen e nj shtjeje ashtu far sht duke prmbledhur n vete t gjitha karakteristikat thelbsore t saj. LIGJSHMRIT: paraqesin lidhjen e dy apo t m shum shtjeve apo dukurive, lidhjet e ndrsjella t tyre. Pr t egzistuar shteti duhet t egzistoj teritori, njerzit dhe pushteti. E drejta pavarsisht prej vendit, pozits gjeografike, shkalls s arsimimit i njeh 2 lloje subjektesh: 1.PERSONAT FIZIK njeriu si individ 2.PERSONAT JURIDIK shoqatat e ndryshme, organizatat, institucionet e ndryshme shoqrore, firmat, ndrmarrjet publike etj. do njra shkenc personin fizik e trajton sipas karakteristikave t veanta t cilat paraqesin objektin e shkencs p.sh. personi fizik n shkencn penale trajtohet si kryers i veprs penale, si nxits, si ndihms, si autor i cili ka parapar kryerjen e veprs penale, por ky pr veprimin e vet fizik por edhe pr vepr mendore, pr t qen prgjegjs para shoqris, shtetit, ligjit duhet t jet i moshs madhore dhe i shndosh (t ket zotsi t veprimit). psh. Mbi shkencn mbi dhe pr familjen , personi fizik pr t pasur mundsi t krijoj familje dmth t lidh martes, duhet t jet i aft n aspektin fiziko-psiqik, dhe t jet i moshs madhore. Fillet e s drejts bjn pjes n grupin e shkencave t prgjithshme juridike si pjes prbrse e shkencave shoqrore. Fillet e s drejts kan raporte t ngushta me grupin e SHKENCAVE JURIDIKO PENALE , ADMINISTRATIVE , JURIDIKO CIVILE , JURIDIKO POLITIKE DHE JURIDIKO SOCIALE. Raporti i Filleve s t drejts me shkencat juridike sht shum i ngusht sepse bazohet n t dhnat e shkencave t tjera juridike n veanti me me shkencat konkrete juridike, gjithashtu edhe shkencat e prgjithshme shoqrore - shkenca mbi sociologjin,shkencat ekonomike dhe ato politike, sepse nocionet e prgjithshme dhe t prbashkta lidhur me dukurit shtetrore dhe juridike i nxjerrin vetm me studime t ndrlidhura juridike dhe shoqrore.

Fillet es drejts si shkenc juridike i pranojn ndikimet e shkencave t tjera juridike (t veanta) dhe atyre shoqrore por gjithashtu edhe ndikojn n shkencat e tjera juridike pra n ato t veanta. Shkenca juridike pr nga objekti i studimit t dukurive, ligjshmrive dhe fenomeneve ndahet n: 1.SHKENCAT E PRGJITHSHME JURIDIKE - q studijojn elementet e prgjithshme, t prbashkta pr t gjitha shtetet dhe t drejtat pavarsisht nga aspekti historik, pozita etj. 2. SHKENCAT JURIDIKO - HISTORIKE - q ofrojn njohuri lidhur me shtetet reale dhe rendet juridike t cilt kan egzistuar n t kaluarn, e t cilt nuk egzistojn. 3.SHKENCAT JURIDIKE POZITIVE -q merren me studimin e shtetit dhe s drejts egzistuese,
pra me dukurit pozitive

METODAT N FILLET E S DREJTS do shkenc ka objektin e vet t studimit , andaj pr tu realizuar ky studim, dmth pr tu arritur qllimi i caktuar , shkenca prdor metodat t cilt paraqesin veprimet subjektive t hulumtuesit lidhur me objektin e caktuar. Metoda sht lidhur ngusht me objektin e studimit, njra me tjetrn ndihmohen, saq shum her mendohet se lnda e prcakton metodn duke e absorbuar n vete. Metoda paraqet trsin veprimeve mendore dhe fizike n procesin e njohjes s lnds s caktuar. Kemi dy lloj metodash SHKENCORE dhe TEKNIKE(PRAKTIKE) Metodat e veanta jan: 1.METODA DOGMATIKE (JURIDIKE) DHE NORMATIVE - q sht metod kryesore dhe specifike me ann e s cils studiohet shkenca juridike n prgjithsi, ajo prcakton n mnyr t qart saktsin e norms juridike. Kjo n mnyr t qart vrteton se me ann e norms juridike prcaktohet sjellja e njeriut pr kohn prkatse duke mos vshtruar veorit e tjera t norms. Metoda NORMATIVE merret me t drejtn si sistem i trsishm normativ duke analizuar dhe duke studiuar se far sht prbrja e tij, dhe cilt jan lidhjet dhe raportet ndrmjet tyre. Metoda Normative na ofron njohuri pr pjest m t mdha t s drejts jo edhe pr pjest m t vogla q jan objekt i metods dogmatike - domethniet konkrete t ndonj norme. Metoda normative mundson ndrtimin e hierarkis s normave dhe akteve juridike duke i sistemuar dhe harmonizuar pjest e ulta me pjest e lartat sistemit juridik. 2.METODA SOCIOLOGJIKE poashtu prdoret si metod specifike pr hulumtimin dhe studimin e shkencave juridike me t ciln hulumtojm faktort social t cilt u japin karakter shoqror normave, akteve juridike dhe tr s drejts , duke dhn prgjigje pr ato pyetje t cilt nuk i ofron metoda dogmatike-juridike dhe normative, psh. Prse shteti dhe e drejta jan t ksaj apo t asaj natyre, kur dhe si u zhvilluan dhe n shrbim t kujt jan. -NOCIONI I SHTETIT DHE I S DREJTS -

SH T E T I
Procesi i krijimit t shtetit si organizat shtetrore e organizuar ka filluar q n fazn e diferencimeve brenda vet shoqris fal shfaqjes s teprics n shoqrin joklasore , pra shtimi i forcave prodhuese ka br q t krijohen dallime pronsore dhe dallime t tjera. Elementet e shtetit jan: 1.PUSHTETI SHTETROR - nnkuptojm raportin shoqror n t ciln njra pal urdhron ndrsa pala tjetr sht e detyruar t dgjoj urdhrat e pals s par.

Pushtti shtetror sht pushteti m i lart , m i fort n gjith hapsirn shtetrore, gj q buron nga roli dhe pozita e shtetit n shoqri. Sipas Viskoviqit - Pushteti shtetror sht pushtti m i lart apo suprem, t cilit t gjith individt apo grupet madje edhe vet bartsit e pushteteve tjera i nnshtrohen. Dallojm - PUSHTET FAMILJAR - PUSHTET SHKOLLOR - PUSHTET FETAR NOCIONI I SOVRANITETIT SHTETROR - egzistojn teori t ndryshme pr shtjen e sovranitetit n shkencn juridike, t cilt fillojn t merren me kt shtje nga fundi i shek.XVI kur edhe kemi ushtrimin e pushtetit shtetror si pushtet i ndar prej atij kishtar ku qeveriste individi Mbreti. Shprehja SOVRAN ka origjin latine SUPRANUS q dmth i lart, m i lart, subjekt q ka pozit m t lart, n hierarkin e pushtetit shtetror dhe t tjert jan t detyruar ti nnshtrohen. Nocioni i sovranitetit shtetror sht ngusht i lidhur me pushtetin shtetror, andaj sovraniteti sht vetm shprehj e pushtetit shtetror-forcs fizike t shtetit, paraqet nj t qen i cili tregon kush sht qeveriss n hapsir t caktuar. Sipas Viskoviqit vetm pushteti m i lart n territorin e vet mund t kunndrshtoj imponimin e vullnetit t shteteve tjera, ai prmend edhe barazin e shtetit karshi shteteve tjera q dmth se shteti n raportet ndrkombtare sht subjekt me t gjitha t drejtat themelore si jan shtetet tjera Sipas LOJESAUT Sovraniteti sht cilsi e rndsishme e shtetit , sipas tij sovraniteti sht form q i jep shpirt shtetit ndrsa t tjert merren me faktin se kush sht barts i ktijsovraniteti , individi apo populli. Sovraniteti barts i t cilit sht individi - monarku ka prkrahsit e vet (Makiaveli, ZH.Bodin, Hobsi) ndrsa grupi tjetr prkrahin mendimin se barts i sovranitetit sht populli (Zhan ZH. Ruso). Sipas CARRE DE MALBERG Sovraniteti paraqet shkalln m t lart t pushtetit shtetror, sepse ky pushtet nuk lejon asnj pushtet tjetr , nuk lejon konkurrenc , pra slejon pushtet paralel. SOVRANITETI POPULLOR DHE KOMBTAR - radhiten menjher pas atij shtetro, Me SOVRANITET POPULLOR nnkuptojm vetm nj cilsi t popullit, dhe si nocion dshmon nj karakteristik e cila paraqet negacion t vet pushtetit shtetror natyrisht nse populli qeveris punt shtetrore , nse kt pushtet e ushtron shumica e popullit . Me POPULL nnkuptojm trsiae qytetarve q jetojn n nj shtet. SOVRANITETI KOMBTAR paraqet nj cilsi t kombit t pavarur dhe si shprehet autori kroat VISKOVIQ pavarsia sht pasoj e sovranitetit t brendshm n planin ndrkombtar. KOMBI sht sovran sepse ka t drejtn e krijimit t shtetit t vet , ka t drejt t prcaktohet se me k don t jetoj, ka t drejtn e vetvendosjes , ka t drejtn e shkputjes, bashkangjitjes s nj shteti tjetr apo edhe pr t krijuar shtet t ri. PUSHIMI I SOVRANITETIT DHE NJOHJA E SHTETIT T RI Mnyra e pushimit t sovranitetit shtetror m teorin e shtetit dhe s drejts , e t ciln e gjejme edhe n teorit e s kaluars historike madje q nga Roma e Vjetr sht OKUPIMI e cila paraqet jo vetm prmbysjen dhe shuarjen e sovranitetit shtetror por edhe nnshtrimin e popullit vends duke krijuar strukturat e veta shtetrore n hapsirn e okupuar. Njohja e shtetit t ri bhet n dy mnyra:

1.MNYRA KONSTITUCIONALE - (DE JURE) 2.MNYRA DEKLARATIVE - (DE FACTO) Sipas KELZENIT egziston dallimi ndrmjet de jure dhe de facto, sipas tij pranimi de jure sht prfundimtar derisa pranimi de facto sht provizor dhe si e till mund t trhiqet. TERRITORI Territori paraqet nj veori universale t tr asaj q ekziston. Sepse, do gj q ekziston, ekziston n territor t caktuar, me kt kup-tohet se edhe vet shteti ekziston n territor t caktuar. Lidhur me territorin shtetror duhet t themi se ekziston edhe nj veori e cila territorin e nj shteti tjetr e konsideron si pjes t vet. Kjo pjes e territorit, natyrisht, paraqet nj kategori t s drejts ndrkomb-tare. sht fjala pr nocionin e EKSTERRITORIALITETI. Kjo pjes e territorit ka t bj me selit e prfaqsive diplomatike t nj shteti n shtetin tjetr. Ky territor bie nn jurisdiksionin e shtetit prfaqsia e t cilit sht. Ktu gjejn zbatim parimet e reciprocitetit. d.m.th. se shtetet lidhin marrdh-nie diplomatike, ndrshtetrore dhe si t tilla veprojn brenda rregullave prkatse, t prcaktuara nga e drejta ndrkombtare publike.

SHTETSIA Nocioni i shtetsis paraqet lidhjen juridike t qytetarit me shtetin. Qytetart t cilt gzojn t drejta dhe detyrime (lojalitetin, gzimi i te drejtave politike, ushtrimi i shrbimit ushtarak, gzimi i mbrojtjes shtetrore pr qytetaret jasht shtetit, mbrojtjen e vendit, te drejtn e ekstradimit etj.) dhe i nnshtrohen jurisdiksionit shtetror quhen SHTETAS. Qytetart t cilt gzojn t drejta private-civile dhe gzojn imunitetin personal, jo edhe autorizime dhe obligime t tjera jan qytetar JOSHTETAS. Shtetsia fitohet n 3 mnyra: 1. fitimi i shtetsis n baz t vijs s gjakut (IUS SANGUNIS), - pra, personi fizik fiton shtetsin t ciln e kan paraardhsit e tij. 2. fitimi i shtetsis sipas lindjes n territorin e lindjes (IUS SOLI) pavarsisht prej vijs s gjakut . 3.fitimi i shtetsis sipas natyralizimit (IUS DOMICILI) - pra sht fjala pr personat fizik t cilt jetojn n shtetin tjetr, jasht vendit t lindjes. Humbja e shtetsis mund t bhet sipas kushteve q i parasheh ligji, si sht largimi apo mohimi i shtetsis dhe marrja e saj, si dhe kur territori i nj shteti kalon ne territorin e shtetit tjetr, gjegjsisht, behet territor i shtetit tjetr

E DREJTA
Nocioni i norms n prgjithsiE drejta paraqitet gjat procesit t shkatrrimit t organizimit t par t shoqris difuze, si rezultat i zhvillimit t prons private dhe i ndarjes s shoqris n klasa. Me zhvillimin e shoqris, zhvillohen edhe normat, sepse, sjelljet ndikojn n zhvillimin e normave, ndrsa kto ndikojn n zhvillimin e sjelljeve Dallimet ndrmjet ligjeve natyrore dhe normave shoqrore konsistojn n gjasht pika: 1). N aspektin e krijimit

2). N aspektin e fuqis ligjet natyrore veprojn pa prjashtime ligjore 3). N aspektin e bazs ndaj s cils veprojn (n materien orga-nike, n organizm dhe n vetdije dhe vullnetin, ndrsa, normat shoq-rore veprojn kryesisht ndaj vetdijes dhe n vullnet - do t thot nprmjet tyre n njeriun), 4). n aspektin e qllimit, 5). N aspektin e vlersimit-gjykimit (norm e mir apo norm e keqe), 6). N aspektin e sanksionit; T gjitha normat ndahen n dy grupe: 1). n norma teknike - paraqesin rregullat t cilat rregullojn sjelljet e njeriut ndaj natyrs, pra, kryesisht ndaj saj, pr t arritur qllimin e caktuar 2). n norma shoqrore - paraqesin ato rregulla q paraprakisht rregullojn mnyrn e sjelljes s njeriut ndaj pjestarve t tjer t shoqris. Natyrisht se shoqria kto rregulla i konsideron si t dobishme dhe t mira. Normat shoqrore sipas karakteristikave mund t klasifikohen n 4grupe: 1). krijuesi i norms, 2). mnyra e krijimit, 3). sanksioni dhe 4). kush e zbaton sanksionin

ZAKONET
Zakonet jan rregulla t shoqris s paorganizuar, shoqris jo mjaft t diferencuar si mas e cila n vetdijen e vet rregullon raportet shoqrore, ato krijohen ngadal duke u prcjell brez pas brezi sjelljet e caktuara t cilat masa i konsideron si t mira dhe prsritja e tyre e gjat imponon domosdoshmrin detyruese q ato si t tilla t respektohen

MORALI
Normat e moralit, ndryshe nga zakonet, nuk krijohen duke u prsritur sjelljet prkatse pr nj koh t gjat, por kto mund t krijo-hen aty pr aty, t bazuara n vetdijen e njeriut lidhur me at se ka sht e mir dhe ka s' sht e mir. Normat e moralit jan rregullajo t imponuara, pra, jan rregulla t cilat nuk paraqesin vullnetin e imponuar nga subjekte t tjera, por jan shprehje e rrethanave objektive Normat e organizatave shoqrore Organizatat shoqrore jan krijime njerzore, krijime t vetdij-shme, t planifikuara dhe t organizuara mir, ato krijohen pr t ushtruar nj veprimtari t caktuar. Shteti si organizat shoqrore, ose si organizat e dhuns s orga-nizuar n baz t normave juridike, dallohet prej organizatave t tjera, fal kryesisht elementit t vet t jashtm-forcs fizike. Shteti sht i prqendruar shum m tepr n zbatimin e normave shoqrore dhe normave juridike sesa n krijimin e tyre, Normave shoqrore shteti u ofron mbshtetje duke u dhn karakterin e norms juridike, duke u siguruar zbatim dhe duke u siguruar sanksionin nse norma nuk respektohet dhe nuk zbatohet. Nor-mat e ktilla shoqrore, kur i mbshtet dhe i mbron shteti i quajm NORMA JURIDIKE - E DREJTA.

RAPORTII SHTETIT DHE I S DREJTS ME DUKURIT TJERA SHOQRORE

Ndryshimet evolutive dhe revolucionare Ndryshimet spontane dhe t ngadalshme t cilat ndodhin n shoqri, n shtet dhe n t drejt me nj emr mundf i quajm NDRYSHIME EVOLUTIVE.(psh.reforma, grushtshteti dhe komploti) Ndryshimet evolutive jan pra ndryshime kuantitative, t ngadalshme, t vogla, t cilat pr njeriun e rndomt jan t pavrejtura. t cilat nuk e ndryshojn prmbajtjen e as funksionin e sendit apo t dukuris. REFORMA - kuptojm ndryshimin e rndsishm n shtet dhe n t drejt me ann e s cils ndryshojm gjendjen ekzistues. Mund t ket reforma n arsim, shkenc , kultur. GRUSHTSHTETI - sht ndryshim i cili ndodh n shtet dhe n t drejt i ushtruar me an t dhuns fizike dhe pr qllim ka rrmbimin e pushtetit n mas m t madhe sesa q i takon grupit apo shtress s caktuar. Grushtshteti sht dukuri e kundrligjshme, sepse, ushtrohet kundr dispozitave juridike, rendit juridik, lidhur me ndarjen e aurtorizimeve dhe prgjegjsive. Grushtshtetin e ushtrojn personat apo grupet q bjn pjes n hierarkin e lart shtetror. KOMPLOTI - sht nj lloj i ndryshimit evolutiv, me t cilin ndryshimi bhet, natyrisht, n mnyr t kundrligjshmej Komploti pothuajse sht i ngjashm me grushtshtetin, me t vetmin dallim se kt e ushtrojn personat apo grupet q nuk gjenden n hierarkin e lart shtetrore. NDRYSHIMET REVOLUCIONARE jan ndryshime t shpejta, t mdha. Me ndodhjen e tyre, ndryshon forma, esenca apo prmbajtja e dukuris ose e sendit. Kemi transformimin e nj dukurie n dukuri t re, t nj sendi n send tjetr, pra, dukuria apo sendi ndryshon n trsi, apo mund t ndodh, q me ndryshimet e ktilla t ndryshoj prmbajtja, funksioni i shtetit, po ashtu edhe i s drejts. Mnyra e ushtrimit t ndryshimeve revolucionare mund t jet e dyllojshme: I. Revolucioni i ushtruar me dhun, 2.Revolucioni i ushtruar n mnyr paqsore. Revolucioni si dukuri e kundrligjshme edhe pas kryerjes nse do te prmbysej - ndodh kthimi apo rikthimi i bartesve t mhershm t pushtetit shtetror, pushtetit politik dhe ekonomik. t cilt do ta shkatrrojn organizatn e cila pretendonte ta merrte pushtetin shtetror. Kjo dukuri n teorin e s drejts quhet KUNDRREVOLUCION.

ORGANIZATA SHTETRORE
Shteti si organizat dhe aparat SHTETI - sht organizat shoqrore politike e cila ka aparatin e dhuns dhe t ciln e prdor brenda kufijve t sa pr t vn drejtsi apo rregull n jetn shoqrore. Organet shtetrore sipas hierarkis i ndajm, n : 1. organet m t larta shtetrore - organet e ktilla zakonisht jan organe shtetrore t cilat jan m t larta dhe ushtrojn pushtetin n tr territorin shtetror 2. organet e larta shtetrore - jan organe t larta shtetrore t cilat n fushveprimin e vet duken si organe ndihmse t organeve m t larta

3. organet e ulta shtetrore - jan ato organe t cilat kan pozitn m t ult n hierarkin shtetrore Sipas prbrjes ndahen n: 1.Organe individuale (inokose) - jan ato organe n t cilat vendos n mnyr t autorizuar individi, si person zyrtar i shkalls m t ult 2.Organe kolegjiale (trupore) - jan ato organe t cilat vendimet e veta i marrin n mnyr kolegjiale, pra, n trup Sipas fushveprimit n: 1.Organe ligjdhnse 2.Organet administrative 3.Organet gjyqsore Sipas kmpetencs territoriale n: 1.organet e njjta dhe t barabarta 2.organet e nnshtruara Sipas karakterit dhe mnyrs s ushtnmit: 1.Organe demokratike - nnkuptojm t gjitha ato organe shtetrore t cilat vijn n pushtet me ann e zgjedhjeve, domethn, ato organe t cilat i zgjedh populli 2.Organe burokratike - organet t cilat n pushtet vijn jo nprmjet procesit zgjedhor por me ann e dhuns fizike duke imponuar pushtetin faktik, apo duke u emruar nga ndonj subjekt i lart shtetror. Organet e armatosura - jan ato t cilat kan mjetet e dhuns fizike dhe t ktilla jan: ushtria dhe policia Organe civile - kuptojm t gjitha organet shtetrore t cilat nuk kan mjete t dhuns fizike. me prjashtim t disa organeve administrative. Shumica e kualifikuar - sht nse krkohet numri m i madh i votave nga ai q prbn shumicn absolute, p.sh. 2\3 , 3\5 etj. Kuorumi - N vendimmarrjet nga trupi-kolegji, parashtrohen disa pyetje t cilat kan t bjn me kuotn e antarve t organit. Vota absolute - n qoft se sht nj m tepr se gjysma e numrit t prgjithshm t votave. Shumic e zakonshme (relative) - Pr marrjen e vendimeve meritore zakonisht krkohet shumica e votave. SHTETI LIGJOR - , ose shteti i s drejts n kuptimin e sotm, nnkupton organizatn shtetrore shtrirja e pushtetit shtetror dhe funksionimi i s cils jan t caktuara skajshmrisht me norma juridike.

TRAJTAT E SHTETIT
Dallojm 1. trajta 2. trajta 3. trajta 4. trajta kto trajta shtetrore: e sundimit, e rregullimit shtetror, e regjimit politik e pushtetit shtetror

1.TRAJTA E SUNDIMIT

Trajta e sundimit sipas nj kriteri caktohet sipas numrit t perso-nave t cilt e ushtrojn pushtetin m t lart - suprem - brenda shtetit. Trajtat e sundimit jan: 1.MONARKIA - sundimi i nj individi - monarku 2.TIRANIA - sundimi i dhushm 3.ARISTOKRACIA - sundimi i pakics 4.OLIGARKIA - sundimi i pakics n mnyr t dhunshme 5.DEMOKRACIA - sundimi i shumics 6.OHLOKRACIA - sundimi i shumics n mnyr t dhunshme 7.TIRANIA - e cila sht trajta m e vrazhdt Me MONARKIN kuptojm at trajt t sundimit n t ciln shefi i shtetit sht person me privilegje t mdha, t cilat e bjn t jet mbi qytetart Monarku karakterizohet si shef i shtetit me at se ai trashgohet, ndryshe shefi i shtetit n republik, i cili zgjidhet. Karakteristik tjetr sht se monarku kt post e ushtron gjat tr jets s tij

Llojet e monarkis
Sipasasaj se n far pozita juridike sht monarkut ekzistojn dy lloje t monarkis: MONARKIA ABSOLUTE - ku n t njjtn koh monarku sht shef i shtetit dhe organ m i lart shtetror MONARKIA E KUFIZUAR - ku monarku sht vetm shef i shtetit, jo edhe organ m i lart. Kemi edhe: MONARKIA MONARKIA si dhe MONARKIA MONARKIA E PAKUFIZUAR (JOKUSHTETUESE) E KUFIZUAR (KUSHTETUESE) PARLAMENTARE JOPARLAMENTARE

NOCIONI I REPUBLIKS Nocioni i republiks sht i kundrt me monarkin. Shefi i shtetit n republik nuk i gzon privilegjet personale, sepse nuk sht person sovran. Shefi i shtetit n republik sht i detyruar f i nnshtrohet rendit juridik, s drejts, andaj ai ka edhe prgjegjsi t dyfisht: prgjegjsi politike dhe penale.

TRAJTA E REGJIMIT POLITIK

Trajta e regjimit politik caktohet sipas kritereve se kush sht barts i sovranitetit shtetror, domethn pushtetit shtetror. Sipas ktij kriteri ekzistojn dy trajta t organizimit shtetror: 1.DEMOKRACIA - paraqet trajtn e regjimit politik, ku pushteti i takon popullit, domethn shumics s popullit, ku shumica qeveris mbi pakicn e popullit 2.AUTOKRACIA - paraqet trajtn e regjimitpolitik, ku pushteti i takon pakics kemi dy elemente kryesore t demokracis: 1. Krijimi i vullnetit politik t popullit 2. Realizimi i vullnetit politik.

DEMOKRACIA FORMALE
Demokracia formale prfshin mjetet dhe masat me ndihmn e t" cilave organizata shtetrore lidhet me popullin, natyrisht me shumicn e popullit, nprmjet mekanizmave t vet, pr ta realizuar vullnetin politik t popullit

DEMOKRACIA E DREJTPRDREJT Demokracia e drejtprdrejt, sht negacion i vet shtetit, do t thot se populli qeveris drejtprdrejt duke mos pasur nevoj pr asnj lloj t organit shtetror. Pra, nse vrtet ekziston demokracia e plot, ather s'mund t bhet fjal fare pr shte-tin, domethn pr ekzistimin e tij. Realizim i demokracis s drejtprdrejt - sht. pra. kur i tr populli e ushtron pushtetin shtetror Sa i prket shtjes procedurale t marrjes s vendimeve, duhet theksuar se kjo nuk sht aq e thjesht. Ktu jan dy momente gjat marrjes s vendimit q vlen f i prmendim: 1. iniciativa, propozimi pr marrjen e vendimit - t ciln do ta bnte masa e gjr 2. marrja e vendimit. vendosja lidhur me propozimin - ndonj organ tjetr, duke e sanksionuar apo duke e refu-zuar vrtetimin e vendimit t marr m par Pr sa i prket ushtrimit t demokracis s drejtprdrejt ekzistoj-n dy mnyra: 1. Tubimi gjithpopullor - i cili ushtron kompetencn shtetrore q i sht caktuar 2. Votimi jasht tubimit - nuk lejon q masa t diskutoj fare lidhur me propozimin apo iniciativn, por ajo vetm vendos, natyrisht duke votuar. Mnyra e par e ushtrimit t demokracis se drejtprdrejt zbato-het nprmjet Kuvendit popullor apo tubimit, ndrsa mnyra e dyt, kur populli vetm vendos, sht referendumi. DEMOKRACIA E PRFAQSUESE N demokracin prfaqsuese pushtetin e ushtron organizata shtetrore, por n emr t popullit, pra e prfaqson popullin i cili vet nuk mund ta ushtroj kt pushtet Demokracia prfaqsuese dallon prej demokracis s drejtpr-drejt me ushtrimin e pushtetit shtetror-nprmjet prfaqsuesve t zgjedhur, pra kemi t bjm me prfaqsimin e popullit N demokracin prfaqsuese vullneti i popullit zbatohet, si kemi thn edhe m hert, nprmjet prfaqsuesve t cilt i zgjedh populli, t cilt marrin pjes n organet shtetrore dhe aty ata i realizojn krkesat e popullit. Mandat i lidhur - Kjo do t thot se prfaqsuesi i zgjedhur sht i lidhur dhe i detyruar q vullnetin e popullit ta prcjell n organet prfaqsuese dhe at ta realizoj. Mandat jo t lir - Ktu prfaqsuesi ka liri t plot t veprimit apo t sjelljes pas abrogimit t institucionit t revokimit. Edhe ky mandat s'sht treguar i mir, andaj sht krkuar kalimi n nj sistem tjetr i cili do t ishte nj mesatare e t gjitha sistemeve t mparme.

AUTOKRACIA
Vet shprehja (autis-vet) tregon se pushtetin e ushtron pakica, pakica e popullit. Autokracia, pra sht trajt e regjimit politik e kundrt me demokracin, sht qeverisje e pakics ndaj shumics s popullsis. LLOJET E AUTOKRACIS

Autokracit gjat historis njerzore kan qen t llojllojshme, andaj, edhe jan emrtuar me emra t ndryshm. Shteti autokratik m s teprmi mund t emrtohet me shprehjen diktatur, shtet aristokratik, shtet oligarkik, shtet tiranik, shtet despotik dhe shtet plutokratik. - DIKTATURA - lidhet me pushtetin e nj individi i cili e ushtron pushte-tin personal - personi i cili n pushtet s"ka ardhur n baz t trashgimis (monarku), por ka ardhur n mnyr t kundrligjshme - me forc, duke sunduar apo duke qeverisur n mnyr t vrazhd, duke shkelur t drejtat dhe lirit e njeriut, madje edhe t pjestarve t shtress s lart. - ARISTOKRACIA - sht ai lloj i autokracis ku pushtetin shtetror e qeveris nj grup apo shtres e njerzve e cila konsiderohet se sht e veant nga t tjert-kjo n baz t gjakut. - OLIGARKIA - paraqet nj lloj t shtetit autokratik, ku s'do mend qeveris pakica e popullit, ktu pushteti i takon nj grupi t njerzve. - SHTETI TIRANIK - kuptojm shtetin i cili sht identik me diktatur, ku qeveris individi n mnyrn m t egr dhe kuptohet n interesin personal, jo edhe n interes t prgjithshm. - SHTETI DESPOTIK - paraqet po ashtu trajtn e qeverisjes s pakics mbi shumicn madje t qeverisjes s individit apo grupit n mnyr mjaft t egr do t thoshim, me forc t pakufizuar e cila natyrisht, s'sht e rregulluar paraprakisht me asnj dispozit juridike.

TRAJTA E RREGULLIMIT SHTETROR

Nocioni i trajts s rregullimit shtetror TRAJTA E RREGULLIMIT SHTETROR - paraqet lidhjet dhe raportet ndrmjet organeve qendrore dhe joqendrore t pushtetit shtetror. Organet joqendrore mund t prcaktohen sipas : kriterit territorial - pra qytetart dhe grupet e njerzve t territorit t caktuar, kriterit personal -grupet me veori t njjta, fetare, profesi-onale etj. dhe kriterit real - sipas ushtrimit t autorizimeve prkatse. T gjitha shtetet q jan t prbra prej organeve qendrore dhe joqendrore, pavarsisht prej madhsis t tyre jan shtete t decentralizuara.
N qoft se organet joqendrore nuk gzojn asnj ik t pavarsis juridike, at-her themi se kemi centralizim juridik. Nse organet joqendrore kan ndonj pavarsi juridike, ather themi se kemi t bjm me decentralizimin juridik.

SHTETI I PRBR
SHTETI I PRBR - paraqet organizatn shtetrore q prbhet prej dy e m shum shteteve, por q n nj mnyr i nnshtrohen pushtetit qendror. Egzistojn kto lidhje shtetesh: 1.KONFEDERATA 2.FEDERATA 3.UNIONI (reale dhe personale) 4.PROTEKTORATI KONFEDERATA - paraqet trajtn e shtetit t prbr ku shtetet antare jan t lidhur me nj kontrat juridike ndrkombtare , duke krijuar organe t prbashkta ku do shtet antar mund t braktis kt bashksi kur t dshiroj.

FEDERATA - sht trajt e shtetit t prbr e cila paraqet nj lidhje shum m t ngusht ndrmjet shteteve se konfederata, ku krijohet organi qendror i cili n kuptimin e drejt t fjals sht barts i pushtetit shtetror, pushtetit sovran. N teorin e shtetit dhe t s drejts parashtrohet shtja e rapor-teve, e bartjes s sovranitetit shtetror n shtetin e prbr - shtetin federal. Lidhur me kt shtje ekzistojn tri mendime: 1. Se shteti federal sht barts i sovranitetit - pra pushtetin shtetror sovran e ka federata, jo edhe shtetet antare t federats. Nga kjo del konkluzioni se shteti federal sht shtet, ndrsa shtetet antare nuk jan shtete, por gzojn nj auto-nomi t gjer juridike. 2. Shtetet antare jan sovrane, ndrsa bashkimi i shteteve n federat domethn federata s'sht sovrane dhe federata nuk paraqet shtetin e prbr, por prbhet prej disa shteteve t thjeshta, t lidhura me nj lloj t kontrats. 3. Se sovraniteti sht i ndar ndrmjet federats dhe shteteve antare q e krijojn shtetin e prbr - ndrsa as federata e as shtetet antare nuk do t ishin sovrane si t vetme, por t gjitha si trsi bjn shtetin e prbr dhe natyrisht, si i ktill si trsi sht sovran. PROTEKTORATI - paraqet llojin e shtetit t prbr mbi t cilin e ushtron pushtetin nj shtet i fort duke i siguruar mbrojtjen dhe sigurin, pra, vnien e nj organizate shtetrore nn ombrelln e nj shteti t fort. UNIONI REAL - paraqet nj trsi t shteteve antare, pra krijohet nj subjekt i cili me botn e jashtme komunikon si i vetm, si trup unik. Ky unitet arrihet me an t nj kont-rate ndrkombtare duke ruajtur pavarsin juridike brenda shtetit UNIONI PERSONAL - ndrkaq shtetet antare e kan t prbash-kt vetm institucionin e shefit t shtetit (monarkun), ndrsa n shtjet e tjera jan plotsisht t pavarura - si n aspektin e jashtm ashtu edhe n at t brendshm, pra nuk paraqesin subjektin e vetm shtetror, por do-njri prej tyre - sht subjekt i s drejts ndrkombtare. Jan t njohura unionet, si kan qen: Unioni i Suedis dhe i Norvegjis, Unioni i Austrohungaris, i Danimarks dhe Islands n vitet 1815-1945, pra n nj interval kohor jo t njjt (unionet reale), ndrsa unionet personale kan ekzistuar ndrmjet Anglis dhe Hanoverit, Hola-nds dhe Luksemburgut

SHTETI I THJESHT - raporti ndrmjet organeve qendrore dhe joqendrore, pjest m t ulta t organizats shtetrore kan shum pak t drejta n krahasim me pjest organizative n shtetin e prbr.
CENTRALIZIM kuptojm raportin ndrmjet organeve qendrore dhe atyre joqendrore, ku i tr pushteti u takon organeve qendrore. DECENTRALIZIMI - sht sistem i raporteve midis organeve joqendrore dhe qendrore n t ciln organet joqendrore gzojn njfar shkalle t pavarsis. Decentralizimi mund t jet : Decentralizimi territorial - nnkupton se organet joqendrore n territorin e vet i ushtrojn t gjitha punt n mnyr t pavarur, pra qyte-tart e ushtrojn pushtetin shtetror duke marr pjes aktive n zgjidhjen dhe realizimin e interesave t veta brenda hapsirs prkatse. Decentralizimi personal - nnkupton bartjen e disa punve shte-trore mbi organizatat, antart e t cilave jan t lidhur me veori t prbashkta (profesioni i njjt), si jan shoqatat e ndryshme, n kupti-min e sotm edhe shum organizata joqeveritare. Decentralizimi real - nnkupton ushtrimin e punve t njjta shte-trore (komunikacioni, shndetsia, kultura) n nivelin e hapsirs s caktuar nga disa organizata.

Pr nga karakteri Decentralizimi mund t jet : Decentralizim Demokratik dhe Decentralizim Burokratik.

TRAJTA E PUSHTETIT SHTETROR

Pushteti shtetror prbhet nga : 1.PUSHTETI LIGJDHNS 2.PUSHTETI EGZEKUTIV 3.PUSHTETI GJYQSOR
Pushteti shtetrore varsisht prej regjimit politik, sistemeve partiake, karakterit t shtetit funksionon sipas 2 parimeve:

1.PARIMI I NDARJES S PUSHTETIT SHTETROR - konsiston n ndarje t ktyre tri fushave, funksioneve apo pushteteve shtetrore, q donjra prej tyre ta ushtroj pushtetin n mnyr t mvetsishme, t pavarur, duke mos u przier n (veprimtarin, funksionin) pushtetin tjetr. 2.PARIMI I UNITETIT T PUSHTETIT SHTETROR - mund t ushtrohet n sistemet politike t shteteve jodemokratike dhe t atyre demokratike. Parimi i unitetit t pushtetit shtetror aplikohet sipas dy mny-rave: 1. Sistemi i Konvents - sht aplikuar n Zvicr. Parlamenti i dal nga votat e qytetarve ushtron pushtetin ligjdh-ns dhe at administrativ. Tr aktivitetin ligjdhns dhe ekzekutivo-ad-ministrativ e ushtron nprmjet organit t veant - Kshillit Kombtar. Ky Kshill pr punn e vet i prgjigjet parlamentit. Kshilli sht organ ndihms i parlamentit dhe do antar i tij udhheq kt kshill me mandat njvjear, duke fuzionuar funksionin edhe t shefit t shtetit njkohsisht. Pra, sipas sistemit t Konvents nuk ka organ t veant ekzekutiv - shefi i shtetit nuk ekziston 2. Sistemi i Kuvendit.- Sipas t cilit, organi ligjdhns i zgjedh organet e tjera apo i emron pr nj koh t caktuar. Puna e organeve administra-tivo-ekzekutive dhe gjyqsore sht e bazuar n aktet t cilat i nxjerr organi m i lart - kuvendi dhe natyrisht se pr punn e vet i prgjigjen Kuvendit. Sistemi i ktill sht aplikuar n ish- Federatn Jugosllave.

SISTEMI PRESIDENCIAL
SISTEMI PRESIDENCIAL - paraqet sistemin i cili n mnyr m t besueshme ka zbatuar parimin e ndarjes s pushtetit shtetror, ku Presidenti sht barts i pushtetit administrativo-ekzekutiv. Pushteti ligjdhns sht plo-tsisht i ndar nga veprimtarit e tjera. Kt organ e zgjedh populli. Pushteti administrativo-ekzekutiv, gjithashtu sht i ndar dhe shum i fort. N krye t organeve administrative qndron kryetari (pre-sidenti) i republiks. Presidentin gjithashtu e zgjedh populli. Sipas siste-mit presidencial, ministrat i emron vet presidenti (sekretart shtetror) t cilt i prgjigjen presidentit pr punn e tyre Pushteti gjyqsor ushtrohet nga ana e gjykatsve t cilt kt pushtet e ushtrojn n mnyr t mvetsishme t pavarur Presidenti gzon t drejtn e vetos-pezulluese, t drejtn e pengimit t ekzekutimit, t vrtetimit t ligjit (nnshkrimin) i cili sht miratuar nga organi ligjdhns. N qoft se organi ligjdhns, pas nj kohe aktin apo propozimligjin e miraton me 2/3 e votave, ather akti apo ligji n fjal sht valid, i plotfuqishm. Presidenti ka t drejt q organit ligjdhns t'i drejtoj iniciativ ligjore. Pra, roli i presidentit n lmin e nxjerrjes s ligjeve sht i madh. Pushteti ligjdhns przihet n push-tetin administrativo-ekzekutiv, domethn n autorizimet e presidentit, duke i lejuar apo duke mos i lejuar emrimin (zgjedhjen) e funksionarve n postet qeveritare, ose duke shqyrtuar ndonj shtje politike.

Gjykata Supreme n SHBA, przihet n punt e organit ligjdhns duke penguar zbatimin e akteve juridike t cilat jan n kundrshtim me Kushtetutn amerikane.

SISTEMI PARLAMENTAR
SISTEMI PARLAMENTAR - Sistemi parlamentar n Angli pr synim ka pasur ngushtimin dhe dobsimin e pushtetit administrativo-ekzekutiv dhe forcimin e pushtetit ligjdhns, pra kufizimin e pushtetit t monarkut, n veanti n monar-kin absolute. Kjo sht arritur duke krijuar kshillin e ministrave (qeverin) e cila qeveris pushtetin administrativo-ekzekutiv. Kshilli i ministrave i propozon monarkut se far akte do t nxjerr. Shefi i shtetit, por edhe ministrat mund t refuzojn q t nnshkruajn aktin prkats, pra, n mnyr reciproke, ndrmjet monarkut (shefit t shtetit) dhe ministrave t resorve t ndryshm. Ministrat n sistemin parlamentar pr punn e vet i prgjigjen parlamentit (organit ligjdhns), andaj parlamenti mund t shpall mos-besimin ndaj tyre dhe, natyrisht t'i shkarkoj ata. Qeveria si organ kolektiv i prgjigjet parlamentit, si edhe do ministr ve e ve. Pra, pushteti ligjdhns ka mbikqyrje dhe gzon pushtet m t lart sesa organet administrativo-ekzekutive. N qoft se raportet keqsohen n drejtim t qeveris dhe organit ligjdhns, ather kshilli i ministrave apo qeve-ria i propozon shefit t shtetit q ta shprndaj parlamentin dhe, natyrisht t caktoj zgjedhjet e parakohshme parlamentare Qeveria e ka iniciativn e propozimit t ligjeve, pra nprmjet propozimeve qeveria merr pjes n fushveprimin e organit ligjdhns, madje shpeshher qe-veria i nxjerr aktet t cilat duhet t jen n kompetenc t organit ligjdh-ns, si sht rasti me dekretin me fuqi ligjore, apo dekretligjet, akte kto pr nga prmbajtja ligje, ndrsa i nxjerr qeveria, domethn pushteti administrativo-ekzekutiv. N kt drejtim forcohet pushteti administrativo-ekzekutiv dhe natyrisht se dobsohet pushteti ligjdhns. Pushteti gjyqsor sht plotsisht i pavarur brenda kompetencave ligjore.

SISTEMI I PRZIER
SISTEMI I PRZIER - funksionon n baz t parimit t ndarjes t pushtetit shtetror, sht sistem i cili n vete bart elemente t dy sisteme-ve t mparshme: sistemit presidencial dhe sistemit parlamentar, prqendrohet m tepr n forcimin e pushtetit ekzekutiv - n veanti t shefit t shtetit, por bart edhe veori t parlamentarizmit. Sipas sistemit t przier, pozita e qeveris sht me e mvet-sishme nga parlamenti, por m e varur nga shefi i shtetit. Shefi i shtetit zgjidhet n mnyr t drejtprdrejt nga populli, andaj gzon edhe autoritet t lakmueshm. Kt pozit e forcojn dispozitat kushtetuese, si prmendm rastin e Francs apo t Rusis s sotme. Sipas ktij sis-temi, kryetari apo shefi i shtetit e propozon mandatarin pr formimin e qeveris, pra qeveria krijohet jasht parlamentit dhe, duke pasur parasysh kt kompetenc, kryetari n propozim t mandatarit t qeveris ka t drejtn e shprndarjes s parlamentit dhe shpalljen e zgjedhjeve t parakohshme parlamentare. Kryetari i shtetit shkarkon kryeministrin dhe me propozim t tij edhe antart e tjer t qeveris, meqense ai vet i zgjedh apo i emron. Qeveria mban prgjegjsi politike para parlamentit. parlamenti mund t'ua shkurtoj votbesimin antarve t qeveris. Puna e qeveris mbikqyret nga parlamenti - mirpo qeveria edhe n kt rast n bashk-veprim me shefin e shtetit mund ta shprndaj parlamentin.

RENDI JURIDIK

RENDI JURIDIK - sht proces i organizuar, ku pa rendin juridik nuk mund t egzistoj nj shoqri e organizuar ajo paraqet nj sistem harmonik t sjelljeve njerzore sipas normave juridike. Lidhur me elementet e rendit juridik n teori ekzistojn dy qndrime: 1. qndrimi normativist - Prkrahsit e ktij qndrimi mendojn se e drejta prbhet prej normave t cilat i krijon pushteti shtetror, pra burim i s drejts sht norma (rregulla), andaj edhe quhen normativist. 2. qndrimi sociologjik - Prkrahsit e qndrimit sociologjik mendojn se t drejtn nuk e prbjn normat t cilat i krijon pushteti shtetror, por e drejta paraqet sistemin e raporteve shoqrore (fakteve apo rrethanave sociale), jo edhe t normave. Andaj, t gjith mendimtart e ktij drejtimi quhen sociolog. N teorin e shtetit dhe t s drejts ekziston mendimi se elementet kryesore t rendit juridik jan dy: elementi normativ - i cili prbhet prej normave elementi faktik - q prbhet prej sjelljeve sipas normave. NORMA JURIDIKE - sht nj rregull me an t s cils rregullohet sjellja e individve n shoqri. Pr normn juridike jan t rndsishme dy karakteristika: 1. Lidhmria e saj pr subjektin autoritar (shtetin) 2. Efikasiteti i saj Sipas autori kroat B. Periq normat juridike sipas kriterit t dedikimit ndahen : 1. Normat juridike q u prkasin subjekteve, 2. Normat juridike sipas vlefshmris hapsinore (territoriale), 3. Normat juridike sipas vlefshmris kohore, 4.Normat juridike sipas prbrjes s tyre Grupi tjetr i autorve bn ndarjen e normave juridike n: 1. Norma kushtzuese dhe jokushtzuese, 2.Norma t prgjithshme juridike dhe norma juridike t veahta NORMAT KUSHTZUESE - krijohen pr situata t cilat mund t ndodhin, domethn pr t cilat ligjvnsi sht i vetdijshm se mund t ndodhin duke pasur parasysh rrethanat n t cilat zhvillohen raportet shoqrore brenda shoqris. P.sh., "t gjith meshkujt e moshs madhore duhet t kryejn shrbimin ushtarak", me vet faktin se personi arrin moshn madhore - i nnshtrohet rregulls prkatse NORMAT JOKUSHTZUESE (norma konkrete) - Normat t cilat krijohen pr rastet ekzistuese, pra pr rastet e dhna. NORMA E PRGJITHSHME JURIDIKE - sht ajo rregull e cila u adresohet t gjith qytetarve n territorin shtetror. Normat e prgjithshme juri-dike i prkasin numrit t pacaktuar t rasteve, pra norma e prgjithshme i prfshin t gjith personat t cilt gjenden apo mund t gjenden n t njjtn situat t rregulluar paraprakisht me norm. P.sh., me norm "ndalohet vrasja", "t gjith qytetart duhet t paguaj n tatim" NORMA E VEANT JURIDIKE - sht ajo rregull e cila u adresohet grupit t veant t qytetarve, pra jo t gjithve, ndrsa disa autor mendojn se me an t norms s veant rregullohet vetm nj rast i caktuar dhe sipas rregullit emrtohet: p.sh., "Agroni pr veprn e kryer dnohet 2 muaj burgim. Vlefshmria e norms n territor (hapsir) do t zbatohet sipas parimit personal dhe parimit territorial. Normat juridike q vlejn pr nj pjes t territorit t caktuar si, fjala bie, lirimi nga tatimi pr koh t caktuar, investime t posame pr territorin e caktuar etj., kto norma

quhen NORMAT JURIDIKE PARTIKULARE. Normat juridike q vlejn n tr territorin e shtetit quhen NORMA JURIDIKE GJENERALE. Normat juridike t nj sistemi pozitiv q n parim vlejn vetm pr territorin e caktuar shtetror, ndrsa pr territorin tjetr nuk vlejn , ky sht parimi i territorialitetit t sistemit juridik. Sipas parimit personal, pavarsisht se n cilin territor gjendet qytetari, n kt rast vlen prkatsia e tij shtetrore. Kto jan disa prparsi apo privilegje pr personat e punsuar n prfaqsit diplomatike t nj shteti n shtetin tjetr. Kto privilegje jan: paprekshmria personale, gzojn imunitet, paprekshmria e baness, mbrojtja e arkivit, liria e komunikimit me shtetin am, lirimi nga disa gjoba dhe doganat etj. Pr vlefshmrin e norms juridike jan t rndsishme dy momente: 1. Prej cils koh vlen norma juridike dhe 2. Deri kur vlen norma juridike Norma juridike fillon t jet e detyrueshme prej momentit t hyrjes n fuqi, ndrsa momenti i dyt sht pushimi i norms juridike, pra kur norma nuk detyron. Hyrja n fuqi e norms juridike do t thot se prej atij momenti norma sht e obligueshme pr qytetart q t'i prmbahen dhe se pr zbatimin e saj kujdeset shteti - duke shqip-tuar sanksionin pr mosrespektimin e saj. Koha prej momentit t krijimit e deri t momenti i hyrjes n fuqi t norms apo aktit juridik quhet VOCATIO LEGIS. N teori sht i njohur parimi i mosnjohjes t s drejts (ignoratia iuris), kjo asknd nuk mund ta arsyetoj - prkundrazi, mosnjohja e s drejts dmton (ignoratia iuris nocet). Momenti i pushimit t norms juridike mund t caktohet: a. norma juridike prmban afatin e vlefshmris s vet, p. sh., "ky ligj do t vlej gjer me 1 janar 2006"; b. q normat apo aktet juridike t anulohen n mnyr shprehimore apo n mnyr t heshtur. Mnyra shprehimore e anulimit t ndonj ligji q sht n fuqi dhe sjellja e nj ligii t ri quhet ABROGIM . Mnyra e heshtur e anulimit t ndonj rregulle juridike nnkuptojm situatn kur sht nxjerr ligji i ri i cili n mnyr tjetr nga ligji aktual i rregullon rastet shoqrore dhe sipas rregulls "lex posterior derogat legi priori", situatn e ktill t pushimit (anulimit t norms - aktit) e quajm DEROACIO (derogim). Rregullat juridike vlejn vetm pr marrdhniet t cilat shfaqen n kohn kur rregulla juridike hyn n fuqi. Pra, rregulla juridike vlen pr t ardhmen, prej momentit t hyrjes n fuqi, norma vlen pr sjelljet e ardhshme t subjekteve. Subjektet e s drejts, n baz t rregulls ekzistuese, fitojn t ashtuqujturat "t drejtat e fituara", pra t drejta subjektive t caktuara t cilat nuk lejojn q raportet e zgjidhura njher, n t cilat ata kan qen pjesmarrs, srish t rregullohen me rregull t re juridike, natyrisht edhe n dm t tyre. P. sh., pr nj vepr t caktuar penale individi sht dnuar sipas kodit penal me 10 vjet burg t rnd. derisa individi gjendet n vuajtje t dnimit nxirret kodi i ri penal, sipas t cilit vepra e kryer penale dnohet me 15 vjet burg. Nse, n kt rast, refuzohet ngritja e dnimit, konsiderohet se ka gjetur zbatim parimi i s drejts s fituar. Por, nse pr kt rast lejohet ngritja e dnimit, ather kodi i ri penal ka fituar fuqin retroaktive (prapavepruese), d. m. th. se ligji i ri zbatohet edhe pr rastet t cilat jan vrtetuar para se ky t hynte n fuqi

Fuqia prapavepruese vepron edhe n dy raste t tjera: 1. Kur bjm interpretimin e ligjit - n rastin konkret kur nxirret ligji i ri me arsye t interpretimit t ligjit ekzistues dhe 2. kur kemi t bjm me zbraztirat juridike Norma juridike prbhet prej dy elementve kryesore: - DISPOZICIONIT - SANKSIONIT Zbatimi i njrs pjes shmang n mnyr t paevitueshme zbatimin e pjess tjetr t norms, moszbatimi i dispozicionit sht kusht pr zbatimin e sanksionit - pra gjen zbatim rregulla e dyt - sanksioni, ndrsa dispozicioni zbatohet n disa raste kur t plotsohet kushti - n veanti t rasti i normave kushtzuese. Sanksioni zbatohet n rast t mosrespektimit-zbatimit t dispozicionit , ather do norm duhet ta ket pjesn prshkruese si kusht pr aplikimin e sanksionit (hipoteza e sanksionit). Norma jokushtzuese juridike i ka tri element: HIPOTEZA E DISPOZICIONIT - sht pjes e norms s prgjithshme juridike n t ciln parashihet dhe n mnyr tipike bhet prshkrimi i ndonj ndodhie (sjelljeje) prej s cils varet dispozicioni. DISPOZICIONI - , sht pjesa parsore dhe m e rndsishme e nor-ms juridike ( e do norme juridike), sepse kjo tregon krkesn sipas s cils qytetart duhet dhe mund t sillen. HIPOTEZA E SANKSIONIT - paraqet pjesn jonormative t norms juridike, kjo pjes vetm prshkruan ndonj sjellje, domethn, sjelljen e cila sht kundr krkess kryesore dispozicionit - pra sht shkelja e vet rregulls parsore, q n kt moment paraqet kushtin pr zbatimin e sanksionit - rregulls alternative t sjelljes. P.sh.: "Kush ka pasuri t patundshme duhet t paguaj tatimin, n qoft se kshtu nuk veprohet, do t pasoj dnimi". Pra, norma n fjal ka n vet katr element (pjes) t saj: Hipotezn e dispozicionit: "kush ka pasuri t patundshme", para-qet faktin mbi t cilin ndrtohet rregulla parsore - dispozicioni, "duhet t paguaj tatimin", sjellja e kundrt mospagimi i tatimit (borxhit), paraqet faktin tjetr, pra hipoteza e sanksionit, q mundson zbatimin e sanksionit, "do t pasoj dnimi", natyrisht sht vet sanksioni, apo sjellja alternative-sjellja dytsore e adresantit. madje edhe pa vullnetin e vet Pushteti shtetror krijon rregulla, t cilat mund t formulohen n form urdhruese, ndaluese dhe autorizuese, sepse kto rregulla paraqesin krkesn e cila u adresohet qytetarve. por edhe vet organeve shtetrore, pra gjejn zbatim dispozicionet: 1. Dispozicioni urdhrues - qytetarit i urdhron q t sillet n mnyr t caktuar, pra i urdhron t ket sjellje aktive pozitive: "qyteta-rt jan t detyruar t paguajn tatimin". 2. Dispozicionet ndaluese - ndalojn qytetarintushtroj veprim apo sjellje t caktuar ose t ushtroj veprim negativ, p.sh., "ndalohet vjedhja". 3. Dispozicionet autorizuese - jan rregulla t cilat i lejojn qyte-tarit q t sillet duke mos e ndaluar, por as duke e urdhruar pr sjellje t caktuar. P.sh., n Kushtetutn e
Shqipris, neni 57, thot: " Kushdo ka t drejtn pr arsimim".

Rendi juridik ka norma t intensitetit t ndryshm. si, fjala bie: 1.E drejta kategorike (ius cogens, ius strictum), 2.Edrejta disjunktive, e cila ndahet n dy nnlloje: dispozitive. a) alternative dhe b)

Dispozicionet kategorike (ius cogens) - jan rregulla t cilat krkojn zbatim t sakte, pikrisht si e krkojn ato, andaj qytetart t cilve u adresohen kto rregulla s'kan aspak liri n sjellje, madje as pr nj gj t vogl.

Dispozicionet disjunktive - jan rregulla t cilat qytetarve u mundsojn nj liri paksa m t ndjeshme n sjelljet e tyre. Kto rregulla apo dispozicione nuk caktojn vetm nj mundsi t sjelljes. por i japin m shum mundsi qytetarit. Dispozicionet disjunktive jan t dyllojshme: 1.Dispozicionet alternative - jan dispozicione t atilla me t cilat ligjvnsi u jep qytetarve m shum se dy apo tri mundsi t sjelljes pr ta prmbushur obligimin e vet Psh. n Ligjin themelor mbi martesn thuhet: "Bashkshortet mund t pajtohen pr mbiemr t prbashkt familjar q t jet mbiemri i burrit, por secili mund ta mbaj mbiemrin e vet familjar". 2.Dispozicionet dispozitive - jan dispozicione t cilat prmbajn nj rregull t sjelljes s qytetarit, por njkohsisht e autorizojn kt q n vend t ksaj rregulle (dispozicionit) t krijoj vet rregulln tjetr. P.sh., kemi afatet e kthimit t borxhit, apo t sendit t marr hua. Veprimet e kundrligjshme paraqesin negacionin e s drejts. E drejta paraqet tezn, ndrsa veprimi i kundrligjshm paraqet antitezn. Kundrvajtja paraqet veprimin e njeriut dhe sipas rregullit gjith-nj veprimine dshiruar, pra veprimin e vetdijshm. Kundrvajtjasht veprim i kundrt me sjelljen e cila sht prcaktuar n dispozicionin si obligim pr adresantin. Veprimet e kundrligjshme n t drejtn mund t jen: - shkeljet penalo-juridike, - veprat penale - shkeljet civilo-juridike-shkaktimi i dmit. - shkeljet e lehta, si jan ato disiplinore - q para-qesin shkeljen e detyrs zyrtare nga personat zyrtar dhe shkeljet administrative . SANKSIONI - sht pjes e norms juridike n t ciln shprehet dhuna e cila zbatohet nga ana e organit shtetror, ndaj atyre q nuk sillen sipas krkess - dispozicionit t norms juridike. Qllimi i mass-sanksionit n t kaluarn ka pasur thjesht -qllim hakmarrs - ka qen ekuivalent me shkeljen - parimi i Talionit -"sy pr sy" apo "dhmb pr dhmb". Pr shkak t rndsis q ka rendi juridik, sanksionet parashihen m hert duke u bazuar n parimin e ligjshmris. Kjo do t thot se shkelja dhe sanksioni i parapar pr kt shkelje duhet t jet i caktuar q m hert, para se t ndodh shkelja. Pr kt sht e njohur maksima: "nullum crimen, nula poena sine lege", s'ka fajsi, s'ka dnim pa ligj. Pra, q m par duhet t caktohen fajsia dhe sanksioni me ann e norms juridike, prndryshe s'ka vepr penale nse ligji nuk e ka parapar q m hert. Sanksionet ndahen sipas shkeljeve t cilat bhen edhe n degt e s drejts : - Sanksionet penale - pr veprat penale - sanksionet pronsore - pr veprat e karakterit pronsor, - sanksionet disiplinore - pr shkeljet disiplinore - sanksionet pr kundrvajtje - pr shkeljen e normave t karakterit administrativ. Sanksionet pr shkelje t rregullave juridike t natyrs penale mund t ndahen n sanksione t lehta dhe t rnda, q fillojn me vrejtje, qortim, sanksionet e karakterit pronsor, dnime n t holla (dmshpr-blimet), sanksionet me t cilat njeriu privohet nga liria, sanksionet me burg t prjetshm dhe dnimi me vdekje. Ndarje sipas kriterit se kujt i adresohen (drejtohen), ndaj cilve ato zbatohen. - sanksionet ndaj subjekteve (personave fizik dhe juridik) - sanksionet ndaj akteve juridike

Sanksionet ndaj akteve juridike duhet kuptuar se ato manifestohen vetm ndaj akteve t kundrligjshme. Kto sanksione i shqiptojn subjektet shtetrore (organet shtetrore) dhe kto sanksione jan: anulimi i aktit dhe refuzimi i aktit juridik. Sanksionet mund t jen t caktuara n mnyr absolut, relative, sanksione me limit t caktuara dhe sanksione alterna-tive; Dispozicioni i caktuar n mnyr absolut - sht rasti me normat kategorike (imperative), kur n mnyr t sakte sht caktuar rregulla e sjelljes, s'ka vend pr dyshime apo hamendje pr qytetart se si duhet t sillen n rastin konkret, p. sh., rasti i afateve ligjore. Dispozicionet e caktuara n mnyre' relative - mund t jen t ndryshme, dispozicionet me standarde, dispozicionet me zgjedhje t kufizuar, dispozicionet alternative, dispozicionet e limituara, dispozicio-net e interesit publik apo dispozicionet me pushtet diskrecional dhe dispozicionet dispozitive apo dispozicionet e zvendsueshme. Dispozicionet me zgjedhje t kufizuar - jan ato dispozicione t cilat u japin disa mundsi qytetarve q t sillen sipas norms. p. sh., nse ekzistojn tri mundsi, qytetari-t,
mundsin e katrt s'ka t drejt ta sajoj, por brenda tri mundsive t zgjedh.

Dispozicionet me limit - jan dispozicione me t cilat qytetarve (edhe organeve shtetrore) u caktohen limitet: limiti i ult dhe limiti i lart i sjelljes pr rastin (aktin) konkret. Rndom, normat juridike, ose dispozicionet me limit t caktuar zbatohen n veanti n fushn penale, ku paraqitn tri situata t mundshme t

MARRDHNIET JURIDIKE
Nocioni i marrdhnieve juridike
MARRDHNIET JURIDIKE - jan marrdhnie shoqrore t rregulluara me ann e
normave juridike. Marrdhniet juridike krijohen sipas norms s prgjithshme dhe norms s veant juridike. P.sh., me norm t prgjithshme marrdh-niet shoqrore rregullohen m hert pa marr parasysh se a paraqitn raste apo jo, ndrsa me normn e veant rasti sht i dhn dhe norma e veant e
rregullon duke u bazuar n normn e prgjithshme. Fjala bie: "T gjith qytetart q kan pasuri t patundshme duhet t paguajn tatim", ndrsa norma konkret - vetm e zgjidh rastin, p.sh., "Agroni ka pasuri t patundshme - duhet t paguaj tatimin". N procesin e krijimit t marrdhnies juridike dalin kto karakteristika: 1. lidhshmria e domosdoshme e norms me marrdhnien, 2. lidhshmria e domosdoshme e norms s prgjithshme juridike me normn e veant juridike 3. lidhshmria e domosdoshme e marrdhnies abstrakte juridike me marrdhnien konkret juridike. Nj pjes e autorve (pjesa e par) mendojn se elementet prbrse t marrdhnies juridike jan dy: autorizimet dhe detyrimet, ndrsa pjesa tjetr mendon se elementet prbrse t marr-dhnies juridike jan m shum se dy: 1. t drejtat, 2. detyrimet, 3. subjektet e s drejts dhe 4. objekti i s drejts. t drejtat - detyrimet,

Shembull: p.sh., t huaja, huadhnsi ka t drejt t krkoj kthimin e borxhit nga huamarrsi, pra huamarrsi sht i detyruar q t a kthej borxhin huadhnsit, ndrsa rasti i dyt sht t kontrata e shitblerjes, kur shitsi sht i detyruar me marrjen e mimit ta dorzoj mallin-sendin, ndrsa sht i autorizuar ta krkoj mimin (parat) dhe anasjelltas. SUBJEKTET E S DREJTS - jan barts t t drejtave dhe detyrimeve n nj moment kohor. Subjekti i s drejts duhet t jet barts i t drejtave dhe detyri-meve t cilat ekzistojn sipas s drejts pozitive. Ky subjekt i s drejts, qoft individ apo edhe subjekt kolegjial, duhet t ket aftsi psikike dhe fizike q vendimet e veta ti shpreh n mnyr t vetdijshme dhe me dashje dhe pr kto akte n mnyr t drejt t jet i motivuar. Subjekte t s drejts konsiderohen:

1. personat fizik 2. personat juridik

PERSONAT FIZIK
PERSONI FIZIK si subjekt i s drejts sht vet njeriu i cili sht barts i t drejtave dhe detyrimeve. Aftsia pr t qen subjekt i s drejts quhet ZOTSI JURIDIKE, t ciln e ka do individ pavarsisht nga mosha apo gjinia.

ZOTSIA E VEPRIMIT - paraqet aftsin pr t lidhur pun juridike, pun t cilat jan n pajtueshmri me
t drejtn, ndrsa ZOTSIA DELIKATORE - paraqet aftsin pr t bartur prgjegjsin pr veprat e kundrligjshme. ZOTSIA E VEPRIMIT dallon nga ZOTSIA JURIDIKE sepse zotsia juridike fitohet me t lindur ndrsa zotsin e veprimit njeriu mund ta ket nse sht i moshs madhore, duhet t jet i pjekur n aspektin fizik dhe mendor dmth duhet ti kuptoj t drejtat dhe detyrimet n mnyr t drejt dhe t ket zotsi ti bart ato pasoja qofshin pozitive apo negative. Zotsia e veprimit mund t jet E PLOT , JO E PLOT dhe E PJESRISHME. Zotsia e veprimit varsisht prej pjekuris lviz andaj dallojm 3 faza: 1. Fazn pa zotsi t veprimit, 2. fazn e zotsis s veprimit t pjesrishm (10-16 vje) dhe 3. fazn e zotsis s plot t veprimit (18 vjee). Zotsia e veprimit t personat fizik shuhet a) Me t vdekur. b) zhdukja e personit fizik, dmth shpallja e personit fizik pr t humbur

PERSONAT JURIDIK
PERSONI JURIDIK si subjekte t s drejts jan krijesa artificiale t shoqris-substrat i tyre, jan vet njerzit, por ato nuk identifikohen me ta, por e kan individualitetin e vet t veant.
Personat juridik, natyrisht duke qen krijesa artificiale t shoq-ris, nuk kan vullnetin dhe vetdijen, andaj t kto krijesa nuk bhet dallim ndrmjet zotsis juridike dhe zotsis s veprimit. Kto dy cilsi n emr t tyre i ushtrojn njerzit, veprimet e t cilve u llogaritn personave juridik. Kto zotsi personale juridike si barts t t drejtave dhe detyrimeve ua njeh shteti me an t aktit juridik - q n momentin e regjistrimit n librat prkats - n t shumtn e rasteve kta bhen n gjykatat ekonomike, por edhe pran kuvendeve komunale (shrbimet publike).

AUTORIZIMI JURIDIK si element i rndsishm i marrdhnies juridi-ke nnkupton sjelljen e

caktuar t subjektit i cili sht barts i autorizimit - s drejts. Subjekti i detyrimit sht i detyruar n dy sje-llje t cilat krkohen sipas subjektit t autorizimit: 1. N sjellje pasive -t mos veproj kundr sjelljes se subjektit t autorizimit dhe 2. n sjellje aktive - n drejtim t veprimit n pajtim me krkesn e subjektit t autorizimit. Dallojm dy lloje t autorizimeve sipas interesit prkats q realizojn subjektet: 1. t drejtn subjektive

2. kompetencn. E DREJTA SUBJEKTIVE - sht autorizim i cili i takon subjektit t s drejts duke u bazuar n
normn juridike pr t mbrojtur interesin e vet. E drejta subjektive paraqet trsin e t gjitha autorizimeve t subjekteve t s drejts t cilat burojn nga e drejta objektive, ndrsa e drejta objektive paraqet trsin e normave juridike ekzistuese brenda shoqris s organizuar - shtetit N ann tjetr, e drejta subjektive duhet dalluar prej subjektit t s drejts, sepse e drejta subjektive sht autorizim, e drejt e lidhur pr subjektin, ndrsa subjekti i s drejts sht barts i autorizimit - t drejts. E drejta subjektive ndahet n t drejtn absolut dhe t drejtn relative apo n t drejtn reale dhe obligatore a) t drejtn absolut - vepron ndaj t gjithve - t gjith subjekteve, Shembull: kur themi: " mos vidhe", " mos vrit" , "mos u prziej n disponimin e personit tjetr - n pronn e tij", kto jan njherit edhe detyrime absolut, t drejts absolut i prgjigjet detyrimi absolut. b) t drejtn relative - vepron ndaj subjekteve t caktuara Shembull: huadhnsi ka t drejt t krkoj nga huamarrsi kthimin e sendit t huazuar, pra prap kemi t drejtn ndaj sendit t caktuar.

KEQPRDORIMI I T DREJTS SUBJEKTIVE - kemi ather kur, me realizimin e s drejts s vet - subjektive - i shkaktohet dmi m i madh subjektit tjetr, sesa po t mos realizohej kjo e drejt.
Ekziston teoria subjektive dhe teoria objektive dhe secila prej tyre mundohet t provoj se n cilat raste kemi t bjm me keqprdorimin e s drejts subjektive Pr teorin subjektive, pr t ekzistuar keqprdorimi i s drejts, mjafton q n rastin e realizimit t s drejts privat mbi pronn, t ekzis-toj "dashja" q tjetrit f i shkaktoj dm, ndrsa teoria objektive keqpr-dorim t s drejts subjektive konsideron, momentin e ekzistimit t faktit se subjektit tjetr i sht "shkaktuar" dmi, pavarsisht nga vullneti apo dashja q tjetrit f i shkaktohet dmi.

KOMPETENCA - si nj prej autorizimeve n marrdhniet juridike do t nnkuptojm si ushtrim t

s drejts nga ana e subjektit t caktuar n interes t t tjerve, jo edhe n interesin e vet. Kompetenca mund t jet e llojllojshme, por pr n sht e nj rndsie t veant kompetenca shtetrore, domethn kompetenca e organeve shtetrore (e policit, gjykatsit, npunsit), pra e atyre t cilt ushtrojn kompetencn-autorizimin, jo pr vet dhe n interesin personal, por n interesin publik, ndryshe, pra t shtetit.

Dallimi ndrmjet s drejts subjektive dhe kompetencs sht se subjekti i s drejts subjektive me t drejtn e vet mund t sillet si t doj brenda suazave t lejuara, p. sh., ta shes sendin e vet, tia fal ndokujt apo tia huazoj sendin subjektit tjetr, ndrsa subjekti i cili ushtron kompetencn kto veprime s'mund ti bj, sepse kt t drejt e ushtron n emr t subjektit tjetr dhe n interesin e huaj.

KEQPRDORIMI I KOMPETENCS - ekziston n rastin kui pozita zyrtare e subjektit i cili duke e ushtruar kompetencn, shfrytzon rastiii q t prfitoj n interesin e vet apo pr tjetrin, mirpo e ter' kjo nc kuadrin e norms juridike, domethn mbi bazn ligjore. se auto-rizimi dhe obligimi jan nocione korrelative, sepse krahas autorizimit ekziston obligimi. T drejts i prgjigjet detyrimi dhe anasjelltas. Nse nj subjekt ka t drejt ndaj subjektit tjetr, ather subjekti tjetr ka detyrim ndaj subjektit t par, subjektit i cili ka t drejta. Obligimet juridike ndahen n: obligime juridike t njanshme, obligime t dyanshme, obligime juridike t cilat mund t bartn dhe obligime t cilat s'mund t bartn. Pr shembull, t instituti i huas kemi huadhnsin dhe huamarrsin. Huadhnsi ka t drejt t krkoj nga huamarrsi kthimin e huas, huamarrsi sht i detyruar tia kthej borxhinhuadhnsit. Te instituti i shitblerjes, blersi ka t drejt t kr-koj nga shitsi sendin e bler, ndrsa ka pr obligim q pr sendin e bler shitsit t'ia paguaj mimin. Shitsi, ndrkaq, ka t drejt t krkoj nga blersi mimin, ndrsa sht i detyruar q blersit f ia dorzoj sendin e bler. Te obligimet juridike t cilat mund t bartn n subjekte t tjera dhe obligimet juridike t cilat s'mund t bartn n subjekte t tjera, sepse jan t lidhura pr personin prkats, e drejta e vots s'mund t bartet.

OBLIGIMI JURIDIK ( DETYRIMI) - N prkufizimin e marrdhnieve juridike jemi shprehur

GJENDJA JURIDIKE ( STATUSI) - prfshin trsin e t drejtave dhe obligimeve t lidhura pr

subjektin e s drejts.

OBJEKTI I S DREJTS paraqet prfshirjen e vlers - sendit dhe veprimit fizik me t cilin kjo vler
lviz dhe kshtu kalon prej nj subjekti n tjetrin, n aspektin juridik, meq t dy personat fizik jan subjekte t s drejts.

Si objekt i s drejts konsiderohen sendet si vlera materiale, marrdhniet juridike dhe vlerat jomateriale, si bie fjala, marrdhniet prindrore ndaj fmijve, pastaj transferimi i t drejtave subjektive (borxhi).

LINDJA, NDRYSHIMI DHE SHUARJA E MARDHNIEVE JURIDIKE

Marrdhniet juridike lindin n baz t norms juridike e cila obligon subjektet pr sjellje prkatse, pra marrdhniet juridike jan t lidhura me llojin e norms juridike. P. sh. Norma juridike parasheh, p. sh., fitimin e s drejts s vots me arritjen e moshs madhore -18 vjee, ktu marrdhnia juridike krijohet n momentin e prmbushjes s kushtit - 18 vje. Te normat juridike jokushtzuese, kushti nuk parashihet me norm juridike, prandaj marrdhnia juridike fillon me hyrjen e norms n fuqi. Marrdhniet shoqrore me kalimin e kohs ndryshojn, andaj edhe normat juridike psojn ndryshime, e me kt ndryshojn edhe marrdhniet juridike. Pra, kemi lindjen e nj marrdhnieje krejtsisht t re, kur prfundon marrdhnia e vjetr juridike.

Marrdhniet juridike mund t shuhen me vdekjen e subjektit i cili sht pal n marrdhnien juridike. Marrdhnia juridike pushon s ekzistuari edhe me shuarjen e objektit t marrdhnies juridike.

FAKTET JURIDIKE - jan rrethana objektive t cilat nxisin krijimin, ndryshimin dhe shuarjen e
marrdhnieve juridike, Faktet juridike i ndajm n: 1. Fakte t rndomta - jan, p.sh., t gjitha ato situata t cilat prcak-tohen sipas mass jetsore, ligjeve natyrore, jo edhe me t drejtn. P.sh., pleqria, vdekja, vrshimet, trmeti, lindja etj. 2. Fakte juridike - an t parapara me t drejtn, e drejta i kualifikon se ajan juridike apo jo, si bie fjala, paramendimi, faji efj. Ndodhit paraqitn n mnyr t pavet-dijshme dhe pa dshirn dhe vullnetin e njeriut, p.sh., vdekja, kurse veprimet njerzore jan fakte t cilat nxitn me vetdije dhe vullnetin e njeriut, si, fjala bie, kthimi i borxhit etj.

PARASHKRIMI DHE DORMBAJTJAMeq norma juridike sanksionon nj situat konkret, e cila pr t drejtn sht e interesit q ajo t prmbushet - ka parapar dy institute t rndsishme t cilat paraqesin instrumentin e vazhdimsis s t drejtave q t prodhoj pasoja juridike. Kto institute jan: 1. PARASHKRIMI HUMBS - sht institut i s drejts me t cilin nnkuptojm shuarjen e nj t drejt subjektive(autorizimit) me kalimin e kohs. Kusht pr parashkrimin e nj autorizimi sht n fakt kalimi i kohs s caktuar pr t realizuar autorizimin prkats. p.sh., pala e paknaqur me nj aktvendim t organit shtetror, nse nuk e shfrytzon kohn e cila sht parapar pr ta deklaruar ankesn (afati 15 dit apo 8 dit), humb t drejtn e atakimit t serishm t aktvendimit n fjal. Pra, kjo e drejt parashkruhet (vjetro-het). 2. DORMBAJTJA (PARASHKRIMI FITUES) - nnkupton institutin e s drejts - q me kalimin e kohs e drejta ushtrohet, pavarsisht se subjekti i cili e ushtron kt t drejt a sht barts i s drejts, domethn pronar formal i prons, prve se sht barts faktik, ai bhet dhe pronar formal, pra fiton nj t drejt t ciln nuk e ka pasur m hert.

AKTI JURIDIK
Akti juridik sht shprehje e vullnetit, shprehje e arsyes, i cili prmban normn juridike apo paraqet kushtin pr zbatimin e ndonj norme juridike. Aktet juridike, sipas asaj sa merren me krijimin e s drejts dhe cilat jan elementet e tyre, ndahen n dy lloje: 1. Aktet juridike me t cilat krijohen normat juridike - me t cilat krijohen rregullat e sjelljes, 2. Aktet me t cilat krijohen disa fakte juridike q paraqesin supo-zime t norms juridike t parapara si kusht pr zbatimin e norms juridike, (t tillajan, p. sh., deklaratat e ndryshme, lutjet, ankesat etj.). Faktor t natyrs s brendshme t cilt ndikojn n mos prputhshmrin e elementve t aktit juridik jan: gabimi dhe lajthitja (vet-mashtrimi), Faktor t natyrs s jashtme jan: mashtrimi dhe shtrngimi. GABIMI - Paraqet rastin m t thjesht t mosprputhjes s elementve t aktit juridik (t brendshm dhe t jashtm). Gabimi paraqet gjendjen e ktill: elementi i brendshm ekziston plotsisht i caktuar vullneti shprehet nprmjet vendimit - por e meta qndron n shprehjen e jashtme - kjo s'sht shprehje e sakte e vullnetit. Ky sht rasti kur kemi gabimin n t shprehur. P. sh., hartuesi i aktgjykimit n vend q t shpre-h dispozitivin e tij me shenjn 3, q do t tregonte se NN sht dnuar me tre vjet burg - shnon 30 vjet.

LAJTHITJA (vetmashtrimi apo mashtrimi) - Paraqet nj faktor i cili ndikon n mosprputhshmrin e pjesve t aktit juridik. Lajthitja, merret si gjendje kur krijuesi i aktit juridik e sjell vetn n situat t atill duke menduar se i ka t njohura t gjitha faktet relevant juridike pr t marr nj vendim t arsyeshm. MASHTRIMI - Paraqet faktorin imponues i cili ndikon n elementin e brendshm, t subjekti i cili krijon aktin psikik n procesin e krijimit t vullnetit, sipas ndikimit t faktorit t jashtm. Personi tjetr e sjell krijuesin e aktit juridik n lajthitje lidhur me subjektin, bazn juridike apo edhe sendin pr t cilat duhet marr vendim. SHTRNGIMI - Gjithashtu sht nj faktor i jashtm i cili ndikon n mosprputhshmrin e elementve t aktit juridik. Shtrngimi si faktor i jashtm mund t veproj ndaj hartuesit t aktit juridik n mnyr fizike dhe psikike. Duke qen nn trysnit e shtrngimit apo vetm t faktit se do t gjej zbatim forca fizike apo ndonj form tjetr, ndikon n hartuesin e aktit juridik q t ndrroj mnyrn e krijimit t vullnetit dhe ky qndrim i ktill psikik edhe materializohet. Aktet juridike q ndikohen nga faktort si gabimi, lajthitja, mashtrimi dhe shtrngimi , vlejn derisa t pushojn faktort t cilt drejtprdrejt kan ndikuar n nxjerrjen e tyre. Dallojm dy element t rndsishmet aktit juridik: 1. formn e aktit juridik 2. prmbajtjen e aktit juridik. FORMA E AKTIT JURIDIK Elementet t cilat e prcaktojn formn e aktit juridik jan: 1. kompetenca, 2. procedura 3. materializimi i aktit juridik. Radhitja e akteve juridike sipas fuqis krijon nj vij vertikale t t ndrtuarit t rendit juridik, q n fakt paraqet nj parim t njohur t cilin e quajm HIERARKI. KOMPETENCA - paraqet autorizimin q ka subjekti shtetror pr t krijuar nj norm apo nj akt juridik. Kompetenca zakonisht caktohet me ann e aktit m t lart, se kush dhe sa do t krijoj akte prkatse juridike. Kompetenca mu-ndtjet: lndore dhe territoriale. PROCEDURA E NXJERRJES S AKTIT JURIDIK - paraqet nj element shum t rndsishm pr t prcaktuar formn e nj akti. Sepse, aktet juridike jan t llojllojshme dhe natyrisht se kan edhe procedur t ndry-shme t nxjerrjes. Aktet juridike t cilat kan nj procedur t njjt, ato edhe i takojn llojit t njjt t akteve juridike. Aktet juridike t ndryshme kan edhe procedur tjetr t nxjerrjes. p. sh., ekziston procedura e nxjerrjes s kushtetuts (procedur kushtetutdhnse), procedura ligjore, procedura gjyqsore, procedura prmbaruese, procedura civilokontestimore etj. Pra, respektimi i procedurs sht i rndsishm n drejtim t nxjerrjes krijimit t aktit juridik t ligjshm. Materializimi i aktit juridik paraqet shprehjen e jashtme t tij, ajo bhet bhet me qllim t zgjatjes s jets t akteve psikike, q ato t bhen t dukshme, t prekshme dhe natyrisht, t ken nj kohzgjatje m t madhe.

Nga brendia aktet juridike mund t ndahen n: 1. Akte me t cilat krijohen normat juridike - kemi aktin me t cilin merret vendim q paraqet shprehjen e vullnetit dhe t vetdijes s njeriut q nxit pasoja juridike. 2. Akte me t cilat parashihen kushtet pr zbatimin e norms apo t aktit juridik - paraqesin kushtin i cili parashihet n supozimin e ndonj norme juridike pr ta zbatuar at, p. sh., akte t ktillajan: anke-sa, lutja, padia, t cilat krijohen n baz t ndonj norme juridike.

BURIMET E SE DREJTESAktet e prgjithshme jan baz burimore e zhvillimit t s drejts dhe si t ktilla jan akte m t larta se aktet e veanta, andaj edhe konsiderohen si "burime", sepse prej tyre rrjedhin aktet e veanta juridike. Pr kt arsye aktet e prgjithshme juridike quhen BURIME T S DREJTS. Burimet e s drejts jan t dyllojshme. Sipas kuptimeve ato ndahen n: 1. Burimet e s drejts n kuptimin material - tregojn pr faktet shoqrore, prej t cilave burojn t drejtat dhe lirit 2. Burimet e s drejts n kuptimin formal - q njherazi jan edhe objekt i studimit ton, paraqesin mjetet me t cilat burimet materiale shprehen, sistematizohen dhe renditn sipas shkalls prkatse juridike, ato sigurojn sigurin juridike dhe barazin juridike t qytetarve Burimet formale t s drejts ndahen n tri lloje: 1. burimet formale shtetrore, 2. burimet formale joshtetrore 3. burimet formale t prziera. KUSHTETUTA - sht akti m i lart dhe m i rndsishm juridik brenda nj shteti. Me kushtetutn n kuptimin formal kuptojm aktin m t lart juridik t cilin e nxjerr organi i posam kushtetutdhns dhe sipas procedurs s veant kushtetutdhnse. Me kushtetutn n kuptimin material nnkuptojm vetm ato norma juridike t cilat caktojn organizimin e organeve m t larta shtetrore dhe parimet e organizimit shtetror e t rendit juridik. Kushtetutn mund ta nxjerr: 1. organi m i lart, 2. kuvendi kushtetutdhns 3. me organizimin e referendumit. Kushtetutat mund t jen: Kushtetuta t shkruara Kushtetuta t pashkruara gjithashtu i ndajm n : Kushtetuta t kodifikuara - paraqet aktin e shkruar n t ciln jan prmbledh parimet themelore lidhur me rregullimin shtetror. Kushtetuta t pakodifikuara- sht akt i cili nuk paraqet nj akt t kompletuar, domethn se parimet e ksaj kushtetut jan t shkaprderdhura npr shum akte t tjera Kushtetutat sipas kriterit se si ndryshohen ndahen Kushtetuta t ngurta - pr t'u ndryshuar krkohen kushte dhe procedur speciale e rigoroze, duke krkuar kuvend kushte-tutdhns, domethn thirrjen e kuvendit t ktill, votn me shumic t caktuar apo edhe q ndryshimet t vendosen me an t referendumit

 Kushtetuta elastike - ndryshohen rndom sipas procedurs si ndryshohen edhe ligjet.

Kushtetutat sipas mnyrs s nxjerrjes (procedurs) mund t jen: 1. kushtetuta t dhuruara- sht akt i njanshm i shefit t shtetit, akt i cili i imponohet popullit, parlamentit dhe partive politike. 2. pakte kushtetuese - jan akte me t cilat shprehet kompromisi ndrmjet shefit t shtetit dhe kuvendeve prfaqsuese 3. kushtetuta t popullit- jan akte t cilat shprehin vullnetin e popullit, vullnetin e lir t shprehur nprmjet vots s lir dhe t prgjithshme, t fsheht dhe n mnyr demokratike t zbatuar nprmjet zgje-dhjeve apo me an t referendumit.

LIGJI - kuptojm aktin e prgjithshm juridik i cili prmban norm t prgjithshme juridike t
Shprehja ligj n jetn e prditshme kuptohet dhe prdoret n tri kuptime. 1. si norm juridike t ciln e krijon shteti, 2. norm juridike e cila sht e dhn n form t shkruar 3. akt i prgjithshm dhe i shkruar Fazat e nxjerrjes s ligjit jan: 1. 2. 3. 4. Dhnia e iniciativs Paraqitja e propozimit Shqyrtimi i propozimit Votimi 5. 6. 7. 8. Sanksionimi Promovimi Shpallja Hyrja n fuqi e ligjit

shkruar dhe t cilin e nxjerrin organet m t larta (ligjdhnse) dhe n procedur t veant ligjdhnse.

KODI - sht akt i prgjithshm juridik me ann e t cilit rregullo-hen raportet brenda nj
fushe shoqrore apo edhe t m shum fushave juridike. Ligjet t cilat prfshijn nj apo m shum lmenj t afrt juridik quhen kode, ndrsa krijimi, sistemimi i normave sipas lmenjve brenda trsis s rregulluar, paraqet kodifikimin. Jan t njohura kodet, si sht rasti me Kodin e Justinianit , Kodi i Hamurabit etj. LIGJI FORMAL - paraqet aktin juridik me fuqi m t lart juridike n kuptimin e vet formal. Kjo do t thot se akti n fjal pr nga brendia nuk sht ligj, sepse nuk prmban norm t prgjithshme juridi-ke, por prmban norm t veant juridike e cila vlen vetm pr rastin konkret. AKTET JURIDIKE NNLIGJORE - shrbejn si plotsim i domosdoshm nga jasht, apo edhe si konkretizim i akteve ligjore , pr nga fuqia juridike jan m t ulta se ligji, andaj prmbajtja e tyre duhet t jet n pajtueshmri me aktet m t larta juridike. Aktet e prgjithshme shtetrore juridike me fuqi nnligjore jan: 1. Dekretligji 2. Rregullorja 3. Urdhresa 4. Statuti 5. Udhzimi 6. Dekreti 7. Vendimi 1. DEKRETLIGJI - sht akt i prgjithshm juridik i cili n kuptimin formal s'sht ligj, ndrsa pr nga prmbajtja sht akt ligjor (ligj), sepse prmban norma t prgjithshme

juridike. Kt akt nuk e nxjerrin organet prfaq-suese (parlamenti), por organet e larta shtetrore politike-ekzekutive sipas procedurs s caktuar. 2. URDHRESA - sht akt i prgjithshm juridik t cilin e nxjerrin organet shtet-rore konkretisht organet e administrats (sekretariatet e ndryshme) brenda ministrive prkatse. Urdhresa sht akt me t cilin urdhrohen organet apo subjektet e ndryshme lidhur me konkretizimin dhe zbatimin e nj akti m t lart juridik, rregullimin e raporteve shoqrore juridike n mnyr konkrete, duke u bazuar n normn e prgjithshme. 3. RREGULLORJA - sht akt i prgjithshm juridik e cila natyrisht q sht me fuqi m t ult se ligji. Rregullorja paraqet aktin me t cilin disa pjes t ligjit apo akteve t tjera t prgjithshme me fuqi nnligjore (dekretligjin, urdhresn) konkretizohen dhe sqarohet m detajisht ndonj dispozit ligjore lidhur me nj shtje, p.sh. dhnia e provimit profesional pr t shrbyer n administratn shtetrore. 4. STATUTI - sht akt i prgjithshm juridik me t cilin parashihet rre-gullimi i shtjeve t cilat i prkasin nj qyteti-komune apo edhe bashk-sis s komunave, duke i zgjidhur gjrat m elementare t qytetarve. 5. UDHZIMI - si akt i prgjithshm juridik n prgjithsi vije n shpre-hje si akt me t cilin udhzohen subjektet e ndryshme se i duhet zgjidhur shtjet procedurale dhe praktike n zbatimin e akteve t prgjithshme juridike (ligjit). 6. DEKRETI - Dekreti si akt juridik i prgjithshm sot vije n shprehje pr zba-tim si akt me t cilin n nj mnyr kemi ushtrimin e ndikimit t shefit t shtetit n fushveprimin e organeve ligjvnse, n ve-anti vije n zbatim e drejta e vetos e ushtruar nga shefi i shtetit, ndaj akteve t organit ligjvns(parlamentit). 7. VENDIMET - jan akte me t cilat konkretizohen m pr s afrmi normat e prgjithshme juridike t akteve m t larta juridike duke filluar nga vet akti m i lart n kte pushtet - statuti, dhe t akteve t tjera ligjore dhe nnligjore t cilt nxirren nga organet e pushtetit lokal-kuvendet. 8. KONTRATA - sht akt juridik e cila krijohet nga subjektet e s drejts - personat juridik dhe personat fizik si sibujekte t s drejts, duke i klasifikuar n aspektin teorik si subjekte juridike publike dhe subjekte juridike private.

Kontratat si akte juridike mund t jen Kontrata si akte konkrete (kontrata individuale) - individuale prmbajn normn e veant, ndrsa kontratat si akte t prgjithshme prmbajn normn e prgjith-shme juridike. Kontrata sht akt juridik, e cila lidhet n baz t vullnetit t t dy apo m shum palve, pra kontrata mund t jet e dyanshme apo akt juridik i shumanshm (shumpalshe) Kontrata si akte t prgjithshme (kontrata kolektive) Kontratat pr nga forma mund t jen : 1. Kontrat konsesuale -kontrat e qiras, 2. Kontrat reale - e cila lidhet n baz t autonomis s palve dhe prve ksaj duhet dorzuar sendi i kontraktuar (res) pals tjetr, 3. Kontrat e njanshme dhe e obliguar, akt me t cilin vetm njra pal ka t drejt (krkes), ndrsa pala tjetr ka vetm obligim (detyr), p.sh. kur premton dhurat, 4. Kontrat t dyanshme dhe obli-guese, kur n t njjtn koh - palt kan t drejta dhe obligime, pra auto-rizimi i njrs pal paraqet obligim pr paln tjetr dhe anasjelltas, obligimi i njrs pal paraqet autorizim pr paln tjetr (kontrata e shit-blerjes). Organet shtetrore shpeshher ndodhen n situata t palakmueshme kur t paraqiten raste te caktuara pr t'u zgjidhur e nuk mund t zgjidhen pr arsye se mungojn rregullat e

prgjithshme juridike. Kur rasti konkret ekziston, ndrsa norma juridike mungon, kemi t bjm me ZBRAZTIRN JURIDIKE. Zbraztirat juri-dike mund t jen t dyllojshme: 2. Zbraztira juridike fillestare - fillestare jan boshllqet q kan ekzistuar q n momentin e krijimit t norms juridike t cilat krijuesi i ka parapar dhe zbraztiratjuridike t mvonshme, t cilat krijuesi i norms nuk i ka parapar, sepse marrdhniet e tilla jan paraqitur m von. 3. Zbraztira juridike t m vonshmeZAKONET - si rregulla t sjelljes parimisht nuk jan t sanksionuara nga shteti, ato e kan pasur jetn t pavarur si nj lloj i rregullave sociale , t cilat i prvetsojn organet shtetrore dhe i prshtatin si rregulla duke u siguruar mbshtetje juridike. Rregullat e tilla t cilat fitojn mbshtetjen juridike (shtetrore) bhen t detyruehme dhe njhersh marrin karakter detyrues - pra rregullat e tilla sanksionohen dhe me vet faktin e till ato shndrrohen n RREGULLA T S DREJTS ZAKONORE. PRAKTIKA GYQSORE - e kuptojm veprimin e njjt t gjykatave pr zgjidhjen e rasteve t ndryshme, nxjerrjen e aktgjykimeve t njjta pr rastet identike gjyqsore. SHKENCA JURIDIKE - luan rol t rndsishm n krijimin ,sqarimin e akteve dhe normave juridike , n aplikimin e s drejts dhe n krijimin e praktiks gjyqsore si dhe t s drejts s precedentit. AKTI I VEANT JURIDIK - raportet juridike ndrmjet subjekteve t ndryshme n t drejtn parashihen me normat respektivisht me aktet e prgjithshme juridike dhe zgjidhen apo prfundojn me konkretizimin e tyre me aktet e veantajuridike, gjegjsisht, me normn e veant juridike. Sepse, me ann e aktit t veant juridik n mnyre me t sakte caktohet rregulla e sjelljes se njerzve pr situatat konkret t individve. Aktet e veanta juridike i ndan n: 1. Akte individuale juridike t organeve shtetrore 2. Akte individuale juridike t personave privat - personave fizike. Duke u bazuar n at se norma e prgjithshme juridike n vet prmban dy element normative, dispozicionin dhe sanksionin, aktet e veanta juridike ndahen n dy grupe: 1. Akte me t cilat krijohen normat - dispozicioni dhe sanksioni 2. Akte t cilat krijojn disa element t parashikuara n hipotezn e norms juridike. Sipas ksaj ndarje, tani grupi i pare i ka dy nnlloje kryesore: 1. Akte t plota individuale juridike t cilat n vet kan dy element normative: dispozicionin dhe sanksionin individ-ual, dhe, 2. Akte jo t plota individuale juridike t cilat n vet kan vetm dispozicionin individual apo vetm sanksionin individual. Aktet e veanta juridike t organeve ekzekutive - administrative, jan: Aktet gjyqsore Aktet administrative, Ndrsa aktet e personave privat jan: Punt juridike Veprat juridike. AKTI ADMINISTRATIV Pushteti administrative zgjidhjen e rasteve konkret e ben duke krijuar aktin e veant juridik- aktin administrativ - i cili n vet ka norme t veant juridike,e cila cakton sjelljen konkret t subjektit pr situatn e dhn dhe e cila domosdoshmrisht n t shumtn e rasteve duhet t prmbushet pavarsisht nga vullneti i subjektit t cilit i dedikohet. AKTI GJYQSOR (AKTGJYKIMI) - Orgnet gjyqsore fushveprimin e vet e prfundojn me nxjerrjen e aktit t veant juridik - aktin gjyqsor (aktgjykimi). Aktin gjyq-sor e nxjerre

gjykata n nj procedure t veant gjyqsore - kjo mnyr e nxjerrjes prcakton kuptimin formal t aktit gjyqsor. Gjykata duke zgjidhur prfundimisht nj shtje mund t nxjerre aktgjykime: 1. Aktgjykim refuzues; 2. Aktgjykim lirues; 3. Aktgjykim me t cilin shpallet fajtor i akuzuari Paprekshmrin dhe pandryshueshmrin e aktit gjyqsor mund ta luhatin, gjegjsisht , pengojn zbatimin e sanksionit t shqiptuar sipas aktgjykimit e bjn dy institute t cilat i njeh e drejta n prgjithsi, dhe si t ktilla do e drejt pozitive: AMNISTIA dhe FALJA, t cilat i vejn n veprim organet e larta shtetrore (parlamenti dhe shefi i shtetit). AMNISTIA - paraqet aktin me t cilin pengohet zbatimi i sanksionit pr shume raste. FALJA - paraqet aktin me t cilin pengohet zbatimi i sanksionit pr rastet e veanta. PUNA JURIDIKE - n kuptimin tbrmal paraqet aktin juridik t cilin c krijojn subjektet joshtetrore sipas procedurs prkatse. Nprmjet punve juridike mund t rregullohen raporte t ndry-shme si jan: raportet familjar, pronsore, ekonomike si edhe nga lmi i trashgimis. Pra, me ann e akteve t ktilla juridike konkretizohen me pr se afrmi dispozicionet e normave t prgjithshme juridike n lme-njt e lartshnuara. Punt juridike ndahen n : Punt juridike t njanshme - jan ato akte juridike ku vije n shprehje vullneti vetm i njrs pale (nj subjekti) psh. Testamenti Punt juridike t dyanshme - paraqesin aktet e veanta ku vije n shprehje vullneti i dy palve (dy subjekteve apo edhe me shume subjekteve n raportet e ndr-sjella) psh.kontratat e ndryshme dhe marrveshjet. LIGJSHMRIA - si nocion mund t kuptohet n mnyr t gjer dhe n kuptim t ngusht. N kuptimin e gjer ligjshmria paraqet pajtueshm-rin e caktuar, rendin dhe respektimin e rregullave t sjelljes, ndrsa n kuptimin e ngusht me ligjshmri nnkuptojm jokundrthniet ndrmjet normave juridike dhe natyrisht edhe t akteve juridike. KUNDRLIGJSHMRI - kemi kur nuk ekziston kjo pajtueshmri ndrmjet normave-akteve juridike t ulta me normat-aktet juridike t larta. Pajtueshmria e akteve t ulta me aktet e larta juridike shprehet n dy drejtime-parime: 1.Parimi i kushtetutshmris - q krkon pajtueshmrin e ligjit dhe akteve t tjera juridike me kushtetutn si 2.Parimi i ligjshmris - i cili krkon pajtueshmrin e akteve t ulta juridike me aktet m t larta juridike - me ligjin. Dallojm dy lloj ligjshmrish: Ligjshmrin formale Ligjshmrin materiale Dallojm dy lloj paligjshmrish Paligjshmrin formale Paligjshmrin materiale

Ligjshmria formale - qndron n pajtueshmrin e norma-ve sipas autorizimit (kompetencs), procedurs dhe materializimit t aktit juridik dhe anasjelltas Paligjshmrin formale - Nse normat jan shkelur, nse akti juridik sht nxjerr nga organi i paautorizuar (jokompetent) apo edhe materializimi i aktit sht br ndryshe nga norma prkatse me t ciln e ter kjo sht e rregulluar Paligjshmri materiale - kemi ather, kur akti prmban norm e cila sht e kundrt me normn m t lart juridike. FUQIA JURIDIKE - nnkuptojm masn e ndikimit, t veprimit t nj akti juridik n aktet e tjera m t ulta juridike.

MJETET JURIDIKE quhen deklaratat e vullnetit me t cilat krkohet prej organeve prkatse q t shqyrtojn ligjshmrin e akteve juridike. Mjetet juridike jan: ANKESA PADIA KONTEST ADMINISTRATIVO GJYQSOR - sht kontesti pran organit gjyqsor lidhur me vrtetimin e ligjshmris s aktit administrativ Mjetet juridike mund t jen: 1. Mjete juridike t rregullta ankesa dhe padia Pr shembull, n procedurn penale mjet t rregullta jan: a) ankesa ndaj aktgjykimit t shkalls s par, b) ankesa ndaj aktgjykimit t shkalls s dyt, c) ankesa e cila i drej-tohet gjykats m t lart, d) ankesa ndaj vendimit 2. a) b) c) d) Mjete juridike t parregullta apo t jashtzakonshme krkesa pr prsritjen e procedurs penale, krkesa pr zbutjen e jashtzakonshme t dnimit, krkesa pr mbrojtjen e ligjshmris, krkesa pr rishqyrtimin e jashtzakonshm t plotfuqishmris s aktgjykimit

Sanksionet ndaj akteve t kundrligjshme jan: 1. SANKSIONET RESTITUIVE - kan pr qllim largimin-anulimin e shke-ljes, s bashku me pasojat e prodhuara nga akti i kundrligjshm dhe kthimin e situats n gjendjen e mparshme. 2. SANKSIONET RETRIBUTIVE - kan pr qllim hakmarrjen ndaj kryersve dhe subjekteve t tjera q t mos shkaktojn shkelje n t ardhmen. Akti juridik arrin plotfuqishmrin n kohn kur prfundon procedura lidhur me vrtetimin e ligjishmris s aktit n fjal. PLOTFUQISHMRIA E AKTIT JURIDIK - nnkupton se gjen zbatim pas kohs s caktuar prdorimit (mosprdorimit) t mjeteve goditse, dhe kjo n fakt tregon se akti juridik i ksaj forme sht i pandryshueshm dhe m nuk lejohet q t'i nnshtrohet procedurs se vrtetimit t ligjshmris. Akti sht i gatshm q t ekzekutohet nprmjet veprimeve materiale. PRMBARIMI (EKZEKUTIMI) - paraqet fazn e fundit n procesin e njohjes dhe t zbatimit t norms juridike, me prmbarimin e nj norme apo akti juridik kuptojm realizimin e tyre realizimin e s drejts ,sjelljen e subjekteve sipas normave juridike, pra paraprakisht duhet t plotsohen t gjitha kushtet pr zbatimin e aktit juridik. ZBATIMI I S DREJTS - sht finalizim i prpjekjeve pr t sendrtuar nj rend juridik stabil dhe t qndrueshm. Zbatimi i s drejts bhet n dy mnyra: 1. Vullnetare 2. Me an t dhuns (forcs ) 1. Zbatimi vullnetar i s drejts - nnkuptojm sjelljen e subjekteve sipas normave juridike, sipas rregulls parsore t norms juridike - dispozicionit, por nse subjektet sjelljet e veta i ushtrojn ndryshe, ather duhet t zbatohet rregulla dytsore e norms juridike - sanksioni.

Sjellja e subjektit sipas rregulls parsore - dispozicionit, sht vullnetare, sjellja e ktill e subjektit mund t jet rezultat i vetdijes s ngritur bindjes, prkatsis s grupit t caktuar etnik dhe gjithsesi edhe interesi prkats etj. zbatimi i ktill i s drejts quhet zbatim autonom. Subjekti mund ta zbatoj, domethn t sillet sipas porosis q norma juridike ka n vet, por kt sjellje e bn jo nga karakteristikat q i prmendm m lart por nga frika se ndaj tij do t zbatohet sanksioni, pra sjelljen e vet ia prshtat norms, vetm q t mos psoj. Zbatimi i ktill i s drejts quhet zbatim heteronom. 2. Zbatimi me an t dhuns (forcs) i s drejts - Nse sjellja e subjekteve nuk sht n pajtueshmri me kt q shtruam sipas rregulls dytsore, ather shteti nprmjet organeve prkatse e zbaton sanksionin. PROCESI I ZBATIMIT T NORMS JURIDIKE - nnkuptojm ato vep-rime t cilat duhet t ushtrohen npr faza t caktuara t shoshitjes s norms juridike. Procesi i zbatimit t norms juridike ndahet n katr faza: 1. Faza e njohjes s norms juridike - mbshtetet n njohjen e norms juridike. 2. faza e interpretimit t norms juridike - i prket - njohjes me prmbajtjen-porosin e ligjvnsit, se far krkon ai - far sjellje duhet parashikuar se far efekti duhet t arrihet me normn prkatse juridike. 3. faza e kualifikimit t rastit konkret - i prket nj analize t thukt lidhur me faktet relevant t rastit konkret dhe natyrisht q t bhen prpjekje pr t gjetur normn juridike e cila do ta zgjidht rastin n mnyrn m t drejt pra, norma juridike e cila rastin konkret e rre-gullon, ose e zgjidh - paraqet fazn t ciln n e quajm kualifikim i rastit konkret. 4. faza e realizimit t norms juridike nprmjet veprimeve njerzore fazn e zbatimit t norms juridike, d.m.th. sjelljen e subjekteve sipas norms-sipas porosis q norma juridike bart n vet. PROVAT JURIDIKE - paraqesin mjetet me ann e t cilave vrte-tohen faktet relevant pr t drejtn n ndriimin dhe zgjidhjen e nj situat (kontesti gjyqsor) konkret. Provat i ndajm n : 1. Provat e drejtprdrejta (direkte) - ato mjet me ann e t cilave n mny-r t drejtprdrejt vrtetohen faktet relevant juridike. 2. Provat e trthorta (indirekte)- jan mjet me ann e t cilave n mnyr indirekt vrtetohen faktet relevant, t cilat jan objekt i dshmimit. SUPOZIME JURIDIKE - jan fakte juridike t cilat konsiderohen si t sakta, ndonsenuk jan t vrtetuara. Supozimet juridike ndahen n: supozime t rrzueshme - jan ato rrethana t cilat mund t provohenargumentohen dhe natyrisht t vrtetohen supozime t parrzueshme- jan ato rrethana (fakte) t cilat konsiderohen t sakta dhe nuk ekziston mundsia e vrtetimit t saktsis, sepse sht e ndaluar q t vrtetohet e kundrta. FIKSIONET - paraqesin rrethanat t cilat paramendohen apo edhe paraftyrohen se ekzistojn fakte t caktuara, edhe pse n realitet nuk ekzistojn.

FUQIA PRAPAVEPRUESE (RETROAKTIVE) - Kjo do t thot se norms i njihet vlefshm-ria kohore para se t jet e krijuar n mnyr q t zbatohet pr rastet t cilat kan ndodhur para krijimit t norms juridike. E DREJTA POZITIVE - nnkupton ekzistimin e normave juridike t cilat jan n fuqi - t cilat vlejn, e drejta pozitive ka vetm elementin normativ. Pra, mungon elementi i dyt i rendit juridik - sjelljet sipas normave dhe akteve juridike. INTERPRETIMI - sht proces i zbatimit t norms juridike, i prket njohjes me prmbajtjen porosin e ligjvnsit, se far krkon ai - far sjellje duhet parashikuar se far efekti duhet t arrihet me normn prkatse juridike. Gjat interpretimit duhet t kemi kujdes n analizimin e tri gjrave t rndsishme: 1. Krijuesi i s drejts nprmjet norms shpreh domethnien t ciln ua dedikon subjekteve t tjera, madje, qoft edhe nprmjet shenja-ve t ndryshme, 2. subjekti i cili ushtron interpretimin - sqarimin e nor-ms duke pranuar apo edhe duke caktuar nj domethnie t norms dhe 3. domethnien t ciln mund ta vrtetojm apo ta caktojm n baz t shenjave ose Kodit t domethnieve N baz t interpretuesve, interpretimi mund t jet: Interpretim zyrtar interpretimi autentik interpretimi privat interpretimi shkencor Sipas ndarjes klasike t organeve shtetrore, sipas punve q ushtrojn kemi: interpretimi nga organet ligjvnse (parlamenti), interpretimi i organeve administrative dhe interpretimi gjyqsor gjykata Interpretimi i ushtruar nga vet ligjvnsi n t drejtn emrtohet me interpretim autentik. INTERPRETIM AUTENTIK - sht kur krijuesi i norms s prgjithshme interpreton normn e vet.

Interpretimet e subjekteve joshtetrore - n kt kategori t subjekteve

joshtetrore mund t hyjn subjektet: personat fizik (qytetart) si edhe personat juridik (qeveritar dhe joqeveritar). Personat fizik - privat nuk kan njohurit dhe prvojn far e kan subjektet shtetrore. Pastaj, interpretimet e ushtruara nga ana e subjekteve shtetrore bartin me vet edhe fuqin detyruese (obliguese), gj q nuk e kan interpretimet e ushtruara nga subjektet joshtetrore. INTERPRETIMI SHKENCOR - nuk obligon, interpretimi i ushtruar nga shkenca juridike nuk ka fuqi detyruese pr subjektet e ndryshme. Nga kjo del edhe konkluzioni tjetr se shkenctari, duke ushtruar interpretimin nuk ndien edhe prgjegjsi t ciln, p.sh., e ka gjyka-tsi si organ shtetror, kur ballafaqohet drejtprdrejt me rastin, me subje-ktet, me faktet dhe me provat juridike e t tjera. MJETET E INTERPRETIMIT jan: gjuhs,logjika, sistemi juridik, historia e norms, qllimi i norms dhe, natyrisht, sipas tyre ekzistojn edhe emrtimet e llojit t interpretimit sipas mjeteve. INTERPRETIMI GJUHSOR - ka pr qllim t zbuloj dhe t vrtetoj domethnien e drejt gjuhsore t norms juridike nprmjet Codit t domethnieve, por kjo n praktik

paraqet vshtirsi, sepse gjuha nuk sht n gjendje q t'i ndjek t gjitha ecurit shoqrore. Paqartsit e norms juridike n aspektin gjuhsor mund t jen rezultat i: 1. pakuptueshmris 2. pacaktueshmris s norms juridike. PAQARTSI E NORMS JURIDIKE - kuptojm at q norma nuk tregon asgj, apo edhe tregon se ka m tepr domethnie, pra nuk dihet se cila prej tyre sht ajo q na duhet cila sht e sakte.

Interpretimi ekstensiv dhe restriktiv zbatohen n rast se ligjvnsi gjat hartimit t normave juridike bn lshime, pra nse shprehjeve u jep domethnie t atilla t cilat mund t prfshijn n vet m shum apo edhe m pak kuptime. INTERPRETIM EKSTENSIV (i gjer) sht interpretimi i till i norms juridike, ku zgjidhet paprputhshmria ndrmjet shprehjes s pamjaftueshme dhe domethnies logjike t gjer t norms. INTERPRETIM RESTRIKTIV(ingusht) sht interpretimi i till e zgjidhjes se paprputhshmris ndrmjet domethnies s gjer dhe domethnies logjike t ngusht t norms INTERPRETIMI I LIDHUR - sht ather kur interpretuesi sht i lidhur n fakt me domethnien e mundshme, domethn me njrn prej dy domethnieve t mundshme gjuhsore pr t'ia caktuar domethnien e drejt norms juridike, madje, nse sht e mundshme, q n kt drejtim t bazohet vetm n njrn domethnie t mundshme gjuhsore. INTERPRETIMI I LIR - n caktimin e domethnies s drejt t norms juridike, sht i lir q domethnien e drejt t norms juridike ta caktoj pavarsisht prej domethnieve t mundshme gjuhsore. INTERPRETIMI SUBJEKTIV - nnkupton at sqarim t nonns juridike, duke br prpjekje q t vrtetoj domethnien e drejt dhe duke kon-sideruar si t ktill domethnien t ciln e ka dshiruar krijuesi i norms q n momentin e hartimit, jo edhe at q norma juridike tregon n momentin e interpretimit. INTERPRETIMI OBJEKTIV - qndron n drejtim tjetr, n t vrtetuarit e domethnies se drejt t norms juridike. Pra, ky lloj interpretimi si domethnie t drejt t norms juridike e konsideron at domethnie e cila n momentin e interpretimit norma juridike prmban - pra, dometh-nien t ciln e shpreh vet norma, pra fjalt-norma e shkruar. INTERPRETIMI STATIK - konsiston n vrtetimin e asaj domethnieje t norms juridike, t ciln norma e ka pasur q n momentin e krijimit. INTERPRETIMI EVOLUTIV - nnkupton interpretimin e atill q pr domethnie t drejt t norms juridike konsideron at domethnie gjuhsore q norma e ka n momentin e interpretimit. Pra, kjo dshmon se me kalimin e kohs, prej momentit t krijimit gjer n momentin e interpretimit, ndryshon edhe domethnia e norms juridike n rrafshin gjuhsor. INTERPRETIMI LOGJIK - nnkuptojm caktimin e domethnies s drejt t norms juridike me an t logjiks n domethnien e fituar kryesisht nga interpretimi gjuhsor, por edhe nga llojet e tjera t interpretimit. Interpretimi logjik ushtrohet me ndihmn e ligjeve t logjiks: 1. ligji i mosekzistimit t kundrthnieve,

2. ligji i identitetit dhe 3. prjashtimi i t tretit. Gjat ushtrimit t interpretimit logjik jan formuar disa parime t logjiks, si jan: 1. prfundimi (konkludimi) nga kundrthniet (ar-gumentum a contrario), 2. prfundimi nga e vogla n t madhen (argu-mentum a minori ad maiori) 3. prfundimi nga e madhja n t vogln (argumentum a maiori adminus) ANALOGJIA (interpretimi sipas ngjashmris) - e cila paraqet mnyrn kryesore t interpretimit n kuptimin e gjer, me an t s cils plotsohen zbraztirat juridike. Pr zbatimin e analogjis sht e nevojshme 1. t vrtetohet n mnyr t sakte ngjashmria e rasteve 2. t vrtetohet se a kemi interes pr rastin prkats apo a ekziston interesi q rasti n fjal t zgjidhet 3. t vrtetohet baza juridike (ratio legis) se cila sht arsyeja e hartimit t norms juridike pr t pasur mundsi q pastaj t zbatohet n rastin e parregulluar. Analogjia mund t jet: ANALOGJI LIGJORE (analogia legis)- ka t bj me zbatimin e domethnies e cila fitohet me interpretimin e nj norme nga akti prkats q rnund t plotsoj zbraztirn sipas ngjashmris s rasteve ANALOGJI JURIDIKE (analogia iuris)- ka t bj me zbatimin e domethnies e cila gjendet me interpretimin e parimeve t prgjithshme juridike. INTERPRETIMI SISTEMATIK - vrteton domethnien e drejt t norms juridike duke e vn n lidhshmri me normat e tjera brenda sistemit juridik. INTERPRETIMI HISTORIK - luan rol t rndsishm, sepse normat juri-dike kan momentin e krijimit, zhvillimit n kushte t caktuara shoqroro historike dhe si t tilla edhe prmbarohen, do norm, do akt juridik, ka historin e vet t krijimit dhe t zhvillimit. INTERPRETIMI QLLIMOR - n vazhdn e interpretimeve me ann e t cilit synohet q t gjendet domethnia e drejt e norms juridike-npRmjet qllimit, paraqet mjetin e fundit, pra interpretimi qllimor sht prfundimtar SISTEMI I S DREJTS - sht i nj rndsie t veant, sepse renditja dhe ndarja n pjes prkatse e normave juridike sipas fushave lehtson punn e subjekteve t ndryshme, qoft n procesin e krijimit, t t kuptuarit, sqarimit apo edhe t zbatimit t s drejts. N kt mnyr, krijohet rrethi magjik t themi i ksaj trsie juridike e cila bn t kuptohet si nj trsi vrtet unike dhe jokontradiktore. INSTITUCIONI I S DREJTS - paraqet trsin harmonike t rregu-llave juridike me t cilat rregullohet nj proces dhe marrdhniet e njjta shoqrore. DEGA JURIDIKE - paraqet trsin e normave juridike t cilat rregullojn Hojin e njjt t marrdhnieve shoqrore sipas parimeve t njjta LMENJT E S DREJTS - prbjn trsin e normave juridike t cilat rregullojn fushat e tera t marrdhnieve t njjta shoqrore n baz t parimeve t njjta. Lmenjt juridik i ndajm n: 1. e drejta e brendshme dhe e drejta ndrkombtare, 2. e drejta materiale dhe e drejta formale 3. e drejta publike dhe e drejta privat. E DREJTA NDRKOMBTARE - paraqet trsin e normave juridike q rregullojn marrdhniet ndrmjet shteteve si subjekte t ksaj t drejt.

E DREJTA E BRENDSHME - sht trsi e normave juridike t cilat rregullojn marrdhniet brenda shtetit. E DREJTS MATERIALE - bjn pjes t gjitha normat juridike t cilat rregullojn t drejtat (autorizimet) dhe obligimet (detyrimet) e subjekteve t s drejts. E DREJTA FORMALE - mundsojn zbatimin dhe realizimin e normave juridike q prcaktojn t drejtat dhe obligimet e subjekteve t s drejts. E DREJTA PUBLIKE - konsiderohet ajo e drejt e cila i rregullon marrdhniet juridike n t cilat shteti paraqitet si pal dhe njhersh sht barts i pushtetit. E DREJTA PRIVATE - sht ajo e drejt kur n kto marrdhnie juridike shteti paraqitet n cilsin e subjektit privat, domethn jo n cilsin e bartsit t pushtetit shtetror, po si barts i ndonj interesi pronsor apo t drejt, mirpo jo si pushtet.