BR MUHAFAZAKRLATIRMA PROJES OLARAK TRK-SLAM SENTEZ

Erhan AKARAY

YKSEK LSANS TEZ Sosyoloji Anabilim Dal Danman: Prof. Dr. Nadir SUUR

Eskiehir Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Ocak 2008

ii

YKSEK LSANS TEZ Z BR MUHAFAZAKRLATIRMA PROJES OLARAK TRK-SLAM SENTEZ Erhan AKARAY Sosyoloji Anabilim Dal Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ocak 2008 Danman: Prof. Dr. Nadir SUUR Trkiyede muhafazakrlk toplumun temel dinamiklerini anlamada anahtar

kavramlardan birisidir. Tarihsel sre ierisinde muhafazakrlk olgusu toplumsal, kltrel ve siyasal yaamn en nemli dinamiklerinden birisi olmutur. Osmanlnn son dneminde balayan, imparatorluun bekasn salamaya dnk dnce ve siyasi akmlar olan Osmanlclk, slamclk ve Trklk akmlar Trk muhafazakrlnn dnsel mirasn etkilemitir. Trkiyede muhafazakrlk Cumhuriyet dnemi ile birlikte gelimi, deimi ve siyasal alan dntrebilen bir g haline gelebilmitir. 1950 ylnda Demokrat Partinin evrenin hassasiyet gsterdii temel geleneksel, dini, manevi deerlerini n plana kartarak iktidar olmas Trkiyede sa muhafazakrln nemli bir siyasi aktr haline gelmesinde bir dnm noktas olmutur. 1950den itibaren ykselen dini-milliyeti muhafazakrlk Trkiyede siyasal alana damgasn vurmutur. Bu dnemde Aydnlar Oca evresinde rgtlenen milliyeti-muhafazakr aydnlar Trk-slam sentezi dncesinin biimlenmesine nayak olmulardr. 1980 askeri mdahalesi sonrasnda Trkiyede Trk-slam sentezi dncesi devletin resmi ideolojisine eklemlenmitir. Bu eklemlenme srecinde zellikle milli eitim kurumlarnda ve ortaretim ders kitaplarnda Trk-slam sentezi dncesinin ideolojik bir aygt olarak izleri grlmektedir. Bu balamda Trk-slam sentezi dncesi bir muhafazakrlatrma projesi olarak ilev grmektedir. Trkiyede milliyeti-muhafazakr dncenin ok etkili olmasnda alt gelir gruplarnn ekonomik, siyasal ve kltrel adan muhafazakr deerlere sarlmalar kadar, son dnemlerde devletin toplumu muhafazakrlatrma projelerinin de nemli bir rol bulunmaktadr.

iii

ABSTRACT Conservatism is one of the key concepts in understanding of the Turkish society. As a concept, conservatism has been one of the most crucial dynamics in social, cultural and political life in the historical process. Ottomanism, Islamism ve Turkism as political and intellectual movements during the late Ottoman period effected the intellectual heritage of conservatism in Turkey. Conservatism has expanded, changed and become a force that could eventually transform political domain in Turkey. When Democrat Party came to power in 1950, it made use of primary traditional, religious, moral values of periphery. This was a turning point in the rihgt-wing conservatism as an important political actor in Turkey. From 1950 on, rising religious-nationalist conservatism left mark upon the political domain. In this period nationalist-conservative intellectuals have organized around Intellectuals Club (Aydnlar Oca) and these intellectuals have become pioneers of Turk-Islam synthesis. Thereafter 1980 military intervention, Turk-Islam synthesis articulated in the States official ideology. In the articulation process, the effect of Turk-Islam synthesis is clearly seen as an ideological state apparatus particularly in national education institutions and in secondary school textbooks. In this context, Turk-Islam synthesis functions as a conservatisation project. Both low income groups embracement of conservative values and the State led conservatist project have played important roles in prevailing of the nationalist-conservative thought in Turkey.

iv

JR VE ENSTT ONAYI

Erhan AKARAYn Bir Muhafazakrlatrma Projesi Olarak Trk-slam Sentezi balkl tezi 4 Mart 2008 tarihinde, aadaki jri tarafndan Lisansst Eitim retim ve Snav Ynetmeliinin ilgili maddeleri uyarnca, Sosyoloji Anabilim dalnda Yksek Lisans tezi olarak deerlendirilerek kabul edilmitir.

mza ye (Tez Danman): ye ye : : Prof. Dr. Nadir SUUR Prof.Dr. Enver ZKALP Yrd.Do.Dr. Emre GKALP ... ... ..

Prof. Dr. Nurhan AYDIN Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Mdr

NSZ
Danman olarak hogrl ve sabrl yaklam ile desteini her zaman hissettiren Tez Danmanm Prof. Dr. Nadir SUURa, sosyolojik bak am genilettii ve geniletmeye devam edecei iin, tez konuma gsterdii zel ilgi iin ok teekkr ederim. Lisans renciliimden beri blmdeki derslerini takip etmem iin anlay gsteren, her zaman ilgiyle btn sorularma yant veren, yazdklarm titiz bir ekilde hzla okuyarak deerli yorumlarn esirgemeyen sevgili Hocam Prof. Dr. Kurtulu KAYALIya mteekkirim. Her zaman yan bamda olduunu bildiim, her frsatta soru yamuruna tuttuum, beni tm umutsuz zamanlarmda ve tembellik anlarmda kendime getiren, akademik ve insani zellikleri ile lisans renciliimden bu yana rnek aldm, hocaln tesinde dostum olan sevgili Yard. Do. Dr. Emre GKALPe ne kadar teekkr etsem azdr. Sevgili Hocam Prof.Dr. Enver ZKALPe katkda bulunduu sosyolojik formasyonum ve tez srecindeki ilgisi ve yardmlar iin ok teekkr ederim. Ne kadar uzun anlatmaya alsam da hocalk haklarn deyemeyeceimi bildiim iin ksaca tm blm hocalarma, sosyoloji formasyonuma bulunduklar katk ve destekleri iin ok teekkr ederim. Akademik hayata ayn tarihlerde baladm ve kendisini tanm olmaktan dolay kendimi ok ansl hissettiim can dostum ada CEYHANn, tezime katklarn sayfalarca yazsam azdr. Her frsatta Ankaradan konuma ilikin makale, dergi, kitap tad iin, en zor anlarmda yanmda olduu iin, ne zaman olursa olsun telefonun dier ucunda saatlerini bana ayrd iin, tezimi batan sona titizlikle okuyup acmaszca eletirdii iin minnettarm. Artk uzakta olsa da, en son konumamzn zerinden uzun zaman getiinde bile bir sonrakinde ayn scaklkta kaldmz yerden devam ettirebildiimiz, dnyann neresine giderse gitsin scak kalacak dostluumuz, nemsediim yorumlarn benden esirgemedii iin Kumru Berfin EMREye sonsuz teekkr ediyorum. Hayatma anszn, tm umutlarm yitirmiken, asla bulamayacam dndm ruh ikizim akm ve biricik sevgilim Glbin ZDAMAR hayatmda varolduu ve sonsuza dek varolaca iin Tanrya krler olsun. En zor anlarmda aslolan varlmn, ailemin, szcklerin ifade edemeyecei maddi ve manevi destekleri iin, babam Zeki AKARAYa bize evlt lazm dedii iin, annem Perihan AKARAYa beni her zaman ok sevdii iin, aabeyim kr Akan AKARAYa beni gizlice hep sevdii ve hissettirmeden kol kanat gerdii iin, yengem Candan AKARAYa bana amca sfat kazandraca iin ok teekkr ediyorum.

vi

ZGEM Erhan AKARAY Sosyoloji Anabilim Dal Yksek Lisans

Eitim Ls. Lise 2002 1997 Anadolu niversitesi, Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm zmir zel Trk Anadolu Lisesi

2004 2004 Gnll Sorumlusu, Trkiye Eitim Gnllleri Vakf, Ankara Etimesgut Semahat-Dr. Nusret Arsel Eitim Park Aratrma Grevlisi, Anadolu niversitesi Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm

Kiisel Bilgiler Doum Yeri ve Yl : Nazilli 30.11. 1979 Cinsiyet Yabanc Dil : Erkek : ngilizce

vii

NDEKLER Sayfa Z......................................................................................................................................ii ABSTRACT.....................................................................................................................iii JR VE ENSTT ONAYI............................................................................................iv NSZ..............................................................................................................................v ZGEM......................................................................................................................vi TABLOLAR LSTES.............................................................................ix GRAFKLER LSTES.....................................................................................................x 1. GR...........................................................................................................................1 1.1. Problem................................................................................................................1 1.2. Ama....................................................................................................................8 1.3. nem....................................................................................................................8 1.4. Varsaymlar..........................................................................................................9 1.5. Snrllklar..........................................................................................................10 2. YNTEM..................................................................................................................10 3. BULGULAR VE YORUMLAR...............................................................................11 3.1. Muhafazakrlk...................................................................................................11 3.1.1. Muhafazakrlk Kavram, Tanm, Tarihesi..........................................11 3.1.2. Muhafazakrlk lkeleri.......................................................................19 3.1.3. Trkiyede Muhafazakrlk.22 3.2. Osmanlclk, slamclk, Trklk...................................................................32 3.2.1. Genel Deerlendirme...............................................................................32 3.2.2. Osmanlclk.............................................................................................33 3.2.3. slamclk.................................................................................................39 3.2.4. Trklk.................................................................................................43 3.3. 1923-1950 Dnemi.............................................................................................50 3.3.1. Genel Deerlendirme...............................................................................50 3.3.2. Trk Tarih Tezi........................................................................................62 3.3.3. Trk Ocaklar...........................................................................................65 3.3.4. Halkevleri70 3.3.5. ok Partili Dneme Hazrlk ve Gei Denemeleri.................................71 3.4. 1950-1980 Dnemi.............................................................................................78 3.4.1. 1950-1960 Dnemi..................................................................................78 3.4.2. 1960 Sonras Dnem...............................................................................89 3.4.2.1. Adalet Partisi...............................................................................90 3.4.2.2. Cumhuriyet Halk Partisi-Ortann Solu........................................93 3.4.2.3. Milliyeti Hareket Partisi.............................................................96 3.4.2.4. Milliyeti-Muhafazakr Dnce ve Siyasetin nemli Figr: Necip Fazl Ksakrek..103 3.4.2.5. Milli Gr Hareketi ve Milli Selamet Partisi...........................107

viii

3.4.2.6. Milliyeti Cephe Hkmetleri...................................................112 3.4.3. 12 Eyll 1980e Doru..........................................................................113 3.5. Trk-slam Sentezi ve Devlet Politikalarnda Temsili....................................114 3.5.1. 1980 Askeri Darbesi ve ANAP ktidar................................................114 3.5.2. Aydnlar Oca......................................................................................122 3.5.3. Trk-slam Sentezi................................................................................130 3.5.3.1. Trk-slam Sentezinde Milli Kltr Sorunu..............................134 3.5.4. Milli Eitim Politikasnda ve Ortaretim Ders Kitaplarnda Trk-slam Sentezi Bulgular......................................................................................137 3.5.5. Diyanet leri Bakanl.......................................................................142 3.5.6. mam Hatip Okullar..............................................................................148 4. SONU VE NERLER.........................................................................................163 4.1. Sonu................................................................................................................163 4.2. neriler.............................................................................................................169 KAYNAKA170

ix

TABLOLAR LSTES Tablo 1. 1950 Genel Seim Sonular.79 Tablo 2. DB Mevcut Kadro ve Personel Durumu144 Tablo 3. renim Durumlarna Gre DB Personel Durumu...144 Tablo 4. Yaz Kuran Kursu renci Saylar.146

GRAFKLER LSTES Grafik 1. Kuran Kurslarna likin Saysal Bilgiler (Kz renci) ...145 Grafik 2. Kuran Kurslarna likin Saysal Bilgiler (Erkek renci) ...145 Grafik 3. Yllara Gre Cami Saylar148 Grafik 4. Yllara Gre Alan HL Saylar..154 Grafik 5. Yllara Gre Alan HLlerin Hkmetlere Gre Dalm.154 Grafik 6. mam Hatip Liselerinin Yllara Gre renci Saylar.157 Grafik 7. Trkiyede Sa ve Sol Grnm161 Grafik 8. Trkiyede Sa ve Sol Oylarn Dalm 1969-2007.162

1. GR 1.1. Problem Muhafazakrlk Trkiyenin gemiten bugne toplumsal dinamiklerini anlamada anahtar kavramlardan birisidir. Tarihsel olarak muhafazakrlk Trkiyede toplumun temel zelliklerinden biri olmasna karn gnmzde, zellikle son dnemde artan bir ekilde toplumun muhafazakrlatna dair genel bir kan olumutur. Oysa ki genel olarak baktmzda Trkiyede muhafazakr bir hassasiyetin tm tarihsel sre iinde, modernleme abalarna kout olarak varolduunu syleyebilmek mmkndr. Gndelik yaamn muhafazakr dnya grne gre dzenlenmesi ile siyasal olarak muhafazakrln birbirinden ayr tutulmas gerekmektedir. Dolaysyla birincisi Trkiyenin temel dinsel, ananevi deerlerine ve maneviyatna balln ifade ederken, ikincisi daha ziyade pragmatist bir siyasal arayn yansmasdr. Bu nedenledir ki Trkiyede tek bir muhafazakrlktan bahsetmektense birden fazla muhafazakrlk tipinden ve anlayndan sz edebilmek olasdr. Muhafazakrlk toplumun yap talarndan birisi olarak genel anlamda toplumu anlamada nemli bir kavramsal aratr. Bu tezin iki temel amac bulunmaktadr. Birincisi Trkiyede tarihsel sre iinde muhafazakrlk olgusunun geliimini ve deiimini ele almaktr. Trkiyede muhafazakr dnceyi ve siyaseti etkileyen temel dnce akmlar ve dnrlerin grleri bu balamda nemlidir. kincisi ise Trk-slam sentezi dncesinin 1980 sonrasnda devlet politikalarndaki temsilini siyaset sosyolojisi balamnda irdelemektir. Bu tezin temel amac Trkiyede muhafazakrlk olgusunu sosyolojik olarak ele almaktr. Trkiyede muhafazakrlk olgusu tarihsel olarak evrim geirmitir. Osmanldan siyasal anlamda bir kopuu ifade eden cumhuriyet rejimine geile birlikte yeni bir siyasal iradenin benimsenmesi, cumhuriyetin bu anlamda modernleme abalarnn son noktas olmas, bu rejimle modernleme dnda baka dertleri olan temel dini, manevi deerlerin korunmas noktasnda- birtakm aydnlarn zmni bir tepkisi olmutur. 1950 sonrasnda cumhuriyete ynelik sa eilimli muhafazakr

tepkilerin Demokrat Parti evresinde toplanmas muhafazakrln ilk somut siyasal baars olarak deerlendirilebilir. 1980lere gelindiinde ise ayran muhafazakrlk dncesi milliyeti-muhafazakr, mukaddesat-muhafazakr ve muhafazakr-slamc bir grnm kazanmtr. Milliyeti-muhafazakr karakterdeki Trk-slam sentezi dncesini 1960lardan itibaren Aydnlar Oca evresinde kmelenen entelekteller ortaya karmtr. Ocak evresinde beliren Trk-slam sentezi devletin 1980 sonras dnemdeki resmi ideolojisine uygunluu nedeniyle benimsenmitir. Dolaysyla Trkslam sentezi resmi ideolojiye 1980 sonras devlet politikalarna eklemlenmitir. Milliyeti-muhafazakr bir perspektife sahip Trk-slam sentezi dncesinin 1980 sonrasnda Trkiyede toplumun muhafazakrlatrlmasna nasl katkda bulunduunu ortaya koymak bu tezin ana problemlerinden bir dieridir. Trkiyede akademik almalarn liberalizm, kapitalizm, sosyalizm ve milliyetilik gibi temel kavramlar farkl alardan ele ald sylenebilir. Muhafazakrlk olgusu yukarda sz edilen kavramlar kadar nemli olmasna karn ve seim programnda aklad muhafazakr demokrat1 hep arka planda siyasal kimlii kalmtr. Gnmzde ise zellikle Adalet ve Kalknma Partisinin (AKP) kuruluunda erevesinde, 2002 ve 2007 seimlerinde farkl toplumsak kesimlerin ve zellikle de muhafazakr kesimlerin destei ile byk oranda oy alarak hem siyasal gndemi hem de akademik gndemi megul etmeye balamtr. Trkiyede pratik olarak 1946 ylndan itibaren ok partili sistem uygulanmaya balanmtr. 1950 seimlerinde varolan iki partili meclis grnmnn ardndan ilk kez 2002 seimlerinde yeniden iki partili bir meclis olumutur. Bunun en nemli nedeni seim sisteminde uygulanan % 10luk barajdr. Bu uygulamaya gre herhangi bir partinin lke genelindeki oy oran % 10un altnda kalmas halinde o parti meclise girememektedir. Dolaysyla 2002 seimlerinde yalnzca AKP ve CHP (Cumhuriyet Halk Partisi) % 10 barajn aarak,

Sreklilik iinde deiimi arayan, birliktelik iinde farkllklar koruyan, toplumun dinamizmine gvenen, Dnyadaki gelimelere ve yeniliklere ak bir siyaset anlayn hakim klmay amalayan AK PART, demokrat, muhafazakar, yeniliki ve ada bir partidir... Milletimizin tarihsel tecrbe ve birikimini geleceimiz iin salam bir zemin olarak gren AK PART, muhafazakardr. Trk toplumu, bu corafyada ortak bir kaderi paylaan, ac-tatl hatralarn birletirdii byk bir ailedir. Bu ailenin kimliini oluturan deerlerin, ada gelimeler nda yeniden retilerek devam etmesine imkan hazrlanacaktr. http://www.akparti.org.tr/beyanname.doc (29 Temmuz 2006) Ayrca 2004 ylnda gerekletirilen Uluslararas Muhafazakrlk ve Demokrasi Sempozyumunun al konumasnda R.Tayyip Erdoan partisinin siyaset felsefesinin zeminini muhafazakr demokrasi temeline oturtur.

mecliste ikili bir yapnn olumasna neden olmutur. Bu iki partili yap ksa zamanda, zaten hep varolagelen laik-anti-laik cephesinin daha da keskinlemesine ve toplumun hibir dnemde olmad kadar muhafazakrlatna dair bir tartmann gndeme gelmesine neden olmutur. Gerekten Trkiye muhafazakrlayor mu? Trkiyeye zg bir muhafazakrlktan bahsetmek mmkn mdr? Muhafazakrlk ve demokrasi bir arada olabilir mi? Trkiye gereinde bu ne anlama gelmektedir? Ayrca Trkiyenin siyaset tarihinde herhangi bir parti siyasal kimliini tek bana muhafazakr2 olarak bile dillendirmezken, AKP neden kendini muhafazakr demokrat olarak tanmlamaktadr? Bilindii zere, Trkiyede bugne kadar hibir parti, uygulamalarnda ve tutumunda muhafazakr olsa dahi, baat bir siyasal kimlik olarak muhafazakrl n plana kartmamtr. Trkiyede zellikle ok partili siyasal sisteme geile birlikte siyasal muhafazakrlk Trk siyasetinin iine girmitir. ok partili Trk siyasal hayat iinde muhafazakrlk dncesi farkl dzeylerde sa siyasetin en nemli unsurlarndan biri olmasna karn gnmz Trkiyesinde muhafazakrlk sylemsel ve pratik dzeyde siyasal iktidarn en nemli bileeni konumuna gelmitir. te bu tespit dorultusunda Trkiyede muhafazakrlk olgusunu tarihsel, dnsel ve sosyolojik perspektifle kavramak gerekmektedir. Zira muhafazakrlk olgusunu anlamaya almak Trkiyenin modernleme serveninin belli bal sosyal ve siyasal amazlarn ve skntlarn birlikte ele almak demektir. Trkiyede modernleme sorunsal siyasal-kurumsal ilikiler kadar toplumsal tabandaki bireysel, dinsel, etnik ve kltrel varolma biimlerini de derinden etkilemektedir. Dolaysyla Trkiyede belirgin bir biimde var olan, topluma ikin bir muhafazakrlk sorunsaln Trkiyenin dnsel, kltrel, toplumsal ve siyasal dinamiklerini gz nnde bulundurarak anlamlandrmaya alma gereklilii vardr. te bu almann k noktasnn temelinde bu dinamikleri anlama abas yatmaktadr. Trkiyede muhafazakrlk dnce sistemi geni toplumsal kesimleri iine almaktadr. Bununla birlikte akademik olarak muhafazakrln yeterince alld pek
Anavatan Partisi (ANAP), partisinin deerleri arasnda muhafazakrl dile getirmekle birlikte tek bana bu ideolojiyi sahiplenmemitir.
2

sylenemez.3 Kukusuz muhafazakrlk olgusu zerine son yllarda, belli dzeyde bir literatrn olumaya balad gzlemlenmektedir. Siyaset bilimi ve sosyoloji disiplinleri erevesinde gerekletirilen, yksek lisans ve doktora dzeyinde tezler bulunmaktadr ve bunlarn bir ksm da son zamanlarda ulusal yaynevleri tarafndan yaynlanmaktadr.4 phesiz farkl ideolojik pozisyona sahip kiilerin muhafazakr dnce mirasn farkl yorumladklarn vurgulamak gerekmektedir. Ancak yle bir karlatrma yapmak da olas grnmektedir: Tarihsel olarak Fransz Devrimine karlk gelen muhafazakr tepkiyle paralel olarak, ayn dnemde Fransz Aydnlanma felsefesi literatrnn Trkeye byk lde evrilmesine karn muhafazakr siyaset felsefesinin neredeyse evrilmemi olmas dikkate deerdir. Aslnda muhafazakr siyasetin felsefi olarak da temellendirilmesi abasna kout olarak Trkiyede muhafazakr yaynevi oluumlar da gzlemlenmektedir. Orient Yaynlar, Kadim Yaynevi ve bunlara bal periyodik olan Muhafazakr Dnce5 dergisi muhafazakr siyaset ve felsefesine dnk literatrdeki boluu doldurma abas iine girmilerdir. 2001 ylnda AKPnin kurulmasyla ve parti tzn kamuoyuyla paylamasndan sonra partinin dnsel arkaplann oluturan danmanlarnn AKPnin muhafazakrl ve muhafazakr demokrasi kimliklerini anlamlandrmak zere yazlan kitaplar ve dzenlenen sempozyumlar (Uluslararas Muhafazakrlk ve Demokrasi Sempozyumu, 2004-2006) ile siyasal anlamda meruiyet kazanma ya da hegemonikleme araynn abalar olarak deerlendirilebilir. 2002 genel seimleri sonrasnda AKPnin % 34.28, 2007 genel seimlerinde de % 46,7 oy oran ile iktidarn yeni sahibi olmas da Trkiyede muhafazakrlk ve muhafazakr demokrasi
Muhafazakrlk konusunda kukusuz Trkiyeyi merkeze alan birtakm yksek lisans ve doktora almalar bulunmaktadr. Bu tezleri yllara gre u ekilde sralamak olasdr: Leyla Sanl, Yeni muhafazakrlk [Trkiye rnei], stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, 1992; Celal Nazm rem, Kemalist Modernizm ve Trk Geleneki Muhafazakarlnn Kkenleri, Bilkent niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi, 1996; Bekir Berat zipek, Muhafazakar Dnce Geleneinde Akl, Toplum ve Siyaset, Doktora Tezi, 2000; Faruk Turhan, Trkiye'de sa ve muhafazakarlk (Ali Fuat Bagil rnei), Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2003. Tanl Bora Trk Sann Hilali: Milliyetilik, Muhafazakrlk, slamclk, stanbul: Birikim Yaynlar, 2003. Bekir Berat zipek, Muhafazakrlk: Akl Toplum Siyaset, Ankara: Liberte Yaynlar, 2004.zeyir Tekin, Ak Parti'nin Muhafazakr Demokrat Kimlii, Ankara: Orient Yaynlar, 2004. Yaln Akdoan, Ak Parti ve Muhafazakr Demokrasi, stanbul: Alfa Basm Yaym Datm, 2004. Gl Kolat, Turkish Conservatism From a Comparative Perspective, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Bilkent niversitesi, Ankara, 2002. Hasan Hseyin Akka, Muhafazakr Dnce ve Edmund Burke, Ankara: Kadim Yaynlar, 2004. Hakan Ylmaz, Trkiyede Muhafazakrlk Aile, Din, Bat, Ak Toplum Enstits ve Boazii niversitesi Aratrma Projesi, 2006.
5 4 3

Muhafazakr Dnce dergisi 2004 ylndan beri dzenli olarak 3 ayda bir yaymlanmaktadr.

kavramlarnn farkl siyasal, toplumsal ve akademik kesimlerde ok yaygn bir ekilde tartlmasna neden olmutur. Bu konuda nemli saylabilecek dzeyde yaznsal birikimin olumaya baladn syleyebiliriz. Tm bunlarn yan sra muhafazakrln Trkiyeye ikin bir davran ve tutum olduunu tespit etmek gerekmektedir. Zira Trkiyenin modernleme serveni iki yzyl akn bir sredir devam etmesine karn, sosyolojik olarak toplumdaki deiim hznn da, en azndan son 60 yllk srete azmsanmayacak boyutlarda olduunu da gz nnde bulundurduumuzda, hl toplumun byk bir blmnn geleneksel ve dinsel deerlere bal olduu grlmektedir. Toplumsal gelime srecine bakldnda muhafazakrln farkl siyasi iktidarlar tarafndan bir devlet politikas haline getirildii ve bu srete geleneksel kltrel deerlerin, slami elerin ve milliyeti sylemlerin nemli lde kullanld grlmektedir. Ancak bu milliyeti-muhafazakr sylem kimi zaman cumhuriyetin modernlemeci deerleriyle atma ierisinde olmutur. 1950lerdeki Demokrat Partili yllar ve 1980 sonras Trk-slam sentezi, muhafazakr dnce ile Kemalist moderniteyi zaman zaman skntl bir birliktelie zorlamtr. Bu skntnn gnmzde halen gl bir ekilde devam ettiini sylemek mmkndr. Muhafazakrlk ve modernlik arasna skp kalm olma durumu yalnzca siyasi g ilikilerinde deil, toplumsal tabanda da kendisini gstermektedir. Bu arada kalmlk durumu Trkiyede gerek muhafazakrln ve gerekse de modernizmin kendine zg toplumsal formlaryla karmza kmalarna neden olmaktadr. Kimi durumlarda muhafazakrlk ve modernlik arasndaki snrlar mulklamakta ve bazen her iki dnce sistemi yer deitirebilmektedir. Dier bir ifadeyle, kimi durumlarda muhafazakr dnce belli deiim talepleriyle toplumsal alan dntrmeye alrken (kamusal alanda siyasal zgrlkler alannn geniletilmesi gibi) kimi durumlarda ise modernlemeci dnce varolan mevcut durumun korunmas ynnde muhafazakr bir tutum ierisine girebilmektedir. Bu ve buna benzer durumlar Trkiyede muhafazakrlk dncesinin ne kadar ok ynl ve farkl toplumsal dinamiklerden beslendiini gstermektedir. te tam da bu yzden Trkiyede tek bir muhafazakrlk tipinden deil, birden fazla muhafazakrlk tipinden ve grnmnden bahsetmek gerekmektedir.

Trkiyede milliyeti-muhafazakr anlay tarihsel sre ierisinde nemli deiimler geirmi ve gnmzn en etkin toplumsal dnce sistemi haline gelmitir. Sosyolojik adan bu deiimi ok iyi okumak gereklidir. te bu tez Trkiyede muhafazakrln geliim ve deiim dinamiklerini siyaset sosyolojisinin temel kavramlar erevesinde irdelemeye almaktadr. Bu erevede, genel olarak almann problemlerini u ekilde sralamak mmkndr: Muhafazakrlk kavram nedir? Muhafazakrlk tarihsel olarak nasl ortaya kmtr? Trkiyede muhafazakrlk dncesinin dnsel temelleri nelerdir? Osmanlnn son dnemindeki Osmanlclk, slamclk ve Trklk fikir hareketleri cumhuriyet dnemindeki dnce biimini nasl etkilemitir? 1950 siyasal olarak nasl bir krlmaya denk gelmektedir? 1950 sonrasn muhafazakrlk dncesinin hegemoniklemesi olarak deerlendirmek mmkn mdr? Trkiyede 1980 sonrasnda toplumun muhafazakrlatrlmasn hazrlayan Trk siyasal hayat nasl bir sreten gemitir? Trk-slam sentezi dncesi nasl ortaya kmtr? Trk-slam sentezi dncesi 1970lerden balayarak siyaseti nasl etkilemitir? Trk-slam sentezi 1980 sonras devlet politikalarnda nasl kullanlmtr?

Bu alma yukarda belirtilen temel sorulara yant arama abas iindedir. almann birinci blmnde muhafazakrln tanm, tarihesi, ortaya k koullar anlatldktan sonra, Trkiyede muhafazakrln yol izleri zerinde durulacaktr. kinci blmde ise Trkiyede muhafazakrln dnsel kaynaklar olan ve Trkslam sentezi dncesinin entelektel mirasn anlama abasnn bir paras olarak Osmanl son dneminde imparatorluk bekasn bir arada tutma araylarnn rn olan Osmanlclk, slamclk ve Trklk akmlar ele alnacaktr. Bu akmlar ele alnrken her akmn kendi iinde en nemli grlen dnce adamlar olan Namk Kemal, Ziya Gkalp, Yusuf Akura zerinde durulacaktr.

nc blmde 1923-1950 aras dnemde yaanan siyasal gelimeler ve cumhuriyet iradesinin sahiplendii milliyetilik anlay, ulus-kimlik ina srecinde cumhuriyetin gemi dnemden nasl ayrt, Trk Tarih Kurumu, Trk Dil Kurumu gibi kurumlar nasl arasallatrd ele alnacaktr. Ayrca 1946 sonras siyasal gelimelerden, CHP ve tek parti iktidarnn ok partili srece giderken geirdii deiimlerden bahsedilecektir. Drdnc blmde ise 1950 ile birlikte ok partili dneme geiin Demokrat Parti (DP) ile temsili zerinde durulacaktr. 1950 yl ok partili rejime geie, demokrasiye geii temsil ettii kadar Trkiyede pek ok adan bir krlma noktasn vurgulamasnn nemi ifade edilecektir. Ayrca toplumun muhafazakr tepkilerinin DP ile vcut bulmas, CHP, tek parti iktidarnn sonlanmas ile balayan srecin Trkiyede mutlak surette sa siyasetin nasl egemen olduu tartlacaktr. 1980 ylna kadar Trkiyedeki siyasal gelimeler detayl olarak analiz edilecektir. Srasyla DP, Adalet Partisi (AP), Milli Selamet Partisi (MSP), Milliyeti Cephe Hkmetlerinin izledii sa siyasetin milliyeti-muhafazakr yanlar ve Trk-slam sentezini hazrlayan sre zerinde durulacaktr. Son blmde ise 1980 askeri darbesi sonrasnda sivil siyasete dnn ANAP ile salanmas ve 1970ler Trkiyesinde Aydnlar Oca ile balayan Trk-slam sentezi dncesinin askeri rejim ve ANAP iktidar boyunca nasl sahiplenildii anlatlacaktr. Trk-slam sentezi dncesinin somut olarak en ok sirayet ettii milli eitim politikalar ve ortaretim ders kitaplarnda nasl yer bulduu, kitaplardaki bulgular ile deerlendirilecektir. Ayrca Diyanet leri Bakanlna ve imam hatip liselerine ilikin saysal verilerin toplumdaki muhafazakrlama eilimini yanstmas asndan nasl bir grnm arz ettii zerinde durulacaktr. Bunun dnda Trkiyede yaklak son 40 ylda sa ve sol oylarn bir analizi yaplarak, toplumsal olarak ne denli saa meyilli bir toplum olduu ortaya konacaktr.

1.2. Ama Bu tezin amac muhafazakrlk olgusunu sosyolojik anlamda anlamaya almann yan sra milliyeti-muhafazakr bir ideolojik yaklam olarak Trk-slam sentezinin ortaya k koullarn, tarihsel balamnda ve sentezin oluumuna katkda bulunan isimlerin dnsel olarak izledikleri entelektelleri ve dnce akmlarn anlamaya almaktr. Trk-slam sentezi dncesinin 1980 sonrasnda bizatihi devletin elinde bulundurduu ideolojik aygtlar tarfndan nasl siyasallaarak bir araca dntn ve genel olarak da toplumun muhafazakrlamasna katkda bulunduunu ortaya koymaktr. 1.3. nem Her toplumsal olgunun ortaya k sreci ve koullar vardr. Trkiyede siyasal arenadaki muhafazakrlama eilimi de bir anda ortaya kmamtr. Genel olarak muhafazakr bir toplumsal tabann her zaman iin Trkiyede topluma ikin olduu sylenebilir. Dier bir ifadeyle Trkiyede toplum her zaman ve dnem iin bir yandan muhafazakr bir hassasiyete sahipken te yandan artc bir ekilde deiimden yana olmutur. Modernleme/Batllama abalarnn son noktas olarak kabul edebileceimiz cumhuriyetin ilan ile birlikte snmlenen pek ok akm gibi ya da daha doru bir ifade ile Osmanlclk, slamclk, Trklk gibi imparatorluk mirasn paylamaya ynelik yerel dnce akmlar Kemalizmin sekler modern ulus-devlet projesi erevesinde birletirilmesiyle, farkl anlamlar ve boyutlar kazanmtr. Trkiyede toplumun sahip olduu muhafazakrlk anlayn anlamaya almann kendisi bal bana nemli bir abadr. Zira Trkiyede toplumun en nemli tanmlayc unsurlarndan biri olan muhafazakrlk olgusu, sosyolojik olarak toplumun analizi bakmndan deerli almlar salamas asndan son derece nemli bir ara olarak karmza kmaktadr. Trkiyede gemiten gnmze, baka bir ifade ile Trkiyenin Osmanl mirasndan cumhuriyete gei srecinde, modernleme srecinin bir baka okumas olarak muhafazakrln anlalmas, Trkiyede bugnk toplumsal dinamikleri anlamada da kritik bir role sahiptir. 1923 sonras modernleme/batllama

abalarnn her zaman rejim kartl temelinde olmasa da muhafazakr tepkilerle kar karya kaldn, Osmanl dnsel mirasn tayan muhafazakr birtakm dnce adamlar ile gnmze kadar bir ekilde farkl varyasyonlara girdiini, bugnk siyasal yapda da gerek siyasal slam, gerek lml slam, gerek muhafazakr demokrasi eklindeki almlarla varolduunu sylemek mmkndr. Dolaysyla muhafazakrlk ayn zamanda Trkiyedeki toplumsal dinamikleri anlamann anahtardr ve bu yzden de nemlidir. Trkiye gibi Osmanl gemiinin son dneminden cumhuriyetin kuruluuna ve sonraki zaman diliminde modernleme/batllama abas iinde olan bir lkenin siyasal yelpazesinde bulunan farkl ideolojik pozisyonlar eitli dzeylerde akademik anlamda deerlendirilmitir. Liberalizm, kapitalizm, sosyalizm ve milliyetilik eitli dzeylerde ele alnmtr. Bir duru, kar koyu, statkoyu koruma, slup, ideoloji, tavr, tutum, ruh hali, dnce, siyaset, tutuculuk, gericilik; muhafazakrlk nasl deerlendirilirse deerlendirilsin gnmz toplumsallnda ve siyasetinde ok nemli bir olgu haline gelmitir. Gncel siyasal tartmalar ve deerlendirmelerin dnda akademik dzeyde olgusal olarak da anlalmas gereken bir toplumsal gerekliktir. Dolaysyla bu alma muhafazakrl deerlendirme ve anlamlandrma amacn da tayarak literatre mtevaz bir katkda bulunmay amalamaktadr. 1.4. Varsaymlar Bu alma aadaki varsaymlara dayanmaktadr: 1. Trkiyede toplumun nemli bir blm muhafazakrdr. 2. Trkiyeye zg bir muhafazakrlk anlay sz konusudur. 3. Trk-slam sentezi dncesi 1980 sonrasnda toplumun muhafazakrlatrlmasnda etkin olmutur.

10

1.5. Snrllklar Bu alma muhafazakrlk olgusunu anlamak amacyla literatr taramas ve deerlendirmesi ile snrlandrlmak zorunda kalmtr. almann ilk aamasnda muhafazakrl anlamak iin ampirik bir aratrma yaplmas planlanm ve bu dorultuda hazrlanan anket formu uygulanmas ngrlmtr. Ancak anketin uygulanabilmesi iin gerekli izinin alnamamas nedeniyle alma literatr taramas ve deerlendirmesi ile snrl bir ereveye oturtulmutur. Dolaysyla bu alma kuramsal bir almadr. Kuramsal almann snrllklar erevesinde deerlendirilmesi gerekmektedir. Ayrca bu tez almas 1980 dnemi ve ANAP iktidarnn uygulamalar ile tarihsel olarak snrlandrlmtr. Trk-slam sentezi dncesinin uzantlarn gnmzde hala baz kurumlarda grlmektedir. 28 ubat sreci ile devletin bu dncenin etkilerinden ksmen rahatsz olduunu ve radikal birtakm nlemler alarak bu sreci sonlandrdn vurgulamak mmkndr. Dolaysyla bu almann asl odak noktas siyasal olarak 1980 sonras ANAP iktidar dnemidir. 2. YNTEM Bu tez kuramsal bir almadr. Tezin snrllklar erevesinde gerekli literatr taramas ve literatr deerlendirmesi yaplmtr. Bu almada muhafazakrlk olgusu sosyolojik bir perspektifle, tarihsel balamnda ele alnmtr. Ayn zamanda eletirel bir yaklam izlenmitir. Tezin temel argmanlar sosyolojinin temel kavramlar ile literatrdeki farkl yaklamlarn karlatrlarak deerlendirilmesi yoluyla ortaya konmutur.

11

3. BULGULAR VE YORUM 3.1. Muhafazakrlk 3.1.1. Muhafazakrlk: tanm, tarihesi Muhafazakrlk aslnda korumak ya da olduu gibi muhafaza etmek anlamlarn iinde barndrr. Gndelik hayatmzda bile alldk, tandk, bildik olan muhafaza etme, koruma ve dolaysyla tercih etme eilimindeyizdir. Yeni olana kar temkinli bir ekilde yaklarz. Bazen denemeden bile birok eyi reddederiz. Kendimizi gvende hissetmek isteriz. Bu anlamda insanolunun en ikin duygularndan biridir muhafaza etmek ya da konserve etmek. Gnlk dilde mtevaz ve ihtiyatl davran, geleneksel hatta uyumcu bir hayat tarz, deiim korkusu veya deiimin reddi gibi zellikle muhafaza etmek fiilinin belirttii anlamlara gelebilir (Heywood, 2007, s.85). Muhafazakrlk zor tanmlanabilir bir kavramdr. Tanmlanmasnn zorluu u ekilde aklanabilir: muhafazakrln Ne olduunu deil, Ne olmadn aklamak mmkndr. Muhafazakrlk bir bakma, balangta kart olarak belirledii tm deerleri ciddi bir eletiri srecine tabi tutarken, dier yandan ise ayn deerlerin ilevsel olarak kullanlabilecei elerini evirerek kendi bnyesine kazandrabilmektedir (Dural, 2005, s.15). Muhafazakrlk ideoloji 6-7 -Nisbet-8, Michael Oakeshott muhafazakrln bir ideoloji olarak ele alnmas fikrine kar kan muhafazakr dnrlerdendir. Durala gre muhafazakrln holistik bir ideoloji olarak topyekn itiraz edenler ok fazla sayda olmasa da muhafazakrlarn btnsel ideoloji olarak muhafazakrlk fikrine derece derece itirazda bulunacaklar aktr. Zira muhafazakrlk genelde ideolojilere kar olumsuz yarglara sahiptir (Dural, 2005, s.18). John Kekes, Belli koullar altnda muhafazakrlk kukusuz bir ideoloji olarak deerlendirilebilir. Kekese gre muhafazakrlk politik ahlak doktirinidir. Muhafazakrlk doal olarak ideolojik bir yapya sahiptir. eitli muhafazakr akmlar incelendiinde, bu akmlarn toplumun iyiye ynlendirilmesi yolunda mcadele verdikleri grlecektir. Bir toplumun ancak ve ancak o toplumu oluturan insanlarn iyi, ahlkl ve erdemli olmasyla iyiye yryeceini dndmzde muhafazakr politikalarn hedefinin, toplumu; erdeme, ahlka ve i-huzura kavuturulmas olduunu syleyebiliriz (Kekesten akt. Dural, 2005, s.1-3). Nisbet muhafazakrl liberalizm ve sosyalizm ile birlikte Batda son iki yzyln temel siyasi ideolojilerinden birisi olarak deerlendiriyor. Kimi yazarlarn muhafazakrlk kavramn ideoloji mertebesinden yoksun ekilde deerlendirdiklerini, dolaysyla herhangi bir ideolojide olmas gereken siyaset ve siyasal iktidarla salam ve iyi bilinen bir ilgisi olan ahlaki, ekonomik, sosyal ve kltrel fikirlerin makul ve tutarl btnne sahip olmad iin bu deerlendirmeyi yaptklarn ileri
8
7

12

Kekes-, tavr, tutum, miza9 (Oakeshott, 1998), dnce slubu -Mannheim-, hl-duru10-11 (Scruton), siyaset olarak kabul edilebilir. te tam da bu yzden muhafazakrlk farkl pozisyonlara gre tanmlanmas g bir kavramdr, ideoloji12dir ya da dnce geleneidir v.s. Tanmlanmasnn zorluu hem tarihsel ortaya k koullar hem de zaman iinde ald hldir.13 Ancak muhafazakrlk ayn zamanda bir politik doktrin, bir ideoloji ya da her ikisine nfuz etmi biim ve Mannheimn kasdettii anlamda bir dnce slubu olarak belirlenebilecei gibi, her trl doktrine ya da ideolojiye eklemlenen bir tavr ya da ruh hali olarak da anlalabilir (idem, 2001, s.36).

srmektedir. Oysa Nisbete gre muhafazakrlk byle bir btnsellie sahip bir ideolojidir. (Nisbet, 2007, s.45) Oakeshott muhafazakrln bir ideoloji olarak ele alnmasna kar kyor ancak o da muhafazakrl miza olarak kabul ediyor. Oakeshotta gre muhafazakrlk bir mizatr. Muhafazakr olmak belli biimlerde dnme ve davranma eiliminde olmaktr; belli tr davranlar ve beeri durumlarn artlarn dierlerine tercih etmektir; belli tr seimleri yapmaya eilim gstermektir...muhafazakr olmak aina olunan bilinmeyene, denenmii denenmemie, gerei gizeme, fiili olan olas olana, snrly snrlanmama, yakn uzaa, kfiyi ok bol olana, elveriliyi mkemmele ve u anki gl hayali neeye tercih etmektir Oakeshott, 2004, s.55-56).
10 9

Roger Scruton.

Modern dnyadaki haliyle bir muhafazakr, gemiin deerlerini korumay stlenen biri deil, aksine u anda kendisinin sahip olduu, iinde yaad deerleri gelecek kuaklara dayatan biridir. Oullarnn ve kzlarnn kendi bildii deerlere gre yaamalarn isteyen birinin halidir muhafazakrlk (Baker, 2003, s. 101). Muhafazakr dnrlere gre her ideoloji, konumu gerei gerekleri sadece tek yanl ele alr. Bu tavryla ideolojiler kesinlikle mevcut sorunlar btnlk ierisinde kapsayamadklar gibi, ileri srdkleri tekil ve yapmack kurtulu reeteleriyle, hastal topyekn tedavi etme yerine ak yaraya srekli pansuman yapma yoluna saparlar. Zira her ideolojinin vaat ettii bir yeryz cenneti vardr, ama bu cennet hibir zaman insanl gerek huzura kavuturamaz. Gereklik hibir zaman ideolojilerin kavramsallat gibi tek boyutlu hakikatlerden ibaret deildir. Sonuta meseleyi tekil ynleriyle yarglayp, tmel sonulara, yaplar sebebiyle ulaamayan tm ideolojiler, hitapta bulunduklar topluma kar gayr-ahlki bir oyun sergilerler (Dural, 2005, s.18). Aslnda tam da bu almla muhafazakrlk kendini ideolojiler st bir ekilde konumlandrr. Bekir Berat zipek muhafazakrlk kavramnn popler tanmna da bir gndermede bulunur. zipeke gre popler kullanmyla muhafazakrlk, genellikle dindar olmay ve geleneksel dinin belirledii siyasi tutum allar ifade eden bir anlam da tayabilmektedir. Bu anlamndan yola karak Trkiyede zellikle Kemalist ideolojinin savunulmas noktasnda sylemsel dzeyde ilerici ama te yandan muhafazakr tavr sergileyen gruplarn kullanmnn rahatlkla anlalabilir. Bu balamda muhafazakrlk tek boyutlu bir biimde deiime kar diren eklinde alglanmakta ve gelimenin yani ada medeniyet seviyesine ulamadaki en byk engel olarak alglanmaktadr. (zipek, 2004, s.1).
13 12

11

13

Tm bu tanmlama abalarnn ya da muhafazakrla ikin zellikleri belirtme abasndan bamsz olarak; tm toplumlarda ortaya kan muhafazakrlk trlerini kapsayc bir tanm yapmak da pek mmkn deildir. nk muhafazakrlk gelenekle ok yakn bir iliki iindedir ve gelenek her topluma zgn bir yapya sahiptir. Gelenein toplumdan topluma farkllamas muhafazakrln homojen, standart bir ideolojik yap sergilemesini engeller. Muhafazakrlk durumsal bir ideoloji14 (Huntington) olarak da tanmlanabilir. Bu tanma gre muhafazakrlk tarihsel olarak farkllamaktadr. Kurumlarn ve durumlarn deiimi, dolaysyla farkll muhafazakrl da durumsallatrmaktadr. Herhangi bir dnem, zaman, mekn iin geerli olabilecek muhafazakr tutum ve anlay baka bir dnem, zaman ve mekan iin geerli olmayabilir. Bu anlamda tek bir muhafazakrlktan ziyade muhafazakrlklardan bahsedilebilir. reme gre
muhafazakrlk bir kavram kolaj gibidir. Bu kolaj, dnemler ve zmreler arasnda da farkllklar gstermektedir. Dolaysyla tek bir muhafazakrlktan ziyade birok farkl muhafazakrlklardan bahsedilebilir. Kavramlar bir ortamdan dierine veya bir dnemden bir dierine aktarlrken ve eitli sosyal, siyasal ve ekonomik pratikler iinde ete kemie brnrken, anlamlarnda byk krlmalar, eksilmeler veya oaltmalar olmaktadr. Muhafazakrlk gibi neredeyse tek prensip olarak kitabi olmamay seen bir ideolojinin belirli dnemlere ait farkl kltrel ve siyasal kodlarn anlamak iin konu alnan dneme/zmreye zg siyasal, ekonomik ve sosyal g/iktidar pratiklerinin mutlaka dikkate alnmalar gerekir (rem, 2004, s.10).

Ancak yine de muhafazakrln tm toplumlar iin geerli olabilecek baz zellikleri vardr:

Ahmet Ycekk de muhafazakrlk nedir sorusuna yant ararken muhafazakrln durumsal karakterine vurgu yapar. Mevcut kurumlara kar yneltilen kkl bir muhalefete bu kurumlarn savunucular tarafndan kar koyma <<durumsal>> bir muhafazakrl iermektedir. Buna gre muhafazakrlk, var olan bir sosyal dzeni korumak ve onu hakl gstermek iin kullanlan bir fikir sistemidir. Saldr ve muhalefet nereden gelirse gelsin muhafazakrln esas ve anlam, mevcut kurumlarn deerlerinin sonuna kadar kskana korunmasdr. Buna gre muhafazakrlk, deiimin tmyle karsnda olmak deildir; tam tersine, dzeni ve mevcut kurumlar koruyabilmek iin bir muhafazakr, ikinci plandaki deimelere rza gsterebilir. Ama ancak bu deimeler dzenin devam iin gerekli deiimlerse rza gsterecektir (Ycekk, 1971, s. 130).

14

14

Muhafazakrlk; devrimci dnme kar tedrici deiimi (kendiliinden-doal ak iinde) savunur (reformisttir),15 aileyi, gelenei, devleti, dini ve geleneksel kurumlar sahiplenir, gemiten gelen toplumsal kazanmlar sahiplenir, toplumu canl bir organizma eklinde deerlendirir (organizmac bir varolu felsefesi tahayyl eder) bireyler ve kurumlar arasnda ilikiler eitliki deildir, bireyler ilikileri hiyerarik olarak alglar (devlet, aile, baba) Muhafazakrl farkl ekillerde tanmlayanlar vardr. Mannheima gre

muhafazakrlk modern dnyann ilevsel farkllna sahip snf toplumunda bir dnce biimidir (idem, 2003, s.16). Mannheim16 muhafazakrln tarihsel ve sosyolojik olarak ortaya k koullar ayrldn itibariyle gelenekselcilikten Buna ve gre reaksiyonerlikten (tepkicilikten) sylemektedir.

muhafazakrlktan sz edebilmek iin verili durumdaki tarihsel-toplumsal glerin konumu, dinamik, deimeye ynelimli ve her tikel toplumsal enin, toplumsal btnn gelimesine katkda bulunabilecek dzeyde rgtlenmesi; bu srecin, gelimeye ayr tepkiler gsteren farkl snflarn ortaya kmasna yol aacak bir toplumsal farkllamann dinamizmini tamas; bunun neticesinde, farkl snflara karlk gelen bir fikirler ayrmnn yaanmas (antagonistik dnya grlerinin domas) ve nihayet bu srecin dorudan politik bir karakter kazanmas gerekir. Siyasal olan, etrafnda yeni ittifaklarn doabilecei bir ekirdek ilevini grmelidir
15

Mert muhafazakrln deiime neden kar olmadn u ekilde aklamaktadr: Muhafazakrlk asndan nemli olan, bir corafyann, bir dilin, bir siyasal konvansiyonun, bir tarihin veya tmyle birlikte tanmlanm olan bir toplumun ve toplumsal dzenin dengelerinin bozulmasn engellemek, onlarn bu yolla beksn salamaktr. Bu nedenle, muhafazakrln toplumsal dzene, neredeyse, kutsallk atfettii sylenebilir. Muhafazakrlk, deiime kar deildir, deiimin toplumun dengesini tehdit etmesine kardr, buna kar korunmann yolunun, manevi deer ve sembollerin ayakta kalmas olduunu dnr (Mert, 2007, s.77). Mannheim ayn zamanda ilerlemeden yana olanlar ile muhafazakrlar arasnda yle bir ayrm yapmaktadr: lerlemeci dnce iin her ey, son tahlilde, anlamn kendisinden yksekte veya tede bir eyden gelecek bir topyadan veya onun bir stn norm ile ilikisinden almaktadr. Muhafazakr birey ise bir eyin btn manasn onun arkasnda yatan eyde, ya onun maddi gemiinde veya evrimsel tohumunda grr. lerlemeci, eyleri yorumlamada gelecei kullanrken, muhafazakr gemii kullanr (Nisbet, a.g.e, s.156).
16

15

(idem, 2003, s.15). Kekese gre muhafazakrlk bir siyasal ahlaktr; siyasaldr nk politik dzenlemelerde toplumu daha iyi hale getirmeyi amalar; ahlkidir nk toplumda yaayan insanlar iin kiisel olarak tatmin edici ve bakalar iin yararl, iyi bir toplumda yaam srmelerini olanakl klar.17 Trkneye gre muhafazakrlk statkoyu yaatmak iin gnn artlarna eklektik yorumlarla uyum salama abasdr (Trkne, 2005, s.84). Hakikaten, dikkatli deerlendirildii zaman muhafazakrlk aslnda yaanan dneme, aa ve konjonktre gre ekil alabilen bir karaktere sahiptir. Asl nemli olan status quonun mutlak surette korunmasdr. Duraln tanmlamasna gre ise liberalizm, sosyalizm ve dier gnmz ideolojik hareketlerine kukuyla yaklaan, doal toplumsal durum olarak tasarlad, ama aslnda en az eitli eletiriler ynelttii dier ideolojik akmlar kadar kurgulanm bir dnya fikrine sahip olan; bnyesinde vazgeilemez kesin nermeleri sahiplenen modern bir dnce sistemidir (Dural, 2005, s.22). zipeke gre muhafazakrlk, Bat tarihinde zengin bir felsefi mirasn taycs olan ciddi bir dnce geleneini, modern zamanlarn hem bir paras, hem de muhalifi olan kapsaml bir doktrini ve iinde yaadmz tarih dnemine damgasn vuran bir siyasal ideolojiyi ifade etmektedir (zipek, 2004, s.23). Yine ayn yazar daha geni bir ifade ile muhafazakrl u ekilde tanmlamaktadr: Aydnlanmaya, onun akl anlayna, bu akln rn olan siyasi projelere ve bu siyasi projeler dorultusunda toplumun dntrlmesine ilikin neri ve uygulamalara muhalif olarak ortaya kan, rasyonalist siyaseti snrlamay ve toplumu bu tr devrimci dnm proje(ci)lerinden korumay amalayan yazar, dnr ve siyasetilerin eletirilerinin biimlendirdii bir siyasi felsefeyi, bir dnce geleneini ve zaman iinde onlardan tretilen bir siyasi ideolojiyi ifade etmektedir (zipek, 2004, s.6). aha ise siyasal tutum olarak muhafazakrlk ile siyasak dnce olarak muhafazakrlk birbirinden ayr tutmaktadr.
Siyasal tutum muhafazakrlndan farkl olarak siyasal dnce muhafazakrl siyaset dncesinde sosyalizm, liberalizm gibi modern dnyay, zellikle de yirminci yzyl, ekillendiren kkl bir siyasal dncedir. Siyasal dnce muhafazakrl, entelektel bir hareket olarak aydnlanmaya, sosyolojik olarak sanayi toplumunun getirdii yeni topluma,

17

John Kekes, http://www.deepleafproductions.com/utopialibrary/text/kekes-conservatism.html (28 Haziran 2006)

16

siyasal proje olarak Fransz htilalinin merkezinden yer alan devrimci ideolojilere kar gelimi kapsaml ve sistemli bir siyasi ideolojiyi ifade etmektedir (aha, 2007, s.100).

Muhafazakrlar aslnda felsefi ve ideolojik olarak kendilerini tanmlarlarken bunu daha ok tekinin zerinden, bir baka ifadeyle teki ideolojiler zerinden gerekletirirler. Muhafazakrlk liberalizm, sosyalizm gibi ideolojiler zerinden aslnda ne olduunu ya da ne olmadn tarif etmeye abalar. Buna gre muhafazakrlk basite deiime kar direnmeyi, en azndan pheyi salk veren olumsuz bir felesefe olarak resmedilir. Ancak, muhafazakrlk status quonun salt kr krne savunusundan daha fazla bir ey olmasayd bir ideolojiden daha ok sadece siyasi bir tutum olurdu (Heywood, 2007, s.88). te yandan gerek anlamda muhafazakrl bir ideoloji olarak tanmlamak ve deerlendirmek pek ok muhafazakr rahatsz etmektedir. Zira muhafazakrlar genellikle kendi inanlarn, bir izm veya ideolojinin aksine zihinsel bir tutum veya yaygn kanaat olarak betimlerler(Heywood, 2007,s .89). (zipek: 2004, s. 2-3). Ahmet idem muhafazakrln nasl kavramsallatrlaca hususunda iki nemli seenek sunmaktadr. Bunlardan birincisi, belirli bir tarihsel olgunun (Fransz Devrimi) rn olarak ortaya kan bir ideoloji, bu srece ynelik tepkilerin oluturduu bir dnya gr, mevcudu muhafaza etmeyi amalayan bir siyaset anlay ve pratii, esas olarak modernlik karsndaki kayglar temalatran bir sosyal teori biiminde.. ikincisi ise deiimi olumsuzlamaya ynelik ve btn toplumlara genelletirilebilecek bir tavr, verili bir durumdan tekine geite konumlar sarslan birey, grup ve tabakalarn tepkisel tutumlar olarak (idem, 2003, s.13). Kukusuz birincisi ile ikincisi arasnda sosyolojik adan farkllklar vardr. Birincisi tarihsel olarak toplumsal bir fenomene iaret ederken ikincisi her zaman ve her toplumda belirli bir tepkisellik neticesinde ortaya kabilecek bir olgu olarak deerlendirilebilir. Muhafazakrlk tpk dier ideolojiler gibi Fransz Devrimi ve Aydnlanma dncesinin bir ocuudur. Liberalizm, sosyalizm, komnizm, anarizm gibi ideolojilerle benzer dnemlerde ortaya km olsa da muhafazakrl dierlerinden ayran en temel zellik onun dnsel-felsefi olarak deilse de tarihsel olarak modern ncesi dnemlerde de en azndan siyasal bir tavr, tutum olarak birtakm

17

kurumlarda

grlebilir

olmasdr.

Ancak

siyasal

bir

kavram-terim

olarak

muhafazakrlk Napolyon dnemi srasnda ve sonrasnda Fransada devrimin getirdii birtakm somut olgusal durumlarn neticesinde ortaya kmtr. Muhafazakrlk modernlie/moderniteye kart bir sylemden ortaya km olsa da aslnda bizatihi kendisi modern dnemin rndr. Muhafazakrl anlamak iin, evvela onun modern bir duyu/dn olduunu kaydetmekle ie balamal; modernlemenin seyrine kout olarak srekli yenilenen, deien bir duyu/dn olduunu (Bora, 2003, s.53) gz nnde bulundurmak gerekmektedir. Muhafazakrlk liberalizm, sosyalizm, miliyetilik gibi ideolojilere gre daha mulak ve eklektik bir yapya sahiptir. reme gre
kimi almalar, muhafazakrl, basite din, gelenek, aileye nem vermesi, otoriteye sayg duymas gibi baz ekirdek deerler erevesinde anlamaya almaktadrlar. Ne var ki, bu ekirdek deerler baka ideolojiler ve cereyanlarca da paylalmaktadr. Dolaysyla varsaylan baz ekirdek deerleri birbirlerine benzeterek, belirli bir dneme/zmreye ait muhafazakrlk hakknda genelgeer genellemeler oluturmak mmkn deildir. Muhafazakrlk almalarnda uygulanabilecek tek muhafazakr yntem, tarihi ve kavramsal zmleme ynteminin bir arada kullanlmasdr (rem, 2004, s.10).

Muhafazakrlk daha nce de belirtildii gibi eklektik yaps ve mulak tavr allar ile zamansal ve mekansal olarak deiebilen zellikte bir ideolojidir. Edmund Burken Reflections on the Revolution in France (Fransadaki Devrim zerine Dnceler, 1790-ilk yaynlan tarihi)18 adl eseri muhafazakrln manifestosu olarak kabul edilir. Yazld gnden bu yana Kta Avrupasnda ve Amerikada yaam ve yaayan tm muhafazakr(lar) dnrleri etkilemi bir yapttr. Bu yaptnda Burke muhafazakrln ilk ilkelerini, felsefesini ve ifadelerini kurmutur. Ancien rgimee kar devrimin yaratt etkileri ve deiimleri eletirmitir. Fransz Devrimiyle birlikte yklan geleneksel kurumlarn, deerlerin ve inanlarn toplumu alt st ediine kar ok derin bir tepkidir bu eser. Bu eserinde Burke,

18

zipek Reflections on the French Revolution muhafazakr siyasal ideolojinin Kapitali olarak nitelendirir (zipek, 2004, s. 31).

18

temel grlerinin erevesini izmitir. lk olarak, toplum sadece bir szlemeden ibaret deildir, toplum beri yandan ahlaki bir dzendir. kinci olarak ve ilk zellikle beraber doa deil tarih haklarn belirleyicisidir. nc olarak, insanlk byk lde irrasyoneldir. Bekamz ve baarmz kuaklarn biriktirmi olduu akla bilgelie (wisdom) dayanmaktadr. Bu yzden gelenek ve otorite, hatta geleneksel otoriteler siyaseti ynlendirmelidir. Drdnc olarak, ilk gnah tarafndan bozulmu insan kusurludur. (mkemmel deildir) Beinci olarak eitlik (mutlak ahlaki anlam dnda) makul deildir. Eitlik akln ve erdemin doal hiyerarisini bozmutur. Altnc olarak siyaset saduyu gerektirir. Toplum karmaktr ve deiimin gizli bedelleri vardr. Vatandalar taleplerini dengelemeli, reformcular muhafaza etmeli ve dzeltmelidir (Kolat, 2002, s.14).

Sanayi Devrimi sonrasnda zellikle Kta Avrupasnda retim aralarnn geirdii evrim neticesinde inanlmaz deiime urayan toplumlar 19. yzyldan itibaren yapsal ve siyasal olarak da ciddi dnme uramtr. Sanayilemeye kout olarak gelien liberalizm, sosyalizm, milliyetilik gibi siyasal dnceler/ideolojiler sonucunda Bat Avrupada toplumlarn yaps deiti, yaanan hzl deiim sonucunda baz toplumlarda toplumsal kaos ve kargaa yaanmaya baland. te bu ortamda siyasal ideolojilerin kimisi toplumsal reformlar ngrrken dierleri devrimler araclyla radikal ynetim deiikliklerini planlamaktayd. Muhafazakrlk ise ancien rgime olarak tabir edilen geleneksel eski toplumsal dzeni savunmaktadr. Muhafazakrln iki ana versiyonundan sz etmek olasdr. Bunlardan birincisi Avrupada filizlenen Kta Avrupas muhafazakrl, dieri ise Britanyada ve Amerikada ekillenen Anglo-Amerikan muhafazakrlk anlaydr. Bu anlamda genel olarak Aydnlanma felsefesine ve 18. yzyldan itibaren balayan ve tm Kta Avrupasn etkisi altna alan devrimci karakterdeki siyasal deiimlere bir tepki olarak ortaya kan, Fransz Aydnlanmasnda ifadesini bulan btnc, rasyonalist, devrimci ve kolektivist teorilere kaynaklk eden Kta Avrupas dnce gelenei iinde yer alan, ama rasyonalizmin eletirisi dnda, byk lde ayn btnc dnce stilini tayan bir Kta Avrupas muhafazakrl ndan (zipek, 2004, s.7) bahsetmek mmkndr. te yandan sko Aydnlanmasnda ifadesini bulan ampirisist, evrimci ve nispeten bireyci bir dnce gelenei iinde ortaya kan ve byk lde ondan etkilenen bir Anglo-Amerikan muhafazakrlndan (zipek, 2004, s.7) ve bunun varlndan da bahsetmek mmkndr. Ana hatlar itibariyle Kta Avrupas muhafazakr gelenei

19

Fransz Devriminin rasyonel akl ve bu akln neticesinde ortaya kan bireyin zgrlemesine, devrime ve radikal toplumsal deiimlere kar bir tepki eklinde ortaya kmtr. Bu muhafazakr gelenein nemli temsilcileri Joseph de Maistre ve Louis de Bonalddr. Bu gelenek Aydnlanma dncesine ve Fransz Devriminin neden olduu btn siyasal sonulara kar kmtr ve dolaysyla tepkiseldir ve mutlak surette ancien rgime yanlsdr. Anglo-Amerikan gelenei ise daha ok Edmund Burken Fransz Devrimi eletirisinde vcut bulan bir gelenektir. Bu gelenee gre ise Fransz Devriminin rasyonalist ve devrimci nitelii kukusuz yine eletirilmekte ancak ilk gelenek gibi ancien rgime yanls olup mutlak monariden ve teokrasiden ziyade parlamanter bir hkmet sisteminden yana olan bir tutum iindedir. 3.1.2. Muhafazakrlk lkeleri Muhafazakrln birtakm olmazsa olmaz kurucu ilkeleri vardr. Buna gre akl, toplum ve siyaset ekseninde muhafazakrl anlamaya almak yararl olabilir. zipek (2004) Muhafazakrlk: Akl, Toplum, Siyaset adl almasnda bu dorultuda bir muhafazakrlk analizi gerekletirmitir. zipek muhafazakrl bir dnce gelenei ve bir siyasi ideoloji olarak grmektedir. Trkiyede ok ska kullanlan ve sz edilen bir kavram olmasna karn pek de tannmadndan, bilinmediinden yaknr. Bu anlamda da muhafazakrlk yanl deerlendirilerek deiime kar olmak, statkonun gz kapal savunuculuunu yapmak olarak telakki edilir. Tm bunlara yanl ya da kastl, zensiz eviriler eklenince muhafazakrlk gericilikle zdeletirilir. te tam da bu yzden muhafazakrln ideolojiden ok bir tutum olarak alglanmasna neden olur. zipeke gre Aydnlanma aklna karlk, muhafazakr akl, Aydnlanma dncesinin toplum tasavvuruna karlk, muhafazakr toplum tasavvuru, Aydnlanma dncesi sonucunda ekillenen siyasal yaam ve ortaya kan siyaset tiplerine karlk muhafazakr siyasetin almlarn yapma gayreti iindedir. Muhafazakrln felsefi n kabullerinden birincisi insan aklnn snrllk arz etmesidir. Bu akl anlayna gre insan mkemmel deildir ve kapasitesi snrl bir varlktr. Dolaysyla insan akl evrende, doada ve tabii ki toplumda gerekleen,

20

yaanan her eyi kavrayamaz. Evren, doa, toplum ylesine karmak yapdadr ki insann sahip olduu snrl akl bunlar kavramaya, zmeye yetmez. Aslnda zipeke gre muhafazakrln bu akl anlay Aydnlanma aklna olan eletiriyi iinde barndrr. nsann genel olarak akl kapasitesinin snrll zerinden hareket eden muhafazakr siyasi ideoloji insann Aydnlanma dncesinin ve rasyonalizmin ngrd zere zgrleemeyeceinin de altn izmektedir. Dolaysyla hibir zaman zgrleemeyecek ve mkemmelleemeyecek olan insan akl snrldr ve toplumsal yasalar, dzeni ekillendiremez ya da baka bir ifade ile herhangi bir toplum szlemesinden bahsedilemez. Tarih, din, gelenek ve toplumsal deneyimden bamsz olarak birey zgr ve bamsz bir biimde toplumsal yaamn srdremez. Birey ancak temel toplumsal kurumlar olan aile, din gibi kurumlarla ayakta durur. En son olarak da siyaset insann snrl bir ekilde iinde olmasn gerektirecek bir eydir. Bu erevede ideal bir toplum projesi ekseninde siyaset radikal toplumsal deiim ve dnm arac olarak kullanlamaz. Muhafazakrln ktmserlii insann doas gerei snrl bir varlk olduuna, akln zayflna ve akl dnyay daha iyi klamayacana ilikin kusursuzluun imkanszl (imperfectibility) anlayndan kaynaklanyordu. Akln snrl bir kavray gc vard; akl, hiyerarik olarak dier tm beeri deerlerin stnde yer alan ve dolaysyla onlardan bamsz bir biimde kendisine ba vurulmasn hakl klacak yce ve yanlmaz otoriteyi temsil etmiyordu (zipek, 2004, s.45). zipeke gre bu ktmserliin iki temeli bulunmaktayd: Birincisi pratik ikincisi ise teorik temellidir. Pratik anlamda bu Aydnlanmaya dayal akl anlaynn siyasal olarak yaratt ykm ve olumsuz sonular, teorik olarak ise insana ve onun aklna dair bilginin epistemolojik ve felsefi olarak temellendii dinsel ve kltrel kaynaklardr. Buna gre insan ilk gnah19 ykn zerinden atamamtr. Muhafazakrln ikinci n kabul ise organik bir varlk olarak toplum tasavvurudur. Toplum, yaayan, gerek bireylerin oluturduu bir btn deil, gemiten gelecee uzanan ve imdiki zamanda yaayanlarn bireysel varln aan bir btndr (zipek, 2004, s. 74). Muhafazakrlkta toplumun organik bir varlk olarak ele aln aklcla dayal toplumsal szleme kuramlarndan farkll da ifade eder. Dolaysyla szleme ancak ve ancak yaayanlar arasnda bir ortaklk deil; yaayanlar, lm
19

lk gnah dinsel inana gre Ademin elmay yiyerek iledii gnahtr.

21

olanlar ve doacak olanlar arasndaki bir ortaklktr (Burke, 1995, s. 110dan akt. zipek). Toplum onu oluturan bireylerden bamsz olarak ezelden beri varolan bir btn olarak ayr bir ekilde oradadr. Dardan hibir ekilde rasyonel toplum tasavvuru eklinde biimlendirilebilecek bir yapya sahip deildir. nsan bedeni ile iliki kurularak toplumun tpk insan organizmas gibi bir yapya sahip olduunu ileri srerler. Toplum ayn zamanda belirli bir tarihsel birikimin sonucunda elde edilmi toplumsal kurumlar, normlar btndr. Bu anlamda din, gelenek, grenek, adet, anane ve hatta nyarg gibi kurumlar ve bu kurumlarn ierdii normlarn bu ayrcalkl konumu muhafazakrlarn toplum anlaynn temel zelliklerinden birisidir (zipek, 2004, s. 80). Tm bu kurumlarn ve normlarn temelinde ise aile yer almaktadr. Aile muhafazakr dncenin en nem verdii kurumlardan biri olarak karmza kmaktadr. zipeke gre aile muhafazakr ideolojinin ina edildii en kk ontolojik varlk olarak nemlidir. Aile, ister Hristiyanlktan gelen ilk gnah nedeniyle olsun, isterse sekler gerekelerle, kusurlu olan insann iinde en ideal biimde varolabilecei ilk kurumdur (zipek, 2004, s. 82). Aile bu perspektiften bakldnda cinsellii toplumsal olarak dzenleyen ve onaylayan, bireylerin ahlaki biimleniini salayan, iyi ve kt arasnda ayrm yapmay rendikleri, maddi ve manevi ihtiyalarn karland, sevgi ve ballk hislerinin gelitii bir toplumsal kurumdur. Muhafazakrln vazgeilmezleri arasnda en nemli unsurlardan bir dieri de toplumu bir arada tutan deerlerin vazgeilmez nemidir. Muhafazakr iin toplum yaayan bir organizma olduuna gre onun akl kadar duygular, inanlar ve onu kederlendiren anlar da vardr (zipek, 2004, s. 87). anl tarih, din toplumda bizlik duygusu yaratarak toplumun ortak hafzasnn ina edilmesinde ilev grmektedir. Muhafazakrln en dikkat ekici zelliklerinden birisi devrim ve toplumsal deiim karsnda ald pozisyondur. Genel kan muhafazakrln toplumsal deimeye tmden kar olduu ynndedir. zipek muhafazakrln deiim olgusuna yaklamn u ekilde temellendirmektedir:

22

Felsefi anlamda Aydnlanma aklnn muhafazakrlarn el stnde tuttuklar geleneksel kurum ve deerleri andrmas, nostaljik gemiin scaklnn giderek yerini souk bir dnyaya brakmas, deiimin sonularndan duyulan kayglarn dourduu gvensizlik duygusuBtn bunlara bir de 1789daki gibi devrimci kopularn yaatt aclar eklendiinde, muhafazakrln deiime ilikin tutumlarn anlamak mmkndrtoplumun bir organizma olarak kavrann yadsyan ani ve hzl deiim tm muhafazakrlarca mahkm edilmektedir (zipek, 2004, s.90-91).

Muhafazakrlk deiim olgusuna btnyle kaygl yaklarken aslnda deiimin devrimci bir tarzda olmas halinde toplumsal yaamda yarataca kaostan korkmakta ve yaanabilecek olas ani ve hzl deiimin etkilerinden ve belirsizliinden endie duymaktadr. Ancak muhafazakrlk belirli dzeyde bir deiimden yanadr; yani deiimi tmden inkr eden ve yok sayan bir bak asna da sahip deildir. Toplumun bir organizma olduu varsaymndan hareketle ou muhafazakr deiimin evrimci bir karakterde olmasn tercih ederler. Bu anlamda deiim dardan mdahale olmakszn kendiliinden, yavaa ve sre iinde olmas gerekmektedir. Bu ihtiyatl bir deiim dncesidir yani gerektii kadar, gereken llerde deiim tedrici olarak gereklemelidir. Herhangi bir toplumsal kurumda, zellikle de devlet aygtnda deiim temel yap korunarak deitirilmesi gereken paralarn bu yapya uyacak biimde retilmesidir (zipek, 2004, s.93). Ancak bir kez daha vurgulamak gerekirse muhafazakrlk kesinlikle radikal deiim olarak telakki edilen devrimden yana deildir, bilakis devrimlerin karsndadr. 3.1.3. Trkiyede Muhafazakrlk Trkiye tarihinde muhafazakr dncenin ilk tohumlar Osmanl son dneminde belirginleen fikir akmlarnn etkisiyle ortaya kmtr. Bu anlamda imparatorluk bekasnn salanmas adna ortaya atlan dnce akmlar farkl alardan da olsa toplumsal yapnn muhafazas eklinde adlandrlabilecek bir durum arz etmitir. Aslnda Trk toplumunda Osmanlclk, slamclk ve Trklk akmlar bu balamda muhafazakr dncenin ilk nveleri olarak deerlendirilebilir. Farkl dzeylerde ve

23

farkl dnemlerde de olsa ad anlan her dnce akmnn ncelikli olarak muhafaza etmek istedii belli birtakm toplumsal kaynaklar olmutur. Trkiyede 1923 ylnda cumhuriyetin ilan sonrasnda tek partili iktidar araclyla belirli dzeylerde toplumsal kazanmlar elde edilmi ve zellikle de seklerleme ynnde ciddi admlar atlmtr. Bu kazanmlara va admlara kar, tek parti dneminde olgunlamaya balayan muhafazakr siyasal dnce ve tepki, ok partili rejime geile farkl siyasal oluumlar/partiler iinde serpilmitir. Bu anlamda bu oluumlar iinde gemie ait birtakm toplumsal deerlerin, seklerlemeye kart dinsel elerin yeniden canlandrlmasna ynelik giriimler filizlenmitir. Ancak genellikle siyaset bilimi erevesinde merkez sada konumlanabilecek bu partilerin/oluumlarn hibiri, politikalarnn, uygulamalarnn ierisinde muhafazakr tonlar bulunsa dahi bunu bir kimlik olarak sahiplenmemitir. Trkiye siyaset tarihinde ilk kez Anavatan Partisi (ANAP) programnda muhafazakrlktan bahsetmektedir. kinci kez ise Adalet ve Kalknma Partisi (AKP) muhafazakr kimlii kuruluunda, programnda ve seim beyannamesinde yazl olarak benimsemitir. Her toplumsal olgunun ortaya k sreci ve koullar vardr; Trkiyede siyasal arenadaki muhafazakrlama eilimi de anszn ortaya kmamtr. Genel olarak muhafazakr bir toplumsal tabann her zaman iin Trk toplumuna ikin olduu sylenebilir. Trkiyede toplum her zaman ve dnem iin bir yandan muhafazakr bir hassasiyete sahipken te yandan artc bir ekilde deiimden, ya da baka bir ifadeyle modernlemeden yana olmutur. Trkiyede zellikle ok partili siyasal sisteme geile birlikte ya da bir baka ifade biimiyle Demokrat Parti iktidar ile birlikte muhafazakr tutum ve anlay Trk siyasetinin iine girmitir. Trkiyede muhafazakrlk siyasal anlamda 1980 sonras ya da darbe sonras yeniden ekillen(diril)en siyasal yap ile birlikte geliim gstermitir. Darbe sonras askeri ynetimin bizatihi kendisi Trk-slam sentezinin serpilmesi iin aba gstermitir. Bu atmosfer iinde 1970lerdeki slamc karakteri ar basan milli gr hareketi ve bu hareketin siyasal bir partide cisimlemi grnm olan Milli Nizam Partisi, Milli Selamet Partisi ve 1980lerde Refah Partisine dnmesi ve 1990larn sonundaki iktidar olma deneyimi ve 28 ubat sreci sonras krlma ile

24

birlikte dnerek AKP ile birlikte muhafazakr demokrat bir kimlie brnerek gndeme gelmitir.20 Trkiyede muhafazakrln dnsel anlamda geliimine baktmz vakit; Bat Avrupada Aydnlanma ve Fransz Devrimi gibi gelimeler sonrasnda-srasnda filizlenen dnce akmlar-ideolojiler olan liberalizm, sosyalizm ve milliyetilik gibi modern dncelere/ideolojilere kart-kout bir anlamda tepkisel olarak karlk bulan muhafazakr ideolojinin; Tanzimat sonras ekillenen Batllama hareketleri neticesinde vasatn bulan modern dnce akmlar ile benzeri bir sre iinde olumaya baladn syleyebiliriz. Dolaysyla muhafazakr ideolojinin Trk dnsiyasal hayatna dorudan giriinden ok Bat Avrupada filizlenen benzeri modern dnceler ve akmlar araclyla dolayml olarak girdiini sylemek mmkn grnmektedir. Trkiyede muhafazakrlk Bat Avrupadakinden farkl bir biimde ortaya kar. Bunun en temel nedenlerinden biri Trkiyede Avrupadakine benzer bir aristokratik gemiin olmamasdr. Osmanl gemii ve saray, sultan ve brokratik elitlerin bizatihi kendileri deiimden yana olmulardr. Deiimin ncs ve en nemli destekleyicisi saray aristokrasisi olmutur. Avrupada ise deiimin ncs zellikle Fransada burjuvazi ve burjuvazinin ikna edebildii halk kesimi olmutur. Bu anlamda Avrupadaki aristokrasi tabandan gelen bu deiim karsnda sahip olduu kkl ve arkaik kurumlarna sk skya sarlarak muhafaza edici bir tutum taknmak zorunda kalmtr. Dolaysyla Avrupa muhafazakrlnn, zellikle de Fransz muhafazakrlnn elinde koruyacak, sk skya tutunacak, muhafaza edecek kurumlar vardr. Bu anlamda da kurumsal status quo sz konusudur. Oysa ki Osmanlya baktmzda Bat modernlemesi karsnda kntye urayan en temel kurumlar, kurumsal deerler, en bata Osmanl saray ve erki tarafndan deiime uratlmas zorunlu alanlar olarak grlmlerdir. Dolaysyla Osmanlnn toplumsal yapsnn da
AKP pratikte en azndan ekirdek ve kurucu kadro bakmndan gemite Milli Nizam Partisi (1970) Milli Selamet Partisi (1972) - Refah Partisi (1983) - Fazilet Partisi (1997) gibi AKPyi ideolojik ve siyasal olarak nceleyen Milli Gr izgisinden kopan bir oluumdur. 28 ubat sonras yeniden yaplanma iinde bu igiden uzaklald lde siyasal arenada zellikle de mevcut statkocu devlet, siyasal parti anlay iinde meruiyet kazanlmas mmkn olduu iin Avrupada hristiyan demokrat partilerin muhafazakrlk anlayna benzer biimde bir kurucu e uygun bulunmutur. Bu balamda AKPnin muhafazakr demokrat kimlii benimsemesi anlam kazanabilir.
20

25

Batdan farkl bir grnm arz etmesi sebebiyle deiim talebi ne ol(ua)mayan burjuvazi tarafndan ne de halk ynlar tarafndan ortaya kmtr. Deiim askeri ve brokratik elitlerin talebi dorultusunda yukardan bir ekilde istenen bir ey olagelmitir. Modernleme/Batllama abalarnn son noktas olarak kabul edebileceimiz cumhuriyetin ilan ile birlikte snmleyen pek ok akm gibi ya da daha doru bir ifade ile slamclk, mmetilik, Osmanlclk, Trklk gibi imparatorluk mirasn paylamaya ynelik gelitirilen yerel dnce akmlarnn baarsz olmas bu akmlarn tarihsel srete Kemalizme ve onun ideali sekler modern ulus-devlet projesine dnmesine neden olmutur. Seklerleme ile birlikte dinin siyasal, toplumsal, kltrel alandan en azndan kamusal grnrlk dzeyinde ekilmesi, dinin zellikle kentsel alandan krsal alana ve dolaysyla zel alana hapsedilmesini beraberinde getirmitir. Dier bir kavramsal kavrayla merkezden itelenen dinsel eler evre tarafndan kucaklanlmtr. Dinsel varolu krsal alanda bir eit uykuya yatmtr. te tam da bu noktada ok partili rejime gei sreci erevesinde Kemalist projeye eklemlenen/snmlenen dnce akmlar, baka bir ifade ile bu projeye bir ekilde muhalif olan gruplar aslnda krsaln/evrenin kucaklad/sahiplendii din olgusunu aktive etmeyi denemitir ve ksmen, zellikle de Adalet Partisinin poplist olarak nitelenebilecek politikalaryla da olsa baarl olmutur. Trkiyede muhafazakrlk asndan bakldnda asl ve ilk krlma noktasnn Fransz Devrimine karlk gelen Cumhuriyetin ilan kabul edilebilir. Tpk Fransz Devriminde olduu gibi gemiten yani Osmanldan toplumsal, siyasal, kltrel ve ideolojik radikal bir kopuu (idem, 2003, s.16) bu dnemde tespit etmek mmkndr. Dolaysyla gemiin toplumsal deerleri, siyasal kurumlar, toplumsal dzeni neredeyse tamamen deierek yeni bir dzen ve rejim ortaya kyor: Cumhuriyet. Bu anlamda artc biimde modern Trkiye tarihinde, demokrasi ya da Cumhuriyete kar Merutiyeti ve padiah, sekler kurumlarn dinsel olanlarla yer deitirmesini ve Osmanl nizamna geri dnlmesini savunan ve bu geri dn erdemli bulan siyasal bir hareket ortaya kmamtr. Toplumsal ve siyasal blnmeler, bu eksende cereyan etmemitir; en nemlisi de dnsel olarak, kuru bir Osmanlclk

26

dnda, eski dzene dnlmesini savunan anlaml bir eilim olmamtr (idem, 2003, s.17). Elbette idemin vurgulad gibi radikal dzeyde eski olana geri dn somut olarak talep eden ciddi bir muhalefet olumamtr ancak zaman iinde ksmi birtakm geri dn talepleri de yok deildir. Bu tr taleplerin hatta giriimlerin de zaman iinde rejim tehdidi olarak deerlendirilmesi ve ok sert bir biimde bastrlmalar eskinin arlmasn negatif ynde etkilemitir. Ayrca Trk muhafazakrl zellikle Cumhuriyet dneminde kendisini bir siyasi dnce olarak konumlamam, bu biimde ifade etmemi; muhafazakr eletiri, bir kurulu dzen eletirisine evrilmemitir. Bu nedenle Trkiyede muhafazakrln siyasi erevesini kaln izgilerle kurmak iin yeterli veriye sahip deiliz (idem, 2003, s.18). Trkiyede muhafazakrlk almas yapmak genel eilim olarak sola meyilli akademik evrelerde en azndan son dnemlere kadar olduka garip karlanan bir durumdu. AKPnin kurulmasndan ve kendisini muhafazakr demokrat21 olarak tanmlamasndan sonra sa-sol entelijansiya muhafazakrlk ve muhafazakrdemokrat kavramsal erevelerinin iini doldurma abas iine girmitir. nk muhafazakr, muhafazakrlk kavramsallatrmalar bile henz tam ekillen(e)memiken AKPnin buna bir de demokrat kimliini eklemesi az nce de belirtildii gibi sa-sol iinde eitli ortamlarda bu kavramsallatrmann ya da siyasi kimliin anlalmas gerekliliini beraberinde getirmitir. Kukusuz bu almann motiflerinden biri de bu kimlii anlama ve tartma abas olarak belirtilebilir. Ancak daha genel anlamda Trkiyede Tanzimat sonras balayan Modernleme/Batllama abalarndan balayarak gnmze dein belki de tm siyasal oluumlar birebir ya da dolayl olarak etkilemi olan muhafazakrlk gibi nemli bir ideolojik perspektifin bizatihi allmamas daha ok etkili olmutur. Her dnem siyasal alanda kullanlan muhafazakr sylem ve pratikleri Trkiyede zellikle 1950 sonras ok partili rejime geiin ardndan baz sa partilerin programlarn birebir etkilemi hatta baz oluumlarn ve partilerin k noktasn oluturmutur.22 Ancak unu ok net bir
21

AKP muhafazakr demokrat siyasi kimliinin iini tanmlamak ve tartmak amacyla ilkini 10-11 Aralk 2004 ve ikincisini Nisan 2006 tarihlerinde olmak zere Uluslararas Muhafazakrlk ve Demokrasi Sempozyumu dzenlemitir.
22

Muhafazakrlk farkl siyasi ideolojik pozisyonlarn hepsinin zaman zaman sergiledikleri bir tutum, slup, tavr olmasnn yan sra bamsz bir siyasi ideoloji olarak da incelenebilir. Bu alma

27

biimde ifade etmek gerekir ki, ilk kez tek bana AKPnin kurucu esi olabilmitir. te taraftan genel anlamda Kemalist modernleme projesi iin, bu projenin mimarlar olan brokratlar ve sekinleri de dahil olmak zere ve kurucu parti CHF (Cumhuriyet Halk Frkas) iin zaman iinde gerekletirilen inklplar koruma adna cumhuriyetimuhafazakr bir slup iine girdiini syleyebiliriz. Hatta gnmz Trk siyasal hayatnda ve ortamnda sa-sol ayrm olmakszn her partinin belirgin bir biimde muhafazakr siyaset tutumu sergilediini rahatlkla syleyebiliriz. Statkocu, devleti, cumhuriyeti sol evreler muhafazakrl Trkiyede gericilik23 ile zde tutmaktadr. Hatta modern olann tam tersidir. Tutuculuk, gericilik,24 kukusuz Avrupadaki muhafazakr geliim seyrinden ayrlr ve herhangi bir devrimsel oluuma -Fransz Devrimindeki gibi- tepkisel (reactionary) net bir tavr ala sahne olmamtr. Trkiyede muhafazakrlk modern bir oluumdur ve ou zaman din eksenli bir hareket olagelmitir. Genel olarak ise slamclk ve milliyetilik ile birlikte hareket eder. Zaman zaman bu iki hareketten; slmclk ve milliyetilikten ya birini yanna alr ve n planda tutar ya da her ikisini birlikte tar. Dolaysyla Trkiyede muhafazakr dnceyi ve tutum olarak muhafazakrl ele almaya altmzda bu iki bileeni darda tutamayz. Bora (2003) da milliyetilik, muhafazakrlk ve slmcln farkl ideolojik ve siyasal durutan ziyade biraradalna vurgu yapar. ...milliyetilik, muhafazakrlk, slmclk arasnda bir iielik varsayyorum, n

ekseninde esas olarak muhafazakrlk ideolojisi temel alnacak olmasna ramen Trkiyede varolmu ve varolmakta olan siyasal siyasal pozisyonlar gerei bahsi geen ilk muhafazakrlk trne de yeri geldike yer verilecektir. Gericilik aslnda muhafazakrlk kavramn btnyle karlayan, rten bir kavram deildir. Gericilik ou szlkte reactionary szcnn karl olarak karmza kmaktadr. Oysa reactionaryin tam karl kesinlikle gericilik deildir; tepkici, tepkisel anlamnda kullanlmas gerekirken, negatif anlam yklemesi sonucunda bu karl almtr. Muhafazakrlk baz durumlarda zellikle deiime kar oluu itibariyle ksmen gericilii iinde barndrsa da daha kapsayc bir anlama sahiptir. Gngrmezin belirttii gibi modern muhafazakrlk ounlukla tutuculuk, gericilik ve yobazlkla zdeletirilir. Hlbuki modern muhafazakrln derin felsefi-tarihsel miras gz nne alndnda, bu tutumun ya da alglay tarznn bizatihi kendisinin tutucu ya da gerici olduu kolaylkla grlebilir. Akademik dzeyde daha pejoratif hatta negatif kullanmyla gze arpan muhafazakrl derinlemesine inceleme bulduumuzda, bu pejoratif ve negatif kullanmlarn ne kadar yzeysel ve haksz olduu aka grlr. nk mesele yalnzca gerici-ilerici meselesine indirgenmitir. Gerici-ilerici ayrmnn kaynanda Aydnlanma, Orta a toplumsal dzenini, yani gelenei ilerlemenin nnde engel ve geride kalm bir aama olarak gryordu (Gngrmez, 2004, s. 15). Gngrmez bu grn dipnotta detaylandryor. Bu erevede verdii en gzel rneklerden biri de Albert O. Hirschmann The Rhetoric of Reaction adl kitabnn Gericiliin Retorii balyla evrilmesidir.
24
23

28

sa gvdenin birbiriyle uyumlu organlar gibi dnyorum... pozisyon arasndaki snrlarn iyice belirsizletiini, iie getiklerini syleyebiliriz (Bora, 2003, s.7). Bora ayrca bu ideolojiyi metaforik olarak fizikteki hal yasasna benzetmektedir. Buna gre milliyetilik kat hal, slamclk sv hal, muhafazakrlk gaz halidir.
...salt bir ideoloji deil, bir zihniyet rgs olarak dndm milliyetilii Trk Sann grameri/dilbilgisi olarak ele alyorum. erikleri, kavramlar, imgeleri uyarlama, uydurma gc esas olarak ondadr. Milliyetilik, maddenin halleri mecazna bavurursak, Trk sann kat halidir. slmcla, Trk Sann lgatesi olarak, imge, deer, ritel kayna olarak bakyorum. Tek kaynak deil tabii; ama belki en bereketli, en hararetli kaynak, onsuz olunmaz bir hayat pnar. Mecazmz zorlarsak, slmclk Trk Sann sv halidir kap deitirme ve mecra bulma gc modernlik kadar yksek!...Muhafazakrlk, ieriklerin ve zihniyet kalplarnn tesinde bir ruh hali, duru/duyu biimi, slptur; Trk Sann havasdr. Burada maddenin halleri mecazn ok gzel istismar edebiliriz: muhafazakrlk, -hele buharlaana dknlyle-, Trk sann gaz halidir- gazn miyane kullanmlarn da (gaz verme, gaza getirme) hesaba katyorum... (Bora, 2003, s.8-9).

Muhafazakrln Trk siyasal dnce hayat iinde felsefi-siyasal bir dil olarak berraklat en kritik dnem, radikal modernizm tasavvurunun politik uygulamalara dnt erken Cumhuriyet dnemidir. Gemiin yklarak gelecein yaplmas ve devletin topyekn bir modernleme hareketinin rgtleyicisi olarak tannd modernlik dncesinin en belirgin uygulamalarna tank olunan bu dnem, deyim yerinde ise Trk-geleneki muhafazakrlnn da ina yllardr (rem, 1997, s.52). reme gre 1930lu ve 1940l yllarda muhafazakrlk Kemalist modernizm ideali ile birlikte bir arada ortaya kmtr. Muhafazakrl zellikle Trkiyede belli bir tanm etrafnda birleerek net bir ekilde ifade etmekte ciddi skntyla karlalabilir. Bu nedenle rnein lkemizde muhafazakrlk diye adlandrlan siyasal ve dnsel tutumlar yalnzca sylemlerine bakarak analiz etmeye kalkarsanz, byk olaslkla, muhafazakrl yeniye, modern olana kar, gemiin parlak gnlerine snfsal (brokratik sekin muhafazakrl, storta snf muhafazakrl) dinsel-tarihsel (geleneki muhafazakrlk), milliyeti-tarihsel (milliyeti muhafazakrlk) zlemlere yaplan vurguyu blmlemek zorunda kalan bir analiz kacaktr (ki bugne kadar en sk yapla gelen analiz yntemi budur...) (Gka,

29

Gral ve Gney, 2003, s.302). Bu analiz yntemi aslnda bu yazarlara gre Trkiyede siyasal davranlarla ekillenen sradan muhafazakrl siyasal olarak anlamlandrmada ve sosyolojik olarak kavramada nemli lde snrllk tamaktadr. Bilakis sradan Trk muhafazakrl zelinde muhafazakr olarak (varolusal etik) konumlanan ve tanmlanan insann duruu, tepkisi, deer sistemini gerek anlamda kavramak gereklilii vardr. Trkiyedeki muhafazakrlk, Trkiye Cumhuriyeti iinde yaayan insanlarn oluturduklar temel merkezcil deerler25 belirlenmeden, yalnzca siyasal syleme dayanlarak analiz edilmemelidir (Gka, Gral ve Gney, 2003, s.302). Bu minvalde Trkiye Cumhuriyeti mensubu insanlarn deerlerinin belirlenmesinde etkili olabilecek unsur Osmanl gemiinden kopula birlikte ekillenen cumhuriyet deerleriyle ilikilidir. Zira Osmanl son dneminde alt-st olan toplumsal yaam ve deerler yeni dnemle birlikte yeniden ina edilmitir. Cunhuriyet yepyeni bir deerler sistemi gelitirmeye almtr. Cumhuriyetin deer sisteminin nasl olutuu, Cumhuriyetin neyi muhafaza etmeye alt, Cumhuriyet Trkiyesinde yaayan muhafazakrn deer dnyas, siyasal-dnce tarihimizde ok bilinen iki leme analiz edilerek anlalabilir (Gka, Gral ve Gney, 2003, s.302). leme analizin kaynan ise Yusuf Akura ve Ziya Gkalp oluturmaktadr. Yusuf Akura ve Ziya Gkalp arasnda farkl konularda gr farkll olsa da Cumhuriyet deerlerinin olumasnda ncl olmalar bakmndan muhafazakr deerlerin anlalmas asndan bir ortakla sahiptirler. Akura Osmanlclk, slamclk ve Trklk akmlarn ortaya koyarken, Gkalp de adalamak (muasrlamak), slamclk ve Trklemek akmlarn dile getirmitir. slamclk dndaki iki aklama tarz Trkiyede cumhuriyetin merkezi deer sisteminin altyapsn oluturmutur.
Batclk, bu yeni deer sisteminin bilime ve teknolojiye olduu kadar evrensel siyasal ve etik deerlere yneliminin addr. Trklk, tarihsel kken tartmalarnda gndeme gelen flu Aslnda Trkiyede temel merkezcil deerlerin ne olduu konusunda Ylmaz Esmerin 2001 ve 2007 yllarnda gerekletirdii, dnyada ise 1981 ylndan veri yrtlmekte olan Dnya Deerler Aratrmas (World Values Survey) dnda ve kamuoyu aratrmalar dzeyinde sreklilii olan ciddi bir alma olmamas dndrcdr. Bu konuda genel-geer birtakm malumat olmasna ramen ciddi, nitelikli, zerine kafa yorulmu bir deerler haritas eklinde, Trk toplumunun referans ald, belli koullarda asla vazgemedii diye nitelenebilecek bir deerler silsilesinin ortaya kon(a)mam olmas gerekten zerinde dnlmesi gereken bir olgudur.
25

30

biyogenetik ierimleri olmakla birlikte, asl olarak bu topraklarda yaayan ve bural hisseden insanlar tanmlayan ve 1924 Anayasasnda aka grlebilecei gibi, onlar eit yurttalar haline getiren hukuksal bir temeldir. slamclk, siyasal, hukuksal ve dnyevi erevesi Batclk ve Trklk tarafndan izilmi yeni deer sisteminin Yaratcya baland tinsel deerlerden olumaktadr; hepsinin bir araya gelmesinden yepyeni bir deerler sistemi ve yaama tarz ortaya kmaktadr (Gka, Gral ve Gney, 2003, s.302).

Kukusuz bu l analiz aralar Trk toplumunun deerler sistemini etkilemilerdir. Ancak toplumun kendine has kaynaklar bir diyalektik iinde bu deerler silsilesini etkilemitir. Dolaysyla deerler sisteminden bahsederken salt yukardan aaya bir belirlenimden bahsetmek eksik bir zmleme olur; zira tm bu sre boyunca deerler asndan bakldnda bir sentezin olduu apak ortadadr. Bu sentez Kemalizm, slam, modernizm ve milliyetilikten mteekkil bir sentez olmutur.
Cumhuriyetin ilk kuak aydnlar arasnda gzlenen geleneki, muhafazakr, ahsiyeti, ahlak ve kltrc eilimleri, felsefi-siyasal bir dile dntren de yine Kemalist Devrimin kendisidir. Kemalist modernizm anlay iine doan muhafazakr ve geleneki bir fikir evresine ortak bir felsefi-siyasal dil salayan uurlu muhafazakrlk, sonuta Kemalist idealleri iselletirip farkllatrarak, baskn Kemalist modernizm anlayna alternatif bir modernizm anlaynn da ilk terimlerini gelitirip olgunlatrmtr (rem, 1997, s. 53).

Daha nce belirtildii gibi Trkiyede muhafazakrlk eitli biimlerde bulunmaktadr. Muhafazakrln kuramsal tartmalarnda sylendii gibi toplumdan topluma ve zamansal, durumsal olarak deiiklik gsteren muhafazakrlk anlay Trkiye rneinde de tek tip deildir. Dolaysyla Trkiye zelinde farkl muhafazakrlk tiplerinden bahsetmek olasdr. Bora bu tipletirmeye ilikin olarak iki farkl yol izlemektedir: Bunlardan birincisi sfat olarak muhafazakrlk, ikincisi ise siyasal olarak bir program dahilinde muhafazakrlktr. Sfat olarak birinci muhafazakrlk tipi devleti muhafazakrlktr. Bora, muhafazakrln Trk modernlemesinin ve Kemalist modernleme syleminin temel sfatlarndan biri olduunu, milliyetilikle gl bir biimde eklemlenen bu duru ve dnn, bata ordu olmak zere devlet ideolojisinin taycs kurumlar tarafndan yeniden retildiini iddia etmektedir. Yazara gre devleti muhafazakrlk dnr olmayan, bir messes dn stili, dnce slubu olarak tanmlanabilir. Carl Scmitttin kavramsallatrmasndan yararlanan Boraya gre sfat olarak ikinci muhafazakrlk tipi ise romantik

31

muhafazakrlktr. Ancak bu sfat Trk siyasal ve toplumsal dncesinin balang evresinde romantiklik vurgusunun baat olmasndan kaynaklanmaktadr; bu yzden de yazara gre incelemeye deerdir. Siyasal olarak muhafazakrlk tiplerini ise be farkl ekilde ayrtrmaktadr. i. ii. iii. iv. Kltrel muhafazakrlk: Yahya Kemal ekseninde, nostalji ve melankoli ile snrl bir muhafazakrlktr. Muhafazakr slamclk/muhafazakrlk olarak slamclk Milliyeti-muhafazakrlk: Bu izginin devleti muhafazakrlkla eklemlenme sreci nemlidir. Muhafazakr devrim: Nurettin Topunun yansra, belki radikal slamcln baz an ve uraklarn, bir de lkc-milliyeti akmn slamclama an ve uraklarn (...) bu gzergahta grebiliriz. v. Muhafazakr-liberal: Ahmet Aaolundan Ali Fuad Bagile uzanan ve oradan da zalcl kapsayan Yeni Sa dnceye kadar giden bir tiptir (Bora, 2003, s.95-96) Borann bu tipletirmelerinin her biri Trkiyede muhafazakrln anlalmas ve bir btnlk iinde deerlendirilmesi gereken izleridir. Her bir muhafazakrlk tipinin etkilendii, ban ektii tarihsel ve dnsel temel referanslar bulunmaktadr. Belirtilen muhafazakrlk tiplerinin farkl almlar bulunmaktadr. Her birini ayr ayr aklamak ve deerlendirmek daha uzun bir almann kapsam dahilinde gerekleebilir. Bu almann snrllklar ve boyutu ekseninde milliyetimuhafazakrlk ve muhafazakr slamclk zerinde durulmaktadr. nk sonraki blmlerde ele alnacak Trk-slam sentezi dncesi milliyeti-muhafazakr ve muhafazakr slamclk tiplerinden etkilenmitir. 1960l yllarn sonlarndan itibaren gelimeye balayan milliyeti, slamc ve muhafazakr siyaset 1980li yllara gelindiinde Trk-slam sentezi dncesinin belirleyiciliinde devlet politikalarna eklemlenme becerisini gstermitir. Dolaysyla bu almada younluklu olarak sz edilen iki tip zerinde durulmas ngrlmtr.

32

3.2. OSMANLICILIK, SLMCILIK, TRKLK, 3.2.1. Genel Deerlendirme Trk-slam sentezi Trkiyede zellikle 1980 sonras resmi ideolojiyi fazlasyla etkilemi bir dnce sistemidir. Bu dncenin filizlenmesi ve bizatihi devlet tarafndan benimsenmesi belli birtakm tarihsel ve sosyolojik arkaplana sahip olmasyla ilikilidir. Tarihsel olarak Trk-slam sentezinin kklerini Osmanl Devletinin son dnemine kadar gtrmek mmkndr. Zira Osmanlnn son zamanlarnda dnemin entelektellerinin ve brokratlarnn Batda ortaya kan modern ideolojilerden etkilenerek Osmanlnn kurtuluuna dnk formle etmeye altklar zgn dnce akmlarnn Trk-slam sentezi fikrinin zn etkiledii sylenebilir. Osmanlclk, Trklk, slamclk gibi imparatorluun mirasn ve btnln korumaya ynelik olarak gelitirilmeye allan formller Osmanlnn kaderini deitiremese de Cumhuriyet rejiminin ideolojik inas srecine farkl dzeylerde katk salad aktr. Kemalizm bu akmlardan etkilenerek ve beslenerek kendi resmi ideolojisini ina etmitir. Tanzimat sonras Osmanlnn milliyetilik hareketleri neticesinde srasyla

Osmanlclk ve slamclk fikrinin i grmemesi ve imparatorluu imento misali bir arada tutamamasndan sonra en arlk kazanan dnce akm Trklk olmutur. Bu tezin odak noktasn oluturan Trk-slam sentezinin hangi dnsel miras devralarak kendi sentezini ortaya koymaya altn anlamak iin baz dnce adamlarna gz atmak gerekebilir. Bu erevede ne kan dnrler olarak Ziya Gkalp, Yusuf Akura, Ahmet Aaolu gibi Trklk akmnn nde gelen isimlerini sralamak mmkndr. Bu dnrlerin ortak zellii, Trk milli kimliini n plana kartarak toplumun dalmasn nlemek olarak ifade edilebilir. Gnmz Trkiyesinde hal geerliliini koruyan ve hararetli tartmalara sahne olan slamclk dncesi ve slamc siyasetin izlerini gemiten bugne anlayabilmek iin Osmanlnn son dneminden itibaren seyreden belli bal olaylar, dnceler ve entelekteller zerinde durmak gereklilii vardr. Zira Osmanl Devletinin son

33

dneminde imparatorluk mirasnn dalmasn engelleyici birtakm dnce akmlar gelitirilmeye allmtr. Bu dnce akmlarnn dnsel anlamda kurucu isimlerini deerlendirmek bugn anlamak asndan nemlidir. nk Osmanlclk, Trklk, slamclk gibi dnceleri beslemi olan isimler bugnn dnce dnyasnda da etkilerini dorudan ya da dolayl bir ekilde srdrmektedirler. Ayrca bu almann asl konusu olan Trk-slam sentezi dncesinin ve bu dncenin ncleri olan aydnlarn tarihsel olarak hangi dnce mirasn devraldklarn ortaya koymak asndan da son derece faydal olaca kansndaym. Bugn aktif siyaset iinde yer alan, iktidar olan muhafazakr partilerin hatta merkez sada konumlandklarn iddia eden kimi siyasi partilerin temsilcilerinin benzer tarihsel dnce sisteminden etkilendiklerini ne srmek mmkndr. Namk Kemal, Ziya Gkalp, Yusuf Akura, Mehmet Akif Ersoy gibi isimler ilk elde deerlendirilebilecek figrler olarak karmza kmaktadr. zleyen blmlerde tarihsel olarak ortaya k srasyla Osmanlclk, slamclk ve Trklk dnce akmlar ele alnacaktr. 3.2.2. Osmanlclk Modernlemenin/modernliin bir sonucu olarak ortaya kan bir dnce sistemi olan milliyetilik dncesi Avrupada filizlenmitir. Avrupada 19. yzyl balarnda ortaya kan milliyetilik ideolojisi, sanayi devrimi sonras yeni biimlenmekte olan endstri toplumunun bir rn olan, Fransz Devrimi ile snfsal atmann oda haline gelen ve siyasal iktidara ortak olma hedefindeki burjuvazinin yasland en temel ideoloji konumuna gelmitir. Yeni snfsal mcadelede burjuvazinin karakteri millidir. 19. yzyl boyunca milliyetilik, liberalizm ile birlikte burjuva devrimlerinin itici gc ya da motoru ilevini grmtr (aylandan akt. Aaoullar: 1998, s.190). Milliyetilik yeni bir toplumsal formasyon olan liberal, kapitalist retim ve snfsal ilikilerin egemen olmaya balad bir dnemin, yani modernitenin bir rndr. Osmanlnn ayn yzyl iinde bu ideolojiyi birebir benimsemesinden te, bu ideolojinin tm Avrupay sarmas ve Fransz Devrimi sonrasnda Avrupada dalga dalga yaylmas sonucu, Osmanl siyasal etkilenmesi sz konusudur. ok etnik bir toplumsal tabana sahip olan Osmanl toplumu milliyetilik dncesinden en ok etkilenen imparatorluk olmutur. Gayri Mslim topluluklar dorudan etkileyen milliyetilik dncesi, bu topluluklarn

34

ayrlk hareketlerle ortaya kmas noktasnda, Osmanl aydnlarn ve siyasasn imparatorluun dalma sorunu ile yzletirdiinde gndeme gelmitir. Ancak yine ilk aamada Trk aydnlarnn byk ounluu, Osmanl toplumunu oluturan farkl etnik topluluklarn hemen hemen hepsinin ulusal kimliklerini taknmaya ve kendi milliyetilik ideolojilerini gelitirmeye baladklar bu dnemde, devlet kurtarmak amacyla Osmanlclk ideolojisini formle ederek yaygnlatrmaya almlar ve yzyln sonlarnda filizlenen Trklk dncelerine hi nem vermemilerdir (Aaoullar, 1998, s. 190-191). 19. yzyl boyunca ve zellikle de Tanzimat dnemi boyunca hemen hemen btn devlet adamlar Osmanl toplumunun yaklak % 40n oluturan gayrimslim unsurlarnn zellikle milliyetilik hareketlerinin etkisiyle dalmas iin farkl zm aray iine girmilerdir. Bu zm araylarnn en banda ise Osmanlclk fikri gelmektedir. Fransz Devriminden sonra Osmanl toplumunu oluturan farkl etnik, dinsel topluluklarn milliyetilik dncesinden etkilenerek bamszlk hareketleri iine girmeleri ve imparatorluktan ayrlma abalarna karlk, her trl etnik milliyetin zerinde Osmanllk kavram yaratarak nlemeye alan siyasal dnce hareketine ve Osmanl milleti yaratma oluturma abalarna Osmanlclk denmektedir (Haniolu, 1985, s.1389; Somel, 2002, s.88). Somel Osmanlclk dncecini geleneksel Osmanl devlet ideolojisinden radikal anlamda bir kopu denemesi olarak deerlendirmektedir. Ayrca Osmanlclk bir anlamda toplumu stat kompartmanlarna blen premodern siyasal anlay yerine, Fransz htilali sonrasnda Avrupada yaygnlamaya balayan vatandalk ve hukuksal eitlik esaslarna dayal modern siyasal anlayn imparatorlua tedricen girmesi anlamna gelmekteydi (Somel, 2002, s.88-89). Osmanlclk dncesine ayn zamanda ttihad- Anasr da denmektedir.
ttihad- Anasr imparatorluk snrlar ierisinde yaamakta olan dini ve etnik/ulusal gruplarn birlii demektirbu akmn gcn, eit bir aradalk fikrine her zaman ak, dier unsurlarn hakkn teslim etmekle beraber Trk-Mslman ahalinin milli uurunu ykseltecek bir eritme potas olmasndan aldn tasavvur edebiliriz. Btn milliyetiliklerin eit nemde

35

olduu ancak varolan devletin herkesin devleti olmas sebebiyle korunmasnn ve ihyasnn herkesin boynunun borcu olduu bir siyaset anlay. okuluslu bir imparatorlukta, genel yapy korumak/kurtarmak/srdrmek umudu olduka, egemen ulusun -kendisininki de dahil- her trl ulusulua kar kmas doaldr (nvar, 2002, s. 131).

mparatorluun tarihsel olarak baaryla 19. yzyla kadar bir arada tutabildii millet sistemi etrafnda toplanm farkl dinsel ve etnik unsurlar milliyetilik fikrinin dalga dalga yaylmasyla zlmeye balamtr. Millet sistemi iinde bir arada var olagelen dinsel ve etnik gruplar zellikle dini cemaatlerin kendi iinde zerk yaplar sayesinde baaryla imparatorluun bir paras olarak yaamlarn srdrebilmilerdir. Ancak milliyetilik fikrinin egemen olmaya balamas ile bu unsurlarn ayrlk bir tutum iine girdiini sylemek mmkndr. Osmanlclk fikri esasen imparatorluk bnyesindeki farkl unsurlar bir arada tutma becerisinin srdrlmesi olarak kabaca tanmlanabilir ancak asl nemli olan milliyetilik fikirlerinin etkisinde kalan bir dnce sistematii iinde bir st kimlik alan olan olarak Osmanllk fikrinin ina edilmeye allmasdr. Devletin farkl unsurlarnn bir arada baarl bir ekilde varolmasnn ad belki de bu ekilde konmak istenmitir. te yandan vurgulanmas gereken bir dier nemli nokta ise Osmanl idarecilerinin milliyetilik fikirlerinden haberdar olmadan bylesi bir aba iine girmedikleridir. Milliyetilik dncesi tm Avrupay kasp kavururken Osmanlnn bundan hem dnsel hem de siyasal olarak etkilenmemesi dnlemezdi. Zira hem entelektel evrelerde hem de idari pozisyonlara sahip birtakm yneticiler tarafndan milliyetiliin nasl bir etki alanna ve gcne sahip olduu bilinmekteydi. te tam da bu yzden son bir hamle olarak Osmanllk st kimlii oluturularak farkl unsurlarn muhafaza edilmesi amalanmtr.

1912deki Balkan Savalar ve sonrasndaki yaanan gelimelerle toprak kayplarnn devam etmesiyle Osmanlclk fikrinin baarszl anlalarak terk edilmitir. Osmanlclk fikrinin yaratmak istedii imparatorluk iinde o gne dek yaamlarn sorunsuzca srdrm Rum, Bulgar, Arap, Arnavut, Srp alt kimliklerinin st kimlik olarak Osmanllk kimliini benimsememeleri bir rastlant deildir. Hanioluna gre Mslman olmayan gruplar asndan Osmanllk fazla anlaml bir kategori olmayp, yalnzca kendilerinin bamszlk hareketini nlemeye ynelik yapma bir kimlik

36

niteliindeydi (Haniolu, 1985, s.1390). Kald ki gayrimslim gruplar asndan kendi kimliklerinin temsilini engelleyici bir unsur olarak benimsenmeyen Osmanllk st kimlii Mslman gruplar olan Araplar, Arnavutlar arasnda da benimsenmedii zaman ortaya kmtr. Dolaysyla her anlamda tutmayan bir fikri maya olarak baarszl kabul edilen Osmanlclk fikri yerini slamclk ve Trklk dnce hareketlerine brakmak zorunda kalmtr. Namk Kemal Osmanlclk dncesinin ve siyasetinin en nemli figr olarak n plana kmtr. Namk Kemal Hrriyet gazetesinde yer verdii grlerinde genel olarak uygarlk dzeninin adaletle salanabilecei, adaletin ise Osmanl mmetinin hukuku msavat [hukuki eitlii] ile gerekleebilecei, bunun ise meveretle [danmayla] salanabilecei biimindedir (Somel, 2002, s.104). Somelin lkenden aktardna gre Namk Kemalin burada kulland Osmanl mmeti kavram milliyete ve dince ayr unsurlarn bir araya geldii bir toplumsal btnlk olarak yorumlanabilmektedir. (Somel, 2002, s.104-105) Namk Kemale gre bir meclis alrsa Osmanlnn dalmasna neden olabilecek bamszlk hareketleri engellenebilirdi. Ayrca Namk Kemalin Osmanlclk anlay farkl dinsel ve etnik unsurlarn yan yana, ama birbirinden ayr yaamas yerine unsurlarn tamamnn btnlemi tek bir halk haline gelmesidir. (Somel, 2002, s.105) Bu anlayn ortaya konabilmesi imparatorluk ats altndaki tm insanlarn eit bir biimde eitim alabilmesine ve siyasal olarak temsil edilebilmesine balyd. Osmanl toplumu hukuk karsnda eit klnrsa, ortak kar etrafnda birleebilirdi. Dinsel ve rksal olarak ayrlk 18. yzyla kadar bir arada yaamaya engel olmadysa bundan sonra da olmayabilirdi. Zaten en nemli unsur hayali bir vatan nosyonudur. Ortak vatan nosyonu btnl koruyabilirdi. Ancak Namk Kemalin bu dncesi 19. yzyl konjonktrnde Pan-Slavizm ve bamszlk hareketleri tarafndan sekteye uramak zorunda kalmtr. Zira bu durumda Namk Kemalde slam vurgusu artmtr. Namk Kemal 1856 ylnda ilan edilen Islahat Fermannda zsel bir iradeden ziyade yabanc glerin fazlaca mdahalesi var olduu iin eletirmitir. Ancak Tanzimata ve Islahat Fermanna farkl noktalardan eletiri getirse de Namk Kemal genel olarak

37

srgnde kald sre boyunca yurt dnda da Osmanlclk lehinde grlerini ifade etmeyi srdrmtr. Osmanlclk fikrinin en nemli resmi belgesi 1876 tarihli Kanun-i Esasidir. Ancak Kanun-i Esasi ncesinde de tebaay tanmlayan bir uyrukluk belgesi yaynlanmtr. 1869 tarihinde Tabiiyet-i Osmaniye Kanunnamesi ile uyrukluk padiaha ballk zerinden bir tabiiyet sz konusudur. Zira herhangi bir ekilde Osmanl Devleti ats altndaki bir etnik ya da dinsel grup n plana kartlmamtr. Aybay Tabiiyet-i Osmaniye Kanunnamesinin slam aleminde din ilkelerinden bamsz, ilk uyrukluk dzenlemesi olduunu tespit eder. (Aybay, 1998, s.38) Kanun-i Esasideki ilgili maddeye gre Devlet-i Osmaniye tabiiyetinde buluna efradn cmlesine herhangi din veya mezhepten olursa olsun bil istisna Osmanl tabir olunur eklinde bir netlik kazandrlmtr. Buna gre Osmanl egemenlii altnda yaayan herkes Osmanl olarak kabul edilmitir. Ancak Aybayn altn izdii gibi modern anlamda bir vatandalk fikri henz tannmamtr; sadece Osmanlya tabiiyet vardr (Aybay, 1998, s.38). Tm bunlara ilave olarak Kanun-i Esaside Osmanl Devletinin sahip olduu slami kimlik ile Osmanlcln getirdii hukuksal eitlik ve dolaysyla da ok dinli tebaaya ynelik laik yaklam uzlatrma abas fark edilmektedir (Somel, 2002, s.106). Kukusuz anayasal anlamda devletin resmi dini slam olarak belirtilmi olmasna ramen Osmanl snrlar iinde yaayan gayri-mslimlerin inan ve ibadet zgrlkleri, cemaatler olarak ayrcalklar teminat altna alnmtr. Abdlhamit dnemi mutlakiyeti ynetiminde slam vurgusu her anlamda n plana kartlmsa da zellikle Jn Trkler arasnda Osmanlclk siyaseti varln ksmen de olsa srdrmtr. Jn Trkler arasnda Osmanlclk siyaseti anlamnda n plana km isimler Prens Sabahaddin ve Abdullah Cevdettir. Abdullah Cevdetin Osmanlclk anlay imparatorluk bnyesindeki farkl etnik kltrlerin, unsurlarn muhafaza edilerek ve bunlarn birbiri zerinde herhangi bir stnlk salamamas ilkesi zerine kurulmutur. Abdullah Cevdet Osmanl iinde varolan farkl unsurlarn kendi kimliklerini zgrce yaayabilmelerine olan inanc ile Namk Kemalin Osmanlclk dncesinden ayrlmaktadr. Ancak Abdullah Cevdete gre Trke ortak dil olarak benimsenmeliydi. Cevdetin Osmanlclk fikri nihai olarak farkl etnik ve dinsel

38

gruplarn kendi kltrel kimliklerinin temsilinde sorun yaamayan ancak bir ortak kar etrafnda birleebilen bir yap arzulamaktayd (Somel, 2002, s.107). Prens Sabahaddin ise Jn Trk temsilcisi olarak Osmanlclk dncesi ile Bat tipi bir liberalizm anlayn uzlatrma abas iindedir. Le Playin sosyolojik fikirlerinin etkisinde kalan Prens Sabahaddin esas olarak uygar toplumlar cemaate dayal ve bireye dayal olarak ikili bir biimde ele almaktayd (Somel, 2002, s.108). Anglosakson Bat toplumlarnn bu anlamda rnek alnabileceini ve bireysel mutluluk, yaratclk, bireysel giriimcilik, yerinden ynetim ile toplumsal gelime arasnda bir iliki tasavvur etmitir. Osmanl mparatorluunun geri kalml da bireycilik ve yerinden ynetim yerine merkeziyetilik ve bireyin geliimine olanak salanamamasnn nihai bir sonucuydu (Somel, 2002, s.108). Osmanlnn bir btn olarak varlnn korunmas gerekliydi ve btn tebaa asndan en hayrls buydu. Osmanl devleti Osmanllarndr ilkesini savunarak yine bir st kimlik erevesinde Osmanllk bilinci ile kardelik ve eitlik vurgusunu ortaya koymutur (Somel, 2002, s.109). II. Merutiyet (1908-1913) dneminde de Osmanlclk dncesi ksmi olarak varln srdrmeye devam etmitir. ttihat ve Terakki Cemiyeti iktidarnn daha ziyade Trk, liberal ve merkeziyeti tutumunun yan sra ttihat Terakkinin baskc ynetimine kadar greli zgrlk ortamnda zellikle basnda Trk ve Osmanlc entelekteller arasnda Osmanlclk fikri etraflca tartma olanana kavumutur. Bu dnemde kurulan siyasal partiler -Osmanl Ahrar Frkas, Osmanl Demokrat Frkas, Mutedil Hrriyetperveran Frkas, Hrriyet ve tilaf Frkas- programlarnda Osmanlclk fikrine farkl alardan da olsa yer vermitir. Osmanlclk fikri II. Merutiyet dneminde Osmanlclk bir st kimlik olarak imparatorluun paralanmasn engelleyici yegne unsur olarak deerlendirilmitir. Dnemin aydnlar arasnda basn aracl ile gerekletirilen Osmanlclk-Trklk tartmasnda Osmanlclk fikrini savunanlar bir st kimlik olarak Osmanllk fikrine karlk Trk kimliinin n plana gemesini birliin bozulmasna neden olabilecei dncesiyle iddetle kar kmlardr.

39

3.2.3. slamclk erif Mardine gre slamclk bir ideolojik davran kmesi olarak 1870lerden itibaren Osmanl dncesi iindeki yerini almtr.26 Ali Bula ise slamclk modern27 ve daha geni anlamda u ekilde tanmlamaktadr: slamclk kltrel, politik ve sosyal nderler zmresinin -ki bunlar belli iddia ve taleplerle farkl etkinlik alanlarnda ortaya karlar- slamiyetin manevi, ahlaki, kltrel ve sosyal deerlerine uygun bir dnyann kurulmasn salamaya almalar ve bu uurda eitli alanlarda ve dzeylerde cehd [aba] gstermeleri olarak tanmlanabilir (Bula, 2005, s.50) Bula slamcl belli bir tarihte ortaya kan bir ideoloji olarak deil, her dnem ve zaman iin kendini yenileme potansiyeli tayan bir ideoloji olarak grmektedir. Dolaysyla yatay bir tarihsel kategori iinde deerlendirmektense slamcl nesillere blen bir analiz yapmaktadr. Buna gre Trkiye tarihinde nesilden bahseder. Birinci nesil 1856-1924, ikinci nesil 1947-2000 ve nc nesil, 2000-. Bu alma kapsamnda birinci ve ikinci nesil slamclk zerinde durulacaktr. Zira almann asl odakland dnem ikinci nesile denk dmekle birlikte tarihsel arkaplann anlamak ve aklamak asndan ilk nesil de deerlendirme kapsamndadr. 2000 sonrasna karlk gelen nc nesil ise devam eden bir sretir; dolaysyla bu almann snrllklar ve kapsam dnda yer almaktadr.
26

Binnaz Toprak slamclk dncesinin ortaya kn ve tarihsel olarak izledii ideolojik perspektifi u ekilde zetlemektedir: Osmanl mparatorluunun adalamas iin Batnn hem teknolojisini hem de medeniyetini kabullenmek gerektiine inanan Batclara karn, slamc akm Batya almay salt teknolojik alana snrlandrmay savunmutur. Said Halim Paa, Mehmed Akif, eyhlislam Mustafa Sabri gibi slamc akmn ileri gelenleri, Tanzimat sonras mparatorluun kn, o dnemin deyimiyle slahat yani Batllama hareketlerine balamlardr. slamc akm, bir toplumda rf, adet ve gelenekleri deitirmenin o toplumu ykacan ne srm, Osmanl toplumunda 19. yzylda ba gsteren Bat taklitiliini bir hastalk olarak nitelendirmi, Osmanlnn hastalktan bir nce kurtularak kendi kltr ve medeniyetine geri dnmesi gerektiini savunmutur (Toprak, 1985, s. 2104-2105). Toprakn slamclk dncesine dair bu ksa tarihsel deerlendirmesinden de anlalaca zere slamclk akm tipik muhafazakr eilimi barndran bir dnce gelenei olarak gnmze dein varln srdrmeye devam etmitir. Gnmzde de MNP, MSP, RP, FP, SP izgisinde varlk gstermektedir. Bu dnemde ortaya kan tm dnce akmlar modernist bir perspektife sahiptir. Zira Osmanlclk, slamclk ve Trklk dncesinin arkasndaki aydnlarn dnce izgileri detayl bir ekilde incelendiinde grlecektir ki hemen hepsi Batda Batl kurumlarn ve dncelerin merkezinde bir eitimden gemilerdir. Dolaysyla retmeye altklar ve Osmanlnn varln srdrmesine ynelik olarak gelitirdikleri bu fikir hareketlerinin hepsi Osmanlnn gerilemeye balamasnn nedenlerini dnmek zerine ve bu geri kalmla are araylar neticesinde gelimitir. Osmanlclk da slamclk da, Trklk de kendi ilerinde farkllklar barndrsa da esas itibariyle modernleme yanls, ilerleme fikrinin savunucusu ve Batllama taraftardr.
27

40

slamclk dncesi de aslnda dier modern fikri hareketler olan Osmanlclk ve Trklk gibi temel etmenler tarafndan etkilenerek ortaya kmtr. Bu etmenler 1789 Fransz htilali sonucunda Avrupada ortaya kan ulus-devlet fikri ve bu fikrin tm Avrupay ve en sonunda Osmanl mparatorluunun bekasn tehdit eder hale gelmesi ve Tanzimat Ferman (1839) ve Islahat Ferman (1856) ile zellikle Osmanl tebaas iindeki gayri-Mslim unsurlara Mslimler aleyhine olacak ekilde tannan haklardr. slamclk fikri de bu iki ana etmenden etkilenerek ortaya kmtr. Ayrca Rnesans ve Reform hareketleri neticesinde Avrupada dinin toplumsal hayattan ekilmesiyle ortaya kan yeni toplum yapsnn Baty gelimilik ynnden ileriye tamas da etkili olmutur. Kara, Osmanl mparatorluunda ortaya kan slamclk dncesini bir kalknma ve kurtulu ideolojisi olarak Osmanlclk hareketinin devam, milliyetilik ve bir lde Trklk cereyannn ncesi eklinde ele alnmasnn daha doru olacan sylemektedir (Kara, 1985, s.1408). te yandan Mardine gre slamclk hem Osmanl padiahlar hem de ttihat ve Terakki yneticileri tarafndan imparatorluk leinde bir ideolojik aygt gibi kullanlmtr (Mardin, 1985, s.1403). Resmi olarak slamclk Abdlaziz dneminde ittihad- slam eklinde kullanlmaya balanmtr. Belirgin bir siyasal ara olarak kullanlmaya balanmas ise II. Abdlhamit dneminde gereklemitir. Bu dnemden sonra zellikle sylemsel dzeyde padiah, sultan, hkmdar yerine halifenin kullanm yaygnlatrlmtr (Kara, 1985, s.1408). Ancak slamclk, ittihad- slam ad altnda 1870ten itibaren Osmanl Devletinin hakim siyasi dncesi olmakla beraber, bir fikir hareketi olarak ortaya k, yaklak 40 sene sonra II. Merutiyet sonrasnda Srat- Mustakimin 14 Austos 1908de yayn dnyasna giriiyle balatlmaktadr (Kara, 1985, s.1409). slamclk dncesi II. Abdlhamit dneminde benimsenmeye balamtr. te yandan ttihat ve Terakki siyasetini de etkileyen bir dnce sistemidir. Osmanl mparatorluunun meruiyet zemini arayna yant vermek iin zaman iinde panislamist vurguya da kaymtr. nvara gre ttihat ve Terakki iinde Osmanlclk, slamclk ve Trklk, kat snrlarla birbirinden ayrlan kesimler tarafndan temsil edilmemitir. zellikle slamclk ve Trklk arasnda devaml bir

41

iliki vardr ve bu ilikiden, birbirilerini hem zihn hem de siyasi olarak etkilemi anlaml bir terkip ortaya kmaktadr (nvar, 2002, s.132). slam dnyasnn neden geriledii ve bu gerileme durumunun nasl tersine evrilecei ynnde birtakm dnce retilmeye balamtr.28 slamclk akmnn Osmanlda etkinlik kazanmasnda etkili olan ve Osmanl aydnlarn bu anlamda etkileyen bir isim olarak kabul edilen Cemaleddin Efganidir. slamclk dncesine gre slam kesinlikle gelimenin nnde bir engel deildi. Sadece Mslmanlar zaman iinde slamn gereklerinden koparak gerilemilerdir. Efganinin slamclk dncesi asndan nemi urada yatmaktadr: II. Merutiyetin ilan ile birlikte greli bir zgrlk ortamnn olumas sonucu eitli dnce dergilerinde dier dnce akmlarnn olduu gibi slamclk dncesine de tartma ortam bulunmutur. Mehmet Akifin bayazar olduu Srat- Mustakim slamclk dncesinin yayn organ olarak deerlendirilebilir. Zira Mehmet Akif iirlerini, dz yazlarn byk lde bu dergi araclyla yaynlamtr. slamclk dncesinin Trkiyedeki en nemli ismi olarak Mehmet Akifi zikretmek mmkn grnmektedir. Ancak Akifin dncesini deerlendirirken dnemin dnce dnyasnn zelliklerini de gz ard etmemek gerekir. nk slamclk dnemin yaygn dnce akmlar olan Osmanlclk, Tklk ve Batclk gibi fikirlerden soyutlamak pek de doru olmaz keza her bir dnce akm bir dierinden etkilenmitir; etkilenmese bile dieri zerinden kendini var etmeye almtr. slamclk asndan da baktmzda Akif zellikle Batclk dncesinin net bir ekilde Bat taklidine ynlendirdii dncesini eletirir. Daha farkl bir ifade ile Akifin Batclka kar en nemli itiraz

slam dnyasnn Bat ile kyaslandnda neden geri kaldna ve aradaki farkn nasl kapatlmas gerektiine ilikin yrtlen tartmalarda sorulan temel sorular Karaya gre unlard: slam dnyas niin bu hallere dt, geriledi, (inhitat, tereddi ve inkrazn sebepleri), Mslmanlar zellikle maddeten nasl kalknabilir (terakki), Mslmanlar birletirmenin (ittihad- slam) gereklilii ve gerekleebilmesi iin hangi almalar yaplmaldr, bugn Batnn sahip olduu ve onlarla kalknmasn salad deerlere (hrriyet, eitlik, medeniyet, ilim, fikir hrriyet, kadn haklar) slam sahip midir, nasl sahiptir, yoksa bunlar yeniden mi kazanlacaktr, ilimle-aklla slamiyet arasnda atma var m, slamn korunmas gereken, deimeyecek ynleri nelerdir, Batdan neler alnabilir-alnmaldr, bu yol nasl alabilir (ictihad kaps)? (Kara, 1985, s. 1407).

28

42

medeniyetin bir btn olduunu, ilim, irfan ve gnlk yaay, kadn-erkek ilikileri dahil Batnn model olarak Osmanl mlknde taklit edilmesi gerektiini iddia eden, Bat medeniyetinin sadece ilminin alnarak onlara yetiilemeyeceini dnen mlk kurtarmak iin dini kurban etmeliyiz diyen Batclara yneliktir (nsal, 2005, s.75).

Akif, Bat modelini tm ynleriyle ve olduu gibi almaktansa muhafazakr bir szgeten geirerek kendi z deerlerimize adapte ederek almamz gerektiini de vurgular. Aslnda muhafazakrlarn aksine deiimden ve modernlemeden yanadr ancak bu deiimin nitelii konusundaki tavr kendimize ait unsurlar tashih ederek, ay kendimizden yaparak yenilemeyi ynndedir (nsal, 2005, s.79). Akifin slam anlay da kabaca dini hurafelere inanmaktansa yaygn yanl inanlarn dzeltilmesi ynndedir. Bu anlamda slam doru anlayp deerlendirmek gerekmektedir. Osmanlclk dncesinin zaman iinde kurtarc bir rol stlenememesi gibi slamclk fikri de imparatorluun dalmasn engelleyememitir. Tpk gayri-Mslim unsurlarn tek tek ayrlmas gibi Mslman unsurlarn 1910 Arnavut syan ve sregiden Arap isyanlar ile imparatorluktan kopmaya balamas zerine slamclk dncesi zayflamtr (nsal, 2005, s.82). slamclk fikrinin zayflamas ile birlikte n plana kan dnce ise milliyetilik/Trklk olmutur. Ancak Akifin dncelerini dile getirdii yayn organ Srat-i Mustakimde o zamana kadar slamc ve Ahmet Aaolu gibi milliyeti aydnlarn dnceleri yan yana yer bulabilirken bu zlme ile birlikte yalnzca slamclk dncesi yer bulmaya balamtr. nsal, Akifin milliyetilik dncesine bakn u ekilde deerlendirmektedir:
Bugnk millet tanmndan ok farkl olarak dine dayanan bir milletler sistemine dayanan, ok uluslu ve dini imparatorluun zlne tank olan ve en nemli ilkesi Mslmanlarn ancak birlik iinde Bat igaline kar durabilecei olan slamclk grnde olan Akif iin Trk milliyetilii kavmiyetilik anlamna geliyordu (nsal, 2005, s.82-83).

43

3.2.4. Trklk Trklk29 dncesi Osmanl mparatorluu bnyesinde cereyan eden milliyetilik akmlarnn artmas, Osmanlclk ve slamclk fikirlerinin imparatorluun dalmasna engel olamamas sonucu arlk kazanmtr.
30

Trk milliyetilii dncesi ve daha

genel anlamda milliyetilik ideolojisi esas itibariyle Osmanl aydnlar arasnda ortaya kmamtr. Trklkn ar bast Trk milliyetilii fikri Rusya meneli Trk aydnlar tarafndan oluturulmutur. Trklk dncesini etkileyen Rusya kkenli Trk dnrleri ise Gaspral smail, Ahmet Aaolu ve Yusuf Akuradr. mparatorluk dahilindeki gayrimslim unsurlar olan Yunan, Srp, Romen, Bulgar milliyetiliklerinin ve mslman olmalarna karn Arap ve Arnavut milliyetiliklerinin gelimesi ve etkinlik kazanmas Osmanlclk idealinin iflas etmesine yol amtr. Ancak ounluk millet olarak Trklerde milliyetilik dncesinin ge gelimesinin baz sebepleri vardr. Buna gre Trkler Osmanllk idealini nde tutmulardr. Osmanllk st kimliini benimseyerek kendi kimliklerini n plana kartmaktan imtina

Trklk dncesinden Trk milli kimliine evrilen Trk milliyetiliine ilikin sre u ekilde yaanmtr: Trklk On dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda geliirken, Trkln milli kimlie ilikin bir anlam evrenine eklemlenmesi ancak 20. yzyln banda gereklemitir. Bu srecin ivme kazanmasnda bir dizi faktr olduka belirleyici olmutur: Millet sisteminin dalmas, yani millet kolektif kimliinin ortadan kalkmas; imparatorluktaki Arap milliyetiliinin ykselmesine bal olarak mmet idealinin zayflamas; Rusyada Trke konuan halklar arasndaki milliyetiliin ykselii ve buradaki sonralar Trkl siyasi bir proje olarak formle eden ilk dnr olacak Yusuf Akura gibi- nemli milliyetilerin Osmanl imparatorluuna gelerek milliyeti ideolojinin siyasal alanda hegemonik bir konum edinmesinde kritik rol oynamalar; On dokuzuncu yzylda Avrupadaki Trkoloji almalarnn gelimesi ve Trke konuan halklara ynelik siyasal ilginin artmas ve eitim iin Avrupa lkelerine gnderilen rencilerin milliyetilik dncesini renerek dnm olmalar gibi bir dizi etmen araclyla Trklk dncesi ile balayan servenin gnmze dein yaanan milliyetilik tartmalarnn arkaplann oluturmaktadr (Gkalp, 2004, s.65). Ayrca Trklk dncesinin Osmanldan Cumhuriyete iki farkl kua olduundan bahsetmek mmkn grnmektedir: Trkln Osmanldan Cumhuriyete geerken yaad dnmlerin arkasnda iki farkl kuak bulunmaktayd. Trkln ilk kua; kabaca 1870-1890 yllar arasnda doan, Harbiye, Tbbiye ve Mlkiyenin sralarnda yetien, her ne kadar Adriyatikten in Seddine kadarki byk Trklk alemini ilk kefeden olsalar da siyasal eylemlerinin merkezinde devleti tutan bir toplumsal grubu ifade etmektedir. Bu kuak Kzlelma ve Turann peinde hayal tketmekle beraber, esas olarak srekli geri ekilme halindeki bir devletin mensuplar olmalar nedeniyle tutunma, varolma, var kalma igdleri onlar sarmalam durumdayd...1900-1920 arasnda doan Cumhuriyet dneminde Darlfnunda okumu, stanbul niversitesi ve DTCFnin sralarnda glenmi, millet sorununu siyasal eylemlerinin merkezinde tutan ve srekli olarak kendine gvenmesi, dnya karsnda gurur duymas istenen bir toplumsal gruptur (Ertekin, 2002, s.348). Aslnda bu iki kuak temsili olarak Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Trklk dncesinden, Cumhuriyet dnemi Trklk dncesine geii yanstmaktadr. Ayn zamanda dnsel olarak deiimi de simgelemektedir.
30

29

44

etmilerdir. Ayrca slam inancnn Trkler tarafndan fazlasyla iselletirilmesi nedeniyle slamiyetin ngrd mmet fikrine sadk kalarak ve Trk milleti olarak n plana kmayarak imparatorluun bekas iin Osmanlclk fikrini gerekletirmeye almlardr. (Haniolu, 1985b, s.1394-1395) te yandan imparatorluk topraklarnda yaayan Trklerde milliyetilik dncesi henz olgunlamamken snrlar dnda yaayan Trkler, zellikle de Rusyada yaayan Trkler arasnda milliyetilik fikirleri filizlenmeye balamtr. 1860tan itibaren Rusyadaki Mslmanlar arasnda, Trk milliyetilii fikirleri youn ilgi grmeye balamtr (Haniolu, 1985b, s.1395). zellikle II. Merutiyetten sonra Osmanl yerine Trk kelimesi gnlk gazete ve dergilerde daha fazla kullanlr hale gelmitir. Trklk fikrinin yaygnlamaya balamasnda etkili olan bir dier unsur da Kanun-i Esaside yer alan bir maddede Trkenin resmi dil olarak belirlenmesidir. Her ne kadar Kanun-i Esaside Osmanl tebaasndan bahsedilse de Trkenin resmi dil olarak ilan edilmesi anlaml bir adm olarak deerlendirilebilir. Kemalist milliyetiliin bir dier ncs olan Yusuf Akura (1876-1935) ise Tklk ve slamclk arasnda herhangi bir atma sz konusu olmadn belirtmektedir. Din ve milliyetilik aslnda bir dierini zenginletirecek karakterdedir. te yandan, ona gre slamiyet Trk milliyetiliinin inasnda en nemli kurucu elerden biri olabilir. Akuraya gre Trk milliyetiliinin teekklnde kritik olan nokta vardr: Birincisi modern dnyada slamiyet milliyetiliin varln kabul etmelidir. kincisi Trk milliyetilii slamiyetin birlikten ve dayanmadan alan gcn kullanmaldr. ncs slamiyet Trk milliyetiliine hizmet etmelidir (etinsaya, 1999, s.356). Ksaca belirtmek gerekirse Akurann milliyetilik yaklamnda asl kritik olan unsur din olgusudur. Bu anlamda din birletirici zellii ile dayanmay salayarak milliyetiliin oluumunda nemli bir role sahiptir. Yusuf Akurann Tarz- Siyaset balkl tefrikasnda farkl siyasetten bahseder. Bunlardan birincisini yeni bir Osmanl ulusu yaratmak, slama dayal bir devlet veya rka dayal bir Trk ulusuluu ina etmek olarak sralar (Mert, 2005, s.412). Ancak en nemlisi rk esasna mstenit (dayal) Trk milliyetilii yapmaktr (Haniolu, 1985b,

45

s.1397).31 Tarz- Siyasette siyaset tarzn detayl olarak, oluma koullarn, nedenlerini ve vaat ettiklerini zerinde ayr ayr durarak aklar. Osmanlclkn ve slamclkn neden baarsz olduunu fayda-zarar ekseninde ortaya koymaya alr ve Trklkn neden gerekli olduunu ve faydal bir siyaset tarz olduunu aklamaya alr:
Trk birlii siyasetindeki faydalara gelince, Osmanl lkelerindeki Trkler hem din, hem rk balar ile pek sk, yalnz din olmaktan sk birleecek ve esasen Trk olmad halde bir dereceye kadar Trklemi sair mslim unsurlar daha ziyade Trkl benimseyecek ve henz hi benimsenmemi unsurlar da Trkletirilebilecekti. Lkin asl byk fayda; dilleri, rklar, detleri ve hatt ekseriyetinin dinleri bile bir olan ve Asya ktasnn byk bir ksmyla Avrupann arkna yaylm bulunan Trklerin birlemesine ve bylece dier byk milliyetler arasnda varln muhafaza edebilecek byk bir siyas milliyet tekil eylemelerine hizmet edilecek ve ibu byk toplulukta Trk toplumlarnn en gl ve en medenilemii olduu iin Osmanl Devleti en mhim rol oynayacakt... (Akura, 2002, s.788).

Akurann bu metni Trklk hatta Pantrkizm32 dncesinin ilk olarak dile getirildii metindir. Trk rk esasna dayal bir Trk milliyetilii fikri ilk kez kullanlmtr. Dolaysyla Osmanlclk ve slamclk dncesine karlk Trklk dncesi yksek sesle dile getirilmitir. phesiz bu dnce ve siyaset tarzna Osmanlc aydnlardan sert eletiriler yaplmtr. Bu dnemden sonra Trk dernekleri, cemiyetleri ve yaynlar hzla artmtr. Yusuf Akurann da ye olduu Trk Dernei (1908), Trk Yurdu Cemiyeti (1911), Trk Yurdu dergisi bunlarn balcalardr. Trk Yurdu dergisi nemli bir entelektel camiay ats altnda toplamay baarmtr. Ziya Gkalp Bey, Yusuf Akura, Ahmed Agayef, Mehmet Fuat (Kprl), Hseyinzde Ali Bey gibi yazarlarla dergi bir anda Osmanl kamuoyunda byk tesir oluturmutur (Haniolu, 1985b, s.1397). Derginin amac o gne kadar Osmanlclk fikri
Akurann kendi kaleminden bu tarz- siyaset u ekilde zetlenmektedir: Osmanl lkelerinde, garptan feyz alarak, kuvvet kazanmak ve terakki arzular uyanal, belli bal siyasi yol tasavvur ve takip (baucher) edildi sanyorum.: Birincisi, Osmanl Hkmetine tbi muhtelif milletleri temsil ederek ve birletirerek bir Osmanl milleti vcuda getirmek. kincisi, hilfet hakknn Osmanl Devleti hkmdarlarnda olmasndan faydalanarak, btn slmlar sz konusu hkmetin idaresinde siyaseten birletirmek (Frenklerin Panislmisme dedikleri). ncs, rka dayanan siyas bir Trk milleti tekil etmek (Akura, 2002 s.782).
32

31

Franois Georgeona gre Yusuf Akura ve arkadalarnn ngrd Pantrkizm, Osmanl mparatorluunun ayrmas iin ngrlen bir zm olarak, olduka ilerici toplumsal ve kltrel ierikli bir programd (Gerogeon, 2002, s.505).

46

erevesinde Osmanllk kimlii yerletirilmesine zt bir ekilde Trklk milli kimliinin yerletirilmesidir. Osmanl bayra altnda uursuz bir hayat geirmekte olan Trklere kimliklerinin hatrlatlmas en nemli iarlardr (Haniolu, 1985b, s. 1397). Bunun yan sra birtakm olgusal gerekler de Trk milli kimliinin canlandrlmas iin zeminin uygun koullara ulamasna neden olmutur. Ayrlan Balkan milliyetlerinden sonra kalan snrlar iinde nfus byk lde Trklerden olumaktayd. Rumlar, Ermeniler ve Museviler artk tam anlamyla aznlk statsne dmlerdi. Dolaysyla Trklk fikrinin n plana kmas ve ilerlik kazanmas iten bile deildi. Yalnz u noktann altn izmekte fayda vardr ki Trklk fikri Osmanl snrlar dahilinde yaayan Trk nfus iin gereki bir yaklamd (Haniolu, 1985b). Zira Pan-Trkist bir Trklk anlaynn ttihat ve Terakki nderlerince nasl benimsendii ve zellikle de I. Dnya Sava srasnda nasl sonulandn hatrlamakta fayda vardr. Ziya Gkalp (1876-1924) Trklk dncesinin Osmanlnn son dneminde muhalefette ve iktidarda olan ttihat ve Terakki Cemiyetinin resmi, Kemalist modernleme projesinin ise gayriresmi ideologu olarak kabul edilmektedir (Parladan akt. nvar, 2002, s.30). Gkalp Gen Kalemler dergisinde dil, siyaset ve Turanclk ideali zerine yazlar yazar (nvar, 2002, s.29). Ayrca 1912-1914 arasnda yaymlanan Trk Yurdu dergisinde kaleme ald yazlarla Gkalp, dnemin dier iki nemli akm olan Panislamizm ve Osmanlcla kar Trklk ve Batcl vurgulamtr (nvar, 2002, s.29) Gkalp ttihat ve Terakki Cemiyetinin bir yesi olup, hem dnsel anlamda hem de siyasal anlamda cemiyete byk katklar olmutur. zellikle cemiyetin siyasi perspektifini belirlemeye alt; Osmanlclk, slamclk, Trklk arasnda ideolojisini syleme dkmekte bocalad zamanlarda Gkalp vukufla Trkln fikriyatn ortaya koymu ve bunun siyasete tahvilinde birincil derecede etkili olmutur (nvar, 2002, s.30). Gkalp, uluslarn oluumunu, Durkheim sosyolojisinden esinlenen bir emayla, aamal bir srecin sonucu diye gryordu. Buna gre, dil ve rk birliine dayal kabile toplumundan, din birliine yaslanan mmete, oradan da kltr (hars) ve uygarlkla (medeniyet) tanmlanan ulusa eriilmektedir. Dolaysyla, Osmanl devletinden bir Trk ulusunun kmas, bir nceki evrenin, (katksz bir laiklemeden ok, slam ulusal bir dine dntrmek yoluyla)

47

almasn, uluslararas uygarln benimsenmesini ve ulusal kltrn gelitirilmesini gerektirmektedirGkalpin slamlamak dedii, slam, belirttiimiz zere, ulusu bir izgide reforme etmek, kamusal alandan ekmek ve ibadet dilini Trkeletirmek gibi nlemlerle ulusal kltr destekleyecek bir duruma getirmektir ([Parla: 1993; Tunay: 1997] dan akt. nvar, 2002, s.133). Ziya Gkalpe gre modern slam, Trk milliyetilii ve milli kltr ile uyum iinde olabilir. nk din Trk milli kltrnn ve kimliinin vazgeilmez bir parasdr. Millet, ayn dili konuan, ayn eitimi alm, dinsel, ahlaki ve estetik lkleri uruna bir araya gelmi, ksacas ortak kltr ve dini olan toplumdur (etinsaya, 1999, s.354). Modern toplumda dinin ilevine vurgu yapmaktadr. Ancak banaz bir din yorumuna da kar kmaktadr. Ziya Gkalpe gre Trklk, Trk milletini ykseltmek anlamna gelmektedir (Gkalp, 1958, s.12). Gkalp Trklk rki Trklk, kavmi Trklk, corafi Trklk yaklamlarna gre millet, Osmanlclk asndan millet, slamclk asndan millet, fertilere gre millet tasniflerine gre deerlendirmede bulunuyor. Buna gre rki Trklk milleti rk esasna gre temellendiriyor. Irkn saf bir ekilde varolamayacan syleyerek reddeder. Kavmi Trklk de milleti kavim zmresiyle aklamaktadr. Kavim ayn anadan, ayn babadan remi, iine hi yabanc karmam kanda bir zmre demektir (Gkalp, 1958, s.13). Irkta olduu gibi iine hi yabanc karmam bir kavim tarih ncesinde olmad gibi gnmzde de mevcut deildir. Dolaysyla geerli bir millet tanm deildir Gkalpe gre. Corafi Trklk yaklam ise milleti belli bir corafyada yaayanlar olarak tanmlyor. Corafi anlamda belli snrlar iinde yaayan insanlar bir millet olarak kabul etmek pek olas deildir zira rnekse Trkler farkl corafyalarda yaamaktadrlar. Azeriler de Trktr ve farkl corafyada yaamaktadrlar. Osmanlclk asndan ise millet Osmanl mparatorluunda yaayan tebaa anlamndadr. Ancak tm tebaa tek bir milletten teekkl etmemektedir. Osmanl tebaas farkl milletlerden unsurlar barndrmaktadr. slamclka gre millet kavram mmet ile zde tutulur. Fertilere gre ise millet ...bir adamn kendisini mensup addettii herhangi bir cemiyettir. Gkalp bunun da

48

pek geerli olamayacan birisinin ben u milletenim demesiyle o milletin mensubu olamayacan sylemektedir. (Gkalp, 1958, s.15) O halde Gkalpe gre millet nedir?
Daha beikte iken, iittii ninnilerle anadilinin tesiri altnda kalr. Bundan dolaydr ki, en ok sevdiimiz lisan anadilimizdir. Ruhumuza vcut veren btn dini, ahlaki, bedii duygularmz bu lisan vastasiyle almz. Zaten ruhumuzun itimai [toplumsal] hisleri, bu dini, ahlki, bedii [estetik] duygulardan ibaret deil midir? Bunlar ocukluumuzda hangi cemiyetten almsak, daima o cemiyette yaamak isteriz...millet, ne rki, ne kavmi, ne corafi, ne siyasi, ne de iradi bir zmre deildir. Millet, insanca, dince, ahlaka ve bediiyata mterek olan, yani ayn terbiyeyi alm fertlerden mrekkep bulunan bir zmredir. Trk kyls onu dili dilime, dini dinime uyan diyerek tarif eder 33 (Gkalp, 1958, s. 16).

Gkalp millet tanmndan sonra hars [kltr] ve medeniyet [uygarlk] kavramlarn tanmlamaya alyor. Hars ve medeniyetin ortak noktalar olduu kadar ayran taraflarnn da olduunu vurguladktan sonra bunlar aklar: Hars ile medeniyet arasndaki itirak noktas, ikisinin de btn itimai hayatlar cami olmas [bir araya getirmesi]dr. timai hayatlar unlardr: Dini hayat, ahlaki hayat, hukuki hayat, muakalevi [entelektel] hayat, bedii hayat, iktisadi hayat, lisani hayat, fenni hayat (Gkalp, 1958, s.21). Temel olarak ayran ksm ise ...hars milli olduu halde, medeniyet beynelmileldir. Hars, yalnz bir milletin dini, ahlaki, hukuki, muakalevi, bedii, lisani, iktisadi ve fenni hayatlarnn henktar bir mecmuasdr. Medeniyetse, ayn mamureye [bayndrlk] dahil birok milletlerin itimai hayatlarnn mterek bir mecmuasdr (Gkalp, 1958, s.22). Trklk asndan hangi medeniyeti takip etmek konusundaki aklamas ise u ekildedir: Trkler, tamamiyle Trk ve Mslman kalmak artiyle Garp medeniyetine tam ve kati bir surette girmek isteyenlerdir. Garp medeniyetine girmeden evvel, milli harsmz arayp bularak milli harsmz meydana karmamz icap eder (Gkalp, 1958, s.22). Gkalpin bu aklamalarna gre Bat medeniyeti esas alnarak bir yn tayin edilmitir. Ancak Gkalpin buradaki vurgusu kltrel anlamda yani harsi bir oluumun nkoul olarak belirlenmesidir. Trkl meydana getiren kltrel (harsi) unsurlarn, medeniyet ve harsn ortak alanlar olan dini, ahlaki, hukuki, akli, dilsel, iktisadi ve bilimsel alanlarda ortaya konmasdr. Zira Gkalp bu alanlarn her birine dair izlenmesi gereken yolu ve anahatlarn Trkln Esaslarnda tarif etmeye almtr.
33

Kaln vurgu bana aittir.

49

Sonu itibariyle Osmanl mparatorluunun son dneminde imparatorluk mirasn muhafaza etmeye ynelik her biri kendi iinde dnemsel olarak son derece geerli dayanaklara sahip dnce ve siyaset akmlar olan Osmanlclk, slamclk ve Trklk bugnn dnce dnyasn ve siyasetini dolayl olarak etkilemeyi srdrmektedir. te yandan asl kritik olan ise Cumhuriyet dneminde ve sonrasnda zellikle Kemalist modernleme dncesinin hakimiyeti, nc dnce ve siyaset akmlar olarak Osmanlclk, slamclk ve Trklkten ekilenmi ve yararlanm olsa da zaman iinde tali kalmlardr. zellikle Cumhuriyetin ilk yllarnda bu dnceleri benimsemi ya da beslemi dnrlerin Cumhuriyet projesinden bir ekilde uzaklatrldklarn ya da kstrldklerini sylemek mmkn grnmektedir. Belki de bu nedenle 1945 sonras ok partili rejimle birlikte balayan Kemalizme muhalefet eklinde kabaca deerlendirilebilecek aykr muhafazakr-milliyeti dnce dnyasnn Osmanl son dneminde ortaya kan dnce akmlarndan ve dnrlerinden fazlasyla beslendiklerini syleyebiliriz. Son 20 yllk siyaset arenasndaki gelimeleri, muhafazakr, milliyeti ya da slamc partilerin iktidara tanmasnda gemiten getirdikleri ya da sahip ktklar dnce mirasn kullanmalar belki de Trkiyenin toplumsal yapsna daha bir fazla nfuz eden bir siyaset retmelerinin altnda bu dnce birikiminin yattn ifade etmek abartl olmasa gerek. te tm bu sebeplerden dolay Trkiyedeki muhafazakr dnce birikimini iyi okumak gerekmektedir.

50

3.3. 1923-1950 DNEM 3.3.1. Genel Deerlendirme Trkiyede 1950 sonras ortaya kan yeni siyasal yaplanma, yani demokrasiye gei sreci ile birlikte ortaya kan dini (slami) eilimi ar basan dnce biimi ve bu eksendeki siyasal muhalefet zellikle 1970lerde belirginlemitir. 1980lerde askeri mdahalenin de desteini alarak bir devlet politikasna dnen Trk-slam sentezine evrilen bu siyasal srete, deiimin anlalmas iin zellikle 1923 sonras Kemalist modernleme srecinin ele alnmas gerekmektedir. Bu sre nemlidir nk, 1923 ncesi ve sonras dnemlendirme abalar erevesinde dnldnde bu abalar ana hatlar ile bir sreklilik-kopu tartmas iinde ekillenmitir. 1923 sonras farkl boyutlarda bir ayrma meydana gelmitir. Bu yzdendir ki dnsel, siyasal ve kltrel bakmdan belli dzeylerde kopuun ve ayrmann gerekletii katmanlar belirlemek son derece nemlidir. te tam da bu amala Kemalist modernleme projesinin34 ekillendirdii siyasal, toplumsal ve kltrel yap cumhuriyet dnemi ynetici brokrat elitleri ile sradan halk arasnda ciddi bir kopua sahne olmutur. Her ne kadar siyasal, toplumsal ve kltrel yeniden ina sreci ve ulusal kimlik oluturma abalar halka dnk tasarlanm olsa da zaman iinde ynetici elitler ile halk arasnda bu ayrma belirgin bir hale gelerek srecin aksamasna, toplumsal muhalefetin siyasal olarak evrede iten ie beslenmesine neden olmutur. Bu erevede dnldnde Kemalist dnemin konsolidasyon sreci sonunda 1950deki krlma neticesinde kendini hissettiren toplumsal muhalefetin muhafazakr ve milliyeti dnce evrelerinde evrilerek gnmze kadar tanmtr. te milliyeti-muhafazakr dncenin ve siyasetin anlalabilmesi, bu dncenin ortaya kma srecine etki eden ve Kemalist dnemde uygulamaya konan baz politikalarn ve tezlerin anlalmas araclyla mmkn grnmektedir.

Tanel Demirel Cumhuriyeti (Kemalist) modernleme projesini ok net bir ekilde tanmlar: 18. yzyldan itibaren Avrupa devletlerinin askeri, ekonomik ve siyasal meydan okumalarna kar koyabilmek gayesiyle kendisini reform (veya yenileme) hareketleri iinde bulan Osmanl Devletinin modernleme abalarnn devam olarak grlebilir. Kemalizm, modern koullara ayak uyduramayan bir toplumsal yapy kapsaml bir ekilde dntrme hareketidir (Demirel, 2004, s. 146).

34

51

Trkiyenin modernleme serveni zerine yaplan farkl almalarda, belki artk gnmzde olmasa da en nemli tartma alanlarndan biri, en azndan belli bir dnem iin, zellikle de 1960l yllardaki dnsel hareketliliin ve tartma gndeminin de etkisiyle, (ki bu dnemde Batllama, modernleme, kalknma sorunu bata olmak zere ekonomi temelli olarak tartlmaktayd) 1923 ncesi ile, dier bir ifade ile Osmanl gemii ile dnsel, siyasal ve hatta kltrel bir sreklilik mi yoksa bir kopu mu olduu sorunudur.35 Zira hangi perspektiften deerlendirilirse deerlendirilsin Trkiye Cumhuriyeti ile Osmanl Devleti arasnda bir sreklilik-kopu arasnda tercih edilen nokta biraz da nasl bir aklama tarznn benimsendii noktasndadr. Kukusuz hal gncelliini koruyan bu tartma alan aslnda farkl yaklamlara gre Trkiye Cumhuriyeti tarihinin ayr bir dnem olmas gereini deitirmiyor. Trkiye Cumhuriyeti bir modernleme projesi olarak apayr bir dnemi yanstan zellikleri ile (hukuksal ve anayasal dzenleme, siyasal yap, eitim, yaam tarz, giyim-kuam v.b dzenlemeler) Osmanl tarihinden ve gemiinden bir kopuu belli dzeylerde sergilerken, aslnda dier yandan toplumlarn geliimleri ve tarihleri incelenirken esas alnan baz kriterlere gre de bir sreklilii yanstmaktadr. Zira toplumlarn tarihsel gemiinde ne kadar radikal dnmler ve deiimler gerekleirse gereklesin bir sreklilik olduu ok aka ortadadr. Trkiye tarihi gz nne alndnda cumhuriyetin ilan ile birlikte gemi dnemden ok farkl bir toplumsal formasyona geilmi olduu (idari, siyasi, ekonomik bakmdan) de facto bir gerektir. Ancak tm bunlara karn eski dnemin birtakm zelliklerinin, dnsel birikiminin yeni dneme de tandn, dnsel mirasn birtakm zelliklerinin yeni dnemde de kullanldn sylemek mmkndr. Bu balamda Trklk ve milliyetilik yeniden formle edilse de cumhuriyetin Osmanl son dnem dnsel ve kltrel mirasn nemli lde tad sylenebilir. Ayrca Trkiye Cumhuriyeti modernleme projesi, kabaca bakldnda Osmanl son dneminde yani 1839 Tanzimat Ferman ile balayan modernleme/Batllama serveninin bir uzants grnmndedir. Dolaysyla nihai hedef olarak belirlenen modernleme/Batllama abas tali farkllklar dnda benzer bir istikameti gstermektedir. te bu yzden

35

Bkz. Lewis: Modern Trkiyenin Douu, Zrcher: Modernleen Trkiyenin Tarihi, Berkes: Trkiyede adalama, Ahmad: Modern Trkiyenin Oluumu.

52

sreklilik/kopu tartmalar nemli olmakla birlikte ksrdngsel bir tartma olarak kabul edilebilir. Bu alma ekseninde cumhuriyet dnemi modernleme abalarnn belli dzeyde bir kopuu sergiledii kabul edilmekle birlikte tarihsel, sosyolojik ve dnsel olarak en azndan toplumlarn bir sreklilik iinde deiim ve dnm geirdii dncesi ar basmaktadr. Bu deiim ve dnm dinamiinin en nemli gstergesi muasr medeniyet seviyesine ulama ifadesinde kendini bulan Bat toplumlarnnkine benzer bir modernleme projesidir. Bu balamda modernleme/Batllama tam anlamyla Avrupa eksenli bir ilerleme dncesine iaret etmektedir. alar Keyder bu modernleme projesine inanan kiileri modernletirmeci Trkler kategorisinde toplamaktadr.
Modernletirmeci Trkler modernlemeyi Batllamayla, Avrupa uygarlnda bir yer edinmekle zdeletirmilerdi. Modernlik onlarn kavraynda btnsel bir projeydi; Avrupay modern klan kltrel boyutlarn tmn kucaklayp iselletiren bir proje. Onlar sadece aklcl, brokratiklemeyi ve rgtsel etkinlii artrmakla yetinmiyor, laiklii, bireyin zerkliini ve kadn-erkek eitliini salamak iin bir toplumsal dnme de ihtiya duyuyorlard (Keyder, 2005, s.29).

Modernletirme projesinin cumhuriyetin kurulduu andan itibaren belki de en nemli eksiklii modernleme olgusunu salt Avrupa merkezli dnmesi ve alternatifinin olmadna kani olmasdr. Zira modernlemenin farkl biimlerde varolabildii ve her topluma zg, yeni bir biimde ekillenebilecei varsaym gz nnde bulundurulabilseydi, ya da kltrel anlamda modernlemenin toplumsal dzlemde ok da etki yapamad grlebilseydi, modernleme ideallerinin gerekleme umudu daha yksek dzeyde olabilirdi. Modernleme bugn geriye doru baktmzda hakikten muhafazakr ve liberal kesimlerin cumhuriyet dneminin ilk yllarna ilikin eletirilerine yant verircesine tarihsel bir grnm sunmaktadr. zellikle 1980 sonras kltrel merkezli toplumsal incelemelerin yaygnlamasyla ve modernletirme

53

projesinin tepeden inme olduu dncesi egemen olmaya baladka ilk dnem cumhuriyet eletirisi de yaygn bir tavr haline gelmitir. 36 Tepeden inmeci modernleme anlay aslnda edilgen bir toplum tasavvurunu gndeme getirir. Keydere gre de Trkiyenin deneyimine en uygun deni, modernletirmektir. Fiilin ardndaki zne modernletirici elit, bu elitin hedefi ise kendi modernlik anlayna uygun kurum ve inan ve davranlar seilmi nesneye, yani Trkiye halkna kabul ettirmekti (Keyder, 2005, s.31). Dolaysyla modernletirme aslnda bir modernletiriciler ve modernletirilenler ikiliini ortaya karmaktadr; ilki etken bir konumda dieri ise edilgen bir yapda karmza kmaktadr. Birincisi devletin tm olanaklarn, gcn, her trl tehdit unsurunu elinde bulundurduu iin ynetici asker brokratik elit olarak deerlendirilmektedir. Osmanl son dnem modernleme hareketlerinin taycs konumundakilerle

cumhuriyet dnemi siyasi elitlerinin bir sreklilik iinde olduunu sylemek mmkn grnmektedir.
mparatorluk elitiyle Cumhuriyeti elit arasndaki srekliliin Osmanl toplum yapsnn temel bir zelliine, yani byk toprak sahiplerinin bulunmamasna (ya da brokrasinin greli bamszlna) dayand sylenebilir. Byk toprak sahiplerinin olmamas nedeniyle eski dzenin koruyuculuu brokrasinin reformcu olmayan kanadna dt; milliyeti aydnlar ciddi bir muhalefeti gslemek zorunda kalmadlarkendi dar taban iin ekonomik liberalizm ve medeni-siyasal haklar talep edebilecek gl bir toprak sahibi snfn olmamas yznden, toplumda hibir grup devletin mutlakyetiliine kar kma olanan bulamad (Keyder, 2005, s.32).
36

Kasabaya gre 1980lerde Trkiyenin dnya zerindeki pozisyonu yeniden deerlendirmeye tabi tutuldu. Bundan Kemalist modernleme projesi de nasibini alarak bata laiklik esaslar ve Trk ulusunun etnik kkenleri olmak zere milliyeti tarihin tm temel mitlerinin srarla sorgulanmasna neden oldu. te bu balamda deerlendirildiinde ikili bir kutup karmza kmaktadr: Kemalistlere gre, lke Trk toplumunda dinin nceliini yeniden egemen klmaya alan glerce daha nceki idealist yolundan bilinli olarak saptrlmtr. Buna gre, geriye dn zlemi iindeki gruplar 1950den sonraki demokratik ortamda halk kandrmak ve Kemalist hareketin ilerici hedeflerini tahrip etmek iin eitli frsatlar elde etmilerdi (Klaldan akt. Kasaba, 2005, s.14) te yandan kutbun dier kesiminde ise sorunun kaynan Kemalizme ok sk balanmak oluturmaktadr. Atatrkn ynetimi altnda Trkiyedeki Mslmanlar dinsel geleneklerinden zorla koparldlar. slamclar Kemalist modernleme hedeflerini, Mslman kltrn temel niteliklerine aykr bulmaktadrlar. Onlara gre Kemalist ideolojinin snrlayc paravan kaldrldnda, Trkler slam dnyasyla yeniden birleecek, hem teknik anlamda modern hem de Kemalist elitin Bat imaj dorultusunda yarattna oranla daha haktanr ve adil bir toplum yaratmay baaracakt (Bulatan akt. Kasaba, 2005, s.14).

54

Aslnda Keyderin altn izdii bu nokta devletin snfsal adan radikal bir deiim geirmemesi nedeniyle devlet snf ile kitleler arasnda zaten varolan ayrmn pekimesidir (Keyder, 2005, s.32). Cumhuriyet sonras oluan konjonktr de cumhuriyetin kurucu elitlerinin yeni bir snf olarak ekillenmesine olanak salayarak snfsal olarak ynetici brokrat elitin halktan farkllamasna ve kopmasna imkan tanmtr. Dolaysyla yukarda belirtildii gibi modernle(tir)me asndan bakldnda dnsel anlamda bir sreklilik temelinde dnldnde Cumhuriyet dnemi siyasi elitlerinin byk bir blm ttihat ve Terakki Cemiyeti (TC) yesi ve dnr olarak karmza kmaktadr. Hi phesiz cemiyet yesi olmayp bu cemiyetin yaygn dnce mirasndan etkilenen de bir o kadar isim sz konusudur. Ancak Cumhuriyet dnemi siyasi elitleri tarafndan, TCnin Osmanl son dneminde uygulamak durumunda kald tarz- siyasetin (Osmanlclk, slamclk, Trklk) yalnzca tek bir unsurunun yani Trklkn37 farkllaarak devralndn -kukusuz zaman iinde zellikle 1950 sonrasndan itibaren slamclk siyasetinin farkllaarak evre siyasetinden merkeze doru kaymas ve gncellik kazanmas, hatta gnmze uzanan bir sre iinde farkl grnmlerinin ortaya kmas bir kenarda tutularak- sylemek olasdr. TC Osmanlcln kesif etkisi yani imparatorluun ana unsurlarnn birlii ya da varolan Mslman kitleyi bir arada tutmaya ve mobilize etmek iin halifeliin gcn kullanmaya kalkan bir slamclk anlay ve 1913teki kesin iktidarn balangcyla birlikte siyasi, hars, iktisadi bir millilik zemininden hareketle 1918den sonraya da (hatta bizzat bugne) kalan Trklk politikalar ile kendini var etmeye almtr. (nvar, 2002, s.130) Bu anlamda TCnin Trklk anlay deiime uram olsa da ya da baka bir ifade ile bu anlay gzden geirilmi/gncellenmi olsa
Burada sz edilen Trklk dncesi hi phesiz ttihat ve Terakkinin zellikle de Enver Paa tarafndan olduka romantik bir dsel perspektifle sahiplendii, Birinci Dnya Sava sonunda hayal krkl yaratan Turanclka varan bir anlay deildir. Burada sz edilen Trklk dncesi tartmal bir kavram da olsa Atatrk milliyetiliidir. Bu milliyetilik anlay bizzat Mustafa Kemal tarafndan 1921 ylnda Eskiehirdeki konumas srasndan u ekilde tarif edilmitir: Ne slamc birlik ne de Turanclk, bizim iin bir doktrin ya da mantkl bir siyaset oluturamaz. Bundan byle yeni Trkiyenin ynetim siyaseti, ulusal snrlar iinde Trkiyenin kendi egemenliine dayanarak bamsz yaamas olacaktr (Landaudan akt. Aaoullar, 1998, s.200). Aslnda burada Mustafa Kemalin dncesi Misak Milli snrlar iinde rk, din, dil fark gzetmeksizin yeni ulus-devletin inas srecinde yeni batan tanmlanan bir milli kimlik anlaynn egemen olacann ifadesidir.
37

55

da cumhuriyetin siyasi kadrosu ve elitleri tarafndan da modern ulus-devletin ve ulus kimliinin inas iin kullanlan en nemli unsurdur.38 Hem ttihat ve Terakkinin hem de Kemalist iktidar dneminin en belirleyici dnsel akm Trklk idi. Her iki dnemin Trkl hem dnemsel hem de siyasal olarak birbirinin devam ya da siyasal olarak biri sonrakinin hazrlaycs olarak sayld (nvar, 2002, s.132). Ancak nvar TCnin Trklk dncesi ile ulus-devletin ina srecinde faaliyete geirilen Trk milliyetilii arasnda bir sreklilikten ziyade farkllk eksenli bir ilikinin olduunu vurgulamaktadr. Bu dnemde Trk milli kimliinin inas sreci yaanmtr. Trkiye Cumhuriyeti tarihinin Trklk erevesinde milliyetilik anlaynn deerlendirilmesi iin Emre Gkalp 1919-1938 aras dnemde farkl dnem tespit etmektedir. Bu tespite gre 1919-1923 yllar milli mcadele dneminde
Trk milli kimlii, baskn bir dini karakteri iermi, milliyetin yegne referans Mslmanlk olmu ve reel-politikann bir yansmas olarak resmi politik sylem etnik oulculuu veri olarak almtr. 1924-1929 yllarn kapsayan ikinci dnemde milli kimliin dine referansla tanmlanmasndan radikal bir kopu gereklemi, etnik oulculuu kucaklayan sylem terk edilmi ve Trk milli kimliinin laik ve Cumhuriyeti karakteri temel tanmlayc olmutur (Gkalp, 2004, s.67).

Osmanl son dnem entelektelleri arasnda ykselen Trklk bilinci cumhuriyet dnemi entelektellerine de sirayet etmitir. Aslnda cumhuriyet dneminde planl bir ekilde ina edilmeye allan Trk milli kimliinin bileenleri ilk kez brokratik sekinler tarafndan benimsenmitir. Zira modern-ulus devletin ina srecinde milli kimlik ve milli bilin yaratma srecine ilikin siyasal ve toplumsal dzeyde birlik dncesi son derece nemlidir. Ancak Kemalist izginin modern-ulus devlet inasnda esas alnan milli kimlik ve birlik vurgusunun nitelii zerinde durma gereklilii vardr. Buna gre milliyetilik teorilerinde iki temel yaklam bulunmaktadr: etnik ve territoryal birlik dncesi. zdoana gre Kemalist izgi her iki yaklamdan da esinlenmitir. Etnik kimlik temelinde birlik dncesi ezelden ebede sregiden homojen bir etnik kimliin, soysal, dilsel bir aradaln kabulne baldr. Territoryal birlik dncesinde ise ulusal kimlik, balangta bir toprak duygusundan kaynaklanr; ulusal kimliin hukuksal/siyasal yn, yurttalk ilkesiyle salanr ve byk oranda devletin eitim kurumlar tarafndan ekillendirilen zgl kltrel topluluun ortak sivil dini araclyla daha da pekitirilir (zdoan, 2002, s.82). Kemalist modelde hem etnik hem de territoryal model eklektik bir biimde bir arada kullanlmtr. Burada dikkati eken bir baka nokta ise bu iki modelin de zellikle Trk Ocaklar nclnde ve Ziya Gkalpin dnsel izgisinde olduka sekler bir Trk kimlii ina edilmesine nayak olmasdr. nk etnik aidiyet, Kemalist ulusuluk asndan vazgeilmez bir nem tayan laik bir kimlik salama stnlne sahipti. Bir baka deyile, etnik balarn yeniden canlandrlmas, uzun vadede, slami kimlii ortadan kaldracak bir kaldra ilevi grd... (Kara, 1985den akt. zdoan, 2002, s.83).

38

56

Aslnda Trkiye Cumhuriyeti tarihine ilikin deerlendirmelerde daha nce bahsedilen sreklilik-kopu tartmalar bir bakma Kemalist modernleme projesinin nasl sahiplenildii ile de dorudan ilintilidir. Tarihin bu biimde deerlendirilmesinde, Kemalist bir milliyetilik anlay-kavray sz konusu olduunda kopuun sahiplenilmesi kadar anlaml bir gr yoktur. Bu anlay-kavray perspektifinden deerlendirilme yapldnda cumhuriyet tarihi ve kurtulu mitosu 1919 ylndan itibaren ve Atatrk nderliinde ele alnr. Ancak, te yandan Atatrk cumhuriyete geiin ve kurtuluun en nemli taycs olmasna ramen ne tek bana btn dnm gerekletirmitir ne de gemiin dnsel mirasndan tamamen kopuk bir siyaset izlemitir. Elbette byk farkllklar ve deiimler sz konusudur ancak gemiin izlerini srmek pek tabii ki mmkndr. Bu balamda nvara gre cumhuriyet dnemi tarihi yazlrken bu dnem batan sona 1919 Maysndan itibaren aniden ortaya km bir direni hareketinin ve bu hareketin her eyi batan planlanm liderinin yani Mustafa Kemalin dehas sayesinde ulalm bir kurtulutan bahsedilir. Milliyeti bir tarih yazmnn, genesisini ararken sklkla yapt tahrifatlardan biridir bu. (nvar, 2002, s.136) TCnin cumhuriyete tanan ve dnen milliyetilik perspektifi Trkiye

Cumhuriyetinin ulus-devlet kurucu/ina edici milliyetilik perspektifinin kurulmasnda son derece nemli bir yer tutmaktadr. 1926 ylnda yaanan zmir suikasti sonras tasfiye edilen TC eski yeleri dndaki yeler cumhuriyetin kurucu partisi Cumhuriyet Halk Frkas39 (CHF) iinde yer almay srdrmlerdir (nvar, 2002, s.136). Aslnda tek bana bu durum bile en azndan dnsel bir srekliliin varolduunun kantdr. adalama/batllama/modernleme ekseninde muasr medeniyet seviyesine ulama abas dorultusunda genel anlamda milliyetilik dncesi nemli lde yardmc bir ilev grmek zere deerlendirilmitir. Milliyetilik asndan bakldnda modern ulus-devlet kurma abalar aslnda adalama/batllama/modernleme abasyla i ie gemektedir. Cumhuriyet dneminde TCnin dnsel ve siyasal gemiinden farkl olan en temel zellik artk yeni bir modern ulus-devletin kurulmu
39

Frkadan partiye dnm u ekilde gereklemitir: Halk Frkas, (Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurulduu gnlerde) HF Grubu Umumi Heyetinin 10 Kasm 1924 tarihli kararyla, Cumhuriyet Halk Frkas; 1935 Maysndaki 4. Byk Kurultay kararyla da, Cumhuriyet Halk Partisi olmutur (Tunay, 1985, s.2019). Dolaysyla bundan sonraki blmlerde CHP tercih edilecektir.

57

olmas ve milliyetiliin bu erevede nasl ina edici bir rol oynamas gerektiidir. Bu adan bakldnda TC yelerinin imparatorluun bekasna verdikleri nem ve bu ynde gsterdikleri aba cumhuriyet dneminde yerini yeni bir devletin, milletin ve toplumun kurucu motivasyonuna sahip olmasdr. Aslnda bu nemli bir kopuu simgelemektedir.
Kemalizm, 1930larda kesin biimini kazanmakla beraber 1922den itibaren Ziya Gkalpin hars ve medeniyet ayrmndan beslenen topyekn ve dnsz bir modernleme ideolojisine sahiptir. Bu nedenle ttihat ve Terakki dneminde grlen sekler hukuk reformlar, eri mahkemelerin birok bakmdan Adliye Nezaretinin denetimine sokulmas, yarg birliine doru gidilmesi, din mekteplerinin Maarife devri vakflarn slah edilmesi, yararsz hale gelen evkafn deitirilmesi, hatta genel bteye aktarlmas gibi reformist uygulamalarn karsnda Kemalist iktidar tarafndan bu ve benzeri kurumlarn lav, yenilenmeleri, en nemlisi kanunlarn sekler Bat hukukuna uygun hale getirilmesi sz konusu olmutur40 (nvar, 2002, s.138).

Kemalist modernleme projesinin vazgeilmez unsurlarndan biri hi kukusuz laiklik ilkesi olmutur. Buna gre Zrcher Kemalist reformlarn en nemli aya olan laiklik ilkesinin temel zerinde gerekletirilmeye alldn ifade etmektedir:
Kemalist reformlarn en karakteristik unsuru olan laiklik hamlesinde faaliyet alan ayrt edilebilir. lki, devleti, eitimi ve hukuku laikletirmek, yani ulemaya, kurumlam slamn geleneksel kalelerine saldrmak. kincisi, dinsel simgelerin stne gitmek ve bunlarn yerine Avrupa uygarlnn simgelerini koymakt. ncs, toplumsal yaam laikletirmek ve gerektiinde popler slamn stne gitmekti (Zrcher: 2003, s. 272).

Bu ayan tam anlamyla yerleebildiini gnmzden geriye doru baktmzda sylemek pek olas grnmemektedir. Aslnda Zrcherin de temel zerinden izah
Zrcher Kemalizmin (Atatrkln; Zrcher her iki nitelemeyi eanlaml olarak kullanmakta ancak zellikle 1960lardaki zengin tartma ortamnda ve gnmzde yaplan Kemalizm-Atatrklk tartmalarnda her iki niteleme farkl nosyonlara gndermede bulunmaktadr) kendini Kemalist olarak niteleyenler tarafndan hibir zaman net bir ekilde etraflca tanmlanmadn ve homojen, btnlkl, tutarl bir ideoloji olamadn iddia eder. Zrchere gre, 1930larda ortaya kan Kemalizm ya da Atatrklk kavramlarn birlikte oluturan dnceler ya da lkler btn, doal ekilde ve yava yava, bir sre ierisinde geliti. Kemalizm tutarl ve hereyi kapsayan bir ideoloji halini asla almad. Kemalizm bir tutum ve kanlar btnyd. Bu tutum ve kanlarn ise ayrntl bir tanm hi yaplmad...Kemalizm, esnek bir kavram olarak kald ve dnya grleri ok farkl olan insanlar kendilerine Kemalist diyebildiler. Kemalizmin temel ilkeleri 1931 parti programnn ierisine yaylmt. Bunlar, cumhuriyetilik, lakiklik, milliyetilik, halklk, devletilik ve inkilaplk (devrimcilik) idi Eric (Zrcher, 2003, s.264).
40

58

etmeye abalad laiklik ilkesi sreklilik-kopu tartmalarnda ou kez vurguland zere cumhuriyet ncesi dnemden ciddi biimde kopuu yanstan en nemli noktalardan biridir.41 Zira laiklik ilkesi hukuksal, siyasal, eitim ve kltrel alanda kopuun en nemli unsurudur. Bu dorultuda atlan ilk adm hi phesiz ki 1 Kasm 1922 tarihinde henz cumhuriyet ilan edilmeden, bunun hazrlaycs olarak saltanatn kaldrlmas olmutur. Bu adm yeni ynetim biiminin eskisinden radikal bir ekilde farkllamann bir hazrlaycs olarak deerlendirilebilir. Hukuksal adan bakldnda yeni anayasann dzenlenmesinde dikkat edilen en nemli unsurlardan biri 1924 Anayasasnn (Tekilat- Esasi) ilk halinde Trkiye Devletinin dini, Din-i slamdr hkmnn ise 5 ubat 11 Nisan 1928 tarihli dzenleme ile kartlmasdr. (www.anayasa.gen.tr/tek-1924.htm) lk aama bylelikle gereklemitir. kinci olarak 1937 ylnda laiklik ilkesi benimsenerek anayasada devletin seklerletirilmesindeki en nemli ilke anayasal olarak ifade edilmitir. 1924 anayasasndan din hanesinin kaldrlmas, sekler anayasal dzen ina edici bir ekilde formle edilmesi bu anlamda dikkate deer bir gelimedir. te yandan siyasal anlamda da 3 Mart 1924 tarihinde halifeliin kaldrlmas42, 30 Kasm 1925te tekke, zaviye ve

Bu durumun baka bir adan deerlendirmesini ise Tanel Demirel yapmaktadr. Demirele gre Cumhuriyet kurucu elitlerinin Osmanldan bu yana srdrlen modernleme abalarnn eksik kald yan(lar) zerinde durduklarn belirtmektedir.Osmanl modernleme abalarnn baarl olamamasnn nedeni, bu hareketlerin modernlikle badamas mmkn olmayan dini-geleneksel deerlere gereinden fazla taviz vermek durumunda kalnmasyd. Trkiye Cumhuriyeti Devletinin muasr medeniyet seviyesine ulamas iin Osmanl hanedanlnn kaldrlp milli devletin kurulmas yeterli deildi; modernlikle uyumlu yeni, laik deerler sisteminin de yerletirilmesi zorunluydu. Yeni deerler sistemini oturtabilmek devlet yapsndan eitim sistemine, aile hayatndan alfabe ve klk kyafete kadar birok alanda kapsaml dnmleri -Batllamay- gerekli klmaktayd. Bunun gerekletirilebilmesi iin de, halk iin neyin doru olduunu bildii varsaylan elitlerin, en azndan halk kendi karlarnn nerede yattn reninceye kadar, halk onun gerek karlarna hizmet edecek ekilde idare etmesine balyd (Demirel, 2004, s.24). CHP, Cumhuriyet elitlerinin bu modernleme izgisini ve ilerleme kaygsn 1950ye kadar farkl biimlerde, kesintisiz, srarla izlediini sylemek mmkndr. Aslnda bu halifelik kurumuna o dnemdeki bak alarn ve bu kurumun kaldrlmasn nasl bir srete gerekletiini belirgin bir ekilde u ifadeler zetlemektedir: Cumhuriyetin ilanndan sonra iki byk gruplamann memleketteki ve meclisteki vaziyetleri daha aka belli oldu. Muhafazakrlar halife etrafnda toplanyor, Mustafa Kemalin nderlik ettii yenilikiler meclis ve hkmeti kontrolleri altnda tutmakla beraber kendi iktidarlar iin halifeliin her zaman bir tehlike tekil ettiini biliyorlard. Bu sebeple Mustafa Kemal halifelie kar vaziyet ald; halifeliin tarihi menei incelenerek Trkiye bakmndan tad deer konusunda ksa ve zl bir kampanyadan sonra meclis 2 Mart 1924te halifelii kaldrarak halifeyi Trkiyeden srd (Karpat, 1996, s.58-59). Karpat ayrca halifeliin kaldrlmasnn sembolik dzeyde de bir anlama sahip olduunu ve 19. yzyln balarndan beri srp gelen mcadelede laik-yenliliki grubun, dinci-muhafazakrlara kar zaferini yansttn vurgulamaktadr (Karpat, 1996, s.58).
42

41

59

trbelerin kapatlmas43 gibi uygulamalarn yrrle sokulmas da Osmanl mirasnn ciddi anlamda geride brakld ve artk merkez-evre ikiliinin kopuuna neden olan etmenler olarak gsterilebilir. Eitimin modernletirilmesinde ve seklerletirilmesinde ise 1 Kasm 1928de Harf nklabnn yrrle konmas ve Arap alfabesinden Latin alfabesine geiin gerekletirilmesi, yine tekke, zaviye ve trbelerin kapatlmas, yerine modern pozitivist bilim anlayn benimseyen eitim kurumlarnn devreye sokulmas, din eitiminin ok snrlandrlmas, dilin yalnlatrlmas gibi birtakm dzenlemeler bu srece katkda bulunmutur. Gndelik yaam pratiklerini de kapsayan kltrel alandaki seklerleme/adalama uygulamalarna baktmzda ise giyim-kuam dzenlemeleri en radikal kopu belirtisidir. 25 Kasm 1925 tarihinde apka ve Kyafet Kanunu44 zellikle ynetici brokrat elitler ile halkn gndelik yaam pratiinde bugn bile etkisini srdrebilen bir kopua iaret etmektedir. Kanunun 1. maddesi TBMM yeleri ile genel, zel ve blgesel idarelere ve btn kurululara bal memurlar ve mstahdemlere apka giyme zorunluluu getiriyor ve Trkiye halknn genel balnn apka olduu belirtilerek dier balklar yasaklanyordu (Cumhuriyet Ansiklopedisi, 2005, s.63). Tipik bir modern batl gibi giyinen, frak, pantolon, gmlek, yelek, yakalk, ceket, apka gibi gemi dnemden olduka farkllaan bu giyim tarz en basit ifadesi ile d grn itibariyle brokratik elit ile halkn ayrmasna neden olmutur. Kentli orta ve st snflarn kolayca uyum salayabildii bu durum krsal kesimde tepki ile karlam olsa da yasal bir zorunluluk haline gelen klk-kyafet kanunu ile ksmen dnmek zorunda kalmtr. Zaten apka ve Kyafet Kanunu 2 Kasm 1925te dnemin Diyanet
Bu tarihten nce Mustafa Kemal bu uygulamann yrrle gireceine dair ipucunu Kastamonuya yapt gezide Trk Ocandaki konumasnda (sonradan ve gnmzde ok sk kullanlan szleri) vermitir: Efendiler ve ey millet, iyi biliniz ki Trkiye Cumhuriyeti eyhler, derviler, mritler, meczuplar memleketi olamaz. En doru, en hakiki tarikat, tarikat- medeniyedir (Cumhuriyet Ansiklopedisi, 2005, s.59). Bu kanuna zelikle hassasiyet gsteren Mustafa Kemal 27 Austos gn sivil elbisesi ve elinde Panama apkas ile nebolu Trk Ocanda nl apka nutkunu syledi: alt kaval, st ihane denilebilecek klk ne millidir, ne de beynelmileldir (uluslararasdr). Medeni ve beynelmilel kyafet bizim iin, milletimiz iin layk kyafettir. Onu alacaz. Ayakta iskarpin ya da fotin, bacakta pantolon, vcutta yelek, gmlek, kravat, yakalk, ceket ve bittabi bunlarn mtemmimi (tamamlaycs) bata siper-i emsli serpu (gneten koruyucu kenarl balk). Ak sylemek isterim, bu serpuun adna apka denir. Mustafa Kemal burada aslnda milli olan giyim-kuamn tarifini yaparken Batl, modern olann yani uluslararas olann milli olduunun altn izerek, apkann da bu modern giyim tarznn milliletirilerek en nemli sembollerinden biri olduuna vurgu yapmaktadr. zellikle apka modern Trk milletinin en nemli gsterenlerinden biri haline getirilmek istenmitir (Cumhuriyet Ansiklopedisi, 2005, s.63).
44

43

60

leri Bakannn apka giymekte dini ve vicdani mahzur yoktur demesine ramen yle sessiz sedasz halk tarafndan hemen kabul grm deildir, aksine birok ilde sert tepkiler ve gsterilerle protesto edilmitir. 14 Kasm 1925te Sivasta, 22 Kasmda Kayseride, 24 Kasmda Erzurumda, 25 Kasmda Rizede, 27 Kasmda Marata, 4 Aralkta Giresunda yaplan gsteriler sert bir biimde, bazen gsterilerin nclerinin idam edilmesine varan ekilde cezalandrlmtr. (Cumhuriyet Ansiklopedisi, 2005, s.73-74) Ancak hi phesiz bugn bile bu gndelik yaam pratiinin bile evre tarafndan btnyle sindirilmi olduunu sylemek zor grnmektedir. Bugnden geriye baktmzda askeri-brokrat elitler ile halkn dilindeki farkllama, bir gnden dierine deien alfabe ve dil kullanm ncesi ve sonras arasnda bir milat tekil eder. Kemalist modernleme projesinde din nemini seklerleme sreci balayana kadar korumay srdrmtr. Anadoluda o gne kadar nemli bir ilev yklenen tekke ve zaviyelerin 1925te kapatlmas, fesin yasaklanmas ve yerine apkann getirilmesi, evrede tepkilere yol asa da evre tarafndan kabul edilmek zorunda kalnmtr. na edilmeye allan milli kimliin nemli bir paras olarak dinin ilevsellii korunmutur.
Atatrkn kendisinin de dini din olarak reddetmediini, fakat daha ok en makul ve en tabii bir din, bu yzden de son din olan slamiyetin iine sonradan hac-hoca takm tarafndan kartrlm hurafelerle mcadele etmeyi hedeflediini sylemek mmkndr. Bu nedenle medrese retimine kar kan Atatrkn, herkesin dinini renmesinin bir hak olduunu, bunun yerinin ise bundan byle mektep olacan belirttii de bilinmektedir... (nvar, 2002, s.139).

Ancak laiklik ve milliyetilik ilkesi kukusuz Jn Trk ideolojisinin, en azndan 1913ten beri, belirgin zellikleri arasnda yer almt. 1930larda her iki zellik en ulara gtrlm, laiklik yalnzca devlet ve dinin ayrlmas deil, dinin kamu yaamndan karlmas ve kalan din kurumlar stnde devletin tam denetiminin kurulmas olarak da yorumlanmt. Ar bir milliyetilik biimi, buna elik eden tarihsel efsanelerin yaratlmasyla birlikte, yeni bir ulusal kimliin oluturulmasnda balca ara olarak kullanlm ve bylece birok hususta dinin yerini almas istenilmiti (Zrcher, 2003, s.264).

61

Laiklik ilkesinin benimsenmesi nedeniyle merkez-evre arasnda hala yaanagelen gerilim, iktidar ve muhalefetin, Trkiyede siyasal alana dair tartmalarn en nemli gndem maddesi ve iktidar deiikliklerinin temel deikeni olma zelliini srdrmektedir. Bu konuda zellikle 1950 ncesi gerektiinde totaliter ve otoriter bir anlayla gerilimin bastrlmas modern laik ulus-devlet inasnn gereklilii gibi deerlendirilmitir. Ancak te yandan bakldnda merkezde baaryla uygulanan kamusal alandaki dinsel pratiklerle ilgili yeni dzenlemeler ve yasaklamalar, evrede bu denli baarl bir ekilde iselletirilememitir. Dolaysyla en azndan tarikatlar byk lde yeraltnda faaliyetlerini gstermeyi srdrmtr.
...Otoriter ve -bilhassa 1940larda- gitgide gzden den bir ynetim biiminin dayatlmas ve popler slam45n bastrlmas yoluyla, hkmet slam siyasallatrd ve onu bir muhalafet aracna dntrd. Denebilir ki, Kemalistler popler dine srt evirmekle, kendileriyle halk kitlesi arasndaki balar kesmilerdi (Zrcher: 2003, s. 279-280).

Esasnda Kemalist kadronun, kurucu asker-burjuvazi elitinin sadece dinsel olarak deil genel olarak toplumdan kopuk, zellikle de evreden kopuk bir siyaset ve pratie dnmeleri sonucu toplum ve ynetici elitler arasnda zaten zaman iinde ciddi bir kopma meydana gelmitir. Osmanl mparatorluunun yklmasyla birlikte ortaya kan yeni toplumsal formasyonda Kemalist modernleme projesinin nceki dnemden devrald dnce miras iinde n plana kard ve uygulamaya soktuu en nemli ideoloji milliyetilik ve Trklk siyaseti olmutur. Buna ek olarak ise genel olarak bakldnda muhafazakrln Trk siyasal dnce hayat iinde felsefi-siyasal bir dil olarak berraklat en kritik dnem, radikal modernizm tasavvurunun politik uygulamalara dnt erken Cumhuriyet dnemidir (rem, 1997, s.52). Kukusuz Kemalist milliyetilik anlay ve Trklk siyaseti Osmanl son dnemi perspektifinden uzak olsa da zellikle ttihat ve Terakki Cemiyetinin dnce mirasndan fazlasyla etkilendii ve yararland aktr. Bu dorultuda Kemalist dnemin milliyetilik anlaynn en
45

Zrcher burada popler slam evrede, halk tarafndan srdrlen dinsel pratikler anlamnda kullanmaktadr.

62

nemli unsuru olan Trk Tarih Tezi, Gne Dil Teorisi ve Trk Ocaklar zerinde durmak ayn zamanda bu milliyetilik anlayn anlamak asndan faydal olacaktr. ada Trkiye Cumhuriyetinin ideolojik olarak milliyetilie ynelmesi 1930larn hemen balarna denk gelmektedir. Youn sava dneminin sonlanmas ve sonrasnda toparlanma ve inklaplarn yerli yerine oturtulmas abalarnn younluu bir miktar azaldktan sonra aaptaya gre de zellikle
iki ksa ok partili demokrasi tecrbesi [Terakkiperver Cumhuriyet Frkas (TpCF: 17 Kasm 1924-3 Temmuz 1925) ve Serbest Cumhuriyet Frkas (SCF: 12 Austos 1930-17 Kasm 1930)] bu iki partinin ksa mrl faaliyetlerinden sonra kapatlmalar, 1931 ylnda, tek partili bir devlet olarak Kemalist Trkiyenin daha otoriter ve milliyeti hale geliini haber veriyordu (aaptay, 2002, s.245).

Dolaysyla bu dnem ayn zamanda Trk milliyetiliinin bizatihi devlet tarafndan ideolojik bir ara olarak benimsenmesi anlamna da gelmektedir. 3.3.2. Trk Tarih Tezi Kemalist rejimin modernleme projesinin dayand en temel noktalardan biri trde bir toplum fikri yaratarak, Trk milli kimlii ina etme abasdr. Modern bir milli-devlet kurmann gerekliliklerinden biri olan trde milli-kimlik oluturma dncesinin en nemli dinamiklerinden birisi de toplumun hayali bir cemaat olarak yeniden kurgulanmas ve dorultuda milli tarihin yeniden yazlmasdr. Bu balamda Trk Tarih Tezi Osmanl ncesi tarihsel kaynaklarn, referanslarn tespit edilmesi asndan nemlidir. Trk Tarih Tezi Osmanl ncesi Trk topluluklarnn gemiini, Trklerin kklerini, Anadoludaki tarih ncesi topluluklarla balantlarn kurulmas bakmndan nemli bir milli-kimlik oluturucu bir ara olarak ilev grmtr. Afet nan 26 Nisan 1930da Trk Ocaklarnn altnc kurultaynn alnda yapt konumada,

63

tarihi, Trklerin gerek tarihini, ulusal ruhu ve Trk gururunu glendirecek en iyi imkan olarak gsterir. Daha sonra Trk tarihyazmnn ana eksenlerini yeniden ele alr ve tarih tezlerinin ieriini sergiler: Trk tarihinin eksiklii, yayld alann genilii; Anadolunun en eski Trkleri olarak alglanan Hititlerin ve Orta Asyann yceltilmesi; Klasik Antik an Yunan ve hatta Etrskler araclyla Roma kltrlerini douran Trk uygarlnn ok parlak nitelii olarak deerlendirir (Copeaux, 1998, s.36).

Bu tarih tezinin ana hatlar aslnda Mslman ve zellikle de Osmanl boyutlarndan arndrlm bir kimlik yaratmak iin Trklerin Asyal kklerini vmek; ve Yunan ve Ermeni milliyetiliklerine kar Anadolulu atalar bulmak eklinde ifade edilebilir (Copeaux, 1998, s.32). Aslnda Copeauxya gre Orhun Antlar ile Orta Asya kkleri Hititlerle ilgili almalar da Anadolu gemiiyle balant kurulmas asndan bu tezi byk lde desteklemeye ynelik admlard. 2-11 Temmuz 1932 tarihinde dzenlenen Trk Tarihi Kongresinde Afet nan tarafndan aklanan Trk Tarih Tezi,
Trklerin muhteem ve ok eski bir rk olduunu ileri srmekteydi. Trkler, kkleri binlerce yl evvel yaadklar Orta Asyaya, dayanan brakisefal (yuvarlak kafatasl) bir ulustu. Orta Asyadaki bir i deniz etrafnda parlak bir medeniyet yaratmlardr. Bu ideniz iklimsel deiikliklere bal olarak kuruyunca, Orta Asyay terk ederek, dnyann geri kalann uygarlatrmak iin drt bir yana dalmlard. Douda ine; gneyde Hindistana; batdaysa Msra, Mezopotamyaya, rana, Anadoluya, Yunanistana ve talyaya gitmilerdi (Trk Tarihinin Ana Hatlarna Methal: 8, s. 50-58den akt. aaptay, 2002, s.246).

aaptaya gre bu hikayenin ardnda anlam yatmaktadr: Birincisi, Trkler tm brakifesal uluslarn atasyd (Birinci Trk Tarih Kongresi: 31). Dolaysyla gnmz Trkleri eski Smerlerin, Msrllarn ve Yunanllarn baarlarnn mirassyd. Ayrca, Hititler vastasyla, Anadoludaki ilk uygarln da sahibiydiler. Asl, yerli sakinlerini Trklerin oluturmas nedeniyle, Anadolu Trklerin anavatanyd (Trk Tarihinin Ana Hatlarna Methal: 8. (aaptay, 2002, s. 247). Trklk kimliinin inas iinde yalnzca etnik bir aidiyetten bahsedilmi olmas dikkat ekicidir. Zira Trkln ana bileenlerinden biri olan slamiyet, sekler Trk kimliinin oluturulma aamasnda hibir biimde yer bulamamtr. Trk kimliine slami bir referanstan ziyade sekler, etnik bir kimlik inas yelenmitir. Trkiye Mslmanlarn hakim kollektif kimlikleri

64

olan slamdan soyutlayan Kemalist seklarizm onlara alternatif bir kimlik olarak etnik Trkl savunuyordu (Yldz: 159dan akt. aaptay, 2002, s.247). erif Mardine gre Trk Tarih Tezi Trk milli kimliinin inasnda ksmen baarl olmutur. nk Osmanl son dneminde Trklk akmnn etkisiyle belirmeye balayan Trklk fikri zihinlerde filizlenmeye balamtr. Ayn ekilde Trk Tarih Tezi sayesinde Trkler, Trk olarak baarlarndan kaynaklanan yeni bir duygu hissetmeye ve dnyaya bir Trk olarak gelmi olmakla gurur duymaya baladlar; hlbuki bundan sadece elli yl kadar nce Trk terimi, hala Osmanl mparatorluunun sakinleri tarafndan gebe veya kyl ile eanlaml olarak kullanlmaktayd (Mardin, 2005, s.66). Trk Tarih Tezi gibi Trk dili zerine de Trk Dili Tetkik Cemiyeti (TDTC) tarafndan 26 Eyll 1932de Birinci Trk Dili Kurultay gerekletirildi. Bu kurultayda vurgulanan en nemli unsurlardan biri olan Trk dilinin zaman iinde tarihsel olarak varolan ihtiamnn tekrar kazandrlmas ve szl dilde varolan zenginliin yaz dilinde de salanmas ynndedir. Buna ek olarak Trk dilinin sadeletirilmesi de en nemli hedeflerden biri olarak konmutur. Kurultayda Tarih Kongresindekine benzer biimde Trk dilinin dier dillerin atas olduu eklinde bir iddia ileri srlmtr. Bu kurultayda ve ksa bir sre sonra 18-23 Austos 1934 tarihlerinde gerekletirilen kinci Byk Dil Kurultayna kadar benimsenen temel ilk olarak Trk dilinin yalnlatrlmas ve zne dndrlmesi abasdr.46 Trke bir taraftan slamiyetin olumsuz etkisinden kurtarlmaya allyor ve bu erevede Farsa ve Arapa kkenli szcklerin yerlerine ari Trke szckler tretiliyordu. Baz durumlarda ise eski szcklerin yerine yenileri kon-a-mad iin uygulamada ciddi sorunlar da yaanabiliyordu. Ancak ilgin olan aaptayn da aktard zere paradoksal olarak ve Atatrkn Trkiyeyi Avrupallatrma andn yanstr biimde, Avrupa dillerinden gelen kelimeler Trkeden temizlenmedi(aaptay, 2002, s.255). 24-31 Austos 1936 tarihinde ise kurultayn ncs dzenlenmitir. Bu kurultayn en nemli sonucu ise

Hatta Trkeyi yalnlatrma abalar urunda ilk nce Trk Dili Tetkik Cemiyetinin adndan balatlarak Trk Dili Aratrma Kurumu olarak deitirilmitir. nc kez dzenlenen kurultayda gnmzdeki adn alarak Trk Dil Kurumu olmutur. Ayn ekilde Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti de Trk Tarih Kurumu adn almtr. Zaten dier tm kurumlar da saf Trkeletirme ilemine tabi tutulmutur.

46

65

Trk Tarih Tezine paralellik gsteren Gne Dil Teorisinin aklanmasdr. Atatrk tarafndan gelitirilen karmak bir dizi iddiaya ve etimolojik sava dayanan Teori, balca tm dnya dillerinin Trke kkenli olduunu ne sryordu... Trk dilbilimcileri eski Trke kelimeleri baka dillerin szckleriyle karlatrrken, eski Trke siliy (gne) kelimesiyle Franszca soleil (gne) kelimesi arasndakine benzer, bir dizi yaknla rastladklarnda ok armlard. Trk dilbilimcileri bu kmaz amaya alrken, dnyadaki en eski rk olan ilk Trklerin gnee taptn ileri srdler. Bunlar, yaam kavramlarn gne fikrinden edinmilerdi ve buna dayanan bir dil gelitirmilerdi. te bu Trk Gne Dili tm dier dillerin kkeniydi (aaptay, 2002, s.256). Trkiye Cumhuriyeti 1930larda aslnda imparatorluk dneminde olduu kadar olmasa da hal ok farkl etnik kkene sahip topluluklardan mteekkildi. Dolaysyla Trk Tarih Tezinin etnik olarak homojen bir Trk aray ve Gne Dil Teorisinin Trk dili zerine yapt vurgu dnemin etnik ve dil yaps gz nne alndnda ortak paydann ve btnletirici unsurun Trk etnik yapsnda ve Trk dilinde nasl salanaca noktasnda dmlenmekteydi.47 Bu noktada kritik olan ey kozmopolit yapnn ve dil eitliliinin hal egemen olduu Trkiyede, Kemalist anlamda ina edilmeye allan Trkln ve Trk milliyetiliin baarl olmas iin ne yaplacadr. 3.3.3. Trk Ocaklar Cumhuriyet dneminde Trklk dncesi bakalaarak, bir baka ifade biimiyle ttihat ve Terakkinin resmi ideoloji olarak benimsedii Trklk ideolojisinden bakalam bir biimde ele alnarak Trk milliyetilii eklinde yeniden

Trkiyede 1930larda etnik, dinsel ve dilsel olarak eitlilik yledir: 1935te Trkiye nfusu 16.157.450 idi, ki bunun 15.838.673n Mslmanlar oluturmaktayd. Nfusun geri kalannn dinsel analizi ise yleydi: 125.046 Rum-Ortodoks, 78.730 Yahudi, 44.526 Gregoryen Ermeni, 32.155 Katolik, 8486 Protestan, 4725 Hristiyan, 559 dinsiz ve 12.965 dier. 1935 senesinde lkede en ok konuulan dili 13.899.073 kiiyle Trke olutururken, 1.480.246 kiiyle Krte ikinci srada yer alyordu. Buna ek olarak 153.687 kii Arapa, 108.725 kii Yunanca, 91.972 kii erkezce, 63.253 kii Lazca, 57.599 kii Ermenice, 57.325 kii Grcce, 42.607 kii Ladino, 32.661 kii Pomaka, 29.065 kii Bonaka (bunlardan 4452si bu dilin Srp ve Hrvat varyasyonlarn konumaktayd), 22.754 kii Arnavuta, 18.245 kii Bulgarca, 15.615 kii (Krm) Tatarca, 12.424 kii spanyolca, 10.099 kii Abhazca, 7855 kii Romence, 5381 kii Franszca, 5047 kii Almanca, 4810 kii Rusa, 4633 kii talyanca, 4369 kii Srpa, 2053 kii Farsa, 1482 kii ngilizce ve 885 kii ise Lehe konumaktayd (aaptay, 2002, s.258).

47

66

kurgulanmtr. Dolaysyla ttihat ve Terakki Cemiyetinin resmi kuruluu olan, ideolojisini Trk aydnlarn faaliyetleri ile srdren bir organ olma zelliinden, Cumhuriyet dneminde farkl bir kimlik kazanarak ayn isimle almalarn srdrmtr. Bu kez ttihat ve Terakki dncesi deil, Trkiye Cumhuriyetinin resmi ideolojisi erevesinde almalarn srdrmeye balamtr. Ancak her ne kadar Trk Oca Kemalizme kazandrlmsa da, Trk Turanc eilimlerden tmyle kurtarlamamt. Dernein yayn organ olan Trk Yurdu dergisinde Turanclk ierikli makaleler yaymlanyor ve dernee ye kabul edilirken, zellikle rk bakmndan bir engel olup olmadna ilikin aratrma bile yaplyordu (Aaoullar, 1998, s.201) Fsun stelin 15 Haziran 1923 tarihli Yeni Mecmuada yer alan Hamdullah Suphiden, o zamanki sfatyla ocaklarn babuu ile yaplan syleisinden aktard ekliyle Trklk bir btn olarak ele alnmtr. Buna gre,
Kagar, Trkistan, Krm, Bak, Azerbaycan [...] Btn Trk memleketleri ile aramzda gnl ve fikir birlii vardr, biz onlarn saadetleriyle mesud oluruz, onlar bizi arar ve bulurlar, biz onlar arar ve buluruz. [...] Trk Oca bir baka cepheden de fikrin merkezidir. Evvela mteceddidir. [...] Trk Oca dar milletperverlik gtmez. Ocakl bilir ki bu messese arkda Garbn mmessilidir. [...] Trk Oca Garpdr. Kendimizi Avrupal hissettike Trk kalacaz. Trklmz Avrupal olmaya yz tuttuumuz zaman bildik. Trk Oca bilir ki medeniyet birdir ve Trk genci ulu, canl, eski, yeni btn medeniyetleri bilmek ve tanmak ister. Medeniyet birdir, yalnz ekli bakadr. Fakat Trk Oca medeniyetin garptaki eklini ister. Bilir ki o medeniyette, hayat, ate, can vardr (stel, 2002, s.264).

Hamdullah Suphinin Trk Ocann fikri merkezini ve Trklk anlayn betimleyii aslnda olduka modernist bir izgide yer almaktadr. Bu dnemde Trk Ocann benimsedii Trklk dncesinin yeniliki olmas, Batdan yana tavr almas ve hatta Batc olduunu iddia etmesi, medeniyete dair grleri itibariyle medeniyetin tek olduunu ve Bat medeniyetini iaret etmesi dikkate deerdir.

67

Trk Ocaklarnn48 Cumhuriyet sonras dnemde varln srdrmesine karn Kemalist milliyeti anlay ile ok fazla atma iine girmediini sylemek mmkndr. Zira Trk Ocaklar, ttihat ve Terakki dneminden beri, Trk milliyetiliinin bazen resm, bazen de gayri resm szcs olmutu. (Koak, 2002, s.601) Ocak iinde birtakm tartmalar ve Trk Ocaklar yasasna ilikin farkl gruplar arasnda baz kar karya gelmeler sz konusu olmutur. Bir grup harsen yani kltr asndan Trklk benimsemi kiilerin ocaa ye olabileceklerini savunurken, kart grup mefkureye dayal bir Trklk ve ulus anlayn savunurlar. Ancak Hamdullah Suphi bu gibi ksr tartmalara, rk ve kan miliyetiliine kar kmtr ve Suphi nclnde Ocak tarafndan neslen Trk olan veya hars dolaysyla tamamen Trk duygusu ve Trk dilei besleyen ve mazileriyle Trkle bal olduklarn ispat etmi bulunan her kadn ve erkek Trk Ocana aza olabilir maddesi benimsenmitir (stel, 2002, s.265). Trk Ocaklar 1927 ylna kadar olaan bir ekilde gerekletirdii toplantlarda, Trk milliyetiliine, cumhuriyetin konsolidasyonuna ynelik almalarla destek vermitir. 1927 ylnda yaplan kurultayda ise Cumhuriyet Halk Frkas ile devlet siyasetinde beraber olmas hkm benimsenerek, CHF Nizamnamesinin 40. maddesi ile partinin murakabesi altnda bir kurulu olarak kabul edilir (stel, 2002, s.266) 1912 ylndan beri ulusalc fikirlerin ana kayna olan Trk Ocaklar, Nisan 1931de kapatld. rgtn varlklar CHF tarafndan Halkevleri denilen rgte devredildi (Ahmad, 2006, s.80-81). Ama 1930lar Trkiyesinde tek parti konsolidasyonu nnde bir engel oluturmamaktr. Trk Ocaklarnn yerini Trk Tarih Tetkik Cemiyeti almtr. Aslnda Trk Ocaklarnn yerine byle bir alternatifin gelitirilmesi manidardr; zira Mustafa Kemal cumhuriyet ncesi bir kurum olan Trk Ocaklarndan yani Kemalizmin dnda ve ondan nce domu olan can skc bir kurumdan kurtulmu oluyordu (Copeaux, 1998, s.40). Bylelikle Kemalizmin milliyetilik anlay mutlak ekilde
Trk Oca esas olarak Balkan Savalar sonrasnda tarz- siyasetin son halkas olarak Trklk dncesi kapsamnda ekillenmitir. zdoana gre Trk Oca II. Merutiyet dneminde ttihat ve Terakkinin btn vesayet abalarna karn zerk bir kltr dernei hviyetini korumaya alm ve belli dzeyde mesafeli konumunu srdrmeye gayret etmitir. Trk Ocann bu dnemdeki birincil amac ulusal eitimin gelitirilmesi, bilimsel, toplumsal ve iktisadi dzeyinin ykseltilmesi yoluyla Trk dilinin ve Trk rknn mkemmelletirilmesi olarak ifade edilmiti zdoan, a.g.e, s.78. Ancak aslnda bu mtevazi gibi grnen ama Osmanl ats altnda bulunan Trk nfus ile snrl kalmayarak tm Trk dnyasn kapsayan bir ideale dnmtr (Georgeon, 1982, s.169dan akt. zdoan, 2002, s. 78).
48

68

denetim altna alnmak istenmitir. Bu paralelde Trk milliyetilii de tek parti ynetimi tarafndan biimlendirilmitir. ok partili rejime geildikten sonra Trk Ocaklar resmi milliyetilik anlayndan daha farkl bir konumda saf tutmutur. Tek parti iktidarna muhalif btn unsurlarla, milliyeti-muhafazakr dncelerle eklemlenerek yeniden hayat bulmutur. 1949 ylndaki Trk Oca yasas tarihsel ilgi alan olan teki Trkler (pantrkist eilimler) konusunda daha ihtiyatl bir tutum sergilerken kendini daha genel geer bir Trklk sylemi ile u ekilde ifade etmektedir: Trk Ocaklarnn amac, Trkl glendirmeye ve yceltmeye almak, ulusal kltrn her alanda gelimesi iin gerekeni yapmaktr. Trk Ocann gznde Trkln esenlik ve mutluluu tm insanln esenlik ve mutluluu ile kaimdir. Bu aklamadan da anlalaca gibi Trk Ocann ok genel-geer bir ekilde mevcut resmi-brokratik milliyeti izgiyi takip eden bir sylem iinde olduu gzlenebilir. 1960larla birlikte kommizm kartl artan Trk Ocaklarnn bu yndeki yayn politikas da younlamtr. Hamdullah Suphi ldkten sonra, Suphi kadar etkin olmayan ama belki daha edilgen ancak ok daha milliyeti-muhafazakr dnce adamlarnn ynetiminde almalarna devam ettiini sylemek mmkndr. Osman Turan, Emin Bilgi, Ziyaeddin Fahri Fndkolu, Hikmet Tanyu bu isimler arasndadr. 1970ler boyunca ocak etkinliklerini bu minvalde srdrmtr. 1980 darbesi sonrasnda tm dernek ve kurumlarn faaliyetleri durdurulunca Trk Ocaklar da bu durumdan nasibini almtr. Ancak ok gemeden 1986 ylnda yeniden almtr. Darbe sonras iktidar olan Anavatan Partisinin milliyeti-muhafazakr kesiminin desteini almay baarmtr. Bu dnemde aslnda Milliyeti Hareket Partisinin milliyetilik anlayn tayan ancak siyasal bir parti olarak bu anlamda ok da iinde yer almayan aydn ve siyasetiler Trk Ocaklarnda etkinlik kazanmtr. Bunun en nemli gstergelerinden birisi, eski bir MHPli isim olarak Sadi Somuncuolunun 30. Kurultayda Merkez dare Heyeti Bakanlna seilmesidir. Bu dnemde ocan belirginleen bir baka zellii ise Trk milliyetilii fikrinin salt MHP izgisinde siyasal bir temsilinin tesinde partilerst fikri merkez olma iddiasn

69

tamasdr. 1990larda Trk Ocaklar, merkez sa partilerin Trk-milliyeti ve milliyeti-muhafazakr kanatlarnn ve bu izgideki entelijansiyann en geni yelpazesinin temsil edildii bir yap olarak belirli bir etkinlik kazanmtr (stel, 2002, s.267). Aylk yayn organ olan Trk Yurdu dergisi zellikle tara niversitelerinde mevzilenen milliyeti duyarll yksek akademisyenlerin en nemli tartma ve yazma etkinlii aracna dnmtr. Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra Orta Asyaya olan ilgi btnyle artm olmakla birlikte kltrel olarak beslenen milliyeti duygular, ekonomik ve dinsel ortaklk temelinde de yeertilmeye allmtr. Dolaysyla Trk Ocaklarnn faaliyet alan bu anlamda da genilemitir. Bir baka belirtilmesi gerekli husus ise resmi olarak benimsenmi milliyetilik anlaynn her daim olas bir milli tehdite kar teyakkuz halini paylar olmasdr (stel 2002, s.268). Dolaysyla Trk Ocaklar da tpk devletin resmi syleminde olduu gibi Ermeni meselesi, Kbrs sorunu, Krt sorunu gibi Trkiyenin yumuak karnn tekil eden, uluslararas balamda da tehdit unsuru oluturduuna inanlan konularda uzlamac yaklamlara iddetle kar duran, tavizsiz bir milliyeti direni stratejisini savunan klar yapar (stel, 2002, s.268). Tm bunlara ek olarak milli kltrn ciddi anlamda bir tehdit altnda olduu sylemi de nemli bir kar duru noktas olarak belirtilmelidir. 2000li yllarda artk Trk Ocaklarnn misyonu milli kltrn dsal etkenlerle tehdit altnda olmasna ynelik tepkiler modernlemeci/Batllama kartlna evrilmi bulunmaktadr. Oysa ki Hamdullah Suphi 1920lerde yeniliki, garp ve Bat medeniyetini esas alan fikri merkezin ok uzana dtn tespit etmek asndan olduka kritiktir. Trk Ocaklar Trk milliyetilii bilincini uyandrmaya ve bir milliyeti aydnlar zmresi yaratmaya dnk olarak tanmlad kurulu misyonunu, uyuan milliyeti bilinci canl tutmak/uyarmak ve zellikle yabanclam aydnlara kar savunmak temelinde, reaksiyoner saiklerin ne kt bir grev tanmyla srdrd sylenebilir (stel, 2002, s.268). Aslnda Trkiye Cumhuriyetinin modernleme abalar ekseninde bakldnda yeni kurgulanan ulus-devlet projesinin milliyeti unsurlarla ve bu dorultudaki ulusal kimliin yeniden ina srecinde Trk Tarih Tezinin ve Trk Ocaklar gibi oluumlarn nemli saylabilecek katklar olmutur. Her yeni ulus-devletin yapmas gereken milli

70

kimliin oluturulmas srecinde vazgeilmez unsurlar olan ortak bir tarihsel gemi ve bu gemi ve gelecekle olan milliyetilik kurgusu Trkiye Cumhuriyetinin de kurucu elitleri, brokratik elitleri tarafndan ina edilmeye allmtr. Bu eksende gnmz Trkiyesinde yaanan gelimelere baktmzda, henz milli kimliin tam anlamyla ekillendirilebildii, nihai olarak net bir milli kimlik inasnn tamamlandn syleyebilmek mmkn deildir. 1930lar Trkiyesinin milli kimlik tasavvurunun kurucu unsurlarn en nemli ilkelerinden biri olan laiklik ilkesinin deformasyona urad sylenebilir. Birbirinden bamsz olarak muhafazakr ve milliyeti evrelerin ya da her iki eilimin bir arada olabildii milliyeti-muhafazakr gre sahip gruplarn eletirilerine maruz kalan Kemalist modernleme projesi, esas olarak slami kimlii dta tutarak sekler bir Trk kimlii ina etme abasn zellikle vurgulamtr. Dnemsel olarak grlebilecei zere, zellikle de 1950 sonras poplist politikalarn Trk kimliinin sekler vurgusunu deforme edecek bir anlay iine girdiini sylemek mmkndr. 3.3.4. Halkevleri Halkevleri 19 ubat 1932 tarihinde Trk Ocaklarnn bu kuruma devredilmesiyle almtr. avdara gre halkevlerinin alnn resmi sylem dnda iki ayr nedeni bulunmaktadr. Dnyann 1930larda iinde bulunduu ekonomik buhran dnemi ve bu durumdan, Trkiyede yeni kurulan siyasal, ekonomik ve toplumsal dzenin nemli bileenlerinden olan sivil-asker brokrasisi, ticaret burjuvazisi ve byk toprak sahipleri dengesinde, ikinci ve nc bileenlerin olumsuz etkilenmesidir. Bu koullarda halk ynlarnn ekonomik bunalmn altnda ezilmesinin telafisi iin tek parti iktidar devletin ekonomik ve toplumsal hayatn her noktasna ulaan mdahaleleri ile daha merkezi, bir oranda sert dzen getirmek yolunu tercih etmitir. (avdar, 1985, s. 879) 1930lu yllar bu anlamda tek parti iktidarnn sertletii dnemdir. Halkevlerinin kurulu amac dnemin dncesine gre halkn politik ve ideolojik eitimini tamamlamak iin kurulduu ynndedir. Recep Peker de bu amaca ynelik olarak halkevlerinin gayesi ulusu katlatrmak, snfsz kat bir kitle haline getirmek eklinde aklamada bulunmutur. Halkevleri milliyetiliin inasna ve yaygnlamasna katkda bulunan bir kurum olarak kltr, lk, ama ve dnce

71

birliini glendirecek bir toplum yaratma idealini tamtr (avdar, 1985, s. 879880). Halkevlerine zellikle CHPnin ilkelerini ve alt ok prensibini geni halk ynlarna benimsetme arac olarak ideolojik anlamda da ilerlik kazandrlmtr.49 3.3.5. ok Partili Dneme Hazrlk ve Gei Denemeleri 1923 sonras yeniden yaplanan siyasal yapnn doas gerei ve yaanan birtakm siyasal ve toplumsal gelimelerden dolay monolitik bir siyasal rgtlenme gerekletirilmitir. eyh Sait isyan gibi slamc / etnik kkenli birtakm isyanlar ve gelimeler neticesinde 3 Mart 1925te Takrir-i Skun Yasas kartld. Aslnda bu yasann geni bir okumas milli devlet inasnda gerekli olabilecek tm donanm iktidara vermi olmasdr. Bu yasa sayesinde her trl muhalefet ok sert bir ekilde, idamlarla, srgnlerle ve bastrmalarla susturulmutur. Zrcher de Takrir-i Skun Kanunuyla birlikte gerekte Trkiyenin ynetim biimi, bir otoriter tek parti ynetimi, akas, bir diktatrlk... olarak tanmlamaktadr (Zrcher, 2003, s.257). phesiz bu dnemde, bilhassa 1945e kadar geen srenin ok sert nlemlerle idare edildii kabul edilebilir ancak dnemin i ve d konjonktrel durumu gz nne alndnda dnemin erkinin baka seeneklerinin de ok olmad sylenebilir. nk belli bir dzeyde iktidarn kurulmas gerekmektedir. Milli Mcadele sonras kurulan ne Birinci Meclis ne kinci Meclis50 aslnda homojen bir yapya sahip deildi. Zira meclisin kimlerden olutuuna bakldnda tm vekiller CHF
Trk milliyetilii, milli kimlik ve ulus-devletin inas ekseninde cumhuriyet kurumlar olan Trk Dil Kurumu, Trk Ocaklar ve Halkevlerinin detayl analizi iin baknz: Emre Gkalp, Trk Milli Kimliinin nas ve Cumhuriyet Kurumlar, ODT Sosyal Bilimler Enstits, 1997. erif Mardin merkez-evre ilikisi balamnda Meclisteki Birinci ve kinci Grup arasndaki ilikiyi u ekilde betimlemektedir: Trk Kurtulu Sava (1920-1922) srasnda, bu merkez-evre ikilii, ulusal direnme hareketinin ynetici organ olan Byk Millet Meclisinde bir kez daha ortaya kar. Burada Kemalistler, grevinden alnm memur snf yelerinin liderliinde bulunan ve genellikle erafn partisi olan dank bir grupla mcadele etmek durumundaydlar. Bu grup, kinci Grup diye bilinir (Mardin, 2004, s.59). Mardine gre kinci Gruba dahil olan kimseler milletvekili seimi, askerler, dinsel retim ve dinsel uygulama konusunda ok ilgin bir dizi siyaset ileri srdler. Seimlerde milletvekili olarak adayln koyacak kiinin seim blgesinde be yl oturmasn istediler; askerleri denetim altna almaya altlar ve jandarmalarn halk soyduunu ileri srerek jandarma kuvvetlerini ileri Bakanlna balamaya altlar, din okullar araclyla eitim yapmay kuvvetle desteklediler, iki kullanmn yasaklayan bir yasa onaylattlar (Mardin, 2004, s.60). Mardin kinci Grubun Kemalistlere kar muhalefetin kayna olduunu ileri srmektedir.
50
49

72

yesi gibi grnrken bu vekillerin dnsel ve siyasal anlamda pek de homojen bir grup olmadn sylemek mmkndr. Hem parti iinde hem de meclis iindeki kimi tartmalarda fikir ayrlklar bulunmaktadr. Zaten Cumhuryetin ilan ve Hilafetin kaldrlmas ok da przsz bir ekilde gereklememitir. te meclis iindeki bu dnsel ve siyasal ayrmann bir sonucu olarak ortaya kan muhalif kanadn yelerinden oluan bir grup -Kazm Karabekir, Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy, Refet Bele, Adnan Advar- tarafndan 17 Kasm 1924 ylnda kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas (TCF) beklenenden ok daha fazla bir ilgi ile karlamtr. TCFnin dayand temel siyaset izgisi ise cumhuriyet rejimi, liberalizm ve demokrasidir. Parti esas olarak fikir muhalafet kontrol olmakszn btn kuvvetlerin millet meclisinde toplanmasnn otoriter bir idare douraca dncesinden endie duyularak kurulmutur (Karpat, 1996, s.59). Zrchere gre ise TCF tpk CHF gibi laik ve milliyeti deerleri sahipleniyordu, te yandan CHFden ayrlan en nemli yan ise CHFnin kktenci, merkeziyeti ve otoriter tutumuna kar kmasyd. Yine Zrchere gre TCFnin en ayrt edici zellii ise adem-i merkeziyetilii, gler ayrmn ve devrimci deiimden ok evrimci deiimi savunuyor olmasyd (Zrcher, 2003, s.246). Ancak 1 ubat 1925 tarihinde patlak veren eyh Sait syan ve zmir Suikast gibi gelimelerle TCF nde gelenlerinin yakndan ilgisi bulunduu iddiasyla51 -isyann parti yelerince desteklenmi olduu ve parti karlar dorultusunda dinin kullanld iddialar52 (Zrcher, 2003, s.251)- 4 Mart 1925te kabul edilen Takrir-i Skun yasasyla birlikte kurulan stiklal Mahkemeleri tarafndan alnan kararla
Mardine gre de yeni parti ile ayaklanma arasnda olmad halde, yeni muhalefet merkeziyetilikten kurtulma zlemlerini temsil ediyordu. Yeni parti, dinsel gericilikle ilintileri olduu sylenerek ayn yl kapatld; gerekten de ayaklanmann ana temas, Krtlkten ok bu olmutu (Mardin, 2004, s.61). Ayrca bu TCFnin kapatlmasnn ardnda muhalefetin tasfiyesinin dnda baka nedenlerin de olduunu syler Mardin. Kurtulu Savandan nce ve bu sava srasnda grlen ve bir kbusu andran blnmeler, sarsc etkiler yapmt ve Krt ayaklanmas bunlar su yzne kard (Mardin, 2004, s.61). TCFnin din ile ilikisi programnda yer verdii dine daha saygl olaca hkm ile ilikilendirilmitir. Dolaysyla bu hkm sayesinde kolaylkla TCFnin gericilik propagandasna hizmet ettii dncesi gelitirilmitir. Ancak ilgin olan nokta ise bu hkmden daha sert bir ifade olan devletin resmi dini slam maddesinin zaten 1924 Anayasasnda mevcut olmasdr (Akin v.d., 1997, s. 100).
52
51

73

kapatlmtr. Bugn hala tartlan ve aratrlan TCF deneyimi, cumhuriyet dnemindeki ilk kendiliinden ve ciddi demokrasiye gei denemesi olarak deerlendirilebilir. lk denemenin ardndan tek parti hkmetinin kimi durumlarda denetlenebilmesi ve yine ok partili bir yapnn arzulanmas neticesinde Mustafa Kemalin isteiyle ve tarafsz olmasn art koyduu bir biimde 12 Austos 1930da Fethi Okyar bakanlnda Serbest Cumhuriyet Frkas (SCF) kurulmutur. SCFnin asl misyonu CHFnin zellikle ekonomik alandaki uygulamalarna eletiri getirmek, bir eit kontrol mekanizmas ilevi grmekti. Aslna baklrsa SCFnin de genel siyaset izgisi TCFden pek farkl deildi; hem liberal ekonomi siyasetini ve yabanc yatrmlarn tevikini hem de ifade zgrln savunuyordu (Zrcher, 2003, s.261). Ancak SCFye gsterilen youn ilgi -yaklak 70 kadar CHF milletvekili SCFye katlmtrdizginlenemez bir noktaya ulanca ve partinin bakan olarak Fethi Okyarn bir zmir seyahatinde yaanan izdiham sonucunda yaanan gelimeler bu partinin gelecei konusunda bir dnm noktas olmutur.53 Sonu itibariyle 1946ya kadar yaanan srete aslnda demokrasiye gei gerekletirilmeye allsa da siyasal ve toplumsal olarak bu duruma hazr olunmay geiin ertelenmesine neden olmutur. Zira hem tek parti ynetiminin konsolidasyon politikalar, hem de yaanan olumsuz gelimeler -eyh Sait syan, zmir Suikast giriimi v.b- demokrasiye geiin ancak 1946 ylnda Demokrat Partinin kurulmasyla gerekleebilmesine olanak tanmtr. 1924 Anayasas dnemin zgn koullar gerei, yani yeni bir ulus-devlet ina srecinin tm gereklilikleri gerei tm yetkileri -yasama, yrtme ve yarg- mecliste toplayarak sreci kontrol altnda tutma amacn gzetiyordu. Ancak iki kez denenen ok partili hayata geme abas gstermitir ki, hem meclisin hem de mevcut tek parti hkmetinin
53

Mardine gre ok partili hayata geiin ikinci denemesi olan SCFye ilikin olarak tara-dinsel gericilik balamnda nemli bir olay olan Menemen hadisesinin de etkili olduunu dnmektedir. Menemen olaynda tara dinsel gericilikle olan imtihanda bir kez daha snfta kalmtr. evrenin temel yeri olan tara, Cumhuriyetin laik amalarna hyanetle bir kez daha zdeletirildi. Bu durum gz nnde tutulursa, Mustafa Kemalin 1930larn balarnda, dil sorunlarna, kltr konularna ve tarih mitoslarna niin enerji harcad anlalabilir (Mardin, 2004, s.61-62).

74

yetkilerinin

neredeyse

snrsz

oluu

gerek

anlamda

demokrasiye

geii

imkanszlatran bir engel olarak ortaya kmtr. Kukusuz dnemin zorunluluklar, yeni bir ulus-devlet yaratma abas, millet fikrinin teekkl etmesi, modern bir devlet yapsnn kurulmas abas ve tm bunlara ynelik i tepkiler gibi i etmenler dnda, 1929 yl ekonomik bunalm nedeniyle dnya ekonomik sisteminin krize girmesi ve Trkiyenin normal koullarda yaayabileceinden daha ar ekonomik koullar altnda ezilmesi, akabinde Avrupada nasyonal sosyalist ve faist diktatrlerin -zellikle Almanya ve talya- dnya barn tehdit etmesi ve Trkiyenin tm bu srelerden en az ekilde etkilenmesi ynnde izledii politikalar aslnda tam anlamyla demokratik bir rejime geii erteleyen isel ve dsal faktrler olarak deerlendirilebilir. te yandan zellikle nn dneminin daha sert bir politika izlemesi bugn bile hala zerinde ok tartlan bir konu olma zelliini srdrmektedir. ki nemli kanun hem krsal kesimde yaayanlarn hem de kentli orta snflarn hayatlarn deitirmitir. Bunlardan ilki Varlk Vergisi Yasas (11 Kasm 1942), ikincisi ise iftiyi Topraklandrma Yasasdr (11 Haziran 1945). Bu iki nemli yasa Trkiyede zel mlkiyetin seyrini deitirmitir. lkinin sonular halen gnmzde tartlan nemli konulardan biridir. kincisi ise Trkiyede hala bir sorun olmaya devam etmektedir. Zira toprak mlkiyeti ksmi olarak Bat blgelerinde doal sre iinde deiime uramsa da zellikle Dou ve Gneydou Anadoluda toprak mlkiyeti feodal birtakm zellikleri halen gstermektedir. Orijinal ad iftiyi Topraklandrma Kanunu olan bir eit toprak reformunu ngrmekteydi. Dolaysyla kanunun asl amac, Atatrkn defalarca iaret ettii gibi, kylnn durumunu iyiletirmek ve Trkiyede sosyal demokrasiyi gelitirmekti (Karpat, 1996, s.112). Yasa erevesinde ileyecek topra olmayan topraksz ve az toprak sahibi kyllere gereken miktarda toprak salamak ve bu topra ileyebilmek iin de gereken donanmn salanmas esas alnmtr. Datm iin gereken toprak ise hazine, vakf ve belediye arazilerine ek olarak, fazla toprak bulunduran mlkiyet sahiplerinden istimlak edilecekti. Ancak meclis iinde yaanan sert tartmalar dorultusunda ilk kez somut anlamda meclis ats iinde belirgin bir biimde muhalefet olumutur. Aydnda byk toprak sahibi olan Menderes de bu yasaya zellikle ar istimlak hususunda iddetle kar kanlar arasndayd. Ancak sonuta bu yasa tartmalarla birlikte kabul

75

edilmi olsa da zellikle Menderesin de itiraz ettii istimlak hkm pek uygulanmamtr. Bu yasann en nemli sonucu ise uzun dnemde ortaya kmtr; sava sonras Trkiyesinde siyasal muhalefetin douunda hayati bir rol oynad (Zrcher, 2003, s.301-302). Topraklandrma Kanununa ynelik balayan meclis iindeki muhalefet ncelikle yasaya ynelik gibi grnmekle birlikte zaman iinde hkmetin otoriter tutumu, lkede demokrasi olmadn protesto etmeye dnk bir vaziyete soktu. Bu yneliin ardndaki isim de Adnan Menderesti. smet nn ve CHFye ynelen toplumsal muhalefet aslnda toplumun tepkisinin devletin bizatihi kendisiyle zdeleen CHF, nn ve kurmaylarna ynelmesine neden olmutur. Bu durumun farkna varan nn54 ise toplumsal muhalefetin ve Mustafa Kemalin hayattayken demokratik bir rejime gei idealini de dikkate alarak siyasal bir muhalefetin kurumsallamasna olanak salamtr. Ayrca dnemin muhalif gazeteleri olan Vatan ve Tanda muhalefetin sesinin duyurulmasna gz yumulur. Tam da bu srada 18 Temmuz 1945te bir sanayici olan Nuri Demira tarafndan Milli Kalknma Partisi adnda bir muhalefet partisi resmen kurulmak zere bavuruda bulunmutur. Dolaysyla ok partili rejimin ilk muhalefet partisi sanlann aksine Demokrat Parti deil, 5 Eyll 1945te resmen kurulan Milli Kalknma Partisidir. Demokrat Parti 7 Ocak 1946da resmen kurulmutur.55 Normal koullarda bizzat nn tarafndan Temmuz 1947de yaplaca ilan edilen seimlerin CHFnin DPyi henz yeterince rgtlenemeden 1946da seimlere gitme karar almas DP cephesinde tepkilere yol asa da sonuta seimler tek dereceli olarak 21 Temmuz 1946da gerekletirildi ve beklenenin aksine olduka baarl saylabilecek ekilde DP 465
nn bir muhalefet partisinin kurulmasn istiyordu ancak bu arzu bir denetim mekanizmas ve halkn tepkilerini sindirerek hkmetin iini kolaylatracak bir ara olarak grlen muhalefet partisinin gvenilir bir isim olan Celal Bayar nderliinde kurulmasna zel olarak zen gstermitir. Zira Feroz Ahmadn da vurgulad gibi sembolik bir muhalefet partisi hviyeti kazandrlmak istenen DP halk tarafndan bir denetim partisi, halktan gelen dmanca duygular giderecek ve bir halk ayaklanmasn nleyecek bir emniyet vanas olarak grld (Ahmad, 2006, s.128). Koak DPnin parti programnda iki nemli noktann altn izmektedir: Partinin siyasal amac lkede demokrasinin geni ve ileri lde gereklemesini salamakt. Temel hak ve zgrlklere geni yer verilmiti. Bu arada dernek kurma zgrl vurgulanm, tek dereceli seim sistemi talep edilmi ve seim gvenlii zerinde nemle durulmutu. Ekonomik faaliyetlerde ise zel giriimin ve sermayenin esas olduu belirtiliyordu. Parti, laiklii dinsizlik biiminde anlamyordu ve din zgrlnn dier zgrlkler kadar nemli olduunu savunuyordu (Akin v.d, 1997, s.141).
55 54

76

milletvekilinden 66sn kazanmtr. O gne dek seimlerde tek partinin yer almas seimleri sembolik klmaktayd ve ok partili ilk seim denemesinde denetimden uzak, ak oy kullanm eitli dzeylerde hilelerin CHF tarafndan kullanld iddialarnn gndeme gelmesine neden oldu. yle ki Celal Bayar gerekte 279 sandalye kazandklarn iddia ediyordu56 (Zrcher, 2003, s.309). Ancak bu aamada iki partiyi birbirinden ayran unsurlar tam net deildi; DP milliyetilik ve laiklik gibi CHFnin temel ilkelerini benimserken toplumsal destei salayacak kadar bir fark yaratamamt. Sava sonras dnemde ortaya kan siyasal atmosferde her iki parti de birbirlerini komnist olmakla sulamaya baladlar. lke iinde sol muhalefet bu dnemde her iki partinin de desteiyle bastrlmtr. 1946da komnist Dr. efik Hsn Demerin kurduu Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi Aralk 1946da ilan edilen sk ynetim kanunlar neticesinde kapatlmtr. Artk resmen komnizmle mcadele hem hkmet dzeyinde hem de muhalefet dzeyinde balamtr. Ancak sa eilimli bir muhalefete izin verildii bu deneyimden anlalabilir. Ancak dier taraftan bakldnda ise DP kendini merkezde konumlayan bir parti olarak sa partilere gereksinim olmad ynnde bir izlenim oluturmutur. Sola kar CHP ile ortak paydada birleebilen DP sa partilerin olmasna gerek olmadn nk DP de Trk halknn ruhsal ihtiyalarn anlayan ve bu ihtiyalar karlayacak potansiyel fazlasyla mevcuttu. DP, CHP ile birlikte fikir birlii iinde 1945ten sonra sol hareketi acmaszca ezdi ve 1960lara kadar da herhangi bir sol giriime izin vermemitir (Ahmad, 2006, s.133). DPnin Trkiye siyasetine girmi olmas yalnzca siyasetin artk daha demokratik bir dzlemde gerekleecek olmasnn yan sra Kemalist modernleme projesinin de otoriter ve baskc bir yapdan beslendii eletirilerinin de gerilemesine olanak tanmtr. te yandan Kemalist projenin demokratik rejime geie ynelik plannn olup olmadna dair eletirel ve pheci yaklam bugn hl tartma konusudur. Zira Kemalizmin zellikle 1923-1945 aras otoriter tutumunun aslnda zaruri koullarn bir sonucu olduu ve halkn demokratik rejime hazr olduunda bu baskc tavrn terk
Bu seimlerdeki en byk tartma konusu seim sistemine ilikindir. Zira seimler ounluk saysna gre deerlendirilmitir ve daha da kritik olan ey ise ak oy ve gizli saym ilkesine dayanmasdr. En byk tartma konusu iktidar ve muhalefet partileri arasnda bu konu zerine gereklemitir. Kald ki bu saym ilkesi DPnin hakl olarak itirazlarna dayanak oluturmutur. DP bu seimler sonras seim sisteminin deimesine ynelik olarak itirazlarn ve muhalefetini srdrmtr.
56

77

edilecei gr bir iddiay temsil etmektedir. te yandan dier gr ise Demirelin Kkerden aktard biimiyle u ekildedir: ...Kemalist projenin demokrasiyi iermediini, halk henz hazr deil tezinin, elitin iktidarn kalc bir biimde merulatrmann bir arac olduu dncesidir (Kkerden akt. Demirel, 2004, s.148). Ancak cumhuriyeti modernleme projesinin amacnn halk iin ve halka ramen dsturundan ziyade cumhuriyet ilkelerine sahip kan vatandalar yaratma idealini de gz ard etmemek gereklidir. DPnin gerek anlamda muhalefet partisi kimliine kavumas ise 1946 seimlerindeki skk zamanda elde edilen baardan sonra yaplan 14 Mays 1950 genel seimlerindeki baars sayesinde tescillenmitir. Zira bu seimler sonrasnda Cumhuriyet Trkiyesinde ilk kez iktidar kurucu askeri-brokrat elitlerin dna kmtr. ktidarn deimesi aslnda ok baka anlamlar da barndrmaktadr. Bylelikle 1923 sonras yeniden yaplanmann son aamas olan ok partili demokratik rejime gei fiilen gereklemi oluyordu. 1950 sonras Trkiye siyasi tarihinde 1923ten sonra ikinci bir krlma ve dnm noktasna iaret eder hale gelmitir. Ayn zamanda seim sonular gstermitir ki, Trkiyede Milli ef ve tek parti dnemi de son bulmutur (Akin v.d, 1997, s.154). Aslnda demokratik bir siyasal yapya gei srecine giden bir yolda meclis iinde varolan muhalefetin partilemesi, CHPden koparak bunu gerekletirmesi anlamldr. Toplumsal muhalefetin DP evresinde btnlemesi merkez-evre ikiliinin netlemesi bakmndan da nemlidir. Trkiye Cumhuriyeti tarihinde tek-parti ynetiminde belirginleen siyasal kltr, toplumsal alanda varolan sessiz muhalefetin, muhafazakr tepkilerin CHPnin alternatifini dourmutur. Cumhuriyetin siyasal tarihine bakldnda kltrel anlamda hali hazrda bulunan muhafazakrln toplumsal alandan siyasal alana tanmasnn balang noktasn ok partili sisteme geile gerekletii grlmektedir. Muhafazakr deerler ve hassasiyetler kurucu iktidara kar muhalefet partilerinde temsil edilmitir. Geni toplumsal kesimlerin muhalefete olan ilgisinin altnda yatan neden tepeden inmeci kurucu iktidara kar muhafazakr tepkinin bir sonucudur.

78

3.4. 1950-1980 DNEM 3.4.1. 1950-1960 Dnemi 1950 yl cumhuriyet tarihinin nemli krlma noktalarndan birisidir. 1946da Demokrat Partinin kurulmas ile ok partili hayata geiin resmi tarihini ifade ederken, 1950 tarihi de fiili olarak CHPnin tek parti ynetiminin yerine DPnin yani ok partili sistemin dier partisinin iktidar olmas bakmndan nemli bir dnm noktas olarak deerlendirilmektedir. Sz konusu krlmann en nemli gstereni ise siyasal olarak nemli bir ayrmann ortaya kmasdr. Trkiye Cumhuriyeti tarihinde 1923 sonras birka kez denenmi olsa da demokrasiye gei ancak 1946 ylnda gerekleebilmitir. nceki blmde 1946 ylna dek yaanan gelimeler tek parti dnemi olan CHP dnemi esas alnarak deerlendirilmitir. Bundan sonraki blmde fiili olarak ok partili hayata geiin dinamikleri irdelenmeye allacaktr. CHP her ne kadar DPnin gl muhalefeti karsnda ve olas seim baarsndan ekinerek, DP yerel rgtlenmesini tamamlamadan seime gitme yoluna gittiyse de bir sonraki seimler olan 1950de kanlmaz sonu sanda yansmtr. nk DP yerel rgtlenmesini tamamlar tamamlamaz kitlesel lekte bir ilgiyle karlam; tek parti ynetimine muhalif hemen hemen btn unsurlar bir araya getirmeyi bilmitir. DPnin tek parti otoritesine kar bir tutuma sahip olduu ve bu ekilde kendini var ettii savna karlk aslnda DPye esas olarak CHP iinde belki de Milli Mcadele sonrasndan beri var olan ve Mustafa Kemal ve arkadalarnn uygulamalarna erh koyan, kar kan bir grubun uzants eklinde bakmak da pekl mmkn grnmektedir. te yandan ayn dnemin entelektel mirasna sahip bir brokratlar grubu olduu da unutulmamaldr. DP kurulduunda CHP ile farkn tam olarak ortaya koyamamtr. CHPden bambaka bir parti olduu izlenimi verilmeye allsa da, Celal Bayarn nn ile grerek belli bir mutabakat erevesinde DPnin kurulmasna izin verildii izlenimi uzun sre halk nezdinde korunmutur. Bu durum ksa sre iinde tek parti iktidarna kar btn muhalif eleri bnyesine katabilen DPnin iindeki lml ve daha sert bir siyasa takip edilmesini savunanlar arasnda da

79

pheyle karlanmtr. Ancak balangta Kemalizmin alt ilkesini benimseyen DP, bu ilkeleri zaman iinde farkl ekillerde yorumlayacaklar sinyalini de vermitir (Ahmad 2006, s.128). Ayrca en temel hedef demokrasinin gelitirilmesidir, bireysel hak ve zgrlklerin gvence altna alnarak yaygnlatrlmasdr. DP halkl ve kalkn egemenliini vurguluyor ve siyasal inisiyatifin yukardan, partiden deil, aadan halktan gelmesini talep ediyorlard (Ahmad, 2006, s.128). Bu temel izgi sonucunda DP zel giriimin szcs oldu ve liberal aydnlarn yan sra iadamlarnn da desteini ald (Ahmad, 2006, s.128). 1950 seim sonular ise u ekilde gereklemitir: Tablo 1. 1950 Genel Seim Sonular
Partiler DP CHP MP Bamszlar Oy Says 4.241.393 3.176.561 250.414 383.282 Oy Oran % 53,3 % 39.9 %3.1 % 4.8 Milletvekili Says 408 69 1 9 Milletvekili Oran % 83,57 % 14.40 % 0.20 % 1.83

(Akin v.d., 1997, s.157) Yukardaki tablodan da grlecei gibi DP rgtlenmesini tamamlad 1946daki seimden 1950ye kadar geen drt yllk sre iinde oy orann ok byk lekte artrarak byk bir baarya imza atmtr. Kukusuz ounluk sistemine dayanan seim sisteminde CHP kendisine ylesine gvenmitir ki milletvekili saylarndaki fark bu denli fazla olmutur. Eer sonular nispi seim sistemine gre belirlenseydi milletvekilleri arasndaki fark bu kadar fazla olmayacakt. Sonu itibariyle DP tek bana iktidar olma baarsn elde ederek muhalefetteki kararllnn sonucunu bu seim araclyla salamtr. Demokrat Partinin niteliine ilikin birok ey sylemek mmkndr. CHP iinden ayrlan muhalif kanadn temsilcisi olmann tesinde aslnda snfsal nitelii ve kimin karlarna hizmet eden bir parti olduu hususunda deerlendirme yaplacak olduunda, bu konuda farkl grler bulunmaktadr: tek parti otokrasisine kar ykselen bir halk hareketi olduu ileri srld gibi, memleketi kapitalist ve emperyalist bloka

80

teslim eden bir egemen snflar (byk toprak sahipleri ve ticaret burjuvazisi) koalisyonu olduu da iddia edilmektedir (Akin vd. 1997, s.178).57 Bu tezlerin her biri belli dzeyde gereklii temsil etmektedir. Zrcher ise DP yelerinin ve seilen milletvekillerinin CHPye oranla daha gen bir kuaktan olutuunu ifade eder. Ayrca CHPden farkl olarak niversite eitimi grm olan kii says da daha azd ve ticaret veya hukuk formasyonuna sahip olan ok daha fazlayd (Zrcher, 2003, s.321). Zrcherin tespitine gre brokratik ve askeri formasyona sahip milletvekillerinin greli olarak daha az olmas en dikkat ekici noktadr. Dolaysyla CHP sekinlerinden ok daha farkl bir kesim iktidar olmutu (Zrcher 2003, s.321). DPnin iktidar dneminde meruiyet kaynana ilikin en vurgu yapt nokta ise milli iradenin 58 yansmas olduuna dair sylemidir. 59 Bu sylem sayesindedir ki DP 1954 seimlerinde bir nceki seimlerden ok daha fazla oy toplayarak (% 57,49) ezici bir ekilde iktidar olabilmitir. zellikle evreden yani krsal kesimden byk oy potansiyeli yakalamtr. nk DP iktidara gelir gelmez, zaten CHPnin son dnemde nn60 nderliinde uygulamaya koymaya balad Marshall Plan ve sk devleti
Karpata gre Cumhuriyet dneminde saylar artan zellikle toprak sahipleri ve sanayiciler (sanayicilere kk esnaf da dahil edilmitir) aslnda muhafazakrdrlar. ziraat blgelerinde orta snf dinin serbest braklmasna taraftardr; ehirli st snf ise -ksmen, kozmopolit olmas sebebiyle- laiklii tutar. Toplumsal siyaset konusunda her ikisi de ayn derecede muhafazakrdr. Yine, zirai orta snftan farkl olarak ehirli orta snfta mtevaz ailelerden gelip cumhuriyet devrinde kendi teebbs ve gayretleri ile zenginlemi olan ok sayda insan vardr. Bunlardan birou dinamik, kendine gvenen insanlardr. ada ticaret usullerini kullanmaya, hatta ada i adam anlayna uygun olarak belirli toplumsal sorumluluklar yklenmeye meyilleri vardr (Karpat, 1996, s.109). ok ilgintir ki birok bakmdan -seim sonular, aldklar oy evreleri, oy oranlar bakmndan benzerlikleri olan DP ve AKP bu noktada da benzerdir. Zira nasl ki o dnemde Menderes ve ekibi milli irade vurgusu yapmlarsa Recep Tayyip Erdoan da bu vurguyu her frsatta yapmaktadr. En arpc olan ise 22 Temmuz genel seim sonularna ilikin yapt ilk aklamada uzun zamandr yani DPnin 1954 genel seimlerinde elde ettii % 57,49luk tarihi baardan sonra tarihte ikinci kez kendilerinin iktidar partisi olarak oy oranlarn artrdklarn ve Trkiyede milletin iradesinin hr ve saydam bir ekilde sandklara yansdn ifade etmitir. Bu demeten nce AKP ilk iktidar dneminde de farkl ortamlarda ve farkl ekillerde tpk DP gibi meruiyet kaynan her defasnda yeniden hatrlatma ihtiyac iinde milletin iradesi retorii kullanlmtr. Bu noktada DPnin toplumsal dayanana ilikin olarak Celal Bayar unlar sylemektedir: Trkiye toplum yapsnn, Bat milletleri toplum yapsna uymadn gryorduk. Bir kere, memleketimizde snflar, keskin izgilerle birbirlerinden aylmamlardr. Tersine, birbirlerinin iinde, birbirleriyle mtedahil olarak yaarlar. Patron ii ile, aa obanla hem menfaat hem hayat gr bakmndan Batdaki gibi bir atma iinde deildir (Timur, 2003, s. 37-38). u da unutulmamaldr ki, zellikle nn dnemi konsolidasyon srecinde halk, zellikle krsal kesimler, kyller, bir baka ifadesi ile evre devleti vergi memurlar, jandarma aracl ile tanmak zorunda kalmtr. yirmi be yllk Kemalist ynetim sresince kyllerin tanm olduklar modern
60 58 57

59

81

kalknmac modelden uzaklamaya balamasyla birlikte liberal politikalarn ve serbest piyasaya dnk geii tamamlamaya dnk bir politika srdrmeye kararl grnmekteydi. Bu uygulamalara ek olarak DP aslnda Trkiye gibi tarmsal potansiyeli yksek bir lkenin kalknmasnn, modernlemesinin lokomotifinin tarmsal retimden getiinin farkna vararak Trkiye tarihinde ilk kez olarak iftinin karlarna ncelik vererek, yani ucuz kredi salayarak, tarm rnleri fiyatlarn yksek tutarak kylnn gnln fethetmesini bilmitir (Zrcher, 2003, s.326). te yandan CHPnin ise inandrclktan uzak zgrln olmay ve hkmetin otoriterlik eilimleri (Zrcher, 2003, s.324) erevesinde izledii siyaset pek kabul grmemi ve CHP yalnzca blok oylarn alnabildii ve airet rgtlenmelerinin olduu Gneydou illerinden ve merkezden, kentlerden oy alabilmitir. DPnin ilk dneminde CHPnin sk devleti ekonomi politikasna karlk uygulad greli liberal ekonomi politikasnn lokomotifi konumundaki tarmsal destee dayal hzl kalknma dneminin ardndan kent ve krsal alandaki farkn bir lde kapanmas sonucunda, belirgin bir ekilde zellikle krsal alandan destek bulduu ok ak bir ekilde ortadadr. Bunun yan sra genel siyaset anlay itibari ile de daha liberal ve zgrlk bir tavr gsterme vaadinde bulunan DP din konusundaki hassasiyetinin bir sonucu olarak 16 Haziran 1950de Trke ezan yerine Arapa ezan okunmasnn nndeki engeli kaldrmtr. ok ksa bir sre iinde Trke ezan okunma uygulamas neredeyse tamamen kalkarak Arapa ezan okunmas benimsenmitir. Ayrca din eitimi geniletildi, ok kritik bir karar olarak hala tartma konusu olan din eitimi istemek istememek eklinde deitirilerek ailelerin bu konuda toplumsal bir bask altna alnmas sz konusu oldu, hi phesiz imam hatip okullarnn says artt, cami yapm kylerdeki refah seviyesinin art ile birlikte doru orantl olarak artt. (Zrcher, 2003, s.339) Tm bunlarn dnda Nurculuk gibi slami bir hareketin varln ve desteini
devletin, bir nitelii de, merkezi devletin krsal kesim zerindeki etkin denetimi idi (Zrcher, 2003, s.300). Bu durum ksmen tartmaya ak olmakla birlikte evrenin modernlemeci devlet zihniyeti ile karlama alanlar hep kamusal alandaki dzenlemeler ve dinle ilgili dzenlemeler neticesinde olmutur. Ezann Trke okunmas, klk-kyafet dzenlemeleri gibi modernlemeci zihniyetin st perdeden gelen zorlamalar evrenin merkeze iten bir muhalefetinin olumasnda nemli dnm noktalar olarak yer etmitir. Bu durumu ise zellikle DP ok baarl bir biimde propaganda malzemesi yapmtr ve baarl da olmutur. Tek parti ynetiminin halk iin halka ramen retoriini ok iyi ekilde kullanarak, bu devletin, zellikle de onun krsal kesimdeki temsilcisi olan jandarmann halk zerindeki basksnn kaldrlaca vaadinde bulundular (Ahmad, 2006, s.129).

82

seimlerde kabul ederek bir eit meruiyet zemini kazandlar. Bu gelimeler pozitivist dnya grn benimsemi olan gen cumhuriyet kuaklarn, Kemalist rejime kar tehdit oluturabilecek bir yapnn ortaya kmasna neden olabilecei dncesiyle kayglandrmtr. DP dneminde krsal kesimin sbvansiyonlarla desteklenmesi, makinelemenin tarmsal retimde etkinliinin artmas buradaki nfusun yatay hareketliliini hzlandran ve kitlesel boyutlarda kentsel alana g srecini balatan etmenler olmutur. (Kongar, 1998, s.151) Kentlere yeni gelen krsal kesimin temsilcileri kentsel mekanda iileri, yeni esnaf ve tccar dourmutur. Bu srete evrenin merkeze doru tanmas kentsel mekanlarda dinin daha belirgin bir ekilde grnmesine de neden olmutur. Kente gelen bu nfusun, kentlileememesi, yani kentsel deerleri benimseyememesi, bu insanlarn, iinde yaadklar toplumla btnlemek iin, bir yandan hemehrilik balarn, bir yandan siyasal partilerin il ve ile tekilatlar gibi yerel rgtlenmelerini, te yandan da tarikatlar ve cemaatler olarak, siyasal slam kullanmalarn gndeme getirdi (Kongar, 1998, s.151). Kentle ve kentli deerlerle btnleemeyen bu kitlenin elinde iki seenek bulunmaktayd: (i) krsal alandan tad muhafazakr ve dinsel deerlere tutunmak, o deerlerin gereklerini yerine getirmek ve modern deerleri kesinlikle darda tutmak ki; bu seenek Trkiyede kentlerin kaotik grnmn ortaya karan bir olgudur. (ii) modern deerlerle kendi muhafazakr deerlerinin bir sentezini ortaya koymak. Bu durum da bugnk siyasal sreci anlamamz asndan kritik bir neme sahip grnmektedir. 1950de ok partili hayata geile birlikte Menderes hkmetlerinin izledii ekonomi politikalar sonucunda gerekleen kitlesel g hareketi Trkiyenin krsal ve sonrasnda kentsel mekanlarnda nemli boyutlarda bir deiimin yaanmasna neden olmutur. g sreci bugn hal, farkl nedenlerden dolay devam etmektedir. Kr toplumundan kent toplumuna gei sreci de henz tamamlanm deildir. Kentsel mekanda kmelenen evre, yeni toplumsal snflarn olumasna katkda bulunurken Trkiyede siyasetin merkezinde de yeni bir evrenin olumasna neden olarak, merkezde bir evre

83

siyaseti izlenmesine vesile olmaktadr. Dolaysyla byk kentlerin eperindeki insanlar hi olmad kadar nem kazanmtr. Kentteki yoksullarn dilinden ve sorunlarndan anlayan, bu sorunlara ynelik kalc olmayan ama kent yoksullarnn ayn zamanda anlk, geici ihtiyalarna somut yant vermeye dnk muhafazakr ve dinsel cemaat ilikilerini ve alarn da kullanan siyaset gnmz Trkiyesinin en nemli anahtar olmu gzkmektedir. Ksacas bugnk iktidar yaplar gz nne getirildiinde siyaset merkezde, ama merkezin evresinde, muhafazakr ve dinsel hassasiyetleri dikkate alan partiler erevesinde dmlenmektedir. erif Mardinin (2004) Trk siyasetini anlama abas olarak deerlendirilebilecek merkez-evre ikilii eksenine oturttuu kavramsallatrmas gerekten de bugn bile Trkiyedeki toplumsal yapy aklama gc itibariyle anahtar rol oynad sylenebilir. Trkiyede merkez-evre, ulema-eraf, askeri-brokratik sekinler-tara sekinleri gibi ayrmalar biimlerinde de kullanlabilecek bir kavramsallatrmadr. Trkiyede merkez-evre arasnda zaman zaman sessiz, bazen de belirgin bir biimde iki kutup arasnda yaanan gerilim sonucunda bir siyasal grnm elde edilmitir. Bu ikili yap Osmanldan alnan mirasla Trkiye Cumhuriyeti dneminde de varln srdrmeye devam etmitir.
Merkez ile evrenin, Osmanl siyasal ve ekonomik yaamnn temel sorunu durumuna gelmesine yol aan birok neden vard. Merkez-evre kopukluunun en genel boyutu, domakta olan bir imparatorluk iinde blk prkln varln hl geni lde srdrmesiydi. Osmanl mparatorluu, miras yoluyla geen bir brokrasi ve feodal beyler tarafndan deil de merkezden denetlenen bir ordu kurmakta baar gstermiti, ama Osmanl toplumu bu erevenin iine kolayca girip oturmuyordu. mparatorluun baz blmlerinde, imparatorlukncesi bir soylular snf varln srdrmt, soysop zincirleri hl glyd, dinsel tarikatlar zerk glerin dayand temelleri hatrlatabilirlerdi ve eitli etnik ve dinsel gruplar vard (Mardin, 2004, s.38-39).

Mardinin tarihsel olarak aklad merkez-evre kutuplamas Trkiye Cumhuriyeti tarihinde askeri-brokrat elitler ile tara arasnda cereyan eden gerilim esas olarak modernleme srecinin getirdii birtakm yaptrmlarn ve gerekliliklerin benimsenmesi noktasnda yaanyordu. Merkezin inklap eklinde toplumsal yaamn neredeyse tamamn yeniden kurgulayan ve dzenleyen uygulamalar temelde evrenin dinsel,

84

muhafazakr, Dolaysyla

geleneksel evrenin

deerlerini

yerinden

etme

potansiyeli

tamaktayd. vermesi

geleneksel-muhafazakr

deerlerinden

dn

beklenemezdi. Mardin de bu noktann altn izmektedir: ...1923 ile 1946 arasnda evreye (taralar anlamnda), kukulu gzle bakld bir gerektir ve potansiyel bir muhalefet alan olarak grld iin de evre, merkez tarafndan skca gzaltnda tutulmutur (Mardin, 2004, s.62). evrenin bylesine bir tehdit unsuru olarak algland bylesine bir ortamda merkez tam olarak elindeki gce dayanarak ilk etapta devletin glendirilmesi yolunu tercih etmitir.
...Kemalist devrim, birok tarzda gerekletirilebilirdi. Yani bu devrim, erafn karsna etkin bir biimde kan bir devrimsel rgtlenimle; ve/ya da alt snflara gerek hizmetler gtrerek; ve/ya da evresel kitleler zerinde odaklaan bir ideolojiyle gerekletirilebilirdi. Oysa gerekte, Trkiye Cumhuriyetini kuranlar, devletin glendirilmesini ilk ama olarak benimsediler... (Mardin, 2004, s.63).

te tam da bu noktada merkez ile evre arasnda bir kopukluk yaand. Zira devletin glendirilmesine ncelik tanyan CHP halk ile balant kurmakta zorlanmtr. CHP ile halk arasnda atmann yaanmas kanlmaz bir sonu olarak karmza kmaktadr. Kemalist anlay ulusal kimlik inas zerine aba harcamtr ve evrenin deiimini de ina edilen ulusal kimlik ekseniyle snrlandrmtr. Sonu itibariyle zellikle tek parti ynetimi dneminde merkez-evre kopukluunun yer etmesi, izin verilen ilk siyasal rgtlenmede, yani farkl bir ifade ile DPnin kurulmasyla evrenin tm muhalif unsurlarla birlikte bu yne doru bir eilim gstermesi sonucunu ortaya karmtr. Demirele gre DPnin muhalefette ve iktidar olduu dnemde baarl olarak deerlendirilmesinde yalnzca izledii liberal siyaset ve ekonomi politikalar deildi; DP ayn zamanda CHPye kar somutlaan bir kltrel muhalefeti, tepkiyi de ierebilen bir siyasal oluum olmutur (Demirel, 2004, s.26). Demirelin ifadesiyle modernleme ile dini-geleneksel deerler arasnda bir atmann sz konusu olmadn dnen DP, klasik Batllamac gelenee kar bu deerlerle i ie gemi yaam pratikleri ve davran kalplarn temsil etti (Demirel, 2004, s.26). Dolaysyla 1923ten beri merkezin temsil ettii modernlemeci, Batllamac deerler ile evrenin gemiten bu

85

yana sahiplendii ve evreye ikin olan dini-geleneksel deerler arasnda yaanan sessiz gerilim DPnin kurulmasyla yalnzca sesli bir ekilde dile getirilmeye balamad, ayn zamanda uygulamaya da konarak, evrenin ksmen de olsa merkeze tanmasna arac olarak siyasallama olana da bulmutur. Kukusuz daha nce vurguland gibi erif Mardinin kavramsallatrmas olan merkez-evre ikilii zellikle siyaset bilim disiplininde ve sosyolojide 1950 sonras siyasal ve toplumsal yaplanmay anlamak asndan kilit bir neme sahip olsa da ne tam olarak CHP ne de DP bu ikilii btn ynleriyle yanstmaktadr. Demirel de bu durumun siyasal hayatta daha karmak bir yap sergilediini ifade etmektedir.
gerek DP, gerekse CHP kendilerini bu kadar net tanmlamaktan kanmlardrDPliler iinde birinci izgiye yakn olanlar olduu gibi, CHP iinde de DP izgisine yakn olanlar vard evrenin kendiliinden organize olmaktan ok uzak kaldn, evreyi ynlendirenlerin, temsil edenlerin de bir ekilde merkezde bulunanlardan olutuunu unutmamak gerekir (Demirel, 2004, s.26).

Keyderin (1993) de iaret ettii gibi 1945-75 aras greli olarak ulusal kalknmacln modernleme ekseninde baarl olduu dnemde, bilhassa 1950 sonras Trkiyede krsal alandan kentsel alana doru gerekleen g hareketinin yaanmasnda kitleleri mobilize/motive eden ey kapitalizmin etki alannn genileyeceine, kendilerinin de sermayenin yrngesinde yeni hviyetlere kavuacaklar inancyd (Keyder, 1993, s.24). Tam da bu mobilizasyon/motivasyon kayna kitleleri modern olmayan zm yollarna kar durmalarna neden olarak gsterilebilir. Bu durum ayn zamanda sz edilen zaman diliminde muhafazakr ve milliyeti siyasetten ziyade sol siyasetin zellikle 1960lar ve 1970ler Trkiyesinde hakim siyasal pozisyon olarak belirmesinin kant olarak deerlendirilebilir. 1970ler sonras kapitalizmin iine girdii bunalmdan daha sert nlemler alarak kmaya almas ve dizginlenemez neoliberal politikalarn devreye sokulmas ile birlikte ulusal kalknmac politikalarn tasfiyesi gndeme gelmitir. Ulusal kalknmacln iflas beraberinde medet umulan modernlemeye olan inanc zayflatarak modernleme kart birtakm siyasal hareketlerin ortaya kmasna neden olmutur. Trkiye zelinde bakldnda slam siyaseti/muhafazakr siyaset, din temelli siyaset ekseni zerinden modernleme kart, modernlemeci politikay sorgulayan bir kavray zerinden varln ortaya koymaya balamtr.

86

DP iktidarda kald dnem boyunca ve zaman iinde CHPyi eletirdii konuma bizatihi kendisi gelmitir. Nasl CHP, ilk demokrasiye gei denemelerinde herhangi bir parti ii ya da d muhalefete tahamml edemiyorsa, DP de sre iinde ayn konuma gelmitir. Hibir ekilde muhalefete katlanamaz bir pozisyona kendini sokmutur. Demokrasi eklen ve fiilen yrrlkte olsa da aslnda gnmzde bile hala sanclar hissedilmekte olup, tam anlamyla iselletirilememitir. Hem parti ii demokratik uygulamalar hem de genel olarak partiler aras ilikiler, ok partili sistemin gereklilikleri asndan deerlendirildiinde Ahmadn (2006, s. 134) tanmlamasnda olduu gibi ham bir demokrasi anlaynn egemen olduunu syleyebilmek mmkndr. Zira bugn Trkiyedeki demokratik rejimin hazmedilememesine ynelik getirilen eletirilerin younlat nokta da bu hamlktr. Demokrasi Sleyman Demirelin ifadesi ile dnem dnem bol gelmitir. DPnin iktidarda kald sre boyunca en kayg duyduu kurum smet Paaya tarihi olarak gnl ba bulunan ordu ve devlet kurumlar idi. Bu yzden olsa gerek ilk yaptklar icraatlardan biri sadk demokratlar olan pek ok valiyle birlikte, Askeri Yksek Komuta Kademesini deitirmek oldu (Ahmad, 2006, s.134). Zaman iinde Paa faktr denen, smet Paann tarihsel ve devlet adam olarak rol DPyi teyakkuz halinde tutan, bal bana ahsnda cisimleen, tek bana bir muhalefet gibi alglanmasna neden olan unsurdu. DPnin aydnlarn ve sermaye gruplarnn desteini yitirmesi bir dizi baskc uygulamalarn ard ardna yrrle konmas ile ilgilidir. CHPnin otoriter tutumunu eletiren DPnin paradoksal bir biimde ayn biimde bir siyaset izlemeye balamasnn birka nedeni olabilir. Bunlardan biri daha nce de belirtildii gibi DPnin cumhuriyetin kurucu kadrolarndan bamsz bir ekilde yetien muhalif kadrolarnn olmas ve dolaysyla DPnin zaten kuruluu itibariyle homojen bir yap arz etmemesidir. nk CHP kart her trl muhalif grubu doal olarak barndran DP sre iinde daha lml olanlar ve daha sert muhalefet edilmesi gerektiini dnenler olarak ikiye ayrlmtr. Zaten tarihsel sre iinde de DPden kopan farkl gruplar sada farkl fraksiyonlarn temsilcileri olarak filizlenmitir. Sonu itibariyle homojen bir kadrodan mteekkil

87

olmayan DP sert birtakm nlemler almtr. Basn yasasnda ve ceza yasasnda birtakm deiiklikler yoluyla baskc bir tutum sergilemeye balamtr; niversitelerin zerk yapsn bozucu birtakm dzenlemeler getirerek bu kesimin daha zgrletirici beklentilerini yitirmitir; CHPnin malvarlna el koymutur; 1954te laiklik ilkesini ihlal ettii gerekesiyle Millet Partisini kapatmtr. (Ahmad, 2006, s.136) DP 1954 seimlerinden sonra elde ettii tarihi baar sonras Menderes liderliinde demokratik tutumdan uzaklaarak sona giden sreci hzlandrmtr. nk tarihi baar sonras hibir ekilde denetime tabi olmayan DP iktidar, etkisiz muhalefeti de hie sayarak, ktlemeye balayan ekonomi, yavalayan byme hz, enflasyon, dviz krizi gibi nedenlerle poplist bir siyaset izlemeye balamtr. Tam da bu dnemde Ahmada gre siyasal amalar iin dini kullanmaya balad (Ahmad, 2006, s.138). Buna en somut rnekler ise 1957 seimlerinde kimi zaman, CHPlileri komnist ve dinsiz diye tanmlayarak ve Demokratlarn zamannda alm cami ve imam hatip okullarnn saysndan bbrlenmeyle sz ederek dini inan ve duygulara seslenmiti 61 (Zrcher, 2003, s.338). Yaanan gelimeler Trkiyede olaand g olmaya namzet olan ordunun siyasal srece mdahalesi ile son bulmutur. DP iktidar 1960 askeri mdahalesi ile resmen sona ermitir. Mete Tunay ok partili rejime geiin ardndan 1950-1980 arasndaki dnemde 8 genel seim yapldn ve 25 hkmet kurulduunu sylemektedir: 195060 dnemi: 1950, 1954 ve 1957 seimleri; 5 Menderes hkmeti.

Zrcher DPnin dini siyasal amala kullandn kabul etmekle birlikte laiklik ilkesinin altn oymadn iddia etmektedir. Kemalist laiklik ilkesini pozitivist dnya grne dayanan bir modernleme stratejisi evresinde yorumlayarak, Kemalistlerin dini bu gr asndan deerlendirerek devletin ve toplumun modernlemesi nnde bir engel olarak grdn ileri srmektedir. Kemalistlerin laiklik anlayn zetle u ekilde tarif etmektedir: kilise ile devletin ayrlmasndan ok, devlet brokrasi iinde onun bir paras haline getirilmesi ve itaat altna alnmasdr (Zrcher, 2003, s.338). Dier taraftan ise ok partili dneme kadar rejimin dine ilikin tavr son derece baskc ve net iken, ok partili dnem sonrasnda hem CHP hem de DP dinin bir ekilde siyasal rant amal kullanlmasna neden olmulardr. Bizatihi DPnin dine saygl bir parti olma sznden sonra, CHP dine daha hogrl davranma konusunda ilk adm atm, dahas okullara seimlik din derslerini yeniden koymu ve vaiz yetitirme kurslar amt Zrcher, a.g.e, s.339. Ayrca Ankara niversitesi bnyesinde lahiyat Fakltesi kurarak, trbelerin de yeniden ziyarete almasnn nndeki engelleri kaldrmtr (Zrcher, 2003, s.339).

61

88

196071 dnemi: 1960 darbesi, 1961, 1965 ve 1969 seimleri; 2 Grsel, 3 nn, 1 rgpl ve 3 Demirel hkmeti. 1971-1980 dnemi: 1971 mdahalesi, 1973 ve 1979 seimleri; 2 Erim, 1 Melen, 1 Talu, 1 Irmak, 3 Ecevit ve 3 Demirel hkmeti (Akin v.d, 1997, s.177). Tunayn bu dnemlendirmesi ok partili rejime geile birlikte ok nemli bir noktann belirmesine k tutmaktadr. Grld zere 1946 tarihinde ok partili hayata geiin resmen gereklemesinin ardndan 1961e kadar normal seyrinde giden sre deimitir. Trkiyede siyaset bilimcilerin ve tarihilerin ikiye ayrldklar ve kimine gre devrimci karakterdeki, kimine gre ise darbe olan 1961 askeri mdahalesi ile balayan bu sre Trkiyede her on ylda bir askeri elitin kendini belli etmesi eklinde veya siyasal srece dardan ve dorudan mdahalede bulunmas olaan gibi grnen bir duruma yol amtr. Askeri mdahalelerin ardndan yaanan srete siyasal ve toplumsal kurumlarn bu durumdan etkilenmesi toplumda belirgin, hissedilir bir biimde tepkinin olu(a)mamas ve bu mdahalelerin zmnen meruiyet kazanmasna neden olmutur. Toplumsal ve siyasal tepkilerin olua(a)mamas bu mdahalelerin doal karland anlamna gelmemektedir. 1961, 1971 ve 1980 mdahaleleri Trkiyedeki siyasetin sivil siyaset-asker ikiliinin ve denetiminin her zaman gndemde kalmasna neden olan en byk etmenlerden biridir. Bu tezin ana ekseni olan Trk-slam sentezinin oluum yllar olan 1970ler ve devlet politikas haline dnmesinin arac olan 1980 askeri mdahalesi kukusuz askerin devlet politikalarnda ne kadar etkin ve mdahil olabildiinin gstergesidir. Rejimin bekiliinin yan sra aslnda devletin sivil politikalarnda dnemsel olarak zaman iinde farkl tehdit alglarnn telenmesi, ama farkl zamanda ise bizatihi devlet tarafndan sahiplenilmesi askeri brokratlarn paradoksunu kantlar niteliktedir. Trkslam sentezinin 1980 sonras devlet politikalarndaki etkinlii bu paradoksun en arpc rneklerini sunmaktadr.

89

3.4.2. 1960 Sonras Dnem 1960 sonras siyasal dnemi anlamakta bir dizi siyasal ve toplumsal gelimenin altn izmek gerekmektedir. Hem Trkiyede hem de dnyada sol dncenin ve siyasetin ivme kazand bir dnemdir 1960l yllar. 1960l yllarn sonunda tm dnyada, kapitalist sisteme ynelik eletiriler artm, kapitalizm ve liberal demokrasiyi sorgulayan fikir ve hareketler hem gelimi hem de azgelimi lkelerde yaygnlk kazanmt (Demirel: 2004, s.63). Dolaysyla bu sol ykseliin Trkiyedeki yansmalar da Trkiyede o dnemin siyasal koullarn fazlasyla etkilemitir. Kimilerine gre 27 Mays 1960 askeri mdahalesi Trkiye tarihinin en ilerici hareketi olarak deerlendirilirken, bazlarna gre ise sivil siyasete mdahale/darbe anlamnda demokratiklemeye bir engel olarak kabul edilmektedir. Ancak u bir gerektir ki askeri mdahale sonras oluturulan, temel haklar ve yargy koruyan, siyasal hayat ve partileri eskisine oranla daha salam gvencelere kavuturan 1961 anayasas en zgrlk ve demokratik anayasa olarak deerlendirilmektedir. Blent Tanr 1961 anayasasnn egemen olduu dnemde siyasal alannn zelliklerini u balklar altnda ifade etmektedir: demokratikleme, istikrarszlk, kutuplama, sivilleememe (Tanr, 1995, s.339). Demokratikleme sivil toplumun olumas ve siyasal hayatta o gne dek hi olmad kadar bir eitlilik ve hareketliliin yaanmasdr. Basn, sendikal, siyasal rgtlenme, dernekleme bakmndan muazzam lde bir canllk gzlenmitir. Dolaysyla bu dnem Tanre gre zellikle de sivil siyasete dn olarak kabul edilen 1965 seimlerinin hemen ertesinde 1965-1971 aras, Trkiyenin ok partili ve oulcu-zgrlk bir dzene en ok yaklat dnemdir (Tanr, 1995, s.339). stikrarszlk 1960 askeri mdahalesi sonrasnda sivil siyasete geiin zaman almas ve dnemin siyasal hareketliliinin etkisi, siyasal partilerin eitliliinin parlamentoya yansmas ve dolaysyla koalisyon ve aznlk hkmetlerinin kurulmak zorunda olmas sonucunda ortaya kmtr. Kutuplama ise sol ve sa kanatta radikallemenin artmasdr. Bu radikal kutuplama merkezde konumlanan AP ve CHPyi de etkilemitir; siyasal ve toplumsal gerginliin had safhaya ulamasna neden olmutur. Sivilleememe ise 1960 sonrasnn en nemli sorunlarndan biridir. (Tanr: 1995, s. 339-340) 1965 genel seimlerine kadar askerin bizatihi sivil siyasete mdahale eder konumda kalmas

90

bu srecin uzamasna neden olmutur. Sivil iktidarlar da askerin her an mdahale etme basks nedeniyle rahat biimde hareket edememilerdir. Sonu itibariyle 1960 sonras Trk siyasal hayatna 1961 anayasas ve siyasal, toplumsal ve ekonomik alanlardaki sonular ile damgasn vurmutur. 1950 sonrasnda DP hkmetinin laiklik ilkesini zayflatmaya ynelik giriimleri, dinsel zgrlkler ad altnda ar uygulamalara ynelmesi, devletin askeri elitleri, brokratik elitleri gibi kritik pozisyona sahip snflar ile gereksiz yere bir iktidar mcadelesi iine girmesi sonucu 27 Mays 1960ta gen subaylar nclnde bir askeri mdahaleye maruz kalmasna neden olmutur. 1961 Demokrasisini balatan 27 Mays 1960 darbesi ile ayn zamanda ok partili siyasetin doal ak durdurulmu, bunalm anlarnda sistemi yeniden retme amac gden demokratik mekanizmalar (erken seimler veya seimlerin yenilenmesi) yerine, ikame hegemonya arac olarak darbeciliin ve askeri rejimlerin olaanlatrlmas yolu almtr (Akin v.d, 1997, s.201). 3.4.2.1. Adalet Partisi 27 Mays askeri mdahalesi sonrasnda Demokrat Parti anayasay inemekten dolay kapatld ve Adnan Menderes, Hasan Polatkan (Maliye Bakan) ve Fatin Rt Zorlu (Dileri Bakan) idam edildiler.62 Menderesin tarihsel olarak mirasna ve siyasal tabanna dayanan Adalet Partisi 11 ubat 1961de ordunun da onayyla kuruldu. (Ahmad, 2006, s.165) Balangta orduya bal emekli bir general olan Ragp Gmpala ok da rastlantsal olmayacak bir biimde genel bakan olduysa da ve 1961 ylnda yaplan mdahale sonras ilk seimlerde CHPnin (% 36,7) ardndan AP (% 34,8) ikinci srada yer aldysa da, 1964teki lm sonrasndaki liderlik seiminde o gne kadar ad siyaset dnyasnda duyulmam Sleyman Demirel genel bakan seildi. Trkiye siyaset tarihinin yukarya doru dikey hareketliliin en nemli temsilcisi olarak bir sembol haline gelen Demirel kyl gemii sayesinde, byk kentlerin gecekondu

27 Mays 1960 askeri mdahalesini gerekletiren Milli Birlik Komitesi on yllk Demokrat Parti (DP) iktidarn, Atatrk ilkelerine aykr tutum ve davranlar iinde olmak, lkeyi karde kavgas iine srklemek ve otoriter bir tek parti ynetimini kurmakla suluyorlard Demirel, a.g.e, s.23.

62

91

semtlerinde oturan hrsl krsal gmenlere kendini yetitirmi adam, ilerinden biri gibi grnyordu (Ahmad, 2006, s.166).63 Bunun dnda ayrca Demirel kolaylkla deitirebildii/uyumlulatrabildii siyasal izgisini gnn koullarna gre belirleme yanls olarak partisinin snfsal tabann da u ekilde aklamaktayd: Herhangi bir snfa baml deiliz. Kylsyle, iftisiyle, iisiyle, esnaf ve tccaryla milletiz. Adalet Partisi olarak btn bu snflarn haklarn savunacaz (Ahmad, 1992, s.232). Ancak tm snfsal kesimleri kucaklama sylemine karn Ahmada gre asl hitap edilen kitle nfusun byk bir blmnn (% 75) yaad krsal alanlard. Somut anlamda vaat edilen ise CHPnin topraksz kyllere toprak datmay ngrd ve baarsz olduu Toprak Reformu deil, tarm reformuydu. Tarm reformu ise tarmn makinelemesi, teknolojik alt yapnn iyiletirilmesi anlamn tayordu. Gerekte ise AP gn etkisiyle kentlerde younlamaya balayan hrsl orta snfa seslenmitir (Ahmad, 1992, s.232). Askeri mdahale sonras demokrasiye yeniden gei sancl bir ekilde gerekleti. Bu arada nn nclnde, APnin dta kald64 koalisyon hkmetleri kuruldu. 27
Tanel Demirel, Sleyman Demirelin o gne kadarki askeri-brokrat elitlerden farkl bir biyografiye sahip olduunu u ekilde anlatmaktadr: Demirel, o gne kadar elit yetitiren belli bal kurumlardan olan Harbiye veya Mlkiye kkenli olmad gibi, tannm bir eraf ailesine de mensup deildi. Orta halli bir aileden geliyordu. Devlet liselerinde eitimini srdrerek, stanbul Teknik niversitesinden inaat mhendisi olarak mezun olmutu. niversite yllarnda kendi gayretleriyle ngilizce renen Demirel, Elektrik leri Etd daresi ile Devlet Su leri Genel Mdrlnde Barajlar Dairesi Reislii yaptktan sonra 1955 ylnda Devlet Su leri Genel Mdrlne getirilmitir. Meslek hayat boyunca Amerikada yaklak iki yl, (1949-50 ve 1954-55) geiren Demirel bu ynyle de Trk siyasi liderleri arasnda bir ilki temsil etmektedir27 Mays mdahalesine kadar baarl bir brokrat olarak grev yapan Demirel, bu tarihten sonra ise askerlik hizmetini tamamlayarak mavirlik/mteahhitlik hizmetleri yapmaya devam etmitir Ksaca Demirel her eyden nce bir mhendis, teknokrat, baarl bir giriimci ve 1962 ylna kadar da siyasetin iinde olmayan bir isimdiDemirelin hikayesi, meakkatli fakat sonu mutlulukla biten birinin hikayesi gibiydi. Orta halli bir kyl ailesinden gelen bir kyl ocuu, parasz devlet okullarn bitirerek devletin en st tabakalarna eriiyordu. te bu ynyle Demirel, 1950ler sonras Trkiyesine damgasn vuran, daha iyi yaam artlar arama amacyla kente g eden byk kitleye hitap etme yeteneine sahip biri oldu. Bu byk kitle, Demirelin ahsnda kendi gerekletirmek istediklerini, hayallerini de grebiliyordu. Demirel onlar iin zdeleebilecekleri/rnek alacaklar bir model tekil ediyordu (Demirel, 2004, s.40-41). Tm bu yk aslnda bireysel bir baarnn yan sra Cumhuriyetin modernleme projesinin ulamak istedii noktay iaret etmesi asndan da manidardr. Demirelin kiiliinde aslnda modern ve geleneksel deerlerin bir arada nasl baarl bir ekilde tezahr edebildiini gstermesi bakmndan da anlamldr. Demirel geleneksel deerleri reddetmeden de modern olunabileceini gsteren canl bir rnek gibiydi (Demirel, 2004, s.41). Sivil siyasete yeniden dnnceye kadar APye hep pheli bir ekilde yaklalmtr. nk AP ak bir ekilde DPnin devam olarak grlmekteydi. Dolaysyla hem ordu tarafndan hem de dier siyasal partiler, sermaye ve sivil toplum kurulular tarafndan DPnin kapatlmasnn ve Menderes ve bakann idam edilmesinin bir ekilde intikamnn alnaca varsaym ile hareket ediliyordu. te bylesi bir ortamda da AP darda braklarak siyasal ihtiraslarndan arnmas bekleniyordu. te yandan hakikaten
64 63

92

Mays sonrasndaki sivil siyasete dnn ilk seimleri olan 1965 seimlerinde ise % 52, 9 oy alarak AP iktidara gelmitir. AP tpk DP gibi ok farkl kesimlerin temsil edildii bir toplumsal taban barndrmaktayd: sanayiciler, kk tccar ve esnaf, kyller ve byk toprak sahipleri, dinci gericiler ve Batc liberaller (Zrcher, 2003, s.365) Tanel Demirel de bu heterojen yapya dikkati ekmektedir: Kendi ilerinde zaten bir btn oluturmayan DPliler, emekli edilen askerler, eski Trkiye Kyl Partisi kkenliler ve Cumhuriyet rejimine ortalama DPliden ok daha eletirel yaklaan slamc ve milliyeti evreler AP iinde etkinlik mcadelesi vermekteydiler (Demirel, 2004, s. 30). Bu anlamda AP siyasal faaliyette bulunduu dnem boyunca sz edilen tm siyasal muhalefeti iinde barndran bir parti olmutur. 1970 sonrasnda milliyeti ve slamc eler parti bnyesinden kopmaya balamlardr. AP milletvekili olarak meclise giren Necmettin Erbakan slamc siyasetin lideri, 27 Mays 1960 askeri mdahalesinin iinde yer alan, MBK yesi Alparslan Trke APnin milliyeti kanadnn kopmasna neden olmu; daha sonraki dnemde ise milliyeti siyasetin lideri olarak 1970lerde, 1980 sonrasnda ve 1990larda varln srdrmtr. 1965 seimleri siyasetin tam anlamyla normallemesinin saland seimlerdir. 1961 anayasas sonrasnda greli zgr siyaset ve dnce ortamnda Trk siyasal hayatnda partilerin artk ilk kez kendilerini sa ve sol yelpazede65 tanmlamaya baladklar dneme denk gelir. 1965 seimlerinde AP % 52,9 oy alarak tek bana hkmet kurabilecek sayda 240 milletvekili kartma baarsn gstermitir. Bu dnemde AP, ordu, brokratik elitler ve sermayenin ekinceli tavrlarnn farknda olarak Sleyman Demirelin lml siyasal izgisinde ve liderliinde baarl bir grnt sergilemitir.

Sleyman Demirel APnin genel bakan olana dek bu phe devam etmitir. Demirel siyasal ve toplumsal tabann da rzasyla genel bakan olunca tm bu ekinceler ve endieler ksmen de olsa rafa kaldrlmtr. Her ne kadar 1960 sonras Trk siyasal hayatnda siyasi partiler kendilerini tanmlarlarken sol ya da sa cenahtan birini tercih etmek durumunda kalsalar da aslnda Trkiyede, dris Kkmerin deerlendirmesine gre kendini solda konumlandran partiler aslnda sac, sa olarak konumlayanlar ise solcu olarak kabul edilmelidir. (Kkmer, 2006, s.72, 107). Gnmzde hala tartma konusu olan bu savn Trkiyedeki siyasal yelpazeyi anlamak asndan nemli bir yeri vardr. Bugn de AKP ve CHP karlatrmalarnda, hangi partinin sa bir parti kimliini, hangisinin sol parti kimliini brndne dair en ok referans verilen isimlerin banda gelmektedir. Daha detayl tartma iin bkz. dris Kkmer, Dzenin Yabanclamas, stanbul: Balam, 2006
65

93

APnin tek bana iktidar dnemlerindeki (1965 ve 1969 seimleri sonrasnda tek bana hkmet kurmaya yetecek kadar oy almtr) etkili baars -ekonomik ve siyasal- 1973 seimlerinde kaybolmaya yz tutmutur. zellikle 1973 seimlerinde CHPnin elde ettii baar sonrasnda ortaya kan hkmet krizinden en avantajl parti olarak kmay bilse de dnem koullar deitii iin AP ve genel olarak Trkiye iin bir istikrarszlk sreci balamtr. Zira seim sonularna gre hibir parti tek bana iktidar olabilecek bir oy yzdesine sahip olamamtr. En olas grnen koalisyon CHP-AP koalisyonu iken, AP bu dnemde CHPnin iktidar olmamas iin elinden geleni yapm ancak buna engel olamamtr. nk Ecevit liderliindeki CHP, MSP ile ortak bir koalisyon hkmeti kurmay baararak bir imknsz zorlamtr. CHPnin MSP ile koalisyonu uzun srmeyince Demirel milliyeti cephe hkmetini kurmutur. Bu dnemde trmanan renci, ii eylemleri APyi zor durumda brakmtr. Tunaya gre ilk iktidar dneminde st ste gelen eitli etkenlerin salad hzl byme, 1970lerin ortasnda iyice yavalad iin, toplumsal-siyasal atmalarn bir trl n alnmyordu (Tunay, 1985, s.2096). Sleyman Demirelin en arpc zelliklerinden birisi ve parti iindeki konumunu korumasnn nedenini ise Zrcher u ekilde aklyor: ...partinin slami niteliinin ve geleneksel deerlerden yana olduunun altn iziyor, (rnein Nurcu liderlerle alenen yaknlaarak); ve srekli bir komnizm aleyhtar propaganda ve sol hareketi hrpalama kampanyas srdryordu (Zrcher, 2003, s.366). 3.4.2.2. Cumhuriyet Halk Partisi Ortann Solu CHP nnnn nclk etmesiyle, Trkiyede ok partili dzene geilmesine nayak olmutur. Kukusuz CHP ok partili dzene geilirken toplumsal muhalefetin Demokrat Partiye bu denli kanalize olabileceini kestirememitir. Dolaysyla CHP iin ok partili yaam uzunca bir sre tek parti iktidar yaadktan sonra iktidarn paylalmas anlamnda manidardr. Ayrca CHP, DP 1950 seimlerinden sonra tek bana iktidar olduunda uzunca bir sre muhalefette kalarak demokrasinin Trkiyede yaanabilmesini olanakl hale getiren parti olmutur. Dier bir adan bakldnda

94

aslnda CHP zelikle DP iktidar boyunca tek parti dnemindeki uygulamalara getirilen birtakm eletirileri bizatihi kendisi yapmak durumunda kalmtr. 1960 askeri mdahelesinden sonra yeniden sivil siyasetin gndeme gelmesiyle CHP, ordunun da desteiyle DPnin 1950 sonras iktidarn krabilmitir. Yaplan ilk genel seimlerde CHP % 36,74, AP %34,79 oy alarak ounluu yeniden eline geirmi oluyordu. Ancak bu sonu CHPnin tek bana hkmet kurmas iin yeterli olmaktan uzakt. Ayrca 1961 Anayasasnn yeniliklerinden biri olarak senatrlk sisteminin getirilmesi sonucu AP senatrlk saysnda CHPyi 71e kar 36 ile gemiti. Meclisteki dalm ile CHP nnnn de demokratik rejimin CHPnin nderliinde yeniden tesis edilmesi ynndeki srar ile , AP ile koalisyon kurmay tercih etmitir. Ancak 1965 ylna kadar bu koalisyon hkmetleri dayanabilmitir. 1965 yl bte grmelerinde CHP tek bana braklmtr. nn 1965 seimleri ncesi gerek lkedeki muhalefetin, gerekse Kbrs sorunu nedeniyle ABD ile yaad gerilimin etkisiyle siyasal pozisyonunu yeniden belirlemek zorunda kalmtr. 1965 seimlerinden nce nn, CHPnin ortann solunda olduunu sylemitir. nnye gre;
CHP bnyesi itibariyle devleti bir partidir. Bu sfatla elbette ortann solu bir anlaytadr. 1923teki harap lkede devletilik nasl tek, ei ve yardmcs olmayan bir kalknma aresi idiyse, bugn de ekonomik hayatmzn temel bir unsurudur...ada uygarln stne kmak ancak devletilikle mmkndr. Kalknmamz yaparken, ekonomik bakmdan, sosyal bakmdan bugnk uygarlkta kullanlan sac ve solcu deyimlerinin son lsn verelim dedik. Krk yldr devletiyiz derken ayn eyi sylyoruz. Bunun iin ortann solundayz dedim. Aslnda laikiz dediim gnden beri ortann solundayz. Halkysan ortann solunda olursun (avdar, 1985, s.2032).

Bu tanmlama uzun sre tartlm olsa da 1980 sonras zellikle sosyal demokrat izginin de ilk adm olarak deerlendirilebilmektedir. phesiz 1961 Anayasasnn salam olduu greli zgr rgtlenme ortamnn bir sonucu olarak sol akmlarn ve siyasetin Trkiyede yaygnlk kazanmas CHPnin sa ve sol partiler asndan farkn ortaya koymasn gerektirmitir. Dolaysyla CHP parti ii muhalefete karn sa

95

cenahtan kendi duruunu ayrtrarak ortann solunu tercih etmitir. avdar parti iinde bu yeni pozisyonu iki grupta toplamaktadr:
Birinci grupta olanlar bunu, ynlarla daha yakn ve inandrc bir bantnn kurulabilmesi iin kullanlacak stratejik silah olarak kabul ediyorlard...daha soldaki partilere doru kayabilecek tabann parti iersinde tutulabilmesi...sosyal adaletsizlikten yaknan byk bir blmn partiye kazandrlmas mmkn olabilecekti....zellikle genlerin ve rgtte halkla yakndan ilikili olanlarn meydana getirdii ikinci grup ise ortann solu yaklamn bir nevi sosyal demokrat politikalar btn olarak gryorlar, bylece hem kendi halklar, hem dnya halklar gznde partinin daha saygn bir yere sahip olabilecei grn savunuyorlard (avdar, 1985, s.2032).

avdarn belirttii bu iki grup parti ii atma iine girmitir. Birinci grup basite ve stratejik olarak ortann solu yaklamn benimserken, dier grup Blent Ecevitin genel sekreterlie gelmesi ile birlikte partiyi halklk ilkesine daha da yaklatran ve tabandan destek alan bir yapya sahipti. Ancak ortann solu alm CHPnin zellikle AP bata olmak zere sa ve muhafazakr partiler tarafndan anti-komnizm kampanyalarnda ok baarl bir ekilde kullanlmtr. Bu dnemde CHPnin solcu olduu ve ortann solu Moskova yolu yaktrmalarnn hemen hemen tm sa, muhafazakr ve milliyeti partiler tarafndan kullanldn syleyebilmek mmkndr. Sonu itibariyle 1965 seimlerinde bu propagandalar meyvesini verdi ve CHP hezimete urad. AP % 53 gibi ok yksek bir oy oran ile tek bana iktidar olma olana bulmutur. CHP ise ancak % 29 orannda oy alabilmitir. Bu seimlerden sonra parti iinde ortann solu almnn balatt ikili grup bir hesaplama iine girdi ve parti ii muhalefet artt. Parti ii muhalefetin ban ise Blent Ecevit ekiyordu. 18. Kurultay CHPnin tarihinde nemli bir dnemetir. Ecevit ortann solu pozisyonunun iini u ekilde doldurmaktadr:
Ortann soluna kar koyanlar Atatrk ilkleriyle elime halindedirler. Bir parti, toprak reformuna bildirgesinde yer verince, grev hakkn salaynca, petrol milliletirmeye alnca ortann solundadr. Ortann solu nnnn dedii gibi partinin sosyal yenlemenin bilincine var demektir. Devletilii daha ileri gtrmek gerekir. Yabanc irketlerin petrolmz ipotek altna almalarna kar mcadele ediyoruz...Ortann solu yznden seim kaybetmedik. ve d smrcleri karmza aldmz iin kaybettik. Gene bunlar karmza alacaz. nk Trk halknn kurtuluu buradadr (avdar, 1985, s. 2033).

96

Ecevitin bu aklamalar gstermektedir ki, Ecevit, nnye gre daha radikal bir durua sahiptir. Bu sylemin ne denli etkin olduu 1973 seimlerinde, Ecevit 1972 ylnda CHP genel bakan olmasndan sonraki ilk seimde aka grlmtr. 1973 seimleri gstermitir ki CHPnin ortann solu sylemi Ecevitin etkinlii ile birlikte tarihinde ilk kez halk ynlar ile bylesine gl bir biimde buluarak seim sonularna yansmtr. Zira Ecevit nn ile her ne kadar ekime iinde olsa ve bir siyasal olarak bir atma iinde olsa da, nny CHPnin geleceinin proletaryann, yani gecekondularda yaayanlarn oylarn seferber etmede yattna ikna etmitir (Zrcher, 2003, s.368). CHP 1973 seimlerinde zellikle byk kentlerin evresinde yaayan ksmen yoksul, ii toplum kesiminden byk destek alarak, % 33,366 oy oran ile AP yi (% 29,8) geride brakmtr. Ancak CHP bu dnemde tm beklentilerin aksine zt kutuptaki muhafazakr-mukaddesat bir parti olan MSP ile koalisyon ortaklna gitmitir. CHP ile MSPnin kurduklar yeni hkmetin programn okurken Ecevit bir noktann altn izmektedir: Dine kar imdiye kadar taknlan tutum tarihi bir yanlgdr (avdar, 1985, s.2035). Bu aklama Ecevitin toplumun en hassas ve en deer verdii kuruma ve dinsel deerlerine kar anlayl bir tavrn habercisi olmutur ve Ecevite destei artran bir etmen olmutur. 3.4.2.3. Milliyeti Hareket Partisi 1950 sonras Trk siyasetinin i dinamikleri dnda d dinamiklerine baktmzda sava sonras dnemde biimlenmi olan iki kutuplu dnyada szde komnizm tehlikesi etkili olmutur. Trk siyaseti, milliyetilik balamnda bu komnizm tehlikesinden beslenmitir. Daha nce belirtildii gibi CHP ve DP anti-komnizm zerinden siyaset yapmlardr. Ancak bu siyasetin en belirgin temsilcisi hi kukusuz milliyetilii, Trkl siyasetinin ana eksenine alan partilerdir.

% 33 oy, kimlii dramatik biimde deien bir parti iin byk baaryd. CHPnin bu oylar, geleneksel olarak gl olduu geri kalm blgelerden deil de, Trkiyenin en ileri ve sanayilemi blgelerinden almas daha da dikkat ekiciydi. CHP, gecekondu semtlerinde yaayan gmenlerin APden umutlarn kestikleri kentleri zaptetmiti. Bu cesaret verici bir belirtiydi; nk en nemli semen grubunda nemli bir ideolojik deiiklik olduunu ortaya koyuyordu. Bu semenler, sosyal demokrasiyi, Trkiyenin gelecei iin en iyi seenek olarak grmeye balamlard (Ahmad, 2006, s.190).

66

97

Trkln siyasal alana sevk olunmasnda, siyasal bir ilevsellik kazanmasnda ana ideolojik eksen anti-komnizm olmutur. Liberalizm ve slamclk ideolojileri ile kurulan kartln komnist ideolojiyle ayn derecede bir dmanlk halini ald sylenemez. Hatta sre iinde ve yer yer bu ideolojilerin Trkle szmasna izin verilmitir. Buna karlk komnizm, Trkln antagonist bir yansmasdr. Trkiyede komnizm kavram ve komnist profilinin biimlendirildii psiko-sosyal ortam Trklerce hazrlanmtr: Komnist acayip bir mahluktur [] Komnistliin daimi bir arkada da iki ve heroindir [] Komnistler umumiyetle ahlaklar bilhassa cinsi ahlaklar ok bozuk kimselerdir [] Komnistler tip olarak tembel ve iradesiz kimselerdir [] (Tmtrkten akt. Ertekin, 2002, s.373).

1950lerden kariyer haline

sonra

anti-komnizm komnizmle

ekseninde mcadele

ekillenen dernekleri

Trklk kurulmu ve

dncesi/ideolojisinin anti-komnizmle imtihan Ertekine gre bal bana bir getirilerek yaygnlatrlmtr (Ertekin, 2002, s.373). Bu dernekler ise Milliyetiler Dernei, Milliyetiler Birlii, Komnizmle Mcadele Dernei, Trk Genlik Tekilat, Trk Kltr Dernei, Milliyetiler Federasyonu, Trkiye Milliyetiler Cemiyeti, Trkler Yardmlama Dernei olarak sralanabilir (Ertekin, 2002, s.382). 1960lara gelindiinde ise Trklk dncesinin 1930lar, 1940lar ve 1950ler boyunca yasland rklk-Turanclk fikri zayflar.
Trklk, bu dnemden sonra gerek milliyet dindir diyen Kemal Kuu, milli tarihi 1071le balatan Anadolucu Nurettin Topu ve Trk milleti 1000 yldr slam kazannda hal hamur olmutur diyen Ali Fuat Bagillerin temsil ettii dinsel-kltrel ierikli milliyetilie kar kendi konumunu savunmaya balayacaktr. slamc-milliyeti ayrm bir yandan netleirken, dier yandan da Trkler slamclarn saldrlar karsnda slam diniyle ilgili daha esnek bir dil kullanmaya balarlar. Mslmanln Trksz yaayamayacan, onu, ancak Trkln sel gibi akan kanlarnn ayakta tutabileceini sk sk dile getirirler (Ertekin, 2002, s.382).

1960 sonras siyaset sahnesinde sada konumlanan ve sa siyasetin ekillenmesinde gerek milliyetilik gerekse slamn kullanlarak arasallatrld kimi nemli ve kritik partiler mevcuttur. Bunlardan ilki Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi (CKMP) dir. Kuruluunun ilk zamanlarnda kk toprak sahibi ve esnafn karlarn temsil etmekteydi (Akin vd., 1997, s.223). Osman Blkba nderliinde kurulmu olan CKMP daha sonra Alparslan Trkein ynetiminde yoluna devam etmitir ve sonra da

98

1969daki kongrede ise Milliyeti Hareket Partisi (MHP) adn almtr. MHP adn aldktan sonra ve Trkein etkisiyle siyasal izgisi deien parti 1970li yllardaki Milliyeti Cephe hkmetlerinde yer alarak ideolojisini gerekletirmeye almtr. Milliyeti san gnmze uzanan tarihindeki en nemli siyasal partidir. Bizatihi Trkein yazd birtakm kitaplarda yeni bir devlet dzeni tarifi bulunmaktadr. Yzde yz yerli, yzde yz milli bir doktrin olduu ileri srlen nc yol, Her ey Trk milleti iin, Trke doru ve Trke gre lksn benimseyerek, Trk milletini ksa srede glendirecek tek yol olarak tantlr (Trketen akt. Aaoullar, 1985, s.2113). Dokuz k ilkeleri srasyla unlardr: Milliyetilik, lkclk, ahlaklk, ilimcilik, toplumculuk, kyclk, hrriyetilik ve ahsiyetilik, gelimecilik ve halklk, endstricilik ve teknikilik (Akin v.d, 1997, s.223-224). Dokuz Ik doktrini, rk-oven Trk milliyetiliine dayal, snfsal elikileri zorunlu tahkimle zen gl devlet tasarmnn belirleyicilii altnda; pozitivistkalknmac Cumhuriyet ideolojisinin pek ok etmeninin de varln koruduu korporatist bir toplum modeli vazediyordu (Bora ve Can, 2007, s.79-80). Ancak Dokuz Ik ilkeleri Boraya (Bora, 2002, s.692) gre MHP iin hibir zaman ok nemli bir ideolojik kurucu ilkeler btn olamamtr; daha ziyade sembolik bir anlama sahip olmutur. MHPnin milliyetilik anlay dinle ve dolaysyla slamla talandrlr. Ayrca her ne kadar Zrcher, Dokuz Ik ilkelerinin 1930lardaki Kemalist anlaya yakn olduunu iddia etse de aslnda temelde ok bariz bir farkllk bulunmaktadr. Bu farkllk da iddete ynelik (ve ayrca Asyadaki btn Trklerin yeniden birletirilmesi anlamndaki Pantrkist) bir milliyetilik ve komnizm aleyhtarldr (Zrcher, 2003, s.374). te yandan milliyeti vurgusu ok belirgin olan Trkein ve MHPnin 1969daki seim ncesi slam Trkln kutsal unsurlar arasna dahil etmesi milliyeti-muhafazakrln bir senteze dnmesinin de yolunu amtr. Ancak Bora ve Can MHPnin hibir zaman baz deerlendirmelerde olduu gibi tam anlamyla slamclamadn, slamclatn sylemenin acele verilmi bir hkm olacan

99

iddia etmektedirler. MHP tara dzeyindeki tabann itibariyle slami renkleri barndrrken, kentsel alanda bu rengin olabildiince zayflad bir gerektir. Ayrca merkezi rgtsel dzeyde ele alndnda ise MHP slam gncel politik gelimeler balamnda ve dnemsel olarak arasallatran bir sluba sahipti (Bora ve Can, 2007, s.81). Alparslan Trkein liderliindeki MHPnin ideolojisi yeni bir devlet dzeni kurma zerinedir. Ayrca Trke kapitalizmden ve komnizmden ayr olan nc yol ya da lkc yol benimsemitir ve bu yeni devlet dzeni buna gre ekillendirilecektir. Daha nce belirtilen Dokuz Ik ilkeleri bu yeni devlet dzenine kavumak iin izlenmesi gereken yolu tarif etmektedir. MHP milli devlet, milli iktidar, milli doktrin, milli sektr, milli ekonomi gibi tanmlamalar kullanmay tercih etmitir. Snf kavramnn kullanlmasndan imtina etmitir. Bunun yerine toplumu dilimlere blmtr. Aaoullarna gre partinin eitli yaynlarnda snf szcn kullanmamaya zen gsterilerek toplumun alt itimai ya da sosyal dilime ayrld belirtilir. i, kyl, esnaf, memur, iveren ve serbest meslek sahiplerini kapsayan bu dilimler, millet btnlnn itimai hayattaki iblm zaruretinden doan tabii grnmlerdir (Aaoullar, 1985, s.2113). Ayrca Trk-milliyeti gelenek tarihsel olarak da sahiplenilir. Trk gelenekleri, grenekleri ve deerleri korunmaldr. MHP 1973 Seim Bildirisinde Milliyeti Hareket sana bin yl nceki hakannn szleri ile sesleniyor: Ey Trk, titre ve kendine dn. Sen, milli kltrne, hasletlerine, deerlerine sahip olduun srece kuvvetli ve kudretli olacaksn ve ebediyen efendi olarak yaayacaksn (Aaoullar, 1985, s.2114). Trklk deerlerine bu denli vurgu yapan MHP dini duygularn smrlmesine kar olup, ayn zamanda laiklii dinsizlik olarak alglamamaktadr. te yandan zaman iinde zellikle 1970 yllarn sonlarna doru partinin Trklk67 merkezli ideolojisinde dinsel bir kay gzlemlenmitir. slamclk zellikle 1970li yllarda artan bir ekilde MSP gibi partilerce kullanlnca ve toplumsal
1970lerde milliyeti-cephe hkmetleri araclyla merkeze tanan MHPnin gemiten beri tad baskn Trklk dncesinin kitleselleme iddias tayan bir parti olarak bu dncenin marjinal bir unsur olarak deerlendirilmesine neden olmutur. phesiz merkezde bulunmak isteyen her siyasal oluum gibi MHP de ar sivri ularndan arnma yoluna gitmitir. MSP de ar slami dozunu hafifletmitir. Genel olarak bakldnda iktidara oynayan her siyasal parti mmkn olan en fazla toplumsal destei salamak, gler aras denge oluturmak amacyla merkezin deerlerinde buluma tercihinde bulunmutur. Bu stratejik davran iktidar gleri arasndaki denge noktasnn bulunmasn gerekli klmaktadr.
67

100

tabann bu ynde kaymas sz konusu olunca MHP Trklk ideolojisine ilave olarak slamclk da kullanmaya balad. Bu parti iinde ayrmalara neden olmu olsa da Trke 1969 ylnda Biz Tanr da kadar Trk, Hira da kadar Mslmanz. Her iki felsefe bizim iarmzdr diyerek milliyeti-slamc yann ortaya koymutur. 1970li yllar boyunca sren slam sahiplenme stratejisi hem giderek kzan ve genileyen atma ortamnda kitlesel destek alann geniletme ihtiyac hem de zellikle Milli Selamet Partisi ile ayn taban zerinde giriilen politik taban zerinde giriilen politik rekabetin yaratt gereksinimlerle bir uyuma gsteriyordu (Can: 2002, s.675). MHPyi deerlendirirken lkc hareketten ve bu hareketle organik ilikisinden mutlak surette bahsetmek gerekmektedir. MHP esas itibariyle Kemal Cann deerlendirmesine gre cumhuriyetin kurucu kadrolarndan kopan, hatta ttihat ve Terakkinin darbecikomitac gelenein izlerini tayan ve bu kadronun geleneini srdren bir izgiye sahiptir. Ancak cumhuriyetin sekinci kadrolarna dein uzanabilen bu siyasi oluumun aslnda eklektik bir yaps da vardr ve lkc hareketin kitlesellemesinin nedenlerinden biri de bu eklektik yapnn varldr. Can bu zellii sayesinde lkc hareketin ...taral veya tara kkenli milliyeti-muhafazakr bir tabann zerinde etkili... olduunu belirtmektedir (Can, 2002, s.663). Can, hareketin snfsal yapsnn u gruplar ierdiini belirtmektedir: Giderek hzlanan kapitalistleme srecinde hayat alanlarnn daralaca korkusuna kaplan, iktisadi-kltrel-sosyal deiim karsnda zorlandklar iin kendilerini tehdit altnda hisseden geleneksel orta snflar; zellikle mlkszleerek snfsal hiyeraride gerilemenin eiine gelen kesimler -zellikle tarm kesimi; tara ile balar kopmam kent yoksullar; ve iktisadi ya da sosyal olarak kategori atlamann eiinde olup daha ok kltrel bir engelle durdurulduklarna inanan -yine de daha ok tara odakl- kk/orta sermaye ve tahsilli meslek gruplar (Can, 2002, s. 663). Buna ilave olarak 1970lerin ortalarndan itibaren Trkiyedeki kapitalistlemenin en ok etkiledii iki ayr merkezde yaayan, iki ayr snfsal kesim bulunmaktadr. Bunlardan ilki evrede-tarada yaayan krsal kesimdeki orta ve alt snflar, kyller, ikincisi ise merkezde-kentsel alanda yaayan kentli orta ve alt snflar. Kapitalizmin modernleme ile birlikte bu kesimler zerinde yaratt tahribat ve snfsal konumlarnda meydana getirdii deiim korkusu, giderek daha da fazla mlkszleerek aaya doru snf atlamann eiine gelmeleri MHPnin

101

kitlesellemesine etken olan en balca unsurdu (Bora ve Can, 2007, s.64). Taradaki snfsal tabann genel hatlar ile yaps u ekildeydi:
Genlik taban, resmi ideolojinin milliyeti syleminden fazlaca etkilenmitir. Antikomnistlii, Batc-laik Kemalist gelenei ve kentli kozmopolit kltr unsurlarna kar duyduu muhafazakr tepkinin ulamasna dayanr. Geleneksel deerlere baldr; slami ideolojiyi btnlkl biimde sindirememi olsa da, slam bir manevi-ahlaki kimlik olarak tamakta kararldr. Kapitalizme tam entegre olamam, byk sermayeye tepki duyan kasaba erafnn (ou kez ayn zamanda ebeveyninin) skntlarndan, siyasal ynelimlerinden etkilenir(Bora ve Can, 2007, s.65).

te yandan kentli snfsal tabann zellikleri ise yledir:

ikinci-nc kuak kentlilerin yan sra, taradan okumak ya da i bulmak iin kente (ksmen geici olarak) yeni gelmi, hemerilik ilikilerine tutunan unsurlarn meydana getirdii bir toplumsal tabana dayanyordu [] refleksleri muhafazakr ve gelenee bal olmakla birlikte, deer sistemleri evrelerinde ve kendi ilerinde hayli erozyona uram; slami kkleri de olduka zayflam, flulamtr. Kentsel kltrel deiim srecini olduka ypratc biimde yaam ve yaamaktadrlar; statlerini kaybederek proleterlemi veya proleterlemekte olan nceki kuan (ou kez ebeveynlerinin) tepkilerini kin dzeyinde devralmlardr. Bu temelde, yoksullua, toplumsal eitsizliklere kar sol tepkilere sahiptirlersolcu deil de lkc olmalar, evresel etkilere veya tesadfi olaylara baldr (Bora ve Can, 2007, s.67).

Bu snfsal ereve lkc-milliyeti hareketin ideolojik olarak esnek bir yaps olmayan slamclk, milliyetilik ve muhafazakrlk gibi ideolojilerle geikenlik gstererek zamana ve koullara uyabilen, konjontrel olarak kendini yenileyebilen ve yeniden reten yaps sayesinde baarl bir kitleselleme olana bulmutur. Tm bu snfsal analiz aslnda bir bakma daha genel anlamda Trkiyedeki toplum yapsnn geleneksel-muhafazakr grnmn sergiler niteliktedir. Zira bylesi bir gelenekselmuhafazakr grnm salt lkc, milliyeti unsurlara sahip toplum kesimlerine has karakteristikler olmakla kalmayp toplumun kuruluundan itibaren bu topluma has daha genel bir zellie tekabl etmektedir. Sonu itibariyle bu snfsal taban panoramas Trkiye toplumuna ikin bir geleneksel-muhafazakr tablonun da ana hatlarn vermektedir.

102

CMKP/MHP ve lkc Hareket, Trk sana ideolojik dayanak oluturan milliyetilik muhafazakrlk - slamclk sacayann,68 milliyetilik merkezli en baarl terkiplerinden birini retmi, zaman zaman merkez san kalknmaclk, sosyal adaletilik, liberalizm, Batclk gibi yan unsurlarn da sembolik ve demagojik kullanmlarla dahil ettii bu malzemeyi bir ideolojik saflk iddiasyla militan-politik bir ereveye oturtmutur (Can, 2002, s.364). Cana gre ideolojik olarak etnik zclk (net bir biimde Trklk esastr) anlay iine oturtulan milliyetilik aslnda lkc hareketin en nemli bileenidir. Ancak daha nce de ifade edildii gibi bu tip bir milliyetilik anlayn eklektik yaps esas itibariyle dnemsel olarak deien koullara gre hareketin kendini yeniden retmesidir. Asl unsur olan milliyetilie, zaman iinde muhafazakrlk gibi geleneksel, ananevi deerlerin ve tutumlarn n plana kartlabildii, slam ve din unsurunun zaman zaman ar vurguland bir ideolojik alm salamtr. Muhafazakrlk hem geleneksel deerlerin srdrlmesi anlamnda hem de deiime kar duyulan tepki anlamnda kendini gstermitir. Trk-slam sentezi ideolojisinin de bu izgiden farkl bir ideolojik erevesi yoktur. 1960larn iki kutuplu dnyasnda komnizm tehlikesine kar ortaya kan anti-komnizm erevesinde ekillenen hareket aslnda bir bakma deiime kar bir hareketti; dahas anti-komnist hareketin kulland din elden gidiyor sylemi de deiim kartlnn dinsel tepkisi eklinde yorumlanabilir. zellikle yetmili yllarn ikinci yarsnda, lkc Hareket iin temel motivasyon, anti-komnizm ve daha genel olarak iddetli bir sol kartlyd. MHPnin milliyeti-slamc bir ideolojiyi benimseyerek Trk-slam sentezi dncesine yaklamas partinin tarikatlar gibi dinsel evrelerle temasn da artrmtr. Ancak hibir zaman taban partiyi bu anlamda ynlendirme gcne eriememitir. Zira MHP askeri bir yapya benzeyen hiyerarik rgtlenme modeli ile gcn hibir surette yitirmemitir. MHP asndan dinin bu denli nem kazanmas ise kimi zaman MSP ile aralarndaki ince izgiyi belirsizletirse de MHP asndan ok ayrt edici bir unsur vard. zellikle de 1970lerin sonunda lkc genlik hareketleri ile sol-sa atmasnn bir paras durumundaki milliyeti genlik kanad slamc genlikten iddet kullanm noktasnda ayrlyordu. Bu belirgin fark partinin genlik kollar

Kemal Can bu ideolojik yer deitirme stratejisinin merkezde milliyetilik kalmak zere milliyeti-maneviyat eklinde ifade edilebileceini belirtmektedir (Can, 2002, s.664).

68

103

durumundaki lkclerin iddet kullanmn merulatrmas bakmndan da anlamldr. Zira ...kullanlan iddet, dolaysyla yaratlan terr, srekli olarak komnizm tehlikesi ne srlerek merulatrlmaya allmaktayd (Aaoullar, 1985, s.2115). 3.4.2.4. Milliyeti-Muhafazakr Dncenin ve Siyasetin nemli Figr: Necip Fazl Ksakrek Necip Fazl Demokrat Partiye, Adalet Partisine, Milli Selamet Partisine ve son olarak da MHPye destek vermi bir sac entelekteldir. Bu noktada Necip Fazln kiilii ve ideolojik rgs hakknda bilgi vermek yararl olabilir. Zira Necip Fazl Trkiyedeki sa entelekteller iinde dinsel, mistik bir hava katarak yazd, milliyeti-muhafazakr fakat ayn zamanda Borann deerlendirmesiyle modernist izgiyi izleyen yaptlar ile sa eilimli gen kitleleri etkileme gcne erimi ender kiiliklerden biridir. Trkslam sentezi ideolojisini esas alan bu alma kapsamnda da bu sentezin geliim ortamlarndan olan Aydnlar Ocanda yetien gen entelektellerin dnce dnyasn da etkileyebilmi bir kiidir. Kukusuz Trkiyede dnem dnem sa-muhafazakr hareketin gelimesini etkileyen farkl entelektellerin ok nemli rol olmutur. Fuat Kprl, Mmtaz Turhan, Erol Gngr, Cemil Meri ve Necip Fazl Ksakrek bu isimlerin nde gelenleridir. Bu isimlerin her birinin sa-muhafazakr kitleleri etkilemede ok baarl olduklarn sylemekle birlikte Necip Fazl daha n plana kmtr. Cumhuriyet dneminde ortaya kan rejime muhalif muhafazakr eilimlerin ekillenmesindeki en etkili isimdir. Cumhuriyet ncesinde doan bir kii olarak tam da gei dnemi zelliklerini bnyesinde barndran bir entelektel olarak varolmutur. Tanzimat sonras ortaya kan ve Cumhuriyet dneminde de zaman iinde etkinlik kazanan siyasal / dnsel akmlardan slamclk / milliyetilik / muhafazakrlkfazlasyla etkile(n)mitir. Ancak Cumhuriyet dnemi iinde ekillenen yeni ortamdan etkile(n)diini de rahatlkla sylemek mmkndr. Dolaysyla Necip Fazl ne tam anlamyla Osmanl entelekteli ne de tam anlamyla Cumhuriyet dnemi entelekteli olarak tanmlayabiliriz. Trk basn, siyaseti ve dnce tarihinde, sac yaklamlar tekil eden eitli siyasal ve ideolojik btnlkler arasndaki en nemli gei

104

figrdr (Gzel, 2005, s.334). Necip Fazln dncesi de slamclk ile milliyetilik, milliyetilik ile muhafazakrlk, muhafazakrlk ile slmclk arasnda yer deitirirken, bu dnceler arasnda da bir yer deitirme sz konusudur. Necip Fazl, btn ideolojilere, btn izmlere kar bir insan olarak tanmla(n)masna karn aslnda Byk Dou topyas-tahayyl ile bir tr muhafazakar, slmc ideoloji oluturmutur. Necip Fazl anlamak ve anlamlandrmak, Trkiyenin kltrel, sanatsal, siyasal ve dnsel corafyas iinde konumlandrmak iin kritik olan Byk Dou tahayyln irdelemek gerekmektedir. erif Mardine gre Necip Fazl Ksakrek Byk Dou dergisi ekseninde Cumhuriyet sonras dnemde kltr tartmas iinde yer alan isimler arasnda yer almtr. Bu akmn iinde Yahya Kemal Beyatl, Fuat Kprl de vardr. Ancak dorudan doruya dinci olmayan bu akmn temsilcileri, zellikle dinin toplumu pekitiren, ona ahlaki bir temel veren bir sosyal ara saylmas gerektiini savunurlar (Mardin, 2005, s.29). Mardin bu eilime Durkheimc der; ayrca Ksakrek dini daha belirgin bir ekilde n plana alarak, basit ve demagojik bir ekilde Byk Dou dergisinde bu eilimi yanstr. Zira somut olarak baktmzda topyasn-tahayyln bu dergide oluturmutur. Necip Fazl 17 Eyll 1943 tarihinde Byk Dou dergisini karmaya balar. Dergide daha sonra ou sosyalizme kayacak olan Fahri Erdin, Faik Baysal, zdemir Asaf, Salh Birsel, Emin lgener, skender Fikret, Hasan elebi, Oktay Akbal gibi genlerin yannda Fikret Adil ve Bedri Rahmi Eyubolu da yazmaktadrlar.69 Byk Dounun slubu, muhalafeti, tavr dnemin iktidar olan CHP tarafndan ok rahatsz edici ve rktc bulunur. Necip Fazl bu dergide tm muhalif dncesini sivri bir dille yanstr. Snrsz bir Batllama ve Batcla kar sert eletirileri vardr. Necip Fazl uzlamaz, amaz ve sarslmaz CHP, smet nn, Batllama ve komnizm kartdr (Gzel, 2004, s.335). CHP ve nnye olan muhalafeti o kadar sert ve sivridir ki bir saysnda kapakta kocaman bir kulak resmi ile birlikte balk u ekildedir: Bamzda kulak istiyoruz?. Necip Fazl Byk Douyu kard sralarda ayn zamanda Ankarada retmenlik de yapmaktadr. Dnemin Milli Eitim Bakan Hasan Ali Ycel Necip Fazla Hocalkla Byk Doudan birini tercih etmesi gerektiini bildiren bir yaz
69

http://www.anlamak.com/tanimak/turk/necip-fazil-kisakurek/Kisakurek---Necip-Fazil-kim-kimdirbiyografi.htm (19 Nisan 2006)

105

gnderir. Necip Fazl da Elli kiilik bir snftansa btn vatana hitap edici krsy yani Byk Douyu setiini ifade eden bir yazyla cevap verir.70 1944 ylnda gerekleen bu olay sonrasnda yine baka bir sayda Allaha itaat etmeyene itaat edilmez anlamna gelen bir hadis yaynlad iin dergi (daha sonra ok kez daha kapatlp-almak zere) ilk kez kapatlr. Byk Dou dergisinde yaymlanan yazlar 1968de deolocya rgs olarak kitaplar. Necip Fazl Byk Dou tahayyln, bir bakma siyaset, toplum ve devlet tasarmn deolocya rgsnde ak, net ve kendine zg gr bir sesle dillendirir (Karadeniz, 2005, s.16). Necip Fazl bu kitaptaki yazlarnda, yzyllardr yani Osmanlnn gerilemeye balamasndan kne ve hatta gnmzde bile hala darda aradn ieride bulma aray iindedir. Dar ve ieri kukusuz BatDoudur. Karadenize gre kitabn tezi ksaca udur: slam kiiyi, toplumu ve devleti nasl mamur ve bayndr eder? (Karadeniz, 2005, s.16) Bu tez bir bakma Necip Fazln da dnyadaki yegane varolu sebebidir. Batllamaya ve Batcla kar ok derin bir fkesi ve kini vardr. Bu anlamda cumhuriyet rejimine ve gerekletirilen inkilaplara da kardr. Ancak bu kartln Atatrk katl olarak dillendirmez. Bunu dolayl olarak belki de kurnazca CHP ve smet nn zerinden gerekletirir. Ksakrek, Trk toplumunun Batllama srecinde kendi gemiiyle, dini, ahlak ve tarihi deerleriyle arasndaki ilikiyi yitirdiini dnr (Gzel, 2004, s.335). Aslnda Byk Dou dncesi iinde tm bunlar yer alr; Ksakrek Batllama karsnda Trk toplumunun kendi tarihinden, inancndan, deerlerinden koparldn dnerek bir bakma Cumhuriyet dneminde gerekletirilen tm inklplar reddeder. Ona gre, hal, mzi ve istikbal arasndaki muvasala [gidip gelme imkan] kaybolmutur. Bu muvasalay kaybeden milletlerin lmesi kanlmazdr (Gzel, 2004, s.335). Bu kopu Necip Fazla gre en fazla dinden koputa yaanmtr. zellikle de Tek Parti ve Tek ef dnemi zerinde olduka fazla durur. Bu dnem dinin vicdanlara hapsedildii, Allah demenin yasakland bir dnemdir (zdenren, 2005, s.137). te artk slmn ve mslmanln unutulmaya yz tuttuu bu dnemde Necip Fazl kendince slma geri dn Byk Dou dncesi iinde gelitirir.
70

http://www.anlamak.com/tanimak/turk/necip-fazil-kisakurek/Kisakurek---Necip-Fazil-kim-kimdirbiyografi.htm (19 Nisan 2006)

106

Necip Fazl Byk Dou idealini en iyi yanstt eseri deolocya rgsnde insan, toplum ve devleti bir sreklilik dncesi iinde tasavvur eder. nsan nce kinat iinde, sonra dini ve toplumsal balamyla ardndan hli ve gelecei iinde konumlandrlr. Toplum, siyaset ve devlet iin de ayn yaklam biimi geerlidir...deolocya rgs hibir eyi tikel bir dzlemde imcelemez; her ey tmel bir olu iindedir ve kavram olarak ele alnr. Bu itibarla dou, bat, vatan, insan, toplum, devlet gibi kavramlar salt iinde bulunduklar hlde deerlendirilmez. Bu kavramlar kendi srerlikleri ve olularyla kuatlmaya allr. Gncel-politik konular dahi siyasal bir uzamn almdr (Karadeniz, 2005, s.17). Necip Fazln bu kitabnda iddia ettii tezlerinin tamam inanm insana yneliktir. Dolaysyla akl saf d braklarak realist ve pozitivist bak as gz ard edilmitir. Kitap Bat-Dou muhasebesi ile balar ve ideal slm toplumu, Trk kimlii, dil, din ve daha birok konu zerine tartmalarn srdrr. Byk Dou balangta Dou-Bat kartlna denk gelen bir tartmann somut anlamda corafi konumlandrlmas iken zaman iinde bir soyutlamaya dnmtr. Aslnda ideolojik bir ereve izmitir bu kavram ile Ksakrek. Ona gre bu ideolojik kavramsallatrma ile her ey yeni batan tanmlanmalyd: Dou-Bat, kendimiz, ruhumuz, maddemiz, dnmz, bugnmz, yarnmz, dinimiz, dilimiz, tarihimiz ve siyasetimiz (Duran, 2005, s.81). Necip Fazl ayrca genlik iin bir model yaratma, ideolojik ereve izme, kimlik oluturma abas iinde de olmutur. Buna gre yenilgi, ylgnlk duygusu ve aalk kompleksi iindeki bir genlikten inas yolunda kan terledii yeni bir genlik yaratmak istiyordu. Yeterince Trk, yeterince mslman, yeterince kiilikli, gvenli ve aksiyoner bir genlik (Erkilet, 2005, s.66). Necip Fazl aslnda milliyeti-muhafazakr izgide bir genliin daha dorusu mslman kimlii baskn bir genlik yaratma abasndayd ancak zellikle MSP, MHP ve bu partilerin genlik kollarnda ilk dnemlerde okunmas sakncal ve kesinlikle yasaklanan bir isim olmutur. Neden sonra Necip Fazl kefedilerek milliyeti-muhafazakr kesimin kefettii ve elinden drmedii baucu ideologlarndan biri haline gelmitir. Bunun aklamasn Tanl Borada u ekilde bulabiliriz: [...] o Mslmanlkla mahdut, rk ve kavim taassubunu reddeden bir milliyetilik tanmlar. Fakat hamsetle ycelttii Trke (Mukaddesat Trk) zel bir yer, slamn has taycs konumunu verir. Necip Fazln sylemi, din temelinde

107

tanmlanm bir milliyetiliin oven, hatta rk bir karakter kazanmasnn arpc rneidir (Erkilet, 2005, s.). Necip Fazl Ksakrek sonu itibariyle Trkiyedeki kltrel, edebi, siyasal camiay arlkl olarak sa cenah olmakla birlikte sol kesimi de etkilemitir. Trkiyedeki muhafazakr, milliyeti, slmc ideolojileri ve bu ideolojilerin dnemsel olarak flrtlerini de fazlasyla etkileyen en nemli dnr, entellektel olma zelliine sahiptir. Bugn bile baktmzda kendini muhafazakr-demokrat olarak tanmlayan AKP bnyesindeki birok kiiyi, milliyeti camiadaki saysz ismi tesiri altnda braktn, bu kiilerin okuduklar kitaplardan, dncelerinden, toplant balangcnda ya da bitiminde iirlerinden yaptklar alntlarla kantlamaktadrlar. Dolaysyla Necip Fazl anlamak ve deerlendirmek yani Trk muhafazakrlnn en nemli figrn incelemek ve etki alanlarn tesbit edebilmek Trk muhafazakrln, Trk milliyetiliini ve tabii ki Trk slmcln anlamak asndan da son derece nemlidir. 3.4.2.5. Milli Gr Hareketi ve Milli Selamet Partisi Milli Gr Hareketinin temelleri 1967 ylnda Necmettin Erbakan71 nderliinde atlmtr. Erbakana gore kendi siyasal oluumlar milli iken dier siyasal partiler ise gayri millidir. Bu tekiletirme zaman iinde dierlerinin takliti olarak
Necmettin Erbakan stanbul Teknik niversitesi retim yelii ve Trkiye Odalar Birlii bakanl yapmtr. Asl kritik olan grevi Odalar Birlii bakanldr. Zira MNPnin kurulmas sreci bu odada yapt bakanlk ile yakndan ilgilidir. 1966 ylnda Trkiye Odalar Birlii Sanayi Dairesi Bakanlna getirilen Prof. Dr. Necmettin Erbakan, 1968de byk ticaret ve sanayi evrelerine karlk kk ve orta aptaki i adamlarnn temsilcisi olarak Odalar Birlii bakanlna seilmitir. Ancak, grleri byk ticaret ve sanayi kesiminin etkin olduu stanbul ve zmir Ticaret Odalarnn tepkileriyle kalaan Erbakan; AP iktidarnn Ticaret Bakan tarafndan bakan olarak tannmayarak bu nemli karar merkezinin ynetiminden hemen uzaklatrlm, hatta APden milletvekillii aday adayl da veto edilmitir.1969 genel seimlerine Konyadan bamsz aday olarak giren ve kazanan Erbakan, Anadolu kk giriimci kesimin tepkisini u ekilde dile getirmitir: Ekonomik mekanizma byk kent tccarlarndan yana ilemekte, Anadolu tccar, kendilerini vey evlat olarak bilmektedir. thalat kotalarndan aslan pay drt kentin tccarna ayrlmakta [dr]... Anadolu bankalarnda toplanan mevduat, Anadolu halk yatrmakta, ama bu para kredi eklinde byk kent tccarna verilmektedir... Odalar Birlii tmyle komprador-mason bir aznln vastas halinde almaktadr. Koca tekilat komprador ticaret ve sanayiin kontrol altndadr. O halde nce idare heyetine girelim ve Odalar Birliini Anadolu tccar ve sanayicisinin de hizmetine yarar bir hale getirelim dedik (Cemden akt. Sarbay, 1985, s.98-99). Grld gibi merkez sermayenin ynetim srelerinden dlanan Erbakan Anadolu sermayesinin belki de bugn Anadolu Kaplanlar haline gelmesinin ilk tohumlarn o yllarda atmt.
71

108

nitelendirilmesine kadar varmtr. akra gre Milli Grn milli sfat dnyevi/ulusal bir vurgu olmaktan ziyade dinsel/mmeti bir vurgu tar (akr, 2005 s.544). Aslnda hereketin kkenine bakldnda ve milli bir nitelik kazanmasnda 1970lerde Avrupada gmen iiler arasnda kurulan derneklerin pay bulunmaktadr. Ancak milli gr hareketi yasal siyasi bir parti olarak varolma amacn her zaman baat tutmutur. Zaman zaman farkl dernekler ve vakflar -Aknclar (1970ler), Milli Genlik Vakf (1980ler)- milli gr ats altnda faaliyet gstermi olsalar da grn asl faaliyet alan siyasal parti eklinde gereklemitir. Bamszlar Hareketinden bu yana Milli Grler srasyla Milli Nizam Partisi (MNP)72, Milli Selamet Partisi (MSP), Refah Partisi (RP), Fazilet Partisi (FP) ve Saadet Partisi (SP) kurdular (akr 2005, s.544). Binnaz Topraka gre ise milli grte yer alan milli sfat aslnda MSPnin kurulduu dnemdeki dier partilerle kendi konumunu kyaslamas ile ilgili bir durumdur.
Cumhuriyet Halk Partisini Solcu Gr ve Adalet Partisini Liberal ya da Renksiz Gr sahibi partiler olarak nitelendiren MSP, her ikisini de d kaynakl ideolojilerden esinlenmi partiler olarak tanmlam, kendi dnya grne milli derken bunu Trk kltr ve medeniyetinin zne dayandrdn savunmutur (Toprak, 1985, s.2105).

Toprak milli gr (Toprak, 1985, s.2106-2107) anlayn drt temel zerinde deerlendirmektedir. Bunlar kltr, sanayileme, sosyal adalet ve eitim eksenleridir. MSPye gre azgelimilik sorunu Trkiyenin zengin imparatorluk gemiine karn Osmanl son dneminden beri varolan Batllama hareketine balanmaktadr. Dolaysyla azgelimilik sorunu Trkiyenin varolan gemiinden beri varolan kltrel mirasn reddetmesinden ve sanayileememesinden kaynaklanmaktadr. Osmanl gemii, slam felsefesi Batdan her anlamda stndr ve baarn srr manevi deerlere nem verilmesinde yatmaktadr. slam ilmi ve gelenekleri ilerlemeye

Aslnda Milli Grn nc partisi olan ve ilk temsilcisi niteliindeki Milli Nizam Partisi (26 Ocak 1970) esas olarak byk kentlerin byk sermaye gruplarna kar Anadolunun kk ve orta byklkteki iyeri sahiplerini temsil eden kesimleri temsil etmektedir (Akin v.d, 1997, s.225). Tara burjuvazisini, kk esnaf ve imalaty temsil etmeye dnk bir siyasal izgi benimseyen MNP milliyeti ve mukaddesat Trkiye dsturunu temel almtr (Akin v.d, 1997, s.225). Bu duru aslnda sermaye gruplar ile ittifak halinde olan merkeze, evrenin yani geleneksel ve muhafazakr deerlerine bal kk ve orta lekli sermaye gruplarnn bir kar duruu olarak da nitelendirilebilir.

72

109

aktr. slami geleneklerle endstrileme birletirilebildii takdirde MSPnin Yeniden Byk Trkiye slogan gerekletirilmi olacaktr (Toprak, 1985, s.2106). Batl deerler ayn zamanda Trk toplumunun en nemli kurumu olan aile kurumunu da zayflatarak, toplumsal yaamn kntye uramasna neden olmaktadr.
Kadnlar ak sak giyinmektedir. Genlerin yallara saygs yoktur. Anne babann ocuklar zerindeki otoritesi ortadan kalkmtr. Genlik dinsel inanlardan yoksun yetimektedir. Cinsel ilikiler edep ve namus kavramlarnn dna tamtr. Kendi milli kltr ve sanatmz yadsnp yerine Bat kltr ve sanat konmutur. zetle, Trk aydnlarnn Baty taklit hastal sonucunda eskiden sahip olduumuz deerlerin tm yklmtr. Dolaysyla, Milli Selamet Partisinin en nemli amac manevi kalknmamz salamaktr (Toprak, 1985, s.2106).

MSPnin kltr eksenindeki bu yaklam deerlendirildiinde Osmanldan beri benimsenen hatta 200 yldr neden bocaladmza dair hesaplamada, izlenen modernleme izgisinin Batllama olmas tm manevi deerlerin zlmesine ve toplumsal bir knt yaamamzn tek nedeni olarak gsterilmektedir. Bu adan bakldnda tipik bir muhafazakr anlayn MSPnin temsil ettii siyasal slam dncesinde hkim olduunu sylemek mmkndr. Ayrca Osmanlnn tarihsel olarak gemiini sahiplenmesi anlamnda milliyeti eleri de fazlasyla barndran bir yaklamdr. Kltrel alanda manevi deerlere dnmenin dnda ilerlemenin yolu sanayilemeden gemektedir. Batya tam baml bir ekilde montaj sanayi yerine milli sanayi hamlesi gerekletirilmelidir. MSP katld tm koalisyon hkmetlerinde gerekletirmeyi vaat ettii ar sanayi hamlesini gerekletirebilmek iin Endstri ve Teknoloji Bakanln alm, Erbakan Anadoluda farkl yerlerde bu hamlenin temellerini atm olsa da gerekte bu ar sanayi hamlesi bir trl tamamlanamamtr. Zira MSPnin kalknma program net deildir. Zira MSP sosyalist ve kapitalist kalknma modellerini reddederken yerine nasl bir kalknma modeli nerdii noktasnda ise olduka mulktr. Her iki model yerine slami bir iktisadi dzen nermektedir. zel mlkiyet ve kr tevik edilmekte, ancak israfn haram olduu, kazancn ancak hayrl ilerde kullanlabilecei belirtilmektedir.

110

Mslmanlkta bakalarna yararl olmak ve fakirlere yardm esastr. ktisadi maddiyatn yannda maneviyat da beraber yrtlecektir (Toprak, 1985, s.2107). Dier ele alnan konu ise sosyal adalet olup, yine slami referanslar olan bir ekilde sosyal adalet kavram deerlendirilmektedir. Buna gre slamiyet eitlik ve yardm ilkesine dayanmaktadr. Koalisyon hkmetlerinde de sosyal adalet eletirileri ile gndeme gelmitir. Bu eletirilere gre enflasyon hznn ykselmesi, isizliin artmas, salk ve sosyal gvenlik hizmetlerinin yetersizlii, yksek faiz hadleri, adaletsiz bir vergi sistemi, az gelirliler iin ucuz konut sorununun zlememi olmas, devlet kredilerinin sadece varlkllar lehine ilemesi ve gelir dalmndaki eitsizlik gibi sorunlar n plandadr (Toprak, 1985, s.2107). MSPnin en nemle zerinde durduu bir dier konu ise eitimdir. Milli gre uygun bir ekilde Cumhuriyet rejiminin uygulad eitim politikalar eletirilmektedir. Cumhuriyetin getirdii eitim sisteminden milli tarih ve milli kltr ihmal edilmitir. Trkiyede milli eitim Batnn kltr ve teknolojisini almaktan teye gidememitir. Batnn kendisi manevi kriz iindeyken Bat lkelerinin arpk deer yarglar Trk rencilere benimsetilmitir (Toprak, 1985, s.2107). te bu yzden de MSPye gre genler komnizm ve sosyalizm gibi ideolojiler ile zehirlenmilerdir. Gerek Osmanl, gerek Cumhuriyet dneminde modernleme giriimleri karsnda geleneksel deerler sistemini slamc tez temsil etmi ve bu tez eitli siyasal partilerce savunulmutur (Sarbay, 1985, s.9). Sarbaya gre Trkiye siyasal tarihinde ise ilk kez slamc tezi savunan, Milli Selamet Partisi olmutur ancak u bir gerektir ki 21 Mays 1971de kapatlan Milli Nizam Partisi bu anlamda ilk slamc parti olarak nitelenebilir. Ancak slamclk eksenli ilk parti olma zellii tarihsel olarak deerlendirildiinde MSPnin ideolojisi, 19. yzyl sonu ve 20. yzyln balarnda gndeme gelmi olan slamc akmn bir devam niteliinde grlebilir (Toprak, 1985, s.2104). slamc izginin tasfiyesi aslnda Cumhuriyet rejiminin benimsenmesi ve Cumhuriyet elitlerinin ada Batl anlamda toplumsal formasyon dorultusunda gsterdikleri aba neticesinde gereklemi gibi grnmekteydi. Ancak merkezi temsil eden Cumhuriyet asker-brokratik sekinlerinin benimsedii Batl deerler evre tarafndan tam anlamyla benimsenememitir. evrenin Batl deerlere kar iten ie

111

bir tepkisi hep var olagelmitir. Bu tepkiler bazen aka isyanlar eklinde de kendini gsterebilmitir. ok partili yaama geile birlikte birok parti kurulmutur. Kurulan bu partilerin byk bir blm evrenin hassasiyetlerini gz nnde bulunduran ve slami deerlere en azndan sayg erevesinde atfta bulunan partiler olarak deerlendirilebilir. Milli Selamet Partisi ise Cumhuriyet tarihinde ilk defaslamc akmn merkezdeki elitler asndan bir ideolojisini oluturmaya almtr (Toprak, 1985, s.2105). 1960 Anayasasnn dernekleme, rgtleme ve siyasallama asndan salam olduu zgrlk ortam farkl ideolojik evrelerce kullanlmtr. Anayasann, 1961 sonras siyasal ideolojilerin yaygnlamasn kolaylatran zgrlk ortamnda milliyeti ve sosyalist ideolojiler yanndan dinci ideoloji de n plana kmtr (Savcdan akt. Sarbay, 1985, s.97). Ancak anayasann bu temel kullanm alan devrimci-ilerici genlik ve milliyeti genlik kutuplamasn dourmutur. Muhafazakr ve slami genlik bu anlamda, o dnemde ideolojik olarak milliyeti genlik ve rgtlenmesi iinde yer almtr ve milliyeti ve slami genlik siyaseti tam anlamyla ayrm bir durumda deildir. MSP aslnda Osmanl son dneminden Cumhuriyete uzanan modernleme projesinin Batl karakterine bir eletiri niteliinde bir partidir. MSPye gre slami kalknma modeli Batllamac bir kalknma ve modernleme projesinin bir alternatifi olabilir. zetle Milli Selamet Partisi Batllamay adalamann bir nkoulu olarak grmemekte, milli kltrden kaynaklanan deerler yeniden benimsendii takdirde hzl bir kalknmann gerekleeceini savunmaktadr (Toprak, 1985, s.2108). Sonu itibariyle MSP 1970li yllarn siyasal ortamnda slamc ve muhafazakr hassasiyetler ekseninde kalkmac bir sylem ile siyasal alanda varln gstermi bir partidir. Muhafazakr duyarll olan toplumsal kesimlerin MSPnin oy taban iinde yerlemesi ve kalclamas, sonraki dnemlerde bu tabann taleplerinin belirleyici olmas sz konusudur.

112

3.4.2.5. Milliyeti Cephe Hkmetleri 1960larn sonunda Trkiyede sa ve sol ideolojik kamplamann zirveye kt bir dnem olmutur. Bu siyasal kutuplamann yan sra Demirel hkmeti niversitelerdeki iddetin ykseliini engelleyememitir. Ayrca ekonomik adan da knt iinde olan lkenin durumuna dikkati ekmek iin 12 Mart 1971 tarihinde Genel Kurmay Bakan, Demirele bir muhtra vermitir. Bu muhtraya gre anariyi sona erdirebilecek ve reformlar Atatrk bir grle uygulayacak gl ve inandrc bir hkmetin kurulmas talep ediliyordu (Zrcher, 2003, s.375). Muhtra sonras tedricen Nihat Erim babakanlnda ounluu teknoratlardan oluan hkmet kuruldu. 1973 Ekiminde ancak demokratik seimler yeniden gerekletirilebildi. Bu seimlerde CHPde ortann solu iddiasyla nn dnemini sonlandran Blent Ecevit beklenmedik bir sonula en fazla oyu (% 33,5) ald. AP bu seimlerde yaklak % 15lik bir gerileme ile % 29,5de kald. lgin olan bir baka sonu ise bu seim sonrasnda Ecevit liderliindeki CHP ile Erbakan liderliindeki MSPnin koalisyon hkmeti kurmasdr. Kbrs Harektnn baarsnn kazandrd primi kullanmak isteyen Ecevit erken seime giderek tek bana iktidar olma hesaplarna girince, dier muhalif partiler AP, MSP, CGP (Cumhuriyeti Gven Partisi), MHP ve Bamszlar Milliyeti Cephe adnda oklu bir koalisyon meydana getirdiler. Burada her partinin farkl hesaplar vard. AP kendisine muhalafet grevi verildiini ancak tek birlik salayabilen ve sa merkezi toparlayabilen bir imaj izerek koalisyona nclk etmitir. MSP ise solcu olarak nitelen CHP ile koalisyonun izlerini silmek ve yeniden muhafazakr sada gl bir konum elde etmek istiyordu. En stratejik konum ise MHPninkidir. Zira Milli Eitim Bakanl gibi kritik bir bakanl alarak yerini salamlatrmtr. Ayrca sonraki seimler olan 1977 seimlerinde oylarn kayda deer bir ekilde de artrmasn bilmitir. CGP ise farkl Kemalist yorumu ile dier partilerden ayrks durmutur (Akin vd., 1997, s.241). Bir baka ifade ile MC hkmeti APnin byk sanayi ve ticaret burjuvazisi, Demokratik Partinin Anadolu eraf ve orta tccaryla MSPnin slamc ulusal burjuvazisini tek bir at altnda topluyor ve bu atnn ideolojik temelini hazrlamay da MHPye grev olarak veriyordu (avdar, 1985, s.2097).

113

Milliyeti Cephenin kendini konumlandrd temel nokta ise sola kar cephe eklinde ifade edilebilir. Milliyetilik ekseninde birleen bu partilerin milliyetilik anlaylar birbirilerinden tamamen farklyd. CGP Kemalist milliyetilik anlayna sahipken, MSPnin Milli Gr siyaseti, keza MHPnin Trkle varan ar milliyeti perspektifi birbirinden taban tabana zt unsurlardr. Ancak bylesi bir cephe hkmeti, yani milliyeti ideolojiyi siyasetinin merkezine alan bir cephe hkmeti toplumda varolan gerginlii dindirmek bir yana, bu gerginliin daha da artmasna neden olmutur. Toplumda varolan sol-sa kutuplamas bir baka adan yeniden oluuyordu: milliyeti olan ve olmayan. Dolaysyla toplumda genler arasnda, partiler st bir ekilde genlik rgtlenmeleri iinde scak atma ortam yaratlm oldu. Artan ekonomik bunalm siyasal atmalarla birleince ii eylemleri de kendini gsterdi. 3.4.3. 12 Eyll 1980e Doru 1950 sonras ok partili hayata geile birlikte birok parti kurulmu ve birok siyaset biimi ortaya konmutur. zellikle 1960lar Trkiyesi siyasal eitliliin en fazla olduu yllar olarak belirmitir. Ancak Trkiyede demokrasinin kuruluu gerei yerine oturmayan baz aksaklklar Trkiyedeki siyasetin biimini ve ynn de belirlemitir. Batdaki klasik snflandrmaya uygun sol-sa ideolojik ayrmas net bir ekilde olmad gibi, Trkiyede siyaseti gncel birtakm olaylarn etkiledii ve bilhassa din eksenli siyasetin Trkiyedeki siyasal partiler tarafndan ister sada, ister solda, gerek muhafazakr gerekse milliyeti olsun arasallatrlarak kullanlageldiini ifade etmek gerekmektedir. Bunun dnda Trkiyede askeri mdahaleler sonucu demokrasinin kesintiye uram olmas da dikkate deer bir baka konudur. Ayrca askeri mdahalelerin de ierik ve tavr bakmndan ok farkllk gsterdii aktr. Askeri elitlerin bu deiken tavr Trkiyede askeri mdahele sonras demokratik ynetimlerin idare biimlerini de etkilemektedir. te bu tespitten yola karak 1980 askeri darbesi sonrasnda, sivil siyasetin taycs konumundaki Anavatan Partisinin bir taraftan neoliberal, te yandan milliyeti-muhafazakr ama stne stlk ii boaltlm bir Atatrklk siyasetini nasl harmanladn ve z itibariyle milliyeti-muhafazakr siyasetin izdmn bundan sonraki blmde Trk-slam sentezi rneinde incelenecektir.

114

3.5. TRK-SLM SENTEZ VE DEVLET POLTKALARINDA TEMSL 3.5.1. 1980 Askeri Darbesi ve ANAP ktidar nceki blmlerde ele alnan tarihsel sre iinde Trkiyenin yaad birtakm isel ve dsal faktrlerin etkisiyle yaad deiim; kinci dnya sava sonras yeniden ekillenen iki kutuplu dnyada Trkiyenin komnizm tehlikesi altnda girmesi, 1945 sonras ok-partili yaama geilmesi ve Demokrat Partinin 1950de iktidara gelmesi bu muhtemel tehlikeye kar sa eilimli birtakm oluumlar, milliyetiliin ve slamn kullanmasn beraberinde getirmitir. Bu siyasal iklimde sa dnce, milliyetilik ve muhafazakrlk kukusuz filizlenmek iin uygun ortam ve tekisini bulmutur. slam, din ve milliyetilik, Trkiyede glenebilecek olas bir komnizme kar milliyeti ve muhafazakr siyaset evreleri tarafndan arasallaabilecek/arasallatrlabilecek unsurlar olmutur. Demokrat Parti iktidar dneminde milliyeti-muhafazakr/mukaddesat olarak tanmlanabilecek dnrler 1960lardan itibaren Trk-slam Sentezi dncesini siyasi bir gre dntrmlerdir. Trk-slam sentezi73 sradan bir tez-antitez-sentez, bir doktrin, bir ideolojik pozisyon ve dnce sistemi olarak deerlendirilebilir. Ancak Trk-slam sentezini homojen bir dnce sistemi olarak kabul etmek pek mmkn grnmemektedir. Bugn yine de etkisini halen srdrmekte olan sentez dncesi, 1980 sonras siyasetin, zellikle sa siyasetin, merkez sa siyasetin etkilendii, 1980 sonras gen kuaklarn milli eitim sistemi iinde etkilendii, genel olarak toplumun muhafazakrlamasna etki ettii muhafazakr bir dnce sistemi olarak deerlendirmek mmkndr. Zira Trk-slam sentezi fikri btnlkl bir kuramdan ziyade, eklektik ve vulger bir sylem olarak telakki edilebilir (Bora ve Can, 2007, s.161). Bora ve Can pratik siyasal geerlilik kazanm ve ideolojik kimlik dayana haline gelmi olmas nedeniyle Trk-slam sentezini bir doktrin olarak kabul ederler. nceki blmlerde detayl olarak tarihsel
Trk slam sentezi Aydnlar Oca tarafndan esas itibariyle Trk-slam-Bat sentezi eklinde aklanmtr. Ancak zaman iinde sentez iindeki Bat vurgusu isminden balayarak ierik itibariyle de eksiltilmitir.
73

115

sre iindeki seyri aklanmaya allan Trk()lk, slamclk gibi Osmanl mirasndan gnmze kadar izlerini srdren dnce akmlarnn szgecinden geen ve bu eksende gelitirilmeye allan bir dnce izleidir. Sentez olmasnn en temel sebeplerinden biri de Baty darda brakmadan, en azndan ekonomik ve askeri adan Batnn tekniinden faydalanma asndan n kabuln varolduu, Trklk ve slam unsurlarn da dahil etmesi nedeniyle Trk-slam sentezi eklinde adlandrlmtr. Trkiye modernleme tarihinde Trklk ve slamiyet arasnda gemiten beri bir sentez oluturma abas vardr. Bu abann kkenleri Cumhuriyet ncesine dein uzatlabilir. Trk ynetici snfnn 250 yllk kltrel kimlik araynda, Trklk, slamiyet ve Bat(clk) unsurlar yer deitirerek, bazen biri glenerek, bazen bir dieri geri plana derek kullanlmtr (Parladan akt. Bora ve Can: 2007, s.160). Ancak Kemalizmde Bat-Trklk-slam sentezinde slam dlanarak marjinal konuma itilmitir. Oysa Trkslam sentezi Trklk vurgusundan sonra slam ycelterek Kemalizmden ayrr. Bora ve Cann altn izdii en nemli nokta ise 12 Eyll rejiminin en ok ihtiya duyduu dinsel vurguyu, yani slam Trklk ve Bat unsurlarnn arlklarn azaltma pahasna yapmayarak resmi ideolojinin hizmetine sunmasdr (Bora ve Can, 2007, s.161). Trk-slam sentezi yeni bir forml olarak deerlendirilebilir ancak resmi ideolojinin temel bileenlerine aykr bir konumda yer almaz. Bilakis resmi ideolojinin brokratik-devlet geleneinin tayclarnn konumlarn merulatrma ve salamlatrma saikine hizmet etmesi bakmndan 12 Eyll darbecileri tarafndan sahiplenilir ve birok devlet aygtnda kendine yer edinir (Bora ve Can, 2007, s.161). Trk-slam sentezi ylesine toplumsal koullar iinde ortaya kmtr ki devletin ideolojik boluunu doldurabilir nitelie brnebilmitir. Bu koullar tarihsel sre iinde ok partili rejime geiin getirdii, 1961 anayasasnn salad ortam vesilesiyle deneyimlenen sa-sol siyasallama sreci, iki kutup arasndaki krlma ve atma, askeri mdahalelerin olaanlamas bu dncenin devletin resmi ideolojisi haline dnmesine neden olan etmenler olarak sralanabilir. nk devletin, zellikle askeri elitlerin zellikle ynetim erkine sahip olduu dnemlerde belirli bir siyasal rgtlenme stratejisinden ziyade dnemsel birtakm dncelerin ve siyasal tercihlerin etkisinde kaldn sylemek olasdr. Devlet ideolojik rza salama arac olarak dnem dnem

116

milliyetilii, muhafazakrl, slam, Atatrkl yerine ve nem derecesine gre, dnemin koullarnn hangisinin ihtiya halinde olduuna bakarak, yer deitirerek kullanmtr. Trk-slam sentezinin 1980 askeri darbesi sonrasnda kullanlmas da bylesi bir anlayn rndr. Bora ve Cana gre ise 12 Eyll rejimi bu dnemde kitlesel ve popler bir ideolojik rzadan yoksunluk iindeydi (Bora ve Can, 2007, s.148). Bu yoksunluu gidermek iin din ideolojik rza arac haline getirilmitir. Devletin neredeyse tm aygtlarn eline geiren ordu kendi siyasal belirlenimine uygun bir ideolojik pozisyon aray iinde olduu iin ve 1980 sonrasnda neo-liberalizmin dnya leinde ekonomik ve siyasal olarak yeniden ekillenmesi, Amerika Birleik Devletlerinin Ortadou politikalarnda belirgin bir deiiklie gitmesi ve bu dnemde izledii lml slam stratejisi, daha Trk-slam sentezinin askeri elitler tarafndan kabul grmesinde etkili olmutur. Trk-slam sentezi ideologlarnn genel itibariyle ne neoliberal ekonomik politikalarla, ne de genel olarak ABDnin politikalar ile bir sorunu vard ve bu durum askerin dnceleriyle de bu anlamda rtmektedir. Dolaysyla Trk-slam sentezi dinsel karakteri ile lml slam dncesinin tm ihtiyalarna yant veren pratie dnebilir bir ihtiyaca yant veren ideolojik bir pozisyon salamtr. Bu kullanl ve pratik faydalar fazlaca olan dnce sistemi salt 12 Eyll askeri ynetimi tarafndan deil, mdahale sonras yaplan ilk seimlerde tek bana iktidar olan Anavatan Partisi74 (1983) ve Turgut zal75 tarafndan da kolaylkla benimsenmitir. 12 Eyll 1980 askeri darbesi sonras ilk seimlerde sivil siyasetin yeniden tesis edilmesine ynelik yaplan ilk seimlerde, 1983 ylnda iktidar olmay baaran Anavatan Partisi (ANAP) Trkiye Cumhuriyeti tarihinde ei benzeri grlmemi bir dneme damgasn vurmutur. Bu damga ekonomik, siyasal ve kltrel anlamda ok farkl bir dneme iaret etmektedir. Ekonomik anlamda 24 Ocak Kararlar ile zaten belirlenen Trkiyenin ithal ikameci kalknma modelinden ihracata dayal bymeyi
20 Mays 1983 tarihinde Turgut zal tarafndan kurulmutur. Anavatan Partisi siyasal kimliini milliyeti, muhafazakr ve sosyal adaleti olarak tanmlamtr. Turgut zal, Sleyman Demirel hkmetlerinde Devlet Planlama Tekilat Mstearl, Babakanlk Mstearl yapm; 24 Ocak 1980 Kararlarna imzasn atm, 12 Eyll 1980 sonras askeri ynetiminin de vazgeemedii, Blent Ulusu kabinesinde Babakan Yardmcs olarak, tm ekonominin kanaviesini izen adam olmu bir elektrik mhendisidir. Gemite bir ara Necmettin Erbakann MSPsinden zmir milletvekili aday olmusa da seimi kazanamaynca brokratik grevlerini srdrmtr. Politikacdan ok teknokratlardan oluan gen ve hrsl bir ekibi vardr (Soysal, 1985, s. 2135).
75
74

117

ekonomik byme modelini benimseyerek liberal ekonomi politikalarn uygulamaya koymas ayn zamanda dnya leinde hz kazanan neo-liberal ekonomi ile eklemlenme abalarnn bir izdmdr. Siyasal anlamda ise liberal ekonomik anlayn gerektirdii lde liberal ancak buna ilave olarak muhafazakr bir siyaset anlaynn benimsenmesidir. Kltrel bakmdan ise muhafazakr siyasetin Trk-slam sentezi ideolojisi ekseninde ANAP iktidar tarafndan zel olarak uygulanmas kltr siyasetinin temel belirleyicisi olmutur. ANAP iinde 12 Eyllde kapatlan MSPden devirilen gl bir slamc kadro vard. Bu kadrolar zellikle btn bir eitim sisteminin dini muhafazakrlk ekseninde dnmesinde olduka etkili olmulardr (en ve Erdal, 2007, s.59). Trk-slam sentezi ideolojisi genel bir kltrel siyaset anlaynn ok tesinde aslnda milli eitimden, din politikalarna ve hatta milliyetilik anlayn da fazlasyla etkileyen bir grnm kazanmtr. Trk-slam sentezinin ANAP siyasal dncesi ve pratii ile rtmesini rem u ekilde aklamaktadr:
1983 genel seimlerinin ardndan iktidara gelen Anavatan Partisinin kendi siyasal oluumunu liberal-muhafazakr-milliyeti koalisyon olarak tanmlamasnn ardndan muhafazakrlk kavramnn iaret ettii fikir ve siyasal tercihler emas Trk dn hayatnda gemile kyaslanamayacak derecede byk bir ilgi uyandrr hale gelmitir. Bu byk sa koalisyonun muhafazakr aya, kstl bir anlamda, gelimeci-teknokratik byme modelinin kltr ve sosyal politika tercihlerine iaret etmektedir. Koalisyonun muhafazakr ayana yaplan vurgu, bir yandan ifade edilen idealleri siyasal San tarihi asndan bir gemie balarken, bir dier yandan da gelimeci-modernist sa daha tepkici radikal sa hareketlerden ve dinci radikalizmden ayrt eden felsefi-siyasal bir dn hareketinin, Cumhuriyet tarihi iindeki maceral yolculuunun ulat reformist snrlara iaret etmektedir (rem, 1997, s.52).

ANAP, 1980 darbesinin ideolojik belirlenimlerine uygun bir tavr sergilemeye hazr bir donanma sahipti. nceki askeri mdahale dnemlerindekine benzer biimde merkez sa asndan zaten askeri ynetimlerle bir sorun kmamtr. Gemite Demirelin nderliindeki AP nasl ordu ile rten bir siyaset izlediyse; zal liderliindeki ANAP da zaten yelerinin byk bir blmnn milliyeti-muhafazakr izgi iinde olmasnn salad fayda sayesindedir ki ordu ile pragmatik bir iliki iinde yer almtr. Dolaysyla,
ANAP 1980 darbesine kar tavr almad, aksine askeri rejimin mdahale gerekesi olarak vurgulad lkeyi anariden kurtarma temas, uzun sre ANAP syleminin temelini oluturdu;

118

dahas, Turgut zal liderliindeki ANAP [] koyu milliyeti ve muhafazakr evrelerle ANAP arasndaki snr, kendinden nce gelen merkez sa partilerden daha da belirsizdi. 1970lerin Milliyeti Cephe koalisyonlar ANAP ats altnda, tek parti halinde rgtlenmi gibiydi. Koyu milliyetilik ve muhafazakrln merkez san dorudan ats altnda toplanmasnn, seksenli yllardan itibaren merkez sa sylem ve siyasetleri ciddi bir ekilde etkilediini syleyebiliriz (Mert, 2002,s. 55).

ANAP bu etkilenimin en nemli temsilcisi olarak 1980li yllarda fazlasyla kendisini hissettirmitir. Muhafazakr dinsel hassasiyeti olduu kadar milliyeti sylem de ANAPn siyasetini etkilemitir. Bunun somut gstergelerinden birisi 1987de Bursa Aydnlar Ocanda verdii bir konferansta, btn yakn ve uzak komularmzn ortak bir zellii vardr: Bu ortak zellik Trk dmanldr O halde Atalarmzn dedii gibi, Ey Trk titre ve kendine dn diyen Ercment Konukman ANAPn kurucular arasnda olmadr (Mert, 2002, s.64). Trk-slam sentezinin en nemli argmanlarndan biri olan ve 12 Eyll rejimi ve rettii siyasal partiler tarafndan da benimsenen i-d dman algs bu sylemde de ak bir ekilde grlmektedir. ANAPn iki nemli isminin aadaki szleri bu sylemin ne kadar iselletirildiini gstermektedir:
Tarihte Trkler kadar bir trl kendi haline braklmayan bir baka millete rastlamak mmkn deildir Aziz yurdumuz zerinde emelleri bulunan gler daha yakn tarihimizde bizleri zaafa uratm, milletimizi kamplara blm ve bir i sava eiine getirmitir ve Asrlardan beri bu memleketin dmanlar olmutur, ama bu topraklar, nesilleri feda etmek pahasna korunmutur, Trkiyeden kavgay, blnml, kini ve nefreti skp atmay, kahraman ordumuzun salad huzur ve gven ortamn daha da salamlatrmay milli bir grev kabul ediyoruz (Taar ve Keeilerden akt. Mert, 2002, s.64-65).76

I. zal hkmeti program milliyeti-muhafazakr deerleri yanstmas asndan nemlidir. Bu metinde Turgut zaln ve partisinin durduu, izleyecei/izledii siyaseti tasvir etmesi bakmndan da kritik bir tarihi belgedir.
Bakomutan Atatrk'n izdii yoldan ayrlmayarak millet iradesinin gereklemesini salayan ve demokrasiye balln btn dnyaya bir daha ispat eden Trk Silahl Kuvvetlerine huzurlarnzda kranlarm sunuyorum. Hkmetimiz milliyeti ve muhafazakar, sosyal adaleti, rekabete dayal serbest piyasa ekonomisini esas alan bir hkmettir.
76

talik vurgu Nuray Merte aittir.

119

Milliyetilik anlaymz, Anayasamzda ifadesini bulan, Trk Milletinin bamszln ve btnln, lkenin blnmezliini, Cumhuriyeti ve demokrasiyi koruyan bir muhtevaya sahiptir. Trk Milletini, Trk Vatann ve Trk insann sevmeden, benimsemeden, Trk Devletinin iyi idare edilebileceine inanmyoruz. Atatrk'n milliyetilik konusundaki grlerine bal Trk Milliyetilii anlaymz, icraatmzn temel dncesini tekil edecektir. Muhafazakarlk anlaymz, milli, manevi ve ahlaki deerlerimize, kltrmze, tarihimize, rf adet ve geleneklerimize ballmzn bir ifadesidir. yi olann, gzel olann, kymetli olann muhafazasdr. Asla tutucu, mutaassp ve yeniliklere kapal deiliz. Aksine, ilerlemeye ak, medeni, mreffeh, byk ve kudretli bir Trkiye, en byk emelimizdir. Trkiyeyi, yepyeni, kavgasz, ileri ve modern bir lke haline getirmeye azmetmi olarak ie balyoruz. Hkmetimiz sosyal adaleti bir hkmettir. Sosyal adaletilik, sadece belirli ideolojilerin, pein hkml, kalplam formllerin inhisarnda deildir. Sosyal adaletilik, fukarann yannda bulunmak, lafla olmaz. Bizim programmz, 'Ortadirek' dediimiz ii, memur, esnaf, ifti ve emekliye mahhas, pratik ve gereki areler getiren sosyal adaleti bir programdr. Aziz milletimizin mukaddes addettii deerler sosyal adaletilie en byk nemi vermektedir. Bizim kymet hkmlerimiz iinde, komusu a yatarken tok uyumann ktl vardr. Kiinin kendi nefsi iin istediini bir bakas iin de istemesi art koulmutur. Bir bedenin uzuvlar gibi toplumdaki fakir-fukarann zdrabnn toplumun tamamn tesiri altna alacana inanlmtr. Trk toplumunu yaatan, btn siyasi, sosyal ve ekonomik krizlere ramen dipdiri ayakta tutan bu sosyal deerler, ekonomik tedbirlerle de desteklenince, sosyal adalet, sosyal gvenlik ve sosyal bar salanacaktr. (I. zal Hkmeti programndan)

I. zal hkmeti programnda Turgut zal 12 Eyll askeri ynetimine yaklak 4 yllk bir srenin ardndan yeniden demokrasiye gemenin imkann tand iin teekkr ediyor ve hi phesiz rejimin koruyucu sfatn orduya, Atatrke de gndermede bulunarak yapyor. Trk milliyetiliini esas alarak, Trkiyenin blnmez btnl savunusu iinde Trk-slam sentezinin de vazgeilmez unsurlarndan biri olan devletin bekasn en yksek mertebede koulsuz en ncelikli sorun olarak grlmektedir. Yine milliyetilik ekseni hibir zaman net bir ekilde ifade edil(e)meyen Atatrk milliyetilii erevesinde belirleniyor. Muhafazakrlk anlay ise deiime kapal olmayan, yani modernlemeci ama modernleirken geleneksel, milli, ahlaki deerleri gz ard etmeyen, tm geleneksel-dini deerleri inkar etmeyen bir anlaytr. Sosyal adaletilik anlaynda ise tm toplumsal kesimleri kucaklamay hedeflemektedir. Ancak snfsal ve ideolojik bir sosyal adaleti bir bak asnn olmad dikkatle alt izilen bir husustur. ANAPn ve zaln 1980 sonrasnda siyasal pozisyonu olduka eklektik bir yapya sahiptir. Zira ANAP liberalizm, muhafazakrlk ve milliyetilik ideolojilerinin hepsini

120

iinde barndran bir siyasal durua sahip olma abas iinde olmutur. Zaman zaman bu ideolojik pozisyonlar yer deitirse ve nem sras farkllasa da temel olarak bu ideolojiler aras geiler beklendii kadar gerilimli ve sorunlu olmamtr. Bu anlamda ANAPn temsil ettii liberal muhafazakr-milliyeti sentez,
...devletin yurttalara ve dolaysyla topluma hizmet iin varolduunun vurgulanmas (devletin ontolojik nceliinin yadsnmas), iktisadi liberalizmin (serbest piyasa ve teebbs hrriyetinin) siyasi ve kltrel liberalizmle (fikir, inan ve vicdan hrriyetini ile) btnletiinin dile getirilmesi, yerel ynetimlerin glendirilerek toplumsal inisiyatife yer almasnn hedeflenmesi (ademi merkeziyetilik), devletin kltlerek glendirilmesinin hedeflenmesi gibi liberal unsurlarla, toplumun din arlkl geleneksel davran tarzlarna kamusal olarak saygl olunacann iaretleriyle (barts meselesinde Anayasa Mahkemesinden dnen baarsz yasalatrma giriimine ek olarak, geleneksel tarihi zelliklerin ne karld resmi kltr politikalarnn yan sra, zaln 1991deki Cumhurbakanl srasnda Cuma namaz klmay aleniletirmesi gibi sembolik etkinlikler, vb.) pekitirilmek istenen gelenekilik elerinin birletirilmesi olarak tanmlanabilir (Kker, 2004, s.288).

Liberalizm, muhafazakrlk ve milliyetilik eksenli ANAP siyaseti aslnda her enin birletirilmesi abasdr. 1980lerde dnyada kapitalizmin yeniden rgtlenmesi, Thatcher ve Reaganda vcut bulan neo-liberal siyaset Trkiyede zal ile kendini var etmitir. Cumhuriyet tarihinde deneyimlenmemi bir hzda liberal iktisat politikalarnn uygulanmas ve serbest piyasa ekonomisine gei toplumda bir deerler anmasn beraberinde getirmi olsa da aslnda ANAPn muhafazakr taban ve muhafazakrlk anlay bu deerler anmasn en azndan dinsel deerlere gemi dnemden daha youn bir ekilde sahip karak daha az tahribat yaratma abas iinde olmutur. te yandan fikir, inan ve vicdan hrriyetine nem verme siyasal yelpazede salt muhafazakr ve dinsel referansl grler konusunda kendini gstermitir. Bu dnemde sol siyasal dnceye ciddi anlamda ket vurulduu gzlenmitir. Toplumun belli kesimleri bir taraftan ekonomik ynden serbest piyasa ekonomisinin yaratt greli bir refah seviyesine ulamaya balarken te yanda dier bir kesim iin bu sre hzl bir yoksullama ve sahip olunan deerlerin anmas anlamna gelmitir. te bylesine bir siyasal ortamda Trkiyede toplumun zellikle ekonomik, kltrel anlamda liberallemesine kout olarak, paradoksal gibi grnmekle birlikte kamusal alanda,

121

devletin dinsel sembollere ve deerlere sahip kmas sonucunda geleneksel deerlere sarlmasna neden olmutur. Tanju Tosun bu sreci u ekilde zetlemektedir:
zaln, dnyada ve Trkiyede artlarn, ortamn ve gelecee ilikin beklentilerin ok byk lde deitii tezinden hareketle, gelenein zerine yeni bir gelecek ina etme projesi, kimliklerin gerek zellikleriyle ortaya kmasna izin vermeyen, semboller dzeyinde bakalaryla atmalar geici olarak yumuatan ve insanlarn biz birarada olabilirize inandrld, geici bir uyuturma idi. Hem ekonomik pragmatizmi rahat yrtlebilecei lml bir siyasi ortam, hem de ideolojik etkisinin zayflad uzlak bir toplumu ifade eden, dolaysyla siyasal yelpazenin tamamn kaplayp dier partileri lzumsuzlatran bu geni mezhepli (oynak) merkez sa projesi, siyasetin yeni san etkisiyle btn dnyada urad deiime uygundu. (akr ve Candan akt. Tosun: 1999, s. 222).

1980 sonrasnda zaln izledii politika siyasal ve ekonomik adan da yeni sa dncesinin bir yansmasdr. Bu anlaya gre
yeni sa iinde milliyetilik, dinsel muhafazakrlkla da iki noktadan eklemlenmitir. lkin slam, milli kimliin z sayld iin millilik ile Mslmanlk bir btn saylr. kinci olarak slami bir dinsel kltrn yaygnlatrlmas milli birlik ve beraberlik iin elzem grlr. Trk-slam sentezi iinde slam olduka devleti bir tarzda, milli gvenlik doktrini balamnda yorumlanmtr. te yandan milliyeti-muhafazakrln neo-liberalizmle eklemlenmesi ile hem millet ve milli kimlik piyasa deerleriyle tanmlanmaya balar hem de piyasa din/milli bir anlamla yklenir (zkazan, 2007, s.93-94).

zkazana gre zaln temsil ettii siyasal anlayta elikili bir durum yoktur. Zira Osmanldan bu yana mcadele edilen modernleme yolunda zaln izledii liberal, muhafazakr-milliyeti siyaset bir sentez abasdr.
zal ve yeni sac entelekteller, yeni san getirdii dnm Osmanlnn son dneminden beri sregelen modernleme abalarnn son noktas veya kemale ermesi olarak deerlendirirler. Yeni san modern meruiyet sylemi, gelenek ile modernlik, slam ile serbest rekabet ekonomisi, liberalizm ile muhafazakrlk arasnda kurmaya alt bu zgn sentez yoluyla modernlemeyi derinletirme temasna dayanmtr (zkazan: 2007, s. 97).

Trk slam sentezi dnce sistemi iinde Trk milliyetiliinin bir bileeni olarak slam toplumda baat bir konuma sahiptir. Ancak buradaki slam anlay modern bir

122

slam yorumu deildir, bilakis geleneksel bir slam anlay mevcuttur. Trk-slam sentezi dncesinde slam n plana karken, Trk milliyetilii ise onu tamamlayandr. Baka bir ifadeyle Cumhuriyetin kuruluundan itibaren milliyeti yaklamlarda Trklk vurgusu daha belirginken, Trk milli kimliinin en nemli bileeni Trklk iken, Trk-slam sentezi dncesinde Trklk ikinci plana derek, slami kimlik ne karlmtr. Aslnda Trk-slam sentezinin ortaya knda siyasi bir gr olmaktan ziyade kltrel bir hareket olma zellii dikkati ekmektedir. Entelektel bir aray ve Trk milliyetiliinin yeniden ve farkl bir bak asyla yorumu karmza kmaktadr. Trk-slam sentezi Osmanl tarihinin anl dnemlerini ve stanbulun kltrn vurgulamtr; II. Mehmet dnemine dair bir nostalji yaratmtr ve stanbulun fethini kutlamlardr; Trk-slam kltr ve sanat almalarn tevik etmitir (etinsaya, 1999, s.370). Kemalizmin zellikle saknd, Osmanl mirasn ve gemiini reddeden tavrnn aksine Trk-slam sentezi gemii kucaklamay yelemitir. anl Osmanl tarihi, sanat ve slami gemii yceltilmitir. Bu anlamda Kemalizmin sekler milliyetilik anlaynn yerini slamc karakteri baskn bir milliyetilik anlayyla yer deitirmesi sz konusudur. Resmi Kemalist ideoloji Trk-slam sentezi dncesi tarafndan sorgulanr. etinsayaya (1999) gre paradoksal olarak 1960larda Trkiyenin politik gndemine oturan sol, sosyalist dnceye ve siyasete karlk resmi ideoloji slama kar msamaha gstermitir. 3.5.2. Aydnlar Oca Trkiyede muhafazakr dncenin siyasal proje haline dnmesinin Aydnlar Oca ile gerekletiini sylemek bir mmkndr. nk muhafazakr dnce perspektifinden kalkarak, belli birtakm teorik aklamalar getirilerek, milli kltr oluturularak, varolan kltrel birikimlerin, geleneklerin nasl muhafaza edilmesi, d glere kar nasl korunmas, gen kuaklara nasl aktarlmas gerektii hususlarnda olduka kapsaml bir sentez oluturma abasndan sz edebiliriz. Bu sentezin ad Trkslam-Bat Sentezidir. zellikle sa iktidarlar dolayl ya da dolaysz olarak byk lde etkilemi bir sentezdir. Kemalist miras en azndan kat zerinde, ok net bir

123

ekilde reddetmeden, slam ncesi ve sonras tarihi zellikle de Osmanl gemiini daha fazla nemseyen, 1945 sonras ekillenen iki kutuplu dnyada anti-komnizme kar kalkan olarak arasallaabilen bir sentez olarak deerlendirmek mmkndr. Trkslam sentezi ve Aydnlar Oca evresinin aktif olarak siyasal srece katlm 1980 askeri darbesinin sonrasnda gereklemitir.77 Aydnlar Oca, 1980-1983 dneminde, devletin ideolojik aygtlarn biimlendiren merkezlerden birisi haline geldi (Bora ve Can, 2007, s.151). Bu bakmdan devletin en nemli ideolojik aygt olan eitime, Trkslam sentezi dncesine yn veren isimler fazlaca nem atfetmilerdir. Mslman Trk kimliinin inas srecinde eitim ideolojik bir aygt olarak ilev grm; buna ek olarak Trk-slam terkibini bilen, duyan, buna inanan ve onu yaayan cemaatiyle beraber aln secdeye giden kaymakamlar, valiler, mstear ve genel mdrler, iadamlar, belediye ve oda bakanlar, profesrler ve rektrler, hatta bakan ve babakanlar devletin her kademesinde kadrolaarak bu sentezin gereklerini yerine getirme roln stelenmilerdir (Mert, 2002, s.69). ANAP hkmetleri dnemi bir bakma milliyetilik ve dini muhafazakrl, ekonomik liberalizmle badatrma siyasetinin i ie getii yani Trk-slam sentezinin dncelerinin siyasal iktidar tarafndan uygulamaya dkld dnem olarak da deerlendirilebilir. Turgut zal gemite Trk-slam sentezi dncesinin nde gelen isimleriyle birlikteliini ve parti programnn esas itibariyle bu dncenin ekirdeinden ortaya ktn ifade etmitir: [] bizimki zerinde allm bir programd. 1979da, Milliyetiler Kurultaynda verdiim bir tebli bizim parti programnn temeliydi diyerek gemite Aydnlar Oca etkinliklerinden birinin iinde yer aldn aka belirtmitir (Mert, 2002, s.69).78
77

Elisabeth zdalga Trk slamnn Aydnlar Ocann milliyeti slam yorumu ve Glen cemaati ekseninde dier slami hareketlerden farkn tartt makalesinde, Aydnlar Ocann resmi ideolojiye dnen Trk-slam sentezi dncesi erevesinde 1980 darbesini gerekletiren liderlerin iini kolaylatrdn vurgulamaktadr (zdalga, 2006, s. 552).
78

Aydnlar Oca ile organik ilikisi olan isimler 1980 sonras birok kurumda varolmutur. Bu ocaa mensup kiilerin devletin st organlar ile varolan temas farkl ekillerde kendini gstermitir. Copeaux bu ilikilere rnekler verir: 1987de Ocakn desteiyle stanbulda toplanan 4. Milliyetiler Kongresindeki konumaclar arasnda, o srada grevde olan iki bakan (Vehbi Dinerler ve H.C. Gzel) ve Miller Meclisi Bakan yardmcs da (A.. Bilgin) yer alyorlard. Ayrca o dnemin babakan Turgut zal, Kara Kuvvetleri komutan, 11 bakan ve stanbul belediye bakan Kurultaya baar dileklerini telgrafla bildirdiler. Turgut zaln bu akma uzun sredir yaknlk duyduu anlalmaktadr, nk daha

124

Aydnlar Ocann nasl kurulduunu anlamak iin ncelikle dnemin toplumsal koullar zerinde durma gereklilii vardr. Aslnda ocan kuruluunda nasl itimai artlar olduunu 1980lerde ocak bakan olan Sleyman Yaln u ekilde ifade etmektedir:
...27 Mays 1960 harekt ve onun Anayasasnn getirdii itimai siyasi artlar, 1965-70 yllarnda yurdumuzda, ciddi bir fikir alkants ve huzursuzlua yol amt. zellikle ar sol fikir akm, milletin umumi temaylne ramen arln her geen gn arttryordu. Fikri oluma ve gelime yannda niversitelerdeki genlik olaylar ile bir bask hareketine brnen bu ar sol akm, Trkn tarihinden getirdii hayat telkkisi ve inan-deerlerile devletine kar da ar bir tehdit olmaya devam balyordu. Bu fikir akm ksa bir zamanda zorba bir hareket halinde varln ve z karakterini her kesimdi, zellikle ilim ve fikir muhiti olan niversitelerimizde aa vurdu. Bir kk misl olarak rektr ve dekanlarn ahs ve makamnn en zorba gler tarafndan tutularak ieriye kendileri gibi dnmiyen renci ve hocalarn sokulmayn hatrlamak yeter. Solun bu kaba kuvveti maalesef niversite ii ve dnda birok ilim, fikir ve siyaset ehlince de desteklenmekteydi. Trkn her trl kk deerlerini karsna alan solun bu azgnl, bu deerlere sahib bir grup Trk aydnn, pek tabii olarak nce stanbul niversitesindekilerini bir araya gelme, kendi inanlarn mdafaa etme ihtiyacna sevketti (Yaln, 1988, s.182).79

Yalnn ifadesinden de anlalaca zere 1960 sonras ekillenen Anayasa ve getirdii birtakm zgrlk ve hak alanlar toplumsal atmann temel kayna olarak sulanmaktadr. Ayrca 1970lerdeki atmann tek tarafl ortaya kt gibi bir izlenim de yaratlmak istenmektedir. Zira o dnemde hem sol hem de sa zellikle niversite rencileri arasnda marjinalleerek bir kutuplamann ortaya kmasna neden olmutur. Eer ortada ar sol fikir akm varsa ar sa fikir akm da mevcuttur. Ayrca zorbalk her iki cenah iin de geerli olabilecek bir nitelemedir. Ancak Aydnlar Ocana gre 27 Mays darbesinden en fazla etkilenen grup milliyetimuhafazakr aydnlar olmutur. Darbe daha ok sola dnk birtakm aydnlarn ve

1979dan itibaren ekonomist olarak Ocak kongrelerine katlmtr. Devlet ile Ocak arasndaki bu i ie gemilik, niversite, eitim dnyas, basn ve milli kltre ilikin yaynclk konusundaki sk ilikilerle perinlenmektedir (Copeaux, 2000, s. 62). Alntdaki italik vurgular bana aittir. Ayrca bu kaynakta fazlasyla mevcut olan imla ve yazm hatalarna dokunulmamtr.
79

125

akademisyenlerin zellikle anayasa almalarnda aktif olarak yer almalarn salarken; milliyeti-muhafazakr entelektellerin rgtsz ve snrl etki alanlarna sahip olduklar hissine kaplmalarna neden olmutur.
1960l yllarda Trklkleri, merkezin deerlerine kar periferinin kltrel deerlerini vurgulamalar ve edit anti-komnizmleriyle tannan bir grup retim grevlisinin, 1970 ylnda Necip Fazln isim babaln yapt Aydnlar Oca tekilatn kurmalar byk lde 27 Maystan aldklar bu dersten kaynaklanyordu (Alper-Gral, 2004, s.583).

1960lar boyunca egemen olan sol dnceye ve rgtlenmelere kar 1965te nce Aydn Kulb, sonrasnda ise Aydnlar Oca 14 Mays 1970te 56 kurucu ye ile birlikte milli kltr ve uuru gelitirmek suretiyle Trk milliyetilii fikrini yaymak (Dursun, 2006) zere kuruldu. brahim Kafesolu, Altan Deliorman, Muharrem Ergin, Ahmet Kabakl bu ocan en nemli isimlerindendi. Aydnlar Oca Trkiyedeki muhafazakr evrede konumlanan aydnlarn meydana getirdikleri bir oluumdur. ye saysnn azl ve seilme kriterlerinin son derece kat olmas nedeniyle masonik bir rgtlenme iddialarna karn Ocak ileri gelenleri dncelerini dzenli olarak gerekletirdikleri seminer dizileriyle geni bir kitle ile paylama ortamn da salamlardr. Nuray Mert de sola kar bir sa aydnlar hareketi olarak, 1962 ylnda Aydnlar Kulb80 olarak faaliyette bulunmaya baladn iler srer. Yine Merte gre temel amac ise sada Trklkle slamcl ayn at altnda birletirmekti (Mert, 2002, s.68). Aslnda Cemal Grselin himayesinde kurulan Trk Kltr Aratrma Enstits ve bu kurumun kard Trk Kltr dergisi (Alper-Gral, 2004, s.583) etrafnda ve brahim Kafesolu nderliinde ocan atei yaklm oldu. nceleri Trklk vurgusu daha belirginken sonralar zellikle 1970lerin ortalarna doru slamla yaknlama balamtr. Buna gre slamn Trk kimliinin nemli bileenlerinden biri olduunu, Trklerin slamiyeti kendi istekleriyle kabul ettiklerini ve slamn bayran ktada dalgalandrrken ayn zamanda kltrel zellikleri olan laiklii slamiyete kazandrdklarn vurguluyor (Alper-Gral, 2004, s.583). Bylesine

Aydnlar Kulb, 1962de Dr. Sleyman Yaln, Dr. Asim Baer, Faruk Kadri Timurta, Dr. Ayhan Songar ve smail Day tarafndan kurulmutur. Bu isimlerin ortak zellii Prof. Ali Fuat Bagil, Nihat Sami Banarl ve Necip Fazl Ksakrek gibi milliyeti fikirleriyle tannan ahsiyetlerin rencileri veya izleyecileriydiler. Bahsedilenler, kulpte eitli konferanslar vermekteydiler ve drt yl iinde milliyetilerin nemli ideologlarnn burada biraraya gelmelerine vesile oldular (Takn, 2007, s.245).

80

126

bir deerlendirme aslnda Trk tarih tezi ile Osmanl dnemine ait parlak gemii de yceltiyordu. ngrlen Trk-slam sentezinin kurumsal yansmas Aydnlar Ocadr. 1970 ylnda kurulan ocan en nemli amac oluturulacak sentezin kltrel bir kuram olmasdr. Ayn zamanda ocaa gre Trkiyede glenmekte olan sola (o dnemdeki Milli Demokratik Devrim izgisi) ve komnizme kar, daha somut anlamda Sovyetler Birliinden gelecek olas bir tehdite kar tedbir amal ortaya kmtr. Trk-slam sentezi fikirleri pratie ilk kez 1975-1978 cephe hkmetleri srasnda, zellikle APnin elinde bulunan Kltr Bakanl araclyla kavuuyordu (Alper-Gral, 2004, s.585) Bu erevede bakanlk bnyesinde Milli Kltr dergisi kartlyor; milli eitim ve kltr bakanlklarna kadrolama; milli eitim mfredatnda sentezin fikirleri dorultusunda mdahaleler gerekletiriliyordu. Ancak Trk-slam sentezinin devlet iinde ciddi boyutlarda kadrolamaya neden olmas iin 12 Eyll askeri darbesi gibi radikal bir olayn gereklemesi gerekiyordu. Trk-slam sentezinin kltrel bir kuram olma iddiasn Borann Trk muhafazakrlnda baz yol izlerini belirledii muhafazakrlk tipleri asndan deerlendirmek mmkn olabilir. Buna gre siyasal proje olmann ok tesinde nostaljik ve melankolik karakteri olan kltrel muhafazakarlk tipine sentez uymamaktadr. Buna karn muhafazakr slamclk ya da muhafazakrlk olarak slamclk tipine uymaktadr. Muhafazakr slamclkn Aydnlar Ocann oluturduu siyasal etkileri olduka belirgindir. Hatta zaman iinde milliyeti-muhafazakrlk da etkili olmutur ancak sentezin slamc karakteri ar basmtr. Milliyeti muhafazakrlk izgisinde, devleti muhafazakrlkla eklemlenme srecinde, Trk, Anadolucu, slamc dnceleri ve hareketleri statkocu bir erevede ve tam da muhafazakarln ruhuna uygun olarak stilize ederek dntrme potansiyeli nemlidir (Bora, 2003, s.95). Zaten 1960l yllar boyunca Aydnlar Ocana bakanlk yapan brahim Kafesolu Trklk vurgusunu daha fazla yaparken zamanla almalarnda slam ve Trkln doal uyumuna nem vermitir; 1970li yllar boyunca bakan olan Muharrem Ergin Aydnlar Ocann ideolojisini belirleyen isim olarak, yine Trklk vurgusunu dine kyasla artrmtr. Ancak zdalgaya gre Trk-slam sentezinin milliyetilik anlay nceki dnemden farkllamaktadr, yle ki; 1930larda ve 1940lardaki resmi Kemalist milliyetilikten ve ar milliyeti Trk

127

anlaytan ziyade, milliyetiliin kltrel yorumu n plana kmtr (zdalga, 2006, s.556). Dolaysyla milliyeti-muhafazakr izgiye ok daha yakn bir konumda yer almtr. Ocan siyasal bakmdan en nemli tespitlerinden biri kltr emperyalizmidir. zellikle gelimi Bat siyasal emperyalizm sonras gelimekte olan lkeleri etkisi altna alabilmek iin kltrel bir saldrya gemektedir. Milli kltr zellikle kltr emperyalizmi tehdidi karsnda mutlak suretle korunmas gereken bir eye dnyordu. Milli kltre uygun olmayan fikirlerin dardan ithali Trkiye Cumhuriyeti devletini zayf dren ve milli bnyeyi sarsan sol fikirlere ve anarik eylemlere yol ayordu (Alper-Gral, 2004, s.585). Aslnda gnmzde iyice younlaan bu bak as kronik, paranoyak bir milliyetilie neden olmu; hemen her trl durumda komplo teorisi retmeye kadar varmtr. Aydnlar Ocann misyonunu ise 1979 ylnda yaymlanan nizamnamesindeki madde ok net bir ekilde zetlemektedir:
Milli kltr ve uuru gelitirmek, milli bnyemizi sarsan fikri buhran ve mefhumlar anarisi ile mcadele etmek, milli varlnz meydana getiren unsurlar yaatp kuvvetlendirmek, yani Trk Milliyetilii fikrini yaymaktr Faaliyet alann ise, Trkn ahlk, gelenek, dil ve sanatn mdafaa edecek, memleket meselelerine ve milli davalara Trk Milliyetilii asndan bakarak milli menfaatlerimize en uygun zmler bulmak iin ilmi almalar ve aratrmalarla konferans, seminer, ak oturum, yayn... (Yaln, 1988, s. 182).

olarak belirlemitir. Bu madde Aydnlar Ocann milliyeti karakterini gstermesi asndan son derece nemlidir. Aydnlar Oca kltrel bir hareket olarak kendini tanmlar ve Trkiyedeki buhrann tesbit edilebilmesi iin birtakm kurultaylar, seminerler dzenlemilerdir. Kurultaylar serisinin ilki Milliyetiler lmi Semineri ve Kurultay 1967 ylnda ikincisi de 1969 ylnda yaplmtr. 1979 ylnda Trkiyenin Sosyo-Kltrel ve Ekonomik Meseleleri adl seminer de dnemin koullarnda farkl konularda konunun uzmanlarnca komisyonlar oluturularak ve sonu raporlar yaynlayarak bir alma gerekletirmilerdir. Bu seminerin nemli isimleri arasnda zellikle iktisat alannda Turgut zal, sosyo-kltrel sorunlarda Muharrem Ergin, Sulhi Dnmezer, Tunca Toskay, Nevzat Yalnta, brahim Kafesolu, Ahmet Kabakl,

128

Sleyman Yaln gibi isimler dikkat ekmektedir. Bu seminerin 24 Ocak Kararlarna taban oluturduu Yaln tarafndan iddia edilmektedir.81 Kritik olan nokta ocan kendisini partiler st, siyaset d olarak konumlandrmasna ramen zaman iinde belirli siyasal partilerle organik bir ba iine girmesi olmutur. Aydnlar Oca mensuplar daha nce de belirtildii zere, devletin denetim ve ynetim mekanizmalarnda kadrolama aray iinde olmu ve baar da elde etmi olmalarna karn, ocak kendisini partilerst bir uzmanlar-sekinler heyeti olarak kavram, yle sunmutur (Bora ve Can, 2007, s.154). Bu zet misyon iindeki btn unsurlar hem farkl siyasal partiler tarafndan hem de devlet rgtlenmesi iinde farkl kurumlar tarafndan ok eitli aralar vastasyla uygulamaya konmutur. 12 Eyll askeri darbesi sonrasnda Aydnlar Ocann tezleri yalnzca Trk sana hizmet etmedi; devletin resmi tezleri haline dnt. Askeri cunta rejimi iinde ocaa sempatik duran birtakm subaylar vard. 12 Eyll dneminden sonra Turgut zal ocan doal yelerinden biri sayld. Ayrca zal ocan hemen hemen btn toplantlarna katlyordu. zal, iktidar dneminde baz politize olmak isteyen ocak nde gelenlerini aktif siyasetin iine ald; bazlarn da eitli kamu kurumlarnda kadro vererek ocakla organik balantsn srdrd. ok ksa bir srede, zellikle niversitelerdeki kadrolar bata olmak zere, rektrlkler ve dekanlklar, YK yelikleri ve TRT kadrolar ocakllarca dolduruldu (Alper-Gral, 2004, s. 587). 1986 ylnda Atatrk, Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurulu bir milli kltr politikas oluturmutur. Buna gre benimsenen yeni milli kltr politikasnda iki nemli unsur belirlenmitir: Trklk ve slam. Emperyalist kltrn saldrs altnda bulunan Trkiyenin savunma mekanizmasn bu iki temel unsura dayanan milli kltr politikas oluturacakt. Ancak dnemin konjonktrel durumu nedeniyle slam esi daha fazla arlk kazand. Bu duruma karlk olarak zaman iinde Atatrklk de bu milli kltrn iine yerletirilmeye alld. Bu sentezden hem 12 Eyll askeri idaresi yararlanmtr hem de bu sentezi oluturan ve Aydnlar Oca evresindeki baz kilit isimler 12 Eyll dneminde baz kurumlardaki kritik noktalarda grevlendirilmilerdir.

Byle bir alma 1979un her bakmdan buhranl ve karamsar tablosunda yzen Trkiyeye, devlet hayatmzda 24 Ocak kararlar olarak bilinen ekonomik istikrar tedbirlerinin esaslarn hediye etmiti (Yaln, 1988, s.184).

81

129

1980lerde gelien Trk-slam sentezi etkilerini byk lde 1990larda gsterdi. zellikle milli eitim bakanl bnyesinde 12 Eyll sonras zal iktidar dneminde gerekletirilen kadrolama abalar meyvelerini verdi. Mslman Trk ina eden eitim politikalar Trkiyede laik-slamc atmasn ve gerilimini trmandrd. mamHatip okullar ve mezunlar tartmas, Hizbullaha yakn ya da bal yer alt rgtlenmeleri, trban sorunu, laiklik tartmas, laik-dinci atmas, Refah Partisi iktidar ve 28 ubat sreci aslnda tm bu sentezin sonucunda ortaya kan balca gelimeler olarak deerlendirilebilir. Refah Partisi iktidar sonrasnda yaanan gelimeler Trkiyede laik cumhuriyet rejiminin ok byk tehdit altnda olduu dncesi geni toplumsal tabanl destek bularak, askerin de mdahalesi ile Trk-slam sentezi gndemin dna itilmi oldu. Ancak son dnemde AKP iktidar sresince yaanan gelimeler, 28 ubat srecini hazrlayan baz sorunlarn devam etmesi laikslamc geriliminin srdn kantlar niteliktedir. Trban sorunu, imam hatip okullar ve mezunlarna ilikin tartma halen en nemli gndem maddeleri olma zelliklerini srdrmektedir. Trk-slam sentezi fikri iinde yetimi birtakm gruplarn sentezin farkl ncelik alanlarna gre, slamclk, Trklk, kltr emperyalizmi gibi, faaliyetlerini srdrd ortaya kmtr. Buna gre bugn iin Aydnlar Oca ok tali bir kurum gibi gzkse de ve ocak iinde de farkl perspektifler hkim grnse de ocan Trk-slam sentezi fikri dnsel olarak faal olma durumunu srdrmektedir. Sonu itibariyle Aydnlar Oca 1960lardan balayarak Trk siyasal hayatnda etkinlik kazanan bir oluum olagelmitir. 1970ler, 1980ler ve 1990larda Trk-slam sentezi eitli biimlerde revize edilerek dnemsel olarak farkllklara cevap verebilmitir. Asl kritik olan ocan bitip tkenmeyen sentez araylarnn Trk devlet geleneiyle milliyeti muhafazakrlarn barmasnda, arada ufak przler yaansa da devam edecek bir ittifakn gereklemesinde ve son yirmi yllk srete siyasi merkezin milliyeti muhafazakr bir izgide inasnda ok etkileri oldu (Alper-Gral, 2004, s. 589) te yandan ocak zaman zaman orduya, bazen de iktidar olan merkez sa partilere bir thinkthank kurumu gibi almtr. Bunun sonucunda da tm bu kesimlerin elinde Krt muhalefetine, sola kar hlihazrda kullanabilecekleri bir terminoloji ve argmanlar sunmu oldu [] Popler dzeyde ise drt yan dmanlarla evrilmi, eitli

130

bahanelerle iilerine karlan bir lke imgesi ve Ermeni meselesi gibi kritik sorunlarda ortaya kan bir teyakkuzcu ruh halinin bu ibirlii sonucu yaygnlk kazanmas ocak fikriyat iin en byk kazanm oldu (Alper-Gral, 2004, s.589). Gnmzde ayn zamanda zellikle yukarda belirtilen sorun alanlarnda hemen her durumda komplo teorisi retme potansiyeli gelimitir. 3.5.3. Trk-slam Sentezi Aydnlar Ocann fikri retiminin sonucunda ortaya kan Trk-slam sentezi dncesi gnmzde hala etkinliini srdren, muhafazakr entelekteller arasnda phesiz varln koruyan, hatta siyaset iinde baz aktrlerin bu gelenek iinde siyasa retmeyi srdrd ve byk lde devletin deien konjonktre bal olarak sentezin fikirlerini syleminde kullanmaya devam ettii etkili bir ideolojidir. Gnmzden geriye doru baktmzda Trk-slam sentezi ideolojisinin zellikle 12 Eyll 1980 askeri darbesi sonras oluan siyasal ve toplumsal ortamda hegemonikletiini sylemek mmkndr. (Dursun, 2002) Sentezin fikirleri somut birtakm kurumlarda ilerlik kazanmtr. Bu kurumlar Atatrk Dil ve Tarih Yksek Kurulu (ADTYK) ve Devlet Planlama Tekilat82 (DPT)dr. Sentezin dncesi bu kurumlarda zellikle ete kemie brnmtr ve somut anlamda politikalara dntrlmtr. DPT 1983 ylnda yaynlad Milli Kltr Raporunda millet, kltr, Trk, slam ve Sentezle ilgili, doru, yar-doru, yar doru yar yanl, hatta tmyle geersiz nermelere dayal ok eitli grlere yer verilmektedir (Gven v.d, 1991, s.48). Trk-slam sentezinin Milli Kltr Raporuna da sirayet eden ideolojik erevesi be temel nermeden olumaktadr:
Bunalmn Nedeni: Trkiye i ve d dmanlarn kltrel saldrs altndadr. Bat emperyalizmi milli kltrmz ykmaya almaktadr. Atatrkten sonra izlenen Batllama politikasnda milli kltre sahip klmad iin, emperyalizm ve arpk kentleme milli kltr zayflatmtr. Milli Kltr zlnce, 12 Eyll (1980) bunalmna dlmtr. Bunalmdan kmak iin milli kltr plan yaplmal, bu plan devlet eli ve gcyle uygulanmaldr.

Trk-slam sentezi bugnk ideolojik ierii ve amac ile ilk kez 1973 ylnda, Aydnlar Ocann Gr olarak ortaya atld; on yl sonra, DPTnin Milli Kltr zel htisas Komisyonu Raporu (DPT, Yayn No: 1920/300) eklinde V. Beyllk Kalknma Plannn ek belgesi oldu (Gven v.d.,1991).

82

131

Kltrn z: Milli Kltr, bireyleri balayan btnletiren bir z ve toplumlar birbirinden ayran tarihi fakat deimeyen niteliklerden oluur. Trk milliyetilii kltre dayal olduu iin, toplumumuzun kltr milli olmal; bu kltr btn bireylere yeknesak biimde verilip yaygnlatrlmaldr. Bu yaplmazsa milli birlik korunamaz. z Deerler ve slam: Milli kltrmzn iki temel (orta) direi, Orta Asyadan getirdiimiz z deerler ve slamiyettir. Trk seciye ve tabiatna en uygun din slamdr. Trkler baka dinlerde yapamamlar, deneyenler kimliklerini yitirmilerdir. Ancak Trk-slam Sentezi konusunda kart grler vardr. Milliletirme dinle balar dinle tamamlanr. Anadolu nce Mslmanlatrlm sonra Trkletirilmitir. Gelime / Batya Yetime: ada Uygarlk dzeyine ulamak iin Batnn sadece teknik ve medeniyetini almak yeterlidir. Bat Kltr gerekmez. Bat kltr medeniyet ynndeki yolculuumuzu ancak sekteye uratr. Milli Kltr deimez, z ayn kalarak zenginleir. Japon kalknmas da esasen aynen byle olmutur. Devlet Eliyle Onarm: Bozulmu olan milli kltr, milli kltr plan uyarnca Devlet eliyle onarmak ve Devlet gcyle korumak gerekir. Milli varln beks iin bu arttr. Onarm ve korumada zgrlk ve insan haklar gibi demokratik sorunlar kmaz. nk nemli ve ncelikli olan kii -birey deil, millet- devlet gereidir. Kald ki kltrne ve bamszlna sahip kt srece Trk milletinin zgrlk sorunu olmamtr, olmayacaktr (Gven vd., 1991, s.50-51).

12 Eyll askeri mdahalesinin toplumsal yapdaki paralayc etkisi mdahaleyi izleyen yllarda siyasal, toplumsal, kltrel ve ekonomik bakmlardan ok kalc olmutur. 1982 Anayasas ile etkisi hukuksal adan artrlan baskc tutumun arkaplannda Trkslam sentezinin ideolojisi de yer almaktadr. Sentezin 1982 Anayasas iin bir ereve oluturmu olmas da bu bakmdan dikkate alnmaldr. 12 Eyll ncesinde de sentez, Trk siyasal hayatndaki dalgalanmalara, toplumsal yapdaki alt st olulara, milli kltrn nemini vurgulayarak yant vermeye almaktayd. Ancak darbenin toplumsal yapy yerinden edici gc ve ykcl, sentezin, daha nceki kartlklar ve blnmlkleri giderme asndan uygulanabilir en gl ideolojik-siyasal proje olarak ele alnmasna yol amtr (Dursun, 2001, s. 1). Dursuna gre Trk-slam sentezinin nasl bir ideolojik eksiklii doldurduu sorusu kritiktir. Bu balamda ideolojik olarak eksiklii hissedilen ey devletin bekas ve milletin birlii ve beraberliidir. Sentezin dncesinin zne gre srekli bir i ve d

132

tehdit algs mevcuttur ve bu anlamda da en nemli unsur devletin varlnn, milletin birlii ve beraberlii ile birlikte korunmasdr. Aydnlar Oca entelektelleri tarafndan en nemli sorun devletin bekas olarak nitelendirilir. Beka davas, Trkln bu topraklardan tutunmas, var veya yok olmas, Trk istikll ve cumhuriyetinin ilelebet muhafazas ve mdafaas davasdr (Gven v.d, 1991, s.269). Devletin bekas sorunu ylesine abartlr ki bu topraklarda bin senelik tapuya ramen Trk milletinin bu vatan topraklarnda oturmas kimi glerce istenmemektedir.
Trk Milleti, dnyada kendisine oturduu topraktan kalk git denilen tek millettir... Trk vatann blmek ve Trk milli birlik ve beraberliini paralamak, Trkiye Cumhuriyetini tarihe gmmek isteyen asla kmsenemez d ve i gler ve niyetler srekli hareket halindedirler ve yle kalacaklardr (Gven v.d, 1991, s.269).

Bu dnce ylesine iselletirilmitir ki gnmzde farkl gemie sahip sol fraksiyonun iinde yer alan siyasal rgtlenmelerin bile bu dnce izgisine yaklatn sylemek abartl bir ifade olmasa gerek. ve d glerin/mihraklarn etkin ve srekli varolan tehdit algs ylesine bir boyut kazanmtr ki milliyeti olmayan ideolojileri bile peinden srkleyebilmektedir. nk milliyetilik yle ya da byle Trkiye Cumhuriyeti siyasi tarihinde her zaman bavurulan ve prim yapan yegne ideoloji olmutur. Bugn iin deerlendirildiinde paranoya halini alan tehdit algs artarak devam etmektedir. Trkiyede devletin bekasn ve milletin blnmez btnln ortadan kaldrmaya ynelik srekli bir i ve d kaynakl dmanlar() vardr. Dolaysyla her dnemde Trkiye elik gibi olmaldr. Ocan k mottosu udur: Varl tehlikeye den Trkn cesur bir hamle ve imanl bir hareket ihtiyac vardr (Yaln, 1988, s.182). Trk milliyetiliinin yaylmas amacyla milli varlmz meydana getiren unsurlar yaatp kuvvetlendirme ihtiyacndan doan Aydnlar Oca;
Trkn ahlak, gelenek, dil ve sanatn mdafaa edecek, memleket meselelerine ve milli davalara Trk Milliyetilii asndan bakarak milli menfaatlerimize en uygun zmler bulmak iin ilmi almalar ve aratrmalarla konferans, seminer, ak oturum, yayn v.b. faaliyetler yrtmek zere yola kmtr (Yaln, 1988, s.182).

133

Trk-slam sentezi dncesinin bu denli zerinde durulmasnn en nemli nedeni devletin resmi politikalarna eklemlenmesidir. yle ki Trk-slam sentezi eitim, kltr, din, ekonomi, alma hayat, d politika gibi tm alanlarda fikir beyan eden, bu meyanda da devletin politikalarna zaman zaman dorudan, zaman zaman ise dolayl olarak yn veren fikri bir stat kazanm olmasdr. Trk-slam sentezinin bu farkl alanlar nfuz altna almasnn bir nedeni belirli bir siyasi gruba ya da partiye zg olmamasdr (Copeaux, 2000, s.56). te yandan;
Trk-slam sentezi, birok kitapta, gazetede ya da kltrel dergide ak ak ifade edilmekte, ancak eitsel ve akademik tarih syleminde fikirleri ancak rtl bir biimde belirmektedir. Siyasi iktidarla ilikileri de pek ak deildir; yle ki bir devlet ideolojisi haline geldiini sylemek mmkn olmasa da, baz devlet kurumlar tarafndan (ya da onlar iin) retilen syleme szmtr (Copeaux, 2000, s.56).

Trk-slam sentezinin anlamak ve gerek devlet syleminde nasl iselletirildiini grmek iin, gerekse 12 Eyll 1980 darbesi sonrasnda sentez dncelerinin resmi politikalar araclyla toplumun nasl muhafazakrlatrldn anlamak asndan belli bir yol izlenmesi gerekmektedir. Buna gre almann bundan sonraki blmnde Trk-slam sentezinin zellikle 1980 sonrasnda nasl kurumsallat rnekler araclyla aklanacaktr. Buna gre Trk-slam sentezinin zellikle etkisini hissettirmeyi baard temel toplumsal kurumlar olan kltr, eitim, din, siyaset, ekonomi belli bal rneklerle ele alnacaktr. 12 Eyll 1980 askeri darbesinden sonra askeri ynetimin yerini demokratik seimlerle ANAPn siyasal iktidarna brakt 1983 ylnda sonra oluturulan Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurulu83 (AKDTYK) kurulmutur.84
Atatrk dnceyi, Atatrk ilke ve inklplarn, Trk kltrn, Trk tarihini ve Trk dilini bilimsel yoldan aratrmak, tantmak ve yaymak amacyla; Atatrkn manev himayelerinde, Cumhurbakannn gzetim ve desteinde, Babakanla bal; Atatrk Aratrma Merkezi, Trk Dil Kurumu, Trk Tarih Kurumu ve Atatrk Kltr Merkezinden oluan, kamu tzelkiiliine sahip Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu kurulur http://www.akmb.gov.tr/index.php?Page=Sayfa&No=15. Darbe sonras konjonktrde ve yeni iktidarn milli kltr politikas oluturma abalarnn bir rn olan, AKDTYK tarafndan 1986 ylnda dnemin cumhurbakan sfat ile Kenan Evren, babakan sfat ile Turgut zal, Genelkurmay bakan sfat ile Necdet ru, devlet bakan sfat ile Mesut Ylmaz, Milli Eitim Genlik ve Spor Bakan Metin Emirolu, Kltr ve Turizm Bakan Mkerrem Taolu, YK Bakan hsan Doramac ve birok akademisyenin katlm ve almas ile hazrlanan Kltr
84
83

134

3.5.3.1. Trk slam Sentezinde Milli Kltr Sorunu AKDTYKnun bu raporuna baktmzda Trk-slam sentezinin bariz izlerini grmek mmkndr. Rapor iinde sklkla atfta bulunulan iki nemli nokta ise milli kltr ve Atatrktr.
Kltrn devlet ve millet hayatnda ve kiinin gelimesindeki yerini ilk ve en iyi belirten devlet adam Atatrktr. Trkiye Cumhuriyetinin temeli kltr ve kahramanldr ve milletimizin dehasnn gelimesi ve bu sayede layk olduu medeniyet seviyesine ulamas phesiz ki yksek meslekler erbabnn yetitirmekle ve milli kltrmz ykseltmekle mmkndr diyen Atatrk mili kltrn gelitirilmesinin ada medeniyet seviyesine ulamada balca art olduunu iaret etmitir (akt. Gven vd, 1991, s.73).

Milli kltrde sentez oluturma fikri ve milli kltrmzn bykl tarihsel referanslarla kantlanmaya allmaktadr:
Milli kltrmzn kaynaklar olan Trk kltr ve slam kltr sonradan, Anadoluda Seluklular ve zellikle Osmanllar zamannda tam bir senteze ulamtr. Buna ramen birisi dierinin iinde eriyip yok olmam, birbirini tamamlayan, birbirini glendiren ynlerinin seimi ile olgun bir senteze ulamtr. Bu sentez medeniyet dnyasnn en byk ve en uzun mrl imparatorluklarndan birisine, Osmanl mparatorluuna ruh, ekil ve g vermitir (akt. Gven v.d, 1991, s.74-75).

Rapora gre bugnk kltrmzn en nemli kmaz Trk, slam ve Bat kltrnn belli miktarlarda seimi ile ilgilidir.
Trk milli kltr btn ierisinde ahenkliletirilmesi sorunudur. Bu kaynan zellikleri incelenmeli ve hangisinden ne kadar alnaca tesbit edilerek milli kltr oluturulmaldr. levsel adan kltrn unsurlarna raporda adetler, rfler, grenekler ve gelenekler Unsurlarnn ve Kltr Politikasnn Tespitinde Uygulanacak Yntem ve Sorumluluklar Hakknda nceleme balkl rapor milli kltrn tesbiti, tesisi ve korunmas asndan kritik bir belge olma zellii tamaktadr (Gven v.d, 1991, s.69). Bu raporda genel olarak farkl yerli ve yabanc teorisyenlere, kuruma (Mmtaz Turhan, Tylor, Wiesler, Tuhrnwald, Malinowski, Kroeber, Small, UNESCO) gre kltrn zor olan tanm yapldktan sonra, kltrn genel zellikleri sralanmaktadr. Trkiyenin en nemli kltr sorunlar ve unsurlar fonksiyonel ve yapsal olarak sralanarak bir ereve izilmeye allmaktadr. Kltr politikasnda uygulanabilecek yntemler ve bu politikay yrtecek kurumlar ve ilevleri aktarlmaktadr. Milli kltr politikasnn temel ilkeleri belirlendikten sonra ise neriler ve sonularla rapor tamamlanmaktadr.

135

erevesinde yer verilmitir. Bu unsurlardan grenekler n plana kartlmtr. Milli kltrn d lemler etkileim iinde olduu gereinden hareketle belirlenen grev; milli kltrmzn odak noktalarn ve milli deerlerimizi ne Batnn ne Dounun mahkmu durumuna sokmamaktr. Milli deerlerimiz, milli kltr hazinelerimizdir. Dnya ile ilikilerimizi kaybetmeden manevi ve kltrel potansiyelimizi muhafaza etmeliyiz (akt. Gven v.d, 1991, s.79).

Muhafazakr ideolojinin temel zelliklerinden biri greneklerin, geleneklerin korunmasdr. Bu anlamda milli deerlerin ve milli kltr hazinelerinin maneviyatn korumak raporun en nemli amalarndan birini oluturmaktadr. Raporun baka bir yerinde bu milli kltr deerlerinin ve hazinelerinin tannmas ve yeni kuaklara aktarlmas grevi ada medeniyet seviyesi stne kma hedefi ile zdeletirilmektedir (Gven v.d, 1991, s.78). Bir dier ilevsel kltr unsuru olarak dil ise milli kltr hazinemizi kuaklararas aktarc olarak tanmlanmaktadr. Dil ayn zamanda milli uuru pekitiren nemli bir aratr. Tarih de dil gibi mili uurumuzun nemli kaynaklarndan birisidir. Yapsal kltr unsurlarna gelince ilk ele alnan olgu dindir. Din sosyal hayatta geri plana itilmeden, toplumun ahlak, maneviyat ve kltr deerlerini besleyen mili kaynak olma durumunu korumaldr (Gven v.d, 1991, s.85). Dine yklenen ilevsel rol millet oluumunun temeli olarak ortaya konmaktadr. Buna gre ise mmet ve millet ayrm net bir biimde yaplmaktadr.
dinin milli kltre destek olaca grlecektir. Milli kltrn oluturulmas ve kuaklarn uyum srecinde slam dininin seklarizasyon-dnyevileme-vasflarndan istifade etmesini bilmeliyiz... slamda seklarizasyondan yararlanmasn bilmeliyiz... (akt. Gven v.d, 1991, s.86). Trk milliyetiliinin manevi kaynann bir ksmna kltr unsuru olarak meruiyyet lsnde dini eklemek mmkndr

Trk-slam sentezinin din-milliyetilik anlaynn ve ilikisinin resmi bir kurumun raporunda yer almas, devlet tarafndan bu sylemin kullanldnn bir belgesi olmas asndan kritiktir. Hukuk ve ahlak maddesi kltrel bir unsur olarak deerlendirilirken hukuk devleti zelliinden temel hak ve zgrlkler, dnce zgrl gibi vazgeilmez birtakm unsurlar zerinde durulmamtr. Trk toplum yapsnn hukuk devleti tarafndan korunmasnn gereklilii vurgulanmaktadr. Gelenek, grenek ve din olgusunda olduu gibi aile de muhafazakr dncenin en nem verdii toplumsal kurumlardan biridir. Ekonomi, milli bir kltr unsuru olarak milli ekonomi eklinde

136

olumaldr. Politika ise Trk milletinin tarihten ald gle ve byk devletlerin kurucusu olma zellii ile gurur iinde yaplmaldr.
Trk milleti blnmez bir btndr dsturu, milli kltr btnlmzden

kaynaklanmaktadr. Bu dstur, d politikamzn da gvencesidir. O yzden milli kltr btnlmz tehdit edenlere kar mteyakkz bir politika takip ederiz (akt. Gven v.d, 1991, s.88).

Rapordaki bu ifadeler aslnda Trk-slam sentezinin devletin bekas sorununu ve i-d mihraklar sorununu hatrlatr niteliktedir. Bugn artk Trk milliyetiliinin ve bu milliyetilii sol-sa cenahta kullanan btn siyasi aktrlerin kullandklar bir dstur haline gelmitir. Srekli bir tehdit algs ve bu tehdide kar teyakkuzda olma hali, ok patolojik bir grnm arz etmektedir ve tarihsel olarak baktmzda 1980 sonrasnda resmi politikalara bu tehdit algsnn szdn grmek mmkn grnmektedir. Trk milli kltr politikas oluturmak hayati nem tamaktadr. Bu konular her frsatta vurgulanmaktadr.
Trkiye dnyann en zengin kltr mirasna sahip lkelerinden biridir... Trk milleti bozkr ve slam medeniyetlerinin ve sentezlerinin kurucusu ve temsilcisidir. Bu medeniyetlerin asrlarca liderliini yapm ve sorumluluunu tamtr. Rnesanstan nce Anadolu medeniyetini tanm ve tantmtr. in, Msr, ndus, Mezopotamya gibi birok medeniyet ile en azndan temas halinde olmutur. Trk milleti byk bir kltr birikiminin vasfl insanlarndan olmutur (akt. Gven v.d, 1991, s.90).

Trk medeniyetinin kk ve z ifade edilerek, bugnk uygarln oluumuna katklar tarihsel olarak kantla(n)maya allmaktadr. Hem Trklkn, hem slamn zellikle alt izilmektedir. Raporda tm bu saylan milli kltr unsurlarnn Kltr ve Turizm Bakanl, Milli Eitim Genlik ve Spor Bakanl, Milli Gvenlik Kurulu Sekreterlii, Devlet Planlama Tekilat Mstearl, TRT, yksekretim kurumlar ve Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurulu nezdinde zerine den grev ve sorumluluklar belirtilmitir. Bu kurumlar iinde en dikkat ekici grev ve sorumluluk ise Milli Eitim Bakanlna aittir:

137

Trk milletinin btn fertlerini Trk milletinin kltrel deerlerini benimseyen, koruyan ve gelitiren yurttalar olarak yetitirmek ve milli ahlak ve milli kltr, bozulup yozlamadan, kendimize has ekil ve evrensel kltr iinde koruyup gelitirmektir. Benzer bir misyonu MEB yksekretim kurumlar ile de paylamaktadr: Yksekretim kurumlar...rencilerini Trk milletinin milli, ahlaki, insani, manevi ve kltrel deerlerini tayan, Trk olmann eref ve mutluluunu artrmak amacyla, ekonomik, sosyal ve kltrel kalknmasna katkda bulunacak ve hzlandracak programlar uygulayarak, ada uygarln yapc, yaratc ve sekin bir orta haline gelmesini salamaktr (Gven v.d, 1991, s. 97).

En son olarak bu kltr politikalarnn uygulamaya konmasnda belirlenen ilkelerde ise en bata Atatrklk dikkati ekmektedir; btn kltr unsurlarnn belirlenmesinde, yrrle konmasna en kilit ilkedir. Trk kltrnn ana hedefi ise yine gnmzde de her frsatta farkl evrelerce dile getirilen ada medeniyetler seviyesine ykselmek hatta onlar gemek olarak belirlenmitir. Sonu olarak raporu genel olarak deerlendirdiimizde aslnda Atatrklk ile Trkslam sentezinin bileiminden oluan bir kltr politikas inasndan bahsetmek mmkn grnmektedir. 3.5.4. Milli Eitim Politikasnda ve Ortaretim Ders Kitaplarnda Trk-slm Sentezi Bulgular 12 Eyll 1980 darbesi sonras yeniden ekillendirilmeye allan toplumsal yap iin gerekli olan makro deiiklik anayasann yeniden kaleme alnmas eklinde gereklemitir. 1982 Anayasas darbe sonras cunta tarafndan onaylanmtr. 1961 Anayasasndan farkl olarak Atatrklk/Kemalizm yar-resmi ideolojik niteliinden tam olarak bir resmi ideolojiye dntrlmtr. Atatrklk, Trk milliyetilii ile eklemlenerek anayasann btn blmlerinde, zellikle de eitim, kltr ile ilgili maddelerinde en temel referans noktas olmutur. 1982 Anayasasnda btnyle ovenist bir ierik verilen Trk milliyetilii ile kutsal devlet anlay Atatrk milliyetilii ve Atatrk ilkeleri olarak adlandrld (Kaplan, 1999, s.306). 1961 Anayasasndaki yar-resmi ideoloji biiminde tezahr eden Atatrklk/Kemalizm darbe anayasas olarak da deerlendirilen 1982 Anayasasnda farkl bir kimlie brnmtr. 1982 Anayasasndaki bu izleri Kaplan u ekilde aktarmtr:

138

siyasal, sosyal ve kltrel-eitsel alanlarda Kemalist laiklik ile daha farkl, kendine zg bir slami laiklik anlayn birletirdi. Anayasann 24. ve 42. maddeleri, bu yeni izginin eliik elerini gz nne serer: 1. Din ve ahlk eitim ve retimi Devletin gzetim ve denetimi altnda yaplr. Din kltr ve ahlk retimi ilk ve ortaretim kurumlarnda okutulan zorunlu dersler arasnda yer alr. (Madde 24) 2. Eitim ve retim, Atatrk ilkeleri ve inklaplar dorultusunda, ada bilim ve eitim esaslarna gre, Devletin gzetim ve denetimi altnda yaplr. Bu esaslara aykr eitim ve retim yerleri alamaz (Madde 42) (Kaplan, 1999, s.306)...

Ayrca Kaplan 1982 Anayasas sonrasnda genliin eitim srecinde ideolojilerden arndrlarak apolitikletirilmesine ve devletin bekasna katkda bulunmalarna ilikin anayasadaki vurguyu u biimde ifade etmitir:
1982 Anayasas, cemaati-hiyerarik slam, otoriter devleti Kemalizme yardm etmesi ve destek vermesi iin greve arr. Ama, rencileri ve genlii, sosyalizmin her renginden gerek siyasal kltrel liberalizme kadar uzanan btn zararl ideoloji ve dnce akmlarndan korumaktr. renciler ve genler btn teki ideolojilere dman olarak yetitirileceklerdir: Devlet, istiklal ve Cumhuriyetimizin emanet edildii genlerin msbet ilimin nda, Atatrk ilke ve inklaplar dorultusunda ve Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln ortadan kaldrmay ama edinen grlere kar yetime ve gelimelerini salayc tedbirleri alr (Madde 58) (Kaplan, 1999, s.306-307).

Anayasada yer alan bu ifadelerin aslnda bir tek anlam vardr: Trkiye Cumhuriyetinde genlerin akln elebilecek iten ve dtan gelebilecek ideolojik ve fikri her trl, zellikle de soldan gelebilecek olas tehditlere kar Trk genliini koruma amalanmtr. Atatrklk slami referanslarla harmanlanarak, Trk milliyetilii de ilave edilerek Trk-slam sentezi 1982 Anayasasnn iine yedirilmitir. 12 Eyll askeri mdahalesinin gerekelerinden biri olan ideolojik temelli toplumsal atma ortamnn ortadan kaldrlmas iin gerekli unsurlardan biri yeniden gzden geirilerek bir milli eitim ideolojisi olmutur. Askeri ynetim toplumsal atma yerine toplumsal btnlemenin yeniden tesis edilmesine ynelik olarak milli eitim iinde din eitiminin yeni kuaklar iin elzem olduu sonucuna varmtr. Bu anlamda daha nce

139

vurguland gibi zorunlu din eitimi ve din dersi mfredata konularak bu toplumsal btnlemeyi salama amac gdlmtr. Din eitiminin aslnda toplumda btnlemeyi salayan bir unsur olmaktan ok baka bir ilevsellie brndn sylemek mmkndr. Toplumun milli ve manevi deerlere sahip kmay renmesi, rf ve adetlerine dnmesini salayacak olan din eitimi bir bakma toplumun muhafazakrlamasnda etkili olabilecek bir ideolojik aygt olarak i grmektedir. Genel olarak deerlendirildiinde Din Kltr ve Ahlak Bilgisi ders kitaplar;
Mslman kuaklar yetitirmeyi amalamakta, kitaplarda sorgulama, eletirme ve retkenliin yerini ezbercilik almakta, din sosyal bir olgu olarak ilenmemekte, tek Tanrl dinler ncesine ve dier dinlere dair yeterince bilgi verilmemekte, Snni slam ve Hanefi mezhebinin propagandas yaplmakta, ou zaman i ve d dman fikri retilmekte, ada olmayan bilgilerle donanmakta ve metinlerde sistematik bilgi hatalar olduka fazla olmaktadr (Batuhan, nal ve zgenden akt. en, 2007, s.10).

slamiyetin Trkler iin en uygun din olduu, Din Kltr ve Ahlk Bilgisi Kitaplarnda ilenen en baat konulardan biridir. Trklerin slamiyeti tarihsel olarak nasl kabul ettikleri zerine tarihsel bilgi verildikten sonra Trklerin slamiyeti hibir zor ve bask altnda kalmadan kabul ettikleri bilgisi verilmektedir: Trkler slam dinine girmek iin hi bir devlet veya imparatorluk tarafndan zorlanmamlardr. Onlar mslmanl kendi istekleriyle kabul etmilerdir (Tun, 1991, s. 93).85 Tun yazd Din Kltr ve Ahlak Bilgisi kitabnda, Trklerin slam dinini tercih etmeden nceki zelliklerinin slami kurallarla ne derece rttn ve Trkleri yceltici vurgular u ekildedir:
Zira slam dininin ahlak kurallar, sanki Trklerin yzyllardr benimsedikleri kurallard. yle ki, Trkler doutan asker milletti; slam dini vatan iin savamay emrediyor. Trkler yalan, iki Trk-slam sentezi dncesinin Din Kltr ve Ahlak Bilgisi kitaplarndaki grnmn ortaya koymaya alan Sam Kaplan, milliyeti-muhafazakrlarn seici bir ekilde nasl kutsal ve dnyevi dnceleri kendi siyasal idealleri ve gndemleri dorultusunda oluturduklarn gstermeye alyor. Kaplan makalesinde, bu almada da alntlanan Cihad Tunun Ankara lahiyat Faklteside hocalk yaptn, eski bir Trk-slam sentezinin think-tanki olarak niteledii Aydnlar Oca mensubu olduunu belirtmektedir (Kaplan, 2005, s. 668-669).
85

140

yzllk nedir bilmeyen bir milletti; slmiyet btn bu kt huylar yasaklamt. Trkler temizlii seven, temiz yaamaya zen gsteren bir milletti, slmiyet de temizlik zerine kurulmu bir dindi. Trkler gereki, hayal peinde komayan, i yapmasn seven bir milletti, slm dini almay emrediyor, tembellii yasaklyordu. te, Trklerin mslman olularnn ilk ve en nemli sebebi, slm dininin kendi yaratllarna uygun bir din oluuydu. Trkler slm dinine girmekle, yaratllarna en uygun dini semi oldular (Tun, 1991, s. 94).

Atatrkn din ile ilgili grleri Laiklik ve slamlk nitesinde aktarlmaktadr: Din vardr ve lazmdr ve Din lzumlu bir messesedir. Dinsiz milletlerin devamna imkan yoktur. Yalnz uras var ki, Allah ile kul arasndaki ballktr gibi vurgular kullanlarak Atatrk referans gsterilerek dinin gereklilii pekitirilmeye allmaktadr (Atatrkn Gr ve Direktifleriden akt. Tun, 1991, s.113). Tun, kitabnda Atatrkn Gr ve Direktiflerinden u blmleri de aktarmtr:
Allah kullarnn gerekli olan olgunlama noktasna ulamasna kadar onlarla ilerinden bazlar aracl ile uyarmay emir ve yasaklarn bildirmeyi Tanrlk gereinden saymtr. Onlara dem aleyhisselamdan itibaren kaytlara gemi veya gememi saysz denecek kadar ok peygamberler ve eliler gndermitir. Fakat peygamberimiz vastasyla en son dini ve medeni gerekleri verdikten sonra, artk insanlkla arac ile temasta bulunmaya lzum gndermemitir... Bizim dinimiz en mkul ve ve tabii bir dindir. Ve ancak bundan dolaydr ki, son din olmutur. Bir dinin tabii olmas iin akla, fenne, ilme ve manta tetabuk etmesi (uygun dmesi) lazmdr. Bizim dinimiz bunlara tamamen mutabktr (uygundur). slm toplum hayatnda hi kimsenin zel bir snf halinde varln srdrmeye hakk yoktur. Kendilerinde byle bir hak grenler, dini hkmlere uygun olarak hareket etmi olmazlar. Bizde ruhbanlk (insan ile Allah arasna girmeye kendilerini yetkili gren kiiler) yoktur, hepimiz eitiz ve dinimizin hkmlerini eit olarak renmeye mecburuz. Her fert dinini, diynetini, imann renmek iin bir yere muhtatr. Oras da mekteptir (Atatrkn Gr ve Direktifleriden akt. Tun, 1991, s.114115).

Aslnda Atatrke gndermede bulunan tm referanslar genel olarak dinin ve slam dininin Trk toplumundaki yerini merulatrma yolundaki abalarn bir rndr. Buna gre Atatrkn farkl zamanlarda ve yerlerde dile getirdii grlerin eklektik bir sunumu sz konusudur. Laiklik nedir? alt balnda Hristiyan Bat toplumlar ile slam toplumlar arasndaki farkllk snfsal olarak da konmaya allr.

141

Hristiyan dnyasndan farkl olarak, Mslmanlar arasnda ruhban snf yoktur. slamiyetteki din grevlileri dediimiz, mft, viz, hatip, mezzin ve imam gibi din adamlarn Hristiyanlktaki ruhban snf ile kartrmamak gerekir. nk, ruhban snfnn zel bir takm nitelikleri, imtiyazlar (zel haklar) insanlardan stnlkleri vardr. nsanlar ile Tanr arasnda tek arac onlardr. Onlar olmadan dini merasimler bir yana ne dua, ne de tvbe kabul olunabilir. Halbuki slmiyette din grevlilerinin hi bir ekilde dini stnlkleri, ruhani nitelikleri yoktur (Tun, 1991, s.115).

Ayrca laiklik tanmlamas u biimde yaplmtr:

Laiklik, din ileriyle devlet ilerinin ayr tutulmas, dinin devlet ilerine karmamas demektir. Din bir inan meselesi olduu iin, devletin de kiinin inanlarna karmamas demektir. Laik devlet, vatandalarn dnya ile ilgili sorunlaryla ilgilenir ve ihtiyalarn karlamaya alr. Ayn zamanda, kiinin din ve vicdan zgrlne de sayg gsterir. nk din ve vicdan zgrl olmasa laik devletten sz edilemez (Tun, 1991, s.116).

Herkesin dini inanlarndan ve ibadetlerinden dolay anayasal gvence altnda olduunun ve kiilerin inan ve vicdan hrriyetine sahip olduunun alt izilir. Ancak hibir ekilde Trkiye snrlar iindeki farkl dine mensup ve inanca sahip topluluklardan ve onlarn ibadetlerinden sz edilmez. rnein ne Alevilikten, ne Trkiye snrlar iinde yaayan Hristiyan topluluklardan sz edilir. Bu adan olduka tek tarafl ve homojen bir toplum tasavvurunun olduundan bahsedilebilir. Dolaysyla fakllklarn gz ard edildii, dinsel inan asndan da tek tip bir toplum dncesi din kltr ve ahlak bilgisi kitaplarnda da egemen dncedir. Laiklik kavramnn Atatrk dncedeki referanslarna gz atan kitaplar bu kavramn Trkiye Cumhuriyetinde yer almasnn Atatrke borlu olunduu eklinde yorumlanmtr.
Din bir vicdan meselesidir. Herkes vicdannn emrine uymakta serbesttir. Biz, dine sayg gsteririz. Dnce ve tefekkre kar deiliz. Biz sadece din ilerini millet ve devlet ilerine kartrmamaya alyor, kasdi ve fiile dayanan taassupkr hareketlerden saknyoruz. Mrtecilere asla frsat vermiyeceiz. Her fert istediini dnmek, istediine inanmak, kendine mahsus siyasi bir fikre malik olmak, setii bir dinin gerektirdiklerini yerine getirmek veya getirmemek hak ve hrriyetine maliktir. Kimsenin fikrine ve vicdanna hakim olunamaz.

142

Vicdan hrriyeti mutlaktr ve tearuz edilemez. Trkiye Cumhuriyetinde herkes Allaha istedii gibi ibadet eder. Hi kimseye dini fikrinden dolay bir ey yaplamaz. Trkiye Cumhuriyetinin resmi dini yoktur (Atatrklk, Atatrk Dnce Sistemi, nc Kitaptan akt. Tun, 1991, s.118).

Ortaokul nc snflar iin hazrlanm 1984 basml dier bir kitapta ise laiklik etimolojik adan aklandktan ve tarihsel olarak tanmlandktan sonra laiklik anlay aklanr; tabii ki Atatrke referans verilerek:
Laiklik anlaynda din, tam bir vicdan ve inan hrriyeti iinde yce yerine kavuur. Nitekim Atatrk bu konuda der ki: Laiklik asla dinsizlik olmad gibi, sahte dindarlk ve byclkle mcadele kapsn at iin hakik dindarln gelimesi imknn temin etmitir. Laiklii dinsizlikle kartrmak isteyenler, terakkinin ve canlln dmanlar ile gzlerinden perde kalkmam ark kavimlerinin fanatiklerinden baka kimse olamaz (Sadi Boraktan akt., Flal, 1984, s.49)... Din lzumlu bir messesedir. Dinsiz milletlerin devamna imkn yoktur. Yalnz uras var ki, din Allah ile kul arasndaki ballktr. Softa snfnn din simsarlna msade edilmemelidir. Dinden maddi menfaat temin edenler, iren kimselerdir. te biz, bu vaziyete muhalifiz ve buna msade etmiyoruz... (Kl Aliden akt., Flal, 1984, s. 50).

Sonu itibariyle ortaretim Din Kltr ve Ahlak Bilgisi kitaplarnda, laiklik ve din balamnda sk sk Atatrke referans verilerek aktarlan bilgiler Trklk ve slamn bark bir biimde bir arada alnabilecei vurgusu ilenmitir. Laiklik kavram seklerlemenin kapsayc dnyevileme anlamnda soyutlanarak, salt din-devlet ileri ayrm ve vicdan zgrl balamnda ele alnmtr. 3.5.5. Diyanet leri Bakanl Osmanl Devleti ile Trkiye Cumhuriyeti arasndaki en belirgin farklardan biri cumhuriyetin kurumsallama stratejisidir. Bu ynde atlan admlar tm siyasal ve toplumsal alann kurumsal bir kimlik kazanmasn salamaktr. Ancak bu kimlik oluturma abas sresince toplumun tm doal dinamikleri gz ard edilerek kurumsal kimliklerle toplumsal kimliklerin rttrlmesi hedeflenmitir. Cumhuriyetin kurumlar ile vatanda arasnda kopukluk olduu noktada ise bir atma gndeme gelmitir. Bu atma alanlarndan daha doru bir ifade ile kurumlarndan biri de din

143

hizmetlerinin sunulmas ve yararlanlmas, din eitimi bakmndan Diyanet leri Bakanl ve son dnemde zellikle mam Hatip Liseleri olmutur. Osmanl dneminde din ilerinin tek bir kiiye, eyhlislama bal olduu bir gerektir. Kurucu meclis dneminde 1920 ylnda eyhlislam eriye ve Evkf Vekleti bnyesine alnmtr; ancak bu kurum da cumhuriyetin ilan ile birlikte Kemalist modernleme projesinin en nemli hamlelerinden biri olan seklerleme kapsamnda 3 Mart 1924 tarihinde kaldrlarak yerine Babakanla bal Diyanet leri Reislii kurulmutur. Daha sonraki dnemde ise ad Diyanet leri Bakanl (DB) olarak deitirilmitir. 1961 ylnda anayasal bir kurum kimlii kazanan Diyanet leri Bakanl yine anayasada belirtilen grev alanlar erevesinde uygulamalar yrtmektedir. Bu grevler ise Diyanet leri Bakan Ali Bardakolu tarafndan u ekilde zetlenmektedir: ...laiklik ilkesi dorultusunda, btn siyasi gr ve dnlerin dnda kalarak ve millete dayanmay ve btnlemeyi ama edinerek zel kanununda gsterilen grevleri yerine getirmekle ykmldr. lgili kanunda da bu grevler, slm Dininin inanlar, ibadet ve ahlk esaslar ile ilgili ileri yrtmek, Din konusunda toplumu aydnlatmak ve ibadet yerlerini ynetmek eklinde belirlenmitir (http://www.diyanet.gov.tr/turkish/bildiri.asp?id=113). Kukusuz DBin grev ve yetkileri bundan daha fazlasn kapsamaktadr. Zira Trkiye dnda da slam dini ile ilgili bir faaliyet alan bulunmaktadr. Ayrca tekilatlanma biimi de olduka karmak ve yaygndr. Trkiyede Mslman ounluun olmas sebebiyle slam dinine ilikin dzenlemelerin yrtcs konumundaki kurumun mezhepsel farkllklar gz ard etmesi de dikkate deer bir baka noktadr. Kurumun zellikle 1950 sonras ok partili rejime geile birlikte, zellikle de Demokrat Partinin dini ara olarak kulland poplist politikalarla birlikte Diyanet leri Bakanlnn faaliyetlerinin nitelii deimitir. Gnmzde Diyanet leri Bakanlnn bteden ald payn eitim, salk gibi harcamalarla kyaslandnda ok yksek miktarda oluu, siyasal kadrolamann yksek dzeyde olmas tartma konusudur.

144

Tablo 2. DB Mevcut Kadro ve Personel Durumu Dolu mam-Hatip Mezzin Kayym Kuran Kursu reticisi Dier Personel TOPLAM Bo Toplam 63.717 10.546 4.507 9.793 88.563

57.456 6.261 9.933 3.816 613 691

8.602 1.191 79.807 8.856

Kaynak: Diyanet leri Bakanl Resmi Web Sitesi: http://www.diyanet.gov.tr/turkish/default.asp

Tablo 3. renim Durumlarna Gre DB Personeli Mezun Olduklar Okullar Din Yksek renim (l.Fak., Y..E, .l.Fak.) Alt Yllk Yksek renim Be Yllk Yksek renim Drt Yllk Yksek renim Yllk Yksek renim ki Yllk Yksek renim ki Yllk Dini Yksek renim mam-Hatip Lisesi Lise ve Dengi Okul Ortaokul ve Dengi Okul lkokul TOPLAM Say 6.851 15 82 5.504 173 19.162 8.382 36.353 1.052 1.517 716 79.807 Oran 8,58 0,02 0,10 6,90 0,22 24,01 10,50 45,45 1,32 1,90 0,90 100

Kaynak: Diyanet leri Bakanl Resmi Web Sitesi: http://www.diyanet.gov.tr/turkish/default.asp

Diyanet leri Bakanlnn resmi internet sitesinde aklanan rakamlara gre bakanla bal bulunan personelin eitim durumuna bakldnda en yksek orann % 45,45 ile mam-Hatip Lisesi mezunlarndan olutuunu grmekteyiz. kinci en byk yzde ise % 24,01 ile iki yllk yksek renim mezunlarndan olumaktadr. Burada

145

dikkat ekici nokta dini yksek renim mezunlarnn daha dk bir yzdeye sahip olmasdr. Bu durum din ile ilgili bir grev yrten kuruma farkl, din d alanlardan mezun olan kiilerin de kadrolama amacyla istihdam edildikleri eklinde yorumlanabilir. Kz renci Says
180000 160000 140000 120000 100000 80000 60000 40000 20000 0 1980 1983 1986 1989 1992 1995 1998 2001 2004 2007

Grafik 1. Kur'an Kurslarna likin Saysal Bilgiler

Kaynak: Din renimi Genel Mdrl

Erkek renci Says

60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 1980 1983 1986 1989 1992 1995 1998 2001 2004 2007

Grafik 2. Kur'an Kurslarna likin Saysal Bilgiler

Kaynak: Din renimi Genel Mdrl

146

Diyanet leri Bakanlna bal olarak ve denetiminde faaliyet gsteren Kuran kurslar srekli ve yaz dneminde olmak zere iki dnemli etkinlik gstermektedir. Yukardaki tabloda en dikkat ekici nokta ise 1980 ylndan itibaren varolan veriler nda kz rencilerin her dnem iin erkek rencilere oranla kat ve kat daha fazla olmasdr. Erkek renci says dzenli bir art oranna sahip deilken ve katlmc says bakmndan olduka az sayda iken kz renci saysnn 1997 ylna kadar dzenli bir art gstermesidir. Bu durum zellikle krsal alanda ve kent merkezlerinin evresinde yer alan yerleim alanlarnda kz ocuklarnn korunmas ve ahlaki deerleri kazanmas adna Kuran kurslarna zellikle gnderildikleri varsaymn glendirmektedir. 1997 ylna kadar istikrarl bir biimde art eiliminde olan Kuran kursu renci saylarnn 28 ubat sreci sonras yaanan gelimelerden toplumun zellikle muhafazakr kesimin byk lde etkilendiini kantlar niteliktedir. Ayrca dikkat ekici bir baka husus ise, 1997 yl sonrasnda d gsteren renci saysnn muhafazakr bir parti olan AKPnin iktidara gelmesi ile birlikte yeniden art eilimine girdiini gstermektedir. 2004-2007 yllar arasnda dikkat ekici bir baka unsur ise alan Kuran kursu saysdr. Bu dnemde alan kurs says da nemli lde ve istikrarl bir ekilde art gstermitir.

Tablo 4. Yaz Dnemi Kur'an Kursu renci Saylar Yllar Erkek Kz Toplam 2003 571.566 550.215 2004 503.851 503.148 2005 634.318 668.771 2006 638.530 619.777

1.121.781 1.006.999 1.303.089 1.478.331

Kaynak: Diyanet leri Bakanl Resmi Web Sitesi: http://www.diyanet.gov.tr/turkish/default.asp

Bir nceki tablodakine benzer bir sonu bu tabloda da mevcuttur. Zira muhafazakr olsun olmasn temel dini eitim verme amac ile tm ailelerin ocuklarn yaz dnemi Kuran kurslarna gndermelerini geleneksel bir davran tipi olarak deerlendirmek

147

mmkndr. Ancak bu saysnn her geen yl -2004 yl dnda- istikrarl bir ekilde artm olmas dndrcdr ve toplumdaki genel muhafazakrlama eiliminin dolayl bir gstergesi olarak yorumlanabilir. Grafikteki veriler nda Trkiyede istikrarl bir ekilde cami saysnn artt da grlmektedir. Trkiyede cami yapmnn 1970li yllarla birlikte bir ivme kazand bir gerektir. Salk istatistikleriyle sk sk yaplan karlatrmalarda, Trkiyedeki kii bana den okul says ile kii bana den cami says arasnda bir uurum olduu vurgulanmaktadr.86 28 ubat sreci cami saylarndaki art engelleyememitir. Halen Trkiyede son rakamlara gre 1140 adet87 cami yapm devam etmektedir. 88

ronik bir ekilde bu karlatrmay bizzat AKP iktidarnn babakan Recep Tayyip Erdoann kendisi yapmaktadr. Cami yerine hastane yapn arsn da aradaki derin uurumdan dolay yapmaktadr. Salk Bakanl'nn ve ilahiyat fakltelerinin yapt istatiksel aratrmalara gre; Trkiye'de devlet hastaneleri, SSK hastaneleri, Milli Savunma Bakanl'na bal hastaneler, KT'lere bal hastaneler ve zel hastanelerin says toplam bin 220. Salk ocaklarnn says ise 6 bin 300. Yani toplam rakam 7 bin 520. Trkiye'de 60 bin kiiye bir hastane, 353 kiiye ise bir cami dyor. Trkiye'de hastanelerde 189 bin yatak kapasitesi bulunurken, ayn anda 26 milyon kii camilerde namaz klabiliyor. Trkiye'nin bir baka gerei de; her 70 camiye karlk bir hastane bulunmas. l ve ilelerde Salk Bakanl'na bal 654 hastane bulunurken bu yerlerdeki cami says ise tam 21 bin 142. http://arsiv.sabah.com.tr/2004/06/15/gnd101.html 1996 ylnda CHP zmir Milletvekili Sabri Ergl'n, Kur'an Kurslar ve ibadet yerleri ile din grevlilerine ilikin dnemin Babakan Necmettin Erbakana sorusu ve Devlet Bakan Nevzat Ercan'n yazl yant Trkiyedeki cami saylar bakmndan ilgin sonular iermektedir. Meclis tutanaklarnda kaytl olan bu yant saysal veriler, gncel olmamakla birlikte rakamlarn oransal olarak Trkiye genelinde ve il baznda radikal bir farkllk olmas bakmndan anlaml grnmektedir. Cami saylarna ilikin saysal verilerde en dikkat ekici unsur nfus younluu bakmndan orta lekli bir kent olan Kastamonuda 2195 adet caminin bulunmadr. Trkiyenin en kalabalk ve nfus younluunun en fazla olduu kent olan stanbulda dahi 2264 cami bulunmaktadr. Yine yzlm bakmndan en byk il olmasna karn dk nfus younluu olan Konya ise 2553 rakam ile Trkiyede en fazla caminin bulunduu il konumundadr. Trkiyede tarihsel olarak bakldnda baz kentlerin toplumdaki genel imajnn muhafazakr olduuna dair yargnn kentlerin cami saylar ile ilikilendirildiinde anlaml bir yorum yapmak mmkndr. Zira Kastamonu, Konya, Ktahya (1082), orum (1160), Denizli (1064), Kayseri (1006), Kahramanmara (1060), Bolu (1704) cami saysyla bu yorumu kuvvetlendirmektedir. Blgesel olarak karlatrma yapmak gerekirse Karadeniz Blgesindeki baz kentlerdeki cami saylar olduka arpcdr. Samsunda 2303, Trabzonda 1678, Giresunda 1151, Tokatta 1007, Rizede 951 cami bulunmaktadr. te yandan Marmara Blgesinde zellikle Trakya civarnda Trkiye ortalamasnn altnda cami saysnn olduunu grmekteyiz. Buna gre Tekirdada 408, Edirnede 359, Krklarelinde 270 cami bulunmaktadr. Byk ehirlerde ise 1950 sonras yaanan krsal kesimden kentsel alana g dalgasnn cami saylarndaki arta neden olduunu sylemek mmkndr. Trkiyenin be byk kentinde cami saylar ise yledir: stanbul 2264, Ankara 2398, zmir 1509, Bursa 1408, Adana 1498. Cami saylar zerine yaplm yegne saysal ve sosyolojik analiz Yusuf Ziya zcann lkemizdeki Cami Saylar zerine Saysal Bir nceleme isimli akademik almasdr. zcan, almann amacn u ekilde aklamaktadr: Bu almann amac lkemizde 1986-1988 yllar arasndan mevcut olan camileri baz alarak iller aras deimeleri inceleyip camileme oranlarn ve eilimlerini tespit etmek ve camileme oranlarn aklayabilecek faktrleri ortaya karmaktr. (zcan, 1990, s.5). Sonu olarak ise Trkiyede nfus art ile camileme oran arasnda blgesel, yerleim birimi baznda farkllklar olduu
88 87

86

148

90000 80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0

19 71 19 81 19 85 19 87 19 89 19 91 19 93 19 97 19 99 20 01 20 03 19 95

Grafik 3. Yllara Gre Cami Saylar

Kaynak: (DB APK statistiklerinden akt. Bozan, 2007, s.63)

3.5.6. mam Hatip Okullar Trk-slam sentezinin arka planna baktmzda bu dncenin beslenmesine ve yaylmasna olanak salayan en nemli kurumun mam-Hatip okullar olduunu rahatlkla sylemek mmkndr. Cumhuriyet dneminde mam-Hatip okullarnn ksaca tarihine bakmak bu okullarn zaman iinde nasl bir yapya brndn anlamak asndan faydal olabilir. Tevhid-i Tedrisat Kanunu (eitim ve retimin birletirilmesi) 3 Mart 1924 tarihinde yrrle girdi ve mevcut eitim kurumlarnn tm Milli Eitim Bakanl ats altnda birletirildi. Trkiye Cumhuriyeti kurucularnn devrim kanunlarndan biri olan
grlmektedir. Ancak zcan cami saylarnn blgelerin yalnz ky nfuslarnda istatiksel anlamda farkl olduunu, fakat il ve ile nfuslarnda farkl olmadna, buna karlk camileme oranlarnn her yerleim biriminde farkl olduunu iaret etmektedir (zcan, 1990, s.18). Detaylar iin bkz. Yusuf Ziya zcan, lkemizdeki Cami Saylar zerine Saysal Bir nceleme, Journal of Islamic Research, Vol:4, Num:1, January 1990

149

bu kanun merkeziyeti, modernist ve ulusal bir eitim sistemi getirmekteydi. (Bozan: 2007, s. 11) en ve Erdal bu yasann iki nemli sonucu olduunu tespit eder: Birincisi, Osmanl dneminde din grevlisi yetitiren medreseler ile birlikte aznlk, misyoner ve yabanc okullar da kapatld. lke genelindeki tm eitim kurumlar, bteleriyle birlikte Maarif Vekaletine balanarak merkeziyeti ve ulusal bir yap kuruldu. Bylece, Tanzimat dneminde oluan ikili yapya son verildi; akl ve bilimsel dnceyi temel alan modern ve sekler eitim sisteminin temelleri atld. kincisi, Kanunun 4. maddesi, imam-hatiplik hizmetlerini yrtecek elemanlar yetitirmek zere de Darul Fnunda bir lahiyat Fakltesi almasn hkme balad (Ergn: 1982den akt. en ve Erdal, 2007, s.52). Bu kanunla birlikte medreseler kapatld ancak din grevlisi ihtiyacn karlamak zere mam Hatip Mektepleri ad altnda okullarn almas planlanmt. 1923-1924 retim ylnda 29 merkezde mam Hatip Mektepleri ald ve bu okullarn rencileri daha ok medrese rencilerinden olutu.89 Ancak bu dnemde imam hatip okullar yalnzca 6 yl ak kalabilmitir ve 1930 ylnda renci azl neden gsterilerek kapatlmtr. Bu tarihten 1948 ylna kadar din eitimi Kuran Kurslar tarafndan gerekletirilmitir. 1946 ylnda ok partili hayata geildikten sonra dini eitim tartmalar gndeme gelmitir. Mecliste yaplan tartmalarda Bursa Milletvekili Muhittin Baha Pars ile stanbul Milletvekili Hamdullah Suphi Tanrver komnizm tehlikesine kar manevi direnci salamak zere okullara din eitimi konulmasn istediler; ancak Babakan Recep Peker bu istemlere, komnizm denen bir itimai zehirden bnyeyi korumak iin onun yannda yava yava genileyecek bir eriat hayatnn ikamesi ihtimalini bir tedbir diye dnmek baka bir zehirle tedavi edileceini zannetmekten ibarettir eklinde cevap vermitir. (Bozan: 2007, s. 12) Bu tartmalar gsteriyor ki CHP iinde de bu konuda farkl dnceler egemendir. Komnizme panzehir olarak dnlen dini eitim zaman iinde farkl bir kla brnmtr. Ancak asl kritik tartmalar ise CHPnin 17 Kasm 1947 ylnda yaplan kurultaynda yaanmtr. Bu kurultayda yaanan laiklik tartmalarnn somut gstergeleri u ekilde ortaya kmtr:

1923-1924 retim ylnda 29 mam-Hatip Mektebi ald. Bu okullarn 1924-1925 retim ylnda 5 tanesi kapand, 2 yeni okul ald, bylece saylar 26ya; 1925-1926 retim ylnda 8 tanesi kapand, 2 tane daha yeni ald ve saylar 20ye; 1926-1927 retim ylnda 18 tanesi kapand ve saylar ye indi. 1926-1927 retim ylnda sadece stanbul ve Ktahya mam ve Hatip Okullar kalmt. Bunlar da 19311932 retim ylnda yeterli renci bulunamad iin kapand (en ve Erdal, 2007, s. 52).

89

150

1. Trk ve din byklerinin trbeleri ziyarete almal. 2. Haftada birer saatlik semeli din dersleri, velilerin yazl mracaatyla rencilere verilmek artyla ilk ve ortaokul mfredatna dahil edilmeli. 3. CHPnin din eitimine nem verdiini belirten bir madde parti programna konulmal. 4. Parti programnda CHPnin ilkokullarda semeli din derslerini balataca ilan etmeli. 5. Milli Eitim Bakanl programnda da semeli din derslerinin ilkokullarn mfredatna koyacan aka belirtmeli. 6. Din eitimi veren yksekokullar almal. 7. mam Hatip okullar yeniden almal (Toprak, 1981, s.79dan akt. Bozan, 2007, s.13). Aslnda CHPnin, cumhuriyet kurulduundan beri seklerleme abalar erevesinde dine kar koruduu mesafeyi bu kurultaydaki grlerle fazlasyla kapattn sylemek olasdr. nk ok partili dneme geildiinde alternatif konumdaki Demokrat Partinin zellikle din temelli poplist siyaset90 yapma eilimi belirdiinde CHP de kar konulamaz bir ekilde dini siyasal anlamda arasallatrmak zorunda kalmtr. Ayrca daha nce de belirtildii zere, ykselen komnizm tehdidine karlk bir panzehir aranmaktayd ve bu da pek tabii din olabilirdi ve nitekim oldu da. Cumhuriyet tarihinde derin tartmalara sebep olacak ve bir daha geri dnlemeyecek olan bir yola adm atld ve 15 Ocak 1949 tarihinde nce stanbul ve Ankara, daha sonra da Afyon, zmir, Isparta, Kayseri, Kastamonu, Adana, Trabzon ve Urfada 10 ay sreli mam Hatip Kurslar ald (Bozan, 2007, s.14). Yani Demokrat Parti seim ncesinde vaat ettii imam hatip okullarn ama szn iktidarnn birinci ylnda gerekletirdi. en ve Erdala (en ve Erdal, 2007, s.54) gre ayn yl iinde DP Ky Enstitlerini kapatarak eitim asndan tercihinin ynn de aka ortaya koymutur. 1951 ylnda ilkokula dayal birinci devresi drt, ikinci devresi yl olan ve bir btn

DP seimlerde, mam Hatip okullarnn kapanmasyla, doum, lm, nikah gibi konularda dini hizmetleri yrtecek, cami grevlerini yerine getirecek kimsenin kalmadn, hatta kylerde cenazeleri kaldracak hoca bulunamadn ileri srerek, bilgili ve nitelikli imamlara gerek olduunu savundu (en ve Erdal, 2007, s.53).

90

151

tekil eden yedi yl sreli mam Hatip Okullar yedi il merkezinde ald. Bu iller Ankara, stanbul, Adana, Konya, Isparta, Kayseri ve Marat (Bozan, 2007, s.14). Dnemin Milli Eitim Bakan Demokrat Partili Tevfik leriye gre alan mam Hatip Okullarnn amac mspet, mnevver din adam yetitirmek olarak ifade edilmitir (Bozan, 2007, s.14). Demokrat Parti orta seviyeye hitap eden imam hatip okullar ile yetinmeyerek bu okullarn mezunlarnn yksek renime devam etmesine ynelik olarak 1959 ylnda Yksek slam Enstitlerini amtr. Bu okullar 1961 ylnda, yeni kurulan Din Eitimi Mdrlne, ardndan 1964 ylnda kurulan Din Eitimi Genel Mdrlne baland (Bozan, 2007, s.14). Milli Eitim Bakanl iinde gerekletirilen bu rgtlenme ve din eitimine ynelik olarak zel mdrlklerin/birimlerin kurulmu olmas din eitiminin kurumsallamasnn bir gstergesi olarak kabul edilebilir. 1960 ylnda yaanan darbe sonrasnda imam hatip okullarnn zaman zaman kapatlmas gndeme gelmise de bu gerekletirilememitir. Askeri ynetimin ardndan iktidara yeniden gelen nn babakanlndaki CHP hkmeti gemiteki CHP hkmetlerinden farkl olarak hkmet programnda din eitimine yle yer vermitir: Diyanet leri Bakanlnn almalarn halkmzn bugnk ve yarnki ihtiyalarn karlayacak yeterlilie ve verimli bir gelimeye kavuturabilmek, aydn din adamlar yetitirmek ve bunlar layk olduklar refah seviyesine ulatrmak iin gerekli tedbirler alnacaktr (akt. nsr, 1995, 20den akt. Bozan, 2007, s.15). Aslnda ilgin olan nokta Bozann yalnzca CHP iin dikkati ektii aydn din adam vurgusunun Demokrat Parti iin de sylenebileceidir. Dolaysyla benzer saiklerle 1951de Demokrat Parti Milli Eitim Bakan Tevfik lerinin mspet, mnevver din adam yetitirmek ynndeki aklamas ile, CHPnin parti programnda aydn din adam yetitirmek ifadesi arasnda aslnda niyet asndan pek de bir fark bulunmamaktadr. Aslnda her iki partinin de temel kaygs laiklik ilkesinin korunacana dair bir teminat olarak alglanabilir. te yandan asl nemli olan ise belli bir dnem iin her iki partinin de din eitimi konusunda ok da farkl olmayan bir tutum izlemi olmasdr. mam hatip okullar tarihi asndan nemli olan bir baka dnem ise 1965 yldr. Dnemin Babakan Sleyman Demirel imam hatip okullar mezunlarnn yksek

152

retim grme hakkndan sz etmitir. Ancak 12 Mart 1971 askeri mdahalesinden sonra imam hatip okullarnn orta ksmlar kapatlmtr. Buna ramen resmen ve fiili olarak imam hatip okulu mezunlarnn yksek retim grme hakk 1972 ylnda salanmtr. kartlan Milli Eitim Temel Kanunu ile ncelikle okullar mam Hatip Lisesi adn ald; ardndan da niversite kaplar renciler iin daha ak hale geldi (Bozan, 2007, s.16). Bu yasada imam hatip okullar aka u ekilde yeniden tanmlanmtr: mam Hatip Liseleri, mamlk, Hatiplik ve Kuran Kursu reticilii gibi dini hizmetlerin yerine getirilmesi ile grevli elemanlar yetitirmek zere Milli Eitim Bakanlnca alan, ortaretim sistemi iinde hem meslee, hem yksekretime hazrlayc programlar uygulayan retim kurumlardr (Ayhan: 1999, s. 200den akt. Bozan, 2007, s.16). Bu durum imam hatip liselerinin tarihinde gerekten nemli bir dnm noktasdr. nk bu yasada kendi alanlarnda yksekrenime devam ederler gibi kstlayc bir ifade yer almad iin imam hatip lisesi mezunlar dz liselerin edebiyat/szel blm rencileri gibi niversitelerin bu alandaki programlarna girebilme hakkn elde etmi bulunuyorlard. Necmettin Erbakan liderliindeki MSP ile Blent Ecevit liderliindeki CHP tarafndan kurulan hkmetinin koalisyon programndaki dikkat ekici vaatlerden biri uydu: Meslek mezunlarnn orta ksmlar ncelikle alacak, meslek okullarnn ikinci dnem mezunlarnn niversiteye yksekokul giri imtihanlarna girebilmeleri salanacaktr... Halk yardmyla yaplp da bugne kadar renime almam bulunan okul binalar yapl maksatlarna uygun olarak bir an nce hizmete alacaktr (akt. nsr, 1995, s. 25den akt. Bozan, 2007, s.17). Bu vaat sonuta gerekleti ve 12 Mart 1971 askeri mdahalesinden sonra imam hatip okullarnn kapatlan orta ksmlar yeniden ald. MSP-CHP koalisyonu dneminde babakan olan Blent Ecevitin laiklik hassasiyetine karn koalisyon hkmeti olmann gereklilii olan siyasette karlkl dn verme ilkesine uyan tek taraf olmutur (zdemir, 1997, s.238). Dolaysyla bu anlamda MSPCHP koalisyona hkmeti dneminde yalnzca 10 ay sreyle babakanlk yapan Ecevit dneminde sadece 29 yeni imam hatip lisesi almtr.91 Bunda en nemli etkenlerden
Aada grafik gsteriyor ki 1950 sonras neredeyse tm sivil iktidarlar imam hatip lisesi amtr. Ancak ideolojik olarak solda, sada ya da merkezde, dier bir ifade ile muhafazakr veyahut modernleme yanls iktidar olmalar imam hatip okullar ama konusunda bir tutum farkll gstermemi grnmektedir. Kukusuz muhafazakr olan partilerin liderlerinin imam hatip okulu ama hususunda ba ektii de aikrdr. Ancak merkez san taycs konumundaki Sleyman Demirel bu
91

153

bir dieri ise halk yardmyla yaplan binalarn devreye sokulmas olmutur. Kukusuz bu dnemde alan imam hatip liselerinin en byk destekisi MSP ve Necmettin Erbakan olmutur. mam-hatip okullar Trkiye eitim ve dolaysyla siyaset tarihinin en ok tartma konusu olan eitim kurumlar olmutur. nk zellikle 1950 sonrasnda Kemalist ideoloji tarafndan hedeflenen seklerleme abalarn sekteye uratmaya muktedir yegne eitim kurumlar olmulardr/olarak grlmlerdir. Ancak bu zelliine karn hangi siyasal gre sahip iktidar gelirse gelsin, poplist siyaset yaklam ile zerinde en ok durulan sorun olagelmi; neredeyse tm hkmetler tarafndan siyasi rant alan, oy toplama arac olarak kullanlmtr. Trkneye gre problem, mam-Hatip Liseleri, din adam yetitiren meslek okullar m, yoksa din eitimine yer veren genel okullar m olduklar tartmasndan kaynaklanmaktadr (Trkne, 1996, s.468). Farkl iktidarlar tarafndan farkl sebeplerle saylar her geen yl artan mam-Hatip liseleri, genel olarak kabul grmese de gnmzde yaygn eitim kurumu ilevi grmektedir. Trkiyedeki laiklik tartmalarnda en nemli gndem maddesini oluturan mam-Hatip liseleri aslnda dnyada devlet tarafndan kurulan meslek olarak din adam yetitirmek amal kurulan ve din eitimi veren tek rnek olma zelliini tamaktadr. Keza dnyada hem dier slam lkelerinde hem de Hristiyan lkelerinde din eitimi din kurumlarna braklmtr. Devletler bu eitim grevini zerk kurumlara devretmitir.

konuda birincilii kimseye kaptrmam grnyor. Farkl dnemlerde babakan olarak toplamda tek bana 327 okul aarak neredeyse tm cumhuriyet tarihi boyunca alan imam hatip okullarnn yarsndan fazlasn amtr. Asl ironik olan, Refahyol hkmetinin uygulamalar sonucu 28 ubat srecine doru gidilirken, imam hatip okullarnn laiklik tartmalarnn merkezine oturmasnda en fazla sorumluluk sahibi isim Sleyman Demirel iken, kendisinin 1997 ylnda yaanan ve 28 ubat sreci olarak tanmlanan srete Cumhurbakan olarak alnan kararlarda imzasnn bulunmasdr. Turgut zal da 1980 sonras konjonktrde milliyeti-muhafazakr partinin lideri olarak imam hatip okullarnn serpilmesindeki en nemli figr olarak karmza kmaktadr.

154

250

200

150

100

50

0 19511959 19621963 19651971 19741975 19751978 19781979 19791980 19841989 19901992 19921994 19941995 19951997

Grafik 4. Yllara Gre Alan mam Hatip Liseleri

Kaynak: http://www.egitimsen.org.tr/index.php?yazi=45

16% 2% 4% 15% 5%

3%1%

Adnan Menderes smet nn Sleyman Demirel Blent Ecevit Turgut zal

54%

Mesut Ylmaz Tansu iller Dier

Grafik 5. Yllara Gre Alan HLlerin Hkmetlere Gre Dalm

Kaynak: http://www.egitimsen.org.tr/index.php?yazi=45

155

mam hatip liselerinin en ok ivme kazanmas ise Milliyeti Cephe hkmetleri dneminde olmutur. ktidar ortaklar deise de genel olarak yaklak 4 yla yakn bir sre iktidar olan Milliyeti Cephe hkmetleri dnemlerinde toplamda 230 imam hatip lisesi alarak bu anlamda cumhuriyet tarihinde nemli bir rekora imza atlmtr. Milliyeti Cephe hkmetlerinin sonunda ise Trkiye genelinde imam hatip lisesi says toplamda 334 olmutur.
1974 retim ylnda HLde toplam 48 bin 895 renci okurken, 1980-1981 retim ylna gelindiinde bu say 200 bin 300e ykseldi. Dier bir deyile yzde 410 artt. Okul says da 101den 374e ykseldi. 1974-1978 dneminde tm mesleki ve teknik okullarda renci art yzde 61,8 iken HLde bu oran yzde 289 oldu (akt., Altunsaray, 2000, s. 29dan akt. Bozan, 2007, s.17).

1980 darbesi genel olarak toplumun seyri asndan olduu kadar imam-hatip okullarnn seyri asndan da bir dnm noktas olma zelliine sahiptir.
Darbeciler, Trk ve slamc yazarlarn grlerini kaynatran, Trkl ve slamiyeti milli kltrn iki temel direi olarak gren ve Mslmanl Trk olabilmenin art olarak gren Trk-slam sentezini gayri-resmi devlet ideolojisi olarak benimsedi ve kamu brokrasisinin nemli pozisyonlarn, zellikle iileri, adalet, eitim ve kltr bakanlklarn, Trk-slamc kadrolara teslim etti. Darbeciler, tpk sentezciler gibi, 1960-1980 arasnda yaanan ok ynl toplumsal-siyasal alkantlara son vermenin ve sol siyasal hareketleri engellemenin yolunu, milli birlii ve beraberlii salamakta grdler. Bunun yolunu ise, toplumu, milli kltr ve onun esas kurucu esi olarak grdkleri slami deerler etrafnda yeniden dzenlemekte buldular. Darbenin lideri Kenan Evren, mitinglerde Kurandan ayetler okudu, laiklik dinsizlik deildir, dinsiz devlet-millet olmaz, dinine bal olanlar, devletine milletine kar gelmez eklindeki grleri sk sk dile getirdi. Dindar bir toplum ve devlet yaratmay amalayan darbe, DBn glendirdi, din derslerini zorunlu hale getirdi, Alevi kylerine zorla cami yaptrd, tarikatlarla iliki kurdu ve onlar destekledi (en ve Erdal, 2007, s.58).92

Kenan Evren devletin zorunlu din eitiminin ve derslerinin yrtcs olmas ile ilgili olarak darbe sonras yeni anayasa referandumu ncesinde gerekletirdii yurt gezilerinden birinde unlar sylemektedir: slamiyet Devletin banda bir hanedan veya bu hanedana mensup bir hkmdar icap ettirir" dediler. Halbuki sevgili vatandalarm, slami esaslara gre, irsi Devlet Bakanl yoktur. Hazreti Peygamberden sonra gelen ilk 4 halifeden hangisi bir dierinin olu veya akrabasyd? Ayn cahil kiiler, senelerce ve bilhassa 12 Eyll ncesinde, aka Medeni Kanuna da kar ktlar. Kadnlarn kocalar tarafndan "Bo Ol" denilerek, evden atlamamasnn, boanmaya ancak mahkemelerin karar verebilmesinin de aleyhinde bulundular. Hatta, bir kadndan fazla kadnla evlenmek meselesini de propaganda mevzuu yaptlar [] te imdi burada, bu noktada din derslerimizi, okullarmzda niin okuttuumuzun sebebi aka grlmyor mu? Din smrcs ve stelik de cahil politikac, halkn arasna kararak, "Dinimizde u yledir, bu byledir" dedii zaman etrafta kendisine iin dorusunu

92

156

12 Eyll 1980 tarihinde yaplan cumhuriyet tarihinin nc askeri mdahalesinde saysal olarak imam hatip liseleri yle bir grnm arz ediyordu: HLdeki renci says 200 bini gemi, okul says ise ortaokul dzeyinde 374, lise dzeyinde ise 333e ulamt (Bozan, 2007, s.19). Askeri iktidar dneminde tm bu okullara ilaveten yeni HL almam olsa da bu okullarn mezunlarna ynelik ok nemli bir dzenleme getirilmitir. Buna gre tm HL mezunlar niversitelerde istedikleri blme girebilme hakkna kavumutur. Askeri hkmetin 1983 ylndaki seimlerle yerini Anavatan Partisine ve dolaysyla Turgut zala devretmesiyle HL saylarndaki art devam etmitir. Bu dnemde yeni okul saysnda Milliyeti Cephe hkmetleri dnemindeki kadar radikal bir art olmamasna karn niversiteye girite blm snrlandrmasnn kalkmas bir bakma renci saylarnda ciddi oranda arta neden olmutur. 1980li yllarn sonunda orta ksmlara 11, lise ksmna ise 44 yeni okul almtr. renci says ise 309 bin 553 olmutur. 1980 sonras dnemde, hem okullama hem de renci says bakmndan niceliksel olarak art yaanmasnn dnda, niteliksel olarak tek farkllk 1985 ylndan itibaren Anadolu mam Hatip Liselerinin alm olmasdr. Anadolu imam hatip liseleri ise eitim asndan yabanc dil arlkl olmas ile normal imam hatip liselerinden ayrlmtr. mam hatip liseleri ile ilgili olarak asl nemli krlma ise 1997 ylnda gereklemitir. Bu yla kadar imam hatip okullarnn orta ve lise ksmlarnn says 601e eitlenmi; renci saysysa 511 bin 502 olmutu. 511 bin 502 rakam HL tarihinde ulalabilmi en byk renci saysyd. Bu rakamn 318 bin 775i orta ksmda, 192 bin 727si ise lise ksmnda renim gryordu (Bozan, 2007, s.20). Necmettin Erbakan bakanlndaki Refah Partisi ile Tansu iller bakanlndaki Doru Yol Partisinden oluan REFAHYOL koalisyonunun tam bir yllk (28 Haziran 1996-30 Haziran 1997) iktidar boyunca yaanan gelimeler 28 ubat sreci olarak tanmlanan srece neden olmutur. Bu sre imam hatip liseleri ile ilgili tartmalarn
syleyebilecek kadar dini bilgi sahibi kimse kmyordu ki.. Trk ocuklar, Trk Milletinin dini hakknda, kendi ailelerinin ana babalar, bizzat kendilerinin dinleri hakknda hibir bilgi sahibi olamyorlard. Bu dini bilgileri, evde her aile evladna veremez. Esasen retmeye kalkarsa bu da yerinde olmaz. nk yanl retebilir, eksik retebilir veya sadece kendi grne gre retebilir[] (26 Ekim 1982, "1982 Anayasas'n Devlet Adna Tantma Program", Erzurum Konumas).

157

zirve noktas olmutur. Sonu itibariyle Refahyol hkmeti istifa etmek zorunda kalmtr. Bu sre sonunda 16 Austos 1997 ylnda 8 yllk kesintisiz eitim yasas kartlarak imam hatip okullarnn orta ksmlar kapanmtr. Bu mdahale zerinde ok farkl tartmalar ve yaklamlar olsa da srece ilikin olarak ortada ok net bir panorama bulunmaktayd: HL says ve bu okullarda renim gren renci says Trkiyenin din grevlisi ihtiyacnn ok zerindeydi (Bozan, 2007, s.21). Dolaysyla bu sre imam hatip okulu rencilerinin saysnda ok byk miktarda de neden olmutur. 1996-1997 renim ylnda HLnin orta ve lise ksmnda toplam 511 bn 501 renci renim grrken bu say 1997-1998 renim ylnda 178 bin 46ya dt. Bu bir yl ierisinde yaklak yzde 65lik bir renci kaybna denk geliyordu (Bozan, 2007, s.21).

Erkek

Kz

Toplam

250000 200000 150000 100000 50000 0 1990-91 1991-92 1992-93 1993-94 1994-95 1995-96 1996-97 1997-98 1998-99 1999-00 2000-01 2001-02 2002-03 2003-04 2004-05 2006-07

Grafik 6. mam Hatip Liseleri Yllara Gre renci Saylar

Kaynak: Din retimi Genel Mdrl, http://dogm.meb.gov.tr/genel_bilgiler.htm sayfasnda yer alan istatistiksel bilgilerden ve Milli Eitim Bakanl statistik Yllklarndan faydalanlarak hazrlanmtr.

2002-2003 retim ylnda 64.534 olan imam hatip lisesinde okuyan renci says 2003-2004 retim ylnda 21.364 kii artmtr. 28 ubat sreci ve sonrasnda zellikle eitim politikalarnda nemli deiiklikler gerekletirilmitir. 8 yllk zorunlu eitim ve niversite snavnda uygulanmaya balanan katsay uygulamas sonucu dme eilimi gsteren imam hatip liseli saysnda, AKPnin katsay uygulamasna dair yeni

158

dzenleme getirme vaadi sonrasnda yeniden bir art gzlenmektedir. 2004-2005 ylnda da art devam ederek toplamda 96.851 renci imam hatip liselerinde renim grmeye devam etmitir. 2006-2007 ylnda 120.668 renci ile son zamanlardaki en yksek rakamna ulamtr. mam-hatip liseleri konusunda zerinde durulmas gereken bir dier nemli nokta ise imam-hatip liselerinin meslek lisesi olmann tesinde renciler ve/veya aileleri tarafndan neden tercih edildiidir. nk hem imam-hatip liseleri ile ilgili olarak yaplan bir alma (Akit, 1986), ve hem de zellikle imam-hatip rencilerinin ailelerinin sosyo-ekonomik durumunu ortaya koyan alma(lar) (en v.d, 2005) bu okullarn tercih sebebini bir para aklama gcne sahip grnmektedir. enin almas daha gncel olmakla birlikte Akitin temel bulgular ile rtmektedir. Akitin Gkenin makalesinden (Gke, ed., 1984) aktard kadaryla imam-hatip lisesi rencilerinin babalar ounlukla ifti, tarm iisi, kentli kk esnaf, zanaatkr ya da memur pozisyonundadr (Akit, 1991, s. 150). Dolaysyla sosyoekonomik adan ya krsal alanda yaayan ya da krsal kkenli yeni kente gm altorta snf mesleki poziyonlara sahip olduklar sonucu elde edilmitir. Trkiyedeki mesleki hiyeraride ok da st mesleki pozisyonlara sahip ol(a)madklar aka ortadadr. te tam da bu nedenle imam-hatip lisesini tercih eden rencilerin aileleri kendi ocuklarnn mesleki olarak hiyerarinin daha st sralarnda bir yer edinmelerini istemektedirler. te yandan Akitin Ankara mam Hatip Lisesinde 1977-78 ylnda gerekletirdii kendi almasnda ise renciler ak ulu sorularda kendilerini daha rahat ifade etmilerdir. Buna gre renciler dini ve maddi bilimleri bir arada reniyor olmaktan dolay kendilerini mutlu hissettiklerini belirtmilerdir. Asl nemlisi ise rencilerin byk bir blmnn niversiteye girerek mhendislik ya da tp okumak istemesidir. enin lise son snf rencilerine ynelik yapt, ABye ilikin yaklamlarn ortaya koymaya alt aratrmada ise imam-hatip liseli rencilerin sosyo-ekonomik gstergeleri, Akitin bulgularndan ok da fazla farkllk gstermemektedir. mamhatip liselerinde okuyanlarn babalarnn isizlik yzdesi dier meslek liselerinden ve genel-zel liselerden daha yksek kmtr. Babas ifti olanlarn yzdesi ise genel yzdenin katdr (en v.d., 2005, s.33). Ampirik bulgularn da destekledii zere

159

imam-hatip lisesine giden rencilerin ailelerinin sosyo-ekonomik durumlar yllar iinde de ok byk deiiklik gstermemitir. Burada vurgulanabilecek en nemli deiiklik krsal alandan kentsel alana tanan iti konumundan cretli-ii konumuna dnen bir kitleden bahsedebiliriz. Ancak bu durum sosyo-ekonomik adan ok da fazla bir deiiklie yol amamtr. mam-hatip liseleri bu tip aileler iin gerek krsal alanda gerekse kentsel mekanda ocuklarnn ailede edindikleri geleneksel deerleri imam-hatip okulunda pekitirmesi hatta zenginletirmesi amacyla tercih sebebi olabilir. Ayrca kentsel mekanda ailenin zlme olaslnn engellenmesi adna verilmi bir karar olarak da deerlendirilebilir. Din arlkl bir eitim araclyla muhafazakr deerlerin edinilmesi ve toplumsal olarak yeniden retilmesinin bir kurumu olarak imam-hatip liseleri alt-orta snf aileler iin korunakl birer eitim kurumu olarak grlmektedirler.93 3.5.7. Trkiye Siyasetinde Sa-Sol Grnm Trkiyede siyasetin 1950 ylndan itibaren ok partili hale gelmesi sonucunda o zamana dein siyasal yelpazede partiler dzeyinde olmayan sa-sol ayrmas 1950 sonrasnda belirmitir. 1950den sonra DP sada, CHP ise solda kendini konumlandrma gayreti iinde olmutur. 1970lerde Ecevitin CHPde liderlii ele geirmesiyle birlikte ortaya att ortann solu kavram partilerin merkezde, sada ve solda bir konumlana gre siyaset yapmalarna neden olmutur. 1970li yllardan sonra Trkiyede baat siyasi eilim net bir biimde belirmitir: Bu eilimler merkez sol, merkez sa ve milliyeti-muhafazakr sa eklinde tasnif edilebilecek eilimlerdir. 1970-80 yllar arasnda Trkiyenin siyasal kaderini bu eilimdeki siyasi partiler belirlemitir (aha, Demir ve Dalm). 1970li yllarda merkez sol, yani Ecevitin ortann solu iktidar olma ans yakalayabilmi olsa da 1950

mam-hatip liselerinin korunakl olarak grlmesine dair son dnemde artan bir gr birlii sz konusudur. Dz liselerde alkol, sigara kullanm, artan iddet olaylar ve benzeri ahlaki problemlerin yaandna dair medya temsilleri imam-hatip liselerinin muhafazakr ve dindar kesimler tarafndan genel olarak daha gvenilir eitim kurumlar olarak grlmesine neden olmutur. Son dnemde medyadaki bu temsillerden yola karak imam-hatip lisesi tartmalarnn baka bir boyut kazandn vurgulamak gerekir. Buna ilikin arpc bir rnek ise Antalya mam Hatip Lisesi Mezunlar Dernei'nin dzenledii Pilav Gnnde konuma yapan nder HL Mezunlar ve Mensuplar Dernei eski bakan brahim Solmazn, Dier okullarda fuhu var, uyuturucu var, HL'lerde bunlar yok. Bugn HL'ye ocuunu gnderen de, orada okuyan genler de birer kahramandr eklinde aklamas olmutur. http://www.milliyet.com.tr/2007/06/03/son/sontur10.asp

93

160

sonras genel olarak merkez sa siyasetin Trkiye siyasetinde hegemonyasnn varl ortadadr. Aadaki grafiklerde 1969 seimlerinden itibaren sa ve sol oylarn mecliste temsil edilme durumlarna gre karlatrmal bir grnm sunulmutur. Buna gre san 1973 ve 1977 seimleri dnda belirgin bir stnl grlmektedir. Merkez sa 19831995 arasnda mutlak anlamda bir stnlk halindedir. Kukusuz toplumun sac siyasal partileri tercih nedenleri ok eitlidir. Genel olarak 1950 sonrasnda, ncesine gre merkeze kar evrenin tepki oylar, yani DPnin CHPnin tek parti iktidarna kar yrtt poplist politikalarn toplum nezdinde her trl muhalif siyasi eilime denk gelmesi sonucu sa siyasetten yana tavr almas anlamna gelmektedir. 1970li yllarda CHPnin Ecevit ile birlikte giritii siyaset yelpazesinde kendini yeniden konumlandrma ve tanmlama aray ortann solu hareketi ile toplumsal tabanda yank bulmas, bu ivme ile birlikte zellikle de kentsel alanda yaayan iileri arkasna alarak ykselii sz konusudur. Soldaki bu ykseli 1973 ve 1977 seimlerinde sanda da yansmtr. Ancak CHP bu dnemde tek bana iktidar olma gcnden yoksun kalarak MSP ile siyasal gc paylamak zorunda kalmtr. Ayn seim dnemleri iin baktmzda MSPnin ve MHPnin de toplumsal tabannda bir genileme olduunu sylemek mmkndr. 1950li yllarda balayan kitlesel g hareketinin kentsel mekanda bu dnemde milliyeti-muhafazakr bir siyaset ile rtt gzlenmektedir. Ar milliyetilik ve siyasal slamn temsilcileri olan MHP ve MSP aslnda salt kentsel evrede temsil alan bulmamtr. Kentsel alanda olduu kadar krsal alanda da snfsal adan mevzi kaybeden kitleler marjinalleerek milliyeti-muhafazakr siyasetten medet umar hale gelmitir. Zira MSPnin 1973 seimleri iin oy oran 11,81 iken ve mecliste 48 milletvekili ile temsil imkan yakalarken, MHP 3,38 oy oran ile 3 milletvekili kartabilmitir.94 1973 ve 1977 seimlerinde solun ykseliine kout olarak radikal san da (milliyeti-mukeddesat-muhafazakr) istikrarl bir ivme kazandn sylemek olasdr.

94

1973 seimlerinde baraj uygulamas bulunmamaktadr.

161

Sa
80 70 60 50 40 30 20 10 0 1969 1973 1977

Sol

Dier

1983 1987

1991

1995

1999 2002
95

2007

Grafik 7. Trkiyede Sa ve Sol Grnm (1969-2007)

1980 darbesi sonrasnda yaplan ilk seimlerde ANAPla yeniden byk bir ivme kazanan merkez sa, yasakl partilerin 1987 seimlerinde, 1980 ncesi siyasal tabloya benzeyen bir ekilde daldn grmek olasdr. Bu durum dikkate alndnda merkez solda SHP, merkez sada DYP gemiin merkez sol ve merkez sa geleneinin gcn toparlayarak siyaset arenasna geri dnmtr. Ancak 1980 sonrasnda toplumdaki muhafazakrlama eilimi, ANAP ve zaln temsil ettii liberal-muhafazakr siyaset izgisini aan bir mahiyete brnmtr. Siyasal slamn bu dnemdeki ykselii 1970lerdeki MSP izgisini radikalletiren RP ile temsil gc bulmutur. RP, merkez solun yapamadn yaparak istikrarl bir ekilde merkez sadan oy koparabilen yegne parti olmutur. 1987 seimlerinde barajn altnda kalm olsa da 7,16 oy alabilen RP, istikrarl ykseliini srdrerek 1991 seimlerinde % 16,88 oy oran ile 62 milletvekili kartarak 1980 sonrasnda ilk kez meclise girebilmitir. Tm siyasal beklentileri ve tahminleri alt st eden sonu ise 1995 seimleri olmutur. Bu seimlerde RP % 21,38 oy oran ile en fazla oy alan parti olmutur ve 158 milletvekili ile iktidara gelmitir. Ancak toplumsal tabann byk kentlerin evresinde yaayanlara ve baarl belediyecilik performansna borlu olan RP iktidar olma frsatn askeri-brokratik elitler ile girdii skntl rejim bunalm sonucu iyi deerlendirememitir. Sonu itibariyle siyasal
Bu grafik oluturulurken marjinal boyutlarda oy alan, yani % 1 civarnda veya altnda oy alan partiler ile Krt kkenli semenlerin oylarn temsil eden partiler analize dahil edilmemitir. Bu grafik ise www.belge.net sitesinde yer alan Trkiyede 1950den itibaren yaplm genel seimlerde elde edilen sonulardan derlenerek oluturulmutur.
95

162

slam 1990larda trmanmtr. Bu sre 28 ubat 1997deki MGK toplants sonucunda, basnda ve kamuoyunda yaygn olarak postmodern darbe olarak anlan mdahale ile sonlanmtr. Ancak muhafazakr taban bu sre sonunda yok olmamtr. RPnin Anayasa Mahkemesi tarafndan kapatlmasnn ardndan kurulan FP iinde filizlenen yeniliki hareketin sonunda Adalet ve Kalknma Partisi (AKP) muhafazakr demokrat kimlik ile ortaya kmtr. 2002 seimlerinde milli gr geleneinden farkllaan ve yeniliki merkez saa yaklaan bir syleme sahip olduunu iddia eden AKP tek bana iktidar olmay baarmtr.

Sa

Sol 67,93 68,39 59,43 68,19 71,65

80 70 60 50 40 30 20 10 0 1969 1973 1977 1983 1987 1991 1995 1999 2002

30,05 33,29 64,36 68,41 63,33 55,59 41,39 30,46 33,27 31,5 25,35 30,09 21,78 65,54

20,88

2007

Grafik 8. Trkiyede Sa ve Sol Oylarn Dalm (1969-2007)96 1999 seimlerinde ise merkez solda yer alan DSP ve milliyeti-sada konumlanan MHP, ANAPla birlikte beklenmedik bir ekilde iktidar orta olmulardr. Bu suni baarnn ardnda 28 ubat sreci sonunda DSP nclnde kurulan ve lkeyi seime hazrlayan aznlk hkmeti dneminde PKK lideri Abdullah calann yakalanmasnn ardndan ykselen milliyeti dalgann etkisinin olduunu belirtmek gerekir. 2002 seimlerinde 28 ubat srecini en etkin bir biimde kendi siyasetini ekillendirme ynnde lehine kullanan ve bu balamda yeni bir siyaset anlay olduu imajn
96

Bu grafik oluturulurken marjinal boyutlarda oy alan, yani % 1 civarnda oy alan partiler ile Krt kkenli semenlerin oylarn temsil eden partiler analize dahil edilmemitir.

163

toplumsal kesimlere en iyi anlatabilen parti grnmndeki AKP merkez sadaki paralanmay iyi deerlendirmi grnmektedir. Toplum nezdinde eski glerini yitiren zal ve Demirel mirasnn partileri olan ANAP ve DYP 1980 sonrasnda ilk kez meclis dnda kalarak Trk siyasetindeki deiimin balangc olmutur. AKP muhafazakr demokrat kimlik imajyla geleneksel olarak deiime kar olabilecei dnlen muhafazakr siyaset anlaynn aksine AB srecinde att admlar, dnya piyasalarna eklemlenme abalar, reform paketleri ile beklentileri bir lde tersine evirerek sermaye gruplarnn ve sivil toplum rgtlerinin desteini arkasna alarak 2002 seimlerindeki baarsn 2007 seimlerinde perinleyerek artrdn grafikteki sa oylarn tm zamanlarn en yksek noktasna ulamasndaki katks yadsnamaz niteliktedir. Sonu itibariyle 1980 sonras Trk siyasal hayatnda belirgin bir biimde muhafazakrlama eiliminin seim sonularyla rttn sylemek mmkn grnmektedir. 4. SONU VE NERLER 4.1 Sonu Bu alma muhafazakrlk olgusunu Trkiye rneinde kuramsal olarak ele almtr. Bu erevede Trkiyede muhafazakrlk kavramnn nemi, tarihsel sre iinde geirdii deiim belli dnemler ierisinde irdelenmitir. zellikle de Trk-slam sentezi dncesinin tarihsel kaynaklar, bu dncenin knda etkili olan Aydnlar Ocann nasl bir misyon edindii, 1980 sonrasnda nasl resmi ideolojiye eklemlendii geldii ortaya konulmaya allmtr. 1980 sonras bir devlet politikas olarak uygulamaya konulan Trk-slam sentezi dncesinin toplumun muhafazakrlatrlmasnda nasl bir rol oynad belirlenmeye allmtr. Osmanlnn son dneminde imparatorluun/devletin bekasna ynelik ortaya kan dnce ve siyaset akmlar olan Osmanlclk, slamclk ve Trklk dnceleri bir siyasi zm aracna dnmtr. Ancak bu dncelerden hibiri Osmanl mparatorluunun dalmasna engel olamamtr. Bu dnce akmlarndan sadece

164

Trklk kendini Kemalist ideoloji ekseninde yeniden tanmlayarak cumhuriyetin kuruluunda etkili olabilmitir. Ancak bu dnce akmnn cumhuriyet sonrasndaki en nemli etkileri dnsel anlamdaki miraslar olmutur. Her bir dnce akmnn nde gelen entelektelleri olan Namk Kemal, Ziya Gkalp ve Yusuf Akura 1923 sonras muhafazakr ve milliyeti tepkinin mayalanmasna neden olmutur. zellikle Trklk dncesi cumhuriyet dneminin zellikle de 1930-1940l yllarn ideolojik milli kimlik inasnda, dilin yeniden biimlendiriliinde ve tarih yazmnda etkili olmutur. Trk-slam sentezi dncesinin Aydnlar Oca ervresinde kmelendiklerinde etkilendikleri bu dnce akmlar milliyeti-muhafazakrln filizlenmesine neden olmulardr. 1960lardan itibaren milliyeti-muhafazakr entelektellerin evresinde topland Aydnlar Oca Trk-slam sentezi dncesinin ortaya kt bir rgtlenme olmutur. Sol entelijansiyaya kar sada bir hareketlenmenin ilk rneklerinden biri olmas nedeniyle Aydnlar Oca nemlidir. Zira Ocak evresinde Trkiyedeki niversitelerin sa cenaha yakn olan isimleri, milliyeti fikirleri ile n plana kan isimleri, dinsel muhafazakrlklaryla gndeme gelen entelektelleri kmelenmitir. Anti-komnist propagandann szcs haline gelen Aydnlar Oca entelektelleri, 1970lerde milliyeti sa ve muhafazakr sa partilerin zellikle niversitelerde okuyan gen temsilcilerini fazlasyla etkilemitir. Dnsel anlamda bir birikimin sonucunda siyasal bir harekete dnen Trk-slam sentezi 1980 askeri darbesine giden siyasal srete ve sonrasnda varln srdrmeyi baarmtr. 1980 sonrasnda eitli kurum ve kurulularda Trk-slam sentezi dncesini benimsemi isimler nemli grevlerde yer almlardr. 1980 sonrasnda devlet politikalarnda Trk-slam sentezi dncesinin izleri en ok Milli Eitim Bakanlna bal kurumlarda, ders kitaplarnda, zellikle de Din Kltr ve Ahlak Bilgisi kitaplarnda bulunmutur. Ayrca 1950 sonrasnda Trkiyede sa iktidarlar tarafndan her frsatta pragmatik ve poplist siyasetin arac haline getirilen din esi imam hatip liseleri sorununda somutlamtr. mam hatip liseleri 28 ubat srecine dek ok byk bir sorun olarak grlmemitir. Ancak 28 ubat ile birlikte belirgin bir biimde toplumsal dzeyde rahatszlk kayna olan imam hatip okullar

165

toplumun muhafazakrlamasna katkda bulunmu en nemli kurumlardan biri olmutur. Saysal olarak dzenli bir art oranna sahip imam hatip okullar 1950 sonrasnda hemen hemen her hkmet ve iktidar tarafndan poplist siyasetin bir gerei, ideolojik amal olarak kullanlmtr. Bugnk manzaraya baktmzda mecliste birok ismin imam hatip kkenli olduunu rahatlkla sylemek mmkndr. Trkiyenin toplumsal yapsnn en nemli dinamiklerinden birisi 200 yl akn modernleme tarihine ve 85 yllk cumhuriyet tarihine ramen toplumsal tabanda muhafazakrln gelimesi, deimesi ve yaygnlamasdr. Trkiyedeki bu muhafazakrlama sreci genel muhafazakrlk tartmalarnda sz edilen geleneksel tutum ve davranlarla benzerlikleri kadar Trkiyeye zg belli farkllklar da iermektedir. Bu balamda Trkiyede muhafazakrlk tarihinin Osmanl-Trk modernleme tarihi kadar eski olduu sylenebilir. Trkiyeye zg muhafazakrln en temel dinamiklerinden birisi slam dinidir. slam dini hem geni toplumsal kesimlerin sosyal ve kltrel varolularn mmkn klm, hem de din, devletin resmi bir politikas olarak belli kurumlar (Diyanet leri Bakanl ve mam Hatip Okullar) yoluyla kitlelerin inan biimlerini kontrol altna alnmasnda nemli bir rol oynamtr. Dolaysyla Trkiyede muhafazakrlk yalnzca evrenin oluturup, gelitirdii bir olgu deil, fakat ayn zamanda bu srece devletin eklemlendii bir deerler dnyas olmutur. Devletin bu muhafazakr deerler dnyas ile ilikisi tarihsel adan farkllklar gstermitir. rnein cumhuriyetin ilk yllarnda olduu gibi devlet bu deerler dnyasna olduka mesafeli yaklam, atm veya onu dlayarak dntrmeye almtr. Buna karn 1980 sonrasnda olduu gibi devlet siyasal ve kltrel politikasn bu deerler dnyas zerinden tanmlayabilmitir. Trkiyede muhafazakrln beslendii bir dier dinamik ise milliyetiliktir. Trkiyede milliyetilik olgusunun dini deerler dnyas ile olan ilikisi tarihsel olarak belli gelgitler yaamtr. Bunun iki temel boyutu olduu sylenebilir. Bunlardan birincisi cumhuriyetin kuruluu ile birlikte niter devlet yapsnn oluturulmas srecinde oluan ve Trk milliyetilii esinden beslenen modernlemeci devlet milliyetiliidir. Bu devlet milliyetilii ok partili dnemle birlikte deiime uram

166

ve zellikle sa partiler vastasyla devletin resmi politikas ierisinde muhafazakr deerler ile eklemlenmeye balamtr. Milliyetiliin ikinci boyutu ise toplumsal tabanla ilikilidir. Toplumsal tabanda milliyeti deerlerin ortaya k ve yaygnlamas 1950ler sonrasnda gzle grlr bir hale gelmitir. 1950lerden gnmze modernleme srecine eklemlenemeyen alt gelir gruplar muhafazakr deerler ile milliyetilie dayanmak durumunda kalmlardr. Dolaysyla muhafazakrlk ile milliyetilik arasnda kesin izgiler ortadan kalkm ve her iki kavram (milliyetilik muhafazakrlk) genellikle birlikte kullanlmaya balanmtr. Gnmz Trkiyesinde artk toplumun byk bir kesiminin kentlerde yaamasna karn muhafazakr deerler olarak kabul edilen, dinsel, geleneksel, ananevi, manevi birtakm deerlerin nemsenmesinin ve korunmasnn hala toplumun baat zellii olduunu tespit etmek gereklilii vardr. Zira Trkiye tarm toplumu zelliini yitirirken tam anlamyla kent toplumu da olamamtr. 1980 sonrasnda serbest piyasa ekononomisine gei ayn zamanda toplumda o gne dein yaanmam dzeyde bir deerler anmasn da beraberinde getirmitir. Trkiyede toplum, genel olarak deerlendirildiinde modernlemeden/deiimden yana bir tutum iinde olagelmitir. Baka bir ifade ile modernleme ile ilgili temelde bir sorun iinde olmamtr. Toplum bir yandan modernlemeci deerleri benimserken, deiirken, geleneksel deerlerinden de tam anlamyla kopmamtr, bu deerleri sahiplenmitir. Ancak hi phesiz baz durumlarda, zellikle dinsel, milli birtakm deerler noktasnda ar denebilecek bir muhafazakr tutum sergilemitir/sergilemektedir. Bu genel balamda dnldnde muhafazakrlk Trkiyede topluma ikin bir durumdur tespitinde bulunmak mmkndr. Trk-slam sentezi dncesinin 1980 sonrasnda resmi ideolojinin kulland en temel aralardan biri haline gelmesinin tarihsel olarak bir arkaplan bulunmaktadr. Bu alma bir adan bu tarihsel arkaplan anlamaya almtr. 200 yl akn bir sredir devam eden Batllama/modernleme abalarnn gnmzde halen srmekte olduu bir gerektir. Batllama/modernleme hedefinin yn dnemsel olarak tartma konusu olmutur. Atatrkn belirledii ada uygarlk dzeyine ulama abas hemen hemen her iktidar tarafndan benimsenmitir. Gnmzde ise bu hedefin en nemli

167

gstergesi Avrupa Birlii (AB) yelii olduu sylenebilir. Muhafazakr-demokrat olduunu her frsatta vurgulayan AKP iktidar bu hedefi benimsemi grnmektedir. Ancak toplumsal tabanda bu hedefe ynelik kukulu yaklam halen muhafazakr evrelerce milliyeti ve dinsel saiklerle srmektedir. Trk-slam sentezi dncesinin devletin bekasna ynelik milliyeti ve muhafazakr hassasiyeti bu tepkilerin aslnda zn oluturmaktadr. 1960-1970lerde milliyeti-muhafazakr tepkiler nasl antikomnist propaganda ekseninde biriktiyse, gnmzde AB kartl, ABD kartl da bu izgiden farkl deildir. AB yelii devletin btnl, bekas, d tehdit unsuru bu balamda deerlendirilmektedir. Dolaysyla Osmanlnn son dneminden beri milliyeti-muhafazakr hassasiyet modernleme/Batllama kart sylemini/duruunu korumaktadr. Trkiyeye zg muhafazakrlk anlayn deerlendirme abasndaki bu almann ilgi alanndaki muhafazakrlk tipi dini-slamc muhafazakrlk olmutur. Bu tipe gre muhafazakrlk tam anlamyla siyasal bir pozisyona tekabl etmektedir. Trkiyede 1970lerden itibaren genel muhafazakrlk anlayndan ve sa siyasetten kopan bu muhafazakrlk tipinin en nemli zellii Erbakann nclnde milli gr erevesinde slamn siyasallatrlmasdr. 1980lerde ve zellikle de 1990larda byk bir ivme kazanan slamc siyaset bu anlamda slamc muhafazakrln tavan yapt dnem olarak kabul edilmektedir. slamc muhafazakrln en belirgin zellii slami referanslarla ve temel deerlere bal kalmak suretiyle geleneksel deerlerin esnemeksizin kr krne savunulmasdr. Dini-slamc muhafazakrln yan sra milliyeti-muhafazakrlk; siyasal bir duruu olan, milliyetilik ve muhafazakrln yer deitirerek belirdii muhafazakrlk tipidir. Siyasal alandaki deiimlere gre kimi zaman milliyetilik n plana kabilirken, kimi zaman geleneksel deerlere ballk eklinde bir yapya brnebilmektedir. Trk-slam sentezin olduu gibi, bu dnceyi savunan entelekteller dnemin koullarna gre milliyetilii ve mukaddesatl bir arada kullanmlardr. Zaman zaman ise slami birtakm deerlerin nem kazand ve fazlaca nemsendii dnemler de olmutur.

168

Trkiyede farkl muhafazakrlk tipleri de bulunmaktadr. Kltrel-geleneksel muhafazakrlk; geleneksel, ananevi, manevi, dini birtakm deerlerin muhafazas eklinde grlen, siyasal bir ideolojik ereveden yoksun, krsal alana zg kltrel muhafazakrlktr. Bu muhafazakrlk tipinin en temel zellii tutum ve davrann tesinde siyasal anlamda herhangi bir katla sahip olmamasdr. Bir dieri ise cumhuriyeti muhafazakrlktr; daha ok Kemalist ideoloji ekseninde cumhuriyetin kurucu ilkeleri, deerleri ve laiklik tartmas erevesinde ortaya kan muhafazakrlk tipidir. Her ne kadar modernlemeci bir tavr olsa da baz cumhuriyeti deerlerin deien koullara karn deimesine kati suretle kar olmak en nemli zelliklerindendir. Kurucu devlet mant erevesinde devletin ve temel kurumlarnn tartmasz bir ekilde devamll ilkesi mutlaktr. Bu muhafazakrlk tekini yani slamc-dini muhafazakrl mutlak bir biimde rejim aleyhtar, gerici olarak tekiletirmitir. Bu ekilde bir tekiletirme kendisinin muhafazakrln grmezden gelmesine neden olmutur. Bu muhafazakrlk tiplerinin de gerek kuramsal dzeyde gerekse ugulamal almalarla irdelenmesi gerekmektedir. Farkl tipteki bu drt muhafazakrlk anlaynn her biri Trkiyeye zgdr. Ancak bu almann ilgilenmi olduu en temel muhafazakrlk tipi milliyeti-muhafazakr ve dini-slamc muhafazakrlk tipleridir. Zira Trkiyede gnmzde bu muhafazakrlk tipleri siyasal alann belirlenmesinde baat rolleri stelenmilerdir. Son 25 yl aan srete bu iki muhafazakrlk tipi siyasal, toplumsal ve kltrel alann belirlenmesinde en nemli unsuru oluturmulardr. Trkiyede 1950 ylndaki genel seimlerden itibaren siyasal anlamda sa siyasetin egemen olduu tespit edilmitir. Buna gre toplum Trkiyede siyasal alanda tercihini sa siyasetten, baka bir ifade ile muhafazakrlktan yana kullanmtr. 1970 sonras oy dalmlar deerlendirildiinde ezici bir ekilde sa siyasetin 1973 ve 1977 seimleri dnda varln koruduunu sylemek mmkndr. Toplumdaki bu genel sa eilime karn sa siyasette hangi parti olursa olsun paradoksal biimde muhafazakrlk ve modernlik bir arada bulunmutur. Trkiyede toplum tercihini yaparken terazinin bir kefesinde muhafazakrlk bulunmasn, dier kefesinde ise ekonomik anlamda

169

modernlemenin olmasn tercih etmitir. Trkiye hibir dnemde, hibir siyasal parti iktidar dneminde modernleme abasndan vazgememitir. 4.2. neriler Bu alma en banda Trkiyede muhafazakrl anlama abas amacyla ampirik olarak tasarlanm ancak gerekli izinlerin alnamamas/verilmemesi nedeniyle kurumsal bir almaya dnmek zorunda kalmtr. Trkiyede muhafazakrl daha iyi anlayabilmek iin akademik dzeyde ampirik alma yaplmasnn gereklilii bulunmaktadr. Salt kamuoyu aratrmalar sonularndan kalkarak Trkiye muhafazakrlayor genellemelerinden te bireyler sylemek gereklidir. Dolaysyla toplumun en temel unsurlarndan biri olan muhafazakrl anlamak iin toplumun hangi deerlere baland, devlete, aileye, manevi deerlere olan yaklamn ortaya koymak iin akademik anlamda almalarn, zellikle sosyoloji ve siyaset sosyolojisi alt disiplini erevesinde artrlmasna ihtiya vardr. zellikle de uygulamal almalarn bu erevede yaplmas muhafazakrlk kavramn ve sorunsaln Trkiye gereinde anlamak asndan olduka nemli katklar olacaktr.

170

KAYNAKA Ahmad, Feroz Modern Trkiyenin Oluumu, 5. Basm, stanbul: Kaynak, 2006. ------------------ Demokrasi Srecinde Trkiye (1945-1980), stanbul: Hil, 1992. Aaoullar, M. Ali Ar Milliyeti Sa, Gei Srecinde Trkiye, Der. rvin Cemil Schick ve Erturul Ahmet Tonak, stanbul: Belge Yaynlar, 1998. Aaoullar, Mehmet Ali Milliyeti Hareket Partisi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 8, stanbul: letiim, 1985. Akura, Yusuf Tarz- Siyaset iinde Trkler, 782-89 Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 2002. Akdoan, Yaln Siyasal slam: Rafah Partisinin Anatomisi, stanbul: ehir Yaynlar, 2000. Akin, Sina (v.d) Trkiye Tarihi, Cilt: 4, stanbul: Cem Yaynevi, 1997. Akit, Bahattin Islamic Education In Turkey: Medrese Reform in Late Ottoman Times and Imam-Hatip Schools in the Republic, ed. Richard Tapper, London: I.B. Tauris, 1991. Akit, Bahattin Imam-Hatip and Other Secondary Schools in the Context of Political and Cultural Modernization of Turkey, Journal of Human Sciences, METU, vol. 5, No. 1, 1986, pp. 25-41 Alper, Emin ve Gral, zgr Sevgi Aydnlar Oca, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Muhafazakarlk, Cilt 5, stanbul: letiim, 2004.

171

Aybay, Rona Teba-i Osmaniden T.C. Yurttana Geiin Neresindeyiz?, 75 Ylda Tebaadan Yurttaa Doru, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, 1998. Baker, Ulus Muhafazakr Kisve, Modern Trkiye'de Siyasi Dnce:

Muhafazakrlk, Tanl Bora (ed.), Cilt: 5, stanbul: letiim Yaynlar, 2003. Bora, Tanl Alparslan Trke, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Milliyetilik, Tanl Bora ve Murat Gltekingil (ed.), Cilt: 4, stanbul: letiim, 2002. Bora, Tanl Trk Sann Hali: Milliyetilik, Muhafazakarlk, slamclk, stanbul: Birikim, 2003. Bora, Tanl ve Can, Kemal Devlet, Ocak, Dergh, 12 Eyllden 1990lara lkc Hareket, stanbul: letiim, 2007. Bozan, rfan Devlet le Toplum Arasnda Bir Okul: mam Hatip Liseleri... Bir Kurum: Diyanet leri Bakanl...stanbul: TESEV, 2007. Bula, Ali slamn Siyaset Tarz Veya slamclarn Nesli", Modern Trkiyede Siyasi Dnce: slamclk, Cilt 6, stanbul: letiim, 2005. Can, Kemal lkc Hareketin deolojisi, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Milliyetilik, Tanl Bora ve Murat Gltekingil (ed.), Cilt: 4, stanbul: letiim, 2002. Copeaux, Etienne Tarih Ders Kitaplarnda (1931-1993) Trk Tarih Tezinden Trkslam Sentezine, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2000. Cumhuriyet Ansiklopedisi, 1923-1940, Cilt I, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2005. aha, mer Drt Akm, Drt Siyaset, Ankara: Orion Kitabevi, 2007.

172

aha mer, Demir mer, Dalm brahim 18 Nisan Seimleri: Kaybedenler ve Kazananlar, http://www.fatih.edu.tr/~omercaha/Makaleler/Turkce%20Makaleler/Secmen%20davran isi%20ve%20partilerle%20ilgili%20makaleler/Nisansecimleri.doc avdar, Tevfik Adalet Partisi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi iinde, Cilt 8, stanbul: letiim, 1985. ---------------------Cumhuriyet Halk Partisi (1950-1980) , Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi iinde, Cilt 8, stanbul: letiim, 1985. ----------------------Halkevleri, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi iinde, Cilt 4, stanbul: letiim, 1985. aaptay, Soner Otuzlarda Trk Milliyetiliinde Irk, Dil ve Etnisite, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Milliyetilik, Cilt 4, stanbul: letiim, 2002. akr, Ruen Milli Gr Hareketi, Modern Trkiyede Siyasi Dnce:slamclk, Cilt: 6, stanbul: letiim, 2005. etinsaya, Gkhan. Rethinking Nationalism And Islam: Some Preliminary Notes On The Roots of Turkish-Islamic Synthesis In Modern Turkish Political Thought, The Muslim World, Vol. LXXXIX, No: 3-4, July-October 1999. idem, Ahmet Muhafazakrlk ve Trk Muhafazakrl, Tara Epii iinde,

stanbul: Birikim Yaynlar, 2001. idem, Ahmet Sunu, Modern Trkiye'de Siyasi Dnce: Muhafazakrlk, Cilt: 5, Tanl Bora (ed.), stanbul: letiim, 2003. Demirel, Tanel Adalet Partisi: deoloji ve Politika, stanbul: letiim Yaynlar, 2004.

173

Dural, Baran

Bakaldr ve Uyum: Trk Muhafazakrl ve Nurettin Topu,

stanbul: Birharf Yaynlar, 2005. Duran, Burhanettin Ksakrekin Siyasi Fikirleri zerine Bir Deerlendirme, Hece: Necip Fazl Ksakrek zel Says iinde, Say: 97 Ocak 2005. Dursun, iler deoloji ve zne: Trk-slam Sentezi, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi, SBE, Gazetecilik Anabilim Dal, 2002. Dursun, iler Trk-slam Sentezi deolojisinin Failini Tanmak, Radikal 2, 28 Mays 2006. Erkilet, Alev Byk Dou Nereden Doar? slamclk, Dou-Bat Sentezcilii ve Necip Fazl, Hece: Necip Fazl Ksakrek zel Says iinde, Say: 97 Ocak 2005. Ertekin, Orhangazi Cumhuriyet Dneminde Trkln atallanan Yollar, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Milliyetilik, Cilt 4, stanbul: letiim, 2002. Flal, Ethem Ruhi Ortaokullar in Din Kltr ve Ahlk Bilgisi 3, stanbul: M.E.B. Basmevi, 1984. Georgeon, Franois Yusuf Akura, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Milliyetilik, Cilt 4, stanbul: letiim, 2002. Georgeon, Franois Trk Milliyetilii zerine Dnceler Suyu Arayan Adam Yeniden Okurken Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Milliyetilik, Cilt 4, stanbul: letiim, 2002. Gka, E., Gral, S., Gney, . Bir Hayat nsan Olarak Trk Muhafazakr ve Kaygan Siyasal Tercihi, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Muhafazakrlk, Cilt: 5, stanbul: letiim, 2003.

174

Gkalp, Emre Trkiyede Spor Basn ve Milliyetilik Sylemi, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi, SBE, Gazetecilik Anabilim Dal, 2004. Gkalp, Ziya Trkln Esaslar, stanbul: Varlk, 1958. Glalp, Haldun Kimlikler Siyaseti Trkiyede Siyasal slamn Temelleri, stanbul: Metis, 2003. Gngrmez, Beng Muhafazakr Paradigma: Dogma ve nyarg Muhafazakr Dnce, 2004: 1. Gven, Bozkurt, aylan, Genay, Tekeli, lhan, Turan, erafettin Dosya: Trk-slam Sentezi, stanbul: Sarmal Yaynevi, 1991. Gzel, M. Necip Fazl Ksakrek Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Muhafazakrlk, Cilt: 5, Tanl Bora (ed.), stanbul: letiim, 2004. Haniolu, kr Osmanlclk, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, stanbul: letiim, 1985. Haniolu, kr Trklk, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, stanbul: letiim, 1985b. Heywood, Andrew Siyasi deolojiler Bir Giri, stanbul: Adres Yaynlar, 2007. rem, C. Nazm Kemalist Modernizm ve Trk Geleneki-Muhafazakrlnn Kkenleri, Toplum ve Bilim, Say: 74, Gz, 1997. ------------------------- Trk Muhafazakrl zerine Baz Gzlemler, Karizma, Say: 17, 2004. Kaplan, smail Trkiyede Milli Eitim deolojisi, stanbul: letiim, 1999.

175

Kaplan, Sam Religious Nationalism: A Textbook Case From Turkey, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, Duke University Press, Vol. 25, No. 3, 2005. Kara, smail Tanzimattan Cumhuriyete slamclk Tartmalar, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, stanbul: letiim, 1985. Karadeniz, A. Byk Dounun Siyaset, Toplum ve Devlet Tasarm: deolocya rgs, Hece: Necip Fazl Ksakrek zel Says iinde, Say: 97 Ocak 2005. Karpat, Kemal H. Trk Demokrasi Tarihi: Sosyal, Ekonomik, Kltrel Temeller, stanbul: Afa Yaynclk, 1996. Kasaba, Reat Eski ile Yeni Arasnda Kemalizm ve Modernizm, Der: Kasaba ve Bozdoan, Trkiyede Modernleme ve Ulusal Kimlik, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2005. Kekes, John What is conservatism? Utopia Online Library iinde,

http://www.deepleafproductions.com/utopialibrary/text/kekes-conservatism.html Keyder, alar 1990larda Trkiyede Modernlemenin Dorultusu, Der: Kasaba ve Bozdoan, Trkiyede Modernleme ve Ulusal Kimlik, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2005. Keyder, alar Ulusal Kalknmacln flas, stanbul: Metis Yaynlar, 1993. Koak, Cemil Trk Milliyetiliinin slmla Bulumas Byk Dou, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Milliyetilik, Cilt 4, stanbul: letiim, 2002. Kolat, Gl Turkish Conservatism From A Comparative Perspective,

Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Bilkent niversitesi, 2002.

176

Kongar, Emre 21. Yzylda Trkiye: 2000li Yllarda Trkiyenin Toplumsal Yaps, stanbul: Remzi, 1998. Kker, Levent Liberal-Muhafazakrlk ve Trkiye, Modern Dnce: Muhafazakarlk, Cilt 5, stanbul: letiim, 2004. Kkmer, dris Dzenin Yabanclamas, stanbul: Balam, 2006. Mardin, erif Yeni Osmanl Dncesinin Douu, stanbul: letiim, 2004. ----------------- Trk Siyasasn Aklayabilecek Bir Anahtar: Merkez-evre likileri Trkiyede Toplum ve Siyaset, Makaleler 1, stanbul: letiim, 2004. ----------------- slamclk: Cumhuriyet Dnemi, Trkiyede Din ve Siyaset, stanbul: letiim, 2005. Mardin, erif slamclk, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, stanbul: letiim, 1985. Mert, Nuray Trkiye slamclna Tarihsel Bir Bak, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: slamclk, Cilt 6, stanbul: letiim, 2005. Mert, Nuray Merkez San Ksa Tarihi, stanbul: Selis Kitaplar, 2007. Mert, Nuray Trkiyede Merkez Sa Siyaset: Merkez Sa Politikalarn Oluumu iinde, Trkiyede Sivil Toplum ve Milliyetilik, stanbul: letiim, 2002. Nisbet, Robert A. Muhafazakrlk, D ve Gerek, Ankara: Kadim Yaynlar, 2007. Oakeshott, Michael Muhafazakr Olmak zerine Muhafazakr Dnce iinde, 2004:1. Trkiyede Siyasi

177

zdenren, Rasim

Necip Fazl Ksakrek iinde Modern Trkiyede Siyasi

Dnce: slamclk, Cilt: 6, Yasin Aktay (ed.), stanbul: letiim, 2005. n, Sleyman Seyfi Trk Muhafazakrlnn Kltrel Politik Kkleri, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Muhafazakrlk , Cilt: 5, stanbul: letiim, 2003. zcan, Yusuf Ziya lkemizdeki Cami Saylar zerine Saysal Bir nceleme, Journal of Islamic Research, Vol: 4, Num: 1, January 1990. zdalga, Elisabeth The Hidden Arab: A Critical Reading of the Notion Of Turkish Islam, Middle Eastern Studies, Vol. 42, No. 4, 551-570, July 2006. zdoan, Gnay Gksu Turandan Bozkurta Tek Parti Dneminde Trklk (1931-1946) stanbul: letiim, 2002. zipek, B. Bekir Muhafazakrlk: Akl Toplum Siyaset, Ankara: Liberte Yaynlar, 2004. zkazan, Alev Trkiyede Siyasi ktidar Tarznn Dnm, Siyaset Sosyolojisi Yazlar: Yeni Sa ve Sonras, Ankara: Dipnot Yaynlar, 2007. Sarbay, Ali Yaar Trkiyede Modernleme Din ve Parti Politikas: MSP rnek Olay, stanbul: Alan Yaynclk, 1985. Somel, Seluk Akin Osmanl Reform anda Osmanlclk Dncesi (1839-1913), Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Cumhuriyete Devreden Dnce Miras Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, Cilt 1, stanbul: letiim, 2002. Soysal, lhami 12 Eyll Sonrasnn Balca Partileri, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi , Cilt: 8, stanbul: letiim, 1985.

178

en, Hasan Trkiyede Din Eitimi ve Yurttalk, Krkbudak: 11, 2007. en, Mustafa ve Erdal, Erin mam Hatiplerin Geliimi-Dnm: Aydn Din Adam Yetitirmekten Arka Baheye, Krkbudak:11, 2007. Takn, Yksel Muhafazakar Bir Proje Olarak Trk-slam Sentezi, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Muhafazakarlk, Cilt 5, stanbul: letiim, 2004. Takn, Yksel Anti-Komnizmden Kreselleme Kartlna Milliyeti

Muhafazakr Entelijansiya, stanbul: letiim, 2007. Tanr, Blent Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri (1789-1980), stanbul: Der Yaynlar, Geniletilmi 2. Basm, 1995. Timur, Taner Trkiyede ok Partili Hayat Gei, Ankara: mge, 2003. Toprak, Binnaz Milli Selamet Partisi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt: 8, stanbul: letiim, 1985. Tosun, Tanju Trk Parti Sisteminde Merkez Sa ve Merkez Solda Paralanma, stanbul: Boyut Kitaplar, 1999. Tun, Cihad Ortaokullar in Din Kltr ve Ahlk Bilgisi II, stanbul: Milli Eitim Basmevi, 1991. Tunay, Mete Cumhuriyet Halk Partisi (1923-1950), Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt: 8, stanbul: letiim, 1985. Tunay, Mete Adalet Partisi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt: 8, stanbul: letiim, 1985.

179

Tunay, Mete, Koak, Cemil, zdemir, Hikmet, Boratav, Korkut, Hilav, Selahattin, Katolu, Murat, dekan, Ayla (yay. yn. Sina Akin) Trkiye Tarihi, ada Trkiye Tarihi 1908-1980, Cilt 4, stanbul: Cem, 1997. Trkne, Mmtazer mam Hatip Liseleri, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Yzyl Biterken, Cilt: 12, stanbul: letiim, 1996. --------------------------- Muhafazakr Kavramlar, Muhafazakr Dnce iinde, 2004:1. nsal, Fatma Bostan Mehmet Akif Ersoy, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: slamclk, Cilt 6, stanbul: letiim, 2005. nvar, Kerem ttihatlktan Kemalizme hyadan naya, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Cumhuriyete Devreden Dnce Miras Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, Cilt 1, stanbul: letiim, 2002. ---------------------- Ziya Gkalp, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Milliyetilik, Cilt 4, stanbul: letiim, 2004. stel, Fsun Trk Ocaklar, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Milliyetilik, Cilt 4, stanbul: letiim, 2002. Yaln, Sleyman Aydnlar Oca ve Trk slam Sentezi, Yeni Bir Yzyla Girerken Trk-slam Sentezi Grnde Meselelerimiz 3, Aydnlar Oca Yaynlar, 1988. Ycekk, Ahmet 100 Soruda Trkiyede Din ve Siyaset, stanbul: Gerek Yaynevi, 1971. Zrcher, Eric J. Modernleen Trkiyenin Tarihi, stanbul: letiim, 2003.

180

http://www.akparti.org.tr/beyanname.doc www.anayasa.gen.tr/tek-1924.htm http://www.diyanet.gov.tr/turkish/default.asp http://www.diyanet.gov.tr/turkish/bildiri.asp?id=113 www.die.gov.tr/IstTablolar/09se124t.xls http://www.anlamak.com/tanimak/turk/necip-fazil-kisakurek/Kisakurek---Necip-Fazilkim-kimdir-biyografi.htm http://www.aydinlarocagi.org/ http://www.egitimsen.org.tr/index.php?yazi=45 http://dogm.meb.gov.tr/genel_bilgiler.htm http://www.deepnot.com/deepmain.php?pKey=325 http://www.deepleafproductions.com/utopialibrary/text/kekes-conservatism.html http://arsiv.sabah.com.tr/2004/06/15/gnd101.html http://www.milliyet.com.tr/2007/06/03/son/sontur10.asp