BLM I

ASENKRON MOTORLARIN YAPISI Asenkron motorlar (endksiyon motorlar) endstride en fazla kullanlan motorlardr. Asenkron motorlarn devir saylar ykle ok az deiir, bu motorlar sabit devirli motorlar snfna girerler. Doru akm nt motorlarnda devir says byk snrlar iinde deitirilebilir. Halbuki endksiyon motorunun devir says snrl olarak bir veya iki kademeli deitirilir. Bu ynden D.A nt motoru asenkron motordan stndr. Yalnz, Asenkron motorlar daha ucuzdur. Asenkron motorlar bakma az ihtiya gsterirler. Asenkron motorlarn almalar srasnda elektrik ark meydana gelmez, (D.A. motorlar alrken kollektr dilimleri ile fralar arasnda kvlcmlar kar). Bu zellikler, asenkron motorlarn endstride en ok kullanlan motorlar olmalarna sebep olmutur. Asenkron motorlarn (endksiyon motorlar) yapsn inceleyelim: Asenkron motorun btn paralar ekil 1,1 de detayl olarak grlyor. Motor paralarnn adlar da numaralanmak suretiyle verilmitir. Asenkron motorlar genel olarak STATOR ve ROTOR olmak zere iki ksmdan yaplmlardr STATOR Stator asenkron motorun duran ksmdr. 0,4 - 0,5 veya 0,8 mm kalnlnda silisyumlu saclar zel kalplarla preste baslr. ekil 1.2 de presten kan bir stator sac grlyor. Stator ve rotor saclarn birlikte ayn zamanda basan kalp ekil 1.3 (a) da grlyor. Stator ve rotor

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Stator ve Gvde Motor ask halkas ve rondelas .Stator sargs Stator sargsnn ular Klemens tablosu Motor aya ve tutturma vidas Klemens kutusu ve kapa Rotor ve soutma

kanatcklar
9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.

Motor mili ve kamas On rulman i kapa On kapak rulman Yayl rulman rondelas n kapak Rulman d kapa ve tesbit vidas Arka rulman i kapa Arka kapak rulman Arka kapak ve tesbit vidas Rulman kapa ve vidas Pervane ve segman Pervane muhafaza tas

sarglarnn kalpla birlikte basl ilemi ekil 1.3 (b) de grlyor. Stator sarglar ekil 1.4 (a) da grld gibi paketlenince fazl sarglarn yerletirilecei stator nvesi elde edilir. Bu nve ekil 1.4 (b) de grld gibi stator gvdesinin iine skca yerletirilir. Gvdeye mo-torun ayaklar monte edilir. Gvdeye motor kapaklar taklr, motor kapaklar ortalarndaki bilyeli yataklar statorun ortasnda dnecek olan rotora yataklk eder. Motor kapaklar, bilyeli yataklar ve rotor ekil 1.1 de grlyor.

ekil 1.2 Stator sac

(a) Stator ve rotor sac kalb

(b) Sacn kalpla basl ilemi Sekil 1.3 Kalp ve sacn basl

(a) Paketlenmi stator saclar

(b) Stator nvesinin gvdeye yerletirilii

ekil 1.4 Stator nvesi ve gvde B. ROTOR Asenkron motorun dnen ksmna rotor denir. Ksa devreli rotor (sincap kafesli rotor) ve sargl rotor (bilezikli rotor) olmak zere iki eit rotor vardr. ekil 1.5 de ksa devreli rotor ve bilezikli rotor grlyor

(a) Ksa devreli rotor

(b) Bilezikli rotor Sekil 1.5 Asenkron motor rotorlar

a)

Ksa Devreli Rotor (Sincap kafesli rotor) : Stator gibi silisyumlu saclar kalpla preste kesilerek paket edildikten sonra rotor kanallar iine alminyum eritilerek pres dkmle ksa devre kafes sarglar meydana getirilir. Rotorun iki tarafnda rotor ubuklarn ksa devre eden halkalarda, alminyum dkm yaplrken kk kanatklar meydana getirilir. Bu kanatklar pervane devi grerek motorun soumasn salar. ekil 1.6 da ksa devreli rotorun kafesi ve rotorun iki tarafndaki ksa devre halkalan ile kanatklar grlyor. Baz byk rotorlarda kanallara bakir ubuklar yerletirilir. Rotorun iki tarafna konan bakr halkalara bakr ubuklar kaynak edilerek sincap kafes yaplr. Bakir ubuklu sincap kafes ile bakir ubuklu ksadevreli rotor ekil 1.7 de grlyor.

ekil 1.6 Alminyum pres dkmlm rotor ksadevreli rotor .

ekil 1.7 Sincap kafes ve bakr kafesli

b)

Sargl Rotor (Bilezikli Rotor) :

Saclar paketleyerek silindir eklinde yaplan rotorun zerindeki oluklara (ankolara) 3 fazl alternatif akim sargs yerletirilir. 120 faz farkl olan fazl sarglar yldz veya gen balandktan sonra karlan 3 u, rotor miline yaltlarak yerletirilen 3 bilezie balanr. ekil 1.8 de sargl rotor grlyor. ekil 1.9 ad rotor sarglarnn yldz ve gen balan, bileziklere srtnen fralarla rotor sarglarna 3 fazl reosta direnlerinin sokulduu grlyor.

ekil 1.8 Sargl rotor

ekil 1.9 Rotor sarglarnn yldz ve gen balan, sarg ularnn bileziklere balan ile 3 fazl reostann devreye sokuluu.

Sorular: eitli byklkteki asenkron motorlarn stator ve rotorlarnn yapllarn inceleyiniz. 2. Bilezikli asenkron motorun rotor sarglarn, bileziklerin rotor miline tesbit edililerini inceleyiniz.
1. 3. 4.

Asenkron motorlarn rotor ve stator saclarnn kalnlklarn lnz. Bilezikli asenkron motorlarda fralarn tespit edililerini ve 3 fazl reostanin rotor sarglarna sokuluunu inceleyiniz.

BLM II
ASENKRON MOTORUN ALIMA PRENSB A. Alminyum Diskin Dndrlmesi

ekil 2.1 de grld gibi, bir eksen etrafnda serbeste dnebilen alminyum bir disk ve U mknatsn ayn mile serbeste dnebilecek ye alminyum diske srtmeyecek ekilde yerletirelim. U eklindeki mknats saat ibresinin ynnde dndrelim. Mknatsn N ve S kutuplardaki manyetik kuvvet izgileri alminyum diski keseceinden, alminyum diskte fuko akmlar endklenir. ekilde diskte endklenen fuko akmlar gsteriliyor. Manyetik alan iinde bulunan bu fuko akmlar itileceklerinden disk mknatsn dndrld ynde dnmeye balar. U mknats hareket etmedii zaman N ve S kutuplarnn manyetik kuvvet izgileri alminyum diski kesmediklerinden fuko akmlar endklemez, dolaysyla disk de dnmez. Alminyum disk U mknatsnn dndrld ynde daha dk devirle dner. U mknatsnn kutuplarnn meydana getirdii manyetik kuvvet izgilerinin diski kesme hz, bu iki devir arasndaki fark kadardr. Diskin devri mknatsn devrine eit olursa, disk ile mknats beraber dnyor demektir, bu durumda mknatsn manyetik kuvvet izgileri alminyum diski kesmeyecek, fuko akmlar da meydana gelmeyecektir. Bu (b) deki durumdan farkl olmayacaktr. u halde, diskin devri mknatsn devrine hibir zaman eit olmaz.. Alminyum diskin devri mknatsn devrine eit olduundan fuko akmlar endklenmez. Dolaysyla, diski dndren kuvvet ortadan kalkar, diskin de devri der. Disk devrinin dmesi mknatsn kuvvet izgilerinin diski kesmesine sebep olur, diskte fuko akmlar endklenir ve bir dndrme momenti meydana gelir. Disk dnmesine devam eder.

ekil 2.1 U mknats ile alminyum diskin dndrl.

B. Ksadevreli Rotorun Dndrlmesi

(a) ekil 2.2 (a) da grld gibi, NS daimi mknats kutuplarnn ortasna ksadevreli bir rotor koyalm. Kutuplarn bulunduu gvdeyi bir motorun kasnana kayla balayalm. Kasnaktan alman hareketle NS kutuplarnn tespit edildii gvde dndrlnce, ksadevreli rotorun da ayn ynde dnmeye balad grlr. Kutuplar dnmedii zaman, N kutbundan kan manyetik kuvvet izgileri rotordan geerek S kutbuna gelirler, ve iki kola ayrlarak demir gvde zerinden N kutbuna dnerler. Manyetik kuvvet izgileri saysnda bir deime olmad ve rotordaki ksa devre ubuklarn kesmedikleri iin rotor ubuklarnda bir EMK endklenmez. Kutuplar saat ibresi ynnde (n) devri ile dndrelim. N kutbundan S kutbuna giden manyetik kuvvet izgileri, duran rotorun ksa devre ubuklarn kestikleri iin ubuklarda emkler endklenir. Bakir veya alminyum ubuklar rotorun iki tarafndaki bakr ve ya alminyum halkalarla ksa devre edilmi olduklar iin ubuklardan endklenen akmlar geer. Rotorun N S kutuplarnn dnd ynde dnmesi, iki ekilde aklanabilir.

(b) ekil 2.2 N S daimi mknats kutuplan ile ksa devreli rotorun dndrl. Manyetik alan iinde bulunan rotor ubuklarndan endksiyon akimi geince, her bir ubuk manyetik alann dna doru itilecektir. ekil 2.2 (b) de grld gibi, N kutbunun altndaki ubuklarda akim yn kattan bize doru (), S kutbunun altndaki ubuklarda ise akmn yn bizden kada dorudur, (+). ubuklarn manyetik kuvvet izgilerini kesme ynne gre, sa el kaidesi ile ubuklardan geen ^kimlarn ynleri yukarda akland gibi bulunur. Manyetik alan iinde bulunan bir iletkenden akim getiinde iletkenin itili yn, Sol el kaidesi ile bulunur, ekil 2.2 (b) de ubuklarn itili ynleri iaretlenmitir. N kutbunun altndaki ubuklar sa tarafa, S kutbunun altndaki ubuklarda sol tarafa doru itilirler. Meydana gelen kuvvet iftinin etkisi ile rotor saat ibresi ynnde dnmeye balar. Rotor ubuklarndan geen endksiyon akmlar rotorda, ekil 2.2 (b) de grld gibi, Nr ve Si- kutuplarn meydana getirirler. Do nen N S kutuplarnn etkisi (benzer kutuplar birbirini iter, zt kutuplar birbirini eker) ile rotor saat ibresi ynnde dnmeye baslar. c) Rotor dnmeye balaynca, N S kutuplan manyetik aksnn rotor ubuklarn kesme hz (devri) da azalaca iin rotor ubuklarnda endklenen emk'ler azalr. Dolaysyla, ubuklardan geen endksiyon akmlar da azalr. Rotoru dndren dndrme momenti zayflar. Rotorun devri donen N S kutuplarnn devrine eit olduu zaman, rotor ubuklar manyetik kuvvet izgileri tarafndan kesilmez, ve rotor emk'ler endklenmez. Dolaysyla ubuklardan endksiyon

akm gemez. Ksadevre ubuklarndan akm gemeyince manyetik alan tarafndan itilmezler. Rotoru dndren moment ortadan kalknca, N S kutuplan ile beraber ayn devirde dnmekte olan rotorun devri azalr, yani rotor geri kalr. te bu srada rotor ubuklar yeniden manyetik kuvvet izgileri tarafndan kesilmeye balar ve ubuklarda emk'ler endklenir, endklem akm (endksyon akimi) geer. Rotor manyetik alan meydana getirir ve donen N S kutuplarn peinden srklenerek dnmeye devam eder. Hi,bir zaman rotorun devir says N S kutuplarnn devir saysna eit olmaz. C. Dner Alan fazl asenkron motorun (endksiyon motorun) statoruna birbirinden 120 er derece faz farkl 3 faz sargs yerletirilmitir. En basit bir statorda her biri bir faza ait olmak zere 3 tane bobin bulunur. Bir stator en az iki kutuplu olarak sarlabilir. ekil 2.3 de 2 kutuplu, 3 bobinli, 6 oluklu (ankolu) basit bir stator grlyor. Stator 2 kutuplu olduu iin bir bobinin bir kenar N kutbunun altna, dier kenar da S kutbunun altna gelecek ekilde yerletirilir. Bobinin iki kenar arasnda 180 lik faz fark vardr. Birinci faz bobininin balang ucu U, son ucu X, ikinci faz bobininin balang ucu V, son ucu Y ve nc faz bobininin balang ucu W, son ucu da Z ile gsterilmitir. Faz bobinlerinin balang ulan U, V, W arasnda 120 er derece faz fark vardr. Ayn ekilde bobinlerin son ular arasnda da (X, Y, Z) 120 er derecelik faz fark vardr. fazl alternatif akm RST (ABC) fazlan statordaki 3 fazl . sarglara uygulannca statorun faz bobinlerinden geen RST faz akmlarnn meydana getirdii manyetik aklar inceleyelim.

ekil 2.3 faz bobininin 6 oluklu statora yerletirilii.

ekil 2.4 de statora uygulanan fazl alternatif akmn deiim erileri grlyor. ABC (R S T) faz akmlar aralarnda 120 er derecelik faz fark olan sinsoidal akmlardr. Statorun birinci bobininden A (R) faznn akm, ikinci faz bobininden B (S) faznn akimi, nc faz bobininden de C (T) faznn akm geer. eitli anlarda faz bobinlerinden geen akmlarn meydana getirdikleri manyetik alanlarn ynlerini ye kutuplarn bulalm.

ekil 2.4 fazl alternatif akimin deiim erisi

(1)

(2)

ekil 2.4 de iaretli (1) annda R ve T fazlarndaki akmlarn ynleri pozitif, S faznn akm yn negatiftir. ekil 2.5 deki (1) nolu ekilde AC (RT) fazlarnn akm ynleri giri ve B (S) faznn akm yn k olarak iaretlenmitir. Bu akim ynlerine gre her faz bobininin kenarlarndan geen akmlarn ynleri de iaretlenmitir. Bobin kenarlarndan geen akmlarn meydana getirecekleri manyetik alanlar Sa El veya Tirbon kaidesi ile bulunarak iaretlendiinde N ve S kutuplarnn yerleri tespit edilebilir. fazl alternatif akmn deiim erileri zerinde iaretlenen (2) annda, A (R) fazndan geen akimin pozitif, B (S) ve C (T) fazlarndan geen akmlarn ise negatif ynl olduklar grlyor. ekil 2.5 deki (2) nolu ekilde A faznn akm giri, B ve C fazlarnn akmlar da k olarak alnmtr. Faz bobinlerinden geen akmlarn ynleri iaretlendikten sonra meydana gelen manyetik alanlarn ynleri bulunarak N S kutuplarnn yerleri tespit edilmitir. (1) ve (2) nolu ekiller karlatrldklarnda N S kutuplarnn saat ibresi ynnde 60 derece dndkleri grlr. Dikkat edilirse statorda bir dnme yoktur, stator sabittir. (3), (4), (5) ve (6) anlarnda ABC fazlarndan geen akmlarn meydana getirdikleri N S kutupla ekil 2.5 deki 3, 4, 5 ve 6 nolu ekillerde grlyor. ekil 2.4 de (6) anndan sonra gelen (7) an (1) annn ayndr. Bu ekiller incelendiinde, N S kutuplarnn saat ibresi ynnde dnd grlr. fazl alternatif akmdaki bir periyotluk deime N S kutuplarnn bir devir yapmasna sebep olur. Alternatif akimin frekans 50 Hz ise, saniyede 50 periyotluk bir deime yapar. Dolaysyla statordaki faz bobinlerinin meydana getirdii N S kutuplar da saniyede 50 devirle dner. Bu dakikada 3000 devir eder. u halde, 3 fazl bir statora fazl alternatif akim uygulandnda, sarglardan geen akmlar donen bir manyetik alan meydana getirirler. Dnen alann devir says alternatif akimin frekans ile doru orantldr. ki kutuplu bir statorda dner alann saniyedeki devir says alternatif akmn frekansna eittir. 3 fazl, 4 kutuplu bir statora alternatif akim uygulandnda meydana gelen dner alann devir says, iki kutuplu statordaki dner alan devir saysnn yarsna eittir.

ekil 2.5 eitli anlarda stator sarglarndan geen fazl alternatif akmlarn meydana getirdii kutuplar.

ekil 2.5 eitli stator sarglarndan geen fazl alternatif akmlarn meydana getirdii kutuplar.

4 kutuplu bir statorda NSNS olarak 4 kutup meydana gelir. Bu statorda N kutbu ile S kutbu arasndaki elektriki derece 180 olduu halde, mekanik (geometrik) derece 90 dir. N kutbu ile N kutbu arasndaki elektriki derece 360 dir. Bir ift kutbun elektrik derecesi 360 olduuna gre, 4 kutuplu bir statordaki elektriki derece (360x2) dir. Statora uygulanan alternatif akmdaki bir periyotluk (360 lik) deime, dner alannda 360 elektrik derecelik dnmesine (yarim devir) sebep olur. Kutup says ile dner alann devir says Ters Orantldr. Dner alann devir says u formlle bulunur.

6 f 0 ns = vy ea P 1 f 2 ns = 2P
f: frekans Hz., P: ift kutup says, ns : dner alann dakikadaki -devir says 2P: Tek kutup says (Toplam kutup says)Dner alann devir saysna "Senkron Devir" de denir. Dner Alann iddeti ekil 2.6 fazl, 2 kutuplu, 3 bobinli stator. Statordaki oluklara yerletirilmi olan 3 fazl sarglardan fazl alternatif akim geirildiinde dner alann meydana geldiini biliyoruz.

ekil 2.6 fazl ,2 kutuplu ,3 bobinli stator.

Bu dner alann manyetik kuvvet izgileri (manyetik ak), faz bobinlerinin ayr ayr meydana getirdikleri manyetik aklarn toplamna eittir. ekil 2.6 daki 6 oluklu, 2 kutuplu ve 3 faz bobinli basit statoru ele alalm. Faz bobinlerinin U V W ularna fazl alternatif akimin R S T (ABC) fazlarn uygulayalm. ekil 2.4 de fazl alternatif akmn deiim erileri grlyor. (2) annda R faznn akm yn pozitif, akim iddeti ise maksimumdur. Bu anda S ve T fazlarnn akmlar negatif, akmlarn iddeti ise, maksimum deerin yarsdr. Birinci faz bobini (U - X) den geen akmn ynn ve meydana getirdii maksimum manyetik aknn (m) ynn iaretleyelim. Bobin kendi ekseninde (0n)) aki-sini meydana getirir. kinci faz bobininden (V - Y) gecen akimin ynn ve nc faz bobininden (W - Z) geen akmn ynn iaretledikten sonra bobinlerin meydana getirdii manyetik aklarn ynlerini de Sa El kaidesi ile bularak iaretleyelim. kinci ve nc faz bobinlerinden geen akmlar maksimum deerin yarsna eit olduu iin meydana getirdikleri manyetik aklarda maksimum aknn yarsna (m/2) eit olur. ekil 2.6 da (2) annda bobinlerden geen akmlarn meydana getirdikleri manyetik aklar grlyor. te bu vektrn toplam bize statorun meydana getirdii toplam (bileke) aky verir. Aralarnda 60 faz fark olan bu vektrn toplamn bulalm. ekil 2.7 den,

toplam = m + 2.( m / 2). cos 600 toplam = m + 2.( m / 2).(1 / 2)

3 toplam = m + m / 2 = . m 2 3 toplam = . m ........................(1) 2
ekil 2.7 Manyetik ak vektrlerinin toplanmas.

Dner manyetik 3/2 . m akdeerindedir 3, 4, 5 ve 6 anlarnda stator faz bobinlerinin meydana getirdii manyetik aklarn toplam hep (3/2) 0m olduu grlr. ekil 2.8 de (4) ve (6) anlarndaki toplam manyetik aknn bulunuu grlyor.

ekil 2.8 Toplam manyetik aknn bulunuu. u halde, statordaki fazl sarglardan geen fazl alternatif aklarn meydana getirdii manyetik aklarn toplam,iddeti 3 .m 2 Olan dner alandr. D. Asenkron Motorun (endksiyon motorun) alma Prensibi ekil 2.9 da grld gibi, 3 fazl, 2 kutuplu asenkron bir motora ebekenin RST faz emk'lerini uygulayalm. Statordaki sarglardan geen alternatif akmlar, dnen N S kutuplarn meydana getirirler. Stator sabit olduu halde, donen N S kutuplan ortadaki ksadevreli rotorun ubuklarn keserek ubuklarda emk'ler endkler, ksadevreli rotor ubuklarndan endklem akmlar (endksiyon akmlar) geer. ekil 2.9 da herhangi bir anda stator sarglanandan geen akmlar ve meydana gelen N S kutuplarnn yerleri gsterilmitir. Dner alan (N S kutuplan) saat ibresi ynnde dndne gre, rotor ubuklarndan geen endksyon akmlarn ynlerini Sa El kaidesi ile bularak iaretleyelim. ekil 2.9 da grld gibi, bu akmlar rotorun N S kutuplarn meydana getirirler. Dnen stator kutuplan rotorun kutuplarn etkileyerek (benzer kutuplar birbirini iter, zt kutuplar birbirini eker) rotoru saat ibresi ynnde dndrrler. ekil incelendiinde, fazl alternatif akmn frekans ile doru orantl olarak saat ibresi ynnde dnen stator kutuplan (N S) nin, rotor ubuklarnda endkledii akmlarn ynleri, N kutbunun altndaki ubuklarda kattan bize doru (), S kutbunun altndaki ubuklarda da bizden kat yzeyine doru (+) olduu grlr. Manyetik alan iinde bulunan bir iletkenden akim geince, iletken manyetik alann dna doru itilir. letkenin itilme yn Sol El kaidesi ile bulunur. Sol El, manyetik kuvvet izgileri avu iine girecek ve iletkenden kesen akmn ynn parmaklar gsterecek ekilde tutulduunda, ba parmak iletkenin hareket ynn gsterir. Sekil 2.9 da grld gibi, N kutbunun altndaki rotor ubuklar bir yne, S kutbunun altndaki rotor ubuklar da dier yne doru iti-lirler. Bu itme kuvvetlerinin meydana getirdii dndrme momenti rotoru saat ibresi ynnde, dner alann ynnde, dndrr.

Rotorun devir says (nr) arttka, dner alann rotor ubuklarn kesmesi azalacandan, rotor ubuklarnda endklenen emk'ler ve ksadevre ubuklarndan geen endklem akmlar (endksiyon akmlar) azalr. Dolaysyla, rotoru dndren moment azalr. Rotorun devir saysnda art olmaz. Motor bota alrken rotorun devir says

ekil 2.9 fazl, 2 kutuplu asenkron motor senkron devir saysna (dner alann devrine) yaklar. Dner alann devir says (senkron devir) n s ile rotor devir says nr arasndaki farka "Rotorun Kaymas" denir. Dier bir deyimle, rotor devrinin senkron devirden geri kalmasna "kayma" denir. Kayma, (S) harfi ile gsterilir ve senkron devir saysnn yzdesi ile ifade edilir.

ns nr s= .100 ns

u halde, rotorun devir says (n,), hibir zaman dner alann devir saysna (senkron devir)

ns

eit olmaz. Rotor senkron devirden daha az bir devirle dner.

Senkron devirle dnen dner alan, statordaki oluklara yerletirilmi olan 3 fazl sarglar da kestii iin bu sarglarda da, rotor ubuklarnda endkledii gibi, emk'ler endkler. Her faz sargsnda endklenen emk, o sargya uygulanan ebekenin faz emk'ine zt yndedir. Bu zt emk, transformatrlerde primer sargdan geen alternatif akmn meydana getirdii, nvede dolaan deien manyetik aknn primer sarg zerinde endkledii zt emk'ine benzetilebilir. Sorular: 1.Ksa devreli rotor nasl dondurulur? 2. fazl alternatif akimin deiim erilerini 3.Dner alann meydana geliini ekillerle aklaynz. 4.Dner alann devir says nelere baldr? 5.Rotorun devir says dner alann devrinden niin kktr? 6. fazl stator sarglarndan geen fazl alternatif akmn herhangi bir anda meydana getirdii manyetik aklarn toplam (hava aralndaki manyetik ak) n

3 m 2

Olduunu gsteriniz

7.Kayma nedir? ne ile ifade edilir? formln yaznz. 8.Statora uygulanan fazl alternatif akmn iki faznn yeri deitirildiinde dner alan ynnn deitiini ekillerle gsteriniz. Problemler : ki kutuplu statora fazl 50 Hz. li emk uygulandnda dner alann devir saysn hesaplaynz. 2. 60 Hz. li fazl alternatif akim 2 kutuplu 3 fazl statora uygulanrsa dner alan ka devirle dner? 3. fazli 50 Hz. frekansl ebekede alan bir motorun dner alan 1000 d/d ile dndne gre statoru ka kutuplu sarlmtr. 4. fazl, 50 Hz. li, 4 kutuplu asenkron motor tam yk altnda % 5 kayma ile alyor. Senkron devir saysn ve rotorun devrini hesaplaynz. 5. Dner alannn devir says 750 d/d olan fazl 50 Hz li asenkron motor ka kutupludur?
1.

Tam yk altnda % 5 kayma ile alan motor 950 d/d ile dndne gre ka kutuplu olarak sarlmtr? 7. fazl 8 kutuplu statora 50 Hz. Frekansl fazl ebeke uygulandnda alan ka devirle dner. 8. fazl kutuplu asenkron motor 50 Hz'li ebekede yk altnda /o 2 kayma ile alyor. Dner alann ve rotorun devir saysn bulunuz. 9. Yk altnda 60 Hz'li ebekede alan asenkron motorun devir says 1710 d/d dir. Kayma % 5 olduuna gre dner alann devir saysn ve motorun kutup saysn hesaplaynz. 10. Tam yk altnda % 4 kayma ile alan asenkron motor 50 Hz'li ebekede 2880 d/d ile dnyor. Dner alann devir saysn ve motorun ka kutuplu sarldn bulunuz.
6.

BLM III
ASENKRON MOTORLARIN STATOR SARGILARl A. OLUK YILDIZ VEKTR DYAGRAMI
Statora yerletirilmi olan fazl sarglara fazl_alternatif akm uygulandnda dner manyetik alann meydana geldiini biliyoruz. Senkron hzla dnen manyetik alan stator oluklarna yerletirilmi olan iletkenleri keserek iletkenlerde emk'ler endkler. Oluklardaki iletken says ayn olduuna gre, her oluktaki iletkenlerde endklenen emk'ler birbirine eittir. Yalnz her oluun statordaki yeri farkl olduu iin oluk emk'leri arasnda faz farklar vardr.

Sekil 3.1 Basit bir stator ve iki kutuplu rotor. ekil3.1 de grld gibi, 6 oluklu bir statorun ortasna kntl iki kutbu bulunan bir rotor koyalm. Kutuplar (n) devri ile dndrelim. N S kutuplarnn manyetik kuvvet izgileri statorun oluklarndaki iletkenleri keserek, bu iletkenlerde emkler endkler. Stator oluklarnda birer iletken. bulunduunu kabul edelim.

Sabit bir hzla dndrlen N S kutuplarnn manyetik kuvvet izgileri, duran statorun oluklarndaki iletkenleri sabit hzla kesecekleri iin iletkenlerde endklenen emk'ler birbirine eit olur. ekil 3.1 de N kutbunun tam karsndaki 1 nolu olukta endklenen emk maksimum deerinde ve bizden kada dorudur. ( + ). S kutbunun altndaki 4 nolu oluktaki iletkende endklenen emk ise, maksimum deerinde ve kattan bize doru yndedir. u halde 1 nolu oluktaki emk'e zt ynde (180 faz farkl) dir. 2 nolu oluktaki emk'in maksimum olabilmesi iin N kutbunun bu oluun tam karsna gelmesi gereklidir. 2 nolu oluktaki iletkende endklenen emk'in maksimum olmas iin 60 lik bir acy N kutbunun. gemesi gerekmektedir. 1 nolu oluk iletkenindeki emk maksimum deerini aldktan 60 sonra 2 nolu oluk iletkeninde emk maksimum deerini alr. .N S kutuplar (rotor) bir devir yaptnda her oluktaki iletken ayn miktarda manyetik ak tarafndan ayn hzla kesileceklerinden bu oluklardaki iletkenlerde endklenen alternatif emk'lerin ortalama ve etkin deerleri birbirine eit olur. Yalnz emk'er arasnda faz farklar vardr. N kutbu ile S kutbu arasnda 180 elektrik derecelik faz fark vardr. N den S'e 180 faz fark, S den N'e de 180 lik faz fark olduuna gre, iki kutuplu statorda 360 geometrik derece, 360 elektrik dereceye eittir. 6 oluklu statorda iki oluk arasndaki geometrik derece 380/6 = 60 dir. iki oluk (anko) arasndaki elektrik derece 60 dir. Bu 6 oluktaki iletkenlerde endklenen emk'leri, aralarnda 60 ar derece faz fark olan 6 es.it vektrle gsterebiliriz. ekil 3.2 de grlen vektr diyagram yldza benzedii iin "OlukYldz Vektr

ekil 3.2 Oluklarda indklenen emk'lerin vektr diyagram (a) 12 oluklu stator 2 kutuplu rotor, b) Oluk-Yldz vektr diyagram ekil 3.3 ki kutuplu ve 12 oluklu statorda indklenen emk'ler ekil 3.3 (a) da grld gibi, 12 oluklu bir statorun iine yerletirilen 2 kutuplu rotoru drdnlmzde, oluklardaki iletkenlerde endkIenen emk'lerin olukyldz vektr diyagram ekil 3.3 (b) deki gibi izilebilir, 1 nolu oluktaki iletkende endklenen emk ile 2 nolu oluktaki iletkende endklenen emk arasnda 30 lik faz fark vardr. Her olukta endklenen emk'in deeri ayn, yalnz arasnda 30'ar derecelik faz fark vardr. Bu vektr diyagramna bakarak emk'leri arasnda, 180 lik ve 120 lik faz fark olan vektrler kolayca sylenebilir. Bir sipirin (bir sarml bobin) iki kenar vardr. Sipirin iki "kenar oluklara yerletirilirken, bu bir sarml bobinde endklenen emk'in en byk bir deerde olmas arzu edilir. Bunun iin bobinin bir kenarnda endklenen emk'in dier kenarnda endklenen emk'e eklenmesi (seri balanmas) gereklidir. ekil 3.2 deki oluk-yldz vektr diyagramnda grld gibi, 1 nolu olua sarmn bir kenarn, 4 nolu olua da sarmn dier kenarn yerletirdiimizde, sarm kenarnda endklenen 180 faz farkl emk'lerin nasl birbirine eklendii ekil 3.4 de grlyor. Sarmn ularndaki emk, sarmn bir kenarnda endklenen emk'in iki katidir. 12 oluklu bir statorun iine, ekil 3.5 de grld gibi, konan 4 kutuplu rotor dndrldnde kutuplarn manyetik kuvvet izgileri oluklardaki iletkenleri sabit hzla keserek emk'ler endkler.

Sekil 3.4 Bir sarmm en byk emk elde edilecek ekilde oluklara yerletirilii.

Sekil 3.5 Rotor 4 kutuplu, Stator 12 oluklu

4 kutuplu bir rotorda N kutbu ile S kutbu aras 180 elektrik derecesi, S kutbu ile N arasda 180 elektrik derecesidir. u halde, bu statorda 2 tane 380 elektrik derecesi vardr. N kutbunun altndaki 1 nolu olukta bulunan iletkende endklenen emk, ikinci N kutbunun altndaki 7 nolu

olukta bulunan emk ile ayn fazdadr. S. kutbunun altndaki 4 notu oluktaki iletkende endklenen eme, ikinci S kutbunun altndaki olukta bulunan iletkende endklenen emk ile ayni fazdadr. N kutbunun altndaki 1 nolu iletkende endklenen emk, S kutbunun 4 nolu iletkende endklenen emk'e eit, fakat aralarnda 180 elektrik derecelik faz fark vardir. 4 kutuplu rotorun bir devrinde oluklardaki iletkenler 4 kutbun (N S N S) manyetik akmlar tarafndan kesileceklerinden, bu iletkenlerde endklenen emk'ler de iki sins dalgas izer, (oluk iletkenlerinde endklenen emik'ler iki sins dalgalk deimeye urarlar). Bir iletken bir ift kutbun manyetik aks tarafndan kesildiinde endklenen emk bir sins dalgas eklinde deiir. 4 kutbun (iki ift kutbun) manyetik aks tarafndan kesilen bir iletkende endklenen emk iki sins dalgas meydana getirir. Bir sins dalgas 360 elektriki derece olduuna gre, iki sins dalgas (360x2) elektrik derecesi eder. Statordaki 1 nolu oluktan saat ibresi ynnde hareket ederek tekrar 1 nolu olua gelmekle kat edilen geometrik derece 360 olduu halde, bu rotor kutuplarna gre, (360x2) elektriki derece eder.

ekil 3.6 Drt kutuplu, 12 oluklu statorun oluk-yldz emk vektr diyagram. Sabit hzla dnen 4 kutuplu rotorun stator oluklarndaki iletkenlerde endkledii emk'lerin maksimum, ortalama ve etkin (efektif) deerleri birbirine eit, yalnz aralarnda faz fark vardr. ekil 3.6 da grlen oluk-yldz vektr diyagram, 12 oluklu stator oluklarndaki iletkenlerde endklenen sinzoidal emk'lerin etkin deerlerini gsteriyor.

ekil 3.6 daki oluk-yldz vektr diyagram incelendiinde unlar sylenebilir a)Oluklardaki iletkenlerde endklenen emk'lerin ayni fazda olanlar aka grlr. 1-7 nolu oluk emk'leri, 2-8 nolu oluk emk'leri, 3-9 nolu oluk emk'leri, 4-10 nolu oluk emk'leri, 5-11 nolu oluk emk'leri, 6-12 nolu oluk emk'leri ayni fazdadr. 360 = .P x b)Bitiik iki oluk emk'i arasndaki faz fark, 360 = .2 = 60 0 12 elektriki derecedir. 180 faz farkl oluk emk'leri diyagramdan kolayca grlr. Mesela, 1-4 nolu oluk emk'leri, 1-10, 74, 7-10, oluk emk'leri arasndaki faz farklar 180 dir. 120 faz farkl oluk emkleri de diyagramdan bulunabilir. Mesela, 1-3-5 nolu emk'ler arasnda ve
bunlarla ayn fazda olan 7-9-11 nolu emk'ler arasnda da faz farklar 120 er derecedir.

ekil 3.6 da oluk-yldz vektr diyagram grlen 12 oluklu statora fazl sarg yerletirmeye alalm. Bobin kenarlar 180 faz farkl olursa, bobin adimi kutup admna eit olur, ayni zamanda bobinde indklenen emk en yksek deerdedir. A fazna (I. faza) ait bobinler 1-4, 7-10 nolu oluklara yerletirilen iki bobinden meydana. gelir. Birinci fazdan 120 faz farkl olan II fazn (B faz) bobinleri 3-6 ve 9-12 nolu oluklara yerletirilen iki bobindir. II fazdan 120 geride olan. III fazn (C faznn) bobinleri de 5-8, 112 nolu oluklara yerletirilen iki bobindir. Statora bu bobinlerin yerletirilii ekil 3.7 de grlyor. Birinci faza ait (1-4) ve (7-40) nolu oluklara yerletirilmi olan. iki bobinin emk'leri birbiri ile ayn fazdadr. Bu iki bobin emk'Iai bir-birine eklenecek ekilde seri balandnda faz emk'i elde edilir. Sekil 3.7 de grld gibi, 1 nolu oluktaki bobin kenarndan kan X ucu, da fazn giri (balang) ucudur. kinci bobinin 10 nolu olduundan kan X ucu da I. fazn k (son) ucudur. Birinci bobinin 4 noIu oluktan kan ucu, ikinci bobinin 7 nolu oluktaki ucu ile birletirilmek suretiyle bu iki bobin seri balanm. olur. II faza ait olan bobinler, (36) ve (9-12) nolu oluklara yerletirilen iki bobindir. Bu fazn giri (balang)

ekil 3.6 daki oluk-yldz vektr diyagram incelendiinde unlar sylenebilir a) Oluklardaki iletkenlerde endklenen emk'lerin ayni fazda olanlar aka grlr. 1-7 nolu oluk emk'leri, 2-8 nolu oluk emk'leri, 3-9 nolu oluk emk'leri, 4-10 nolu oluk emk'leri, 5-11 nolu oluk emk'leri, 6-12 nolu oluk emk'leri ayni fazdadr. 360 360 .P = .2 = 60 0 x 12 b)Bitiik iki oluk emk'i arasndaki faz fark, elektriki derecedir. 180 faz farkl oluk emk'leri diyagramdan kolayca grlr. Mesela, 1-4 nolu oluk emk'leri, 1-10, 7-4, 7-10, oluk emk'leri arasndaki faz farklar 180 dir. 120 faz farkl oluk emkleri de diyagramdan bulunabilir. Mesela, 1-3-5 nolu emk'ler arasnda ve bunlarla ayn fazda olan 7-9-11 nolu emk'ler arasnda da faz farklar 120 er derecedir. Sekil 3.6 da oluk-yldz vektr diyagram grlen 12 oluklu statora fazl sarg yerletirmeye alalm. Bobin kenarlar 180 faz farkl olursa, bobin adimi kutup admna eit olur, ayni zamanda bobinde in-dklenen emk en yksek deerdedir. A fazna (I. faza) ait bobinler 1-4, 7-10 nolu oluklara yerletirilen iki bobinden meydana. gelir. Birinci fazdan 120 faz farkl olan II fazn (B faz) bobinleri 3-6 ve 9-12 nolu oluklara yerletirilen iki bobindir. II fazdan 120 geride olan. III fazn (C faznn) bobinleride 5-8, 11-2 nolu oluklara yerletirilen iki bobindir. Statora bu bobinlerin yerletirilii ekil 3.7 de grlyor. Birinci faza ait (1-4) ve (7-40) nolu oluklara yerletirilmi olan. iki bobinin emk'leri birbiri ile ayn fazdadr. Bu iki bobin emk'Iai bir-birine eklenecek ekilde seri balandnda faz emk'i elde edilir. Sekil 3.7 de grld gibi, 1 nolu oluktaki bobin kenarndan kan X ucu, da fazn giri (balang) ucudur. kinci bobinin 10 nolu olduundan kan X ucu da I. fazn k (son) ucudur. Birinci bobinin 4 noIu oluktan kan ucu, ikinci bobinin 7 nolu oluktaki ucu ile birletirilmek suretiyle bu iki bobin seri balanm. olur. II faza ait olan bobinler, (3-6) ve (9-12) nolu oluklara yerletirilen iki bobindir. Bu fazn giri (balang)

ucu, I fazn balang ucu olan U dan 120 faz farki' 3 nolu oluktan kan V ucudur. n fazn son (k) ucu da 12 nolu oluktan

ekil 3.7 Statora 3 faz sarmn yerletirilii. kan Y ucudur. III. fazn iki bobini de (5-8) ve (11-2) nolu oluklara yerletirilmi olan bobinlerdir. III. fazn giri (balang) ucu, II. fazn balang ucu V den 120 geride olan 5 nolu oluktan kan W ucudur. III. fazn k (son) ucu 2 nolu oluktan kan Z ucudur. I, II ve III fazlarn giri ular olan U, V, ve W arasnda 120 er derece faz fark vardr. Bu fazn k (son) ulari X, Y, Z arasnda da 120 er derecelik faz fark vardr. ekil 3.8 deki oluk-yldz vektr di-yagraminda fazlarn giri ve k ular iaretlenmi ve vektrlerde faz-lara gre gsterilmitir. II fazn balang ucu olarak 3 nolu oluk yerine, 9 nolu oluktaki u alnabilir. nk bu oluklardaki emk'ler ayn fazdadr. III. fazn balang ucu olarak, 5 nolu oluktaki u yerine 11 nolu oluktaki u da alnabilir

ekil 3.8 fazl oluk-yldz vektr diyagram ve U V W ularnn karl

18 oluklu bir statorun iine yerletirilen 6 kutuplu bir rotor dndrldnde oluklardaki iletkenlerde emk'ler endklenir. Rotorun bir devrinde bir oluktaki iletken 3 ift kutup aks tarafndan taranaca iin endklenen emk 3 sins dalgas izer. Her dalga 360 elektrik derece olduuna gre, emk 360x3 elektrik derecelik deimeye urar. Bir ift kutup 360 elektrik dereceyi kapladna gre, 3 ift kutup da (360x3) elektrik derecelik yer kaplar. 18 oluklu statorda iki oluk aras a = 360 P/X = 360.3/18 = 60 dir. 3x360 dereceyi i ie 3 daire ile gsterebiliriz. ekil 3.9 da 6 kutuplu, 18 oluklu statorun oluk-yldz vektr diyagram grlyor.

ekil 3.9 18 oluklu, 6 kutuplu statorun oluk-yldz vektr diyagram.

B.

STATOR SARGILARI

fazl asenkron motorlarn statorlarna yerletirilen u faza ait bobinlerin sarllar ve oluklara yerletirililerine gre, eitli sarg tipIeri vardr. Genel olarak stator sarglar, 1. EL SARGI (spiral sarg), 2. KALIP SARGI (Gabare sarg veya Amerikan sarg) olmak zere iki tiptir. Sra ile bu sarglar inceleyelim..

1. EL SARGI 6 oluklu, 2 kutuplu, 3 fazl bir statoru ele alalm. Her faza ait 2 oluk olduu iin her fazda bir bobin vardr. ekil 3.10 da 3 adet faz bobininin statora yerletirilii grlyor.

ekil 3.10 faz bobininin 6 oluklu statora yerletirilii.

I. II. III.

faz bobininin balang ve son ular, U - X. IIfaz bobininin balang ve son ular, V - Y IIIfaz bobininin balang ve son ular, W-Z.

Stator 12 oluklu olursa, bir faza ait oluk says 4 ve bobinin bir kenarna dsen oluk says da 2 olur. Bu bobin sekil 3.11 (a) da grld gibi, i ie iki bobin eklinde yerletirilebilir. Bu bobin iki bobin halinde ekil 3.11 (b) deki gibi de yerletirilir. 12 oluklu 3 faz, 2 kutuplu statora her faza ait iki bobinin yerletirilii ekil 311 (c) de grlyor Statoru 1 ve 12 nolu oluklar arasndan keserek atmzda ekil 3.11 (d) deki

(b) Faz sargsnn iki bobin eklinde yerletirilmesi

(c) iki kutuplu 12 oluklu statora 3 faz yerletirilii ve balanlar.

(d) Sarm emas. sargsnn

ekil 3.11 Statora faz sargsnn yerletirili usulleri. Statorun oluk says 24 olduunda, bir faza ait oluk says 8 dir. Bu olua faz bobini ekil 3.12 de grld gibi, iki ekilde yerletirilebilir-

X U (a) l ie 4 bobinden meydana gelen faz bobin gurubu.

(b) i ie iki bobinden meydana gelen bir faza ait iki bobin gurubu. ekil 3.12 ekil 3.12 (a) da i ie 4 bobinden meydana gelen faz bobini, kenarlar drder olua datlm bir bobin olarak da kabul edilebilir. Bu bobin ortadan blnerek statorun iki tarafna yatrldnda ekli 13.12 (b) de grlen, i ie iki bobinden meydana gelen iki bobin gurubu, veya kenarlar ikier olua yerletirilmi iki bobin olarak da kabul edilebilir. Bu iki bobinin ve dier fazlara ait ikier bobinin stator olukla yerletirilii ekil 3.13 (a) grlyor. Statoru okla iaretli olan ksmndan keserek atmzda ekil 3.13 (b) deki sarm emas elde edilir.

(a) Statora faz bobinlerinin yerletirilii ve balanlar

ekil 3.13 fazl, 24 oluklu, 2 kutuplu statorun sarm emas.

ekil 3.13 incelendiinde, birinci faza ait bobinler statora yerletirildikten sonra, ikinci faza ait bobinler yerletirilmi, ve onlarnda zerine nc faza ait bobinler yerletirilmitir. u halde birinci faz bobinleri birinci, ikinci faz bobinleri ikinci, nc faz bobinleri de nc kat meydana getirirler. Herhangi bir statorun izilen sarm emasnn doruluunu anlamak. iin ema oklandrlr ve meydana gelen sarm emasna baklr. istenilen kutup meydana gelmi ise sarm emas doru demektir. Sarm emasnn Oklandrlmas

ekil 3.13 (b) de grld gibi, faz sarglarnn son ular (XYZ) birletirilerek sarglar Y (yldz) balanr. fazl A.A ebekesinin R S T faz hatlarnn U, V, ve W ularna balandn kabul edelim. Bir asenkron motoru (Y) yldz altrmak iin bu ekilde hareket edilir.. emadaki faz sarglarndan R S T fazlarnn emk'lerine gre akmlar geer. Herhangi bir anda R,S fazlarnn akm ynleri pozitif ise, T faznn akm yn ise negatif olur.nk R S T faz akmlar 120 er derece faz farkldr. u halde, emadaki faz bobinlerinden geen akmlarn ynlerini iaretlerken R ve S fazlarnn bal olduu U ve V ularndaki akmlarn ynlerini giri , T faznn bal olduu W ucundaki akmn ynn de k olarak alrz. Birinci fazn U ucundan, II. fazn V ucundan akm girdiine gre, bobin kenarlarndan geen akmlarn ynleri oklarla iaretlenir. nc faz bobinlerinden geen akmlarn ynIeride W ucundan akmn kt kabul edilerek iaretlenir. Bu durumda. emadaki oklar herhangi bir andaki faz bobinlerinden geen akmlarn ynlerini gsterir. ekil 3.13 (b) deki emada, oluklardaki bobin kenarlarndan geen akmlarn ynlerini gsteren oklarn yarsnn yukar ve yarsnda aa doru olduu grlr. Bu iki kutbun meydana geldiini gsterir. u halde emamz dorudur. El Sarg Sarm emasnn Hesab ve izimi Sarm emas hesabnda u harfler kullanlr: X : Stator oluk (anko) says. 2P : Kutup says, P : ift kutup says. m :Faz says, B : Bobin says, K : Kat says Y : Bobin adm.

C : Bir kutbun altndaki bir faza ait oluk (anko.) says yanyana gel

en renk says).

a : ki oluk arasndaki elektriki a. Bobinler statora 2 kutuplularda 3 katl, dier kutup saylarnda jse :2 katl olarak yerletirilirler. 2P=2, K=3; 2P=4, 6, 8,10 ... kutupl ar iin k= 2 dir. Bobin says 2 kutuplu statorlarda 6 dr. Dier kutuplar iin bobin says B = P.m forml ile hesaplanr. ift kutup says kadar bir faza ait bobin vardr. 2 kutuplu statorda faz bana bir bobin kar, yalnz bu bobin ortadan ikiye blnmek suretiyle statorun iki tarafna yatrld iin bir faza ait iki bobin olur. X = 12 oluklu, 2P = 4 kutuplu, m = 3 fazl bir statorun sarm izelim. emasn

Sarm emalarnn iziminde her faz iin bir renk kullanlr. Bir kutbun altndaki bir faza ait oluk saysna (C), bu oluklardaki bobinle rin kenarlar ayn renkle izildiinden yan yana ge len renk says da denir. emann iziminde u sra takip edilir: 1) Yan yana gelen renk says hesaplanarak oluklardaki bobin ken renklerine gre izilir.
2) Ayn renkli bobin kenarlar birletirilerek bobinler izilir. El sarg sarmda genellikle 2 kutuplu statorlarda bobinler 3 katl ve ikiden fazla kutuplu statorlarda ise, 2 katl olarak yerletirilirler. Birinci kattaki faz, II. f az ve III. f az bobinleri sra ile izildikten sonra ikinci katt bobinleri izilir.

arlar

aki faz

3) L faza ait bobinler seri olarak balanr. Bu fazn giri ve k ular iaretlenir. (U - X). 4) ki oluk arasndaki as hesaplanr. II. ve III. fazlarn giri ular V ve W, 120 er derece faz farkl olarak iaretlenir ve bu faz bobinleri de seri balanr ve son ular Y, Z karlr. 5) U, V ularndan akmn girdii ve W ucundan da kt kabul edilerek, bobin kenarlarndan geen akmlarn ynleri oklarla gsterilir. Meydana gelen kutuplarn saysna baklr. Bu sraya gre sarm ema snn izimi ve hesab ekil 3.14 de grlyor.

12 =1 4.3 360 360 = .P = .2 = 60 0 X 12 c=

B = P.m = 2.3 = 6 bobin K = 2 katl, Bk = B/K = 6/2 = 3 bobin Y = X/Bk=12/3 = 4

Sekil 3.14 12 oluklu, 4 kutuplu ve 3 fazl statorun sarm emas 24 oluklu, 4 kutuplu, 3 fazl statorun sarm emas ekil 3.15 de grlyor. C = X/2P. m = 24/4.3 = 2 oluk/faz. kut. (yan yana gelen renk sa-ys) B = P.m = 2.3 = 6 bobin. K = 2, Bk = 6/2 = 3 bobin/kat Y = X/Bk=24/3 = 8

Sekil 3.15 24 oluklu, 4 kutuplu, 3 fazl statorun sarm emas 36 oluklu, 6 kutuplu, 3 fazl statorun sarm emas ekil 3.16 da grlyor. Bobinlerden bir tanesinin yars birinci, yarsda ikinci kattadr. Bu bobine krk bobin de denir. Birinci katta 4 tane bobin ve bir de yarm bobin vardr. B = 3 . 3 = 9 bobin, = (360/36) . 3 = 30 Bk =4,5 Y = 36/4,5 = 8, ,C = 36/6 .3 = 2

Sekil 3.16 36 oluklu, 3 fazl, 6 kutuplu statorun sarm emas. X = 48 oluklu, 8 kutuplu, fazl asenkron motorun sarm emas ekil 3.17 de grlyor. C = X/2P. m = 48/8.3 = 2, Bk = 12/2 = 6 bobin/kat, Y = 48/6 =8 B = P.m = 4.3 = 12 bobin, K = 2, a = 360 . P/x = 360.4/48 = 30

2. KALIP SARGI (GABARE SARGI) "Kalp sargda bobinlerin admlar ayndr. "El sargda bobin gurubu-nu meydana getiren bobinlerin admlar farkl farkl olduu halde (i ie bobinlerden meydana gelen guruplarda olduu gibi), kalp sargy meydana getiren bobinlerin admlar birbirine eittir. Bobin guruplar eit adml bobinlerden meydana gelir. Kalp sargda bobinin bir kenar birinci katta ise, ikinci kenar ikinci kat'a (bobinin bir kenar altta, dier kenar da stte) gelecek ekilde stator oluklarna yerletirilirler. Bobin says stator oluk saysnn yarsna eit olan kalp sarglara "Yarm Kalp Sarg" denir. Yarm kalp sargda statorun her oluunda bir bobin kenar bulunur. Bobin says stator oluk saysna eit olan kalp sarglara "Tam Kalp Sarg" denir. Tam kalp sargda statorun her oluunda iki bobin kenar bulunur. Stator oluundaki bobin kenar saysna gre yarm kalp sarglara "tek katl kalp sarg", tam kalp sargya da" ift katli kalp sarg" adIar da verilir. ekil 3.18 de eitli bobin kalplar, bobinlerin biimlendirilii bir bobinin statora yerletirilii grlyor.

(a) Bobin kahplar

(b) Bobinlerin biimlendirilii

(c) Bobinin statora yerletirilii ekil 3.18 Bobin kalplar, bobinlerin biimlendirilii ve statora bobinin yerletirilii

a)

YARIM KALIP SARGI

ekil 3.19 (a) da 12 oluklu, 4 kutuplu statora yerletirilmi olan yarm kalp sarg grlyor. Stator 12 ile 1 oluklar arasndan kesilip al-dnda sarg emas ekil 3.19 (b) deki gibi olur. Bobinlerin altta kalan kenarlar uzun, stte bulunan kenarlar da ksa izilerek gsterilmitir. Sarm Hesab: Bobin says B =
x = 12 / 2 = 6 bobin 2

Bir faza ait bobin says, B f = B/m = 6/3 = 2 bobin/faz. Bir kutbun altnda bir faza ait oluk says (yan yana gelen renk says),
x 12 = =1 2 P.m 4.3 x 12 Y = = =3 2P 4 C=

(Y: Bobin adm)

=
360 360 .P = . = 60 0 x 12
ki oluk arasndaki faz fark

?ekil 3.19 (a) fazl 12 oluklu, 4 kutuplu statorun yarm kalp sargs

mas.

ekil 3.10 (b) Yarm kalp sarg

Statorun, ekil 3.20 de oluk-yldz vektr diyagram grlyor. ekil 3.19 (b) deki sarm emas ile oluk-yldz vektr diyagram karlatrlarak incelendiinde; birinci fazn 1-4 ve 7-10 nolu oluklara yerletirilmi iki bobinden meydana geldii ve bu iki bobini seri balarken,

birinci bobinin ikinci ucu (4 nolu oluktan kan u) ikinci bobinin ancak 7 nolu

oluktan kan ucuna balamak suretiyle bu iki bobin seri balanr. kinci fazn giri. ucu olarak 3 nolu oluktaki u kabul edilmi olduu halde 9 nolu oluktaki ucu da kabul edebiliriz. nk 3 ve 9 nolu oluklar ayni fazdadr. III. fazn giri ucu olarak II. ve I. fazdan 120 faz farkl olan 5 ve 11 nolu oluklardaki ulardan biri alnabilir.

Sekil 3.20 ekil 3.19'un Oluk-Yldz vektr diyagram.

24 oluklu, 4 kutuplu, 3 fazl statorun yarm kalp sarm emasn ve olukyldz vektr diyagramn izelim. Bobin says, B = x/2 = 24/2 = 12 bobin Bir faza ait bobin says, Br = B/m = 12/3 = 4 bobin/faz. Bir kutbun altndaki bir faza ait oluk says, Bobin adm,
Y= x 24 = =6 2P 4
C= 24 24 = =2 2 p.m 4.3

ki oluk arasndaki a,

360 360 .P = .2 = 30 0 x 24

(c) (1-6) adml sarm emas

(d) Oluk-Yldz vektr diyagram. ekil 3.21 fazl, 24 oluklu, 4 kutuplu statorun Yarm Kalp sarm emalar ve oluk-yldz; vektr diyagram. Bobin adm Y = 6 olduuna gre, kutup admna eit olan bobine tam adml veya normal adml bobin denir. ekil 3.21 (a) da normal adml (1-7) sarm emas grlyor. Birinci, ikinci, ve nc fazlara ait oluklar ayn olduu halde, bobinler (1-8) adml, ve (1-6) adml olarak da statora, sekil 3.21 (b) ve (c) deki sarm emalarndaki gibi, yerletirilebilirler. ekil 3.21 (a) daki sarmda bobinler ift ift ayn adml olarak sarlr ve bobinler oluklara birbirini takip eden iki bobin kenar altta, iki bobin kenar stte, iki bobin kenar altta ve ikiside stte olacak ekilde sra ile yerletirilirler. ekil 3.21 (b) ve (c) deki sarmlarda bobinler oluklara sra ile bir bobinin kenar altta, dierinin Kenar stte olacak ekilde yerletirilirler. Yarm Kalp Sarm emasnn iziminde u yol takip edilir: 1. Sarm hesab yaplr. B, C, Y ve hesaplanr, 2. Yan yana gelen renk says kadar bobini olan bobin guruplar kalplara seri olarak sarlr.Toplam bobin says B kadar olur. Yan yana gelen renk says ( c ) kadar bobin kenar uzun ve onu takip eden (C ) kadar bobin kenar da ksa olarak izilerek, btn oluklardaki bobin kenarlar iaretlenir. 3. Ayn renkteki uzun bobin kenarlar ile ksa bobin kenarlar bir-

letirilerek btn bobinler izilir. Faz bobinlerinin iziminde her faz iin ayr bir renk kullanmak emann izimini kolaylatrr. Renkli emann basm zorluundan dolay, faz bobinlerini deiik izgiler
eklinde izimi yoluna gidilmitir. 4. Birinci faz bobinlerinden birinin ucu, bu fazn balang ucu (U) olarak kabul edilir ve akimin bu utan girdii kabul edilerek faz bobinleri birbirine seri balanr. Bobin kenarlarndan geen akmlar ynleri iaretlenir. I. fazn son ucuna da (X) denir. II. ve III. fazlarn balang ular U dan 120 er derece faz farkl olarak, oluk-yldz vektr diyagram yardm ile tespit edilir. II. fazn balang ucu V den akmn girdii, III. fazn balang ucu W den de akmn girdii kabul edilerek, her faza ait bobinler birbirine seri balanr ve son ularda iaretlenir. Bobin kenarlarndan geen akmlarn ynleri oklarla gsterilir. U dan sonra V ve W giri ularnn iaretlenmesinde iki oluk arasndaki faz fark dan da yararlanabiliriz. 5. Sarmlardan geen akmlarn meydana getirdii kutuplar istenilen sayda ise, sarm emas dorudur. 36 oluklu, 6 kutuplu, 3 fazl statorun yarm kalp sarm hesab ve emas ekil 3.22 de grlyor. x = 36 2P = 6 m = 3 B = x/2 = 36/2 = 18 bobin. Bf = B/m = 18/3 = 6 bobin/faz . Y = x/2P = 36/6 = 6 , (17) C = x/2P.m = 36/6.3 = 2 oluk/kutup faz = 360 . P/x = 360.3/36 = 30

iU

iV

ekil 3.22 fazl, 36 oluklu, 6 kutuplu statorun yarm kalp sarm emas.

ekil 3.22 deki sarm emasnda bobinler ift ift kalpla sarldk-tan sonra, stator oluklarna ift bobinlerin iki kenar alta ve dier iki kenarda ste gelecek ekilde yerletirilirler. Bobinler teker teker kalpla sarldktan sonra stator oluklarna teker, teker birer kenarlar altta ve dier kenarlarda stte olacak ekilde yerletirilirler. Bu durumda sarm emas da ekil 3.23 de

grld gibi izilir. ekil 3.23 fazl, 36 oluklu, 6 kutuplu statorun sarm emas, adm (16)

48 oluklu, 3 fazl, 8 kutuplu statorun yarm kalp sarm emas (bo-binaj emas) ekil 3.24 de grlyor.

B = 48/2 = 24 bobin. C = 48/8.3 = 2

Y = 48/8 = 6, (17),

= 360.4/48 = 30

b) TAM KALIP SARGI Tam kalp sarglarda bobin says oluk saysna eittir. Statorun her oluunda iki bobin kenar bulunur. Oluktaki bu iki bobin kenar biri alta dieri de ste gelecek ekilde yerletirilmitir.

ekil 3.25 a, b de bobinlerin statora yerletirilii grlyor. 12 oluklu, 4 kutuplu, statora 3 fazl tam kalp sargnn, ekil 3.25 c de yerletirilii grlyor. Burada yarm kalpta olduu gibi, her bobinin bir kenar altta ve bir kenarda sttedir. Stator okla iaret edildii yerden kesilerek aldna gre sarm emas ekil 3.25 (d) da grlyor.

ekil 3.24 fazl, 8 kutuplu, 48 oluklu statorun yarm kalp sarm emas.

ekil 3.25 a, b tam kalp sarmda bobinlerin statora yerletirilii

ekil 3.25 c ve d fazl, 4 kutuplu, 12 oluklu statora tam kalp sarmn yerletirilii ve sarm emas. emada, bir bobinin oluk iinde altta bulunan birinci kenar uzun izgi ile, dier bir oluk iinde en stte bulunan ikinci kenar ise ksa izgi ile gsterilmitir. Sarm emalarnn izimi iin gerekli olan hesaplamalar yarm kalptaki gibidir. Yalnz tam kalpta bobin says statordaki oluk saysna eittir. fazl, 2 kutuplu, 12 oluklu statorun tam kalp sarm hesabn yaparak, emasn izelim.

Bobin says, B = x = 12 bobin. Bir faza ait bobin says Bf = 12/3 = 4 bobin/faz. Bobin adm, Y = x/2P = 12/2 = 6, (17). Bir kutbun altnda bir faza ait oluk says (yan yana gelen renk says), C = x/2P.m = 12/2.3 = 2 Bitiik iki oluk arasndaki a, = 360.P/X = 360.1/12 = 30

ekil 3.26 fazl, 2 kutuplu, 12 oluklu statorun Tam Kalp Sarm emas 24 oluklu statorun 3 fazl, 4 kutuplu tam kalp sarm emas (bobi-naj emas) ekil 3.27 de grlyor. Bobin says, B = x = 24 bobin. Bir faza ait bobin says, Bf = B/m = 24/3 = 8 bobin/faz. Bobin adm, Y = x/2P = 24/4 = 6, (17). Yan yana gelen renk says, C = x/2P.m = 24/4.3 = 2

ekil 3.27 24 oluklu statorun 3 fazl ve 4 kutuplu tam kalp sarm emas ki oluk arasndaki a, = 360.P/X = 360.2/24 = 30

Tam kalp sarm emasnn iziminde u sra takip edilir: 1. Yan yana gelen renk saysna gre, 24 olua yerletirilecek olan bobinlerin altta kalacak olan bobin kenarlar uzun izgiler halinde

izilir. 2. Uzun izgilerle izilen alttaki bobin kenarlarnn yanna ayn olukta bulunan stteki bobin kenarlar da ayn renkte ksa izgilerle izilir. 3. Bobin admna uygun olarak, ilk balangtaki uzun izilen iz giler ayn renkteki ksa izgilerle birletirilir. Bylece bobinler izilmi olur. Her olukta ayn faza ait bobin kenarlar bulunur. Bu emada (ekil 3.27 deki sarm emas) her oluk iin ayn renkte bir uzun bir ksa izgi izilmitir. 4. Balangtaki bobini birinci faz bobini olarak kabul ederek U ucu iaretlenir ve ayn renkteki birinci faz bobinleri seri balanr. 120 faz farkl olarak ikinci fazn V giri ucu, ikinci fazdan 120 faz farkl nc fazn giri ucu W iaretlenir. Bu fazlara ait bobinlerde seri balanr. U ve V ularndan akmn girdii, W ucundan da akmn kt kabul edilerek bobinlerin kenarlarndaki akmlarn ynleri oklarla iaretlenir. Bobin kenarlarndaki oklara bakarak emada meydana gelen kutup says tespit edilir. Kutup says istenilen sayda ise semamz dorudur. 36 oluklu, 3 fazl, 6 kutuplu statorun tam kalp sarm hesab ve emas ekil 3.28 de grlyor. B = x = 36 bobin, Bf = 36/3 = 12 bobin/faz . x 36 x 36 Y = = = 6, (1 7 ); C = = =2 2P 6 2 P.m 6.3

360 360 .P = .3 = 300 x 36

ekil 3.28 36 oluklu statorun 3 fazl, 6 kutuplu tam kalp sarm emas. 48 oluklu statorun fazl 8 kutuplu tam kalp sarm hesab ve emas ekil 3.29 da grlyor. B = x = 48 bobin. Bf = 48/3 = 16 bobin/faz. Y = 48/8 = 6, 48/8.3 = 2, (17) C =

 = 360.4/48 = 30 .

ekil 3,29 fazl, 8 kutuplu, 48 oluklu statorun tam kalp sarm emas (bobinaj emas).

Sorular: 1.Statorun ortasnda bulunan kntl kutuplu rotor sabit bir hzla dndrldnde oluklardaki iletkenlerde endklenen emk'ler niin birbirine eittir? Oluklarda endklenen emk'lerin vektr diyagramn iziniz. 2.Alt oluklu bir statorun ortasndaki 4 kutuplu rotor sabit hzla dndrldnde endklenen emk'lerin vektr diyagramn iziniz. 3.Stator oluklarndaki iletkenlerde endklenen emk'lerin vektr diyagramna ne ad verilir? 4.Asenkron motorlara ka eit sarm yaplr? 5.18 oluklu, 2 kutuplu, 3 fazl statorun el sarg sarm emasn iziniz. 6.El sargda 2, 4, ve 6 kutuplu sarmlar kaar katl olarak yaplr? 7.18 oluklu, 2 kutuplu, 3 fazl statorun yarm kalp sarm emasn iziniz. 8.El sargda ve yarm kalp sargda bobinler statora nasl yerletirilirler? 9.Yarm kalp sarg ile tam kalp sarg arasndaki farklar belirtiniz. 10.Bir oluktaki iletken says ayn olduuna gre, bir statora el sarg, yarm kalp sarg ve tam kalp sarg sarlmakla bir faza ait sarm says deiir mi neden? 11. 18 oluklu, 2 kutuplu, 3 fazl tam kalp sarm emas iziniz. 12.Yan yana gelen renk says ne demektir? Nasl bulunur? 13.Statordaki bitiik iki oluk arasndaki faz fark nasl bulunur? 14. 24 oluklu, 4 kutuplu, fazl statora el sarg sarm emasn iziniz. 15.ki kutuplu, 24 oluklu statora fazl tam kalp sarm emas iziniz. 16. 36 oluklu, 4 kutuplu statora fazl el sarg sarm emasn iziniz. 17. 36 oluklu, 6 kutuplu statora el sarg ve tam kalp sarm emalarn 18. 48 oluklu, fazl statora 2, 4, 6, ve 8 kutuplu tam kalp sarm emalarn iziniz.

BLM IV
ROTOR SARGILARI
A. KISA DEVREL ROTOR SARGILARI SNCAP KAFESL ROTOR SARGILARI

Sa paketlerinden yaplan rotorun yzeyine alm olan eitli ekillerdeki oluklarn iine her iki taraftan biraz taacak ekilde bakr veya prin ubuklar yerletirilir. ubuklara uygun delikler alm iki bakr veya prin halka, rotorun iki tarafndan kan ubuklara taklr. Sert lehim veya kaynakla ubuklar halkalara iyice tutturulur. Bylece rotor ubuklar iki taraftan ksadevre edilmi olur. ekil 4.1 de eitli ksa-devreli rotorlar grlyor. Bu tip rotorlara Sincap kafesli rotorlar da denir .

(a)

Sekil 4.1 Ksadevreli (sincap kafesli) rotorlar.

ekil 4.2 Rotor oluk ekilleri. Genellikle rotor sincap kafesi alminyum pres dokm olarak yaplr. Rotorun iki tarafndaki ksadevre halkalarna kk kanatlar dkm srasnda eklenir. Bu kanatklar, motor alrken hava akm meydana getirerek soumay salar. Alminyum pres dkmle yaplan sincap kafes sarglan eksiz olduklarndan tercih edilirler. ekil 4.2 de eitli rotor oluk ekilleri grlyor.

Rotor oluk says stator oluk saysna eit olduunda motor kalknmaz. Genellikle rotorun herhangi bir durumunda rotor oluklarnn karsna statorun oluk dilerinin gelmesi kaak aky artrr. Bu da motorun kalknma ve alma karakteristiini dzeltir. u halde, rotor oluklarnn says hibir zaman stator oluk saysna eit olmamaldr. Rotor oluk says stator oluk saysnn /o 70 ile % 85 i veya /o 115 ile % 120 si kadar olmas iyi netice verir. Manyetik sesleri azaltmak ve iyi kalknma momenti elde etmek iin rotor oluklar mile paralel olarak deil, meyilli olarak alarak pres alminyum dkmle ksa devre sarglar yaplr. ekil 4.3 de eitli pres alminyum dkm rotor sarglar grlyor.

Sekil 4.3 eitli ksadevre rotor sarglan. Sincap kafesli sarglar (ksadevreli rotor sarglan) eitli kutup ve faz saylarna uyabilir. Ksadevreli bir rotor uyduu takdirde herhangi bir statorda kullanlabilir. B. BLEZKL ROTOR SARGILARI

ekil 4.4 Bilezikli rotor sarglar ve reostann balan. Bilezikli rotorlarn oluklarna stator oluklarna yerletirilen fazl sarglar gibi, fazl sarglar yerletirilir. Rotor oluklarna yerletirilen fazl sarglar yldz veya gen balandktan sonra karlan u rotor milindeki bileziklere balanr. ekil 4.4 de grld gibi, bileziklere srtnen fralar yardm ile rotor sarglarna fazl reostann direnleri sokulur.

Bilezikli rotorlara fazl dengeli bir sarmn sarlabilmesi iin rotor oluk saysnn uygun olmas gerekir. Bir kutbun altnda bir faza ait oluk says (yan yana gelen renk says) tam say olan sarglar tercih edilmelidir. Bu arada rotor oluk saysnn stator oluk saysna oran,. ksadevreli rotorlarda belirtildii gibi, % 70 ile % 85 veya % 115 ile % 120 snrlar iinde olmaldr. Sorular: 1.Deiik tip ve gte asenkron motorlarn ksa devreli rotorlarnn yaplarm inceleyiniz. 2.Stator oluk says ile rotor oluk says ayni olur mu? Nedenini aklaynz. 3.Ksa devreli rotor sarglarnda motorun kutup saysna gre bir deiiklik yaplyor mu? 4.Rotor oluklarnn meyilli olmasnn faydalar nelerdir? 5.Bilezikli rotorlara fazl dengeli bir sargnn yaplabilmesi iin oluk saysnda ne gibi uygunluk aranr?

BLM

STATOR ve ROTOR SARGILARINDA ENDKLENEN EMK'LERlN HESABI

A.

STATOR SARGILARINDA ENDKLENEN EMK'LER

fazl stator sarglarna ebekeden fazl sinsoidal emk'ler uygulannca sarglardan geen fazl sinsoidal akmlarn dner manyetik alan meydana getirdiini biliyoruz. Dner manyetik alann hava aralndaki dal sinsoidaldir. Dner manyetik alann fazl stator sarglarnda endkledii faz emk'lerini bulalm. Herhangi bir iletken bir saniyede 10 maksvellik (bir Weber'Iik) aky keserse, iletkende endklenen emk'in ortalama deeri bir volt'tur. Kutup says (2P), bir kutbun hava aralnda meydana getirdii sinsoidal ak (flks) , dner alann dakikadaki devir says (n.) olduunu kabul edelim. Stator oluundaki bir iletkende endklenen emk: Dner alann bir devrinde stator oluundaki iletkenin kestii manyetik ak (2P). maksvell (maxwell) dir. letkenin bir saniyede kestii ak = (2P). . s /60 maksvell/sn letkende endklenen emk'in ortalama deeri,

Eor =

2 P. .ns 60.108 volt

Dner alan meydana getiren stator sarglarndan ge fazl alternatif akmn frekans (f) olduuna gre, dner alann devir saysn veren, ifadesini(1) nolu formlde yerine yazalm.

ns =

60. f P d/d

Eor =

2 P. 60 f 2. f . = 60.108 P 108

volt

(2) letkende endklenen emk'in etkin (efektif) deerini bulmak iin ortalama deer, sinsoidal emk'lerin ekil faktr olan, 1,11 ile arplr. Stator oluundaki bir iletkende endklenen emk'in etkin deeri,

Eor = 2. f . .10 8

Eor = 2. f . .10 8 volt bulunur.

Statordaki bir bobinde endklenen emk : Stator oluklarna tam adml olarak yerletirilen bir kangal (bir sarml bobin) da endklenen emk'in etkin deeri, bir iletkende endklenen emk'in 2 katna (forml 3'n 2 katna) eittir. Bir sarml bobinde endklenen emk E = 4,44 . f . .10 volt (4) Sarm says Nb olan bir bobinde endklenen emk'in etkin deeri,
8

Ebobin = 4,44. f. .Nb. 10 8 volt (5)

forml ile bulunur. Nb sarml bobindeki iletken says Zb = 2 . Nb dir. Bobindeki iletken saysna gre forml,

Ebobin = 2,22 . f. . Zb. 10 8 volt

olur. FAZ EMK'l

(6)

Statorda bir faza ait seri bal iletkenlerin says Z olduuna gre, faz emk'i, 8 faz forml ile bulunur.

= 2,22. f . .Z .10

(7)

Bir faza ait seri bal spir (sarm) says N bilindiine gre, faz emk'i,

E faz = 4,44 . f ..Z .10 8

Forml ile hesaplanr

(8)

Bir kutbun aks (0) weber cinsinden verilmise, (8) nolu forml 8 deki ( 10 ) kullanlamaz. Faz emk'i

E faz = 4,44. f . .N f

volt forml ile bulunur

Dner alann I, II, ve III faz sarglarnda endkledii EMK'ler, bu faz sarglarna uygulanan ebekenin RST (ABC) faz emk'lerine zt yndedir. Dner alann endkledii bu fazl emk'lere Zt emk'ler denir. Asenkron motorun stator sarglarna uygulanan fazl ebekenin birinci faznn emk'i, birinci faz sargsnda meydana gelen zt emk ile bu sargnn empedansndan dolay den gerilimin toplamna eittir. U = Ez+I.Z (10) kinci ve nc fazlar iinde ayn eyler sylenebilir. Motorun ebekeden ektii faz akm,

U Ez Z

forml ile bulunabilir. (10) ve (11) nolu ifadelerdeki ilemler vektryeldir. Bota alan bir asenkron motorun faz sargsnda endklenen zt emk, uygulanan ebeke gerilimine eit kabul edilebilir. Transformatrlerde olduu gibi, stator ile rotor arasndaki hava aralndaki manyetik aknn ortalama younluu B maksvel/ cm , statorun ap D cm ve statorun boyu L cm olsun. Hava aralndaki toplam manyetik ak, 0t = iz D . L . B maksvel (12) Dner alann bir kutbunun manyetik aks, maksvel olur.
2

.D.L.B 2P

(13)

(13) nolu ifade ile endklenen zt emkini veren bir forml elde edilir.

f =

P.ns 60 ifadesi, (8) nolu formlde yerine konursa, faz sargsnda

E faz = 4,44. E faz =

P.ns .D.L.B . .N f .10 8 60 2P volt

2,22 . .D.L.B.N f .ns .10 8 60

Bu formlde, D : statorun i ap (cm), L : statorun boyu (cm), B : Hava aralndaki manyetik ak younluu, maksvel/cm*.

ns : Dner alann devir says, devir/dakika, (d/d).

Nf : Bir faza ait toplam sarm (sipir) says , hava aralndaki toplam ak, maksvel/, cm nolu formlde yerine konursa,

E faz
2

: Bir fazn zt emk'i, volt. = .D.L.B ifadesi (14)

E faz =

2,22 . t .ns .Z .10 8 60

(15)

Bir fazn toplam iletken says bilindiine gre,

(16) Asenkron motorlarda hava aralndaki ortalama manyetik ak younluu 3000 gaus (gauss) ile 6000 gaus (maksvel/cm*) arasnda deiir. Herhangi bir asenkron motorun bo olan statorunun i ap (D), boyu (L), oluk says ve motorun etiketindeki deerlerini tespit ettikten sonra, 14, 15 veya 16 nolu formlleri kullanarak statorun bir oluundaki iletken says hesaplanarak, statorun sarm yaplabilir. rnek 1 : Stator i ap D = 10,4 cm, boyu L = 11,8 cm olan 24 oluklu asenkron motorun etiketinden u deerler alnmtr: 4,5 kw, 380 v.Y , 2870 d/d, 9,1 A, = % 85,5 , Cos = 0,88 Bo statorun sarm iin bir oluktaki iletken saysm hesaplaynz. zm: Hava aralndaki stator yzeyi S = .D. L , S = . 10,4 .11,8 = 385,5 cm Hava aralndaki ortalama ak younluunu, B = 3500 gaus alalm. Toplam manyetik ak, 0t = n. D. L. B = 385,5 x 3500 = 1349250 eg 1,35.1c)6 maksvel (maxwell) Motor yldz (Y) bal olduu iin
2

E faz =

1,11 .t .n s .Z .10 8 60

Ez = 220 v. alnr.

Motorun senkron devir says s = 3000 d/d dir. 16 nolu formlden bir faza ait toplam iletken saysn bulalm.

Eaz .108 220.108 Z= = = 293,6 1,11.t .ns 1,11.1,35.106.3000 60 60 iletken/faz

Z = 294 iletken/faz Bir faza ait oluk says = 24/3 = 8 oluk/faz. Bir oluktaki iletken says, II. Yol;

Z oluk = 294/8 = 37 iletken

Toplam aky bulduktan sonra bir kutbun aksn bularak forml (7) ile bir faza ait iletken says veya forml (8) i kullanarak bir faza ait sarm says hesaplanabilir.

t 1,35.10 6 = = 6,75.105 2P 2 maksvel/kutup 8 8 E.10 220.10 Z= = = 293,6 2,22. f . 2,22.50.6,75.105 iletken/faz

Bir oluktaki iletken says, Z = 294/8 = 37 iletken/oluk.

Z = 294 iletken/faz . Bir faza ait oluk says 8 olduuna gre,

Tam kalp sarg sarlacaksa bir olua iki bobin kenar gelecei iin bir oluktaki iletken saysnn ift say olmas gerekir. Bu rnekte bir oluktaki iletken says 37 bulundu. Oluktaki iletken says 37 yerine 38 iletken alnrsa, tam kalp sarmda bir bobinin sarm says 19 olur. (8) nolu forml kullanalm:

Nf = Nf

E f .108 4,44. f .

220.108 = 146,8 4,44.50.6,75.105 Sarm/faz

= 148 sarm/faz kabul edildi. Tam kalp sargda bir faza ait bobin says = 24/3 = 8 bobin/faz , Bir bobinin sarm says, Nb = 148/8 = 18,5 sarm (sipir). Nb = 19 sarm (sipir) bulunur.

Adm ve Datm Katsaylar Stator oluklarna yerletirilen 3 fazl bobinlerin admlar kutup admna eitse, bu bobinlere "Tam Adml Bobinler" denir. Bu bobinlerin her birinde endklenen zt emk'ler en byk deerde olur. Bobinlerin admlar ksaltlrsa her bobinde endklenen zt emk'ler de daha dk olur. Bir kutbun altnda bir faza ait oluk says bar olan sarmlara "Datlmam Bobinler" denir. Statorun oluk says artrldnda, bir kutbun altnda bir faza ait oluk says 2,3,4,... olursa, bir faza ait bobin 2,3, ve 4 bobine datlr. Datlm iki veya 3 bobinden meydana gelen bobin gurubunun gerilimi, datlmam bobinin geriliminden daha kktr. u halde, asenkron motor statorunun her faz sargsnda endklenen at emk'ler, statora yerletirilen bobinlerin admlarna ve bobinlerin da-llarna bal olarak normal deerinden daha kk olur. Her faz sargsnda endklenen zt emk'in hakiki deerini bulmak iin (7) ve (8) nolu formlleri adm ve datm katsaylar ile arpmak

E faz = 2,22. f . .Z .k a .k d .10 8

E faz = 4,44. f . .N f .k a .k d .10

volt
8

(17) (18)

volt

Bu formllerde ka : adm katsays, kd : datm katsaysdr. Adim katsays ve datm katsays u formllerle hesaplanr: Adim katsays (20) Datm katsays

k a = Cos (/2)
SinC k d = C .Sin. // 2 2

(19)

: Bobinin tam adma gre ksalma as, (elektriki derece). : Iki bitigik oluk arasmdaki aci (elektiriki derece). C : Bir kutbun altnda bir faza ait oluk says, (yan yana gelen renk says), buna bobinin dalma says da denebilir. Adim ve Datm Katsaylarnn arpmna Sarm Katsays denir.

k = k a .k d
Tam adml sarmlarda ( = 0), k a =1 dir. Datlmam sarmlarda (C = 1)' k d = 1 dir. rnek 2 : rnek 1 deki motora tam adml tam kalp sarg sarlacana

gre, bir oluktaki iletken saysn sarm katsaylarn dikkate alarak yeniden hesaplaynz. zm : x = 24, 2P = 2, m = 3 . Adm, Y = x/2P = 24/2 = 12 , (113) = 360. P/x = 360.1/24 = 15 , C = x/2P.m = 24/2.3 = 4 oluk/faz. kutup Adm katsays, k d= SinC. / 2 Sin 4,15 / 2 0,5 = = C.Sin / 2 4.Sin15 / 2 0,522 =096

(17) nolu formlden , E f .108 2,22. f . .Z .k a .k d

Z=

220.108 = 305,8 2,22.50.6,75.105.1.0,96

306 Bir oluktaki iletken says = 8 iletken/oluk. Bir oluktaki iletken saysn 40 kabul ederek, tam kalp sarg iin 20 sarml bobinler kullanlr. rnek 3 : 4 kw, 380 v. gen bagl, 8 A., 50 Hz. li, 2880 d/d'h bir asenkron motorun statoru 24 olukludur. Statorun i ap D = 91 mm. Boyu L=116 Statorun bir oluundaki iletken saysn hesaplaynz. zm : Hava aralndaki manyetik ak younluunu B = 4000 gaus alalm. Toplam manyetik ak,

t = .D.L.B = .9,1.11,6.4000 = 1326506 maks.

Bir kutbun aks, = t /2P = 1326506/2 = 663253 maksvel/kutup. C = 24/2.3 = 4, tam adm = 1-13 ksa adm = 1-11 k d= SinC. / 2 Sin 4,15 / 2 = = 0,96 C.Sin / 2 4.Sin15 / 2 = 360.1/24 = 15 , Y = 24/2 = 12

Bobin ksalma as, =2.=2.15=30 derece

Adm katsays, k a = Cos (/2) = Cos 30/2 = 0,966 Bir faza ait iletken says: Z faz = 380.108 2,22.50.663253.0,96.0966

Zf = 556,58 iletken/faz = 557 iletken/faz . Bir oluktaki iletken says = 557/8 = 69,625 = 70 iletken/oluk. Tam kalp sarg sarlrsa, bir bobinin sarm says 35 (sipir) olur.. Yarm kalp sargda bir bobin 70 sarml (sipirli) olur. rnek 4 : 1 Hp, 380 v. Y bal 1450 d/d, 50 Hz. li asenkron motorun stator i ap D = 9 cm, boyu L = 9,8cm ve 36 olukludur. Yarm kalp olarak sarlacak olan bu motorun bir oluundaki iletken saysn hesaplaynz. zm : Hava aralndaki ak younluunu B = 3800 gaus alalm, Toplam ak, t =. DLB = .9 . 9,8 . 3800 = 1,053 .10 maksvel.

Bir kutbun aks,

t 1,053.106 = = 2,63.105 2P 4
Y = 36/4 = 9 , (110) adm .

C = x/2P.m = 36/4.3 = 2

= 360.P/ X = 360.2/36 = 20 . Tam adml bobinlerde ka = 1 Sin 2.20 / 2 0,342 = 2.Sin 20 / 2 0,347 =0,98

k d=

220.108 Z= 2,22.50.2,63.105.0,98 Bir faza ait toplam iletken says, Z=768,9=769 iletken/faz Bir oluktaki iletken says, Z oluk =
769 =64 iletken/oluk 12

Yarm kalp sarg sarlacana gre bobinler 64 spirli (sarml) olmaldr.

B. ROTOR SARGILARINDA ENDKLENEN EMK VE ROTOR FREKANSI Stator sarglarndan geen , fazl alternatif akmlarn meydana getirdii dner alan stator sarglarn keserek zt emk'ler indklediini biliyoruz. Sargl rotorlu asenkron motorun rotor sarglarn da kesen dner alan rotor sarglarnda emk'ler endkler. Rotor devresi ak ve sabit duran (dnmeyen) sargl bir rotorun bir oluundaki bir iletkende dner manyetik alann endkledii emk, bu dner manyetik alann statorun bir oluundaki bir iletkende endkledii emk'e eittir. faz sarl bir rotordaki bir faza ait sarm says (Nr), dner alann bir kutbunun aks , rotorun sarm katsays (kr) ise, duran rotorun (kilitli rotorun) bir faznda endklenen emk, Er = 4,44 . f . . Nr . kr. 10
8

volt ....

(21)

Rotor yldz bal ise bilezikler aras emk (fazlar aras emk), faz emk'inin 3 katma eittir. Bu durumda bilezikli asenkron motor bir trafoya benzer. Stator sarglar primer sarg, rotor sarglar da sekonder sargdr. Duran rotorun sarglarnda endklenen emk'in frekans stator sarglarndan geen ebeke akmlarnn frekansna eittir. Statorda indklenen faz emk'ini rotorun faz emk'ine blelim : Es 4,44. f . .N s.k s .10 8 = Er 4,44. f . .N r .k r .10 8 Es N s .k s = Er N r .k r (22) N s : Statordaki bir farm sarm says, k : stator sarm Nr : Rotordaki bir fazn sarm says, kr : rotor sarm kr = ka . kd Bu oran ( N s . k s /Nr . kr) trafolardaki dntrme oranndan baka bir ey deildir. Bu dntrme oran (a) ile gsterilir. Sargl rotorlu asenkron motorun rotorunu dner alann ynnde dier bir motorla
dndrdmzde, dner alann rotoru kesme hz azalr.

katsays, katsays,

lir. Dolaysyla, rotorda endklenen emk'de azalr. Rotor emk'inin ve rotor frekansnn azalmas, dner alann kesme hzndaki azalma ile doru orantldr. Eer rotor dner alann, ynnde senkron hzla (dner alann h-znda) dndrlrse, dner alann rotor sarglarn kesme hz sfr olur. Dolaysyla, rotor sarglarnda hi bir emk endklenmez. Rotor (nr) devri ile dner alann ynnde dndrldnde endklenen rotor emk'i,

Er =
S=

ns nr .Ekr ns

(23)

ns nr ns
Er = S .Ekr

ifadesini (23) de yerine yazalim.

(24)

ns : dner alann devri, devir/daMka. nr : rotorun devri, devir/dak.: Ekr :sabit (kilitli) rotorda endklenen faz emk'i, volt. Er : dnen rotorda endklenen. faz emk'i, volt. Statorun kutup says 2P, dner alann devir says n, d/d ise, stator sarglarndan geen alternatif akmn frekans,

f =

P.ns 60

alan bir asenkron motorda rotorun devir says nr devir/dakika ise, rotor iletkenlerinin dner alan

tarafmdan kesilmesi s r devir/dakikadr. Rotorun kutup says, statorun ayn, 2P olduuna gre rotor sarglarnda endklenen. emk'in ve rotor akmlarnn frekans,

n n

HZ...........26) Rotor frekansn stator frekansna blelim,

fr =

ns nr .P 60

f r ns nr = f ns

(27) (27) nolu ifadenin sa taraf kaymay (S) verir. u halde, rotor frekans, f r = S. f (28) Bir asekron motor alrken rotor sarglarnda endklenen emk'in ve rotor akmlarnn frekans (28) nolu formlle bulunur.

C. Sorular : Bir iletkende bir voltluk emk'in endklenebilmesi iin o iletkeni bir saniyede ka maksvellik manyetik aknn kesmesi gereklidir? Statorun bir oluundaki bir iletkende endklenen emk'i veren ifadeyi yazarak aklaynz. alan bir asenkron motorun stator sarglarnda fazl emk'ler endklenir. Bu emk'leri hangi ak endkler? ebeke ile bu emk'lerin ilikisini belirtiniz. Bir sarml bobinin gerilimi, bir iletkende endklenen emk'in iki katidir neden? Dner alann statorun faz sarglarnda endkledii emklerin etkin deerini veren ifadeyi yazarak aklaynz. Statordaki bir faz sargsnn seri bal toplam sipir says (sarm says) ve seri bal toplam iletken says bilindiine gre endklenen faz emk'lerini veren formlleri yazarak karlatrnz. Statorun lleri bilindiine gre hava aralndaki manyetik ak nasl bulunur? Statordaki sarmn adm ve yerletirilii endklenen emk'e nasl etki yapar? Statorun faz sargsnda endklenen zt emk'ini statorun ebatlarna gre veren ifadeyi yazarak aklaynz. 10. Adm ve datm kat saylarn veren formlleri yazarak, formldeki harflerin manalarn aklaynz. D. Problemler :

Stator i ap 14,5 cm, boyu 14 cm olan 36 oluklu asenkron motorun etiketinden u deerler alnmtr: 15 Hp, 380 v, Y bal, 1400d/d, 22 A. Bo statorun sarm iin bir oluktaki iletken saysn, ve iletkenin apn hesaplaynz. (Akm younluu 5 amper/mm2 dir.) 40 Hp, 50 Hz., 660 volt, Y bal, 55 A. 2960 d/d l asenkron motorun 48 oluklu statorunun i api D = 18,5 cm, uzunluu da L = 21,5 cm dir. Motorun bo olan statoruna tam adml tam kalp sarg sarlacana gre, bir oluktaki iletken saysn, bir bobinin sarm saysn ve bobin telinin calini hesaplaynz, (akim younluu 6 A/mm dir). 7.5 Kw, 380 volt, 50 Hz, gen bal, 16 A, 970 d/d li bir asenkron motorun 54 oluklu statorunun i ap D = 23 cm. boyu L = 4cm dir. Yarm kalp sarlacak olan statorun bir oluundaki iletken saysn ve akm younluunu 4 A/mm2 kabul ederek tel kesitini ve apn

hesaplaynz.

4.

fazl, 50 Hz. li, 3 Kw, Cos = 0,84, 220/380 V. /Y, 11,6/6 ,7

2915 d/d li asenkron motorun 24 oluklu statorunun ig gapi 7,5 cm, boy 5 cm dir, Statora yarm kalp sarg (1 10) adml olarak yerletirilmitir. Bir bobinin sarm says 100 ve tel ap da 0,60 mm dir. Bu motorun hava aralndaki manyetik ak younluunu ve iletmedeki akm younluunu bulunuz. 5. fazl 50 Hz.li 4 kutuplu asenkron motorun botaki devir says 1490 d/d, tam yk altndaki devir says da 1450 d/d dir. a) kalknmada rotorda endklenen emk'in veya ksa devre rotor ubuklarndan geen akm frekans, b) Motor tam yk altnda alrken akmnn frekansn, c) Motor bota alrken rotor frekansn hesaplaynz. 6. Bota 980 d/d ile dnen 6 kutuplu, 3 fazl, 50 Hz. li asenkron motorun a) botaki rotor frekansn, b) motor tam yk altnda % 5 kayma ile altna gre rotor devrini, rotor frekansn ve rotor dner alannn devrini hesaplaynz. 7. fazl 380 volt, 20 Kw, 38 A. verimi % 88,5 , Cos = 0,9 olan asenkron motorun stator i ap 180 mm, di ap 327 mm, stator boyu 105 mm, rotor ap 178,5 mm, rotor boyu 100 mm, statorun oluk says 36 rotorun 28 dir. Statora 1-13 adml tam kalp sarg bir olukta 26 iletken olacak ekilde ap 1,65 mm olan telle sarlmtr, Statorun hava; aralnda meydana getirdii toplam manyetik aky ve manyetik ak younluunu hesaplaynz.

BLM VI ASENKRON MOTORUN BO ve YKL ALIMASI A. Asenkron Motorun Transformatr ile Karlatrlmas Rotoru kilitli bir asenkron motorun, sekonderi ksa devre edilmi bir transformatrden fark yoktur. Bo (sekonderi ak) bir trafonun primerine ebeke gerilimini uyguladmzda primer sargdan geen l0 akm bir manyetik ak meydana getirir. Manyetik ak nveden geerek devresini tamamlar ve nve zerine sarl sekonder sargy kavrar. Deiken manyetik ak sekonder sargda E2 emk'ini endkler. Primer sargy da saran bu manyetik ak primer sarg zerinde E2 zt emk'ini endkler. Trafonun bo ve ykl almas ekil 6.1 de gsterilmitir. Trafonun bo alma vektr diyagram sekil 6.2 (a) da grlyor. Zt emk ebeke gerilimine hemen hemen eit olduu iin trafo bota ok az akm eker
I 0 = (U 1 E z ) / Z

ekil 6.1 Transformatrn bo ve ykl almas

a) Trafonun bo alma vektr (b) Trafonun ykl alma vektr diyagram. diyagram. ekil 6.2 Trafonun bo ve ykl alma vektr diyagramlar Transformatrn sekonderine bir yk balanrsa, yk I2 akmn eker. Sekonder sarglardan geen yk akm primlerin 1 aksna zt bir manyetik ak (2) meydana getirir. Trafonun sa nvesinde dola-an ak azalr. Dolaysyla primer sargda endklenen zt emk Ez de azalr. Primer sargnn ebekeden ektii akm artar. u halde, trafo yk-lendike ebekeden ekilen akm da ykselir. ekil 6.2 de trafonun bo ve ykl alma vektr diyagramlar grlyor. Transformatrn sekonder ular ksadevre edilirse, sekonder sargdan geen byk kisadevre akmnn meydana getirecei 2 aks byk olaca iin l aksnn byk bir ksmn yok eder. Bylece nvede dolaan ortak ak (fluks) ok zayflar. Primer sargda endklenen zt emk ok kk olur. Primer sargya uygulanan ebeke gerilimini (Ut) karlayan zt emk kk olunca, ebekeden byk bir akim ekilir. I1 = (U1 E z ) / Z Primer ve sekonder sargdan geen byk akmlar ok ksa bir zamanda sarglarn yanmalarna sebep olurlar. Sargl rotorlu asenkron bir motorun rotorunu kilitleyerek dnme-sini nledikten sonra, stator

sarglarna fazl ebeke emk'lerini uygulayalm. Stator sarglarndan geen fazl alternatif akmlarn meydana getirdii dner alan, stator sarglarn keserek statorun faz sarglarnda zt emk'Ier endkler. Dner alan ayn zamanda rotor sarglarnda keserek emk'Ier endkler. Rotor sarglarnda endklenen emk'lerin frekans, stator frekansnn ayndr. Rotorun bilezikleri ksa devre edilirse, rotorun etkin direnci Rr, ve (f) frekansndaki rotorun kaak reaktans (kilitli rotor reaktans) X kr olduuna gre, rotor sarglarndan geen faz akimi,
2 R + X kr Amperdir. fazl rotor sarglarndan geen fazl rotor akmlarnn frekans ebeke (stator) frekansnn ayn olduu iin rotor akmlar da dner manyetik alan meydana getirir. Stator dner alam ile ayni hzda ve ayn ynde donen rotor manyetik alam stator manyetik alann zayflatarak hava aralndaki akmn azalmasna sebep olur. nk rotor kutuplar stator kutuplarna zttr. Hava aralndaki dner manyetik ak azalnca, stator sarglarnda endklenen, ebekenin faz emk'lerini karlayan, zt emk'ler azalr. Motor ebekeden byk akmlar eker. Rotorun kilitli hali devam ederse, 50k ksa bir zamanda motor yanar. Sekonderi ksadevre edilen trafonun yand gibi. Rotorun kilitli durumu kaldrlnca, (rotor dnmeye balaynca), ksadevre hali ortadan kalkar. By-lece motorun ebekeden ektii ar akm da azalr. B. Motorun Bota almas Ksadevre rotorlu veya sargl rotorlu bir asenkron motoru fazl ebeke emk'i uygulandnda, stator sarglarndan geen fazl alternatif akm dner manyetik alan meydana getirir. Ksadevreli rotor veya sarglar ksadevre edilmi sargl rotor, dner alann ynnde nr devri ile dnmeye balar. Motorun mili zerinde yk olmad iin rotorun devri dner alann devrine ok yakn olur. Rotor yaklak olarak bota, dner alandan % 1 kadar daha dk devirle dner. Yani rotor S=%1 kayma ile dner. S kayma ile dnen rotorda endklenen faz emk'i (Er=S. Ekr ) volttur. Rotor emk'inin ve rotor sarglarndan geen 2

r =

Ekr

akmlarn frekans (fr=S.f) Hz.dir. Rotorun bir faznn etkin direnci gene ayni Rr ohmdur. Rotorun bir faznn kaak reaktans, kilitli rotor reaktansnn S katna eittir, (Xr = S. Xkr). S kk olduu iin bu durumda, rotorun etkin direnci Rr, kaak reaktanstan Xr daha byk olur. Rotorun empedans, Z r = Rr2 + X r2 = Rr2 + ( S . X kr ) 2

Empedansn as da,

r = arktg

S . X kr = 00 Rr

Rotorun g katsays Cos r 1 olur. (n,) devri ile dnen motorun rotor akimi,

r =

S .Ekr Rr2 + ( S . X kr ) 2

forml ile bulunur.Rotor sarglarndan geen bu akmlarn meydana getirdii rotor manyetik alan da rotorun dnd ynde dner. Rotorun kutup says 2P , rotor akmlarnn frekans ( f r = S . f ) olduuna gre, rotor dner alann devir says, 60. f r 60. f .s veya n2 = d/d P P n2 = (60. f / P ).S n2 = S.n s forml ile bulunabilir. n2 =

Rotorun devir saysn kaymay veren formlden S = (ns nr ) / ns , bulalm: nr = ns (1 S ) (3) Rotorun devir says ile rotorla ayn ynde dnen rotor dner alannn devir saysn (n2) toplayalm. nr + n2 = ns (1 S ) + S .ns (4) nr + n2 = ns

u halde, rotorun devri ile rotor dner alan devrinin toplam stator (ana) dner alannn devrine (senkron devire) eittir Bota dner alann devrine yakn bir devirle dnen rotorun sarglarnda endklenen emk'ler kk olduu iin rotor sarglarndan geen akmlar da ok kk olur. Dolaysyla, rotorun manyetik aks veya rotor kutuplarnn aks ok kk olur. Rotorun zayf manyetik aksnn statorun dner alann zayflatmasda ihmal edilebilecek bir deerde olur. Bu sebeple bota alan asenkron motorlar ebekeden normal akmlarnn (tam yk akmlarnn) % 15'i ile % 50'i kadar akm ekerler. Stator ile rotor arasndaki hava aralndan dolay asenkron motor bota, transformatrlere gre, daha byk mknatslama akm eker. Motor ebekeden statorun demir ve rotorun srtnme kayplarn karlamak iin kk deerde watl akm (akmn enerji bileeni) eker. Motorun ebekeden ektii akmn enerji bileeni (watl akm),

reaktif bileeninden (mknatslama akm) 0k kktr. Bu sebeple motorun botaki g katsays 0,1 - 0,2 veya 0,3 gibi kk bir deer olur. Asenkron motorun bo alma vektr diyagram, trafonun ykl alma vektr diyagramna benzetilerek, sekil 6.3 de grld gibi, izilebilir. Motor ebekenin U faz geriliminden geride 0 akmn eker. 0 akm , m mknatslama akm ile iw bileenlerinin toplamna eittir. 0 'n meydana getirdii s dner manyetik ak stator sarglarnda E zt emk'lerini, rotor sarglarnda da Er faz emk'ini endkler. Er emk'i rotorun faz empedansnda der. Er = r .Rr . + r . X r (vektrel)

Sekil 6.3 Asenkron motorun bota alma vektr diyagram. Rotor sarglarndan geen lr faz akmnn meydana getirdii manyetik aknn etkisini karlamak iin stator ebekeden r akmn eker. Motorun ebekeden ektii faz akm s , l'r ve l0 akmlarnn vektryel toplamna eittir. C. Motorun Ykl almas Bota % 1 kayma ile alan bir asenkron motorun miline yk bin-dike, rotorun devri azalr ve rotorun kaymas byr. Dner alann rotor sarglarn kesme hz artar. Dolaysyla, rotorda endklenen faz emk'i byr. Yk altndaki S1 kaymasna gre rotor faz emk'i Er = Ekr .S1

2 : Rotorun manyetik aks, r : Rotorun faz akimi, I'r : Rotor akmn karlamak iin statorun ektii akm. s : Motorun ebekeden ektii akm
0 ile I'r nin vektryel toplam s = lo +, I'r . lr. Rr : Rotor etkin direncinde den gerilim. Ir. X r , : Rotor reaktif direncinde den gerilim. Ir. Rr : Statorun etkin faz direncinde den gerilim. s . Xs, : Statorun faz reaktansnda den gerilim. D. Sorular : Transformatorn bo ve ykl alma vektr diyagramlarn izerek almasn anlatnz. Sargl rotorlu asenkron motor transformatre nasl benzetilebilir? Bilezikli asenkron motorun rotoru kilitli ve fralar bileziklerden kaldrlm iken, statora fazl ebeke uygulandnda ne olur? Rotor sarglarnda indklenen emk'lerin frekans nedir? Bota alan asenkron motorun vektr diyagramn izerek, almasn aklaynz. Bota alan asenkron motorlar, bota alan trafolardan daha fazla mknatslama (uyartm) akm eker niin? aklaynz? Asenkron motorun tam yk vektr diyagramn izerek almasn aklaynz. Motor alrken rotor sarglarndan geen akmlarn frekans nasl bulunur? Rotor akmlar dner alan meydana getirir mi? Rotor dner alan nasl hesaplanr? Asenkron motor kilitli iken rotorun faz empedansn, rotor faz akmn veren formlleri yazarak aklaynz. Asenkron motor alrken rotor faz emk'ini, rotor faz empedansn ve rotor akmn veren formlleri yazarak ksaca aklaynz.

1 :

Statorun Dner manyetik aks,

E. Problemler : 1. 380 V, 50 Hz, 3 fazl, 4 kutuplu asenkron motor bota altrl danda 1490 d/d ile dnyor. Motor tam yk altnda 1450 d/d ile dnyor. a) motor bota alrken ki kaymasn b) Bota frekansn, c) tam ykte kaymay ve rotor frekansn, d) tam ykte rotor manyetik alannn devir saysn hesaplaynz. 2. 4 kutuplu, Y bal sargl rotorlu asenkron motora 380 V, 50 Hzli fazl alternatif akm uygulanmtr. Y (yldz) bal rotorun ak ularndan 190 V. llmtr. a) rotor dner alann ynnde1500 d/d ile dndrlrse, rotorun bilezikler arasndan ka volt llr.Rotorda endklenen gerilimi ve frekans b) rotor dner alann ynnde 1000 d/d ile dndrlrse, rotorda endklenen gerilimi ve frekansn, c) rotor dner alann ters ynnde 1500 d/d le dndrlrse, bilezikler arasndan ka volt lleceini ve frekansn hesaplaynz

BLM VII ASENKRON MOTORUN EDEER DEVRES Asenkron motorun g, dndrme momenti, kalknma akm, g katsays ve eitli yklerdeki verim hesaplar iin motorun edeer elektrik devresini bilmek ok byk kolaylklar salar. nce rotorun edeer devresinin izimini sonra statorun edeer devresi ile rotorun edeer devresini birletirerek motorun edeer devresinin izimini inceleyeceiz. A. Rotorun Edeer Devresi : Rotorda endklenen kilitli rotor faz emk'i Ekr , rotorun etkin faz direnci Rr ve kilitli rotor R + X kr kaak faz reaktans X kr olduuna gre, kilitli rotor faz akm dir. Ekr .S r = 2 Rr + ( S . X kr ) 2 Motor alrken rotorun faz akm, Forml ile bulunur.Bu formlde pay ve payday Sye blerek, rotor akm iin
2 r

r =

Ekr

r =

Ekr ( Rr / S ) 2 + X kr
2

forml bulunur. S kayma ile alan bir asenkron motorun rotor empedans, Z r = ( Rr / S ) 2 + X kr
2

Bu empedansn devresi ekil 7.1 de grlyor. Rotor edeer devresindeki (Rr/S) direnci kayma ile deien bir omik direntir. (Rr /S) direncine (Rr). rotor direncini ekleyip karalm.

ekil 7.1 Rotorun bir faznn edeer devresi. Rr Rr = Rr + Rr S S Rr Rr = .(1 S ) + Rr S S ekil 7.1 deki rotor edeer devresindeki (Rr/S) yeniden izelim, ekil 7.2.

yerine (1) eitini koyarak edeer devreyi

ekil7.2. Rotorun faz edeer devresi Rotor edeer devresindeki kayma ile deien omik diren Rr (1S)/S rotor milindeki ykn bir faznn elektrik edeeridir. Rr rotorun elektrik faz direnci, Rr rotorun kilitli rotor kacak faz reaktansdr. ekil 7.2 deki rotorun bir faznn edeer devresini inceleyelim: Rr faz etkin direncinde kaybolan g (Ir2.Rr), faz bana rotor bakr kaybn verir. [ r2 .Rr (1 S ) / S ] gc, faz bana rotor milinden alnan mekanik gc verir.

B. Motorun Edeer Devresi : fazl statorda bir fazn etkin direnci Rs kaak reaktans da X s olsun. Stator ve rotor sarglar arasndaki dntrme oran (a) olduuna gre, rotor edeer devresi stator terimlerine evrilerek izilebilir. ekil

ekil 7.3 Stator ve rotor edeer devresi de stator ve rotor edeer devreleri ayr ayr gsterilmitir. Rotorun edeer devresi statora aktarlarak motorun edeer devresi, ekil de izilmitir.

ekil 7.4 Stator ve rotor devreleri birletirilerek izilen motor edeer devresi.

Motor bota alrken ektii g, statorda meydana gelen demir kayplarn ve rotorun srtnme kaybn karlar. Motorun ebekeden ektigi akm, hava aralnda belirli younlukta manyetik aknn meydana getirilmesini ve aknn yolunu tamamlamasn salar. Motor yk altnda alrken, yukarda aklanan grevi yapan o akmn ektii gibi, yk tamak iin de ebekeden akm eker. ekil 7.4 deki edeer devreye motorun uyartm devresini de eklediimizde ekil 7.5 (a) daki motorun komple edeer devresi izilmi olur.

Sekil 7.5 (a) Asenkron motorun bir fazn edeer devresi. Motorun uyartm devresini ba ksma aldmzda ekil 7.5 (b) deki motor devresi elde edilir.

ekll 7.5 (b) devresi.

Asenkron motorun stator terimlerine gre bir faznn edeer

C. Motor Edeer Devresinin izimi : Asenkron motorun edeer devresinin izimi ve kayplarnn bulunmas iin statorun etkin (efektif) direncinin bulunmas deneyi, motorun bo alma deneyi ve kilitli rotor (ksadevre) deneyi, ayn trafolarda olduu gibi, yaplr.

1. Asenkron Motorun Stator Etkin Faz Direncinin Bulunmas : ekil 7.6 da grld gibi, bir doru akm kayna (ak batar-yas), ampermetre ve voltmetre ile stator faz sarglarnn doru akm direnleri llr. Stator sarglarnn etkin direnleri (alternatif akim-daki omik direnleri) doru akmda llen omik direnlerinin 1,2 ile 1,5 kat kadardr. fazl stator sarglarnn doru akmla llen faz direnlerinin birbirine eit olmas gereklidir.nk statora yerletirilen faz sarglarnn sarm saylar, tel aplan ve bobinlerin admlar birbirinin ayndr.

ekil 7.6 Stator faz sarglarnn doru akm direnlerinin llmesi 2. Asenkron Motorun Bota alma Deneyi : Normal frekansl, ebeke gerilimi altnda alan asenkron motorun ebekeden ektii g, stator demir kalplan ile srtnme ve rzgar (vantilasyon) kayplarnn toplamn verir. Bota alan motorun devir says dner alann devrine yakn (kayma ok kk) olduundan, rotorun demir ve bakir kayplar ihmal edilebilecek kadar kktr. Normal ebeke gerilimi 2 altnda bota alan asenkron motorun stator sarglarndan geen akmlar bu sarglarda ( 0 .Rs ) vat bakir kayplarna sebep olur. Bu kayp hesaplanarak bulunur ve motorun ebekeden ektii gten kartlrsa, geri kalan g stator demir kayplar ile srtnme ve rzgar kayplarnn toplamn verir.

ekil 7.7 Asenkron motorun bota almas.

Asenkron motorun bota alma deneyi iin ekil 7.7 de grlen balant yaplr. fazl ayarl oto trafo ile motora uygulanan gerilim deitirilir. Asenkron motor bota (milinde yk yok iken) normal gerilimi ile altrlr. Motorun ebekeden ektii g, akm ve motorun g kat-says (Cos ) l aletlerinden okunarak tespit edilir. Bu balantda watmetrenin gsterdii g bir fazn gcdr. Toplam g bir fazn katna eittir. Asenkron motora uygulanan fazl gerilim normal deerinden balayarak kademe kademe oto trafo ile kltlr. Her gerilim deerinde motorun ektii akm, g ve motorun g katsays l aletlerinden okunarak bir cetvele kaydedilir. Bylece motora uygulanan gerilim normal deerinin % 25'ine kadar drlr. Motora uygulanan gerilimle motorun ebekeden ektii akmn, gcn, ve motor g katsaysnn deiim erileri, milimetrik kat zerine lekli olarak, alnan deerlerle izilir. ekil 7.8 de izilen karakteristik eriler grlyor.

(a) Gcn gerilimle deiimi.

(b) Akmn ve Cos 'nin gerilimle deiimi

ekil 7.8 Asenkron motorun bo alma karakteristik erileri. Deney srasnda motora uygulanan gerilim normal deerinin % 25'ine kadar drlr. Gerilimi daha fazla drdmzde motorun devir saysnn daha fazla dt grlr. Halbuki normal gerilim ile % 25 normal gerilim deerleri arasnda motorun devir saysndaki dme ok kk olduu iin ihmal edilebilir.

Motora uygulanan gerilim dtke, stator demir kayb ile bakr kayb azald halde, srtnme ve rzgar (vantilasyon) kayplar sabit kalr. nk motorun devir saysndaki dme ihmal edilebilecek kadar kktr. Motora uygulanan gerilimin deerini sfra yakn yaptmzda motor gene ayn devirle dnmesine devam etse idi, ebekeden ekecei g, dorudan doruya srtnme ve rzgar kayplarna eit olurdu. nk stator demir ve bakr kayplar bu gerilim deerinde sfr olur. ekil 7.8 (a) daki g erisi nokta nokta izgi ile uzatlarak dey eksen kestirildiinde, dey g ekseni zerindeki nokta bize srtnme ve rzgar kayplarn verir. Bu noktadan yatay eksene paralel izildiin-de, sabit olan srtnme ve rzgar kayplar dier kayplardan ayrlm. olur. u halde, ekil 7.8 (a) da grld gibi, normal gerilim ve frekans altnda alan bir asenkron motorun ebekeden ektii gten srtnme ve rzgar kayplar ile stator bakir kaybn (Rs . to2) karmak suretiyle "Stator Demir Kayb" bulunur. 3. Asenkron Motorun Kilitli Rotor Deneyi (Asenkron motorun Ksa devre deneyi) : Asenkron motorun kilitli rotor deneyi, transformatrn ksadevre deneyine benzer.nk, rotoru kilitli bir asenkron motor sekonderi ksa devre edilmi bir transformatr gibidir. ekil 7.9 daki motor balants yaplr. Oto trafo ile motora uygulanan gerilim sfrdan balanarak kademe kademe artrlr. Motorun ektii akm, motorun etiketinde yazl olan normal akm deerinin % 140 veya % 150 sine ulancaya kadar motora uygulanan gerilimin artrlmasna devam edilir. Motorun ektii akim normal akmn stne ktnda, motor sarglarnda meydana gelecek olan ar snmalar yznden l aletlerini daha abuk okuyarak deerleri alp deneyi abuk bitirmek gereklidir. Motorun normal akmna eit ksa devre akmnn gemesine sebep olan (Uk) kisa devre gerilimi, normal gerilimin % 20 - % 35'i civarn-dadr. Bu srada motorun ektii g Pk, ksa devre gc bakir kayplarn verir. Kilitli rotorda srtnme ve rzgar kayplar, rotor dnmedii iin sfrdr. Motora uygulanan gerilimin dk olmas ve rotor manyetik alannn hava aralndaki manyetik aky zayflatmas gibi sebeplerden dolay motordaki demir kayplar ihmal edilebilir (sfr kabul edilebilir).

ekil 7.9 Asenkron motorun kilitli rotor deneyi

lk= Ksa devre faz alarm, Pk : Ksa devre faz gc

I = normal faz akimi.

Uk : Ksa devre faz gerilimi.

Uk Ik

Uk Motorun edeger faz empedans,

Pk k2

Ze =

Statorun bir faznn etkin direnci R, dir. Motorun bir faznn edeer etkin direnci,
Re =

(2)

Stator terimlerine gre rotorun bir faznn etkin direnci, R2 = Re Rs Motorun edeer faz reaktans,

X e = Z e2 Re2
Statorun faz reaktansnn, primer terimlerine gre rotorun faz reaktansna eit olduu pratikte kabul edilir. Stator faz reaktans = Rotor faz reaktans (Primer terimlerine g re kilitli rotor faz reaktans) X Xe = X2 = e 2 Bu hesaplamalarn sonunda asenkron motorun edeer devresi izilebilir. Ksa devre deneyinden alnan deerlerle, motorun ebekeden ektii akmla gcn deiim erisi, akmla empedansn ve akmla g katsaysnn deiim erileri erileri olarak ekil 7.10 (a) daki gibi izilebilir. 2 G erisi parabole benzer. nk P = Re . k , akmn karesi ile orantldr. ekil 7.10 (b) de uygulanan hat gerilimine gre motorun ektii akm ve gn deiim erileri grlyor.

ekil 7.10 (a)

Ksa devre deneyinden elde edilen eriler.

ekil 7.10 (b) Motora uygulanan gerilime gre akmn ve gcn deiim erileri.. rnek Problem 1 : fazl sargl rotorlu (bilezikli) asenkron mo-torun etiketinde unlar yazldr: 7,5 Hp, 220 volt, 23,6 A., 60 Hz. 1750 d/d. Rotoru 150 volt, 24 .liktir. Motorun rotor ve stator sarglar Y (yldz) baldr. Statorun iki ucundan 75 C da llen doru akim direnci 0,34 n dur. Yksz almada 220 volt 60 Hz, ( fazl ebekeden ektii hat akimi l0 = 13 A. ve gc 600 w. dir. Rotoru kilitleyip bile-zikleri ksa devre ederek yaplan deneyde, fazl 43 volt. 60 Hz. li A.A. uygulandnda ekilen hat akm 18 A., toplam g de 380 wattr. Motorun edeer devresi iin gerekli hesaplamalar yaparak devreyi iziniz.

Stator ve rotor sarglar y bal olduuna gre, Statorun bir faznn d.a direnci Rd =0,34/2=0,17 faz Statorun her bir faznn etkin direnci, Rs =0,17.0,13=0,22 Yksz alrken motorun ebekeden ektii g ,stator demir ve bakr kayplar ile srtnme ve rzgar kayplarnn toplamna eittir.

600 2 Stator demir kayb ile srtnme ve rzgar kayb = 0,2 .21 3 3
Pfe + Psr = 200 37 ,18 = 162 ,82 vat (w)/faz

Motorun bota almada ektii vatl (w) akm (aktif akm): Faz gerilimi U f = 220 / 3 = 127 volt. w =162,82/127=1,28 A 2 2 m = 0 w = 13 2 1,28 2 = 12 ,9 A Motor ekil 7.5 (a) ve 7.5 (b) daki edeer devrelerinde gsrerilen paralel uyartm devresinin X0 reaktanslarn ve r0 direncini akmlardan hesaplayalm.
r0 = U = 127 = 99 I m 1,28 U 127 = = 9,84 Im 12 ,9

r0 = 99 X0 =

X 0 = 9,84

Kilitli rotor deneyinden: U k = 43 v Motorun edeer faz empedans: Z e = Edeer etkin faz direnci: Re = Re =039 edeer direnci 750

I k = 18 A

Pk = 380 w

U k 43 / 3 = = 1,38 Ik 18

Pk 380 / 3 = = 0,39 2 182 Ik

deki direncini bulalm.

Rt = R20 [1 +(t 20 )] = 0,39[1 + 0,0039 (75 20 ) = 0,47 R e = Rs + Rr .a 2

2

Rs = 0,22

R 2 = Rr .a = R e Rs = 0,47 0,22 = 0,25 R 2 = 0,25

Edeger faz reaktans X e = Z e Re2 = 1,38 2 0,39 2 =1,32

Trafolarda olduu gibi, edeer faz reaktans (Xe) nin deeri scakla deimez. 75 C daki deeri X, = 1,32 , kabul edilir. 2 2 Edeer reaktans, X e = X s + a . X r a . Xr = X2 Statorun faz reaktans X s ve rotorun faz reaktans X2 direk olarak llemez. Pratikte X s = a 2 . Xr = X2 kabul edilir. Stator sarglarnn kaak faz reaktans X s ve rotor sarglarnn stator terimlerine gre kaak faz reaktans X2, edeer reaktansn yarsna eit olduu kabul edildiine gre, X 1,32 Xs = X2 = e = = 0,66 2 2 Motorun edeer devresini izerek, her devre elemannn deerini gsterelim, ekil 7.11.

ekil 7.11 fazl, 7,5 Hp, 220 V., Y bal bilezikli asenkron motorun edeer devresi. D. Sorular: 1.Kilitli rotorun faz empedansn veren ifadeyi yazarak, kilitli rotorun faz empedansn gsteren devreyi iziniz. 2.S kayma ile alan motorun rotor empedansn veren ifadeyi yaznz ve rotor faz empedansn gsteren devreyi iziniz. 3.Rotor edeer devresini izerek, rotor milindeki mekanik yk gsteren devre elamann belirtiniz. 4. Stator ve rotor edeer devreleri birletirilerek elde edilen motor edeer devresini iziniz.

5. Bir asenkron motorun statorunun etkin faz direnci nasl bulunur? 6. Asenkron motorun bota alma deneyi iin gerekli balat emasn iziniz. Deneyin yaplsn aklaynz. 7. Asenkron motorun demir kayplar ile srtnme ve rzgar kayplarnn nasl bulunduunu aklaynz? 8.Asenkron motorun ksa devre deneyi iin gerekli balant emasn iziniz. Deneyin yapln ksaca aklaynz. 9.Ksa devre deneyinden elde dilen deerlerle motorun edeer devresinin izimi iin gerekli hesaplamalar gsteriniz. 10. Asenkron motorun bakir kayb nasl bulunur? E. Problemler : fazl asenkron motorun etiketinde 7,5 Hp, 220 V., 22 A, bal 60 Hz 1165 d/d .yazldr. Stator sarglarnn ular arasndaki 75 Co deki omik diren 0,6 dur. Bota, 220 voltluk 60 Hz.li fazl ebekeden 10 A ve 270 W. ekiyor. Motorun rotoru kilitli iken 55 V, 60 Hz. li fazl gerilim uygulandnda motor 75 C da ektii akm 21A ve g 800 W. dir. Motorun edeer devresinin izimi iin gerekli hesaplamalar yapnz. 5Hp, 60 Hz, 115 volt, 3 fazl, 8 kutuplu asenkron motorun bo alma, tam yk ve ksa devre deneylerinden u deerler alnmtr. Bo alma deneyi : Uo = 115 V., Po= 300 W, o= 10 A. Yk Deneyi : U = 115 V., P = 4710 W, 1 = 27,3 A., nr = 810 d/d. Kilitli Rotor Deneyi : Uk = 26 V., U= 32 A., P= 570 W. Y bal statorun iki ucundan llen doru akm direnci 0,128 dur. a) Statorun bir faznn etkin direncini, b) statorun botaki bakir kaybn c) statorun demir ile srtnme ve rzgar kayplarn, d) statorun tam yk bakr kaybn e) tam ykte statorun toplam kayplarn hesaplaynz. 3. Problem 2 deki motorun a) rotor ve stator etkin faz direnlerini, b) rotor ve stator faz reaktanslarn hesaplayarak motorun edeer devresini iziniz.

BLM VIII
ASENKRON MOTORLARDA G VERM VE DNDRME MOMENT A. G : Asenkron motorun edeer devresini yeniden izelim. Rotorun sta-tor terimlerine gre etkin faz direnci a2 . R. yerine R kaak faz reaktans a . X r , yerine X2 yazalm. Asenkron motorun edeer devresi ekil 8.1 de grlyor. Bu devre, fazl asenkron motorun bir faznn edeer devresidir. Devreye uygulanan gerilim U de faz gerilimidir. Hesaplamalarda bulunan deerler faz deerleridir.
2

ekil 8.1 Asenkron motorun edeer devresi. 1. Motor Giri Gc : fazl asenkron motora uygulanan fazl ebekenin fazlar aras gerilimi U ve faz ntr U gerilimi (faz gerilimi) f volt, motorun ebeke-den ektii hat akm I ve g katsays da Cos olduuna gre, motorun ebekeden ektii g veya motor giri gc, P = 3.U . .Cos W.(vat).(1 faz iin) (1)

dir. Motorun ebekeden ektii g, bir fazn ektii gcn 3 kat al-narak da bulunur. P = 3.U . .Cos W. (2) 2. Rotor Giri Gc, Rotor bakr Kayb ve Rotor k; Gc Motorun ebekeden ektii gten, stator demir ve bakr kayplarn karrsak geriye kalan g rotor giri gcdr. Asenkron motorun bota (yksz) alma deneyi ile statorun demir kayplar ve rotorun srtnme kayplarnn nasl bulunduunu renmitik. Bota alan bir asenkron motorda rotora giri gc srtnme ve rzgar kayplarna eittir. S kayma ile milindeki yk tayan bir asenkron motorda rotor giri gc, Protorgiri = Pmot . giri Ps . fe Ps .cu Motorun ekil 8.1 deki edeer devresinin empedans R Z e = [ Rs + R2 + 2 (1 S )]2 + ( X s + X 2 ) 2 S R R R2 + 2 (1 S ) = 2 S S ifadesini yukardaki formlde yerine koyalm. Z e = ( Rs + R2 / S ) 2 + ( X s + X 2 ) 2 Uf

(3)

(4)

bulunur.devreye uygulanan faz gerilimi olduuna gre devreden geen akm s , Uf s = [ Rs + R2 + R2 (1 S ) / S ]2 + ( X + X 2 ) 2 (5) [ R2 + R2 (1 S ) / S ] rotorun edeer etkin direnci, X 2 de rotorun kaak reaktans olduuna P = s .[ Rs + R2 (1 S ) / S ] = s .R2 / S gre, rotor giri gc, r . gir . 2 Bulunur. s yi parantez iindeki ifade ile arpalm. Pr . gir . = s .R2 + s .R2 (1 S ) / S
2 2 2 2 2 2

(6)

(7)

(7) deki birinci terim s .R2 ,rotor bakr kaybn; ikinci terim s .R2 (1 S ) / S ,rotor milinden alnan gc verir.

Pr .cu = s .R2
2

vat/faz

(8) (9) (10)

vat/faz (9) nolu ifadeyi deiik ekilde yazalm.

Pr .k = Pr .mek = s .R2 (1 S ) / S
2 R = s . 2 (1 S ) S

Pr .k s .
2

R2 S yerine Pr . giri yazalm. (11)

Rotora giri gc, (1S) le arplnca rotor k gc (rotordan alnan g) bulunur. (11) nolu ifadeden,

Pr .k = Pr . giri S .Protorgiri ( S .Protorgiri )

2

yazlr. Rotor giri gcnden rotor k gcn karnca geriye kalan g, rotorun bakr kayplarn verir. u halde, rotor bakir kaybdr.

Pr-cu (rotor bakir kay.) = S. (9) nolu formldeki

Protorgiri

(12)

yerine, (5) nolu ifadedeki deerini koyalm.

Pr .k =

U 2 .R2 (1 S ) / S f [ Rs + R2 + R2 (1 S ) / S ]2 + ( X s + X 2 ) 2
2

(13) nolu forml olduka uzundur. Bu formln paydas yerine Z e yazarak sadeletirelim. U 2 .R2 (1 S ) Pr .k = f S .Z e2 W/faz (14)

ekil 8.1 deki edeer devreyi basitletirerek yeniden izelim, ekil 8.2 Rotor milindeki mekanik yk, edeer elektrik devrede kayma ile deien omik bir diren olarak gsterilmitir.

ekil 8.2 Asenkron motorun edeer devresi (13) ve (14) nolu formller rotorun milinden alnan gc verir. Motorun milinden alnan g kayma ile deiir. ekil 8.2 deki edeer devrede deiken yk direncinden alnan gcn Z maksimum olmas iin yk direncinin devrenin empedansna ( ef ) eit olmas gerekir. u halde R2 (1 S ) = ( Rs + R2 ) 2 + ( X s + X 2 ) 2 Z S = ef (is) (15) nolu ifadeden maksimum k. gcnn elde edilebilecei kayma deeri bulunabilir. 3. VERM Asenkron motorun ebekeden ektii gcn yzde kann motorun milinden mekanik g olarak alndn verim gsterir. allna g Verim = .100 verilen g P = a Pv .100 (17) Verilen g ile alnan g arasndaki fark toplam kayplardr. Asenkron motorlarda kayplar, stator demir kayb, stator ve rotor bakir kayplar ile rotorun srtnme ve rzgar kaybndan ibarettir. Motorun kayplar deneyle ve hesaplamalarla bulunabilir. Asenkron motorun ebekeden ektii g hassas olarak vatmetrelerle llebildii halde, motorun milinden alnan mekanik g ayn hassasiyetle llemez. Bu yzden bir motorun verimini bulmak iin kayplarn hesaplanmas yolu tercih edilir. P P P = v kayayp .100 = (1 kay ).100 Pv Pv (18) rnek Problem 1 fazl, Y bal, 220 V. lu 10 Hp, 50 Hz. li 6 kutuplu 970 d/d h bir asenkron motorun stator terimlerine gre, R. = 0,3 n, Xs = 0,5fi, R^=0,15a, X^=0,3n dur. Motorun bota ektii g 400 vattr. Motorun edeer devresini izerek, % 1 kayma ile ve tam g yk altnda alrken motordan alnan gc ve verimini bulunuz.

zm: Motorun edeer faz empedans,

2 2 Ze = (0,3 + 0,15 + 14,85) + (0,5 + 0,3)

Z e = (15,30) 2 + (0,8) 2 = 15,32 U s = f Z e A. Faz akm,

ekil 8.3 (a) Motorun edeer devresi (s == % 1). Motordan alnan g, Pa = R y . s = 14,85. (8,29)2 = 1020,55 W./faz. Motordan alnan toplam g, Pa = 1020,55 x 3 = 3061,65 W. Rotor bakr kayb, Pr.cu = R2. s = 0,15 x (8,29)2 = 10,3 W/faz. Toplam rotor bakir kayb, Pr.cu= 3 X 10,3 = 30,9 W. Stator bakir kayb, Ps.cu=3. 0,3. (8,29)2 = 61,85 W. Motorun ebekeden ektii toplam g Pv = Pa + Ps.cu + Pr .cu + Pfe.sr = 3061,65 + 30,9 + 61,85 + 400 = Pv = 3553,8 Watt. P .100 3061,65.100 = a = Pv 3553,8 Motorun verimi, =%86,15 Tam Yk Altnda alma 1000 970 S= .100 = 3 1000 Kayma,

S=%3

Motor milindeki tam ykn elektrik devresindeki karl olan e-deer diren,
Ry = R2 0,15 (1 S ) = (1 0,03 ) = 4,85 S 0,03

Devrenin edeer empedans,

Z e = (0,3 +0,15 +14 ,85 ) 2 +(0,5 +0,3) 2
Z e = (5,3) 2 + (0,8) 2 =5,36

127v.

ekil 8.3 (b) Motorun tam yk edeer devresi (S % 3)

Motorun faz akm, s = 5,36 = 23 ,7 A Motordan alnan g (rotor k gc), Pa= s . Rv = (23,7) 2 4,85 = 2724,2 W./faz ;
2

127

P a = 2724,2 W./faz.

Motordan alnan toplam g , Pa = 3 x 2724,2 = 8172,5 W. 2 Rotor bakir kayb, P r .cu= s . R 2 = (23,7) 2 . 0,15 = 84,25 W./faz. Toplam rotor bakr kayb, P r . cu = 252,75 W. (vat). Toplam stator bakir kayb, P s . C u = 3. (23,7) 2 .0,3 = 505,5 Watt. Motorun ebekeden ektii g, Pv = Pa + Ps .cu + Pr .cu + Po= 8172,5+505,5 + 252,75 + 400 P v = 9330,75 W 9,330 Kw. (kilovat).

Tam ykteki verim, = 9330 ,75 .100 = 87 ,58

8172 ,5

= %87,58

rnek Problem 2 : rnek problem 1 deki motordan maksimum gc hangi kaymada alnr? Maksimum gc hesaplaynz.

ekil 8.4 Motorun maksimum gteki edeer devresi. zm: Motorun edeer i empedans, Z e = (0,3 + 0,15 ) 2 + (0,5 + 0,3) 2 = 0,92 Motordan maksimum g alabilmek iin kayma, R2 0,15 S pmaks = = = 0,14 Z e1 + R2 0,92 + 0,15 Not: Empedans ve direnlerin mutlak deerleri toplanmtr. (Birimleri farkldr.) Maksimum g kaymasndaki yk direnci,
Ry = R2 (1 S ) = 0,15 (1 0,14 ) = 0,92 S 0,14
127
2

ekil 8.4 de motorun edeger devresi grlyor. Ry = 0,92. Maksimum gte ekilen akm, is = 0,92 + 0,92 = 69 A
2

Maksimum g, Pa.maks = is .R y .3 = ( 69 ) .0,92.3 = 13140,36 W

Pa .maks =13 ,14 KW =17 ,85 , H (beygir gc) p.

Maksimum gteki devir says, nr = n (1-S) = 1000 (1-0,14) = 860 d/d; nr = 860 d/d. rnek Problem 3 : 50 Hp, 440 volt, fazl Y bal asenkron motor 6 kutupludur. Yk altnda alrken motor ebekeden 43,5 A. ve 30,5 Kw. ekiyor. Motor bota (yksz) alrken 16,3 A. ve 1,16 Kw rotor kilitli iken fazl 52,5 voltluk gerilim uygulandnda 2,1 Kw. ve 44,3 A. ekiyor. Motor milindeki ykn gcn beygir gc cinsinden bulunuz.

zm : Motor yksz alrken ektii g, stator demir kayb ile rotorun srtnme ve rzgar kayplarn verir.
Pfe + Psr . = P =1,16 K w 0

Kilitli rotor deneyinden,

Ze = U k 52 ,5 / 3 = = 0,68 Ik 44 ,3

ekil 8.5 Motorun edeer devresi

Re = Pr .k / ik2 = 2100 / 3.( 44 ,3) = 0,356
2

Yk altnda alrken stator ve rotor bakr kayplar toplam, 2 2 Pcu = 3.Re .is = 3.0,356.( 43,5) = 2021W. Toplam kayplar, P =1,16 + 2,021 = 3,181 Kw. Motorun milinden alnan g, Pa = k P - Pkayplar= 30500 - 3181 = v Pa = 27,319 Kw = 37,12 Hp.

Verim,

27319 .100 = 89 ,5 30500

= % 89 ,5

B. Dndrme Momenti : Asenkron motorun milindeki dndrme momenti (Md) kg. m ve dakikadaki devir says n r ise, motorun milinden alnan mekanik g, beygir gc (Hp) ve kilovat (Kw) olarak, Pa ( H p ) = M d .nr 716 M .n Pa ( Kw ) = d r 975

formlleri ile hesaplanabilir. Motorun milindeki dndrme momenti proni freni ile de llebilir. Motordan alnan g ve motorun dakikadaki devir says bilindiine gre, dndrme momenti 716 .Pa ( Hp ) 975 .Pa ( Kw ) Md = Md = nr nr kg. m.ve kg. m. (20) formlleri ile (kg. m.) olarak bulunur. Motordan alnan g P.-. (Watt), rotorun acsal hzna blnrse, "Newton-metre" olarak dndrme momentini verir. P Pa Md = a = Newton - m (21) r 2. .n 2 Pa: Motorun milinden alnan g , vat (W.) n2 : Rotorun saniyedeki devir says , n2 = nr / 60 : Rotorun devrine gre asal hz, radyan/saniye. r Md: Dndrme momenti, Newton-m. (20) nolu formldeki nr rotor devir says yerine senkron devir says ile olan bants, nr = ns (1 S ) yazalm, 975 .Pa ( Kw ) 716 .Pa ( Hp ) Md = Md = ns (1 S ) ns (1 S ) (22)
Pa =P (1 S ) r . giri olduundan, yukardaki formllerde yerlerine koyalm. 975 .Pr . gi . ( kw ) Md = ns kg .m.
716 .Pr . gi . ( Hp ) ns

(23)

Md =

kg .m.

(24)

Asenkron motorun edeer devresinden rotor giri gcn veren forml bulunarak, (23) nolu formlde yerine konursa, motorun dndrme momentini veren genel ifade bulunur. Uf Motorun ektii faz akm, s = 2 ( Rs + R2 / S ) 2 + X e Rotor giri gc, Pr . giri

Uf R R = s . 2 = 2 . S S ( Rs + R2 / S ) 2 + X e 2
2

Motorun dndrme momenti,

3.U 2 .R2 0,975 f Md = . kg.m ns S .[( Rs + R2 + S ) 2 + X e 2

2,925.U 2 .R2 0,975 f Md = . kg.m ns n s .S .[( Rs + R2 + S ) 2 + X e 2

bulunur.

a) lk Kalknma Momenti : lk kalknmada rotorun devri n r =0 olduu iin kayma da S=% 100 dir. Motorun edeer devresindeki, motor milindeki mekanik yk temsil eden Ry= R2 (iS)/S direnci sfrdr. Asenkron motorun ilk kalknmadaki (S = % 100 kaymadaki) edeer devresini ekil 8.6 da gsterildii gibi izebiliriz.

ekil 8.6 Asenkron motorun ilk kalknma edeer devresi. Motorun ilk kalknmada ebekeden ektii faz akimi, Uf s = 2 ( Rs + R2 ) 2 + X e forml ile bulunur.Rotora giri gc,

Pr . giri =

Uf ( Rs + R2 ) 2 + X e
2

(26)

lk kalknmadaki dndrme momentini bulmak iin (26) nolu formlle elde edilen rotor giri gcn (23) nolu dndrme momentini veren formlde yerine yazalm. lk kalkma momenti,

0,975.U 2 .R2 0,975 f Md = . kg.m/faz ns n s .[( Rs + R2 ) 2 + X e 2 ]

b) Maksimum Dndrme Momenti Maksimum dndrme momentinin elde edilebilmesi iin rotor giri gcnn maksimum olmas gereklidir. Asenkron motorun ekil 8.7 deki basitletirilmi edeer devresinden, rotor giri gcnn maksimum ol-

mas iin ( R2 / S ) direncinin

Rs + X e

empedansta eit olmas gerekir.

ekil 8.7 Asenkron motorun basitletirilmi edeer devresi R2 2 2 = Rs + X e S Motorun ebekeden ektii faz akm, (28);

s =

Uf ( Rs + R2 / S ) 2 + X e
2

Uf R R Rotor giri gc, Pr . giri = s . 2 = 2 . (29) Maksimum rotor S S ( Rs + R2 / S ) 2 + X e R2 giri gcn elde edebilmek iin (29) nolu ifadedeki yerine (28) nolu S formldeki deerini yazarak gerekli sadeletirmeler yaplrsa, maksimum rotor giri gc bulunur.
2

Pr . giri ( maks ) =

Uf

2 2 2

2.[ Rs + Rs + X e ]

watt/fa z

(30)

Maksimum dndrme momentini bulmak iin, dndrme momentini veren (23) nolu formldeki rotor giri gc yerine (30) nolu maksimum rotor giri gcn yazalm. Maksimum dndrme moment,

M d maks

Uf 0,975 = . watt/fa z ns 2.[ R + R 2 + X 2 ] s s e

Bu forml faz bana maksimum dndrme momentini verir. Topmomentini bulmak iin 3'le arpmak gerekir. Toplam maksimum dndrme momenti,

lam dndrme

M d maks =

2,925 .U 2 f 2.ns .[ Rs + Rs + X e ] 1,462 .U 2 f

2 2 2

kg.m kg.m

(32) (33)

M d maks =

ns .[ Rs + Rs + X e ]

Md : Dndrme momenti, kgm. Ur : motora uygulanan faz emk'i, volt. ns : Dner alann devir says, d/d. Rs: Statorun etkin faz Direnci, n Rs : Edeer reaktans, X = X, +X 2, X s : statorun kaak faz reak tans, e
X e : stator terimlerine gre, rotorun faz reaktans, (fi) om.

rnek Problem 4 : rnek problem 1 deki 10 Hp.lik u fazl, 220 volt,. 50 Hz.li asenkron motorun, a) ilk kalkma momentini, b) tam yk dndrme momentini, c) maksimum dndrme momentini hesaplaynz. zm: a) ilk kalkmada n run edeer devresini r =0, S= % 100 olduuna gre, moto izelim. ekil 8.8 de grld gibi, motorun mi lindeki mekanik yk temsil eden R 1 yk direnci, kayma S = 1 olduu iin; sfrdr. lk kalknmada motorun ebekeden ektii faz akm, ilk kalkmada rotor giri gc,

Pr . giri = s .R2 = 138 2.0,15 = 2856 ,6 W/f.

Toplam rotor giri gc, Senkron devir.
ns =
Pr . giri = 3.2856 ,6 =8569 ,8 =8,5698 kw

60 . f 60 .50 = = 1000 d / d P 3

ilk kalkmada momentini (23) nolu formlden hesaplayalm.

975.8,5698 = 8,355 kg.m ns 1000 lk kalknma momentini (27) nolu formlle bulalm M d .ilk = =

975.Pr . giri

Md =

0,975.U 2 .R2 f n s .[( Rs + R2 ) 2 + X e ]

2

0,975.127 2.0,15 [(0,3 + 0,15) 2 + (0,5 + 0,3) 2 ].1000

M d = 2,8 kgm/faz. Toplam kalknma momenti, M d = 3 x 2,8 = 8,4 kg.m. Newton-metre (New.-m) olarak motorun ilk kalkmadaki dondur-momenti (21) nolu formlden bulunabilir. s : dner alan asal hz,

s = 2 . . 1000/60 = 104,7 radyan/san.

M d ( ilk ) = Pr.gir. 2. .n s / 60 =

8569,8 = 81,85 New.m 2. .100 / 60

ekil S.8 Asenkron motorun ilk kalknmadaki edeger devresi, (S=1) b) Tam yk dndrme momenti : 1000 970 S= = 0,03 1000 Tarn ykte kayma, Motorun milinden alnan g, Pa= 8172,5 W. bulunmutu. 975.8,1725 Md = = 8,215 kg.m 970 c) Maksimum dndrme momenti: Maksimum rotor giri gcn (30) nolu formlden bulalm,

Pr . giri ( maks ) =
Pr . giri ( maks
)

Uf

2 2 2

2.[ Rs + Rs + X e ]

127 2[0,3 + 0,32 + 0,82 ]

= 6988,3 W/f

= 3.6988 ,3 = 20964 ,9 W

Maksimum dndrme momenti,

M d maks =

0,975 0,975 .20964 ,9 .Pr . giri ( maks ) = = 20 ,44 kgm ns 1000

Maksimum dndrme momentini (33) nolu forml kullanarak da hesaplayabiliriz.

M d maks =

1,462.U f
2

2 2

ns [ Rs + Rs + X e ]

127 1000[0,3 + 0,32 + 0,8 2 ]

M d maks =

1154 ,4 = 20 ,44 kg.m 23580 ,6

M d maks = 20 ,44 kg.m

rnek Problem 5 : fazl, 50 Hz.li, 100 Hp lik asenkron motor 380 voltta gen alyor. Tam yk altnda 1480 d/d ile dnyor. Stator faz etkin direnci Rs = 0,02 n, stator kaak faz reaktans x 5 = 0,25 n, stator terimlerine gre rotorun etkin faz direnci R 2 = 0,06 a, ve rotorun kaak faz reaktans x 2 = 0,2 ft dur. Motor bota 1500 vat ekiyor. a) lk kalkmada direk yol verildiine gre ekecei akm, b) lk kalknma (start) momentini,
c) Motor tam yk altnda altna gre edeer devresini izerek, motorun ebekeden ekecei akm, d) Motorun kayplarn hesaplayarak, tam yk altnda cekecegi gc ve verimini,

e) Motorun tam yk dndrme momentini, f) Motordan alnabilecek maksimum gc, g) Maksimum dndrme momentini hesaplaynz.
zm : a) Motorun ilk kalknma edeer devresi grlyor. S = 1 olduu iin R y = 0 dr.

R2 = 0,06

ekil 8.9 Motorun ilk kalknma edeer devresi. motorun ebekeden ekecei faz akm
s = 380 (0,08 + 0,06 ) + (0,25 + 0,2)
2 2

lk kalknmada

380 0,14 + 0,45

2 2

380 = 808 ,5 A 0,47

b) ilk kalknmada

rotor giri gc,

Pr . giri = 3. s .R2 = 3.0,06 2 (808 ,5) 2 = 117 ,661 Kw

lk kalkma momenti, 975 .Pr . giri 975 .117 ,661 Md = = = 76 ,48 kg.f.m. (kg.m) ns 1500

c) Tam yk altnda motor alrken kayma, % 1,3 kayma ile alan motorun edeer devresi ekil 8.10 da, ,grld gibi. Motor milindeki mekanik ykn edeer devredeki elektrik direnci,
R y = R2 (1 S ) / S = 0,06 (1 0,013 ) / 0,013 = 4,55

8.10 Motorun tam yk edeer devresi. (s = % 1,3) Motorun tam yk faz akm
s = Uf ( Rs + R2 + R y ) 2 + ( X 2 + X s ) 2

s =

380 (0,08 + 0,06 + 4,55 ) + (0,25 + 0,2)

2 2

380 4,71

s = 80 ,68 A

d)Motorun milinden alnan g, Pa = 3. s . R2 (1 S ) = 3.(80 ,68 ) 2 .4,55 = 88851 ,4 W . S Pa= 88851,4 W. 88,851 Kw.
2

Rotor bakr kayb

Pr .cu = 3. s .R2 = 3.(80 ,68 ) 2 .0,06 = 11171 ,67 W Pr .cu 1,171 KW

Stator bakr kayb 2 Ps .cu = 3.Rs . s = 3.(80 ,68 ) 2 .0,08 = 1562 ,2 W

Ps .cu = 1,562 KW Ps . fe + Pr .sr . = Po =1500 W =1,5 K W Motorun bota ektii g : Motorun ebekeden ektii g
Pv = Pa + Ps .cu + Pr .cu + P0

Pv= 88,851 + 1,171 + 1,562 + 1,5 = 93,084 Kw. verimi, P 88,851 = a .100 = .100 = 95,45 ; = %95,45 Pv 93,084
Pr . giri = Pa + Pr .cu =88 ,851 +1,171 =90 ,022 K w

Motorun

e) Motorun tam yk dndrme momenti,

0,975 .Pr . giri ns =

Md =

975 .90 ,022 58 ,5 kgf.m(kg.m ) 1500

R y = R2 (1 S ) / S

f) Motordan alnan gcn maksimum olabilmesi iin direncinin motorun empedansna eit olmas gerekir.
Ry = R2 (1 S ) = ( R + R2 ) 2 + ( X + X 2 ) 2 S

= (0,08 + 0,06) 2 + (0,25 + 0,2) 2

R y = 0,14 2 + 0,45 2 = 0,47 0,06 (1 S ) = 0,47 0,06 - 0,06S = 0,47S S 0,06 S= = 0,113 S = %11,3 0,47 + 0,06 380 s = = 501 ,3 A (0,08 + 0,06 + 0,47 ) 2 + (0,25 + 0,2) 2 Ry =

2 Alnan maksimum g, Pa = 3.R y . s = 3.( 501,3) .0,47

Pa= 354,3354 Kw. g) Maksimum dndrme momentini (33) nolu forml kullanarak hesaplayalm. 1,462 .U 2 1,462 .380 2 f M d ( maks ) = = 2 2 2 2 n s .[ R s ( Rs + X e ] 1500 [0,08 + 0,08 + (0,25 + 0,2)
M d ( maks
)

1,462 .380 2 = 262 ,1 kg.f.m 1500 .0,537

Maksimum dndrme momenti elde edildiinde kayma,

S=

R2 Rs + X e
2 2

0,06 0,082 + 0,452

= 0,1313

S=%13,13

eitli glerdeki 2, 4, 6, 8 kutuplu asenkron motorlarn karakteristik deerleri kitabin

sonundaki Ek 2 de cetveller halinde verilmitir. C. Asenkron Motorlara uygulanan gerilimdeki ; % 10 deime ile-frekanstaki % 5 deimenin genel etkisi Tablo I de zet olarak verilmitir.
D. Sorular : 1. fazl asenkron motorun ebekeden ektii g nasl hesaplanr? 2. Asenkron motorun edeer devresini izerek, a) rotor bakr kaybn, b) rotor k gcn, c) rotor giri gcn veren formlleri yaznz. 3. Asenkron motorlarda rotor demir kayplarnn ihmal edilebilecek kadar olmasnn sebeplerini aklaynz. 4. Asenkron motorlarn verimlerini, genellikle kayplarm bularak hesaplarz. Bir asenkron motorun verimi deneyle dorudan nasl bulunur? 5. Asenkron motordan maksimum g ne zaman ekilir. (alnr)? C. Dndrme momenti'ni tanmlaynz. Motorun k gc beygir gc (Hp) veya kilovat (Kw) olarak bilindiine gre, dndrme momentini veren forml-leri yazarak, aklaynz. 7. Yarap (r) metre olan kasna dndrmeye alan teet kuvvet (P) kg ve kasnan dakikadaki devir says (n) olduuna gre, a) bu kasnaktaki dndrme momentini, b) kasnaktan alnan gc (Hp) ve (Kw) olarak veren formgilleri yaznz. 8. Asenkron motorlarn ilk kalkama momentini ve maksimum dndrmemomentini veren formgilleri yaznz ve aklaynz.

Tablo I % 10 Gerilim ve % 5 Frekans Deiiminin Asenkron Motorlarn Karakteristiine Genel Etkisi. Karakteristik
GERLM %110xNormal Gerilim

GERLM
% 90x Normal Gerilim

Asenkro n

Motorlar FREKANS

%105xN Tormal Frekans

FREKANS Vi95xNormal Frekans

Dndrme momenti

Start ve normal dndrme momenti: D e v i r : Senkron devir Tam yk devri % Kayma V e r i m : Tam yk G katsays: Tam yk A k i m : Start akm Tam yk akm Scakhk
Maksimum Ain Yk Kapasi tesi Manyetik Grlt (Ses)

%21 artar

% 19 azalr deimez % 1,5 azalr

% 10 azalr

% 11 artar

deimez %1 artar

% 5 artar % 5 artar

% 5 azalr % 5 azalr

% 17 azalr
0,51 artar

%23 artar ok az deiir

ok az deiir ok az azalr

2 azalr
0,01 artar

ok az artar

0,03 azalr

ok az artar

ok az artar

% 1012 artar % 7 azalr 34 C azalr %21 artar

% 1012 azalr

% 56 azalr

% 56 artar ok az artar

% 11 artar ok az azalr 67 C artar % 19 azalr

ok az artar

ok az azalr

E. Problemler : . 30 Hp, 440 V., 60 Hz, Y bal, 3 fazl, 4 kutuplu asenkron motorun bo alma ve ksa devre deneylerinden u deerler alnmtr.

Bo alma deneyi U0 490 I0 P0 V 11,3 A 162 0W 440V 9,8A 277V 6,2A 140V 5,17A 65V 3,05A 340W Ksa devre (kilitli rotor) deneyi : Uk=52 V., Ik=21,4 A., Pk=760 W. 75 C deki statorun doru akmla llen faz direnci 0,28 ohmdur. Al-ternatif

1500W 1150W 510W

akmdaki stator etkin faz direnci D.A (omik) direncinden % 40 daha byktr. a) motorun edeer faz empedansnn, reaktansn ve etkin direncini, b) statorun ve rotorun etkin faz direnlerini ve reaktans-larn hesaplayarak motorun edeer devresini iziniz. Problem 1 deki asenkron motor % 1,8 kayma ile zerindeki yk tayor, a) Motorun % 1,8 kaymadaki edeer devresini iziniz, b) Motorun ebekeden ektii faz akmn, c) statorun bakir kaybn, d) motor giri gcn, e) rotor giri gcn, f) rotor bakir kaybn, g) rotor k. gcn, h) motorun verimini hesaplayanz. Problem 1 deki motorun a) % 1.8 kaymadaki dndrme momentini, b) maksimum gc ve maksimum dndrme momentini hesaplaynz. 50 Hp, 440 V., 60 Hz, Y bal, 61 A, 3 fazl, 4 kutuplu asenkron motorun bo alma ve ksa devre deneylerinden u deerler alnmtr: Bo alma deneyi: Uo=440V. I0=8,9A. P0=2090W. Ksa Devre deneyi : Uk= 200 V. Ik = 182 A. Pk = 26400 W. a) Motorun edeeri faz empedansn, Statorun etkin faz direnci R= 0,14 n (om) dur.

edeer faz direncini, ve reaktansn hesaplayarak edeer devresini iziniz, b) motor tam yk altnda alrken 1750 d/d ile dndne gre, kaymay, rotor bakr kaybn, rotor giri gcn bularak, verimi hesaplaynz. 10 Hp, 230 V, 60 Hz, 6 kutuplu, fazl, Y bal asenkron motorun bo ve tam yk deneylerinden u deerler alnmtr:

Bo alma deneyi: Uo = 230 V, Po = 410 W., I 0 = 8,5 A. Tam yk deneyi U = 230 V, P = 8350 W, 1 = 23 A, nr= 1140 d/d. Statorun etkin faz direnci Rs = 0,14 n (om) dur. a) Statorun botaki bakr kaybn, b) Demir ile srtnme ve rzgar kayplarn, c) tam yk stator bakr kaybn, d) tam yk rotor giri gcn, e) tam yk rotor bakr kaybn, f) rotor k gcn, g) tam ykte motorun verimini, h) tam yk dndrme momentini hesaplaynz.

6. fazl, 12 kutuplu, 500 Hp, 2200 V, 60 Hz. li Y bal asenkron motor bota ebekeden 20 A ve 14000 Watt ekiyor. 75 C deki statorun etkin faz direnci Rs = 0,4 fi ve rotorun etkin faz direnci, stator terimlerine gre, Rs = 0,2 edeer faz reaktans da 2 dur. Kayma % 2 olun-caya kadar motor ykleniyor. a) motorun edeer devresini % 2 kaymaya gre iziniz. b) S = 0,02 kaymadaki rotor akimim ve stator akmn, c) motorun ebekeden ektii gc, d) stator bakr kaybn, e)rotor giri gcn, f) rotordan alnan gc, g) motorun verimini, h)motorun dndrme momentini hesaplaynz. 7.Problem 6 daki asenkron motorun a) ilk kalknmada ektiiakm, gc ve ilk kalknma momentini, b) motorun maksimum gcn, maksimum dndrme momentini, c) maksimum gteki kaymay hesaplaynz.

BLM IX
ASENKRON MOTORLARA YOLVERME METOTLARI Ksa devre rotorlu asenkron motorlar ilk kalknmalarnda, sekonderi ksa devre edilmi bir transformatre benzedikleri iin, normal (an-ma) akmlarnn 4-6,5 kat akm ekerler. Bilhassa byk gl asenkron motorlara direk olarak yol verildiklerinde ilk kalknmada ekecekleri byk

kalknma akmlar enerji iletim hatlarnda den gerilimin artmasna sebep olurlar. Dolaysyla, bu hattan beslenen alclar (bilhassa lambalar...) ularndaki gerilimin dk olmasndan etkilenirler. Mesela, 100 Kw. lik bir asenkron motoru altrdmzda, motorun ebekeden ekecei ar kalknma akm enerji iletim hattnda gerilim dmnn artmasna sebep olur. Motorun alt atlyeyi aydnlatan lambalarn ularndaki gerilim deceinden verdikleri klar azalr ve 4-5 saniye sonra da tekrar lambalar normal yanmaya balar. Byle byk gl motorlarn her altrlmasnda atlye ve fabrikay aydnlatan lambalarn klarnda dalgalanmalar olur. Asenkron motorlarn ilk kalknma annda ektikleri ar akmlar kendi sarglarna fazla bir zarar vermez. nk be saniyede motorun devri normal deerine ular. ektii akim da normal deerine der. Stator sarglarnda dner alann endkledii zt emk'in meydana gelii bir saniyeden az bir zaman alr. Motor devrinin aniden ykselmesi ve stator sarglarnda endklenen zt emk'lerin ani bymeleri motorun ebekeden ektii kalknma akmnn 2-3 saniyede normal deerine dmesine sebep olur. Kk gl asenkron motorlarn ekecekleri ar akmlar ihmal edilebilecek deerlerde olacaklar iin enerji iletim hatlarnda hissedile-bilir gerilim dmne sebep olmazlar. 5 Hp ve daha kk gl asenkron motorlar ile yksek reaktansl senkron motorlara direk olarak yol verilebilir.

Ksa devre rotorlu asenkron motorlarn ilk kalknmada ekecekleri ar akmlar nlemek iin motorlar dk gerilimle altrlrlar. Asenkron motorun gc ve dndrme momenti motora uygulanan gerilimin karesi ile orantldr. Motora uygulanan gerilim dk olunca, motorun gc ve dndrme momenti de decektir. Asenkron motorlara yol verme metotlar unlardr: 1. Direk yol verme, 2. Dk Gerilimle Yol verme,

Seri direnle yol verme, Seri reaktansla yol verme, Oto trafo ile yol verme, Yldz-gen alterle yol verme, 3. Bilezikli asenkron motorlarn direnle altrlmas, Bu yolverme metotlarn srayla inceleyelim : 1. Direk Yol verme :

a) b) c) d)

5 Hp ve daha kk gl asenkron motorlar direk olarak yol ve-rilir. fazl ebeke emk'inin motora uygulan ekil 9.1 de grld gibi, elle kumandal bir alterle veya manyetik kumandal bir kontaktrle olabilir. Yksek reaktansl ve ift sincap kafesli motorlarn 100 Hp. ye kadar olanlar direk yol verilebilir. ekil 9.1 (b) deki otomatik alterin start buto1nuna basnca kontak-tor bobininden akim eker, bobin nvesini ekerek normalde ak olan kontaklarn kapatr. RST fazlan motora uygulanm olur, motor al-maya balar. Start butonunun iki konta kontaktrn yardmc konta tarafndan mhrlendii iin, start butonundan elimizi eksek dahi kontaktor almasna devam eder. Kontaktre bir ar akm rol esi ilave edilerek motor ar yklere kar korunmutur. 2. Dk Gerilimle Yolverme : Ksa devre rotorlu asenkron motorlarn dk gerilimle yol verilmelerini inceleyelim.

A
(b) Manyetik kumandal otomatik alterle yolverme. ekil 9.1 Asenkron motora direk yolverme.

a) Seri Direnle Yolverme : ekil 9.2 de grld gibi, asenkron motorun statoruna seri ola-rak eit diren balanr. A alteri kapatlnca, direnler stator sar-glarna seri olarak devreye girer. Motorun ektii hat akmlar bu direnlerden geer, ve direnlerde gerilim dmne sebep olur. Bylece ebeke geriliminin bir ksm direnler zerinde dt iin motora uy-gulanan gerilim dk olur. Motor ilk kalknmada ar akm ekmez.

(a) Seri direnle yolverme.

(b) Seri direnle otomatik yol verme emas

ekil 9.2 Motorun fazl seri direnle altrlmas.

Yolverme direncinin hesaplanabilmesi iin motorun normal alma gerilimi, normal akm etiketinden tespit edilir. Motorun ilk kalknmada normal akmnn ka kati akm ekmesi isteniyorsa bu da motorun bykl, yk altnda mi? veya bota m? yol alaca gz nne alma-rak tayin edilir. Motorun bir faznn kilitli rotor edeer faz direnci, edeer faz: reaktans, edeer faz empedans ve g katsays, kilitli rotor (ksa dev-re) deneyinden bulunabilir. ekil 9.3 de motorun bir faz devresi grlyor. Motorun devresine R direnlerini seri baladktan sonra normal faz emk'lerini uyguladmzda motorun ekecei kalknma akmnn normal akmn ka kat olmas gerektii tespit edilir. u halde, ekil 9.3 deki devreden lk kalknma akmnn ektiini kabul edelim. Bu akim R direnci zerinde UR gerilim dmne ve motor Sekil 9.3 Motorun seri direnle . AC = Ur +Um.COS kr. BC = Um.Sin kr . ABC dik genine Pisagor teoremini uygulayalm,
AB 2 = AC 2 + BC 2 ,

U 2 = (U r + U m .Cos kr ) 2 + (U m .Sin kr ) 2

Vektr diyagramnn iziminde, lk akm yatay eksende alnr. Ur dirente den gerilim akmla ayn fazda izilir. Um gerilimi kalknma akmndan kr (kilitli rotor, motor Cos kr den bulunur).derece ilerde olarak alnr. Um ile Ur nin vektryel toplam izilirse, U faz gerilimi vektr bulunur. U vektrnn ucundan yatay eksene bir dik inelim. ABC dik geninin AC ve BC dik kenarlarn BDC dik geni yardm ile bulalm

Bu eitlikten Ur gerilimini bulalm, (U R + U m .Cos kr ) 2 = U 2 (U m .Sin kr ) 2 (1) Dirente den gerilim bulunduktan sonra R direnci OM (Ohm) kanunu ile hesaplanabilir. U R= R Ik U U U Ik = R = m R = Zm R R Zm Um veya ifadesinden, (2) Seri direnle asenkron motorun altrlmasnda direnten geen kalknma akm, direncin snmasna sebep olur. Bylece byk gl motorlarn her altrlmasnda yolverme direnlerinde s eklinde enerji kaybolur. Bu yntemle asenkron motorlarn altrlmas ekonomik deildir. b) Seri Reaktansla (ok bobini ile) Yolverme : Ksa devre rotorlu asenkron motorlarn altrlmalarnda seri di-renler yerine seri reaktanslarda (ok bobinleri) kullanlabilir. Motorun stator sarglarna seri olarak balanan reaktanslarn reaktif direnlerin-den geen kalknma akm reaktif gerilim dmne sebep olur. Bylece motora uygulanan gerilim drlr. Motorun dk gerilimle almas (yol almas) salanm olur. ekil 9.4 de asenkron motorun reak-tanslarla yol verilii grlyor. nce A alteri kapatlr. Motor yol aldiktan sonra da B alteri kapatlarak motora normal ebeke gerilimi uygulanr. Ksa devreli asenkron motorun altrlmasnda kullanlacak olan fazl seri reaktans, seri direnlerin hesaplanmasna benzer ekilde bu-lunabilir. Motorun etiketinden normal akimi ve gerilimi tespit edilir Motorun kilitli rotor (ksa devre) deneyinden, normal gerilimdeki kilitli rotor faz akm, faz empedans ve g katsays gibi deerler alnr. Motorun ilk kalknmada ekecei akmn, normal akmn ka kat olmas gerektii ykn cinsine gre tespit edilir. fazl reaktansn her bir faznn reaktif direnlerinin ka ohm olmas gerektiini hesaplayalm. U R = U 2 (U m .Sin kr ) 2 U m .Cos kr

ekil 9.4 Asenkron motorun seri reaktanslarla yol verilmesi. ekil 9.5 de motorun bir faznn yolvermedeki edeer devresi grlyor. Motorun ilk kalknma akm (1K), reaktans ularnda U x ve motor ularnda Um gerilim dmne sebep olur. Kirofun gerilim kanununa gre, uygulanan ebeke faz gerilimi U, Ux ve Um gerilim dmlerinin vektryel toplamna eittir, U = Ux+Um (vektryel toplam).

ekil 9.5 Motorun seri reaktansl faz edeer devresi. ekil 9.5 deki devrenin ilk kalknmadaki vektr diyagram ekil 9.6 da grld gibi izilebilir. lk kalknma akm yatay. eksen zerinde


k r

alnr. Um gerilimi akmdan (lk), derece ilerde, Ux gerilim dm de k dan 90 ileride izilir. U x ile U m nin bilekesi U vektr izilir.

ekil 9.6 lk kalknma vektr diyagram. ekil 9.6 daki vektr diyagramndan U x gerilim dmn hesap-lamaya alalm. ABC dik geninin U hipotens (uygulanan ebekenin faz gerilimi), U m motorun

ularndaki gerilim ve

k r k r

as bilindiine gre,

k r

AC = Um. Cos U x =BC DC

, DC = Um. Sin
BC = U 2 (U m .Cos kr ) 2

den

U x = U 2 (U m .C kr ) 2 (U m .Sin kr ) os

Reaktansta den gerilim (Ux) ve akm (h) bilindiine gre, reaktan-sin reaktif direnci U X= x Ik forml ile bulunur. Dier bir ekilde
Ik = U x Um = X Zm X= Z m .U x Um

den

Z m : Motorun kilitli rotor faz empedans, (). U x : Reaktif dirente den gerilim, volt. U m : Motorun ularndaki ilk kalknma gerilimi (volt). X : Reaktif

diren (bir fazn), ()ekil 9.7 asenkron motorun seri reaktansla otomatik yol verilii grlyor.

9.7 Asenkron motorun seri reaktansla otomatik yol verilii grlyor. c) Oto Trafo ile Asenkron Motora Yolverme : fazl oto trafo ile asenkron motora ilk kalknmada uygulanan gerilim normal motor geriliminin % 50, % 70 veya % 80 i gibi dk bir gerilimdir. Ksa devreli asenkron motorun ekecei ilk kalknma akm,: direk yolvermede ekecei ilk kalknma akmnn % 50, % 70 veya % 80 i