Politzer Felsefenin Temel Ilkeleri

.ELSE.
ENN TEMEL LKELER
ER YAYINLARI
G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri
GEORGES POLTZER
1
ONKNC BASKI
.ELSE.ENN TEMEL LKELER

GUY BESSE ve MAURCE CAVERNG
GEORGES POLTZER
Georges Politzerin metni esas alnarak Guy Basse ve Maurice Caveing tarafndan gelitirilen ve onun imzas altnda yaynlanan Principes fondamentaux de philosophie (Editions Sociales, Paris, 1954), .elsefenin Temel lkeleri adyla Sol Yaynlar tarafndan yaynlanmtr. [Trkesi, .elsefenin Temel lkeleri, Sol Yaynlar, Onikinci Bask, Eyll 1996. eviren: Muzaffer Erdost] Eri Yaynlar tarafndan dzenlenmitir, 2003. erisyay@kurtuluscephesi.com http://www.kurtuluscephesi.com http://www.kurtuluscephesi.net http://www.kurtuluscephesi.org
NDEKLER
13 14 17 21 21 23 25
Giri I. .elsefe Nedir? II. Niin .elsefeyi ncelemeliyiz? III. Hangi .elsefe ncelenmeli? a) Bilimsel bir felsefe: diyalektik materyalizm. b) Devrimci bir felsefe: proletaryann felsefesi. IV. Varg: Teori ve Pratiin Birlii BRNC BLM MARKSST DYALEKTK YNTEMN NCELENMES 27 Birinci Ders Diyalektik Yntem I. Yntem Nedir? II. Metafizik Yntem a) Nitelikleri. b) Tarihsel anlam. III. Diyalektik Yntem a) Nitelikleri.. b) Tarihsel oluumu. IV. .ormel Mantk ve Diyalektik Yntem kinci Ders Diyalektiin Birinci izgisi: Her ey Birbirine Baldr (Karlkl Etki ve Evrensel Balant Yasas) I. Bir rnek II. Diyalektiin Birinci izgisi III. Doada IV. Toplumda V. Varg nc Ders Diyalektiin kinci izgisi: Her ey Durum Deitirir (Evrensel Deime ve Kesintisiz Gelime Yasas) I. Bir rnek II. Diyalektiin kinci izgisi III. Doada IV. Toplumda V. Varg
29 29 30 30 32 34 34 35 40 42 42 44 45 48 52 54 54 55 56 60 66
69 69 70 72 77 82 85 85 86 87 87 90 92 97 97 98 101 102 105 109 109 115 118 123 126
Drdnc Ders Diyalektiin nc izgisi: Nitel Deiiklik I. Bir rnek II. Diyalektiin nc izgisi III. Doada IV. Toplumda V. Varg Beinci Ders Diyalektiin Drdnc izgisi: Kartlarn Savam (I) I. Kartlarn Savam Her Deiikliin Devindiricisidir. II. Diyalektiin Drdnc izgisi III. elikinin Nitelikleri a) eliki itedir. b) eliki yeniletiricidir c) Kartlarn birlii Altnc Ders Diyalektiin Drdnc izgisi: Kartlarn Savam (II) I. elikinin Evrensellii a) Doada b) Toplumda II. Uzlamaz Kartlk ve eliki III. Kartlarn Savam, Dncenin Devindiricisi Yedinci Ders Diyalektiin Drdnc izgisi: Kartlarn Savam (III) I. elikinin zgl Nitelii II. Evrensel ve zgl Birbirinden Ayrlmazlar III. Ba eliki, kincil eliki IV. elikinin Balca Yn ve kincil Yn V. eliki zerine Genel Sonular. Prudonculua Kar Marksizm KNC BLM MARKSST .ELSE. MATERYALZMN 131 Sekizinci Ders Materyalist Dnya Anlay Nedir? I. Materyalizm Szcnn ki Anlam II. Madde ve Ruh III. .elsefenin Temel Sorunu IV. dealizm Szcnn ki Anlam V. Materyalizm ve dealizm Teoride Olduu Kadar Pratikte de Birbirlerine Kardrlar
133 134 135 136 138 139
142 144 144 147 148 153 156 162 164 164 171 172 175 177 181 183 186 186 193 194 199 202 205
VI. Marksist .elsefi Materyalizm Temel izgi ile Ayrdedilir Dokuzuncu Ders Marksist Materyalizmin Birinci izgisi: Dnyann Maddilii I. dealist Tutum II. Marksist Anlay III. Madde ve Hareket IV. Doal Zorunluluk V. Marksizm ve Din VI. Varg Onuncu Ders Marksist Materyalizmin kinci izgisi: Madde Bilinten ncedir I. Yeni dealist Hile II. Marksist Anlay a) Varln nesnelii. b) Bilin, varln yanss. III. Dnce ve Beyin IV. Bilincin ki Derecesi V. Varg Onbirinci Ders Marksist Materyalizmin nc izgisi: Dnya Tannabilir I. dealizmin Son Sna II. Marksist Anlay a) Pratiin rol. b) Marksist pratik kavramnn bir tahrifi. III. Greli Gerek ve Mutlak Gerek IV. Teori ve Pratiin Birlii NC BLM DYALEKTK MATERYALZM VE TOPLUMUN MANEV YAAMI 211 Onikinci Ders Toplumun Manevi Yaam Maddi Yaamnn Yanssdr I. Bir rnek II. dealist Aklamalar III. Materyalist Diyalektik Tez a) Toplumun maddi yaam, yalnz tek tek bireylerin bilincinden deil, genel olarak, insan bilincinden ve iradesinden bamsz olarak varolan bir nesnel gerektir. b) Toplumun manevi yaam, toplumun nesnel
213 213 215 219 220 222
226 228 228 231 231 232 236 236 238 242 245 248 249 249 251 252 253 257 257 258 261 261 263 266
gereinin bir yanssdr. c) Yeni toplumsal ve siyasal fikirler ve teoriler nasl ortaya kar? d) Kalntlar sorunu. IV. Varg Onnc Ders Toplumsal Yaamda .ikirlerin Rol ve nemi I. Bir rnek II. Kaba Materyalizmin Yanlgs III. Diyalektik Materyalist Tez a) .ikirlerin maddi kkeni, onlarn gcn oluturur. b) Eski fikirler ve yeni fikirler. c) Yeni fikirlerin rgtlendirici, harekete getirici ve deitirici bir etkisi vardr. IV. Varg Ondordnc Ders Bilimsel Sosyalizmin ekillenmesi, nemi ve Rol I. Marksizmin Kayna a) Alman felsefesi. b) ngiliz ekonomi politii. c) .ransz Sosyalizmi II. topik Sosyalizm III. Bilimsel Sosyalizm a) Biimlenmesi. b) Nitelikleri. IV. Bilimsel Sosyalizmin Rol a) Sosyalizmle ii hareketinin kaynamas. b) Devrimci partinin gereklilii Kendiliindenlikin Eletirisi. V. Varg DRDNC BLM TARHSEL MATERYALZM 269 Onbeinci Ders retim: retici Gler ve retim likileri I. Toplumun Maddi Yaam Koullar a) Corafi ortam. b) Nfus. II. retim Tarz a) retici gler. b) retim ilikileri.
271 271 273 274 275 276 278
282 284 287 290 291 293 295 297 303 304 305 311 314 321 321 326 326 329 334 339 341 341 345 348 352 353 356 356 358 363 365 367 374
III. retim Aralar Mlkiyeti IV. retim Tarznn Deimesi. Toplumlar Tarihinin Anahtar V. Varg Onaltnc Ders retim likileri ile retici Glerin Nitelii Arasnda Zorunlu Uygunluk Yasas I. retici Gler, retimin En Devingen ve En Devrimci esidirler II. retim likilerinin retici Gler zerindeki Kar-Etkisi III. Zorunlu Uygunluk Yasas IV. nsan Eyleminin Rol Onyedinci Ders Kapitalizmden nce Snf Savamlar I. Toplumun Kkenleri II. Snflarn Ortaya k III. Kleci ve .eodal Toplumlar IV. Burjuvazinin Gelimesi Onsekizinci Ders Kapitalist Toplumun elikileri I. Kapitalist retim likileri: Kapitalist retim likilerinin zgl elikisi II. Kapitalist Toplumda Zorunlu Uygunluk Yasas a) Kapitalist retim ilikileriyle retici glerin nitelii arasnda uygunluk b) Kapitalist retim ilikileri ile retici glerin nitelii arasnda atma III. Proletaryann Snf Savam retim likileri ile retici Gler Arasndaki elikinin zlmesi Yntemi IV. Varg Ondokuzuncu Ders styap I. styap Nedir? II. styap Temel Tarafndan Oluturulur III. styap Etkin Bir Gtr IV. styap retime Dorudan Doruya Bal Deildir V. Varg Yirminci Ders Sosyalizm I. retim ve leim II. Sosyalizmin ktisadi Temeli III. Sosyalizme Geiin Nesnel Koullar IV. Sosyalizmin Temel Yasas V. Sosyalizme Geiin ve Sosyalizmin Gelimesinin znel Koullar VI. Varg
378 379 382 386 391 395
Yirmibirinci Ders Sosyalizmden Komnizme I. Komnist Toplumun lk Evresi II. Komnist Toplumun st Evresi III. Sosyalizmde retici Gler ve retim likileri IV. Sosyalizmden Komnizme Geiin Koullar V. Varg
.ELSE.ENN TEMEL LKELER

GUY BESSE ve MAURCE CAVERNG
GEORGES POLTZER
GR
I . .elsefe Nedir? II . Niin felsefeyi incelemeliyiz? III . Hangi felsefe incelenmeli? a) Bilimsel bir felsefe: diyalektik materyalizm b) Devrimci bir felsefe: proletaryann felsefesi IV . Varg: teori ve pratiin birlii .ELSE.E, ite yle bir szck ki, her eyden nce, emekilerin pek ounda hi de gven uyandrmaz. Emekiler der ki, filozof, ayaklar yere basmayan kimsedir. Yiit insanlar felsefe yapmaya armak, belki de onlar ip stnde bir cambazlk gsterisine armak gibi bir eydir diye dnrler. Bu gsteriden sonra bamz dnecek... .elsefe ok kez yle grnr: gereklikle ilgisi olmayan bir fikir oyunu; birka bilgicin ayrcalnda olan karanlk bir oyun; ve alnteriyle yaayan insanlara pek de yarar olmayan herhalde tehlikeli bir oyun. Byk bir .ransz filozofu, Descartes, bizden ok nce, baz kimselerin felsefeyi karanlk ve tehlikeli bir oyun durumuna indirgemek istemelerini sulamt. Sahte filozoflar yle nitelendiriyordu: ... Yararlandklar meziyetlerin ve ilkelerin anlalmazl [sayfa 25] nedeniyle, her eyi bilirlermi gibi, ekinme-
13
den her konuda konuabilirler; ve en kurnaz ve en beceriklilere kar, onlar inandrma olanana sahip olmakszn, tm sylediklerini savunabilirler; bu bakmdan, byleleri, bence gzleri gren biriyle eit koullarda dvebilmek iin onlar ok karanlk bir mahzenin dibine eken bir kre benzerler.1 Bizim amacmz, okuru karanlk bir mahzenin dibine gtrmek deil. Karanln, ktlklere elverili olduunu biliyoruz. Karanlk ve zararl bir felsefe vardr; ama Descartesn da dedii gibi, aydnlk ve iyiliki bir felsefe de vardr, Gorki bu felsefe iin yle diyordu: Benim felsefeyi alaya aldm sanmak bir hata olur; hayr, ben felsefeden yanaym, ama aadan, yeryznden, emein srelerinden gelen, doa olaylarn inceleyerek doann glerini insann hizmetine koyan bir felsefeden yanaym. nanyorum ki, dnce, ayrlmaz bir ekilde abaya baldr, ve oturmu, yatm, hareketsiz bir durumda bulunan dnceden yana deilim.2 .elsefenin lkelerine bu Giriin amac, felsefeyi genel olarak tanmlamak, sonra da neden felsefe okuyup renmemiz gerektiini ve hangi felsefeyi okuyup renmemiz gerektiini gstermektir. I. .ELSE.E NEDR? Tarihin tand en byk dnrlerin birkan yetitirmi olan eski Yunanllar, felsefeden, bilgi sevgisini anlyorlard. Philosophiann (Philo, sevgi; sophia, bilgi) szck anlam budur, felsefe de buradan gelir. Bilgi, dnyay ve insan bilme demektir. Bu bilme belirli davran kurallarnn anlatlmasna, yaam karsnda belirli bir tavr taknlmasna olanak veriyordu. Bilge, her durumda, dnyay ve insan bilmeye dayanan bu kurallara [sayfa 26] gre hareket eden insand.
Descartes, Discours de la Mthode (1637), Editions Sociales, Paris 1950, s.101 Gorki, Darkafal ve Anekdotlar, Les Petits-Bourgeois, Editions de la Nouvelle Critique, Paris 1949, s. 52, not.
1 2
14
.elsefe szc, o adan beri tutundu kald, nk bir gereksinmeyi karlyordu. Sk sk, dnya konusundaki grlerin eitliliine gre, ok farkl anlamlar ald. Ama felsefenin en kalml anlam yledir: Genel bir dnya anlaydr ki, bu anlaytan, belli bir davran tarz kabilir. lkemizin tarihinden alnm bir rnek, bu tanmlamay daha iyi aklayacaktr: 18. yzylda, .ransann burjuva filozoflar, bilimlere dayanarak, dnyann bilinebilir olduunu dnyor ve bunu retiyorlard; buradan, dnyann, insann iyilii iin deitirilebilecei sonucuna varlyordu. Ve birou, rnein, nsan Ruhundaki Gelimeler zerine Tarihsel Bir Tablo Taslann (1794) yazan Condorcet, sonu olarak, insann geliebileceini, daha iyi olabileceini ve toplumun da daha iyi olabileceini kabul ediyordu. Bir yzyl sonra, gene .ransada, burjuva filozoflarnn ounluu, tersini, yani dnyann bilinemeyeceini, eylerin asln bilemediimizi ve hibir zaman da bilemeyeceimizi dnyorlar ve bunu retiyorlard. Ve dnyay dntrmek istemenin sama olduu kans da, bu sonutan karlyordu. Elbette ki, doa zerinde etki yapabileceimizi kabul ediyorlard, ama, eylerin asl bilinemeyecei iin, doa zerindeki etki de ancak yzeyde kalan bir etki olabilirdi. nsana gelince, o, her zaman olmu olduu gibidir ve her zaman o olacaktr. Bir insan doas vardr ki, bunun srrn biz bilemeyiz. yleyse, toplumu iyiletirmek iin kafa yormak neye yarar? GRYORUZ K, dnya anlay (yani felsefe), yarar olmayan bir sorun deildir. nk birbirine kart iki anlay, birbirine kart pratik sonulara gtrmektedir. Gerekten de. 18. yzyl filozoflar, toplumu dntrmek istiyorlar; nk o zaman devrimci snf olan ve feodaliteye kar savam veren burjuvazinin karlarn ve dileklerini ifade ediyorlard. 19. yzyln filozoflarna gelince, bunlar [sayfa 27] (ister gizlesinler, ister gizlemesinler), artk tutucu olan bu burjuvazinin, artk egemen snf olan ve proletaryann devrimci ykseliinden korkan burjuvazinin karlarn ifade ediyorlar. Burjuvazi, kendisine en iyi pay veren bir dnyada deitirilecek hibir ey olmad kansndadr. .ilozoflar, insanlar, toplumu deitirmeye alan btn giriim-
15
lerden dndrrlerken, bu gibi karlar hakl gsteriyorlar. rnek: olgucular (pozitivistler) (en bata geleni, Auguste Comte, birok kimsenin gznde bir toplumsal reformcudur; ama gerekten, o, burjuvazinin egemenliinin sonsuz olduuna kuvvetle inanr, ve onun toplumbilimi retici glerden ve retim ilikilerinden habersizdir,3 bu da, bu toplumbilimi gszle mahkum eder); semeciler (eklektikler), (en bata geleni, Victor Cousin, burjuvazinin resmi filozofu oldu; o, doru, gzel, iyi, adalet vb. adna, proletaryaya yaplan basky ve hele 1848 Hazirannda kitle halinde kuruna dizilmelerini hakl gsteriyordu); bergsonculuk (burjuvazinin, 1900 yllarnda, yani emperyalizm anda, onur direinde tad Bergson, btn akln, insan somut gerekten, dnya zerinde etki yapmaktan, toplumun biimini deitirmek iin savamdan dndrmeye veriyor; insan, kendisini, kendi i benliine, i yaamna feda etmelidir; geriye kalan hi de nemli deildir ve sonu olarak, bakalarnn emeinden yararlananlar gven iinde rahat rahat uyuyabilirler). Demek ki, ayn toplumsal snf, .ransz burjuvazisi, bir yzyldan tekine, birbirinden tamamen farkl iki felsefeye sahip oldu; nk 18. yzylda devrimci olan burjuvazi, 19. yzylda tutucu, ve hatta gerici olmutu. Hibir ey u iki metni karlatrmaktan daha anlaml deildir. Birincisi, burjuva devrim, 1789 tarihini tayor. Yazar, u szleriyle yeni zamanlar selamlamayan bir burjuva devrimci Cammille Desmoulinsdir: Evet, bu uurlu Devrim, bu yeniden canlanma tamamlanacak; hibir g ona engel olacak durumda deildir. .elsefenin, zgrln ve yurtseverliin yce etkisi! [sayfa 4 28] Biz yenilmez olduk. Ve ite teki metin, 1848 tarihini tayor. ktidardaki snfnn, proletaryaya kar karlarn savunan burjuva devlet adam M. Thiersnin szleri: Ah! Eskisi gibi olsayd. Okullara hep rahipler ya da onlarn yardmclar baksayd, imdi okullarn halk ocuklar iin gelimesine kar kmam olacaktm. Pek ou insana tiksinti veren u laik retmenler yerine baretici gler ve retim ilikileri konusunda, onbeinci derse baknz. Aktaran: Albert Soboul, 1789, LAn Un de la Libert, 2. bask, Editions Sociales, Paris 1960, s. 63.
3 4
16
ka bir ey istiyorum; kardeleri istiyorum, her ne kadar eskiden onlara kar gvensizlik duydumsa da artk din adamlarnn etkisinin salt egemen olmasn istiyorum; papazn etkisinin, olduundan da daha gl olmasn talep ediyorum; nk, insana, zevkine bak, nk ... sen, bu lml dnyada kendi kk mutluluunu [asl metinde de alt izilmi] yaratmak iin bulunuyorsun, ve bu mutluluu imdi iinde bulunduun durumda bulamyorsun, bencillii, sana bu mutluluk payn vermeyi reddeden zengine korkmadan vur; zenginin fazla servetini elinden alarak, kendi rahatn ve seninle ayn durumda olanlarn hepsinin mutluluunu salayacaksn, diyen felsefe iin deil, tersine, insana ac ekmek iin dnyada bulunduunu reten bu iyi felsefenin yaylmas iin yalnzca rahipler snfna gveniyorum.5 Grlyor ki, Thiers, felsefeyle ilgileniyor. Neden? nk felsefenin bir snf nitelii vardr. Her ne kadar filozoflarn, genel olarak, bundan kukular yoksa da, kesindir bu. Ama, her dnya anlaynn pratik bir anlam vardr: baz snflara yararl, tekilere zararl olur. Greceiz ki, marksizmin de bir snf felsefesi vardr. Burjuva devrimci Camille Desmoulins, felsefeyi, devrimin hizmetinde bir silah gibi grrken; tutucu Thiers, felsefeyi toplumsal gericiliin hizmetinde bir silah olarak grr: yi felsefe, emekileri boyun emeye aran felsefedir. Daha sonra Komn yandalarn kuruna dizdirecek olan [sayfa 29] adam, ite byle dnyor. II. NN .ELSE.EY NCELEMELYZ? Bugn, Birleik Devletlerde olduu gibi .ransada da M. Thiersnin ardndan gelenler, marksistler hakknda fikir davalar ayorlar. Yalnz marksistleri deil ellerinden gelse onlarn felsefesini de yok etmek istiyorlar. M. Thiersnin, Komn yandalaryla birlikte onlarn toplumsal gelime fikirlerini ldrmek istemesi gibi. ilerin ve genel olarak emekilerin grevi bununla izilmi oluyor; bu grev, smrclere hizmet eden felsefenin karsna, smr5 Aktaran: Georges Cogniot, La Question Scolaire en 1848 et la Loi .alloux, Editions Hier et Aujourdhui, s. 189.
17
clere kar savama yardmc olabilecek bir felsefe karmaktr. u halde, felsefe okuyup renmek, emekiler iin ok nemlidir. Bu nem, zaten olgularla karlalnca kendini gsterir. Olaylar, gnmzn egemen snf burjuvazinin, lkemizin tm emekileri zerinde srdrd bask siyasetinin gitgide sertletiini ortaya koymaktadr: isizlik ve yaam pahall, genlere kaplarn kapanmas, toplumsal yasalara, grev hakkna, demokratik zgrlklere sayg gsterilmemesi, bask, silahl saldr (14 Temmuz 1953te Pariste), lkenin Amerikan emperyalizmi tarafndan smrgeletirilmesi, kanl ve ykc Vietnam Sava, Wehrmachtn yeniden canlandrlmas vb., vb.. Bu durumda, emekiler, kendilerine unu sormaldr: Bu durumdan nasl kurtulmal? Olanlarn niinini bilmek gereksinmesi, gittike daha genel, gittike daha had bir durum alyor. Sava tehlikesi nereden geliyor? .aizm nereden geliyor? Yoksulluk nereden geliyor? lkemizin emekileri, olup bitenleri anlamak istiyorlar, bu durumu deitirmek iin anlamak istiyorlar. Ama o zaman, eer felsefe bir dnya anlay, pratik sonular olan bir dnya anlay ise, dnyay deitirmek isteyen emekiler iin doru bir dnya anlayna sahip olmann ok deerli bir ey olduu aka ortaya kmaz m? Nasl ki, nian tahtasn vurmak iin doru nian almak gerekiyorsa. Kabul edelim ki, tm emekiler, gerein bilinemeyeceini [sayfa 30] dnyorlar. O zaman, sava, isizlik, alk karsnda kendilerini savunamayacaklardr. Balarna gelen her ey, onlar iin anlalmaz bir ey olarak kalacaktr, bunlar bir alnyazs olarak karlayacaklardr. Burjuvazinin, emekileri srklemek istedii nokta tam tamna budur. Dolaysyla kendi karlarna uygun bir dnya anlayn yaymak iin hibir areyi ihmal etmeyecektir. rnein her zaman zenginler ve yoksullar olacaktr gibi dncelerin yaylmas byle aklanabilir. Ya da, toplum bir cengel ormandr ve her zaman yle olacaktr, o halde, herkes kendi bann aresine bakmaldr! Eer bakasnn seni yemesini istemiyorsan, sen bakasn ye. i, cretlerinizi hep birlikte savunmak iin i arkadalarnla birleeceine, arkadalarnn zararna patronun ltuflarn kazanmaya bak. Kadn memur, patronun metresi olmaya al, gzel bir yaamn olur. Bover tekiler ne olursa olsun... gibi dnceler.
18
Bu gibi dnceleri (Readers Digestin) Selection gibi dergilerde, mide basnnda bol bol bulabilirsiniz. Burjuvazi, emekilerin bilincini, bu zehirle zehirlemek ister, onun iin, emekiler kendilerini bundan korumaldrlar. Ayrca bu zehir, ok eitli biimlerde karmza kar. Bunun iindir ki, emekiler hl .ranc-Tireur okuyorlar, bilmeksizin, gnde onbe franklk zehir satn alyorlar. Bilmeksizin; nk, .ranc-Tireur, bu gidi iyi deildir ve bunun sonu kt olacak diye tepiniyor, baryor, ama .ranc-Tireur, ilerin niin iyi gitmediini sylemeye ve nedenlerini gstermeye hi yanamyor, ve hele emekilerin birliini, kurtulmann tek aresi olan bu birlii nlemek ya da bozmak iin elinden geleni yapyor. Btn bu dnceler, son tahlilde, bir dnya anlayndan, bir felsefeden douyor: Toplum dokunulmazdr, onu olduu gibi kabul etmek gerekir, yani ya smrye katlanacaksn, ya da toplum iinde dirseklerinle ite ite kendine ufak bir yer aacaksn. Tanrm! daima bamza gelen eylerin niinini ve nasl olduunu bilmeye almak zorunda myz? Adaletsizlik her [sayfa 31] gn yaplyor ve kuvvet, hakka stn geliyor! te, burjuvazinin, emekilerin ocuklarna sunduu saysz gazetelerden biri olan Superboyda bunlar okuyabiliyoruz. iddet, insan aalama, gerekten de bunlar, fetih savan normal bir eylem haline getiren saldrgan burjuvazinin gereksinmelerine uygun gelen eylerdir. Burada Leninin, 1920de Rusya Komnist Genlik Birliklerinin III. Kongresinde sylediklerini anmsatmak yerinde olur. Lenin, kapitalist toplumu yle iziyordu: Eski toplum u ilkeye dayanyordu: soy ya da soyul, bakalar iin al ya da bakalarn kendin iin altr, kle sahibi ol ya da kle ol. Doal olarak, byle bir toplumda yetien insanlar, deyim yerindeyse, analarnn style birlikte u ruh halini, alkanl, anlay da alrlar: ya bir kle sahibisin ya kle, ya da bir kk mlk sahibi, bir kk grevli, bir kk memur, bir aydn ksacas yalnzca kendini dnen ve bakasn umursamayan bir insan. Eer ben u toprak paracn ekip biiyorsam, bakalar benim iin nem tamaz; eer bir bakas asa,
19
daha iyi, budaym daha pahal satacam demektir. Eer benim nemsiz bir hekim, mhendis, retmen, mstahdem olarak bir iim varsa, bakalarnn benim iin ne nemi var? Ola ki bu dnyann glleri karsnda dalkavukluk ede ede ve yaltaklana yaltaklana iimi koruma ve hatta sivrilme, bir burjuva olma baarsn gstereceim.6 Egemen burjuvazi iin ok deerli olan bu eski felsefeye kar kendi dmzda ve kendi iimizde amansz bir sava amamz gerekir; nk bu felsefenin elinde, geleneklerden, boinanlardan baka; basn, radyo, sinema gibi aralar da var... Eski zehirli dncelere kar bu savam anarak: Gerekiyorsa, byk bir drstlkle kendi kendini yenile!7 diyen Barbussen arsna uymak gerekir. Umutsuzluk deil gven, yazgya boyun eme deil savam tayan yeni fikirler edinmeye almak gerekir. Bu, [sayfa 32] emekiler iin, ikincil bir sorun deildir. Bu, varolmak ya da olmamak sorunudur, nk emekiler, ancak bir dnya anlayna onu gerekten deitirebilecekleri bir dnya anlayna sahip olduklar zaman, snf basksnn stesinden gelebileceklerdir. Bylece, Gorki, Anada, arlk Rusyasnda, o zamana kadar her eye boyun emi, umutsuz, yal bir kadnn, kahramanca savaan sosyalist olu sayesinde, halknn ektii aclarn kaynan anlad iin, ve bu aclara bir son vermenin olanakl olduunu anlad iin, nasl durdurulamaz bir devrimci haline geldiini anlatr. Savama henz balayanlara, yazgya boyun emeyi reddedenlere, felsefe renmek yararsz olmayacaktr: Gerekte yalnz nesnel bir dnya anlay, onlara savamlarnn kantlarn verebilir. Dou bir teori olmakszn, savam baarya ulaamaz. Bazlar, baarmak iin, baar koullarnn gereklemesinin yeterli olduunu sanrlar. Yanltr, nk, bu koullar gerekletirmeyi bilmek de gerekir. Ve iler karmaklatka, ne yapacan bilmek, daha byk bir nem kazanr. Bu gzlemler, devrimci bir savam, sosyalizm ve kom6 7
V.. Lenin, Genlik zerine, Sol Yaynlar, Ankara 1993, s. 227. Henri Barbusse, Paroles dun Combattant, .lammarion, s. 10.
20
nizm iin savam szkonusu olduu zaman deer kazanr. Devrimci teori olmadan, devrimci eylem olmaz, diyordu Lenin. Ama bu gzlemler, ayn zamanda, baka amalar iin yaplan savamda da: demokratik zgrlkler iin savamda da, ekmek iin ya da bar iin savamda da deerlidirler. Demek ki, pratik zorunluluk dolaysyla, felsefeyi incelememiz, genel dnya anlayyla ilgilenmemiz gerekir. imdi de, bize, dnyay anlamak olanan salayacak, bunun sonucu olarak dnyay deitirmek iin savam vermek olanan salayacak olan hangi felsefedir, bunu, daha yakndan grelim. [sayfa 33] III. HANG .ELSE.E NCELENMEL? a) Bilimsel bir felsefe: diyalektik materyalizm. Eer gerei (doay ve toplumu) deitirmek istiyorsak, onu tanmak gerekir. nsan, eitli bilimler yoluyla dnyay tanr. yleyse, daha iyi bir yaam iin savamlarnda, emekilere yalnz bir tek bilimsel dnya anlay uygun debilir. Bu bilimsel anlay, marksist felsefedir, diyalektik materyalizmdir. Burada akla yle bir soru geliyor: Bilim ile felsefe arasnda nasl bir ayrm yapyorsunuz? Birincisini ikincisiyle bir tutmuyor musunuz? Marksist felsefe, gerekten de, bilimlerden ayrlamaz, ama onlardan ayrdedilir. Bilimlerin her biri (fizik, biyoloji, psikoloji vb.) gerein tamamen belirli bir kesimine zg yasalar incelemeyi ister. Diyalektik materyalizme gelince, onun ikili bir amac vardr: diyalektik olarak, evrenin en genel yasalarn, fizik doadan dnceye kadar, canl doaya ve topluma geerek, gerein btn grnmleri iin ortak olan yasalar inceler. nmzdeki derslerde, bu yasalarn incelenmesi ele alnacaktr. Ama, diyalektik materyalizmin kurucular Marx ve Engels, diyalektii, hi akldan karmadlar. Bilimlerin ilerlemesi, onlara, felsefenin ortaya koyduu en genel, btn bilimler iin ortak olan yasalar bulup ortaya koymak ve dile getirmek olanan verdi.8
8
Marksist teorinin biimlenmesi konusunda birinci ve ondrdnc derslere baknz.
21
materyalizm olarak, marksist felsefe, bilimsel bir dnya anlaydr, bilimsel, yani bilimlerin bize rettiklerine uygun tek dnya anlaydr. yleyse, bilimler neyi retirler? Evrenin maddi bir gerek olduu, insann bu geree yabanc olmadn, bu gerei bilebileceini, ve bu sayede evreni deitirebileceini (eitli bilim kollaryla elde edilen pratik sonularn gsterdikleri gibi) retirler. .elsefi [sayfa 34] materyalizmin incelenmesini 8-11. derslerde ele alacaz. Marksist materyalizm, bilimlerle zde deildir, nk onun konusu, gerein bu snrl yn deildir (bu, bilimlerin konusudur), ama, dnyann btnyle kavranmasdr; bilginler marksist olmasalar bile, tm bilimlerin alttan alta kabul ettikleri bir dnya anlaydr. Materyalist doa gr, der Engels, doann olduu gibi, yabanc bir ey katmadan, yaln biimde kavranmasndan baka bir ey deildir.9 Bilimlerin her biri, doann, olduu gibi bir ynn inceler. Marksist felsefe ise, doann, olduu gibi, genel olarak kavranlmasdr. Onun iin her ne kadar bilimlerle zdelemese de, bilimsel bir felsefedir. Diyalektik materyalizmin bilimlerle zdelemediini syledik. Ama imdi grdk ki, bilimler, zorunlu olarak diyalektiktir (nk, bilimler evrenin en genel yasalarn tanmazlktan gelirlerse kurulamazlar) ve materyalisttir (nk bilimlerin konusu maddi evrendir). O halde, diyalektik materyalizm, bilimlerden ayrlamaz. Ancak bilimlere dayanarak ilerleyebilir, onlardan sentez yapar. Ama karlk olarak da, ilerde greceimiz gibi, bilimlere geni lde yardm eder. te yandan, kendini, bilimsel olmayan dnya anlaylarn, anti-diyalektik ve anti-materyalist felsefeleri eletirmek grevine verir. Tarihsel materyalizm, diyalektik materyalizmin ilkelerini topluma uygular, (bunu da 15-21. derslerde inceleyeceiz). Diyalektik materyalizm ve tarihsel materyalizm, bilimsel sosyalizmin ve bunun sonucu olarak komnizmin teorik temelini olutururlar.
9 .. Engels, Doann Diyalektii, Sol Yaynlar, Ankara 1996, s. 219, aktaran: J. Stalin, Diyalektik Materyalizm ve Tarihsel Materyalizm, Leninizmin Sorunlar, Sol Yaynlar, Ankara 1992, s. 659.
22
Stalin, btn bu nitelikleri zetleyerek yle yazar: Marksizm, doann ve toplumun gelimesinin yasalarnn bilimidir, ezilen ve smrlen snflarn devriminin bilimidir, btn lkelerde sosyalizmin zaferinin bilimidir, komnist toplumun kuruluunun bilimidir.10 [sayfa
35]
b) Devrimci bir felsefe: proletaryann felsefesi. Tamamen bilimsel ve, bilimsel olduu gibi, kantlarn olgulardan nk pratik, teoriyi dorular alan marksist felsefe, ayn zamanda, tarihsel rol burjuvaziyi altetmek, kapitalizmi ortadan kaldrmak, sosyalizmi kurmak olan proletaryann felsefesi, devrimci snf proletaryann partisinin teorisidir. Ondrdnc derste, proletaryay marksizme balayan ban nemi zerinde yeniden duracaz. Ama bunu imdiden akla kavuturmak uygun olur. Eer, gerekten de, proletarya, marksist felsefeye balanyorsa, bu felsefeyi kendine malediyorsa ve onu zenginletiriyorsa, bu, proletaryann, toplumu kurban olduu toplumu deitirme savamnn, ona bu toplumu anlamak ve onu bilimsel olarak incelemek grevini yklemesindendir. Burjuvazi, ayrcalkl snfnn karlarn savunurken, emek-gcnn smrs zerine kurulmu bulunan egemenliini unutturmaya alr. Kapitalist smr gereini bile reddeder, gnk gerei kabul etmek, kendi smrc snf karlarna aykr olurdu. Snf karlar yznden, burjuvazi, gittike geree srt evirir. Proletaryann durumu tamamen bakadr. Boyunduruktan kurtulmay isteyen smrlen snfn kar dnyaya dorudan bakmaktr. Smrc snfn, smry srdrmek iin yalana gereksinmesi vardr; devrimci snfn ise smrden kurtulmak iin geree gereksinmesi vardr. Devrimci grevini iyi yrtebilmek iin, doru bir dnya grne gereksinmesi vardr. Dnyaya dorudan bakmak materyalizmdir. Dnyaya gerek gelimesi iinde bakmak, diyalektik mate10 J. Stalin A. Holopov Yoldaa Mektup (Dil zerine), Son Yazlar 1950-1953, Sol Yaynlar, Ankara 1990, s. 58.
23
ryalizmdir (diyalektik, toplumun gelimesini aklayan yasalar inceler). Diyebiliriz ki, bilimsel felsefe, diyalektik materyalizm, [sayfa 36] bundan dolay, devrimci snfn, smrden kurtulabilmek iin toplumu anlamakta kan olan snfn felsefesi olmutur. Marksizm, proletaryann bilimsel felsefesidir. A. Jdanov eyle demiti: Proletaryann bilimsel felsefesi olan marksizmin ortaya k, felsefenin, kesine ekilmilerin bir ura olduu, d dnya ile bants olmayan, yaamdan ve halktan kopmu, halka yabanc, az sayda filozofun ve retilisinin oluturduklar okullarn tekelinde olan felsefe tarihinin eski dnemine son verir. Marksizm, bu eit bir felsefe okulu deildir. Tersine, marksizm, birka sekinin, bir fikir aristokrasisinin tekelinde olan eski felsefenin almas olarak, ve felsefenin, kurtulular iin savamda, proletarya ynlarnn elinde bilimsel bir silah haline geldii bsbtn yeni bir dnemin balangc olarak ortaya kar.11 te biz, bu felsefeyi inceleyeceiz, nk bilimsel felsefe, emekilere, savamlarn aydnlatan verir. Emekilere, ve yalnzca proletaryaya deil, devrimci proletaryann mttefii olan, kapitalist burjuvaziye kar karlar ayn olan kol ve kafa emekilerine, savamlarn aydnlatan verir. Demek ki, marksizmin, proletaryann bilimsel felsefesinin incelenmesi, proleter olsun ya da olmasn burjuvazinin egemenliine yardm eden yalanlar ykmak isteyen herkesin iidir. Her bilim gibi, marksist teoriyi, hangi snftan olursa olsun, her insan benimseyebilir: Bir burjuva, proletaryann yannda yer alr, proletaryann grn benimserse, marksist olabilir. Ama, marksizmi proletaryaya balayan zlmez ba, marksist felsefenin, proletaryann felsefesinin, zorunlu olarak bir parti felsefesi olduu anlamamz salar. Gerekten de proletarya, toplumlar bilimine sahip bir devrimci parti olmadan, burjuvaziye kar savam veremez. Bu fikir, Marx ve Engels tarafndan Kom11 Jdanov, Sur la littrature, la philosophie et la musique, Editions de la Nouvelle Critique, 1950, s. 44, 45.
24
nist Parti Manifestosunda [sayfa 37] aklanmtr ve Lenin de yle der: Marx ve Engels, felsefede, bandan sonuna kadar, hep belli bir yann adamlar oldular.12 IV. VARGI: TEOR VE PRATN BRL Emekiler iin, ve zellikle proleterler iin marksist felsefenin incelenmesi bir lks deildir: bu bir snf grevidir. Bu grevi yerine getirmemek, burjuva basksna hizmet eden bilim-d ve gerici grlere alan bo brakmaktr, ii hareketini, yolgsterici klavuzdan yoksun brakmaktr. Burjuvazi, proletarya felsefesinden korkmakta ve her yola bavurarak onunla savamaktadr. On yllar boyunca, marksizmi niversitelerden uzaklatrarak, marksist teorinin n kapad. Sonra, diyalektik materyalizmin etkisi byynce (ayn zamanda ii snfnn otoritesi artnca) hile yapmak gerekti: o zaman burjuva ideologlarnn havas deiti. Dediler ki: Elbette, marksizm, eskiden iyiydi. Ama bugn, marksizm almtr. Saysz marksizmi ama giriimleri, buradan ileri geliyor. Btn bu giriimlerin, marksizmin felsefi temellerinin tasfiyesi ya da tahrifi, diyalektik materyalizmin tasfiyesi ya da tahrifi gibi hazrlk ve giri niteliinde bir n ilemden gemeleri anlamldr. Burjuvazi, bu i iin, uluslararas sosyal-demokrasi liderlerinden gayretkee bir yardm grd. zellikle, bizim lkemizde Lon Blumun yardm. A lechelle Humainede (1946), Marxn kuku gtrmez retilerini hie sayarak, sosyalizm iin materyalist bir felsefenin gereini yadsr. Ve Sosyalist Enternasyonalin liderleri, aka dinin kanatlar altnda yeralyorlar: Marksizm, diyalektik ve tarihsel materyalizm, sosyalizm iin hi de gerekli deiller; dinsel telkin de onun kadar deerlidir.13 Bu grlerin, snf savamna, yani devrime yasak koymak gibi bir ama tadn ilerde greceiz. [sayfa 38] Ama, susmak ve tahrif etmek, diyalektik materyalizmin ve tarihsel materyalizmin gereini hibir ekilde deitiremez. Ger12 13
Lenin, Materyalizm ve Ampiryokritisizm, Sol Yaynlar, Ankara 1993, s.380. Yeni Sosyalist Enternasyonalin Tz.
25
ek gerektir. Ve, rnein, u srada, sosyalist lkelere kar, bir koalisyonda biraraya toplanm olsalar bile, eitli kapitalist devletler arasndaki elikilerin gene de iddetlendii grlmektedir. Kapitalistlerin kendileri de bu durumu kabul ediyorlar. Marksist teoriyi gelitirdii ve zenginletirdii SSCBde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlar14 adl yaptnda, Stalin, bunu belirtmi ve anlatmt. Gerekler ortadadr. Ve sosyalizmin baars, SSCBde komnizmin kurulmaya balamasndan sonra halk demokrasisinin ilerleyii, marksist-leninist ii partisinin gelimesi, marksist teorinin ne lde gl olduunu kantlamaktadr. Burjuva filozoflara gelince, onlar, ancak, kapitalizmin genel bunalmn (ve aklamakszn hakl gstermeye alarak) yazabilirler. Marksist felsefeyi incelemeye balayacak olanlarn hibir zaman unutmamas gereken bir nokta vardr. Devrimci proletaryann bilimsel felsefesi, marksizm, hibir zaman teoriyi (yani bilgiyi) pratikten (yani eylemden) ayrmaz. Marx, Engels ve onlarn retilileri, ayn zamanda, hem dnr, hem de eylem adamydlar. Zaten teori ile pratik arasndaki bu organik badr ki, marksizme zenginlemek olanan salad: devrimci hareketin her aamas, teoride yeni bir ileri hamleyi hazrlad. Eer marksizmin verimliliini ortaya koyan devrimci eyleme katlnmazsa, marksizmin ilkeleri sindirilemez. Marksist teori bir dogma deil, eylem iin bir klavuzdur.15
[sayfa 39]
14 15
Bkz: J. Stalin, Son Yazlar, 1950-1953, Sol Yaynlar, Ankara 1990, s. 61-145. Histoire du Parti Communiste (Bolchvik) de lUSSR, Moscou 1949, 2, s. 394
26
BRNC BLM MARKSST DYALEKTK YNTEMN NCELENMES
DYALEKTK YNTEM
BRNC DERS
I . Yntem Nedir? II . Metafizik Yntem a) Nitelikleri b) Tarihsel Anlam III . Diyalektik Yntem a) Nitelikleri b) Tarihsel Oluumu IV . .ormel Mantk ve Diyalektik Mantk DYALEKTK materyalizm denmesinin nedeni, doa olaylarn ele al biimi, aratrma ve tanma yntemi diyalektik, ve doa olaylarn yorumlay ve anlay, teorisi materyalist olduu iindir.1 I. YNTEM NEDR? Yntemden, bir amaca varlan yol anlalr. Descartes, Spinoza, Hegel gibi en byk filozoflar, yntem sorununu zenle incelemilerdi; nk, onlar, geree varmann en usa-uygun yolunu bulmay kendilerine i edinmilerdi. Marksistler, anlk ve aldatc grnlerin tesindeki geree dorudan bakmak isterler;
1 Stalin, Diyalektik Materyalizm ve Tarihsel Materyalizm, Leninizmin Sorunlar, Sol Yaynlar, Ankara 1992, s. 651.
29
bu yzden, yntemin onlar iin [sayfa 43] ok byk bir nemi vardr. Yalnz bir tek bilimsel yntem, dntrc, devrimci bir eylemi, bilimsel dnya anlay iinde oluturmak olanan salar. Diyalektik, materyalist bir dnya anlayna tamtamna uygun gelen tek yntem, ite bu yntemdir. Bu incelemenin nmzdeki alt dersini diyalektik ynteme ayracaz. Ama, kendimizi, zet niteliinde bir balangla bu ie hazrlamamz uygun olur. Diyalektik yntem (bilimsel olan) ile metafizik yntem (bilimsel olmayan) arasnda bir karlatrma, bunu kolaylatracaktr. II. META.ZK YNTEM a) Nitelikleri. Bir ift sar ayakkab satn aldk. Belli bir sre sonunda, bir ok tamirden taban ve topuk penesinden, yamalandktan vb. sonra, artk bunlarn ayn olmadnn farkna varmakszn, hala sar ayakkablarm giyeceim deriz. Ama biz, ayakkablarmzn anszn deimesini nemsemiyoruz, onlar, hi deimemi olarak, ayns olarak kabul ediyoruz. Bu rnek, metafizik yntemin ne olduunu anlamamza yardm edecektir. Byle bir yntem, Engelsin deyiiyle eyleri kesin biimleriyle, deimez olarak meydana gelmi gibi2 kabul eder. Hareket, ve bunun sonucu olarak, deimenin nedenleri de, bu yntemin dikkatinden kaar. Metafiziin tarihsel bir incelemesini yapsaydk, bu inceleme, kendisi iin yeterli olmayan gsterisiz bir ift ayakkaby ok gerilerde brakrd. Ksaca belirtelim ki, metafizik szc, Yunanca, tesi diye yorumlanabilen meta ve doa bilimi demek olan fizik szlerinden gelir. Metafiziin konusu (zellikle Aristoteleste), doann tesinde bulunan varln incelenmesidir. Doa, hareket halinde olduu halde; doatesi [sayfa 44] varlk (doast varlk), deimez ve sonsuzdur. Bazlar bu varla tanr derler, bazlar ise Mutlak, vb... Yalnzca bilime dayanan materyalistler, bu varln
2 .riedrich Engels, Ludwig .euerbach ve Klasik Alman .elsefesinin Sonu, Sol Yaynlar, Ankara 1992, s. 44; K. Marx, .. Engels, .elsefe ncelemeleri, Sol Yaynlar, Ankara 1979, s. 47.
30
imgesel olduunu kabul ederler (9. derse baknz). Ama eski Yunanllar, hareketi aklayamadklar iin, baz Yunan filozoflar, hareket halindeki doann da tesine bir sonsuz ilke koymak zorunda kaldlar. u halde metafizik yntemden szederken, hareketin ve deimenin gereini bilmeyen ya da bilmezlikten gelen bir yntemi anlyoruz. Ayakkablarmzn artk ayn ayakkablar olmadklarn grmemek, metafizik bir tutumdur. Metafizik, durgunluk yararna hareketi, zdelik yararna deimeyi bilmez. Gne altnda yeni hibir ey yoktur der. Kapitalizmin sonsuz olduuna, kapitalizmin insanlarda oluturduu ya da srdrd ktlklerin ve kusurlarn (ahlak bozukluunun, bencilliin, hunharln vb.) her zaman varolacaklarna inanmak, metafiziki gibi uslamlamaktr. Metafiziki, hayalinde, sonsuz, yani deimez bir insan canlandrr. Niin? nk, metafiziki, insan, evresinden, toplumdan ayrr. Der ki: Bir yanda insan, te yanda toplum. Kapitalist toplumu ykyorsunuz, sosyalist bir toplumu kuracaksnz. Ya sonra? nsan, insan kalacaktr. Burada metafiziin bir ikinci izgisini yakalyoruz: Metafizik, gerekte birbirinden ayrlmaz olan, keyfi olarak ayryor. nsan, gerekte, toplumlarn tarihinin bir rndr: nsan, toplumun dnda deildir, ancak, toplumdadr. Metafizik yntem, gerekte birlik olan ayrr. eyleri kesin [deimez] olarak snflandrr. rnein der ki: siyaset burada, sendika orada. Kukusuz siyaset ve sendika iki ayr eydir. Ama yaam deneyimi bize gsteriyor ki, siyaset ile sendika, birbirlerinden ok az ayrlr. Sendikada olup bitenler siyaset zerinde de etki yapar; ve tersine, siyasal eylemin de (devlet, partiler, seimler, vb.) sendika zerinde bir kar etkisi vardr. Blmelere ayrma, metafizikiyi, her durumda yle uslamlamaya gtrr: Bir ey, ya budur, ya udur. Ayn zamanda [sayfa 45] hem bu hem u olamaz. rnek: Demokrasi diktatrlk deildir; diktatrlk demokrasi deildir. yleyse, bir devlet, ya demokrasidir, ya diktatrlktr. Peki yaam bize ne retiyor? Yaam, bize bir ve ayn devletin ayn zamanda hem diktatrlk, hem demokrasi olabileceini retiyor. Burjuva devlet, (rnein Birleik Devletlerde) btn haklara, btn iktidara sahip olan bir byk para sahipleri aznl iin demokrasidir; ounluk zerinde, ancak aldat-
31
c haklar olan kk insanlar zerinde diktatrlktr. Halk devleti (rnein inde), halk dmanlarna kar, devrimci zaferin iktidardan uzaklatrd smrc aznlk iin bir diktatrlktr; byk ounluk iin, ezilmekten kurtulmu emekiler iin demokrasidir. Ksacas, metafiziki, eyleri kesin (deimez) olarak tanmlad iin (eyler ne iseler yle kalacaklardr!), ve birbirlerinden zenle ayrd iin, onlar, tamamen uzlamaz olarak birbirinin karsna koyar. ki kartn ayn zamanda olamayacan dnr. Bir varlk ya canldr, ya ldr, der. Bir varln ayn zamanda hem canl, hem l olabilmesi, ona anlalmaz grnr: bununla birlikte, rnein, insan bedeninde, her an yeni hcreler, lmekte olan hcrelerin yerlerini alrlar: bedenin yaam, aka bu kart gler arasndaki srekli bir savamdr. Deimenin reddi, ayrlmaz olann ayrlmas, kartlarn sistemli olarak dtalanmas, ite metafizik yntemin izgileri bunlardr. Bunlar, nmzdeki derslerde, diyalektik yntemin zelliklerini belirleyen izgilerin karsna koyarak daha yakndan inceleme olanan bulacaz. Ama, daha imdiden, gerein aratrlmasna ve yeryznde eyleme gelince, metafizik yntemin tehlikelerini sezebiliriz. Metafizik, gerein srekli deien zn, kanlmaz olarak, unutur: Sonsuz derecede zengin olan bu gerein bir tek grnm ile her karlatnda, onu grmek istemez, ve btn ksmlarndan birine, btn orman onu oluturan aalardan birine gtrmek istemez. Diyalektiin yapt gibi, kendini geree uydurmaz, ama canl gerei kendi l ereveleri [sayfa 46] iine hapsolmaya zorlar. Baarszla mahkum bir aba. Eski bir Yunan efsanesi, Procrust adl bir haydudun ktlklerini anlatr: Bu haydut kurbanlarn bir yataa yatrrm. Eer kurban yataa smayacak kadar bykse, haydut, onun bacaklarn yatan boyuna gre keser; eer kurbann boyu yataktan kkse, ayaklarn gererek uzatrm... te metafizik de gerekleri byle bask altnda tutar. Ama gerekler inatdrlar. b) Tarihsel anlam. Hareket halindeki nesneleri izmeyi bilmeden, nce onlar hareketsiz izmeyi renmek gerekir. Bu, biraz da insanln tarihidir. nsanlk, henz diyalektik bir yntemi zmleyebilecek d-
32
zeyde olmad zamanlarda, metafizik yntem ona byk hizmetlerde bulundu. Hegelin metafizik yntem dedii, verilmi ve deimez nesneler olarak dnlen eylerin incelenmesiyle uramay yeleyen ve kalntlar hl zihinlere musallat olan eski aratrma ve dnme ynteminin doruluu, zamannda, tarihsel olarak ortaya kmtr. Sreleri [yani hareketleri ve dnmleri] incelemeden nce eyleri incelemek gerekiyordu. Bir eyde olumu deiiklikleri gzlemlemeden nce u ya da bu eyin ne olduunu bilmek gerekiyordu. Ve bu, doa bilimlerinde de byle oldu. eyleri, kesin biimleriyle olumu eyler olarak ele alan eski metafizik, l ve canl eyleri kesin biimleriyle olumu olarak inceleyen bir doa biliminin rn idi.3 Balangcnda doa bilimi baka trl davranamazd. lkin, canl trleri tanmak, onlar zenle birbirlerinden ayrdetmek, snflandrmak gerekiyordu: bir bitki bir hayvan deildir, bir hayvan bir bitki deildir vb.. .izikte de gene ayn: birbirine kartrma tehlikesi karsnda ilkin sy, , [sayfa 47] ktleyi iyice ayrmak, balang iin en basit olaylarn incelenmesine kendini vermek gerekiyordu. Bu yzdendir ki, bilim, ok uzun bir sre hareketi zmleyememitir. Bilim asl nemi dinginlie verdi. Sonra, (Galilei ve Descartesla birlikte) hareketin bilimsel olarak incelenmesine sra gelince, ilkin hareketin en basit, en anlalr biimiyle (yer deitirme) yetinildi. Ama, bilimlerin ilerlemeleri, onlar metafiziin erevelerini krmaya gtryordu. Ama, bu inceleme tarz, kesin bir ilerlemenin, yani bizzat doann barnda bu eylerde oluan deimelerin sistemli bir biimde incelenmesine geiin olanaklar yaratlncaya kadar gelitii zaman, ite o anda felsefe alannda da eski metafiziin lm anlar almaya balad.4
3 .riedrich Engels, Ludwig .euerbach ve Klsik Alman .elsefesinin Sonu, Sol Yaynlar, Ankara 1992, s. 43-44; K. Marx, .. Engels, .elsefe ncelemeleri, Sol Yaynlar, Ankara 1979, s. 47-48; K. Marx, .. Engels, Din zerine, Sol Yaynlar, Ankara 1995, s. 233. 4 .riedrich Engels, Ludwig .euerbach.... s. 44; K. Marx, .. Engels, .elsefe ncelemeleri, s. 48; Din zerine, s. 233.
33
III. DYALEKTK YNTEM a) Nitelikleri.. Diyalektik, tersine, bununla yetinmez; o eyleri ve kavramlar, zincirlenmeleri, karlkl balantlar, karlkl etkileri ve bundan kaynaklanan deiiklikleri, doular, gelimeleri ve yokolular iinde gznnde tutar.5 Bu yzdendir ki, diyalektik, her noktada metafizie kardr. Diyalektik, ne dinginlii, ne de gerein eitli grnmleri arasndaki ayrm kabul etmedii iin deil. Ama diyalektik, dinginlikte, gerein greli bir ynn grr, oysa hareket mutlaktr; diyalektik btn ayrmlarn da greli olduunu kabul eder, nk, gerekte her ey u ya da bu biimde birbirine baldr, her ey, aralarnda birbirini etkileme durumundadr. Biz aada, altnc derste, diyalektiin yasalarn inceleyeceiz. Hareketi (yalnz basit bir yer deitirmeyi deil, sv olan [sayfa 48] suyun, su buhar olarak gaz haline geii gibi durum deitirmelerini de), btn biimleriyle dikkate alan diyalektik, hareketi, kartlarn savam olarak aklar. Bu, diyalektiin en nemli yasasdr (5, 6 ve 7. derslerimizi buna ayracaz). Metafiziki, kartlar tecrit eder, sistematik olarak badamaz kabul eder. Diyalektik, kartlarn biri olmadan tekinin de olamayacan ve her hareketin, her deiikliin, her biim deitirmenin, kartlarn savamyla aklandn ortaya koyar. Bu dersin II. kesiminde bedenin yaamnn yaam gleri ile lm gleri arasndaki srekli savamn rn olduunu, yaamn durmakszn lme kar zafer kazandn, lmn durmakszn bu zaferi elde etmeye uratn belirtmitik. ... her organik varlk, her an, hem ayn, hem ayn-olmayan eydir; her an, yabanc maddeleri zmler ve baka yabanc maddeleri dar atar, her an vcudundaki hcreler yokolur ve yeni hcreler oluur: azok uzun bir zaman sonunda, bu vcudun maddesi tamamen yenilenir, baka madde atomlar ile deitirilir; yle ki, her
5 .riedrich Engels, Anti-Dhring in Elyazmalar, Anti-Dhring, Sol Yaynlar, Ankara 1995, s. 481.
34
organik varlk hem hi deimez, hem de bir bakasdr. eylere biraz yakndan baknca, bir elikinin, olumlu ve olumsuz gibi iki kutbunun, kart olduklar kadar ayrlmaz da olduklarn ve btn antitez deerlerine karn, karlkl olarak birbirlerine kartklarn; ayn biimde, neden ve sonucun, ancak zel bir duruma uygulandklarnda geerlii bulunan kavramlar olduklarn, ama bu zel durumu, dnyann btn ile genel balants iinde dnmeye baladmz andan balayarak, bu kavramlarn, neden ve sonularn srekli olarak grev deitirdikleri, imdi ya da burada sonu olann, baka yerde ya da daha sonra neden, ve vice versa durumuna geldii, evrensel karlkl etki grnm iinde birletiklerini, birbirlerine dntklerini de grrz.6 [sayfa 49] Toplum iin de durum ayndr: kartlarn savamnn toplum iinde snf savam biiminde bulunduunu greceiz. Bundan baka, dncenin devindiricisi de, kartlarn savamdr (altnc dersin III. kesimine baknz). b) Tarihsel oluumu. Diyalektiin ilk taslan yapmak onuru, Yunan filozoflarnndr. Onlar, doay bir btn olarak anlyorlard. Herakleitos, bu btnn durum deitirdiini retiyordu: biz, hibir zaman ayn rmaa girmiyoruz, diyordu. Yunan filozoflarnda zellikle savamn verimliliini nemle belirten Platonda kartlarn savam byk bir yer tutar: kartlar birbirlerini doururlar.7 Diyalektik sz, dorudan doruya Yunancadan gelir: dialegein tartmak; kart fikirlerin savamn ifade eder. ada dnemin en gl filozoflarnda, zellikle Descartes ve Spinozada en parlak diyalektik uslamlama rneklerini buluruz.
6 .riedrich Engels, Anti-Dhring, Sol Yaynlar, Ankara 1995, s. 66. Nedenin etki ve etkinin neden halini ald bu karlkl etkilemenin iki basit rnei. Denizlerin ve rmaklarn suyu, buharlama sonucu bulutlar oluturur; bulutlar da younlaarak tekrar topraa den yamur haline gelir. Kalbin harekete getirdii kan ona oksijen salayan cierlere gereksinme duyar. Cierler ise kan dolam olmadan alamaz. 7 Platoncu diyalektiin ok guzel bir rnei, anlalmas olduka kolay olan, Platonun en nl diyaloglar Phedonda verilmektedir.
35
Ama, diyalektik yntemi ilk kez, dahice ifade edecek olan, byk Alman filozofu Hegeldir (1770-1831); Hegelin yapt, hemen .ransz Devrimini izleyen dnemde geliip ortaya kacaktr. .ransada, kendisinin sonsuz olduuna inanan feodal toplumu alaa ederek zafere ulaan burjuva devrimin hayran olan Hegel, fikirler alannda da buna benzer bir devrim yapar; metafizii ve onun sonsuz gereklerini tahtndan indirir. Gerek, her olgunun ilk nedenlerinin bir dermesi deildir. Tarihsel bir sretir, bilginin alt derecelerinden st derecelerine geitir. Gerein hareketi, ancak kendi z sonularn durmadan eletirmek ve onlar amak kouluyla ilerleyebilen bilimin kendi hareketidir. Ve bylece gryoruz ki, Hegele gre her dnm oluturan ey, kartlarn savamdr. Bununla birlikte Hegel, idealistti. Yani, ona gre, doa [sayfa 50] ve insan tarihi yaratlmam .ikrin (Ide) kendini gstermesinden, aa vurmasndan baka bir ey deildir. Demek ki, hegelci diyalektik salt tinsel alanda kalr. Marx (ki, nce Hegelin retilisi olmutu), diyalektikte tek bilimsel yntemi tanmay bildi. Ama, ayn zamanda materyalist olarak, onu doru koymay da bildi: Maddi evreni .ikrin bir rn sayan idealist dnya anlayn reddeden Marx, diyalektiin yasalarnn maddi dnyann yasalar olduunu, ve dncenin diyalektik oluunun insanlarn bu dnyann yabancs olmamalarndan, bu dnyaya katlm ve onun paras olmalarndan ileri geldiini anlad. Hegelde, diyor Marxn dostu ve ura arkada Engels, doada ve tarihte kendini gsteren diyalektik gelime, yani zikzak halindeki btn hareketler ve btn ani geri ekilmeler boyunca kendini ortaya karan aadan yukarya doru ilerlemenin nedensel zincirlenii, demek ki, .ikrin btn sonsuzluk boyunca nerede olduu bilinmeyen, ama her halde, dnen her insan beyninden bamsz olarak sregiden zerk hareketinin kopyasdr ancak. te karlp atlmas szkonusu olan, bu ideolojik tersyz olma durumuydu. Biz yeniden beynimizin dncelerini, onlar Mutlak .ikrin u ya da bu derecede yanslar olarak, gerek nesneler sayacamz yerde, onlar materyalist adan nesnelerin yanslar olarak kavradk. Bundan tr, diyalektik, d dnya iin
36
olduu kadar insan dncesi iin de hareketin genel yasalarnn temelde zde olan ama ifadede birbirinden ayrlan, insan beyni onlar bilinli olarak uygulayabildii halde, doada ve imdiye dek byk blmyle insann tarihinde de bu yasalarn yalnz bilinsiz olarak grnte sonsuz bir dizi raslantlar iinde d zorunluluk biiminde kendilerine yolamalar anlamnda birbirinden ayrlan iki yasalar dizisinin bilimine indirgeniyordu. Ama bu yolda .ikrin kendisinin diyalektii gerek dnyann diyalektik hareketinin yalnzca basit bir bilinli yanss haline geldi ve bylelikle Hegelin diyalektii ba yukarda olmak zere dorultuldu, ya da daha tam ve doru bir deyile, bann zerinde dururken yeniden ayaklar [sayfa 51] zerine kondu.8 Ksacas, Marx, hegelci sistemin usa-uygun ekirdeini, yani diyalektii alkoyarak idealist kabuunu att. Bunu, Kapitalin ikinci son sznde kendisi de aka sylyor (Ocak 1873): Benim diyalektik yntemim, hegelci yntemden yalnzca farkl deil, onun tam kartdr da. Hegel iin insan beyninin yaam sreci yani dnme sreci Hegel bunu .ikir (Idea) ad altnda bamsz bir zneye dntrr gerek dnyann yaratcs ve mimar olup, gerek dnya, yalnzca .ikirin dsal ve grngsel (phnomenal) biimidir. Benim iin ise tersine, fikir, maddi dnyann insan aklnda yansmasndan ve dnce biimlerine dnmesinden baka bir ey deildir.9 Marx ve Engels bu diyalektik anlay, kesin olarak tersine dndrmeyi nasl baardlar? Bunun yant onlarn yazlarndadr. Onlar, diyalektiin nesnel bir temeli olduunu dnmeye gtren, 18. yzyln sonu ile 19. yzyln ilk on yllarnda, doa bilimlerindeki ilerleyitir. Bu konuda byk buluun belirleyici bir rol olmutur: 1. En karmak organizmalarn gelimelerinin balangc olan
8 .riedrich Engels, Ludwig .euerbach..., s. 42; K Marx, .. Engels, .elsefe ncelemeleri, s. 45-46; Din zerine, s. 231-232. 9 Karl Marx, Almanca kinci Baskya Sonsz, Kapital, Birinci Cilt, Sol Yaynlar, Ankara 1993, s. 28. Buradaki yaratc szc, fikrin d grn biimi anlamna gelir (Hegel iin fikir, eylerin zdr)
37
canl hcrenin bulunuu. 2. Enerjinin dnmnn bulunuu: s, elektrik, mknats, kimyasal enerji vb. ayn maddi gerein nitel bakmdan farkl biimleridirler. 3. Darwine borlu bulunulan dnmclk. Tallar biliminin (paleontolojinin) ve hayvan yetitiriciliinin verilerine dayanarak, dnmclk, btn canl varlklarn (insann da) doal bir evrimin rnleri olduunu gsteriyordu. (Darwinin Trlerin Kkeni, 1859.) Zamann bilimlerinin tmnde olduu gibi (rnein, [sayfa 52] gne sistemini bir bulutsudan balatarak aklayan Kant ve Laplacen varsaym; ya da yeryuvarlann tarihini yeniden dzenleyen yerbilimin douu gibi), bu bulular da, doann diyalektik niteliini, zorunlu yasalara gre, durmadan yeni ynler dourarak gelien, olu halindeki snrsz bir btnn birlii olarak aydnla karyordu; insan tr ve insan toplumu, bu evrensel oluumun bir andr. Marx ve Engelsin vardklar sonu, derin bir ekilde diyalektik olan bu gerei anlamak iin, dnyann birliini nleyen ve onun hareketini donduran metafizik yntemden vazgemek gerektii oldu; u, Hegelin nesnel temellerini ortaya koymadan ne kavuturduu yntem, diyalektik bir yntem gerekliydi. Demek ki, diyalektik yntem, Marx ve Engels tarafndan dardan, keyfi olarak gelitirilmi deildi. Marx ve Engels, diyalektik yntemi, diyalektik olan nesnel doay konu olarak aldklarna gre, bilimlerin kendisinden kardlar.10 Bunun iindir ki, Marx ve Engels, btn mrleri boyunca, bilimlerdeki ilerlemeyi ok yakndan izlediler; bylece diyalektik
10 Dnyay materyaliste anlay tarzlarn benimsediine gre Marxn dorudan doruya kendi atalar sayd 18. yzyln .ransz materyalistleri (Diderot, Holbach, Helvtius) diyalektik yntemi bulamamlard. nk, 18. yzyln bilimi bunun iin yeterli deildi. Canl madde bilimleri o dnemde, henz ocukluk andaydlar: bu bilimlerin eksiksiz diyalektik bir fikir olan evrim fikrini (bir trden baka bir tr haline gelii) getirmekle, diyalektik materyalizmin ekillenmesinde oynadklar byk rol grdk. 18. yzylda egemen bilim, ancak hareketin en basit eklini, yer deitirmesini bilen, usauygun mekanik idi (Newton); bu durumda evren, ancak durmadan kendi kendini yineleyen bir saatle kyaslanabilirdi. 18. yzyl materyalizmine mekanist denmesi bu yzdendir; deimeyi kavramadna gre bu bakmdan metafiziktir; bu materyalizm, zellikle kartlarn atmasn reddeder. 9. derste mekanist (metafizik) materyalizmi ayrntl olarak ele alacaz.
38
yntem de, evren bilgisi derinletii lde belirlendi, kesinleti. Marx ile (ki, kendi ynnden, ekonomi politiin temellerine inerek, Kapitali kaleme alyordu) anlama iinde Engels, uzun yllarn, felsefenin ve doa bilimlerinin zenle incelenmesine ayrd. Bylece, 1877-78 yllarnda Anti-Dhringi11 yazd. Engels, engin bir tahlil yaptn, [sayfa 53] Doann Diyalektiini12 yazmaya balamt; diyalektik yntemle dikkat ekici bir ekilde aydnlatlan ann bilimlerinin dzeyini saptayan bu yaptn birok blmleri kalmtr. Diyalektik yntemin bu verimlilii, gittike daha ok genileyen bir hareketle, her bilim kolundan saysz bilginleri marksizme kazandracakt. .ransada bu bilginlerin klsik rnei, ayn zamanda byk bir yurtta, hayran olunas bir yurtsever olan byk fiziki Paul Langevindir. Diyalektik yntemin bu verimlilii, bizzat Marx ve Engelsle de yararlln gsterecekti. Dnce adam olduklar kadar, savaan devrimciler olan Marx ve Engels, onlardan nce gelen en dahi kiilerin doru olarak koyamadklar sorunu, diyalektiki olduklar iin, zmlediler: materyalist diyalektii insanlk tarihine uygulayarak, gerekte (genel teorisi tarihsel materyalizm olan) toplumlar bilimini kurdular. Bu temel buluun nasl yapldn greceiz (ondrdnc ders). Bununla, sosyalizme, bilimsel bir temel salyorlard. yleyse, burjuvazinin, snf karlarndan dolay, diyalektie kar sava am olmasn anlamak kolaydr. ... usa-uygun biimiyle diyalektik, burjuvazi ile onun doktriner szcleri iin bir rezalet ve irenliktir, nk eylerin mevcut bugnk durumunu olumlu yanlaryla kavrar, ayn zamanda bu durumun yadsnmasn, onun kanlmaz knn anlalmasn ierir; nk diyalektik, tarihsel olarak gelimi olan her toplumsal biimi, akan bir hareket iinde grr ve bu yzden, onun geici niteliini, onun anlk varlndan daha az olmamak zere hesaba katar; hibir eyin zorla kabul ettirilmesine izin vermez, znde eletirici ve devrimcidir.13 (talikler bizim, G.B.-M.C.) Bunun iindir ki, burjuvazi metafizikte kendine snak arar;
11 12 13
.riedrich Engels, Anti-Dhring, Sol Yaynlar, Ankara 1995. .riedrich Engels, Doann Diyalektii, Sol Yaynlar, Ankara 1996. Karl Marx, Kapital, Birinci Cilt, s. 29.
39
bunu gstermek olanan bulacaz. [sayfa 54] IV. .ORMEL MANTIK VE DYALEKTK YNTEM Bu ilk dersi mantk stne birka gzlemle biraz daha uzatmak yararl olur. Bilimlerin, balang dnemlerinde ancak metafizik bir yntem kullanabildiklerini (II. kesim, b) grmtk. Bu yntemi genelletirerek, Yunan filozoflar (zellikle Aristoteles), kendini yanlglardan korumak iin, dncenin her durum ve koul altnda izlemek zorunda olduu birtakm evrensel kurallar ortaya koymutu. Bu kurallarn birliine mantk ad verildi. Mantn konusu, gerei aratrmada dncenin izlemesi gereken ilkelerin ve kurallarn incelenmesidir. Bu ilke ve kurallar, bir fanteziden ibaret deildirler, insann doa ile yinelenen alveriinden ortaya karlar: insan mantkl klan, insana geliigzel herhangi bir eyin yaplamayacan reten doadr! te formel mantk denen geleneksel mantn bellibal kural: 1. zdelik ilkesi: bir ey, kendisiyle zdetir. Bir bitki bir bitkidir; bir hayvan bir hayvandr. Yaam yaamdr; lm lmdr. Mantklar bu ilkeyi formlletirerek a, adr, derler. 2. elimezlik ilkesi: bir ey ayn zamanda hem kendisi, hem kart olamaz. Bir bitki hayvan deildir; bir hayvan bir bitki deildir. Yaam lm deildir; lm de yaam deildir. Mantklar buna a, a-olmayan deildir, derler. 3. ncnn darlmas ilkesi (ya da nc durumun dtalanmas): birbirinin kart iki olanak arasnda bir ncnn yeri yoktur. Bir varlk, ya bitkidir ya hayvandr: nc olanak yoktur. Yaamla lm arasnda seim yapmak gerekir, nc bir durum yoktur. Eer a ve a-olmayan birbirinin kart ise, ayn bir nesne ya adr, ya a-olmayandr. Bu mantk geerli midir? Evet, nk, yzyllar boyunca biriktirilmi deneyimi yanstr. Ama aratrma derinletirilmek istendii andan balayarak yetersizdir. Gerekten de, [sayfa 55] yukarda sz edilen rnekleri yeniden ele alacak olursak, kesinlikle hayvanlar ya da bitkiler kategorisinde snflandrlamayan canl varlklarn
40
varolduklar ortaya kar. Bu varlklar, hem biri, hem tekidirler. Ayn ekilde, ne mutlak yaam, ne mutlak lm vardr: her canl varlk, her an lme kar savamda kendi kendini yeniler; her lm kendi iinde yeni bir yaamn elerini tar (lm, yaamn ortadan kaldrlmas deildir, bir organizmann zlp dalmasdr). Belirli snrlar iinde geerli olan klsik mantk demek ki, gerein daha derinliine inme gcnde deildir. Bu mantktan, verebileceinden fazlasn istemek, ite bu, tam metafiziin iine dmektir. Geleneksel mantk kendi nitelii gerei olarak yanl deildir, ama onu kendi snrlar dnda da uygulamak hevesine kaplnrsa yanlla neden olur. Bir hayvann bir bitki olmad dorudur; elimezlik ilkesine uygun olarak, onu buna, bunu ona kartrmaktan saknmak gerektii de dorudur ve doru olarak kalr. Diyalektik, karklk, eyleri birbirine kartrma deildir. Ama diyalektik, baz varlklarn hayvan ve bitki olduklar noktada hayvan ile bitkinin, gerein birbirinden ayrlmaz iki grnm olduklar da dorudur der (kartlarn birlii). Bilimlerin afanda kurulmu olan formel mantk, gnlk kullanm iin yeterlidir: snflandrmaya, ayrmaya olanak salar. Ama tahlili daha ileri gtrmek istediimizde artk yeterli deildir. Niin? nk gerek, harekettir ve zdelik mant (a, adr), fikirlerin, gerei kendi hareketi iinde yanstmasna olanak vermez. nk, te yandan, beinci derste greceimiz gibi, bu hareket, i elikilerin rndr; ve zdelik mant, kartlarn birliinin ve birinden dierine geiin kavranlmasna olanak vermez. Ksacas, formel mantk, gerein en yakndaki grnmlerine varabilir ancak. Diyalektik yntem daha teye gider, bir srecin btn grnmlerine ulamay kendine ama edinir. Diyalektik yntemin, bilen, anlayan dncenin yasalarna uygulanmasna diyalektik mantk denir. [sayfa 56]
41
(KARILIKLI ETK VE EVRENSEL BALANTI YASASI)
DYALEKTN BRNC ZGS HER EY BRBRNE BALIDIR
KNC DERS
I. II . III . IV . V.
Bir rnek. Diyalektiin birinci izgisi. Doada. Toplumda. Varg. I. BR RNEK
Bir yiit adam bar iin savama katlyor: Stockholm arsna imza topluyor. Dnya Halklar Kongresi iin kart datyor, i arkadalar ile ya da tanmad bir kimseyle Almanya sorununun bar yoldan zlmesi konusunda, Vietnam Savann durdurulmas konusunda tartmaya giriiyor ya da bar iin ulusal birlii salamak zere kendi evinde teki kiraclar toplantya aryor. Bazlar Ne yaptn sanyor zavall? Zamann da emeini de bouna harcyor. diyeceklerdir. Gerekten de, ilk bakta, bu adamn yapt i sama bir eydir; adam ne bakan, ne milletvekili, ne general, ne bankac, ne diplomat. yleyse? [sayfa 57]
42
Bununla birlikte, onun hakk var. Neden? nk o tek bana deildir. Kii olarak ne denli alakgnll olursa olsun, onun girikenlii ie yarar, nk tecrit edilmi deildir. Onun eylemi, koskoca bir btnn, dnya halklarnn bar iin savamnn bir blmdr. Ayn anda milyonlarca insan, onun gibi, onunla ayn dorultuda ve ayn glere kar hareket ediyorlar. Ayn zincirin halkalar olan btn bu girikenlikler arasnda evrensel balant vardr. Ve bu girikenliklerin her biri, kendi rneiyle, kendi deneyimiyle, baarszlklar ve baarlaryla tekine yardm ettii (karlkllk) iin btn bu girikenlikler arasnda karlkl etki vardr. Kendi seeneklerini karlatrdklar zaman, tecrit edilmemi olduklarn anlarlar, ayn zamanda, her eyin birbirine bal olduuna inanrlar. te pratikten alnm pek basit bir rnek. Grlyor ki, yalnzca diyalektik yntemin ilk yasas, doru yorumlamaya olanak veriyor. Burada diyalektik, metafizie kkten kardr: Kendini bu kadar skntya sokmak, basit insanlar tedirgin etmek, insanlarla tartmak neye yarar? Bar bu basit insanlara bal deildir... demek, metafiziki gibi uslamlamaktr. Metafiziki gerekte, ayrlabilir olmayan ayrr. 1952 Ekiminde, Bar iin Asya ve Pasifik Konferansna, Los Alamosa, ilk atom bombasnn yaplna katlan bir bilgin, Joan Hinton da geldi. Nagazaki zerine atlan ilk bombaya ellerimle dokundum. Derin bir sululuk hissi duyuyorum ve insanla kar bir cinayetin hazrlannda bir rol oynam olmaktan utan duyuyorum. Nasl oldu da bu grevi yerine getirmeyi kabul ettim? Bilim iin bilim yanl felsefesine inanyordum da ondan. Bu felsefe, modern bilimin zehiridir. Bilimi toplumsal yaamdan ve insanlardan ayrmak demek olan bu yanlg yzndendir ki, sava srasnda, atom bombas yapmnda almaya srklendim. Bilgin olarak kendimizi salt bilime vermemiz gerektiini ve geriye kalann da mhendislerin ve devlet adamlarnn ii olduunu dnyorduk. Beni fildii kulemden ekip karmak ve bana salt bilim olmadn ve [sayfa 58] bilimin ancak insanln karlarna hizmet ettii lde bir anlam olduunu anlatmak iin Hiroima ve Nagazaki bombardmanlar faciasnn gerekmi olduunu sy-
43
lemeye utanyorum. Birleik Devletlerde ve Japonyada hallen atom silahlarnn yapmnda alan bilginlere sesleniyorum ve onlara Ne yaptnz iyi dnnz diyorum. Metafiziki, kendi yapt iin, bakalarnn yaptklar ile balantl olduunu dnmez; ite bu, atom bilgininin durumuydu, o bilimsel dnce uygun davrandn dnrken, gerekte bilime kar bir tutum almt, nk kendi mesleki eyleminin nesnel koullar ve almasnn yararll zerinde, kendi kendini sorguya ekmeyi reddediyordu. Bu gibi davranlar ok yaygndr. Baka bir rnek almak istersek, rnein, her frsatta: Spor, spordur; siyaset siyasettir. Ben hibir zaman siyaset yapmadm. diyen sporcunun durumu. Sporla siyasetin baka baka eylemler olduu dorudur. Ama onlar arasnda hibir iliki olmad yanltr. Eer sporcunun satnalma gc azalrsa, ve eer isiz kalrsa, spor gerelerini ve giysilerini nasl satn alabilecektir? Ve eer sava, spor iin ayrlan bteleri, denekleri kemirip yutarsa, stadlar ve yzme havuzlar nasl yaplabilecektir? Grlyor ki: spor, metafizikinin bilmedii, ama diyalektikinin bulduu baz koullara baldr; deneksiz spor olmaz; ama bir bar siyaseti olmadan da denek olmaz. Demek ki, spor siyasetten ayrlmyor. Bu ba bilmeyen, unutan sporcu, yalnz spor davasna hizmet etmemekle kalmaz, onu savunmann arelerini de elinden karr. Niin? nk her eyin birbiriyle ba1antl olduunu anlamad iin, sava siyasetine kar savam vermeyecektir; bir an gelecektir, sporu, onun koullarn gerekletirmeden istedii iin, ister lkenin ykm spor ekiplerini ortadan kaldraca iin olsun, ister sava gelmi olaca iin olsun, artk hi spor yapamayacaktr. II. DYALEKTN BRNC ZGS
Diyalektik, metafiziin tersine, doaya, birbirinden kopuk, tek bana ve birbirinden bamsz ayr ayr nesnelerin ve grnglerin (phnomne)14 rasgele bir araya toplanm bir yn olarak deil, nesnelerin ve
[sayfa 59]
14 Phnomne = grng szcnden, doa yasalarnn (den bir ta, kaynayan su) ya da toplum yasalarnn (iktisadi bir bunalm) btn belirtileri anlalr.
44
grnglerin organik olarak birbirlerine bal bulunduklar, birbirlerine baml olduklar ve karlkl olarak birbirlerini koullandrdklar balantl tam bir btn olarak bakar. Bu yzden diyalektik ynteme gre, hibir doa olay, tek bana, evresindeki olaylarn dnda ele alndnda anlalamaz; nk doann herhangi bir alanndaki herhangi bir olay, evresindeki koullarn dnda dnlrse ve bu koullardan ayrlrsa anlamsz bir ey haline geliverir; tersine, herhangi bir olay, evresindeki olaylarla zlmez balar asndan kendisini kuatan olaylarn onu koullandrdklar gibi dnlrse, anlalabilir ve aklanabilir.15 Diyalektiin birinci izgisinin aklan, onun ok genel olan niteliini gsteriyor: bu izgi, doada ve toplumda, evrensel olarak dorulanr. III. DOADA Metafizik, kaba maddeyi, canl maddeyi, dnceyi ayrr; metafizikiye gre, bunlar, mutlak olarak birbirlerinden yaltlm, birbirlerinden bamsz ilkedir. Ama dnce, beyinsiz varolur mu? Ve beyin, bedensiz? .izyoloji (canl varln ilevlerinin bilimi) bilinmiyorsa, psikoloji (dnen eylemi inceleyen bilim) olanakszdr ve bu da sk skya biyolojiye (genel anlamyla yaam bilimi) baldr. Ama yaamn kendisi kimyasal sreler bilinmeden anlalamaz;16 [sayfa 60] kimyaya gelince, o da moleklleri ele aldnda, onlarn atom yaplarn bulur; oysa atomun incelenmesi fiziin alanna girer. Eer imdi biz, fiziin inceledii bu elerin kkenini bulmak istersek, bize bu elerin oluumunu gsteren yeryz bilimlerine kadar gitme15
16 Biz yaamn kimyasal srelerden ibaret olduunu sylemiyoruz; bu, diyalektie aykr bir iddia oluyordu: bu konuyu ilerde yeniden ele alacaz. Biz, dnme eyleminin fizyolojiye indirgenebileceini de sylemiyoruz. Dediimiz udur: canl varlk olmadan canl varlk fikri olmaz; fiziksel-kimyasal bir evren olmnadan canl varlk olmaz, organizma olmaz.
653.
Stalin, Diyaletik Materyalizm ve Tarihsel Materyalizm, Leninizmin Sorunlar, s.
45
miz gerekmeyecek mi? Ve buradan, yeryznn bir paras bulunduu gne sisteminin incelenmesine (astronomiye) kadar uzanmayacak myz? Bylece, metafizik, bilimsel ilerlemeyi engelledii halde; diyalektik, bilimsel olarak kurulmutur. Kukusuz, bilimler arasnda kendilerine zg ayrlklar vardr: kimya, biyoloji, fizyoloji, psikoloji farkl, zgl alanlar inceler; buna tekrar dneceiz. Ama bu yzden, btn bilimler, evrenin birliini yanstan temel bir birlik oluturmaktan geri durmazlar. Gerek bir btndr. te diyalektiin birinci izgisi bunu anlatr. Elbette ki, karlkl etkilemenin, karlkl koullandrmann ne olduklarn rnekleriyle iyice belirtmek yararl olacaktr. Madeni bir yay ele alalm. Bu yay, evreleyen evrenden ayr olarak deerlendirebilir miyiz? Yay, insanlar tarafndan (toplum) topraktan (doadan) karlm bir madenden yapldna gre, besbelli ki hayr. Ama daha yakndan bakalm. urada dururken, yaymz, evreleyen yerekimi, s, oksitlenme, vb. gibi koullardan bamsz deildir. Bu koullar, onun yalnz konumunu deil, yapsn da deitirebilir (pas). Yaya bir kurun paras asalm: bu yay zerinde oluturduu bir kuvvetle, yay gerilir; yayn biimi belirli bir diren noktasna kadar deiir; arlk yay zerinde etki yapar, yay arlk zerinde etki yapar; yay ve arlk bir btn olutururlar; aralarnda etki, karlkl balant vardr. Bundan baka; yay, molekllerden bilemitir, bu molekller birbirlerine yle bir ekim kuvveti ile baldrlar ki, belirli bir arln tesinde yay artk gerilemez, kopar: baz molekller arasndaki ba zlmtr. Gerilmemi olan yay, gerilmi yay, kopmu yay her seferinde, molekller arasnda baka [sayfa 61] bir ba tipi vardr. Eer yay stlrsa, molekller arasndaki balar baka bir biimde deiir (genleme). Biz diyeceiz ki, yapsnda ve eitli biim deiikliklerinde, yay, kendisini oluturan milyonlarca molekl arasndaki karlkl etkiyle kurulmutur. Ama bu karlkl etkinin kendisi de, yay (btnyle) ve evreleyen ortam tarafndan koullandrlmtr: yay ve evreleyen ortam bir btn olutururlar; kendi aralarnda karlkl bir etki yaparlar. Eer bu etki bilinmezse, o zaman yayn oksitlenmesi (pas), yayn kopmas anlamsz, sama olaylar haline gelir. Stalin, diyalektiin birinci izgisini yorumlarken yle yazar: Bu yzden diyalektik ynteme gre, hibir doa olay,
46
tek bana, evresindeki olaylarn dnda ele alndnda anlalamaz; nk doann herhangi bir alanndaki herhangi bir olay, evresindeki koullarn dnda dnlrse ve bu koullardan ayrlrsa anlamsz bir ey haline geliverir; tersine, herhangi bir olay, evresindeki olaylarla zlmez balar asndan kendisini kuatan olaylarn onu koullandrdklar gibi dnlrse, anlalabilir ve aklanabilir.17 En anlaml karlkl etkileme rneklerinden biri de, canl varlklar, onlarn varolu koullarna, ortamlarna birletiren badr. Bitki, rnein havadan oksijeni alr, ama o da havaya karbonik gaz, ve su buhar verir. Ama bu, yalnzca, bitki ile ortam arasndaki karlkl etkinin en basit grnmlerinden biridir. Gne nn salad enerjiden yararlanarak, bitki, topraktan ekip ald kimyasal elerin yardmyla kendi z gelimesine olanak hazrlayan bir organik maddeler bireimi oluturur. O gelimekteyken, ayn zamanda, topra ve bunun sonucu olarak da, kendi trnn sonraki gelimesinin koullarn da dntrr. Ksaca, bitki, ancak, kendisini evreleyen ortam ile birlikte vardr. Bu karlkl etki, canl varlklarn btn bilimsel teorilerinin hareket noktasdr, nk karlkl etki onlarn varlnn evrensel kouludur: canl varlklarn gelimesi, onlarn varlk [sayfa 62] ortamlarnn dnmlerini yanstr. Miurinci bilimin ilkesi, baarlarnn kayna buradadr. Miurin, canl trlerle ortamn birbirinden ayrlmaz bir btn olduunu anlayarak, ortam deitirmek yoluyla trleri de dntrmeyi baard. Ayn ekilde, byk fizyoloji bilgini Pavlov, organizma ile ortam arasndaki ayrlmaz birlii iyi bilmeseydi, stn sinirsel ileyi bilimini kuramayacakt. Beyin kabuu (korteks), organizma ile ortamn karlkl etki srelerinin tamamland organdr. Organizmann tm korteksin buyruu altndadr, ama korteksin kendisi de, her an, d ortamdan (organizmadan) gelen, gemi ve imdiki uyarlarn buyruu altndadr. Bedende oluan btn olgular rnein bir hastalk eitli grevleri dzenleyen ve doal ortamda insan iin toplumsal ortamda varolan koullardan ayrlmaz olan
17
653.
Stalin, Diyalektik Materyalizm ve Tarihsel Materyalizm, Leninizmin Sorunlar, s.
47
stn sinirsel ileyie baldrlar. Bu, olgularn birlii ve karlkl etkisi ilkesi, bu byk ilke, btn bilimlerin ilerlemesi iin her zaman zorunlu olan bir ilkedir. Bu konuda rnekler oaltlabilir. rnein atmosfer basncnn Torricelli tarafndan bulunuunu (1644) alalm: Cva ile dolu bir tp, gene cva ile dolu bir kabn iine az aa gelecek biimde konursa, tpteki cva belirli bir yksekliin altna dmez, ve kaptaki cva dzeyinin stnde kalr. Bu olgu, kendi koullarndan yaltld srece anlalamaz. Eer tersine, tpn daldrlm olduu (kap iindeki) civann yzeyinin yaltlmam olduuna, atmosferle temas halinde bulunduuna ve tpn iinde olup bitenlerle evreleyen koullar arasndaki karlkl etkiye dikkat edilirse, o zaman, aklama olanakl olur: civa, tp iinde asl kalr, nk hava, kaptaki civa zerine bir basn (atmosfer basnc) yapar. Torricelli, kap, bir hava okyanusunun dibindeymi gibi dikkate alnmaldr, der. ncelenen olgu, kendisini evreleyen koullardan ayrlrsa, diyalektiin birinci yasas bozulur, bilimde bulular yaplamaz. [sayfa
63]
IV. TOPLUMDA Metafizik, toplumsal olgular birbirinden ayrr, soyutlatrr; iktisadi gerek, toplumsal yaam, siyasal yaam da bir o kadar birbirlerinden ayrlm alanlardr. Ve metafizik, bu alanlarn her birinin iine, binlerce blmeler sokar. Bu durum, insan yle konumalara gtrr: Amerika hkmeti, susuz Rosenbergleri elektrik sandalyesine gnderiyor, bu budalalktr, anlamsz bir davrantr. Diyalektiki bunu yle yantlar: bu idam olaynn bir anlam vardr; Amerikan yneticilerinin btn siyasetini, yalana ve yldrmaya gereksinme duyan sava siyasetini yanstr. Metafizikiye gre, toplumlarn tarihi anlalmaz bir eydir: olumsallklar (yani nedensiz olaylar), sama raslantlar kaosudur. Dnyann esasnn kesin olarak sama bir ey olduunu ne sren filozoflar (Albert Camus gibi) vardr. .elsefe, felaket kkrtclarnn pek iine yarar. Diyalektiki, doada olduu gibi, toplumda da her eyin birbirine bal olduunu bilir. Eer okullar yklyorsa, bu, yneticilerin yeteneksizliinden deildir, sava siyasetleri uruna okul
48
binalarn zorunlu olarak feda etmelerindendir. Aragonun da belirttii gibi, yneticiler, bizim lm sremizi uzatmak iin yaam sremizi ksaltyorlar. Her ey, yer ve zaman koullarna baldr. Diyalektik, toplumsal olgular kavramay ve aklamay baarr, nk, diyalektik, bu olgular, kendilerini dorudan, bal olduklar ve karlkl etki ilikisi iinde bulunduklar tarihsel koullara balar. Metafiziki, yer ve zaman koullarn hesaba katmakszn, soyutta kalr. Bunun gibi, baz kiiler, 1944te, Komnist Partisinin ynettii .ransz proletaryasnn iktidar alacak gte olduuna ve bunu yapmamakla otobs kardna itenlikle inanrlar. lk bakta ekici bir deerlendirme ama yanl. Neden yanl? nk bu deerlendirme ancak btnle ilikisi bakmndan bir anlam olan bir yn, keyfi olarak btnden ayryor. Daha yakndan bakalm. [sayfa
64]
lkin Direniin nitelii ve amac konusunda yanlma var. Elbette ki, devrimci parti, Komnist Partisi tarafndan ynetilen ii snf en byk g oldu. Ama Direniin amac, proletarya devrimi deil, lkenin kurtarlmas ve faizmin yok edilmesiydi. Byle bir ama, her durumda .ransz biraraya toplad (byk bir kesimi Vichy hkmetinden ban koparan burjuvaziyi blecek lde). Direni ok eitli biimler ald: silahl savam, ii grevleri, kadnlarn al-veri konusundaki gsterileri, kyllerin rn teslim etmeyi reddetmeleri, viici bask aletinin (memurlar tarafndan) sabote edilmesi, genlerin STOya kar, retmenlerin, bilginlerin hitlerci gerici retimine kar savam, vb., vb.. Direni byk bir ulusal davran oldu. Onun baat izgisi budur. .ransz komnistlerinin deeri, durumu btn iinde anlamalar oldu: onun iin Hitlere ve su ortaklarna kar savamda geni bir ulusal cephe kurmaya altlar, ve Direniin, halkmzn geni ynlarndan kopmu bir tekke halinde dejenere olmasna izin vermediler. Gitgide daha ok tecrit edilmi hale gelen dmana kar 1944 ulusal ayaklanmas byle olanakl oldu. Eer o srada, ii snf, devrim yapmaya, sosyalizmi kurmaya kalksayd ne olurdu? Eer, 1944te Hitlere kar sava devam etmekteyken, komnistler, artk .ransay ve dnyay nazilerden kurtarmak szkonusu deildir, derhal proleter devrimi yapmak szkonusudur demi olsalard, ii snfnn, lkenin kurtuluu
49
iin savamaya kararl, ama devrimci bir hareketi desteklemeye hi de hazrlkl olmayan her snftan milyonlarca .ransz yurtta ile balarn kopardn greceklerdi. Ve hitlerciler, su ortaklar, gerici burjuvazi, viiciler bayram ederdi buna. Tecrit edilmi bir ii snf, Direniin ynetimini, en etin fedakarlklar pahasna stlendii ynetimi kaybederdi. Bylece diktatrlk kaplar, Amerikan ordusunun da yardmyla De Gaullee ardna kadar alm olurdu. Amerikan ordusu, gerekten de bu, aydnlatlacak ikinci noktadr, ancak Sovyet zaferleri Avrupada ikinci cepheyi [sayfa 65] kanlmaz kld iin kartma yapmt. Amerikan yneticilerinin art-dncesi, Hitlerin yenilgisinin, o zamana kadar Wehrmachtn igali altnda bulunan lkelerde komnizme yararl olmasn nlemekti. Eer bu nesnel koullar iyi bilmeyip, ii snf birdenbire iktidara atlsayd, halkmz bir kyma urayacak, Amerikan ordusu, daha o andan itibaren, bugn de sahip olduu igal ordusu niteliini alacakt: ve bu kez, bask, yeni Oradourlar yaratmak iin geri gelen nazilerin su ortaklyla yaplacakt. Hitler Almanyasnn, byk Alman burjuvazisinin (rnein, Amerikallarn sayesinde serbest braklan Krupplarn) umudu, Bykler arasndaki ittifakta bir kopma meydana gelmesi deil miydi? Mnih ittifak bylece yeniden perinlenmi olur, gerici burjuvazinin, sosyalist lkelere kar, halklarn kurtuluunda kesin rol oynayan Sovyetler Birliine kar Kutsal ttifak daha 1944te gereklemi olurdu. Drt yllk btn abalarn btn aclarn kazanc, .ransz halknn kannda boulurdu. Buna karlk, o zaman, evreleyen koullarn tm, komnistlerin yaptklar gibi, faizmin tasfiyesini, bir burjuva demokratik cumhuriyeti istemeye uygundu. .ransz halknn geni ynlarnca kabul edilebilir olan bu istem, gerekleebilir bir istemdi, ve byk bir ileri adm salad iin de, ilerici bir istemdi. Gerekten de, ii snf, burjuva demokratik cumhuriyette kendi snf savam iin en elverili koullar bulur: bu, .ransz ii hareketinin, kurtuluu izleyen aylardaki ileri atlmn aklar, bu atlm, komnistleri iktidara getirdi, halkmza, ekonomisini yeniden yaratmay, yaam dzeyini ykseltmeyi, toplumsal gvenlii, ulusallatrmalar, iletme kurumlarn, demokratik bir anayasa, oy pusulas, kadnlar iin seilme hakkn, memurlar tzn vb., vb. salad. Bu saye-
50
dedir ki, ii snf, 1947de, gerici glerin kar saldrsna meydan okumak iin kendisini en iyi savam koullar iinde bulabildi. Uluslararas planda, Hitler Almanyasna kar Bykler arasndaki ittifakn devam Wehrmachtn ezilmesini [sayfa 66] salad. Ama hepsi bu olmad: Birlemi Milletler rgtnn kurulmasn ve Potsdam antlamalarn vb. mmkn kld ki bunlar, sonradan Amerikan emperyalizminin gizli dolaplarna engel tekil edeceklerdi. Byklerin antant, Avrapann gen halk demokrasilerinin iini kolaylatrd, ve bu nokta da birinci derecede nemlidir, 1944te .ransz komnistlerinin servenci bir siyaseti, bu baarlar tehlikeye drrd: bu baarlar, uluslararas kapitalizmi son derece zayflatmtr. Bir lkenin ii hareketi hibir zaman kendi bana deil, ama btnle ilikisine gre deerlendirilmelidir. Olaylar karlkl etkileri ve btnlkleri iinde dikkate almann ve bir olguyu, onu evreleyen koullardan asla ayrmamann zorunluluunu gsteren daha baka rnekleri tahlil edebiliriz. u rnekle yetinelim: .aist burjuvaziye kar burjuva demokratik cumhuriyeti istemek, .ransz ii hareketinin bugnk durumuna tamamyla uygun den bir istemdir. Bu istem, en bata gelen dmana kar yaamn srdrmek iin kendi yasasna uymayan bomaktan baka kar yolu olmayan gerici burjuvaziye kar, ii snfnn evresinde geni bir halk toplamasn salamaya en elverili istemdir. Ama Sovyetler Birliinde ayn isteme bavurmak sama bir ey olur. Niin? nk nasl ki, burjuva demokratik cumhuriyet, faizme gre bir ilerleme ise, (emekilere retim aralar mlkiyetini salayan) sovyet sosyalist cumhuriyeti de burjuva cumhuriyetine gre kesin bir ilerlemedir. Bizim halkmz iin ileri bir adm olacak olan ey, Soyyetler Birlii iin geri bir adm olurdu. Metafiziki, kibrinden, zaman ve yer koullarn bilmez. Demokrasiyi kendi koullarndan ayrr; burjuva demokrasisi ile sovyetik demokrasi arasnda ayrm yapmaz. Ve burjuva demokrasisinden baka demokrasi tanmad iin de, burjuva demokrasisini demokrasiye zdeletirir: Sovyetler Birliini bir demokrasi olmamakla sular. Ve bunun, bir burjuva demokrasisi olmad dorudur, nk o, kapitalist smry tasfiye ederek, btn iktidar emekilere veren yeni bir [sayfa 67] demokrasi yaratmtr. Ksaca, metafiziki, politik biimi, kendisini douran ve ak-
51
layan tarihsel koullarn btnnden soyutlar, tecrit eder; diyalektiki bu koullar yeniden bulur. V. VARGI Ne doa, ve ne de toplum, anlalmaz bir kaos deildir: gerein btn grnmleri zorunlu ve karlkl balarla birbirine baldrlar. Bu yasann pratik bir nemi vardr. O halde, bir durumu, bir olay, bir ii kendisini meydana getiren ve aklayan koullar asndan deerlendirmek gerekir. Her zaman olanakl olan ve olanakl olmayan hesaba katmak gerekir. nsan kendi dileklerini gerek gibi almamaldr. Bir devrimci iin, her eyden nce, grngleri btn gereklikleriyle ve doru olarak saptamak szkonusudur. ... Kabul ediyorum ki, belli bir durumda, belli bir karar alnr, ve bu durum deiince ilkin alnm olandan farkl bir karar alnr. Baar iin koullar artk yeterli grnmyorsa, dmann nnden ekilinir; tersine, eer hareketi iddetlendirmekte daha byk bir baar ansyla sonu alabilmek umudu varsa, derhal savaa gidilir. Her ne olursa, bir formlle, bir kararla bal kalnamaz, hareketimiz bu noktada tehlikeye sokulmaz.18 Eylemin koullarn unutmak, dogmatizmdir. Elbette ki, devrimci proletaryann, diyalektiin bu birinci yasasna sayg gstermekte kar vardr, oysa burjuvazi bu yasay unutturmak isteyecektir, nk kar buna kardr. Toplumsal adaletsizlikten szeden-lere Bu, geici bir kusurdur! diye yant verir. Ayn ekilde, iktisadi bunalmlar, yzeysel ve gelip geici grngler olarak gsterir. Diyalektik [sayfa 68] bilimin yant: toplumsal adaletsizlik, bunalmlar, kapitalizmin zorunlu sonulardr. Burjuva filozoflar, gerei paralara blmek ve bu yolla, smrc snfn yararna, gerei olduundan baka gstermek olanan salad iin metafizie taparlar. Dnce btn iin18 M. Thorez, Emekiler Yeralt Birlii .ederasyonu III. Kongresinde Konuma. .ils du Peuple, Editions Sociales, Paris 1949, s. 43.
52
de gerek olana ular ulamaz derhal kar karlar: bu artk usule uygun deildir, bu artk felsefeye uygun deildir. .elsefe onlara gre, her kavramn uslu uslu yerini koruduu bir klasrdr: burada dnce, urada madde; burada insan, tede toplum vb., vb.. Tersine, diyalektik, her eyin birbirine bal olduunu retir. Ve bunun sonucu olarak, bir amacn gereklemesi iin hibir aba yararsz deildir. Bar savalar, savan kanlmaz olmadn bilirler, nk savaa kar her eylem, deeri olan, barn zaferini hazrlayan bir eylemdir. te bunun iindir ki, diyalektikle donatlm her devrimci militan, yksek bir sorumluluk duygusuna sahiptir: hibir eyi raslantya brakmaz, her abay gerek deeriyle ler. Bu, gerein tam olarak kavranlmas, uza grme olanan salar. Yenilmez bir cesaret verir, yle bir cesaret ki, Alman askerleri tarafndan kuruna dizilen diyalektiki filozof V. .eldmann, son nefesinde, Ahmaklar, sizin iin lyorum diye barabilir onlara. Onun hakk vard. O, .ransz halk iin olduu kadar Alman halk iin de savam veriyordu, nk her ey birbirine baldr.
[sayfa 69]
YOKLAMA SORULARI 1. Karlkl etkiye rnekler araynz. 2. Neden, bir olgu (doal ya da toplumsal) koullarndan yaltld zaman kavranlmaz? 3. Belirli bir rnek zerinde, burjuvazinin, emekileri yanltmak iin olaylar tarihsel koullarndan nasl ayrdn gsteriniz.
53
(EVRENSEL DEME VE KESNTSZ GELME YASASI)
DYALEKTN KNC ZGS HER EY DURUM DETRR
NC DERS
Bir rnek. Diyalektiin ikinci izgisi. Doada. Toplumda. Varg. I. BR RNEK
.ilozof .ontanelle, bahvann sonsuzluuna inanan bir gln yksn anlatr. Gl, bahvann sonsuzluuna niin inanr? nk gl, bahede, hibir zaman baka bir bahvan grmemitir. Metafiziki de byle dnr: deimeyi yadsr. Bununla birlikte deneyim bize retir ki, bahvanlar lmldr, gller de. Kukusuz bir glden ok daha yava deien eyler vardr ve metafiziki, bu durumdan, onlarn deimez olduu sonucunu karr; onlarn grnteki duraanln mutlak sayar, eylerden yalnz onlarn deimedii sansn veren grnm alr: bir gl, bir gldr; bir bahvan bir bahvandr. Diyalektik yalnz grnte kalmaz; hareketleri iinde eyleri kavrar: gl, gl olmadan nce [sayfa 70] bir goncayd; alm gl, saatten saate, gz, onda bir
54
deiiklik farketmese bile, deiir. Yapraklarn ister istemez, dkecektir. Ama bundan daha az zorunlu olmamak zere, baka gller doacak ve sras geldiinde onlar da alacaktr. Gnlk yaamda, her eyin hareket olduunu, her eyin durum deitirdiini; ortaya koyan binlerce rnek bulabiliriz. Masa zerindeki u elma kmldamyor. Ama diyalektiki yle diyecektir: bu kmldamayan elma gene de hareket halindedir; on gn sonra bugnk halinde olmayacaktr. O, yeil bir elma olmadan nce bir iekti; zamanla ayracak, ekirdekleri dklecek. Bahvana verilen bu ekirdeklerden yeni bir aa olacak ve ondan bir sr elma decektir. Balangta bir tek elmamz vard; imdi ise birok. Demek ki, evrenin, grnlere karn, kendi kendini yinelemedii dorudur. Bununla birlikte pek ok kimse, .ontanellein gl gibi konuurlar: Gne altnda yeni bir ey yok. Her zaman zenginler ve yoksullar olacaktr. Her zaman smrenler ve smrlenler olacaktr. Savan sonu gelmez. vb.. Hibir ey, bu szde bil- gelikten daha aldatc deildir. Bu, insan, edilgenlie, ii oluruna brakan bir gszle gtrr. Tersine, diyalektiki, deimenin, her eyin kendi iindeki bir zellii olduunu bilir. te diyalektiin ikinci izgisi buradadr: deime evrenseldir, gelime kesintisizdir. II. DYALEKTN KNC ZGS Diyalektik, metafiziin tersine, doann, dingin ve duraan, durgun ve deimez bir durumda deil, kimi eylerin doduu ve gelitii, kimi eylerin dald ve yokolduu, srekli hareket ve deime, kesintisiz yenilenme ve gelime durumunda olduunu kabul eder. Bu yzden, diyalektik yntem, olaylarn yalnzca karlkl bantlar ve birbirlerini karlkl koullandrmalar [sayfa 71] asndan deil, ama ayn zamanda hareketleri, deimeleri, gelimeleri asndan, ortaya klar ve ortadan kaybolular asndan dikkate alnmalarn gerektirir.19 Her eyin birbirine bal olduunu grdk (diyalektiin bi19
Stalin, Leninizmin Sorunlar, s. 653-654.
55
rinci izgisi). Ama birlik olan bu gerek, ayn zamanda harekettir. Hareket, gerein ikincil bir grn deildir. Doa, art, hareket; toplum, art, hareket yoktur. Hayr, gerek, harekettir, sretir. Bu doada ve toplumda byledir. III. DOADA Maddenin, onun varolu biimi, ikin znitelii olarak aklanan hareketi, en genel anlamda, basit yer deitirmeden dnceye kadar, evrende yeralan btn deiiklikleri ve sreleri kapsar. 20 Descartes, dinginliin harekete greli olduunu kaydediyordu. Kydan uzaklaan bir geminin pupasnda oturmusam, gemiye gre duruyorum, ama karaya gre hareket halindeyim; oysa topran kendisi de gnele ilikisi bakmndan hareket halindedir. Gnein kendisi de hareket halinde bir yldzdr ve bu bylece sonsuza kadar gider. Ama, Descartesa gre, hareket, yer deitirmeyle snrlanmtr: geminin bir yerden bir yere gitmesi, elmann masann zerinde yuvarlanmas gibi. Bu, mekanik harekettir. Oysa hareketin gerei, mekanik hareketle snrl deildir. Bir otomobil saatte yetmi kilometre hzla gidiyor: bu mekanik bir harekettir. Ama hepsi bu kadar deildir; yer deitiren otomobil, yava yava durum deitirir; motoru, lastikleri anr. Bundan baka yamur, gne vb. otomobil zerinde etki yapar. Her ne kadar biz, bu ayn arabadr dersek de, bin kilometre yapm olan bir tat balangtakinin ayn deildir. Bir an gelecek baz paralarn yenilemek, karoserini yeniden yapmak gerekecektir vb. ta arabann btn [sayfa 72] btne kullanlamaz hale gelecei gne kadar. Ve ite, doada da durum ayndr. Doada hareketin ok eitli grnmleri vardr: yer deitirme, ama ayn zamanda doann ve eylerin zelliklerinin dnm (rnein, bir cismin elektriklenmesi, bitkilerin bymeleri, suyun buhar haline gemesi, yallk vb.).
20 .riedrich Engels, Doann Diyalektigi, Sol Yaynlar, Ankara 1996, s.8l.(talikler bizim.G.B.-M.C.)
56
Byk ngiliz bilgini Newton (1642-1727) iin, hareket, mekanik hareketle, yer deitirmeyle snrlanmt. Bylece evren, durmadan ayn sreci oluturan ok byk bir saatle karlatrlabiliyordu, bylece, o, gezegenlerin yrngelerini sonsuz olarak kabul ediyordu. 18. yzyldan beri bilimlerdeki ilerleme, hareket kavramn nemli bir ekilde zenginletirdi. lkin, 19. yzyln, balangcnda, enerjinin dnm bulundu. Gitmekte olan otomobil rneini yeniden ele alalm. Byk bir hzla giden araba bir aaca arpyor ve ate alyor. Madde kayb var mdr? Hayr, alevler iindeki otomobil de, hzla giden otomobil gibi maddi bir gerektir; ama bu, maddenin yeni bir grnm, yeni bir niteliidir. Madde yokolmuyor, ama biim deitiriyor. Maddenin biim deitirmeleri, ancak madde ile oluan hareketin dnmnden baka bir ey deildir: madde, harekettir; hareket, maddedir. ada fizik, enerjinin dnmnn varln bize retir; enerji ya da hareketin nicelii, tamamen yeni bir biim alrken, kendini korur; enerjinin brnebilecei biimler ok eitlidir. arpma sonucunda benzini ate alan otomobil olaynda, patlarl motorda kinetik enerji haline dnen kimyasal enerji imdi artk btnyle s (s veren enerji) haline geiyor. te yandan da, s veren enerji (s) de kinetik enerjiye dnebilir: bir lokomotifte tutulan s, mekanik bir harekete dnr, nk lokomotif yer deitirir. Mekanik enerji, elektrik enerjisine dnebilir: santral dndren alayan, elektrik enerjisi oluturur. Karlnda, elektrik enerjisi (akm) mekanik enerjiye dnr, yani motorlar iletir. Ya da elektrik enerjisi, s enerjisine [sayfa 73] dnr: s verir (elektrikle snma). Ayn ekilde elektrik enerjisi kimyasal enerji verebilir: belirli koullarda bir elektrik akm suyu oksijen ve hidrojene ayrtrr. Ama kimyasal enerji de elektrik enerjisine dnebilir (hidroelektrik pil) ya da mekanik enerji haline geer (patlarl motor), ya da s enerjisi olur (kmrn sobada yanmas) vb.. Btn bunlar saymak sayfalar tutabilir. Btn bu dnmler, hareket halindeki maddeden baka bir ey deildirler. Grlyor ki, bu dnmler, her ne kadar on-
57
lar da iine alyorlarsa da basit yer deitirmeden, ya da yerin deimesinden ok daha zengindirler.21 Enerji dnmnn bulunuundan baka, evrimin bulunuu da hareket kavramn son derece zenginletirdi. lkin fizik evrenin evrimi. 18. yzyln sonuna varldnda, Kant ve Laplace evrenin bir tarihi olduunu buldular. Evren, Newtonun inand gibi, kendini yinelemekten uzaktr, evren deimedir: yldzlar (gne dahil), gezegenler (dnya dahil) srp gitmekte olan hayranlk verici bir evrimin rndrler. O halde, Newtonun dedii gibi, evrenin blmleri yer deitirirler demek, yeterli deildir, onlarn durum deitirdiklerini de sylemek gerekir. Demek oluyor ki, evrenin bu kk parasnn, yeryuvarlann uzun bir tarihi vardr (be milyar yl sanlyor), yeryznn tarihini jeoloji inceler. Ayn ekilde, yldzlar oluur, geliir ve lrler. Sovyet astrofizikisi Ambartsumyan, ksa zaman nce, daima yeni yeni yldzlarn doduunu buldu. te evren durmadan deitii iindir ki, onun, gene Newtonun dnd gibi bir ilk devindiriciye gereksinmesi yoktur. Hareket, dnme olanan kendinde tar. Evren, kendi z deimesidir. [sayfa 74] Canl maddeye gelince, o da, ayn ekilde, kesintisiz bir evrim srecine tabidir. Yaamn en yoksul aamalarndan balayarak, bitki ve hayvan trleri olumulardr. Bugn artk yzyllar boyunca din tarafndan yaylan u efsaneye deer vermek olanakl deildir: Tanr, kesin olarak deimez trler yaratt. Darwin sayesinde (19. yzyl), bilim gsterdi ki, canl trlerin akla durgunluk verecek eitlilii ok basit bir ka varlktan, tekhcreli tohumlardan kmadlar, (her bitkisel ve hayvansal organizmann, kendisinden balayarak oalma ve farkllama yoluyla gelitikleri birim olarak hcrenin bulunuu22); bu tohumlarn kendileri de bir ekilsiz alb21 Btn hareketler, mekanik hareketi ... ierir. der Engels. (Doann Diyalektii, s. 275.) Gerekten, rnein, bir kimyasal tepki, maddi moleklleri tekil eden atomlar harekete geirir. Bu atomlar yer deitirir. Ve atomlarn iinde, ekirdekte, nkleer fiziin inceledii ok hzl yer deimeler oluur. Ayn ekilde, elektrik enerjisl, kk paracklarn, elektronlarn yer deitirmesinden ayrlmaz. 22 .riedrich Engels, Ludwig .euerbach .... s. 44; K. Marx, ., Engels, .elsefe ncelemeleri, s. 48; Din zerine, s. 234.
58
minden kmlardr. Trler, aralarndaki ve kendileri ile evre arasndaki karlkl etkinin sonucu, kendilerini dntrmler ve dnmeyi srdrmektedirler.23 lk hayvanlardan da, temeldeki yeni farkllama ile, hayvanlarn saysz snflar, takmlar, familyalar, cinsleri ve trleri; en sonunda da sinir sisteminin tam gelimesine eritii biim, omurgal hayvanlar ve gene en sonunda omurgallar arasnda doann kendi bilincine eritii omurgal, yani insan geliti.24 Demek ki, tm doa fizik, evren, canl doa harekettir. Hareket, maddenin varolu biimidir. Hibir zaman, hibir yerde, hareketsiz madde ne olmutur, ne de olabilir. Evren uzaynda hareket, her gkselcisim zerinde daha kk ktlelerin mekanik hareketi; s, elektrik ya da manyetik akm biiminde molekler titreim; kimyasal dalma ve bileim; organik yaam: evrendeki her tekil madde atomu, her belirli anda, bu hareket biimlerinden herhangi birine, ya da ayn zamanda birouna birden katlr. Her hareketsizlik, her denge, yalnzca grelidir, ancak u ya da bu belirli [sayfa 75] hareket biimine gre bir anlam vardr. Bir cisim, rnein yeryznde mekanik denge durumunda, mekanik bakmdan hareketsiz durumda bulunabilir. Bu, onun, dnyann, tm gne sisteminin hareketine katlmasn hi mi hi engellemedii gibi, en kk fizik paracklarnn onun ss tarafndan koullandrlan titreimlere uramalarn da, atomlarnn kimyasal bir sre gerekletirmelerini de engelleyemez. Hareketsiz madde, maddesiz hareket denli akl almaz bir eydir.25 Astronomi ya da fizik, kimya ya da biyoloji, bilimin inceleme konusu her zaman harekettir. Ama o zaman denilecek ki, btn bilginler diyalektik materyalizmi niin kabul etmiyorlar? Kendi somut pratii iinde, her iyi aratrmac diyalektiki23 Miurinin ve retililerinin almalar deneysel olarak bize baz koullarda da bir trn bir baka tare dnmnn olanakl olduunu gstermitir. 24 .riedrich Engels, Doann Diyalektii, s. 44-45. 25 .riedrich Engels, Anti-Dhring, s. 116.
59
dir; gerei ancak kendi hareketi iinde kavrarsa anlayabilir. Ama pratikte diyalektiki olan ayn aratrc tm dnyay dnd zaman ya da dnya zerindeki kendi zeylemini dnd zaman, artk diyalektiki deildir. Niin? nk o zaman yeniden, bir metafizik dnya anlaynn dinin ya da okulda renilmi felsefenin otoritesi altna girer, bu yle bir dnya anlaydr ki, bilim adamnn, hi de kukulanmadan, hatta dncesinin zgr olduunu sand anda bile u ya da bu biimde teneffs ettii yaygn nyarglarn karmas olan gelenein arln tar. Deneysel olarak atomlar incelerken pekala tanrsz da olabilen byle bir fiziki, laboratuarndan ktnda, tanry, yeniden bulur; bu inan, onun iin kendiliinden-gelme bir eydir. Mikroorganizmalarn incelenmesinde uzman olan byle bir biyoloji bilgini, en kk. bir siyasal sorun karsnda bir ocuk gibi eli brnde kalr. Bu fiziki, u biyolojist, bir elikinin, bilgince pratikleri ile dnya anlaylar arasndaki elikinin kurbandrlar. Onlarn pratii diyalektiktir (ve ancak diyalektik olduu lde de etkili olabilir). Ama btn iinde onlarn dnya anlaylar metafizik olarak kalr. Yalnz diyalektik materyalizm bu elikiyi aabilir: diyalektik [sayfa 76] bilgini, olu halindeki bir tm olarak evren (doa ve toplum) konusunda nesnel bir anlaya ulatrr; ve ite bununla da ona, kendi pratiini (uzmanln) her eyin birbirine bal olduklar bir btn, bir birlik iine doru olarak yerletirme olanan salar. IV. TOPLUMDA
Dnyann durmadan, ara vermeden devindii ve gelitii doru ise, eer eskinin yokolup yeninin domasnn, gelimenin bir yasas olduu dorum ise, artk deimez toplum dzenleri, zel mlkiyet ve smr gibi sonsuz ilkeler olmayaca; kyllerin toprak sahibine, iilerin kapitaliste bamll gibi sonsuz dnceler olmayaca aktr. O halde, nasl kapitalist dzen, zamannda, feodal dzenin yerini ald ise, sosyalist dzen de kapitalist dzenin yerini alabilir.26
26
Stalin, Leninizmin Sorunlar, s. 658.
60
te burada diyalektiin ikinci izgisinin en nemli bir sonucunu gryoruz. Metafiziin rettiinin tersine, deimez bir toplum yoktur. Metafizikiye gre, gerekten, toplum deimez, ve sonsuz tanrsal bir plan yanstt iin de deiemez: Toplumsal dzen tanr isteidir. u halde, retim aralarnn zel mlkiyeti kutsaldr; bu tanrsal gerei yadsyanlar maneviyat adna mahkum edilmeye layktrlar. Gnahlarn eksinler! Tanr, mlk sahiplerinin koruyucusu, serbest giriimin gvencesidir. Bununla birlikte, gene de herhangi bir deiiklik kagelirse, o zaman bu bahtsz bir olaydr, ama ciddi bir ey deildir, yzeyseldir; normal duruma dnlebilir ve dnlmelidir. Ve bylece sosyalist lkeye kar alan hal seferi de hak kazanr: mademki kapitalizm sonsuzdur, dikkafallar, yolunu arm olanlar, herkes iin ortak olan yasann hkm altna sokmak gerekir. Doa bilimlerinden gitgide iyice kovulan metafizik insan ve toplumbilimlerine snr. [sayfa 77] Doann deitirilebileceini kabul edelim; insan imdiye kadar ne olmusa odur ve her zaman da o olacaktr. Onarlmaz kusurlar, eksiklikleri ile deimez bir insan doas vardr. Mademki bu byledir, toplumu slah etmeyi iddia etmek neye yarar? Sakat bir topya... Bu, ksaca .ranois Mauriacn .igaronun okurlarna yz trl vaazettii ilk gnah [hristiyanlara gre btn insanlarn Ademin kiiliinde ilemi olduklar gnah .] retisidir. Bu grn, hristiyan ideologuna zg bir gr olmas iin daha ok eksiklikleri var. Bu gr, ne tanrya, ne eytana inanan, ve bununla btn nyarglara kar alanm olduklarn sanarak bu grleriyle vnen baz kk-burjuva evrelerinde yaygndr. Elbette ki onlar kiliseye gitmezler, ama bin yllk dinin kendilerine vasiyet ettii, insan deimezletiren metafizik gr kskanlkla ilerler. Gen retmenlere seslenen bir gazetenin byle kiliseye kar olan yazar, insanolunun en byk kusuru stne ok ciddi bir inceleme yapyor ve bizi bir daha kmamak zere iine hapseden, deri tulumdan szediyor. Btn yanlglara ak, zavall insan doas... nsan soyunun smrclerinin ok iine yarayan szlanmalardr bunlar. karclarn, kr dknlerinin varlndan m yaknyorsunuz? Ne saflk... yleyse artk unu iyice bilin ki insan byle yaratlmtr, onu deitiremezsiniz!
61
Byk ounluk zerindeki bask, kklerin yoksulluu, sava, yzyllar boyunca ite byle hakl gsterilmitir. Mademki insan kendi kendinin ayn olarak kalyor, toplum, sonu gelmez bir ekilde kendi kendini yineliyor. (Byle bir anlayn, znde toplumsal bir varlk olan insan, bir kendiliinde-varlk olarak ele ald grlecektir.) Ve bu insan, kt, kusurlu olduuna gre, toplumun da kargl olduunu kabul etmek gerekir. Kukusuz, din, kiinin ruhunun kurtulabileceini ve kurtarlmas gerektiini retir. Ama toplum iin i bakadr; bu lml dnyada kurtulu olmadna gre, hibir trl gerek iyileme toplum iin szkonusu [sayfa 78] deildir. Bu arada Sovyetler Birliine kar bir kampanya yrttkleri zaman, sosyal-demokrasi liderlerinin davranlarn son tahlilde hakl gsteren, bu metafizikle dolu yllardan geici gznnde tutalm. Stalin 26 Ocak 1924te yle diyordu: Leninin bykl, her eyden nce, Sovyetler Cumhuriyetini yaratarak, tm dnyann ezilen ynlarna, kurtulu umudunun kaybolmadn, byk toprak sahiplerinin ve kapitalistlerin egemenliinin sonsuz olmadn, emek dzeninin, emekilerin kendi abalaryla kurulabileceini, ve bu ynetimi gkte deil yeryznde kurmak gerektiini fiilen gstermi olmasndadr. O, bylece btn dnya iilerinin ve kyllerinin yreklerinde kurtulu umudunu tututurdu. Bu, Lenin adnn, alan ve ezilen ynlar iin en sevgili ad haline gelmesini aklar. te, ii hareketinde burjuvazinin ajan olan Blum gibi birinin kabul edemedii ey budur. Sosyalist liderlerin bir ideoloji olarak ele alnan keskin anti-sovyetizmi, kklerini bir umutsuzluk felsefesinden alr: Lenin, Stalin, Sovyet halk, insann insan tarafndan smrlmesini yok etmek istemekle ve yok etmekle suludurlar. Lon Blum, Guy Mollet vb., kurtarc sosyalizm stne sylevlerini artryorlar. Ama buna kendileri de inanmyorlar. Gerici iddet ve sava yanls burjuvazinin ehliletirdii bu adamlar, her zaman iin yenik olanlarn anlayna sahiptirler. nsanlk Merdiveni adl kitabnda, Blum, bir yandan Vatikan ile manevi dayanmasn ilan ederken, ayn zamanda, komnistleri yasaklamaya giriiyor; onlar ulusal topluluun dnda brakmay ileri sryor. Niin? n-
62
k, onlar, eylemleri ile bir toplum deiikliine olan inanlarn ortaya koyuyorlar. te burjuvaziye hizmet edenler iin hogrlemeyen ey budur. Her ne pahasna olursa olsun, emekilerin dikkatini, kendilerine olas deiikliklerin yolunu gsteren Sovyetler Birliinden baka yana evirmek gerekir. Sovyet lkelerinde hibir eyin kkl olarak deimediini ortaya koymay denemek iin, hibir karaalma fazla olmayacaktr. Bunun [sayfa 79] iindir ki, karaalma, zorunlu olarak sansrle birlikte, Sovyetler Birliinden gelen deiikliin ve devrimin gereini gsteren yaynlarn yasaklanmas ile birlikte yrtlmelidir. Sosyal-demokrat ideoloji, tipik bir metafizik ideoloji olarak grnyor. Bir mum sndrme aleti gibi kullanlyor. evki bomak, perspektifi bulandrmak, savalar savamdan geri ekmek. Hibir ey, bu bakmdan, gnlk .ranc-Tireur ya da Le Canard Enchaine gazeteleri kadar anlaml deildir. Tepinme ya da yalan, dalkavukluk ya da kfr, kanlmaz olarak, kendi deyii ile her zaman lambaclar (bilimsel bir snf tahlili yapmay i edinebilen maymuncuk anlamnda deyim) olacaktr gibi zararl bir fikre sonu olarak da, mademki sonunda gene ayn yere varlacak, kapitalizme kar savam vermek zahmetine demez gibi zararl bir fikre gelinir. Bu obur papazlar gerekte dinsel anlayla yorulmulardr; esas olarak insann gszlne inanmlardr. Kendileri batmtr, tarihi de batrmaya alrlar. Ve bunun iindir ki, gllerinden bir sahtelik akar; umutsuzdurlar. Gerekte, deiiklik, doadan olduu gibi, toplumsal gerekten de ayrlamaz olmas bir yana, toplumlar, fizik evrenden de ok daha abuk evrim gsterirler. lkel toplumun dalp paralanmasndan beri birbiri ardndan [balca] drt toplum biimi gelmitir: kleci toplum, feodal toplum, kapitalist toplum, sosyalist toplum. Byle olmakla birlikte, feodal toplum da kendisini dokunulmaz sanyordu, ve tanrbilimciler, feodal toplumda tanrnn bir eserini gryorlard, nasl ki, bugn, Kardinal Spelmann, Amerikan trstlerini tanrnn iradesi gibi gsteriyorsa. Bu, feodal toplumun kapitalist topluma, onun da sosyalist topluma dnmesini nlemedi. Ve imdi, Sovyetler Birlii, bir st aamaya, komnizme geie hazrlanyor. Bunun iindir ki, insan toplumsal bir varlk olduuna gre
63
sonsuz olan insan yoktur. Don Kiotun kiiliinde glnletirilerek ldrlen, ada zamanlarn afanda len feodal insan deil midir? Balangtan beri varolduu ne [sayfa 80] srlen bencillie gelince, toplumun snflara blnmesiyle birlikte ortaya kt. nl bene tapnma her eyin stnde ben toplumdan bir cengel orman yaratan egemen burjuvazinin rndr: her ne pahasna olursa olsun ulamak, hileyle ya da iddetle; kendi mutluluunu zayflarn mutsuzluu zerine kurmak. Ama, bizzat kapitalist toplumun barnda bile, kendi mutluluunu toplumun ortak mutluluun dnda anlamayan, kendisi iin en yksek sevinleri tm insanlk iin savamda bulan, ve bu ama iin en etin fedakarlklar gze alan yeni bir insan tipi olumaktadr. Onun iin, Renault tekelinde ii olan u ana, cretlerin artrlmas iin yaplan bir greve kararla katlrken grev boyunca evde a kalacaklarn biliyor.27 Nasl bir ilk gnah yoksa, sonsuz insan da yoktur. Bugn, kapitalizme kar savam verenlerin hepsi, bu savam yoluyla kendi z bilinlerini de dntrrler. nsanlk-d bir rejime kar savam verdikleri lde insanlarlar. Her gerek gibi, insan gerei de diyalektiktir. Hayvanlar aleminden ktktan sonra insan, doaya kar bin yllk bir savam iinde ykselmitir. Bu koskoca tarih yalnz sonuna varmam olmas yle dursun, Paul Langevinin daima yinelemeyi pek sevdii gibi, henz yeni balyor. Bu tarih, toplumlar tarihinden ayrlmaz; ve burada ikinci yasadan (her ey deiir) baka, birinci yasay da (her ey birbirine baldr: bireyin bilinci, toplumun dnda kavranlamaz) buluruz. Zaten bunun iindir ki, insan, baz koullarda geriye gidebilir. Ayrcalklarn korumak iin burjuvazi tarih tekerleini tersine evirmeye urar; faizm bundan ileri gelir, Adolf Hitlerin faizmi gibi Eisenhowern, Mac Carthynin faizmi de. Ama bununla burjuvazi, insan aalatr: toplama kampna kapatlm insanlara ikence eden bir SS, gerekte bizzat kendi iinde hl uyuyabilmekte olan insanla ikence etmektedir; insanl, bakasna kar davranyla ayaklar altna alan, kendindeki insanl da inemektedir. nsanda [sayfa 81] varolan en iyi ey tanrlarn bir armaan deildir; bu, insanlk tarihinin bir baarsdr. Soysuzlam burjuvazi, bu baary her gn tehlike27 Bu konuda Andr Stilin gzel romanlar okunabilir: Le premier choch, Le coup du canon, Paris avec nous, Editeurs .ranais Runis.
64
ye drr. Atom bombas, bu burjuvazinin akldr; dolar, onun vicdandr. Ve, Rosenberglerin cezasnn infaz edildii akam avukat Emmanuel Blochun Bizi ynetenler hayvanlardr! diye barmakta hakk vard. rm bir snfn insanlk-d davran karsna, sosyalist insanln grkemli iekleniini nasl karmazsn? Sosyalizmin yolunu aydnlatan diyalektik materyalizmin gerei ve gc burada ortaya kar. Smrden kurtulan sovyet insannn deneyimleri, mutsuzluun sonsuz olduu yolundaki szlanlara son veriyor. Bunun iindir ki, Sovyet ceza yasas, sulunun cezalandrlmasn deil, sosyalist alma ile nitel bakmdan deitirilmesini ama ediniyor. Kapitalist rejimde, su ileyen, silinmez bir lekeyle damgalanmtr, hapis cezasn bitirdikten sonra bile. Sovyetler Birliinde, Makarenkonun yeniden eittii, yolunu arm genler gibi herkes yeniden yaamn yolunu28 bulmu, caniler, hrszlar, yeni batan, unutulan bir gemiten ebediyen kurtulan namuslu ve onurlu yurttalar haline gelmilerdir. Genliin bozulmas sorunu, zlme halindeki kapitalist toplumda gnden gne etkisini artrrken, tede ortadan kalkm olmas bir raslant eseri deildir. Sosyalist toplum iin alnyazs lmtr. Bunun ok parlak bir kant, halen Pavlovun rencileri olan Sovyet doktorlar tarafndan yaplmaktadr. Aclar iinde douracaksn amansz yargs, kuaklar boyunca insanlar korkutuyordu. Ama ite SSCBde ve o zamandan beri bizde de, sinir merkezlerinin ileyiinin diyalektik adan incelenmesi ve ar sorununun aydnlatlmas sayesinde, doum artk byk bir ac deildir. Ve bylece, u eski, acnn, ocuk dourmann bir yasas, balangtaki ilk gnahn ve beden zevkinin bir fidyesi olduu fikri sarslm oluyor. Eski ceza-doum inanc, bsbtn ortadan kalkmak zere [sayfa 82] gitgide silinip giderken, ortaya kan yeni fikir byyecek, kuaktan kuaa aktarlacaktr. Sovyet doktorlarnn vnc olan bu kadar gzel bir bulu, bir raslant ile ortaya kmamtr: insann ta sonsuzluktan gelen ve sonsuza giden kusurlar olmadn bilen, derinlemesine diyalektiki bilginlerin eseridir.29
28 Makarenko, Le Chemin de la Vie, Editions du Pavillon; Pome Pdagogique, ELE, Moscou 1953. 29 Bu konuda bkz: Altn Yldz Nian filmi; ve br romanlar arasnda, Ajaev, Loin de Moscou, ve G. Nikolaieva, La Moisson, Editeurs .ranais Runis.
65
V. VARGI Gerei, grnmlerinden birine gtrmek, sreci, srecin bir anna indirgemek, ve gemiin, gelecek olmamasna yetecek kadar kuvvetli olduunu sanmak, gerein diyalektiini iyi bilmemektir. Mac Carthyye bakp Amerika hakknda hkm vererek, Birleik Devletlerin geleceinin de, 19 Haziran 1953 (Rosenberglerin ldrlmesi) grnnde olacan sanan bir kimse, derin bir ekilde yanlyor demektir. Birleik Devletlerin gelecei, daha ok, mahkum bir gemiin kanl savunucularnn yok etmek istedikleri yeni glerindir. Her eyden nce nemli olan, diye yazyor Stalin, gelimekte olandr. Tohum ne kadar zayf olursa olsun, gene de yaam tar. Ve ite bu yaam btn arelere bavurarak korumaldr: onun uruna hibir aba, boa gitmemitir. Ethel ve Julius Rosenbergin cinayete kar savam, cinayet kendilerini bulduu zaman bile, daha az baarya ulamayacaktr. Sabahn ilk klarnn gndz bildirileri kadar kesin bir ekilde Rosenbergler rnei de adil ve bar bir Amerikay haber vermektedir. Neeli ve yeil, oullarm, neeli ve yeil Mezarlarmzn stnde bir dnya olacak30 Tarihi durdurmak gibi lgn bir umutla onlar ldrenlere gelince, onlar daha imdiden bir lden de ok ldrler. [sayfa 83] Deiiklik anlay, yeni anlay, ite metafizikide eksik olan budur. Tersine, her ortamda, her durumda, diyalektikinin stnln salayan ey de budur. Marksizme yaratc gcn veren budur: marksizm, her derde deva, mekanik olarak her duruma uygulanabilen bir reeteler stoku deildir; deiikliin bilimidir, deneyle zenginleir. Metafiziki, tersine, deien eye kar kaytszdr; iki dnya sava oldu, yleyse bir ncs de olacaktr diye dnr. Onun evresinde her ey deiir, ama o, gzlerini yumar. Burjuvazi bu gibi deerlendirmeleri karna uygun bulur: varln srdrmeyi dledii iin, coplarn havada fr dnn bir kuvvet
30 Ethel Rosenbergin Oullarna iir, Lettres de la Maison de la Mortda, Editions Gallimard.
66
belirtisi olarak alan yzeysel bir gzlemciye sapasalam grnd anda bile, egemenliinin sonuna geldiini ortaya koyan diyalektikten d patlar burjuvazinin. Bunun iindir ki, diyalektiin ikinci izgisini yorumlarken Stalin yle yazyor: ... eylemimizi, u an iin egemen gc temsil etseler de, artk gelimeyen toplumsal tabakalar zerine deil, u anda egemen gc temsil etmeseler de gelien, gelecei olan toplumsal tabakalar zerine kurmalyz.31 Bilimsel tutum, burnunun ucundakinden ileriye varmamak deil, neyin lmekte, neyin domakta olduunu anlamak ve btn ilgiyi domakta olann stne toplamaktr. Her eyi ayn plan zerinde yerletirmek, geree sayg gstermek deildir, gerei yanl gstermek, bozmaktr; nk gerek, harekettir. Marksistler uza grmesini bilirler, nk onlar btn gerei, oluu iinde dikkate alr, deerlendirirler: bu yzden, komnistler, gerek diyalektikiler, daha bandan beri, baz sosyalist liderlerin onu bir refah dnemi olarak kabul ettikleri zaman bile, Marshall plannn iinde tohum halinde bulunan her eyi aa kardlar.32 Stalin, SSCBde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlarnda yalnzca yzeyde olan d olaylar grenleri grlemez biimde anlk etki yaparlarsa da, olaylarn seyrini daha az belirlemeyen derindeki gleri grmeyenleri eletirir. [sayfa 84] Herkes iin, zellikle militan iiler iin u ok nemli bir tanttr: lkin komnist iilerle sosyalist iiler arasnda uradan buradan balanan, sonra ynlarn yreinde gelecek zafer inancn douracak lde genileyen eylem birlii, ite doan ve gelien g, ite yenilmez, frtna haline gelen meltem, btn engelleri silip sprecek g. Grleri birbirinden ayrlan, ama karlar birbirleriyle birleen emekiler arasnda bir eylem birlii kurmak iin gnlk savam, diyalektiin ikinci yasasna uygundur. 1958 Austos grevlerinin genilii ve hz, emekilerin hibir kategorisinin eylemsiz ve hareketsizlik iine dmediini gstermitir. Tersine, sekter olan metafizikidir. arkadann sosyalist ya da hristiyan olduu bahanesiyle onu ortak eyleme davet et31 32
Stalin, Leninizmin Sorunlar, s. 658. M. Thorez, Haziran 1953.
67
meyi reddeder. Bylelikle byk deime yasasna gzlerini kapar: ilkin snrl, sonra daha geni ortak bir ama uruna birlik halinde bir eylemde, bu emekinin bilinci deimeye urayacaktr: omuzomuza yaplan bir eylem, kayglar, nyarglar ortadan kaldrr. Sekter olan, sanki kendisi her eyi hemen bir rpda renmi gibi dnce yrtr. Devrimci olarak doulmadn, sonradan devrimci olunduunu unutur. Kendisinin renecek daha ok eyi olduunu, onun iin de bakalarna svp saymaktan ok kendisine svp saymas gerektiini unutur. Gerek devrimci, diyalektiki olarak, yeninin ykseliine elverili koullar yaratandr. Sosyalist liderlerin, birlii nlemek istei kendini ortaya koyduka, gerek devrimci, sosyalist emekilere kar tutumuyla, kendi birlik isteini daha ok ortaya koyar. [sayfa 85]
YOKLAMA SORULARI niz. 1. Diyalektik, deimeyi nasl anlar? evrenizden rnekler veri-
2. Burjuvazinin, neden btn gerein dnmekte olduunu gizlemekte kar vardr? 3. Birka rnekle, diyalektiin ikinci izgisini tanmann militan iilere salayaca yararlar gsteriniz.
68
DYALEKTN NC ZGS NTEL DEKLK
DRDNC DERS
Bir rnek. Diyalektiin nc izgisi. Doada. Toplumda. Varg. I. BR RNEK
Suyu strsam scakl derece derece ykselir. Suyun scakl 100 dereceye vardnda, su kaynama haline geer: su, su buhar olarak deiir. te iki eit deiiklik. Isnn gitgide artmas bir nicelik deiiklii oluturur. Yani, suyun tuttuu scakln nicelii (miktar) artar. Ama belirli bir anda su durum deitirir: sv nitelii kaybolur; gaz haline gelir (bununla birlikte kimyasal yaps deimez). Basit nicelik (miktar) artna (ya da azalna), nicel deiiklik diyoruz. Bir nitelikten baka bir nitelie geie, bir durumdan baka bir duruma (rneimizde sv durumundan gaz durumuna) geie, nitel deiiklik diyoruz.
69
Diyalektiin ikinci izgisinin incelenmesi bize gsterdi [sayfa ki, gerek, deiikliktir. Diyalektiin nc izgisinin incelenmesi de, bize gsterecektir ki, nicel deiiklikler ile nitel deiiklikler arasnda bir ba vardr. Gerekte, ki unutulmamas gereken esas nokta budur, nitel deiiklik (sv halindeki suyun su buhar oluu) bir raslant sonucu deildir: Zorunlu olarak, nicel deiiklik, snn derece derece artnn sonucunda oluur. Scaklk belirli bir dereceye (100 dereceye) vard zaman, normal atmosfer basnc koullarnda su kaynar. Eer atmosfer basnc deiirse, o zaman, nasl ki her ey birbirine balysa (diyalektiin birinci izgisi), kaynama noktas da deiir; ama belirli bir cisim iin ve belirli bir atmosfer basnc altnda kaynama noktas, her zaman ayn olacaktr. Bu, nitel deiikliin bir yanlsama olmadn gsterir; nitel deiiklik, doal bir yasaya uyan, nesnel, maddi bir olaydr. Ve bunun iin de nceden grlebilen bir olaydr: bilim, belirli bir nitel deiikliin olumas iin zorunlu nicel deiikliklerin neler olduklarn arar. Kaynama durumundaki su olaynda, iki trl deiiklik arasndaki ba, szgtrmez ve aktr. Diyalektik, nitel deiiklik ile nicel deiiklik arasndaki bu ba, doann ve toplumun evrensel bir yasas olarak kabul eder. Bundan nceki dersimizde, metafizikinin, deiiklii yadsdn grdk. Ya da, onu kabul etse bile, bir yinelemeye indirger; mekanizma rneini vermitik. O zaman, evren, durmadan ayn yolu gidip gelen bir sarkaca benzetilebilir. Byle bir anlay, topluma uygulannca, insanlk tarihini, hep yeniden balayan bir evrim, sonsuz bir dn haline getirir. Baka bir deyile, metafiziki, yeniyi aklamak gcne sahip deildir. Ve yeni, kendini ortaya koyduu zaman, onu, doann bir zenci, ya da tanrsal bir buyrultu, bir tansk (mucize) olarak grr. Diyalektiki ise, tersine, yeninin ortaya kyla ne arr, ne de dehete kaplr. Yeni, grnte nemsiz olan kk nicel deiikliklerin derece derece birikiminin zorunlu sonucudur: bylece madde, kendi z [sayfa 87] hareketiyledir ki, yeniyi yaratr.
86]
II. DYALEKTN NC ZGS Diyalektik, metafiziin tersine, gelime srecini, ni-
70
cel deimelerin nitel deimelerle sonulanmad basit bir byme sreci olarak dnmez, ama nemsiz, gzle grnmeyen, iin iin deimelerden, gzearpan, kkten deimelere, nitel deimelere geen, nitel deimelerin kademeli olmad, ama hzl, an olduklar, bir durumdan teki duruma sramalarla geerek gerekletikleri bir gelime olarak ele alr; bu deimeler olumsal (olabilir ya da olmayabilir) deillerdir, zorunludurlar; farkna varlmayan ve dereceli, hissedilmeyen ve nicel deimelerin birikiminin sonucudurlar.33 Bu tanmlamann baz ynlerini iyice belirtelim. Nitel deiikliin bir durum deiiklii olduunu bir nceki paragrafta sylyorduk: sv durumundaki su, su buhar durumuna geliyor: ya da sv su, kat su (buz) oluyor. Yumurta, civciv oluyor. Gonca, iek haline geliyor. Canl varlk lyor, ceset oluyor. Gelime: ortaya kan ey, yava yava ve belirsiz gelimitir. Bir tansk yoktur ortada, yalnz diyalektikinin ap ortaya karabilecei yava bir hazrlan vardr. Maurice Thorez, .ils du Peuple adl kitabnda (s. 248) Sosyalizm, kapitalizmden, kelebein kozasndan kmas gibi kacaktr. diyor. Srama: bir adayn seilmesi iin 60.223 oy gerekiyorsa, ite tam 60.223nc oy, adayn milletvekili olmasn salayan nitel sramay gerekletirir. Bununla birlikte, bu srama, bu abuk ve anlk deiiklik, seim oylarnn dereceli ve hissedilmez bir birikimiyle hazrlanmt: 1+1+1... te nitel srayn, kkl deiikliin ok basit bir rnei. Ayn ekilde, iek, yava bir olgunlamadan sonra birdenbire aar. Bunun gibi, birdenbire gze grnr bir ekilde patlak veren devrim, yava bir evrimin hazrlad [sayfa 88] sramal bir deiikliktir. Ama bu demek deildir ki, btn nitel deiiklikler, bunalmlar, patlamalar, biimini alrlar. yle olaylar vardr ki, burada, yeni nitelie gei, dereceli nitel deiikliklerle oluur. Stalin, Dilbiliminde Marksizm zerine adl yazsnda, dildeki dnmlerin, dereceli nitel deiikliklerle olutuunu gsterir. Ayn ekilde, birbirine dman snflara blnm toplumun
33
71
bir st retim ilikisine geii sramalarla olurken, sosyalist toplumun gelimesi, bunalmsz, dereceli nitel deiikliklerle gerekleir. Stalin yle yazyor: Sekiz-on yllk bir sre iinde, lkemizin tarmndan, burjuva dzenden, bireysel kyl iletmecilii dzeninden, sosyalist kolhoz dzenine geii baardk. Bu, kyde eski burjuva ekonomik dzeni tasfiye edip, yeni, sosyalist bir dzen yaratan bir devrim olmutur. Oysa, bu kkl dnm, patlama yoluyla yaplmad, yani varolan iktidarn devrilmesi ile ve yeni bir iktidarn yaratlmas ile deil, eski krsal burjuva dzenden yeni bir dzene tedrici geile yaplmtr. Bu devrim bu ekilde yaplabildi, nk bu, yukardan yaplan bir devrimdi, nk bu kkl dnm, varolan iktidarn giriimi zerinde ve kylln esas ynnn destei ile baarld. 34 Gene bunun gibi, sosyalizmden komnizme gei de bir nitel deimedir, ama bunalmsz gerekleen bir nitel deimedir, nk, sosyalist dzende marksist bilimle donatlm insanlar, kendi tarihlerinin efendileridir, nk sosyalist toplum uzlamaz kart snflardan olumamtr. Bylece grlyor ki, her olayda nitel deiikliin ald zel nitelii incelemek gerekir. Her nitel deimeyi mekanik olarak patlamayla zde tutmamaldr. Ama, nitel deiikliin brnd biim ne olursa olsun, hibir zaman hazrlanmam bir nitel deiiklik yoktur. Evrensel olan, nicel deiiklik ile nitel deiiklik arasndaki zorunlu badr. [sayfa 89]
III. DOADA Bir litre su alalm. Bu hacmi iki eit paraya blelim; blme, cismin yapsn hibir ekilde deitirmez; yarm litre su gene sudur. Bu ekilde blmeye devam edebilir ve her seferinde daha kk paralar elde ederiz: Bir yksk dolusu su, bir toplu ine ba kadar su... su, hep sudur. Hibir nitel deime yoktur. Ama bir an gelir, su moleklne varrz.35 Su molekl, iki hidrojen atomu
J. Stalin, Dilbiliminde Marksizm zerine, Son Yazlar, 1950-1953, s.32. Bir cisim, hangisi olursa olsun molekllerden olumutur. Molekl, belirli bir kimyasal bileimin en kk miktardr. Molekln kendisi, atomlardan kurulmutur. Bir
34 35
72
ile bir oksijen atomu tar. Blmeye devam edebilir, su molekln paralarna ayrabilir miyiz? Evet, uygun bir yntemle bunu yapabiliriz. Ama o zaman elde ettiimiz ey artk su deildir, hidrojen ve oksijendir. Bir molekl, suyun blnmesi ile elde edilen hidrojen ve oksijen, artk, suyun zelliklerine sahip deildirler. Herkes bilir ki, oksijen alevi besler, su ise yangn sndrr. Bu rnek, diyalektiin nc yasasnn parlak bir aklamasdr: nicel deime (burada su hacminin dereceli olarak blnmesi) zorunlu olarak bir nitel deiiklie gtrr (nitel bakmdan sudan farkl olan iki cismin birdenbire aa kmas). Doa bylesi srelerle doludur. Niceliin nitelie ve niteliin nicelie dnmesi yasas [n], .... biz, .... doada, her durum iin ayr saptanm bir biimde, nitel deimeleri ancak (enerji denilen) madde ya da hareketin nicel eklemeleri ya da nicel eksilmeleri ile ifade edebiliriz.36 Engels de birok rnek verir: Oksijende olduu gibi, iki atom yerine atom bir molekl halinde birleirse, koku ve tepki bakmndan normal oksijenden olduka farkl olan ozonu elde ederiz. Ve ayrca, [sayfa 90] oksijenin nitrojen ya da slfr ile birletii ve bunlarn her birinin nitelik bakmndan tekilerden farkl bir madde ortaya kard eitli oranlar! Gldrc gaz (nitrojen monoksit, N2O), nitrik anhidritinden (nitrojen pentoksit, N2O5) ne kadar farkldr! Birincisi gaz, ikincisi normal scaklkta kat kristal bir maddedir. Ve bileim bakmndan btn fark, ikincisinin birincisinden be kat fazla oksijen iermesi, ikisinin arasnda fazladan nitrojenin oksidi daha bulunmasdr (NO, N2O3, NO2) ki, bunlarn her biri teki ikisinden ve birbirlerinden nitel olarak farkldrlar.37 Mendelyefe kimyasal elementlerin bir snflamasn yapmak
atom bir elementin bileime girebilen en kk parasdr. Basit bir cismin (oksijen, hidrojen, azot vb.) moleklleri, zde (oksijenin, hidrojenin, azotun vb.) atomlar ierirler. Bileik bir cismin moleklleri (su, mutfak tuzu, benzin) bileimin iindeki eitli cisimlerin atomlarn ierirler. 36 .riedrich Engels, Doann Diyalektii, s. 75. 37 .riedrich Engels, Doann Diyalektii, s. 78.
73
olanan salayan, bu nitelik ile nicelik arasndaki zorunlu badr:38 elementler byyen atom arlklarna gre sralanmlardr.39 Elementlerin bu en hafiften (hidrojen) en ara (uranyum) doru nicel bakmdan snflanmas, onlarn nitel bakmdan ayrlklarn, zellikle farklarn ortaya karr. Bylece dzenlenip hazrlanan bu snflama, gene de baz boluklar tayor. Mendelyef, bu durumdan, doada, nitelikleri bakmndan henz bilinmeyen, bulunacak yeni elementler olduu sonucunu kard: bu elementlerden birinin kimyasal zelliklerini nceden aklad, sonradan bunun gerekten varolduunu gsterdi. Mendelyefin yntemli snflamas sayesinde, doada varolmayan ondan fazla kimyasal element, nceden tasarlanabildi ve elde edilebildi. Nkleer kimya (ki atom ekirdeini inceler) bir yandan bilgi alanmz nemli bir ekilde geniletirken, nitelik ve nicelik arasndaki zorunlu ban byk neminin daha iyi anlalmasna da olanak salad. Bylece Rutherford, nitrojen atomlarn helyonlarla (radyum atomunun blnmesi ile elde edilen atom cisimcikleriyle) bombardman ederek [sayfa 91] nitrojen atomlarnn oksijen atomlar haline gelmek zere baka bir maddeye evrilmelerini gerekletirdi. Dikkate deer bir nitel deiiklik. Oysa bu deiikliin incelenmesi gsterdi ki, bu nitel deiiklik, bir nicel deiiklik tarafndan koullandrlmtr: helyonun etkisiyle nitrojen ekirdei, ki 7 proton40 tar, bunlardan birini kaybeder; ama helyon ekirdeinin iki protonunu tutar. Bu da 8 protonlu bir ekirdek, yani bir oksijen ekirdei oluturur. Yaam bilimleri de bize birok rnekler sunarlar. Gerekten de canl doann gelimesi ayn srelerin ark ve basit bir yinelenmesiyle aklanamaz: byle bir gr, evrimi anlalmaz klar; bu, ksaca klasik genetiin (zellikle Weismannn) grdr. Bu gre gre, canl varln oluu, soydan geme bir tzde (genlerde) btn olarak ve nceden iinde bulunmaktadr, bu tzn kendisi, her trl deiiklikten uzak, evrenin etkisinin dndadr. Bu
38 Element, basit bir cismin ve ondan gelme bileiklerin btn eitlerinin ortak parasdr. rnek: kkrt, btn kkrt eitlerinde ve btn kkrt bileiklerinde kendini korur. 92 tane element vardr: cisimler arasndaki karlkl kimyasal etkiler srasnda, bunlar niteliklerini korurlar. Ama elementlere evrilirler (radyoaktivite). 39 Bir elementin atom arl, bu elementin atomunun arlnn, bir tip elementin (hidrojen ya da oksijen) atomunun arlna orantsdr. 40 Proton ve ntron, atom ekirdeini oluturur.
74
durumda yeninin ortaya kn anlamak olanakszlar. Gerekte ise, canl doann gelimesi, nitel deiikliklere dnen bir nicel deiiklikler birikimi ile aklanr. te onun iin Engels yle yazyordu: ... tek bir hcrenin oluumunu bile, yapdan yoksun canl protein yerine l madde ile aklamaya kalkmak, birazck kokmu su ile, doann, binlerce ylda yaratt eyi 24 saatte yapmaya zorlanabileceini sanmak sama olur.41 Canl doann, bu nitel ve nicel birlikte gelimesinin, diyalektikte, basitten karmaa, aa olandan stn olana geile ne anlaldn anlatmaya ok elverili olduu gzden kamayacaktr. Evrimle doan trler gerekte gittike karmaklamaktadr; canl varlklarn yaplar gittike farkllamaktadr. Ayn ekilde, yumurtadan balayarak nitel bakmdan birbirinden farkl, her birinin zel bir grevi olan bir ok organ oluur: canl varln bymesi, demek ki, hcrelerin basit oalmas deildir, saysz nitel deiikliklerden geen bir sretir. [sayfa 92] Sinir sistemini ve psikolojiyi inceleyecek olursak, nitelik-nicelik yasas ok eitli biimlerde karmza kar. rnein:sinir sistemine zg bir olay olan duyum (k, scaklk, iitme, dokunma vb. duyumu), ancak uyarma, yani uyarcnn sinir sistemi zerindeki fizik etkisi, eik denilen belirli bir nicelik dzeyine ularsa, ortaya kar. Bunun gibi bir k uyarmas, ancak asgari bir sresi ve iddeti olduu zaman duyum haline dnebilir. Duyumun eii, uyarcnn niceliinden, tepkinin niteliine doru sramann olutuu noktadr: eiin altnda, uyarc ok zayf olduu iin henz duyum yoktur. Ayn ekilde, kavram, duyumdan balayarak yinelenen pratikle oluur. Toplumsal pratik srp gittike, pratiin seyrinde, insanda alglar ve izlenimler uyandran eyler, birok kez yinelenir ve insan zihnindeki bilgi srecinde, sonucu kavram kurulmasna varan, ani bir deime, bir srama olur.42
41 42
.riedrich Engels, Doann Diyalektii, s. 323. Mao e-tung, Pratik zerine, Teori ve Pratik, Sol Yaynlar, Ankara 1992, s. 10.
75
Duyum, aslnda, gerein ksmi bir yanssdr, bize gerein ancak dsal grnmlerini brakr. Ama insanlar, yinelenen toplumsal pratikle, ile, bu gerei derinletirirler: nceleri gzlerinden kaan i sreleri kavrama yeteneini kazanrlar; grnn tesinde gerek olan aklayan yasalara ularlar. Bu kazan, kavramdr, her ne kadar duyumlar kavramn zmlenmesi iin zorunlu ve pek ok sayda iseler de, kavram duyumlara oranla nitel bakmdan yeni bir eydir. rnein, insanlar son derece ok ve deiik durum ve koullarda, scaklk duyumunu almam olsalard, scaklk kavram hibir zaman olumayacakt. Ama duyumlardan, enerji biimi olarak bugnk s kavramna gemek iin snn temel zelliklerinin zmlenmesini olanakl klan binlerce yllk bir toplumsal pratik gerekiyordu: insanlar ate yakmay, kendi gereksinmelerini karlamak zere onun stc etkilerinden yz trl yararlanmay rendiler, ok daha sonra bir s miktarn lmesini, sy ie, ii sya dntrmesini [sayfa 93] rendiler, vb.. Gene ayn ekilde toplumsal gereksinmelerden domu olan arpantaj (yer lm) sisteminden soyut biimler bilimi olan geometriye gei, pratik iinde yava yava biriken duyumlarn kavram haline dnmdr. Metafizikinin gznde, mantk ilkeleri de, ayn ekilde, yaradltan fikirlerdendir. rnein, btn dnyaya yaylm olan u btn, ksmdan daha byktr; blm, ksmdan daha kktr beliti, mantn bir simgesi olarak, en eski toplumlara eitli biimlerde kendini kabul ettirmi olan pratiin nitelike yeni bir rndr: bir insan beslemek iin, yirmi insan beslemek iin gerekenden daha az besin gerekir. Lenin, .elsefe Defterinde, nsann pratik eylemi, eitli mantk simgelerinin bir belit deerini alabilmeleri iin, insan bilincine bu simgeleri milyarlarca kez yineletmek zorunda kalmtr.43 diye yazyor. Ve gene: nsann pratii milyarlarca kez yinelenerek, insann bilincinde mantk simgeleri olarak yerleir kalr. Diyalektiin nc izgisi, bize tretimin usa-uygun bir yorumunu yapmann yolunu gsterir; metafiziki, yeni fikirlerin ortaya
43 Belitler (aksiyom, mtearife) matematik biliminin en genel ve en temel gerekleridir. dealizm, bunda, ruhun bir aa vuruunu, esinini grr. Ama btn gerekler gibi belitler de emekle kazanlan bir baarnn meyveleridirler.
76
kn, tretimi, bir tanr esini olarak deerlendirir, ya da raslantya balar. Tretim (teknikte, bilimlerde, sanatlarda ve baka alanlarda) gerein zihindeki yanssndan oluan ve insan pratiinin belirsiz kk deiikliklerinin birikimiyle hazrlanm olan bir nitel deiiklik deil midir? Bunun iindir ki, byk bulular, ancak kendilerini olanakl klan nesnel koullar gerekletii zaman yaplmlardr. Semi olduumuz son rnekler (duyumdan kavrama gei; uzun bir pratik sonucu ortaya kan tretim) nitelik-nicelik srecinin nemli bir ynn belirtmemizi salamaktadr. Eski nitel durumdan yeni nitel duruma gei, gerekte [sayfa 94] ok kez bir ilerlemedir. O halde bu, aa olandan stn olana bir geitir. nsan, kavrama (bilincin st biimine) varmak zere duyumu (bilincin alt biimini) at zaman da bu byledir. Ama, canl-olmayann canlya nitel geiinde de ayndr; byle bir durum deiiklii kesin bir ilerleme oluturur. Bu gibi nitel deiikliklerle sonulanan bir hareket de, Stalinin yazd gibi durmadan ilerleyen ve ykselen bir harekettir.44 Toplumlarn gelimesinde de bunun ayn olduunu greceiz. IV. TOPLUMDA Bundan nceki dersimizde doa gibi toplumun da bir hareket olduunu ortaya koyduk. Bu hareket, nicel deiikliklerden nitel deiikliklere doru gider. Lenin, bunu, daha, 1887de, Kazan niversitesinde renciyken, anlamt ve daha o zamandan devrimci eyleme katlm olan Lenin, kendisine, Kendinizi bir duvara arpyorsunuz diyen polis komiserini: Bir duvara m? Evet ama o duvar rm! Bir vuruta yklr, diye yantlyordu. Gerekten de arlk, tpk iddetli yamurun etkisi altndaki duvarlar gibi, yldan yla rmt; Lenin, nitel deiikliin (dzenin yklmasnn) yakn olduunu anlyordu. Toplumun nitel dnmleri, byle yava gelien nicel
44
Stalin, Lenizmin Sorunlar, s. 654.
77
srelerle hazrlanmtr. Devrim, (nitel deiiklik), u halde, bir evrimin (nicel deiikliin) zorunlu tarihsel rndr. Stalin, toplumsal hareketin nitel ynyle nicel ynn ok gl bir biimde tanmlamtr: Ve bu yzden, diyalektik yntem, hareketin iki biimi olduunu syler: evrimci ve devrimci [hareket]. lerici unsurlar, gnlk etkinliklerini kendiliklerinden srdrdkleri ve eski dzeni, kk, nicel deiimlere [sayfa 95] urattklar zaman, hareket evrimcidir. Ayn unsurlar, birletikleri, bir tek grle donandklar ve eski dzeni yok etmek ve yaama nitel deiiklikler getirmek, yeni bir dzen kurmak amacyla dman kampn sprp getikleri zaman, hareket devrimcidir. Evrim, devrimi hazrlar ve ona ortam yaratr; devrim, evrim srecini tamamlar ve onun daha ileri etkinliini kolaylatrr.45 Ve Stalin, bu tahlilini, 1905 olaylaryla aklar. 1905 Aralk ay gnlerinde, proletarya, ayaklanarak silah depolarna hcum etti, ve gericilie kar bir saldrya geti.46 Gericiliin kalesine yrd. Devrimci hareket, proletaryann bar gelime koullar altnda, tek tek grevler ve kk sendikalarn kurulmas ile yetindii47 nceki yllarn uzun evrimiyle hazrlanmt. Ama ayn ekilde, 1789 .ransz Devrimi, yz yllk bir snf savamyla hazrland. Birka yl iinde (1789, 1790 ...) .ransada yle dikkate deer nitel deiiklikler oldu ki, nicel deiikliklerin derece derece birikimi olmasayd, yani burjuvazinin ii bitiren en son saldrsna gelinceye, ve kapitalistleri iktidara getirinceye kadar feodaliteyi hrpalad saysz ksmi savamlar olmasayd, bu nitel deiiklikler olanakl olamayacaklard. Ekim 1917 Sosyalist Devrimine gelince, bu nitel deiikliin, bu olayn nasl bir sr nicel deiiklikler tarafndan hazrlanm olduu SSCB Komnist Partisi (Bolevik) Tarihinde okunabilir. Eer
45 J. Stalin, Anarizm mi? Sosyalizm mi?, Sol Yaynlar , Ankara 1978, s. 16. Eluard n,dizelerini anmsayalm (Paul Eluard, Pomes, Editions Gallimard, 1951, s. 302): Birka kiiydiler Birden oaldlar. 46 J. Stalin, Anarizm mi? Sosyalizm mi?, s. 16. 47 J. Stalin, Anarizm mi? Sosyalizm mi?, s. 16.
78
1914-1917 dnemi renilmek istenirse VI. ve VII. Blmleri incelemek gerekir: bu blmler, yn hareketinin, sonucu belirleyen bu yllar iinde, iktidarn sovyetler tarafndan alnna kadar hangi yolla genileyip yayldn anlatmaktadr. [sayfa 96] (Bu dersin III. kesiminin sonunda yaptmz gibi) burada da nitel bakmdan eski durumdan yeni duruma geiin bir ilerleme oluturduunu gznne almak uygun olur. Kapitalist durum, feodal durumdan stndr; sosyalist durum da kapitalist durumdan stndr. Devrim aadan ste geii salar. Niin? nk devrim, toplumun ekonomik dzenini, retici glerin gelimesinin gerekleri ile uygun bir hale getirir. Toplumsal hareketin nitel yn ile nicel ynn hibir zaman ayrmamak ve onlar zorunlu balantlar iinde deerlendirmek ok nemlidir. Yalnzca birini ya da tekini grmek, ok nemli ve derin bir yanlgya dmektir. Yalnz evrimi grmek, toplum dnmlerinin devrimsiz gerekletirileceini kabul eden reformculua batmak demektir. Gerekte, reformculuk bir burjuva grdr: ii snfna kapitalist retim ilikilerinin savamsz giderilebilecei sansn verirler. Reformculuk, devrimin dmandr, nk ... burjuva dzenin devrimci yolla alaa edilmesine kar, alan snf blmek ve zayflatmak ve burjuvazinin egemenliini srdrmek amacyla yklmas kanlmaz olan dzenin ksmen de olsa onarlmasn48 ver. Reformculuk, Jules Moch gibi, Blum gibi kendilerini kapitalizmin sadk temsilcisi ilan eden sosyalist liderler tarafndan yayld. Kautskynin durumu da aynyd. Kautskyye gre, emperyalist kapitalizm kendiliinden sosyalizm haline deiecekti. Bu marksizm kalpazanlar, diyalektii hie sayarak, szde bir ahenkli evrimin genel yasasna bavuruyorlar. Bylece ii snfnn karlarna ihanetlerini hakl gstermeye alyorlar. Onlarn program, ... devrim dncesine kar, devrim umutlarna kar (reformcunun gzne byle umutlar belli-belirsiz grnr, nk o, ada ekonomik ve siyasal elikilerin derinliini anlamaz) sava; gleri rgtlemek ve zihinleri devrime hazrlamak yolundaki her eyleme kar savatr.49 [sayfa 97]
48 49
V. . Lenin, Marx-Engels-Marksizm, Sol Yaynlar, Ankara 1990, s. 223 V. . Lenin, Marx-Engels-Marksizm, Ankara 1990, s. 234.
79
Bunun karsnda, gene tam diyalektie-kar olan ve bu yzden de kar-devrimci olan baka bir gr vardr: bu gr, zellikle anaristleri ve blankicileri nitelendiren servenciliktir. Servencilik nitel deiikliin (devrimin) nicel evrimle hazrlanmas gereini yadsmaktan baka bir ey deildir. Bu da bir nceki kadar metafizik bir anlaytr, nk, toplumsal hareketin yalnz bir ynn grr. Onun koullarn istemeden devrimi istemek, aka onu olanaksz klmak demektir. Servencilik (devrimcicilik, rvolutionnarisme) ve reformculuk, aslnda birbirinin ayndrlar. Ama servenciler, solcu szlerle gzboyarlar. Her frsatta eylemden szederler, ama bu, gerek eyleme daha iyi engel olmak iindir. Gerekte, gsterisiz eylemleri, kk ama gene de kesin deimeler iin zorunlu nicel deiiklikleri kmserler. Maurice Thorez, uvres, c. IV, s. 129da, 1932de eitli ilelerde, PTTdeki i arkadalarnn hep birarada parlamenterlere hitaben hazrladklar bir ortak istekler dilekesine kar bir tutum alan bir ksm komnist posta datclarn eletiriyor. Bu posta datclar, dilekecilere: ilkin CGTUya (Birleik Emekiler Genel Sendikasna) katlnz, yoksa dilekeniz hibir ie yaramaz diyorlard. Maurice Thorez aklyor: Ortak dilekeyi, hatta yn eylemi zerine bir sz, onun karsna kararak kmsememelidir. Dileke, yn eyleminin kukusuz basit bir biimidir. O, hem gnderilen kimseler zerinde bir bask arac, hem de imzalayanlar iin bu toplanma ve rgtlenme unsurudur. Szkonusu bu olayda ortak dileke, cretlilerin, patronlar olan devlete kar, parlamenterler olarak devlet gcnn bir ksmn ellerinde bulundurduklar kabul edilenlere kar protestolarnn rgtl bir biimidir. Eer devrimci unsurlar, onu sulamak yerine ona katlrlarsa, eer i arkadalarna sabrla ve kardeesine, dilekenin pek ok savam aralarndan ancak biri olduunu, [sayfa 98] dilekeyi tamamlayan ve destekleyen daha birok savam yollar olduunu, ve rnein bulunduklar ilede, blgede, hatta btn lkede, tm personelin katld, uygun ekilde gerekletirilen bir gsterinin, im-
80
zalara bir arlk vereceini anlatrlarsa, dilekenin gerek bir deeri ve gc olabilir ve olacaktr. Maurice Thorez, ortaya koydu ki, dileke, ... tabanda bir tek cephenin gereklemesine yardm ediyor. Her imza dolaysyla, birliki olan, federasyona bal bulunan, zerk olan ya da rgtl olmayan i arkadalar arasnda grme ve tartmalar olacan tahmin etmek kolaydr. Herkes kendi fikrini dile getirir, kendi tercihlerini syler. Bununla birlikte herkes, postaclarn byk ounluunun, belki de hepsinin bilinli gsterisinin kesin bir etkisi olacan kabul eder. uras aktr ki, birliki sendikal, dilekeyi imzalarken ve imzalattrrken geliecek olan hareket hakkndaki fikrini sylemitir. rnein, dileke komitelerinin seimi nerisinde bulunmutur. Bir grev olanandan szetmitir. .ederasyona bal ya da rgtsz arkadalar kendisini dinlediler, ona itirazlarn sylediler. Onu daha tam, daha geni aklamalar yapmaya zorladlar. Bu, meyveler verecek olan bir ortak eylemin temeldeki ilk yaklamasdr. ... yn eylemi zerinde gevezelik etmemek, ama proleterlerle birlikte ve onlarn banda, snf savamnn en yksek biimlerine ulaabilmek iin ynlarn en gsterisiz protesto biimlerini ortaya koymay, rgtlendirmeyi ve desteklemeyi renmek...50 gerekir. Gerekte, emekiler, bu ksmi savamlarda yeri doldurulamaz bir deneyim biriktirerek, kendi kendilerini eitirler. Gsterisiz, ama ortaklaa bir hak davas uruna yrtlen gnlk eylem, daha geni alan, daha byk nemi olan bir eyleme yolaar. Emekilerin amalarn ve bu amalara varma yollarn kardee tarttklar ve kararlatrdklar alt kademe komitelerini kurmak, ite bir tek cephenin koulu. [sayfa 99] Eer bu sabr isteyen i gereklemezse, kesin deiiklikler nasl elde edilir? Ayn ekilde, milyonlarca imzalarnn birikimiyle, yiit kiiler, sonunda, Henri Martini zindandan kartan devlet bakannn imzasn da kopardlar. te bylece diyalektiin nc yasas, bize pratik nemini ve verimliliini gsteriyor. Tek cephenin gereklemesinin ve .ransz ulusunun, ii snfnn evresinde toplamasnn, en bilinli emekilerin iyerlerinde ve brolarnda srdrdkleri gsterisiz ve sabrl
50
Maurice Thorez, uvres, kitap II, c. IV, Editions Sociales, 1951, s. 129, 130 ve 131.
81
abalar pahasna gerekleen nicel deiikliklerin zorunlu sonular olaca yolunda bize bilimsel bir kesinlik vererek bugnk perspektifleri aydnlatyor. 1953 yl Austosundaki grevlerin ok byk bir genilik kazanmas, dorudan doruya, grevlerden nceki aylarda her yanda gelimi olan saysz yerel eylemlerin sonucu olmutu. Austos hareketinin en civcivli zamannda bir sendika sorumlusu, on gn nce her trl cret artmasna vb. kaytsz olan emekilerin nasl artk en kararllar arasnda bulunduklarn gsteriyordu: Besbelli ki, hibir ey hibir zaman kaybolmu deildir... sonucuna varyordu. Ve bu dorudur: tarih dorultusunda gsterilen abalardan, yaplan aklamalardan, konuya getirilen aklklardan hibir ey kaybolmaz. Nicel birikim, belli olmad zaman bile nitel dnmleri hazrlar. te bu yzdendir ki, meclisin ounluunun onlardan yana olduu gerekesiyle burjuva politikaclarnn gerici siyasetinin daha uzun zaman sreceini dnmek yanltr. .ransa tkenmi bir lkedir, Amerikan koruyuculuu altnda bir bitki gibi kiiliksiz yaamaya mahkumdur demek, yanltr. erefsizlik siyasetine ve rmlerin, ahlakszlarn giriimlerine bir son verecek gler her yanda birikmektedir. Her yanda, gnbegn, bir gn olaylarn gidiini deitirecek ve .ransay yeniden byklne yarar bir ne kavuturacak gler birikmektedir. Son sz syleyecek olan halktr. .ransa iin gerici, ve ulusal-olmayan burjuvazinin siyasetinden baka bir siyasetin olanakl olduunu sylemek yanlsamalara kaplmak deil, bilimsel bir gerei ortaya koymaktr. [sayfa 100] V. VARGI Stalin diyalektiin nc izgisini yorumlarken, Sonu olarak, siyasette yanlmamak iin bir devrimci olmak gerekir, bir reformcu deil gzleminde bulunuyor. Mademki, devrimci tutum, nicel bir evrimin rnleri olan nitel deiikliklerin nesnel zorunluluunu tanyor, o halde tek diyalektik tutum, devrimci tutumdur. Metafiziki, ya nitel deiiklikleri yadsr ya da kabul etse bile onlar aklamaya almaz, raslantya ya da mucizeye balar. Burjuvazinin bu yanlglarda kar vardr ve onlar alabildiine yayar. rnein, haber basn denen basn, siyasal ve toplumsal olaylar, kamuoyuna, o olaylar hazrlayan i balantlarn vermeden yans-
82
tr ve onlar anlalmaz klar. Anlalacak bir ey olmad fikri buradan gelmektedir. Diyalektiki, tersine, gerein hareketini, nicel deiiklikler ile nitel deiikliklerin zorunlu birletiricisi olarak anlar, onlar kendi pratiinde birletirir. Solcunun (gauchiste), ancak, aznda devrimci szler vardr, kesin devrim annn sonsuz bekleyii iinde hibir ey yapmaz. Reformcu, doal evrimin toplumu dntreceine inanr, kendi diledii reformlar iin bile savam vermez. Yalnz diyalektiki, reformlar yapmak, dnm iin savam vermek gerektiini, ve bunu yapmann iyi olduunu anlayan adamdr, nk o, devrimin evrime bal olduunu bilir. Yalnz devrimciler, eyleme katllaryla, reformlara gerekten devrimci bir ierik kazandrabilirler. Yalnz onlar, diyalektiki olduklar iin, reformcularn yanltt emekiler gibi solcu szlerin ayartp batan kartt kimseleri de kk eylemlerde, sonra daha byk eylemlerde kendi evrelerinde biraraya toplayabilirler. Yalnz diyalektiki, dereceli nicel deiikliklerin deerini, sosyalizm iin savam yollarnn koullara gre eitliliini, ksaca, devrimin bir sre olduu gereini anlayabilir. Yalnz diyalektiin ustalar, Halk Cephesinin ve Kurtulu Cephesinin baarlar salamasnda emeki kitlelere [sayfa 101] klavuzluk edebilirler. Diyalektiki, reformcu olarak deil devrimci olarak, en kk bir eyleme giriirken de Enternasyonalin doru szlerine btn anlamn verir: Biraraya gelelim, bir gn gelecek Enternasyonal tm insanlk olacak Proletaryann evrensel zaferi bir topya deildir, nesnel olarak konmu kesin bir bilgidir.
GZLEMLER
a) Belirsiz, gze arpmayan nicel deiikliklerin kkl nitel deiikliklere vardn syledik. Bu demektir ki, nicelik nitelikten, nitelik de nicelikten ayrlamaz, ve (rnein maddeyi saf nicelik, ruhu salt nitelik sayan Bergsonun yapt gibi) nicelikle nitelii birbirinden yaltmak keyfi bir davrantr. Gerek hem nicel hem de niteldir. Ve iyice anla-
83
mak gerekir ki, nitel deiiklik bir nitelikten tekine geitir. Sv olma nitelii, belirli bir snn nicel birikimi ile gaz olma nitelii haline geer. Metafizikilerin yalnz niceliin bilimi yapmak istedikleri matematikte bile nicelikle nitelik birbirinden ayrlamazlar. Tam saylar (5+7+3...) toplamak nicel bir sretir; ama bu toplamann bir de nitel yn vardr, nk btn tam saylar kesirli saylardan, cebir saylarndan vb. deiik nitelikleri olan belli bir trn saylardr. Saylarn nitel bakmdan eitlilii nemlidir: her trn kendi zellikleri vardr. Tam saylar, kesirli saylar, ya da cebir saylarn toplamak, daima toplamadr denecektir; evet ama toplama her seferinde farkl niteliklere dayanr. Ayn ekilde: 5 apkay ya da 5 lokomotifi toplamak hep ayn toplamadr, ama nesneler nitel bakmdan ok farkldrlar. Nicelik, her zaman bir eyin niceliidir, bir niteliin niceliidir. b) Nicelik nitelik olarak deiir. Ama karlkl olarak nitelik de nicelik olarak deiir, nk onlar birbirlerinden [sayfa 102] ayrlmazlar. rnek: kapitalist retim ilikileri, belirli bir andan sonra, retici glerin nicel gelimelerini dizginler, hatta onlar geriletir. retim ilikilerinin nitel dnm retici glerin toplumsallamas ile ifadesini bulur ki, retici gler bylece yeni bir atlm kazanm olurlar. Sonu olarak: retici gler byk bir nicel gelime tanm olurlar.
YOKLAMA SORULARI 1. Nitel deiiklik nedir? 2. Kesin rnekler yardmyla, nicel deiiklik (oalma ya da azalma) ile nitel deiiklik arasnda zorunlu bir ba olduunu gsteriniz. 3. Diyalektiin nc izgisi, bir militan iiye, ne bakmdan, bir tek cephenin gerekletirilmesinde daha iyi i grmek, etkili olmak olanan salar? [sayfa 103]
84
DYALEKTN DRDNC ZGS KARITLARIN SAVAIMI (I)
BENC DERS
I.
Kartlarn savam her deiikliin devindiricisidir. Bir rnek. II . Diyalektiin drdnc izgisi. III . elikinin nitelikleri. a) eliki itedir. b) eliki yeniletiricidir. c) Kartlarn birlii. I. KARITLARIN SAVAIMI HER DEKLN DEVNDRCSDR. BR RNEK Biz grdk ki, btn gerek, harekettir ve bu hareket evrenseldir, kendi aralarnda zorunlu olarak balant bulunan nicel ve nitel olarak iki biime brnmtr. Peki ama hareket niin vardr? Deiikliin, zellikle niceliin nitelik haline dnnn, bir nitelikten yeni bir nitelie geiin devindiricisi nedir? Bu soruyu yantlamak, diyalektiin drdnc izgisini, diyalektiin temel yasasn, bize hareketin nedenini veren yasay aklayp anlatmaktr.
85
Pek somut bir rnek bu yasay ortaya koyacaktr. Marksist felsefeyi, diyalektik materyalizmi inceliyorum. Bu, ancak, ayn zamanda, hem bilgisizliimin bilincinde [sayfa 104] isem, ve hem de bu bilgisizliimi yenmek ve bilgiyi elde etmek iradesine sahipsem olanakl olabilir. ncelememin devindiricisi, incelemedeki ilerlemenin mutlak koulu, benim bilgisizliim ile onu yenme isteim arasndaki savamdr, bu benim bilgisizliim konusundaki bilincim ve bu bilgisizlikten kurtulmaktaki iradem arasndaki elikidir. Bu kartlarn savam, bu eliki, incelememin dnda deildir. Eer ben ilerleme gsteriyorsam, bu, bizzat bu elikinin durmadan kendisini ortaya koyuu lsndedir. Elbette ki, incelemenin ilerleyiini belirleyen kazanlarn her biri, bu elikinin zlmesidir (bugn, dn bilmediimi biliyorum); ama her bir zlmenin arkasndan, bildiimle bilmediimin bilincinde olduum arasnda yeni bir eliki ortaya kar ve buradan incelememde yeni bir aba, yeni bir zlme ve yeni bir ilerleme oluur. Her kim ki her eyi bildiini sanr, hibir zaman ilerleyemeyecektir, nk bilgisizliini gidermeye, yenmeye almayacaktr. Bu hareketin ilkesi, incelemedir, daha az bir bilgiden, daha byk bir bilgiye dereceli olarak geiin devindiricisidir, u halde, kartlarn savam, (bir yandan) benim bilgisizliim ile (te yandan) bilgisizliimi yenmek zorunda olduumun bilinci arasndaki savamdr. II. DYALEKTN DRDNC ZGS Diyalektik, metafiziin tersine, doadaki nesnelerin ve olaylarn i elikiler ierdikleri, nk hepsinin olumlu ve olumsuz yanlar, bir gemileri ve bir gelecekleri olduu, hepsinin yokolup giden ya da gelien eler tadklar grnden yola kar; kartlarn savam, eski ile yeni arasndaki, len ile doan arasndaki, yitip giden ile gelien arasndaki savam, ite bu, gelime srecinin, nicel deimelerin nitel deimelere evrilmesinin iindeki ieriktir.51 Gelimenin ilkesi olarak elikinin incelenmesi, u balca nitelikleri ortaya karmamza olanak salar: eliki [sayfa 105] itedir;
51
86
eliki yeniletiricidir; kartlarn birlii vardr. III. ELKNN NTELKLER a) eliki itedir. Her gerek, harekettir, bunu grdk. O halde, hibir hareket yoktur ki, bir elikinin, bir kartlar savamnn rn olmasn. Bu eliki, bu savam, itedir, yani ele alnan hareketin dnda deildir, onun esasdr. Bu, keyfi bir olumlama mdr? Hayr. Biraz dnme gsterir ki, gerekte de, dnyada hibir eliki olmasayd, dnya deimeyecekti. Eer bir tahl tanesi yalnzca bir tane olsayd, sonsuza dek hep tahl tanesi olarak kalacakt; ama, o, mademki bir bitki olacaktr, deime gcn kendinde tar. Bitki taneden kar, ve baverip ortaya kmas, tanenin ortadan kaybolmasn ierir. Bu, her gerek iin byledir; eer gerek deiiyorsa, o, znde, ayn zamanda hem kendisi ve hem de kendisinden baka bir eydir. Niin yaam, ieklerini ve meyvelerini verdikten sonra lme doru ynelir? nk yaam, yalnzca yaam deildir. Yaam lme dnr, nk yaam bir i eliki tar, nk yaam lme kar gndelik savamdr (her an bir ksm hcreler lr, bakalar onlarn yerini alr, ta ki lm onlara da stn gelinceye kadar).. Metafiziki, onlarn derin birliini, kart glerin birliini grmeksizin, yaam ile lm iki mutlak gibi birbirinin karsna koyar. Mutlak olarak her trl elikiden arnm bir evren, kendi kendini yinelemeye mahkum olurdu: hibir zaman, yeni bir ey ortaya kmazd. O halde, eliki, her deimenin iinde vardr. eylerin geliiminin ana nedeni, dta deil, ite, yani eylerin i elikilerindedir. eylerin hareketleri ve geliimleri, ilerinde bu gibi elikilerin varl nedeniyle olur. Bir eyin iindeki bu eliki, gelimenin ilk nedeni olup ...52 (talikler bizim, G.B.-M.C.) [sayfa 106] Lenin de Gelime, kartlarn savamdr.53 diyordu. Gene incelemekte olan adam rneini alacak olursak, bu
52 53
Mao e-tung, eliki zerine, Teori ve Pratik, s. 27. V. . Lenin, Materyalizm ve Ampiryokritisizm, s. 413.
87
adamn, ayn zamanda, hem bilisiz olduu ve hem de renmeye gereksinme duyduu doru deil midir? nceledii srece bu iki kart gcn savamdr o. te incelemekte olan adamn z budur (z: derin doas anlamnda). Eer geen derste incelediimiz sreci: suyun gerek buz, gerek su buhar haline dnmn yeniden ele alacak olursak, byle bir deimenin de bir i elikinin varlyla aklandn saptarz: bir yandan, su molekllerinin yapma (cohsion) kuvvetleri ile, te yandan, her molekle zg hareket (moleklleri dalp-salmaya iten kinetik enerji) arasndaki eliki; yapma kuvvetleri ile dalma (dispersion) kuvvetleri arasndaki eliki. Elbette ki, suyu yalnz sv haliyle, yani 0 derece ile 100 derece arasnda ele almakla yetinilirse, bu savam kendini gstermez, her ey dingin ve durgun gibidir. Grnen, sv durumun kalmlldr. Grnen yn (grng) derin gerei, z, yani yapma kuvvetleri ile dalma kuvvetleri arasndaki savam gizler. Bu i eliki, ite sv durumun gerek ierii. Ve ite bu elikidir ki, sv suyun birdenbire kat su ya da su buhar haline dnmesini aklar. Yeni bir duruma nitel gei, kart kuvvetlerden birinin teki zerinde zafer kazanmasyla olanakldr ancak. Sv durumundan kat duruma geite yapma kuvvetlerinin zaferi, sv durumdan gaz durumuna geite dalma kuvvetlerinin zaferi. Bu zafer, kart kuvvetleri yok etmeyen, ama onlarn bir bakma bellilikini deitiren bir zaferdir: kat durumda olumsuz (ya da ikincil) yn, molekllerin hareketidir; gaz durumunda olumsuz (ya da ikincil) yn, yapmaya doru olan eilimdir. u halde, o andaki durumu ne olursa olsun, i kuvvetlerden olan kart kuvvetlerin savamdr ve suyun dnmleri bununla aklanr. Bu, d koullar, evre koullar hibir rol oynamaz demek midir? Hayr. Diyalektiin birinci yasasnn (her ey [sayfa 107] birbirine baldr) incelenmesi, bir gerei, hibir zaman kendisini kuatan koullardan yaltmamak gerektiini bize gstermiti. Su olaynda, durum deiiklii iin zorunlu olan bir d koul vardr: bu, snn ykselmesi ya da azalmasdr. Scakln ykselmesi, molekllerin kinetik enerjisinin artmasna, yani onlarn hznn artmasn olanakl klar. Soumann, ters etkisi vardr. Ama unutmamak gerekir ki, eer ele aldmz nesne iinde (bu durumda: su) i elikiler
88
olmasayd daha yukarda da grdz gibi d koullarn etkisi bir sonu oluturmayacakt. Onun iin diyalektik, i elikilerin, incelenen srecin ondan ayrlmaz bir parasn oluturan ve bu srecin zgllnn anlalmas iin zorunlu olan i elikilerin aranp bulunmasn esas olarak kabul eder. Bir eyin iindeki bu eliki, gelimenin ilk nedeni olup bir eyin teki eylerle ilikileri bunlarn i balar ve birbirleri zerine etkileri ikinci derecede bir nedendir.54 (talikler bizim, G.B.-M.C.) te, metafizik dnn kabul edemedii de budur. Metafiziki, gerei oluturan ve btn nitel deiikliin devindirici gc olan i elikilerden habersiz olduu iin, btn deiiklikleri d mdahalelerle aklamak zorundadr. Yani, ya doast nedenlerle (tanr, yaam, dnceyi, krallklar yaratt), ya da yapay nedenlerle eyleri deitirmek gibi gizemli bir gc ellerinde tutan ayrcalkl kimseler vardr; devrimi yapanlar, bakaldrma tohumlar saanlar birtakm elebalardr vb., vb.. Bunun gibi, baz gerici ideologlar, 1789 Devrimini, birka kt nderin belal eylemine balarlar. 1917 Sosyalist Devrimi iin de durum ayndr. Tersine, diyalektik, toplumsal gelimenin karsna kan sorunlarn zm iin, bir i eliki, bu toplumu oluturan uzlamaz kart snflar arasnda eliki varolduu srece, devrimci k yolunun kanlmaz olduunu bilimsel olarak gsterir. Devrim, eitli aamalardan geen bu elikinin rndr; devrim ne tanrdan, ne de eytandan gelir. [sayfa 108] elikilerle (temel nedenlerle) d koullarn (ikincil nedenlerin) karlkl rol, aklda tutulmaldr. Gerekten de bu rol, devrimin ihra edilmediini anlamaya olanak verir. Hibir nitel deime, bir d mdahalenin dorudan doruya rn olamaz. Bunun gibi, Sovyetler Birliinin varl ve ilerlemeleri, kapitalist lkelerde proletaryann genel savam koullarn deitirdi. Ama Sovyetler Birliinin ne varl, ne de ilerlemeleri, teki lkelerde, sosyalizmi yaratmak gcne sahip deildir: ancak her lkeye zg olan snf savamnn gelimesi, kapitalist lkeleri niteleyen i elikilerin gelimesi, bu lkelerde devrimci deiiklikleri oluturabilir. Stalinin sk sk yinelenen: Her lke, eer istiyorsa, kendi devrimini kendisi
54
Mao e-tung, eliki zerine, Teori ve Pratik, a. 27.
89
yapacaktr; eer devrimi istemiyorsa, devrim olmayacaktr. sz, bundan ileri gelir. Tpk kk ocuun durumu gibi: siz, onu yrtmek iin istediiniz areye bavurun, onun i, organik gelimesi yrmesine izin verinceye kadar hepsi bouna olacaktr. Grlyor ki, Stalinin drdnc izginin anlatmnda srarla zerinde durduu elikinin i zelliinin ok nemli bir pratik anlam vardr. b) eliki yeniletiricidir Eer Stalinin bu yasay aklamasn ele alacak olursak, kartlarn savamnn eski ile yeni arasndaki, len ile doan arasndaki, yitip gitmekte olanla gelimekte olan arasndaki savam olarak deerlendirildiini grrz. Kartlarn savam, gerekte, zaman iinde geliir. Ve (nc derste) tpk toplum gibi, tpk canl doa gibi fizik evrenin de bir tarihi olduunu grdk. Nitel deiiklikler, tarihsel srecin belirli bir annda eskiye kar kazanlan zaferin rnleri olan yeni ynler ortaya karrlar. Ama bu, ancak, yeni gler, eskiye kar ve bizzat eskinin barnda gelimi olduklar iin olanakldr. Kapitalist toplumu ortaya karacak olan yeni retici gler ve onlara uygun den retim ilikileri, eski feodal toplumun barnda ve ona kar [sayfa 109] geliirler. Ayn ekilde, delikanl, ocukta ve ona kar byr; ergin de, delikanlda ve ona kar olgunlar. Demek ki, elikinin i niteliini saptamak yeterli deildir. Bu elikinin, eski ile yeni arasnda savam olduunu da grmek gerekir. Yeni, eskinin barnda doar; eskiye kar byr. eliki, yeninin kesin olarak eskiye stn geldii zaman zlr. O zaman i elikilerin yeniletirici nitelii, verimlilii ortaya kar. Gelecek, gemie kar savamda hazrlanr. Savamsz zafer yoktur. Metafiziki, elikinin yeniletirici gcn deerlendiremez. Ona gre eliki, iyi hibir ey getiremez. Evrenin dural (statique), duraan olduu grne sahip olduu iin, varln (doann ya da toplumun) her zaman zde olmasn istedii iin, eliki, metafizikiye gre samalkla eanlamldr. Btn gcyle onu uzaklatrmaya alr. Bu yzden, ekonomik bunalmlar, diyalektikiye gre, kapitalizmin temel i elikilerinin ak belirtileridir, metafiziki iin geici skntlardr. Bunun gibi snf savam, elebalarn
90
kt niyetinden ileri gelen canskc bir musibettir. Diyalektiki bilir ki, bir elikinin gelitii yerde, verimlilik, yeninin varl ve yeninin zafer vaadi vardr. Snf savam, yeni bir toplumu mjdeler. Her ortam ve durumda, diyalektiki bu verimli savam iin elverili koullar yaratr; gemiin glerinin direnii, onu hi de korkutmaz, nk, btn ii hareketi tarihinin tanklk ettii gibi, gelecein glerinin, savam iinde elikletiini bilir. Tam tersine, devrimci gleri savamdan dndrmek sosyal-demokrasinin balca grevidir; sosyal-demokrasi devrimci gleri savamdan dndrerek bozmaya, yozlatrmaya alr. Bilimler ve sanatlar tarihi, elikinin verimliliini parlak bir ekilde gsteren rnekler bakmndan ok zengindir. Byk bulular, eski teoriler ile yeni deneysel olgular arasndaki korkusuz bir elikinin rndr. rnek: Torricelli deneyi, gereklii ortaya konan bir olay ile: (civa ile dolu bir kaba baaa daldrlan bir tp iindeki civa, deney yerinin [sayfa 110] yksekliine gre deien belirli bir dzeye kadar iner; civann stnde boluk vardr) her tarafta retilen eski fikir (doa boluktan nefret eder) arasnda yaratc bir elikiyi ortaya kard. Eski fikir, gerekte, tp iindeki civa dzeyinin neden ykseklikle deitiini aklamakta gszdr. elikiyi atmosfer basncnn bulunuu zmtr. Her nitel deiiklik, bir elikinin, verimli bir zlmesidir. elikinin verimlilii Gorkinin kitaplarnda da ok gzel ortaya kar. Gorkinin Anasnda, zora, kadere boyun emi yal bir kadn, nyarglarna kar savam vererek bir devrimci haline gelir, deiir. (D koullar sayesinde gelien i eliki: devrimci bir sava olan olunun rnei.) Gene ayn, 1902 yl 1 Mays gsterisini Sormovada ilk balatan, Gorkinin kitabnn kahraman Pier Zalomov, arlk mahkemesine gururla aklar: zlemini ektikleri yaamla, bugnk toplumun kendilerine hazrlad yaam arasndaki uyumsuzluk yznden kvranan, ikence eken iiler, mevcut dzenin kusurlarnn kendilerini mahkum ettii tiksinti verici durumdan kurtulmak iin areler aramaya ynelirler.55 Ve Pier Zalomov umutsuz bir emekiyken, bu elikinin stesinden gelmek iin yaptklar inat bir savamdan sonra, nasl
55
La .amille Zalomov, Editeurs .ranais Runis, s. 221.
91
yeni bir adam, bir devrimci haline geldiini anlatr. Bu dersin balangcnda, bilimi inceleyen bir adamn bizzat incelemenin ortaya koyduu elikileri durmadan zerek ilerlediini sylemitik. Ayn ekilde, elikinin verimli gcn bilen devrimci bir sava, Maurice Thoreznin, Eletiri ve zeletiri, bunlar bizim gnlk taynmzdr diyen bilge szne sahip kar. Yoldalarn yapt bir iin eletirisi (eletiri). Ve gene herkesin, kendi yapt ii eletirmesi (zeletiri). Sosyal-demokrat ideolojinin etkisi altnda bulunan bir emeki, zeletiriyi onursuzluk ve yerlere kapanmak sanr. Oysa zeletiri, bilimsel bir devrimci anlaytan ileri gelir, zeletiri yoluyla, sava, kendi z bilincinde, [sayfa 111] kendi gnlk eyleminde eskiye kar yeninin utkun savamna elverili koullar yaratr. zeletiri yapmay kabul etmemek, onurunu korumak deildir: ilerleme olanaklarn bozmak, kendi kendini gerilemeye mahkum etmek, kendi zvarln aalamak demektir. Leninin Komnist (Bolevik) Partisini glendiren, bilimsel srekli eletiri ve zeletiri pratiidir.56 Eletiri ve zeletiriyledir ki, Maurice Thorez, 1930 yllarnda .ransz Komnist Partisini BarbCelor grubunun srkledii bataktan kurtarmtr.57 c) Kartlarn birlii eliki, ancak en az iki g arasnda savam varsa, vardr. O halde, eliki, zorunlu olarak birbirlerine kar olan iki ucu iinde saklar: eliki, kartlarn birliidir. Bu, elikinin, nc niteliidir. Bunu daha yakndan inceleyelim. Metafizikiye gre, kartlarn birliinden szetmek samalamaktr. rnein: metafiziki, bilimi bir yanda, bilgisizlii te yanda sayar. Oysa grdk ki, btn bilim, bilgisizlie kar savamdr. Lenin, bilmenin konusunun tkenmez olduunu gsteriyordu. yleyse mutlak bilim yoktur: her zaman daha renilecek bir ey kalr. u halde, her bilim bir yandan bilgisizlii de iinde tar. Ama, ayn ekilde, mutlak bilgisizlik de yoktur: en bilgisiz bir kiinin bile duyumlar vardr, belirli bir yaam alkanl, ilkel bir deneyimi
56 Bkz: Histoire du parti communiste (bolchvik) de lUSSR, Sonu, 4. nokta, s. 398399-400. 57 Bkz: Maurice Thorez, .ils du Peuple, blm II.
92
vardr (aksi halde yaamn nasl srdrebilirdi?). te bu, bilim tohumudur. Kartlar, birbirleriyle savarlar, ama birbirlerinden ayrlamazlar. Kendiliinde bir burjuvazi yoktur. lkin feodal toplumun barnda, feodal snfa kar burjuvazidir. Sonra, kapitalist toplumda (daha feodal toplumun barnda iken de) proletaryaya kar burjuvazidir. Kartlardan biri, teki olmakszn, birbirlerinden ayr ayr yerlere konamazlar. Proletarya, smrlen snf olarak ortadan kalknca, burjuvazi de [sayfa 112] smrc snf olarak ortadan kalkar.58 Kartlarn bu ayrlmazl, metafizikinin yadsd nesnel bir olaydr. Bunun iindir ki, burjuvazi, rnein tm burjuvaziyi muhafaza ederek proletaryay yok etmeyi (zellikle sermayeemek ortaklyla) ne sren metafizik grleri besler. Sanki kendisi iin alan bir proletarya olmakszn, kapitalist bir burjuvazi olabilirmi gibi. Diyalektiki, kartlar hibir zaman ayrmaz, onlar zlmez birlikleri iine koyar. Yaam olmakszn lm olmaz; lmsz de yaam olmaz. st olmadan alt olmaz, alt olmadan st olmaz. Talihsizlik olmazsa talihlilik olur mu? Talihlilik olmazsa talihsizlik olur mu? Kolaylk olmakszn zorluk olmaz; zorluk olmakszn kolaylk ol-maz. Aa olmazsa yarc olmaz; yarc olmazsa aa olmaz. Burjuvazisiz proletarya olmaz; proletaryasz burjuvazi olmaz. Uluslarn emperyalistler tarafndan smrlmesi olmasa, smrge ve yan-smrgeler olmaz; smrgeler ve yar-smrgeler olmasa, uluslarn emperyalistler tarafndan smrlmesi olmaz. Btn eliik ynler, belirli koullar nedeniyle zde deil diye nitelendirilir ve bunlarn eliik olduu
58 Marksist ekonomi politik, kartlarn birliini irdeleme bakmndan son derece deerlidir, nk bu birlik, ekonominin tm dzeylerinde grlr. rnek: Meta, kartlarn birliidir. Bir yandan bir kullanm-deeri (tketilebilir bir rn), te yandan bir deiimdeeridir (deiilen bir rn). Bir rn ancak tketilmi olmadka deiileceine ve ancak deiilmi olmadka tketileceine gre, bunlar, gerekten kart eylerdir. Marx, diyalektiin ba yapt olan Kapitalde, bu isel elikinin tm sonularn dahice aklamtr. Gzlem: Kapitalizmi devirli olarak vuran bunalmlarda, kartlarn bu birlii kendisini aka gsterir: Ynlar kendi z rnlerini tketemezler, nk bu rnler, kapitalist duzende, metadrlar, ve yleyse tketebilmek iin satn almak, yani paray rn ile deimek gerekir.
93
sylenir. Ama, bunlar, ayn zamanda zdelikleriyle de nitelendirilir ve birbirlerine baldrlar.59 Bu karlkl balant, A kartnn B kart zerindeki etkisinin, B kartnn A kart zerindeki etkisiyle ayn lde olduu; ve Bnin A zerindeki etkisinin, Ann B zerindeki etkisiyle ayn lde olduu anlamna gelir. Bylece, [sayfa 113] kartlar, biri deiebilirken teki deimeden kalabilecek ekilde birbirleri yansra, sralanm deillerdir. Bunun iindir ki burjuvazinin her kuvvetlenii, onun kartnn, proletaryann zayflamas demektir. Proletaryann her kuvvetlenii de kartnn, burjuvazinin zayflamasdr. Ayn ekilde, sosyalist ideolojinin her gszl burjuva ideolojisinin bir ilerlemesidir ve tersine. ... O halde, proletarya burjuvaziye kar aralksz olarak savam vermedii zaman da onun zayflayacan sanmak batanbaa yanlsamadr; bu durumda asl kuvvetlenen burjuvazidir, zayflayan da proletarya. Onun iin Marx, eer ii snf, durumunu iyiletirmek iin btn frsatlar yakalamasayd ezilmi, artk hibir umudu kalmam, mr boyu alk eken yaratklar ynndan baka bir ey olmamak durumuna derdi.60 diye aklyordu. Kartlarn bu birlii, kartlarn bu karlkl balants, zellikle srecin belirli bir annda kartlar birbirinin yerini almak zere birbirlerine dntkleri zaman, nemli bir anlam kazanr. Gerekten, belirli koullarda, kartlar, birbirlerine dnrler. O zaman, kartlar arasndaki karlkl balant, karlkl dnm olur, bir nitel deiiklik oluur, ve ite bu ayn dnm nitelik kavramnn bilimsel olarak tanmlanmasna izin verir. rnek: Burjuva-proletarya kartlarnn savamnn belirli bir annda, kartlardan her biri teki durumuna geer: hkmeden snf olan burjuvazi, hkmedilen snf haline gelir; hkmedilen snf proletarya, hkmeden snf olur. Ayn ekilde, renmekte olan bilisiz adam kendi kartna deiir, bilen adam olur; ama o hale gelip de her eyi bilmediini anlayan bilgin adam da kendi kartna, yani yeniden renmeyi isteyen bilisiz adam olarak deiir. Nesnel eylerdeki eliik ynlerin birlii ya da
Mao e-tung, eliki zerine, Teori ve Pratik, s. 54. Karl Marx, cretli Emek ve Sermaye - cret, .iyat ve Kr, Sol Yaynlan, Ankara 1992, s. 126.
59 60
94
zdelii l ve kat olmayp, yaayan, koullara bal, deiebilir, geici, bantl bir durumdur. Btn eliik ynler, belirli [sayfa 114] koullar altnda kartlarna dnrler. nsan dncesinde yansyan bu durum, marksizmin materyalist diyalektik dnya grdr. Yalnzca gemiteki ve bugnk gerici egemen snflarla bunlarn hizmetindeki metafizikiler, kartlar birbirlerine dnebilen, yaayan, koullara bal, deiebilir eyler olarak grmeyip, l, kat eyler olarak grrler ve halk kandrarak egemenliklerini srdrebilmek iin bu yanl gr yaymaya alrlar.61 te bylece, eskinin feodal snf gibi bugnn kapitalist burjuvazisi de, kendi stnlnn sonsuz olduunu retir; diyalektik bilime uygun olarak kartlarn karlkl dnmesini, yani ezilen proletaryann kendini, smrenler zerindeki nne geilmez zaferini reten marksist-leninist-leri kovuturur. Bununla birlikte, kartlarn bu dnmnn mekanik bir yorumunu yapmamak eksiklik olur. Kartlarn birbirine dntn sylediimiz zaman, bununla, basit bir sra deitirmeyi, yani birinden tekine gei bir kez olduktan sonra, gene de hibir eyin deimemi olaca bir sra deitirmeyi anlamyoruz. Hkmeden snf olan burjuvazi, hkmedilen snf haline gelir; hkmedilen snf olan proletarya, hkmeden snf olur. Ama proletarya burjuvaziden tamamen farkl bir snf olmaya devam eder, nk burjuvazi smrc bir snftr, oysa proletarya kendi iktidarn yrtrken hi kimseyi smrmez, sosyalist kuruluun koullarn yaratr. Baka bir deyile, kartlarn karlkl dnmeleri nitel bakmdan yeni bir durum yaratr; aadan yukarya bir gei, bir ilerleme oluturur. Bu durumda, sosyalizm, smrc snf olarak burjuvaziyi ve smrlen snf olarak da proletaryay tasfiye ettiine gre kartlarn dnm onlar yokolmaya gtrr. Sosyalist toplumun nitelii gerei, yeni elikiler ortaya kar, ama burjuvazi-proletarya elikisi almtr. te yandan ve en nemlisi, kartlarn birliinin (ve karlkl birbirine dnmlerin), bu birliin z olan [sayfa 115] kartlarn savamna gre, ancak bantl bir anlam vardr. u halde, eer bir
61
Mao e-tung, eliki zerine, Teori ve Pratik, s. 56-57.
95
dnmn koullar gereklememise, kartlarn karlkl dnmn keyfi olarak gerekletirmeyi istememek gerekir. Daha yukarda aldmz metinde Mao e-tung, kartlarn birbirine belirli koullar altnda deitiini sylyor. Neyle belirlenmi? Savam ile, ve savamn ayrdedici somut nitelikleriyle. O halde kartlarn birlii, ve onlarn karlkl birbiri haline gemeleri savama baldr, yani onun alt srasndadrlar. Bu birlik kopar, nitel bakmdan yeni bir birlik ortaya kar, ama bu srecin her an savam ile aklanr. Kartlarn birlii ... koullara bal, geici, sreksiz, grelidir. Birbirlerini dtalayan kartlarn savam, tpk gelime ve hareketin mutlak oluu gibi mutlaktr.62 Ksaca, kartlarn birliinin savam yoluyla olduunu, srdrldn ve zldn unutan bir kimse, metafizik iinde kaybolup gider.
YOKLAMA SORULARI 1. Niin kartlarn savam, btn deiikliin devindiricisidir? 2. elikinin niteliklerini ksaca anmsaynz. 3. Dersimizdeki 3-a, 3-b, 3-c blmlerini, rneklerle aklaynz. 4. elikinin i nitelii, devrimin ihra edilmez oluunu anlamaya nasl olanak salar? [sayfa 116]
62 V. . Lenin, Diyalektik Sorun zerine, Materyalizm ve Ampiryokritisizm, s. 414 (aktaran: Mao e-tung, eliki zerine, Teori ve Pratik, s. 59). Ayrca bkz: V. . Lenin, Marx-Engels-Marksizm, Ankara 1976, s. 337.
96
DYALEKTN DRDNC ZGS KARITLARIN SAVAIMI (II)
ALTINCI DERS
I.
elikinin evrensellii. a) Doada. b) Toplumda. II . Uzlamaz kartlk ve eliki. III . Kartlarn savam, dncenin devindiricisi. I. ELKNN EVRENSELL Her deiikliin devindiricisi, eliki, evrenseldir. elikiden szedildii zaman, idealist filozoflar, yalnzca, fikirlerin savamn anlarlar. Onlara gre, ancak birbirlerine kar olan fikirler arasndaki eliki kavranabilir. Bir de szcn gnlk kullanl anlam kalyor (tersini, kartn sylemek gibi). Ama fikirler arasndaki eliki, elikinin bir biimi olmaktan baka bir ey deildir: eliki, dnyann her yannda bulunan nesnel bir gerek olduu iindir ki znenin iinde de bulunur, (dnyann bir paras olan) insanda da bu byledir. Her sre (doal ya da toplumsal) elikiyle aklanr. Ve bu eliki, sre devam ettii srece vardr: ve hatta aka belli
97
olmad zamanda da vardr. Bir nceki derste bunun [sayfa 117] rneini su deneyinde (s. 90) grdk. Toplumlar plannda, Mao etung, Sovyet filozoflar tarafndan eletirilen baz teorisyenlerin yanlgsn aklyor. Bu teorisyenler .ransz Devrimini tahlil ederken, devrimden nce, iilerin, kyllerin ve burjuvazinin oluturduu birlikte, elikiler olmayp, yalnz farklar olduu iddiasndaydlar. Bunlar anti-marksist grlerdir.63 Onlar unutuyorlar ki, her ayrlkta zaten bir eliki yatmaktadr ve ayrlk bir elikidir. Daha burjuvazi ve proletarya ortaya kar kmaz, emek ile sermaye arasnda bir eliki domutu; yalnz bu eliki, derinlememiti, ite o kadar. Eer gerekte, daha srecin balangcnda eliki varolmasayd, o zaman sreci bir d kuvvetin gizemli mdahalesi ile aklamak gerekecekti: oysa bundan nceki derste (3-a) her ne kadar sre iin gerekli iseler de, d koullarn, i elikilerin yerini tutamayacaklarn grdk. elikiler, az gelimi de olsalar, ok gelimi de olsalar, srekli, kalcdrlar. Zaten bunun iindir ki, doal ya da toplumsal bir sreci, ancak o srecin elikisi ya da elikileri yeteri kadar gelimi ise inceleyebiliriz. Bu yzden, kapitalizmi 1820de bilimsel olarak incelemek olanakl deildi, nk onun z henz gelimemiti; onun ancak baz ksmi grnleri, baz yanlar yakalanabilirdi, ite Marxtan nce gelenlerin yaptklar da budur. Ayn ekilde eer yeterince bymemise, bir bitki bilimsel olarak incelenemez. Ancak yeni balam durumda olan bir sre hakknda sahip olunan bilgiyi gnnden nce genelletirmek, bu srecin nemli ynlerini ihmal etmek demek olacana gre, bu, metafizik bir tutumdur. Bir kere, kartlarn savamnn evrensel niteliini (her zaman ve her yerde) kesin olarak saptadktan sonra, birka somut rnek grelim: [sayfa 118] a) Doada Bundan nceki dersimizde su rneini verdik: suyun sv durumundan gaz durumuna, sv durumundan kat durumuna nitel dnmn aklayan, kartlarn savamdr. Gerekte, btn
63
Mao e-tung, eliki zerine, Teori ve Pratik, s. 33.
98
doal sreler kartlarn savamn ierirler. Daha, hareketin en basit biimi olan (nc dersin 3. blmne baknz) bir yerden bir yere gei, yer deitirme, eliki ile aklanr. Gitmekte olan bir arac (ya da yryen bir insan) ele alalm. Ara, bulunduu duruma kar durmadan savam vermesi kouluyla, ancak Adan Bye, sonra Bden Cye vb., geebilir. Bu savam dursa, yry de durur. Mantklar, Byi dorulamak iin Ay yadsmak gerekir; Cyi dorulamak iin Byi yadsmak gerekir diyeceklerdir. B, Aya kar savamdan kar; C, Bye kar savamdan kar... ve bylece gider. ... daha yaln mekanik yer deitirmenin kendisi bile, ancak bir cisim, bir ve ayn anda hem bir yerde, hem de bir baka yerde, hem bir ve ayn yerde olduu ve hem de orada olmad iin gerekleebilir. Ve hareket, ite bu elikinin srekli olarak ortaya kma ve ayn zamanda zlme biimi iinde bulunur.64 .izik alemde kart glerin savam evrenseldir. ataln paslanmas gibi sradan bir olay, demirle oksijen arasndaki savamn rndr. Doada hareketin balca temel biimi, ekme ile itme arasndaki savamdr. Bu iki kartn, yani ekme ve itmenin birlii ve savam, ister en uzak samanyollar, yldzlar ya da gne sistemi kat kitleler, sv damlalar, ya da gaz kmeleri ister molekller, atomlar ya da onlarn ekirdekleri szkonusu olsun, btn maddi ynlarn, kmelerin oluumunu, evrimini, devamlln, durum deitirmesini ve paralanp yokolmasn belirler. Gne sistemini alalm: gezegenlerin, gnein evresindeki hareketleri, bu iki kartn, gezegeni gnein zerine [sayfa 119] drme eilimindeki ekim ile gezegeni gneten uzaklatrmaya eilim gsteren sredurum arasndaki savam olmadan anlalamaz. Genileyen ya da kaslan kat bir cismi, eriyen bir katy, katlaan bir svy buharlaan bir svy ve svlaan bir gaz ele alalm: bu sreler, iki kartn, molekllerin ekici etki yapan yapma kuvvetleriyle itici etki yapan s enerjisi arasndaki savam olmadan varolamazlar. Basit cisimlerin aralarnda biletikleri ve bileik cisimlerin
64
.riedrich Engels, Anti-Dhring, s. 193.
99
basit elementlerine ayrtklar kimyasal olaylar ele alalm: hepsi kart srelerin birliine dayanrlar: atomlarn birlemesine ve ayrmasna; buradan da kimyaya zg elikilere: asitle baz arasndaki, oksitleyiciyle indirgeyici arasndaki, esterleme65 ile hidroliz arasndaki elikilere dayanrlar. Bir atoma bakalm: burada, elektronlar ekirdein evresinde tutan bantl dengenin, iki kart olan ekici elektrostatik enerji ile, itici kinetik enerji arasndaki savamdan olutuunu grrz. Ve ada bilim, bizzat atom ekirdeinin iinde, proton ile ntron arasnda zel ekme ve itme biimleri olduunu sanmaktadr. Herkes, elektriin birbirine kart iki biimde varolduunu bilir: negatif ve pozitif, mknatsn kuzey ve gney iki kutbu, ayn ekilde, ayn ykle ya da farkl olarak elektriklenmi cisimler arasndaki, iki mknatsn ayn ya da farkl kutuplar arasndaki ekme ya da itme olaylar. Ensonu, ada fizik, btn maddi kmeleri oluturan paracklarn, rnein atom elektronlarnn, metafizik olarak kendi kendilerine zde olmaktan uzak olduklarn ortaya koydu. Tersine, ayn zamanda, hem cisimcik, hem de dalga olmak zere ift nitelie sahip, ayn zamanda, hem tanelere, hem de dalgalara benzetilebilen bu parpacklar (partikller) birbirleriyle derin bir ekilde elikilidirler. Bununla radyo dalgalar gibi dalgalarn maddi zellii ortaya konmu oluyor ve nn nitelii hakkndaki eski esrar aydnlanyor.66 [sayfa 120] Canl doaya gelince, bu da, kartlar yasasna gre geliir. Bundan nceki dersimizde de yaamn, lme kar srekli bir savam olduunu belirtmitik. Belirli bir tr, bitki ya da hayvan trn ele alalm. Bu tr oluturan bireylerin her biri, sras gelince, kanlmaz olarak, lr. Bununla birlikte tr, kendini srdrr ve oalr. Birey lsnde stn gelen yaamdr. Yaam canl-olmayan zerinde bir kazan, bir baar olduuna gre; bir bireyin lm ve ayrp dalmas bir gerileme, geri ekilme, sttekinden
Eskiden eterleme denirdi. te bunun iindir ki, Paul Langevin yle yazyordu: Btn bilimlerimizin tarihinde bu diyalektik srelere benzer iaret srklar vardr. ... Ben, fiziin bu iaret srklarn ancak diyalektik materyalizmin temel fikirIerini rendikten sonra iyice anladmn bilincine vardm.
65 66
100
alttakine, yeniden eskiye doru bir dntr diyebiliriz. Buna karlk, trn genel gelimesi, yeninin eski zerinde baars, alttakinden sttekine doru bir ilerlemedir. u halde yaam ve lm, sonsuz bir ekilde kendini koyan ve zlen bir elikinin iki yndr. Doa, bylece, dnr, her zaman ayn, bununla birlikte her zaman yeni.67 Matematik de, hem de en basit dzeyinde, kartlar yasasna daha az bal deildir. Elementer cebirde, (a-b) karmas (b+a) toplamasdr. Bu kartlarn birlii, toplama toplamadr, karma da karmadr diyen saduyuya aykr grnmyor mu? Saduyunun hakk var ama ksmen: cebir ilemi, hem kendisi, hem de kartdr. Matematik dnce, evrenin yasalarndan kaamaz ve matematik dnce de [sayfa 121] evren gibi, ancak diyalektik olduu lde geliir. Engels, diyalektik asndan incelenmi matematie ok dikkate deer sayfalar ayrd.68 b) Toplumda Toplumsal gerei oluturan btn sreler de, ayn ekilde, elikilerle aklanrlar. Ve hepsinden nce toplumun kendi oluumu. Gerein nitel bakmdan yeni bir yn olarak, insan toplumu, aslnda, doa ile bugnk insandan ok, st-maymunlara yakn olan uzak atalarmz arasndaki savamn rndr. Bu savamn somut ierii, ayn zamanda, hem doay dntren hem de insanlar dntren, emek oldu ve olmakta devam eder. Toplumlarn kkeninde, atalarmz, varlklarn srdrme savamnda
67 Doadaki kartlar derinliine incelemek isteyen okurlar, Engelsin Doann Diyalektii adl yaptndan yararlanmaldrlar. Gzlem: Doada kendini gsteren diyalektik g, daha antikada, eitli byk zekalarn (rnein Yunanl Herakleitosun) dikkatini ekmitir. Ve daha sonra, Leonardo da Vincide, bu doal diyalektii tahlil nsezisi grlr. Bu konuda, u ilgin paradan bir fikir edinilebilir: Kendini besleyen her eyin bedeni durmadan lr ve durmadan yeniden doar. ... Ama eer o beden bir gn iinde yokolduu kadar yenilenirse, harcand kadar yeniden doacaktr; tpk mum nn, aadan ok hzl bir sv akm sayesinde, mumun yaln beslemesi, yukarda, kendini yok eden ve, snerken, parlak bir k durumundan, isli bir duman durumuna dnen eyi durmadan yenilemesi gibi; bu dumann srekli olmas gibi, bu lm de sreklidir ve bu dumann sreklilii besinin srekliliinin tpksdr ve k, kendi kendisinin devinimi ile, bir anda tamamen lm ve tamamen yeniden domutur. 68 Bkz: .riedrich Engels, Anti-Dhring, Doann Diyalektii.
101
biraraya toplayan emek vardr. Hayvandan insana nitel geii gerekletiren, emektir. Marx, toplumu yaratan kartlarn savam olarak emein kesin roln bulmakla, pek byk nemi ve deeri olan bir bulu yapt; genel teorisi tarihsel materyalizm olan toplumlar bilimini kurdu. Emek (insan ve doann birlii, ama kartlar olarak birlii) konusunda, toplumlarn bu ana elikisi konusunda, Doann Diyalektiinden Maymundan nsana Geite Emein Rol adl esiz blm okumak ok yararl olacaktr.69 Ama eliki orada durmaz. lkel komnden sosyalist topluma, komnist topluma kadar tarihin devindiricisi elikidir ve tarihsel materyalizme ayrlm olan dersler, bu hareketi daha yakndan tahlil edecektir. Yeni retici gler ile eski retim ilikileri arasndaki temel eliki. Belli bir andan balayarak da snflar arasndaki eliki, yani snflarn savam. Smrc snflar ile smrlen snf arasndaki savam byk kartlar yasasnn, belli bal, nemli bir yndr. Snf savamnn roln, hatta varln yadsyabilmek iindir ki, marksizm kalpazan Blum, diyalektik [sayfa 122] materyalizmi (yani dorudan doruya kartlarn savamn) reddetti. Belirli bir toplumsal dzeni alrsak, grrz ki, o da, ayn ekilde, bir temel eliki ve gelimekte olan ikincil elikilerle aklanr. retim aralarna sahip olan kapitalist burjuvazi ile proletarya arasnda eliki olmakszn, kapitalizm olmaz. Bu kapitalizm, duraan deildir, dnr: bylece ilk dnemin kapitalizmi, yani rekabeti kapitalizm, ikinci bir dneme, tekelci kapitalizme dnr rekabet gerekte, en gl kapitalistlerin zaferini salar ve ite o zaman rekabetten ortaya kan, ama onu aan tekelci kapitalizm haline gelir. Rekabet, kendi kartna dnr. Kapitalizmi oluturan elikilerin derinletirilmi tahlilini Marxn Kapitalinde bulabileceksiniz. II. UZLAMAZ KARITLIK VE ELK Sk sk u soru sorulur: Kapitalizm, burjuvazinin karlar ile proletaryann karlarnn ortadan kaldrlamaz bir ekilde birbirine kar olduklar bir smr dzeni olduuna gre, i elikisiz kapitalizm olamaz. Ama sosyalizm btn elikilerin sonu olmayacak
69
.riedrich Engels, Doann Diyalektii, s. 186-200.
102
mdr? Buna u yant vermek gerekir: Sosyalizm, byk eliki yasasnn dnda kalamaz. Toplum varolduka, bu toplumu oluturan elikiler de vardr. Kapitalizmin sonunun, elikinin de sonu olduu yanlsamas uzlamaz kartlk (antagonizm) ile elikiyi birbirine kartrmaktan ileri gelir. Oysa uzlamaz kartlk ancak zel bir durumdur, elikinin bir andr: her uzlamaz kartlk elikidir, ama her eliki uzlamaz kartlk deildir. Elbette ki, son derece kk bir arsenik dozu ile organizmamz arasnda eliki vardr; ama eer vcuta emilen arsenik dozu ok yetersiz kalrsa, eliki, uzlamaz kartla varamayacaktr. Dozu artrnz, ite o zaman uzlamaz kartlktr: yani iddetli, organizma iin lmcl olan kartla varan eliki. Ayn ekilde, kapitalist toplumun barnda da, [sayfa 123] her zaman, birarada bulunan kartlarn savam vardr: burjuvazi-proletarya savam. ... Ama iki snf arasndaki eliki, belirli bir aamaya kadar geliince, ak bir uzlamaz kartlk biimini alr ve devrime dnr.70 Uzlamaz kartlk, elikinin ancak bir andr. Emperyalist devletler arasndaki sava, onlar srekli olarak kar karya getiren savamn en kesin andr. O halde elikiyi btn gelimesi iinde deerlendirmeyi bilmek gerekir. rnein, snflar arasndaki eliki, ilkel komnn barnda iblmnden domutur; bu aamada toplumsal iler arasnda ayrm vard (av, balklk, hayvan yetitirme); ama bu ayrm, snflarn douuna gtrd zaman, savam gelitirdi, savam, devrimci dnemde uzlamaz kartlk haline geldi. O halde, sosyalizmde olan nedir? Burjuva smrnn tasfiyesi, snflar arasndaki uzlamaz kartl ortadan kaldrr. Bununla birlikte btn bir dnem sresince ii snf ile kyller arasnda, kent ile ky arasnda, ve ayn ekilde kol emei ile kafa emei arasndaki ayrmlar devam eder. Uzlamaz kart olmayan bu ayrmlar, gene de yenilmesi gereken, elikilerdir, nk, insan, gelecein snfsz toplumunda, bugnk toplumda farkl bireyler arasnda paylalan ok eitli eylemlerde bulunmak yeteneine sahip olacaktr; ve nk, zellikle kol emei ile kafa emei arasndaki
70
103
eliki, daha st bir birlikte zlecektir. Politeknik eitim, her bireyi, ayn zamanda hem tekniki, hem de bilgin yapan bu birliin koullarn yaratr. O halde grlyor ki, burjuvazi ile proletarya arasndaki uzlamaz kartln sonu, elikilerin sonu anlamna gelmez. Lenin, bu konuda Buharini eletirirken, Uzlamaz kartlk ile eliki tamamen farkldr diyor. Sosyalizmde uzlamaz kartlklar yokolur, ama elikiler vardr.71 [sayfa 124] Gerekte, ilerlemenin devindiricisi eliki olmadan ilerleme nasl olabilirdi? SSCBde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlar adl incelemesinde, Stalin, sosyalizmden komnizme aamal geiin, ancak (sosyalist toplumda) mevcut sosyalist mlkiyetin iki biimi arasnda: kolhoz mlkiyeti yani az ya da ok byklkte bir grubun sosyalist mlkiyeti ile ulusal mlkiyet, yani tm toplumun ortaklaa mlkiyeti (rnein fabrikalar) arasndaki elikinin zlmesi ile olanakl olacan aklyor .72 Bununla birlikte, sosyalist toplumda, elikiler, atmalar halinde, uzlamaz kartlklar halinde evrim gstermezler, nk, bu toplumun yelerinin, karlar, dayanma halindedir ve nk bu toplum, marksist bilimle, elikiler bilimiyle silahlanm bir parti tarafndan ynetilmektedir: bylece elikilerin zlmesi bunalmsz gerekletirilir. Ama bu elikiler, bu yzden daha az verimli deildir, nk topluma ilerleme olanan salarlar. Ayn ekilde, sovyet insannn yaamnda eletiri ve zeletirinin genel pratii, elikilerin uzlamaz kartlk olmadan gelimesinin en ar rneklerinden birini oluturur. Malenkov, Davamz ileri gtrmek iin, olumsuz olaylara kar bir savam yrtmek, partinin ve btn sovyet insanlarnn dikkatini, almalarmzdaki yanllk ve kusurlarn tasfiyesine doru yneltmek gerekir. diyordu. Eletiri, milyonlarca emekinin, lkenin efendilerinin iidir. Aadan gelen eletiri daha geniledike, halkmzn yaratc gleri ve enerjisi daha tam olarak kendini gsterecek ve lkenin efendileri olduklar duygusu ynlar daha gl bir ekilde etkileyecek.73
71 V. . Lenin, (N. . Buharinin Gei Dnemi Ekonomisi zerine Dnceler, Selected Works, Moscow 1931, c. XI, s. 357)den aktaran Mao e-tung, Teori ve Pratik, s. 62. 72 Bkz: J. Stalin, SSCBde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlar, Son Yazlar, 1950-1953, s. 74-75.
104
Malenkov, byle bir eletiri ile dzeltilecek yanllarn rneklerini veriyor: baz iyerlerinde hammaddelerin arur edilmesi; baz kolhozlarda zaman kayb; ya da kapitalist [sayfa 125] kuatma gereine gerei kadar nem verilmemesi; ya da baz rgtlere ya da baz militanlara emanet edilen grevlerin yeterince denetlenmemesi. Malenkov, Btn namuslu sovyet insanlarnn, rgtlerin ve ynetimlerin almalarndaki yetersizlikleri cesaretle ve ekinmeden eletirebilmelerini salayacak koullar yaratmak kesin olarak partinin iidir. Meclisler, militan toplantlar, btn rgtlerin oturum ve konferanslar fiili olarak, yetersizliklerin cesurca ve iddetle eletirildikleri geni bir krs olmaldr.74 Ynlarn bu eletirisinin, kartlarn savamnn bir yn olduu aktr, nk, sosyalist toplumun ilerlemesine engel olan yanllarn ve kalntlarn giderilmesine olanak salar; ama bu eletiri, kardee bir eletiridir, nk, karlar ayn olan insanlarn eseridir. Partinin kendi iinde bile, fikir savam, kartlarn savam, kartlarn savamnn zel bir ifadesidir. Bu savam, marksist-leninist-stalinci partiye, almasn durmadan dzeltme olanan salayan, ama uzlamaz kartla vararak yozlamayan bir savamdr. Bu savam, uzlamaz kartlk halini alrsa, o zaman parti, iinde bulunan ve burjuvazinin ajanlar olarak i gren dmanlara kar savayor demektir: Komnist (Bolevik) Partisinin, Trotski, Buharin ya da Beriaya kar savam gibi. III. KARITLARIN SAVAIMI, DNCENN DEVNDRCS elikiler yasas, doada ve toplumda bu kadar byk bir rol oynadna gre, ayn zamanda hem toplumsal hem de doal varlk olan insann dncesinin de, ayn ekilde kartlar yasasna bal olduunu anlamak kolaydr. Zaten biz de daha nce, drdnc derste, dncenin diyalektik niteliini grdk. Bu, bizi artmayacaktr. Materyalistler olarak biz, dnceyi evrensel olu73
76.
Malenkov, Rapport dactivit du Committ central du P. C. de lUnion sovitique, s. Malenkov, ayn rapor, s. 76.
74
105
un bir an olarak alyoruz; o halde, diyalektiin yasalar, gerein tm zerinde olduu gibi dnce [sayfa 126] zerinde de hkm srer. Dncenin diyalektii, znde dnyann diyalektii ile ayn niteliktedir; o halde onun da temel yasas elikidir. Bunun iin Lenin yle yazyor: Bilme bir sretir; dnce bir sre araclyla, snrsz ve sonsuz olarak nesneye yaklar. Doann insan dncesindeki yanss, l bir biimde deil, soyut olarak deil, hareketsiz deil, ELKSZ DEL, ama hareketin, elikilerin douunun ve onlarn zlnn SONSUZ SREC iinde anlalmaldr.75 Bylece, duyumdan kavrama nitel gei (bundan drdnc derste szetmitik) eliki tarafndan yaplan bir harekettir: duyum, aslnda, gerein tekil, snrl bir grnmn yanstr; kavram evrenseli olumlamak zere bu tekil grnm yadsr,76 nesnenin btnln ifade etmek iin duyumun snrlamalarn aar. Bu anlamda, kavram, duyumun yadsnmasdr (rnein: dalgann ve zerrelerin birlii olarak n bilimsel kavram, k duyumunu, yani bize n varln bildiren, ama onun ne olduunu sylemeyen duyumu yadsr). Ama, kavram, duyumun yadsnmas (bilmenin bu alt dzeyine kar savam ile) hazrlanm olan kavram, karlk olarak duyum zerinde etki yapar. Onu yadsdktan sonra, ona, kendi kendini yeni bir gle olumlamak yollarn verir, nk, anlalan daha iyi alglanr.77 Deneyimlerimiz, algladmz eylerin kolayca anlalmadn, yalnzca, anlalan eylerin daha derinden alglanabildiini gstermitir.78 Bylece, duyum ve kavram, kavram ve duyum, birbirlerini, aralarnda etkileyen, her ne kadar her biri teki tarafndan kuvvetlendirilirse de her biri tekine kar kendini dorulayan kartlarn birliini olutururlar (duyumun kendisini aydnlatan kavrama gereksinmesi vardr, ve kavramn da [sayfa 127] kendisine dayanak noktaLnine, Cahiers Philosophipues. Yadsma, yok etmek anlamn da deil, diyalektik anlamda dnlmelidir: tamamen zerine dayanarak onu ama... (Evrensel) kavram, (snrl) duyumu ayor, ama onun zerine dayanarak. 77 te bunun iin kltrn duyarl eittiinden szedilir. 78 Mao e-tung, eliki zerine, Teori ve Pratik, s. 12.
75 76
106
s olan duyuma gereksinmesi vardr). Dnceye zg daha eitli sreleri ele alabilirdik ve bunlarda kartlar yasasn bulabilirdik. Bylece, her dncenin mutlak olarak bavurmak zorunda olduu tahlil ve sentez, metafiziki tarafndan birbirine kar kabul edilirler, elbette ki birbirine kardrlar, ama bu, birbirinden ayrlmaz iki srecin kartldr. Tahlil ve sentez, birbirlerini ierirler. Gerekten tahlil etmek, bir btnn ksmlarn bulmaktr; ama ksmlar, ancak bir btnn ksmlar olan ksmlardr, kendinde ksm yoktur: demek ki, btn, ksmlarn gsterir, tahlil ve sentez her ne kadar biri tekinin tersi ise de, her biri teki tarafndan belirlenir. Ayn ekilde, teori ve pratik, diyalektik karlkl etkilemede, iki kart gtr: onlar birbirlerini etkiler ve birbirlerini verimli klarlar. Dnce diyalektik olduu iindir ki, dnyann (doann ve toplumun) diyalektiini kavrayabilir. Nesnel dnyann onu ayakta tutan ve onu besleyen elikileri dncede yansrlar, ve bylece yaratlan dncenin hareketi de, gerein btn teki ynleri gibi bizzat diyalektiktir. elikileri iyi bilmeyen bir dnce, gerein zn karmaya yardm eder. En kaba nesnenin basit tanm zaten bir elikinin ifadesidir. Gl bir iektir dediim zaman, gl kendinden baka bir ey yapyorum, onu iekler snf iine yerletiriyorum demektir. te bu, diyalektik dncenin bir balangcdr; nk bu sade bir glden balayarak, yaklaa yaklaa btn evreni bulacam (biliyoruz ki her ey birbirine baldr). Diyalektik olmayan bir dnce gl gldr demekle yetinecektir, bu deyim doa hakknda, gln nitelii hakknda hibir ey retmez. Bu durum, bazan da bir gln bir gl olduunu, bir araba olmadn, anmsamakta yarar oluuna engel olamaz. lke olarak zdelik ilkesine (a, adr; a, a-olmayan deildir) sahip olan basit mantk, yani diyalektik olmayan mantk, yanl deildir. Basit bir ekilde o, ksmdr, eyleri grnd [sayfa 128] gibi, yzeysel grnyle ifade eder. Su, sudur, burjuvazi, burjuvazidir der. Diyalektik mantk, kalml grnn tesinde i hareketi, elikiyi yakalar. Diyalektik mantk, suyun, sudan hidrojene ve oksijene geebilmesini aklayan elikileri kendi iinde tadn bulup ortaya koyar. Ayn ekilde, diyalektik mantk, burjuvaziyi, proletaryann
107
muhalifi, onun kart olarak tanmlar, ayn zamanda, onu, kendisini oluturan elerin eitlilii iinde tanmlar (der ki: kendine zde snf olarak burjuvazi, burjuvazidir, ama, bir ulusal olmayan ve bir de ulusal olan burjuvazi vardr ki, bir noktaya kadar bunlar eliik karlara sahiptirler). Bu demektir ki, formel mantk ya da eliki olmayan mantk denen zdelik mant, yeterli olmasa da gereklidir. Bunu bilmemek ya da alaya almak, geree srt evirmektir. rnek: Jules Moch, Confrontationsda (Karlatrmalarda) Bugnk dzende iki snf kapitalizm ve proletarya kar karya bulunmaktadrlar. diye yazyor. Sama bir sz. Proletaryann bir snf olduu gerektir; proletaryann dman olan snf burjuvazidir, kapitalizm deil; kapitalizm bir toplumsal dzendir. Yazar, ayn sradan olmayan gerekleri, ayn kategori iinde sralyor. Bir snf bir snftr, toplumsal bir dzen, toplumsal bir dzendir. Birini teki diye almak, kullanlan terimlerin belirlenmesini isteyen en basit manta saygszlk etmek demektir. Ve bundan dolay, hibir ekilde byle bir karkla izin vermeyen, ama zdelii, gerein bir yn olarak, sahtekarlk yapmadan grmezlikten, bilmezlikten gelinemeyecek bir yn olarak kabul eden diyalektik manta hakarettir. Diyalektik eliki, herhangi bir eyi herhangi bir eyin karsna koymaz; diyalektik elikiye gre, bir kedi, ilknce bir kedidir, her ne kadar bu, bir kedinin ne olduunu aklamaya yeterli deilse de. Jules Mochun serveni, bir baka ynden reticidir: o, diyalektii, kartlarn savamn kabul etmemenin, en yksek akmn mantn kabul etmemeye gtrdn gsterir. Siyasal nedenler yznden bilimle aralar ak olduu iin [sayfa 129] bilim kalpazanlarnn saduyuyla da aralar yoktur.
YOKLAMA SORULARI 1. i hareketlerinin blcleri, kartlarn savamnn varln niin yadsrlar? 2. Kesin bir rnekle, her elikinin uzlamaz kartlk olmadn gsteriniz. 3. zeletiri, ne bakmdan kartlarn savamdr? [sayfa 130]
108
DYALEKTN DRDNC ZGS KARITLARIN SAVAIMI (III)
YEDNC DERS
elikinin zgl nitelii. Evrensel ve zgl birbirinden ayrlamaz. Ba eliki, ikincil eliki. elikinin bata gelen yn, ikincil yn. eliki zerine genel sonular. - Prudonculua kar marksizm. I. ELKNN ZGL NTEL
elikinin mutlak evrensellii, somut elikilerin sonsuz zenginliini bize unutturmamaldr. Byk kartlar yasas, kendi gerei iinde ok eitli biimler alan bir grngnn genel ifadesidir. yi bir diyalektiki, kartlarn savamnn evrenselliini, her hareketin ilkesi olarak dorulamakla yetinmez. Bu yasann, gerein saysz nitel ynlerine gre nasl zgletiini, bu yasann nasl zelletiini gsterir. Maddenin hareketinin her biimi gzden geirilirken, hareketin dier biimleriyle olan ortak noktalar dikkate alnmaldr. Ama asl nemli olan ve eyler zerine bilgimizin temelini oluturan, maddenin hareketinin zel noktalarn hesaba katmamz gerei, yani hareketin bir
109
biimi ile teki biimleri arasndaki nitelik farkdr. Ancak bunu hesaba [sayfa 131] katmakla, eyler arasndaki ayrlklar farkedebiliriz. Hareketin herhangi bir biimi, iinde, kendi zel elikisini tar. Bu zel eliki, o eyi btn teki eylerden ayran zel nitelii oluturur. te bu, i nedendir, ve buna, eyleri birbirinden farkl yapan, eitliliin esasdr da diyebiliriz.79 Bir baka deyile, kartlarn savamnn evrenselliini dorulamak yetmez. Bilim, teori ile pratiin birliidir ve kartlarn evrensel yasas her zaman somut biimde, yaamn zellikleriyle kendini ortaya koyar. Bir yumurtaya gerekli scakl verin, bylece, yumurtann karakteristik i elikisine, civcivin yumurtadan kna kadar gelime olanan salam olursunuz. Ayn nicelikte snn bir litre suya uygulanmas, suya zg apayr sonularn olumasna neden olacaktr. Gerein her ynnn kendi zel hareketi, yani kendi zel elikileri vardr. Herhangi bir ey, herhangi bir ey haline deimez. yle bir sava, yle bir bara evrilir; u ya da bu gelime zellikleri olan u ya da bu kapitalizm, kendisinin de u ya da bu zellikleri olan bir sosyalist dzene yerini brakacaktr: ite, eskinin yeninin iinde kendini barndrmasnn anlam budur. Bylece, bir yandan, yeni bir toplumsal dzen, gemii btnyle silip sprr demek yanltr, ama te yandan eski ile yeni arasnda hibir sentez, hibir uzlama olanakl deildir. nk yeni, ancak eskiye kar kendini ortaya koyar. Kartlarn birbirini gemesi, onlarn sentezi anlamna deil, birinin teki zerindeki, yeninin eski zerindeki zaferi anlamna gelir. Maddi hareketin her bir evresinin zgl niteliidir ki, fizikten biyolojiye, biyolojiden insan bilimlerine kadar bilimlerin eitliliini aklar. Her bilim kendi zel konusunun zgl elikilerini ortaya karmal ve anlamaldr. Bunun iindir ki, elektriin kendi zel yasalar vardr; en genel enerji yasalar (elektrik de enerjinin bir biimidir) elektrii belirlemeye yetmezler: elektrik olaynn elektrik olay olarak diyalektik tahlilini de gerekletirmek gerekir. Ama yle olur [sayfa 132] ki, belirli bir miktarda elektrik, kimyasal tepkimeleri balatr: o zaman kendi zgl yasalaryla yeni bir konunun kar79
110
snda bulunuruz. Ayn ey, kimyadan biyolojiye, biyolojiden ekonomi politie vb. getiimizde de karmza kar. Elbette ki, gerein btn anlar bir birlik olutururlar, ama bu yzden farkllam olmalar ve birbirine evrilemez olmalar ortadan kalkmaz. Bu yalnzca bilimlerin btn iin deerli deildir. Ayn ve tek bir bilimin iinde de zgl elikileri incelemek gereini buluruz. rnein, atomun zgl hareketleri vardr; fiziki, grlebilen cisimlerin hareketinden (den bir bilye) atomun hareketlerine getii zaman, dalgalar mekaniinin konusu olan yeni yasalar ortaya kar. Diyalektik, onun hareketini anlamak iin kendi konusunun kalbna smsk uyar. Bunun iindir ki, baka bir rnek seersek, sanat, (her ne kadar dnyay yansttna gre, sanat da, bir bilme arac ise de) tekilerin, zellikle bilimin yerine konmayan bir eylem biimidir. O halde baka alanlarda olduu gibi bu alanda da zgl elikiler vardr, ve sanat, bu elikileri zd lde diyalektikidir; eer elikileri zemiyorsa sanat deildir. Byk eletirici Bielinski yle yazyordu: Ne kadar gzel fikirlerle dolu olursa olsun, ann sorunlarn ne kadar byk bir gle yantlarsa yantlasn, eer bir iir, iiriyet tamyorsa, ne gzel fikirler, ne de herhangi bir sorun ierebilir ve onda bulabileceimiz, ancak ok kt sunulmu iyi niyetten baka bir ey deildir.80 Bilim, gerei kavramlar araclyla ifade ettii halde, sanat, gerei byk bir heyecan gcyle bezenmi tipik imgelerle ifade eder. Elbette ki, eer sanat (air, ressam, mzisyen) kendini ilk duyumlarnn stnde tutma ve izlenimlerini genelletirme yeteneindeyse, sanat ancak amacna ulaabilir. Ama eer sanat yapt, sanatnn fikrine uygun imgeleri bulamazsa, baarszla urar. Leninin byk deeri, zellikle, kapitalizmin marksist [sayfa 133] tahliline dayanarak, kapitalizmin emperyalist aamasndaki zgl elikilerini (zellikle: eitli kapitalist lkelerin eit olmayan bir ekilde gelimelerini, daha byk zenginlik salam olanlarla tekiler arasndaki amansz savamn bundan ileri geldiini) bul80
Bielinski, Seme Yaptlar, c. III, 1948, Rusa bask.
111
masndadr. Lenin bu elikilerin, sava kanlmaz kldn, kleletirilmi halklarn ulusal hareketinin destekledii dnya proletaryasnn devrimci hareketinin, bu koullar altnda kapitalizm zincirini en zayf noktasndan koparabileceini gsterdi. Ve bylece, Lenin, sosyalist devrimin nce, bir ya da birka lkede zafere ulaacan nceden grebildi. SSCBde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlarnda Stalin, ekonomi yasalarnn nesnel zelliklerini gsterirken, ekonomik yasalarn bu zgl nitelii zerinde, kalc olmama nitelii zerinde de durdu: Ekonomi politiin kendine zg bir zellii, onun yasalarnn, doa yasalarnn tersine, srekli olmaylardr; bunlarn ou, hi olmazsa bir tarih dnemi boyunca etkili kalrlar, sonra da yerlerini baka yasalara brakrlar. Yokolmazlar, ancak yeni ekonomik koullarn sonucu olarak glerini yitirirler ve onlar da insanlarn iradesi ile yaratlm bulunmayan, ve ama yeni ekonomik koullarn temeli zerinde ortaya kan yeni yasalara yerlerini brakmak zere sahneden ekilirler.81 Bunun iindir ki, deer yasas, meta retimi ile birlikte ortaya kt: bu yasa, meta retiminin zgl yasasdr ve onunla birlikte ortadan kalkacaktr. Kapitalizmin zgl yasas art-deer yasasdr, nk bu yasa kapitalist retimin esas izgilerini belirler. Ama bu yasa, btn sonularnn gelitii tekelci kapitalizm srecinde, kapitalizmin bugnk aamasn nitelendirmeye elbette yetmez: bu yasa ok genel kalr ve onun iin Stalin, bugnk kapitalizmin zgl yasasn yani azami kr yasasn ortaya koydu.82 Ancak gerein belirli bir ynnn titizlikle incelenmesi, [sayfa 134] bizi, dogmatizmden, yani tek biimli, deimez bir evrenin eitli durumlara mekanik olarak uygulanmasndan koruyabilir. te bunun iindir ki, Lenin, devrimcilere, her durumda, her koulda kafalarn altrmay tlyordu. Gerek marksist, marksizmin klsiklerini ezbere bilen, btn problemleri birka zm-tipiyle zebileceini sanan kimse deildir, her sorunu, onun zm iin gerekli verilerin hibirini ihmal etmeden somut olarak ortaya
81 82
J. Stalin, SSCBde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlar, Son Yazlar, 1950-1963, s. 64. J. Stalin, Son Yazlar, 1950-1953, s. 95-99.
112
koyma yeteneinde bir tahlilcidir. Bir nesneyi gerekten tanmak iin, onun btn ynlerini, btn ilikilerini ve araclar kucaklamak, incelemek gerekir. Hibir zaman buna tam olarak eriemeyeceiz, ama nesneleri btn ynleriyle dikkate almakla kendimizi ykml tutarak yanlglardan ve katlktan saknacaz.83 Dogmac, genel bilgilerle yetinir. rnein, sendika tarafndan verilmi bir slogan varsa, dogmac bu slogan kendi i yerinin her bir atelyesine, doru olarak uygunlatrmaya almaz. Ayn ekilde, emekilerin her bir kategorisine zg istemleri hesaba katmasn bilmez. Bu emacln daima kt sonular vardr, nk militanlar, emeki ynlarndan koparr. Bunun iindir ki, Direnii, Gnlllerin ve etecilerin silahl savam haline indirgemek, onu yanl gstermek, zgl niteliini ihmal etmektir: Direni, ii snfnn ve onun partisinin nclnde, .ransz halknn, yurtseverce sava oldu. Direniin bu zgl niteliini iyi bilmeyen kimse, onun eitli ynlerini (Gnlllerin ve etecilerin savam olan nemli yn de dahil) doru olarak deerlendiremez. Ayn ekilde, Stalinin de SSCBde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlarnda gsterdi gibi, dnya bar hareketinin amac, hi de komnizmi kurmak deildir. Bu hareketin z, onun kendine zg yasas, komnizmin dostu ya da dman milyonlarca basit insan, bar kurtarmak iin biraraya toplamaktr; onun amac, zellikle .ransada proletarya devrimi deildir. Sava politikasndan bir mzakereler politikasna [sayfa 135] geitir. Sava politikas-bar politikas elikisi baka eydir, kapitalizm-sosyalizm elikisi (her ne kadar emperyalist kapitalizm, sava politikasnn sorumlusu ise de) baka ey. eliki zerine adl incelemesinde, Mao e-tung, nitel bakmdan farkl elikileri, nitel bakmdan farkl yntemlerle zmek zorunluluu zerinde srar ediyor. yle diyor. rnein, proletarya ile burjuvazi arasndaki eliki, sosyalist devrim yntemi ile; byk halk kitleleri ile feodal sistem arasndaki eliki, demokratik devrim yn83
Stalin, Bir Kere Daha Sendikalar zerine.
113
temi ile; smrgeler ile emperyalizm arasndaki eliki, ulusal devrimci sava yntemi ile; sosyalist toplumda ii snf ile kyllk arasndaki eliki, tarmn kolektifletirilmesi ve makineleme yntemi ile; sosyalist bir parti iindeki eliki, eletiri ve zeletiri yntemi ile; toplum ile doa arasndaki eliki, retici glerin gelitirilmesi yntemi ile zlr. Sreler deiir, eski sreler ve eski elikiler kaybolur, yeni sreler ve yeni elikiler ortaya kar ve buna uygun olarak elikileri zme yntemleri deiir. Rusyadaki, ubat Devrimi ile Ekim Devriminin zd elikiler arasnda temel bir ayrlk olduu gibi, bunlar zme yntemleri arasnda da ayrlk vardr.84 .arkl elikileri zmek iin farkl yntemler kullanmak, marksistlerin sk skya gzetmek zorunda olduklar bir ilkedir.85 [sayfa 136] Bu gzlemlerin, baka pratik sonular arasnda, devrimci partinin eylemiyle ilgili u sonular da vardr: a) Devrimci parti, hareketin yntemi gibi bilimsel grevini, ancak, her militan, dorudan doruya kendisine den grevleri saptamak ve zmek iin btn gcn harcarsa, ancak eer her parti rgt, en kk rgt birimine kadar, zgl olarak kendisine ait olan grevleri (iyerindeki, blgesindeki, mahallesindeki ileri) saptamak ve zme balamak iin btn gcn kullanrsa, yerine getirebilir. Her militan, bir beyindir; her bir yerel rgt birimi, i grmeden nce dnen bir kolektiftir. b) Parti, ynetim gibi bilimsel bir grevini, ancak, sentezi, partinin dzenli organlarnda, partinin tm tarafndan yaplmak
84 ubat 1917 Devriminin amac, arl ykmakt. Bu bir burjuva demokratik devrimdi. Lenin ve bolevikler bu soruna, doru olan yntemi uyguladlar: kyly kendi tarafna kazanmaya ve arlkla uzlamaya vararak devrimi tasfiyeye alan liberal kralc burjuvaziyi tecrit ederek, proletaryann kyl ile ittifakn salayarak arl yenilgiye urattlar. Ekim 1917 Devriminin amac, emperyalist burjuvaziyi yenmek, emperyalist savatan kmak, proletarya iktidarn kurmakt. Bu bir sosyalist devrimdi. Lenin ve bolevikler bu soruna doru yntemi uyguladlar. Ky emekileri kitlesini kendi tarafna kazanmaya ve emperyalizm ile anlamaya vararak devrimi tasfiye etmeye alan kk-burjuvazinin (meneviklerin, sosyalist-devrimcilerin) kararszln felce uratarak proletaryann yoksul kyl ile ittifakn salama yoluyla emperyaist burjuvaziyi yenilgiye urattlar. (Bu konuda bkz: Stalin, Strateji ve Taktik, Leninizmin Sorunlar, s. 70-84; J. Stalin, Leninizmin lkeleri, Sol Yaynlar, Ankara 1992, s. 66-81.) 85 Mao e-tung, eliki zerine, Teori ve Pratik, s. 36-37.
114
zere, her militan, her rgt birimi, kendi deneyim payn, kendi zgl deneyimini partiye getirdii takdirde yerine getirebilir. Sovyetler Birlii Komnist Partisinin tz, her komnistin, partisine her zaman gerei sylemesini zorunlu klar.86 Her militann, her rgt biriminin deneyimi, gerekten de yeri doldurulmaz bir eydir, nk rnein, bir kyn genlerinin istemlerini, eer lkenin genlerinin bunlardan haberi yoksa, partiye kim tantacaktr? c) Parti, bilimsel ynetim grevini, ancak parti yeleri, emeki ynlar ile en sk ilikiler iinde bulunurlarsa, eer parti yeleri gerekten herkesin tand ve benimsedii kimselerse, yerine getirebilir. Eer yeler, emeki ynlar ile, sk ilikiyi her zaman srdrmezlerse, halkn her tabakasna zg sorunlar nasl bilebilirler, ve belirli bir dnemin bu zgl elikilerini nasl zebilirler? Bu gerekleri ihmal eden bir parti, geleceini tehlikeye drr: hareketin ynetimini kaybeder. II. EVRENSEL VE ZGL BRBRNDEN AYRILMAZLAR Somut elikilerin zgl niteliini incelemek zorunluluu zerinde srar ettik. Ama, uras aktr ki, eer bu inceleme, [sayfa 137] zgln mutlak deil, ama bantl olduunu ve eer onu evrenselden ayrrsak hibir anlam tamayacan bize unutturursa diyalektik btn niteliini yitirir. Bir rnek: bu dersimizin birinci blmnde dedik ki, kapitalizmin bir zgl yasas (art-deer yasas), bir de bugnk kapitalizmin zgl yasas (azami kr yasas) vardr. Ama, bu, ok da genel bir yasann, insan toplumunun varoluundan beri ileyen ve eitli toplumsal dzenler boyunca yrrlkte olan yasann, Stalinin Diyalektik Materyalizm ve Tarihsel Materyalizmde, SSCBde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlarnda, anmsatt gibi, retim ilikileri ile retici gler arasndaki zorunlu uygunluk yasasn ortadan kaldrmaz. u halde, iyi bir diyalektik tahlil, u ya da bu srecin zgl niteliini yakalar, ama bu, ancak, diyalektik tahlil, bu sreci, onun
86
Sovyetler Birlii Komnist Partisi Tz, 3-.
115
varln koullandran hareketin btnnden yaltmadnda olanakldr (diyalektiin birinci izgisine baknz). zgl, ancak evrensele bantl olarak kendi deerini alr. zgl ve evrensel birbirinden ayrlmazlar.87 zgl, evrensele bal olduundan, yalnzca elikinin zgll deil, elikinin evrensellii de her eyin iinde vardr ve dolaysyla evrensellik de zglln iinde vardr. Bylece belli bir nesneyi incelerken bu iki grn ve i balantlarn bulmaya, nesnedeki evrensellii ve zgll, ikisini de, i balantlaryla ortaya karmaya ve bu nesnenin, dier nesneler ile bantlarn anlamaya almalyz. Stalin, Leninizmin lkeleri adl yaptnda, leninizmin tarihsel kklerini aklarken, leninizmin doduu uluslararas durumu, kapitalizmi, emperyalizm koullar altnda en u [sayfa 138] noktaya ulam eitli elikilerle birlikte tahlil etmi ve bu elikilerin sosyalist dnm nasl kanlmaz hale getirdiini, kapitalizmin kmesi iin uygun koullar nasl yarattn incelemitir. Btn bunlarn yansra, Rusyann leninizmin anayurdu oluunun nedenlerini, arlk Rusyasnn emperyalizmin btn elikilerini nasl temsil ettiini ve Rus emekilerinin nc roln de ayr ayr tahlil etmitir. Stalin bu yolla, emperyalizmde elikilerin genelliini tahlil etmi, leninizmin, emperyalizm dneminin marksizmi olduunu gstermi ve genel emperyalizm elikisi iinde arlk Rusyas emperyalizminin zglln tahlil etmi; Rusyann, proleter devriminin teori ve taktiinin yurdu olmasnn nedenini gstermi, ve byle bir zgllkte elikinin evrenselliinin nasl olup da bulunduunu aklamtr. Stalinin yapt bu eit bir tahlil, elikinin zgll ve evrensellii ile i balarn anlamamza yardm eder.88
87 Zaten ayn srecin, duruma gre hem evrensel, hem zgl olabileceini grmekteyiz. Art-deer yasas, kapitalizmin zgl yasasdr, retici glerle retim ilikileri arasndaki zorunlu uygunluk yasas ise evrenseldir (bu yasa, rnein kapitalist toplum iin olduu kadar, klelik toplumu iin de geerlidir). Ama art-deer yasas, kapitalizmin ayr ayr aamalarnda ald somut, zgl ynler bakmndan evrenseldir: bu bakmdan azami kr yasasndan daha geni bir evrensellik gsterir. retim ilikileri ile retici glerin niteliinin zorunlu uygunluu evrensel yasasna gelince, bu yasa toplumlarn zgl yasasdr.
116
Metafiziki, zgln ve evrenselin bu birliini korumay bilmez. zgl evrensele feda eder, (rnein bir Platonun soyut rasyonalizminin yapt budur, Platona gre somut deneyim horgrlecek bir eydir) ya da evrenseli zgle feda eder (o zaman da btn genel fikirleri kabul etmeyi reddeden ve kendisini snrl bir uygulamacla mahkum eden ampirizm olur). Marksist bilgi teorisi, byle tutumu, diyalektie-kar ve tekyanl bir tutum sayar. Bilgi, gerekte, duyulabilirden, dar bir ereve iinde snrl olan duyulabilirden hareket eder ve zgl bir durumu yanstr; ama, pratikle, yeni bir gle gene duyulabilire dnmek zere evrensele ular. rnein, fiziki, balangta, snrl bir sayda deneysel olaylardan yararlanr; onlara dayanarak, yeni deneyimlerle gerei derinden dntrme olanan salayan yasay bulur. Bilginin iki aamas birbirlerinden ayrlmaz: bilgi zglden genele, genelden zgle gider; bu hareket hibir zaman durmaz. Lenin, bu gidii, bir sarmal harekete benzetir: arasz, duyguya ilikin bir deneyimden balyoruz, deer yasasn bulmak iin, ilemi (rnein bir metan satn alnmasn) [sayfa 139] tahlil ediyoruz, buradan, somut deneyime dnp geliyoruz (sarmal hareket); ama, deer yasasyla silahlanm olarak balangta bu deneyimin zmzden kaan derindeki anlamn, anlam olarak: u halde, srecin gelimesini nceden grebilir, sreci snrlandrmaya ya da geniletmeye elverili koullar vb. ortaya karabiliriz. Eer zglden hareket edilmezse evrensele ulalamaz, karlk olarak da evrenselin kavranlmas da zgln derinletirilmesine izin verir. Demek ki, sarmal hareket, ksr bir gidi-geli deildir, gerein derinletirilmesidir. Marx, kendi andaki kapitalizmin zgl elikilerini inceleyerek retim ilikileri ile retici gler arasndaki evrensel uygunluk yasasn buldu. Bununla, kapitalizmden nceki toplumsal dzenlerin zgl elikilerini, bu elikiler evrensel uygunluk yasasndan ortaya ktklarna gre, anlama olanan salad; ayn zamanda, kapitalizmin kendisinin de daha sonraki hareketi iinde (tekelci kapitalizm, emperyalizm) her zaman daha derin ve daha zgl bir ekilde incelenmesini olanakl kld. Sanat, tipik olana ulamaya gayret ederek, evrenseli tek olanda ifade etmesini bildii lde byktr. Naziler tarafndan
88
Mao e-tung, eliki zerine, Teori ve Pratik, a. 45-46.
117
igal edilmi olan Parisin btn skntsn Eluard iki satrla, gnlk bir kk olay araclyla ifade ediyor: Paris yor, Paris a Paris kestane yemiyor artk sokaklarda89 Balzac ve Tolstoyun kiileri iinde en baarl olanlar zamanlarnn toplumunun esas izgilerini yanstrlar. G. Nikolayevann roman Hasat, kahramanlarnn kiisel ve ailevi tarihlerini dikkate deer bir ekilde, bir kolhozun ve sovyet toplumunun tarihine balar; kitabn kahramanlarnn acsn ektikleri kiisel elikiler, kolhozun ilerlemesini kstekleyen daha geni elikilerin zld ayn hareket iinde zlrler; ve bu Vassili ve Avdotya, kolhoz iinde gelecein gemie stn gelmesini salamak iin savam vererek [sayfa 140] kendilerinde de gelecein gemii yenmesini salarlar. Halklarn sevdikleri kahramanlar nitelendiren, bu evrensel olanla tek olann derin birlii deil midir? Haziran 1917de bir alayn erleri Lenine yle yazyorlar: Yolda ve dost Lenin, anmsa ki, biz, bu alayn erleri, hepimiz bir tek insan gibi, her yerde senin arkandan gitmeye hazrz, nk senin fikirlerin gerekten kyllerin ve iilerin iradesinin ifadesidir. Ethel ve Julius Rosenberg btn dnyann basit insanlarnda sevgi uyandrdlar, nk onlarn zverilerinin ycelii (gen yalar, yaamlar, ocuklar, mutluluklar), insanlarn bara kar duyduklar yenilmez akn en alak-bullak edici ifadesiydi. III. BA ELK, KNCL ELK zgl evrensele birletiren ban gcnn bilincine vardktan sonra, ba eliki ile ikincil eliki arasndaki ilikileri daha ak olarak greceiz. Gerekten, belli bir sre, basit bir sre deildir; kesin olarak unun iin ki, bu sre, kendi zgl varln, kendisini tme balayan birok nesnel koullara borludur. Bundan, her srete, bir dizi elikinin yerald sonucu kar. Ama bu
89
Paul Eluard, Couragedan, Pomes, s. 295.
118
elikiler arasnda, biri ba elikidir, srecin bandan sonuna kadar varolar ve varl ve gelimesi, srecin niteliini ve gidiini belirleyen elikidir. tekiler ikincil elikilerdir, ba elikiye bal elikilerdir. rnein kapitalist toplumun ba elikisi nedir? Besbelli ki, proletarya ile burjuvazi arasndaki elikidir. Kapitalizm varolduka bu eliki de vardr; ve mademki proletaryann zaferi kapitalizmin lm saatini alar, son tahlilde, kapitalizmin kaderine karar veren bu ba elikidir. Ama tarihsel sreci iinde ele alnan kapitalist toplum, ba elikiye oranla ikincil olan baka elikiler de tar. rnein: hkm srmekte olan burjuvazi ile yenilmi feodalitenin kalntlar arasndaki eliki; emeki kyller (kk toprak sahipleri, [sayfa 141] ortaklar, gndelikiler) ile burjuvazi arasndaki eliki; burjuvazi ile kk-burjuvazi arasndaki eliki; tekelci burjuvazi ile tekelci-olmayan burjuvazi arasndaki eliki vb.. Kapitalizmin kendi tarihi iinde ortaya kan ve gelien btn elikiler. Ve bu gelime dnya lsnde gerekletiine gre, baka baka kapitalist lkeler arasndaki elikiyi, emperyalist burjuvazi ile smrge halklar arasndaki elikiyi de dikkate almak gerekir. Btn bu elikiler yanyana sralanm durumda deillerdir. Birbirleriyle iie girerler ve, diyalektiin birinci yasasna uygun olarak, karlkl etki iinde bulunurlar. Peki bu aralarnda karlkl etkileme ve etkilenmenin sonucu nedir? u: baz koullarda, ikincil bir eliki yle bir nem kazanr ki, belli bir sre iin ba eliki haline gelir, bu arada ba eliki ikinci plana geer (bu, hi de onun etkisinin durduu anlamna gelmez). Ksacas, elikiler donmu, kalplam deillerdir, yer deitirirler. Bunun iindir ki, smrge lkelerde burjuvazi ile proletarya arasndaki eliki, her ne kadar, bu eliki, bu lkelerde sosyalizmin zaferi ile zlecei iin son tahlilde belirleyici eliki ise de, gene de bir zaman iin ikinci plana geer. Birinci plana geen, smrgeci emperyalizm ile smrgelemi ulus (bamszlk uruna savam iin ulusal bir cephede birleen ii snf, kyller, ulusal burjuvazi) arasndaki elikidir. Bu, hibir ekilde, smrge lkenin iindeki snf savamlarn ortadan kaldrmaz. (stelik smrge burjuvazisinin bir kanad, smrgeci emperyalizmin su orta olduuna gre, hi kaldrmaz.) Ama acil olarak zlecek eliki, emperyalizmin ortaya koyduu, ve bamszlk iin ulusal savala
119
zlen elikidir. SSCBde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlarnda Stalin, elikilerin yer deitirmesi sorununu, bizim halkmz iin son derece de nemli olan Almanya sorunu konusunda byk bir ustalkla aydnlatr. lkin, kapitalizmin, kendisi srdke srecek olan zgl i elikiler, nesnel elikiler tadn anmsatr. elikiler, [sayfa 142] burjuvaziyi, kendi glklerine emperyalist savata bir zm yolu aramaya iten elikilerdir. Bundan u sonu kar ki, kanlmaz bir ekilde (yani zorunlu olarak) eitli kapitalist lkeler birbirinin amansz rakipleridirler. Amerikan kapitalizminin teki kapitalist lkeler zerindeki stnlnn, kapitalizmin iinde ve ondan ayrlmaz ekilde mevcut olan elikilere bir son vereceini sanmak bir yanlsamadr. Hibir Atlantik Pakt, SSCBye kar hibir saldr anlamas, bu elikileri gidermez. Stalin, ngiliz burjuvazisinin ve .ransz burjuvazisinin, Amerikan kapitalizminin kendi lkelerinin ekonomisine elkoymasna nasl uzun zaman katlanamayacaklarn gsteriyor. Savatan yenilmi olarak kan lkelerde de, Almanya ve Japonyada da durum ayndr. Bugn herkes, Stalinin ne kadar doru grm olduunu anlayabilir. Kapitalist lkeler (zellikle Birleik Devletler ve Byk Britanya) arasndaki elikiler, Stalinin bu deerlendirmesini yapt zamandan (ubat 1952den) beri nemli bir ekilde derinlemitir, o lde ki, ngiliz ve .ransz burjuvazisinin bir kesimi, tmyle, Sovyetlere kar bir savata Amerikan kumandas altnda tasfiyeye uramaktansa SSCB ile anlamay yeler. Bylece Stalinin deerlendirmesinin nemini anlayabiliriz: Diyorlar ki, kapitalizm ile sosyalizm arasndaki elikiler, kapitalist lkelerin birbirleri arasndaki elikilerden daha gldr. Kukusuz, teorik olarak bu dorudur. Bu, yalnzca bugn doru deildir, kinci Dnya Savandan nce de doru idi. Kapitalist lkelerin yneticileri bunu azok anlamaktaydlar. Oysa kinci Dnya Sava, SSCBye kar savala balamad da kapitalistler arasnda bir sava olarak balad. Neden? nk, ilkin; kapitalizm iin, sosyalizmin lkesi SSCBye kar sava, kapitalist lkelerin arasndaki bir savatan daha tehlikelidir. nk, eer kapitalist lkeler arasndaki sava yalnzca bu kapi-
120
talist lkelerin u kapitalist lkeler zerindeki stnl sorununu dourmakta ise, SSCBye kar bir sava, ister istemez, bizzat [sayfa 143] kapitalizmin varl sorununu ortaya koyar. nk, ikinci olarak, kapitalistler, propaganda amacyla, Sovyetler Birliinin saldrganl hakknda grlt koparmakla birlikte, buna kendileri de inanmamaktadrlar, Sovyetler Birliinin bar politikasn hesaba katmaktadrlar ve SSCBnin kapitalist lkelere kendiliinden saldrmayacan bilmektedirler.90 Ve Stalin, Birinci Dnya Savandan sonraki olaylar anmsatyor. Kapitalist lkelerin sosyalist lkeye kar ortak dmanlklar ok byk oldu, bununla birlikte, (Hitler apulcularn Sovyetler Birliinin stne srmeyi dleyen ngiliz ve .ransz burjuvazisinin yeniden kalkndrd) emperyalist Almanya, ilk darbelerini, ngiliz-.ransz-Amerikan kapitalist blouna kar yneltti. Ve Hitler Almanyas, Sovyetler Birliine kar savaa giritiinde ngiliz-.ransz-Amerikan blou, Hitler Almanyas ile saf tutmaktansa, tersine, Hitler Almanyasna kar SSCB ile gbirlii yapmak zorunda kald.91 Sonu: Sonu olarak, kapitalist lkelerin pazarlar elegeirmek iin savamlar ve rakiplerini batrma istekleri, pratikte, kapitalizm cephesi ile sosyalizm cephesi arasndaki elikiden daha gl kt.92 elikilerin bu yer deitirmesi ikincil bir elikinin, bir zaman iin, ba eliki haline gelmesi, btn pratik sonular iinde, gznne alnmaldr. Buna iki rnek veriyoruz: a) Sava sulusu generallerin kadrosuna katlmasyla ve .ransz burjuvazisinin su ortaklyla yeniden silahlandrlan Wehrmacht, Sovyetler Birliine saldrmaya niyetleniyor. Ama nasl ki 1940ta Hitler, Moskova zerine yrmeden nce Parisi elegeirdiyse, ayn ekilde, Oradour canilerinin kendi z ekonomik glklerini zmek iin lkemizi igal [sayfa 144] etmeye ve yama
90
93. 94.
J. Stalin, SSCBde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlar, Son Yazlar, 1950-1953, s. 92J. Stalin, SSCBde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlar, Son Yazlar, 1950-1953, s. 93. J. Stalin, SSCBde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlar, Son Yazlar, 1950-1953, s. 93-
91 92
121
etmeye hazr olduklarn saptamak da yerinde olur. Nazilerin koruyucusu ve su orta Adenauerin siyaseti, bu bakmdan hibir kukuya yer brakmyor. Ve Eisenhower, Alman ordusunun, biz Amerikallarn gerekli greceimiz her ynde saldrabilmesini salayacak biimde, ileri dzenlemek bizim karmzadr ve grevimizdir diye deme verdii zaman, bunu, ite byle anlamak gerekir. in-Hindinde dkt kanlarla zayflam ve Amerikan emperyalizmi tarafndan soyulmu bir .ransa, ite (.ransz burjuvazisinin yardmyla belini dorultmu olan!) Alman burjuvazisi iin, Sovyetler Birliinden daha kolaylkla yutulacak bir av. b) Kapitalist lkeler arasndaki elikiler yle bir nem kazanyor ki, Amerikan emperyalizmi iin bu ormanda kendi yasasn kabul ettirmek gittike daha g bir hale geliyor: Amerikalla-rn basklarna karn Bonn antlamalarnn ve Paris antlamasnn onaylanmasnn gecikmesi birok baka rnekler arasnda bir tanesidir. Sovyet diplomasisi, kartlarn diyalektiine iyice egemen olmasn bildii iin, kapitalistler arasndaki elikilerden en byk yarar salamaktadr. (SSCB, bylelikle, kapitalist ngiltere ile olan ticaretini gelitirmektedir.) .arkl dzenler arasnda bar iinde birarada yaama, bylece, kapitalizmin i elikilerinin, her ne kadar kapitalizm-sosyalizm elikisine oranla ikincil iseler de nemli bir rol oynayacaklar bir savamn rn olacaktr. u halde, bir sre incelendii zaman, onu btn gelimesi iinde izlemenin ve ani bir grle yetinmemenin ne kadar gerekli olduu grlyor. Bugn domu olan u ya da bu ikincil bir eliki, gerekten yarn ba eliki olacak. Bu tahlil yntemi, bugnn .ransasna uygulandnda, ok karmak bir elikiler topluluunu ortaya koyar: Proletarya ile burjuvazi arasndaki eliki; (kentlerin ve kylerin) kk-burjuvazisi ile burjuvazi arasndaki eliki; burjuvazinin rakip kanatlar arasndaki eliki vb.. Ama ayn zamanda, d planda, .ransz emperyalizmi ile smrd [sayfa 145] smrge halklar arasndaki eliki de vardr; .ransz emperyalizmi ile teki emperyalizmler, en bata Amerikan emperyalizmi ve yeniden doan Alman emperyalizmi arasndaki eliki vb. vardr. Ve elbette ki, .ransz kapitalizmi ile sosyalizm arasndaki eliki de vardr. Btn bu elikileri ayn plan zerinde yerletirebilir miyiz? Hayr. Eer ada .ransz top-
122
lumunu btnyle ele alacak olursak, ba eliki, proletarya ile burjuvazi arasndaki savam, burjuva devrimin zaferinden beri93 .ransz tarihini krmz bir erit gibi kateden ve sonucuyla, sosyalizmin zaferini salayarak lkenin geleceini belirleyecek olan savamdr. Ama kapitalist burjuvazi, varln srdrebilmek iin Amerikan emperyalizminin himayesini davet etti. Bylece ulusun karlarna ihanet etti. u halde onun snf siyaseti, yalnz devrimci proletaryaya kar deil, burjuvazinin yankee egemenliinden kazan salamayan kanad da dahil olmak zere, teki snflara da kardr. Sonu olarak: yukarda belirttiimiz ba elikiden doan ikincil bir eliki gelimektedir (bir yanda Amerikan emperyalizmi ve ulusal-olmayan burjuvaziye kar, te yanda ii snfnn gdmnde .ransz ulusu). Bu ikincil eliki yle bir nem kazand ki, bir zaman iin ba eliki haline geliyor. i snfnn ve ulusun ncs .ransz komnistlerinin gncel grevi, kar durulmaz bir ulusal birlik cephesinin banda, iflas etmi burjuvazinin ayaklar altnda inedii ulusal bamszlk bayran ykselterek ve ileri gtrerek, bu elikiyi zmektir.94 uras aktr ki, teorik bakmdan kt silahlanm bir devrimci parti, elikilerin karlkl hareketini anlayamayacak ve nceden gremeyecektir. O, ancak olaylarn kuyruuna taklacaktr. [sayfa 146] IV. ELKNN BALICA YN VE KNCL YN Hareket halindeki elikilerin zgl niteliini incelemek, yalnzca her seferinde ba elikiyi ikincil elikilerden ayrmak demek deildir. Ayni zamanda her bir elikinin her iki ynnn bantl nemlerini ortaya karmaktr da. Her eliki, gerekte, zorunlu olarak iki yn tar, bu ynlerin birbirine kartl, ele alnan sreci nitelendirir. imdi, bu iki yn ya da bu iki kutup ayn plana konacak eyler deillerdir. Bir elikiyi alalm (A kar B, B kar A). Eer A ve B, srekli olarak ve kesinlikle edeer iki kuvvet olsayd, hibir ey deimeyecekti; iki
93 Eski feodal dzende, daha o zaman proletarya ile burjuvazi arasnda savam vard, ama o dnemde bu henz ikincil bir elikiydi. 94 Bkz: J. Stalin, Sovyetler Birlii Komnist Partisi XIX. Kongresi Kapan Toplants Konumas, Son Yazlar, 1950-1953, s. 187.
123
kuvvet sonsuz olarak birbirlerini dengeledikleri iin btn hareket duracakt. u halde, her zaman, ok az da olsa, tekine stn gelen bir g vardr ve bylelikle eliki geliir. Belirli bir anda balca rol oynayan, yani yzyze kartlarn hareketini belirleyen yne, elikinin balca yn diyoruz. teki yn, ikincil yndr. Ama, nasl ki, ba eliki ve ikincil elikiler yer deitirebiliyorlarsa u ya da bu ikincil eliki birinci plana geiyorsa ayn ekilde, bir elikinin balca yn ile ikincil ynnn karlkl durumlar da devingendir. Belli koullarda balca yn ikincil, ikincil yn ise balca yn durumuna geer. Drdnc dersimizde belirttiimiz gibi, su, moleklleri biraraya toplama eilimindeki yapma kuvvetiyle, moleklleri birbirinden uzaklatrma eilimindeki dalma kuvveti arasndaki elikinin bulunduu yerdir. Kat durumda, elikinin balca yn, molekller arasndaki yapma kuvvetidir; gaz durumunda ise balca yn dalma kuvvetidir. Sv durumu ise, iki kuvvet arasnda kararsz denge durumudur. .ransada, Eski Dzende, feodalite ile kapitalizm arasndaki elikinin balca yn, feodal ynd. Ama, kapitalist burjuvazi, eski retim ilikilerine kar savamnda yle geliti ki, yeni ilikilerin, kapitalist ilikilerin stnln kabul ettirdi. elikinin ikincil yn olan bu kapitalist ilikiler, [sayfa 147] bylece balca yn haline geldiler. ok nemli bir not: gryoruz ki, elikinin iki ynnn birbirine kar durumu, kkl olarak deiince, balca yn ikincil yn haline, ikincil yn balca yn haline gelince, nitel bir deime vardr (drdnc derse baknz). Ve ayn zamanda, eski kartlar birliinin paralanmas, yeni bir kartlar birliinin ortaya k vardr. Her defasnda, bata gelen ve esas olan yn belirlemek gerekir, nk, elikinin hareketini belirleyen bu yndr. Ba elikinin balca yn, ite diyalektik tahlilin kesin uygulama noktas. Bu, ikincil ynn hibir nemi bulunmad anlamna gelmez. Eski ile yeni arasndaki savama bakalm: douunda, yeni henz ok zayftr, elikinin ancak ikincil yn olabilmektedir. Ama yeni olduu iin gelecek onundur; o, balca yn olacaktr ve onun zaferi bir nitel deiiklie neden olacaktr. Tarihsel materyalizmi incelerken retimin, retim ilikileri
124
ile retici glerin nitelii arasndaki temel bir eliki zerinde nasl gelitiini ve bu elikinin balca ynnn nasl kimi kez retici gler, kimi kez de retim ilikileri olduunu (16. derse baknz) greceiz. Baka bir rnek: toplumsal pratik ve devrimci teori bir kartlar birlii olutururlar, her biri teki zerinde etki yapar. Eer sre uzun bir dnemde dikkate alnacak olursa, belirleyici yn pratiktir: marksizm, proletaryann nesnel savamlar olmakszn kurulamaz ve geliemezdi. Ama belirli anlarda ikincil yn bata gelen yn olur, teori kesin bir nem kazanr. Bunun gibi, 1917de Bolevik Partisi, nesnel durum konusunda doru bir teorik deerlendirme getirmemi olsayd, bu duruma elverili sloganlar atamayacak, ynlar seferber edemeyecek ve onlar zafere giden atl iin rgtlendiremeyecekti. Rusyada devrimci hareketin gelecei uzun bir sre iin tehlikeye dm olacakt. Demek ki, teorik yn yalnzca ihmal edilmeyecek bir yn olmakla kalmaz, baz koullarda, balca yn haline, yani belirleyici yn haline de geer.
[sayfa 148]
Leninin, Devrimci teori olmadan devrimci hareket olmaz szlerini syledii srada devrimci teorinin yaratlmas ve savunulmas, ba ve belirleyici bir rol oynuyordu. Herhangi bir i yaplaca zaman, bu iin yaplmas ile ilgili buyruklar, yntemler, plan ya da ilkeler yoksa, ana ve belirleyici etken, buyruk, yntem, plan ya da ilkedir.95 Nesnel etmenle znel etmen karlkl etki durumunda bulunurlar, ve her an onlarn karlkl bantl nemlerini en yakndan deerlendirmek gerekir. Bunu sylemekle materyalizme ters mi dyoruz? Hayr. nk, btn olarak tarihin gelimesinde maddi eylerin manevi eyleri, toplumsal varln toplumsal bilinci belirlediini kabul etmekle, ayn zamanda, manevi eylerin ve toplumsal bilincin toplumsal varlk zerindeki, styapnn ekonomik altyap zerindeki etkilerini de kabul ediyoruz ve kabul etmek zorundayz.96
95 96
Mao e-tung, eliki zerine, Teori ve Pratik, s. 52. Mao e-tung, eliki zerine, Teori ve Pratik, s. 52-53.
125
Ve Mao e-tung belirtiyor ki, diyalektik materyalizmin mekanik materyalizme kesin stnln salayan da budur. (Mekanik materyalizme gre, durum ve koullar ne olursa olsun, ar basan e ar basan e kald, ikincil e ikincil e kald iin mekanik materyalizm metafiziktir.) V. ELK ZERNE GENEL SONULAR PRUDONCULUA KARI MARKSZM Diyalektik, esas olarak, eylerin kendi zndeki elikinin incelenmesidir.97 Lenin, diyalektiin ekirdei olarak kabul ettii bu drdnc yasann byk nemi zerinde srarla durur. Bu yasay kavrama gszl, sosyalizmi yreinden yaralar. Bunun en nemli rnei Proudhondur. Komnist Parti Manifestosunda Marx, Proudhonu, tutucu sosyalizm [sayfa 149] ya da burjuva sosyalizmi kategorisi iinde snflandrr. Sosyalist burjuva, modern toplumsal koullarn btn stnlklerini istiyor, ama buradan zorunlu olarak kan savamlar ve tehlikeler olmakszn. Bunlar mevcut toplumu istiyorlar, yeter ki, devrimci ve zc eleri kartlm olsun. Proletaryas olmayan bir burjuvazi istiyorlar.98 Gerekte Proudhon, kartlarn birliini, iyi yan ile kt yann birlii olarak deerlendirir. yi yan koruyarak kt yan atmak ister. Bu, elikinin ite olma niteliini yadsmaktr: burjuvazi-proletarya elikisi, kapitalist toplumun gerek yapc esidir, ve kapitalist smr ancak bu elikiyle birlikte ortadan kalkar. Temelden birbirine kart olan snflarn karlarnn uzlamas topyadr. Marx, Proudhonu yle nitelendiriyor: Bilim adam olarak, burjuvalarn ve proleterlerin stnden szlerek umay arzular; oysa sermayeyle emek, ekonomi politikle komnizm arasnda ileri geri yalpalaLnine, Cahiers philosophiques Marx, Engels, Komnist Manifesto ve Komnizmin llkeleri, Sol Yaynlar, Ankara 1993, s. 141.
97 98
126
yan kk-burjuvadr yalnzca.99 Diyalektii bu bilmeyii, Proudhonu reformculua, devrimci eylemin, yani snf savamnn yzlerce kez yinelenen yadsnmasna gtrr. Onun iin, imparator Napolon IIIe u (18 Mays 1850 tarihli) mektubu yazmasnda: retilerin sentezinin simgesi olan snflarn uzlamasn savundum.; gene not defterine 1847de yle yazmasnda: Le Peuple (Halk) iilerin gazetesi olaca srada, Le Moniteur Industriel ile, efendilerin gazetesi ile anlamann yolunu bulmal.; ve ensonu, Badinguetnin hkmet darbesinden sonra syledii: Louis Napolon, tpk amcas gibi devrimci bir diktatrdr; ama u farkla ki, birincil konsl az nce devrimin birinci evresini kapatyordu, bakan ise ikinciyi ayor. szlerinde alacak bir yan yoktur. Blum gibi (nsanlk Merdiveni adl kitabn yazan), Jules Moch gibi (daha nceki derslerimizden birinde szn ettiimiz Karlatrmalarda) sosyalist liderler, dengenin ve [sayfa 150] kararlln evrensel yasalarna sayg gstermek bahanesiyle prudonculuu yeniden canlandrmaya alyorlar. Bylelikle burjuvazi karsnda teslimiyeti hakl gsteriyorlar. Bylece, Blumun deyiiyle, kapitalizmin sadk temsilcileri gibi davranyorlar. Teslim olmak, proletaryay burjuvaziye teslim etmek, ite onlarn szde iki cephe zerinde savamlarnn szde nc glerinin gerek anlam. Sosyal-demokrasi batan aa oportnizmdir; proletarya, eer snf dmann yenmek istiyorsa, onunla kyasya savamaldr. Marx, Engels, Lenin ve Stalinin bilimsel sosyalizmi tek devrimci olandr, nk, kartlarn savamn, gerein temel yasas olarak birinci plana alr. Onun iin de devrimci proletaryann kart gerici burjuvaziye kar ve diyalektii yadsyarak savan tam orta yerinde proletaryay savamdan alkoymak iin elikileri maskelemeye abalayan sosyal-demokrasi liderlerine kar amansz bir savam yrtr. Kartlarn savamnn yenilik getirici erdemini bilen, militan diyalektikiye rnek, .ransada, Maurice Thorezdir. Devrimci liderin kendi rakln and .ils du Peuplede (Halkn ocuunda) yle yazyor: Marxn nemli bir fikri kafamda yer etmiti: diya99
Karl Marx, .elsefenin Sefaleti, Sol Yaynlar, Ankara 1992, s. 115.
127
lektik hareket, devrimi ve kar-devrimi aralksz bir savama srkler; devrim, kar-devrimi her gn daha azgn, daha giriken yapar; kar-devrim ise devrimi ilerletir ve devrimi, kendisine gerekten devrimci bir parti edinmeye zorlar.100 Ama diyalektik, yalnzca, snf savamnn (burjuvaziye kar proletarya), sosyalizmi douracak olan savamn oluturduu ba elikiyi anlamak ve sonuna kadar gtrmek olanan salamakla kalmaz. Burjuvaziye kar ittifak gerekletirebilecei byk gleri tanmak olanan da salar proletaryaya. Burjuvazinin gerici siyasetinin gelimesi de, emeki kyl ynlarnn, orta snflarn, aydnlarn vb. gittike byyen muhalefetine neden olur. Gerici burjuvaziye kar Halk Cephesinin, yurdun bamszl uruna Ulusal [sayfa 151] Cephenin teorisyeni Maurice Thoreznin belirttii gibi, bunlar, diyalektiin gnna kard elikilerdir. Btn elikiler ilk bakta gze grnmezler, onun iindir ki, diyalektik , her zaman d grnten geree gider ve hareketi hzlandrmak isterken, onu engelleyen sabrszlklardan kanr. u ya da bu kk bir memur RP.ye oy veriyor. LAurore gazetesini okuyor, anti-komnizm propagandas ile besleniyor... Bu adam bir gerici midir? Bu memur, RP.ye oy veriyor, LAuroreu okuyorsa, bu honut olmad ve RP.de ve LAuroreda mttefikler bulacana inand iindir. Onun davran, kurban olduu nesnel elikilerin znel yanssdr. Teoriye egemen olan bir militann grevi, honut olmayan bu kk-burjuvann, kendisinin de kurban olduu kapitalizmin nesnel elikilerinin bilincine varmasna, bunlar kendinde aka grmesine, ve kklerin zgrl adna byk kapitalistlerin zgrln banazlkla savunan RP. ve LAuroreun deil, ancak proletaryann btn emekilerle ittifak halinde yrtt savamn bu elikilere zm getirebileceinin bilincine varmasna yardm etmektir. Bir gzlem: Zorunlu bir ey olan elikileri aratrmann, fikir karkl ile hibir ilgisi yoktur. Kartlarn birliini aratrmak bahanesiyle her eyi birbirine kartrmamaldr. Kendisiyle eliki halinde olan bir dnce, diyalektik dnce deildir. Niin? nk, diyalektik bir dnce, elikiyi kavrar, oysa kendisiyle elime
100
Maurice Thorez, .ils du Peuple, s. 65.
128
halinde olan bir dnce, elikinin kurbandr: byle bir dnce, karmakark bir dncedir. rnek: baz burjuva ve, sosyal-demokrat yneticiler yllarca yle dediler: Vietnamla grmelere girimeyi ve bar yapmay elbette ki istiyoruz, ama Ho i-minhle grmeyi istemiyoruz. Diy lektik olmayan bir uslamlama; nk, geree srt eviriyor; gerekte, bar yapmak, dmanla grmelere girimektir. Vietnam da smrgeci burjuvazinin dman da Ho i-minhdir, baka hi kimse deil. Grlyor ki, bu mantk yanltr. Eer gene de nedenini [sayfa 152] kendimize soracak olursak, bu uslamlamann yukardaki szleri syleyenlerin kurban olduklar nesnel bir elikiyi, yani sava srdrmek isteyen smrgecilerin karlar ile bar isteyen (smrgecileri, bar grmeye zorlayan) halkn karlar arasndaki elikiyi yanstt iin yanl olduunu bulacaz. Demek ki, yanl ve kark bir uslamlama, tamamyla nesnel ve diyalektik olan bir gerei ifade edebilir. Diyalektik tahlil, yanl bir uslamlamadan onun gizledii ya da bilmedii bir geree ular.
YOKLAMA SORULARI 1. elikinin zgl nitelii nedir? Bir-iki rnekle aklaynz. 2. u ya da bu byk artistin, byk bir yazarn yaptnda zgl ile evrenselin birliini nasl gerekletirebildiini gsteriniz. 3. Kesin bir rnekle, ikincil bir elikinin, nasl ba eliki haline gelebileceini gsteriniz. 4. Kesin bir rnekle, bir elikinin ikincil ynnn nasl balca yn haline geldiini gsteriniz. 5. Ne bakmdan, Leninin ifadesine gre, kartlarn savam diyalektiin ekirdeidir? 6. Sosyalizm, diyalektik yntemi brakrsa, neden soysuzlar?
[sayfa 153]
129
130
KNC BLM MARKSST .ELSE. MATERYALZMN NCELENMES
MATERYALST DNYA ANLAYII NEDR?
SEKZNC DERS
Materyalizm szcnn iki anlam. Madde ve ruh. .elsefenin temel sorunu. dealizm szcnn iki anlam. Materyalizm ve idealizm, teoride olduu kadar pratikte de birbirlerine kardrlar. VI . Marksist felsefi materyalizm temel izgi ile ayrdedilir. HENZ incelemi olduumuz diyalektii, gerek alemden doa ve toplumdan ayracak olursak, hibir anlam tamaz. Alm olduumuz btn rnekler bunu gstermitir. Daha birinci dersimizden balayarak belirttik ki, diyalektik gerein kendisindedir, onu geree akl sokmamtr. Eer insan dncesi diyalektik ise, bu, kendisinden nce gerein diyalektik olmasndandr.1 Diyalektik, gerek alemin diyalektiidir. Bunun iindir ki, marksist teoride
1 eylerin kendi iindeki elikileri yanstmayan bir diyalektik uslamlama ancak bir tuzak, bir bilgiiliktir. Marksizmin dmanlar diyalektik ile bilgiiliki birbirine kartrmaya zen gsterirler.
133
yntem diyalektik olunca, dnya anlay da materyalisttir. imdi aklamaya altmz ite bu dnya anlaydr. [sayfa 157] I. MATERYALZM SZCNN K ANLAMI lkin bir byk karkla kar kendimizi korumalyz. Marksist felsefe materyalisttir. Materyalist olmasdr ki, bu felsefenin ortaya kndan beri marksizmin snf dmanlarnn saysz saldr ve karaalmalarna uramasna yolamtr. Ayn saldr ve karaalmalar, daha antikada, genel anlamnda materyalizme kar da yneltilmitir. Bu karaalma ve saldrlar, esas olarak materyalizm szcnn anlamnn kaba bir ekilde bozulmasndan ibarettir; materyalizm szcnn doru felsefi anlam, gizlenir, rtlr, onu gzden drmek, deersizletirmek iin niteliine ahlaki bir anlam yaktrlr. Bylece onlara bakarsanz, materyalizm ahlakszlk, snrsz, frenlenmemi bir zevk arzusu, insan ufkunun yalnzca maddi gereksinmelerle snrlandrlmas demektir. Bu karaalma, yeni bir karaalma deil. Eskiden de kilise tarafndan, mutluluk hakkn ve bu mutluluun gereklemi olmas iin insan doasnn asil gereksinmelerinin doyurulmas gereini tanyan Epikros felsefe okuluna kar da kullanlmt. Papazlk gelenei ve daha sonra niversiteci gelenek, yzyllar boyunca epikrosu felsefeyi bilerek arptt. Sonuta materyalistler de Epikros ordusunun sefihleri oluyordu. Gerekte, szck yalnzca bu anlamda alnmak istense bile, o, Gabriel Priye, Georges Politzere, Pierre Timbaudya ya da Beloyannise deil, devrimci proletaryaya deil, tastamam burjuvazinin kendisine, kendi bolluk, gnen ve zevklerini, smrlenlerin yoksulluu zerine kuran smrc snfa yarar. Engels, bu karaalmay kendi sahiplerine geri evirmitir: Gerek u ki ... burada, materyalizm szcne kar dar-kafal burjuvalarn nyargsna, kkenini ky papazlarnn eski karaalmalarndan alan bu nyargya balanmaz bir dn verilmektedir. Darkafal, materyalizm dendii [sayfa 158] zaman pisboazlk, ayyalk, arszlk, ten zevkleri ile atafatl bir yaam srdrmeyi, agzllk, cimrilik, doymak bilmezlik, kar peinde komay, ve
134
borsa oyunlarn ve kendisinin gizliden gizliye klesi olduu btn bu iren kusurlar anlar.2 Materyalizm szcnn z anlam, doru anlam, onun felsefi anlamdr. Bu anlamda materyalizm, bir dnya anlaydr, yani belli ilkelerden hareket ederek doa grnglerini ve bunun doal sonucu olarak toplumsal yaamn grnglerini anlama ve yorumlama tarzdr. Bu dnya gr, her durumda ve koulda uygulanan eitli bilimlerin temelidir. Her eit bilimsel almalara salam bir temel, ksaca teori denen eyi salayarak, evrenin genel bir aklamasn oluturur. Bu dersin konusu materyalist teorinin temelinin ne olduunu genel olarak belirlemektir. II. MADDE VE RUH Her eyden nce materyalizm (maddecilik) sznn tretildii madde ile ne anlaldn kesin olarak belirtmemiz gerekir. Dnya, yani doa ve toplum, sonsuz derecede ok, sonsuz derecede eitli ve saysz ynler tayan grngler gsterir. Bununla birlikte grnglerin eitli ynleri arasnda yaplabilecek btn ayrmlar arasnda btn tekilerden daha nemli olan ve nceden bir bilimsel inceleme yapmakszn kavranabilen bir yn vardr. Herkes bilir ki, gerekten de, gerekte grebildiimiz, dokunabildiimiz, lebildiimiz ve maddi denilen eyler vardr. te yandan fikirlerimiz, duygularmz, isteklerimiz, anlarmz vb. gibi, ne grebildiimiz, ne dokunabildiimiz ve ne de lebildiimiz, ama tekilerden daha az varolmayan eyler de vardr: bunlarn maddi olmadklarn anlatmak iin [sayfa 159] bunlarn dncel (idal) olduklar sylenir. Bylece varolan her eyi, iki alana paylatryoruz: maddi (matriel) ya da dncel (idal). Daha diyalektik bir biimde de sylenebilir, ve gerek, bir maddi yn ve bir de dncel yn sunar denebilir. Bir heykele biim verecek olan bir heykelcinin fikri ile, bitmi, tamamlanm heykel arasndaki fark herkes
2 .. Engels, Ludwig .euerbach..., s. 30; K. Marx, .. Engels, .elsefe ncelemeleri, s. 33, Din zerine, s. 220.
135
anlar. Gene herkes anlar ki, baka bir kiinin bu heykeli grmeden nce bu heykel hakknda bir fikri olamayacaktr. Bununla birlikte fikirler dil aracllyla aktarlabilirler: bylece, bu heykeli grmemi olan kii, eer heykelci ona ne yapmak istediini, rnein Henri Martinin bir bstn yapmak istediini anlatrsa, heykel hakknda bir fikre sahip olabilecektir. Bylece maddi dnya, bize bu maddi dnyay tasarmlayan, tasarmlarmz dediimiz dncel bir dnya ile bir bakma ikilenmitir. Toplumsal yaam alannda da, maddi yn ile dncel yn birbirine kartrmaya izin verilmez. Bunun gibi, sosyalist retim tarz, retim aralarnn sosyalist mlkiyeti, Sovyetler Birliinde szgtrmez bir gerektir. Bununla birlikte S.O yneticilerinin yanltt bir emekinin bunlar hakknda sahip olduu fikir, onun ilkesini bilen bir komnist militann sahip olduu fikirle hi de ayn deildir. te burada da gene, bir yanda gerek, te yanda da bu gerek hakknda sahip olunan tasarmlar var. Bu kkl ayrm, toplumlarn gelimesinin belirli bir evresinde, bilim adna layk bilimlerin douundan ok nce, yalnzca kendi fikirlerinin gcyle, evrenin aslna uygun tutarl bir tablosunu izmeye alm insanlarn hibirinin gznden kamad. Bunun iindir ki, maddenin yanna baka bir ilke, ruh (esprit) koymaya gidildi. Bu szck, genel olarak btn maddi olmayan eyler alann, yani bizim dncemizin olaylarndan baka imgelemimizin rnlerini, dlerimizdekiler gibi imgesel varlklar belirtiyordu. Bylece ruhlara inanma, bir ruhlar dnyasnn varlna inanma ve ensonu dinlerin tanr dedikleri bir stn ruh fikri olutu. [sayfa 160] Gryoruz ki, maddenin ve ruhun ayrm byk bir nem tayor. Bunu, kendini gsterdii btn biimlerde bulup tanmay bilmek gerekir. rnein, bunu, dinlerin, can ile beden arasnda yaptklar ayrmda buluyoruz. Bazan, madde ve ruh ifadeleri kullanmak yerine, varlk ve dnceden szedilir, ya da doa ve bilin kar karya getirilir ama bu ayrm hep ayndr. III. .ELSE.ENN TEMEL SORUNU Bundan nceki tahlil, bilimlerin acl gelimesiyle hi de alm deildir. Gerein maddi yn ile dncel yn arasnda-
136
ki ayrm btn bilim adamlarnn iyi bir felsefi formasyon edinmeleri iin gereklidir de: bilim adam, madde ile kendisinin maddeden edindii fikir arasnda ayrm yapabilmelidir; ayn ekilde, militan, kendi arzular ile gerek olarak olanakl olan arasnda ayrm yapmasn bilmelidir. Bununla birlikte, filozoflarn kendileri de, ilk bakta, bu iki temel ilkenin, felsefenin en genel bilgileri, kavramlar olduklarn aka gremediler. Ancak yava yava insan bilgilerinin gelimesi srasnda bunun bilincine vardlar. Bunlar kesin ve ak olarak ortaya karmay byk .ransz filozofu Descartes (1596-1650) baarmtr. Bununla birlikte, bugn bile, burjuva niversiteden nice filozoflar, btn incelii ve yalnl iinde bu temel ayrm ve bizi ulatrd sonular bir trl kavrayamamaktadrlar. Byleleri, bu bakmdan, marksizm okulunda yetimi bir ii militandan daha geri durumdadrlar. Btn iinde dnyann, son tahlilde, iki ilkeyle, yalnzca iki ilkeyle akland aka grlr grlmez, kanlmaz olarak felsefenin temel sorunlaryla kar karya gelinir. u halde denebilir ki, burjuva niversite filozoflarnn ou, felsefenin temel sorununun yanna bile yaklamamlardr. Hatta onu dikkate almay bile reddederler, bu sorunun kendilerine aka sorulmasn yasaklarlar. Bununla birlikte, unu gznnde bulundurmak gerekir [sayfa 161] ki, btn felsefe tarihi eitli biimlerde ifadelendirilen bu temel sorun evresinde toplanan uzun tartmalardan baka bir ey deildir. Baka baka biimlerde formle edilen bu temel sorun, dnp dolap uraya gelir: ksacas, dnyay aklamak iin iki ilke, yalnzca iki ilke olduu doru ise, bu iki ilkeden hangisi tekini aklar? Hangisi daha temel ilkedir? Birinci olan hangisidir, tekinden treyen hangisidir? Ba sonu olmayan, sonsuz olan ve bu yzden de tekini yaratan hangisidir? te felsefenin temel sorunu budur. Byle bir sorunun, soruyu ne ekilde sorarsak soralm, ancak olanakl iki yant olabilir. Ya madde (varlk, doa) ba sonu olmayan, sonsuz ilktir, ve ruh (dnce, bilin) bundan tremitir. Ya da ruh (dnce, bilin) ba sonu olmayan, sonsuz ilktir, ve madde (varlk, doa) bundan tremitir.
137
te birinci yant, felsefi materyalizmin temelini oluturur. kinciye gelince, bu, u ya da bu biimde, felsefi idealizmden gelen btn retilerde bulunur. Bu iki felsefi tutum her ne kadar kendi bnyelerinde tutarl olan yalnzca bu felsefelerse de taban tabana birbirine kardrlar. IV. DEALZM SZCNN K ANLAMI Daha fazla ilerlemeden idealizm szcnn felsefi anlamnn yerine, kastl olarak ahlaki bir anlam koyan materyalizm dmanlarnn kurduu bir tuzaktan saknmamz gerekir. Ahlaki anlamda bir ideal (lk), bencil, dar perspektiflere, kklklere vb. karlk olarak yksek, soylu, yce bir amatr. Ve bazan idealist (lkc) szc, uygun olmayarak kendisini bir davaya adayan, gerekleecek ya da gereklemeyecek bir fikre feda eden insan belirtmek iin kullanlr. Materyalizmin dmanlar, dnyay maddeden nce [sayfa 162] gelen bir ruh ile akladklar iin, pratikte de, yalnz onlarn kendilerini bir fikre adayabileceklerine, yalnz onlarn bir ideale sahip olabileceklerine, sade insanlar inandrmak isterlerdi elbette. Gzel bir safsata rnei. Gerek bambakadr. .elsefi idealizm, fikir kurbanlarn esinleyebilmekte tek felsefe olmak yle dursun, genel olarak en canice ilere klf devi grr. Devrimci proletaryann zaferinin, zevk eiliminin, fedakarlk eilimine stn gelmesi demek olaca karaalmas, devrimci barbarla kar savatklarn iddia eden Oradour katillerininkinden olduu gibi, hain Ptainin dilinden de dmyordu. Materyalistlere gelince, onlar, dediimiz gibi, fikirlerin varln hibir zaman yadsmazlar, onlarn fikirlere verdikleri nemli rol de greceiz. Pratikte, bir ii ideali olduu aktr. Devrimci proleterlerin bir ideali vardr: sosyalizm. Bu ideal, en yksek, en g bir ideal de olsa, en karsz bir idealdir, nk, insann teki dnyadaki kiisel kurtulu umudunun bu idealde hibir pay yoktur. Bu, hi de ufkunu iren kapitalist gerein tesine geniletince mutlaka idealist olunmas gerektiini syleyenlerin iddia ettikleri gibi, bu devrimcilerin idealist ya da feragat sahibi hristiyanlar olduklarn gstermez. stelik bu, durmadan sz edilen
138
ama gerekletirmek iin hibir zaman hibir eyin yaplmad bir dn szkonusu olduunu da gstermez. Devrimci proleterler gerekletirmeye niyetli olduklar bir ideale sahip bulunmaktadrlar ve bu gerekletirme, onu topyadan olduu kadar ikiyzllkten de koruyan materyalist bir dnya anlayna dayanr. deal stne sylenen atafatl szleri, emekilere kabul ettirdii smrnn stne rtmeye alt asma yapraklarndan baka bir ey olmayan idealist burjuvaziyi, Engels, btn plaklyla ortaya koyar: ... [darkafal burjuva], idealizm szcnden ise, bakalar nnde gklere kard, ama kendisi, ancak her zamanki materyalist arlklarnn zorunlu sonucu olan sknt dnemlerini ya da bunalmlar atlatmas szkonusu olduu [sayfa 163] srece, inand erdeme, insanla ve genellikle daha iyi bir dnyaya iman anlar ve durmadan pek sevdii u nakarat yineler: nsan dediin de nedir ki? Yar-hayvan yar-melek!3 V. MATERYALZM VE DEALZM TEORDE OLDUU KADAR PRATKTE DE BRBRLERNE KARIDIRLAR imdi, gene, felsefenin temel sorusuna verilen iki yanta dnebiliriz. uras aktr ki, bu iki yant mutlak ekilde birbirleriyle badamaz yantlardr ve bunlar iinde ancak bir tanesi doru olabilir. Neden insanlar ilk bakta doru yantn hangisi olduunu bilemediler? Bunu daha sonra idealizmin kaynaklar konusunda greceiz. imdilik, materyalizm ile idealizm kesin olarak birbirleriyle badamadklarna, biri dierini uzaklatrdna, ve yalnz bir tek doru yant olabileceine gre, bir eliki karsnda bulunduumuzu grmekle yetinelim. dealizm ile materyalizm bir birlik olutururlar, iki kart gibi ayrlmaz bir ekilde birbirlerine baldrlar. Materyalizmin her ilerlemesi, idealizme indirilmi bir darbedir. Ve tersine, materyalizmden her uzaklama, idealizmin bir ilerlemesi3 .. Engels, Ludwig .euerbach.... s. 30; K. Marx, .. Engels, .elsefe ncelemeleri, s. 33, Din zerine, s. 220.
139
dir. Bu kartlarn birlii, materyalizm ile idealizm arasndaki savamn kanlmaz olduu, idealizm ile materyalizm arasnda hibir sentez, hibir uzlama olamayaca anlamna gelir. (Bkz: beinci ders, III. kesim, c. ve yedinci ders, V. kesim.) Bu nokta nemlidir, nk marksizmi bozmaya, olduundan baka gstermeye alan baz idealist filozoflar, diyalektik materyalizmin, marksizm-idealizm kartlnn bir sentezi, bir almas olacan iddia ediyorlar. Byle bir sentez, gerekte idealist metan bir klk deitirmesinden baka bir ey deildir. Marxn, diyalektik materyalizmin, materyalizm ile idealizm [sayfa 164] arasndaki eski atmay artk gnn konusu olmaktan kardn yazd dorudur. O, bununla, diyalektik materyalizmin bu bin yllk tartmay kesin olarak materyalizmin lehine sonulandrma olanan saladn, nk materyalizmin adamakll gelitiini ve idealizmi onulmaz bir yenilgiye urattn sylemek istiyordu. u halde, demek ki, diyalektik okurken grdmz gibi uzlamayla, sentezle deil, idealizme kar savamla bu eliki zlebilir. Bu teorik savamn byk bir pratik nemi vardr. Birbirine kart iki dnya anlay, gerekte pratikte birbirine kart iki tutuma komuta ederler. Bir yldrm tehlikesi, iki ekilde uzaklatrlmaya allr. Ya paratoner kurularak, ya da tanrya yakarp, mum yakarak. Birinci yntem, yldrmn belirli maddi nedenleri olan maddi bir olay olduu ve bunun sonularndan da, bilimsel bilginin ve tekniin bize salad yollarla saknlabilecei fikrinden hareket eder. kinci yntem, yldrmn her eyden nce doast bir nedeni olan, tanrsal fkenin ve tanr kudretinin bir iareti olduu ve bundan tr de mum yakma ve dua gibi sihirli, byl arelere bavurarak insan ruhunun tanrnn ruhu zerindeki etkisinin savuturulmaya allmas fikrinden hareket eder. Bylece grdmz gibi, olaylarn nedenlerini anlay tarz, kanlmaz olarak, farkl pratik yollarla, birinci durumda materyalist ikinci durumda idealist yollara bavurmaya gtrr ve pratik sonular da farkl olur! Teoriye muhalefetin daha baka pratik sonular da vardr: paratoner kullanm yaygnlatka daha az mum yakldn ve duadan da vazgeildiini anlamak g bir ey deildir ve elbette ki,
140
bunun sonucu olarak saygnlnn azaldn gren kilise, bilimin ilerlemesine, insanlarn saflnn, kolay inanrlnn azalmasna kt bir gzle bakyordu. Toplumsal yaamn olaylar szkonusu olduu zaman da, bu engelleme daha az gerek deildir. Rabelais, Picrocholeun Sava blmnde, iki tutumun belagatli bir tablosunu [sayfa 165] brakt bize. Saldrgan Picrochole, yama etmeye niyetlendii manastra saldrd zaman, keilerin ou mihrap dairesine kapanyor ve ruhlarn tanrya emanet ediyorlar; yalnz Jean des Entommeurs birader eline geirdii salam bir sopayla, o zamana kadar meyve bahelerini tahrip etmi olan Picrocholeun tutma askerlerine kyasya vurarak onlar kap dar ediyor; bununla, bir saldrgandan kurtulmak iin kar koymann dua etmekten daha ok ie yaradn gsteriyor. Bunun gibi, nazi saldrsna kar Ulusal Direni hareketi srasnda, katolikler, igalcilere kar eitli savam biimlerine katldlar. dealist felsefelerden yana olanlarn yaamda, materyaliste davranmalar da genel bir olgudur. dealizmin pratik tehlikeleri burada kendini gsterir. Rabelaisnin keilerinin idealizmi, pratikte, saldrgana alan bo brakmak sonucuna varr. Ayn ekilde, savaa kar somut eylemi reddeden ve genel olarak emperyalistlerin ve zel olarak Hitlerin iyi niyetine inanrm gibi grnen pasifistlerin idealizmi, pratik olarak, nazilere yardm ediyor ve 1939da lmektense klelik sloganna arka kyordu. Ayn ekilde, bugn, savan kanlmaz olduu ve ona insanln gnahlarnn tanr tarafndan verilmi bir cezas gibi boyun emek, tevekkl gstermek gerektii yolundaki idealist anlay, hl birok hristiyan bar uruna savamdan uzak tutmaktadr. Mademki idealizm, insan (eski idealist kurala: Ktye kar koymamal kuralna uygun olarak) byle sava kundaklarna ve genel olarak smrc snflara alet olan tutumlara gtryor, smrc snflarn, tarih boyunca, idealizmi, halk ynlar iinde isteklendirmek, gelitirmek ve desteklemek iin btn elverili nlemleri almalarn anlamak hi de g deildir. 1940ta mezarc Paul Reynaudnun .ransay korumas iin tanrya yakarmak zere byk bir gsterile Notre Dame kilisesine gittiini herkes anmsar.
141
Genel olarak her ne pahasna olursa olsun, eylerin, kendileri yararna olan durumunu srdrmeye kararl olan [sayfa 166] smrc snflarn, bu durumun bir yce iradenin cisimlemesi olduunu, ya da evrensel akl temsil ettiini vb. retmekte; ynlara tevekkl telkin eden idealizmi yaymakta karlar vardr. Grlyor ki, her zaman idealist grleri tanyabilmenin ve felsefi materyalizmi okuyup renmenin ok byk bir pratik nemi vardr. VI. MARKSST .ELSE. MATERYALZM TEMEL ZG LE AYIRDEDLR Dnya anlay olarak felsefi materyalizm, tarihsel bakmdan marksizmden ncedir. Nitekim greceiz ki, materyalizm, dnyay, ona yabanc hibir ey katmakszn olduu gibi ele almaktan baka bir ey deildir. Daha ok zaman nce, gereksinmelerinin tatmini, kendisini, etkili teknik aralarla doaya egemen olmaya zorlad lde insan, dnyay, doay bu ekilde ele almak zorunluluunu duymutu. lerici, ykselen snflar, tarih boyunca, materyalist dnceyi bylece isteklendirdiler. nk bir yandan, onlarn gelecei, teknik ve bilimin ilerlemesine balyd; te yandan da kendilerinin savam verdikleri eylerin eski dzeninin, tanrnn iradesinin cisimlemesi olduu fikriyle savayorlard. Onlar, insan, kendi emeiyle, almasyla, maddeyi, doay deitirdiine bakarak, eylemiyle de kendi talihini iyiletirebileceini sezinliyorlard. Burada materyalizmin tarihini inceleyemeyiz. Materyalist felsefenin byk alar, en bata, o ada ok gelimi olan tacirler snfyla Yunan antika; devrimci burjuvazisiyle .ransz 18. yzyl; ensonu, devrimci proletaryann desteiyle, ve zellikle bu snfn iktidar elegeirmi olduu Sovyetler Birliindeki desteiyle 19. yzyln ortalarndan beri iinde bulunduumuz a oldu.4 Son dnemin materyalizmini, tamamlanm biimiyle [sayfa 167] materyalizmi temsil eden marksist felsefi materyalizmi ayrntlaryla inceleyeceiz. Baka iki dersimizde de,5 materyalizmin,
4 Zamann Rus demokratik burjuvazisine bal olan 19. Yzyl Rus materyalistlerini de burada anmak gerekir, Bielinski, Herze-n, ernievski, Dobroliyubov. 5 Bkz: dokuzuncu (III) ve ondrdnc derslerin girii.
142
neden, zellikle 19. yzyln ortalarna doru kurucular Marx ve Engelsin dahice almalarnda, tamamlanm, eksiksiz biimini aldn greceiz. Ayrca, marksizm-ncesi materyalizmin sistematik ve tutarl bir ekilde diyalektik olmadn, bunun iin de, gerei btn zellikleriyle yanstamadn ve neden tamamlanm, eksiksiz bir dnya gr oluturamadn greceiz. Bu bakmdan felsefi marksist materyalizmi, kendisinden nceki btn materyalist doktrinlerden kkl bir ekilde ayrmak nemlidir, ve bunun iin de nmzdeki derslerde felsefi marksist materyalizmin temel izgilerini inceleyeceiz. Bunlar felsefi idealizmin bellibal biimlerine kesin olarak kar bulunan izgidir. 1. Dnya maddi yapdadr. 2. Madde ilk veridir, bilin ikinci veridir, trevdir. 3. Dnya ve onun yasalar eksiksiz bilinebilir. Bu noktalarn her birini inceleyerek, materyalizmin incelenmesini idealizme kar savama balayacaz ve materyalizmin toplum yaam alanndaki sonularn nitelendireceiz.
YOKLAMA SORULARI 1. Burjuva ideologlarnn materyalizme kar karaalmalarn nasl yantlamak gerekir? 2. .elsefenin temel sorunu nedir? 3. dealistlerin idealizm szc zerinde yarattklar ve srdrdkleri karklk ve bulankl aklaynz ve datnz. 4. Marksist felsefi materyalizmin temel izgisi nelerdir? [sayfa
168]
143
MARKSST MATERYALZMN BRNC ZGS DNYANIN MADDL
DOKUZUNCU DERS
I. II . III . IV . V. VI .
dealist tutum. Marksist anlay. Madde ve hareket. Doal zorunluluk. Marksizm ve din Varg I. DEALST TUTUM
dealizmin en eski biimi, doa olaylarn maddi olmayan glerin etkisiyle aklamak ve doay ruhlar tarafndan canlandrlm olarak kabul etmekten ibarettir. nsana yle gelir ki, idealizmin bu biimiyle savamak pek g olmasa gerek. Nitekim retimin, tekniin ve bilimin ilerlemesi bu eit aklamalar gittike, yava yava ortadan kaldrmtr. ok nceleri de, en gelimi halklar, ate, su ve hava cinlerini, ancak sihirle, byyle aklayan gizemli gleri doadan kaldrp atmlardr, ve peri ve cin masallar ancak kk ocuklara anlatlar masallar haline gelmitir. Yani fetiizm ve genel olarak her yanda ruhlarn bulun-
144
duunu ne sren ve bu yzden de canlclk (animisme) denilen gr terkedilmitir. [sayfa 169] Daha yksek dzeyde, barometre tpnde civann ykseliini aklamak iin, artk, ne doa boluktan nefret eder diyoruz; ne de afyon uyutur, nk onun bir uyutucu etkisi vardr diyoruz. Yalnz, ocuklar, kendilerini yaralayan eylere kar, sanki bu eyler kt bir iradeye sahiplermi gibi fkeye kaplrlar, bu bakmdan kt kader karsnda sinirlenip kzan ya da uur getirecek eyler kullanan kimselere benzerler. Newton, eskiden varlna inanlan tanrnn, kendi yrngeleri zerinde seyredebilmeleri iin, her bir gezegene bahettii gzcy, koruyucu melei uzaydan uzaklatrd. Kartezyen (dekart) filozoflar ise, hayvanlarn bir ruhu olduu fikrini yok ettiler ve Diderot, bu konuda alayla unu soruyordu: bir hayvann kesilmi bir organnda hl kas hareketleri varsa, bu hareketi aklamak iin, kesilmi beden parasnda kalm olan bir can paras olduunu da dnmek gerekir! Bununla birlikte, her doa olaynn zel bir ruhun etkisini gerektirdii fikri, bugn bize yabanc bir fikirse de, tm olarak alndnda, dnyann varolmak iin bir stn, evrensel ruha gereksinmesi olduu fikri, bilindii gibi, zellikle tek-tanrl dinler biiminde hl durmaktadr. rnein, tek-tanrl hristiyan dini, dnyann maddi gereini pekala tanr. Ama bu gerek, ikincil, yaratlm bir gerektir. Gerek varlk, sonuncu ve derin gereklik tayan ruhtur: bu, salt ruh ve evrensel ruh olan tanrdr. te nesnel idealizm denen eye bir rnek. Bu felsefi gr, birok biimlere brnmtr. Platona gre maddi gerek, dncel bir dnyann, varolmak iin maddi dnyaya gereksinmesi olmayan mutlak akln hkm srd Ideler (.ikirler) dnyasnn bir yanssndan baka bir ey deildir. Eski Yunan stoaclar okuluna gre, dnya, tanrsal bir i atele canlanan muazzam bir canl varlkt. Hegele gre, doa ve insan toplumlarnn gelimesi, kendiliinden varolan mutlak ve evrensel dncenin d klfndan, grlebilir ynnden ve cisimlemesinden baka bir ey [sayfa 170] deildi. u halde grlyor ki, btn bu filozoflara gre, dnya ancak, grne gre maddidir; son tahlilde, onun derin gerei baka
145
yerdedir, onun derin nedenini ruhun varlnda aramak gerekir. Bu ruh bizim bireysel insan bilincimizden bamszdr: onun iin bu filozoflara nesnel idealizm grubunda yer verilir. unu da kaydedebiliriz ki, insana gelince, nesnel idealizm, ok kez, can (ruh, me) ile bedeni birbirinden ayrdetmeye varr, birincisini manevi dnyaya, ikincisini ise maddi dnyaya balar. Hristiyan idealizminde de aynen byledir. nsann byle iki ilkeye bal olmasn isteyen gre, ikicilik (dualisme) denir. nsan konu alan bilimlerde, ikicilik idealizmden esinlenir. a) nk, ikicilik, doann bir varln, bu varln iindeki bir can ile aklar. Bu, canlcla balanr; b) nk, ikicilik, ksaca bu can bir stn ruhun varlna balar. Zaten, eer onu maddi ilkeye balam olsayd, artk ikici (dualiste) deil, birci (moniste) olurdu. Bununla grlyor ki, kaba tanrtanmazlk tamamen ikicilikten kmaktadr; tanrnn varln yadsr, ama bilimsel materyalist anlaya bavurmadan; insan ruhundan, insan bilincinden, sanki bu ruh, farkl ve bamsz bir ilkeymi gibi szeder; bylece en yavan idealizme bal kalr. Bizim niversiteli filozoflarmzn, laiklikten yana olan ya da olmayan filozoflarmzn durumu byledir. Kilise, Napolon devrindeki Maine de Biran gibi, emperyalizm andaki Bergson, .reud ya da Camus gibi idealist tanrtanmazlardan o kadar ok korkmuyor. Hakl olarak onlarn srden ayrlm koyunlar olduklarn biliyor ve sylyor. Ve gerekten de, bir kez kariyerini yaptktan sonra ala dnen koyunlar sk sk grlmektedir. Nesnel idealizm, baz alarda, usa-uygun bir ekirdei olan byk felsefeler dourabildiyse de, canekien burjuvazinin her areye bavurarak ynlarn dikkatini dnyann materyalist aklamasndan evirmeye gerek duyduu [sayfa 171] amzda emperyalizm anda idealizm, aka, usa-aykr, gerici bir durum alr. rnein .reud, insan ve toplumsal yaamn olaylarn, insanda maddi olmayan bir kuvvetin bilinalt dedii gizemli bir kuvvetin gizli eilimlerinin varlyla aklar. yi niyetli insanlarn safdilliklerini ktye kullanmaya kararl arlatanlar iin gzel bir nimet. Bilinalt, gerekte, canlcln, dnyada maddi olmayan glerin varlna inancn en son biimidir. Bergsona gelince, o, dnyann maddiliini, kaytsz artsz
146
ykar. Nitekim ona gre madde, yaratc bir ilemin rndr. Madde, znde, yaamdr. Tm madde, dnyay oluturan, tutan, snrsz bir dirimsel atln rndr. yleyse Bergsona gre yaamn kendisi nedir? Bu bilintir, bu dncedir, bu ruhtur. Bergson, bilin, genel olarak, evrensel yaamla birlikte vardr.6 diyor. Bilin, yaamn ilkesidir. Madde, bilincin gelimesinin zorunlu temeli olmak yle dursun, tersine, bilin, madde halinde cisimleerek onun gelimesini aklar. te gerici burjuvazinin en byklerle e sayd ada dahi filozof; ite hangi felsefe adna bilimcilii bir vuruta ikiye blen ve ite zekann iini deerden drmeye alan. Bilimsel olarak evrenin yaradln, evrenin yan, ve bu yaradln ne kadar zaman aldn gstermeye ve eski evrenin lm teorisini vb. diriltmeye alan idealist Amerikan bilginleri gibi bilginler grlebildiine gre, idealizm bilimsel alanda bile saldrsna devam ediyor. Eer zamanmzda, bilisizleri ve kandrlmlar, acsn ektikleri toplumsal ktlklerin materyalist aklamalarndan baka yana ekmek iin (Bergsonun yreklendirdii ve froydculuun arka kt) gizli bilimlere ispiritizmaya yeniden kazandrlan parlaklk ve ciladan korunabilirse,7 [sayfa 172] dnyann maddilii konusundaki marksist tezin, btn geerlilii daha ak bir biimde kavranacaktr. II. MARKSST ANLAYI Dnyay, mutlak fikirin, evrensel tinin, bilinin cisimlemesi olarak dnen idealizme karlk, Marxn felsefi materyalizmi, dnyann, doas gerei, maddi olduu; evrenin saysz olaylarnn hareket halindeki maddenin baka baka grnmleri olduklar; diyalektik yntemin ortaya koyduu gibi, olaylarn bantlarnn ve birbirlerini karlkl koullandrmalarnn, hareket halindeki maddenin gelimesinin zorunlu yasalar olduklar;
6 7
Bergson: LEvolution cratrice, s. 84. Bkz. .riedrich Engels, Ruhlar Aleminde Doabilim, Doann Diyalektii, s. 62-73.
147
dnyann, hareket halindeki maddenin yasalarna gre gelitii, ve hibir evrensel tini gereksinmedii ilkesinden hareket eder.8 Stalin, burada, idealizmden szederken, en bata, yukarda hakknda birka sz sylediimiz Hegel felsefesine dayanr. nk, hegelcilik, felsefe tarihinde en son byk idealist sentezi temsil eder, nesnel idealizmin btn tarihsel izgilerinin, doada olduu kadar toplum alannda da, en uygun zeti ve znn zdr. Stalin, evrenin eitli olaylarnn, ne eitten olurlarsa olsunlar, ruhlarn ya da maddi olmayan glerin mdahalesinden ileri gelmediklerini, ama hareket halindeki maddenin eitli ynleri olduklarn nemle belirtir. Stalin maddenin iinde ondan ayrlmaz bir ekilde bulunan ve diyalektik yntemin ortaya koyduu ekilde evren yasalarnn temeli olan bir doal zorunluluun varln belirtir. Ensonu Stalin, hareket halindeki, kesiksiz, srekli deime halindeki maddenin, dnyann sonsuzluunu belirtir. Bu noktalarn her birini srasyla ayrntl olarak yeniden ele alacaz. [sayfa 173] III. MADDE VE HAREKET Madde ile hareket arasndaki ilikiler sorunu, idealizm ile materyalizmin snrlarn kesin olarak saptamak sorunudur. Nitekim, idealizme gre hareket, dinamizm, etkinlik, yaratc g, yalnzca ruha aittir. Madde, sreduran, edilgin, kendine zg bir biimden yoksun bir yn olarak temsil edilmitir. Maddenin bir ekil almas iin Ruhun damgasn tamas, Ruh tarafndan canlandrlmas gerekir. Onun iin idealist gre gre, madde, kendiliinden hibir ey retemez; ve madde, hareket halinde olduu zaman, bu hareket ona baka yerden, tanrdan, Ruhtan gelmektedir. Maddeyi hareketten ayrmak, metafizik dncenin ayrdedici bir izgisidir. unu da kaydedelim ki, bu, yani madde ile hareketi ayrma, bilimlerin balangcnda, durgunluk halindeki (elbette ki yalnzca grnte durgunluk halindeki) maddenin, deime
8
148
halindeki maddeye gre daha kolaylkla incelenebildii lde kanlmaz bir yntemdir. ada bilimlerin hzla ilerleyii srasnda bile, hareketin maddeye, zamanlarn balangcnda bizzat tanr tarafndan verildii fikri zerinde srar ediliyordu. Bunun gibi gk cisimlerinin hareketleri bilimini gelitiren Newton, evreni, mkemmel bir ekilde ayarlanm arklar olan muazzam bir saat gibi tasarmlad ve oluturduu dnyann bilimsel tablosunu, bu koskoca makineyi harekete getirmek iin bir balang vuruunun, bir tanrsal fiskenin gerekmi olduu fikriyle aklad. Bunun iin, azok tamamlanm bir hale gelen ilk bilim, yani kat cisimlerin, gk ve yeryz cisimlerinin uzayda bir yerden baka bir yere gitmelerinin (ya da yer deitirmelerinin) bilimi, yerekimi bilimi, mekanik oldu. lk yaklak tahminle, mekanikte, yer deitirmekte olan cismin niceliinin, onun yer deitirme hzndan bamsz olduu varsaylabilir. yle grnyor ki, buradan, madde ve hareketin, ktle ve enerjinin birbirinden farkl iki gerek olduklar yolundaki [sayfa 174] metafizik bir dorulamas kyor. Materyalizme gre, tersine, hareket, maddenin temel zelliidir, madde harekettir. Daha Demokritos, atomlar, dnyann elerini, ba ve sonu olmayan bir hareketle canlandrlm olarak tasarmlyordu. Bu fikirler, Rnesans etkilediler. Galilei, 17. yzyln balarnda, cisimlerin dn bilimsel olarak inceledi. Matematik bilimlerin gelimesi, dmekte olan bir cismin hareketinin ilk kez olarak doyurucu bir biimde aklanmasna olanak salad. Bilimlerdeki ilerleme, materyalizmi ilerletiyordu, ve aralarnda Descartesin da bulunduu filozoflar, doada her eyin, cisimlerin mekanik hareket yasalarnn ileyiiyle akland fikrine vardlar. Bylece kat mekanik bir gerekircilik (dterminisme), durmak bilmez bir arklar sistemi, tanrsal zekann gizemli eyleminin yerini alyordu. Dinsel idealizmin eitli biimlerine oranla byk bir ilerleme olan 18. yzyl .ransz materyalizmi, byle aklanr. Bununla birlikte bilimlerin gelime zelliklerinden dolay bu materyalizm eksikti. En bata az nce grdmz gibi ulam olduu gelime noktasnda, mekanik, mekanik hareketin zamanlarn balangcnda maddeye geirilmi olduunun varsaylmasna izin veriyordu, bu da, dinsel idealizmin saldrganca geri dnne ak
149
kap brakr. Buna karn Diderot gibi en gl dnrler, hareketin, maddenin ondan ayrlmaz bir ekilde iinde bulunan bir zellii olduu fikrini parlak bir ekilde savundular. Yalnz burada, tarihsel bir olguyu hesaba katmak gerekir: ancak basit yer deitirmenin ya da bir yerden bir yere gitmenin yasalar bilimsel olarak tannyordu. Maddenin teki hareket biimleri henz yasalarn aa vurmamlard: kimya, termodinamik, biyoloji yoktu. Ya da daha ok bilimlerin inceledikleri btn olaylar, mekanik nedenlerle aklanmaya allyordu. Maddenin hareketinin eitli biimlerinin zgl nitelii bilinmedii iin, yanl yolda yrnyordu. Bu an materyalizmine verilen mekanist materyalizm ad da bundan ileri gelir. Engels, bunun, [sayfa 175] marksizm-ncesi materyalizmin balca ksrlklarndan biri olduunu belirtir. Onun iin bu marksizm-ncesi materyalizm, maddenin hareketinin st biimlerini, yani yaam, dnceyi inandrc bir ekilde aklayamyordu. rnein, dekartlar, hayvanlarda, ruhtan eser bulunmadn kabul ediyorlar ve bundan da, onlarn, makinelerle karlatrlabilecekleri sonucunu karyorlard; ve onlar taklit etmek zere otomatlar, robotlar yapmaya koyuldular, ama uras besbelli ki, bir yerden bir yere gitme hareketleri bir yana, canl organizma, ne kadar yetkinletirilmi olursa olsun, bir makineyle benzemez, ve yaamn btn ilevlerini yerine getiren dendiine gre Vaucansonun nl rdei, gene de bu ilevlerden birini, yani yeniden retim ilevini yerine getirmekten geri kalyordu. te byle mekanist materyalizm gerein orasn burasn budar. Ensonu, insan, madde zerinde etkisi bulunmayan, gsz ve onun iin de zgrl olmayan, doann edilgin bir rn yapar. dealizm, materyalizme kar saldrlarnda, durmadan, kendisine byk frsatlar veren mekanist materyalizme bavurur; gerein, mekanist materyalizmin sakatlad ynlerini kolaylkla ortaya koyar. nsan bir makineye benzeten, insan bir robot yapan materyalizm vb. stne bir sr nakarat bundan ileri gelir. Is, elektrik, manyetizm, kimyasal sreler, yaam gibi maddi hareketin baka biimlerinin incelenmesine giriildiinde de idealizm, kendini yenilmi saymad. Daima maddenin hareketsiz olduu fikrinden hareket ederek, tanrnn, maddeyi kuvvetlerle,
150
elektrik kuvvetiyle, manyetik kuvvetle, kimyasal ilgi kuvvetiyle, yaamsal ilkeyle, ensonu ruh ilkesiyle bezediini ve maddenin bunlar yaratamayacan ileri srd. Bu, dierleri arasnda ngiliz fizikisi Jouleun da (1818-1882) gryd. Yalnz diyalektik materyalizm, maddenin hareketinin zgl biimlerinin szkonusu olduunu gstererek, maddenin yalnz mekanik harekete deil, gerek deiikliklere ve nitel [sayfa 176] dnmlere yetenekli olduunu, ensonu maddenin, eylerin kendi barndaki elikilerin varlnda yatan bir i dinamizme, bir etkinlie, bir yaratc gce sahip olduunu gstererek bu olaylara doyurucu bir aklama getirebildi. Diyalektii incelerken, bilimlerin her noktada dorulad, maddenin hareketle ilgili diyalektik anlayn nitelendirmitik. Bu nedenle Stalin, ad geen metinde, evrenin eitli olaylarnn maddiliinin, ancak bu olaylarn yasalarnn diyalektik yntemle dzenlenmi olmas halinde bilimsel olarak kavranabileceklerini kesin olarak ortaya koyar. Yoksa btn bilim, idealist bir mdahaleye ak kap brakr. Doann diyalektiini apak gsteren, mekanist materyalizmin kesin olarak almasn ve diyalektik materyalizmin kurulmasn salayan, byk bilimsel bulu olmutur; a) nitel deiiklik fikrini yaratan ve eitli fizik kuvvetleri, maddenin hareketinin ynleri olarak ortaya koyan enerjinin dnmnn bulunmas; b) canl organizmann yapsnn srrn aklayan, kimyasaldan biyolojik olana geiin sezilmesine ve canl varln gelimesinin anlalmasna olanak salayan canl hcrenin bulunuu; c) eitli trler arasndaki metafizik engeli, insanla doann geri kalan blm arasndaki engeli ykan, canl trlerin evriminin bulunmas ve insan toplumlar da iinde olmak zere, btn evreni, doal tarih sreci olarak, tarihsel bir gelimeye balanm madde olarak ortaya koyan, genel olarak evrim teorisinin bulunmas. Bununla birlikte, bu bulularn btn nemini, btn kapsamn farkedebilmek iin diyalektik ynteme derinlemesine sahip olmak gerekiyordu. Marxla Engelsin dehas gerekiyordu. Onun iin, ancak diyalektik materyalizm, yaam gibi, dnce gibi stn olaylarn, onlarn kendilerine zg niteliklerinden hibir eyi kaybettirmeden, hibir yaamsal ya da ruhsal ilke-
151
nin yardmna bavurmakszn doal aklamasn [sayfa 177] gerekten yapabilecek gtedir. Bu aklamann ayrntsn nerede aramal? Bunu yantlamak elbette ki, bilime; ileri doru gidii diyalektik materyalizmin ilkeleriyle aydnlanan bilime, Miurin ve Lisenkonun, Olga, Lepeinskayann, Seenovun, Pavlov un ve onlarn retililerinin bilimine der. Diyalektik materyalizm, bilimin gcne inanr, gvenir. dealizm ise, tersine, sanki her eye gre hazrlanm bir yan olmas gerekmi gibi, gszln ilan etmekte acele eder. Yalnz ahmaklar, bilimin henz nnde duran sorulara hemen acele bir yant isteyebilirler. Bilimin maymuncuk yant yoktur. dealizmin ise byle bir yant vardr: bu Ruhtur; ama, bu, bilgisizlii rten bir szcktr. Ruh, tanmlamaya gre, belli bir anda maddenin bilinen zelliklerinden hibirine sahip olmad iin, maddenin henz bilinmeyen zelliklerinden ileri gelen her eyi aklamaya olanak verir. dealist, ksaca, bilmediimi ruha malederim, der. Materyalizmi, ikibin yldan beri (!) evrim gstermemekle ve hep ayn eyi yinelemekle sulayan idealist (sulamann deerini tartma olanana sahibiz), madde hakknda donmu, kalplam, dogmatik bir fikre sahiptir. Her ne zaman ki bilim, maddenin evrensel hareketinin yeni bir ynn bulur ve byle idealiste aklamaya kalan alan daraltr, idealist, maddenin yokolduunu, utuunu vb. bildirmeye byk bir dikkat ve zen gsterir. Yokolan, snp giden, onun, madde hakknda sahip olduu dar, mekanist ve metafizik fikridir, baka bir ey deil. Maddenin, belli bir anda (belli bir yaklaklkla) bilgilerimizin durumunu belirten, gittike daha derin ve gittike daha zengin olarak ardarda gelen bilimsel kavramlar ile bilimsel aratrmalara salam teorik temel devi gren felsefi madde kavramn birbirine kartrmamak gerekir. Materyalizm, diyordu Engels, her yeni byk bulula yeni bir grnm almak zorundadr. Bu noktay, bir sonuca balayarak, Engelsle birlikte, hareketin, maddenin varolu tarz olduunu, canllk, zg [sayfa 178] (autodynami-sme) kaynann, maddenin kendi iinde bulunduunu syleyelim. Materyalist doa anlaynn, doann, kendisini bize sunduu gibi, yabanc bir katma olmadan, basite kavranlmasndan baka bir anlama gelmedii dorudur...9
152
IV. DOAL ZORUNLULUK Eer maddenin zgc fikrini doru olarak anlamak istersek, burada, konuya yeni baz aklklar getirmek yerinde olur. Bu zg, gerekte, belirlenmi biimlerden nce doal varlklarn ortaya kmas sonucunu verir, bu da idealizmin yeni bir saldrs iin frsattr. rnein, kar kristallerinin (ya da kristalleebilen herhangi bir cismin kristallerinin) her zaman belirlenmi geometrik bir biim almasn nasl aklamal? Nasl olur da bir tavuk yumurtas bir civciv, bir rdek yumurtas ise bir rdek palaz verir? ki hayvan biimi, civciv ve rdek palaz, henz yumurtalarn iinde mevcut deilken yumurtalar, aslnda, ancak madde olarak birbirlerinden ayrlrlar, biim olarak deil. Grlyor ki, soru geneldir ve biimleri, corafya biimlerini, kristal biimlerini, bitkisel biimleri, hayvansal biimleri ve hatta gramer biimlerini ve hareket biimlerini ve igd denen hayvanlarn davranlarn da unutmadan btn biimleri inceledikleri iin, bu soru, morfoloji denilen bilimin btn blmlerinde sorulur. Bu sorulara idealizm, bir yant verir. Ona gre doal nesnenin biimi, madde ile gerekletiriliyor, ama biim bu gerekletirmeden nce varoluyor; doal varln gelimesine bu biim hkmediyor, bir eit onun kaderi oluyor; doa, kendinden nce de varolan bir plana kendini uyduruyor. Ayn ekilde evrime nceden yn verilmi oluyor, evrim, organizmalarn yaamnn gncel koullaryla deil, ulalacak bir amaa gre belirleniyor. Ayn ekilde, igd, hayvanlarn [sayfa 179] kr bir niyetinin gsterisi oluyor. Ksaca, madde, kendinde bir zekann varln u ya da bu ekilde aa vuruyor. Eer gerekte maddenin henz tamamlanmam gelimesinden nce de var ise, bu biim, plan, ama, zeka nerede olabilirler acaba? Elbette ki, kendilerini iinde barndran stn bir zekadan baka bir yerde bulunamazlar. Bu reti, ereklik (finalit) retisidir, gryoruz ki, ereklik, dnyay bir fikirin cisimlemesi gibi ele alan idealizmin bir sonucudur. Bu sorulara diyalektik materyalizmin yant tamamen
9 .riedrich Engels, .euerbachtan Yaynlanmam Bir Para, Ludwig .euerbach... s. 68; K. Marx, .. Engels, .elsefe ncelemeleri, s. 75.
153
bakadr (mekanist materyalizm ise bir yant verme yeteneinde deildir ve alan ereklie bo brakr). Diyalektik materyalizme gre biim, gncel ierik ile, yani olaylarn karlkl bantlar ve koullandrmalaryla, maddenin gncel durumu ve madde iindeki, maddeyi evreleyen ortamdan gelen koullarla ayrlmaz bir ekilde bal bulunarak gelien elikilerin durumuyla belirlenir. Bunun en iyi kant, belli bir biimin gelimesine mdahale edilebilmesidir. Biyoloji bilginleri, biim ile eliki arasndaki ba deneysel olarak ortaya koymulardr. Eer gelime halindeki bir yumurtadan alnan bir madde paras, yumurtann baka bir noktasna nakledilecek olursa, orada, normalde olmayan, rnein bir ayan gelitii grlecektir, yani yapay olarak bir ucube yaratlm olacaktr. Zaten ilem srasnda, yumurta maddesinin eitli paralar birbirlerinden ancak kimyasal zellikleriyle, orada toplanm olan tzlerin yapsyla ayrdedilirler. Ve yumurtann bu kimyasal ierii, d koullarn etkisi altnda (rnein s ile) ve kendi i elikileri temeli zerinde kendi kendine farkllar. u halde, son tahlilde, hayvann bedeninin biimini belirleyen ey, eitli hayvan trlerinin yumurta tznn biyo-kimyasal yapsdr: ieriin gelimesi, biimin gelimesinden nce gelir. Hibir dncel n-oluma, hibir nceden belirlenmi kendinde-biim yoktur. Zaten byle olsayd, yani biim nceden belirlenmi olsayd, bir trn btn bireyleri kesin olarak tpatp birbirlerinin ayn olurdu! [sayfa 180] Diyalektik materyalizme gre, biim ieriksiz, yani belirlenmi bir ierik olmakszn varolmaz ve karlk olarak ierik de biimsiz, belirlenmi bir biim olmadan varolmaz. eriin biim olmadan varolmayacan sylemek, hi de ieriin biim tarafndan belirlendii anlamna gelmez. Biimi belirleyen, daha ok ieriktir. Bu demektir ki, biim, nceden varolan, deimez bir ey deildir, deikendir. erikte oluan deiikliklerin sonucu olarak deiir. evre koullarnn deimesinin etkisiyle ilkin ierik deiir; biim, sonradan, ierikteki deiiklie, ieriin i elikilerinin gelimesine uygun olarak deiir. Bundan u anlam kyor ki, biim, gelimeden nce varolmaktan uzaktr, biim, belli bir gecikmeyle gelimeyi yanstr: biim ierikten sonra gelir. Gelime sreci srasnda, ierik (z) biimden nce gelir, biim ieriin gerisinde kalr. ... Biim olmakszn
154
ierik olanakszdr, ama kastedilen ey, belli bir biimin, ieriin gerisinde kalmas nedeniyle, bu ierie asla tamamen uymamas; ve bunun iin yeni ieriin bir sre kendisini eski biimle rtmek zorunda olmas ve bunun, aralarnda bir atmaya yolamasdr.10 Doann ve toplumun her olaynda, her alannda, yeni bir biim arayan ve bu ynde aba gsteren (Stalin) gelimekte olan ieriin basksyla yeni bir biimin gnna k nasl olur? Bunu yantlamak da, bilimlere, diyalektik materyalizmle aydnlanm bilimlere dyor. Kesin olan bir ey varsa, o da udur ki, biimin ierie gre daha geride, daha ge olmas kanlmaz olarak doada tutarszlklar dourur; onun iin doa uyumlu olmaktan uzaktr, atmalarla, elikilerle, tamamlanmamlklarla doludur. Grlyor ki, diyalektik materyalizm, idealist ereklik teorisini kkten baltalar, ykar: ama ayn ekilde, eitli olaylarn birbirleri zerindeki etkisini basit bir mekanik tarzda, salam, kat cisimlerin deimez, hareketsiz biimlerle bir iie geii biiminde tasarmlayan mekanist gerekircilii de reddeder. [sayfa 181] Marksist materyalizm, bilime, verimli, retken bir reti getirir; bilimin bulduu yasalarn, diyalektik yntemle dzenledii ilgi ve bantlarn keyfi ilikiler olmad, hareket halindeki maddenin zorunlu yasalar olduklar fikrini getirir. Materyalist bilim, olaylarn birbiri ardsra geliini saptamakla yetinen ve durmadan kendi kendilerine yarn gnein doup domayacan sorabilen grgclerin (empiristes) sknt ve korkusunu tanmaz. Materyalist bilim, belli koullarda, ngrlen olayn olumamasnn olanakl olmad, nk doann kendi kendine sadk olduu, doann bir olduu fikrinden hareket eder. Materyalist bilim, bilimsel yasann, maddenin nesnel bir zelliini ifade ettii belli koullarda, belli bir gelime srasnda, belli bir olayn ortaya knn kanlmazln ifade ettii fikrinden hareket eder. Engels, herhangi bir gezegen zerinde zorunlu koullar biraraya geldii zaman yaamn belirlenmesinin kanlmazln ve trlerin evrimi sreci srasnda, baka bir gezegende ve baka bir
10
J. Stalin, Anarizm mi? Sosyalizm mi?, s. 32.
155
zamanda da olsa eer zorunlu koullar biraraya gelirse, insann ortaya knn kanlmaz olduunu belirtmitir. te, doal zorunluluklar, evrenin birliiyle, maddenin yasalarnn evrenselliiyle anlalmas gereken ey budur. Bundan u anlam kyor ki, doann ve toplumun yasalar ne yaratlabilir, ne de yok edilebilir ya da yrrlkten kaldrlabilir. Doann ve toplumun yasalar ancak kefedilebilir. Bu yasalar kefetmek, onlar bilmek ve onlara dayanarak, onlar toplumun yararna kullanmak, baz yasalarn ykc etkilerine baka bir yn vermek, etki alann snrlamak, kendilerine yol arayan baka yasalara yolamak olanakldr, ancak, ne varolan yasalar yok edilebilir, ne de yeni ekonomik yasalar yaratlabilir.11 [sayfa 182] O halde, yalnz diyalektik materyalizm, doa ve toplum olaylarnn bilimsel olarak nceden bilinmesi iin salam bir teorik temel oluturur; gerein bilimsel olarak tannmas temeli zerinde giriilmi bir eylemin sonucu konusunda kukuyu ise kknden yok eder. u halde, insana, kukusuz hareket etme olanan vererek, ona hem en yksek derecede gereklik, bir kesinlik, doruluk, hem de en yksek derecede zgrlk salar. V. MARKSZM VE DN imdiye kadar btn grdklerimiz, nesnel idealizmin en yaygn biimi olan dinsel biimin kararszln lmemizi olanakl klar. rnein hristiyan dininin, dnyay aklamak iin, yaratc bir tanrnn, sonsuz ve tkenmez bir ruhun mdahalesine gereklilik getirdii bilinir. imdi bu gerekliliin neye dayandn grelim: a) idealizme gre madde edilgin ve duraandr: o halde hareketini ruhtan almas gerekir; b) idealizme gre, madde, kendinde hibir doal zorunluluk tamaz, hibir birlie sahip deildir: u halde, bir ruhun, maddenin yasalarna srekli ve deimez bir ekilde konmas gerekir; c) idealizme gre, madde, tarihsel bir gelime srecine hi de balanm deildir: yleyse, dnyann bir balangc vardr, bir
11
J. Stalin, SSCBde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlar, Son Yazlar, 1950-1953, s. 64.
156
de sonu olacaktr, o halde sonsuz bir varlk tarafndan yaratlm olmas gerekir. Materyalizme gre, tersine, maddenin, i ve zorunlu gelime halinde kavran doal olarak kesintisiz dnen evrenin sonsuzluu ve tkenmezlii tezine, maddenin yok edilmez ve yaratlmam olduu olumlamas sonucuna gtrr. Diderot, dnyann, maddenin sonsuzluunun anlalmaz bir ey olacan ileri srerek, birincisinden daha da anlalmaz olan bir sonsuzlukla aklanmamasn istiyordu. Diderotdan beri bilimsel bulular, yaratcln [sayfa 183] (crationnisme) durumunu daha da sarsmtr. 18. yzyln banda, Kant gne sisteminin evrimi stne nl varsaymn formle ediyor, Laplace da onu yeniden bilimsel olarak ele alyor ve onun sisteminde tanry hi grmediinden yaknan Napolonu, skunetle, Aziz efendim! Bu varsayma gereksinme duymadm. diye yantlyordu. Lyellin, yeryznn evrimi alanndaki bulular; Lamarck ve zellikle Darwinin canl trlerin evrimi alanndaki bulular, genel evrim teorisini kesin olarak kurdular ve bu tarihsel evren anlaynn eksik olduu eski materyalizmin ok geride braklmasn saladlar. Bu tarih anlayndan yoksun olu, eski materyalizmin snrlamalarnn ve kanlmaz ksrlklarnn ikincisiydi.12 Ensonu, Marx ve Engelsin toplumlar bilimi alanndaki bulular, bu kkl tarih anlayn, toplum yaamnn btn olaylarna yaydlar, ve insan toplumunu doal tarihin bir sreci olarak deerlendiremeyen eski materyalizmi tasfiye ettiler. Leninin aktard gibi, ... dnya birdir, ne bir tanr tarafndan, ne de bir insan tarafndan yaratld; belirli yasalara gre parlayp glenen ve snen, her zaman iin sonsuza kadar, canl bir alevdi, alevdir, ve alev olacaktr diyen ilka filozofu Herakleitosun materyalist gr, demek ki, diyalektik materyalizm ilkelerinin stn bir aklamasdr.13 Diyalektik materyalizmin ortaya k, dinin ve tanrbilimin eletirisini kkten deitirdi. Eskiden rasyonalist filozoflar hristiyan tanrs stne eletirilerini, byle bir kavramn srkledii saysz
12 Eski materyalizmin birinci ksrlnn zellii, mekanist oluuydu. Bu blmn III. kesimine baknz. 13 Lnine, Cahiers philosophiques.
157
tutarszlklar gstererek gelitiriyorlard: bir saf ruh, nasl maddeyi oluturabilir? Zamandan, olutan, deiiklikten bamsz, hareketsiz bir sonsuzluun dibinde, deimez bir varlk, nasl zamann verili bir annda dnyay yaratabilir? yilii snrsz olan bir varlk, nasl ucubeleri, canavarlar, zararl hayvanlar, yersarsntlarn [sayfa 184] ve Apokalipsin kara atlsyla simgelenen ktlkleri; sava, ktlk ve salgnlar yaratabilir? Tanr ki her eye kadirdir, gldr, 2 kere 2yi 5 ettirrneli ve doruyu yanl yapabilmeli deil miydi? Eer bunu yapamyorsa, o zaman her eye muktedir midir? Ve eer tanr, en stn derecede, tanrsalca eksiksiz ve yetkin ise, adaletsizlii cezalandramaz m? Ama eer en stn derecede iyi ise efaati olmayabilir mi? Ve adaletsiz olmayabilir mi vb., vb.. Ksaca, rasyonalist eletiri, hakl olarak, tanr kavramnn tad btn olanakszlklar, tanr kavramnn iinde saklad, bununla birlikte tanrbilimin (thologie) kabul ettii ve aklamak iin de, yaratk bakmndan nfuz edilmez olan tanrsal gize bavurduu btn elikileri ve szde ilk gnah fikrine ekil vermek iin gerekli btn eytanlklar ortaya kartt. Demek ki, rasyonalist idealist filozoflar, hristiyan dininin tanr kavramn yeniden gzden geirmeye koyuldular: yle kavramlar ileri srdler ki, hepsi birbirinden daha olanaksz olan bu kavramlar, her ne kadar ncekiler yenilmi grnyorlardysa da, yeni glkler dourdular. Marksizm-ncesi materyalistlere gelince, onlar, daha yukarda belirtilen btn glklere, yani yaamn ve dncenin aklanmasna, dnyann oluunun aklanmasna, hastalk, lm, alk, ktlk, sava gibi insanla malolan btn ktlklerle birlikte toplumsal olaylarn ve doann elikilerinin aklanmasna taklp kaldlar. Diyalektik materyalizm, bu glkleri ortadan kaldrd ve daha nce diyalektiki olmayan rasyonalistlerin sarsm olduklar tanr kavram, bu kez, btn ieriini yitirdi. Kaba, marksist olmayan tanrtanmazln dourduu tanrnn varoluu ya da varolmay tartmas, Laplacein dedii gibi, tanr yararsz bir varsaym haline geldi, szleriyle son buldu. Tanrnn varl sorunanun yerini, insanlarn kafalarndaki tanr fikrinin varl sorunu ald, nesnel idealizm, bu iki sorunu birbirine kartryordu. Tanr fikrinin, dinsel duygularn ve dinin varl bir [sayfa 185] olgudur ve bu olgu bir aklama gerektirir. nsann, ayn zamanda,
158
hem doal hem doast, hem lml hem lmsz, hem bu dnyada hem de tekinde yaayan bir tanrsal varlk olmas yle dursun, tanr da, din de, insanlara ilikin bir olaydr demek gerekir: tanrsal olan, insann yaratt bir eydir, ve insan, tanrsal olann yaratt bir ey deil. Voltaire, daha o zaman, dinlerden szederken, eer tanr insan yaratm idiyse de, insan bu iyiliin altnda kalmam borcunu fazlasyla demitir diyordu. Alman materyalisti .euerbach din olaynn eletirisini, bu adan ele ald. Ama, kesin aklama unsurlarn getiren marksizmdir. te onun ilkeleri: 1. Dinin alt biimleri, byye dayanan uygulamalar, doal ve toplumsal olaylarn ilkel bir ekilde idealiste aklanmas, keza ayn ekilde felsefi ve ahlaki grler, sofuca yakarlar ve kurban vermeler gibi, ruhaniletirilmi byye dayanan ibadet biimleri tayan daha gelimi biimler de, duygular plannda ve dnce plannda, insan pratiinin gerek olan bir verisini, yani onun, insanolunun insanln balangcnda ok byk olan greli gszln, ne anlayabildii ne de egemen olabildii doa karsndaki gszln, retimin zayf gelimesine bal olan gszln,14 snf basksna, perspektiflerden yoksun oluuna, toplumsal bilincin zayflna bal olan, ne anlayabildii, ne de hkmedebildii toplumsal olaylar karsndaki gszln ifade eder, anlatr ve yanstrlar. Herkes bilir ki, dinsel uygulamalardan, iyi olan sonucu salamalar, ilerde baar dahil, baary, hasma kar zaferi, sonsuz mutluluu vb. salamalar beklenir. u halde din, insanlar iin amalarna varmann bir arac olarak, mutsuzluun nedenlerini bilmemesine bal, ayn zamanda, mutlulua kar duyulan belirsiz, bulank zleme bal bir uygulama gibi ortaya kyor. Ama din, bylece, pratiin verilerini yanstyorsa, onlar tersine olarak, nesnel verilere gre deil de znel verilere, [sayfa 186] dlerin grntlerine, bilisizliin kurban olan insann dncesinin arzularna gre yanstr. Tanr, rnein, yce kurtarc, yetkinliklerin yetkinlii (kemallerin kemali) oluyor. Bizzat tanr fikri iindeki, ortaya koymu olduumuz elikiler, insann kafasnda kurduu salt yetkinlik, salt bilgi, sonsuz mutluluk fikirlerinin i eliki14
Sekizinci dersin V. kesimindeki paratoner rneine baknz.
159
lerini, yani insann, gerek dnyann elikilerini ve bilgisizlii iinde tasarlad gereklii olmayan (fantastique) istekleri tersyz ederek iine yerletirdii gereksiz ve metafizik fikirlerin i elikilerini ifade etmekten baka bir ey yapmazlar. Tanr fikri, ayn zamanda metafizik, salt, zlmez elikiler haline gelen btn bu elikileri bir tek demet halinde zetlemek, biraraya ymak ve younlatrmaktan baka bir ey deildir. Bylece, din, diyalektik materyalist bilimin tam kartdr; diyalektik materyalist bilim, gerein elikilerini, tersyz etmeden, doru olarak, aslna sadk kalarak, yabanc, imgesel, gerek olmayan bir ey katmadan yanstr. Engelsin dedii gibi dinin kkleri, yabanllk (vahet) ann kstl ve bilisiz kavraylarndadr.15 2. Bununla birlikte, dini incelemek iin ikinci bir olguyu da hesaba katmak gerekir, nk, din, bilgisizlikten doduundan, bilimsel aklamalarn yerine imgesel aklamalar koyduu lde, byk bir blmyle, gerei maskelemeye, olaylarn nesnel aklamasn gizlemeye yardm eder ve kendi kuruntularna bal dindar adam u ya da bu biimde, ilke olarak, eytan ii sayd bilime dmandr. Bu zellik, kendi smrlerini ynlarn gznden gizlemekte kar olan smrc snflar tarafndan, daha nceki dersimizde kaydettiimiz gibi, sonuna kadar kullanlmaktan geri kalmyordu. Kendi snf basklarn sonsuzlatrmak iin ynlarn edilgenliine, eylemsizliine, onlarn tevekklne, yumuakballna, mutsuzluun kaderde yazl olduu inancna muhtatrlar, ama, ayn zamanda, ynlarn mutluluk [sayfa 187] umutlarnn teki dnyaya doru evrilmesi gerekir: gelecee ait avutucu cennet umudu, smrlen ynlara yeryzndeki fedakarlklarnn dl olarak sunulmutur. Bylece, ilkin, antikada aman vermez bir alnyazs olarak tasarlanan ruhun (me) lmszl, teki dnyada kurtulu umuduna dnmtr. Ta en eski zamanlarda, bilgili-grgl ynetici snflar, ynlar zerindeki etkisini srdrdkleri aldatmacalarn bir szcne bile inanmazlarken, dinden, dzenin korunmasnn ideolojik kuvveti olarak, Marxn formle ettii gibi halkn afyonu olarak yararlanlmt. Daha eski Msr rahipleri, tanrlarn heykellerini kendi ken15 .. Engels, Ludwig .euerbach.... s. 21; K. Marx, .. Engels, .elsefe ncelemeleri, s. 22, Din zerine, s. 211.
160
dilerine hareket ettirerek mucizeler imal ediyorlard; Romallar, iki kahinin glmeden birbirine bakamayacaklarn temin ediyorlard ve Cicron, dinin, kadnlar ve klelere gre olduunu bildiriyordu. Eski Dzenin gerici feodalleri, bilimdeki ilerlemeleri yavalatmaya almak iin dinden yararlandlar; tbbi aratrmalar, cerrahl yasak ettirdiler. Dnyann, alemin merkezi olman savunmu olduu iin Galileiyi mahkum ettirdiler. 20. yzylda bile, arlarn Rusyasnda, Miurin, arlk polisine, kutsal eylere saygszlk eden bir adam olarak ihbar edilmiti: Miurin, bitki trlerine aprazlamay uyguluyordu. 18. yzyl .ransz materyalizmi ile dine ok kuvvetli darbeler indirildi. Bununla birlikte, lkemizde [.ransada .] bir sr gerici siyasal nlemlerle devrimin hemen ertesinde ve btn 19. yzyl boyunca, zellikle, Birinci mparatorluun dnden sonra, 48 Haziranndan sonra, Paris Komnnden sonra ve Vichy dzeni srasnda, din yeniden ihya edildi. Szde mucizelerin sahneye konuu, smrgeciliin yntemlerinden biri oldu. Teorik plan zerinde, dinin felsefi ierii kesin bir yenilgiye urad halde, bu siyasal kullanm 1789 Devriminin ada Kant tarafndan kusursuz bir biimde ortaya konmutur. Ona gre tanrnn varl tantlanamaz. Bununla birlikte onu kabul etmek gerekir, nk, bu fikir olmasa, her ey mubah olurdu, artk byk adalet koruyucusu olmazd, [sayfa 188] artk gkyznn jandarmas, artk bir dl ve ceza gvencesi kalmazd, doru olan cesaretini yitirir, kt olan cesaret bulurdu, ksaca burjuva dzen tehlikeye derdi. u halde, tanr, dorudan doruya kar-devrimci bir silahtr; hatta onun varlndan teorik olarak emin olmak bile gerekli deildir, onu, pratik olarak ve yarar bakmndan kabul etmek yeterlidir. Burjuvazinin din konusunda deimez uygulamas bu deil midir? Ve bu, dinsel idealizmin teorik bakmdan tam baarszlklarnn en gzel bir tantdr, deil mi? Sosyalizmin tarihsel zaferi, gerici snflarn egemenliine son verdi. Snflarn hizmetinde ideolojik bir g olarak din, bylece toplumsal temelini yitirdi. Ama daha bir zaman, insanlarn bilincinde gemiten arta kalan bir ey olarak varln srdryor. Onun iin, sosyalist dzende, bilimle din arasnda, bilgisizlikle bilgi arasnda teorik bir savam srmektedir.16 Mademki, bilgi savam ile ilerler, bu savam bilgi srecinin bir yndr. SSCBde vicdan
161
zgrl ilkesinin ierii byledir. VI. VARGI Bu dersten, dnyann maddilii hakknda bir fikir ortaya kyor: gnmzde diyalektik materyalizm, devrimci olan tek grtr. Eer, tanr ya da Ruh vb., bo bir kavram, insanln gemiteki btn bilgisizliklerinin simgesi ise, Enternasyonalin deyimiyle, hi de yce kurtarc deildir. nsan, ancak kendi kendinden ve bu yeryzndeki yaamdan bir eyler bekleyebilir, ve ite tam diyalektik materyalizmdir ki, insana dnyay olduu gibi, tersyz olarak deil, doru yzyle grmeyi retir. Materyalizm, insan ezmek yle dursun, insana, kader diye, alnyazs diye bir ey olmadn, gerein bilimsel olarak bilinmesiyle, tannmasyla durumunu deitirebileceini, yeni bir yaama geebileceini, yaamn mutluluklarn tadabileceini haber veriyor. [sayfa 189] Yunan materyelisti Epikrosun rettii gibi, materyalizm, binlerce yldan beri bo inanlara dayanan bir tanr gazab korkusuyla ezilen insan bilincini kurtarr; ve biz de ekleyelim: boinanlara dayanan devlet korkusu, ulu tanrnn szde iradelerinin cisimlemesi olan kurulu dzen korkusu ile ezilen insan bilincini zgr klar. Marxn iaret ettii gibi, materyalizm, insan sosyalizme gtrr. Ptainin iddiasnn tersine, hibir ey, hibir eyin kefareti deildir. Hibir ey mukadder deildir. Hibir ey yazlm deildir. Hareket halindeki maddeden baka hibir ey sonsuz deildir. Nasl ki, hastalklar bilimi onlarn nedenleriyle savaarak hastalklarla savamay salarsa, sava nedenlerinin bilimi de savala savamay salar. Kukuya yer vermeyecek bir biimde, zorunlu olarak, savalar douran nedenler daha iyi tanndka, savalara kar daha etkili olarak savamak iin daha iyi silahlanlm olunur. u halde, sava, hi de alna yazl deildir. Materyalizm, edilgenlii, tevekkl, boyun emeyi yaratmak deildir, bir eylem arsdr; olanakl olann kesinlikle bilinmesine, insann gerek (effectif) gc16
kinci ders, III. Kesim, ve beinci ders, III. kesim bye baknz.
162
nn saptanmasna olanak salar. te zgrlk budur: grlt koparan cafcafl bir bildiri deil, kendini ortaya koyan bir gtr.
YOKLAMA SORULARI dir? 1. Gnmzde nesnel idealizmin en yaygn biimleri hangileri-
2. Dnyann maddilii marksist tezini zetleyiniz. 3. Mekanik materyalizm ne bakmdan yetersizdi? 4. Marksizm-ncesi materyalizmin teki ksrlklar nelerdi? 5. Bir olayn kanlmazl ile alnyazs fikri arasnda nasl bir ayrm yapyorsunuz? 6. Marksizm, din sorununu nasl ele alr? 7. Aklbanda bir marksist, toplumsal yaamn olaylar ve kendi kiisel yaamnn olaylar karsnda nasl bir tutum taknr? [sayfa 190]
163
MARKSST MATERYALZMN KNC ZGS MADDE BLNTEN NCEDR
ONUNCU DERS
I . Yeni idealist hile. II . Marksist anlay. a) Varln nesnellii. b) Bilin, varln yanss. III . Dnce ve beyin. IV . Bilincin iki derecesi. V . Varg I. YEN DEALST HLE BUNDAN nceki dersimizde, dinin nesnel idealizminin, Rnesans-tan beri bilimlerin gelimesiyle her yandan iddetli bir top atna tutulmu, ve 18. yzylda materyalizmin darbeleri altnda belini dorultamayacak hale gelmi olduunu belirtmitik. te o zaman, batmakta olan dnya anlaynn yerini almak zere yeni bir idealizm biimi, bugn birok filozoflarda bulduumuz idealizm biimi ortaya kt. Bu idealizm, ngiliz piskoposu Berkeleyin (1685-1753) idealizmidir. Bu idealizmin amac, maddi ilkenin dnyada varolmadn tantlamaya alarak, bilimsel bu-
164
lularn teorik nemini baltalamaktr. Artk bu ada, engizisyonun gzel gnlerindeki gibi, materyalistleri atete yakarak ortadan kaldrmak [sayfa 191] olanakl olmadna gre, onlar saf, basit insanlar gibi, felsefe yapmak yeteneinde olmayan kimseler gibi gstererek gln hale getirmek iin bizzat madde ortadan kaldrlacaktr. Maddenin bir kuruntu olduuna ilikin bir karar kartlacak ve bylece, geree dayandn ne sren bu felsefeye son verilecektir. Bundan byle artk yalnz bilin zerinde felsefe yaplacak ve bilincin snrlarn aan her ey felsefi-olmayan ilan edilecektir. Berkeley, zaten, bu gr uruna savaan felsefe-d nedenleri gizlemiyor. Kaamakl sz etmeden aka sylyor: Madde, bir kez doadan srlp atldktan sonra, tanrbilimciler ve filozoflar iin, onlarn grlerini karartan, gzleri nnde birer perde olan bir sr kukucu [tanrtanmaz anlaynz] ve dinsiz yaplar da ve ... bir sr tartmalar ve karmakark sorunlar da kendisiyle birlikte alp gtrr; madde, insana o kadar yararsz i yklemitir ki, bizim ona kar ileri srdmz kantlar pek tantlayc olmasaydlar bile, ... bu yzden gerein [feodal ideoloji diye okuyunuz], barn [feodal dzen diye okuyunuz] ve dinin tm dostlarnn, bu kantlarn yeterli saylmasn istemek iin, her trl nedene sahip olduklarna daha az inanmayacaktm.17 Baka yerde de yle aklyor: Eer bu ilkeler kabul edilmi ve onlara gerek gzyle baklmsa bundan u sonu kar: tanrtanmazlk ve kukuculuk, ikisi birden tamamyla yenilmilerdir, karanlk sorunlar aydnlanmtr, hemen hemen zlmez olan glkler zlmtr ve aykr dncelerden holanan insanlar saduyuya varmlardr.18 Berkeley, idealist hezeyan iinde, bilimin btn bulularna, zellikle matematikteki sonsuz derecede kk saylar hesabna atyor, onlar sama, mantksz ve aykr dncecilik olarak ilan
17
19.
Aktaran. Lenin, Materyalizm ve Ampiryokritisizm, Sol Yaynlar, Ankara 1993, s.18Berkeley, Trois dialogues dHylas et de Philonos, nsz.
18
165
ediyordu. Berkeleyin grn incelemek nemlidir, nk bu gr ada idealizmin zn belirler. Burjuva niversitesinin [sayfa 192] kabul ettii, bir materyalistin kaba bir adam olduu dncesinin, idealist filozoflarn bilimler ve bilim adamlar hakkndaki hesapl horgrsnn kkeninde, Berkeleyin bu dnya anlay vardr. Berkeleyin sistemi hakknda ... insan akl ve felsefe iin ne utanlacak eydir ki, hepsinin en samas olduu halde, savam verilmesi en g olan sistemdir19 diyen Diderot, bu sistemin, gerici nemi hakknda yanlmyordu. Berkeley, amacna ulamay nasl beceriyordu? Diderot, Berkeley in idealizminin ne tr bir idealizm olduunu belirtiyor: Yalnzca kendi varlklarnn, kendi ilerinde birbirlerini izleyen duyumlarn bilincinde olan, baka bir eyi kabul etmeyen filozoflara idealist denir.20 u halde szkonusu olan, bizim bilincimizin, tasarmlarmzn, fikirlerimizin dnda hibir eyin varolmadn tantlamaktr. D gerek yoktur; her ey, son tahlilde, bizim tasarmlarmz olan ussal tasarmlara varr. Ve eer bilin ya da denildii gibi ben ortadan kaldrlrsa btn gerek kaybolur. Bylece, varlk, doa, madde, bilincin, benim bilincimin dnda ve ondan bamsz olarak varolamazlar. Onun iindir ki, bu tr idealizme znel idealizm ad verilir. Berkeleyi dinleyelim: Madde, bizim aklmzn, zihnimizin dnda varolduunu dnrken sandmz ey deildir. Biz sanyoruz ki, eyler vardr, nk onlar gryoruz, onlara dokunuyoruz; bize duyumlar verdikleri iindir ki, onlarn varlna inanyoruz. Ama duyumlar, bizim zihnimizdeki, bizim sahip olduumuz fikirlerden baka bir ey deillerdir. u halde, duyularmzla algladmz nesneler, fikirlerden baka bir ey deildirler ve fikirler bizim zihnimizin dnda varolamazlar.21
Aktaran: Lenin, Materyalizm ve Ampiryokritisizm, s. 27. Diderot, aktaran: Lenin, Materyalizm ve Ampiryokritisizm, s. 27. 21 Berkeley, ad geen yapt.
19 20
166
Berkeley diyor ki, ellerinizi lk bir suya daldrnz, [sayfa 193] diyelim ki ellerinizden biri souk, biri de scak olsun. Su, scak olan elinize souk, souk elinize de scak gelmeyecek midir? u halde, su, hem souk hem de scaktr m demek gerekecek? Bu, samaln ta kendisi deil midir? yleyse benimle birlikte siz de u sonuca varnz ki, suyun kendisi, maddi olarak ve bizden bamsz olarak var deildir; bu, bizim duyumlarmza verdiimiz bir addan baka bir ey deildir; su, ancak bizde vardr, bizim zihnimizde vardr. Ksaca, madde, bizim madde hakknda yarattmz fikirdir; madde, fikirdir! Berkeleyin amacna varmak iin kulland hokkabazlk, bilgiilik, grlyor. Duyumlarmn elikili, bantl oluundan, maddenin varolmad sonucuna varyor. unu, belirtmeyi unutuyor ki, tam da duyumlarm elikili olduu iindir ki, suyun lk olduu sonucunu karacam. Ayn kimi zaman hilal biiminde, kimi zaman yuvarlak grnnden, ayn, bizim dmzda varolmad sonucu kmaz, ama, ay yle koullar iinde bulunur ki, baka baka zamanlarda onu deiik biimlerde grrm anlam kar. Eer biri bana krmz bir kuma san grdn aklarsa, ben bu kuman ancak bizim her ikimizin bilincinde varolduu sonucuna deil, bu kimsenin sarlk gibi bir eyi olduu sonucuna varrm. Bir ubuun suya daldrlm olduu zaman bana krlm gibi grnmesinden, ben bu olayn ancak benim bilincimde varolduu sonucunu karacak deilim, tam tersi, k nlarnn sudan geerken krlmalarnn benim dmda ve nesnel bir olay olduunu dneceim. Berkeleyin bilgiiliini neye dayandrd da grlyor: dorudan doruya, elikiyi olaylardan kartp atan, ve olaylarn birbirleri zerindeki karlkl etkisini hesaba katmayan metafizik dn tarzna. Onun fikrine gre, eliki, ancak zihinde olabilir, nesnel gerekte deil. Byle olduuna gre, ona yle geliyor ki, eer benim duyumlarm elikiliyse, bu duyumlarmn tasarmladklar ey, yalnzca benim zihnimde vardr; bir yanlsamadan, bir kadn vcudu ile bir balk kuyruundan oluan denizkz gibi bir imgelemden baka bir ey deildir demektir. [sayfa 194] Bir soru daha kalyor: eer madde yoksa, bizde her an ortaya kan bu duyumlar nereden gelebilirler? Yant hazr: onlar bize gnderen tanrnn kendisidir. Piskopos, duyumlarn psikolo-
167
jisi iinde yapt keif yolculuundan sonra yeniden piskopos oluyor, ve Berkeleyin znel idealizmi, boulmak zere olan kocam nesnel idealizme elini uzatyor; Berkeley, i tanry kurtarrken, geleneksel yaratc tanry da ve btn tanrbilimi de kurtarmay umuyor. Berkeleyin nl formlleri yle aklanr: Varlk, alglanm olmak ya da alglamaktr. Ama benim ruhum teki insanlar bana duyumlar araclyla tasarmladma, o insanlarn varlklarn ancak bu duyumlarla tandma gre, mantki olarak bundan kan sonu, insanlarn da ancak benim ruhumun fikirleri olduklar sonucudur. Sonu olarak, dnyada yalnz benim bilincim vardr! te tekbencilik denen bu sama yargy (yalnz ben-kendimin varl tezini) Berkeley yadsr, ama eer sonuna kadar kendi kendisiyle mantkl olmak istiyorsa, bu sonucu uzaklatracak bir are var mdr? Diyalektik materyalizmden farkl olarak idealizmin hibir zaman tutarl olamadn, nk tekbencilik demek olan bu sama varg nnde her zaman gerilediini nemle belirtmekten hibir zaman geri durmamalyz. Berkeleyden sonra, nesnel idealizm, bir sr ayrnt noktalarnda, kendi kendini yetkinletirmeye, genlemek iin gittike birbirlerinden daha karanlk, daha anlalmaz yeni szckler bulmaya ve idealist filozoflarn saygnln ykseltmeye urata. Ama o hep ayn taneyi tecek bir deirmendir. En modern idealist filozoflar, materyalistlere kar piskopos Berkeleyde bulunamayacak hibir, ama szcn tam anlamyla hibir kant ortaya koymamlardr.22 niversite evrelerinde maddeyi ancak cmbzn ucuyla tutan ve onu ruhun yerini tutacak bir ey yapan ruh filozoflarna, bilin filozoflarna verilen nem, Berkeleyvari znel idealizmde ayak direyii ortaya koyar. Bu felsefe zellikle [sayfa 195] Paris komnnden sonra, okullarda salgn haline gelen ve materyalizmin proletaryann barnda kaydettii ilerlemeler karsnda burjuvazinin duyduu deheti ifade eden, gerici burjuvazinin gzde felsefesidir. Hemen 1848den sonra, Thiers tarafndan ifade edilen istekleri yantlayan burjuva filozoflar, her yola bavurarak, dini kalkndrmaya
22
Lenin, Materyalizm ve Ampiryokritisizm, s. 30-31.
168
aba gsteriyorlard. Bylece, bir Lachelierye gre, evren dnlebilen bir dnceye asl dnlemeyen bir dncedir. Boutrouxya gre tanr, ona yaklamak iin harcadmz abalarn ortasnda, u, kendi kendimizin en derininde yaratc etkisini duyduumuz varln kendisidir. Bir Hameline gre, gerek, ruhumuzun oluturduu bir yapnn (construction) rndr. Bir Duhem iin, bilimsel kavramlar, insan zihninin yaratt simgelerden baka bir ey deildir. Bir Brunschvicgee gre ruh, ancak, ruhtan sorumlu olabilir, ve bilimlerin ilerlemesi, batda vicdann ilerlemesine baldr. Ve teki daha kk beylerden de szetmiyoruz. .elsefe, ayin havasna, gizemli bir havaya brnyor: o zaman, felsefe szc, artk yalnzca resmi idealizmin eanlam bir szck olarak kullanlyor. yle bir duygu uyandrlyor ki, szc iyi ve doru olarak kullanmak herkese gre deildir; idealist ilahisini sylemeyi bilmek gerekir. dealist kantlarn, kendilerinin filozof olmadklarna inandrmayaca kimseleri yantlayabilmek iin, .elsefeye Giri adl kitaplarn says durmadan artrlr. Bu felsefi gericiliin zaferi, 1900-1914 ve ondan sonraki burjuva filozoflarnn elebas olan, bundan nceki dersimizde de szn etmek frsatn bulduumuz Bergsonun felsefesidir. Berkeleyin adn etmeden onun tezini alarak, Bergson, Madde ve Bellek adl kitabnn banda unu belirtiyor: dnya imgelerden yaplmtr, bu imgeler ancak bizim bilincimizde vardr; beynin kendisi de bu imgelerden birisidir: byle olduuna gre, bilincin beyinsiz varolmamas yle dursun, tersine, bilinsiz varolamayacak olan beyindir! Bilin, bamsz bir gerektir; beyin kendinden nce varolan [sayfa 196] dncenin hizmetinde bir mekanizmadr. Bundan u sonu kar: eer beyin zarara urarsa, bellek, onun dnda, bilinaltnda srer! En eski dinlerde olduu gibi, organik hibir dayana olmayan salt bir ruh vardr. .elsefi Bir Geit Treninin Sonu: Bergsonculuk adl yergi yazsnn son blmnde Politzer, bu ruh felsefesinin ok maddi olan tarihsel anlamn ortaya koydu. 1914te Bergson ve onun salt ruhu, .ransz emperyalistlerinin hizmetine giriyor. En oven tezlere ayak uydurarak, Alman halkn, ruhu boalm madde gibi gsteriyor. Ruh, .ransz emperyalizminin zorla elegeirdii bayraklarn kvrmlar arasnda gizlenmiti! Ayn filozof, canekien kapitalizmin onmaz yaralar
169
karsnda panie kaplyor ve bundan ... makinelemeyi sorumlu tutuyor! Kendi kendine yetmek iddiasnda bulunduu zaman, hele hele aalk duygularn ve ahlak bozucu tutkularn hizmetine girdii zaman, uygarln maddi gelimesi barbarlklarn en ktsne gidebilir. diye yazyor. Burada, gene, materyalizme yneltilen eski iftiray buluyoruz. Berg-son, bylece, basit insanlarn dikkatini gerek sorunlardan baka yana saptrmak ve bilimi deerden drmek iin gericiliin gedikli ideologu roln oynuyor. Ayr ada, Almanyada idealist Husserl, bilincin ieriinden nce varolduunu doruluyor ve sonucunda, felsefe yntemi olarak dnyay ve nesnel elikilerini parantez iine almay ne sryor. Bilincin kkenini gerek iinde aratrmak yerine gerein kkenini bilin iinde aramay ne sryor; bu, idealizmin nne durmadan yeni ve zlmez diyalektik sorunlar kartan bilimlerin gelimesini kendi iradesine boyun edirmedeki gszl karsnda burjuvazinin duyduu sknty yanstan umutsuz bir abadr. Husserle gre, bilimlerin ortaya koyduklar felsefi sorulara verilecek yant, her ne pahasna olursa olsun, maddenin varoluu ya da varolmayndan bamsz olmaldr. Ensonu idealizmin en son sakz, Alman Heidegger ve .ransz retililerinin (bu arada Jean-Paul Sartren) varoluuluudur: burada sz konusu olan varolu, benim [sayfa 197] varlm, varoluumun bilincinden baka bir ey deildir. Bu bilin tek gerektir. Varlk ve bilimsel bilgi, nesnel veriler ve bunlar yanstan kavramlar deerden drlmtr. Usauygun fikirler, varolua yol vermelidirler. Kukusuz, bu varolu, bir durumla (Situation) snrlandrlmtr, insan bir durum iindedir. Ama bu durum, onun bilincini belirlemez; tam tersine, durumu belirleyen bilintir. nk her durum, sonal olarak, bu durum hakknda sahip olunan bilince gider, ve her an, istenilen bilince sahip olunabilir, insan kendi kendisini seebilir. Buradan u sonu karlabilir ki, ksacas, bir mahpus, zgrlkten yoksunluunu varolu bakmndan hissetmedii anda, hcresinde, ilkyazdaki bir krlangtan daha zgrdr! Bylece bilin, varlkla, nesnel verilerle alay eder; o, bunlardan szde bamszdr. Kendimi maddenin varolduunu hissetmemek zere ayarladm andan itibaren, madde artk yoktur; ve
170
eer proleter, kendini proleter olarak semezse, proleter deildir! Tanrtanmaz olsun ya da olmasn, bu felsefeler, mademki bilimin, toplumsal sorunlar aydnla karmak iin zorunlu olduunu yadsyorlar, bilmesinlercilik deirmenine su tayorlar demektir. Artk sorun, kapitalizm ya da sosyalizm sorunu deildir, proletaryann kendisine devrimcilii seip semeyecei sorunudur. Onun iin kilise, bu felsefelerle ya pek yumuak bir ekilde savar, ya da hi savamaz; bir hristiyan berg-sonculuun ve bir hristiyan varoluuluun yaamasna izin verir; hatta kilise, onlar, kendisine gelimi bir gvence vermek iin, hristiyan aydnlar, dinsel dogmann savunulmas olanaksz elikileri zerine bilimler zerine ve materyalizm zerine felsefi dnten uzaklatrmak iin kullanr. Sosyal-demokrasiye gelince, o znel idealizmi, marksizmi tahrif etmek iin kullanr. II. MARKSST ANLAYI Yalnz bilincimizin gerekten varolduunu, maddi dnyann, varln, doann ancak bizim bilincimizde, [sayfa 198] duyumlarmzda, tasarmlarmzda, kavramlarmzda varolduunu savunan idealizmin tersine, marksist felsefi materyalizm, maddenin, varln, doann, bilincin dnda ve ondan bamsz olarak varolan nesnel bir gereklik olduu, maddenin bir ilk veri olduu, nk duyumlarn, tasarmlarn, bilincin kaynann madde olduu, oysa bilincin bir ikinci veri, trev olduu, nk maddenin yanss, varln yanss bulunduu; dnmenin, gelimesinin yksek bir yetkinlik derecesine varm maddenin bir rn olduu; daha belirli bir biimde syleyecek olursak, dncenin beynin rn olduu ve beynin dnmenin organ olduu; dolaysyla dnmenin maddeden ayrlamayaca, onlar ayrmann byk bir yanlgya dmek demek olaca ilkesinden yola kar.23 Stalin, bylece, marksist bilgi teorisinin iki temel tezini orta23
171
ya koyuyor: varlk bir nesnel gerektir, bilin onun znel yanssdr. Sonra, materyalizmin, canl varlklarn gelimesi srasnda dncenin kkeni sorununu, dnce ve beyin ilikileri sorununu, somut olarak koyduunu gsteriyor. Kendiliinden anlalr ki, bu sorunun bilimsel olarak incelenmesiyle, bilgi teorisi alannda, yeni aklklara ulalr. yleyse bu eitli noktalar grelim. a) Varln nesnelii. Bundan nceki dersimizde, bilimin madde hakknda edindii grleri, anlaylar, maddenin zellikleri tkenmez olduu iin gittike daha ok diyalektik olarak evrim gsteren, derinleen ve zenginleen bu grleri, btn bilimsel almann, eskiyemeyen,24 btn bilginin temelinde yatan maddenin felsefi bilgisi (ya da kavram) ile kartrlmamas gerektiini kaydetmitik.25 Maddenin bu felsefi kavramn kesin olarak belirtmek zaman geldi imdi: Madde, insana duyumlar tarafndan verilen ve [sayfa 199] duyumlarmzdan bamsz olarak varolan, duyumlarmz tarafndan kopya edilen, resmedilen ve yanstlan nesnel gereklii gsteren felsefi bir kategoridir.26 Lenin, baka bir yerde, yle aklyor: Madde, ... kendisini yanstan insan zihninden bamsz olarak varolan ve onun tarafndan yanstlan nesnel gerekliktir.27 Demek ki, gerei, Berkeleyin yapt gibi ondan algladmz eye gtrmek yle dursun, gerekten algladmz bizzat gerek ile aklamak szkonusudur. O zaman idealilzm, kendisini yalnz sanan, ona gre kendisinden bamsz hibir eyin varolmad, her eyi kendi ruhsal durumuyla, ocuka aklayan bir insann davranna benzer. Dnya, onun dnyasdr. nanlmaz bir kendini beenmilikle katmerlenen bnlk, sanki bilmek iin kendinin dna kmak gerekli deilmi gibi! Bu, sanki kendi yargs yasaym, hadismi gibi, her
Bu konuda baknz: Lenin, Materyalizm ve Ampiryokritisizm, s. 135-137 ve 287-292. Bu fikir, gelecek dersta aydnlatlacaktr. 26 Lenin, Materyalizm ve Ampiryokritisizm, s. 136. 27 Lenin, Materyalizm ve Ampiryokritisizm, s. 290.
24 25
172
eye bir yant olan kimsenin tutumu, kendi bilincini btn gerein ls sayan ve insan soyuna deimez, her zaman iin geerli, kendi z bilincinin snrndan baka bir ey olmayan bir snr izen bir kimsenin davrandr. Birok yzyllardan beri bilimlerin gelimesi, gerein eskiden hi akla gelmeyen ynlerini ortaya kard. Dnyann varolmak iin, bizim bilincimize ve idealistlerin iznine gereksinmesi olmadn dorulamak, zorunlu olarak bilimlerin deimez gr asdr; bilimler, bu noktada, kendiliinden bir materyalizm retirler ve bilincin dnda bir nesnel gerei kabul ederler. Bilim, durmadan maddenin yeni zelliklerini buluyorsa, bu, maddenin bizde deil, bizim dmzda varoluundandr. Mikroplarn, bulunularndan nce de varolduklarndan hi kimsenin kukusu yoktur, nk, o zamana kadar tedavi edilemez sanlan ve mikroplarn bulunuuyla tedavi edilen hastalklar, mikroplarn bulunuundan nce de vard. Hi kuku yok ki, bir canl varln varolabilmesi iin [sayfa 200] gereken koullarn hepsinin birden yeryznde bir araya gelmedii bir zaman olmutu. dealistler, buna u itirazla kar kyorlar: Ama mademki insansz, insandan nceki bir dnyann varln kafasnda canlandran sizin bilincinizdir, btn bilinten bamsz olarak varolmak ne ifade eder? Christoph Colombun gzne arpmadan nce Amerikann varoluu, mademki, bu nceki varoluu tasarlayan sizin bilincinizdir, ne ifade eder? Mademki onu kafanzda tasarlayan sizsiniz, ssz bir ada sizsiz var deildir. vb... Lenin, btn bilgi teorisinin, belli zaman ve yer koullar iinde dnyada bulunan insann gerek varl ile, insandan nce ya da insann yokluunda gerek olarak varolan dnyann tasarmlanmasna zihin yoluyla yardmc olan bilin ve dncenin imgesel bir ekilde varolmasn birbirinden ayrmay kesin olarak bilmekten ibaret olduunu uzun zamandan beri belirtmi bulunuyor. Bunu ayrdetmeyi bilmemek tam anlamyla filozof olmamak demektir. Toplumun maddi yaamnn, insanlarn bilincinden bamsz olarak varolduundan hi kimsenin kukusu yoktur, nk, ne kapitalist, ne de proleter, kimse, iktisadi bunalm dilemez, ama o gene de kanlmaz bir ekilde olumaktadr.
173
Bir meta iinde bulunan emek miktarnn deer ve deerin biimleri araclyla belirtilmesi yasas, yani deer yasas, her ne kadar iktisat Ricardo bunu 19. yzylda bulduysa da, meta retiminin ta bandan beri ilemektedir. Burjuvazi ile soylular arasndaki snf savam, burjuvazinin ilk gnlerinden beri gerektir; bununla birlikte, ancak 19. yzyldadr ki, bu gerei, burjuva tarihiler Guizot, Mignet, Thiers bulmular ve bilerek ifade etmilerdir. yleyse u aadaki idealist iddialar hakknda ne dnmeli: Dnlmemi olan her ey salt hiliktir. ... Bize, zaman ve uzay anlaylarn kabul ettiren doa deildir, onlar doaya kabul ettiren biziz.28 [sayfa 201] Eer burjuva ideologlarn buna benzer tezleri tutmalarna neden, diyalektik materyalizm konusundaki eldememi bilgisizlikleri deilse nedir? Kukusuz marksist felsefi ynteme sahip olmayan birine, doa, varlk, madde, kendi gereksinmelerini kabul ettiren insan dncesini yanstyor gibi gelebilir. rnein, bir kez bir baraj kurulduktan sonra, doa, mhendisler tarafndan tasarlanp hazrlanm olan plan yanstacaktr, ve bask altna alnan sel, insanlarn iradesine boyun eecektir. Bu, her eye karn, doa yasalarnn bozulabilecei, deitirilebilecei ve ilemez hale getirilebilecei ve insan bilincinden bamsz olarak varolmadklar, insan bilinci olmazsa, ortadan kalkacaklar anlamna gelir mi? Tersine, btn bu nlemler, doa yasalarnn, bilimsel yasalarn doru temeli zerinde alnmtr, nk doa yasalarnn herhangi bir biimde bozulmas, bu yasalara herhangi bir saldr, bu nlemlerin bozulmasn ve baarszln doururdu.29 Sonu olarak, doa glerini ya da ekonomik gleri emrimiz altna almak, onlara egemen olmak vb. dendii zaman, hibir biimde bilimsel yasalarn yok edilebilecei ya da oluturulaca ifade edilmemektedir. Tersine, bu szlerle kastedilen ey udur ki, yasalar kefedilebilir, tannabilir, zmlenebilir, tam bir bilinle uygulanabilir, toplum karna iletilebilir, ve bu yolla, egemenlik altna alnarak fethedilebilir.30
H. Poincar, La valeur de la science. J. Stalin, SSCBde Sosyalizmin Ekonornik Sorunlar, Son Yazlar 1950-1953, s. 63. 30 J. Stalin, SSCBde Sosyalizmin Ekonornik Sorunlar, Son Yazlar 1950-1953, s. 68.
28 29
174
Stalinin son yaptnda bilim yasalar stne yapt aklama, temel marksist tezin btn nem ve kapsamn lmemize olanak salyor. Marksizm, ister doa yasalar, ister ekonomi politik yasalar olsunlar bilim yasalarn, insan iradesinden bamsz olarak etkilerini srdren, nesnel srelerin yansmalar olarak anlar.31 [sayfa 202] b) Bilin, varln yanss. Bilincin, varln, doal ya da toplumsal gerein yanss olduu fikri ne demektir? Bu demektir ki, ikicilik artk sona erdi; dnce, hareket halindeki maddeden ayrlmaz. Bilin, maddeden bamsz olarak ve onun dnda var deildir; ... duyularla alglanabilir maddi dnya, bizim de bir paras olduumuz bu maddi dnya tek gerekliktir.32 Bu, hi de, dncenin, organlarmzn salglar gibi maddi olduu anlamna gelmez. Buna inanmak, materyalizmle idealizmi kartrmaya doru, yanl bir adm atmak, madde ile dnce arasnda, madde ile bilin arasnda bir zdelik kurmak demektir. Kaba materyalizmin iine dmek demektir. te yandan, bilincin, varln bir biimi olduu dncesi, nitelii bakmndan bilincin de madde olduu anlamna gelmez. ... Marxn materyalizmine gre, bilin ve varlk, dnce ve madde, genel bir deyile, doa ve toplum ad verilen ayn grngnn (phenomenon) farkl iki biimidir. Dolaysyla birbirlerini yadsmazlar;33 bir ve ayni grng de deillerdir.34 Bu, marksist teze gre, bilincin edilgin olduu, hibir rol bulunmad, marksistlerin bilincin roln reddettikleri vb. anlamna da gelmez. Buna inanmak, marksizmi sahte bir gr olan
J. Stalin, SSCBde Sosyalizmin Ekonornik Sorunlar, Son Yazlar 1950-1953, s. 62. Ludwig .euerbach..., s. 24; .elsefe ncelemeleri, s. 26; Din zerine, s. 214. 33 Burada Stalin, bunun biim ve ierik arasnda bir atma olduu dncesiyle elimediini, nk atmann genel olarak biim ile ierik arasnda deil, ama yeni bir biim arayan ve bu ynde aba gzeten yeni ierik ile eski bilim arasnda olduunu belirtiyor. 34 J. Stalin, Anarizm mi? Sosyalizm mi? s. 32-33.
31 32
175
epifenomenizm (katmaolayclk, glgeolayclk) ile kartrmak, marksizm kalpazanlarnn ardndan gitmektir. Eer bilin hibir etki oluturmasayd, Marx ne diye o kadar kitap yazacakt, ne diye Birinci Enternasyonali kuracak, fikirlerini yaymak iin her yola bavuracakt? [sayfa 203] Marksist tez, bilincimizin ieriinin, iinde yaadmz d koullarn bize sunduu ve bize duyumlarmz iinde verilen nesnel zelliklerden baka hibir kayna olmadn ifade eder: Bu konuda, materyalist teori, kavramlarmzn, egomuzun, ancak egomuz zerinde izlenimler yaratan d koullar varolduu srece, varolduunu syler. ... Bizim dmzdaki nesne, bizim onu kavramamzdan nce gelir; bu durumda da, kavrammz, biim, nesnenin gerisinde zn gerisinde kalr. Bir aaca baktm ve onu grdm zaman, bu, ancak, bu aacn benim kafamda bir aa kavramnn uyanmasndan da nce varolduunu ortaya koyar; yani kafamda ona uygun den kavram yaratan bu aatr.35 Bilin, maddenin hareketinin insan beyninde yansmasdr. Ensonu marksist tez, bilincin, doa ve toplum tarihi asndan olduu kadar, bireyin ve her bireyin kiiliinin tarihi bakmndan da tarihsel gelimenin bir rn olduunu ifade eder: ... doann ve toplumun gelimesinde, bilinten, yani kafalarmzda oluan eyden nce, buna ilikin maddi bir deiiklik, yani bizim dmzda oluan eyler gelir. Her belli maddi deiikliin ardndan, erge kanlmaz olarak, buna uygun bir dncel deiiklik gelir.36 D koullarn geliiminin, maddi yann geliiminin, bilincin geliiminden nce geldii kar: nce d koullar deiir, nce maddi yan deiir, sonra da buna uygun olarak bilin, dncel yan deiir.37 Bu olay, ki herkes tarafndan denetlenebilir, materyalizmin ve bilincin varla gre bamllnn deneysel kantn oluturur. Ayn zamanda, bilincin, aynadaki yans gibi gerein hemen beliJ. Stalin, Anarizm mi? Sosyalizm mi? s. 33. J. Stalin, Anarizm mi? Sosyalizm mi? s. 33. 37 J. Stalin, Anarizm mi? Sosyalizm mi? s. 29.
35 36
176
ren, doru ve amaz bir yanss olmadn, canl, hareketli, deiken, durmadan ilerleyen bir yans [sayfa 204] oluturduunu gsterir. Elbette, dndmz zaman, bu hemen gzmzn nne gelmez. Dnce, grkemle kendi kendisini iletiyor, ynetiyor gibi gelir insana. Descartesin kabul ettii gibi, varolmak iin dnmenin yeterli olduunu ve bu dncenin kendi kendini yetitirmek iin bir bedene gereksinmesi olmadn tasarlayabilir, kendi kendimizi buna kandrabiliriz. Ve idealist filozoflar, varolan her eyin, onlarn yce ve zgr dncelerinin erdemi sayesinde varolduu dnmekten o kadar mutlu oluyorlar ki, buna inanmaya hazr bulunuyorlar. Dncenin doal ve toplumsal kklerini bilmedikleri iin, her eyin dnceden yola ktn sanyorlar ve dnce karsnda byk bir hayranlk duyuyorlar: Btn evren soyumda sallanyor ve titriyor. (P. Valry) .ikirlerin, bizzat kendilerini muhafaza ettiklerini, bizzat kendilerini gelitirdiklerini, bilincin her eye kadir i tanr slubu olduunu sanmak: hem korkun, hem de zevk verici bir eilim. Daha nce byk materyalist Diderot tarafndan alaya alnm bir yanlsama; Diderot, idealizmin oluu srecini, duyarlkla bezenmi, dnyada kendini tek sanan ve evrenin tm uyumunun kendinde olduunu sanacak, bir piyanonun yanlsamalar ile karlatrr.38 III. DNCE VE BEYN Materyalizm, bu yanlsamayla her zaman savamtr. Diderot, daha o zaman, maddenin dnebildii varsaymn aka dile getiriyordu. Marx unu yazd: Dnceyi, dnen maddeden ayrmak olanakszdr. Bu madde, evrende oladuran btn deimelerin etkenidir.39 [sayfa 205] Engels ise, bize ne kadar yce grnrlerse grnsnler, bilincimizin ve dncemizin, maddi, bedensel bir organn, beynin rnlerinden baka bir ey olmadklarn40 belirtir. Ve Lenin,
38
31.
Diderot, Entretien avec dAlembert; Lenin, Materyalizm ve Ampiryokritisizm, s. 27-
Aktaran: Engels, topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm, Sol Yaynlar, Ankara 1993, s. 35. 40 Ludwig .euerbach.... s. 24; .elsefe ncelemeleri, s. 26; Din zerine, s. 229.
39
177
Alemin tablosu, maddenin nasl hareket ettiini ve maddenin nasl dndn gsteren bir tablodur41 diyor ve, dnce bir hareket deildir, dnce, dncedir demek, hemen hemen snn bir hareket deil, s olduu ileri srmek kadar bilimseldir, gzleminde bulunuyor. Doa bilimleri gsterir ki, bir kimsede beyin gelimesinin yetersizlii, bilincin, dncenin gelimesi iin byk bir engel tekil eder: aptallarn durumu byledir. Dnce, canl trlerdeki duyu organlar, sinir sistemi, ve zellikle sinir sisteminin organizmaya komuta eden st segmenti beyin, temsil ettikleri yksek bir yetkinlik derecesine varan doa geliiminin tarihsel bir rndr. Beyin, ayn zamanda, hem organizma iinde hkm sren koullar, hem de d koullar yanstr. Bilincin, dncenin hareket noktas nedir? Duyumdur, duyumlarn kayna ise, insann doal gereksinmelerinin basksyla iledii maddedir. nsan trnn balangcnda dncenin ilk hareketlerini oluturan itir, pratiktir, retimdir. , bir bedduann, ekmeini alnnn teriyle kazanacaksn bedduasnn meyvesi deildir. Emek, insanla doann z birlii, tzel birliidir, insann yaayabilmek iin doaya kar savamdr, btn dncenin kaynadr. ... tm materyalizmin ... balca kusuru, nesnenin, gerekliin, duyumluluunun duyumsal insan etkinlii, pratik olarak42 ele alnmamasdr. Engels, nl bir metinde, emein, hayvanlktan henz kmakta olan insann duyumlarn oaltarak, ellerini ve bunun sonucu olarak da beynini nasl gelitirdiini ve bunun da [sayfa 206] ona nasl yeni pratik ilerlemeler saladn gstermitir. Demek ki, el, emek organ el, ayn zamanda emein rndr.43 te yandan bilimler unu da retiyor ki, eer bir kii her trl toplum yaamndan kopar, onun dnda kalrsa, dncesi ar lde bozulur, krelir; bellei dalr; iradesi ker, yokolur. Eer bu kii toplum yaamn hi tanmadysa onun insan nitelii kaybolur. OrLenin, Tm Yaptlar, c. XIII, s. 310, [Rusa bask]. Karl Marx, .euerbach zerine Tezler, .elsefe ncelemeleri, s. 67; Ludwig .euerbach... s. 61; Din zerine, s. 61. 43 Bkz: Engels, Maymundan nsana Geite Emein Rol, Doann Diyalektii, s. 186-200.
41 42
178
manlara braklm ve kurtlarn koruyup baktklar ocuklarn, kurtlarn huylarn aldklar grlmtr. Engels, btn insan almasnn ta ilk zamanlardan beri topluluk halinde bir alma olduunu, aksi halde, insann doal tehlikelere bile kar koyamayacak olduunu kaydediyor. Bu, dncenin ve dnmenin (dnme iinin) kkenlerini anlamak bakmndan ok byk nemi olan bir gzlemdir. Emek, durmadan, gerein yeni ynlerini ortaya karr, o zamana kadar bilinmeyen sorunlar getirir. Duyumlarn yanstmaya yetmedii yeni nesnel balantlar ortaya karr. Oysa emek, bir grup insann btn enerjilerinin ayn anda ve ayn noktaya uygulanmas iin rnein bir kayay yerinden oynatmak iin toplu abay ve toplu eylemi gerektirir. nsanlar toplu halde hareket ettirmek iin bir iaret, bir emir gerekir. Ama eylem daha karmak olur olmaz ne bar, ne de el-kol hareketi yetmiyor; yerine getirilecek ii aklamak gerekiyor, yani artk duyumlarn da tesinde, yeni iaretler, duyumlar arasndaki balantlar ifade eden nitel bakmdan yeni iaretler, yani szckler gerekiyor. Bylece, emek, insanlarda oluturduu karmak izlenimlerin, insanlar arasnda birbirlerine iletilmesini gerektiriyor. u halde, birbirine iletme, birbirine nakletme gereksinmesini, emek ortaya karmtr. Bylece, bir anlatm olmaktan nce bir iletim olan dil dodu.44 [sayfa 207] Ayn zamanda insan beyni, inceliyor ve yeni balantlarla zenginleiyor. u halde beyin, toplumsal bir rndr de. Ensonu dilin ortaya k, n anlamyla dncenin ve dnmenin ortaya k demektir. nemli bir basamak atlanm, ileri doru kesin bir adm atlmtr. Emek olmadan, toplumsal eylem olmadan, dil olmaz, dnce olmaz. Diyorlar ki, dnceler, insann aklna deme halinde ifade olunmadan nce gelirler, bunlar dil malzemesi olmakszn, dil zarf olmakszn, szmona, plak olarak doarlar. Oysa bu, kesinlikle yanltr. nsann aklna gelen dnceler ne olurlarsa olsunlar, bunlar, ancak dil malzemesinin temeli zerinde, dilin deyim ve tmcelerinin, dilin temeli zerinde doabilirler ve varolabilirler.
44 almayan gerein bimini deitirmesini salamayan ve bunun sonuca olarak da duyumlar da deimeyen hayvanlarn, konuma diline gereksinmeleri yoktur.
179
plak, dilin malzemesinden kurtulmu, dil denen doal maddeden kurtulmu dnce olamaz. Dil, dncenin dolaysz gerekliidir (Marx). Dncenin gereklii dilde belirir. Yalnzca idealistler, doal maddesi olan dilden kopmu bir dnceden, dilsiz bir dnceden szedebilirler.45 Diyalektik materyalizmin bu tezleri, Leninin de nceden sezip yaplmasn istedii gibi, doa bilimleri tarafndan, byk bilgin Pavlovun fizyoloji alanndaki almalaryla apak gze arpacak bir ekilde dorulanmtr. Pavlov, beyin etkinliinin esas srelerinin, belirli koullar altnda oluan, dtan gelme olduu kadar iten gelme duyumlarn harekete geirdii artl refleksler olduunu buldu. Bu duyumlarn, canl organizmann btn eylemi iin iaret hizmeti grdklerini gsterdi. kinci olarak, szcklerin de, ierikleriyle, anlamlaryla, kendi belirttikleri nesnelerin salad duyumlarn yerine geebildiklerini, ve bu szcklerin de, srasnda, artl reflekslere, ister organik, ister szl olsun yantlamalara neden olabildiklerini buldu. Bylece szckler, iaretlerin iaretlerini, yani birincisi zerinde oluan ve insana zg olan ikinci bir iaretleme sistemi olutururlar. Bylece, dil, insann st [sayfa 208] eyleminin, toplumsal eyleminin koulu, u anda varolan duyumu aan soyut dncenin dayana, dnmenin dayana oluyor. nsana, gerei azami kesinlikle yanstmak olanan salayan, dildir. Bylece Pavlov, ayn bulula insan bilincini en bata belirleyen eyin, kaba materyalistlerin ve psikanalistlerin sandklar gibi, insan organizmas ve biyolojik koullar olmadn, tersine, iinde yaadklar toplum ve toplum hakknda sahip olduklar bilgi olduunu gstermi oldu. nsanda biyolojik olan, toplumsal olana bamldr. Yaamn toplumsal koullar, organik ve ussal yaamn gerek dzenleyicisidir.46 Dnce, doas gerei, toplumsal bir olaydr. Demek ki, bylece beynin dncenin organ olduu, ama
J. Stalin, E. Kreeninkova Yoldaa Mektup Son Yazlar, 1950-953, s.42. Bkz: Introduction Iuvre de Pavlov, Questions scientifiques, n 4, Editions de la Nouvelle Critique.
45 46
180
onun yalnzca organ olduu ok dorudur, ve bu, marksizmin, insanlarn varln belirleyen ey, bilinleri deildir; tam tersine, onlarn bilincini belirleyen toplumsal varlklardr.47 diyen z grn yalanlamaz. IV. BLNCN K DERECES Pavlovun fizyolojik alma ve bulular, bilinte, gerein yanssn, varln yanssn, yani bilginin olu tarzn aklkla belirtmemize de olanak salar. Basit bir rnek alalm: bir ocua, kullanlagelen szcklerin anlam nasl retilir? nce ocua szcn anlatt eyin birok kez ardarda gsterilmesi gerekir; ikinci olarak da ayn zamanda, ona eyin adn sylemek ve ocuk, szc, doru olarak ve kendiliinden, eyle birletirinceye ve szc eyin yokluunda da, yani soyut olarak kullanabilinceye kadar sk sk sylettirrnek gerekir. Bylece, szcn anlam, zmlendii anda eyin fikrini temsil eder ve bu fikir ya da kavram, yinelenen duyumlar temeli zerinde ve bu duyumlar iaret eden dil temeli zerinde [sayfa 209] ekillenir. u halde, bilginin iki derecesi vardr: aralksz (hemen uyary izleyen) duyum ve soyut fikir (ya da kavram). Ayrca, tek bana duyumun fikirden daha az tam bir bilgi olduunu grmek kolaydr; gerekten de ocuk yalnz beyaz kuular grd srece kuunun beyaz bir ku olduuna inanacaktr, ki bu da ksmen yanltr; tersine, kuuyu bilimsel tanmlamasyla bilen bir zoolog onun hakknda daha kesin, daha doru ve daha tam bir fikre sahip olacaktr. u halde grlyor ki, gerei daha doru olarak yanstan soyut fikirdir, ama uras kesindir ki, bu bilimsel kuu fikri, ancak, doada varolan trlerin ve eitlerin sistematik bir envanterinin temeli zerinde, duyumlar temeli zerinde oluabilir. Kendiliklerinden soyut eyler, rnein akrabalk kavramlar szkonusu olduu zaman, ocuk, bunlar da, gene yeteri kadar sk sk yinelenen toplumsal pratik araclyla edinebilir. Daha karmak bir rnek alalm: kk tccar, ok ar
47
s. 23.
Karl Marx, Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, nsz, Sol Yaynlar, Ankara 1993,
181
vergiler dyor, tekstil iisi isizlik tehdidi altnda, kk memur ayda 20.000 frank kazanyor. Diyelim ki birincisi LAurore, ikincisi .ranc-Tireur, ncs ise .igaro gazetesini okuyor. Herbiri kendi gazetesinde kendi sefaletinin bir yanksn bulur; burjuva yazar, kk insanlarn hazin kaderinden yaknr. Bu gazeteler, durumu duygusal ynleriyle ksmen yanstrlar. Ama o kadarla kalrlar, durumu aklamaya hi yanamazlar, geliigzel onu-bunu, ynetimin israfn kk iletmelerin saysn ya da kylleri sularlar. Tersine, LHumanit gazetesinin, Maurice Thoreznin bir raporunun okuru, kendisine durumun btn ynlerinin anahtarn veren aklamay, kapitalizmin ve elikilerinin tahlilini, bugnk kapitalizmin temel yasas hakknda, yani azami kr peinde koma hakknda, soyut ama gerei derinlemesine yanstan bir kavram bulacaktr. Bylece, btn alanlarda, bilgi, duyumsal olandan, ussal olana doru gider. Berkeleye gre gnein dz ve krmz grlmesi olgusu, onun yalnz bizim bilincimizde varolduunun bir kantdr; marksizme gre bu, yalnzca [sayfa 210] duyularmzla algladmz bilginin yeterli olmadnn, nk, her ne kadar duyularmz gerekle temasmz salyorlarsa da bize gerein ne olduunu anlatamadklarnn kantdr. Diyalektik bize retti ki, bir olay anlamak iin, olayla baka olaylar arasnda balantlar kurmak, onun kkenini bilmek, i elikilerini yakalayp ortaya karmak gerekir. Bilim, fikirlerle tanma, yalnzca gnein gerekte nasl olduunu bize bildirmekle kalmayacak, ayn zamanda, onu neden dz ve krmz grdmz de retecektir. Bilim bize olaylarn zn teslim eder. Mantksal bilgi ve alglarmzla elde edilen bilgi arasndaki fark, algsal bilginin tek tek olaylarla, eylerin d ilikileriyle ilgilenmesine karlk, mantksal bilginin byk bir adm atarak btne varmas, eylerin zn, i ilikilerini kavramas ve bizi evreleyen alemin i elikilerini aklamasdr. Bylece o, evremizdeki alemin gelimesini, btn aamalar arasndaki i ilikileri iinde kavrayabilir.48 Bilginin birinci aamasndan, duyumlar, izlenimler, heyec48
Mao e-tung, Pratik zerine, Teori ve Pratik, s. 11.
182
anlar derecesinden, ikinci derecesine, kavramlar aamasna gei, kayda deer, nemli bir diyalektik rneidir, nk, nitel bakmdan yeni olan bu olay, yani kavram oluturan ey, duyumlarn nicel bakmdan birikimidir. ... bilginin duyusal aamas, yani duyumlar ve izlenimler aamas, bilginin ilk aamasdr. ... Toplumsal pratik srp gittike, pratiin seyrinde insanda alglar ve izlenimler uyandran eyler,49 birok kez yinelenir ve insan zihnindeki bilgi srecinde, sonucu kavram kurulmasna varan, ani bir deime, bir srama olur. Bu haliyle kavram, artk, eylerin doasn, bunlarn birleimden kopuk aamalarn ya da d ilikilerini deil, bunlarn zlerini, btnlklerini, i ilikilerini kapsar. Kavram ve alg, yalnzca nicelik ynnden deil, nitelik ynnden de birbirinden farkldr.50 [sayfa 211] Gene Leninin formln alrsak: Kavramlar maddenin kendisinin en yksek rn olan beynin en yksek rnleridirler.51 Ve eer, insanlarn fikirleri arasnda elikiler varsa, bu, bizim dncemizin yanstt gerekte de elikiler olmasndandr: eylerin diyalektii, fikirlerin diyalektiini yaratr ve tersi olmaz.52 Marx daha nce yle demiti: ...fikir, maddi dnyann insan aklnda yansmasndan ve dnce biimlerine dnmesinden baka bir ey deildir.53 V. VARGI Maddenin bilince gre ncelii konusunda marksist tezin byk pratik nemini anlyoruz. Birinci olarak eer ilkin deiiklie urayan koullarsa ve sonra bunun sonucu olarak insanlarn bilinci deiiyorsa, u ya da bu retinin, teorinin, ya da idealin derin nedenini, ne insanlarn beyninde, ne onlarn imgeleminde, ne de yaratc dehasnda deil,
Bu yineleme beklenmedik bir ey deildir, doal zorunluluun sonucudur. Mao e-tung, Pratik zerine, Teori ve Pratik, s. 10. Lnine, Cahiers philosophiques. 52 Lnine, Cahiers philosophiques. 53 Karl Marx, Almanca kinci Baskya Sonsz, Kapital, Birinci Cilt, Sol Yaynlar, Ankara 1993, s. 28.
49 50 51
183
maddi koullarn gelimesinde aramak gerekir. Ancak bu koullarn incelenmesine dayanan bir fikir iyidir ve kabul edilebilir. kinci olarak, eer insanlarn bilincini, duygularn, rf ve adetlerini d koullar belirliyorsa, yalnzca bu koullardaki deiikliin insanlarn bilincini deitirebilecei besbelli bir eydir. Sonsuz bir insan, sonsuz bir insan doas yoktur. Bireysel bir varolma savamnn gelitii bir zel mlkiyet dzeninde, insanin bir baka insan iin kurt olmas doaldr. Sosyalist yarmann, sosyalist mlkiyetin gelitii bir dzende, insanlar arasndaki kardelik fikirlerinin zafer kazanmas kanlmaz bir eydir. nsan ne iyi, ne de ktdr; koullar nasl yapmlarsa yledir. Marksizm, burjuva ideologlarnn ortaya attklar, insan kt yapan kt [sayfa 212] kurumlardr demek mi dorudur, yoksa insann ktl kurumlar bozar demek mi dorudur, sorusuna kesin bir yant getirir. nsann ahlakn bozan kurumlar deil, kapitalizmdir. Ahlaki yenilenme yoluyla devrim fikri, bir yalandr. Gerekte, yeni, sosyalist bir bilinle yeni bir insan, yeni, sosyalist yaam koullarnda oluabilir. Bunun iin ne yapmal? Toplumsal gerek zerinde, insanlk-d kapitalist sistem zerinde oluturulacak deitirici bir etkiyle bu yeni koullarn geliini hzlandrmal. Marxn dedii gibi Eer koullar insan biimlendiriyorsa, bu koullar insanca biimlendirmek gerekir.54 Bylece, daha aydnlanma ann baz .ransz filozoflarnn da sezinledikleri materyalizm ile sosyalizm arasndaki balant, btn akl ile ortaya kyor. Sosyalizmi istemeyen sac sosyaldemokrat liderler, teki derslerimizde greceimiz gibi, materyalizmi reddederek ve en geri idealizmin arkasna gizlenerek marksizmi tahrif etmek iin ellerinden geleni yapmak durumuna derler. Materyalizm, tersine, proletaryaya ve insanla, maddi ve kltrel alp gelimesinin yolunu, devrimci yolu aar.
YOKLAMA SORULARI 1. .ikrinizce, znel idealizmin kantlar en ok kimin zerinde etki yapabilir? Neden?
54
Karl Marx, .ransz Materyalizminin Tarihine Katk, .elsefe ncelemeleri, s. 172.
184
2. Doann ve toplumun yasalarnn nesnellii fikrinden ne anlalr? rnekler veriniz. 3. Bilincin, gerein yanss olduu tezi ne anlama gelir? 4. nsan bilincinin ekillenmesinde emein rol nedir? 5. Bilincin toplumsal gelimenin bir rn olduunu gsteriniz. 6. Bilimin soyut fikirleri, neden azami bir dorulukla gerei yanstrlar? 7. Materyalizm ile sosyalizm arasndaki ba gsteriniz. [sayfa 213]
185
MARKSST MATERYALZMN NC ZGS DNYA TANINABLR
ONBRNC DERS
I . dealizmin son sna. II . Marksist anlay. a) Pratiin rol. b) Marksist pratik kavramnn bir tahrifi. III . Greli gerek ve mutlak gerek. IV . Teori ve pratiin birlii. I. DEALZMN SON SIINAI BUNDAN nceki dersimizde, 18. yzylda, Berkeleyin znel idealizminin ortaya knn, doa bilimlerinin ve materyalizmin darbeleri altnda ezilen dinin nesnel idealizmini baka bir yola evirerek kurtarmak zorunluu ile aklandn grdk. Ama, Berkeleyin felsefesinin, kendisiyle ada olan bilimsel ilerlemeleri, bu arada yalnzca bir rnek vermek istersek, rnein matematikteki ilerlemeleri aklamak yeteneinde olmamak gibi byk bir kusuru vard. Berkeley felsefesi, bunlar bilmezlikten geliyor, sama olduklarn ne sryordu ve grdk ki Berkeley gibi idealist filozoflar, kendilerini, ou kez bilimsel sorunlardan uzak tutuyorlard. Ama bu yeterli deildir. 18. yzylla birlikte, bilimlerin geli-
186
mesi, zellikle Newtonun evrenin genel mekanik teorisini [sayfa 214] kurmasndan sonra yle oldu ki, Berkeley felsefesinin artk tutulur yan kalmad. dealizm geri ekilmek zorunda kald: ama hi deilse dinin varln devam ettirme olanan muhafaza etmek, ve ona, kukudan bir kr salamaktr. Yeni felsefe, materyalizmin maddenin ilk olduunu iddia ettiini, kendisinin bu konuda hibir ey bilmediini ileri srecektir. Bylece, bu yeni felsefe, kendisini idealizmle materyalizm arasnda bir nc yol gibi gstermeye alr; yan tutmann olanakl olmadna karar vererek felsefenin temel sorununda bir yan tutmay reddeder; dogmatik deil eletirici bir durum benimsemekle vnr. Nesnel idealizm, maddeyi bir evrensel Ruha baml klyordu, znel idealizm maddeyi bilincimizde eritip yok ediyordu. Ama biri, doa bilimleri tarafndan; teki de, fizyoloji ve toplum bilimleri tarafndan yklmtr. imdi de Peki ama, bilimin bize gerei olduu gibi tanttn, nereden biliyorsunuz? Elbette ki, bilimler vardr; ama, nesnel gerein kendi ilkesi iinde madde mi yoksa ruh mu olduunu bilmek iin, ilkin bizim ruhumuzun bizzat nesnel gerei tanyabilip tanyamayacan bilmek gerekirdi. diyen yeni felsefe ortaya kyor. Demek ki, bylece bu nc felsefe, maddeyi ruha baml klmyor, maddeyi bilincin iinde eritip yok etmiyor, ama, balang noktasnda sanki biri tekine yabanc imi gibi, sanki madde ruha ve bilgimize nfuz edemezmi gibi, sanki bilgimiz, doay ve bizim ruhumuzun olanaklarn bulup gn na koymak yeteneinden yoksunmu gibi muhakeme yrtyor. .elsefenin temel sorununu yantlamann olanaksz olduu, nk, bizim, eylerin birinci ilkelerini bilmek, tanmak yeteneinde olmadmz ve hibir zaman olmayacamz ileri sren bu eilim, (Yunanca bilmek yeteneinde olmayan anlamna gelen iki szckten tretme) agnostisizm-bilinemezcilik adn alr. Bu felsefenin 18. yzyldaki habercisi, skoyal David Humedur. Bu felsefenin balca temsilcisi .ransz Devriminin ada, daha nce de szn ettiimiz Alman [sayfa 215] Emmanuel Kanttr (1724-1804)55 .ransada, 19. yzylda, Auguste Comte (1798-1857), buna yakn bir tutumu benimsemitir, ve daha bir sr yazarda,
55
Dokuzuncu derse baknz: Marksizm ve Din, V.
187
bilinemezcilik idealizmin baka biimleriyle karm durumdadr (gerekten de, bu yazarlarda, felsefi eilimler, reti kurucularndaki gibi saf durumda grlmez, ancak deiken dozlarda eilimler vardr). Bundan baka, Kantn felsefesi, ii hareketinde bir rol oynamtr, nk, marksizmin dmanlar, marksizmin revizyonunu denemek iin bu felsefeye dayanmlardr. yleyse, imdi de, bilinemezciliin kantlarn grelim. Hume yle yazyor: nsanlarn doal igdleriyle ... kendi duyularna gvenmeye eilimli olduklar ve bizim alglarmza baml olmayan ve duyarllkla bezenmi btn varlklarla birlikte ortadan kalktmz takdirde bile varolacak olan bir d evrenin varl, en ufak bir uslamlama yapmadan ya da hatta uslamlamaya bavurmadan nce her zaman varsaydmz, apak belli bir ey olarak kabul edilebilir. unu gryoruz: buraya kadar Hume, materyalizmin saduyuya uygun dtn kabul ediyor. Ama btn insanlarn bu evrensel ve birincil kans, bize, zihnimizde hibir eyin bir imgesi ya da algs dnda varolamayacan ... reten birazck felsefeyle hemen sarslr. Grmekte olduumuz masa, ondan uzaklatka daha kk grnr, ama bizden bamsz olarak varolan gerek masa, deimez; o halde bizim zihnimiz, masann imgesinden baka bir eyi alglamamtr.56 te en katksz Berkeley tarznn bir kant karsnda bulunuyoruz: dz ve krmz gne rneini anmsayalm (geen dersimizden). Bununla birlikte gene bir ayrm var: Berkeley maddenin bamsz varln yadsyordu; Hume bunu yadsmyor: bizden bamsz olarak varolan ve bizim duyumlarmz deitii halde deimeyen gerek masann varln kabul ediyor, ama mademki biz bu masadan ancak [sayfa 216] duyularmzn bize verdikleri greli imgeleri tanyoruz, o halde hibir zaman bu masann nasl olduunu bilemeyeceiz. Kendinde masa ise bilinemez. Demek ki, Hume, gerek iinde iki dzey ayrdediyor: bir yanda bizim grdmz gibi, bize gre masa, imge biiminde
56
Aktaran: Lenin, Materyalizm ve Ampiryokritisizm, s. 25-26.
188
bizim bilincimizde olan, znel olan, yalnzca grn olan masa; te yanda gerek masa, kendinde masa, bizim bilincimizin dnda olan, nesnel olan, ve gerei tekil eden ama bilinemez olan masa. kan sonu: hibir zaman eylerin grnlerinden bakasn tanmyoruz, hibir zaman onlarn varlklarn bilmeyiz, yleyse, kendimizi idealizmle materyalizm arasnda gsteremeyiz. Kendinde-eylerin ne olduklar, madde mi, yoksa ruh mu olduklar stne durmadan birbirleriyle tartan idealist ile materyalist, karda yryen, biri mavi gzlkl, teki krmz gzlkl ve durmadan karn ne renk olduunu tartan iki insana benzerler. Materyalist, eyann maddi yannn nemini grr, idealist ise dncel yannn nemini; akolsun kendinde-eylerin ne olduklarn syleyecek olana, nk onlarn ikisi de kendi gr alar iine hapsolmu durumdadrlar. Tarafsz kalmak ve bilimsel ihtiyat elden brakmamak iddiasnda olan kimseler iin bu felsefenin ne kadar nemli olduu anlalr. Kant, Humeun dnme dzenine dayanarak dorudan doruya bilim alanna mdahale edecektir. Kant, ok g anlalr bir filozof olarak n yapmtr.57 Gerekte, kant ideolojiyle her yerde karlalr. Bu eylerin bir gizi olduu ve bizim bu gize ulamadmz fikridir, bu sanki doru ile yanl arasnda, bilim ile bilgisizlik arasnda eit bir denge tutturmak olanaklym gibi, burjuva okuluna kabul ettirilen yalanc bir tarafszlktr; bu, fazla dorulayc olmann doru olmad, her yanda gerek olduu, ve herkesin kendi gr bulunduu vb. fikridir. O halde, bu, ynlarn yolunu [sayfa 217] artmaya zg ideoloji trnn kendisidir. u halde Kant, bilinemez olan kendinde-ey ile, bu kendinde-eyin bizim duyu organlarmzda oluturduu arpmadan ileri gelen d grn, bize-gre-ey arasnda ayrm yapmakla ie balyor. Biz, eylerin iinde deiliz ve hibir zaman da olmayacaz. te yanda, d grnler eitlidir, karmakarktr ve elikilidir. yleyse bilimin grevi bunlar bir dzene koymak ve bunlardan, bizim mantk gereksinmemizi karlayacak bir tablo oluturmaktan
57 Kantn felsefesini eletirmemiz, onun bilim adam olarak katklarn, Laplacen yeniden ele ald ve gelitirdii bulutsu varsaymn deerlendirmediimiz anlamn tamaz.
189
ibaret olacaktr. Bu, nasl yaplacaktr? O zaman Kant, insan zihninin, duyularn verilerini kendi z gereklerine gre yorumladn belirtiyor. Bilim, bu yorumlamann sonucundan baka bir ey deildir. Bylece bilimin yasalar, olaylar arasndaki ilikiler, yalnzca insan zihninin rndrler. Hareket halindeki maddenin gerek yasalarn yanstmak yle dursun, insan zihninin yasalarn, gereksinmelerini yanstrlar. Nesnel gerei temsil etmekten uzaktrlar, ancak znel bir gerei temsil ederler. Elbette ki, bilimin yasalar, olaylar arasndaki ilikiler u ya da bu kiiye bal deildirler. Bununla birlikte Kanta gre insan zihnine grelidirler (sanki dnyay baka trl grebilen tanrsal bir zihin olabilirmi gibi). Bu teoriden kan sonular nelerdir? Bilim, eylerin yzeyinde kalr. Gerekte, mutlak, nfuz edilemez, sonsuz bir gizem, zerinde bilimlerin yanlsamal ilerlemesinin cereyan ettii gerek arka plandr. Sonu olarak, bilime hibir mutlak gereklik atfetmemelidir. Bu yalnzca bir yorumlama sorunudur. Kantlk, insan dosdoru, kukuculua (scepticisme), bilimsel teorik aratrmalar alan da dahil olmak zere hareketsizlie gtrr. Bilinemezciler, bylece, dnn biliminin yanllar ile bugnn biliminin dorular arasnda hibir ayrm yapmamak durumuna derler. Bilim bir kez yanldktan sonra, hangi anda yanlmadnn bilinemeyecei yargsna vararak, bugn doru, yarn yanl derler. Bilginin, laboratuvanndaki yntemli eletirici zihniyeti ile kukuculuktan gelen evrensel kuku zihniyetini birbirine [sayfa 218] kartrrlar. Onlara gre, bilgi, bizimle dnya arasna bir engel koyar. Burjuva niversitede, modaya gre ortaya konan bilimin deeri bilimin iflas vb. stne bitmez tkenmez dnceler buradan ileri gelmektedir. Eer bilim ancak d grnlere dayanyorsa, ksacas, bir bilim grnnden, bir bilgi grnnden baka bir ey deildir. Daha nce de sylediimiz gibi, bilinemezcilik, gene tannmas gereken baka yakn biimlere de brnmtr. Auguste Comteun olguculuu (positivisme), bilimin, olaylar arasndaki ilikilerin nedenlerini aratrmakszn yalnzca bu ilikileri ortaya karmakla yetinmesi gerektiini savunur; bilim, eylerin nedenini aramay kendine yasak etmeli, mutlaa ulamay istememelidir; Auguste Comte bu yoldaki her aratrmay, olaylarn zn ortaya karan aklayc her teoriyi, szcn pek meru olmayan bir kullanm ile metafizik olarak mahkum eder. Bu, bilim konusunda
190
burjuva niversitesinin resmi amentsdr. rnein, Henri Poinearnin destekledii adcla (nominalisme) gre bilim, bir anlattan baka bir ey deildir, ancak, bizim olaylardan algladmz eyin bir ifade edili tarzdr, ama hibir ekilde gerein kesin bir aklamas deildir. Henri Poincar, dnyann, gnein evresinde dn gibi byk bir bulutan bile kuku duyuyor ve Kopernik sisteminde ancak bir anlat grmek istiyor. Bu felsefeler, bilim hakknda yanl bir gr vermekle kalmazlar, bilimi, onu ksrlatracak yollara srerler; Rnesans andaki o gzelim gzpekliini ve atlganln, bilimin elinden alrlar; onu zararsz klmak iin elbirlii yaparlar. Btn bu akmlar, yz yldan beri .ransada ve Almanyada, ngilterede ve Amerikada yeni kuaklardan da bol bol yandalar buldular. zelikle toplum bilimleri alannda byk bir baarya ulatlar. imdi bilinemezciliin yerini belirleyelim. 1. Bilinemezcilik, bilime kardan saldrmaz; bu, Kant ve Comte zamannda artk olanakl deildir. Nesnel gerein varln da yadsmaz; yleyse, bilinemezci, bilim karsnda, [sayfa 219] materyalisttir. Ama te yandan hemen gvence vermekte, bilimin, bilginin tm olmadn temin etmekte acele eder. Bilinemezci, bilimin saygnln drmeye, onun materyalist ieriini ve bilgi deerini saklamaya, bana hi dert amayacak bir ekilde bir yandan kabul ederek maddeyi savuturmaya abalar. Ksaca ama, idealizm lehinde bilime elkoymaktr; bilim, insan ruhunun vglerini okumaya hizmet edecektir. Ksaca, bu materyalizm, utanga bir materyalizmdir. Bununla birlikte, yeni-kantlar Almanyada Kantn dncelerine, bilinemezciler ise ngilterede Humeun dncelerine (bu dnceler ngilterede hibir zaman ortadan kalkmad) yeni bir canllk vermeye urayorlarsa da, bu, bilimsel adan, bunlarn ok zaman nce yaplm olan teorik rtlmelerine oranla bir geriye giditir, pratikte ise, materyalizmi aktan aa geri evirirken, gizlice utanga bir biimde kabul etmektedir.58 2. Bu ara durum, kapitalizmin hzla ilerleyii dneminde; retimin hizmetindeki bilimlerin gelimesinden geemeyen, ama
58
Ludwig .euerbach.... s. 23; .elsefe ncelemeleri, s. 24-25; Din zerine, s. 213.
191
ayn zamanda, ister Comte zamanndaki .ransada olduu gibi kendi iktidarn daha salamlatrmak iin gereksindiinden olsun, ister Kant zamanndaki Almanyada olduu gibi henz feodal dzenden yakasn tam kurtarmam olmasndan olsun, feodal ideoloji ile dinle bir uzlama arayan burjuvazinin gereksinmelerine ok uygun dmektedir. 3. Bilinemezcilik, ancak grnte bir ara durumdur. lkin pratik olarak, Comteta, rnein siyasette mutlan reddi ne anlama gelir? Bunu Comteun kendi slogan ile gryoruz: Ne eskiye dn, ne devrim, gzel bir burjuva slogan. Bilinemezci, yan tutulamaz bahanesiyle yz ak dvmeye giriemeyen utanga bir materyalizmle yetinerek alan bo brakr ama her iki yana da eit ekilde deil, gl olana. Pratikte daha gl olan hangisidir? Leninin Ne Yapmal?da [sayfa 220] gsterdii gibi, daha kuvvetli olan yadsnmaya yer brakmayacak bir biimde idealizmdir, nk, idealizmin resmi ideoloji olarak eski olma stnl vardr ve nk, teorik olarak kafalar iin daha kolay bir yoldur. Materyalizm, tersine, resmi ideoloji deildir, gtr, nk bilimseldir ve allmn dndadr. Bilinemezciliin yanszl spanyol Cumhuriyeti ile faist mdahale arasndaki atmada Lon Blumun mdahale etmemesine benziyor. Bizzat Kant da ok iyi bilir ki, geerli bir teorik yanttan yoksun braklan insanlar, byle bir yant getirdiklerini ileri srenlere ve iin banda olanlara, idealistlere, tanrbilimcilere doru dneceklerdir, nk, insanlarn felsefi bir kesinlie gereksinmeleri vardr; o halde bilinemezciliin yanszl ikiyzllkten baka bir ey deildir. stelik greceiz ki, teorik planda, bilinemezciliin idealiste n-varsaymlar vardr. 4. Sonu olarak, bilinemezcilik dosdoru gizemcilie (mysticisme) ya da inancla (fidisme) gider. Akln stnde baka bir bilgi cinsi: inan (iman) kabul eden gerici retiye inanclk denir. Aslnda, bilinemezcilie gre, tanr ya da madde olsun, alemin ilkelerini, akl yoluyla, felsefe yoluyla tanmak mademki olanakszdr, bilinemezcilik nesnel idealizmin kendini verdii dinsel dogmalarn ussal olarak tantlanmas yolunda btn abalar reddediyor demektir. Sonu olarak: eylerin gizli nedeni bilinmediine gre, insan, akln zemeyecei bir gizle kuatlm olduuna gre, hibir ey, yce geree, ussal-olmayan (non rationelle), gizemli yollarla ulalmasna engel olmaz, hibir ey inana ans tanmaya
192
engel olmaz, hibir ey inann gerek bilgi olduunu dnmeye engel olmaz.59 Bilinemezcilik, dinsel idealizm gibi din, felsefi bakmdan doru olandr demez, belki din bir yanlg deildir, belki dinde gereklik vardr der. Aradaki ufak ayrm grlyor, yle bir ayrm ki, teorik olarak kilisenin yldrmlarn stne ekmeye, pratikte ise desteini salamaya [sayfa 221] yetiyor. ada inanclk, bilimi kesinlikle reddetmez, ancak nesnel gerei bulmak iddias gibi ar iddialar reddeder. Eer, (materyalistlerin dndkleri gibi) nesnel bir gerek varsa, eer, yalnzca d dnyay insann deneyiminde yanstan doa bilimleri bize nesnel gerei vermek yeteneinde iseler, btn inancln mutlak surette reddedilmi olmas gerekir.60 Bilimi bir znel gerek haline getirirken, bilinemezcilik, nesnel gerei inana brakr. Bilinemezciyi biraz kazynz diyor Lenin altnda idealist bulacaksnz. znel idealizmden hareket ederek nesnel idealizme ulalr. Yeter ki ona bir ans verilsin, bugn tanrbilimin btn isteyebilecei de ite budur. Bilinemezcilik ve olguculuk, bilginlerin ufuklarn daraltarak, onlara genilii olan btn teorik genellemeleri yasaklayarak, onlarn ellerini-kollarn balayp, tanrbilimin buyruuna verdii gereklii olmayan uydurmalarn kucana atarlar; papa, kendilerine aa-yukar u azla konuur: Bilim, gryorsunuz, gszdr: yalnz, onu aan inan evrenin gizemini bulup ortaya karmaya olanak verir. Yalnz marksist bilgi anlay ve diyalektik materyalizm yntemi, olguculuun iine hapsettii bu gszlkten, bilimi, ekip karabilir. II. MARKSST ANLAYI Dnyay ve onun yasalarn bilebilme olanan yadsyan, bilgilerimizin deerine inanmayan; nesnel gerei tanmayan ve dnyann, bilimin hibir zaman tanyamayaca, bilemeyecei kendinde-eylerle dolu olduunu dnen idealizme karlk, marksist felsefi materyalizm,
59 Yukarda (9. Ders) grdmz gibi Kant iin dinsel inancn kar-devrimci pratik bir rol vardr. Benim felsefem, diye aklar Kant, hem bilime, hem de inanca yer verebilme stnlne sahiptir. 60 Lenin, Tm Yaptlar, c. XIII, s. 98-99 [Rusa bask].
193
dnyann ve yasalarnn pekala tannabilir, bilinebilir olduklar, deneyimle, pratikle gereklenmi doann yasalar hakkndaki bilgimizin geerli bir bilgi olduu, nesnel bir gerek imlemi tad; dnyada hi de bilinemez eyler olmad, ama yalnzca [sayfa 222] henz bilinmeyen, bilim ve pratik yoluyla bulunacak ve bilinecek eyler olduu ilkesinden hareket eder.61 Gryoruz ki, Stalin, gerein bulunuu ve bilgilerimizin dorulanmas arac olarak, bilimin temeli olarak pratiin merkez olma roln belirtiyor. a) Pratiin rol. Engels, nl bir metninde, Kantn kendinde-ey teorisini eletirmitir: Bu felsefi saplantnn en arpc rtlmesi, btn teki saplantlarda olduu gibi, pratiktir, zellikle deneyim ve sanayidir. Eer biz, doal bir sre hakkndaki anlaymzn doruluunu, bu sreci biz kendimiz yaratarak onu koullarndan karp varlk haline getirerek ve onu kendi amalarmza hizmet ettirerek tantlayabiliyorsak, Kantn bilinemez kendinde-eyinin ii biter. Bitkisel ve hayvansal organizmalarda retilen kimyasal tzler, organik kimya birbiri ardndan onlar birer birer yapmaya koyuluncaya kadar byle kendilerinde-eyler olarak kaldlar; ama kimya onlar yapt m, kendinde-ey bizimiin-ey haline gelir, tpk rnein, artk kzl kk halinde tarlalarda yetitirmeyip ok daha kolaylkla daha ucuza ta kmr katranndan kardmz alizarin gibi. Kopernikin gne sistemi, yzyl boyunca bir varsaym oldu; bunun zerinde bire kar yz, bin, onbinle de bahse giriilse, gene de varsaymd; ama Le Verrier, bu sistemden karlan veriler yardmyla, yalnz, bilinmeyen yeni bir gezegenin varlnn zorunlu olduunu deil, ama ayn zamanda bu gezegenin gkyznde bulunmas gereken yeri hesaplaynca ve daha sonra Galilei
61
194
onu gerekten bulunca Kopernikin sistemi tantlanm oldu.62 Pratiin tahlili, neden, bilinemezcilik olan bu felsefi [sayfa 223] kaprisin rtlmesini salar? Bir teori, pratikte nasl rtlr? Bizzat bu, idealistlerin sylemekten hi geri kalmadklar gibi, bizi felsefenin dna karmaz m? lkin onlarn kendi grlerinin savunulamaz bir gr olduunu grelim: onlar, bilimin pratik, snai bir deeri olduunu, ondan yararlanmann yerinde olduunu ifade ederler, ve ayn zamanda da bilimin btn teorik deerini reddederler. Bu iki davran birbiriyle nasl uyuur, idealistler bilimin pratik deerinden ne anlarlar? Gerekte bunu yantlayamazlar. Eer pratikle teorinin ayrlmasnn bir anlam varsa, bu ancak u olabilir: bu ayrlma, kapitalist dzende kafa emei ile kol emei arasndaki kartlk, ayrlk demektir, baka bir ey deil. O halde marksist pratik anlay nedir? Pratik szc ayn zamanda hem 1 emek, retim, sanayi; hem 2 bilimsel aratrma almas, deney, deneysel denetleme; hem de 3 toplumsal pratik, teki iki pratiin tabi olduklar pratiin en st biimi, rnein snf savam pratii iin kullanlr. Pratik, gerei deitiren insann eylemidir; pratik, maddi emek ve duyum ile balar. Kant, duyumu basit bir imge olarak kabul eder, duyarl edilgin bir yeti sayar: diyalektie gre duyum harekettir, ve bundan nceki dersimizde grdk ki, duyum, pratik eyleme baldr. Duyarlk ve eylem, Kantn63 metafiziki olarak rettii gibi, birbirinden ayrlm eyler deillerdir. Pratik, duyumlarn, izlenimlerin, bilginin birinci derecesinin kayna olduuna gre ayn zamanda nesnelerin retimidir de. Kant diyor ki: biz eylerin iinde deiliz; Kant, nesne ile zneyi metafizik bir biimde ayrr, dnce ile gerek arasna bir kopukluk koyar. Bundan daha yanl bir ey olamaz. Biz, eyleri rettiimiz lde, eylerin iindeyiz: onlar retirken kendi eylemimizi, kendi dncemizi onlarda cisimletiriyoruz. Eer biz yapay olarak ali62 Ludwig .euerbach..., s. 23; .elsefe ncelemeleri, s. 24; Din zerine, s. 213. Yukarda Engelsten sonra yaayan bilinemezci Poincardnin, Kopernik sistemini bir varsaym olarak dnmekte direndiini grdk; o, Engelsin szn ettii parlak dorulamay dpedz bir yana brakm bulunuyordu. 63 Im Anfang war die Tat (Balangta Eylem Vard) (Goethe), aktaran: M. Thorez, .ils du Peuple, s. 68.
195
zarini retmeyi biliyorsak, bu, onun niteliine hkmedebildiimizden, onu [sayfa 224] kendisi olarak tanyabildiimizdendir. Materyalizm iin yapay bir rnn, doal bir rn deerinde olmad yolundaki boinann yeri yoktur. O halde eer, bir ey hakkndaki g- r ve anlaymz doru, kesin ise, pratiimizin ortaya koyduu so-nu, bizim beklediimize uygun olacaktr ve bu, bizim bilgilerimizin nesnel olarak dorulanmas olacaktr. Her nesne, kendisini oluturan srece, zlmez bir biimde baldr. nsan, doru bir biimde bu srece mdahale ederek, onu ortaya kartarak, bizzat o eyle kendisi arasnda tam bir ilgi kurar, ona nfuz eder ve bylece kendi anlaynn doruluunu tantlar. Bu nesneleri, onlarda algladmz niteliklere gre kendi yararmza kullanmaya baladmz an, duyusal alglarmzn doruluunu ya da yanlln yanlmaz bir snamadan geirmekteyizdir. Bu alglar yanlsa, bir nesnenin onlara gre kestirdiimiz kullanm yolunun da yanl olmas ve abamzn boa gitmesi gerekir. Ama amacmza varmay baarrsak, o nesne ile onun bizdeki imgesinin uyutuunu anlarsak; nesne, ereimiz iin kendisinden beklediimizi verirse, o zaman bu, bizim o nesne ve onun nitelikleri zerine olan alglarmzn kendi dmzdaki gereklikle uyutuunun o lde olumlu kantdr. Ve bir baarszla uradmz zaman, baarszlmzn nedenini bulmada genellikle pek gecikmeyiz; kendisine dayanarak i grdmz algnn ya eksik ve yzeysel, ya da baka alglarn sonular ile onlarn elvermedii bir tarzda birletirilmi olduunu kusurlu savurma dediimiz ey budur anlarz. Duyularmz gerektii gibi eitmeye ve kullanmaya, ve eylemimizi gerektii gibi edinilmi64 ve kullanlm alglarn belirledii snrlar iinde tutmaya ne kadar dikkat edersek, eylemimizin sonucunun, alglarmzla alglanan eylerin nesnel doas arasndaki uyumay gsterdiini o kadar iyi anlayacaz.65
Yani bilimsel olarak denetlenmi (Engels). .riedrich Engels, topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm, Sol Yaynlar, Ankara 1993, s. 38.
64 65
196
Engelsin de and bir deyii yinelersek rein kant, onu yememizdir, bilimin doru olduunun kant, doal ve [sayfa 225] toplumsal dnyay deitirmeye olanak vermesindedir. Bunun iin Marx: Nesnel hakikatin insan dncesine atfedilip atfedilemeyecei sorunu, bir teori sorunu deil, pratik bir sorundur. nsan hakikati, yani dncesinin gerekliini ve gcn, bu dnyaya aitliini pratikte kantlamaldr.66 diye yazd. Bunun iin pratik, bize, gerein ltn verir. Ama belki de, bu neden byledir ve neden bilim olanakldr, bilimin olanakl oluunun temeli, gerein temeli nedir, diye sorulacaktr. Bu sorunun yant bundan nceki derste vard. Kant, bize, insan zihninden szeder ve onun gerei bilebilmesinden kuku duyar, onu maddeye yabanc ve deneyimden nce gelen bir ey olarak imgeler; ayrca insan zihninin deimez olduuna ve deimelere elverisiz olduuna inanr. te burada, Kantn metafizik, anti-diyalektik durumunu gryor, ayn zamanda, zihnin kaynanda bir defada ve son ekliyle olumu btn yetileri ile birlikte verilmi olduunu kabul eden her idealizmin n-varsaymn tamtamna elegeiriyoruz. Grdk ki, materyalizm, tersine, insan zihninin kkeni sorununu koyar ve gzer, insan zihninin, evrimin bir rn, insanln binlerce yllk deneyiminin rn, pratiin bir rn olduunu, bilincin ise toplumsal bir rn olduunu gsterir. Eer bilin, doadan ve toplumdan kyorsa, doaya ve topluma yabanc deildir. O halde doann ve toplumun yasalarn doru olarak yanstabilir. .ikirlerin diyalektiini oluturan, eylerin diyalektiidir, fikirlerin diyalektii eylerin diyalektiini oluturmaz. (Lenin). Sonu olarak, yanlgy insan iin doal bir ey gibi gsteren, ve gerein bulunmasn hemen hemen bir mucize sayan idealizmin tersine, materyalizm, ilk elde hemen eksiksiz olmasa bile gerein ilk olduunu gsterir, nk, gerek, gerek olann insan beynindeki yanssndan baka bir ey deildir, ve bu yans doal bir sretir: dnyann varl bizim iin her an vardr. [sayfa 226] Bu koullarda materyalizm yanlgy nasl aklar? Yanlgnn olanakl olmas nereden gelmektedir? dealist dnya anlay gibi,
66 Marx, .euerbach zerine Tezler, .elsefe ncelemeleri, s. 68; Ludwig .euerbach..., s. 62; Din zerine, s. 62.
197
teki eyler arasnda dinler gibi, yeryznde varolan birok yanl anlaylar, nereden gelmektedir? Bu sorular yantlamak iin, eylerin, ancak bizim pratik eylemimizin gelimesi sayesinde duyularmzn pepee ortaya karttklar pek ok ynleri bulunduu olgusundan hareket etmek gerekir. Bu ynlerin ancak bir tanesi ile yetinilirse, eyler hakknda geerli bir bilgiye sahip olmak olanakl deildir. rnein, suya daldrlm bir ubuk biimi hakknda, yalnz gzlerimizin tanklyla yetinirsek, o, tam olarak bilinemez. Her ey iin durum ayndr. Yanlg mutlak deildir. Pratiin bir an, teki anlarndan ayr tutulursa, yanlg kkleir. Bunun iindir ki, yanlg her zaman pratiin kendisiyle dzeltilebilir ve giderilebilir. Ama bundan nceki derste grdk ki, bilgi, iki derecelidir: duyum ve kavram. Birinci dereceden ikinci dereceye gei bir genelleme oluturur. te burada da ikinci bir yanlg kayna olabilir, nk, yle durumlar olabilir ki, yeterli olmayan temellerden hareket edilerek genelletirmeye gidilebilir. rnein, baz burjuva siyasetilerinin tutumlarna bakarak, btn siyaset adamlarnn kokumu olduunu ifade eden bir kimsenin durumu buna benzer. Burada, gerein bir ynn mutlaa gtren metafizik dnce tarzn saptyoruz: ite burada da gene, somut tahlil yetersizliinin, yanlgnn kkeninde olduunu gryoruz. Ama, una da iaret etmek gerekir ki, bir genelleme yapldnda, gerek olandan ayrlma ve bu gerekten edinilen imgeyi bozma olasl vardr. Yanlg mutlak deil, biimi bozulmu bir gerektir. Leninin szlerine gre, bizzat bilgi srecinde gerein dna doru imgelemeci bir uu olasl bulunur. .ikirlerin, kendilerine zg olan bir srkleme gleri vardr. Bir kere doduktan sonra, kendiliklerinde vardrlar. Yani baka trl sylersek, beyin, kendisinin dnda biimlenen fikir yaplarnn deerlerini yalnz kendisi denetleyebilen pratikten ayrlarak, nispeten zerk bir ekilde ileyebilir. te pratik, [sayfa 227] burada da, yanlgy gerein boyutlar iine indirgemenin, dnceyi yere ayak bastrmann tek aresidir. unu da not etmek gerekir ki, retimin ve toplumsal varln baz koullar, bu srekli yanlgnn giderilmesini kolaylatrmazlar. rnein, toplumlarn balangcnda retici glerin zayf gelimesi insana doal olaylarn gerek nedenlerini bulmak olanan vermiyordu, bunun zerine insan, doal olaylar kendi kendine imgesel nedenlerle aklyordu: efsaneler, mitler, dinsel inanlar
198
buradan geliyor. Engels yle yazar: Tm uygar halklarn getikleri belli bir aamada, ... her yerde tanrlar yaratm olan [doa glerini] ... kiiletirme i gds ... dinin evrenselliini tantlar.67 Toplumun, biri alrken, teki mlk sahibi olarak retimi yneten, planlar kuran ve kendisini bir fikir almasna verebilen iki kart snfa blnmesi, salt kurgusal kavramlarn gelimesini kolaylatryor. Ayn zamanda insann zihinsel eyleminin rnleri, retimi ve toplum yaamn ynetmekte kulland fikirleri, gerein gerek kkeni imiler ve ancak kendi kendilerine bal imiler gibi grnyor. Nesnel gerek ile fikirler arasndaki ilikinin, ancak gerek olann dna doru imgelemeci bir uula olanakl olabilen bu tersyz edilii, her eye tersine dnm, gerek-d bir imge veren, ve yanlgnn en yksek biimini temsil eden idealist dnya anlayn oluturuyor. Bylece, materyalizm, idealizmi yalnz rtmekle kalmyor, onun kkenini de aklyor. Lenin, idealizm iin, ar bir ekilde mutlak iine, maddeden kopmu bir mutlak iine dalan bilginin izgilerinden ya da kk yzeyciklerinden biri, bir urudur, diye yazmtr. dealizm, elbette ki gerek olan yanstr, ama tersine yanstr, ve onu baaa yrtr. dealistler, diyor Lenin, ksr ieklerdir, nesnel ve mutlak olan gerek insanlk bilgisinin canl, retken ve gl aac zerinde biten asalaklardr. Ve Mao e-tung, Pratikten [sayfa 228] ayr, ondan kopmu bilgi anlalamaz68 diye yazyor. b) Marksist pratik kavramnn bir tahrifi. Marksizmin ykseliiyle, bu pratik kavram yle bir nem kazanmtr ki, artk bundan vazgemek olanakl deildir. Bunun iindir ki, gerici burjuvazi onu elegeirip kendine maletmeye ve tahrif etmeye kalkt. Burjuvazi de kendine bir eylem felsefesi hazrlamak istedi, ite bu, pragmaclk denen retidir. Emperyalist genileme dneminde, Amerika Birleik Devletlerinde doan pragmaclk, zellikle kinci Dnya Savandan
67 68
.riedrich Engels, Anti-Dhring in Elyazmalar, Anti-Dhring, s. 470. Mao e-tung, Pratik zerine, Teori ve Pratik, s. 14.
199
beri Avrupada geni apta yaylmtr. Pratik, bilginin gerekliini tantladna gre, pragmaclk bundan u sonucu karmak iddiasndadr: baarl olan her ey, yararl olan her ey, gerektir. Gerek olan her eyin yararl olduu formlnden hareket eden pragmaclk bunu dndrr, ve yararl olan her eyin gerek olduunu ileri srer. O halde marksizmin tam kartdr. Pragmacln, bilinemezciliin kaba bir eidi olduunu grmek g deildir. Pragmacla gre gerein temeli, gerek olana uygunluk, gerek olann doru, gereklenmi, dorulanm ve denetlenmi yanss deil, yalnzca yararllktr. Ama kim iin yararllk? Ahmet iin mi, yoksa Mehmet iin mi? Burjuvazi iin mi, yoksa proletarya iin mi? Gerek olan her ey yararldr, yalana gereksinmesi olanlardan baka herkese yararl. Gerici burjuvaziye gittike daha ok yararl olan ise yalandr, ve proletaryaya yalnzca gerek yararl olabilir. O halde pragmacla gre, gerek, zneldir, nesnel deildir. Aslnda pragmaclk bizzat gerein kendisiyle ilgilenmez; o, bir bilisizlik felsefesidir, idealizmlerin en gerisidir. rnein pragmaclk yle diyecektir: din vardr, baz kimseler iin yararldr, o halde gerektir. Aslnda, gerileyen burjuvazinin, bilimi yadsyan burjuvazinin tipik ideolojisi [sayfa 229] olan pragmaclk, gerei dorudan doruya egemen snfn karlarna tabi klar. Bu, makyavelciliin savunmasdr. Devletin kar (makkarticilik), Rosenbergler cinayetini hakl gsterecektir. Eer sermayenin kar yle ise, zaman zaman birbirine en kart eylerin doru olduu karar altna alnacaktr. Bu, azami kra tapnmadr. Eylemin felsefesi olarak pragmatizm, ilkeleri ne olursa olsun, baarl olan eylemi salk verir; ona gre sonu, yararllk, kullanlan aralar hakl gsterir. Bu, Gerek, u anda Mussolininin dnddr formlne uyan faist servencilerin tipik felsefesidir. Bilimsel alanda, pragmaclk, teoriden, dnceden ve olaca bilmeden vazgeilmesini tler. Geliigzel, grmek iin deneyimleri ver, bunlar ne olursa olsun. Bu deneyimler, baarl olursa ne l, yok baarya ulaamazsa ne yapalm, yazk! Pragmaclk bylece caniyane deneyimlere de izin verir. Bu iren teori, mahpuslar zerinde deneyimler yapan nazi doktorlarnn ve onlara zenen Japon doktorlarn btn ideolojik ynn tekil edi-
200
yordu; gene bu teori, imdi de bakteriyolojik sava konusunda Amerikallarn teorisidir. Burjuva ideologlar bir yandan bylece burjuvazinin kendi snf pratiini hakl gstermeye alrken, ayn zamanda pragmacl marksistlere maletmek iddiasndadrlar. Onlarn szlerine baklrsa, gya, marksistler etkililii her eyin bana geirirlermi, ve kendi topluluklarnn karanlk amalar iin yararl olan eyi, doru ve gerek olarak kabul ederlermi. Baz ideologlar, bylece, Hitlerin yaamsal yalan teorisini, marksistlere balamak iddiasndadrlar. Marksist anlay bambaka bir anlaytr. Bir fikrin yararl olduu iin gerek olmas yle dursun, tam tersine, bir fikir doru ve gerek olduu, yani nesnel olarak ekillenmi oldu iindir ki ve yalnz bu takdirde yararldr, uygulanabilir, nk , daha zamannda, rasyonalist Descartesin da69 belirttii gibi, pratik, gelip yanl gr, hatal yntemi [sayfa 230] cezalandracaktr. Amerikan emperyalizmi, Hitlerin de yapt gibi, bunu her gn deneyip duruyor. Bir fikir baarszla urad iin yanl ilan edilmez, tersine, nesnel olarak yanl olduu iin baarszla uramtr. Yararl yalan, gerein eanlam haline getirmek, oportnistin taktiidir. Yalnz ilkesiz ikbal avclar ve emperyalist kn rn servenciler, byle bir davran izgisini vebilirler. Marksizm hibir zaman gerei feda etmez. Marksistler grnteki ve geici baarszlklara katlanmasn ve pratiin en byk iyilii iin bilimsel gerei aklamasn bilirler. Bir zaman oldu ki, .ransada, Marshall plann ulusun karlarna aykr olarak niteleyenler, yalnzca komnistler oldu. Pragmaclk, tersine, her zaman rzgarn estii yandadr, ve yalnzca yakn baary aratrr. Ama, pratik, Marshall plann sulamann dayand teorik verilerin dorulanmasna olanak verdi, geni ynlarn gz nnde gerein ortaya kmasna, hangi deerlendirmelerin geree uygun, hangilerinin ise geree aykr olduklarnn gsterilmesine olanak verdi. te bu anlamdadr ki, pratik, gerein ltdr.
69
Discours de la mthode, 1. bolum.
201
III. GREL GEREK VE MUTLAK GEREK Demek ki, pratik, bize, bir eyin zellikleri hakknda sahip olduumuz fikrin doruluunu tantlama olanan verir. Bu andan itibaren Kantn kendinde-eyinden geriye ne kalr artk? Hi! Nitekim diyalektik, hatta idealist diyalektiki Hegel bile, bir eyin zellikleri ile kendinde-ey arasnda bir ayrm yapmann sama olduunu retir. Eer bir eyin btn zelliklerini biliyorsanz o eyin kendisini de bilirsiniz; kald ki, bu zellikler bizden bamszdr. te dnyann maddiliinden anlalmas gereken ey budur; ama madem ki onun zelliklerini tanyoruz, bu nesnel gerek hi de tannmas olanaksz bir ey deildir. rnein yle bir ey sylesek sama olurdu: Sizin karakteriniz baka bir eydir, meziyetleriniz ve kusurlarnz [sayfa 231] baka bir ey; sizin meziyet ve kusurlarnz biliyorum, ama karakterinizi bilmiyorum; nk, karakter dorudan doruya kusurlarn ve meziyetlerin btndr. Ayn ekilde, ressamlk, resme ilikin yaptlarn tmdr; tablolar, ressamlar, renkler, eitli tarzlar, okullar vardr ve sonra kendinde ressamlk vardr, ve bunlarn hepsinin stnde duru ve tannmaz bir eydir, demek de sama olurdu. Nesnenin iinde iki blm yoktur. Nesne, bizim, pratikle, derece derece baka ynlerini bulduumuz bir btndr. eylerin sakl zelliklerine gelince, diyalektik, bu zelliklerin, deiiklii douran kartlarn i savamyla kendilerini ortaya koyduklarn bize retti: kendinde sv durumu, kendi i elikisini donma ya da kaynama annda aa vuran bu durum, greli denge halidir. Sonu olarak: lkede, d grnt ile kendinde-ey arasnda hibir ayrm yoktur ve olamaz. Ancak bilinenle henz bilinmeyen arasnda ayrm vardr.70 Gerek olann gitgide daha derin bir biimde tannmasyla kendinde-ey, derece derece bize-gre-ey haline gelir. u halde gryoruz ki, diyalektik materyalist bilgi teorisine gre, bir mutlak gerek, yani kendinde gerek olana uygun olan gerek vardr. Kanta gre, gerek, insan zihnine gre grelidir.
70
Lenin, Materyalism ve Ampiryokritisizm, s. 104-105.
202
Kantn tersine, mark-sizm, gerei doal bir sre olarak tanmlar: insanlarn bilincinde, bu bilincin dndaki nesnel gerein gittike daha doru olan yanss, mark-sistlerin gerei yadsdklarn sylemek; bu, artk dpedz karaalmadr. Ama sv rneine tekrar gelecek olursak, grrz ki, bir olayn i ierii deiiklikle ortaya kar. u halde, bazan, bir olayn gereinin net olarak belli olmas iin olayn belli bir gelime ve olgunlama derecesine ulamasn beklemek gereklidir; elikiler daha gelimemi olduklar zaman henz farkedilemezler. rnein bir canl varln balanglarnn incelenmesini gletiren budur. Kapitalizm iin durum ayndr; onun onulmaz yaralar, zlmez elikileri, can ekime [sayfa 232] haline geldii zaman geni halk ynlarnn gzne gittike daha iyi arpar. Diyalektiki Hegelin gsterdii gibi: Minevra gecekuu (bilimin ve gerein simgesi) ancak akamn alacakaranlnda uar. yleyse olaylarn gelimesi bilginin ilerlemesine olanak salar; ve onun iindir ki, sabrla gzlemde bulunmasn ve gerein yanssnn beyinde ekillenmesi iin gerekli zaman hesaba katmasn bilmek gerekir.71 Bilgi teorisinde, bilimin btn teki alanlarnda da olduu gibi, diyalektik olarak dnmek gerekir, yani bilgimizi hazr ve deimez olarak grmemiz, bilginin bilgisizlikten nasl ktn, nasl eksik, tam doru olmayan bilginin, daha eksiksiz ve daha kesin bir hale geldiini belirlememiz gerekir.72 Acaba hibir zaman tannamayacak, bilinemeyecek eyler var mdr? Hayr, asla; yalnzca bilim ve pratik yoluyla bulunacak ve bilinecek eyler vardr. , Btn bilim tarihi, bilinemezin varolmadn, bilinmeyenin durmadan bilinen haline dntn dorular. Kant, tersine; baz sorunlar zlmez sayyordu. Zaten onun bilimsel ufku zamann bilimlerinin snrlaryla kstlanmt: rnein o zaman organik kimya, biyoloji... henz yoktu. O zamandan beri ufuk geniledi, ama durmadan Kant yineleyenler bunu grmek istemiyorlar.
71 Bu, elbette, bilgi edinme srecini hayalgc, bilimsel ngr, varsaym araclyla hzlandrmanh olanakl olduu olgusunun reddedilmesi anlamna gelmez. 72 Lenin, Materyalizm ve Ampiryokritisizm, s. 105.
203
Bunun iin, bilinemezcilik ktmser olduu ve insan zihninin eksikliinden yaknd halde, materyalizm iyimserdir, hibir sorunu, rnein kanser sorununu zmsz saymaz. Yalnz geici olarak bilinmeyen eyler vardr ve kapitalist rejim, bilimin hzn engelleyerek bu geicilii uzatr. Dahas var, materyalizm, bulularn olgunlam olduklar alanlar nceden grerek ve bunlarn abuklatrlmas iin btn nlemleri alarak bilimin gelimesinin planlanmasn salar. Zaten, gemite, bir olgunlua ulam olan bulularn, [sayfa 233] birbirlerinden habersiz olan bilginler tarafndan hemen hemen ayn zamanda yapld sk sk olmam mdr; bilginin, eylerin kendilerinin bizde neden olduklar doal bir sre olduunun en gzel kant deil midir bu? Ama, unu da gznnde bulundurmak gerekir ki, belli bir olayn gelimesi, btn tekilerden bamsz deildir, her ey birbirine baldr ve doa, zaman ve uzay iinde sonsuzdur, doa daima yeni eyler oluturur, bitmez tkenmezdir. Bunun iindir ki, bilginin gelimesi de sonsuzdur. Dnyada hibir zaman bizim bilgimizin iinde yeralmayacak kadar ok ey vardr, ama her ey birbirine bal olduuna gre, bilmediklerimiz de bildiklerimizle birbirine baldrlar. Sonu olarak bilim, belli bir noktada durmaz ve bu anlamda, bilimin gereklerinden her biri, kendi bana ele alndnda grelidir, nk btn teki gereklerle bantldr. Molekln tesinde atom bulundu, atomun tesinde elektron, ekirdek bulundu, ekirdein tesinde teki paracklar, ama gerein sonuna ulalabileceini sanmak yersizdir. Elektronun kendisi de diyor Lenin bitmez tkenmez. Bu da, bilgilerimizin nesnel deerinden hibir ey kaybettirmez, nk, grelinin iinde mutlak vardr (Lenin). Modern materyalizm, yani marksizm asndan, bilgilerimizin nesnel, mutlak geree yaklak snrlar tarihsel olarak grelidirler, ama bu gerein varl, bizim ona yaklamakta olduumuz kadar kesindir. Tablonun evre izgileri tarihsel olarak grelidirler, ama tablonun nesnel olarak varolan bir modeli temsil ettii kesindir. u ya da bu anda, u ya da bu koullar iinde, eylerin doasna ilikin bilgimizde, maden kmr katran iinde alizarini bulacak ya da atom iinde elektronlar bulacak noktaya kadar ilerlemi olmamz olgusu tarihsel ba-
204
kmdan grelidir, ama hibir bakmdan greli olmayan ey, bu cinsten her bulgunun mutlak nesnel bilginin bir ilerlemesi olduudur.73 u halde, zamanla, yanl ya da gn gemi bir hale gelecek, doru bilimsel bir teori olamaz; her bir teori, deerini [sayfa 234] korur; teorinin darlklar, snrlamalar bulunduu zaman, bunlar, deneyimin tkenmez katksyla alm olurlar. Bilimin ilerlemesi, zgnle doru, beceriye doru bir yar deildir, gerein iinde derinliine doru bir ilerlemedir. IV. TEOR VE PRATN BRL Diyalektik materyalizme gre bilgi, akln, duyularn verilerini yorumlamasna araclk eden bir ilem deildir, insan beyninde gerein gittike daha doru, daha amaz yanssn oluturan karmak bir sretir. Biliyoruz ki, bu sre, nitel bakmdan birbirinden ayrlan iki dereceyi iine alr: duyusal derece, ussal derece ya da pratik ve teori. Ayrca grdk ki, pratik, teorinin zorunlu hareket noktas, bilginin kaynadr ve ayn zamanda gerein ltdr. u halde her teori, zorunlu olarak, pratie dnmelidir ve bu, iki nedenden byle olmaldr: birincisi, teori, kesin olarak pratik tarafndan yaratlmtr, dnyay seyreden hevesli bir ho merak iin deil, dnyay deitirmeye yardm etmek iin kurulup hazrlanmtr; ikincisi, mademki gerek, kesiksiz hareket ve deiikliktir, kendi kendine yeterli olmaya alan bir teori, ksrlar, artk l bir dogmadan baka bir ey deildir; srarla, durmadan pratie dnmezse, bilgi sreci duraklar, artk gerein gittike daha kesin, daha amaz bir yanssn elde etmek, teorinin yetersizliklerini dzeltmek, dnya bilgisini derinletirmek olanakl olmaz. Bilginin tm birinci dereceye, duyumlar derecesine dayandn dnen filozoflara grgc (empiriste) denir; fikirlerin, teorik bilginin rolne byk yer veren, ama onlar gkten inmi sayan, fikirlerin pratikten kamayacan kabul eden filozoflara da rasyonalist (aklc) idealistler denir. Bunlar da, tekiler de, bilginin iki derecesini keyfi olarak ayrrlar; bu iki derecenin birliini kavramazlar.
73
Lenin, Materyalizm ve Ampiryokritisizm, s. 143-144.
205
Bu tezin devrimci pratik alanndaki nemi kolayca anlalabilir. Bilimlerde olduu gibi, burada da her insann kendisi, her eyi deneyemez; teorinin hazrlad ve ii [sayfa 235] hareketinin yz yllk deneyimi sayesinde yanll daha nce kabul edilen ve dzeltilen dnya anlaylarna kaplmak istemeyen her insann zmlemeye abalamak zorunda olduu birikmi bir toplumsal deneyim vardr. Teoriyi ihmal eden pratikilie saplanr, krler gibi davranr ve karanlklar iinde yrr. Pratii ihmal eden ise dogmaclk iinde donar kalr, artk kafas tn tn ten bir doktrinerden baka bir ey deildir. Kukusuz ki teori, devrimci pratie balanmadka amasz kalr; tpk yolu devrimci teori ile aydnlatlmayan pratiin, karanlkta, elyordamyla yrmesi gibi.74 Marksist bilgi anlay, yansz, nesnel olmak iin, kendinde gerei grmek iin kendini pratikten uzak tutmak gerektii yolundaki yanl fikri rtmemizi salar. Burjuva nesnelcilii denen bu yanl fikir, marksizme kar bir sava makinesidir. Bu, kendi deneyimlerinden etkilenmi olduu iin deneyler yapan fizikinin nesnel olamayacan sylemek gibi bir eydir! Bilgi edinmek isteyen, dnyay, yani gerei deitirme pratiine bizzat katlmaldr. Armudun tadn bilmek isteyen, armudu, yiyerek deitirmek zorundadr. Atomun yapsn ve zelliklerini bilmek isteyenin, atomun durumunu deitirmek iin, fizik ve kimya deneyleri yapmas gerekir. Devrimin teorisini, yntemlerini bilmek isteyen, devrime katlmak zorundadr. Btn gerek bilgi, dorudan deneyimlerden doar.75 Bunun iindir ki, harekete katlmak yerine kollarn balayp seyretmekle, marksizmi doru olarak ve derinlemesine zmlemek olanakl deildir, ancak hareketten uzak durularak marksizmin deeri hakknda bir yargya varlabileceini ileri sren kkburjuva ideologlar bundan alnmasnlar; teori ancak hareketle kurulur, dorulanr ve zenginleir. Yalnz devrimci pratik, kapitalist
74
s. 24.
J. Stalin, Leninizmin lkeleri, Sol Yaynlar, Ankara 1992, s. 21; Leninizmin Sorunlar, Mao e-tung, Pratik zerine, Teori ve Pratik, s. 13.
75
206
toplumun gereini bulmak [sayfa 236] olanan salar, nk yalnz devrimci pratik, bu toplumu dntrmeye, bu toplumun iinde hareket ettii koullar deitirmeye niyetlenir; ve yalnz devrimci pratik, geree gereksinme duyar, nk, doru bir teori olmaynca baarya ulalamaz. Bunun iindir ki: Materyalizm, u ya da bu biimde parti zihniyetini varsayar; materyalizm, her olayn deerlendirilmesinde, belirli bir toplumsal grubun grn aka ve hibir kukuya meydan vermeyecek biimde benimsememizi zorunlu klar.76 Zamanmzda bu grup, devrimci proletaryadr. Pratik yoluyla doruyu bulmak ve pratik yoluyla doruyu tantlamak ve gelitirmek. Algsal bilgiden balayarak onu fiilen usa-uygun bilgi haline getirmek ve sonra usa-uygun bilgiden balayarak znel ve nesnel dnyay yeni bir kalba dkmek iin devrimci pratie gemek, pratik, bilgi, daha fazla pratik, daha fazla bilgi ve bu rnein sonsuza kadar yinelenmesi ve her devirde pratik ve bilginin kapsamn daha yksek bir dzeye ulatrmak.77 u halde, marksizmi bir bilim olarak deil de, yalnzca tarihin proletarya iin tad znel anlam (baka bir deyile proletaryann olaylar hakkndaki znel yorumunu) temsil ettiini sanmak kesinlikle yanltr. Bu deerlendirmeden yle bir sonu kard: mademki, bu onlarn kendiliinden gelme grleridir, proleterlerin marksizmi renmeye gereksinmeleri yoktur, proleter olmayanlar ise, mademki marksizm kendi grlerini temsil etmeyecektir, marksizmi renmek zorunda deildirler! Tam tersine, biz diyoruz ki, marksizm bir bilimdir; herkes ona gereksinme duyar ve onu renmelidir; marksizm hi kimse iin ne gereksizdir, ne de yararszdr! Nesnel olmak, btn teorileri reddetmek demek deildir; toplumsal gelimenin srelerine uygun bir teoriyle yetinmektir. Bu uygunluk, ancak toplumsal pratikle denetlenebilir, [sayfa 237] bu, pratik gelime srecini yaratmaz, ona ancak yardm eder, nasl ki,
76 Lenin, Tm Yaptlar, c. I. s. 380, 381, 4. bask, [Rusa bask], 1946; ve Bref aperu de sa vie et de son uvre, Moscou 1946. 77 Mao e-tung, Pratik zerine, Teori ve Pratik, s. 23.
207
bir bilgin, laboratuvannda bir srecin gidiini hzlandrmaya alabilir ama bu srecin yasasn ne ortadan kaldrabilir, ne de yaratabilirse. Sonu olarak, bilinemezcilie kar yalnzca teorik bakmdan savamamalyz, ayn zamanda, eylemimizle, ne yaptn bilerek, dnya zerinde etki yaplabileceini ve marksizmin tarihsel gerek olduunu kantlayarak onu pratik bakmdan da ykmalyz. rnein, bilinemezcilik, sava kimin suu? bilinmez! derken, namuslu insanlarn eylemi, onlar, sava sulularn ortaya kartmaya yneltti. Bylece proletarya, marksist materyalizmin deerini, olmadan olaca bilmenin deerini deneyimleriyle dorulad. Sosyalistlerin hibir zaman doruyu syleyen ve hakl olan ilk insanlar olmaktan baka kusurlar olmad yargsna vard. Oysa, olmadan olaca doru syleyen, doru bilimi sylyor demektir. Bylece, bilinemezcilik burjuvazinin snf karlarna hizmet eder: eer toplum bilimi yoksa hibir ey nceden bilinemez ve elbette hibir ey yapmamak gerek; egemen snf rahatna baksn! Bilinemezcilik smrlenleri gszle gtrr. Tam tersine, toplumun bilimsel olarak bilinmesi olanaklysa, ezilenler ve smrlenler bu bilgiye sahip olabilirler, pratik ile teori arasndaki birlii, savamlarnn yolgsterici yldz yapabilirler. Kuku ve ktmserlik douran, kavrayamadklar olaylarn gerisinde kalan insanlarn, artk hibir eye inanmayan, yani ne olursa olsun, herhangi bir eye inanmaya hazr insanlarn ii olan bilinemezcilie kar diyalektik materyalizm, akllca bir iyimserlik yaratr ve insann, olaylarn akna bilerek yn verebileceinin anlalmasn salar. Materyalizm, eylemle birleen dncenin gcne snrsz bir gven ilham eder. Marxn tezinin derin gerei bylece aydnlanr. .ilozoflar, dnyay yalnzca deiik biimlerde yorumladlar oysa sorun onu deitirmektir.78
YOKLAMA SORULARI 1. Bilinemezcilik, siyasal grlerde kendini nasl ortaya koyar?
78 Marx, .euerbach zerine Tezler, .elsefe ncelemeleri, s. 70; Ludwig .euerbach..., s. 64; Din zerine, s. 64.
208
2. Bilinemezciliin bilim karsndaki tutumu nedir? 3. Bilginler neden dine inanmaya devam ederler? Bilinemezcilik neden insan inancla gtrr? 4. Bilinemezcilii nasl rtmeliyiz? 5. Pragmaclk nedir? Neden bu anlaya kar savamalyz? 6. Marksizme gre gerein greli olduu doru mudur? 7. Neden teori ile pratiin birlii zerinde srar etmek gerekir?
[sayfa 238]
209
210
DYALEKTK MATERYALZM VE TOPLUMUN MANEV YAAMI
NC BLM
kinci blmde grdmz gibi, ancak diyalektik materyalizm bilin sorununa bilimsel bir yant getirebilmektedir. Gene, ancak diyalektik materyalizm, fikirlerin, toplumsal teorilerin, siyasal grlerin ve ayn zamanda, toplumun yapc birer unsuru olan siyasal kurumlarn kkenlerinin ve etkilerinin anlalmasna olanak salar. Stalin, Diyalektik Materyalizm ve Tarihsel Materyalizm adl yaptnda, balca sayfalar bu soruna ayrmaktadr. Sorunun birbirinden dikkatle ayrlmas gereken iki yn vardr: 1 Toplumsal yaamda deiik bilin biimlerinin ortaya kmas. 2 Bunlarn nemi ve toplumsal yaamda oynadklar rol. Onikinci ders, sorunun birinci ynn, onnc ders de ikinci ynn ele almaktadr. Ondrdnc ders ise, bilimsel sosyalizmin kkenini ve nemini incelemektedir. [sayfa 242]
TOPLUMUN MANEV YAAMI MADD YAAMININ YANSISIDIR
ONKNC DERS
I . Bir rnek. II . dealist "aklamalar". III . Materyalist diyalektik tez. a) Toplumun maddi yaam, yalnz tek tek bireylerin bilincinden deil, genel olarak, insan bilincinden ve iradesinden bamsz olarak varolan nesnel bir gerektir. b) Toplumun manevi yaam, toplumun nesnel gereinin bir yanssdr. c) Yeni toplumsal ve siyasal fikirler ve teoriler nasl ortaya kar? d) Kalntlar sorunu. IV . Varg. I. BR RNEK UNESCOnun baz brorlerinde, barn ancak bar zihniyetinin kafalarda yeralmas ile salanabilecei, onun iin de savatan kurtulmak isteniyorsa, onu, insanlarn kafalarnda ldrmek gerektiini okuyoruz. Ksaca, savalarn nedeni zneldir. Ya da, psikanalistlerin diyecei gibi, her insann bilincinde sakl bulunan saldrganlk igdsdr. Ya da soydan geme kindir. Savan nedenlerini byle dnen bir anlay, idealist bir anlaytr. Marksist materyalizmin durumu bambakadr: savalarn [sayfa
213
nedeni, toplumlarn nesnel gereklerindedir. Emperyalizm anda, savalarn kkeninde, zor yoluyla yeni pazarlar elde etmeye almasna neden olan iktisadi bunalmlar yatar. Nesnel bir yasa olan azami kr yasas, savalar byle aklar. znel srece (sava fikrine, kine, saldrganlk igdsne) gelince, bunun kkeninde, nesnel bir sava durumu yaratan maddi elikiler vardr. znel srecin ortaya kn aklayan nesnel gerektir, nesnel gerei aklayan znel sre deildir. Pekala baka rnekler de alabiliriz. inde bulunduumuz zamanlar, genel olarak, canekimekte olan kapitalizmin ideolojisiyle, yani ulusal ve rksal kinler ideolojisiyle, vurgun ve sava ideolojisi1 ile sosyalizm ideolojisi, uluslar ve insanlar arasnda karlkl yardmlama ve kardelik ideolojisi, bar ideolojisi arasnda nasl byk bir kartlk olduunu ortaya koyuyor. Bu durumda ve teki durumda, fikirlerin savamn anlalr klan, toplumlarn nesnel gereidir burada kapitalizm, kozmopolit byk bur-juvazi, tede sosyalizm ve uluslararas ii hareketi. Toplumun manevi yaam, maddi yaamnn yanssdr. Toplumun manevi yaamnn ok eitli ynleri vardr. Sanat, hukuk, din, toplumun manevi yaamna girerler. Bunlar btn ayrntlaryla incelemeliyiz. Diyalektik Materyalizm ve Tarihsel Materyalizme bavuran okurlar, Stalinin, byk pratik nemlerinden dolay, toplumsal fikirler, toplumsal teoriler, siyasal inanlar, siyasal kurumlar zerinde zellikle durduunu greceklerdir. Toplumsal fikirler: yani, bireyin belli bir toplumda, varlk iindeki kendi yeri hakknda edindii fikirler (u sanat kendini bamsz sanr); mlkiyet hakkndaki fikirler; aile, ak, evlenme, ocuklarn yetitirilmesi hakkndaki ahlaki [sayfa 244] fikirler (.laubertin alnm dedii fikirler). Hukuki fikirler de bu btne katlrlar: rnein, mlkiyet hakknn, kendi kendinden baka temeli olmayan doal bir hak olduu burjuva fikri; bu fikir, zel mlkiyetin burjuva toplumun temeli olduu maddi olgusunu ifade eder; sahip olan burjuvazinin gznde retim aralar mlkiyeti dokunulmaz olduuna gre, burjuva ahlaknca zel mlkiyet fikrinin bir
243]
1 Eisenhowerin ve Harvard niversitesi rektrnn himayesinde yaynlanan bir brorde u satrlar okumaktayz: Sava, insana, ortak bir abaya katlan kimsenin duyduu yksek bir duyguyu kazandrr; o duygu ki, korku kkl ile ve bir toplumsal gvenlie sahip olma yolunda kk tutkuyla mutlak eliki halindedir.
214
ilke verisi olmas kolaylkla anlalabilir bir eydir. Toplumsal teoriler: yani, yukarda belirtilen toplumsal fikirleri soyut bir reti btn halinde sistemletiren teoriler: rnein Platonda site teorisi, Hobbesda, J. J. Rousseauda, Hegelde devlet teorisi, topyaclarn (Babeuf, Saint-Simon, vb.) toplumsal teorileri. Siyasal inanlar: yani, kralc ya da cumhuriyeti, tutucu ya da liberal, faist ya da demokratik vb. kanlar, inanlar; dnce, toplant, gsteri zgrl hakkndaki fikirler, vb.. Siyasal kurumlar: yani, devlet, ve devlet mekanizmasnn eitli arklar. ok nemli marksist bir tez, devleti, toplumun manevi yaamnn bir esi olarak kabul eden tezdir: devlet, toplumun maddi yaamn yanstr. II. DEALST AIKLAMALAR Tekrar, yola ktmz noktaya, idealist tutuma dnelim. eitli grnmlerde karmza kan bu tutum ok yaygndr. te bunlardan birka: a) En eski bilmesinlerci (obscurantiste) tez, dinsel, tanrbilimsel tezdir. Bu tez, toplumlarn maddi yaamnda, tanrsal fikrin bir yanssn, tanrdan gelme bir plann gereklemesini grr. Toplumsal dzen, tanr tarafndan istenmitir. Tanrbilimcilere gre, doa ve insan ruhu nasl deimez iseler, toplumda da her trl deiiklik, dine aykrdr ve kfrdr; mademki deiiklik tanrnn iradesine bir kar gelitir, o halde eytanca bir itir, her trl deiiklik fikri gnahkardr. Bu grn bir sonucu, klerikalizmdir (ruhban snf egemenliidir): yalnz ruhban snf, yani tanrnn [sayfa 245] niyet ve tasarlarnn gvenilir kiileri, toplumsal dzeni gven altna alabilir. .eodal topluma ok iyi uyan bu tez, devrimci burjuvazi tarafndan yenilgiye uratlmtr. b) Bundan sonra, znde burjuva olan, zellikle 18. yzyl .ransz filozoflar tarafndan gelitirilmi bulunan idealist bir tez gelir. Bu filozoflar, doal hukuk, doal din, Akl adna, tanrsal hukuka kar savayorlard. .eodal dzenin dzensizlik olduunu, nk, her insann kendinde imgesini bulduu Akln gereklerine uygun olmadn retiyorlard. Demek ki, kendileri tarafndan balang olarak, evrensel ve sonsuz olarak konan Akl adna top-
215
lumu deitirmek gerekmektedir: yleyse toplumsal dzen, usauygun dzenin yanss olacaktr. Her ne kadar bu tez, gerici feodalitenin karsnda, devrimci burjuvazinin ideolojisini ifade ettiinden, ncekine gre bir ilerleme demek ise de, tpk teki gibi idealist bir tezdir. Bu tez, fikirlerin kkenini aratrp sormaz, onlar, toplumlarn maddi gereini yaratp ortaya karan ilk veriler olarak kabul eder. Bununla birlikte, 18. yzyln materyalist filozoflarnn zellikle Hel-vtiusun bir insann fikirlerinin onun eitiminin meyvesi olduunu anlam olduklarn dikkate almak gerekir. Bu filozoflar, toplumlar iindeki ide-olojilerin zaman ve yerle deiiklikler gstermesi zerinde srar ediyorlard. Ama, Marxn kurmu olduu toplumlar bilimine sahip olmadklar iin tahlillerini daha ileri gtremiyorlard. c) Hegele zellikle nemli bir yer ayrmak gerekir. Gerekten de, Tarih .elsefesi adl kitabnda, toplumun maddi gelimesi ile manevi gelimesi arasndaki ilikilerin incelenmesini ciddi bir ekilde ele almtr. dealist olarak, doay olduu kadar, toplumu da yaratan yce .ikri (Ide) balang noktas diye alr. Tarih, .ikrin bir gelimesidir. Bylece, Eski Yunan tarihi, Gzel fikrinin aa vurulmasdr. Ayn ekilde, Sokrates, sa, Napolyon, .ikrin anlardrlar. (moments). Hegel, diyalektiki olarak, zaman zaman dikkat ekici [sayfa 246] tahliller yapar. Ama onun idealizmi, onu, byk adamlara abartlm bir rol atfetmeye gtrr; bu byk adamlar, onda, tarihsel ilerlemenin tek nedenleri haline gelirler. Ynlar hie sayan, yalnz yanlmaz stn insan insan sayan faist ideoloji, hegelci felsefenin bu ynn saygszca, hayaszca ktye kullanacakt. Duenin hayranlarndan biri .aizm, Mussolininin u anda dnd eydir. demiti. Hitler, imha birliklerine Sizin yerinize ben dneceim. diye haykryordu. d) dealizmin baka biimi: Durkheim ve retililerinin toplumbilimi. Birok kimseler, kendilerine .ransada byk bir n kazanm olan durkhaymc toplumbilimin idealizmden esinlendii sylendiinde ok aracaklardr. Toplumbilimciler, tanrbilimi ve metafizii mahkum etmiyorlar myd? Evrimleri iinde deerlendirilen toplumsal olaylarn (kurum-lar, hukuk, treler) elverili ya da elverisiz nyarglardan uzak, olumlu bir ekilde
216
incelenmesini ileri srmyorlar myd? Ama istemekle yapmak arasnda ok yol vardr elbette. Genel olarak burjuva toplumbilimcileri, maddi deimeleri kolektif bilinin gelimesi ile aklarlar, bu kolektif bilincin kendisi de gizemli bir ey olarak kalmaktadr. Bu durumda, toplumlar tarihi, daha antik alardan beri insan bilincinin bir yerinde vyak-layan manevi zlemlerin derece derece gereklemesi eklinde ortaya kyor. Kolektif bilin neden u ekilde deil de, bu ekilde evrim gsteriyor, bilinmez... u var ki, aslnda toplumbilimciler, retimin, snf savamnn, tarihin devindiricilerinin ne olduunu bilmezler (bazlar da bilmek istemezler). Yzeyde kalrlar. rnein, toplumsal gvenliin varoluu, fikirlerin gelimi olmasndandr. Btn bunlar, Leon Brunschvicgin felsefesinde olduu gibi. bilincin ilerlemesi sonucuna varr. e) Baka alanlarda olduu gibi bu alanda da idealizmin en ateli ampiyonlarndan birinin, daha nce de szn ettiimiz Proudhon olduunu belirtmek uygun olur.2 Proudhona gre, toplumlarn tarihi, insanln balangcndan [sayfa 247] beri bilinin iinde kendiliinden varolan ikin adalet fikrinin derece derece cisimlemesidir. Bylece, retim ilikileri3 insanln kiiliksiz akl iinde uyumakta olan iktisadi kategorilerin gereklemesi oluyor. Bu yaratlmam bilin Proudhonun deyiiyle, toplumsal deha btn tarih boyunca vardr, her ey onunla aklanr, kendisinin aklanacak bir eyi yoktur. Ve bilin bugn neyse her zaman o olmu olduuna gre, Proudhon buradan tarihin gereini bile yadsmaya varr: yleyse ... bir eyin belirdiini, bir eyin retildiini sylemek doru deildir: evrende olduu gibi uygarlkta da, her ey ezelden beri vard, hareket etmekteydi. Bu, toplumsal ekonominin tm iin geerlidir.4 Gnein altnda asla yeni olan hibir ey yoktur: tarih bir tek izgiyle izilmitir. Bu arada una da iaret edelim ki, cizvitlere ve ilahiyatlara kar her an vicdan adna atp tutmaya o kadar hazr olan ProudBkz: yedinci ders: Genel Sonular. Onbeinci derste, bu terimin tanmna baknz. Proudhon, Philosophie de la misre, c. II, s. 102, aktaran: Karl Marx, .elsefenin Sefaleti, Sol Yaynlar, Ankara 1992, s. 106.
2 3 4
217
hon, (kendi) devrim sistemini, tanr esini sistemine kar kartan Proudhon, proletaryann devrimci rgtnn korkuttuu Proudhon, ve bugn onun retilileri sosyal-demokratlarn da yaptklar gibi eylem karsnda panie kaplp, iilerin partisini bir kiliseye benzeten Proudhon da, savam verdiini sand ruhban snf ideolojisinin kurbandr. Kendini dnyann ve tarihin ls sanan papaz yiyicisi burjuvann vicdan, belli-belirsiz bir ekilde laiklemi, antika tanrsndan hi de baka bir ey deildir. Prudonculuk, kknde idealisttir. Marx, en etkili yaptlarndan biri .elsefenin Sefaletinde, Proudhona ok sert bir darbe indirir. zellikle unlar yazar: Bay Proudhon ile birlikte kabullenelim ki, gerek tarih, yani zaman srasna gre olan tarih, dncelerin, kategorilerin ortaya koymu bulunduklar tarihsel sralanmadr. [sayfa 248] Her ilke, kendisini iinde ortaya koyaca kendi z yzylna sahip olmutur. Otorite ilkesi, rnein, 11. yzyla sahipti, tpk bireycilik ilkesinin 18. yzyla sahip olmas gibi. Mantksal sralanmaya gre ise, ilke yzyla deil, yzyl ilkeye aitti. Baka bir deyile, ilkeyi yapan tarih deil, tarihi yapan ilkeydi. Bunun sonucu, tarihi olduu kadar ilkeyi de kurtarmak iin, kendi kendimize belirli bir ilkenin herhangi bir bakasnda deil de, neden 11. ya da 18. yzylda ortaya ktn sorduumuzda, zorunlu olarak, insanlarn 11. yzylda nasl olduklarn, 18. yzylda nasl olduklarn, bu yzyllardaki gereksinmelerinin, retici glerinin, retim biimlerinin, retimlerinin, hammaddelerinin neler olduklarn ksacas, bu varolma koullarnn ortaya kard insanlararas ilikilerin neler olduklarn inceden inceye incelemek zorunda kalyoruz. Btn bu sorunlarn altndan kalkmak demek, her yzyl iin insanlarn gerek, sradan tarihini yazmak ve bu insanlar kendi dramlarnn hem yazarlar ve hem de oyuncular olarak sunmaktan baka nedir? Ama insanlar kendi tarihlerinin oyuncular ve yazarlar olarak sunduunuz anda, dolambal yoldan gerek balang noktasna ularsnz, nk daha batan szn etmi olduunuz o lmsz ilkeleri brakm bulu-
218
nuyorsunuz.5 Marxn, Proudhona kar yapt bu eletiri, a, b, c, d blmlerinde belirttiimiz idealizmin btn biimleri iin geerlidir. Bu durumlarn her birinde, gerek, tersine evrilmitir, o ekilde ki, fikirlerin somut aklamas anlalmaz bir hal alr. eyleri yeniden doru dorultusuna yerletirerek, toplumsal fikirlerin tarihin maddi nesnel gelimesinin yanss olduunu gsteren ancak diyalektik materyalizmdir. deolojiler bilimini kuran yalnz diyalektik materyalizmdir. dealizm, fikirleri bildirir, ilan eder, onlara geit yaptrr, aalk materyalizmi, onlar yadsmakla sular (greceimiz gibi, bu da yanltr); ama gerekte idealizm, fikirleri ne kadar az anlyorsa onlardan o kadar ok szediyor; fikirlerden her eyi aklamalarn ister, ama fikirler onun iin [sayfa 249] aklanmaz olarak kalr. III. MATERYALST DYALEKTK TEZ Doann, varln, maddi alemin ilk veri, oysa bilincin, dncenin ikincil veri, trev olduu doru ise, maddi dnyann, insanlarn bilincinden bamsz olarak varolan nesnel gereklik olduu, oysa bilincin bu nesnel gerekliin bir yanss olduu doru ise, bundan kan sonuca gre, toplumun maddi yaam, toplumun varl da, ayn ekilde ilk veridir, buna karlk, toplumun manevi yaam, ikincil bir veri, bir trevdir; toplumun maddi yaam, insanlarn iradesinden bamsz olarak bulunan nesnel bir gerekliktir, oysa toplumun manevi yaam bu nesnel gerekliin bir yanss, varln bir yanssdr.6 Toplumun manevi yaamnn, toplumun maddi yaamn yanstt tezi, bylece, bu kitabin ikinci blmnde (zellikle 10. derste) aklanan felsefi materyalizmin dorudan doruya bir sonucudur.
Karl Marx, .elsefenin Sefaleti, s. 105. Stalin, Leninizmin Sorunlar, s. 664. [Diyalektik ve Tarihsel Materyalizm, Bilim ve Sosyalizm Yay.]
5 6
219
a) Toplumun maddi yaam, yalnz tek tek bireylerin bilincinden deil, genel olarak, insan bilincinden ve iradesinden bamsz olarak varolan bir nesnel gerektir. te baz idealist dnrlerin, onun yasalarn anlamadklar iin alnyazs dedikleri, bu bilinten bamsz olan nesnel gerektir. Varoluular (existentialistes) ayn eyi muhafaza ederek, onun szcklerini yeni-lemilerdir; varoluular, dnyaya-atlmadamdan, durum iindeki insandan szederler. Bu kitabn tarihsel materyalizme ayrlm olan 4. blmnde, bu durumun bir giz olmadn ve bilimsel olarak incelenebileceini greceiz. Birka rnek, bilinten bamsz bu nesnel gerein ne olduunu anlamamza yardm edecektir. .eodal dzende, Avrupann gen burjuvazisi, byk [sayfa 250] man-faktrlerin yapmna balad zaman, o dnemde hayrhahln takdir ettii krallk iktidarna (krallk yeni domakta olan manfaktrleri isteklen-diriyordu) kar, aralarna katlmay dledii soylular snfna kar bir devrimle sonulanmak zorunda olan bu yeniliin toplumsal sonularndan habersizdi! Rus kapitalistleri, arlar Rusyasnda byk modern sanayiyi kurduklar zaman sosyalist devrimin gelecekteki zaferi iin koullar hazrladklarnn bilincinde deillerdi. Stalinin Anarizm mi? Sosyalizm mi? adl kitabnda szn ettii kundurac, Adelhanovun ayakkab fabrikasnda ie girdii zaman, geici olduunu sand bu kararnn, uzak gelecekteki sonucunun, kendisinin sosyalist fikirlere balan olacandan7 ha7 te Stalinin bu kunduracya ayrd pasaj: Ufak bir ilie (atlyeye) sahip olan bir ayakkabcy ele alalm. Ama bu adam byk ayakkab fabrikatrlerinin rekabetine dayanamayarak iliini kapam ve rnein Tifliste Adelhanovun ayakkab fabrikasnda bir ie girmi olsun. Adelhanovun fabrikasna srekli bir biimde cretli ii olmak dncesiyle deil, biraz para artrmak, iliini tekrar amasn salayacak kk bir sermaye biriktirmek amacyla girmitir. Grdnz gibi bu ayakkabc, toplumsal durumu ile, imdiden proleterdir, ama bilinci ile hl proleter deildir, tmyle kk-burjuvadr. Bir baka deyile, bu ayakkabc, daha imdiden kk-burjuvalk durumunu yitirmitir, [bu durum] yokolup gitmitir; ama onun kk-burjuva bilinci daha yok olmam, gerek durumunun gerisinde kalmtr. Aktr ki, burada, [yani] toplumsal yaamda da, nce d koullar deiir, nce insanlarn koullar deiir ve sonra da buna uygun olarak bilinleri deiir. Ama, biz, ayakkabcmza dnelim. Bildiimiz gibi, biraz para artrmaya ve iliini yeniden amaya niyetlenmektedir. Bu proleterlemi ayakkabc, almaya devam eder,
220
bersizdi. Amerikan emperyalistleri ve onlarn peinden giden [sayfa 251] batl kapitalistler, 1947de Marshall plan temeli zerinde, SSCByi, ini ve Avrupa halk demokrasisi lkelerini ekonomik bir ablukayla boabileceklerini sanmlardr. Gerekte ise, boulmak yle dursun, yeni dnya pazar salamlam oldu.8 te binlerce romancnn iirip durduklar alnyazs budur. En ivedi karlarn karlanmas iin savam, az ya da ok uzun bir sre sonunda, bu savama girimi olanlarn iradesinden bamsz olan toplumsal sonulara neden olur. Ayrca bu en yakn karlar, mademki, belli bir anda, u ya da bu toplumun, u ya da bu snfn nesnel durumuna bir yant verirler, hi de keyfi karlar deillerdir. Burada, Marx tarafndan, tarihsel materyalizmin, u ekilde ifade edilen, temel bir nermesi vardr: Varlklarnn toplumsal retiminde, insanlar, aralarnda, zorunlu, kendi iradelerine bal olmayan belirli ilikiler kurarlar; bu retim ilikileri, onlarn maddi retici glerinin belirli bir gelime derecesine tekabl eder.9 rnein, kapitalist retim ilikileri, insanlar tarafndan seilama para artrmann ok g bir i olduunu grr, nk kazand, geimine ancak yetmektedir. stelik, zel bir ilik amann yle pek ekici olmadn da grr: bina ve eklentileri iin demek zorunda olduu kira, alclarn kaprisleri, para darl, byk ayakkab fabrikatrlerinin rekabeti ve benzer dertler zel zanaatnn kafasn kurcalayan skntlar ite bunlardr. te yandan, proletarya, byle endielerden nispeten kurtulmutur; alclarla veya bina ve eklentilerinin kirasn deme zorunluuyla kendini skntya sokmamaktadr. Her sabah fabrikaya gider, akamleyin de sakin kafayla evine dner ve cumartesi gnleri ayn skunetle cretini cebine atar. Burada, ilk kez ayakkabcmzn kk-burjuva hayalleri dalr; burada, ilk kez, onun ruhunda proleter zlemler uyanr. Zaman geer, ve ayakkabcmz grr ki, paras en. temel gereksinmelerini bile karlama-ya yetmemektedir, ve cretlerdeki bir arta mthi ihtiyac vardr. Ayn zamanda, ii arkadalarnn sendikalar ve grevlerden sz ettiini duyar. Ayakkabcmz, bu noktada, koullarn iyiletirmek iin, kendine bir ilik amann deil, patronlarla savamann gerekli olduunu anlar. Sendikaya katlr, grev hareketine girer ve ksa srede sosyalist dncelerle dolar. ... Bylece, uzun vadede, ayakkabcnn maddi koullarndaki bir deiiklii, bilincindeki bir deiiklik izlemitir: nce maddi koullar deimi ve bir sre sonra da, buna uygun olarak, bilinci deimitir. Snflar hakknda ve bir btn olarak toplum hakknda da ayn ey sylenebilir. (J. Stalin, Anarizm mi? Sosyalizm mi?, s. 30-31). 8 Bkz: J. Stalin, SSCBde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlar, Son Yazlar, 1950-1953, s. 89. 9 Karl Marx, Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, nsz, s. 23. (italikler bizim, -G.B.M. C.)
221
mi deildi. .eodal toplumun barnda retici glerin gelimesi, insanlar istesinler istemesinler, zorunlu olarak baka retim ilikilerinin deil de kapitalist retim ilikilerinin ekillenmesine gtrr. Bunun iindir ki, her yeni kuak, kendisi iin yaplm, hazrlanm koullardan hareket [sayfa 252] etmek zorundadr. O zaman bu, alnyazs olmuyor mu? Hayr, nk greceimiz gibi nesnel retim ilikilerinin bilimsel olarak incelenmesi, onlarn niteliinin anlalmasna, evrimlerinin nceden bilinmesine ve bu evrimin hzlandrlmasna olanak salar. Her an, idealistlerin yaptklar biimde ruhun bamszln neden olarak ileri srmek, onlar hakknda hibir ey bilinmedii zamanda bile, kendilerini ncelikle ruha kabul ettiren nesnel koullar bilmezlikten gelmek demektir. Baka bir ey deil. nk idealist dnrn kt kaderi udur: idealist dnr, bilincin varolmasn ve ilenmesini salayan nesnel koullar stnde hi durmadan kendi bilincinden hareket ettii iin, bilincin kendi kendine yeterli olduunu sanr. Bu, materyalizmin savam verdii yanlsamadr. Bunu syledikten sonra, imdi burada nemli bir pratik vargy ortaya koyduumuza ilikin gzlemler karmamz gerekir. Tarihte ok byk maddi deiikliklerin, deimeye katlm olanlar ya da ona neden olmu olanlar, bu deimenin sonularnn bilincinde olmadklar, bu deimeyi istemedikleri halde olutuklarn gsterdik. O halde, bir lkede, ancak btn emekiler devrimci teoriye kazanlm olduklar takdirde, sosyalist devrimin olabileceini ne srmek yanltr. Ekim 1917de, devrimi kendi elleriyle yapm olan milyonlarca insan, Lenin kadar ve devrimin bilimsel ncleri kadar, gelecei grmyorlard. Ama tarih iindeki grevlerini yerine getirirlerken, kendi z bilinlerinin deimesine, Marxn bilimsel olarak nceden grd yeni insann baarsna alyorlard. b) Toplumun manevi yaam, toplumun nesnel gereinin bir yanssdr. Toplumsal ilikileri keyfi olarak belirleyen, insanlarn iradesi deildir demitik. Daha ok, yeleri olduklar toplumun maddi gerei tarafndan koullandrlan, insanlarn [sayfa 253] bilincidir. Oysa bu toplum bu kitabn 4. blmnde bu konuya daha
222
uzun boylu deineceiz bir tansktan domamtr: toplum, insanlara, doaya kar baarl bir savam salamak zere ekillenmi ilikilerin tmdr; bu ilikiler, zorunlu olarak, insanlarn emrinde bulunan, yararlandklar ve kendilerini uydurmak zorunda olduklar retici glerin evrim dzeyiyle koullandrlmlardr (onbin yl nce insanlar arasndaki ilikiler, byk sanayinin yaratt ilikiler olamazd). Toplumsal fikirlerin ne bakmdan toplumun bir yanss olduunu anlamak istediimiz zaman, ite bu ok karmak olan tm (ilikiler tmn) dikkate almamz gerekir. Tarih gsteriyor ki, eer insanlar, farkl zamanlarda, farkl dnceler ve isteklerle doluyorlarsa, bunun nedeni, insanlarn, gereksinmelerini karlamak iin doayla, deiik zamanlarda, deiik yollarla savamalar ve buna uygun olarak da iktisadi ilikilerinin farkl biimlere brnmesidir. Bir zamanlar, insanlar, doayla, ilkel komnizm temeli zerinde, kolektif olarak savarlard; o zamanlar, onlarn mlkiyeti, komnist mlkiyetti, ve bu yzden, o zamanlar, benim ile senin arasnda hemen hemen hibir ayrm gzetilmiyordu, bilinleri komnist nitelik tayordu. yle bir zaman geldi ki, benim ile senin arasndaki ayrm, retim srecinin iine iledi ve mlkiyet, zel, bireyci bir nitelie brnd. Bu yzden de insann bilinci, zel mlkiyet duygularyla doldu. Ondan sonra da retimin tekrar toplumsal bir nitelik kazand ve dolaysyla, mlkiyetin de yaknda toplumsal bir nitelik kazanaca yeni bir dnem, iinde bulunduumuz dnem geldi ve ite tam bunun iindir ki, insanlarn bilinci yava yava sosyalizm ile doluyor.10 Kaba materyalizmin yanlgs ortaya kyor. Kaba materyalizm, beyinsiz dnce olmadn saptayarak, bundan, toplumsal fikirlerin salt organik bir belirlenmesi olduu sonucunu karr: bir bireyin organizmasn deitirin, onun [sayfa 254] siyasal fikirlerini de deitirirsiniz! .elsefi materyalizm, elbette ki, beynin, dncenin organ olduu gereini saptar. Ama beynin kendisi de, insanlarn varol10
J. Stalin, Anarizm mi? Sosyalizm mi?, s. 29-30.
223
masn hazrlayan nesnel koullardan ayrlamaz: Bu beyin, toplumsal bir varln beynidir. Marxn yazd gibi, insan kendi gerei iinde, toplumsal ilikiler btn.11 Demek ki, toplumsal ilikilerin tm, hep birlikte, dnen beyin iinde yansr (ister birey bundan habersiz olsun, ister u niversite filozofu bunu hibir zaman dnmemi bulunsun, bunlar bu olguyu deitiremez). Yans olarak ideolojinin en belirgin rneklerinden birini, bize din salar. Tanrbilimcilerin rneine uyarak idealistler btn insanlarn tanr fikrini kendi kendilerine bulduklarn, ve bu fikrin insanln balangcndan beri varolduunu ve insanlk srdke sreceini retirler. Gerekten, tanr fikri insanlarn eski toplumlardaki nesnel durumunun bir sonucudur. Engelsin formlne gre din, insann snrl anlaylarndan domutur. Ne bakmdan snrl anlaylar? Bir yandan, ilkel insann dman ve anlalmaz bir doa karsndaki hemen hemen tm gszlyle; te yandan anlamadklar ve kendilerine stn bir iradenin ifadesi gibi grnen bir topluma krkrne bamllklaryla snrl. Bylece aklanamaz ve her eye gc yeten varlklar, doann ve toplumun efendileri olan tanrlar, insann doa ve toplum karsndaki nesnel gszlnn znel yanss oldular. Doa bilimlerindeki ve toplum bilimlerindeki ilerleme, dinsel inanlarn yanlsamal niteliini ortaya koyacakt (tanrlara inanlar, sonra, soyutlama yoluyla bir tek tanrya inan). Bununla birlikte, insann insan tarafndan smrs varolduka, mutluluk ve mutsuzluk datan insanst bir varla inancn nesnel koullar da varoluyorlar. nsan neriyor, tanr datyor, veriyor: Eski Rusyann yoksulluk altnda ezilen ve geleceinden umutsuz kyls, kaderini, [sayfa 255] tanrsalln ellerine emanet ediyordu. Sosyalist devrim, toplulua, retici glere egemen olma yeteneini verirken, ayn zamanda, insanlara da doa zerindeki yetilerini giderek daha hzla artrarak, doay, bilimsel bir biimde ynetmek olanan verdi. O zaman, insanlarn bilincinden baka nesnel koullarn dourmu olduklar ve srdrdkleri dinsel aldatmacalarn yava yava silinmesi iin nesnel koullar yaratlm oldu. Ayn ekilde ahlaki fikirler de nesnel toplumsal ilikilerin bir
11 Marx, .euerbach zerine Tezler, .elsefe ncelemeleri, s. 69; Ludwig .euerbach.... s. 63; Din zerine, s. 63.
224
yanss, toplumsal pratiin bir yanssdrlar. dealistler, ahlakta, ortam koullarndan mutlak olarak bamsz bir sonsuz ilkeler birlii gryorlar: bu ilkeler bize tanrdan gelirler, ya da yanlmaz bilin, bize, bu ilkeleri yklemi, kabul ettirmitir. Ama, rnein asla almayacaksn buyruunun ancak zel mlkiyetin ortaya kyla varlk ve anlam kazandn dikkate almak yeter. Gelecein snfsz toplumunda hrszlk kavram, geree dayanan tm temelini yitirecektir, nk servetler ylesine bol olacaktr ki, almak iin bir neden kalmayacaktr. Peki o zaman sonsuz ahlaktan nasl szedilebilir? Ahlak toplumla deiir, toplum tarafndan deiiklie uratlr. Bunun iindir ki, toplum, snf savamyla evrim gstermekte olduuna gre, egemen snfn ahlak ile smrlen snfn ahlak arasnda savam vardr; birincisi tutucu ya da gerici zihniyettedir, teki ise az ya da ok, devrimcidir. Ama egemen snfn elinde, uzun yllar boyunca, kendi fikirlerini kabul ettirmek iin gl aralar bulunduundan, milyonlarca insan, egemen snfn ahlakn hi tartmadan biricik ahlak olarak kabul eder. Ayrca zaten, egemen snfn yelerinin kendileri de aldatmacalarn kurbandrlar. Bunu bir rnekle aklayalm. 18. yzyln devrimci burjuvazisi, saldrsn, sonsuz zgrlk, Akl, Adalet adna, feodaliteye kar yneltti. Kendi devrimci snf karlarn genellikle insanln karlaryla zdeletiriyordu. Bunu itenlikle yapyordu. Ama burjuva devrimin zaferi, szcklere, gerek anlamlarn, tarihsel anlamlarn verdi. Devrimin [sayfa 256] zaferi gsterdi ki, bu evrensel ahlaki fikirler, bir snfa zg karlarn ifadesiydi. zgrlk m? Evet, burjuvaziye, kendi snf yararlar iin retim yapmak ve ticaret yapmak zgrl; siyasal iktidar kendisi iin alkoymak zgrl, vb.. Ama, devrimi, zgrlk bayra altnda yapm olan bu burjuvazi, proletaryaya, sendikalar kurmak, grev yoluyla savam vermek vb. zgrl reddediyordu. Burjuvazi, sonsuz ahlak adna Babeuf giyotine gnderdi, nk o, gerekte, burjuva mlkiyetini ortadan kaldrmak istiyordu. Engels yle yazyordu: Bugn, bu us egemenliinin, burjuvazinin idealize edilmi egemenliinden baka bir ey olmadn; o zaman ilan edilmi bulunduu biimiyle lmsz adaletin, ... burjuva adaletinde bulunduunu... biliyoruz.12 Bu, hibir zaman evrensel bir ahlak olmayacaktr demek
225
midir? Hi de deil. Ahlak, byle bir ahlak fiilen gerek klacak olan toplumsal koullar nesnel olarak gerekleecei zaman, btn insanlar iin ayn ahlak olacaktr, yani dnya apnda insanlar arasndaki btn kar ayrlklar geri gelmemek zere yok edildii, btn snflar ortadan kalkt zaman. O halde, evrensel, yani tamamyla insancl olan bir ahlakn zaferine nesnel olarak yolaan, idealistlerin ucuz tekerlemeleri deil, proletaryann burjuvaziye kar (ve szde evrensel ahlakna kar) devrimci savamdr. Bu evrensel ahlak, bugn bizim iin aklalmaz bir ey midir? Hayr, bu ahlakn, kardee dayanma ilkeleri, kapitalist toplum iinde de, proletaryann, devrimci snfn ahlaknda ilk gereklemelerini bulurlar. Ve elbette ki, sosyalist devrimin zafere ulam olduu lkelerde, haydi haydi bulurlar. Gerekten de, burjuvazi, feodaliteyi tasfiye ederek, bir smrnn yerine baka bir smr koyduu halde, proletarya, kapitalizmi paralayarak, insann insan tarafndan tm smrsn ortadan kaldrr. Uzlamaz snf kartlklarnn ortadan kaldrl, [sayfa 257] evrensel sosyalist ahlakn alp gelimesini hazrlar, devrimci proletaryann snf ahlak bunun ilk biimini tekil eder.13 Gryoruz ki, tarih boyunca, ahlaki fikirlerin kartl, daha genel olarak ideolojilerin kartl, varolan toplumsal snflarn karlarnn kartln yanstr. Toplumsal ve siyasal, ideolojilerin neden evrim gsterdikleri bu ekilde anlalabilir. rnein, eer burjuvazi, .ransada yzaltm ylda, ahlaki evrensellikten (btn insanlar kardetir) faist rkla (musevilere kar nefret, Kuzey Afrikal emekilerin kovulmas vb.) gemise, bu, snfn maddi evrimiyle aklanr. Burjuvazi, devrimciyken, btn insanlar adna konuabileceini sanyordu. O da kendi egemenliinde kendini tehdit altnda grnce, kendi egemenliini dzmece bir kan hukuku ile hakl gsteriyor. Eskiden de feodaller byle yapyordu! c) Yeni toplumsal ve siyasal fikirler ve teoriler nasl ortaya kar? dealizme gre fikirler, insanlarn kafasnda nedenleri bilin.riedrich Engels, Anti-Dhring in Elyazmalar, Anti-Dhring, s. 480. Bkz: V. . Lenin, Genlik Birliklerinin Grevleri, Genlik zerine, Sol Yaynlar, Ankara 1993, s. 216 ve devam.
12 13
226
meksizin ve onlarn varolma koullarndan bamsz olarak ortaya karlar. Ama o zaman idealizmin yantlayamayaca bir soru konuyor ortaya: neden u fikir antikada deil de zamanmzda ortaya kt! .ikirleri hibir zaman onlarn nesnel temellerinden ayrmayan diyalektik materyalizm, yeni fikirlerin sihirli bir ilemle ortaya ktklarn dnmez. Yeni fikirler, toplum iinde gelimi olan nesnel bir elikinin zlmesi olarak ortaya karlar. Gerekten, biliyoruz ki, btn deiikliin devindiricisi, elikidir (beinci derse baknz). Belirli bir toplumun barnda elikilerin gelimesi, bu elikiler keskinletikleri zaman, onlar zmek grevini ortaya koyar. O zaman, yeni fikirler, bu elikilerin zlmesi yolundaki abalar eklinde belirirler. .eodal topluma zg elikilerin gelimesidir [sayfa 258] ki eskimi retim ilikileri ile yeni retici glerin birbiriyle anlamazl, ykselen snfta devrimci fikirleri yaratmtr; o zaman yzlerce toplumsal ve siyasal dnm plannn ortaya kverdii grld. Buna benzer bir sre, kapitalist toplumda da olutu: milyonlarca erkek, kadn ve ocuun acsn ektii elikileri zmek zere sosyalist fikirler dodu. Byk yenilikileri ayran, adalarnn bilincinde az ya da ok bulank bir ekilde yeralan, toplumun nesnel elikilerinin yanss olan sorunlar zmekteki yetenekleridir: ... insanlk, kendi nne, ancak zme balayabilecei sorunlar koyar, nk yakndan bakldnda, her zaman grlecektir ki, sorunun kendisi, ancak onu zme balayacak olan maddi koullarn mevcut olduu ya da gelimekte bulunduu yerde ortaya kar.14 Diyalektik materyalizme katlmam bir kimse iin anlalmaz olan bu tmce yle aklanr: Sorun diyen, zlecek eliki der. Ama eliki, eski ile yeni arasnda bir savam deil de nedir? O halde eer bir eliki beliriyorsa, bu demektir ki, yeni, daha nceden orada vardr, tohum halinde de, ksmen de olsa, yeni, daha nceden oradadr. rnek: feodal toplum, ancak kendi barnda, daha sonra kendisini ykacak olan kart glerin (sanayi, burjuvazi) ilemeye baladklar gn sulanabildi. Sorunun zm, yolu14
Karl Marx, Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, nsz, s. 24.
227
nu aramakta olan bu yeninin zaferi oldu. d) Kalntlar sorunu. Bu derste akladmz anlay, fikirler tarihinin nemli bir zelliini aydnlatmaya olanak salar: kalntlar sorunu. Bir fikir, onun varln oluturan nesnel koullar kaybolduu halde varln srdrd zaman kalnt vardr. .elsefi materyalizmin temel tezlerinden biri, bilincin, maddi gerekten (doa ve toplum) sonra geldiidir. Bilin, nesnel duruma gre, daha geri kalmtr. Bunun iindir ki, [sayfa 259] Stalinin szn ettii eski kundurac15, nesnel olarak bir proleter yaam srdrr, ama bir zaman iin, bir kk-burjuva bilincini korur. Ayn ekilde, maddi temelin deimekte olduu bir toplumda, insanlar, ancak belli bir gecikmeyle bu deiikliklerin bilincine eriirler. Bu deiiklikler ortaya ktklarnda, o zaman, gemiten saklam olduklar eski fikir cephaneliinde zmler ararlar. Kalntlar (eski nesnel koullarda domu olan fikirler) yeni nesnel koullara uyan yeni fikirlere engel olurlar. rnek: kapitalizmin, en bata sanayi burjuvazisinin smrd proleterler, zanaatla topik ekilde bir dnle, yoksulluklarna bir zm aryorlard: onun iin de makineleri tahrip ediyorlard. Ama kalntlar, nesnel elikiler gelitii lde, nne geilmez bir ekilde gerilemek zorundadrlar: o zaman, gemie dn gittike daha olanaksz grlrken, yeni fikirler, yalnz ykselmekte olan nesnel glere uyabilen yeni fikirler kuvvetlenir. Gemi, bilinlerde uzanr gider, ta ki iinde bulunulan durum yeninin bulunmasn gerektirecek lde dayanlmaz bir durum alncaya kadar; ite o zaman stn gelen, kazanan, gelecektir. IV. VARGI Bu dersin balnn doruluu anlalyor. Toplumlarn manevi yaamn anlamak iin onlarn maddi yaamndan yola kmak gerekir. Buradan byk pratik kapsam olan birka sonu kara15
Bkz. s. 251, dipnot 7.
228
caz.
1. Belli bir dnemde zlebilir sorunlar, yalnz toplumun gerek gereksinmelerinin koyduu sorunlardr. Onun iin marksistler, eylemlerini, belli bir dnemde nesnel koullarn derinlemesine incelenmesi zerine kurarlar; onun iindir ki, bu eylem verimlidir. Bylece marksistler, toplumsal olaylarn, zellikle iktisadi olaylarn maddi niteliini [sayfa 260] yadsyarak sosyalizmi mistik bir hale getiren Blumun idealizmine kar karlar; olaylarn maddi nitelii yadsnd andan itibaren, her eylem, baarszla mahkum edilmi demektir. 2. Emekilerle ilikilerinde, devrimci militan, hibir zaman onlarn dndkleri ile yetinmemelidir. .ikirler baka bir eydir, maddi koullar baka bir ey. u ya da bu proleter, haberi olmakszn, burjuvazinin ideolojik basksna urayarak tutucu fikirlere sahip olabilir. Bu alacak bir ey midir? Hayr, nk, egemen snf, bir yandan emekileri smrrken, ayn zamanda, emekileri en iyinin byle olduuna inandrmak iin her areyi kullanr. (Okulda retilen resmi ahlak, snf savamn deil, varolan durumun sessiz sedasz kabuln ver). O halde, bu proleteri sulamamak gerekir: onun yanl fikirleri burjuvazinin hkm srd bir toplumun nesnel gereini ifade eder. Dahas var! Emekilerin paylatklar grlerin eitliliinin de tesinde, nesnel koullarn materyaliste tahlili yolunu tutan devrimci, kar ortakln ortaya koyacak, aydnlatacaktr. Eylem birlii bylece kurulmu olur: eylem birlii olanakldr, nk, son tahlilde, snf savamnn koullarn belirleyen fikirler deildir, snf savamnn koullar, fikirleri belirler. te bunun iindir ki, 1936da, Maurice Thorez, katolik emekilere hitabederken, onlara: Siz de biz komnistler gibi emekisiniz. Halkmzn ve lkemizin iyilii iin ortak savamda birleelim. diyordu.16 3. .ikirlerin deimesinin, maddi bir temeli olduunu bu derste gsterdik. Bu, emekilerin devrimci eitimleri bakmndan byk bir nem tar: devrimci fikirlerin nfuz etmesi, ancak yaamn somut grevleriyle balant halinde, antiyedeki atlyedeki, brodaki savam iinde ve savam yoluyla olabilir. Emekilerin bilincinde (nesnel yans) kesin deiiklikleri olanakl klan, toplum16
Maurice Thorez, .ils du Peuple, s. 101-102-103.
229
sal savamdr (nesnel kouldur). Bylece, henz devrimci olmayan emekiler, toplumun nesnel elikilerini zmek iin birleik savamda deneyim kazanrlar. Onlar da sralar gelince devrimci olurlar.
YOKLAMA SORULARI 1. Kesin birka rnekle toplumsal fikirlerin, nasl toplumlarn nesnel maddi gelimelerinin yanss olduklarn gsteriniz. 2. Burjuvazinin, toplumsal fikirlerin, toplumsal teorilerin, siyasal grlerin, siyasal kurumlarn gerek kkenini gizlemekte neden kar vardr? 3. Marxn 254. sayfada geen u szn nasl anlamak gerekir: Varlklarnn toplumsal retiminde, insanlar, aralarnda, zorunlu, kendi iradelerine bal olmayan belirli ilikiler kurarlar. 4. Stalinin Anarizm mi? Sosyalizm mi? adl kitabnda szn ettii kunduracnnkine benzer bir deneyiminiz var m? 5. Bir ya da birka rnekle, emekilerin bilinlerinin savam iinde nasl deitiini gsteriniz. [sayfa 261]
230
TOPLUMSAL YAAMDA .KRLERN ROL VE NEM
ONNC DERS
I . Bir rnek. II . Kaba materyalizmin yanlgs. III . Diyalektik materyalist tez. a) .ikirlerin maddi kkeni, onlarn gcn oluturur. b) Eski fikirler ve yeni fikirler. c) Yeni fikirlerin rgtlendirici, harekete getirici ve deitirici bir etkisi vardr. IV . Varg. I. BR RNEK ok yaygn bir nyarg vardr ki, marksist materyalizmin fikirlere kaytsz olduunu, fikirlere hibir nem ve rol tanmadn sanr. Bu ders, hi de byle olmadn, tersine, marksistlerin, fikirleri ve teorileri tamamyla ciddiye aldklarn gsterecektir. Bunun kant, bizzat Marx tarafndan verilmitir: eer o, fikirlerin btn gcn reddetmi olsayd, yaamn, yalnz devrimci teorinin hazrlanmasna ve yaylmasna adar myd? Bunun kant, en etin anlarda savamn ilk rneklerini kendileri veren, gerektiinde, sosyalizmin byk lklerinin zaferi iin yaamlarn kahramanca feda eden Marxn retilileri tarafndan verilmitir.
231
263]
Geen dersimizde giriini yaptmz rnei ele alalm: [sayfa savalarn insanlarn bilincinde doduklar ve onun iin de sava ortadan kaldrmak iin kafalarn bar bir dnceyle deitirilmesinin yeterli olduu yolunda UNESCO tarafndan yaylan fikir. Savan ve bunun sonucu olarak sava fikirlerinin kkeni, toplumlarn maddi gereinde olduu iin, UNESCOnun bu tezinin materyalist bir snava dayanamadn grdk. Oysa UNESCOnun tezi yanl olmakla birlikte, byk bir nem tar. Pratik olarak rol ok ak-seiktir: savala savamak grn altnda, bu idealist tez, savan gerek nedenlerinin aratrlmas abalarn yolundan saptryor. Genel anlamyla insanlarn bilincini (savan kayna olarak) iin iine sokan bu kurnaz idealizm, gerek sulularn sorumluluklarn, emperyalistlerin gerek sorumluluklarn gizliyor. Bu idealizm iyi laf ediyor, ama sava glerine yardm ederek bar glerine ktlk ediyor. Gerekten kafalar barllatranlar, savan nesnel nedenlerini bir idealizm rts altnda insanlarn gzlerinden saklayanlar deil, bu nedenleri tahlil eden, emperyalist saldrganlar ele veren materyalistlerdir. Onun iindir ki, marksizm, fikirlerin gcne nem vermemekten tamamen uzaktr. ... toplumun manevi yaam, onun maddi yaamnn koullarnn bir yanssdr dedik. Ama bu toplumsal fikir ve teorilerin, bu siyasal gr ve kurumlarn nemine, bunlarn tarihteki rollerine gelince, tarihsel materyalizm, onlar yadsmak yle dursun, tam tersine, onlarn toplumsal yaamdaki, toplumun tarihindeki rollerini ve byk nemlerini zellikle belirtir.17 Marksist felsefe materyalist olarak toplumsal fikirlerin kkenini, toplumlarn maddi yaamnda bulur. Diyalektik olarak onlarn nesnel nemini gsterir ve doru rollerini belirler: onnc dersimizin konusu budur. [sayfa 264] II. KABA MATERYALZMN YANILGISI Marksizmi, fikirleri nemsememekle eletirenler, bilerek ya
17
232
da bilmeyerek, onu, kendisinin hi iliii olmad bir sula suluyorlar. Aslnda kaba materyalizmin suu olan bir eyi, ona yklyorlar. .ikirlerin nemini reddetmek; bu, diyalektik materyalizmin her zaman savat, bilime-kar bir tutumdur. Bir sarayda baka trl dnlr, bir kulbede baka trl. .eu-erbachn bu forml, dar dnceli, aklktan uzak bir formldr. Gerekten de, o, bireyin bilincini belirleyen koullar arasnda varolan ideolojilerin de kesin olarak yeraldn unutuyor. yle ki, kulbede oturan bir kimse, pekala bir prensin kendini beenmiliine sahip olabilir! i, kk-burjuvalarn kendini beenmiliklerine sahip olabilir. Eer sosyalist fikirlerin daha nceden toplum iinde bir varlklar ve bir rolleri olmasayd, Stalinin szn ettii Grcistanl kundurac18, bu sosyalist fikirlere gelmi olmayacakt. Jean Brecotnun Torbas adl kitabnda, Gaston Monmousseau, canl bir rnekle, Soylu Bir neki okuyunuz, s. 84 u ya da bu kiilerin varlklarnn maddi koullar ile eliki halinde olan bir ideolojiyi uzun zaman koruyabildiklerini gsteriyor. Anti-diyalektik materyalizmin mekaniki anlaylar biz bunu, bilimsel materyalizme karlk olarak kaba materyalizm olarak nitelendiriyoruz ok tehlikelidir. Neden? nk, bu anlaylar, idealizme yardm ediyorlar. Kaba materyalizm, fikirlerin roln yadsyarak, idealist filozoflara, bylece, bo braklm alan igal etmek olanan veriyor. yleyse, bir yanda gerei yoksullatran dargrl bir materyalizm var te yanda ise yetersizliklerinin yerini doldurmak iin idealizmin cmerte getirip sunduu ruh tamamlaycs var. dealizm, mekanikilii dzeltiyor. Yanlg, yanlgy dzeltiyor. yleyse diyalektik materyalizmin durumu nedir? [sayfa 265] Mekanik materyalizme gre, toplumsal bilin, maddi varln ancak edilgin bir yanss (glge grng (epiphenomene) de denir) olduu halde, diyalektik materyalizme gre toplumsal bilin, pekala yansdr, ama etkin bir yansdr. Gerein hareket olduunu (diyalektiin ikinci yasas, nc derse baknz), gerein her ynnn hareket olduunu biliyoruz. Oysa, fikir ve teoriler, her ne kadar maddeden sonra geliyorlarsa
18
Bkz. s. 251, dipnot 7.
233
da, onlar da, btn gerein grnleri olmaktan geri kalmazlar. O halde varolan her eyin sahip bulunduu bir zellii onlara da tanmay neden reddetmeli? .ikirlerin ve teorilerin hareketini ve eylemini neden reddetmeli? Diyalektik evrenseldir; o halde, eylerde olduu kadar fikirlerde, retimde olduu kadar toplumsal bilinte de kendini gsterir. .ikirlerin btn gcn reddeden tez, bir ikinci anlamda da diyalektie aykrdr: Biliyoruz ki, gerek, karlkl bamllktr, gerein eitli ynleri aralarnda bantldr, biri dieri zerinde etki yapar. Buradan u sonu kyor: toplumun maddi yaamndan treyen manevi yaam bu maddi yaamdan ayrlamaz; o halde, karlnda, kendisi de toplumlarn maddi yaamlar zerinde etki yapar. Bylece, diyalektiin yasalarnn uygulanmas, toplumsal fikirlere ve teorilere btn nemlerini vermekle kalmaz, bunlarn etkisinin nasl olutuunun anlalmas olanan da salar. Engels, toplumda fikirler arasndaki bu karlkl ilikiyi, karlkl etkiyi yle ifade ediyor: Ekonomik durum temeldir, ama, eitli styap eleri snf savamnn siyasal biimleri ve sonular, sava bir kez kazanldktan sonra, kazanan snf tarafndan hazrlanan anayasalar vb., hukuksal biimler; hatta btn bu gerek savamlarn, savama katlanlarn beynindeki yanslar, siyasal, hukuksal, felsefi teoriler, din anlaylar ve bunlarn daha sonraki dogmatik sistemler halindeki gelimeleri, hepsi de tarihsel savamlarn gidii zerinde etki yaparlar ve birok durumda ar basarak onun biimini [sayfa 266] belirlerler. Btn bu etkenlerin etkisi ve tepkisi vardr... .19 Engels eletiriyor: Buna, bir de ideologlarn u ahmaka dnceleri eklenir: tarihte bir rol oynayan eitli ideolojik alanlarn bamsz tarihsel bir gelimeleri olduunu reddettiimiz gibi, onlarn her trl tarihsel etkinliklerini de reddedi19 Engelsten Joseph Blocha (21 Eyll 1890), .elsefe ncelemeleri, s. 184. (Ondokuzuncu dersi, temel ile styap arasndaki ilikilere ayracaz.) (Biiminiden baka btn italikler bize aittir. -G. B.-M.C.)
234
yoruz. Bu, baya, diyalektik olmayan, iki kutup gibi birbirine kaskat kar bir neden ve sonu anlayndan, karlkl etki konusunda kopkoyu bir bilgisizlikten yola kmak demektir.20 Ve gene: Anlalmad srece ideolojik bir gr as dediimiz eyi oluturan bu tepetaklak duruun, kendisinin de ekonomik temel zerinde etki yapmas ve baz ller iinde onu deitirebilmesi olgusu bana gre apak bir eydir... ... Barth, ekonomik hareketin siyasal yanslarnn vb., bizzat bu hareket zerindeki btn tepkisini neredeyse yadsdmz ne srerken, yal deirmenlerine kar savamaktan baka bir ey yapmyor... . Btn bu baylarda eksik olan diyalektiktir. Her zaman burada yalnz neden, urada da yalnz sonu gryorlar. Bunun bo bir soyutlama olduunu, gerek dnyada buna benzer me-tafizik kutupsal kartlklarn ancak bunalmlarda varolduunu; ama eylerin ileriye doru btn byk aknn, glerin, kukusuz hi de eit olmayan glerin, etki ve tepkisi biiminde olutuunu bu gler iinde ekonomik hareketin de oranlanmayacak lde en gl, en bata gelen, en kesin g olduunu, burada mutlak diye bir ey olmadn, her eyin greli olduunu; btn bunlar, ne yapalm ki, bu baylar grmyorlar... .21 Hakl olarak, iktisadi yasalarn tarihsel gelimenin [sayfa 267] temeli olduu olgusundan hareket eden materyalizmi en kaba ekliyle sunan baz kimseler, bundan yanl bir sonu karyorlar: kollarn kavuturup bekleyerek, bu yasalar kendi kendilerine ilemeye brakmak yeter sanyorlar. Bylece insan gszle mahkum ediyorlar. Oysa deneyim gsteriyor ki, insanlar, toplumun nesnel yasalarn ne kadar iyi tanrlarsa, kendi snf karlarna zarar verdikleri iin bu yasalarn uygulanmasn kstekleyen toplumun
Engelsten .ranz Mehringe (14 Temmuz 1893), ayn yapt, s. 198-199. Engelsten Conrad Schmidte (27 Ekim 1890), .elsefe ncelemeleri, s. 190-193, (deolojik bir gr as dndaki italikler bize ait. -G. B.- M.C.)
20 21
235
geri kalm glerine kar savamlar da o kadar etkili olur. Peki i buraya varnca, bu yasalar bilen bilincin rol nasl yokumsanr? Byle sonular olduu halde, onun gc nasl yokumsanr? Toplumsal gelimenin yasalarnn insanlar tarafndan bilinip bilinmemesine gre insanlar, ya bu yasalar kendilerine yardmc yaparlar, ya da bu yasalarn kurban olurlar. Bylece, emperyalist savalarn nedenlerinin bilimsel olarak bilinmesi, savaa kar etkili bir ekilde savam verilmesini salar. Marksistler, kapitalist lkeler arasnda savalarn kanlmaz olduunu syledikleri zaman kaba materyalizm, bundan, savalarn alnyazs olduklar sonucunu karyor, bu bakmdan, sava tanrsal bir ceza olarak anlayan tanrbilimcilerin idealizmi ile birleiyor. Kapitalizmin savalar kanlmaz kldn sylemek,22 kapitalizm, doas gerei, emperyalist savalar dourur demektir. Ama, kapitalizm savalarn zorunlu nedeniyse de, onun varl, savalar balatmaya yetmez; niin? nk birde halklarn bu sava yapmay kabul etmeleri gerekir. Kapitalistlerin askere gereksinmesi vardr. Onlarn, halklar, sava yapmak gerektiine kandrmaya ynelen sava siyasetleri, sava ideolojileri buradan geliyor: Bu aralarla, kapitalizmin yasasnn onu savaa srkleyen yasann serbeste, kendi karlarna olarak gereklemesini salayacak bir ekilde hareket etmeye alyorlar. Ama halklar, sava siyasetine, sava ideolojisine kar, zaman yitirmeksizin, adm adm savam vererek kapitalistlerin sava iin elverili koullar gerekletirmelerine [sayfa 268] engel olurlar. .ikirlerin nemi grlyor. Bu tarihsel aamada barn olanakl olduu fikri, Sovyetlere kar bir hal seferi iin kesin bir engel olma yolundadr. Niin? nk ynlar, bu fikri, gittike daha kuvvetle kendilerine maletmektedirler. Oysa savaa gereksinmesi olan kapitalizm (bu anlamda sava, kapitalizm iin gereklidir), eer halk ynlar hayr! derse, bu gereksinmesini yerine getiremeyecektir! (bu anlamda sava, alnyazs deildir). III. DYALEKTK MATERYALST TEZ a) .ikirlerin maddi kkeni, onlarn gcn oluturur.
22 Bkz: J. Stalin, SSCBde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlar, Son Yazlar 1950-1953, s. 90-95.
236
Diyalektik materyalizm, toplum yasalarnn en bata iktisadi yasalarn nesnel zelliini ortaya koyarken, ayn zamanda, fikirlerin nesnel roln de ortaya koymu oluyor (bu da insanlara, toplumun yasalarnn ileyiini abuklatrmak ya da geciktirmek, kolaylatrmak ya da gletirmek olanan salar). Kaba materyalizmin esiri olan baz kimseler: Tutarszlk! diyeceklerdir buna. Ya biri, ya da tekidir! Ya nesnel etkenin gcn kabul ediyorsunuz, ya znel etkenin gcn kabul ediyorsunuz. Semek gerek. te metafizik bir durum. Diyalektik materyalizm, madde ile dnceyi, birbirinden ayrlm, basz iki ilke haline getirmez. Madde ve dnce, biri de teki kadar gerek olan ... ayn doann ya da ayn toplumun iki yndrler: Biri olmadan tekini kavrayamazsnz; bunlar birlikte vardr, birlikte geliirler, ve dolaysyla birbirlerini yadsdklarn dnmemiz iin bir neden yoktur. Ve Stalin devam ediyor: Maddi ve dncel iki farkl biimde ifade edilen tek ve blnmez bir doa; maddi ve dncel iki farkl biimde ifade edilen tek ve blnmez bir toplumsal yaam: ite, doann ve toplumsal yaamn gelimesine byle bakmalyz.23 [sayfa 269] Elbette ki, maddi yn, manevi ynden nce gelir. O halde, diyalektik materyalizm, fikirlerin dnya zerindeki gcn kabul etmekle kalmaz, bu gc anlalr bir ey haline getirir. Tersine, idealizm, fikirleri, gerein tmnden ayrarak, onlardan gizemli varlklar oluturur: insann kendi kendisine sormas gerekir: bu fikirler, hibir ortak yanlar olmadklar bir dnya (doa ve toplum) zerinde nasl etki yapabilir? .ikirlerin yaltlmalar onlar felce uratr. Diyalektik materyalizmin deeri udur: Toplumsal fikirlerin maddi kkenini bulmu olduundan onlarn km olduklar bu dnya stndeki etkililiklerini de anlayabilecek durumdadr. Toplumsal fikirlerin ve teorilerin maddi kkeni, onlarn ne neminden ne de rollerinden bir ey kaybettirmedii gibi, onlara btn etkililiklerini verir. .ikirleri kmseyen, horgren, diyalektik materyalizm dei23
J. Stalin, Anarizm mi? Sosyalizm mi? s. 28.
237
ldir. Onlar bo szckler haline getiren, onlardan gsz birer korkuluk yapan idealizmdir. Diyalektik materyalizm, fikirlerin sonularnda, doa gleri kadar maddi olan somut bir g bulur. Bu g her ne kadar onu bir yanda tek bana, geri kalanla ilikisiz olarak ele almak istediimizde, anlalmaz olursa da bununla birlikte ve belli bir dereceye kadar kendi z hareketiyle geliebilir. rnek: din, toplumun maddi, tarihsel koullarnn temeli stnde domutur. Ama din denen bu fikirler kmesi, edilgin bir ey deildir. Onun insanlarn beyninde gelien kendine zg bir yaam vardr. Ve bu o kadar geliir ki, dinin nesnel nedenlerini bilmeyen insanlar, her eyi tanrnn yrttn sanrlar. u halde, kendilerini oluturan nesnel koullar deimi olduu halde, fikirler kuaklara aktarlabilirler ve tutunabilirler. Ama zamanla, gerein tm, gerein, bu dinsel ideoloji olan yn zerinde etki yapar. .ikrin bir dereceye kadar bamsz bir gelimesi vardr; ama fikir ile nesnel dnya arasndaki eliki ok keskin bir durum ald zaman, eliki, nesnel dnyadan yana, bu nesnel dnyay yanstan fikirlerin lehinde zlr. Demek ki, ksacas kendilerine yolaanlar ve, [sayfa 270] kandrmacalara, yalanlara kar, ynlara kendilerini kabul ettirenler gerek teorilerdir. b) Eski fikirler ve yeni fikirler. .ikirlerin kkenini incelerken, fikirlerdeki, ve teorilerdeki elikinin toplumdaki nesnel bir elikiyi yansttn grdk. rnein, kapitalizmin yaratt iktisadi bunalmlar ele alalm. Onlarn nesnel nedeni, retim aralar mlkiyetinin zel nitelii ile retim srecinin toplumsal nitelii arasndaki elikidir.24 Bu elikiyi nasl zmeli? Devrimci proletarya bunu yantlyor: retim aralarnn toplumsallatrlmas ile, sosyalizmle; o zaman artk bunalm olmayacaktr, retici gler, herkesin mutluluu iin, yeniden hz kazanacaklardr. retim aralarn elinde bulunduran ve onlardan en byk kr elde eden burjuvazi yant veriyor: madem ki, dzenimizi tehlikeye sokuyorlar, retici gleri snrlandralm; bylece, bi24 Bu konuyu, Drdnc Blmde (onsekizinci ders, II. kesim, b) zellikle inceleyeceiz.
238
zim ayrcalklarmz gvence altna alan kapitalist retim ilikilerini koruruz. Eskiden bilime vgler dzen ayn snf, eer bir retim fazlas varsa, bunu kendi deyimiyle bilimin suu sayarak, bugn bilimi lanetliyor. Tersine, proletarya, bilimi ver. Bunalmlarn suunun bilimin ilerlemesine deil, toplumsal dzene, kapitalizme yklenebileceini kabul eder. Grlyor ki, nesnel bir eliki temeli zerinde, bunalm halindeki kapitalizmin elikisi temeli zerinde fikir savam vardr. Bir yanda burjuvazinin ideologlarnn ve gazetecilerinin bol bol yaydklar fikir: bilim ktdr; onu gznnde bulundurmak gerekir, onun ilerlemeleri bir afettir, onu dine tabi klmann zamandr. Ve magazinlerde ve hafif dergilerde, anti-komnizm ve plak kadn resimleriyle birlikte baclk, byclk, falclk gibi gizli bilgilere byk bir yer [sayfa 271] verilmesi bouna deildir. Gene resmi bir belgede,25 milli eitim bakannn grgcle, yani bilimin uzun zamandan beri am olduu aratrma yntemlerine dn, gklere karmas bouna deildir. Bu ortaa gizemciliine dnle, bilime kar atafatl ve sinsi propagandann birlikte olmas bir raslant mdr? Eer bugnn burjuvazisi, nesnel yasalar olmadn, onun iin de anlamaya almak gerekmediini sekseniki yoldan anlatyorsa bu raslant mdr? Btn bunlar, gerekte toplumlarn geliiminin mahkum ettii ve tarih tekerleinin geriye ilemesini isteyen bir snfn karlarnn ideolojik ifadesidir. Gn gemi olan ve toplumun canekien glerinin karlarna hizmet eden eski dnce ve teoriler vardr. Bunlarn nemi, toplumun gelimesini, ilerlemesini frenlemelerindedir.26 Aktr ki, bilimlere kar kin ve kmseme, burjuvazinin iine yaramaktadr. nk bilimlerin bar atlm, burjuva dzeni tehlikeye drebilir.27 Ama kar uta, bilimlerin ilerlemesini yreklendirmek ge25 lEducation nationale tarafndan 2 Ekim 1952de yaynlanm olan 29 Eyll 1952 tarihli sirkler. 26 J. Stalin, Leninizmin Sorunlar, s. 665. 27 Bu durum, burjuvaziyi, bilimleri ve teknikleri, bar abalar zararna kendi sava sanayileri yararna kullanmaktan alkoymaz. Ama ite bylece de burjuvazi, bilimin iyi hibir ey veremeyecei yolundaki fkri pekitirir.
239
rektii fikri, proletarya tarafndan, devrimci snf tarafndan yaylmaktadr. Bu, gerekte, retici glerin gelimesiyle tam bir uyuma halindedir; bundan byle artk yalnz proletaryann devrimci savam bu atlm salayabilir. Bir de, toplumun nc glerinin karlarna hizmet eden, yeni nc fikirler ve teoriler vardr. Bunlarn nemi, toplumun gelimesine, ilerlemesine yardm etmelerindedir; ayrca, toplumun maddi yaamdaki gelimesinin gereksinmelerini ne kadar iyi, ne kadar aslna uygun yanstrlarsa, o kadar daha nem kazanrlar. 28 te bunun iindir ki, ii snf iktidar, bilimin alp gelimesi iin en elverili maddi koullar yaratr. Btn [sayfa 272] olanaklaryla, bilimin insanlarn mutluluu iin zorunlu olduu fikrini destekler. Demek ki, fikirler de birer gtrler. Eski fikirler gericilerin gleridir ve onun iin gerici snflar bu fikirleri ilerler. nc fikirler, toplumlarn ilerlemesine katkda bulunan fikirlerdir, bunun iin de ykselen snflar, bu fikirleri btn gleriyle desteklerler. Ar bir basitletirmeyle, bunlardan, mevcut snflarn, snf olarak, kendi gereksinmelerine uygun den ideolojileri kendiliklerinden yarattklar sonucunu karmamaldr. .iler, bilgi srecinin rnleridir: iblmnn hkm srd bir toplumda (bu, toplumlarn snflara blnm olduu durumdur), fikirler, zellikle bu grev iin ayrlm bireyler: rahipler, filozoflar, bilginler, teknisyenler, eitimciler, sanatlar, yazarlar vb. tarafndan hazrlanrlar, ama snf tarafndan btnyle kullanlrlar. te yandan yeni fikirlerden szettiimiz zaman, bunu ematik bir tarzda anlamamaldr. Gerekten de yle olur ki, bir snf tarafndan braklan bir fikir, daha sonra, baka biimlerde, baka bir snf tarafndan yeniden kabul edilir. Bunun gibi, bilimin yararl olduu fikri, devrimci burjuvazi tarafndan ilendi (Diderot, Condorcet). Devrimci proletarya ayn fikri yeniden ald ve yeniledi, proletarya (sosyalizmin kuruluunda) ondan btn pratik sonular kartabilir, oysa burjuvazi, bu fikri, sonuna kadar gtremiyordu. Bylece snflar, daha nce kullanlm olan fikirlerden yararlanabilirler. Bunda alacak bir ey yoktur: insanlar, kendi deneyimleriyle fikirlerin gcn renmi olduklar iin, bir snf
28
240
daha nce ortaya konmu olan fikirler arasnda kendi egemenliini ya da kendi ykseliini (btnyle ya da ksmen) kolaylatran fikirleri ihmal etmez. Tersine, bir snf, kendisine artk uygun gelmeyen u ya da bu fikri, ideolojisinden kovar; faist burjuvazi, bugn, evvelce feodaliteye kar ezilen ynlarn ittifakn kendisine kazandran burjuva demokratik zgrlkler bayran, artk ayaklar altnda [sayfa 273] iniyor. Ayrca, burjuvazi, kendisine hizmet eden ve yeni kla brnm eski fikirlerden baka bir ey olmayan fikirleri yeni olarak yutturmaya alr: rnein, Hitler, eski bilmesinlerci ve ortaa rk ve kann teorisini, bilimin son sz gibi geirmek istiyordu. Mussolini, proletarya sosyalizmini bir eski mit, faizmi ise bir yeni mit olarak ilan ediyordu! Yenilik tarihle llmez, belli bir anda konan sorunlar zme yeteneine gre llr. Marxn Kapitali, ekonomi politik olarak burjuva fakltelerde en yakn zamanlarda okutulanlarn hepsinden daha yenidir. Baka bir gzlem: fikirlerin her zaman herhangi bir snfn, ya da tarihsel bakmdan belirli herhangi bir toplumun hizmetinde olularndan, btn fikirlerin deeri olduu sonucunu karmamaldr. Bilimin ktlk olduu fikri yanl bir fikirdir, insan toplumlarnn bilimsiz ilerlemesi olanakl olmadna gre, geree aykrdr. Bilimin yararl olduu fikri doru bir fikirdir, olaylarn gereine uygundur. Ykselen snfn, yani proletaryann geree gereksinmesi vardr, tpk iflas halindeki snfn, yani burjuvazinin yalana gereksinmesi olduu gibi.29 Ama yanl fikirlerin de gerek fikirlerden daha az olmamak zere etkin bir gleri vardr. Toplumsal gelimenin gereksinmelerini en sadk bir ekilde yansttklar iin son ve kesin zafer kendilerinin olan ve vazgeilmez hale gelecek lde her gn daha bir nem kazanan nc fikirlerin, doru fikirlerin yardmyla yanl fikirlere kar savamak gerekir: bu, doru fikirlerin ltlarnn genileyip yaylmasn aklar. [sayfa 274]
Gerici snflar, bask ile fikirleri ldrmek isterler; tarihin rettii ite budur. Susuzlar kovaland Hayvanlar gibi Karanlklarda iyi gren Gzleri aradlar Oymak iin. (Paul ELUARD)
29
241
c) Yeni fikirlerin rgtlendirici, harekete getirici ve deitirici bir etkisi vardr. Toplumsal yeni fikirler ve teoriler, ancak, toplumun maddi yaamndaki gelime, toplumun nne yeni grevler koyduu zaman ortaya karlar. Ama bir kez ortaya ktktan sonra, toplumun maddi yaamndaki gelimenin koyduu yeni grevlerin yerine getirilmesini kolaylatran ok nemli bir g haline gelirler; toplumun ilerlemesine yardm ederler. te, yeni dnce ve teorilerin, yeni siyasal gr ve kurumlarn rgtleyici, devindirici, deitirici rollerinin btn nemi o zaman kendini gsterir. Akas, yeni toplumsal dnceler ve teoriler ortaya kyorsa, bu dorudan doruya, topluma gerekli olduklar iindir, nk onlarn rgtleyici, devindirici ve deitirici etkileri olmadan, toplumun maddi yaamndaki gelimesinin getirdii, geciktirilemez, zorlu sorunlarn zlmesi olanakszdr. Toplumun maddi yaamndaki gelimenin koyduu yeni grevlerin ortaya kard yeni toplumsal dnce ve teoriler, kendilerine bir yolaarlar, harekete geirdikleri ve toplumun can ekien kuvvetlerine kar rgtledikleri halk ynlarnn z mal haline gelirler, bylece, toplumun maddi yaamnn gelimesini engelleyen bu kuvvetlerin devrilmesine yardmc olurlar.30 Bu metnin ok byk bir nemi vardr, nk, yeni fikirlerin nasl etki yaptklarn aydnla kavuturur; yeni fikirler: devindirirler, yani enerjileri ortaya karrlar, istek yaratrlar, ynlar harekete geirirler;31 rgtlendirirler, yani bu harekete bir birlik ve srekli bir ballk verirler; deitirirler, yani yalnz bilinler zerinde etki [sayfa 275] yapmak, bilinleri ykseltmekle kalmazlar, ama toplumun nndeki sorunlarn gerekten zlmesini salarlar.
Stalin, Leninizmin Sorunlar, s. 666. Bu idealist bir iddia mdr? nk bir fikir ancak maddi koullar yanstyorsa, ancak nesnel durumun doru deerlendirilmesinden hareket ediyorsa, ynlar harekete geirebilir.
30 31
242
Teori, ynlarn arasna girdii andan balayarak, maddi bir g haline gelir.32 Tarih, yeni fikirlerin bu l roln bol bol ortaya koyar. 1789da nc fikir: ulus egemendir, ulus btn .ranszlar yasa nnde eit klacak ve ayrcalklar ortadan kaldracak bir anayasaya sahip olmaldr bu fikir, en geni halk ynlarn harekete geiriyordu, nk, an tarihsel sorunlarna yant veriyordu. Halkta eski dzene, feodal dzene kar rgtl ve deitirici atlm dourdu. 1917de nc fikir: savatan kurtulmak iin, topra ele geirmek iin, ezilen milliyetlerin kurtuluunu salamak iin vb., Kerenskinin burjuva hkmetini tasfiye etmek, btn iktidar sovyetlere vermek bu fikir, ynlarn rgtlenmesini ve seferber olmasn ve bununla da toplumun deimesini salad. Bu trden rnekler oaltlabilir. .ransz Komnist Partisi Merkez Komitesinde durumu tahlil ederek Maurice Thorez aklyordu ki: Zamanmzn en kesin olay, halk ynlarnda birlik fikrindeki ilerlemedir. Ne iin birlik? Yurdumuzda bir bar ve ulusal bamszlk siyasetini, bir zgrlk ve top-lumsal ilerleme siyasetini zafere ulatrmak iin. Emekiler, gittike daha ok sayda olmak zere bu fikre nasl vardlar? Marshall planndan ve Atlantik Paktndan doan siyasetin, ykc bir sava ve klelik siyasetinin, gzboyama ve toplumsal gericilik siyasetinin btn elikileri patlak verdii iin. Emekiler, bunu deitirmek iin birlikten ve birlik halinde eylemden baka are olmadn anlyorlar. Demek ki, birlik fikri, gittike daha kuvvetle ynlar saryor. Bu fikir onlar harekete getiriyor, onlar rgtlendiriyor, ister grev komiteleri, ister bar komiteleri, ister zgrlkleri savunma komiteleri halinde olsun. Bylece, gittike daha geni kalabalklar halinde seferber olan, gittike daha iyi [sayfa 276] rgtlenmi ynlarn gittike daha bilinli olan eylemiyle kanlmaz kld maddi deimeler, dnmeler hazrlanyor. Bylece, tarihin koyduu grevlerin ortaya kartt yeni fikirler, tarihi yapan ynlar bu fikirleri benimsedikleri zaman, btn arlklarn kazanyorlar. O zaman maddi gler kadar byk bir
32
Marx, Critique de la Philosophie du droit de Hegel.
243
kuvvetle etki yapyorlar. lerlemeye dman olanlarn, yiit kiilerin elinde pek korkun bir hale gelen bu fikirlerde hile yapmak zorunda olduklar o kadar dorudur ki. Burjuvazinin ve onun uaklar olan sosyalist liderlerin durumu byledir: yukarda aktardmz metinde Maurice Thorez, u gzlemde bulunuyor: bunlar, birliki akmn geniliinden o kadar korkuya kaplm haldeler ki, birlie kar savam vermek iin, birlik sloganna kendileri sahip kmaya alyorlar, Ktln erdeme saygs! Ama, polis basklar, demagojik kurnazlklar, artk bilinli olan, nereye gittiklerini, ne istediklerini ve neyin gerektiini bilen ynlarn byk gcne kar duramazlar.33 [sayfa 277]
33 Leninin uvres choisiesinin (Seme Yaptlarnn) II. cildinin 178. sayfasnda yeni fikirlerinin ynlar sard zaman oynayabilecekleri rgtlendirici ve devrimci rol gsteren bir rnek sunulmaktadr. Lenin, Ekim 1917deki, byk toprak mlkiyetini ortadan kaldran ve topra ky emekilerine veren kararnamenin yorumunu yapyor. Kararnamede, kylerde (henz kyl zerinde byk etkisi bulunan) sosyalist-devrimciler tarafndan kaleme alnan emredici nitelikteki grev belgesine atfta bulunulmaktadr. Bu grev belgesi boleviklerinkine bir ok noktalarda benzememektedir. Boleviklerin ynetimindeki devrimci hkmet adna Lenin unu bildiriyor: Burada, kararname ile emredici nitelikteki grev belgesini sosyalist-devrimcilerin kaleme ald sylentileri dolamaktadr. Varsn yle olsun! Kimin kaleme ald nemli deildir; ama demokratik bir hkmet olarak, ayn grte olmasak bile, halk ynlarnn kararn dikkate almamazlk edemeyiz. Yaamn atei iinde pratik uygulamada, belgeyi, yresinde iler duruma getirirken, kyller, gerein nerede olduunu kendiliklerinden greceklerdir. Ve eer kyller, sosyalist-devrimcileri izlemeye devam ederlerse, hatta bu partiye Kurucu Mecliste ounluk salarlarsa, biz gene de, varsn yle olsun diyeceiz. Yaam en iyi retmendir. O, kimin hakl olduunu gsterecektir. Varsn kyller bu sorunu bir ucundan, biz de br ucundan zeduralm. Yaam, yaratc devrimci eylemin herkesi srkleyen selinde, yeni devlet biimlerinin gelitirilmesinde, bizleri birbirimize yaklamaya zorlayacaktr. Yaam izlemeliyiz; halk ynlarnn yaratc dehasna tam bir zgrlk tanmalyz. Silahl ayaklanmann devirdii eski hkmet, toprak sorununu, grev bandan uzaklatrmad arlk brokrasisiyle zmeyi dnyordu. Ama brokrasi, sorunu zme balayacana, ancak kyllerle savat. Devrimimizin u sekiz aynda kyller ok ey rendiler; onlar, toprakla ilgili tm sorunlar bizzat zmeye niyetlidirler. te bu yzden, bu yasa tasla zerinde yaplacak her trl deiiklie karyz. Ayrntlara girmek istemiyoruz, nk kaleme aldmz bir kararnamedir, bir hareket program deil. Rusya byktr, yerel koullar ok deiiktir; hi kuku yok ki, bizzat kyller soruna en iyi ve en doru zm bizden daha iyi getirebileceklerdir. Kyl, bunu, bizim programmzn ruhu iinde mi, yoksa sosya1ist-devrimcilerin programnn ruhuna gre mi yapacaktr, sorunun esas bu deildir. Esas olan, kylnn tarm blgelerinde, artk hi byk toprak sahiplerinin olmadna, tm sorunlarn kendilerinin zebileceklerine, yaamlarn kendilerinin rgtleyebileceklerine kesin olarak inanm bulunmalardr. (Lenin, i ve Asker Vekilleri Sovyetinin Btn Rusya 2. Kongresi - Toprak Sorunu zerine Rapor, i Snf ve Kyllk, Sol Yaynlar, Ankara 1990, s. 227-228.)
244
IV. VARGI Toplumsal fikirlerin ve teorilerin nemi ve rol ok byktr. Biz bundan birka sonu kartacaz: 1. .ikirler etkin glerdir. O halde, emekiler arasnda yaylm yanl grlerle savam nemsemeyen, ihmal eden devrimci, hareketin btnne zarar verir. O kaba materyalizmin uursuz alan zerindedir; bilimsel sosyalizmin teorik temeli olan diyalektik materyalizmin salam topra zerinde deildir. rnek: burjuva basnn (.ranc-Tireur dahil) emekiler arasnda etki yapmasna kar kmamak, bu emekileri, toplumsal ilerleme iin o kadar byk bir engel tekil eden eski fikirlerin eline kurbanlk gibi teslim etmek demektir. 1900 yllarnda, Leninin hazrlad Iskra gazetesi, iilerin bilincine yeni fikirlerin tohumunu att: bu tohum filiz verdi. Devrimciler tarafndan ele alnan Iskrann fikirlerinden, 1903te daha sonra sosyalist devrimi ynetecek olan parti kt. .ikir savam, snf savamnn zorunlu bir yndr. Burjuvazinin egemenlii iin yararl olan fikirlerle savamamak, proletaryann ellerini balamak demektir. 2. Toplumsal varlk, toplumsal bilinci belirler. Ama toplumsal bilin de karlk olarak toplum zerinde etki yapar. Bu geri dnen etki, maddi deiikliklerin gereklemesi iin yalnz zorunlu deildir, belli bir anda belirleyici rol oynayan fikirdir. O zaman sloganlarn doruluu, belirleyici e [sayfa 278] olur. rnek: u anda, ayn bir dman, gerici byk burjuvazi, iilerin, kyllerin, memurlarn vb. karlarna zarar vermektedir. O halde ibirlii maddi olarak olanakldr. Bir de ilgililerin bunu anlamas gerekiyor! Bunu anladklar anda, belirleyici e, birliin olanakl olduu fikridir. Belirleyici e bu olduu iindir ki, bir yandan hareketin blcleri sosyalist liderler, sosyalist emekilere: komnistlerle birlik olmaynz! diye yineliyorlar te yandan, komnist militanlar, birliin savunucular, sosyalist emekileri ortak eyleme yneltmek iin abalarn artryorlar. Ortak eylemin baars, bu emekilerde birliin olanakl ve yararl olduu fikrini yaratyor; bu fikir, yeni ortak eylemleri kolaylatryor, ve bylece ortak zafere kadar gidiyor. Baka bir rnek: Barn maddi glerinin (Sovyetler Birlii, halk demokrasileri, dnya bar hareketi) kuvvetlenmesi, savan
245
maddi glerinin (emperyalizm) zayflamas, uluslar aras grmelerin zaferi iin gitgide daha elverili olan nesnel koullar yaratyor. te tam o zaman, milyonlarca ve milyonlarca basit insann bar istei, belirleyici etken haline geliyor. nk, madem ki, onun baarsnn nesnel koullar biraraya gelmitir; eer bu istek tam olarak uygulanabilirse mutlaka bir sonuca varmas gerekir. Bu rnek, ok ak bir ekilde gsteriyor ki, bir fikir, ann nesnel durumunu ne kadar iyi yanstrsa, ann nesnel olanaklarna ne kadar eksiksizce uyarlanmsa, o kadar gl olur. znel e, nesnel eyi ne kadar iyi yanstrsa, o kadar kesindir. Nitekim diyalektik materyalizm yalnz bilinci ortadan kaldrmamakla kalmaz, tersine, ona tm deerini verir. deolojik yansy, hareketsiz, etkisiz, yararsz bir rn gibi anlayarak, Nesnel koullar iyidir. Mkemmel! Brakalm onlar bizi srklesinler, her ey yolunda gidecek! diyecek olan dargrl materyalistin tersine, gerek materyalist hibir zaman kendisini oluruna brakmaz, olaylarn kendisini srklemesine izin vermez. [sayfa 279] Stalin, iyi nesnel koullarn biraraya gelmesi halinde fikrin bu kesin gcn ok nl bir tmceyle belirtmitir. Halklar barn srdrlmesi davasn kendi ellerine alrlarsa ve onu sonuna kadar savunurlarsa, bar srdrlr ve pekleir. Sava sulular, halk ynlarn yalanlarla sarmalayabilir, ve onlar yeni bir dnya savana raz edebilir ve srkleyebilirse, sava kanlmaz olabilir.34 3. Toplumsal fikirlerin ve teorilerin kesin, belirleyici rol, toplumun maddi gereksinmelerine tamamyla uyan, tarihi yapan ve smrc burjuvazinin direnlerini krabilecek gcn tek sahibi olan emeki ynlarnn gereksinmelerine tamamyla uyan bir teori edinmemizi bir dev, bir ykm haline getirir. Oportnistlerin yaptklar gibi Rus meneviklerinden tutun, Lon Bluma ve Jules Mocha kadar teoriyi kmsemek, ii snfn, devrimci harekete yn veren pusuladan yoksun brakmak demektir. Devrimci teori olmadan, devrimci hareket olamaz.35 Bilimsel sosyalizmin deerlerinden biri, ki bundan nmz34 35
J. Stalin, Bar Sorunlar Konusunda Deme, Son Yazlar, 1950-1953, s. 161. V. . Lenin, Ne Yapmal?, Sol Yaynlar, Ankara 1992, s. 29.
246
deki derste szedeceiz, diyalektik materyalizme dayanarak, fikirlerin nemini ve roln doru olarak deerlendirmesidir. Onun iin bilimsel sosyalizm, teoriyi layk olduu bir ykseklie koyar ve bu teorinin harekete geirici, rgtleyici ve deitirici gcnden tamamyla yararlanmay dev bilir.36
YOKLAMA SORULARI 1. Kaba materyalizm ne bakmdan yanlgya der? Bunu bir rnekle aklayabilir misiniz? 2. .ikirlerin stnln ilan eden idealizm, gerekte onlarn gcn eksik deerlendirirken, diyalektik materyalizmin fikirlere nasl btn glerini verdiini gsteriniz. [sayfa 280] 3. Yeni fikirler deyince ne anlamak gerekir? 4. Gerici burjuvazinin, ok eski fikirleri nasl yeni fikirlermi gibi yutturmaya altn birka rnekle gsteriniz. 5. Gncel bir rnek zerinde yeni fikirlerin rgtleyici, devindirici, deitirici rollerini tahlil ediniz. [sayfa 281]
36
247
BLMSEL SOSYALZMN EKLLENMES NEM VE ROL
ONDORDNC DERS
I.
Marksizmin kayna. a) Alman felsefesi. b) ngiliz ekonomi politii. c) .ransz sosyalizmi. II . topik sosyalizm. III . Bilimsel sosyalizm. a) Biimlenmesi. b) Nitelikleri. IV . Bilimsel sosyalizmin rol. a) Sosyalizmle ii hareketinin kaynamas. b) Devrimci partinin gereklilii - "Kendiliindenlik"in eletirisi. IV . Varg. DEALZM, toplumsal fikir ve teorilerin kkenini ve rollerini anlamak yeteneinde olmad halde, diyalektik materyalizm, bu yetenee sahiptir. Ama, diyalektik materyalizmin kendisi de fikirlerin ortaya kn ve onlarn etkisini dzenleyen yasalardan kurtulamaz. Bunun iindir ki, idealizm, kendi kendini anlamad halde (nk bunu ancak idealist olmay brakp materyalist. olarak yapabilirdi), marksist teori, kendi z tarihini nesnel olarak inceleyebilecek, ve nesnel olarak nemini deerlendirebilecek durumdadr.
248
Bu ondrdnc ders, marksist teorinin en an anlamyla toplumsal, siyasal yn olan bilimsel sosyalizme ayrlmtr. Burada onun ekillenmesini ve roln inceleyeceiz. [sayfa 282] I. MARKSZMN KAYNAI Marksizm, btnyle (diyalektik materyalizm, tarihsel materyalizm, bilimsel sosyalizm olarak) ele alndnda, insan kafasnn kendiliinden bir rn deildir. Bir yandan, kapitalist toplumun nesnel elikileri taban zerinde domutur, onlar yeniletirici bir tarzda zer. te yandan, ayrlmaz bir ekilde, daha eski nesnel koullar iinde biimlenmi fikirlerin hareketinden, toplumlarn gelimesiyle ortaya kan sorunlara yant arayan hareketten ileri gelir. Dahas var. .elsefe tarihi ve toplumsal bilim tarihi bize tam bir aklkla gsteriyor ki, marksizmde, dnya uygarlnn geliim izgisi dnda domu, dargrl, talam bir retisi olan sektarizme benzer hi bir ey yoktur. Tam tersine, Marxn dehas, tamamen, insanln en nde gelen beyinlerinin getirdii sorulara yantlar salam olmasndadr. Onun retisi, felsefenin, ekonomi politiin ve sosyalizmin en byk temsilcilerinin retilerinin, dolaysz ve dorudan bir devam olarak domutur.37 Bu metin, btn iinde ele alnan marksizmin, teorik kaynan gsteriyor; bunlarn nemini ksaca belirtmek gerekir. a) Alman felsefesi. 19. yzyl balarnn Alman felsefesi, marksizmin bir kaynadr; daha nce de bu konuyu incelemek frsatn bulmutuk (Giri blmne ve birinci derse baknz). Biliyoruz ki, 1789 Devriminin hayran Hegel, .ransz Devriminin olaylar zerinde yapt devrime benzer bir devrimi, fikirler plannda yerine getirmek istemiti. Diyalektik buradan geliyor: nasl
37 V. . Lenin, Marksizmin Kayna ve esi, Marx-Engels-Marksizm, Ankara 1990, s. 79.
249
devrim, sonsuz sanlan feodal dzene son verdiyse, diyalektik de ayn ekilde sonsuzluuna inanlan gerekleri tahtndan indiriyor: tarihte kart fikirlerin hareket verdii bir sre gryor. Alman burjuvazisinin [sayfa 283] 18. yzyln sonu ve 19. yzyln bandaki eilimleri, ideolojik olarak bu ekilde ifadesini buluyordu. Blnm durumdaki Almanya, henz feodal dzen altnda bulunuyordu ve gen Alman burjuvazisi, .ransz burjuvazisinin, Rhenin te yannda byk bir ustalkla yapt eyi kendisi iin de yerine getirmenin dn gryordu. Ama henz ok zayf olduu iin, bu tarihsel grevi yerine getirecek durumda deildi; ite Hegelin kkl yetersizliini, yani onun idealizmini aklayan da budur. dealizm, her zaman, nesnel bir gszln yanssdr. .eodaliteyi yere almaya can atan ama buna yetenei olmayan bir burjuvazinin teorik ifadesi olan Hegelin felsefesi, Engelsin deyimiyle bir byk baarszlk oldu.38 Diyalektik gelime, bylece, salt dncel (ideal) kalyor. stelik, feodal Prusya devletinin39 safna geerek, bu devletin, .ikrin (Idee) zorunlu tarihsel ifadesi olduu sonucuna varyor. Diyalektik, bylece varolann lkletirilmesi batana batyor. Onun hareketi, ancak zihinlerde devrim yapabilen bir snfn gszlyle durdurulmutur. Bununla birlikte, 1831de len Hegelin hemen arkasndan gelen kuan burjuva filozoflarnn, feodal ruhban zmresine kar savamlar, onlar 18 yzyl tanrtanmaz .ransz materyalizminde snf dmanlarna kar silahlar bulmaya gtrecekti. Bu dnem, Ludwig .euerbachta kiileir Onun Hristiyanln z (1841) adl kitab, Materyalizmi tahtna yeniden oturttu. O, her ikisi de liberal Alman burjuvazisinden gelme olan Marx (doumu 1818) ve Engels (doumu 1820) zerinde kuvvetli bir etki yapmtr. Ama .euerbachn materyalizmi mekanist bir materyalizm olarak kalyordu (dokuzuncu derse baknz). .euerbach, hakl olarak, insanda bir doa rn gryor. Ama insann ayn zamanda, doay deitiren bir retici olduunu ve toplumun kkeninin burada olduunu grmyor. Bilimsel bir tarih anlayndan yoksun olduu [sayfa 284] iin .euerbach, onun yerini, ne olduu belli olmayan bir sevgi diniyle, yani bir idealizme dnle doldu38 Hegelciliin tarihsel anlam konusunda bkz: Engels, Hegelden .euerbacha, Ludwig .euerbach.., s. 10-19; .elsefe ncelemeleri, s. 9-2l; Din zerine, s. 213-224. 39 Onun efi .riedrich-Wilhelm Il., devletin feodal niteliini deitirmeyecek olan bir temsili krall gerekten vaadetmitir.
250
ruyor. Alman burjuvazisinin gszln ifade eden gszlk, 1848de, feodallere kar kendi devrimini zaferle yrtemezdi. Marxn, diyalektik materyalizmin hazrlanyla, tamamen bilimsel olan ve ayn zamanda hem Hegelin idealist diyalektiini, hem de .euerbachn mekanist materyalizmini aan bir felsefe ortaya koyduunu biliyoruz.40 Diyalektik materyalizmin ilk aklamas, Marxn 1845 ilkyaznda kaleme ald .euerbach zerine Tezler ile verildi. Onbirinci tez, klasik Alman felsefesinden marksizme geii ifade eder: .ilozoflar yalnzca dnyay deiik biimlerde yorumladlar, oysa sorun onu deitirmektir.41 b) ngiliz ekonomi politii. 19. yzyln balangcnda ngiltere, ekonomik bakmdan en ileri lkeydi. 18. yzyln sonunda, ngiliz burjuvazisi, manfaktrden fabrikaya, yani makinelerin kullanlmasna, geen ilk burjuvazi olmutu; bylece byk snai retim, kapitalist toplumun teknik temeli douyordu. nsan toplumunda maddi yaama aralarnn retim ve deiimini yneten yasalarn bilimi42 ekonomi politiin alp gelimesine nesnel olarak elverili koul. Byk ngiliz iktisatlar Adam Smith ve David Ricardo, emek-deer teorisinin kurulmasnda ilk admlar attlar. Ama, metalarn deiiminin tesinde, insanlar arasndaki nesnel ilikileri yakalayamadlar. Onun iin de, her metan deerinin, o metan retimi iin toplumsal bakmdan gerekli emek zaman ile belirlendiini gremediler. Marxn byk deeri, kesin olarak, deiimdeerinin gerek niteliini, [sayfa 285] toplumsal emein billurlamas ile tanmlamas oldu. Byle yapmakla, Marx, kuvvetli snf karlar buna kar kt iin kapitalizmin tahlilini sonuna kadar gtrmeye gc yetmeyen ngiliz ekonomi politiinin snrlarn ayordu. ktisatlar, kapitalizmin sonsuz olduunu sanyorlard.
40 Birinci derse baknz. Bu derste, biz, Marxn, nesnel, doa bilimlerinin kesin ilerlemesine dayand iin, diyalektie bir materyalist ierik verebildiini gstermitik. 41 Karl Marx, .euerbach zerine Tezler, .elsefe ncelemeleri, s. 70; Ludwig .euerbach..., s. 64; Din zerine, s. 64. 42 .riedrich Engels, Anti-Dhring, s. 227.
251
Marx, art-deeri buluuyla, ekonomi politie kesin bir srama yaptrd. denmemi emee elkoymann, kapitalist retim tarznn ve bu retim tarznda ortaya kan ii smrsnn temeli olduu; ve kapitalistin, iisinin emek-gcn pazardaki bir meta gibi tam deerini deyerek satn alsa bile, ondan, ona dediinden daha ok deer kard (salad); ve son zmlemede, bu art-deerin, varlkl snflarn ellerinde srekli olarak artan sermaye birikimlerinin kt deerler tutarn oluturduu gsterildi. Kapitalist retimin ve sermaye retiminin doumu, ikisi de, akland.43 Kapital (Birinci Cilt, 1867 tarihini tamaktadr ve Marx, lmne, yani 1883e kadar Kapital zerinde almtr) marksist ekonomi politiin bayaptdr. c) .ransz Sosyalizmi Modern sosyalizmin tohumunu 18. yzyl .ransz filozoflarnn materyalizminde aramak gerekir, bilimsel sosyalizm bu modern sosyalizmin alp gelimesidir. Helvetiuslar, dHolbachlar vb., hi de sosyalist deillerdi. Ama onlarn insann doal iyilii, deneyimin, alkanln, eitimin byk gc, fizik ve toplumsal ortamn karakter ve treler zerindeki belirleyici etkisi vb. gibi bellibal tezleri, onlarn materyalizmini, ... zorunlu olarak komnizme ve sosyalizme balar... Eer koullar insan biimlendiriyorsa, bu koullar insanca biimlendirmek gerekir.44 Komnizm iin yaamn veren Gracchus Babeuf [sayfa 286] (1797de Termidor burjuvazisi tarafndan giyotinle idam edilmitir), 18. yzyl filozoflarnn retilisiydi.45 Marxn ncelleri, byk topyacya, .ransz Saint-Simon, .ourier ve ngiliz Owena gelince, bunlar, 18. yzyl materyalizmini yrekten benimsemilerdi. Modern sosyalizm hakknda, Engelsin Her yeni teori gibi, modern sosyalizm de, kkleri maddi ekonomik olgularn derinliklerinde
43 44
172.
.riedrich Engels, topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm, s. 78. KarlMarx, .ransz Materyalizminin Tarihine Katk, .elsefe ncelemeleri, s. 171Bkz. Babeuf, Textes choisis (Halk Klasikleri), Editions Sociales, Paris 1950.
45
252
bulunmakla birlikte, nce, eldeki hazr zihinsel birikime balanmak zorundayd.46 eklinde deerlendirmesi bylece dorulanm oluyor. Ama Marxtan nceki sosyalizm, henz bilimsel deildi. topik bir sosyalizmdi. .ransz sosyalizmi bunun byk bir blmn oluturur; ama ayn zamanda, baz Alman dnrlerini ve byk ngiliz teorisyeni Owen da kapsar. II. TOPK SOSYALZM topik sosyalizm, kapitalist toplum tarafndan yaratlm olan koullar iinde domutur. Burjuvazi, feodal dzene kar, zgrlk ve kardelik adna savam vermiti. Oysa onun egemenlii .ransada ve 1ngilterede toplumdan bir orman yaratt. Kapitalizm erevesi iinde sanayinin gelimesi, iilerin smrlmesi kouluna dayand iin, zenginlikleri elinde bulunduran burjuvaziye bolluk ve iktidar salayan yeni feodallikler, para feodallikleri oluurken, toplumun teki kutbunda emeki snflarn yoksulluunun korkun oranlarda artt grld. topik sosyalistlerin hareket noktas, bu durumu, sanayinin gelimesini salad iin burjuva iktisatlarn doal olarak gsterdikleri bu durumu, merte, korkusuzca ortaya koymak oldu. topyaclar, dzeni kyasya eletirdiler. .ouriernin deyiine gre, bu dzende yoksulluk, ar bolluun kendisinden domutu.
[sayfa 287]
Saint-Simon (1760-1825), kapitalizmin barnda, retimin anarik bir biimde sanayiciler arasndaki acmasz bir savam iinde gelitiini, ynlar iin en byk aclar bunun dourduunu belirtiyor. Sanayinin gelimesinin insanlara mutluluk getireceine inanm olan Saint-Simon, usa uygun bir retim rgtnn, doay ortaklaa iletmek iin birlemi insanlarn elinde salayaca yararlar anlatyor. Bylece insann insan tarafndan smrs ortadan kaldrlacak; insanlar ynetmekten, eylerin ynetimine47 geilecektir. Charles .ourier (1772-1837), kapitalizmin bunalmlarn ince46 47
.riedrich Engels, topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm, s. 56. Bkz: Saint-Simon, Textes choisis (Halk Klasikleri), Editions Sociales, Paris 1951.
253
liyor; rekabetin ykc etkilerini suluyor. zellikle speklasyon ve ticaretin ktlklerini ortaya koyuyor. Erkeklerle kadnlarn eitliinden yana olan .ourier, kadnlarn burjuvazi tarafndan smrlmelerine kar keskin bir eletiri yrtyor. Devleti, egemen snfn karlarnn savunucusu olarak nitelendiriyor, ve daha nce savam vermi olduu hristiyan dinine dnen burjuvazinin, artk kendi iine gelen tevekkl gibi ahlaki fikirleri nasl yaydn gsteriyor. Bu ktlklere kar are olarak Ortaklamay ileri sryor. Mlk sahipleri, servetlerini, emeklerini, yeteneklerini birletirerek, kk retim topluluklar (phalansteres) halinde rgtleneceklerdir, falansterler yetkinleme, ilerleme yetisi sonsuz olan insanla uyumlu bir alp gelime olana salayacaktr. cret sistemi ortadan kaldrlacak; eitim politeknik olacak; ekici nitelik tayan almadaki evkli yarma, kamunun yararna ynelecek; gezegenin zenginliklerini deerlendirecek olan byk antiyeler kurulacak.48 18. yzyl materyalistlerinin retilisi olarak insann zelliklerinin (erdem ya da kusurlarnn) ortam koullarnn bir rn olduuna derin bir ekilde inanan gen fabrikatr Robert Owen (17711858), ngilterede yaplan sanayi devriminin herkesin mutluluu iin elverili koullar yarattn [sayfa 288] kabul eder. nceleri insansever bir patron olan Owen, New-Lamarck iplik yapmevini ... sarholuk, polis, yarg, dava, yoksullar koruma yasalar, sadaka nedir bilmeyen rnek bir gmen topluluuna dntrd.49 Daha sonra komnizme vard: yani byk sanayi ile gelimi olan retici gler, kolektif mlkiyet olmaldr ve topluluun btn yeleri bu mlkiyetten eit olarak yararlanmaldrlar. Owen, retim ve tketim kooperatifleriyle toplumun komnist rgtlenmesini hazrlayabileceini dnd (kapitalist okyanus iin birer ada olan bunlar, ortadan kaybolmaya mahkumdular). Byk topyaclarn, Marx ve Engelsin belirtmekten holandklar, yksek deerleri olmutur. Onlar, tam gelime halindeki kapitalizmin eksikliklerini grdler, tanmladlar ve haber verdiler ve kapitalizmin, kendisini sonsuz sand bir zamanda, onun sonunu grebildiler. nsann insan tarafndan smrsn ortadan kaldrmak istediler. lerici bir eitimin savunucular olan topyaclar,
48 49
Bkz: .ourier, Textes choisis, Editions Sociales, Paris 1953. .riedrich Engels, topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm, s. 67.
254
insanln mutluluunun bu dnyada olanakl olduu inanc ile insanla inandlar, gvendiler. Bu bakmdan sosyalizm tarihinde birinci srada nemi olan bir yer tutarlar. Bununla birlikte toplumu deitiremediler. Neden? Byk topyaclar kapitalizmin birinci dneminde yeraldlar: bu dnemde kapitalizmin elikileri, retimde anari yaratarak ve ynlarn yoksulluuna neden olarak gelimeye balyorlar. Ama, kapitalizm, nesnel olarak, kapitalizme kar savam verme, onu yenme ve sosyalist toplumu kurma yeteneinde bir gcn dzenin barnda kendisini ortaya koyabilmesi iin henz ok gentir. Bu g, kapitalist burjuvazinin gelimesinin zorunlu olarak yaratt proletaryadr, nk burjuvazinin btn gc, btn iktidar, proletaryay smrmesine dayanr. 19. yzyln banda proletarya sayca az, zayf, rekabet yznden, dank ve ufalanm durumdayd. Burjuvaziye kar proletaryann bir snf savam vardr, ama henz [sayfa 289] balang halinde, yani rgtlenmemi bir durumdadr; proletaryann, bu evrede, hemen nndeki en yakn istemlerden, zellikle ignnn ksaltlmasndan baka bir amac olamaz. Gelecee ait perspektiflere sahip olmak iin ok ac eker. Siyasal planda ise proletarya, henz burjuvazinin (zellikle .ransada proletaryay feodal artklara kar savamnda kullanan burjuvazinin, bylelikle 1830'da proleterlerin Bourbonlar kovup onun yerine bir burjuva kral Louis-Philippei koymak zere yardm ettikleri burjuvazinin) vesayeti altndadr. Burjuvazinin iinden km olan byk topyaclar, smrlen proletaryann straplarn acyla kaydediyorlar. Ama bizzat bu durum, onlarn,. proletaryann iinde saklad, ve burjuvazinin kendisini sonsuz sand srada, proletaryay, gelecein snf yapan byk gc grmelerine engel oluyor.50 Sonu olarak: zamanlarnn toplumunda onu ortadan kaldrmak iin nesnel areler bulamadklarndan, topyaclarn,
50 Geerken, elikiyi incelemek iin ok gzel bir rnek verelim. Her elikinin bir ba, bir de ikincil bir yn olduunu biliyoruz (yedinci ders). Proletaryann durumu, daha batan beri bir i eliki gsteriyordu: Bir yandan burjuvazinin boyunduruu altnda ar sefalet, te yandan bir gn bu boyunduruu kracak g. elikinin birincil yn, alarnda ana yn olduundan, topyaclar br yn grmediler. Ama elikinin ikincil yn (proletaryann devrimci gc) de ana yn durumuna geliyordu. Marxn kavramasn bildii ey, ite budur.
255
dncel bir plan kurmaktan baka kar yollar yoktur. Ackl gerein karsna koyduklar kusursuz, yetkin bir toplumun tamamlanm tanmlamasn, kendi kafalarndan karyorlar. Ama kapitalist toplumun gelime yasalarn bilmedikleri iin, eletirdikleri toplumla dledikleri toplum arasndaki nesnel ba bulup ortaya koyamyorlar. Onlarn sosyalizmlerinin topik olarak nitelendirilmesi bundan ileri gelir. Bylece, akln adil bir toplum yaratma yeteneinde olduunu dnen 18 yzyl filozoflarnn retilileri idealiste davranyorlar Adalete ve ahlaka bavuruyorlar. Peki, yeni toplumu gerekletirmek zere hangi areleri [sayfa 290] ileri sryorlar? Snf savamnn yaratc gcn akllarndan geirmedikleri iin zaten anariyle bir saydklar ynlarn siyasal eyleminden korkuyorlar bavuracaklar tek kaynaklar var: t. Onun iin, yazlaryla, rnek-topluklarla, insanlar, sistemlerinin yetkinliine inandrmaya alyorlar. Saint-Simon, emekilerin partisinin,51 bu partinin manifestosunun ilanndan krksekiz saat sonra yaratlm olacan ve gene dini reddetmemek gerektiini, nk sosyalizmin de bir din olduunu ifade ediyor. Kendi fikirlerinin gereklemesine raz olaca umuduyla, iktidara sahip olan burjuvaziyi, btn gleriyle kendi fikirlerine dndrmeye alyorlar. Bu bir topyadr, nk burjuvazinin snf karlar sosyalizmle mutlak bir eliki halindedir. te bunun iindir ki, Saint-Simon, .ourier, Owen, baarya ulaamadlar. Marx byk topyaclardan ayran ey, dncel bir toplum plan tasarlamak yerine, sosyalizmi, bilimsel temeller zerine kurmu olmasdr. Her ne kadar kapitalizm konusundaki eletirileri, genellikle ok keskin olduysa da, byk topyaclar, Marxa kesin bir stnlk salayacak olan tarihsel materyalizme, toplumlar bilimine sahip deillerdi henz. O zaman, kapitalist smrnn sonularn ortaya karmakla birlikte, bunlarn ancak mekanizmasn yakalayabildiler. Bir kar-tepki ile, proletaryann, kapitalizmin yklmasnda zorunlu olarak oynayaca rol bulup ortaya koyamadlar. Onlarn teorik gszl, pratik bir gszlkte ifadesini bulur.52 [sayfa 291]
51 O bununla devrimci bir kuruluu deil, ama ayn zamanda hem kapitalistleri hem de iileri toplayan iktisadi ve toplumsal bir birlii anlar. 52 Byk .ransz devrimcisi August Blanqui (1805-1881), topyaclardan farkl olarak, siyasal eylemin nemini anlad. Ama onlar gibi, o da kapitalist toplumun bilimsel bir
256
Marxn sayesinde bilim, topyann yerini alr. Marxn sayesinde, topyaclarn d, sosyalizm, gerek olur. III. BLMSEL SOSYALZM a) Biimlenmesi. Byk topyaclardan daha gen olan Marx ve Engelsin yararlandklar nesnel koullar daha iyi idi; onlarn dncesi bir olgunluk derecesine vard zaman kapitalizmin elikileri daha ak, daha bellidir, zel1ikle proletaryann devrimci savam hzla gelimektedir. 1825te kapitalizmin ilk byk iktisadi bunalm patlak vermiti, bundan sonra bunalmlar devirli bir ekilde ortaya kyorlar: dzenin gelitirdii retici gler, dzenin kendisine kar dnyor. Bu temel zerinde gittike daha kalabalk olmak zere byk sanayide toplam olan proletarya, daha youn ve daha iyi rgtlenmi bir savam koyuyor ortaya. 1831de, Lyonda ilk ii ayaklanmas, 1838-1842, ngilterede, artizm, ilk ulusal ii hareketi en yksek, en ateli noktasna varyor. Proletarya ile burjuvazi arasndaki snf savam, Avrupadaki en ilerlemi lkelerin tarihinde, bir yandan modern sanayinin, te yandan da, burjuvazinin yeni elegeirdii politik stnlnn gelimesiyle orantl olarak, n plana geti.53 1848 Haziran, .ransada, ii snfnn, silah elde, yaama hakkn savunduu barikatlarn, burjuvaziye kar ykseldiini grecektir. Marx ve Engels, bu savamn yalnzca tanklar olmadlar. topyaclardan farkl olarak, ayn zamanda, devrimci militanlar olincelemesini yapamad. Gerekten, Blanqui, proletaryann burjuvazi tarafndan smrlmesinden szetmekle birlikte, bunun gerek kkenini ortaya karamad. Ona gre, smrnn ana biimi, vergi ile faiz karl dn vermedir (bu konuda Proudhona yaklar). Marx, kapitalist smrnn dayanann denmeyen emek (art-deer) olduunu gstermitir. Bu ciddi teorik yetersizlikler, Blanquinin devrimci savam zerine, doru bir gr sahibi olmasna izin vermediler. Bir yn savam, tm proleter snfn savamn grecek yerde, kk-burjuva anaristlerin ok sevdii, bilimsel sosyalizmle badamaz (Babeufden kalma) bir tez olan hareketli bir aznlk tezi ile yetindi. 53 .riedrich Engels, topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm, s. 77.
257
duklar iin bu savama kendileri de katldlar. Almanyada, .ransada ve ngilterede. Marx ve Engels [sayfa 292] ii hareketinin rgtlenmesine alyorlar, 1864te Uluslararas Emekiler Derneini kuruyorlar. Onlarn dehasnn, en byk olan yaratabildii koullar bunlardr. b) Nitelikleri. Marksizmin kalpazanlar, marksizmi, esinlenmi bir yalvan ateli imgeleminde tasarlanm bir mit gibi sunarlar. Ayn zamanda, burjuvazinin byk yararna olarak, marksizmi, kendi modalarna uydurma hakkn kendilerine verebileceklerini sanrlar. yleyse, marksist sosyalizmin en belirgin niteliini, uzlama kabul etmez bir ekilde, kesinlikle ifade etmek gerekir; marksist sosyalizm ne bir mit, ne de bir iman iidir ne teki sistemler arasnda bir sistemdir ve onlardan ne daha ye ya da ne daha ktdr. Marksist sosyalizm, bir bilimdir. Bilim, gerein nesnel bilgisidir, gerei deitirme aralarn verir. Bilimsel sosyalizm iin de byledir. Bilimsel sosyalizm, iki byk bulua dayanr. Bu iki byk buluu, materyalist tarih anlayn ve art-deer yoluyla kapitalist retimin srrnn zmn, Marxa borluyuz. Sosyalizm, bu bulularla bir bilim oldu.54 Biliyoruz ki, Marx, felsefenin ve doal bilimlerin incelenmesinde bir dnya anlay bulmutur, bu, diyalektik materyalizmdir diyalektik materyalizmin toplumlara uygulanmas tarihsel materyalizmi verir . Darwin, organik doann gelime yasasn bulmutu. Marx ise insan toplumunun gelime yasasn buldu.55 nsanlarn bilincinin ve iradesinin dnda ve ondan nce varolan nesnel yasa. Bu, retimdir yani insanlarn geim aralarn saladklar eylemdir; retim, toplumlarn temel olgusunu
.riedrich Engels, topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm, s. 78-79. Engels, Extrait du discours prononce sur la tombe de Marx, (17 Mart 1883), Marx et le Marxisme, Editions Sociales, Paris 1953, s. 52.
54 55
258
oluturur ve onlarn tarihini koullandrr. [sayfa 293] Toplumsal ilikiler, siyasal kurumlar, ideolojiler, son tahlilde, maddi mallarn retimi tarafndan belirlenir. Gcn toplumlarn bilimsel kavrayndan alan Marx, zamannn toplumunun, yani kapitalizmin tahliline giriti. Kapitalin nsznde yle yazmtr; bu yaptn son amac da, zaten modern toplumun ekonomik hareket yasasn ortaya karmaktr.56 u halde, kapitalizmin iinde filizlenen ve bir bunalm halinde patlak verinceye kadar gelien ve kanlmaz bir ekilde kapitalizmin ykmn hazrlayan elikinin: kapitalizmde gelien retici glerin toplumsal nitelii (byk sanayi) ile mlk edinmenin zel nitelii (kapitalist kr) arasndaki elikinin bulunup ortaya konmasna gtren yol, nesnel tahlildir yersiz bir nyarg deildir. Proletaryay burjuvazinin yerini alacak bir snf olarak grmeye sevkeden ey, elverili bir nyarg ya da bir duygu deildir, kapitalizmin nesnel tahlilidir; Marx, kapitalizmin ancak art-deer sayesinde, yani proletaryann smrlmesi sayesinde mevcut olabileceini buldu. yleyse, burjuvazi ile proletaryann karlar arasndaki eliki, kapitalizmin iindedir, ondan ayrlmaz ve burjuvazi ile proletaryann savam kapitalizmin zorunlu bir sonucudur. Grlyor ki, Marx, snf savamn icat etmekle57 knamak samadr. Marx, yalnzca snf savamnn, ilkel komnn dalndan beri her zaman varolduu gibi gene de varolduunu saptar, dorular:58 snf [sayfa 294] savam tarihin devindiricisidir, nk, retici glerle retim ilikileri arasndaki eliki, onunla zlr. Kapitalizm iin de ayn ey olacaktr: proletaryann, smrlen snfn, smren snKarl Marx, Kapital, Birinci Cilt, s. 18. Snf savam (snflar deil, snf), burjuvaziye kar proletaryann savam anlamna gelir. 58 Zaten, Marx snf savamnn varln saptayan ilk dnr deildir. O, bunu, Weydemeyere yazd mektubunda yle ifade ediyor (1852): ... Ve bana gelince, modern toplumdaki snflarn ya da bunlar arasndaki savamn varln kefetmi olma onuru bana ait deildir. Burjuva tarihiler bu snf savamnn tarihsel geliimini, burjuva iktisatlar da snflarn ekonomik anatomisini benden ok nce aklamlardr. Benim yeni olarak yaptm: 1) Snflarn varlnn ancak retimin geliimindeki belirli tarihsel evrelere bal olduunu; 2) snf savamnn zorunlu olarak proletarya diktatrlne vardn; 3) bu diktatrln kendisinin btn snflarn ortadan kaldrlmasna ve snfsz bir topluma geiten baka bir ey olmadn tantlamak olmutur... (Marx, Engels, Seme Yaptlar, 1, Sol Yaynlar, Ankara 1976, s. 637; K Marx, .. Engels, .elsefe ncelemeleri, s. 181-182.)
56 57
259
fa, burjuvaziye kar savam, retici glerle, kapitalist retim ilikileri arasndaki elikiyi zecektir. Nasl? retim ilikilerinin retici glere uygunlatrlmasyla, retim aralarnn toplumsallatrlmasyla, tarihsel gelimenin zorunlu aamas sosyalizm ile (eskiden kapitalizm ile olduu gibi). Marx, kapitalist toplumun sosyalist topluma dnmesinin kanlmazln, tmyle ve yalnzca, ada toplumun geliiminin ekonomik yasasndan karmaktadr.59 Marxn kendisinin de burjuva kkenli olup da burjuvaziye kini olduunu, her eyin bundan ileri geldiini syleyenlere kanmak da sama olur. Marx, kapitalist burjuvazinin tarihini inceleyerek, burjuvazinin feodaliteye kar nesnel olarak devrimci bir savam yrtm olduunu saptyor. Byk retimin hzla gelimesini, toplumlarn ilerlemesinin koulu olan retimin gelimesini salayan burjuvazi oldu. Ama, bundan byle, devrimci snf rol, toplumsal gelimeyi engelleyen burjuvaziye-kar snf olmak rol, artk proletaryaya dyor. Eer, Marx, kapitalist burjuvaziyi suluyorsa, bu sulama, burjuvazinin kendi snf karlarn her eyin stnde tutarak bu karlarn korumak iin en byk ktlkleri yapmaya gc yettii ldedir. Proletaryaya gelince, o, artk tek devrimci snfsa, bu, Marxn duygusal olarak, onun devrimci snf olmasna karar vermi olmasndan dolay deildir. O, kapitalizmin barndaki tarihsel durumundan tr nesnel olarak yledir.60 Neden devrimcidir? nk, burjuva toplumun zgl rn proletarya (teki snflardan: zanaatlar, kyller, kk-burjuvalardan farkl olarak) yaamn ancak egemen snfa; kapitalist [sayfa 295] burjuvaziye kar savam vererek salayabilir. nk kapitalizmin younlamas, proletaryann da younlamasn nne geilmez bir ekilde kuvvetlendirir ve proletaryay sayca artrr. nk her eyden yoksun olan proletaryann zincirlerinden baka kaybedecek bir eyi yoktur. nk, en ilerlemi retici glere bal olan proletaryann
V. . Lenin, Karl Marx, Marx-Engels-Marksizm,, Ankara 1990, s. 38. Bu, proletaryann bilincinin de yle olduu anlamna gelmez. Proletaryann da kendi tarihsel rolnn bilincine erimesi iin, marksist bilimin ona yardm gerekir. Bu dersin IV. kesimine baknz.
59 60
260
kurtulu iin tek aresi vardr, bu da, kesin olarak, bu retici glerin proletaryaya kar dnmelerine neden olan kapitalist retim ilikilerini ortadan kaldrmaktr; onun kar, bylece byk retim ve deiim aralarn, her trl smrnn ortadan kalkaca bir toplumda, herkesin mlkiyeti haline getirmek zere burjuvaziden koparp almaktr. Baka bir deyile, proletaryann zorunlu olarak ancak bir, bir tek perspektifi olabilir: sosyalist devrim. Marx, inceledii gerek durumdan, gerekli sonulan karr. u halde, eer Marx, proletaryay sosyalizm iin savama aryorsa, bunu, tarihin yasalarna dayanarak yapmaktadr. Bu ar, her ne kadar insanlar nesnel olarak kurtarmak ve toplumsal adaleti kurmak sosyalizmin greviyse de, Adalet ya da zgrlk gibi nceden tasarlanm bir fikir adna: deildir. Her ne kadar sosyalizm iin savam ve onun gelii, yeni bir ahlak ortaya karrsa da, Marx, insanlara, ahlak dersi vermez. O, toplumlarn incelenmesinden, kendi ruh haline bal olmayan, pratik varglar kartan bir bilgindir. te bilimsel sosyalizmin esiz deeri buradadr. O, topyalara son verir, nk bilimsel sosyalizmle, sosyalizm gkten yere iner.61 te Marx ve Engelsin bilimsel sosyalizmi ilk kez ortaya koyduklar yaptn, Komnist Parti Manifestosunun (1847) dnya apndaki nemini ve deerini aklayan budur. [sayfa 296] IV. BLMSEL SOSYALZMN ROL a) Sosyalizmle ii hareketinin kaynamas. Kapitalizmin varlnn ortaya kard ve Marxtan bamsz bir nesnel gereklik olan ii hareketini Marx yaratmamtr. Ama Marx, bilimsel sosyalizmle, ii hareketine, yolunu aydnlatan ve onu yenilmez klan pusulay vermitir. Sosyalizmle ii hareketinin kaynamas onunla olutu. Ezilen, ekmek kavgasnn arl altnda belini dorultamayan prole61 Bilimsel sosyalizmin oluumu ve Komnist Manifestonun tarihesi iin Jean .revillein u gzel kitabn salk veririz: Les Briseurs de Chaines, Editions Sociales, Paris 1984 [Ayrca bkz. Dirk J. Straik, Komnist Manifestonun Douu ve Tarihsel nemi, Marx-Engels, Komnist Manifesto ve Komnizmin lkeleri, Sol Yaynlar, Ankara 1993. Ed.]
261
taryann, o zamanlarda, toplumsal bilimi, ekonomi politii kendi hazrlayabilmesi iin ne zaman, ne de olanaklar vard. Bu bilim, ona, dardan, insan dncesinin bilimsel sosyalizmle talanan en iyi kazanlarn herkesten nce benimseyip zmleyen Marx sayesinde geldi. Bilimsel sosyalizm, bylece ileri burjuva aydnlarnn yapt oldu. Ama bu aydnlar, giriimlerinde, ancak kendi snflaryla balarn kopardklar takdirde baarl olabilirdi. Niin? Doa bilimlerindeki hzl gelimeye yararland teknik yenilikler iin gerekli gelimeye dayanm olan burjuvazi, bir kez feodalite yenildikten sonra artk kendi smrc snf karlarna zarar vermeden toplumlar bilimini isteklendiremezdi, nk bu bilim, kapitalizmin mutlaka yklaca, bunun nne geilemeyecei sonucuna varyordu. Burjuvazi, toplumlar bilimine kar sava at; yle kzgn bir sava ki, burjuvazi, marksizmi, marksizmi kabul etmi olanlarn ahsnda mahkemelerin huzuruna karyor nasl ki, eskiden de, dnyann gnein evresinde dndn ortaya koyduu iin rahipler feodalitesi Galileiyi mahkum ettiyse. Artk bundan sonra bu ya da u teoremin doru olmamas deil, ama sermayeye yararl m yoksa zararl m, gerekli mi yoksa gereksiz mi, siyasal bakmdan tehlikeli mi tehlikesiz mi olduu szkonusuydu. kar gzetmeyen aratrmalarn yerini cretli yumruklamalar, gerek bilimsel aratrmalarn yerini kara vicdanl ve eytanca mazur gstermeler almt.62 [sayfa 297] Kendi snflaryla balarn koparan Marx ve Engels, proletaryann gr asn benimsediler. Burjuvazinin tersine, proletarya, toplumsal bilime, yalnzca dman gzle bakmamakla yetinmiyordu, proletaryann snf kar, bilimsel sosyalizmle nesnel olarak birleiyor, ona uygun dyordu. Ezilen snf olarak proletarya, bilimsel sosyalizmde, kendi aclarnn aklamasn ve onlar yenmenin olanan buluyordu. Her teori deneyimle dorulanmaldr, ve emekilere marksizmin esiz deerini gsteren de deneyim oldu. Marksist teori, yzyldan beri ve gitgide kuvvetlenmek zere, proletaryann karlarnn tek bilimsel ifadesi olarak dorulanmtr.
62
Karl Marx, Almanca kinci Baskya Sonsz, Kapital, Birinci Cilt, s. 23.
262
b) Devrimci partinin gereklilii Kendiliindenlikin eletirisi. i hareketi ile bilimsel sosyalizm arasndaki kaynama, somut olarak nasl gerekleti? Proletaryann nclerini biraraya toplayan ve rgtlendiren, ve bilimsel sosyalizmle silahlanm olarak, btn ii snfnn ve mttefiklerinin devrimci savamn yneten bir partinin kuruluuyla. Bu, Marx ve Engelsin Manifestoda grevini belirledikleri devrimcilerin partisidir. Devrimciler, uluslararas planda ve her lkede, proletaryaya proleter hareketin yry izgisini, koullarn ve sonal genel sonularn aka anlama stnl63 getirirler. Partinin gereklilii, bilimsel sosyalizmin temel bir verisidir. Tarihsel ve diyalektik materyalizmin retilerine uygundur. Niin? nk, burjuvazi tarafndan smrlen proletaryann burjuvaziye kar savama maddi olarak vard doru ise de, bu, hi de proletaryann bilincinin kendiliinden sosyalist olduu anlamna gelmez. Kendiliindenlik tezi marksizme aykrdr; devrimci teori bir bilimdir ve kendiliinden bir bilim yoktur.64 [sayfa 298] Ne Yapmal?da Lenin, kendiliindenliin klasik bir eletirisini yapmtr. Bunu anmsatmak gerekir, nk, kendini marksist sananlarn ou, marksizmin snf igds ile ayn ey olduunu sylerler. Bu kan, insan, eitilmi proleter ile, savam vermek istedii halde kendi karlar hakknda doru bir bilince sahip olmad iin vurularnn hedefini gerektii gibi seemeyen bir proleteri ayn yere koymak demektir. Niin sosyalizm, proletaryann kendiliinden bir rn deildir? nk kapitalist toplumda, proletaryaya kendiliinden sunulan ideoloji, burjuva ideolojisidir. Bu ideoloji, rnein erdem, her zaman dln grdne gre, insanlar, sabretmeye davet eden, din ya da okulda retilen ahlaktr. Burjuva ideolojisinin, gelenek kuvvetinden baka iktidardaki burjuvazinin emrinde olan gl maddi aralar da vardr. i snfnn kendiliinden sosyalizme ekildii sk
Marx-Engels, Komnist Manifesto ve Komnizmin lkeleri, s. 124. Bilimsel nitelii nedeniyle, marksizm evrensel bir deere sahiptir, marksist teori yalnzca proletere ait deildir. o, toplumlarn tarihini anlamak iin ciddi aba gstermek isteyen herkese aktr. Bundan tr, marksist parti ii militanlar yannda, br toplumsal snf ve kategoriler iinde bulunan emekileri de iinde toplar.
63 64
263
sk sylenir. Bu, sosyalist teorinin ii snfnn sefaletinin nedenlerini, baka herhangi bir teoriden daha derin ve daha doru bir biimde ortaya karmas anlamnda tamamen dorudur, ve bu nedenden tr, iiler bunu ok kolaylkla zmlerler, ama yeter ki bu teori kendiliindenlie varmasn, yeter ki bu teori kendini kendiliindenlie bal klmasn... i snf kendiliinden sosyalizme doru ekilir; ne var ki, en yaygn (ve srekli olarak ve eitli biimler altnda canlandrlan) burjuva ideolojisi, kendisini, ii snf zerinde kendiliinden daha da byk lde kabul ettirir.65 Lenin, proletaryann kendiliinden hareketinin onu, sendikalizmden, yani her eit siyasal inantaki emekileri biraraya toplayan ve iilerin yaam dzeyleri ve cretleri iin savam amacndaki sendikalarn kurulmasndan daha teye gtremeyeceini belirtir. Ama byle bir sendika, marksist siyasal partinin zgnln, devrimci perspektifi ve devrim bilimini iilere veremez. Kapitalist smrnn kkleri [sayfa 299] ancak bu ekilde gnna kartlabilir. u halde, her yanda yaygn olan burjuva ideolojisine kar inat bir savamladr ki, bilimsel sosyalizm, ii snfnn yolunu bulabilir. Bu grev, devrimci bilimle olumu ve emeki ynlarna (kendi yelerinin de aralarndan topland emeki ynlarna) bal, onlara sosyalist bilinci gtren bir parti olmadan gereklemesi olanakl olmayan bir itir. Proletaryann devrimci kar, bylece, kendi zaferi iin varl zorunlu olan kendi z partisini her trl saldrya kar korumay ve glendirmeyi emreder. Kendiliindenlik teorisine gelince, o, proletaryay burjuvazinin denetimi altna koyar. Kendiliindenlik teorisi ... tm oportnizmin mantksal temelidir.66
V. . Lenin, Ne Yapmal?, Sol Yaynlar, Ankara 1992, s. 47 (dipnot). J. Stalin, Leninizmin lkeleri, s 21. Baz sendikalist yneticilerin btn anti-komnist akl yrtmelerinin temelinde, bu uursuz teori yatar. Emekilere, bamszlklarn kurtarma bahanesiyle, siyaset yapmamay salk vererek, sendikalizmin her eye yettiini ileri srerek, bu yneticiler emekileri smrnn (ve onun siyasal aleti olan burjuva devletin) nedenlerini aramak ve bunlarla savamaktan alko-yarlar. Bylelikle de burjuvazinin saltanatn uzatrlar. Bu, (zellikle .ranc-Tireurde) sol havalar taknmaktan elbette geri kalmayan oportnizmin zelliidir.
65 66
264
Devrimci partinin bilimsel rol, elli yl nce Lenin tarafndan belirlenen partinin niteliklerini aklar. Bu niteliklerin zorunluluu, burjuva ideolojisinin etkisi altnda olan emekilerin gznden kaar. te bunlardan birka: a) Yanlgnn binbir biimi vardr, ama belli bir konu iin bilim birdir. te, militan devrimcileri karakterize eden ilke birlii bundan ileri gelir. Bu bir koyun zihniyeti deildir. Btn fizikiler, doa yasalarn tanmada birleirler. Bir kimse kp da, kendine zg ufak bir fizie sahip olmakla bbrlenseydi, pek tuhaf kaard. Ayn ekilde, toplumsal bilimler de unun bunun keyfine, ruh haline tabi deildir.67 Toplumlar biliminin deneyimden kartlan varglar, herkes iin geerli olan nesnel gereklerdir. Marksist partinin [sayfa 300] yekpare birliini aklayan budur. b) Devrimci militanlarn durmadan eylemlerine uyguladklar eletiri ve zeletiri, bilimin ilerlemesinin mutlak kouludur. Her bilim tekiler gibi toplumlar bilimi de yntemlerini ve elde ettii sonular denetlemelidir. Bu, devrimci savamn baars iin, yani emekilerin kar iin ok nemlidir. Populairein yazarlar zeletiriyle ar bir ekilde alay ettikleri zaman, zeletiri yapanlar, erefsizlikle suladklar zaman, emekilerin karlarna kar horgrlerini ortaya koymaktan baka bir ey yapmamaktadrlar. c) Ortaklaa ynetim, ayn ekilde devrimci partinin btn kademeleri iin bilimsel bir zorunluluktur. Bir karar, bir slogan, hareketin gereksinmelerini, ancak, her biri ynlarla temasndan elde ettii deneyimi getirmek zere btn militanlarn katldklar ortak bir tartma havas iinde hazrland takdirde, doru olarak yanstabilir. Parti, btnl iinde, btn bu toplanan deneyimleri genelletirir: Teori, btn lkelerin ii hareketlerinin genel biimi ile ele alnan deneyimidir.68 Belli bir dnem iin hareketin eitli ynlerini yanstan bu genellemenin her militan iin bir yasa deerini tamas normal deil midir?
67 Toplum yasalarnn nesnellii zerine, Stalinin u yazsna baknz: SSCBde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlar, Son Yazlar, 1950-1953, s.59- 141. 68 J. Stalin, Leninizmin lkeleri, s. 21.
265
V. VARGI Yz yldan beri, ii snf, sosyalizmin gr keskinliini ve ngr yeteneini lebilmitir. Karlk olarak da, emekiler, bu bilimi gittike daha derinlemesine zmleyerek deneyimlerini artrmlardr. Bu, teori ile pratik arasndaki aralksz deiim, alveri, bilimsel sosyalizmi her eit eskimeye kar gven altna alr: gene burada da sosyalizmin bilimsel nitelii kendisini ortaya koyar, nk gerek bilim daima ilerler. Bilimsel sosyalizmin teoride ve pratikte ilerleme tablosu, Manifestodan bir yzyl sonra gerekten olaanst bir [sayfa 301] durumdadr. Bylece Marxn u sz gerekleiyor: Teori, ynlarn iine girdii andan balayarak, maddi bir g haline gelir.69 Marx ve Engelsin yaptn srdrenler, bilimsel sosyalizmi yeni genellemelerle silahlandrmay ve artk tarihsel duruma uygun olmayan tezleri atmay bildiler. rnek: Kapitalizm, 20. yzyln banda emperyalist evresine girdiinde, Lenin, sosyalizmin ilkelerine dayanarak, emperyalizmin ii hareketinde yaratt koullar tahlil etti. Emperyalist lkelerin eit olmayan gelimeleri yasasn buldu. Bylece, devrim bakmndan u yeni sonuca, kapitalizmin dnya lsndeki cephesini en zayf olduu noktada yenmenin, bylece sosyalizmin nce bir ya da birka lkede zafere ulamasnn olanakl olduu sonucuna vard.70 Rusya iin 1917de byle oldu, daha sonra da teki lkelerde sosyalizm baarya ulat. SSCBde sosyalizmin kuruluu ve komnizme doru yry ve dier lkelerde halk demokrasilerinin baarlar, proletarya diktatrlnn yeni biimi btn bunlar, bilimsel sosyalizm nda gerekletiler. Bu dersimizde, topyac sosyalizmden yola ktk: Marxn, sosyalist esinleri devirmek zere karmakark topyalar ynn reddettiini gsterdik. Nasl? Snf savamn, sosyalizme geiin devindirici gcn n plana alarak. Oysa, Proudhondan Bluma kadar marksizmin btn dMarx, Critique de Ia philosophie du droit de Hegel. Marksistler, o zamana kadar, sosyalizmin, btn kapitalist lkelerde ayn zamanda zafere ulaacan dnyorlard.
69 70
266
manlar tam tersini yaptlar. Bunlar, burjuvazinin uaklar olduklar iin, proletaryaya, onu uyutmak amacyla topya uyuturucusunu nerirken, onu snf ibirliine armadlar. Bylece, emperyalizmin banda, kendilerini bilimsel sosyalizmin dzelticileri (reviseur) olarak takdim eden kinci Entemasyonalin liderleri (revizyonistler sz buradan gelmektedir), emekileri, kapitalizm kendiliinden sosyalizme dneceine gre, snf savamnn durdurulabileceine inandrmak istediler. Daha sonra, Blum, Amerikan [sayfa 302] emperyalizmine bamll1n, sosyalizmin birinci aamas olarak takdim edecekti! Gerekte, bilimsel sosyalizm kurulduu gn, her trl topya, gerici duruma dyordu. Byle bir ideolojinin rol, proletaryay snf savamndan ayrmaya alan bir saptrma rolnden baka bir ey olamazd. Tek devrimci yol, bilimsel sosyalizmin yoludur. topyac hlyalara gelince, onlar artk bundan byle kardevrimci zehirlerden baka bir ey olamazlar. Bundan, byk bir gerek ortaya kyor: bilimsel sosyalizm sayesinde kazanlm zaferler, ii hareketindeki bilimsel sosyalizm dmanlarna kar zaferlerdir ayn zamanda. Anti-marksist ideolojilere kar uzlamaz savam, demek ki, proletaryann btn dnya apndaki savamnn ikincil, araya katlm bir yn deildir. Zorunlu bir yndr. Emekileri, prudonculuun, anarizmin, revizyonizmin, blumculuun ykc, korkun etkisinden koparmak iin savam vermemek, gelecei mezara gmmek demektir. Zaten Marx ve Engels, bu savamn rneini vermilerdir: onlar, btn mrleri boyunca, kapitalizmin en iyi mttefikleri olan sahte sosyalistlere kar dinmek bilmez bir sava yrtmlerdir. [sayfa 303]
YOKLAMA SORULARI 1. Marksizmin kayna nelerdir? 2. Saint-Simonun, .ouriernin, Owenn sosyalizmleri neden topik sosyalizm diye adlandrlmtr? 3. Marxn sosyalizmi neden bilimseldir? 4. Kendiliindenlik nedir? Neden bilimsel sosyalizm proletaryann bilincinin kendiliinden gelme bir rn deildir? 5. Birka belirli rnekle, bilimsel sosyalizmin nasl zenginletiini gsteriniz.
267
268
DRDNC BLM TARHSEL MATERYALZM
RETM: RETC GLER VE RETM LKLER
ONBENC DERS
I . Toplumun maddi yaam koullar. a) Corafi ortam. b) Nfus. II . retim tarz. a) retici gler. b) retim ilikileri. III . retim aralar mlkiyeti. IV . retim tarznn deimesi, toplumlar tarihinin anahtar. V . Varg. I. TOPLUMUN MADD YAAM KOULLARI Bu incelememizin nc blmnde toplumlar tarihine uygulanan diyalektik materyalizmin sonularnn neler olduunu grdk, zellikle, toplumun manevi yaamnn, toplumun maddi yaamnn koullarn nasl yansttn inceledik. Burada, karmza bir soru kyor: Tarihsel materyalizm bakmndan, toplumun maddi yaamnn koullar denilince ne anlamak gerekir? Maddi koullar, yani insanlarn iradesinden bamsz olarak varolan ve toplumun gelimesi iin gerekli olan ko-
271
ullar pek oktur ve aralarnda karlkl etki vardr. yleyse, toplumun maddi yaam koullar sistemi iinde, toplumun ehresini, toplumsal dzenin niteliini, [sayfa 307] toplumun bir dzenden tekine doru gelimesini belirleyen balca g hangisidir?1 Bazlar bunun corafi ortam olduunu, bazlar da nfusun artmas olduunu savunurlar. Yani corafi alnyaz ya da nfusbilimsel (demogra-phique) alnyaz. Demek ki yoksulluk iindeki toplumun, yaamak iin, ancak iki zm yolu olabilirdi: ya gebe kabilelerin yaptklar gibi yer deitirmek ve yeni topraklar elegeirmek; ya da Eski Ispartallarn2 yaptklar gibi, insan soyunu iyiletirme (eugenisme) yoluyla nfusu azaltmak ya da ie yaramayan boazlar, yallar, sakatlar, hastalar, baz ilkel kabilelerin yaptklar gibi kendi halinde yokolup gitmeye brakmak. .etih sava ve halklarn yn halinde yok edilmeleri her iki zm yolunu birletiriyor. nsan soyunu iyiletirme ve zellikle akl hastalarn yok etme, hitlercilerde, pratikte olduu gibi teoride de, yaam alan retisi ile birlikte gidiyordu. Ayn barbar tezler, imdi de Birleik Devletlerde iekleniyor.3 Bu tezler, insan, hayvan derekesine drr. Bir hayvan tr, belirli besin kaynaklarna sahip, belirli bir yzlm olan bir yerde yaarken, trn dalgalanmalarn nceden bilmeyi salayan nfus yasalar kurulup yerleir. Besin eksiklii, farkl bir besin tketmek zorunluluu, ya trn ortadan kalkmasna, ya da trn deiiklie uramasna neden olabilir. Ama insan, hayvan deildir: alr ve doaya kar savam verir. Diyalektii unutmayalm: bir yanda doa, te yanda insanlar diye bir ey yoktur: her biri alnda yazl bir etki oluturmak zere urada corafya, burada biyoloji diye de bir ey yoktur. [sayfa 308] Yeryzn kendi kullanmna gre deitirmi olan insanln binlerce yllk pratii, bu fikri yalanlamtr.
Stalin, Leninizmin Sorunlar, s. 669. Onlar, yeni doan biimsiz ya da hastalkl ocuklar dalara brakyorlard. Vogtun dnyada ok insan olduunu ileri srd ve are olarak aka sava salk verdii Dnyann Al adl kitabna baknz. Gerekte kapitalizm,emperyalist aamada, varln srdrmek iin savaa gereksinme duyar. Paul Eluard: Onlar dnyada yalnz kalmak iin ellerinden geleni yaparlar diyordu.
1 2 3
272
a) Corafi ortam. Corafi ortam, toplumu evreleyen doa, iklimiyle, doal kaynaklaryla, ulam kolaylklaryla, toprayla kukusuz, toplumun maddi yaamnn zorunlu ve srekli bir kouludur. Elbette ki, toplumun gelimesi zerinde etki yapar, onu kolaylatrr ya da yavalatr. ngilterede maden kmr kartlmasndaki kolaylk, lkede sanayinin gelimesine yardm etti. Tersine, kurutulmas gereken bir bataklk blgesinin, ya da sulamay gerektiren bir l blgesinin varl, ya da petrol bulunmay vb., bir lkenin gelimesini engelleyen evre koullardr. Ama corafi ortamn etkisi, belirleyici deildir. Bunun kant, toplumdaki deiikliklerin corafi ortamdaki deiikliklerden ok daha abuk olumasdr. Eer corafi ortam, toplumlarn tarihi zerinde belirleyici bir etki olutursayd, corafi ortam esas olarak ayn kald srece, toplumlarn da ayn izgileri korumalar gerekecekti. Oysa, bin yl iinde, Avrupa, drt, hatta be deiik toplumsal dzen tand: ilkel komn, klelik, feodal dzen, kapitalizm ve sosyalizm. Bu zaman iinde Avrupann corafi koullar hemen hemen deimedi. Tersine, corafi ortamdaki deimeler iin belirleyici olan toplumsal dzendir. Antikadaki klecilik, Akdeniz havzasndaki topraklar tketti ve insanlar Gal lkesinin zaptna ve yeni topraklar amna itti. Hollanda ticaret burjuvazisi, modern zamanlarn balangcnda, lkesinin bir ksmn denizden kazand. Serbest ticaret kapitalizmi, ngilterede buday tarlalarn hayvan yetitirmeye zg ayrlar haline getirdi; kapitalizm, Avrupann birok blgelerini tmden ormanszlatrd, bylece su basknlarn kolaylatrd; ilenebilir topraklar ksrlatrd ve Birleik Devletlerde birok blgeleri tm le evirdi. Tersine, SSCBde [sayfa 309] sosyalizmin byk antiyeleri, lleri verimli hale getiriyor, rmaklarn akn baka yne eviriyor, iklimi dzeltiyor; nc bilim, topraklarn geliim yasalarn inceleyerek; kutuplar tarmn yaratt, nl kara topraklar yeniden canlandrd ve evrenin doal grnmnn evrim yasalarn buldu.4 inde, halk demokrasisi, byk rmaklarn ykm ge4 Bkz: Safanov, La Tere en .leurs, nc Ksm, Yaamn Yaratl, Editeurs .ranais Reunis.
273
tiren su basknlarna son verdi. Gerici snflar, byk kamu afetlerindeki sorumluluklarndan kurtulmak iin, corafi ortama bavururlar. Ama, Hollandada bentlerin 1953 ylnda yklmas, gerici burjuvazinin bu bentlerin bakm iin sava btesinden bir metelik olsun ksmak istememesindendir; eer Yunanistanda btn halk, yer sarsntlar karsnda, talyada su basknlar karsnda yardmsz, eli-kolubal braklmsa, bunlarn belirleyici nedeni corafi ortam deil, burjuvazinin snf siyasetidir. Toplumsal gelimenin gerek devindirici gcn gzlerden saklamak isteyen sosyal-demokrat tarihiler, tarihi, corafi ortamla aklarlar. Bu kaba materyalizmin, szde bir Bat uygarlnn ya da Atlantik uygarlnn deimezliine, Dou ile Batnn kartlna inandrmaktan, ksaca souk sava hakl gstermekten baka amac yoktur. b) Nfus. Nfus durumu, art ve younluu, hi kuku yok, toplumun maddi yaam koullar arasnda vazgeilmez elerdendir. Asgari bir insan saysnn altnda hibir toplum maddi yaamn salayamaz ve doa kuvvetlerine kar koyamaz. Aktif nfus says, retici gleri deerlendirme iin hesaba katlmas gereken elerden biridir. Nfus art, toplumsal gelime zerinde bir etki oluturur: toplumsal gelimeyi kolaylatrr ya da yavalatr. Gmen kol gcnn Birleik Devletlere akn, ancak bir yzyllk varl olan bir byk [sayfa 310] sanayinin hzla gelimesini kolaylatrd. Tersine, Kuzey Amerikann kzlderili halknn anglo-sakson smrgecileri tarafndan ksmen yok edilmesi, varlklarn srdren kabilelerde iktisadi ve teknik durgunlua yolaan nedenlerden biri oldu. Ama bu etki de tek bana belirleyici olamaz. Bunun kant da, nfus artnn kendi bana, neden u ya da bu toplumsal dzenin arkasndan bir bakasnn deil de, ille u ya da bu yeni dzenin geldiini aklayamamasdr. Eer nfus art belirleyici bir etki olutursayd, en yksek nfus younluuna ulam olan lkelerin otomatik olarak en ileri toplumsal dzene erimeleri gerekecekti. 1939dan nce, Belikada nfus younluu SSCBdekinden
274
26 kere daha yksekti; bununla birlikte, Sovyetler Birlii, kapitalist dzenden kt zaman, Belika hl bu dzende bulunuyordu. Tersine, nfus hareketlerini aklamak bakmndan belirleyici olan toplumsal dzendir Kapitalizm, ynlarn satnalma gcn azaltarak, emekileri zayf drerek, onlara yoksul, zavall bir yaam zorla kabul ettirerek lm orann artrr (zellikle ocuklarda). Tahlillerinde, gerekte ancak bir bileke olduunu grmeden nfus hareketinden ie girien burjuva iktisatlar, kaba bir hata ilemektedirler. Buna gre, toplumsal dzenin niteliini ve toplumun bir dzenden tekine doru gelimesini belirleyen ey, ne corafi ortam, ne de nfus artdr. Tarihsel materyalizm, toplumun maddi yaam koullar arasnda, varl insanlarn iradesinden bamsz ve toplumsal gelimenin en nemli gc olan baka bir gcn varolduunu kabul eder. Bu g, insanlarn geim aralarnn, yaam iin gerekli olan maddi deerleri elde edi tarzlarndan olumutur. Bu, maddi deerlerin retim tarz denen eydir. II. RETM TARZI Doa ile insanlarn dnda hibir ey yoktur, ve az nce [sayfa grdk ki, bu elerden herhangi biri bir yana braklarak toplumlarn gelimesi aklanamaz. Yalnz onlarn diyalektik birlii bir yant verebilir, ve onlarn diyalektik birlii, itir, retimdir. olmadan, retim olmadan toplum ne yaayabilir, ne de geliebilir: bu bir tanr karg deil, btn insan varlnn nesnel kouludur. Ama toplum iin, zorunlu geim aralarn salamann birok yollar, biimleri vardr. rnein bunu, zanaat aletlerinden ya da makinelerden yararlanarak, hayvanlar kullanarak ya da kleleri kullanarak vb. yapabilir. O halde retimin gerekletirili biimini, yani retim tarzn yakndan incelemek gerekir. Geim iin vazgeilmez maddi deerlerin elde edili biiminden szedildii zaman, kk-burjuva, bu maddi deerlerin, pazarda hangi koullar altnda satn alnabildiini anlar. Ama burada szkonusu olan, leim ve tketimdir, kesinlikle retim deildir. Ama uras aktr ki, retim olmasayd, ne leim ne de tketim
311]
275
olurdu. a) retici gler. Yaamak iin besine, giyeceklere, oturacak yere, yakacak maddelere vb gereksinme vardr. Bu maddi deerlere sahip olmak iin toplumun bunlar retmesi gerekir. Bunlar retmek iin de, bu ie yarayan aletler gerekir, bu aletleri yapmak ve onlar kullanmasn bilmek gerekir. Toplumun geimini doadan elde etmemizi salayan glerin tahlili bizi unlar ayrdetmeye gtrr: retim aletleri maddi deerler bunlarn yardmyla retilir (elbette maddi deerler arasnda yalnzca tketim maddelerini deil, bizzat retim aletlerini de saymak gerekir); insanlar retim aletlerini kullanan insanlar, onlar olmadan bu aletler i gremez; retim deneyimi birbiri ardsra gelen kuaklarn kazanm olduklar retim deneyimi: meslek gelenekleri, [sayfa 312] teknik ve bilimsel bilgiler; rnein, Lyondaki ipekilik sanayisinde birikmi olan deneyimin yerini ksa zamanda doldurmak gtr; i alkanlklar her emekiye zg i alkanlklar, onun yetkinlii, ustal, meslee alm olmas hali. Bunlar, hepsi birlikte ele alndklarnda karlkl etkileri iinde retici gleri oluturan maddi kuvvetlerdir. Btn bu retici gler btn iinde, retici glerin durumunu tanmlayan belirleyici e hangisidir? Bunlar retim aletleridir. Bu retim aletlerinin niteliidir ki, gerekten de belli bir i iin gerekli insan saysn, zorunlu teknik bilgileri, ayn zamanda reticinin bu retim aletlerini kullanarak kazand i alkanlklarn belirler. in el ii yn de, kafa (zihinsel) yn de retim aletlerinin niteliine baldr. retici glerin gelimesi retim aletlerinin gelimesiyle koullandrlr: lkel, tatan yaplma kaba avadanlklar; sonra avclktan hayvanlarn evcilletirilmesine ve hayvan yetitirilmesine geii salayan ok ve yay; sonra tarma geii salayan madenden yaplma avadanlklar; sonra gerelerin ilenmesine, mlekilie, demircilie olanak salayan yeni gelimeler; daha sonra zanaatlarn gelimesi ve tarmdan ayrlmalar; daha sonra belli bir tek r-
276
nn imali ereiyle ksmi grevler halinde iblmyle karakterize olan manfaktrlerin ortaya k;5 sonra, zanaat retim aletlerinden manfaktrden makineli fabrikaya, makine sistemleriyle modern mekanik byk sanayiye geii salayan makineye gei; buhar makinesinin, sonra elektrik enerjisinin ortaya k. te kaba izgileriyle insanln tarihi boyunca retici glerin geliiminin tablosu. Bu retici gler gelimesinin, insanlar arasndaki iblmnn, zellikle ilk byk iblmnn, yani ilkel avclar ve ilkel balklar ile te yanda hayvan yetitiren kabileler ve sonra tarm yapan kabileler arasndaki iblmnn; ve ikinci byk iblmnn: zanaatlar ile tarm arasndaki [sayfa 313] iblmnn kkeninde bulunduunu gzlemliyoruz. Bu ikinci byk iblm, zorunlu olarak, rnlerin tarmclarla zanaatlar arasnda deitirilmesi ve topluluk ii letirmeden daha baka bir letirme biimi bulunmas zorunluluuna neden oluyor: bylelikledir ki, belirli koullar altnda meta6 ortaya kacaktr. Gene ayn bu ikinci iblmdr ki, ky ile kent arasndaki farkllamann balangcn oluturuyor. (Kent, hem zanaat retiminin merkezi hem de deiimin merkezi olarak zorunlu oluyor.) Ensonu retim aletlerindeki gelime de, retici glerin teki ynleri zerinde etki oluturmaktan geri kalmyor: Ve kendiliinden anlalr ki, retim aletlerinin gelimesi ve yetkinlemesi, retimle iliii olan insanlarn iidir, yoksa insanlardan bamsz olarak olmamtr. O halde, retim aletleri deiir ve geliirken ayn zamanda insanlar da retici glerin temel esi de deiir ve geliir; onlarn retim deneyimi, i alkanlklar, retim aralarn kullanma yetenekleri de deimi ve gelimitir.7 Bunun iindir ki, modern byk sanayinin gereksinmesi olduu iin; kapitalist burjuvazi, emekilere, okuma-yazmay ve say saymay retmeye raz olmak zorunda kalm, parasz ve zorunlu ilkretimi ve baz meslek okullarn dzenlemek zorunda kalmtr.
5 ok sayda para-iinin birlemesi ile oluan kolektif ii, manfaktr dneminin kendisine zg makinesidir. Karl Marx, Kapital, Birinci Cilt, s. 363. 6 Gelecek dersin II. kesimine baknz. 7 Stalin, Leninizmin Sorunlar, s. 674.
277
Leon Blum, aletlerin ancak insan akl sayesinde yetkinleebildiklerini ve onun iin de retici glerin ilerlemesinin kkeninde insan aklnn bulunduunu ileri srerek buraya da idealizmi sokmaya aba harcamtr. Ama biz, fikirlerin nasl pratiin kendisinden doduunu biliyoruz: maddi yaamn gereksinmelerinin drts iledir ki yetkinleme, olgunlama fikirleri ortaya kar; bu fikirler u ya da bu aletin pratiinde ortaya kar. Alet, avadanlk, insanla doa arasnda bir aracdr; onun grevi doal nesnelerin insan tarafndan yararlanlabilir nesneler haline deitirilmesini salamaktr. Bunun iindir [sayfa 314] ki, alet, ayn zamanda, hem zerinde allmas gereken maddenin gereklerini (eliin ilendii aletlerle bakr ilenmez), hem de insann yaam gereklerini, yani insana hizmet etmek zorunda olan ve insann yapmas gereken nesnenin zelliklerini yanstr (baka baka iler iin baka baka aletler). lk yn ile alet, insann doal zorunlulua bal oluunu ifade eder; ikinci yn ile alet, doann, insann gereksinmelerine ve eylemine bal oluunu, u halde insann zgrln ifade eder. Bylece alet, insann ve doann savamn derinlemesine diyalektik bir biimde ifade eder, ve retici gler ise, ... insanlarn maddi deerleri retmek iin yararlandklar nesnelere kar ve doa kuvvetlerine kar davranlarn8 ifade eder. nsanlar ne ile retimde bulunuyorlar? lkel karasabanla m, yoksa traktrle ekilen ok demirli pullukla m? te, eer bir rnek vermek istersek, retim tarz tahlilinin ortaya kard birinci sorun budur: retici glerin dzeyi sorunu. b) retim ilikileri. Gene de tahlilimizin sonuna varabilmemize daha ok var. retim, insann doaya kar savamdr. Ama, insan, hibir yerde ve hibir zaman bir hayvan durumuna gelmek ya da boyun emek tehdidi altnda bulunarak tek bana savam vermez. nsanlar doaya kar toplu halde savam verirler. Koullar ne olursa olsun, retim, daima toplumsal bir retimdir. nsan insan yapan toplum olmutur, insan hayvanlktan karan toplumsal retimdir.
8
Stalin, Leninizmin Sorunlar, s: 670.
278
Burjuva ekonomi politiinin temel yanlglarndan biri, Robinson gibi ya da iktisadi bir Adem gibi hibir zaman varolmam olan tek bana bir adamn iktisadi eylemi zerinde uslamlamayla ie balamasdr: bu, salt metafizik kurgudur. Bunun iindir ki, biz, bir tek bireye gerekli olan maddi deerlerden deil, btnyle birlikte ele alnm btn [sayfa 315] toplum iin zorunlu olanlardan hareket ettik. Eer retim her zaman ve her yerde toplumsal bir nitelie sahipse, retim dolaysyla ve retim iinde insanlar arasnda baz ilikilerin kurulmas kanlmaz bir eydir. Platonik ilikiler szkonusu deildir, sk skya retimle ilgili ye retimin kumanda ettii ilikiler szkonusudur. nsanlar yalnz doa ile (retici gler) ilikide bulunmazlar, ayn zamanda, retim sreci iinde kendi aralarnda da ilikide bulunurlar; insanlar arasndaki bu ilikilere, retim ilikileri diyoruz. nsanlar arasndaki retim ilikileri eitli tiplerde olabilir: insanlar ortak bir ii, rnein bir evyapm iini aralarnda yardmlaarak ye ibirlii yaparak ortaklaa ortaya koymak, gerekletirmek zere serbeste biraraya gelebilirler; o zaman aralarndaki ilikiler, her trl smrden uzak insanlarn arasnda yardmlama ve ibirlii ilikileridir; ama bir insan, baz koullar altnda, kendi benzerlerini, kendisi iin retmeye zorlayabilir de: bu durumda retim ilikilerinin nitelii kkten deiir; egemen olma ve baml olma ilikileri haline gelirler, burada bakasnn emeinin smrlmesi vardr; ensonu, tarihin ak iinde, bu iki retim tipinden biri yokolmaya doru giderken, teki kuvvetlenmekte olan iki retim tipinin birarada bulunduu toplumlara raslanr: burada bir biimden tekine gei ilikileri vardr. Ama retim ilikilerinin tipi nasl olursa olsun, bunlar daima retimin vazgeilmez esidirler. imdilik basit bir rnek olarak diyoruz ki, kendi kendisi iin alan bir adam hibir zaman bakas iin alan gibi almaz; bu, o kadar gerektir ki, smrcler, her zaman, smry szde bir ibirlii maskesi altnda gizlemeye, smrlenlerin gznde smr ilikilerini ailevi ibirlii ilikileri gibi gstermeye bakarlar; bu patron egemenliidir (paternalisme): patronun karlarn koruyunuz, teki dnyada bunun dln [sayfa 316] alacaksnz.
279
Ama retim ilikilerinin nitelii retimin vazgeilmez bir esiyse, paternalist patronlar kusura bakmasnlar, bu ilikileri, fikre (idee) indirgemek olanakl deildir. Leon Blum, ikiyzllkle, insanlar arasndaki iktisadi ilikilerin teki ilikilerden hangi bakmdan daha maddi olduunu gremediini syledi. Ama biz biliyoruz ki, maddilik insanlarn iradesinden ve bilincinden bamsz olarak varolma olgusudur. retim, insanlar iin nesnel bir zorunluluktur ve ancak, varolduu biimiyle, toplumun daha az nesnel olmayan erevesi iinde yerine getirilebilir. rnein, yaam iin gerekli maddi deerlerden hibirine sahip olmayan bir kimse, maddi olarak, bamllk ilikileri iinde baka birisi iin almak zorundadr. Bylece smr, bir fikir deildir, btn arl ile retimin zerine binen nesnel bir olgudur. retimde, insanlar, yalnz doa zerinde deil, birbirleri zerinde de etkili olurlar. Ancak belirli bir biimde ibirlii yaparak ve etkinliklerini karlkl olarak dei-toku ederek retimde bulunurlar. retmek iin birbirleriyle belirli balantlar ve ilikiler iine girerler, ve ancak, bu toplumsal balant ve iliki snrlar iindedir ki, doa zerinde etkili olur, retimde bulunurlar.9 O halde retici glerin etkisini retim ilikilerinin zelliinden ayramayz. retici gler ve retim ilikileri, Stalinin deyimiyle, onlarn diyalektik birliini maddi deerlerin retim sreci iinde cisimletiren retim tarznn zlmez, ayrlmaz bir ekilde birbirine bal iki yndrler. retimin incelenmesini yalnzca retici glerin incelenmesinden ibaret klmak temel bir yanlgdr. Bununla birlikte, bu yanlg, marksizmin, toplumlarn gelimesini yalnz retici glerin gelimesiyle aklamaktan ibaret olduunu sanan ve retim, ilikilerinin niteliini sessizce geitirenler tarafndan ilenen bir yanlgdr. Modern dnyay, kapitalist retim ilikilerinin tahlilini yapmadan, buhar makinesiyle [sayfa 317] aklamak, materyalist olmak demek deildir, marksizmi bozmak, kartrmaktr. Okul ocuklarna, tekniin tarihsel ilerlemesini, kapitalist smrnn ne olduunu retmeden aklamak, onlar aldatmak, onlara, gemi, iinde bu9
s. 35.
Karl Marx, cret, .iyat ve Kr - cretli Emek ve Sermaye, Sol Yaynlar, Ankara 1992,
280
lunduumuz zaman ve gelecek hakknda yanl bir imge vermek demektir. Ayn yanlg, toplumsal ilerlemeyi, retim ilikilerindeki ilerlemeyi unutarak, ilerlemede yalnzca teknik bir ilerleme grenlerde de vardr. Bu, 19. yzyln burjuva topyas oldu. Ac d krklklar bylece hazrland, nk, teknik ve bilimsel ilerleme, bar almalarna olduu kadar sava almalarna da hizmet edebilir, makine iiyi ya ezebilir, ya da kurtarabilir. Ne zaman ki, emperyalizm anda, kapitalizmin k, kendi onmaz yaralarn, yoksulluu, zulm, sava, en modern tekniin ldrme ilemde kullanlmasn gzler nne serdi, teknik topyaclar, ilerlemenin iflasna aladlar, yalnzca sermayenin dourduu ktlklerden makineyi sorumlu tuttular. Sanayi sosyolojisinin havarileri, baz burjuva toplumbilimciler ve zellikle onlarn elebas Georges .riedmann ayn yutturmacaya kendilerini kaptrrlar: patronlarn gr asn kabul ederek, asl neden, makinelerin verimlilik iin, kapitalist verimlilik iin ve ar smr iin kullanlmas olduu halde, kapitalist lkelerde iinin emek karsndaki olumsuz tutumunu, makinelemekte aramaya kalkarlar. Marx, retici gler, etkilerini ancak retim ilikileri snrlar iinde olutururlar, diyor. Onun iindir ki, smr ilikilerinin ortadan kalkm bulunduu Sovyetler Birliinde makinenin kullanlmasnn iiler iin mutlu sonular olabilir. SSCBde makineler, yalnz emekten tasarruf etmekle kalmaz, ayn zamanda, emekilerin uran da kolaylatrr; onun iin sosyalist ekonomi koullarnda, kapitalizm koullarnda olduundan farkl olarak, iiler, ilerinde, makineleri seve seve kullanrlar.10 Demek ki, tarihsel materyalizm, retim tarzn, btn [sayfa 318] iinde, kendi birlii iinde retim ilikileri ve retici gler olarak ele alr. Bununla birlikte, retici gler, ancak retim ilikileri snrlar iinde etkin olduklarna gre, eitli retim tarzlar, allageldii zere, her zaman, egemen olan retim ilikilerinin niteliiyle tanmlanrlar; feodal retim ilikilerinden szedildii zaman, feodal retim ilikilerini orada egemen durumda olduklar, btn toplumsal yaama damgalarn vurduklar sylenmek istenir; mut10 G. Malenkov, Rapportau XIX. Congres du PCUS, Cahiers du communisme (zel say), Kasm 1952, s. 113.
281
laka orada varolan tek retim ilikisi olduu kastedilmez. Tersine, tarihsel bir a, rnein ta devri, maden devri, buhar makinesi a ya da atom a deyimlerinde olduu gibi, retici glerin durumuyla tanmlamak bilimsel deildir. III. RETM ARALARI MLKYET retici gleri incelerken (II. kesim, a) retim aletlerinin burada belirleyici eyi oluturduklarn grdk. Gerekten de retici glerin dzeyini belirleyen retim aletlerinin niteliidir. retim ilikilerinden daha nemli olan, onlarn niteliini belirleyen e hangisidir? retim aralar mlkiyetidir. Gerekten de uras besbelli ki, bu aralardan yoksun bir kimse, ancak bu aralara sahip olann egemenliini kabul etmek artyla yaayabilir. retim aralar, tketim mallaryla (mobilya, ev, aile iin binek arabas vb. ile) kartrlmamaldr. retim aralarndan, retmek iin gerekli olan her eyi anlyoruz. rnein, modern bir toplumda, retim aralar nelerdir? lkin doal zenginlikler (toprak, ormanlar, sular, yer alt zenginlikleri, hammaddeler vb.); sonra bu doa zenginliklerinin dntrlmesini salayan retim aletleri; sonra retim eylemi iin gerekli tesisler: fabrika binalar, maden tesisleri vb.; tama ve ulatrma aralar. Toplum yeleri arasndaki deiim aralarn: leim iin, ticaret iin gerekli tesisleri (antrepolar, sat maazalarn ve) kredi kurulularn [sayfa 319] (bankalar) da eklemek gerekir. O halde, retim ilikilerinin nitelikleri tanmlanmak istendii zaman sorulacak soru udur: retim aralarna kim sahiptir? retim aralarna btn toplum mu sahiptir? Ya da retim aralarna, baka birey ya da gruplar smrmek iin bu aralardan yararlanan bireyler ya da gruplar m sahiptir? Bu soruyu yantlamak, retim ilikilerinin durumunu, insanlar arasndaki iktisadi ve siyasal ilikilerin durumunu gstermek demektir. O zaman anlalr ki, eer retim aralar btn toplumun hep birlikte mlkiyetindeyse, insanlar arasndaki ilikiler, ibirlii ve yardmlama ilikileri olabilir.
282
Bunun tersi durumda, btn retim aralarndan yoksun olanlar, bunlar elinde bulunduranlarn emrine tabi olmadan yaamayacaklardr. nsanlarn kimisi alr, kimisi de bu alanlarn emeini smrr. Bazlarnn karlar tekilerin karlaryla atr. Dayanma, ancak, retimde ayn rol oynayanlar arasnda vardr: bu, bir snf dayanmasdr. Bu durumda toplum, birbirine uzlamaz kart toplumsal snflara blnmtr. retim aralarnn zel mlkiyeti vardr. Toplumsal snf deyince, retimde, birbirine benzer bir rol oynayan, teki insanlara kar birbirleriyle ayn olan ilikiler iinde bulunan kiiler topluluu anlalr.11 (Lenin). Demek ki, toplumsal snf deyimi, ancak retim ilikileri dzeyinde bir anlam tar. Bu deyim, mlkiyet tipi ile ya da mlkiyetin bulunmay ile tanmlanan bir kavramdr ve teknik kollaryla, mesleklerle, toplumun yaam iin zorunlu toplumsal eylemlerle, rnein maden sanayii iisi, maden iisi, demiryolcu gibi tanmlanan toplumsal kategorilerle kartrlmamaldr. Kyl olmak toplumsal bir kategoriye ait olmaktr, ama bu, ait olan snf tanmlamaz: kyl, byk toprak sahibi kapitalist (beyaz-elli kyl) olabilir, [sayfa 320] ya da tarm iilerinin yardmyla topran ileten mlk sahibi, ya da aile iletmesinin sahibi, ya da tarm iisi vb. olabilir.12 Ayn ekilde, fabrikada da, patron, mdr ya da mhendis deildir. retim aralarnn sahibi olan kapitalist ya da kapitalistler grubu, irkettir. Toplumsal bir snf, retim aralarnn sahibi olduu zaman, kendisi iin elverili olan retim ilikilerini, diyelim ki, kiiletirir: o halde, birbirinden ayrdetmeden kapitalist retim ilikilerinden ya da burjuva retim ilikilerinden szedilecektir. Belli bir retim tarznda bu retim ilikileri egemen durumda bulunduklar zaman, ayn deyimler, ayn zamanda retim tarzn da belirtmeye yarar; bylece: feodal snf, feodal retim ilikileri, feodal retim tarz denir, nk burjuvazi o zaman egemen snf deildir.
Onyedinci derste, toplumsal snf kavram zerinde daha uzun duracaz. i-Kyl ttifak deyiminde, kyl teriminden, emeki kyllk (kk toprak sahipleri, kk iftlik kiraclar, ortaklar) ve, elbette, tarm iileri belirtilmek istenir.
11 12
283
imdi retim ilikileri kavramn kesinlikle belirtebiliriz: Bu ilikiler unlar kapsar: a) retim aralarnn mlkiyet biimleri; b) deiik toplumsal gruplarn retimdeki yerleri, ve onlarn karlkl ilikileri ya da Marxn deyimini kullanrsak, bu biimlerden kan etkinliklerinin deiimi; c) bunlara tamamen bal olan, rnlerin datm biimleri. Btn bunlar, ekonomi politiin konusunu oluturur.13 u halde retim ilikilerinin belirleyici, kesin esini oluturan, asl mlkiyet biimleridir. Elbette ki, smrc snflar, kendi ayrcalklarn salayan mlkiyet biimlerini korumaya yarayan btn nlemleri alrlar. retim aralarnn mlkiyetiyle nitelenen retim ilikileri, btn toplumsal dzenin ekonomik temelini olutururlar. imdi, retim tarznn, toplumsal gelimenin en bata gelen gcn oluturduunu anlamak iin gerekli btn kavram ve bilgilere sahip ve onlar istediimiz gibi kullanabilecek durumda bulunuyoruz. [sayfa 321] IV. RETM TARZININ DEMES. TOPLUMLAR TARHNN ANAHTARI retim, her zaman deime ve gelime yolunda olmak, hibir zaman uzun bir dnem iin ayn noktada duraklamamak gibi bir zellik gsterir, oysa corafi ortam byk lde ayn kalr. nsanlar, gerekten, durmadan doann kendilerine sunduundan daha fazlasn elde etmeye bakarlar, durmadan, hep hareket halinde olan retimi yetkinletirmeye alrlar. Eer insan, maddi gereksinmelerini her zaman daha iyi bir ekilde tatmin etmeye almasayd, bilinli bir yaratk deil, kr zorunlulua boyun een bir hayvan olurdu. Ama insan, doal zorunluluu kendi yararna kullanmann aresini retimde bulur, onun iin de retim hibir zaman uzun bir sre iin ayn noktada durmaz. Bu gerek, idealist iin bir skandal konusudur; idealist dinmek bilmez maddi servet susuzluunu ortaya koyar; hristiyanlk
13
J. Stalin, L. D. Yaroenko Yoldan Yanllar, Son Yazlar, 1950-1953, s. 131.
284
bunda eytann, ktnn iini grr. Ama ayn zamanda bilinir ki, bu konular yalnz emeki ynlarn kullanm iindir; onlara alk, perhiz yapmak, nefsine hakim olmak telkin edilir; oysa smrc snflar, tiksindirici bir maddi servetler bolluu, savurganl iinde yzerler. Gerekte retimin artmas, insan toplumlarnn nesnel bir gereksinmesidir, ve yalnz insann insan tarafndan smrlmesi, bu gerekliliin doal ve olumlu sonular olmasn engeller. Yalnz retim tarz deiikliidir ki, neden u ya da bu dzenin u ya da bu dzeni izlediini, neden toplumsal fikirlerin, siyasal grlerin ve kurumlarn deitiklerini, neden belli bir anda btn toplumsal ve siyasal sistemi ykmann zorunlu bir hale geldiini aklamaya olanak verir. Aristoteles, daha o zaman, klelikle retici gler dzeyi arasndaki ba sezinlemiti: Antikan en byk dnr Eer diyordu, her ara, Deadalusun yarattklarnn kendi balarna hareket etmeleri, [sayfa 322] ya da Heprestosun ayakllarnn kutsal grevlerine diledikleri ekilde gitmeleri gibi, kendisine uyan ii, gene kendi istekleriyle yapm olsalard, dokumacnn kr, kendi bana dokuma yapsayd, ne ustalar iin raa, ne de efendiler iin kleye gerek kalmazd.14 Ortaada, toplumu, tanrsal plann deimez bir yanss sayan hristiyan metafizii, retici glerin ilerlemesini snrlandrarak feodal dzenin salamlna yardm etmekte olan loncalarn varln hakl buluyordu. Ama balangta, bu sistem, toplumu, ala, yoksullua kar gvence altna almay n sryorduysa da, bu hareket ve deiiklik korkusunun, feodallerin, burjuvazinin ykselii karsndaki korkusundan baka bir ey olmad zamanla ortaya kt. Burjuvazi bir kez iktidar aldktan sonra retim zerindeki btn kstlamalar kaldrd ve loncalar yasaklad. Bylece siyasal iktidar, yeni hukuku, yeni retim tarznn yanss olan hukuku kabul ettirmek iin zorunlu hale geldi. Ve bu yeni iktidar, ve bu yeni hukuku hakl gstermek, savunmak iin yeni fikirler gerekti. .elsefe, eylerin eski dzenine kar ideolojik bir silah oldu. Utkun burjuvazi, burjuva mlkiyet hakkn, nsan
14
Karl Marx, Kapital, Birinci Cilt, s. 421.
285
Haklar Bildirgesine kaydetti, burjuva parlamenter meclisler kurdu, kendi ahlakn stn kld, yeni bir retim yaratt ve bununla ortaa felsefesini kovdu ve ayn zamanda da kendini, smrlen proletaryann savamna kar korumak iin ii derneklerini yasaklad. Bylece, tm ulusa, burjuva yaay tarzn ve kendisine uygun gelen fikirleri kabul ettirdi: insann yaama biimi naslsa, dnce biimi de yledir.15 Komnist Parti Manifestosunun birinci blmnn lmsz sayfalarn tekrar okuyalm: Burjuvazi, stnl elegeirdii her yerde btn feodal, ataerkil, romantik ilikilere son verdi. nsan doal [sayfa 323] efendilerine balayan ok eitli feodal balar acmaszca kopard, ve insan ile insan arasnda, plak z-kardan, kat nakit demeden baka hibir ba brakmad. Dinsel tutkularn, valyece cokunun, darkafal duygusalln en ilahi vecde gelmelerini, bencil hesaplarn buzlu sularnda bodu. Kiisel deeri, deiimdeerine indirgedi, ve saysz yok edilmez ayrcalkl zgrlklerin yerine, o tek insafsz zgrl, ticaret zgrln koydu. Tek szckle, dinsel ve siyasal yanlsamalarla perdelenmi smrnn yerine, ak, utanmaz, dolaysz, kaba smry koydu. Burjuvazi, imdiye dek sayg duyulan ve saygl bir korkuyla baklan btn mesleklerin halelerini skp att. Doktoru, avukat, rahibi, airi, bilim adamn kendi cretli emekisi durumuna getirdi. Burjuvazi, aile ilikilerindeki duygusal peeyi yrtp att ve bunu salt bir para ilikisine indirgedi.16 Burjuvazinin, kendisinin de bir rn olduu retim tarzn, her trl areye bavurarak salamlatrmak istemi olduu anlalmad iin, rnein, 1789 ile 1815 arasnda yeralm olan tarihsel olaylarn anlam kavranmaz. Burjuva tarihileri, kendileri de bir antika, ilka, ortaa ve modern zamanlar ayrm yaparlar. Peki bu alar arasndaki
15 Stalin, Leninizmin Sorunlar, s. 671. Bu ifade, .euerbachn Bir sarayda ve bir kulbede ayr ayr dnlr. mekanist forml ile hi de ayn anlamda deildir. 16 Marx-Engels, Komnist Manifesto ve Komnizmin lkeleri, s. 112.
286
fark neden ibarettir? Esas olarak undan ibaret: ilk balangta servetlerin ortak mlkiyeti vard; tarihin ve uygarln afanda, antikada hkm sren kleci retim tarznn kurulduu grlyor; oysa ortaaa topran feodal mlkiyeti egemen olmutur ve modern zamanlar ticaret burjuvazisi mlkiyetinin gelimesi, sonra da kapitalist burjuvazinin utkusu ve gerilemesi grlmtr. Ama, antimarksist tarihiler diyorlar ki, antikada, ortaada, modern zamanlarda ortak izgiler vardr: Platonun fikirleri, ya da Cicero nun sylevleri bize yabanc deillerdir. Doru: ama bu ortak izgiler, hi olmazsa kurumlar ve ideolojilerle ilgili olarak yle aklanr: 1. Klelik dzeninin, feodal dzenin ve kapitalist dzenin [sayfa 324] aralarndaki farklarn bykl ne olursa olsun, ortak bir nitelikleri vardr: bunlar, bir snfn baka bir snf tarafndan smrsne, retim aralarnn zel mlkiyetine dayanan retim ilikileridir. Onun iin bu toplum tipinde, snflar arasndaki savam, kurumlar ve fikirler planndaki btn sonularyla bulunur. 2. Bu retim tarznda da kk-burjuva tabakalar (ticaret, zanaat, ky kk-burjuvazisi, aydnlar kk-burjuvazisi) vardr. Bu srekli tarihsel olgunun bir ortalama insan psikolojisinin ekillenmesi ve srp gitmesi gibi bir sonucu vardr, bireyci, zel mlkiyete bal, snf savamnn pasif tan olduu iin elikilerle dolu olan bu ortalama insan, smrc egemen snf karsnda durmadan dnler verir, ona teslim olur. Ama, bu farkl dzen, birbirlerine benzemekle birlikte, ekonomik temelleriyle nitel olarak birbirlerinden ayrlrlar. Birbirinden farkl toplumsal ekillenmeler olutururlar. Tarih biliminin konusu, onlarn hem zgl farklarn, hem de benzerliklerini incelemektir. V. VARGI Tarihsel materyalizm, retim tarzlarnn genel teorisidir. Ekonomik politik, insanlar arasndaki retim ilikilerini dzenleyen nesnel yasalarn zgl bilimidir. Tarih biliminin zgl konusu bu retim ilikilerini kiiletiren snflar arasndaki bantlar, ilikiler ve zellikle onlarn siyasal balardr. Eer her zaman, retim ilikilerinin nitelii, mlkiyetin nitelii, toplumsal snflar, snf kar sorunu konmazsa, tarih bilimi
287
olmaz.
u halde, gerek tarih bilimi, krallarn, komutanlarn, fatihlerin yaptklarn incelemekle snrlandrlamaz, nk, tarih, son tahlilde, halklarn tarihidir. Toplumsal gelimenin tarihi, ... maddi deerlerin reticilerinin tarihidir, retim srecinin temel gleri olan ve [sayfa 325] toplumun varl iin zorunlu maddi deerleri reten emeki ynlarn tarihidir.17 Gerekten de tarihin derin yasas, retim ilikileri ile retici gler arasndaki zorunlu uygunluktur: bu yasa, insanln byk ynlarnn yaamsal karlarn ifade eder. Bu yzden, Marksizm, Stalinin ifadesine gre, ezilen ve smrlen ynlarn devriminin ... bilimidir. Ama insanlar kendi z tarihlerini yapyorlarsa da, onu kendilerini belirleyen belli koullar iinde (Marks) yaparlar. Tarihin anahtarn, insanlarn kafalarnda, onlarn grlerinde ve fikirlerinde deil, asl, insanlar toplumsal olarak retime getikleri andan balayarak, onlarn iradesinden bamsz olarak ileyen ve retim aralar mlkiyetinin biimine, yani ekonomik temele bal olan retim ilikilerinden ve nesnel ekonomik yasalarda aramak gerekir. Gerek tarih bilimi bu yasalar bilmezlik edemez, bunlardan vazgeemez. Bunun iindir ki, proletaryann partisi, eer ii snfn tarihsel misyonuna gtrmek istiyorsa, onu yalnzca karlar iin kitle hareketinde bulunmaya armamal, programn ve pratik eylemini, bu iktisadi gelime yasalarna dayandrarak hazrlamaldr.18
YOKLAMA SORULARI 1. Toplumun maddi yaam koullar nelerdir?
Stalin, Leninizmin Sorunlar, s. 671. SSCB Komnist Partisi yeni programnn ve komnizme gei iin pratik ynergelerin hazrlanmas, sosyalist ekonomi yasalar bulundurmakszn, sosyalist retim ilikileri ve bunlarn komnist retim ilikileri durumuna dnm koullar irdelenmeksizin, bilimsel bakmdan mmkn deildi. Yaroeknonun bilmezlikten geldii ve Stalinin son yaptnda (SSCBde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlaryla ilikili olarak L. D. Yaroenko Yoldan Yanllar balkl yantna baknz. Son Yazlar, 1950-1953, s. 116-141) yantlad gereklik ite budur.
17 18
288
2. retici gleri tanmlaynz. 3. retim ilikilerini tanmlaynz. 4. retim ilikilerinin belirleyici esi nedir? 5. retim tarzlarn tanmlaynz. 6. Toplumsal bir snf nedir? 7. retim tarz deiikliinin zorunlu olarak btn toplumun ehresini deitirdiini gsteriniz. [sayfa 326]
289
RETM LKLER LE RETC GLERN NTEL ARASINDA ZORUNLU UYGUNLUK YASASI
ONALTINCI DERS
I . retici gler, retimin en devingen ve en devrimci esidirler. II . retim ilikilerinin retici gler zerindeki kar-etkisi. III . Zorunlu uygunluk yasas. IV . nsan eyleminin rol. RETM tarzlarnn, tarihin ak srasnda deiikliklerini nceki dersimizde grdk. Btn gerek gibi, retim tarzlar da, nicel deimelere, bir evrime urarlar; bunu, zlmekte olan ayrcalkl snflar gerekli deimelere kar durduklar zaman, devrimci bir biime brnmesi olanakl olan nitel deimeler izler. Btn gerek gibi, bu deiikliklerin devindiricisi de, bir ikin elikidir. retim tarzlarnn zgl elikisi, genel olarak nedir? Bu eliki, retim ilikileri ile retici glerin nitelikleri arasndaki elikidir. te bu eliki, bu dersin konusudur. [sayfa 328]
290
I. RETC GLER, RETMN EN DEVNGEN VE EN DEVRMC ESDRLER retimin her zaman deime yolunda olduunu sylemitik. Peki ilk deien yn hangisidir? retici gler mi, yoksa retim ilikileri mi? Aletler mi, yoksa mlkiyet biimleri mi? uras aktr ki, toplumsal bir ekillenmenin ekonomik temeli srp giderken, teknikte ilerlemeler olmaktadr. Demek ki, ilkin deienler, retici gler, hepsinden nce de retim aletleridir. Bu, retimin ikinci zelliidir.19 te ok basit bir rnek: byk bir ta parasnn yeri deitirilmek istendiinde, ta, yuvarlanabilen kazklar zerine koymaktan ibaret olan yntemi, herkes bilir. Bu kazklar, kullanla kullanla daha iyi perdahlanr, dzgnleirler; insanlarn kafasnda henz hibir geometrik silindir fikri olmadan nce kusursuz silindirler haline gelmeye balarlar.20 Ayn zamanda, yer deitirme, daha abuk ve daha kolay olur ve insana, bu perdahlamay elverili aralarla kendisinin gerekletirmesi fikrini verir. Gereksinmenin drts ve yardmyla, insann imgelemi ie koyulur ve eer kazklar, eksenlerine gre kendi zerlerinde dnerlerken, yer deitirme srasnda, ta parasyla bir birlik halinde bulunurlarsa, iin daha kolay olacan bulur. O zaman arka tarafta akta kalan kazklarn durmadan ta parasnn nne yerletirilmesi gerekmeyecektir. yle on, yz, bin yl gesin, dingil, tekerlek ve araba gelecektir. Bylece retici gler, hibir zaman yerinde durmaz, insann iradesinin nnde giderek ve onu da srkleyerek yetkinleirler. Ayn zamanda insann gereksinmeleri de geliir: insan, arabay renir renmez artk kazklarla yetinmeyecektir, hi deilse bir tayc ara kullanlmas olanakl olduu zaman kazklar hi kullanmayacaktr. retim ilikilerinin kendileri de, retici glerde oluan deiikliklere uyarak deiirler. Onlar da havada asl [sayfa 329] deillerdir, retici glerin niteliine baldrlar. Bir rnek alalm. Kleci toplumun son dneminde, daha
19 Onbeinci dersin ilk kesiminde incelendii gibi, retim tarznn deimesi, tm toplumun ehresini deitirir. 20 Matematik fikirler, pratikten doarlar.
291
nceki dnemde uzun bir gelime gstermi olan yeni retici gler vardr. Dkm iinin ve demirin ilenmesinin durmadan gelimesi, ilerlemesi, kollu dokuma tezgahnn kullanlmas; sabann yaygn bir halde kullanlmas; tarmda, bahecilikte, arap, zeytinya, bal retiminde ilerleme; su deirmeninin bulunuu (S 340). Bu yeni teknikler (ki, Romallar, bunlar barbarlar dedikleri halklarda sk sk gryor ve kendi lkelerine getirmeye alyorlard), klelik sistemiyle elikili bir duruma girer: klenin almada hibir kar yoktur; ne yaparsa yapsn kendisine hep ayn ekilde davranlr. Onun iin yapt ie ne bir girikenlik gsterir, ne de bir zevk duyar. Verimi ok dktr. Ve artk yalnz kam ile harekete geen kle srlerinin gerekletirebildii byk iler szkonusu deildir. Yeni retici gler, ie belli bir ilgi gsteren emekiler gerektirmektedir; yoksa retici gler savrulup salm, ziyan edilmi olur. ok kez esir edilmi barbarlar olan kleler, isyanlar dzenledike ya da malikaneden kap, silah yapm ve denizcilik gibi tekniklerden yarar salayarak korsan olduka, kle sahibi, bu durumu dikkate almak zorunda kalr. Ksaca, yeni retici gler, zorlayarak yeni retim ilikilerini gerekli klarlar. Bunun iindir ki, retim aralarnn sahibi, ok dk bir verimi olan kleden vazgeerek bir serfle i grmeyi ye tutar. Serf, gerekte, kendi z iletmesine, kendi retim aletlerine sahiptir; her ne kadar senyr toprana balysa da, ie kar bir kiisel ilgisi de vardr. Bu ilgi, serfin btn tarm ilerinde verimi ykseltebilmesi ve rn zerinden feodale ayni olarak bir bor taksiti deyebilmesi iin vazgeilmez bir eydir. .eodal bey, kahyalarn krbalar altnda bile hibir ey yapmayan bir kleyi beslemektense, tahln senyrn deirmeninde tmek ve ekmeini seny-rn frnnda piirmek kaydyla istedii gibi almakta serbest olan bir serften ayni bir ykmlln denmesini isteyecektir. [sayfa 330] Bylece kleci retim ilikilerinin barnda yeni retici glerin gelimesi, yeni retim ilikilerinin, feodal ilikilerin domasna neden oldu. Toplumsal ilikiler, retici glere sk skya baldrlar. Yeni retici gler salamak iin, insanlar, kendi retim biimlerini deitirirler; kendi retim biimlerini deitirmek, yaamlarn kazanma yollarn deitirmek iin de, btn toplumsal ilikilerini deitirirler. Yeldeir-
292
meni size feodal beyli toplumu verir; buharl deirmen ise, snai kapitalistli toplumu.21 II. RETM LKLERNN RETC GLER ZERNDEK KARI-ETKS Eer retici glerin retimin en devingen ve en devrimci esi olduklarn belirtmekle yetinseydik metafiziin ve mekanizmin iine dm olurduk. retim tarz, retici glerle retim ilikilerinin diyalektik birliini cisimletirir: bu ikin eliki iinde, kartlardan her biri, ikisinden biri ilkin deise bile, teki zerinde etki yapar. O halde, retim ilikilerinin, retici gler zerindeki kar-etkisini de incelememiz gerekir. Eer, yeniden, kleci toplumdan feodal topluma gei rneini alacak olursak grrz ki, feodal retim ilikileri, ortaya klarndan sonra, eski retim ilikilerinin frenledikleri retici glerin gelimesini kolaylatrrlar. Gerekten de, her ne kadar smrlmekte idiyse de, retimde, serfin, kleden daha ok kar vard. Bylece, antika sonundan ve yukar-ortaadan kalma ar yoksulluk ve perianlk miras yava yava tasfiye edildi. Baka bir rnek: bundan nceki dersimizde (II, a) grdk ki, madenlerin ilenmesindeki ve mlekilikteki ilerlemeler, tarm ile zanaatlar arasnda iblmne neden olmutu. retim aralar zel mlkiyeti koul1ar iinde hem zanaat iinin, hem de kyde kle kullanmnn gerektirdii bu [sayfa 331] iblmnn, zanaat rnlerinin ve tarm rnlerinin pazarda alnp satlmas, yani metan ortaya kmas gibi kanlmaz bir sonucu oldu. Ayn anda yeni bir snf, tama ve metalarn datm iinde uzmanlam bir tccarlar snf douyordu. Ama, bu snfn, ticarette zel bir kar bulduu iin, meta retimini kolaylatrmas ve bu ticareti geniletmesi gerekiyordu. Bu, Akdenizin btn evresi boyunca uzanan .enike ve Yunan smrgelerinin ve ticaret acentelerinin balangc oldu. Besbelli ki, meta retimi, retici glerin, tekniklerin ve sanatlarn, ayrca denizciliin gelimesine yardm etti; Atina mlekleri btn Akdenizde satlyordu ye Atinada yzden fazla kle altran silah yapmevleri bulunuyordu.
21
Karl Marx, .elsefenin Sefaleti, s. l00.
293
Baka bir rnek: feodallerin zenginliinin kayna, esas olarak, toprak, ve serflerin ayni olarak dedikleri ykmllklerdi. Buna karlk, ticarete ve yeni domakta olan kapitalist retime dayanan burjuvalarn zenginlii ise, zellikle paradan ibaretti. Lks zevki ve zengin burjuvalarla yarmak arzusuyla, ticari mallardan edinmek isteyen feodal, hzla ykma doru gidiyordu. .eodal ayrcalklardan ve feodal haklarnn pekitirilmesinden baka bir korunma aresi yoktu. Meta retimin artmas, feodalin ekonomik gcn sarsyordu. Bu yzden, iktisadi gcn loncalar sistemiyle sk bir ekilde dzenlemeye abalyordu. Bylece de feodal sistem, yeni retici glerin gelimesini frenliyordu. Ama yeni retici gler, yeni retim ilikilerinin (kapitalist) genellemesini buyuruyordu. O halde unu unutmamalyz: retici gler birinci olarak deiirler ama, gene de retim ilikilerinden bamsz deildirler. Gelimeleri retici glerin gelimesine baml olan retim ilikilerinin kendileri de, bu retici glerin gelimesini etkilerler. Onu yavalatrlar ya da abuklatrrlar. retim ilikileri, retici glerin hzl ilerleyiine artk uygun dmedikleri zaman, retici glerin gelimesine kar bir kstek rol oynarlar. [sayfa 332] Tersine, esas olarak, retici glerin durumu ile uygunluk halinde bulunduklar zaman, drtc rol oynarlar. Ve gelimede retici glere ait olan ncelikten dolay bile, yeni retim ilikileri, retici glere uygun dtkleri zaman, bu gleri ileri doru iten balca gtrler. Yeni retim ilikileri, retici glere uygun dtkleri iindir ki, onlarn bata gelen devindiricisidirler. nce, retim ilikilerinin toplum tarihindeki rolnn retici glerin gelimesini felce uratan engeller olmakla yetindii, yanltr. Marksistler, retim ilikilerinin kstek rol oynadn syledikleri zaman, herhangi bir retim ilikisini deil de, ancak retici glerin gelimesine artk tekabl etmeyen ve bunun sonunda onlarn gelimesini kstekleyen retim ilikilerini gznne getirirler. Ancak, eski retim ilikilerinden baka, bilindii gibi yenileri de vardr ki, bunlar eskilerin yerine geerler. Denebilir mi ki, yeni retim ilikilerinin rol, retici glerin
294
kstei rolne indirgenir? Kukusuz ki, hayr. Tersine, yeni retim ilikileri, retici glerin sonraki ve stelik gl gelimesini belirleyen balca ve kesin gcn ta kendisidir; ve bu ilikiler olmazsa, bugn kapitalist lkelerde olduu gibi retici gler srnmeye mahkum olurlar.22 III. ZORUNLU UYGUNLUK YASASI te imdi retim tarznn i diyalektiini kavryoruz. Belli bir ekonomik temelin azok uzun bir sresi olduundan retici gler bu zaman iinde ayn durumda kalmazlar, ilerlemeler gsterirler. Bu belli retim tarznn tarihinin balarnda yeni olan retim ilikileri, bylece eskimi, modas gemi bir hale gelirler. Balangta bu retim ilikileri, retici glerin gelimesini belirleyen balca gc oluturuyorlard. Ama onlarn ileri atlmna ayak uydurmay durdurduklar andan balayarak onlarn nnde bir engel haline gelirler. [sayfa 333] Kukusuz, yeni retim ilikileri her zaman yeni olarak kalmazlar, kalamazlar; eskimeye balarlar ve retici glerin sonraki gelimesi ile elikiye derler; yava yava retici glerin en nemli devindiricisi rollerini yitirip, onlarn kstekleri haline gelirler.23 rnein, kapitalizm, ilerlemi teknik karsnda nasl bir tavr taknr? Kapitalistler, teknik ilerlemenin savunucular olmakla, teknik konusunda devrimci olmakla vnrler. Ve kapitalizmin teknie cokun bir atlganlk verdii dorudur. u var ki, yeni teknik, retim iin gerekli-emek sresini azaltarak art-deerin,24 bunun sonucu olarak da krn artmasn salar, u koulla ki, pazara ait perspektifler yeni donatmn amortisman iin elverili koullar bulunduunu sezinlemesine olanak salasn. Ama te yandan u da bilinir ki, kapitalizm teknik durgunJ. Stalin, L. D. Yaroenko Yoldan Yanllar, Son Yazlar, 1950-1953, s 1l9-120. J. Stalin, L. D. Yaroenko Yoldan Yanllar, Son Yazlar, 1950-1953, s 120. i, ignnn ilk saatlerinde [diyelim 8 saatlik ignnn ilk drt saatinde], rn olarak, kendisine [o ign iin] denen crete eit bir deer yaratr; gnn geri kalan ksmnda [teki drt saatinde], kapitaliste gidecek olan ek bir deer, ya da art-deer yaratr.
22 23 24
295
luk sorunlar da koyar ortaya; kapitalistler, o zaman, teknik alannda gerici bir tutumu benimserler; artk yeni gelimelerden szedilmesini duymak istemezler, hatta ou kez el iine ya da evde yaplan ie bavururlar. Gerekte, yeni donatmlarn kurulmas, yakn gelecek iin sermayelerin hareketsiz hale gelmesine malolur; bu sabit sermayenin artmas, kr oran dzeyini drecek ve onun iin de, kapitalist pazarlarn greli salamlnn da kalmad bir dnemde, kapitalizmin artk vazgeemeyecei azami krn elde edilmesine olanak vermeyecektir. O halde bugnk kapitalizmin temel ekonomik yasas, yani en yksek kr gerekletirmek zorunluluu, ksaca, artk, eskimi retim ilikilerinin nitelii, durgunluk olayn aklar. Kapitalizm artk ykseli dneminde deildir. Yeni teknik kendisinde daha byk krlar gsterince, kapitalizm ondan yanadr. Yeni teknik kendisine artk daha byk krlar [sayfa 334] sezdirtmezse, kapitalizm, elle yaplan imalata dn yanlsdr.25 Bununla birlikte, retim ilikilerinin, retici glerin atlmna gre geride kalmas sonsuza kadar gitmeyecektir. Tarihin mahkum etmi olduu, zaman gemi retim ilikilerini kiiletiren snflarn, her ne pahasna olursa olsun kendi ekonomik temellerini srdrmek iin aldklar nlemler ne olursa olsun, tarih tekerleini geriye doru dndremezler. retici glerin gelimesi, retimin gelimesi, insanln maddi bir gereksinmesidir, buna kar ruh eninde-sonunda hibir ey yapamaz. u halde zaman gemi retim ilikilerinin, yerlerini, yeni retim ilikilerine brakmalar gerekir. Gerici snflar tarafndan alnan nlemler en sonunda retici glerin tahribiyle ve retimin tm iinde kendini gsteren ve btn retim tarznn ykmn abuklatrmaktan baka bir ey yapmayan iddetli bir elikiyle sonulanabilirler ancak. O halde, retim ilikileri, ne kadar gecikme gsterirse gstersinler, er ya da ge, ensonunda retici glerin yeni niteliine uymaya balamak zorundadrlar. Bu uygunlama nasl olur? retim aralar mlkiyeti biimlerinin, daha-nce grdmz gibi retim ilikilerinin esas esi olan mlkiyet biimlerinin alt-st olmasyla. Yeni bir mlkiyet dzeninin kurulmas, yeni retim ili25
J. Stalin, SSCBde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlar, Son Yazlar, 1950-53, s. 98.
296
kilerinin kurumlamas demektir. uras aktr ki, atom enerjisinin, ulus yararna barl amalarla kullanlmas, zel kapitalistler tarafndan gerekletirilmeyecektir; azami kr, bu kadar pahal bir teknik ite, ancak devletin sava siparilerinden elde edebilirler. Ayn ey, hidroelektrik enerjinin ve gene ayn ekilde tarm ilerinin elektrikletirilmesinin byk llerde kullanlmas iin de sylenebilir. Yalnz retim aralarnn toplumsal mlkiyeti, kr yasasna bal olmad iin bu ileri gerekletirebilir. [sayfa 335] Bu yzden, denilebilir ki, retici gler daha ilerdeki gelimelerini gerekletirmek iin gereksindikleri retim ilikilerini ortaya karrlar. Bu anlamda retici gler, retimin gelimesinin belirleyici esidirler. Bu, retim ilikileri ile retici glerin nitelii arasndaki zorunlu uygunluk yasasdr. retici gler naslsa, retim ilikileri de ona gre olmaldr.26 O zaman, bu zaman gemi retim ilikilerinin yerine yenileri belirir, bunlarn rol, retici glerin sonraki gelimesinin balca devindiricisi olmaktr. Ve Stalin ekliyor ki: retim ilikilerinin gelimesinin bu zellii, [retim ilikilerinin] retici glerin kstei olmak rolnden onlar ileriye doru iten esas devindirici haline girmesi, ve esas devindirici rolnden retici glerin kstei haline girmesi marksist diyalektik materyalizmin esas elerinden birini oluturur. Bunu, bugn btn marksizmi renmeye yeni balayanlar bilmektedirler.27 unu da ekleyelim ki, bu yasa evrenseldir yani kendileri iin zgl olan ekonomik yasalar ne olursa olsun btn retim tarzlar iin geerlidir; insan toplumlarnn btn gelimelerinin temelinde vardr. IV. NSAN EYLEMNN ROL Zorunlu uygunluk yasas, nesnel bir yasadr. Hikimse, iin26 27
Stalin, Leninizmin Sorunlar, s. 673. J. Stalin, L. D. Yaroenko Yoldan Yanllar, Son Yazlar, 1950-1953, s 120-121.
297
de yaad retim tarzn sememitir. Biz, ne byk sanayi, ne de emperyalist kapitalizm anda domay ye tuttuk. retim, zorunluluklarnn diyalektii ile birlikte kendisini btnyle, insanlara kabul ettirir. retici gler ancak baz belli retim ilikileri snrlar iinde ilerleyebilirler ve bu zorunlu uygunluk, bizzat retici glerin niteliinin sonucudur, insanlarn iradesinin deil. Buna kar hibir ey [sayfa 336] yaplamaz. Hibir kapitalist, bugnk kapitalizmin, retici glerin gelimesinin durmas sonucuna varmas gibi nesnel bir olguyu ortadan kaldramaz. Ve hi kimse, yalnzca sosyalizmin bu zorunlu uygunluu kurabilecei olgusuna kar duramaz. Bununla birlikte, bu, hi de, insanlarn etkisi, toplumsal gelimede hibir rol oynayamaz ya da oynamaz demek deildir. Bu etki, insanlarn, retimin nesnel gerekleri hakknda, zorunlu uygunluk yasas konusunda tadklar duygu ya da duruma gre sahip olduklar tam bilgi ile belirir Daha yukarda verdiimiz bir rnei yeniden alacak olursak, serf, retim iin daha elverili olduundan, bir kleye sahip olmaktansa bir serfle i grmeyi ye tutan feodal beyin zorunlu uygunluk yasas konusunda azok bir sezgisi vardr, ve klesini bir serf haline getirirken, kendi snf karna olarak, bu yasaya dayanmaktadr. Acaba insann bu eylemi, nesnel yasa olmad anlamna m gelir? Asla. Tersine, yasann nesnelliini varsayar. Bunun kant da udur ki, feodal, kararyla nceden kestirdii sonulara varr. Yalnzca yasay kendi karna kullanmaktadr, baka bir ey deil. leri tekniin kendi azami krn tehlikeye drdn farkeden ve bu yzden retici glerin gelimesine kar, bilime kar nlemler alan kapitalistin de bir zorunlu uygunluk yasas sezgisi vardr. retici glerin, retim aralarnn zel mlkiyetini mezara gtren gelimesi karsnda byk bir korku duyar. Bu olasl uzaklatrmak iin retimde devrim yapan retici gleri ykmaktan baka bir ey yapamaz. Ksaca, kendi snf karna olarak, zorunlu uygunluk yasasnn znel sonularn nleyebilmek iin gene bu yasaya dayanr; bu yasann ileyiini frenler. nsan iradesinin ortaya kt ve kendini gsterebildii nokta, demek ki, insanlarn bu yasadan aldklar azok doru ve tam bilgidir. nsanlar bu yasay bilmekle, onun eylemini frenlemeye, onun hi kimsenin gznn yana bakmadan oyununu oynaya-
298
ca an geciktirmeye alabilirler, ama beri yandan da bu eyleme yardmc olabilir, onun ann abuklatrabilir, [sayfa 337] nesnel zorunluluklara uygun nlemler alabilir, retim ilikilerini retici glerin niteliine uydurabilirler: O halde anlalyor ki, zorunlu uygunluk yasasnn nesnel nitelii, insanlarn sorumluluunu hibir ekilde ortadan kaldrmaz. nsanlar, bilinli eylemleriyle, bu yasann dzenli ileyiine elverili ya da elverisiz koullar yaratabilirler. Eer, rnein, byk Amerikan sanayicileri, sistemli bir sava siyaseti izliyorlarsa, bunu saflkla yapmyorlar elbette; kapitalist ilikilerin, yerlerini sosyalist ilikilere braktklar her yerde, bu kapitalist ilikileri yeniden kalkndrmak istemektedirler, ve retici glerin kesin, kararl tahribiyle, bu glerin kendi karlarna zarar veren atlmlarn, gelimelerini frenlemek istemektedirler. Ama, kukusuz, insanlarn iradesi de ancak alarnn nesnel snrlar iinde kendini ortaya koyabilir. O zamann insanlar belki de daha kt yaamyorlard diyen gerici zihniyete karn, insanlar, retici gleri, maaralar zaman dzeyine geri gtrmek gcnde deildirler. retim ilikilerini deitirecek gerek g elbette ki her zaman mevcut deildir, ve bu g, retici glerin durumuna ve doasna baldr. Kapitalistler, sosyalizmi kurmann olanakl olmadn, byle bir denemenin ktla malolacan vb. yineleyip duruyorlard. Bu, 1848de belki de doruydu, ama toplum 20. yzyln koskoca enerji ve sanayi glerini iler hale getirebildiinden beri artk doru deildir. Deneyim bunu pek gzel gsterdi ve kapitalistler, bundan byle sosyalizmi kurmann olanakl olduunu anlayarak sarsldlar. Ensonu, insanlarn bu gc retim ilikilerinin niteliine de baldr: birbirine dman snflara blnm bir toplumda, retim ilikilerini retici glere uydurmakta kan olan snflarn eylemi bir sr engellerle karlar. Toplumun barnda, direnci rgtlendirebilen sonu gelmi bir snf bulunmad zaman durum ayn deildir. nsanlarn iradesi nesnel etken demek ki, ancak nesnel yasann uygulanmasn kolaylatrmay kendisine kesin olarak ama edindiinde etkili olabilir. Nesnel geree [sayfa 338] dayanmay reddeden bir irade, bizzat iradenin tersidir. Eer bilinmiyorsa, istemek, bir szden baka bir ey deildir. Stalin, insanlarn bu eylemi zerinde srarla duruyor:
299
Burjuva devrimi dneminde, rnein .ransada burjuvazi, feodalizme kar, retim ilikileri ile retici glerin nitelii arasndaki zorunlu uygunluk yasasn kullanm; feodal retim ilikilerini devirmi; yeni, burjuva retim ilikilerini yaratm ve onlar feodal rejimin barnda gelimi bulunan retim glerinin niteliiyle uyuur hale sokmutur. Burjuvazi, bunu, kendi zel yetileri dolaysyla deil, bunda byk kar olduu iin yapmtr. .eodaller aptallklarndan dolay deil, bu yasann uygulann engellemekte byk karlar olduundan kar gelmekteydiler.28 Baka bir yerde de der ki, Sovyetler iktidar eer sosyalist kurulu grevini, bu g ve karmak grevi yerine getirdiyse, bunu ... varolan ekonomik yasalar yok ettiinden ve yenilerini oluturduundan deil, yalnzca retim ilikileri ile retici glerin nitelii arasndaki zorunlu uygunluk ekonomik yasasna dayand iin baarmtr.29 Eer burjuvazi, btn arelere bavurarak bu yasann uygulanmasna kar koyduysa, bu, bu yasann uygulanmamasyla ok yrekten ilgili olduu iindi. u halde, sonu olarak, insanlarn eylemlerinin iktisad yasalardan toplumsal gelimenin karna yararlanarak, az ya da ok byk bir lde ve evre koullarna gre, btn toplumsal ekillenmelerde yeraldn belirtelim. Ama, bu yararlan bilimsel olduu zaman ve sosyalist dzende oluu gibi hibir snf buna kar koymad zaman, sonular gzle grlr bir ekilde ok daha abuk olur. kinci olarak unu da belirtelim ki, snfl bir toplumda iktisadi yasalardan yararlanlmasnda her zaman ve her yerde snf drtleri vardr, ve her zaman, her yerde iktisadi [sayfa 339] yasalar toplumsal gelimenin yararna kullanmann dvs olan snf, nc snftr; oysa gerileyen snflar, toplumun geri kalan iin sonulan ne olursa olsun buna kar koyarlar. Bylece toplumun dmanlar haline gelirler ve kendi snf bencillikleri iine ekilirler. Proletaryay, gemite retim ilikilerini altst eden teki
28 29
J. Stalin, Aleksandr Ili Notkin Yoldaa Yant, Son Yazlar, 1950-53, s. l07. J. Stalin, SSCBde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlar, Son Yazlar, 1950-53, s. 66.
300
snflardan ayran, proletaryann, doas gerei, zorunlu uygunluk yasasn, retim aralar zel mlkiyetini, yani her trl smry ortadan kaldrmadan uygulayamamasdr. Proletaryann snf kar, u halde, btn emekilerin, btn smrlenlerin ve ezilenlerin karlar ile zdeleir. ncelememizden, marksist byk bir fikir, eylemimiz iin esas olan bir fikir karacaz: insanlar kendi tarihlerini kendileri yaparlar, ama kendilerini belirleyen, gznnde bulundurulmalar gereken belli koullar iinde. Bu, btn zamanlarn gereidir. Tarihi yapmak, retim tarzndaki zorunlu deiikliklere kar koyan gerici snflarn direncini yenmektir. Tarihi yapmak, demek ki, smrlenlerin ve ezilenlerin iidir, grevidir. Tarih, maddi deerleri retenlerin tarihidir, ve smrlen ve ezilen snflar, tarihi yaparlar: halk, tarihin gerek yaratcsdr. Ama, bu btn zamanlarn gerei, kapitalizmde, gze arpan ayr bir nem kazanr. Btn dnyaya yaylmakla, bir lke halknn ounluunu smrmekle, baka lkelerin halklarn kleletirmekle, kapitalizm, son evresinde, daha nceki dzenlerdekiyle karlatrlamayacak kadar geni ynlar harekete getirir. Proletarya devrimi ve smrge halklarnn kurtuluu a, dnya halklarnn birdenbire tarih sahnesine kverdikleri bir adr. Yalnz ynlarn eylemi, kapitalistlerin direncinin stesinden gelebilir. 1917de Petrograd ve Moskovada, 1949da Nankin ve angayda zaferi kazanan, ynlardr. Ynlardan korkan gericilerin tersine, ynlarn eylemine kar usu ve dnceyi karan kk-burjuvalarn tersine, bir marksist, ynlarn eyleminden endie etmez. Tam tersine, o, onlarn banda gider, nk, proleter sosyalizmi, yalnzca felsefi bir reti deildir. Stalinin syledii gibi, proletarya ynlarnn [sayfa 340] retisi, onlarn sancadr. Onun, ynlara ve onlarn eylemine sarslmaz bir gveni vardr, nk o, adm adm gitmekte olan tarihin, bu ynlar harekete getikleri zaman btn hzyla yrmeye baladn bilir, snf savamnn, tarihin devindirici gc olduunu bilir.
YOKLAMA SORULARI 1. retimin en devingen esi nedir? Niin?
301
nekler.
2. retim ilikileri niin deiir? rnekler. 3. retim ilikilerinin retici gler zerindeki etkisi nedir? r-
4. nsanlarn, retim ilikileri ile retici gler arasnda zorunlu uygunluk yasasnn varln hesaba katan bilinli eylemlerinin tarihteki rol nedir? [sayfa 341]
302
KAPTALZMDEN NCE SINI. SAVAIMLARI
ONYEDNC DERS
I. II . III . IV .
Toplumun kkenleri. Snflarn ortaya k. Kleci ve feodal toplumlar. Burjuvazinin gelimesi.
BRAZ nce, retim ilikileri ile retici gler arasnda zorunlu uygunluk yasasn akladk. te yandan biliyoruz ki, retim ilikileri zel mlkiyete dayandklar zaman, snf smrs ile, dolaysyla snf savam ile nitelenirler. Tarihte, insanlarn eylemi, bu biimde, kendiliinden grnr. imdi burada iki yanlgdan kanmak gerekir: btn toplumlar iin ortak olan bir zorunlu yasa varolduuna gre, insanlarn eyleminin yararsz olduunu ve tarihte ve toplumlarn iktisadi temellerinin deimesinde bir i grmez olduunu sanmak ya da tam tersine, snf savamnn her zaman her eyi yapabildiini sanmak. Smrlen snflar smry ortadan kaldrmak isterler. Ama bu, ancak retici glerin gelimesinin belli bir dzeyinde olabilir. Proletarya devrimine kadar, ezilen snflarn savam, hibir zaman zel mlkiyet dzeninin deimesinden, [sayfa 342] bir smr
303
biiminin yerini bir bakasnn gelmesinden baka bir sonu vermedi. Snf savam, smrenlerle smrlenler arasndaki retim ilikilerinde varolan temel elikiyi yanstr. Ama onun sonular, belli bir anda, bu ilikilerle, retici gler arasndaki zorunlu uygunluk yasasnn izin verdii dereceyi aamaz. Bununla birlikte, smr, bu zorunlu uygunluk yasasnda uygulama yntemi olarak varolduunda, snf savam byk bir nem kazanr. Bu anlamda ve yalnzca bu anlamda snf savam, tarihin devindiricisidir. I. TOPLUMUN KKENLER30 dealistlerin, ilk toplumsal ekillenmelerle ilgili aklamalar kadar kark ve tutarsz bir ey yoktur. Havva ile Adem efsanesini bir yana brakalm, en yaygn tezlerden biri, aileyi toplumun ilkel hcresi gibi kabul eder. Gerekte, aile tipi, sk skya egemen olan retim ilikilerine bal toplumsal bir kurumdur. Burjuva toplumbilimcilere gelince, onlar, tekniklerden ve ilkel inanlardan baka bir eyle ilgilenmezler, ve mekanist materyalizm ile idealizm arasnda sallanr dururlar. Ayrca, toplumsal gelimeyi, toplum hacminin geniledii asndan ele alrlar: bunda klanlardan imparatorluklara doru bir gei grrler. Yalnz marksizm, ilkel toplumlarn da, btn toplumlar gibi, bir iktisadi temelleri olduunu gstererek bunlarn bilimsel bir tanmlamasn yapar. Bu dnemin retici gleri ok az gelimiti. Ta avadanlklar, hatta daha sonra ortaya kan ve tam bir silah haline gelen yay ve oklar, insann, doa glerine ve av hayvanlarna kar tek bana savam verebilecek durumda olmasna yetecek kadar gl deillerdir. Onun iin insanlar, glerini [sayfa 343] birletirerek, tehlikelere kar koymaya alyorlard. nsanlar, alktan lmek ya da yrtc hayvanlara ve komu kabilelere yem olmak istemedikleri takdirde, ormandan meyve toplamak iin, balk avlamak iin, her30 Balangtan kapitalizme kadar ayrntl incelemesi iin bkz. J. Baby, Principes fondamentaux dconomie politique, 1. ksm, Editions Sociales, Paris 1949 [Ayrca bkz. P. Nikitin, Ekonomi Politik, Sol Yaynlar, Ankara 1995; Zubritski, Mitropolski, Kerov, lkel, Kleci, .eodal Toplum, Sol Yaynlar, Ankara 1992. -Ed.]
304
hangi bir barnak yapmak iin ortaklaa almak zorunda idiler.31 eylerin bu durumunun sonucu, retim aralar mlkiyetinin, rnein av sahalarnn ve rnlerin de ortaklaa btn toplumun olmasdr. Yalnz, ayn zamanda, av hayvanlarna kar savunma silah da olan baz retim aletleri onlar imal edenlerin kiisel mlkiyetidirler. Bylece, retim aralarnn ortak mlkiyeti, znde, retici glerin niteliine uygun dmekte ve ilkel komn denilen bu toplumsal oluumun ekonomik temelini oluturmaktadr. Bu ekonomik temelin kendisi de ilgi ekici ideolojik zellikler dourur; zel mlkiyet duygusu ve kavram henz mevcut deildir. Ne snf, ne de snf smrs olmad iin snflar aras kin de yoktur. u halde gryoruz ki, idealistlerin dediklerinin tersine benimki ve seninki, kin ve bencillik duygular, insan doasnn her zaman iin varolan duygular deildir. Bunlar, zel mlkiyetten kma tarihsel rnlerdir. lkel insan, klann karlarna fedakarca ballk, teki klan yelerine kar drstlk ve gven duygularyla nitelenir. te yitik cennet efsanesi buradan geliyor, ama bu erdemler, Rousseaunun candan sevdii doal iyilikin sonular deildi, iktisadi temeli yanstyordu ve klan evreleyen dman glere kar zaferin gerektirdii bir kouldu. Ayn zamanda, ilkel insan, bu dman kuvvetlerin korkusuyla ve bu kuvvetlerin bilgisizlii iinde, bu yzden de boinanlar iinde yayordu. lkel komnizmin bir baka zellii de, kadna tannan byk rold; erkekle kadnn eitsizlii, aralarndaki iblmnden ibaretti, yalnz kadndan gelme soy tannyordu. u halde eitimi kadn ynetiyordu ve kadn-atann tleri, yasa yerine geiyordu: bu, anaerkillik idi. [sayfa 344] II. SINI.LARIN ORTAYA IKII lkel komn sona erdiren, snflar ortaya karan nedir? Bu, hi de idealistlerin ileri srdkleri gibi insann ktl deildir, marksizmin rettii gibi retici glerin gelimesidir. Gerekte, insann, mallar, kendi adna yabilmesi iin, top31
305
lumun, ilkel komnn yararland, gvencesi olmayan kaynaklardan daha fazla maddi mallar elinde bulundurmas gerekiyordu. lkel komnn elindeki kaynaklar toplumun yaamn srdrmesini ancak salyordu. Bu koullarda, mallara elkoymak, kendi soyundan olanlar lme mahkum etmek demektir: yalnz ortak savam, eitli tehlikelere gs germeye olanak verdiine gre, bundan hi kimsenin kar yoktur. Kendi adna yabilme olanann bulunmas iin toplumun teki yelerinin yaamlarn devam ettirmeleri iin gerekli eylere sahip olmalar ve ayrca bir fazlaln bulunmas, dolaysyla da retici glerin ilerlemi olmas gerekir. retici glerin bu ilerlemesi, o zaman doaya kar savam son derece kolaylatrmakta olan ilkel komnn barnda olutu. Belli bal aamalar unlar oldular: ok ve yay yardmyla hayvanlarn evcilletirilmesi, ve obanlarla ilkel avclar arasnda iblm; sonra metal aletler (demir balta, saban demiri) sayesinde tarma gei; ve daha sonra zanaatlarn ve tarmn farkllamas; burada, mlekiliin, yedeklerin saklanmasna olanak saladn da ekleyelim. Bu ilerlemelerin kayda deer sonular vardr. lkin hayvan yetitirme ve tarm, av raslantlarndan ok daha dzenli ve bol kaynaklar salyor. Hayvanlarn evcilletirilmesi erkee ekonomik olarak ayrcalkl bir durum verdi. Bylece veraset hukukunu altst edebildi ve baba nesebini kurabildi. Analk hukukunun ykl, kadn cinsin byk tarihsel yenilgisi oldu. Evde bile, idareyi elde tutan erkek oldu; kadn aaland, kleleti ve erkein keyif ve ocuk dourma aleti [sayfa 345] haline geldi. Kadnn, zellikle Yunanllarn kahramanlk anda, sonra da klasik ada grlen bu aalanm durumu, giderek sslenip pslendi, aldatc grnlere sokuldu, bazan yumuak biimler altnda sakland; ama hibir zaman ortadan kaldrlmad.32 Amazonlar efsanesi, ata boyun edirmeyi baarm olan anaerkil kabilelerin, artk erkeklerin hkm srdkleri kabilelere
32 .riedrich Engels, Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, Sol Yaynlar, Ankara 1992, s. 62.
306
kar srdrdkleri kahramanca savamlarn ansn bize aktarmtr. Hayvan yetitirmeyle, sonra tarmla birlikte, emek (alma), yalnzca o andaki gereksinmeleri amalamaz, emek, bir fazlalk retir: deiim zorunlu ve ayn zamanda olanakl olur ve deiimle birlikte zenginlikleri biriktirmek, ymak olana da. nsanlar, ta aletler yerine, imdi artk madeni aletlerden yararlanabilmektedirler; ilkel ve yoksul bir avlanmadan ibaret olan, hayvan yetitirmeyi ve tarm bilmeyen bir ekonomi yerine, hayvan yetitiriciliinin, tarmn, zanaatlarn, retimin eitli dallar arasndaki iblmnn ortaya kt grlr; bireyler ve gruplar arasnda rnleri dei-toku etme olanann, zenginliin birka kiinin elinde birikmesi, retim aralarnn bir aznln elinde gerekten birikmesi olanann, ounluun aznla boyun emesi ve insanlarn ounluunun kle haline gelmesi olanann belirdii grlr.33 Bundan byle insan emei, asgari tketimin stnde bir fazlalk salad iin, yeni emek-glerini biraraya toplamakta kar vard. Daha nceki dnemde, emek, kendisini yapann yaamn srdrmesini ancak zar-zor salad iin, sava tutsaklar yararsz tketicilerdi; onun iin tutsak almakta bir kar yoktu, ama dman kabileyi av sahasndan uzaklatrmakta yarar vard. Ama imdi, tutsan almas bir fazlalk brakabiliyordu, onu kullanmak, ondan yararlanmak [sayfa 346] doal bir eydi, ve sava tutsa, kle haline geldi. Btn alma kollarndaki hayvanclk, tarm, ev sanayisi retim art, insan emek-gcne, kendisine gerekenden daha ounu retmek yeteneini kazandrd.34 Bu, ayn zamanda her gens, ev topluluu ya da karkoca ailesi yesine den gnlk i tutarn artrd. Yeni emek-glerine bavurmak gerekli duruma geldi. Sava bunlar salad: sava tutsaklar kle haline getirildiler. Birinci byk toplumsal iblm, emek retkenliini, dolaysyla servetleri artrp retim alann genileterek, o
33 34
Stalin, Leninizmin Sorunlar, s. 675. talikler bizim. -G.B.-M.C.
307
gnk tarihsel koullar iinde, zorunlu olarak klelii getirdi. Birinci byk toplumsal iblmnden, toplumun iki snf: efendiler ve kleler, smrenler ve smrlenler biimindeki ilk byk bln dodu.35 imdi uygarln eiine gelmi bulunuyoruz. ... En aa aamada, insanlar yalnzca dorudan doruya kiisel gereksinmeleri iin retiyorlard; zaman zaman yaplan deiimler, yalnzca raslant sonucu elde kalan fazlalkla ilgili yaltk olaylard.36 Artk fazladan retim, tersine, gitgide daha sistemli oldu. Baz kleler, kendilerini yenenlerin ortak mlkiyeti oldular, bazlarysa kiisel ml-kiyet; ama her durumda, klelerin kendileri, hibir eye sahip bulunmuyorlard: retim aralarnn zel mlkiyeti domutu, toplum bundan by-le, artk snflara blnm durumdayd, ilkel komnizm kaybolmutu, toplumun iktisadi temeli deimiti. Btn bunlar, yeni retici glerin gereksinmeleri gerei, tekniin yetkinlemesiyle uygunluk iinde, ve insanlar bunu istemeksizin, bizzat ilkel komnn barnda yaplmt. lkel komnn baz yeleri, yava yava ve elyordamyla tatan aletlerden, demirden aletlere gemeye baladklar zaman, besbelli ki bu yeniliin ne gibi toplumsal sonulara varacan bilmiyorlard; bunu dnmyorlard; bunun bilincinde deillerdi, madenden aletleri uyarlamann, [sayfa 347] retimde bir devrim anlamna geldiini, sonu olarak klelik dzenine varacan kavramyorlard. Onlarn istedikleri, yalnzca ilerini kolaylatrmak ve ksa vadeli, elle tutulur bir yarar elde etmekti; onlarn bilinli etkinlii, bu kiisel gnlk karn dar erevesi iinde snrl kalyordu.37 lkel an sonlar ve klelik ann balar, insanlarn anlarnda derin izler braktlar. Nesnel zorunluluu kavramadklar iin, bu ite, bir tanr intikam grdler, bunu, ilkel saflk ve temizliin kayb eklinde yorumladlar; bunda, ktln, benciliin ve eytann meyvesini buldular. Eski zamann erdemleri lkletirildi
.riedrich Engels, Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, s. 166. .riedrich Engels, Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, s. 170. 37 Stalin, Leninizmin Sorunlar, s. 680.
35 36
308
ve bu erdemler birok ahlaksal konuya vcut verdiler. Kadnn antikadaki varlnn ans, bolluk, verimlilik tanras Kibele efsanesinde srdrlmtr. ncil, insann dne yanp yaknd ve antika airleri Hesiodos ve Ovidius, gelenein, mutlaka geri geleceini bildirdii altn a kutladlar. Gerekte ise, ilkel dnem, daha sonraki dnemlerde toplumu blen snf savamlarn tanmadysa da, her trl doal afetlerin kurban olan insanln zavall durumunu yaad. retici glerin gelimesi temeli zerinde ortaya kan kleliin, teknik bakmdan en geri kabileleri, bitkisel bir yaay iinde bulunduklar durumdan kardn ve ileri doru bir adm oluturduunu kabul etmemek gln olurdu. O halde ilkel a lkletirmek doru olmaz. Snflarn ortaya k kanlmazd, nk retimin artmasn olanakl klyordu, bununla birlikte, Engelsin deyiiyle, toplumun bir kesiminin retiminde, refahnda, uygarlnda her art, smrnn artmas, byk ounluun yoksulluu ve alklamas kouluna bal olduuna gre, snflarn ortaya knn, her ileri admn koulunun bir geri adm olduu u insanlk an balattn da akldan karmamak gerekir. Snfl toplum, insann psikolojisini derin bir deiiklie uratt ve bu anlamda, Rousseaunun, insan doasnn bozulmasndan, toplumu sorumlu tutmaya hakk vard. nsann insan tarafndan smrsnn, smrleni kendi [sayfa 348] almasnn meyvesini diledii gibi kullanmaktan kabaca alkoymak gibi bir sonucu vardr. nsan, bylece, kendi yaptndan ayrlmaktadr. Onun emei, onun mlkedinen smrcnn ellerinde yabanclamaktadr. Mademki retici eylem, yaratc girikenlik, insann zelliidir, insan gereince, tam insan yapan ve hayvandan ayrdeden budur, kendi yaptndan ayrlm olan insan, kendi kendinden ayrlm olur. Smrlen, rettii eyden yoksun kalrken, smren de retmedii eye sahip kmaktadr. Smrlenin bilinci kendi kendinden ayrlmaktadr. nk kolu-kanad krlm, sakatlanmtr, kendi ereklerini serbest bir biimde gerekletiremez; smrenin bilinci de kendi kendinden ayrlmtr, nk srekli olarak yalan bilincine yerlemitir, nk serbest bir ekilde kendi ereklerini kendi kendine aklayamaz. Her bir bilin, smr olayn, kendine gre yanstr. Bu, bilincin kendi kendine kar bln, gerek ilkel
309
temizlik ve iyiliin yitirilmesinden, gerek Hegelin bilincin bahtszl dedii eyden ibaret olan durumdur. Bylece, snflarn, smrnn ortaya k, yani insanln birbirine kart gruplar halinde temelden bln, kendiliinden taban tabana birbirine kar eilimler halinde paralanan insan bilincinin bu derin ve kkl blnnde yansr. nsann kendi retici eyleminin z amac gene kendisi olmas gerekirken, tersine, amala aracn birbirlerinden ayrlmas grlr: toplumun retim arac olan blm (ounluk), onun amac deildir; retimin amac olan blm (aznlk) ise arac deildir. Bu eliki, smrc snflarn, smr sistemlerinin artk retici glerin gereksinmelerine uygun dmedii andan balayan soysuzlamasn ve manevi kn aklar. Smr, dayanlmaz, ekilmez hale geldike, smrcler aleminde dalma, rme ve skandal gittike daha ok yerleir. te o zamandr ki, snfl toplumun, bozucu, kokuturucu nitelii ve bir yenilenme zorunluluu daha ak olarak ortaya kar. rnein, Eski Dzenin sonunda, filozoflarn hepsi, [sayfa 349] yalnz Rousseau deil k halindeki aristokrasinin gnah ve kusurlarna kar erdemi karrlar. Robespierre, Terr, Erdemin hizmetine koymay ilan eder, Condorcet ve bakalar ise, insan soyunun yenilenmesini devrimden beklerler. nce Direktuvar, sonra genel olarak burjuva dzen, .ouriernin topyacln hakl gsteren ac d krklklar yaratmakta gecikmezler. Yenilenmenin ne ahlaksal ya da felsefi propaganda ile, ne Dracon vari ya da Isparta usul iddet yasalaryla ve ne de genel olarak bir devrimle gelemeyeceini, snf smrsnn ortadan kaldrlmasyla gelebileceini yalnz Marx gsterecektir. Yalnzca snf savamnn sonu, insanln kendi arasnda blnnn sonunu, insan kendi kendisiyle uzlatrabilecek ve mutlu bir bilincin geliini hazrlayacaktr. Ama snf savamnn ortadan kalkmas, ancak, snf savamnn sonuna kadar gtrlmesiyle olur. nsanlk-d davranlar ve smrc snflarn geriliine kar baarl savamnda proleterler ve mttefikleri, insanl kendileri iin yeniden ele geirirler ve insann amacn kesin olarak gerekletirirler. Zaten amala ara zdelemitir. O halde, tek yenileme umutlar halk ynlarnn eyleminde yatar, nk savam verenleri deitiren, kesin olarak savamn kendisidir.
310
Onun iin sosyalist devrim, gerek hmanizmin afadr, ama kesin olarak, devrimci savamn btn insanla teslim ettii bir insan yapt olduu iin byledir. Burjuva ideologlarn devrimin aralar ile amac arasnda kurmaya altklar metafizik kartlk, safsatadan baka bir ey deildir. Toplumun devrimci deime sreci, her an dayanma halinde olan tek sretir. Ynlarn devrimci savam koullar iinde, insann yabanclamasnn, aslndan ayrlan insanln blnm bilincinin binlerce yllk izgileri zaten yokolmu durumdadr; ite bu savam koullar iindedir ki, snfl toplumun kusurlarndan kurtulmu insann, gelecein insannn izgileri kesin olarak belirir. Devrimcilerin byk zverisi bunun canl bir kantdr. [sayfa 350] III. KLEC VE .EODAL TOPLUMLAR nsann insan tarafndan smrsnn kkenini incelerken onun doasn ortaya koymutuk: retim aralarnn sahibi, retici glerin, gelimelerinin belli bir dzeyinde, retim aralar mlkiyetinden yoksun emekinin yaamas iin gerekli asgariye oranla yaratabildikleri fazlal kendisine maleder. Tarihte, insann insan tarafndan smrsnn biimi tannr: kleci smr, feodal smr, kapitalist smr. Burada ksaca ilk ikisini belirleyeceiz. Bundan sonraki dersi, nc smr biimine ayracaz. Kleci retim ilikilerinin zgl elikisi, kle sahibi olan efendiler snf ile kleler snf arasndaki elikidir. Kle salamak iin yaplan sava, ve bunun yaratt klelik dzeni, sava tutsaklarnn zorla altrlmasndan baka bir ey deildir. Bandan sonuna kadar amansz bir snf savamnn getii bir tiyatro sahnesidir. Kle sahibinin retim aralar ve emeki zerindeki mlkiyeti, retim ilikilerinin temelini oluturur ve znde, retici glerin durumuna uygun der. Eski sava tutsa olan kle, bir hayvan gibi satn alnabilir, satlabilir ve ldrlebilir. retim aralar bir aznln elinde toplanmtr, toplum yelerinin ounluu ise aznla bamldr. Ortak ve serbest alma son bulmutur; varolan, yalnzca, bir yanda smrlen emekinin zorla altrlmas, te yanda ise retimle ilgilenmeyen ve onu artrmak iin klelerin saysn artrmaktan baka yol gremeyen efendilerin aylakl. Kle
311
sahibi ilk ve en belli bal mlk sahibidir, mutlak sahiptir. Klenin hibir hakk yoktur. Aylaklk, isiz-gszlk, zgr insann yetkinlii saylmaktadr. El emei ve kle emei horgrlmektedir. Uzlamaz kart snflarla birlikte, kleleri olduu yerde tutabilmek iin zorunlu zgl organlar da kanlmaz olarak ortaya kar: bu, devletin balangcdr. Hukuk, ahlak, din, idealist felsefe, egemen snfn hizmetinde rollerini oynarlar, ve kendileri de toplumun snflara [sayfa 351] blnnn bir rndrler. Kle, smry iliine kadar hissetmektedir: emeinin tm rnnn efendiye gittii duygusundadr; gerekte bunun bir blm gerekten de en ufak asgariye indirilmi bir blm besin olarak kendisine verilmektedir. Ama, klelerin savam biimleri, ilkel ve gelimemi biimlerdir: zoraki almaya kar pasif direnme, efendinin malikanesinden kama, korsan eteleri kurma, ensonu toplu ayaklanma. Kleci toplumun barnda teki snflar da geliir. Zanaatlar tarmdan ayrld zaman, zanaatlar snf da ortaya kar; sonra meta deiimlerinin gelimesi, tacirler snfn dourur. Ve buradan yeni elikiler ortaya kar. ki retici arasnda zorunlu bir arac olan tacirler snf, hzla ve pek byk zenginlikler, ve zenginlikleriyle orantl olarak toplumsal bir etkinlik kazanrlar. Siyasal iktidar kendi snf karlar dorultusuna yneltmek iin byk toprak sahipleriyle rekabet ederler (Yunanistanda demokratlarn aristokratlara kar, Romada plebyenlerin patrisyenlere kar savam). Ama bu ikincil elikiler, ba elikiyi maskeleyemez: zenginliklerin, ticareti canlandran retimin artn salayan, kleliktir. Bu retimin ve onunla birlikte emein verimliliinin art insann emek-gcnn deerini artrr. Toplumsal sistemin esas bir esi haline gelen klelikten vazgeilemez olur artk. Efendilerle klelerin karlar arasndaki eliki, teknik ilerlemeler, klelik sisteminin, kle haline getirdii geri kalm kabileler zerinde bir stnlk kurmasn salad srece, bu sistem iin bir tehlike oluturmuyordu. Ama, kleci retim ilikileri, bir kez retici glerin gelimesinin balca gc olduktan sonra kstek haline geldiler. rnein S 2. yzylda, skenderiyeli Heron buharl makinenin ilkesini bulmutu. Ama bunun pratik sonular olmad: kle emeinin ilemez, etkisiz hale getirdii yeni teknikleri reti-
312
me getirmek yerine, yeni kleler toplamak ye tutuluyordu. [sayfa 352] Teknik stnlk, sonunda, yerini teknik durgunlua ve giderek tekniin gerilemesine brakt. te yandan, kle toplamak, srekli sava gerektiriyordu, yoksa klelerin ocuklarn yetitirmek gerekecekti. Nesnel elikilerin ve dinsel ve siyasal savamlarn iie girdii uzun bir canekime sonunda, antikan kleci devleti, Roma mparatorluu, Barbarlarn darbeleri altnda kt. Tam, teknik gerilii ve i elikileri iktisadi ve siyasal artk Barbarlara stn gelmesini ve bylece kleler toplamasn salayamaz olduu anda kt. nk, Barbarlarn Roma devletine kar savam, ksaca, kle haline getirililerine kar savamdan baka bir ey deildir. Kendisi, sisteminin mant gerei, Roma devleti, srekli saldrgan durumdayd. Bylece, sistemin kendisi, retici glerin niteliiyle eliki haline girince, kleci dzenin kendi zgl elikisi, onu, ykma gtrd. Ekonomiyi yeniden kalkndrmak iin yeni retim ilikileri gerekiyordu: bu yeni retim ilikileri, kleliin ykntlar zerinde gelitiler: bu, feodal dzen oldu. .eodal dzen, zel mlkiyetin bir evrimini gsterir. ktisadi temeli feodal senyrn retim aralar zerindeki mlkiyeti ve emeki, yani serf zerindeki snrl mlkiyetidir. .eodal, artk, serfi ldremez, ama onu her zaman [toprakla birlikte] satabilir ve satn alabilir. Serf, kyl ya da zanaat olan serf, kendisi iin ancak kendi aletlerine ve kendi kiisel almasyla kurulmu olan kendi zel ekonomisine sahiptir. Bylece bir aileye sahip olabilir ve serfler, esas olarak klelik verasetiyle salanr. Bu retim ilikileri, znde, retici glerin durumuna uyar. Smrnn z, burada da, serfin retim fazlasna, senyr tarafndan zel olarak elkonulmasndan ibarettir. rnein, serf, gn kendisi, gn de senyr iin alr. Smr, klelik ana oranla ancak farkedilecek kadar yumuamtr; serf sz bile kle anlamna gelen servus sznden gelmektedir. Btn haklar senyre, feodal beye aittir. .eodal bey, kendi serflerini komu beylerin haydutluk ve [sayfa 353] yamasna kar korumak bahanesiyle, onlardan ykl ayni ykmllkler talep ederek kendisi soyar. Serflerin savam biimleri de ilkel kalmakta devam eder: beyin arazisinden (fieften), kamak, ormanlarda eteler kurmak, ensonu bakaldrma, ya da serflerin, senyrn kendilerine ait ykm-
313
llkleri kaydettii tireleri (parchemins) yok etmeye altklar jakri (jacqueries) isyanlar. Vahi bir bask Jaklarn zerine ullanmaktadr.38 .eodal retim ilikilerinin zgl elikisinin yanss, feodallerle serfler arasndaki snf savam, dzenin bandan sonuna kadar srer. te yandan bu eliki yeni atmalarn tohumu olan yeni bir biimde geliir: serflerin, kendilerini zanaata sonra da ticarete veren bir blm, yeni bir snf yaratr. Bu kasaba (burg) sakinleri burjuvalar ile feodaller arasndaki kar elikileri, byyecektir. Gen burjuvazi, retici gleri gelitirmeye ve yeni bir iktisadi g oluturmaya adaydr. Balangta, retici glerin niteliine uygun olan feodal retim ilikileri, bu glerin gerisinde kalacak ve bu gler iin bir engel haline gelecektir. Balangta, ikincil olan ve kleliin barnda retici glerin gelimesinden doan burjuvazi ile feodalite arasndaki eliki, yava yava n plana geer ve sonunda barol oynar. Gerekten, kyde yaayan serflerin savam, onlarn yazgsnda biraz iyileme salamt, nk feodaller, burjuvalarn serflerde kendilerine mttefik bulmalarndan korkuyorlard. Ama serflerin savam, kendi bana, feodal retim ilikilerinin tasfiyesine varamazd; nk yeni retici gler kyde deil, kentte geliiyordu. Serflii ortadan kaldran burjuva demokratik devrimdir. .eodal retim ilikilerinin zgl elikisi, ancak, bu ilikiler retici glerin yeni nitelii ile iddetli bir eliki haline girdikleri zaman ortadan kalkabilirlerdi. ktisatta yeni bir gelime olabilmesi iin yeni retim ilikileri gerekiyordu: feodal sistemin kalntlar zerinde kapitalist sistem ykseldi. [sayfa 354] IV. BURJUVAZNN GELMES una iaret edebiliriz ki, her olayda yeni retim ilikilerine varacak olan yeni retici gler, eski dzenin dnda, bu dzenin ortadan kalkndan sonra deil, tersine, bu dzenin barnda, iinde ortaya karlar. Her kuak kendisi iin ksa vadede yararl olacak belli teknik gelimeleri gerekletirmeye alr ve bu, daha nceki
38 Bkz: Prosper Mrime, La Jacquerie, Aragonun nszyle, La Bibliothque .ranais; ve .riedrich Engels, Kyller Sava, Sol Yaynlar, Ankara 1990.
314
kuaklarn almalarnn yaratt mevcut retim koullarna kendini uydurmak zorunda olduu iindir. Ayrca, belirli bir kuak, retici glerde gerekletirilmi olan gelime ve iyiletirmelerin zamanla oluturabilecekleri toplumsal sonularn bilincinde deildir: o, yalnzca kendi gnlk karlarn dnr. Ancak belirli bir zaman sonradr ki, egemen snflar, tehlikenin farkna varrlar ve retici glerin atlmn bilerek frenlerler. Her kuak, anlamad bir nedenler ve sonular balants iine srklenir. Yeni retim ilikileri, insanlarn bilinli ve nceden dnlp hesaplanm eylemlerinin sonucu deildir, tersine, kendiliklerinden ve insanlarn bilincinden ve iradesinden bamsz olarak belirirler. Yeni retim ilikileri, hi de keyfe bal deildirler, yeni retim ilikileri zorunluluu, eski dzenin teknik ve iktisadi koullarndan ortaya kar. te bu, retim tarzlar diyalektiinin nemli bir zelliidir. Bir retim tarzn belirleyen ey, bu dzende mutlaka tek balarna bulunmalar gerekmeyen, ama egemen olan retim ilikileridir. .eodal dzenin iinde, onunla birlikte yediyz yl yaam olan burjuvazinin gelimesi olayn daha yakndan inceleyelim. Balangta: retim dktr ve retildii yerde tketilir, deiimler azdr ve kyn, feodallere baml olan ve ok az gelimi bulunan kente kar bir stnl olduu grlr. Sonra, 12. yzyla doru, serfliin kendisinin olanakl kld zanaatlardaki ilerleme sayesinde kentlerde yeni olaylar kendini gsterir: pazar iin bir retim fazlal. Bunun zerine metalarn alm-satmnda uzmanlam bir snfla, yani burjuvazinin ilk embriyonu olan tacirlerle birlikte, [sayfa 355] panayrlar ortaya kar. Burjuvazinin feodallere kar snf savamnn ilk biimi olan komn hareketi, kkenini, burjuvazinin bu atlmndan alr: feodal, tand zgrlk ve balamalar karlnda, para ile denen haklar talep eder; ayn yolla burjuvalar eitli siyasal haklar satn alrlar: kentlerini duvarlarla evirmek, para basmak, hapishane ina etmek, silahl bir milis kuvvetine, seilmi temsilcilere, mstahkem kuleleriyle bir belediye dairesine sahip olmak gibi. Kral da, ou kez, feodal devletin glendirilmesi ve yrtlmesi iin kendisine gerekli olan bor para karlnda, kendi rakipleri olan feodallere kar, burjuvalara arka kar. Hal seferleri, Akdeniz yolunu aarak, ticaret burjuvazisini gelitiriyor. Ayn zamanda, deiimlerin zorunlu yardmcs banka-
315
clar snf byyor (.loransa). Yz Yl Sava, feodallerin askeri bakmdan gsz dtn,39 ve ngiliz burjuvazisinin, Belika burjuvazisinin (uhac Artevelde ile) ve .ransz burjuvazisinin (uhac Etienne Marcel ile) glendiini dorulad. Askeri teknikteki ilerlemeler senyrlerin durumunu sarsyor: ateli silahlar o kadar pahaldr ki, ancak tacirlerin finanse ettikleri kral bunlar satn alabiliyor; bylece kral, byk atolar eviren surlar ykacaktr. 15. yzyln sonunda altn elde etme niyetiyle byk bulular yapld. Avrupa pazarlarnda altna hcumun olaanst sonular oldu: byk bir hzla koskoca servetler toplanyor, fiyatlar ykseliyor, senyrler iflas ediyor. Mediciler gibi, byk burjuva aileleri, an gerek krallardrlar, hesaba katlmas gereken byk bir g olutururlar. Monari, burjuvaziden elde ettii mali destein karlnda, ona tekeller balar. te o zaman manfaktr ortaya kyor, nk hem nceki dnemde birikmi olan sermayeler mevcuttur, hem de ticaret yle bir atlm gstermitir ki, feodal dzenin ayrc zellii olan zanaat retimi artk yeterli olmamaktadr. [sayfa 356] Bylece zanaattan ticarete, ticaretten manfaktre geilmitir, bu, retici glerin ileri doru bir admdr. Ticaret merkezleri, manfaktr merkezleri haline gelirler. Manfaktr, bir rnn yapmnn para para iler halinde ayr ayr iilere datlmasdr: bu, ticaret amacyla, sermayeyi artrmak amacyla, retimi artrmak olanadr. Daha nce bir ara olan ticaret, kendisi iin yeni aralar yaratan bir ama haline gelmitir. Bylece sanayi burjuvazisi, manfaktr burjuvazisi, feodal toplumun barnda ortaya kyor ve onunla birlikte proletaryann ilk embriyonlar da oluuyor. Orta-a, yerini modern zamanlara brakmtr.40 Bu, cretli bir proletaryann, kapitalist smrsyle karakterize olan yeni retim ilikilerinin balangcdr. cretli proletarya, iflas etmi, topraklarndan kovulmu kyller, rekabet yznden iflas etmi zanaatlar, feodallerin isiz kalm paral askerleri ve feodal baskdan kaan btn bu insanlar arasndan salanyordu: zgr, ama btn retim aralarndan yoksun bulunan
Poitier Savann arifesinde, Kral Jean komnleri silahszlandrmt. Bu iki deyim, elbette bilimsel anlamda pek yetersizdir, ama gerek bir deimeye uygun dmektedirler.
39 40
316
bu insanlar alktan lmemek iin emek-glerini burjuvaya satmak zorundadrlar; nk kendisi de meta retiminden doan burjuvaya gre, her ey satn alnr ve satlr. Yeni retici gler, emekilerden, bilisiz ve alklam serflerden daha kltrl ve daha kavrayl olmalarn ister; makineyi kavrayabilecek ve onu gerektii gibi kullanabilecek yetenekte olmaldr. Onun iin kapitalistler, kleliin ayakbalarndan kurtulmu, makineleri uygun bir biimde kullanabilecek kadar kltrl cretli iilerle i grmeyi ye tutarlar.41 Yeni retim ilikileri gerekten kr artran yeni retici glerin gelimesini kolaylatrrlar: manfaktrden makineli sanayiye geilir, daha sonra buharl makineyle makineler sistemine ve modern byk makine sanayisine. Bu, 18. yzylda, Marxn Komnist Parti Manifestosunun birinci blmnde gl bir biimde anlatt sanayi devrimidir. [sayfa 357] Bu, yeni retim ilikilerinin ortaya knn sonucu, feodallere kar srekli bir snf savamdr. Bu savam, senyrlerin balamalarna kar giriilen ilk savalardan beri uzun bir evrim gstermitir. Rnesans bunu ifade eder. Burjuvazi, feodalitenin ideolojik mttefiki Kiliseye kafa tutarken antika ideolojilerinde bir dayanak bulmaktadr. Leonardo da Vinci, Erasmus ve Rabelais ile, doay, bilimi, akl, insan ruhunu, gcn yceltir; Rabelais ve Montaignein azndan ortaa eitimini eletirir. Din savalar, bu savam daha st rtl, daha mistik bir biimde ifade ederler. Savam, 18. yzylda keskinleir: savam, kurallar ile, eyaletler halinde blnm durumu ile, ayrcalklar, vergileri ile retici glerin gelimesini ve deimelerin genilemesini engelleyen feodal devlete kar ynelmektedir. Savamn ok keskin bir durum almasnn byk bir anlam vardr: burjuvazi, gnenle gelimek ve ilerlemek iin zorunlu olarak, eski retim ilikilerini tasfiye etmenin ve yenilerine ortaksz bir hkmranlk salamann kendisine gerekli olduunu dikkate almaya balar. Savam, siyasal savam haline gelir: u halde gryoruz ki: burjuvazinin kendisini onlara
41
317
dayanarak glendirdii retim ve deiim aralar, feodal toplum iersinde yaratlmlardr. Bu retim ve deiim aralarnn geliiminin belirli bir aamasnda, feodal toplumun retimde ve deiimde bulunduu koullar, tarmn ve imalat sanayisinin feodal rgtlenmesi, tek szckle, feodal mlkiyet ilikileri, gelimi bulunan retici glere artk ayak uydurmaz hale geldiler; bir o kadar ayakba oldular. Bunlar krlmalydlar; krldlar. Bunlarn yerini, kendisine uygun den bir toplumsal ve siyasal yap ile, ve burjuva snfnn iktisadi ve siyasal egemenlii ile birlikte, serbest rekabet ald...42 Elbette ki bu bilinlenme bir gn iinde olup bitmedi: Ve feodal dzen altnda, Avrupann gen burjuvazisi, [sayfa 358] kk zanaat atelyelerinin yannda byk manfaktrler kurmaya ve bylece toplumun retici glerini ilerletmeye balad zaman, elbette ki bu yeniliin varaca toplumsal sonulardan habersizdi, bunu dnmyordu; bunun bilincinde deildi, bu kk yeniliin, toplumsal glerde yeni bir gruplamaya, yeni bir mevzilenmeye varacan, byk iyi niyetine o kadar deer verdii krallk iktidarna kar, ve bir o kadar, en iyi temsilcilerinin aralarna katlmay dledikleri soylulara kar bir devrimle sonulanacan kavramyordu; onun istedii, yalnzca, metalarn retim deerini drmemek, Asya pazarlarna, ve daha yeni kefedilmi olan Amerika pazarlarna byk miktarlarda meta ymak ve en byk krlar gerekletirmekti; bilinli etkinlii, bu pratik ve gnlk karlarn dar erevesi iinde snrl kalyordu.43 Bylece balangta, burjuvazi, feodal toplum iinde kendine bir yer salamaktan baka bir ama gtmyordu. Snf, savam, gerek, maddi iktisadi karlarn toplumsal, siyasal, ideolojik bir yanssdr. Bu, nesnel bir olgudur, nk burjuvazinin kendisi de nesnel tarihe, meta retiminin iktisadi yasalarnn bir rn olarak, dorudan doruya klelik kurumunun smrlen snfa ilk elerini sunduu zel mlkiyetin bir rn olarak gemitir.
42 43
Marx, Engels, Komnist Manifesto ve Komnizmin lkeleri, s. 115. Stalin, Leninizmin Sorunlar, s. 680.
318
Bir an gelir ki, feodal mlkiyet ve btn feodal dzen, retici glerin atlmna kar bir engel halini alr, eski retim ilikileri ile yeni retici gler arasndaki eliki artk katlanlmaz olur. Ykselen snf, adndan da belli olduu gibi, yeni retici gleri gelitirme yeteneinde olan snftr. eliki bir uzlamaz kartlk haline gelmek zere geliir: ilk bakta kendiliinden-gelme olan savam, giderek daha bilinli, daha yntemli bir hal alr; ykselen snf devrimci klar. Savam, zorunlu uygunluk yasas uygulamasn gerekletirmenin vazgeilmez bir arac olur. Bundan byle, artk savamn amac, burjuvaziye feodal dzen iinde bir yer yapmak deil, bu sistemin yok edilmesidir. [sayfa 359] Bunun iindir ki, artk yalnz bir lde sahip olduklar iktisadi g bakmndan deil de dorudan doruya snf olarak varlklar tehdit altnda bulunan feodaller ynnden de savam daha keskin, daha amansz bir hal alr; ve bu yzden feodaller gitgide daha gerici olurlar. te o zaman Marxn forml anlalr: snf savam, tarihin devindiricisidir, yani snf savam, retim elikilerini zen siyasal aratr, sayesinde, retici glerin ve btn toplumun ileri gidebilecei aratr. Ama snf savam elikiyi zmlyorsa da, elikiyi balatan snf savam deildir: durup dururken keyfince elikiler yaratan insanlarn bilinci deildir. Bu devindirici (moteur) hi ile ilemez: kendi zorunlu uygunluk yasasyla birlikte retim vardr burada. Ama, nasl bir motor, yaktnn enerjisine btn etkisini yapmasn salarsa, devindirici de bu yasann alabildiine kendini ortaya koymasna olanak salar. retimin, birbirine kart snflar dourduu andan itibaren ve bu snflar kayboluncaya kadar toplumun gelimesi snf savamyla olur: bir yanda, karlaryla, retim ilikilerinin retici glerle zorunlu uygunluuna dman olan snflar, te yanda karlar bakmndan bu uygunlua elverili olan snflar arasndaki savam. Burada, burjuvazi rneiyle u konuya iaret edelim ki, devrimci bir snf, ayn zamanda smrc bir snf olabilir, ve hkmedilen bir snf (feodal dzendeki burjuvazi gibi) ayn zamanda smrlen bir snf deildir. Ykselen snf, iktisat biliminin yardmyla, ya da hi deilse iktisadi deneyimiyle tarihsel grevinin bilincine varr; bu bilin kesinleip belirginletike onun devrimci savam da daha etkili olur,
319
nk, bu snf, zorunlu uygunluk nesnel yasasna dayanmaktadr. O halde bir sonuca varmak istersek: ... ktisadi retimin ve her tarihsel dnemin buradan kan toplumsal yapsnn, o dnemin siyaset ve dnce tarihinin temellerini oluturduu; bunun sonucu olarak, (ilkel komnal toprak mlkiyetinin zlnden bu yana) tm tarihin bir snf savamlar tarihi, smrlen ile smren [sayfa 360] arasndaki, toplumsal gelimenin eitli aamalarnda egemen olunan ile egemen olan snflar arasndaki savamlarn tarihi olduu44 ortaya kar.
YOKLAMA SORULARI 1. Toplumlar tarihinde ilk retim tarz hangisidir? 2. Snflar nasl belirmitir? 3. Klelik dzeninin esas izgisi nedir ve bu dzen neden 4. .eodal toplumun elikileri nasl geliirler? [sayfa 361]
44
Marx, Engels, Komnist Manifesto ve Komnizmin lkeleri, s. 87-88.
320
KAPTALST TOPLUMUN ELKLER
ONSEKZNC DERS
I.
Kapitalist retim ilikileri: kapitalist retim ilikilerinin zgl elikisi. II . Kapitalist toplumda zorunlu uygunluk yasas. a) Kapitalist retim ilikileri ile retici glerin nitelii arasndaki uygunluk. b) Kapitalist retim ilikileri ile retici glerin nitelii arasnda atma. III . Proletaryann snf savam, retim ilikileri ile retici gler arasndaki elikinin zlmesi yntemi. IV . Varg. I. KAPTALST RETM LKLER: KAPTALST RETM LKLERNN ZGL ELKS Stalin, feodal toplumu izleyen kapitalist toplumun ayrc zelliklerini belirtirken yle yazyor: Kapitalist dzende, retim aralarnn kapitalist mlkiyeti, retim ilikilerinin temelini oluturur: reticiler, cretli iiler, mlk deildir artk; kapitalist, reticileri, yani cretli iileri ne ldrebilir, ne de satabilir, nk onlar her trl kiisel bamllklardan kurtulmulardr;
321
ama retim aralarndan yoksundurlar ve alktan lmemek iin emek-glerini kapitaliste satmak ve smrnn boyunduruuna katlanmak zorundadrlar.45 Bir baka deyile, kapitalist ilikiler, smren snfn [sayfa 362] (kapitalist burjuvazinin) kar ile smrlen snfn (proletaryann) kar arasndaki temel elikiyi ierir. Bu eliki, kapitalizmin zgl elikisidir. Kapitalist burjuvazinin varlnn ve gnen iinde gelimesinin, proleterlerin cretli emeinden baka kayna olamayacana gre, bu eliki, kapitalizmi oluturur. O halde, snf savamnn kapitalizmden ayrlmaz bir ey olduu anlalyor. Snf savam, kapitalist retim ilikilerinin i elikisini, insann insan tarafndan kapitalist smrsn ifade eder. Kapitalist retim ilikileri bizzat feodal toplumun barnda ekillenir ekillenmez, burjuvazi ile proleterler arasnda snf savam da ortaya kar.46 Bu savam, kapitalizmin btn tarihi boyunca srer. Kapitalist retim ilikilerinin tahlili, onlarn zorunlu sonucu snf savam olan zgl elikisinin niteliini kesinlikle saptamamz salayacaktr. Zanaat, kendisine gerekli maddi servetleri satn alabilmek iin rnlerini satyordu; kapitalist, imal edilmi rnleri satmak zere hammaddeleri satn alr. Zanaat retiminin amac tketimdir; kapitalist retimin amac krdr. Dolamn bu yeni biiminde: daha ok para yaratmak iin para yatrmak biimindeki dolamda, para, sermaye haline dnr: para dolamnn ilk biiminden sermaye dolam biimine gei, retim aralar zel mlkiyetinin bulunduu yerde her zaman olanakldr, tpk feodal dzende olduu gibi. Bu, kapitalizmin feodal dzen iinde domu olmasn aklar. Ama, ilemde, bir krn gerekleebilmesi iin, kapitalistin, pazarda, tamamyla kendine zg bir zellii, kendini yenilemek iin gerekli olandan daha fazla deer retme gibi bir zellii olan
Stalin, Leninizmin Sorunlar, s. 676. Bu nedenle, 1789da. burjuva devrim srasnda tiers-tatnn kar elikileri bulunmayan bir blok oluturduuna inanmak yanl olur. Tiers-taty oluturan btn snflarn, feodalizmin kaldrlmasnda ortak bir kar vard. Ama ayn zamanda, tierstatnn barnda, smrenler ile smrlenler arasnda bir kar kartl vard; buna byk ve kk-burjuvazi arasndaki vb. kartlklar da eklemek gerekir.
45 46
322
bir meta bulmas gerekir; ve kapitalistin bylece retilen deer fazlasna elkoymas gerekir. [sayfa 363] Kapitalist iin o kadar ilgi ekici olan bu meta nedir? Bu meta, besbelli ki, iinin emek-gcdr, nk emekten baka deer retebilecek hibir ey yoktur.47 Emek-gc ... sznden insann, kendisinde bulunan ve hangi trden olursa olsun bir kullanm-deeri retirken harcad zihinsel ve fiziksel yeteneklerin btn anlalmaldr.48 Kapitalistin retilen bu deere sahip kabilmesi iin ne gerekir? Btn retim aralarna sahip olmas. nsann emek-gcnn bir meta haline gelmesi insanlarn kendi kendilerini pazarda satacak duruma gelmeleri iin ne gerekir? lkin, bu emek-gcnn tamamyla o insanlara ait olmas, yani insanlarn serflik balarndan kurtulmu olmalar; ikinci olarak da pazarn: alm ve satmn, meta retiminin varl; nc olarak, insanlarn emek-glerinden baka satacak bir eyleri olmamas, yani kendilerinin hibir retim aracna sahip olmamalar gerekir. Byle insanlar, yani proleterler, gerek feodal dzenin iktisadi paralanmas sonucu olarak, gerek meta retiminde hkm sren rekabetin, meta retiminin gelimesinin ta bandan beri kk zanaatlar, kk tacirleri ykma srkleyen rekabetin sonucu olarak mevcuttur. te yandan, bilisiz serflerden daha gelimi ve yeni tekniklerden yararlanmay bilen zgr emekileri kullanmakta kan olan kapitalist, serflerin zgr olma savamn btn olanaklaryla destekler. Burada, ayn zamanda, kapitalizmin, ncln yapt zgrlkn kkenini ve niteliini de kavryoruz; bu, kapitalist iin ticaret ve giriim zgrl, proleter iin ise kapitalistin yannda i edinme zgrldr. O halde, i verme, proleterin emek-gcn satn almaktan baka bir ey deildir. Ama deme nasl olacaktr? Btn metalar gibi, emek-gcnn deeri de, retimi iin [sayfa 364] gerekli-emek
47 Onyedinci derste (II) grdmz gibi, insan emek-gc, ancak, retici glerin gelimelerinin belirli bir dzeyinden sonra bir deer fazlas retebilir. 48 Karl Marx, Kapital, Birinci Cilt, s. 183.
323
miktar ile, onun iyi durumda tutulmas iin, yenilenmesi iin gerekli rnlerin deeriyle, proleterin yaamas, ocuklarnn bymesi ve onun yerini almas iin gerekli rnlerin deeriyle belirlenir. Bu deer, ign sresi iinde, emeki tarafndan retilen deerden kartld iin, fazlaln hepsi, yani art-deer sermayeyi artracaktr: birinci blm, crette ifadesini bulur; ikinci blm ise kr dourur.49 Bunun iindir ki, kapitalistin btn kar ignn uzatmakta, proleterin kar ise, bunu ksaltmaktadr. Eer emekinin emek-gcnn iyi durumda tutulmas ve srdrlmesinin gerektirdiine e bir deer retmek iin saat gerekiyorsa ve ii sabah saat 6da almaya balyorsa, saat 9dan itibaren kapitalist iin alyor demektir. Eer, kesintisiz alarak, saat 14te bitiriyorsa, 5 saat kapitalist iin almtr; ama eer saat 19da almay brakyorsa (hep kesintisiz bir alma dnyoruz) 10 saat kapitalist iin alm oluyor. u halde, 8 saatlik bir ign ile 13 saatlik bir ign (ki bu, kapitalizmin balangcnda ok grlen bir eydi) arasnda kapitalistin kr iki katna kyor. crete gelince, o hep ayn kalyor: cret, emek-gcnn iyi durumda tutulmas, emek-gcnn srdrlmesi iin gereken deerle, retilmesi iin saatin yeterli olduu deerle saptanlmtr. Elbette ki, kapitalist, creti gnn sonunda, kendi talep ettii i bittikten sonra deyerek, bu olguyu gizler. Demek ki proleter, alktan lmemek iin, eer cretini almak istiyorsa, saptanlan btn zaman iinde almak zorundadr. Bir baka deyile, kapitalist, proleterin asgari maddi gereksinmelerinin en dar anlamda, ancak edeerini temsil eden bir cret karlnda, bu proleterin emeinin rnlerine elkoyar. gn, gerekli emek-zaman ve bedava [sayfa 365] emek-zaman [artemek-zaman] olarak blnr. Kapitalizmde, demek ki, feodal dzende ve klelikte de olduu gibi, denmemi emee zel olarak sahip kma durumu vardr; ama proleter, bu smrnn iyzn hemen bulamaz,
49 ... Emek-gcnn deeri, geim aralarnn deeri ile, yani bunlar retmek iin gerekli-emek miktaryla belirlenir. (Karl Marx, cret, .iyat ve Kr - cretli Emek ve Sermaye, Sol Yaynlar, Ankara 1992, s. 115.) Art-deere, yani metalarn toplam deerlerinin, iinde art-emein, yani iinin denmemi emeinin cisimlemi olduu blmne kr adn veriyorum. (Karl Marx, ayn yapt, s. 110.)
324
nk almasnn tm karlnn, ignnn sonunda kendisine dendii sansndadr. Serf kendi zel ekonomisinin rnlerine sahip bulunuyordu ve bir u kadar gn bedava olarak feodal iin altn biliyordu. Modern proleter, kle gibi, zgrl, yani kendi emek-gcn satma yetisi bir yana hibir eye sahip deildir. Kleyi efendisi besliyordu: kapitalist, proletere, cret eklinde, beslenmesi iin bir asgariyi verir, ve hatta bazan, verdiini, kantinde ve ayrca mesken bedeli eklinde hemen hemen tmden geri alr: kapitalizm, tamtamna cretli kleliktir. Bu tahlil, kapitalistin ve proleterin karlarnn temelden uzlamaz olduklarn, kapitalizmin iinde kendisinden ayrlmaz bir eliki bulunduunu ve bu elikinin kapitalist retim ilikilerinin z olduunu sylemekte hakl olduumuzu saptamamza olanak salar. Burada u sonuca varlyor: snflararas ibirlii ve sermayeemek ortakl fikri (ki bu, birbirine kar snflararasnda bir hakem olarak kendini ortaya koymaktadr), kapitalistin hizmetinde bir silahtr. Proleteri, karlarn savunma savamndan dndrmek amacn gder. Kapitalist smr, Papalk Genelgelerinde ileri srld gibi, kt patronlarn bir yolsuzluu, arl sonucu deildir, iyi kapitalizm yoktur, nk her kapitalizm smrcdr. Bir yandan kapitalizmi, yani retim aralarnn zel mlkiyetini srdrmeyi isterken, proletaryay ve kapitalist smry ortadan kaldrmann szn etmek, dnya ile alay etmektir. Proletaryay ortadan kaldrmak iin kapitalizmi ortadan kaldrmak gerekir. Bu gzlemler, kapitalizmi, devrimci snf eylemi ile yok etmeyi deil de, dzeltilmi ve iyi huylu, uslu bir kapitalizm erevesi iinde ii snfnn kaderini iyiletirmeyi dnen Proudhonun burjuva sosyalizmi iin geerlidir.50 [sayfa 366] Tahlilimizin vard bir baka sonu snf savam, Karl Marx n uursuz bir buluu deildir. Snf savam, insanlarn iradesinden bamsz olarak mevcuttur ve ite bunun iindir ki, proleterler varlklarn ancak smrcye kar savamla salamlatrabilir,
50 Burjuva sosyalizmi yeterli ifadesini ancak ve ancak salt bir mecaz haline geldii zaman buluyor. Serbest ticaret: ii snfnn kar iin. Koruyucu gmrkler: ii snfnn kar iin ... Burjuva sosyalizminin son sz ve ciddi olarak syledii tek sz ite budur. Bu sosyalizm, u szlerle zetleniyor: burjuva bir burjuvadr -ii snfnn kar iin. (Marx, Engels, Komnist Manifesto ve Komnizmin lkeleri, s. 142.)
325
gven altna alabilirler. Eer proletarya, cretler uruna savamn durdursayd, kapitalist burjuvazi, onu hayvanlk derekesine yakn bir duruma drrd. Bununla birlikte, sermaye ile emek arasndaki elikinin, kapitalizmin balangcndan beri varolan tek eliki olmadna dikkati ekmek de yerinde olur. Kapitalizmde, ayrca rekabet, kapitalistler arasndaki savam da vardr. Ama, rakip kapitalistler arasndaki kar elikisi temel bir eliki deildir; bu, kapitalizmin zgl elikisine, smrc kapitalist ile smrlen emek arasndaki elikiye baldr, zgl elikinin altnda yeralr: gerekten bu son eliki olmasayd, kapitalizm de olmazd. Onun iin kapitalist dzende retimde anari yasas, temel olan art-deer yasasna bamldr, ona gre ikincil bir nem tar. II. KAPTALST TOPLUMDA ZORUNLU UYGUNLUK YASASI Kapitalist retim ilikilerini incelemi bulunuyoruz: bu incelemeyi, kapitalist retim ilikilerinin i elikisini, kapitalizmin zgl elikisini tahlil ederek yaptk. Bu inceleme, kapitalist toplumda, toplumlarn temel yasasnn, retim, ilikileri ile retici glerin nitelii arasndaki zorunlu uygunluk yasasnn ne gibi bir uygulan alan bulduunu anlamamz salayacaktr. Bir ilk dnemde, kapitalizmin zgl elikisinin zorunlu [sayfa 367] uygunluk yasasnn ileyiine ve bu bakmdan retici glerin atlmna elverili koullar nasl yaratm olduunu greceiz. Sonra, bir ikinci dnemde, kapitalizmin zgl elikisinin, zorunlu uygunluk yasasnn ileyiine elverili olmayan koullar yarattn greceiz: bu duruma geldikten sonra retim ilikileriyle retici gler arasnda atma vardr: bylece retici glerin gelimesi engellenmi olur. a) Kapitalist retim ilikileriyle retici glerin nitelii arasnda uygunluk. Bundan nceki dersimizde grdk ki, burjuva snf, feodal toplumun barnda olumutur. Ama, karlar yeni retici glerin
326
(manfaktrler, fabrikalar...) atlmna bal bulunduu iin, burjuvazi, ancak, yeni retici glerle uyum halinde bulunmayan ve bunun iin de zorunlu uygunluk yasasnn ileyiine engel oluturan feodal retim ilikilerine kar savam iinde geliebilirdi. Burjuva demokratik devrimin rol, kesin olarak, feodalitenin tasfiyesini salamak oldu. Burjuvazinin zaferiyle kapitalist retim ilikileri stn geldiler. Bylece, yeni retim tarznn, retimin gelimesinin gereklerine tamamyla uygun dt tarihsel bir dnem alm oldu. .eodal toplumun kstekledii zorunlu uygunluk yasas, bylece kapitalist toplumda btn gcn yeniden kazand. Kapitalist ilikilerin btn teki retim ilikileri biimleriyle badamazln gznnde bulundurmak, yerinde olur. Kr zerine dayand iin kapitalizmin hep daha ok ve daha ucuz retim yapmakta kar vardr: o halde durmadan retim sresini azaltan yeni retici gleri biraraya getirmesi ve her yola bavurarak yeni pazarlar ele geirmesi gerekir. Ama bylece gerekleen kr, ancak, kendisi de yeni giriimlere, sanayi, ticaret ve tarm giriimlerine yatrld takdirde daha byk bir kr yaratabilir: onun iindir ki, kapitalist mlkiyet, zorunlu olarak, istisnasz btn retim aralarna [sayfa 368] yaylmaldr. Bu yzden, kapitalizm, kendi yannda baka hibir retim biiminin varln srdrmesine izin veremez. Btn ulusa ve btn dier lkelere yaylmak zorundadr. Daha balangcnda, kapitalizm, evrensel bir egemenlie adanmtr. Burjuvazi, retim aralarn, ve bylelikle retim ilikilerini ve, onlarla birlikte, toplumsal ilikilerin tmn srekli devrimciletirmeksizin varolamaz. Daha nceki btn sanayici snflarnn51 ilk varlk koulu, bunun tersine, eski retim biimlerinin deimeksizin korunmasyd. retimin srekli altst oluu, btn toplumsal koullardaki dzenin kesintisiz bozuluu, sonu gelmez belirsizlik ve hareketlilik, burjuva a btn daha ncekilerden ayrdeder. Btn sabit, donmu ilikiler, beraberlerinde getirdikleri eski ve saygdeer nyarglar ve grler ile birlikte tasfiye oluyorlar, btn yeni olumu olanlar kemikleemeden eskiyorlar. Yerlemi olan ne varsa eriyip
51
Kleci sanayilerin durumu rnei.
327
gidiyor, kutsal olan ne varsa lanetleniyor, ve insan, kendi gerek yaam koullarna ve hemcinsiyle olan ilikilerine sonunda ayk kafa ile bakmak zorunda kalyor.52 Bunun sonucu olarak retici gler, alacak bir atlm, bir ilerleme gsterirler. Bu, kapitalizmin, retici gleri snrsz bir ekilde gelitirebileceini dnd adr. Bu, burjuva ereve iinde sonsuz ilerleme ve uygarln son ve tamamlanm biimi olarak sunulan kapitalizmin sonsuzluk inancnn balangcdr. Bu a, burjuva iktisatlarn, kapitalist retimin uyumlu bir ekilde elikisiz gelitiine inandklar a, yani iktisadi uyumlar adr. O dnemin kapitalistleri toplumun karlarna hizmet etmek, tketim mallarn artrmak ve herkese i vermek bilincine sahiptirler. Kapitalistlerin toplumsa1 kayglar, aralarndan bir ksm iin, bizzat retimin gelimesiyle toplumsal dertlere are bulmay ve bylece kapitalist dzeni ve burjuva toplumu salamlatrmay ummaktan ibarettir. Herkesi mal [sayfa 369] sahibi yapmak, ite o zamann burjuva reformcularnn lks. Proletaryasz bir burjuvazi istiyorlar. te byle tutucu bir insan sevgisi, saysz hayrsever demeklerini dourmutur. Bu ideoloji, retim aralarnn kapitalist zel mlkiyetinin bu dnemde retime son derecede elverili olduu olgusunu yanstr. Burjuva devrimi izleyen dnemde, burjuvazi, feodal retim ilikilerini ykt ve burjuva retim ilikilerini kurduu zaman, kukusuz, burjuva retim ilikilerinin retici glerin niteliine tamamen uygun olduu devreler olmutur. Aksi halde, kapitalizm, burjuva devrimden sonra hzla geliemezdi.53 Kapitalist retim ilikileri o zaman, retici glerin cokunca gelimesini daha da hzlandran balca gt. Oysa, bu dersin birinci kesiminde gsterdik ki, kapitalist ilikiler, smr ilikileridir. O halde, retici gler, kapitalist dzende artabiliyorlarsa, smr sonucu olarak artabilmektedirler. retimdeki atlmn koulu, insan emeinin yaratabildii, ve burju52 53
Marx, Engels, Komnist Manifesto ve Komnizmin lkeleri, s. 113. J. Stalin SSCBde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlar. Son Yazlar, 1950-1953. s. 109.
328
vazinin kendine malettii ek deerin, art-deerin varl olmutur. yleyse, kapitalizmin gelimesini salayan, proleterlerin smrlmesidir. Erkekleri, kadnlar, ocuklar yiyip bitiren korkun bir yoksulluk pahasna, modern uygarln harikalarn yaratm ve kapitalist burjuvazinin, byk zenginlik ve iktidarn zerlerine oturttuu retici glerin alacak geliimini salam olanlar modern proleterlerdir.54 Baka bir deyile, kapitalist toplumda, retim, kapitalist kra bamldr; ii snfnn smrlmesini ierir. O halde, kapitalizmin zgl elikisinin smren snf ile smrlen snf arasndaki elikinin zorunlu uygunluk yasasnn ileyiine elverili, buna gre de, retici glerin [sayfa 370] atlmna elverili koullar yarattn sylemek dorudur. imdi ayn elikinin, ikinci bir dnemde (1840larda balayan dnemde) nasl ters bir sonucu olduunu greceiz. b) Kapitalist retim ilikileri ile retici glerin nitelii arasnda atma. Ykseli dneminin kapitalistleri, retici gleri snrsz bir ekilde gelitirebileceklerini, sanayinin btn ktlklerini gideceklerini ve btn sorunlar zeceklerini sanyorlard. Gelimesinin zorunlu olarak bir snrla karlaacan ve bu snrn bizzat kapitalizm olacan akllarndan geirmiyorlard. Nasl ki, mikroskop merceklerinin byt, daha tesinde artk grmeyi engelleyen ve klasik mikroskobun btn ilerlemesini nleyen yeni optik olaylarn olutuklar bir snr tanrsa, nasl ki, uaklarn hznn art ses hzna ulatnda yepyeni olaylar douruyorsa, ayn biimde, retici glerin daha nce grdmz gibi kapitalizmin olanakl kld art, bir noktadan sonra, bizzat kapitalizme kar dnmek zorundadr, nk, doada ve toplumda, diyalektik byledir. Kapitalizmin kendisi de bir ses duvarna arpt: bunlar iktisadi bunalmlar oldular.55 Bunlarn temeli nedir? retici glerin daha nce grlmemi bir biimde gelime54 Sermaye, l emektir ve ancak vampir gibi canl emei emmekle yaayabilir, ve ne kadar ok emerse. o kadar ok yaar. Karl Marx. Kapital, Birinci Cilt, s. 247. 55 Bkz. Baby, Principes fondamentaux deconomie politique, s. 253-254.
329
siyle kapitalizm, pazara her gn daha ok artan miktarlarda ve daha dk fiyatla meta srecek durumdadr; bylece rekabeti arlatrr, gletirir; kk ve orta zel mlk sahipleri kitlesini ykma srkler. Bir yandan byk ounluun yoksulluu yaygnlarken (orta snflarn, kyllerin vb. yoksullamas), zenginlik, kk bir grup kapitalistin (tekelcinin) elinde toplanr. Sermaye, smrc bir aznln elinde toplandka, sayca nemleri durmadan artan btn bu yoksullaan tabakalarn satnalma gc grnr bir biimde azalr, pazar daralr, alveri durgunluu kendini gsterir, nk, nfusun ounluu tketimini asgariye [sayfa 371] indirir. retim ile tketim arasnda dengesizlik gitgide daha ok belirginleir; bu, kapitalistlerin ar-retim dedikleri eydir, bunalmdr. Kapitalizmin temeli, kr yar, kendi kartn yaratr: krn duraklamas. Ve toplumun ounluu, satnalma olanandan yoksun bulunduu geim aralarn retmi olmaktan dolay yoksulluk iindedir: bu, bolluk iinde yoksulluktur. Marksist ekonomik tahlil gsterir ki, retimle tketim arasndaki denge, tm toplumsal retimin uyumlu bir biimde gelimesi, ancak, tketim maddelerinde olduu kadar retim aralarnda da toplumun gereksinmelerinin tm olarak dikkate alnmas halinde gerekleebilir. Ama, mademki, kapitalistin kendi zel karndan baka, kendisi de pazarn perspektiflerince belirlenen krndan baka amac yoktur, btn bu gerekleri nasl dikkate alabilir? Kapitalist dzende retim, herkesin gereksinmesine deil, kapitalist aznln krna bamldr. O halde, kapitalizmde, retimi uyumlu bir biimde gelitirmek olanakl deildir; retimin, kanlmaz olarak, anarik bir nitelii vardr. Gryoruz ki, iktisadi bunalmlarn temeli, son tahlilde, zel kapitalist karlarla, toplumsal retimin gerekleri arasndaki elikidir. Kapitalizm, retici gleri gelitirerek zanaata zg retim blnmelerine son verdi. Kapitalistler arasndaki amansz rekabet, 20. yzyln balarnda zayflarn daha kuvvetliler tarafndan yutulmasna neden oldu: tekeller, alarn bir lkenin snrlarnn tesine genileten ok gl iktisadi feodaliteler, byle oluur (rnein: petrol kral Rockefellerin denetledii Standard Oil Company trst).56
56
Serbest, kapitalizmden tekelci kapitalizme gei, kartlarn savamnn dikkate
330
Bu evreye ulam olan kapitalizm, eitli sanayi kollarnn tmn, hammaddelerin karlmasndan son eklini alm rne kadar, tek bir btn haline getirir; dev trstler, [sayfa 372] bir lkenin ya da giderek birok lkenin tm ekonomisini, sanayisini, ticaretini, tarmn denetlerler. retimin yrmesi iin gerekli muazzam sermayeleri ellerinde bulunduran bir mali oligari (finans oligari) ekonomiyi buyruu altnda tutar. Bylece, kapitalizmin gelimesi, onu, toplum yaamnn btn ynlerine nfuz etmeye gtrr. Bankalar, trstler, karteller, retimin eitli ko1lar arasnda sk bir bamllk durumu yaratrlar. Tm retim sreci, toplumsal bir nitelik alr. Peki bu dehetli younlamadan kim yararlanr? Byk retim aralarna sahip olan bir avu kapitalist. retim gittike daha toplumsallar, ama asalak bir aznln kar lehinde olmak zere. Bu aznl oluturan rakip tekeller, hem emeki ynlarn srtndan, hem de daha zayf kapitalistlerin zararna olarak, azami kr elde etmeye alrlar. Azami kra sahip kmak; bu onlara gre, genilemelerini belirleyen nesnel bir zorunluluktur. Bugnk kapitalizmin temel yasas budur. Bugnk kapitalizmin temel ekonomik yasasnn belli-bal izgileri ve gerekleri aayukar u ekilde ifade edilebilir: belirli bir lke halknn ounluunu smrerek, iflasa srkleyerek ve yoksullatrarak; dier lkelerin ve hele geri kalm lkelerin halkn boyunduruk altna alarak ve sistemli bir ekilde talan ederek; ve ensonu savalarla ve en yksek krlar salamak iin ulusal ekonomiyi askeriletirerek, azami kapitalist kr salamak.57 Kapitalist kr yarnn kanlmaz sonucu, ynlarn artan yoksulluu, duyulmam bir zorbalk kudurganldr. Kore sava, bu ekilde Amerikan kapitalizminin byk sanayicileri tarafndan balatld: kapitalistler, kazanlarn zarara uratacak olan bunalmn geleceinden korktuklarndan, savata, bol bir sipariler
deer bir belirtisidir: gerekte, bu, en zayflarn tasfiyesiyle kartna (tekele) dnen kapitalistler aras serbest rekabettir: zaman, yeni bir savam biimi, byklk srasna gre dnya lsnde tekeller aras bir savam biimi ortaya kar. 57 J. Stalin, SSCBde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlar, Son Yazlar, 1950-1953, s. 9697.
331
kayna, krl bir pazar aramakta duraksamyorlar. Bizim gnencimiz, bir sava [sayfa 373] gnencidir diye sklmadan itiraf ediyordu Bakan Eisenhower. Dernek ki, kapitalizm, bugnk evresinde, halklara kar srekli olarak saldrgan dururnundadr: emperyalizmdir bu. Ama, kapitalizmi oluturan elikiyi, smrc snfn karlar ile tm toplumun karlar arasndaki elikiyi ortadan kaldrmak, kapitalistlerin elinde deildir. Burjuvazi, bu elikiyi saptasa bile kendi snf karlarn feda etmeyi, krlarndan vazgemeyi gze alamaz. Onun iin de, kendi karlarnn gerektirdii biimde retici gleri snrlandrmaya alr. Bylece, kapitalist retim ilikilerini, onlar tehlikeye atan retici glerin atlmna kar korur. Kendisine musallat olan bunalmlardan bunalm durumda bulunan kapitalizmin, retici glerin geliimini ksteklediini gsteren rnekler pek ok oaltlabilir: yeniden el iine dnmek, sistemli olarak kt kaliteli eya yapm, beratlarn skartaya ayrlmas, laboratuarlar iin gerekli kredilerin azaltlmas ya da kaldrlmas vb.. Kapitalist retimin btn alanlardaki durgunluu bu ekilde aklanr. Kapitalizmin durumunu nitelendirirken Stalin yle diyor: Ama, retici gleri ok byk llerde gelitirmi olmas yznden, kapitalizm, kendisinin de zemeyecei elikilere gmlmtr. Kapitalizm gitgide daha byk miktarlarda meta reterek, ve bu metalarn fiyatn drerek, rekabeti arlatrr, kk ve orta zel mlk sahibi ynn ykma uratr, onlar proleter durumuna drr, satnalma glerini azaltr; bunun sonucu olarak, mamul metalarn srm olanakszlar. Kapitalizm, retimi genileterek, ve alabildiine kocaman fabrika ve iyerlerinde milyonlarca iiyi biraraya toplayarak, retim srecine toplumsal bir nitelik kazandrr ve bununla da kendi kuyusunu kendi kazar: nk retimin toplumsal nitelii, retim aralarnn toplumsal mlkiyetini gerektirir; oysa retim aralar mlkiyeti, retim srecinin toplumsal niteliiyle badamaz bir zel, kapitalist mlkiyet olarak kalr. te dnem dnem patlak veren ar retim bunalmlar [sayfa 374] srasnda kendini gsteren ey, retici
332
glerin nitelii ile retim ilikileri arasndaki bu uzlatrlamaz elikilerdir; kapitalistler, gene kendilerinin sorumlu olduklar, ynlarn ykma uramas yznden metan karln deyebilecek alc bulamaynca, zahireyi yakmak, mamul metalar yok etmek, retimi durdurmak, retici gleri tahrip etmek zorunda kalrlar ve bir yanda milyonlarca insan, meta eksiklii yznden deil, tam tersine fazla meta retildii iin isizlik ve alktan ac eker. Bu demektir ki, kapitalist retim ilikileri, artk toplumun retici glerine uygun dmyorlar, ve onlarla zlmez elikiler iine girmi bulunuyorlar.58 te demek ki, kapitalist retim ilikileriyle retici glerin toplumsal nitelii arasndaki eliki, kapitalizmin urad bunalmlarn temelidir. Ama, bu elikinin kendisi kapitalizmi oluturan zgl elikiden domutur. Eer bu kesimi zetlemek istersek, ne greceiz? Kapitalizmin zgl elikisi (smrlen proletaryaya kar smren burjuvazi), balangta, zorunlu uygunluk yasasnn ileyiine elveriliydi: kapitalist krn kayna, art-deer yasas, retici glerin atlmn hzlandryordu; burjuva snfn kar byleydi. Sonra, ayn eliki, bunun tersi bir sonu dourdu. Ayn snf kar, retim iin bir engel haline geldi. Bugn azami kr yasas iinde somutlaan art-deer yasas, ensonu, retim ilikileri ile retici glerin nitelii arasnda zorunlu uygunluk yasasn engellemeye balamtr. Oysa, biliyoruz ki, bu zorunlu uygunluk yasas, insan toplumlarnn genel yasas, btn retim biimleri iin ortak olan bir yasadr; toplumlar ancak bu yasaya sayg gsterildii takdirde geliebilirler. Bylece, kapitalizmin zgl yasas (burjuva smrsnden ayrlmaz olan art-deer yasas), insan toplumlarnn genel yasasn tehdit altnda bulundurur, ileyiini engeller. Bu atma, kapitalizmin sonunun balangcdr. Bu [sayfa 375] atma, dzenin barnda, dzenin artk zaptedemedii retici glerin gelimekte olduu anlamna gelir. Yeni retim ilikilerinin, sosyalist ilikilerin, nesnel olarak zorunlu olduklar, nk, bundan by58
333
le modern retim glerine yalnz sosyalist ilikilerin uyduklar anlamna gelir. ... kapitalizm, retim aralarnn bugnk kapitalist mlkiyeti yerine sosyalist mlkiyeti koyacak bir devrime gebedir.59 Burjuvazi, retim aralarnda merkezilemeyi gelitirmekle, kendi arzusu dnda, kendisine kar alm oldu. Gerekten, tekeller evresinde retimin tm toplumsal bir nitelik alr; retimin bu toplumsal nitelii ile zel kapitalist mlk edinme arasndaki eliki, tekellerin daha gl olular lsnde, giderek daha keskin ve daha katlanlmaz bir eliki haline gelir. Snf kar yznden retici glere hz vermekle, azami kr elde etmek zere her gn onlar daha ok merkeziletirmekle, burjuvazi, kendi mezarn kazm oldu. Mezar kazclar ise, emeiyle ve sefaletiyle kapitalizmin gzel gnlerini yaratm olan snftan, proletaryadan bakas deildir. III. PROLETARYANIN SINI. SAVAIMI RETM LKLER LE RETC GLER ARASINDAK ELKNN ZLMES YNTEM Kapitalizmin diyalektik tahlili bize unlar gsterdi: a) retim ilikilerinin barnda bir eliki, smrlen proletarya ile smrc burjuvaziyi kar karya getiren eliki. Bu dersin I. kesiminde bu elikiyi incelerken, kapitalizm srdke elikinin de srdn, bunun, kapitalizmin zgl elikisi olduunu saptamtk. b) Kapitalist retim ilikileri ile retici glerin nitelii arasnda bir eliki, ancak, kapitalizmin gelitirdii (1840larda) retici glerin belli bir dzeyinde kendini gsteren eliki, bu elikiyi bu dersin II. kesiminde incelemitik. [sayfa 376] retim tarz deiikliinin temeli, sosyalist devrimin dayand temel nedir? Grdmz gibi bu, ikinci elikidir. Ama, mademki retici glerin cokunca atlmn, retici glerin kapitalizm iin fazla gl bir hale geldikleri gne dein smrc snfn yararna olan atlmn salam olan kapitalist smrdr, proletar59
Stalin, Leninizmin Sorunlar, s.677.
334
yann burjuvazi tarafndan smrlmesidir, ikinci elikiyi douran birinci elikidir. imdi artk proletaryann snf savamnn tarihsel roln anlayabilecek durumdayz. Greceiz ki, bu rol, kesin olarak, kapitalist retim ilikileri ile retici gler arasnda belirmi olan elikiyi zmektir. Burjuvazi bir yandan yeni retici gleri gelitirirken ayn zamanda kapitalist retim ilikilerinin niteliine uygun olarak proletaryay, smrlen snf ve bu yzden de smrc burjuvazinin kart olan snf gelitiriyordu. retim aralar, gnden gne daha gl olarak burjuvazinin elinde toplandka, proletarya da sayca ve kuvvete artyordu. Bylelikle, burjuvazi, kapitalist smr gereince, onbinlerce, sonra milyonlarca proleteri sanayi sitelerinin koskoca iyerlerinde biraraya toplad. Ayn ekilde muazzam iletmelerde binlerce tarm emekisini biraraya getirdi. Oysa, biliyoruz ki, proleterler, ancak kendilerini smren snfa kar yrttkleri srekli bir savam ile varlklarn srdrebilirler. Onun iin, burjuvazi, kendi kartn (smrlen proletaryay) yaratmakla, smrclere kar bir snf savam veren bir dman g yaratt. Karl Marx, Komnist Parti Manifestosunun birinci blmnde, bu savamn balca aamalarn anlatt; gsterdi.60 Kapitalizmin balangcnda, iiler iine dtkleri dzenin niteliini tam olarak anlamadklar iin darbelerini, isizliin sorumlusu saydklar makinelere yneltiyorlar. Makine ile, burjuvazinin makineyi kendi snf yararna kullan arasnda ayrm yapmyorlar. Ksacas, smrye kar savam vermek yerine, retici glere kar savam veriyorlar. Yava yava, asl sorumlunun makine deil de [sayfa 377] kapitalizm olduunu anlyorlar. Gerekten de, kapitalizm, makineleri kullanarak retimin maliyetini drr. emek-gcnn deeri de doal olarak azalr; cretler der. Proleterler cretlerini savunmak iin savama giriirler. Proleterler, kapitalistin proleterleri birbirine kar kullanmaya altn anlayarak (en bahtsz olanlar, kendilerinden daha az bahtsz olanlarn zararna, ok dk cretleri kabul ettiklerinden, daha az anssz olanlar o andan itibaren isiz kalrlar ve onlar da, bu kez, daha da dk cretleri kabul
60
Ayrca bkz: Karl Marx, .elsefenin Sefaleti, s. 151-160.
335
etmek zorunda kalrlar ve bu bylece gider...) ortak karlarnn bilincine varrlar. Bunun iin de ortak dmana kar, kapitaliste kar savam yrtmek iin birleirler. Savamn bu ilk biimi, hedefi, creti olduu gibi tutmak (ve ignn ksaltmak) olan grevdir. Proletaryann ilk silah grev, proletaryann snf bilincinin, iilerin bireysel karlarnn ancak snf dayanmasyla, ancak ortak savamla savunulabilecei bilincinin uyan anlamna geliyordu. Byk sanayi, birbirlerini tanmayan insan kalabalklarn bir yerde younlatrr. Rekabet, bunlarn karlarn bler. Ama cretlerin korunmas, patronlarna kar sahip olduklar bir ortak kar, onlar ortak bir direnme dncesinde birletirir dayanma. Demek ki, dayanmann her zaman ikili bir amac vardr, iiler arasndaki rekabeti durdurmak, ki bylelikle kapitalistlerle olan genel rekabetlerini srdrebilsinler.61 Grev amacyla geici gbirlii, srekli gbirliine, kapitalist basksna kar direnmek zere ortaklamaya varr. bu, sendikadr. Grev iin geici gbirlii, sonra, srekli gbirlii (sendika), bunlar proletaryann kendiliinden savam ve rgtlenme biimleridirler: proletarya, bu biimlere, hibir teorinin yardm olmakszn, kendi deneyimiyle ular. i snf, gl ve zorlu kapitalistlerden, rnein sekiz saatlik ign gibi byk kazanlar bylece adm adm koparmtr. Ama, [sayfa 378] kapitalist burjuvazi, kat yrekli kr yasasnn drtsyle, brakmak zorunda kald eyi her yola bavurarak geri almaya bakar. Kapitalistler ve onlarn devlet adamlar, hararetle, ii snfnn kaderinde iyilemelerden szettikleri zaman safdil olmamak gerekir; bu iyiletirmelerin hepsi rgtlenmi iiler tarafndan yeksek bir savamla kazanlmtr. te zellikle, bu yzden, burjuvazi, ii sendikalarna kar kzgn bir savaa giriir. Sendikalar yeni derebeylikler oluturmakla sular bu, 1789un ansna bal olan orta snflar ve kylleri, rgtl proletaryann karsna dikmek iindir. Toplumun (kk-burjuvalar ve kyller dahil) btn zenginliklerini emen finans-kapital derebeylerinin aznda elenceli bir sulama.
61
Karl Marx, .elsefenin Sefaleti, s. 156-157.
336
Marx ve Engels tarafndan kurulan toplumlar bilimi, proletarya saflarna nfuz ettii zaman, snf savam, devrimci parti yardmyla bir st dzeye gtrlm olur.62 Kendiliindenlik o zaman almtr. Parti, proletaryann ileri unsurlarn biraraya toplayarak, gerekten de sosyalist bilinci ii snf iine sokmak ve ii snfn ve onunla dayanma halinde olan btn emeki tabakalarn, kapitalizme kar yneltmek gibi bir rol oynar. Parti, cretlilerin yakn istemleri, hak davalar iin savam verir, ama bununla yetinmez: onlara smrnn kaynan bilimsel yolla aklayarak, insann insan tarafndan smrlmedii bir toplumu, sosyalist toplumu kurarak, smrden kurtulabileceklerini gsterir. Ancak byle bir savam, devrimci, savam adna layktr. Proletaryann bu savam sonuna kadar gtrmekte ve kapitalist retim ilikilerini ykmakta byk kar vardr. Grdk ki, en gelimi retici glere bal olan proletarya, kapitalist smrnn zorunlu bir rndr. O halde, proletarya ne smreni ne de smrleni bulunmayan bir toplumda herkesin mlk haline getirmek zere, retim, aralarn, burjuvaziden, smrc snftan koparp alarak, [sayfa 379] snf smrsnden kurtulabilir ancak. Orta snflar, kk mlk sahibi snflar (kk imalatlar, perakendeciler, zanaatlar, yoksul ve orta kyller) kapitalizmin barnda kk mlk sahipleri olarak varlklarn srdrmeye bakarlarken, kesin olarak kendi emek-gcnden baka hibir eyi olmayan proletaryann, konusu olduu smry ortadan kaldrmaktan, yani snfsz toplumu kurmak zere, smrlen snf olarak kendi kendisini ortadan kaldrmaktan baka perspektifi yoktur. Nasl ki eski feodaller, gzlerini korkutan kendi burjuvalarna kar, Avrupann btn lkelerinde kendilerini dayanma halinde, ayn safta hissediyorlardysa, bugn de, eitli kapitalist lkelerin burjuvazileri, ayn ekilde, devrimci proletaryaya kar, kendi gerici snf dayanmalarn uygulama alanna geiyorlar. Rakip kapitalistler arasndaki elikileri hi de ortadan kaldrmayan bu durum, tekellerin ortaya kyla grlmedik bir g kazanmtr: byk kapitalizm kozmopolittir. Ama kar tarafta, btn lkelerin proleter62 Devrimci partinin, komnist partisinin nitelikleri zerine ondrdnc derse (IV. kesim, b) baknz.
337
leri de kendi devrimci snf dayanmalarn duyuyor ye bunu ilan ediyorlar. Btn lkelerin proleterleri, birleiniz! Komnist Parti Manifestosu bu aryla son bulmaktadr. Bylece, proletarya enternasyonalizmi, milliyetleri ne olursa olsun, proleterlerin nesnel durumlarndan ileri gelir: btn lkelerin smrlenlerinin milliyeti ne olursa olsun ortak bir dman, smrc snf vardr. Smrye kar, devrimci savamn nitelii budur. Bununla birlikte, bu savam, kapitalist retim ilikileri, nesnel olarak retici gler dzeyiyle uyutuu srece, yani kapitalizm, byk zorunlu uygunluk yasasna uygun bir biimde gelitii srece, zafere ulaamayacaktr. Bu, yleyse proletaryann savam bouna, demek deildir; nk, proletarya, ancak, savamla kendi glerinin bilincine varr, birleir ve rgtlenir; savamla kendi kendini eitir. Bu aamada proletarya savam kapitalist smry ortadan kaldramaz, ama bu smrnn etkilerini snrlandrabilir. [sayfa 380] Buna karlk, retici glerdeki atlm dolaysyla, kapitalist retim ilikileri artk bu glerle uyumaz hale gelince yani ksacas, kapitalizm, retici glerle retim ilikileri arasndaki zorunlu uygunluk yasasyla atma haline girince o zaman, proletarya savam iin yeni nesnel koullar yaratlm olur.63 Proletaryann retim aralarnn toplumsallatrlmas yolundaki savam, kapitalizmin artk sayg gsteremedii zorunlu uygunluk yasasnn ileyiine elverili koullar ortaya karmaya ynelir. Proletaryann devrimci savam, bylece, tarih dorultusunda yrr; bu savamn gelecei salanmtr, nk o, toplumlarn temel yasasna uygundur. Ama, kendi smrc snf kazanlarn srdrmek isteyen kapitalist burjuvazi, zorunlu uygunluk yasasn ksteklemek iin, her trl olanaktan yararlanr; daha nce grdmz gibi, bu, toplum iin ok byk aclara malolur. Yalnz nemli bir toplumsal g, burjuvazinin zorunlu uygunluk yasasna kar gsterdii direnci yenebilir. Bu g nedir? topyaclar, yalnz fikirlerin gcyle toplumu deitirebileceklerini dnyorlard. Marx ve Engelsin, retici glerin toplumsal nitelii ile zel mlk edinme arasndaki elikiyi
63 Yirmi ve yirmibirinci derste, proletarya tarafndan toplumun devrimci dnmnn, znel koullar gerektirdiini de inceleyeceiz.
338
zebilecek tek yntemin, smrnn kurban olan btn teki snflarn desteiyle ii snfnn devrimci savam olduunu kefetmek gibi deeri oldu. Gerekten de proletarya, savamnda yalnz deildir. Kapitalizmin rekabetten tekele geen kapitalizmin gelimesi bile, toplumun eitli tabakalarnn yoksullamas gibi bir sonuca dayanr. Byk-burjuvazi, ancak, evresinde yoksulluk ve sefaleti genelletirerek geliebilir. Bylece, doal dmanndan, devrimci proletaryadan baka yoksullam orta snflar, emeki kyller, zanaatlar, esnaf vb. burjuvazinin ykma srkledii btn tabakalar, nne geilmez bir biimde burjuvaziye kar direnirler. Partisinin rehberliinde proletarya, dten kurtulmak isteyen btn bu tabakalar, ortak [sayfa 381] dmana, smrc byk burjuvaziye kar ayn bir savam cephesinde toplar. Bylece, kapitalist ilikileri krmaya yetecek gte, yeni retim ilikilerinin, modern retici gler dzeyine uyan sosyalist ilikilerin kurulmasna yolu aan toplumsal bir g gereklemi olur. Proletaryann, smrc aznla kar sava vermek iin en geni ynlar biraraya toplama yetenei, onun ulusal roln tamamyla ortaya koyar. Marx ve Engelsin Manifestoda gsterdikleri gibi, snf kar dolaysyla, byk sermaye oligarisi, ulustan kopup ayrlrken, ii snf, devrimci savamnda ulusun bana geer. Bu oligarinin, .ransada, bugn nasl ulusal karlara ihanet ettiini herkes bilmektedir: yaamn srdrmek iin her eyi yapmaya kararl olan bu oligari, lkemizi, malyla ve canyla,. yabanc bir emperyalizme teslim ediyor. 1789da, iktidar tekrar ele geirmek iin teki lkelerin feodalleriyle kendi z halklarna kar ittifak kuran feodallerinkine benzeyen bir durum. Tersine, devrimci proletaryann karlar, smrc ve vatansz byk burjuvaziye kar ulusun karlaryla zdeleir. Proletarya yurtseverlii ve proletarya enternasyonalizmi, bylece, ii snfnn, halklarn yaamn azami kr yasasna feda eden gerici burjuvaziye kar giritii ayn savamn birbirinden ayrlmaz iki yndrler. IV. VARGI Kapitalist toplumun elikilerini ve onlarn geliimini incelemek, bizi, yeni, smrsz bir toplumun eiine gtrr. Ama
339
daha ileriye gitmeden nce, belki de, kapitalist smrnn baz ideolojik sonular zerinde dnmek yararl olur. Bir burjuva hmanizmi olmutur. Kim ki, hmanizm der, insana inanma, gvenme, insan sevgisi demek ister. Devrimci burjuvazi, zellikle .ransada, evrensel kardelie inanmakla vnyordu. Neden? nk, burjuvazi, zorunlu uygunluk yasasna, feodalitenin engelledii zgr ileyiini yeniden kazandrmak iin nesnel olarak savam veriyordu; [sayfa 382] u halde onun eylemi tarih dorultusunda yryordu. Ama bugn durum nasldr? Artk, snf karyla, retici glerle, retim ilikileri arasndaki zorunlu uygunluk yasasnn zgr ileyiini engelleyen burjuvazidir. te burjuva hmanizminin nesnel temeli budur (insan faiste horgrme temas). Uluslararas byk burjuvazinin dn tarz insan soyu ile iliiini kesmi bir haydut etesinin dn tarzdr. Bu, burjuvazinin, her kartnn en basit haklarn bile elinden almak iddiasnda olan ideolojisi, iflas etmi snfn kurtuluu iin bavurduu korkun cinayetleri hakl gstermeye elverili bir iddet ve lm ideolojisidir. Buna karlk, byk zorunlu uygunluk yasasna haklarn teslim etmek iin savam veren ii snf, insanln ncsdr. Devrimci snf olduu iin, ii snf, toplumlarn gemii ile gelecei arasnda canl balar kurar. Gemii ile balar kurar, nk, ii snf toplumlarn ilerlemesine katkda bulunabilmi ne varsa onu yeniden ele alr ve kendine maleder (bylece burjuva hmanizmini canlandrr ve bunu, kendisini knayan gerici burjuvaziye kar yapar). Gelecei ile balar kurar, nk, ii snf, snf savamlarnda ona biim verir. Bylece ii snf btn insanlar iin savam verir.
YOKLAMA SORULARI 1. Kapitalizmin atlm dnemini belirleyen zellikleri anlatnz. 2. Kapitalizmde snflar savamnn nesnel niteliini gsteriniz. 3. Kapitalist retim tarzn deitirecek toplumsal devrimin nesnel temeli nedir? 4. Kapitalist retim ilikileri ile retici glerin nitelii arasndaki eliki hangi yntemle zlebilir? [sayfa 383]
340
ONDOKUZUNCU DERS
STYAPI
styap nedir? styap temel tarafndan oluturulur. styap etkin bir gtr. styap retime dorudan doruya bal deildir. Varg. I. STYAPI NEDR?
12 ve 13. derslerde fikirlerin toplumsal yaamdaki kkenini ve roln inceledik. Grdk ki, toplumun manevi yaam, maddi yaamnn bir yanssdr. O halde, belli bir toplumda varolan btn fikir ve kurumlar styap szyle belirtmek uygun olur mu? imdi tarihsel materyalizmin temel kavramlarn tandmza gre, bu soruya kesin bir yant verebiliriz. Tarihin her annda ve btn toplumlarda, toplumun nesnel elikilerinin yanss eitli fikirler, birarada bulunurlar. Bununla birlikte bu fikirlerin hepsi ayn nitelikte deildir; bazlar toplumu eski dzen iinde tutmaya, tekiler, onu yeni bir yola sokmaya ynelirler. Birbirine kart snflarn bulunduu toplumlarda, [sayfa 384]
341
birbirine kar fikirlerin hareketi, snf savamnn bir yanssdr. .ikir savam bir iddet ve zor biimi alabilir. Sosyalizmde artk uzlamaz-kart snflar yoktur, ama bu yzden eski ile yeni arasndaki savam eksik olmaz ve bir fikir savam halinde yansr. nsanlar, gerein kendi iinde saklad zmlerin bulunmasna yolaan fikir savam iinden geerek, kendi zamanlarnn koyduu sorunlarn bilincine varrlar. Onun iin Hegel gibi idealistler, tarihsel hareketi douran eyin, fikirlerin diyalektii olduunu sanrlar. Baz tarihilerin gemi hakknda verdikleri metafizik imgeye karn, gemite, gya dncelerde ve yreklerde bir uyumun hkm srd, fikir savamnn bulunmad kutlu alar olduu yanltr. Aslnda, egemen snflar tarafndan zalimce, hoyrata bastrlan, resmi tarihin bilmezlikten geldii kart akmlar vardr. O kadar vlen ortaa, yergili, talamal halk yaptlarnda, manzum yklerde ve trklerde, kendi ruhban snfn, feodalleri acmaszca yermitir. Yeni fikirlere kar bask, egemen snfn rgtl ideolojik savam, insann insan tarafndan smrsnn bulunduu toplumlarn belirtisidir. Burjuvazi, fikir savamn serbest ilan ederek kendisine bir n yapmay dnyordu; aslnda, yalnzca burjuva ideolojisi erevesi iinde dnce ve gr zgrl szkonusuydu: bu snfn gerileyiiyle, bu, her gn biraz daha ak bir biimde ortaya kt. Yalnz uzlamaz snf kartlklarn ortadan kaldrma yeteneinde bir snf, kendisini serbest fikir savamnn savas yapabilir. En byk hzla ilerlemekte olan bir toplumda, sosyalizmde, en canl bir fikir savamnn gelimemesi olanakszdr. .ikirlerin arpmasnda kendini bulmak, onlarn hepsini ayn kaba koymamak, fikirlerin sakladklar snf karlarn ayrtetmek, ite yalnzca tarihsel materyalizm, militana olduu gibi bilgine de, bunu yapmay salar. [sayfa 385] Kapitalist dzen otoritelerinin, rnein basn yoluyla, u fikri deil de bu fikri n plana kardklar gzden kamamaktadr. Eer bir gazetede kk tacirlerin saysnn ok yksek oluunun, iktisadi glklerin nedeni olduunu okursak, byk sermayenin bu teorinin ardndaki karn ortaya koymay bilmeliyiz: bugnk
342
kapitalizmin ayrc zellii olan azami kr yasasnn drtsyle, sermaye, kk perakendecilere braklan art-deer paynn asgariye indirilmesine bakar. Eer, en iyi vergi sisteminin dolayl vergi sistemi olduunu, nk bu vergileri herkesin dediini okuyorsak, bu art da gene kapitalist karlar gizlemektedir: gerekte, dolayl vergi, tketim aralarna konduu iin, kapitalistten ok, cretlilere, kyllere, orta snflara dokunur. Ama bu fikirler, yalnzca mevcut dzeni lkletirmek gibi bir amala snrl kalmazlar. Gerekten de bu fikirler savam aralardrlar: bunlar yayarak, sermaye, kendi iine gelen vergilendirme tarzn korumaya alr. Yasa ya da karar, yeni nlemler iin, kapitalizmi salamlatrmaya yardm edecek olan siyasal nlemler iin ortam ve zihinleri daha iyi hazrlar. Bylece, egemen snf tarafndan yaylan bu fikirler, onun karlarn yanstrlar ve bunun iin de ona hizmet ederler: ite styapdan ne anlaldn kavramaya balyoruz. Basn yoluyla her gn yaylan u ya da bu fikir iin syleyebileceimiz eyi, zerinde daha da ok ilenmi olan felsefe teorileri iin de syleyebiliriz. Kalvenist alnyazs teorisi konusunda Engels yle yazyor: Ama Lutherin baarszla urad yerde, Calvine gn dodu. Calvinin inanc, ann en gzpek burjuvalarna uygundu. Onun alnyazs retisi, rekabete dayal ticaret dnyasnda, baarnn ya da baarszln bir insann alkanlna ve becerikliliine deil de, onun denetleyemeyecei koullara bal olduu olgusunun dinsel davurumuydu. Bu koullar, isteyenin ya da rekabet edenin buyruunda deildir; tersine, bilinmedik stn ekonomik glerin ltfuna [sayfa 386] baldr; ve bu, bir ekonomik devrim dneminde, btn ticari merkezlerin ve yollarn yerlerini yenilerinin ald dnemde, Hindistann ve Amerikann dnyaya ald dnemde, ve en kutsal ekonomik imanlarn altnn ve gmn deeri sarslmaya ve yklmaya balad dnemde, zellikle doruydu.64 te bylece, basit bir iktisadi olay, tanrnn gizemli bilge64
.riedrich Engels, topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm, s. 42-43.
343
liinin eseri haline geliyor. Burjuvalar rekabette deneyim kazanyor ama zamann dinsel anlay, rekabetin yalnzca ekonomik niteliini onlarn gznden gizliyor. Kader fikri, dnya anlay gibi grkemli bir plana aktarlyor ve dine nfuz ediyor. Tacirler, rekabetin sonularndan yaknyorlar, ama onunla yayor, onunla zenginleiyorlar. Rekabeti istiyorlar ama sonularn istemiyorlar. Bunun avuncunu, insanlarn nceden saptanm bir alnyazsna katlanmak zorunda olduklar fikrinde buluyorlar. Alnyazs retisi, rekabet iinde yaayan bir snfa, rekabetin sonularn kabul ettirmekle, meta retimini salamlatryor. Elbette, burjuva ticaretinin ykma srkledii feodaller bu retiyi kabul edemezlerdi: reti, feodalitenin manevi klc Katolik kilisesi tarafndan mahkum edildi. Ama meta retimi, retici gleri gelitirdii iin, feodal ekonomiye gre bir ilerlemeydi, onun iin kalvenist teori ortaa inanna oranla ilerici bir rol oynuyordu. Gnmzde ise, bu teorinin zaman gemi, teori eskimitir; onun alnyazcl insann kendi alnyazsna sahip olduu devrimci fikrine kardr: byk protestan bankaclarn ideolojisi, ancak, kapitalizmin iktisadi bunalmlarnn ve mali klerinin kanlmaz olduunu, alnda yazl olduunu kabul ettirmeye yarar. Bu rnek, aka gsteriyor ki, ayn bir fikir, tarihsel koullara gre, ok farkl iki durumda olabilmektedir: bazan egemen ekonomi biimine zarar verebilir, alnyazs retisinin feodal dzendeki durumu gibi; bazan da egemen retim ilikilerine hizmet edebilir, ayn retinin kapitalizmdeki durumu gibi. Ancak bu ikinci durumdadr ki, retinin bir [sayfa 387] styap esi olduu sylenecektir. Bu yzden styap terimi, ayrm yapmakszn herhangi bir fikir, teori ya da bunlara uyan bir kurum iin kullanlmaz. Toplumun iktisadi temeline gre, ona kyasla tanmlanr. styap, egemen retim ilikilerini yanstan ve bunun sonucu olarak kendileri de egemen durumda olan fikirleri ve kurumlar iine alr. Temel [altyap], toplumun gelimesinin belirli bir aamasndaki ekonomik dzendir. styap, toplumun politik, hukuksal, dinsel, sanatsal, felsefi grleri ve bunlara tekabl eden politik, hukuksal ve dier kurumlardr. Her temelin o temele tekabl eden kendi styaps vardr. .eodal dzenin temelinin kendi styaps, politik, hukuksal ve dier grleri ve onlara tekabl eden ken-
344
telim.
di kurumlar vardr; kapitalist temelin kendi styaps vardr, sosyalist temelin de. Temel deitii ya da tasfiye edildiinde, onun styaps, onu izleyerek deiir ya da tasfiye olur, yeni bir temel dounca bunu izleyen ve buna tekabl eden bir styap doar.65 Siyasal kurumlarn, yani devletin de styapya girdiini belir-
Gerekten de, devlet, Stalinin szyle, egemen olan siyasal grlere, siyasal ideolojiye uyar, snf karlarn yanstan ilkelere gre rgtlendirilmitir. Devlet, en gl snfn, egemen durumda olan retim ilikilerini kendinde kiiletiren snfn iktidarnn rgtlenme biimidir. ktisadi temel birincildir, devlet ikincil. Siyasal rgtlenme rgtlendirici g olan siyasal ideolojiden ortaya kar. Son tahlilde devletin gc, fikirlerin gcnden kendisi de iktisadi temelin yaamsallnn yanss olan fikirlerin gcnden baka bir ey deildir. Siyasal gcn asl dayana ynlarn desteidir; devlet, bu ynlarn saflarnda hkm sren fikirlerden yararlanma durumundadr. Ynlarn bu destei yerinde olabilir ya da olmaz; ynlar, tarihsel geliimin belli bir noktasna kadar aldatlabilirler ve smrc snflarn [sayfa 388] iktidar gc yalana dayanr. Ynlarn bu destei azald zaman devlet zayflar: iktidardaki snfn aka iddet yoluna bavurmas, zayflnn ve yaklaan sonunun belirtisidir. Belirleyici olan ey, ynlar iine alan fikirlerdir.66 II. STYAPI TEMEL TARA.INDAN OLUTURULUR styap, temel tarafndan oluturulur, onunla birlikte kaybolur, o da onun kaderini izler. Bir toplumda egemen fikirleri, gerekte, o toplumda egemen durumda olan retim aralarnn mlkiyet biimi oluturur. Demek ki, styap, siyasal, hukuksal, dinsel, felsefi vb. fikirlerin basit bir ekilde yanyana sralan deildir. Bu fikirlerin bir i ba vardr: ayn temeli yanstrlar. Temel ve styap, organik bir btn olutururlar. rnein feodal styap btn blmlerinde, zlmez bir biimde feodal temele baldr. Temelin ve
J. Stalin, Dilbiliminde Marksizm zerine, Son Yazlar, 1950-1953, s. 10. Devlet konusunda daha derin bir inceleme iin, Leninin Devlet ve Devrim kitabna bavurulmaldr.
65 66
345
styapnn diyalektik birlii marksist toplumsal ekillenme kavramn oluturur. yleyse, styap, elbette ki, deimez olmayan, ama canl temeliyle birlikte doan, onunla birlikte gelien, onun ardndan ortadan kalkan bir btn oluturur. Snfl toplumlarda, devletin varl, styapnn tm varlna zel bir karakter damgas vurur. Devlet, styapnn rgtleyici esidir. rnein, bir snf eitimini dzenleyen devlettir. ktisadi bir dzenin ortadan kalk sonunda, styap, organik bir btn olarak yokolur. u halde, styapy, tarihsel materyalizmin temel kavram styapy, kendi kendine, yaltlm, keyfi bir ekilde ve herhangi belli bir styapdan kopuk olarak ele alnan u ya da bu fikir ya da kurumla kartrlmamaldr. Her fikir ve kurum, yeni bir styap btnne tamamlanrken kkten bir deiiklie urar ve bundan byle katld btnn yeni anlamn alr, kabul eder. Bunu unutmak biimciliktir. Bu konuda zellikle anlaml olan bir rnei, dinsel okul [sayfa 389] vermitir. Ortaa tipi bilmesinlerci okul, devrimci burjuvazi, feodal iktisadi temeli tasfiye ettikten sonra, feodal styapnn tasfiyesiyle birlikte, tarih sahnesini terketmitir. Daha sonra, 19. yzyl boyunca, proletaryann devrimci ykseliinden korkan, ama artk feodalitenin geri dnnden endie etmeyen .ransz burjuvazisi, anti-demokratik amalar iin kullanmak zere, dinsel okulu isteklendirecekti. Ama, burjuvazi, ona burjuva styapnn esi olarak yeniden yaam verdi ve bu yzden, sonu olarak onu burjuva toplumun koullarna uydurarak deitirdi. Bu, hi de feodal styapnn kendi temelinden sonra da yaad anlamna gelmez, ama yalnzca, burjuva styapnn, nceleri ilerici olan kapitalist retim ilikilerinin artk gerici olduklar bir dnemde gerici bir dorultuda deiiklie urad anlamna gelir. Burjuva demokratik gelenein miras laik okul, bu koullarda, burjuva styapnn bu ynelimine kar en iyi savam verebilecek elerden biridir. Proletarya, onu desteklemelidir. Bylece, styap ile temel arasndaki uygunluk, yalnz btn retim tarznn altst olduu alarda deil, ama ayn ve bir toplumsal ekillenmenin geliiminin eitli evre ya da derecelerinde de kendini gsterir. Kapitalizmde, serbest rekabet evresine liberal fikirler uy-
346
gun gelmektedir, siyasete de burjuva parlamenter demokrasi; tekeller evresine ise her izgide gericilik uygun der: tekelci burjuvazi kuvvetli devlet zorunluluunu ilan eder, kendi meruiyetini bozar, burjuva demokratik zgrlkleri bir yana iter.67 Kltr alannda, birbiriyle eliik ynleri kapitalizmin atlm dnemine ve son bulma dnemine karlk olan, iki hareket grlr. Birinci dnemde Rnesanstan 19. yzyln ortalarna kadar burjuva kltr eletirici bir zmleme, benimseme sreciyle, insan dncesinin btn kazanlar, zellikle antika kltr ile geliir ve zenginleir. kinci [sayfa 390] dnem: burjuva kltr, daha nce iine ald btn ilerici, ulusal, hmanist eleri yava yava kendi etki alannn, kendi dnyasnn dna atar ve abuka ayrr, dalr. Hatta artk kendi gemiine bile sayg gsteremez. Eletirici zmleme sreci kalkar, onun yerine bir ayrdetme, seme sreci gelir. Evrensellik tutkularnn yerine kendi z mirasn terketme geer: Diderot felsefeden, Michelet tarihiler safndan, Victor Hugo ise salt airler safndan karlrlar.68 Bu konuda, sonu olarak, bir fikri ya da bir kurumu doru olarak deerlendirmek iin, onu hibir zaman kendi kendine, soyut olarak, bir blmn oluturduu ve belirli bir temeli yanstan styapdan ayrarak incelememek gerekir. Bu, devlet konusunda zellikle vazgeilmez bir eydir. Arac, snflar st, szde genel kar cisimletiren sosyal- demokrat ve idealist devlet teorisi, bir yalandr. Ayn ekilde hristiyan-demokratlar, devleti, ortak yararn cisimlemesi eklinde sunarlar. Gerekte, toplumun uzlamaz snflara blnyle ortaya kan, tarihsel bakmdan zorunlu bir olgu olan devlet, kkeni ve nitelii ile bir snfn devleti olarak kalr. Yoksa, bilimsel bir yanlg olan biimcilie kaplmadan, genel olarak ve soyut olarak demokrasiden szedilemezdi. Daima u soruyu sormak zorunludur: kimin iin demokrasi? Kapitalistler iin mi, yoksa ynlar iin mi? N o t: Anarizm ki, .ransz ii hareketi zerinde hl bir etki yaratmakta devam ediyor styapnn niteliini ve roln tan67 1831 Lyon ipek iileri ayaklanmasnn arkasndan gelen 1833 Guizot yasasnn, sonrada 1848 Haziran ii ayaklanmasnn ezilmesini izleyen 1850 .allaux yasasnn anlam budur. 68 Bu, proletaryann hi de bu retinin ieriini eletirmekten vazgetii anlamna gelmez: burjuva smrsnn de getirdii lde, proletarya bu ierii eletirir.
347
mayan idealist bir retidir. Onun iin devletin snfsa1 kknden, iktisadi temel ile olan nesnel bandan habersizdir. Bu reti, devlette, insann derinliinde. yatan ve aslnda snf savamnn bir altrnnden baka bir ey olmayan bilmem hangi egemen olma ve iktidar igds grr. Bu yzden, pratik planda, anarizm, ynlarn siyasal ve ideolojik eyleminin gereini yadsr, nk, devletin gerek gcnn ynlarn destei olduunu grmez. Bireyin ya da aznln eylemini gklere kararak, anarizm, [sayfa 391] servene kaplr, ve bir provokasyon aleti olarak yozlar. III. STYAPI ETKN BR GTR styapy douran temeldir, ancak, bu hibir zaman onun temeli yanstmakla yetindii, edilgin, tarafsz olduu, temelin kaderine, snflarn kaderine, dzenin niteliine kar kaytsz bulunduu anlamna gelmez. Tersine, styap bir kez dounca etkin byk bir g olur, temelin billurlamasna ve glenmesine etkili bir biimde yardm eder; yeni dzenin, eski temeli ve eski snflar ykn tamamlamasna ve onlarn tasfiyesine yardm etmek zere gereken btn nlemleri alr. Baka trl olamazd da. styap, zellikle, temel tarafndan, kendisine hizmet etmesi iin, billurlamasna ve glenmesine etkin olarak yardm etmesi iin, zaman gemi bulunan eski temeli ve onun eski styapsn tasfiye etmek zere etkin olarak savam vermesi iin yaratlmaktadr. styapnn bu alet roln oynamay reddetmesi, onun, temelin etkin savunucusu durumundan temele kar kaytsz bir duruma geii, snflara kar ayn tutumu taknmas, niteliini yitirmesi ve bir styap olmaktan kmas iin yeterlidir.69 Zaten daha nceden de biliyoruz ki, fikirler, canl glerdir. Ama Stalinin burada zerinde srar ettii nokta, styapnn kesin olarak kendi temeline hizmet etmek ve onu savunmak iin oluturulduudur. Madem ki styapnn styap olma niteliini yitirmesi iin, kendi temeline artk hizmet etmez olmas yeterlidir, bu
69
J. Stalin, Dilbiliminde Marksizm zerine, Son Yazlar, 1950-1953, s. 1l.
348
styapnn bir eit tanmlamasdr da. styap, bir alettir, iyi dzenlenmi bir plann, egemen snfn bilinli bir eyleminin meyvesidir. Elbette ki, egemen snf fikirleri yoktan yaratmaz. .ikirler yanslardr. Ama belli bir snfn kendisi iin yararl fikirleri ileri gtrmesi [sayfa 392] bilerek olur, bilinle olur. styapy kendi iinde balantl bir btn olarak gsterdik. Peki, bir fikir ya da bir kurumun bu btne balln belirleyen nedir? Yalnzca onun snfsal yararll, ve temelin hizmetindeki rol. styapnn yaamnda, fikirlerin savamnda, kurumlarn evriminde raslant yoktur. Burjuvazi kendi styapsn bir plana gre dzenler. te buna bir rnek: Meclis krssnden, .allaux yasas zerine tartmalar srasnda, 1848 Haziranndan birka ay sonra Montalembert kontunun konumas: Mlk sahibi olarak ve mlk sahiplerine hitap ederek, tam bir ak yreklilikle bir tek szck ekleyeceim, nk biz burada, sanyorum, birbirimize, yalansz-dolansz gerei sylemek zere bulunuyoruz. Bugnn sorunu nedir? Mlk sahibi olmayanlarda, mlkiyete sayg uyandrmaktr. Bu saygy uyandrmak,70 kendileri mlk sahibi olmayanlar mlkiyete inandrmak iin bir tek yol biliyorum: onlar tanrya inandrmak! Ve semeciliin, u ya da bu baka bir sistemin belirsiz tanrsna deil, ama hristiyan dini retisinin tanrsna, On Emiri yazdrm olan ve hrszlar sonsuza kadar cezalandran bir tanrya inandrmak. te mlkiyeti etkili bir ekilde koruyabilecek olan gerekten halka gre tek inan budur...71 Burada, styapnn bilinli ekillenmesini, burjuvazinin, eski bir kurumu daha, gerici olma yoluna girmi olan kendi styaps iine almak zorunluluunu kavryoruz. Katolik Kilisesi klelii mahkum etmedi; ortaada, Avrupada, smrgelerde 1848e kadar, Birleik Devletlerde 1865e kadar kleler vard. Kilise, serflere, senyre boyun emeyi retti. Kukusuz, cengaver olan derebeyler, onlar, cehennem atei korkusuyla tan70 71
Stalinin metnini tamamen dorulayan szce dikkat edilmeli. Ulusal Mecliste konumas, Ocak 1850.
349
rnn yasaklarna sayg gstermeye zorlad. Ama bu nlemler, her eyden nce o toplumun yaam iin zorunlu olan kltr koruyor, retimi kayryor, ayaklanmalar nlyordu. [sayfa 393] Ksacas, feodallerin arlklarna kar feodaliteyi koruyordu. Ama Reims bapiskoposu haykryordu: Serfler, efendilerinize kar her zaman uysal olunuz. Onlarn sertliini ya da cimriliini bahane edecek duruma dmeyiniz. Yalnz iyi ve ll olanlara deil, byle olmayanlara da bal kalnz. Kilisenin kurallar, serfleri bakaldrmaya, itaatsizlie, hileye itenlere, ve hele hele onlara aka kar koymay retenlere kar aforozlarn ilan eder. 72 Daha sonra, Kilise, 19. yzyl sonlarnn Genelgeleriyle, kapitalistlerin yolsuzluklarna kar, kapitalizmi korumaya aba gsterdi, azn da buna gre ayarlad. Eskiden, toplumda senyrlerin ve serflerin varln zorunlu olarak ilan ediyordu, imdi de kapitalistlerle proleterlerin varlnn zorunlu olduunu bildiriyor. Bylece kapitalizmde kilisenin varl, bir eski dzenden artakal deildir: bu, smrc ve zorba burjuva dzenin, daha eski, ama gene smrnn ve basknn hkm srd toplumsal bir biimlenmeyi ieren bir ideolojiden ve bir kurumdan yararland anlamna gelir. te bunun iindir ki, burjuvazi, kendini tehlikede hisseder hissetmez, dini, kendi gereksinmelerine uydurarak, bile bile yeniden kalkndrd ve kapitalist styapnn btn iinde bir blm olarak dine yeniden g ve arka verdi. Sonu olarak, dinsel eitim ile laik retimi birbirinin tamamlaycs olarak sundu. 1887 ylnn ilkokul hakkndaki resmi bilgileri gsteriyor ki: Laik retim, dinsel retime kar koymakszn ondan ayrlr. retmen rahibin yerini al[maz]. ..her ocuu namuslu bir insan yapmak iin kendi abalarn [onun abalarna] katar. Burjuvazi, btn yumurtalarn ayn sepete koymuyorsa da, gene de kemanlarn akort etmeyi biliyor! Stalinin bir gzlemi, zellikle zerinde durulmaya deer: styap bu alet olma roln reddettii anda niteliini yitirir ve styap olmaktan kar. rnein resmi retimin hocalar, [sayfa 394] burjuva72
s. 43.
Aktaran: J. Bruat, Histoire du mouvement ouvrier franais, Editions Sociales, 1952,
350
zinin emperyalist amalarn savunmay reddederlerse, burjuvazi, bu demokrat retmenleri ilerinden atar. Burjuva yasallk artk tekellerin gereklerine uygun gelmedii zaman, tekellerin kendi karlarnn iyi bir aleti olmaktan kar; burjuvazi, burjuva demokratik zgrlkleri bir yana atmaya bakar. te o zaman,burjuva zgrlkleri bayran yukar kaldrmak ve onu ileri gtrmek ii, pek doal olarak, kapitalist dzende, ulusa kendi siyasal grlerini yaymak iin en iyi koullar burjuva demokrasisinde bulan proletaryaya der. u halde, fikirler ve kurumlar, metafizik bir biimde deerlendirilmemelidir. .ikirlerin kkenlerinin onlarn niteliklerini belirledii doru ise de tarihsel koullarn deimesi, onlarn roln deitirir: bunlarn belli bir anda, nesnel koullarn deimesinden dolay hangi snfn hizmetine konabileceklerini daima diyalektik olarak aratrmak gerekir. styapnn, en bata da devletin etkin gc, zellikle kapitalizmin canekime dneminde kendini gsterir. Bu dnemde retim ilikileri artk retici glerin niteliine uygun deillerdir. Bu ilikileri salamlatrmak, retim ilikileri ile retici gler arasndaki zorunlu uygunluk yasasnn uygulanmasn engellemek ve kapitalizmin varln sonsuz bir ekilde uzatmaya almak iin btn nlemleri alan kapitalist devlettir. Kendisine uygun gelen bir ideolojiye dayanan burjuva devlet, o zaman toplumun ilerlemesine kar balca engel haline gelir. Ancak yeni glerin bilinli eylemi ile yolun zerinden uzaklatrlabilen bir engel. Daha nceki dersten biliyoruz ki, bu siyasal ve toplumsal gler, proletarya ile ky ve kentteki emeki kitlelerin ittifak ile oluur. imdi gryoruz ki, byle bir savamn amac, yeni bir siyasal iktidar kurmak, etkin rolyle eski temelin ve eski styapnn tasfiyesini, yeni bir temel ve yeni bir styap yaratlmasn salayacak olan proletarya iktidarn kurmaktr. Bylece, baz tarihsel koullarda, fikirler ve kurumlar belirleyici bir rol oynarlar. Kaba materyalizm, toplumun [sayfa 395] otomatik ve kendiliinden gelimesi gibi yanl bir teoriye gtrr: pratik olarak, kapitalist devletin kendi temelinin varln uzatmak iin yrtt eylem karsnda pasif kalmay hakl gsterir, dorular. Marksizm ise, tersine, ynlarn devrimci girikenliinin en bata gelen roln hibir zaman ihmal etmez. Siyasal eylemi gelitirmek
351
ve ynlarn ideolojik dzeyini ykseltmek iin savam hibir zaman ihmal etmez. IV. STYAPI RETME DORUDAN DORUYA BALI DELDR styap, retime, insann retici etkinliine dorudan bal deildir. O, retime, ancak dolayl bir ekilde, ekonominin aracl ile, temelin aracl ile baldr. Bu yzden, st-yap, retici glerin gelime dzeyindeki deiiklikleri dolaysz ve dorudan deil, temeldeki deiikliklerden sonra, temeldeki deiikliklerin retimdeki deiikliklere dnmesinden sonra yanstr. Bu, u anlama gelir ki, styapnn etki alan dar ve snrldr.73 Marksizmin bu nemli tezi, btn retim ilikilerinin ve snf savamnn szn etmeden geitirenlere ve tekniin evriminin dorudan doruya fikirlerin ve kurumlarn ilerlemesine neden olduunu ne srenlere kar bizi uyarr. Gerekten, modem uygarln maddi ilerlemesini, kltrel, entelektel, manevi alanda da buna uygun den bir ilerlemenin izlemesi gerektiini sylemek, burjuva dncenin durmadan yineledii bir eydir. Emperyalizmin de bu beylik burjuva dnceyi durmadan yalanlamas, teknik ve bilimsel ilerlemeyi sulamak iin bunu bahane eden idealistlerin yaknmalarna neden olmaktadr. Oysa, bir toplumun kltrel, entelektel ve ahlaksal dzeyini belirleyen onun iktisadi temelidir. Teknik ve bilimsel bilgilerdeki ilerleme, bunda, hibir deiiklik yapmaz. [sayfa 396] lerleme, styapda, ancak temelin araclyla yansr. Nasl ki, retici gler, varolan retim ilikileri snrlan iinde geliirse, ayn biimde, teknik ve bilimsel ilerleme de bu temeli yanstan ideolojik ltlerine gre evrim gsterir, her snf tarafndan kendi snf karna gre deerlendirilir. yle bir zaman oldu ki, sanayi burjuvazisi, bilimlerdeki ilerlemenin, insanln maddi ve kltrel ilerlemesine varacan bildiriyordu. Bununla, bu ada, sanayi kapitalizminin gelime olanaklarn ifade etmekten baka bir ey yapmyordu. Ama, olguculuun
73
J. Stalin, Dilbiliminde Marksizm zerine, Son Yazlar, 1950-1953, s. 14-15.
352
tezi olan bu tez yanltr. kmekte olan kapitalizmde, bilimsel ve teknik ilerleme, yalnz toplumsal gereksinmelerin hizmetinde olmamakla kalmazlar, nk, kapitalist krn hizmetindedirler, ama hatta bilimsel fikirler ynlarn iine enikonu giremezler ve onlarn kltr dzeylerini ykseltmeye hizmet edemezler. Gerici burjuva ideolojisi, ynlara egemen olur; burjuva styap onlarn kltr dzeyini belirler ve bu kltr dzeyi, kanlmaz olarak, bilimsel bilgiye gre geri kalr. Toplumun ve kurumlarn ilerlemesinin yalnzca bilginin ynlar arasnda dalmasna bal olduunu kabul eden A. Comteun olgucu anlay, ilerici burjuvazinin bir topyasdr: kapitalizmin daha sonraki gelimesi bu anlayn dayanakszln gsterecekti. Olguculuun tersine, marksizm, styapnn yeni styapnn teknik ve bilimsel ilerlemeyi yanstmasn salayan eyin snf savam ve iktisadi temel deiiklikleri olduunu ortaya koyar. Toplumun kltrel ve entelektel dzeyinin ykseliine doru, fikirlerin ve kurumlarn ilerlemesine doru giden tek yol, snf savam ve sosyalist devrimdir. Makine ve bilimin kendi balarna, insan alklatrmak ya da ykseltmek yetileri birbirinden fazla deildir. Uygarl belirtmeye yetmezler. Birleik Devletlerdeki teknik gelime bu lkede egemen olan ideolojinin, yksek bir uygarlk derecesini ifade etmek yle dursun, kapitalist barbarln btn izgilerini sunmasna engel olmamaktadr. Sosyalizme gelince, sosyalizm, ne teknie bal bir uygarlktr, ne de [sayfa 397] bilimciliin zaferi. Onun manevi stnl, stn bir hmanizm yaratan sosyalist temelin bir yanssdr. Gerek bir hmanist, snf savamn mahkum etmez, ona katlr; yalnz snf savamnn, insan emeinin ve insan zekasnn en byk kazanlarnn engellere uramadan uygulama alan bulabilecei iktisadi ve toplumsal bir dzene varacan bilir. V. VARGI Uzlamaz snf kartlklaryla, uzlamazlklaryla paralanm bir toplum, gerek bir ahlaksal ve kltrel birlik gsteremez. Elbette ki, egemen snf, kendi ideolojisini kabul ettirebilir, ezilenlerin sesini bomay baarabilir. Yalnz snflararas uzlamaz kartlklar olmayan bir toplum, gerek ahlaksal ve manevi birlii tanyabilir,
353
bu birlik hibir zaman bilginin ilerlemesi iin zorunlu olan fikir savamn kaldrp atmaz. Bizimki gibi bir toplumda birbirinin kart olan iki ideoloji vardr, yalnzca iki ideoloji: burjuvazinin karlarn hizmet eden ve styapnn tamamlayc bir blm olan ideoloji, ve teki, bilimsel ifadesini marksizmde bulan proletaryann ideolojisi.. Tarafsz ideolojilerde art diye bir ey szkonusu olamaz. Ama halkn, uluslarn ve insann dman saldrgan emperyalizmin ideolojik isteklerine oranla daha az saldrgan olan, geri ekilmi durumda bulunan burjuva fikirler vardr. Aklc, anti-faist, hmanist burjuva fikirler bu tr fikirlerdir. Bu fikirler, emperyalizmin istekleriyle eliki haline der dmez, burjuvazi, onlara kar saldrya geer. O halde besbelli ki, ii snf ve ilerici gler, bu fikirlere sahip kmal, onlara g ve kuvvet vermeli ve onlarn demokratik ieriini gelitirerek onlar ileri gtrmelidirler. Bylece, iki ideoloji duraan deildir. Bunlardan biri gerilemektedir ve her gn daha gerici ve daha az evrensel olmaktadr. teki zenginlemekte ve yeni bir hmanizm uruna savamda glenmektedir. [sayfa 398] Proletarya, artk ulusun karlarndan ayrlmaz olan karlarndaki deiikliklere uyarak, gemiin ulusal kltr iinden, yaamn sadk yanslan olan ve ayn zamanda sanatn kalc antlar olan ilerici eleri ekip karr. Ve gene ulusun karlarna kar olan kendi karndaki deiikliklere uyarak, burjuvazi ulusal mirastan ve kendi demokratik ve hmanist kaltndan yzevirir. Tarafsz ideoloji yoktur ve olamaz: yalnzca uzun tarihi boyunca burjuvazi tarafndan hazrlanm fikirler ve bu fikirlerin bilimsel eletirisinin sonucu olarak oluan, marksizmin ortaya att ve proletaryann benimseyip kendine malettii fikirler vardr. Snf savamnn zikzakl tarihsel gidiine gre u ya da bu fikrin bir kamptan bir bakasna geebilmesi, kesin olarak o fikrin tarafsz olmadn, ve belirli bir ierik tadn gsterir; bunun iindir ki burjuvazinin snf kar deitii zaman bu snf, artk iine yaramayan fikri kaldrp atar. Toplumun nc glerine den grev, btn ideolojik ve kltrel kalt yeniden deerlendirmektir. Marksizm, aslnda, eletiricidir ve kapitalizmin nice emekle kurulan ideolojik yapsn en ince noktasna kadar eletirir. O halde, eletirici bir biimde ge-
354
miin kltrn benimsememi, zmsememi bir kimse, tam marksist olamaz.

YOKLAMA SORULARI 1. Kart snfl bir toplumda fikir savamnn gerek ieriini bir rnekle gsteriniz. 2. Hangi tr fikirler styapya aittirler? rnekleri. 3. Proletarya, kapitalist styapnn dnmlerine kar ne gibi bir tutum almaldr? 4. Bilimsel ilerleme ve manevi ilerleme. [sayfa 399]
355
YRMNC DERS
SOSYALZM
retim ve leim. Sosyalizmin iktisadi temeli. Sosyalizme geiin nesnel koullar. Sosyalizmin temel yasas. Sosyalizme geiin ve sosyalizmin gelimesinin znel koullar. VI . Varg. I. RETM VE LEM Snflarn ortaya kndan beri insanlar, insann insan tarafndan smrsnn ve snf savann ortadan kalkaca ideal bir toplumsal dzenin dn grmekten hi geri durmadlar. Halklarn zlemlerinin gerek bir yeralt akm, antikadaki altn aa dn inancndan beri ezilen ynlarn tarihi boyunca srp gider. Halklar, hibir zaman, insanln gelecei iin umutsuzlua kaplmadlar. Btn alarda, ozanlar ve dnrler, yeni zamanlarn ilk klarn beklediler ve kutladlar. 16 yzyln sonunda Gne lkesini yazan ve 27 yln hapiste geiren Thomas Campanella gibi Hristiyan dini, ikibin yl boyunca ezilen insanlara, mutluluk
356
krallnn bu dnyada olmadn yineledi durdu, ama hibir ey ynlarn yreindeki yeryznde mutluluk [sayfa 400] umudunu ldremedi ve Beethoven, o harika Dokuzuncu Senfonisiyle gelecek gnlerin marn yaratt. Bununla birlikte, marksizmden nce, ideal lke stne fikirler, topya snrlar dna kmadlar ve kamazlard. Btn alarn iktisadi yasalar bilgisinden yoksun toplumbilimcileri, esas ktl, servetlerin bireyler arasnda eit olmayan bir ekilde letirilmesinde grdler; onun iin, ya bir eit paylatrmay ya da servetlerin ortakln vdler. Ama, onlar, toplumlar biliminden yoksun olduklar iin retimin tahlilini yapmay ve snf smrsnn mekanizmasn ortaya koymay bilemezlerdi. Bunun iin de onlara hayalci olarak ba6k66 ve kolay kolay temizlenemeyen bir nyarg, burjuvazi iinde kk ve byk kk sald, bu nyargya gre, sosyalizm, gerekleemeyecek bir eydi. 19. yzylda, topyac sosyalistler, sorunu teki ucundan, yani tketim ynnden deil de retim ynnden ele almak gerektiini, retimi nemli bir lde artrmadan nce bir servet bolluu istenemeyeceini, byk modern makineli sanayinin de bu servet bolluuna olanak verdiini farkettiler. Ama retim ve iktisat yasalarnn bilimsel bir tahlili bulunmad iin, ar-retimi iktisadi bir afet haline getiren ey, retim aralarnn zel kapitalist mlkiyeti, yalnz ve yalnz bu zel kapitalist mlkiyet olduuna gre, eer gerekten retim artrlmak isteniyorsa, zerinde dnlp grlmesi gereken kesin ve sonal sorunun retim aralarnn zel kapitalist mlkiyetinin ortadan kaldrlmas sorunu olduunu, baka bir ey olmadn aka gremediler. Kapitalizmin yasalarn bilmedikleri iin, iyi niyetin, muazzam kapitalist sanayi aygtn, toplum gereksinmelerinin hizmetine vermeye yeteceini sanyorlard. Byle olmadn grdk, nk retim aralarnn zel mlkiyeti, modern sanayi ve bilimin salayabilecei uygulamalara tam bir engel oluturur. Bununla birlikte, topyac sosyalistler, modern bilim ve sanayinin serbest brakt muazzam retici glerin, kk smrc tabakaya kr salamak iin deil, toplumun [sayfa 401] maddi gereksinmelerinin karlanmasnda kullanlmas gerektii yolundaki devrimci fikri ileri srdler: nsann insan tarafndan smrlmesi yerine, dnyann insanlar tarafndan ortaklaa retime almas,
357
insanlar zerinde hkmet etme yerine, eylerin insanlar tarafndan ynetimi. te Saint-Simona gre sosyalizmin amalar bunlard. Yalnz marksizm, bu amalarn gerekletirilmesinin ortaya kard sorunlara: 1. retim ilikilerinin esas esinin retim aralar mlkiyeti olduunu; 2. retim tarznn gelimesinin i diyalektiine dayanmad takdirde retim ilikilerinin deitirilemeyeceini; 3. bu deiiklikten zarara urayan snflarn direncini yenebilecek tek gcn proletaryann ve mttefiklerinin siyasal snf savam olduunu gstererek bilimsel bir yant verdi. Marksizm, bylece: 1. sosyalizmin temelini; 2. sosyalizmin kuruluu iin gereken nesnel koullar; 3. sosyalizmin kuruluunun znel koullarn, bilimsel olarak tanmlamaya olanak salar. II. SOSYALZMN KTSAD TEMEL Marksizm, herhangi bir toplumda, retim ilikilerinin esas esinin retim aralarnn mlkiyet biimi olduunu gsterirken, ayn zamanda, sosyalizmin, ne genel olarak servetlerin ortaklndan, ne servetlerin paylalmasndan, ne zel sermayelerin birletirilmesinden, ne de kapitalizmin merkezilemesinden ve gtlenmesinden ibaret olamayacan gsterdi. Sosyalizmin temeli, retim aralarnn toplumsal mlkiyetidir, bu, zel mlk sahiplerinin, her eyden nce kamu gereksinmelerinin karlanmas iin iletilebilecek ve iletilmeleri gereken byk modern retim aralar sahiplerinin, mlklerinin kamulatrlmas anlamna gelir. Marksizm, bu amacn pekala gerekleebilir olduunu gsterdi, artk topik olmayan bu gerekleme yollarn [sayfa 402] gsterdi: retim tarznn tarihsel deimesini yerine getirmeye, tamamlamaya, nesnel olarak yetenekli olan proletaryadr, nk, zel mlkiyetin dorudan doruya kurban proletaryadr; retim aralarnn toplumsal mlkiyeti, onun, smrlen snf karlarna tamamyla uygun gelmektedir. Yoksullatrlan ynlarn emeinin rnn, yzyllar boyunca kendilerine mlk edinen kapitalistler, ynlar mlkszletirmiler-
358
dir. Sosyalizm, mlkszletirenlerin mlkszletirilmesidir. retim aralarnn toplumsal mlkiyetinin, cretliliin ortadan kaldrlmas gibi bir sonucu vardr. Gerekten, modern retici glerin bir gnde retilmesini saladklar, iinin emek-gcnn korunmas ve devam iin gereken deere oranla art-deer, artk zel kapitaliste gitmez, btn toplulua dner, ve topluluk yeleri arasnda, saladklar emee gre ve ayn zamanda eitli toplumsal gereksinmelere gre paylatrlr. Art-deer, cret kavramlar, emek-gc fiyat, kr, sermaye, gerekli-emek ve art-emek gibi kavramlar anlamlarn yitirir. Meta olarak emek-gc ve iilerin cretlilii zerine szler bizim dzenimizde bir hayli anlamsz grnmektedir; sanki retim aralarna sahip olan ii snf kendi kendini cretlendiriyor ve kendine kendi emekgcn satyormu gibi. Bugn gerekli-emekten ve artemekten szetmek ayn derecede gariptir; sanki bizim koullarmzda retimi geniletmek, eitimi gelitirmek, halk saln korumak, ulusal savunmay rgtlemek vb. iin iilerin topluma verdikleri emek, bugn iktidarda bulunan ii snf iin, iinin ve ailesinin kiisel gereksinmelerini karlamak iin sarfedilen emek kadar gerekli deilmi gibi.74 Marksizmin bilimsel olarak tanmlad gibi sosyalizm, demek ki, insann insan tarafndan smrsnn ortadan kaldrlmas, ve dolaysyla toplum iindeki uzlamaz kart olan snflarn kaldrlmasdr. O halde, [sayfa 403] iktisadi plandaki smrenlerle smrlenler arasndaki snf kartl da son bulur. retim aralarnn toplumsal mlkiyeti, ayrca iktisadi bunalm olanaklarn ortadan kaldrr. Kr perspektifinin ynettii zel reticiler arasndaki rekabet ve onunla birlikte kapitalist retim anarisi de ortadan kalkar. te yandan, dev retici glerin gelimesinin, toplumsal emek rnnn zel mlk edinilmesi dolaysyla ynlarn yoksulluunun art kouluna bal olmasn isteyen kapitalist birikim yasas geersiz ka1r. Bundan u sonular kar: 1. retim aralar retiminin gelimesi ve tketim aralar retimi74
73.
J. Stalin, SSCBnde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlar, Son Yazlar, 1950-1953, s.
359
nin gelimesi, marksist iktisat biliminin kurduu yeniden-retim kurallarna gre ayarlanabilir, dzenlenebilir; retim anarisi, yerini ekonominin uyumlu (orantl) geliimi yasasna brakr; baka bir deyile, ekonomi planlanabilir; 2. retimin srekli olarak artmas, bir retim fazlas bunalmna varmaz, nk, herkes emeine gre ald iin, retimin artmas, zorunlu olarak btn emekilerin satnalma glerinin ykselmesi ve tketimlerini artrmalaryla birlikte gider. retim ile tketim arasndaki dzensizlikler ve bundan doan btn bozukluklar isizlik, retici glerin tahribi meydana gelmez. Demek ki, sosyalizm, iktisadi bunalmlarn olmay, emperyalizmin ortadan kalk ve sava nedenlerinin yok oluudur. Sosyalizmin temel izgilerini zetlerken Stalin yle yazmtr: Bugn iin yalnz SSCBnde gereklemi bulunan sosyalist dzende, retim ilikilerinin temelini oluturan, retim aralarnn toplumsal mlkiyetidir. Burada, artk ne smren, ne de smrlen vardr. rnler, verilen emee gre ve almayan yemez ilkesi gznnde tutularak letirilir. retim sreci iinde insanlar arasndaki ilikiler, smrden kurtulmu alanlarn kardee ibirlii ve sosyalist yardmlama ilikileridir.75 retim aralarnn toplumsal mlkiyeti ne ekilde gerekleebilir? Eer SSCB rneini alrsak grrz ki: [sayfa 404] 1 Sanayide, retim aralar kamulatrlm ve btn halka maledilmitir; 2 Kk ve orta bireysel reticilere gelince, onlar, kademeli olarak retim kooperatiflerinde, yani byk tarmsal iletmeler olan kolhozlarda toplanmtr; 3 Kent ile krn, sanayi ile tarmn ekonomik birliini salamak iin, bir sre meta retimi (satnalma ve sat yoluyla deiimi) srdrlm, bu, kyller iin kent ile ekonomik ilikilerin tek kabul edilebilir biimi saylm ve sovyet ticareti, devlet ticareti ve kooperatif ve kolhozcu ticareti gelitirilip, ticari dolamndan her trden kapitalistler tasfiye edilmiti.76 Bundan kan sonuca gre, Sovyetler Birliinde retim
J. Stalin, Leninizmin Sorunlan, s. 677-678. Bkz: J. Sta1in, SSCBnde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlar, Son Yazlar, 19501953, s. 70.
75 76
360
aralarnn iki biim toplumsal mlkiyeti vardr: SSCBnde sosyalist mlkiyet, kimi yerde devlet mlkiyeti (btn halkn mlk), kimi yerde de kolhozlarn iortakl mlkiyeti (her kolhozun mlkiyeti, kooperatif birliklerinin mlkiyeti) biimine brnr. (SSCB Anayasasnn 15. maddesi.) Toprak, yeralt, sular, ormanlar, yapmevleri, fabrikalar, kmr madenleri, maden ocaklar, demiryollar, suyolu, havayolu ve ulatrma, bankalar, PTT, devlet tarafndan dzenlenen byk tarm iletmeleri (sovhoz, makine ve traktr istasyonlar vb.), ayn ekilde, belediye iletmeleri, kentlerdeki konutlarn esas kitlesi, snai kmelenmeler devlet mlkiyetidir, yani btn halkn maldr (6. madde). Kolhozlardaki ve kooperatiflerdeki ortak giriimler, hayvan srleriyle, tarm alet ve binalaryla birlikte, kolhozlarn ve kooperatiflerin saladklar retim, bunun gibi ortak binalar, kolhozlarn ve kooperatiflerin sosyalist mlkiyetini olutururlar (7. madde). Grlyor ki, SSCB rneinde, tarm kooperatifleri, tasarruf hakk, cretsiz ve daimi olarak kendilerin verilmi olan topra ilerler. Ayrca [sayfa 405] devlet, kendilerine bol miktarda traktr ve birinci derecede nemli olan baka makineleri salar, bunlarn da mlkiyeti devlete aittir. Kolhozun tam zgrlk iinde istedii gibi kullanlp yararland ey, demek ki, esasnda iletmelerinden ve binalarndan baka, onun gelirlerinin kayna olan ko1hoz retiminin rndr. Her kolhoz ailesinin, ortak kolhoz ekonomisinin esas gelirinden baka kk bir toprak parasndan yararlanmaya hakk vardr, bu toprak zerinde, zel olarak yardmc bir ek ekonomiye: oturmak iin eve, rn veren hayvanlara, kmes hayvanlarna, ufak tarm gerelerine sahiptir. Yasa, kyl bireylerin, zanaatlarn, bakasnn emeinin smrlmesi hari olmak zere, kk zel mlkiyetlerini kabul etmektedir. Tketim aralar konusunda ise, yurttalarn, kendi emeklerinden gelen gelirlere ve biriktirilmi paralara kiisel olarak sahip olmaya, oturduklar evin, yardmc ev ekonomisinin, ev eyasnn ve gnlk kullanm eyasnn, kiisel tketim ve kullanm eyasnn (rnein otomobil) mlkiyetine haklar vardr; ve bu kiisel mlkiyetin miras hakkna sahiptirler.
361
Sosyalist toplum, demek ki, iki snf ieriyor: ii snf77 ile kolhozcu, yani emeki kyller snfn. Bu snflar arasnda hibir uzlamaz kartlk yoktur, nk onlarn karlar dayanma halindedir. Bir de, bir aydnlar toplumsal tabakas vardr: teknik kadrolar, mhendisler, iktisadi organizasyon kadrolar, bilim emekileri, retim yeleri, sanatlar ve yazarlar. Bu tabaka btn emekiler kategorilerinden toplanm olmak gibi burjuva toplumunda bilinmeyen bir zellik gsterir. 1936da, Stalin, aydnlarn bileiminin eski dzenden artakalan duruma gre deimi olduunu ve aydnlar arasnda % 80-90'nn ii snfndan ve emeki kyllerden geldiini kaydediyordu. [sayfa 406] Bu aydnlar, artk ayrcalkl snfn deil, btn halkn hizmetindedirler. Sosyalizmde toplumsal yapnn esas nitelii yledir ki, hala mevcut olan farkllam toplumsal gruplar, smrnn ortadan kaldrlmas sayesinde mttefik ve dostturlar ve hepsi emekilerden meydana gelmitir. Bu ittifak, savam iinde eliklemitir: rnein, iiler, mlk sahibi smrc kyller (kulaklar) snfna kar savamda kyllere yardm ettiler; emeki kyller, kulaklarn a brakmak istedikleri ii merkezlerinin yiyeceini salarken, iiler de kyllere makine gnderiyorlard. Ayn ekilde, retimde, iiler ve aydnlar arasndaki ilikiler de deimitir. imdi, kol emekileri ve ynetim personeli dman deildirler, ama retimin gelimesiyle ve iyilemesiyle yakndan ilgilenen yoldalar ve dostlar olarak, tek bir retici topluluunun yesidirler. Eski kartlktan iz kalmamtr.78 nsann insan tarafndan smrs ile birlikte kent ile ky arasndaki kentin kapitalist burjuvalar tarafndan yerleri elinden alnan ve ykma srklenen ky arasndaki kartlk kayboldu bu kartlk, kyllerin kentliler hakkndaki dmanlnn, kentlilerin de kyller hakkndaki horgrlerinin temeliydi. nsann insan
77 Smrnn ortadan kalkmas, gerekten de proletarya szcnn kullanlmasn elverisiz hale getirir. 78 J. Stalin, Son Yazlar, 1950-1953, s. 82.
362
tarafndan smrsyle birlikte, kol emekileri ile, smrc burjuvazinin aletleri olan kafa emekileri arasndaki karlk da kayboldu bu kartlk, kol emekilerinin kafa emekileri hakkndaki dmanlnn, kafa emekilerinin ise kol emekilerine kar horgrlerinin temeliydi. Ensonu, insann insan tarafndan smrsnn ortadan kalkmasyla birlikte kadnn klelii de kaybolmutur ve erkekle kadnn eitliinin temelleri kurulmutur. retim aralarnn toplumsallatrlmasyla ve insann insan tarafndan smrsnn ortadan kalkmasyla, uzlamaz kart olmayan sosyalist retim ilikilerinin, yeni, zgl bir iktisadi temel yasasnn ortaya kmas iin koullar yaratlm [sayfa 407] oldu. Bu yasa sosyalist ekonominin smrsz ve bunalmsz bir ekonominin ama ve aralarn yanstr. Byle bir ekonominin, ynlarn maddi ve kltrel gereksinmelerinin en yksek lde karlanmasn salamaktan baka amac olamaz. Ama sosyalizmin bu zgl yasasn incelemeden nce anmsatalm ki, sosyalizme gei toplumlarn temel yasasna, retim ilikileri ile retici glerin nitelii arasnda uygunluk yasasna belirli nesnel koullar ister. III. SOSYALZME GEN NESNEL KOULLARI Marksizm, sosyalizmi bilimsel olarak tanmlarken, ayn zamanda, sosyalist toplumun geli ve kurulu koullarn da tanmlar. Mlkiyet tarz deiiklii, ancak belli nesnel koullarda mmkndr. retim ilikilerinin deimesinin temeli nedir? Bu temel, bu ilikilerle retici glerin nitelii arasndaki uygunsuzluk, belli bir anda kagelen uygunsuzluktur. O halde, sosyalist devrimin amac, znel bir ama deildir. Kendi kusurlarn ii snfna yklemek isteyen burjuvazinin inandrmak istedii gibi, kskanlk ve agzllkle belirlenmi deildir. Herhangi bir akam, kargaalk yaratmak isteyen birka kkrtc elebann eseri de deildir! Sosyalist devrimin grevi, onlara kar kan tek engeli, kapitalist retim ilikilerini, mmkn olduu bir srada uzaklatrarak, retici glerin snrsz bir ekilde gelimesine elverili koullar yaratmaktr; gerekte retici gleri, bizzat kapitalizmin kendisi ile eliik bir duruma gelinceye kadar gelitirerek, sosyalist devrimin
363
nesnel temelini salayan kapitalizmdir. Kapitalist zel mlkiyetin, kapitalist smrnn ortadan kaldrlmas, ayn zamanda, hem mmkn hem de zorunlu olduu bir anda, yeni retim ilikileri ile retici glerin nitelii arasnda uygunluun kurulup yerlemesine olanak salar. Buna gre, belli bir tarihsel aa bal nesnel koullar [sayfa 408] olmakszn sosyalizm olmaz. Sanayii az gelimi bir lkede, rnein inde, iktidardaki proletarya, byk bir ulusal sanayii yaratmadan nce sosyalizmi kurmay dnemez ve bir zaman iin kapitalist retim tarz, ekonominin bir kesiminde varln srdrr. Baka bir deyile, iktisat yasalarn bozmak, hkmsz klmak, hi kimsenin elinde deildir; insanlarn snf karlarnn yn verdii iradeleri, ancak nesnel yasalara dayand takdirde etkilidir. nsan iradesinin, doann ve iktisadn yasalar, bilgisinin dnda ilediine ve her eye kadir olduuna inanan iradecilik (Volontarisme) yanl bir felsefedir. Sosyalizmin kuruluundan szederken, Stalin, bunun sovyetler iktidar iin g ve karmak bir grev olduunu, bununla birlikte sovyet iktidarnn bunu baardn anmsatyor. [Sovyet iktidar bu baary], szmona, var olan ekonomik yasalar yok ettiinden ve yenilerini oluturduundan deil, yalnzca retim ilikileri ile retici glerin nitelii arasndaki zorunlu uygunluk ekonomik yasasna dayand iin baarmtr... Bu yasa olmadan ve ona dayanmadan Sovyet iktidar bu grevi baarya ulatramazd.79 Ve gene Stalin, snf karnn bu yasann uygulann yrttn belirtiyor: i snf, retim ilikileri ile retici glerin nitelii arasndaki zorunlu uygunluk yasasn kullanm, burjuva retim ilikilerini devirmi, yeni, sosyalist retim ilikileri kurmu ve onlar retici glerin nitelii ile uyuur hale sokmutur. Bunu, kendi zel yetileri gereince deil, bunda byk kar olduu iin yapabilmitir. 80
79
63-64.
J.Stalin, SSCBnde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlar, Son Yazlar, 1950. 1953, s. J. Stalin, Alekaandr Ili Notkin Yoldaa Yant, ayn yapt, s. 102.
80
364
IV. SOSYALZMN TEMEL YASASI Bununla birlikte, sosyalist devrim, kapitalist toplumdan devrald retici glerden en iyi ekilde yararlanmakla [sayfa 409] yetinemez. retici glerin, kapitalizmle ne kadar gelimi olurlarsa olsunlar, sosyalist bir toplumun gereksinmelerini karlayamayacaklarn hesaba katmak gerekir. Birincisi, kapitalizm,son evresinde, teknik bakmdan daha ilerlemi olsa bile, retici gleri tahrip ettii iin; ikincisi, kapitalizmde retici glerin geliimi tamamyla anarik olduu iin; ncs, kapitalizmde ynlarn tketimi ok dk olduu ve yalnz ufak bir smrc tabaka iyi yaamak olanana sahip bulunduu iin. Teknik bakmdan en gelimi kapitalist toplumun tkettii rnlerin miktar, demek ki, sosyalist toplumun fazlasyla tatmin etmeyi ngrd ynlarn gerek gereksinmeleri lsnde deildir, sosyalizm, yoksulluun genelletirilmesi deil, bolluun genelletirilmesidir. O halde, kapitalizmde hayal edilemeyecek, hzl, byk bir retim art olmadan sosyalizm olmaz. Bu nesnel bir zorunluluktur. Ama, byk miktarda tketim maddeleri retebilmek ve, bunlarn hacmini durmadan artrabilmek iin, ilkin, yeterli miktarda retim aralar, zellikle retim aletleri retmek, bunlarn yerine yenilerinin konmasn ve artrlmasn salamak gerekir. Bunun iindir ki, retimin ykselii, zorunlu olarak, retim aralar retiminin artmasyla balamaldr. Bunun anlam udur ki, sosyalizmin nesnel koullarndan biri, rnein tarma ok sayda traktr salayabilecek byk bir ar sanayiin yaratlmas ve gelitirilmesidir. retici glerin cokunca atlm, yalnzca zel sermayenin ortadan kalknn mmkn klaca bir olay deildir; gryoruz ki, ayn zamanda, yeni sosyalist retim ilikilerinin nesnel bir gereidir. Bu, u demektir: yeni retimin ilikileri, retici glerin gelimesini azami lde hzlandran balca g haline gelmilerdir. Sosyalist devrimden nce retici gler, retim ilikilerinin deimesini zorunlu klar; sosyalist devrimden sonra, yeni retim ilikileri, retici glerin gelimesini zorunlu klar. Ama retici glerin gelimesi, ii snfnn sayca art [sayfa 410] ya da retim aletlerinin miktarca art ile snrl kalamazd. Kendisi de artmakta olan bir halkn gittike artan gereksinmeleri, emein verimliliinin ykselmesini gerektirir. Oysa, emein verim-
365
liliinin art, emekinin byk yorgunluu pahasna Lon Blumun inandrmak istedii gibi bir klece almayla elde edilecek olsayd, sosyalizmin amalarna aka aykr bir durum olurdu. gn sresini ve emekinin yorgunluunu azaltarak, emein verimliliini artrmak, ancak retim aletlerinde nitel bakmdan bir ilerleme ile, nc bir tekniin kullanlmasyla, g ilerin makineletirilmesiyle vb. olanakldr. Onun iin sosyalizm, nesnel yasalar sonucu olarak, mekanikten tarm bilimine kadar, bilimi, kapitalist lkelerin grmedikleri llerde gelitirir, bu kanlmaz bir eydir. Sosyalizm, ayn zamanda, emekinin yeteneinin ykselmesine gereksinme gsterir, yle ki, stn bir teknikle temasa geen el emei gitgide entelektelleir. Sosyalist toplumun geliimi iin zorunlu olan eler bunlardr. Bundan kan sonuca gre sosyalizmin bir iktisadi temel yasas, insanlarn iradesinden bamsz, nesnel bir yasas vardr: Sosyalizmin temel ekonomik yasasnn ana izgileri ve talepleri aa yukar yle formlletirilebilir: stn bir teknik temel zerinde sosyalist retimi durmadan gelitirerek ve yetkinletirerek btn toplumun durmadan artan maddi ve kltrel gereksinmelerinin azami tatminini salamak. Bunun iin: azami kr salanacana, toplumun maddi ve kltrel gereksinmelerinin azami tatmini salanyor; ykseliten bunalma, bunalmdan ykselie retim duraksamalarla gelitirileceine, retim durmakszn artrlyor; toplumun retici glerinin yok edilii ile birlikte gelen teknik gelimenin devresel duraksamalar yerine, stn bir tekniin temeli zerinde retimin duraksamadan yetkinlemesi salanyor.81 Sosyalist toplumun dnyaya rneini verdii muazzam [sayfa 411] snai ve tarmsal ilerlemenin kendi bana bir ama oluturmadn iyice anlamak gerekir. Teknik ilerleme, retimin gelimesinin temelidir; retimin gelimesi sosyalizmin temel bir nesnel gereine, btn toplumun durmadan artan gereksinmelerinin en yksek lde tatminine baldr, esas olan, gereksinmelerin tatminidir.
81
98.
J. Stalin, SSCBnde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlar, Son Yazlar, 1950-1953, s.
366
Bu, nesnel bir gerektir, nk, insann insan tarafndan smrsnn ortadan kaldrlmas, emekilerin kendileri iin altklar anlamna gelir. O halde, retimin amac, zorunlu olarak, toplumun gereksinmelerinin yksek lde karlanmas ve bunun en iyi alma koullar iinde yaplmasdr. Hangi gereksinmeler? Maddi gereksinmeler, ama ayn zamanda kltrel gereksinmeler. O halde, sosyalist retimin amac, btn gereksinmeleriyle birlikte insandr.82 Sosyalizm, burjuva ideologlarn ileri srdkleri gibi, koskoca ama insana kar ilgisiz maddi baarlara susam bir teknik uygarl deildir. Tam bir alp gelime halinde bulunan insan, sosyalizmin merkezidir ve btn maddi baarlarn, insann her trl gereksinmesinin daha iyi karlanmasndan baka amalar yoktur: bilme gereksinmesi, kltr gereksinmesi kadar, rahat etme gereksinmesi: mutlu bir yaamn eitli eleri. Sosyalizm, gereklemi bir hmanizmdir. V. SOSYALZME GEN VE SOSYALZMN GELMESNN ZNEL KOULLARI Marksizm, yalnzca sosyalizmin gelii ve gelimesi iin gereken nesnel koullarn deil ayn zamanda znel koullarn, insanlarn tarihteki bilinli eylemlerinden doan koullarn da bilimsel olarak tannmasn salar. Gerekten de, kapitalist snfn, btn olanaklaryla, zorunlu uygunluk yasasnn ileyiine kar koyduunu, devletin etkisiyle kendi retim tarzn kurtarmaya altn, ve burjuvazinin tarihsel ilerlemenin nne diktii bu barajn, ancak kapitalistlerin [sayfa 412] direncini yenmek iin zorunlu olan toplumsal gleri oluturan proletarya ve mttefiklerinin bilinli eylemiyle yolun stnden kaldrlabileceini biliyoruz. Sosyalizmin kuruluunun birinci koulu, demek ki, karlar ulusun karlaryla zdeleen ii snfnn gerekten devrimci bir partiye sahip olmasdr. Ynlarn bu bilinli eylemi nasl bir sonu verebilir? Burjuva devletin yerine retim aralarn toplumsallatracak yeni bir devlet iktidarnn dzenlenmesi sonucunu verir. te proletarya diktatrl denen ey, bu yeni devlet iktidardr.
82
M. Thorez, Sovyetler Birlii Komnist Partisi X1X. Kongresine Selam.
367
Burjuva devletin, kapitalistlerin arkasna sndklar, tarihin mahkum ettii bu tek kalenin yklmas, yerine retim aralar zel mlkiyetini ortadan kaldrabilecek yeni bir devlet iktidarnn oluumu sonucunu verir. Proletarya diktatrl yle bir alettir ki onsuz retim ilikilerinde deiiklik yapmak olanakl deildir. Herkes ok iyi bilir ki, ii sendikalarnn, rnein gnn birinde kapitalistlerin mlklerini kamulatrmaya, sosyalist retimi rgtlendirmeye, yani meslek kurulularn, loncalar halinde serbeste birleen ve emekilerinin meyvesini paylaan emekilerin retimini dzenlemeye koyulmalar olanakl deildir. Bu anarist-sendikalist yavanlk, kapitalizmin koruyucusu burjuva devletin sert siyasal eylemini doru deerlendirememektedir.83 Proletarya diktatrlnn esas grevi, Marx tarafndan ak bir biimde ifade edilmitir: Proletarya, siyasal egemenliini, tm sermayeyi burjuvaziden derece derece koparp almak, btn retim aralarn devletin, yani egemen snf olarak rgtlenmi proletaryann elinde merkeziletirmek iin, ve retici glerin tamamn olabildiince abuk artrmak iin kullanacaktr.84 Proletarya diktatrlnn hazrlanp kurulduu tarihsel dnem, snf savamnn en keskin evresine girdii [sayfa 413] dnemdir. Sosyalizmin iktisadi uzlamaz kartlklar ortadan kaldrndan uzun zaman sonra, savam, burjuva kalntlarnn kapitalizmi onarma, yeniden canlandrma abalarna kar devam eder ve bu, sosyalizmin, yeryznn daha byk ksmnda baarya ulamasna kadar srer. Ynlar ilk kez olarak, kendilerinin olan bir demokrasiye kavuuyorlar. Bir dnn! lk kez olarak milyonlarca insan byle insanca bir yaama arlyor. Bylece, rnein, inin en uzak kylerinde, o zamana kadar kendilerine yk hayvanlar gibi davranlan kyller bellerini dorultuyor ve kendilerini yurtta ve kamu yararnn sorumlusu hissediyorlar. Proletarya diktatrlnn yapt byk iyilik budur ite: O, kendilerine btn ufuklarn kapal bulunduu bu derin insan ynlarna bilinli, etkin bir yaam
83 Ayrca, kapitalizmin retici glerinin eritikleri noktada, retim aralarnn toplumsal mlkiyetinin gereklemesi gereken yer ulusal erevedir: o halde, yalnzca, bir ii snf ulusal siyasal iktidar kurabilir. 84 Marx, Engels, Komnist Manifesto ve Komnizmin lkeleri, s. 131.
368
Proletarya diktatrl snflar savamnn sonu deildir; onun yeni biimler altnda srmesidir. Proletarya diktatrl yenilmi ama, direnmeyi brakmak yle dursun, direncini daha da younlatrm, yokolmam, ortadan kalkmam burjuvaziye kar siyasal iktidar eline geirmi bulunan proletaryann snf savamdr.85 Lenin unu da yazyordu: Yalnzca snf savamn kabul edenler henz marksist deildirler; bunlar henz burjuva dncesinin ve burjuva siyasetinin snrlar iersinde bulunabilirler. Marksizmi snf savam teorisi iinde hapsetmek, marksizmi budamak, onu arptmak, onu burjuvazi tarafndan kabul edilebilir bir eye indirgemek anlamn tar. Marksist, yalnzca, snf savamnn kabuln, proletarya diktatrlnn kabulne dek genileten kimsedir.86 Ve gene: Sosyalistlerin proletarya diktatrln anlayamamalarnn balca nedeni, snf savam fikrini mantksal sonucuna kadar gtrmeyileridir.87 [sayfa 414] Proletarya diktatrl bir snf egemenliidir. Kimin zerinde egemenlik? Kapitalistler zerinde, kapitalist plne en ve onun devlet iktidarn destekleyen eitli smrc, akgz, madrabaz, servenci tabakalarn zerinde. Bu yzden proletarya diktatrl, yepyeni tipte bir devlet iktidardr. Tarihin daha nce tanm olduu btn siyasal iktidarlar, smrc snfn egemenliini, aznln ounluk zerindeki egemenliini temsil ediyorlard. Proletarya diktatrl, ilk kez olarak, smrlenlerin smrenler zerindeki egemenliini temsil ediyor. Onun iin de, alan, smrlen ve ezilen teki toplumsal tabaka ve snflarn desteini kazanyor: o halde proletarya diktatrl ounluun aznlk zerindeki egemenlii, emekilerin egemenliidir. Bu egemenlik, ancak, alan ynlarn bilinli ve rgtl
Leninden aktaran: J. Stalin. Leninizmin lkeleri, Sol Yaynlar, Ankara 1992, s. 106. V. . Lenin, Devlet ve Devrim, Marx-Engels-Marksizm, Ankara 1976, s. 396. V. . Lenin, Proletarya Diktatrl, Burjuva Demokrasisi ve Proletarya Diktatrl, Sol Yaynlar, Ankara 1992, s. 159.
85 86 87
verir.
369
eylemi sayesinde hazrlanp kurulabilir, srdrlebilir, salamlatrlabilir. Bu egemenlik, asl paralanmas, ortadan kaldrlmas szkonusu olan siyasal rejimin ve iktisadi sistemin ideolojik oyalamasndan baka bir ey olmayan burjuva yasallkn kapsamna giremez. Bunun iindir ki, hareket halindeki ynlar, ulusun karlarna uygun ve demokratik zgrlklerin alabildiine gelimesini salayan yeni bir meruiyet yaratrlar. Bu egemenlik, burjuvazinin, btn ayrntlarnda ounlua bask yapmak iin tasarlanm brokratik devlet makinesini kullanamaz. Bunun iindir ki, hareket halindeki ynlar, yukardan aaya empoze edilen burjuva brokratl ykar, kendileri tarafndan denetlenen ve halkn gzleri nnde aka ileyen yeni tipte bir ynetim kurarlar. Proletarya diktatrl yalnzca bir egemenlik aleti deildir, ayn zamanda, proletarya ile emeki kyller ve orta snflar arasnda bir ittifakn da aletidir. Bu diktatrlk, [sayfa 415] mttefiklerini ulusal kara uygun bir yolda ynetmek iin proletaryaya ok gereklidir. Mademki, ounluun aznlk zerindeki egemenlii, proletarya diktatrl, burjuvazinin ynlara zorla kabul ettirdii siyasal boyunduruun sonudur, emekiler iin, ynlar iin demokrasidir; proletarya diktatrlnn gelii bir kurtulutur ve bu siyasal kurtulu koulu, burjuvazinin dzen ve dolaplarnn nlenmesidir. Proletarya diktatrl, tarihte ilk kez ynlar iin bir demokrasi olduundan, demokrasinin en yksek biimidir. Bu, bir dnemetir; burjuva demokrasisinden, sermaye diktatrlnden proletarya diktatrlne, halk diktatrlne dnen, ezenlerin demokrasisinden ezilen snflar demokrasisine dnen bir dneme. O zamana kadar byk ynlar ezmeye yarayan zel bir g olan devlet, ensonu bastrlm olan ezenlere kar, halkn ounluunun, iilerin ve kyllerin ve onlarn mttefiklerinin genel gcnn ifadesi haline gelir. Smrlenler iin gerek zgrlkler, proleterlerin ve kyllerin lkenin ynetimine gerekten katlmas, ancak proletarya diktatrlnde olanakldr.88 Proletarya diktatrlnn grevlerini yerine getiren devle88
J. Stalin, Leninizmin lkeleri, s. 41.
370
tin yalnz zel bir bask gcne dayanmamas, ama halkn ounluunun genel gcne dayanmas onun niteliini kkten deitirir. Bu, yeni tipte bir devlettir. Burjuvazi bir snf olarak btn dnyada yenilmi ve tasfiye edilmi olmad srece bu devletin srekli olarak glendirilmesi zorunludur; bu devletin glendirilmesi, her eyden nce ynlarn bilinli siyasal eyleminin glendirilmesi demektir. Buna karlk, burjuva devletlerin glendirilmesi, onlarn polis kuvvetlerinin artrlmasndan ve ynlarn siyasal eyleminin boulmaya kalklmasndan baka bir anlama gelmez. Grlyor ki, proletarya diktatrlnn glendirilmesi, smrc snf devletlerinin glendirilmesinin tam kartdr; bunun iindir ki, proletarya diktatrlnn [sayfa 416] glenmesi, ayn zamanda, devletin klasik izgilerinin gerekten zayflamas demektir: halk bir polisin tutumu, ynlarla olan balar, bir burjuva devletin polisininkilerle eer bu polisin kitlelerle olan balarndan szedilebilirse hibir ekilde kyaslanamaz. Bir halk ordusunun tutumuyla emperyalist bir ordunun hibir ilikisi, benzerlii yoktur: inin kurtu1uu srasnda btn dnya bunu grp anlad. Yeni devletin siyaseti dar ve kapal uzman evrelerinde hazrlanmaz, ynlarn iinde ve ynlarn nc gleri iinde hazrlanr: kolhozcu bir milletvekili kendi kolhozunda emeki olarak kalr. Proletarya iktidarnn uygulannn tarihsel biimleri eitlidir. Birincisi, Paris Komndr. Halk demokrasileri bunun bir baka biimidir. Proletarya iktidarnn klasik biimi, sovyetler iktidardr. Emekiler vekilleri sovyetleri (ya da konseyleri), Rusyada, 1905 Devrimi srasnda ortaya ktlar. Bu siyasal iktidar biimi, hareket halindeki ynlar tarafndan yaratld. 1917 Ekim Devrimi btn iktidar sovyetlere verdi. Sovyetler, proletaryann ve btn smrlenlerin en geni yn rgtlenmesi, bizzat ynlarn dorudan organdr. Sovyetler karar verirler, yerine getirirler ve verdikleri kararlarn yerine getirilmesini kendileri denetlerler. Burjuva parlamenter meclislerden (ulusal ya da yerel) farkl olarak btn iktidar, yrtme gcn olduu kadar, yasama gcn de ellerinde bulundururlar. Sovyetler, devlet iktidarnn yerel ve merkezi organdrlar. Sovyetlerin yeleri her an semenleri tarafndan geri alnabilirler. Yeni iktisadi temelin yanss Stalin Anayasas, u olguyu onaylamtr:
371
SSCBde btn iktidar, emekiler vekilleri sovyetlerinin ahsnda, kent ve ky emekilerine aittir. (Madde 3.) Bunun iindir ki, dzenbazlkla, sosyalizmi faizme benzeten burjuva ideologlar kusura bakmasnlar Sovyetler Birliinde, hi kimse yasaya boyun emekten bak tutulmaz. Byk sermayenin en gerici unsurlar tarafndan [sayfa 417] kurulan faist diktatrln, keyfi ynetiminden ve terrden baka silah yoktur; burjuva meruiyetini kendisi ayaklar altna alr. Tersine, sosyalist demokrasi, gcn, emekilerin desteinden alr; onun iin ancak emekilerin zel ve kamusal haklarnn kullanlmasn gven altna alarak varln srdrebilir. Sovyet hkmeti, btn yurttalar gibi, anayasaya sayg gstermek ve yasalara uymak zorundadr. Baka trl de hareket edemezdi, yoksa btn otoritesini yitirirdi. Rousseaunun lks genel iradenin ifadesi olarak demokrasi demek ki, proletarya diktatrl tarafndan tamamyla gerekletirilmitir. Ve gerekten de, byle bir lk ancak snflarn iktisadi kartlklarnn ortadan kaldrlmasyla gereklemi olabilir. Geni ynlarn bilinli eylemine dayanan sovyet devletinin, sosyalizmin kuruluunda ok byk rol vardr. Yeni iktidar, yeni retim ilikilerinin ortaya k iin vazgeilmez znel bir kouldur. Gerekten proletarya iktidar, tarihsel bakmdan kendi iktisadi temelinden nce gelmek ve kendi temelini yaratmak zorunda olmak gibi bir zellik gsterir. Burjuva iktidar, tersine, burjuva devrimi srasnda en bata burjuvazinin siyasal egemenliini, mevcut burjuva ekonomisiyle uygunlatrmalyd. Bundan baka, proletarya devriminden nceki devrimlerin amac, bir smr biimi (feodal) yerine, bir baka smr biimini (burjuva) getirmekti; proletarya devrimi, tersine, tm smry ortadan kaldrr ve bu da ancak devletin nemini artrr. Sosyalist iktisadi temelin mevcut olduu andan balayarak sovyet devleti, kendi iktisadi temelinin yanss olarak kabul edilmelidir, ve ite o zaman olaylarn gerei yeni bir biimde, yeni anayasa biiminde ifade edilmi olabilir. Sovyet Anayasas, bu haklarn kullanmn olanakl klan maddi koullarn yaratlmasn en uzak bir zamana atarak soyut bir takm haklar ilan etmek yerine burjuva anayasalarnn yaptklar budur maddi temelleri zaten daha nce yaratlm olan gerek haklarn varln onaylamak gibi bir zellik gsterir. rnek: [sayfa 418]
372
SSCB yurttalarnn alma haklar, yani iin nicelik ve niteliine gre emeklerinin karl ile birlikte gvenceli bir i edinme haklar vardr. alma hakk, ulusal ekonominin sosyalist biimde dzenlenmesiyle, sovyet toplumunun retici glerinin srekli olarak bymesiyle, iktisadi bunalm olanaklarn ortadan kaldrmasyla ve isizliin tasfiyesiyle gven altna alnmtr. (Madde 118.) Bu demek midir ki, sovyet devleti, iktisadi temelini edilgin bir biimde yanstmakla yetinir? Hi de deil! Sovyet devleti hibir an, ekonominin nesnel yasalarnn bilgisine dayanarak sosyalist ekonominin gelimesini hzlandran ve onu tutarl bir ekilde planlayan etkin bir g olmaktan geri kalmaz. Bu grevi yerine getirmek iin sovyet devletine iki ey gereklidir: 1) doann ve toplumun yasalarn tanmak, yani bilim; 2) yeni fikirleri anlayp benimsemi ynlarn bilinli destei. Proletaryann siyasal iktidarnn kuruluu srasnda bilimsel sosyalizmin oynad byk rol, demek ki gitgide artacaktr. Burjuva ideolojisine kar bilinli savam, marksizm-Ieninizmin ynlar arasnda yaylmas, biimiyle ulusal, ieriiyle sosyalist yeni bir kltrn yaratlmas, bylece sosyalizmin kuruluu iin vazgeilmez olan znel koullardr. Sosyalizm kurulup yerletii lde, demek ki, sovyet devletinin, bu yeni tipte devletin eitimdeki rol ve kltrel rol byr. Devletin rolnn bu art, hi de marksizmin dmanlarnn szn ettikleri totaliter basknn art anlamna gelmez. Devletin bu yeni rol, ynlarn kltrel ve entelektel dzeylerini egemen snf iin tehlike oluturmakszn ykseltemeyen kapitalist burjuva devletlerince hemen hemen bilinmeyen bir eydir. Bu yzden, kapitalist devlet, en bata bastrma ileriyle meguldr. Tersine, emekilerin devleti, iktisadi alanda olduu kadar kltr alannda da varln korumasn bilerek, gitgide, ynlarn yaratc emeinin ynetici merkezi haline gelir: emekilerin devleti, [sayfa 419] ynlarn dman deil, onlarn rgtleyicisi ve eitimcisidir. Kltr devrimi, nc fikirlerin ve nc bilimin ynlar iinde yaylmas, sosyalist ideolojinin burjuva ideolojisini yenmesi, diyalektik materyalizmin, fikirlerin toplumsal yaamdaki rol konusunda rettiklerine uygun olarak, bizzat devletin btn dikkatini stnde toplayaca bir konudur. retim ilikilerinin deimesi, burjuva
373
ideolojinin nesnel temellerini, retim aralar zel mlkiyetini ortadan kaldrarak, ynlar arasnda yeni bir bilincin olumas iin gerekli koullan yaratr. Yani, yeni sosyalist bilin, hi yoktan yaratlm deildir: devletin rol, ynlarn bilinci ile yeni nesnel, sosyalist koullar olanakl olduu kadar doru ve eksiksiz olarak birbirine uygun hale getirmek er ya da ge yeni bir bilin biiminin yeni ierie uygun gelimesini isteyen sreci abuklatrmaktr. Ayn zamanda, gelime perspektifleri bilgisinin de nesnel koullar zerinde etki yaparak iktisadi gelimeyi hzlandrmas iin, toplum yasalar bilgisinin yardmyla sosyalist bilinci ileri gtrmek gerekir. Grlyor ki, sosyalist toplumda birbirleriyle eliki halinde olmayan nesnel koullar ve znel koullar, karlkl bir etki olutururlar ve birbirlerini karlkl olarak desteklerler. Bunun iindir ki, sosyalist toplum, maddi bakmdan ve kltr bakmndan, burjuva toplumunda bilinmeyen bir tempoyla geliebilir. Sosyalist ilerleme yarmas, sosyalist retimin gelimesinde, ynlarn yeni bilincinin neminin bir rneidir. Bu bilin deimesinde edebiyat ve sanata byk bir rol der: yazarlar, Stalinin deyiiyle, ruhlarn mhendisleri olurlar. Ensonu, uras da aktr ki, eer ii snf ve onun mttefiklerinin balarnda, bilinli ve rgtl mfrezeleri, ynlara bal ve toplumlarn doru devrimci teorisiyle donatlm siyasal bir parti olmasayd, sosyalist devlete den btn grevler proletarya diktatrlnn kazanlmasndan kltr devrimine kadar gereklemezdi. Sosyalist toplumun yolunu aydnlatan, teoriyle pratii birletiren bu nclk rol, yeni maddi ve kltrel zorunluluklar ortaya kt lde ve sovyet devletinin rol byd lde artar, eksilmez. [sayfa 420] VI. VARGI Sosyalizmin temel iktisadi yasas, nesnel bir yasadr. Ynlarn maddi ve kltrel gereksinmelerinin en yksek lde tatminini salamak, bir hkmetin serbest tercihinin eseri deildir. Bu, retim aralarnn topluma malediliinin (toplumsallatrlmasnn) zorunlu sonucudur, ve yalnz ii snf iktidar, vaadetmi olduu eyi verebilir ynlara; nk o, retim aralarn topluma maletmitir ve yeni retim ilikilerini niteleyen nesnel yasaya dayanmaktadr. Marksist sosyalizm anlayn topyac anlaylardan ay-
374
ran, ynlarn binlerce yllk hak davas ile, bilimsel olarak belirli bir retim tarznn temel ekonomik yasasnn gereklerini birbirleriyle badatrmasdr. Sosyalizmin dmanlar, kapitalist burjuvazi, sosyalist kurtuluun baarlarnn ancak bireyin kleletirilmesiyle elde edilebileceini yineleyip dururlar. Sosyalizmin, insann kiiliini, kiisel enerji ve girikenliini, bireyin yeteneklerini, hak ve zgrlklerini ezdiini ve yok ettiini; gereksinmeler ile beenileri bir dzeye getirdiini ne srerler. Ama, emekileri, fizik bakmndan ve kafaca smrerek ve sakatlayarak btn bir manevi ilgiler, zlemler ve insan yetenekleri dnyasnn zerine ken ve onu boan; varln gvensizlie borlu olan, insanlar birer robot haline getiren, bir bask, alk ve isizlik rejimi altnda iiyi makinenin bir eki, uzants haline getiren; onu fizik ve manevi bireylii iinde sakatlayan; iiyi bir kle durumuna indirgeyen kapitalizmin ta kendisidir. Kapitalizmin karsnda birey yalnz ve silahszdr; onu kurtaracak olan, yalnzca smrlenlerin ve ezilenlerin birlii, devrimci savamdr. Ynlar kurtarlmadan birey kurtarlamaz. Ynlarn kurtuluu, bireyin kurtuluunun birinci kouludur. Kapitalizmin savunucular, kapitalizmde, girikenlik ve yetenek sahibi her insann, servet sahibi olmasa bile, kendi yolunu kendisinin aabileceini ve yeteneklerine uygun bir duruma geebileceini ne srerler. Ve milyoner olmu [sayfa 421] ayakkab boyaclar gibi mutlu olaylar anlatrlar. Ama, herhangi bir kimsenin baarsnn binlerce smrlen emekinin srtndan dendiini gizlerler. Kapitalizmde herkesin kendi yolunu kendisinin amas zorunluluu, burjuva toplumda insanlarn durumunun zel mlkiyetin alan ile belirlendiini tantlar. Ynetici grevlere ykselebilenler, st snflarn temsilcileri ya da onlarn adamlar, memurlardr. nsanlarn durumlar, onlarn servet, snf, kast durumlaryla, ulusal kkenleri, cinsiyetleri, inanlar, yaknlklar, ilikileri, kayrlmalar vb. ile belirlenir. te kapitalizmin dnrleri ve ahlaklar tarafndan sonsuz, mantksal saylan dzen, usauygun ve kavranlr kabul edilen tek dzen budur. En stn yeri hakl olarak igal ettiklerini tantlamak iin, Krupplarn, Stinneslerin, Morganlarn, Rothschildlerin, Rockefellerlerin, .ordlarn, Boussaclarn yaratc yetenekleri gklere kartlr. Ama herkes bilir ki, kapitalistlerin yaratc yetenekleri, art-deerin reticilerden
375
zorla koparlp alnmas becerisine dayanr, ve onlarn egemen durumunu belirleyen ey, yalnzca sermayelerinin bykldr. Ve ite kapitalizmde bir insann deerini saptayan da budur. Sosyalizmde ise, tersine, bireyin ykselmesinin, yeteneklerinin, anklklarnn, yaratc yetilerinin gelimesinin koulu, bizzat ynlarn yaratc yeteneklerinin ykselmesidir. Sosyalizmin temel ekonomik yasas, nc tekniin roln bize gsterdi; sosyalizmin znel koullarnn incelenmesi, sosyalist bilincin, bu yeni toplumun muazzam etkin gcnn nemini kuvvetle belirtti. Bu ifte incelemeden, sosyalizmin, emekinin kiiliini btn ynleriyle, bilgili, dnsel ynden gelimi teknisyen olarak, toplum sorunlar konusunda geni ve derin bir bilgiye sahip olan, yeni bir yaamn yapcs toplumsal bir insan olarak gelitirdiini iyi aklda tutmak gerekir. nsann kiiliinin, kiisel yeteneklerinin ok ynl gelimesi, sosyalizmde, kapitalizmde olduu gibi, soyut bir olay olarak kalmaktan uzaktr, bir yn olay olmutur. Sosyalist yarma, [sayfa 422] herkesin kiisel girikenliini, yaratc zekasn gelitirme olanaklarn hazrlayan canl bir rnektir. SSCBde stahanovistler, yenilik getiriciler, verim salayanlar, her eit buluu, yksek nitelikli emekiler ve uzmanlar, tarm alanndaki deneyciler, retim ve ekonomi dzenleyicileri, halktan kma ileri aydnlar, toplumsal ve siyasal bir eylem banda bulunan kadnlar ve erkekler, bilimsel bir tartmaya, bir edebiyat ya da sanat yarmasna katlabilecek apta emekiler ye bunlarn ortasnda yryen, binlerce sosyalist emek kahramanlar ve Stalin dl kazananlar. Ancak sosyalist toplumdadr ki, insan, kkenine, cinsine, servetine vb. baklmakszn kendi yeteneklerine uygun bir yere gerekten sahip olabilir. Sosyalizm tam ynlarn egemenliidir, yzyllar sren basknn kurbanlar olan ve smr yznden her eit insani gelimeden yoksun bulunan milyonlarca insann egemenliidir. Tarihi yapan bu ynlardr, nk yalnz bu ynlar sermayenin iktidarn yere serebilirler. Bir kere boyunduruktan kurtulduktan sonra, ynlar, byk bir cokunlukla kendileri iin yeni bir yaam kurarlar. Ynlar, insann insan tarafndan smrsn ortadan kaldrarak, bireyle toplum arasndaki uyumazl gidermi ve herkese bol bol alp gelime olana salamlardr.
376
YOKLAMA SORULARI 1. retim aralarnn toplumsallatrlmasnn ekonomik ve toplumsal planda belli bal sonular nelerdir? 2. Sosyalizme geiin nesnel koullar nelerdir? 3. Sosyalizmin temel yasasn syleyiniz ve aklaynz. 4. Sosyalizme geiin ve sosyalizmin gelimesinin znel koullar nelerdir? 5. Sosyalizm ve birey. [sayfa 423]
377
SOSYALZMDEN KOMNZME
YRMBRNC DERS
I. II . III . IV . VI .
Komnist toplumun ilk evresi. Komnist toplumun st evresi. Sosyalizmde retici gler ve retim ilikileri. Sosyalizmden komnizme geiin koullar. Varg.
SOSYALST ekonominin amac, grm olduumuz sosyalizmin temel ekonomik yasasnn da sonucu olarak toplumun maddi ve kltrel gereksinmelerinin en yksek derecede karlanmasdr. Ve zel mlkiyet ortadan kalktktan sonra da baka trl olamaz. Bununla birlikte, bu demek deildir ki, toplumun her bir yesi, hemen, gereksinmelerine gre snrsz olarak istediklerini elde edebilir. Sosyalist toplumda herkes verdii emee gre alr. O halde toplumsal mlkiyete dayanan toplumun gelimesinde iki evreyi birbirinden ayrmak gerekir: bir ilk evre ki sosyalizm adn alr ve bir st evre ki buna komnizm denir. Bu ayrm, Marx tarafndan bilimsel olarak konulmutur. [sayfa 424]
378
I. KOMNST TOPLUMUN LK EVRES Tamamyla, gelimi olan komnist topluma oranla deerlendirmek istendiinde, az nce incelediimiz sosyalizm, bir ilk evreden ibarettir. Sosyalizmin ilkesi herkesten yeteneine gre, herkese emeine gre ilkesidir. Ama komnizmin ilkesi, herkesten yeteneine gre, herkese gereksinmesine gredir. Modern alemde, herkes, gereksinmesine gre alamyorsa, bunun balca engelinin, insan emeinin btn zenginliklerini israf eden kapitalist smr olduu gereidir. nsann insan tarafndan smrsnn ortadan kaldrlmasnn ilk sonucu, emekinin, rettii zenginliin bir blmn, kendisinden arlmakszn, verdii emee gre alabilmesidir. Herkesin, isteklerine ve gereksinmelerine gre almasna gelince, bunun iin, toplumun yeteri kadar tketim aralarn retebilecek duruma gelmesi gerekir. Yeni iktidarn ilk ereklerinden biri, retimi artrmaktr; ama bu evrede leimin ilkesi henz toplum yelerinin gereksinmelerinin tamamn karlamak deildir. Gerekte, btn retim artnn, eer bu artn duraklamalarla yrmesi, yarnsz ve yarm kalmas istenmiyorsa, retim aralar retiminin artrlmasyla balamas gerekir. Bireysel tketimin gereksinmelerini tatmin etmeden nce, retim aralar ynnden toplumun maddi gereksinmelerini tatmin etmek gerekir. Oysa, ou kez, grm olduumuz gibi, kapitalist toplum, sosyalizme, retim aralar retimi ile tketim aralar retiminin birbiriyle orantl olmadklar ok kt bir miras brakr. rnein, ekoslovakyada, kapitalizm, sanayilemi denilen bu lkenin burjuvazisine yksek bir yaam dzeyi salayan, ama byk blmyle, byk kapitalist lkelerin ar sanayisine bal hafif bir sanayi gelitirmiti. Sosyalizmin herkesten yeteneine gre, herkese emeine gre forml, elbette tketimde bir l bulunmas gerei olgusuna uygun der. Bu ly nerede bulmal? Elbette ki emekte. Gerekten de, her bireyin toplumsal retimden alaca pay belirleyen, [sayfa 425] onun salad emein nitelik ve niceliidir; bu, hakedilen tketimi lmenin en doru yoludur. Ayrca, emek (i, alma), retici glerin hzla ykseliinin, bu bakmdan da ileri aamaya geiin kouludur. Bylece salanan emein karl, artk bireyin tketimini lmek iin gerekli olmayaca bir evreye geii hazrlar.
379
Zaten sosyalizmin herkesten yeteneine gre, herkese emeine gre ilkesi, emekilerin hibir zaman emeklerine gre almadklar smrc kapitalizme oranla ileri bir admdr. Demek ki, sosyalist toplumda, bireyler iin, yaamlar iin gerekli mallar, satnalma yoluyla salamak zorunluluu, zorunlu olarak devam eder, ve bu zorunluluk, gnlk tketim mallarnn leimi iin olanakl olan tek yoldur. Bu leimin dnda, ynlarn maddi ve kltrel gereksinmeleri, toplumsal hizmetlerle rnein tbbi bakmn parasz oluuyla ve kapitalizmin tanmad kltr kurumlaryla tatmin olunurlar. Ayrca, tketim mallarnn herkesin gereksinmesine gre bllmesini salayacak olan retim artnn teknikte nemli bir gelime olmadan olanakl olmadn da gznnde bulundurmak gerekir .Bylece bir teknik atlm, emekilerin teknik niteliklerinin ve kltrlerinin, ynlar renim ve bilimden yoksun brakan kapitalizmin, kendilerini iinde tuttuu teknik nitelik ve kltr derecesinden ok daha stn bir dereceye ulamalarn gerektirir. O halde, alma, birey iin, soluk almak, ya da yrmek kadar doal bir gereksinme haline gelmedike, emekilerin ilerlemesini ve niteliklerini isteklendiren aralardan biri, herkesin verdii emei, almasnn niteliine gre almasdr. Emekileri, niteliklerini gelitirdikleri takdirde yaam dzeylerini iyiletireceklerine inandrmak isteyen kapitalizmin oyalayc vaatleri, sosyalizmde, bir gerek haline gelir, nk sosyalizmde smr ortadan kalkmtr. Bylece, sosyalist evreyi anlamak iin her alanda kapitalizmin ar mirasn tasfiye etmek ykmlln unutmamak [sayfa 426] gerekir: Burada karlatmz ey, kendine zg olan temeller ze-rinde gelimi olan bir komnist toplum deildir, tersine, kapitalist toplumdan kp geldii biimiyle bir komnist toplumdur; dolaysyla, iktisadi, manevi, entelektel, btn bakmlardan, barndan kt eski toplumun damgasn hala tayan bir toplumdur.89 Sosyalist toplum herkese emeine gre verir dendii za89 K Marx, . .Engels, Gotha ve Erfurt Programlarnn Eletirisi, Sol Yaynlar, Ankara 1989, s. 29.
380
man, bu demek deildir ki, herkes birey olarak, tek bana ve dorudan doruya emeinin tm rnn alr. Bu bir kk-burjuva topyasdr. Gerekte, eer toplumsal emein tm dikkate alnacak olursa, ilkin bir yedek fonu, retimi artrmaya ayrlm bir fonu, eskimi makinelerin yerine yenilerini koymaya ayrlm bir baka fonu, bundan dmek gerektii aktr. Eer tketim aralar ele alnacak olursa, bunlardan da ynetim masraflar iin bir fon, okullar, hastaneler ve yallar iin dinlenme yurtlar iin bir baka fon dmek gerekir. Btn buraya kadar sylediklerimiz, Sovyet anayasasnn 12. maddesini anlamamza yardm ediyor: alma, almaya ank (ehil) her yurtta iin bir dev ve almayan yemez ilkesine gre bir onur sorunudur. Bunun iindir ki, sosyalist toplumda eitlik, elbette ki herkese varln srdrmesi olana (smrnn ortadan kaldrlmas sayesinde) bir kez salandktan sonra, herkese emeine gre, yani eit olmayarak vermekten ibarettir. O halde sosyalizmi, topik bir eitilikle bir tutmamak gerekir . Her insan ayn lye vurmak demek olacak olan eitilie (egalitarisme) gelince, diye yazyor Maurice Thorez bu, toplumsal bakmdan olanakszdr: insanlar arasnda, onlarn biyolojik ve psikolojik anklk ve elverililiklerinden ileri gelen doal eitsizlikler vardr. Sosyalistlerin ortadan kaldrmay istedikleri eitsizlik, snflarn varlnn sonucu olarak ortaya kan eitsizliktir. Kapitalist toplumda, bireyler, [sayfa 427] kiiliklerini gelitirmek iin eit bir anstan yararlanmazlar. Bir milyoner ile bir isizin yasa karsnda eit ve her ikisinin de zgr olduklar sylenir, ama bu zgrlk onlardan birini Rivierann lks ote1lerine, tekini ise kpr altna gtrr. Gelecein insan, tek rnee gre ayarlanm, makinelemi bir robot olmayacaktr, yetenekleri ve anklklar alabildiine alp gelien, zgr ve gl bir birey olacaktr.90 Sosyalist toplumda eitlik, gereksinmeleri kyaslanabilir olan ama yetenekleri eit olmayan bireylerin her birinin emeine gre, toplumdaki katk payna gre, yani eit olmayarak almalarna
90
Maurice Thorez, .ils du peuple, s. 243.
381
dayanr. Stahanovist, stahanovist-olmayandan daha ok alr, ama bu, ayrcal olmasndan ileri gelmez smren snf olmayan bir toplumda artk ayrcalklar yoktur sekin ve bulucu, yeniliki bir emekinin toplumun tmne, ve doal olarak toplum yelerinin her birine oranla daha ok katkda bulunmasndandr.91 Buna karlk, komnist toplumda eitlik undan ibaret olacaktr: yetenekleri eit olmayan ve bu yzden topluma (nitel ve nicel bakmdan) farkl bir emek salayan bireyler gene de edeer bir biimde, her biri azami gereksinmelerine gre alacaklardr. Niin? nk retim, artk herkesin gereksinmesine gre alabilecei lde ykselmi olacaktr. Demek ki, sosyalist toplumda, emek lsnn, bu bakmdan da tketim lsnn sk bir biimde denetimi zorunlu olarak hkm srer. alma bir zorunluluktur, ama, herkesin, en adil ekilde, verilen emee gre almas gibi bir karl vardr. Artk ne ayrcalkl, ne smrc, ne de kr dkn vardr; emek her eyin en yksei, en ycesidir, emek egemendir. Sosyalist toplumda, bir lde, bir servet eitsizlii vardr. Ama sosyalist toplumda artk ne isizlik, ne smr, ne de ulusal-topluluklar zerinde bask vardr. Sosyalist toplumda, her ne kadar almas karlnda [sayfa 428] gereksinmelerine gre deil de, verdii emein nitelik ve niceliine gre alyorsa da, herkes almak zorundadr. Bu yzden, hala bir cret, hem de eit olmayan, farkllam bir cret vardr. Ancak kiilerin almalar karl toplumdan emeklerinin nitelik ve niceliine gre deil de, gereksinmelerine gre alacaklar bir dzen yaratma ii baarld zaman komnist toplum kurulmu olacaktr.92 II. KOMNST TOPLUMUN ST EVRES Komnist toplumun daha yksek bir aamasnda, bireylerin iblmne ve onunla birlikte kafa emei ile
91 Stahanovistlerin dllendirilmesi bir ayrcalk olmaktan te, sosyalist hukukun bir sonucudur; Lenin una dikkati ekiyordu: Her hak tek bir kuraln deiik insanlara, gerekte ayn ve eit olan insanlara uygulanmasndan ibarettir. (Devlet ve Deurim.) 92 Staline, Dclaration Roy Howard, Cahiers du communisme, n 11 (1948), s. 1413. [Stalin diyor ki: Stalinin Skripps-Howards Newspapers adndaki Amerikan Gazeteleri Trstnn Reisi Roy Howard ile Yapt Mlakat, ev. Hasan Ali, Marksizmin Bibliyotei, stanbul 1936, s. 15-16]
382
kol emei arasndaki elikiye klece boyun eileri sona erdii zaman, emek, yalnzca bir geim arac deil, ama kendisi birincil yaamsal gereksinim haline geldii zaman; bireylerin eitli biimde gelimeleriyle, retici gler de artt ve btn kolektif zenginlik kaynaklar grl grl fkrd zaman, ancak o zaman burjuva hukukunun dar ufuklar kesin olarak alm olacak ve toplum, bayraklarnn stne unu yazabilecektir: Herkesten yeteneine gre, herkese gereksinimine gre.93 Burjuvazinin, komnizmin szde gereklemesi olanaksz niteliine ilikin balca kant, toplumun herkese gereksinmelerine gre, yani bedava olarak veremeyecei, nk byle bir durumda herkesin derhal olanakl olduu kadar az alaca ve bylelikle ksa zamanda ktln gelecei iddiasdr. Burjuvaziye gre, ilk gnahn kurban olan insan, sonsuz olarak ve doas gerei bakasnn almasndan en byk pay ekip almaya abalayan, ancak zorunlu olunca ve zorla alan bir tembeldir. Burjuvazi, bylece, alma hakkndaki kendi z anlayn yanstmaktan baka bir ey yapmyor. Burjuva hukukunun dar ufku [sayfa 429] iinde, bir Shylockun94 agzllkle yapt, Bir bakasndan ne yarm saat fazla almam, ne de daha az bir cret almam gerekmez95 hesab iinde snrlanan anlaya gelince, bu, kapitalist smr koullarnn rnnden baka bir ey deildir ve zaten ancak bu durumda tamamyla anlalr bir eydir. nsann insan tarafndan smrsnn bin yllk koullar, genel olarak gten dren ar almalara kar bir dmanlk yaratmlardr. Olduka yakn bir zamana kadar retici glerin zayf bir ekilde gelimeleri, kapitalist dzende emekilerin yknn elverili bir teknikle hafifletilmesi iin hibir tasa duyulmamas, almay g katlanr bir eylem haline getirmilerdir. Ensonu, balangta, retici glerin ilerlemesinin bir koulu olan iblm, her insan mr boyunca ayn ie perinlemitir zellikle her insann, paralara blnm bir eylemin esiri olduu modern sanayide; ekleyelim ki, kafa emei ile kol emei arasnda iblm, kol
93 94 95
K. Marx, .. Engels, Gotha ve Erfurt Programlarnn Eletirisi, s. 31. Shakespearein kiilerinden: tefeci. Bkz: Lenin, Devlet ve Devrim, Marx-Engels-Marksizm, Ankara 1976, s. 412.
383
emekilerini her trl yaratc eylemden yoksun brakarak, kol emeinin hibir ekici yann brakmad. Bu nedenledir ki, almak, bir angarya halini ald. Ama bu durum, sonsuz olan, deimeyecek bir durum deildir. Belli maddi koullar tarafndan oluturulan bu durum baka koullar tarafndan ortadan kaldrlacaktr. Helvetius, daha o zaman, lml, ll ve salkl bir retici eylemin insana ve insann mutluluuna yaamsal lde gerekli olduunu dnyordu; ona gre ktlkler ancak aylaklktan ya da ar ypratc almadan ileri gelebilir. .ourier, ilgi duyulan, ekici ii ululamtr; emekilerin zevklerine, anklklarna, yeteneklerine uyan byle bir alma, gelecekteki toplumun nasibi olacaktr. Snflara blnm bir toplumda, sanata ilikin ya da bilimsel eylem, komnist toplumda, btn insanlarn almasnn alabilecei niteliin, artk bir angarya deil, bir alp gelime olan iin bir imgesini verir. Yalnz unu da gznnde bulundurmak gerekir ki, karlatrma [sayfa 430] kusursuz ve eksiksiz deildir, nk kapitalist toplumda, sanat ve bilim adam, her zaman gereksinmelerden kurtulmu, gereksinmelere kar korunmu deillerdir ve kendi yaratc glerini, smr dzeni tarafndan snrlandrlm olarak grmektedirler. Komnist toplumda, nc teknik, kol emei ile kafa emeini birletirir, ayn zamanda, emekiye niteliklerini gelitirmek iin bo zaman brakmak, ve bylece ona btn yaam boyunca ayn ie balanp kalmamak olanan vermek zere emek-zamannn azaltlmasn salar. bundan byle artk insann kiiliini sakatlamayacak, bu kiiliin en yksek ifadesi olacaktr. Ve i sayesinde, herkes, yeteneklerini ap gelitirecektir: smrden kurtulan emek, her bireyin temel gereksinmesi haline gelecektir. Herkes kendi yeteneklerine gre verecektir. Burada da, gene burjuva zihniyet bunu anlamaktan yoksundur, nk, burjuva zihniyete gre her tr insan eyleminin devindiricisi zel kardr, ortak kara kar olan zel kardr. Ama sosyalist toplum ilerledike, kiisel karla ortak kar zdeletiren sosyalist bilin daha ok belirir, kesinleir. Bir Shylockun agzl hesab, kapitalizmde ne kadar doal ise, komnist toplumda da btn toplumun kar bilinci o kadar doal bir alkanlk haline gelir. Nasl bugn zel mlkiyet trelerden biriyse, sosyalizm de trelerin iine girecektir. nsanlar toplu yaamn temel kurallarn gznnde bulundurmaya o
384
kadar alacaklardr ki, yeteneklerine gre, isteyerek ve bilinli olarak alacaklar ve tketim aralar arasndan gereksinmelerine gre serbeste istediklerini alacaklardr. te grld gibi, sosyalist devrim, bylece, toplumun ve insanlarn uzun sreli bir deiiminin balangcndan baka bir ey deildir. Ama burjuvazinin, sosyalizmin, cansz, kat ve hi deimez bir ey olduu yolundaki yaygn anlaynn ne de byk bir yalan olduunu kavramak nemlidir, oysa gerekte yalnzca sosyalizm, nce ounluu, sonra da halkn tmn [sayfa 431] kamusal ve zel yaamn her alannda kucaklayan, ileri doru hzl, asl ve gerek bir yn hareketinin balangc olacaktr.96 Ama komnizmin, kamu zenginliklerini bo yere sap savurma ve olanaksz olan isteme yeteneindeki bugnn kkburjuvasnn97 ortadan kalkmasn ileri srd aktr. Elbette ki bu kk-burjuva, kendisini lmsz sanmaktadr. Kendi bencilliinin ve kendi dargrllnn, sonsuz insann ehresini ekillendirdiine sersemce inanmtr. Marksistler, insan deiiyor ve toplumla birlikte deiecektir dedikleri zaman, kk-burjuva, omuzlarn silker ve topyadan szeder. Asl topya, kendi varlnn toplumsal koullar ortadan kaybolduktan sonra da, kkburjuva ideolojisinin sonsuza kadar devam edeceine inanmaktr. Bununla, birlikte, utkun proletaryann, btn topluma yayaca atlye disiplini, ne bir lk, ne de bir son erektir, bu, yalnzca kapitalist smrnn btn ktlklerinden ve btn pisliklerinden toplumun iyice arndrlmas iin, ve daha ileri gelimeler iin zorunlu bir admdr.98 Snfsz toplumun izgileri u ekilde belirtilebilir: a) toplumsal, kolektif mlkiyet haline gelecek olan retim alet ve aralarnda, zel mlkiyet olmayacaktr; b) snflar ve devlet iktidar olmayacaktr,99 ama kendi kenV. . Lenin, Devlet ve Devrim, Marx-Engels-Marksizm, Ankara 1976, s. 415-416. Bkz: Ayn yapt, s. 413. Kk-burjuva zihniyetinin eletirisi iin Gorkinin Kk-Burjuvalar adl yaptyla Mayakovskinin iirlerinin okunmasn tlyoruz. 98 V. . Lenin, Devlet ve Devrim, Marx-Engels-Marksizm, 1976, s. 418. 99 Yani, burjuvazi snf olarak btn dnyada yenildii zaman.
96 97
385
dilerini ekonomik bakmdan yneten, emekilerin zgr ortakl biiminde sanayi emekileri ve tarm emekileri olacaktr; c) bir plana gre dzenlenmi olan ulusal ekonomi, sanayi alannda olduu kadar, tarm alannda da yksek bir teknie dayanacaktr; d) kent ile ky arasnda, sanayi ile tarm arasnda [sayfa 432] kartlk olmayacaktr; e) rnler, eski .ransz komnistlerinin ilkelerine gre, herkesten yeteneklerine gre, herkese gereksinmelerine gre letirilecektir; f) bilim ve sanatlar, tam bir alp gelimeye ulaabilmeleri iin yeteri kadar gerekli koullardan yararlanacaklardr; g) gnlk ekmek tasasndan, ve bu dnyann gllerinin houna gitmeye almak zorunluluundan kurtulan birey, gerekten zgr olacaktr...100 III. SOSYALZMDE RETC GLER VE RETM LKLER Sosyalizm ile komnizm arasnda temel bir yaknlk vardr: retim aralarnn toplumsal, kolektif mlkiyeti. Daha birinci aamada, retimin amac, gereksinmelerin azami tatmini olduuna gre, sosyalizmin temel iktisadi yasas, toplumun bu iki aamas arasndaki devamll pek gzel belirtir. Demek ki, iki evre arasnda bir in Seddi yoktur. Bununla birlikte toplumsal mlkiyet eitli biimlere brnr; SSCBde gerekletirilmi olan sosyalizmde iki toplumsal mlkiyet biimi olduunu grmtk. Komnist toplum ise, yalnzca snflar arasnda uzlamaz kartlklarn bulunmay olgusuyla deil, artk hi snf olmay olgusuyla karakterize olur. u halde artk yalnz bir tek toplumsal mlkiyet biimi, btn halkn kolektif mlkiyeti biimi vardr. Grlyor ki, bu iki evre arasnda farklar vardr: ilkin rnlerin letirilmesini dzenleyen ilkede fark; ama ayn zamanda herkes iin bolluun hkm srmesini olanakl klacak bir retici gler gelimesi salamas gereken re100 Staline, Entretienavec la premiere dlgation des ouvriers americains, Lenine, uvres choisies, t. I. 45. [Stalin. Diyorki: Stalinin Amerika Birinci i Deegasyonu ile Mlakat, ev: Hasan Ali, s. 91-92.]
386
tim ilikilerinde de fark vardr. Ve retim ilikilerinin deimesi iin, nce retici glerin deimi olmas gerekir, bunu biliyoruz. Sosyalizm iin de byle midir? Kanlmaz olarak byle! retim ilikileriyle retici glerin nitelii arasndaki [sayfa 433] zorunlu uygunluk yasas, istisnasz btn retim tarzlar iin geerli olan evrensel bir yasadr. Sosyalizmden daha ileri aamaya geiin nesnel temeli, retim ilikileri ile retici glerin karlkl etkileridir. Hibir marksist baka trl dnemez, sosyalizmden herhangi bir anda komnizme geileceine inanamaz. Biliyoruz ki, yeni sosyalist retim ilikileri, retici glerin balca devindiricileridir. Ama SSCB rneinde, retim ilikileri yle bir nitelik gsterir ki, devlet mlkiyetinin, yani btn halkn mlkiyetinin yannda, sosyalist bir grubun mlkiyeti, kolhoz mlkiyeti vardr: kolhoz, kendi iletmelerinin, kendi binalarnn ve kendi retiminin sahibidir. Ama ile aracn zdeliinin diyalektik gerei, hibir yerde daha iyi aklanamaz, hibir yerde, insann, komnizmin ba ve sonu, onun en deerli sermayesi olduu daha iyi grlemez. Sosyalist toplumda, birinci mlkiyet biimi, retici glerin niteliine tamamyla uygundur; sosyalist devlet, lleri sulamak, steplerin iklimini deitirmek gibi byk ilere giriebilecek gtedir! Ama ikinci mlkiyet biimi, tamamyla uygun deildir. Diyelim ki, bir kolhoz, tarm ilerini, rnein ekim makinelerini, koyunlarn krklmasn, ineklerin salmasn vb. elektriklendirmek istiyor ... Elbette ki szkonusu kolhoza elektrik salayan ve kolhoza ok byk harcamalara malolan kk bir santral yerine, 4 ya da 5 kolhoza elektrik gnderecek daha byk bir santral kurmakta kar vardr. Eer kolhoz, komu kolhozlarla ortaklk kurmak, birlemek istemezse, santraln hibir zaman kurulamamas tehlikesi vardr. Yani bu demektir ki, tarm bilimi bakmndan olduu kadar, tarm gereleri bakmndan da ok gelimi olan tekniin, sosyalist retim ilikileri sayesinde gelimi olan tekniin, kk kolhozlarda uygulanamamas tehlikesi vardr.101 Marx, retici glerin ancak retim ilikileri snrlar iinde gelitiklerini retiyordu. Marksizm, retici glerin organizasyonu bilimi haline indirgenemez: retim ilikilerinin, [sayfa 434] ekonominin incelenmesini gerektirir.
101
G. Nikolayevann Hasat romanna baknz.
387
Oysa bu durumda, sosyalist tarmda byk bir gelime salam olan kolhozcu sosyalist grup mlkiyeti, retici glerin kyde daha sonraki gelimeleri iin bir engel olarak ortaya kar. Tarmda ve hayvanclktaki bu hzl gelime, tketim maddelerinin art, o halde kolhoz mlkiyet eklinin genilemesi iin zorunludur. Sosyalist grup mlkiyetinin genilemesi, kolhozlarn, daha byk kolhozlar oluturmak zere biraraya gelmeleri gerekir. Aksi halde imdiye kadar retici glere yararl olmu olan retim ilikileri kolhoz, onlarn atlmn engeller ve onlarla eliki haline gelirlerdi. Sonuta da retim ilikileri, retici glerin niteliine uygun dzeyde kalr. Ama hepsi bu kadar deil. Kent ile ky arasnda alm-satm ile metalarn dolam devam ettike, kolhozlar, rnlerini satmak ve bu yolla elde ettikleri gelirleri, istedikleri biimde kullanmak olanana sahiptirler; o halde onlarn ilemlerini nceden kestirmek kolay deildir. Bu bakmdan da tketim aralarnn artmas srasnda bile retim aralarnn retimi ile tketim aralarnn retimi arasnda sk bir orant kurmak ve bylece gereksinmelerin tmn hesap ederek btn retimi planlamak olanakszdr. Oysa, eer rnlerde bollua geebilmek isteniyorsa, en bata hesab yapmak gerekir. Buna gre metalarn dolam (alm-satm), retici glerin planl gelimesi iin bir engel haline gelmek tehlikesi gsterir. Oysa, rnlerin, devletle kolhozlar arasndaki szlemelerle deiimine dayanan bir sistem, bu planlamaya olanak salar. Ayn zamanda, gereksindikleri rnleri devletten ok daha byk miktarlarla ve daha ucuza alan kolhozlar iin ok elverilidir. Demek ki, ortaya kan deiikliklerin temelini oluturan ey retim ilikileri ile retici glerin karlkl etkileridir. Yalnz sosyalist toplumda zorunlu uygunluk yasas, gerici snflarn karlar yznden bu yasann etkisine kar durma abalaryla karlamakszn kendi yolunda yryebilir. ilerin de tpk kolhozlar gibi retici glerin gelimesinde, retimin artmasnda, bollua geite snf karlar [sayfa 435] vardr. Bunun iindir ki, retim ilikileri ile retici gler arasndaki greli uyumsuzluk, bir atmayla sonulanmayabilir; elikiler, kesin olarak elikiler bilimine dayanan, doru bir siyaset yrtlmesi kouluyla, uzlamaz kartlklar halinde dejenere olmayabilirler. Sosyalist rejimde, olaylar, genellikle retim ilikileri
388
ile retici gler arasnda bir atmaya kadar varmazlar; toplum, geri kalm retim ilikileri ile retici glerin niteliini zamannda uygunlua ulatrma olanana sahiptir. Sosyalist toplum bunu gerekletirme olanana sahiptir, nk barnda kar koyuu rgtleyecek, kmekte olan bir snf yoktur. Elbette, sosyalist rejimde de retim ilikilerini deitirmek gerektiini anlamayan geri kalm atalet kuvvetleri olacaktr; ancak, kukusuz, olaylar bir atmaya vardrmadan bunlar yola getirmek olanakl olacaktr.102 Sovyet devletine gelince, bu devlet, kapitalist devlet gibi retim ilikilerinin deimesine kar bir engel olmak yle dursun, ittifak halindeki ii ve kyllerin karlarn yanstr: zorunlu uygunluk yasasnn eylemine kar koymak yle dursun, bu yasann nndeki engelleri temizlemek ve retim ilikilerinin deimesini abuklatrmak iin yararl olan btn nlemleri alr. te sovyet devletinin sosyalizmden komnizme geiteki rol burada kendini gsterir. Leninin formlne gre: Komnizm, sovyetler iktidar, art, btn lkenin elektriklendirilmesidir. Mademki, iki mlkiyet biiminden tek bir mlkiyete, iki snftan snfsz topluma geilecektir, sosyalizmden komnizme gei de, retim ilikilerinde bir nitelik deiikliidir. Ama bu, yeninin birikimiyle ve eskinin gitgide ortadan kaybolmasyla kademeli nitel bir gei olacaktr. Patlamalara kar tutkular olan yoldalar iin genel olarak unu anmsatmak gerekir ki, eski bir nitelikten yeni bir nitelie patlama yoluyla geii ngren yasa, yalnzca dilin gelimesinin tarihine uygulanamayacak durumda deildir; [sayfa 436] ayn zamanda, bu yasa, temeli ya da styapy ilgilendiren baka toplumsal olgular iin de her zaman uygulanabilecek durumda deildir. Bu, dman snflara blnm bir toplum iin zorunludur. Ancak dman snflar kapsamayan bir toplum iin hi de zorunlu deildir.103 Sosyalizmden ileri aamaya geite, bir snfn iktidarnn, onun uzlamaz kart olan bir snf tarafndan devrilmesi gibi, bir
102 103
J. Stalin, Aleksandr li Notkin Yoldaa Yant, Son Yazlar, 1950- 1953, s. 109. J. Stalin, Dilbiliminde Marksizm zerine, Son Yazlar, 1950- 1953, s. 31-32.
389
karttan, kar gruptaki bir karta gei gibi bir koulu yoktur, ama yalnzca iki snf arasndaki ayrmlarn kademeli olarak ortadan kalk vardr; o halde bu geiin patlamayla yaplmas iin hi bir neden yoktur. Artk uzlamaz snf kartlklar olmayan yerde, snf savam da, tarihin devindiricisi deildir. Artk hibir ekilde devindirici yok mudur? Devindirici olmadn sanmak hata olurdu. Emekilerin kar, iktisat yasalarna dayanarak daha ileriye gemektir. O halde, toplumun, yeni nc genleri temsil eden bilinli bir blm vardr, oysa gelenekleriyle ya da bambaka bir nedenle geri kalan unsurlar, retim ilikilerini deitirmek zorunluluunu anlamazlar, deiiklikleri engellerler ve eski gleri temsil ederler. O halde burada da tarihin devindiricisi, savamdr: bu, ilerici glerle tutucu gler arasndaki, yeni ile eski arasndaki savamdr. Sosyalizmden komnizme gei bir idil deildir.104 Bunun iin de eletiri ve zeletiri sovyet toplumunun gerek devindirici gleridirler: gerek, nesnel, en yakn deiikliklere varmak iin eletiri; zeletiri, nk, eski ile yeni arasndaki savam bireyin iinde de geer ve kapitalizmin artklarn insanlarn bilincinden karp atmaya yarar. Uzlamaz ekilde kart snflarn ortadan kalkm olduu bizim sovyet toplumumuzda yeni ile eski arasndaki savam, bunun sonucu olarak alttan ste doru gelime, kapitalist dzende olduu gibi, kart snflar arasndaki savam [sayfa 437] biiminde, bir altst olu (cataclysme) biiminde olmaz, bizim gelimemizin gerek devindirici gc olan, partinin elinde gl bir silah olan eletiri ve zeletiri biiminde olur. te bu da kuku-suz yeni bir hareket biimi, yeni bir gelime tipi, yeni bir diyalektik yasadr.105 Grlyor ki, komnizme geite znel koullar sosya1izmin kuruluunda olduklarndan daha az nemli deillerdir ve burada
104 Altn Yldzl valye adl ilgin bir Sovyet filmi, bir kolhoz bnyesinde komnizme gei iin yaplan savam anlatr. 105 A. Jdanov, Discours prononc au cours de la diacussion sur le livre G. Alexandrov, Sur la littrature, la philosophie et la musique, s. 62-63. Editions de la Nouvelie Critique, Paris 1950.
390
da fikirlerin, sosyalist bilincin maddi koullar zerindeki kar eylemi ok byktr. Yazarlarmz ve ressamlarmz toplumda bulunan ktlkleri, kusurlar, bozucu, sakat olaylar damgalamal, yarattklar olumlu kiilerde yeni tipte insanlar, insanlk onurlarnn btn gzkamatrc parlakl iinde gstermelidirler ve bylece toplumumuzun insanlarnda kapitalizmin dourduu yaralardan, kusurlardan arnm karakterler ve alkanlklar yaratmaya katkda bulunmaldrlar. Yergilerinin ateiyle, yaamda olumsuz, rm, lm ne varsa, ileri doru hareketi frenleyen ne varsa hepsini yakp kl edecek sovyet Gogolleri, edrinleri gerek bize.106 Sovyet devletinin ve fikirlerin, sosyalizmden komnizme geiteki rolleri belirtildikten sonra, bu geiin sovyet emekilerinin partisinin, bilimsel teorinin ordusunun siyasal ve ideolojik ynetimi olmakszn baaryla gerekleemeyecei anlalr. Komnistler artan sorumluluklar gze alabilecek durumda olmaldrlar. IV. SOSYALZMDEN KOMNZME GEN KOULLARI imdi artk, komnizme geii, salt bildirisel deil, gerek bir ekilde hazrlamak iin gerekli olan byk ana koulu renebiliriz. Marx n retisine uygun olarak bu koullardan birincisi retimle, ikincisi iktisadi temelle, ncs toplumun kltrel deiimi ile ilgilidir. [sayfa 438] 1. Birinci koul, retimle ilgilidir. Gerekten biliyoruz ki, datm ekonomisi, tketim komnizmi ya da bolluk ekonomisi gibi kk-burjuva teorilerin tersine marksizm, tketimi hibir zaman retimden ayrmaz. Herkese gereksinmesine gre salanabilmesi isteniyorsa, amaca hayranlk duymak yetmez, ona ulamann yollarn bulmak gerekir. nce, retici glerin mitsel bir rasyonel rgtlenmesi ile deil, gelimede retim aralarnn retimine ncelik tanyarak, btn toplumsal retimin srekli
106
Malenkov, Rapport au X1X. Congres du PCUS, s. 63-64.
391
gelimesini salamak gereklidir.107 retimle ilgili olarak unu belirtmek isteriz ki, dzenlemeyi, planlamay kendiliinden bir amaca gre ayarlamak yanl olur. Ama, retimin artmasdr ve bu amacn kendisi de bir baka amaca, gereksinmelerin en st derecede tatminine baldr; yani ama, insandr. Ekonominin planlamaya olanak salayan uyumlu bir biimde gelimesi yasas, sosyalist ekonominin temel yasas deildir, sosyalist ekonominin temel yasas, btn toplumun maddi ve kltrel gereksinmelerinin en st derecede tatmini yasasdr. Biliyoruz ki, retimin artrlmas, sosyalizmde, yalnz ayn emek-zaman iinde deil, hatta emek-zamann azaltarak retimin artmasn olanakl klacak bir ekilde emein verimliliini ykseltebilen, stn bir bilimsel teknik temeli zerinde gerekletirilir. Ayrca, bu stn ve bilimsel teknik, gitgide kol emei ile kafa emei arasndaki farklar siler ki, bu, komnizmin bir zelliidir: ara, burada da ayn ekilde amatr. retimin art ayrca u anlama da gelir ki, snflar arasndaki uzlamaz kartlklar ortadan kaldrldktan sonra, savam her ne kadar retim ilikileri erevesi iinde, eski ile yeni arasndaki savam snrlar iinde kendini gsterirse de doaya kar savamdr: komnizmi hazrlamak iin doay, yeryz ekillerini, iklimi deitirmek, [sayfa 439] hidrografik a, ormanlar dzenlemek, bataklklar kurutmak, lleri yok etmek, topra canlandrmak, yeni hayvan ve bitki trleri yaratmak, ulatrma aralarn geniletmek, yorucu ilerin hepsini tmyle makineletirmek vb. gerekir. Ama retici glerin geliimini srdrebilmek iin retim ilikilerini deitirmek gerekir. O halde: 2. kinci koul iktisadi temelle, mlkiyet rejimiyle ilgilidir. imdiye kadar grm olduumuza gre nemli olan, kademeli aamalarla, kolhozlara kr salayarak, ve sonuta btn topluma da kr salayarak, kolhoz mlkiyetini, ulusal mlkiyetin dzeyine karmak ve, gene kademeli aamalarla, meta dolamnn yerine bir rn deiimi sistemini getirmek gerekir ki, merkezi iktidar ya da baka herhangi merkezi toplumsal ekonomik [rgt], toplumsal retimin btn rnlerini toplumun yararna kullanabilsin.108
107
J. Stalin, L. D. Yaroenko Yoldan Yanllar, Son Yazlar, 1950-1953, s. 125.
392
Bu yollarla, toplumsal gelimenin her aamasnda, retim ilikileri ile retici gler arasnda tam bir uygunluk en iyi ekilde gerekleir; bylece kolhozlarn kaynamas yoluyla, yani mlkszlemeksizin kolhoz mlkiyetinin gruplamas, sanayi ile tarm arasndaki esas ayrmn toplumsal mlkiyet biimiyle ilgili ayrmn ortadan kaybolmasn hazrlar, ve buna gre artk yalnzca btn halkn sosyalist mlkiyetinin egemen olaca, gitgide snrlanan metalarn dolam alannn, yerini rnlerin deiimi sistemine brakaca snfsz bir toplumu haber verir. Ama bu aamaya varmak iin yeni bir bilincin eskisi zerinde baar kazanmas, onu yenmesi gerekir. O halde: 3. nc koul kltrel niteliktedir. Bildiimiz gibi, eer alma, yaamsal bir gereksinme haline gelmezse ve toplu halde yaamann temel kurallar birer alkanlk halini almazlarsa yeni topluma varlamaz. yleyse nc koul kltr alanndadr. ... toplumun btn yelerine, fiziksel ve zihinsel [sayfa 440] yeteneklerinin btn alanlarda gelimesini salayacak toplumsal ve kltrel bir gelime salamak gerekir ki, toplumun yeleri, toplumsal gelimenin etkin yapclar olabilecek biimde yeterli bir eitim alabilsinler, zgrlk iinde bir meslek salayabilsinler ve mevcut iblm uyarnca btn yaamlar sresince tek bir meslee perinlenmi bulunmasnlar.109 Her yurtta toplumsal geliimin etkin etkeni haline dntrmek bu, kendileri de toplumun maddi yaam zerinde karlkl etki oluturan fikirlerin rol hakkndaki yksek marksist anlaya, insann tarihteki rol ve insann yaratc olarak zgrl konusundaki yksek marksist anlaya tamamyla uygundur. uras aktr ki eer insan, toplumsal geliimin etkin, bilinli bir etkeni haline gelmez, eer kendi iini serbeste seemezse toplumsal mlkiyet hibir zaman bir alkanlk ve alma da hibir zaman bir gereksinme haline gelmeyecektir. Byle bir sonuca varmak iin ne yapmak gerekir? durumunda ciddi deiiklikler gereklidir. a) ignn hi deilse 6 saate, sonra 5 saate indirmek ge108 109
J. Stalin, L. D. Yaroenko Yoldan Yanllar, Son Yazlar, 1950- 1953, s. 125. J. Stalin, L. D. Yaroenko Yoldan Yanllar, Son Yazlar, 1950- 1953, s. 127.
393
rekir, bu, herkese evrensel bir eitim grmesi iin yeterli zamana sahip olmas olanan salayacaktr; ama bunun iin de: b) .ourier ve Marx tarafndan ngrlen zorunlu politeknik eitimi kurumlatrmak gerekir; toplumun her yesinin, yzeysel, stnkr deil, ama bilimsel olarak (teori ile pratik hibir zaman birbirinden ayrlmadklarna gre), nc sanayi tekniinin byk dallarndaki i ilkelerini bilmesi ve toplumsal bilimleri ve evrensel kltrn en iyisini zmlemesi szkonusudur. Ancak bylece herkes serbeste bir ura seebilecek ve btn yaam boyunca ayn ve tek bir eyleme bal kalmayabilecektir. Bununla birlikte, en iyi okuma, inceleme, renme koullarn gerekletirmek iin: c) konut koullarn kkl bir ekilde iyiletirmek, ve ensonu: [sayfa 441] d) para olarak, creti dorudan doruya ykselterek ve zellikle, komnizmin bolluunun zn oluturan byk tketim mallarnn fiyatn sistemli ve srekli bir ekilde drerek, emekilerin gerek cretinin en az iki misli ve belki de daha fazla artrlmas da gerekir. Belirtelim ki, Beinci Be Yllk Plann zaten ele alm bulunduu politeknik eitimin kurumlamas, kol emei ile kafa emei arasndaki, snai i ile tarm ii arasndaki esas ayrmn ortadan kalkmasn somut bir ekilde hazrlamaktadr. nsann kiiliini sakatlayan yz yllk iblm sreci durdurulmutur. Stalin, esas koul zerine aklamasn sonuca balarken yle yazyor: Ancak tm olarak ele alndnda, btn bu nkoullar yerine getirildikleri zaman, toplum yelerinin gznde alma bir angarya olmaktan kacak, ve varlnn ilk gereksinmesi (Marx) olacaktr, ve alma bir yk deil, bir zevk olacaktr (Engels); toplumsal mlkiyet, toplumun btn yeleri tarafndan toplumsal varln deimez ve dokunulmaz temeli saylacaktr. Ancak btn bu nkoullar, tm olarak alnarak, yerine getirildikleri zaman, herkesten yeteneine gre, herkese emeine gre sosyalist formlnden, herkesten yeteneine gre, herkese gereksinmesine gre komnist formlne geilebilecektir. Bu, bir ekonomiden, sosyalizm ekonomisinden,
394
baka stn bir ekonomiye, komnizm ekonomisine tmden geii oluturacaktr.110 V. VARGI Komnizm, artk dmanlarnn bile stn olarak kabul ettikleri, ama insana ilgisiz, kaytsz ya da dman olarak takdim ettikleri bir tekniin egemenlii deildir. Komnizm, hi de [sayfa 442] retici glerin akla-gre bir rgtlenmesi deildir. Komnizm, doann ve toplumun nesnel yasalarnn bilgisi sayesinde ensonu kendi kaderinin efendisi olan insann egemenliidir. retim, insana ve insann gereksinmelerine baldr. Komnistlerin amac yoksulluun eit olarak paylalmas deil, ama herkesin gereksinmelerinin karlanmasdr. Tekniin burada grevi, insanlarn ykn hafifletmek ve ortadan kaldrmaktr. ylda SSCBde, 1.600 yeni makine modeli, insann iini azaltmak zere, iletmeye koyuldu. Komnist insan, zel mlkiyetin izlerinden ve gemiin manevi kleliklerinden kurtulmu insandr. Bu insan, artk smrc bir aznlk iin deil, toplumun iyilii iin i grdne deneyimle inanm olarak en muazzam planlara vcut verir: Komnizm milyonlarca emekinin bilinli ve yaratc eylemin sonucu olarak doar; ileri oluruna brakmak ve kendiliindenlik teorisi, sosyalizmin tm iktisadi yapsna tamamen yabancdr.111 Komnizmle, her insan, birey olarak, kendi gerek kiiliini deerlendirmenin olumlu gc olan somut zgrl kazanr (Marx-Engels). Tam, eksiksiz demokrasinin uygulannda kendi benzerleriyle omuz omuza, insan geleceinin hazrlanna bilinli olarak katlr. nsan, bir yandan, Descartesn istedii gibi buyruu altna ald makineyle, doann efendisi ve sahibi haline gelirken, ayn zamanda, kendi z yaamn deitirir ve kendi kendisinin efendisi ve sahibi olur. Her birey, daima, durmadan daha iyiye doru yolalabilen insanln en gzel izgilerini yanstr.
110 111
J. Stalin, L. D. Yaroenko Yoldan Yanllar, Son Yazlar, 1950- 1953, s. 127-128. Malenkov, Rapport au X1X. Congres du PCUS, s. 92.
395
Sosyalizmin dmanlar ve onlarn her trl uaklar, sosyalizmi, bireyin ezilmesi sistemi olarak gstermeye alrlar. Bu eitli anlaylardan daha ilkel, daha baya, kaba bir ey yoktur. Sosyalist sistemin insann kurtuluunu, [sayfa 443] bireysel ve kolektif yaratn alp gelimesini salam olduu ve ynlarn ilerinde sakladklar yeti ve anklklarn her alanda gelimesinin koullarn yaratm olduu tantlanmtr.112 u satrlar yazarken Eluard ite bu fikirden esinleniyordu: Karanlklar deste deste atee atyoruz Kryoruz paslanm kilidini hakszln. nsanlar gelecek, artk kendi kendilerinden korkmayan nk insanlar gveniyor tm insanlara nk yokoluyor insan yzl dman. Engelsin, Maurice Thoreznin .ransz Komnist Partisinin XI. Kongresinde anmsatt ifadesine gre, sosyalizm ve komnizmle, bireysel varlk iin savam son bulur. Yalnz o zaman insan, bir anlamda, aleminden kar, gerekten insani koullara gemek zere hayvani varlk koullarn brakr.
YOKLAMA SORULARI 1. Kapitalizmden sosyalizme gei nasl olur? 2. Sosyalizmden komnizme geiin koullar nelerdir? 3. Sosyalizmden snfsz topluma geiin koullar nelerdir? 4. Sosyalist toplumda fikirlerin rol nedir? 5. Sosyalizm neden gerek hmanizmdir? [sayfa 444]
112
Malenkov, Rapport au X1X. Congres du PCUS, s. 58.
396

Politzer Felsefenin Temel Ilkeleri

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Politzer Felsefenin Temel Ilkeleri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

.ELSE.

ENN TEMEL LKELER

.ELSE.ENN TEMEL LKELER

69 69 70 72 77 82 85 85 86 87 87 90 92 97 97 98 101 102 105 109 109 115 118 123 126

133 134 135 136 138 139

213 213 215 219 220 222

271 271 273 274 275 276 278

378 379 382 386 391 395

.ELSE.ENN TEMEL LKELER

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

Marksist teorinin biimlenmesi konusunda birinci ve ondrdnc derslere baknz.

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

BRNC BLM MARKSST DYALEKTK YNTEMN NCELENMES

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

(KARILIKLI ETK VE EVRENSEL BALANTI YASASI)

DYALEKTN BRNC ZGS HER EY BRBRNE BALIDIR

Bir rnek. Diyalektiin birinci izgisi. Doada. Toplumda. Varg. I. BR RNEK

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

Stalin, Diyaletik Materyalizm ve Tarihsel Materyalizm, Leninizmin Sorunlar, s.

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

Stalin, Diyalektik Materyalizm ve Tarihsel Materyalizm, Leninizmin Sorunlar, s.

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

(EVRENSEL DEME VE KESNTSZ GELME YASASI)

DYALEKTN KNC ZGS HER EY DURUM DETRR

Bir rnek. Diyalektiin ikinci izgisi. Doada. Toplumda. Varg. I. BR RNEK

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

Stalin, Leninizmin Sorunlar, s. 653-654.

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri

G. Politzer .elsefenin Temel lkeleri