Bitkiler Alemi

Yazarlar Do.Dr. Ayen TRK Yrd.Do.Dr. Cengiz TRE

NTE

Amalar
Bu niteyi altktan sonra; Tohumsuz Bitkilerin (Cryptogamae) genel zelliklerini, Tohumsuz Bitkilerin snflandrlmasn, Tohumlu Bitkilerin (Spermatophyta) iki altblme ayrldn, Ak Tohumlu Bitkilerin (Gymnospermae) genel zelliklerini Ak Tohumlu Bitkilerin snflandrlmasn, Kapal Tohumlu Bitkilerin (Angiospermae) genel zelliklerini, Kapal Tohumlu Bitkilerin snflandrlmasn reneceksiniz.

indekiler
Giri Tohumsuz Bitkiler Tohumlu Bitkiler zet Deerlendirme Sorular Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

alma nerileri
Eitim nlisans Programndaki Fen Bilgisi, Biyoloji kitaplarnz gzden geiriniz. Bu niteyi alrken daha nce okuduunuz niteleri gzden geirerek aralarnda balant kurmaya alnz. Metinde geen latince kelimeleri mutlaka yazarak alnz. Deerlendirme sorularn yapnz.

ANADOLU NVERSTES

BTKLER ALEM

41

1. Giri
Bitkiler, fotosentez yapan karyotik organizmalar olarak tanmlanrlar. Bitkiler Alemi'nin ekil, byklk, yap, organizasyon, ekolojik istekler asndan byk farkllklar gsteren ok sayda yesi bulunur. Bitkiler Alemi Tohumsuz Bitkiler (Cryptogamae) ve Tohumlu Bitkiler (Spermatophyta) olmak zere iki byk gruba ayrlr. Tohumsuz Bitkiler, dierlerinden daha ilkel olarak nitelendirilirler ve sporlarla oalmalar nedeni ile Sporlu Bitkiler olarak da adlandrlrlar. Bu gruptaki bitkilerin byk bir ksm kk, gvde, yaprak gibi belirgin organ farkllamas gstermezler. Bitkinin tm yapraks ya da eritsi bir yapdadr ve bu yap tallus olarak isimlendirilir. Tallus yapsna sahip olan tm bitkilere "Thallophyta" (Tallofita) ad verilir. Vejetatif organ farkllamas gsteren bitkilere ise "Kormophyta" (Kormofita) ad verilir, bu tip yapya da kormus denir. evrenizde suda ve karada gelien bitkileri gzleyerek hangilerinin tallus hangilerinin kormus yaps gsterdiklerini inceleyiniz. Tohumlu Bitkilerin en nemli zellii, bitkilerde en nemli reme ve yaylma organ olan tohumun oluumudur. Bu grup tohumlarnn oluma ekline gre iki altblme (divisio) ayrlmaktadr: Tohum taslaklar (ovl) meyva yapraklar tarafndan ( karpeller) rtlmeden akta tohum meydana getiren bitkilere Ak Tohumlu Bitkiler (Gymnospermae). Tohum taslaklar (ovl) meyva yapraklarnn (karpeller) birlemesiyle oluan odack (ovaryum) iinde kapal olarak tohum gelitiren Kapal Tohumlu Bitkiler (Angiospermae). imdi, Bitkiler Alemi'ni ilkelden gelimie doru ksaca inceleyelim:

2. Tohumsuz Bitkiler
Bu blmde, Suyosunlar (Algler), Karayosunlar (Bryophyta) ve Erelti Otlar (Pteridophyta) incelenecektir.

2.1. Algler
Suda yaayan, tek hcreliden koloniye, hatta parankimatik tallusa kadar ok deiik formlardadrlar. Baz mikroskopik algler, suyun hareketi ile pasif olarak hareket ederler, bu nedenle yaama ortamlar suyun serbest blgesidir. Bu tip alglere fitoplankton ad verilir. Sargassum gibi byk makroskopik algler de ayn ekilde suda serbest olarak yzerler. Suyun zemininde yaayanlarda ise, tutunma organ vardr. Bu tip algler n uygun miktarda ulaabildii derinliklerde geliirler.
AIKRETM FAKLTES

42

BTKLER ALEM

Alglerin snflandrlmasnda ierdikleri pigmentler, biyokimyasal zellikleri, depoladklar maddeler ve kam gibi organellerinin yaplar ve hayat devreleri gznne alnr. Eeyli remeleri, gametlerinin yap ve biimlerine gre tiptedir: morfolojik olarak ayn, fizyolojik olarak farkl gametlerin birlemesi izogami olarak tanmlanr. ekilleri ayn ancak byklkleri farkl gametlerin birlemesine anizogami; kk ve hareketli bir gamet (spermatozoid) ile byk ve hareketsiz bir gametin (yumurta hcresi) birlemesine ise oogami denir. Divisio. Chlorophyta (Yeil Algler): Tek hcreli, ipliksi, eritsi ve elsi tallusa sahip alglerdir. Klorofil a ve b, karotin, lutein ve ksantofil ierirler. Asimilasyon rnleri niasta ve yalardr. ounlukla ototrof yaamakla beraber, mantarlarla birlikte liken oluturan trleri de vardr. Genellikle tatl (% 90) bazlar da tuzlu sularda yaarlar. remelerinde izo-, anizo- ve oogami grlr. Scenedesmus, genellikle drtl ve sekizli koloniler oluturan bir cinstir ve besin elde etmek iin kltr yaplan trleri vardr (ekil 3.1.a). Volvox, bu blmn en iyi tannan rneklerindendir (ekil.31.b). Volvox kolonisindeki bireyler birbirlerine plazma kprleri ile balanmlardr. reme ve asimileme hcrelerinin ayr kutuplarda yer almas, bu kolonideki bireyler arasndaki iblmn gsterdii iin dikkat ekicidir. Yeil Alglerin yiyecek olarak ekonomik neme sahip olan trlerinden Ulva 'nn hayat devresi nite 11'de anlatlmtr. Yeil Alglerin Kavuur Algler (Conjugatophyceae) snfnda ise konjugasyon ad verilen zel bir reme tipi grlr. Spirogyra cinsi bu snftadr ve remesinde karlkl gelen iki hcreden birinin ieriinin dierine akmas ile zigot oluur. Zigot mayoz blnme geirerek yeni bir iplii oluturur (ekil.3.1.c-f).

ekil.3.1: Yeil AlglerdenBaz rnekler. a.Scenedesmus, b.Volvox, c-f. Spirogyra.

ANADOLU NVERSTES

BTKLER ALEM

43

Divisio. Chrysophyta (Altn Sars Algler): Tek hcreli ya da koloni oluturan formlar vardr (ekil.3.2). Klorofil a ve c, karotin ve ksantofil ierirler. Asimilasyon rnleri krizolaminarin ve vakuol iindeki yalardr. Eeyli ve eeysiz rerler. Bu blmn en tannm snf Bacillariophyceae (Diatomae)'dir. Diatomae yelerinin hcre eperi i ie gemi iki kapak eklindedir. Kapaklarnda amorf silis birikimi nedeni ile ldkten sonra bulunduklar suyun dibinde diatome topra ad verilen katman olutururlar. Bu toprak dinamitin ana maddesi olarak kullanld gibi birok sanayi dalnda filtrasyon ileminde yararlanlr. Divisio. Phaeophyta (Kahverengi Algler): ounluu tuzlu sularda yaayan alglerdir. ok kk boyutlu disklerden tallusu 100 metre ya da daha fazla uzunlukta olabilen formlara kadar deiik ekillerde olabilirler vardr. Derin sularda geliebilirler. Hcre eperleri ite selloz, dta pektin ierir. Laminarin ve fukoidin gibi polisakkarit yapsndaki bileikler asimilasyon rnleri arasndadr. Tallusun paralanmas ya da srnc organlar oluturarak vejetatif remelerinin yannda eeysiz remeleri iki kaml zoosporlarla gerekleir. Hayat devrelerinde sporofit ve gametofit dllerin birbirine morfolojik olarak benzeyip benzememesi gznne alnarak bu blm altsnfta incelenir. Ectocarpus gibi izomorf dl alma gsteren kahverengi algler Izogeneratae; Laminaria gibi heteromorf dl alma gsterenler Heterogeneratae alt snfna dahil edilirler. Cyclosporae altsnfnda ise Fucus gibi sporofit neslin hakim olduu algler bulunur. Alglerde dl alma ile ilgili rnekleri nite 11'de bulabilirsiniz. Divisio. Rhodophyta (Krmz Algler): Talluslar genellikle ipliksi yapdadr. Kloroplastlar bant veya yldz eklindedir. Klorofil ve karotenoidlerin yannda fikoeritrin ve fikosiyanin ierirler. Hcre eperleri dta pektin, ite sellozdur. Florideophycidae alt snfnda hcre ierikleri plazmodezmler (plazma kprleri) ile birbirine balanmtr. ok sayda parazitik ve epifitik (baka bitkiler zerinde yaayan) trleri vardr.

ekil. 3.2. a: Pinnularia (Diatomae), b. Sargassum (Phaeophyta), c. Batrachospermum (Rhodophyta).

AIKRETM FAKLTES

44

BTKLER ALEM

Krmz ve Kahverengi Alglerden elde edilen rnlerin olduka byk ekonomik nemi vardr. Alginat, agar agar, karragen gibi adlar tayan bu rnler pastaclktan ila sanayiine, kozmetikten tekstil endstrisine kadar ok geni alanlarda kullanlmaktadr.

2.2. Bryophyta (Karayosunlar)

Karayosunlar, karasal hayata uyum salayan organizmalardr. Bununla birlikte su alveriini dzenleyen organlar yeterince gelimedii iin ok nemli ortamlar tercih ederler. Hcre eperleri sellozdan yaplmtr. Gelimi olanlarnda, kk, yaprak, gvdeye benzer organlar vardr. Tm dnyada ok geni yaylm alanna sahiptirler. Bryophyta blm snfa ayrlr. Bunlardan ilki Anthoceratae (Boynuzsu Karayosunlar) olup yuvarlak, ince, yapraks tallusa sahiptirler. Hcrelerinde birer adet kloroplast vardr. Hepaticae (Cierotlar), topraa paralel gelien yapraks yapda olup hcrelerinde ok sayda kloroplast ierirler. Cierotlarnda sporofit nesil ok kktr ve gametofitin zerinde parazit olarak yaar. Gametofitin st yznde hava ve su al veriini salayan gzenekler vardr. Bu snfn vejetatif remesi tallusun zerinde bulunan gemma anaklarnn iindeki pulcuklarla salanr. Bu pulcuklara gemma ad verilir. Gemma anaklarnn ekli trlere zeldir. Eeyli reme organlar ise, ilk ve sonbaharda gametofit zerindeki emsiye eklindeki yaplarn zerinde geliirler.

ekil.3.3. a: Bir Anthoceratae yesi, b. Marcanthia (Hepaticae)'da Eeyli reme Organlar c. Bir Musci yesinde Genel Grnm.
ANADOLU NVERSTES

BTKLER ALEM

45

evrenizdeki kaya dipleri, dere kenarlar gibi ok nemli ortamlardaki Cierotu trlerini bulmaya alnz. Musci (Yaprakl Karayosunlar) bu blmn nc ve en gelimi snfdr. yelerinde mnium tip stomalara rastlanmas karasal hayata uyum ile ilgili nemli zelliklerden biridir. Bu snfn yelerinde hayat devresi sporun imlenmesi ile balar. Protonema ad verilen bu yapnn gelimesi ile gametofit oluur. Gametler gametofitin ya u ya da yan ksmlarnda gelien anteridium ve arkegoniumlarn iinde oluturulur. Dllenme iin suya ihtiya duyulur ve spermatozoid, kimyasal ekimle arkegonium iindeki yumurta hcresine ular. Sporofit (Sporogon) zigotun mitoz blnmeleri ile ekillenir; genellikle bir sap ve ucunda spor kapslnden meydana gelmitir. Sporlar, kapsl iinde baz hcrelerin mayoz blnme geirmesi ile oluturulup kapsln almas ile etrafa yaylrlar.

2.3. Pteridophyta (Erelti Otlar)

Sporlu Bitkilerin en gelimi olanlardr. Karasal hayata uyum salamlardr. Olduka iyi gelimi iletim demetlerine sahiptirler. Gametofitleri ok indirgenmitir. Sporofitlerinde ise kk, gvde ve yapraklar gelimitir. Pteridophyta yelerinde trofofil ve sporofil ad verilen iki tip yaprak bulunur. Trofofiller zmleme yapan yapraklardr. Sporofiller ise, sporangiumlar tayan zellemi yapraklardr. Erelti Otlarnn Hayat Devresini nite 11'de bulabilirsiniz. Erelti Otlarnn gnmzde yaamayan ok sayda fosil formlar vardr. Rhynia, Asteroxylon gibi cinsleri bunlara rnek olarak verilebilir. Gnmzde yaayan cinslerden ise Lycopodium, Selaginella, Isoetes, Equisetum, Asplenium, Adianthum lkemizde de doal yayl alanna sahiptirler.

3. Tohumlu Bitkiler
Bu blmde Ak Tohumlu (Gymnospermae) ve Kapal Tohumlu (Angiospermae) bitkiler incelenecektir.

3.1. Ak Tohumlu Bitkilerin (Gymnospermae) Genel zellikleri

Ak Tohumlu Bitkiler ou kez aalar yada aaklar, nadiren al eklinde bulunurlar. Tmyle odunsu olan bu bitkiler genellikle herdem yeil olup, yapraklar ounlukla inemsi, nadiren pulsu yada eritsi ekildedirler. Genel olarak kurakla dayankl ve uzun mrldrler. Odun yaplar Kapal Tohumlulara gre daha basittir. Bu altblme dahil bir grup dnda ieklerinde rt
AIKRETM FAKLTES

46

BTKLER ALEM

yapraklar (anak ve ta yapraklar = periant) bulunmaz. Dii ve erkek organlar ayr iekler zerinde bulunduundan iekleri tek eeylidir. Erkek ve dii iekler genel olarak bir eksen zerinde sarmal olarak toplanarak erkek ve dii kozalaklar meydana getirirler.

Erkek ve dii kozalaklarn (ieklerin) genel yaplar nasldr? Erkek kozalaklar (iekler) pul yada kalkan biiminde bir yaprak ile (stamen) alt ksmlarnda iki ya da daha fazla iek tozu torbasndan (polen kesesi) ibarettir ve bir eksen zerinde spiral dizilirler. iek tozu keselerindeki polen ana hcrelerinin mayoz blnme geirmesi ile kromozom saylar yarya inmi polenlerin (iek tozlar) oluumu salanr. Bu grup bitkilerde bir erkek kozalak bir ka milyon polen retebilmektedir (ekil 3.4.). Dii kozalaklar da (iekler) genellikle erkek kozalaklara benzerler. Pulsu bir yaprak (karpel) ile altnda plak durumda ou kez iki tohum taslana sahip dii iekler, bir eksen zerinde sarmal olarak dizilerek dii kozalaklar oluturur. Bunlarn tohum taslaklar karpeller tarafndan rtlmediinden tohumlar akta meydana gelmektedir. Bu tr ieklerde tohum taslaklar iyi gelimi bir besi dokusuna (nusellus) sahiptir. Bu doku dtan bir rt ile sarlarak (integment), uta bir polen imlenme odac ve kk bir kapck (mikropil) ile darya almaktadr. Nusellusun alt ksmnda besleyici bir doku ve bu dokunun altnda iki yada daha fazla yumurta hcresi bulunmaktadr. Yumurta hcresinin u ksmnda 2-4 hcreli arkegonium denilen bir boyun ksm mevcuttur (ekil 3.4.).

Tozlama nedir ve nasl olur ? Tozlama erkek kozalaklarda oluan polenlerin dii kozalaklardaki yumurta hcrelerine ulamasdr. Bu tanma olay bitkiler aleminde deiik yollarla olurken, bu gruptaki bitkilerde rzgar yoluyla olmaktadr. Rzgar yoluyla dorudan doruya dii ieklerdeki mikropile ulaan polenler, polen odacnda imlenerek, yumurta hcresine ulaan sperm ekirdei ile yumurta hcresini dller ve iinde embriyoyu tayan tohum meydana gelir.

ekil 3.4: Erkek ve Dii Kozalaklarn Genel Grn Kozalak Yaps (Pinus pinea a-Dii Kozalak, b-Erkek Kozalak).
ANADOLU NVERSTES

BTKLER ALEM

47

3.2. Ak Tohumlu Bitkilerin (Gymnospermae) Snflandrlmas

Bitkilerin snflandrlmasyla ilgili nemli prensipleri nite 2' de grdnz. Bu altblme giren bitkiler iin Gymnospemae (gymnos=ak, sperma=tohum) terimini ilk kez 1829 ylnda Bronqniart kullanmtr. Gymnosperm ler deiik aratrclar tarafndan farkl ekillerde snflandrlmaktadr. Ancak bu nitede Abbayes ve ark. (1963) snflandrmalar gz nnde bulundurulmutur. Buna gre, Gymnospermae 3 snfa (klassis) ayrlrlar. Klassis: Cycadopsida Eski jeolojik devirlerde yaam olan bu snf yeleri bugn yalnzca fosil kaytlardan bilinmektedir. Tohumsuz Bitkilerle, Tohumlu Bitkiler arasnda evrimsel olarak bir gei grubu olduklar kabul edilir. Klassis : Coniferales Bu snfa bal en nemli takm (ordo) ve bu takma bal evremizde yelerine skca rastlayabileceimiz iki aileyi (familya) rnek olarak verebiliriz. Ordo : Coniferopsida Famiya : Pinaceae (amgiller) iekleri tek evcikli, herdem yeil ve nadiren yapraklarn dken aa yada allardr. Yapraklar demetler veya evresel dizilite, inemsi ekilde olup, reine kanallar ierirler. Erkek kozalaklar, Mart ayndan itibaren olgunlarken, tozlama Nisan ve Mays aylarnda olmaktadr. Dii kozalaklar, tozlamadan bir yl sonra olgunlar ve dllenme gerekleir. Tohum olgunlamasnn gereklemesi iin de bir yl daha gemesi gerekir. Bu nedenle bu aile yelerinde ayn anda hem yeni oluan dii kozalaklar, hem yeni dllenmi dii kozalaklar ve hemde olgunlam dii kozalaklar bulunur. Oluan tohumlarn da yaps ve balanma ekli trlere gre deien bir kanat ierirler. Bu aileye bal nemli baz cins (genus) ve trler (species) unlardr: Genus (Cins): Pinus L. (am), Ekolojik ho grl fazla olduu iin genellikle kuzey yarm kreden tropiklere kadar yayl gsterirler. Bu cinse ait trler unlardr: Pinus nigra Arn. (Kara am), P. sylvestris L. (Sar am), P. brutia Ten. (Kzl am). Dier cisler ise Cedrus L. (Sedir), Abies L. (Gknar), Picea L. (Ladin) dir. Famiya: Cupressaceae (Servigiller) iekleri bir veya iki evcikli, herdem yeil aa veya allar. Yapraklar karlkl dizilili, pulsu veya inemsi biimdedir. Erkek kozalaklar kk, u ksmlarda veya

AIKRETM FAKLTES

48

BTKLER ALEM

yaprak koltuklarnda kme olutururlar. Dii kozalaklar u ksmlarda veya ksa srgnlerin yan tarafndadr. Kozalak yaplar baz trlerde odunsu, baz trlerde deri gibi ya da etli grnmdedir. Dnyann eitli yerlerinde yayl gstermekle birlikte lkemizde doal olarak yayl gsteren iki cinsi vardr. Biri Cupressus L. (Servi), bu cinsin lkemizde doal yayl gsteren tek tr Cupressus sempervirens L. (Adi Servi) dir. Dieri ise Juniperus L. (Ard) dr. Yapraklar ine eklinde yada odunsudur. Kuzey yarm krede yayl gsterirler. Juniperus oxycedrus L. (Katran Ardc) ve J. excelsa Bieb. (Boylu Ard) ok yaygn ik ard trdr. Klassis : Gnetopsida Gymnospermae' nin son snf olan Gnetopsida snf bitki tarihi ve evrimi asndan ok nemlidir. ounlukla Gymnospermae karakterleri tamalarna ramen odun, yaprak yaplarndaki farklar, ieklerinde basit bir iek rtsne (Periant) sahip olmalar, reine kanallar iermemeleri ve bcekler araclyla tozlamaya rastlanmas nedeniyle Ak Tohumlu Bitkilerle, Kapal Tohumlu Bitkiler arasnda geit formu oluturabilecei dnlmektedir. Bu bu snfa Epherda L. (Deniz zm) cinsini rnek olarak verebiliriz.

3.3. Kapal Tohumlu Bitkilerin (Angiospermae) Genel zellikleri

Kapal Tohumlu Bitkiler evrimsel bakmdan en iyi gelimi ve en byk bitki grubudur. Gnmzde yeryznde yaklak 300.000 Kapal Tohumlu Bitki yesi bulunmakla beraber, yeni belirlenen trlerle saylar hergn artmaktadr. Bu gruba giren bitkilerin bir ounun kltrde yaplmakta olup, ekonomik deerleri de fazladr. Kapal Tohumlu Bitkiler olutuklar andan itibaren balayarak, dier bitki gruplarna oranla ok daha gelimi zelliklere sahip olmalar, vejetatif (kk, gvde, yaprak, vb.) ksmlarnn ortam koullarna uyabilme yeteneklerinin daha fazla olmasna balanmaktadr. Kapal Tohumlu Bitkilerin genel yapsal zelliklerine bakldnda, ncelikle organlar arasnda ok iyi bir i blmnn olduu grlr. Bu grup iinde yer alan bitkilerde tozlama ve dllenme gvence altna alnmtr. Bundan sonraki blmleri daha iyi anlayabilmeniz iin nite 11' deki Tohumlu Bitkilerin remesi ve reme organlarnn (iek) yapsyla ilgili blm mutlaka okuyunuz.

3.4. Kapal Tohumlu Bitkilerin (Angiospermae) Snflandrlmas

Bu nitede izleyeceimiz Angiospermae grubuyla ilgili yaplan snflandrma Cronquist (1968) sistemine dayanmaktadr. Bu sistem biyolojik bulgulara dayandrlarak gelitirilmitir.
ANADOLU NVERSTES

BTKLER ALEM

49

Buna gre Kapal Tohumlu Bitkiler Magnoliopsida (Dicotyledoneae = ift enekli Bitkiler) ve Liliopsida (Monocotyledoneae = Tek enekli Bitkiler) olmak zere 2 Klassis' e (Snfa) ayrlmaktadr. Klassis : Magnoliopsida (Dicotyledoneae = ift enekli Bitkiler) ift enekli bitkiler odunlu veya odun iermeyen bitkilerdir. Bu gruba giren bitkiler genel olarak 2 enek (tohum yapra), nadiren 1, 3 veya 4 enek ierirler. Odunlularda ve otsularn ounda, kk ve gvde kambiyuma sahip olmasndan dolay ikincil byme (enine kalnlama) gsterir. Otsu trlerde gvde iletim demetleri ak (kambiyum ieren), iyi gelimi veya nadiren kapaldr (kambiyum iermeyen). Yapraklar tipik olarak as damarl, petioll ve geni laminaldr. iek ksmlar (paralar) belirgin sayda olduu zaman 5, nadiren 4 ve ok az olarakta 3 ve dier saylardadr. ounlukla kaliks (anak) ve korolla (ta) farkllamas vardr. evrenizde bulunan ift erekli Bitkelerin ieklerinin yaplarn inceleyiniz. Bu snf srasyla Magnoliidae, Hamamelidae, Caryophyllidae, Dileniidae, Rosidae ve Asteridae olmak zere 6 Subklassis (Altsnf) iermektedir. imdi bu altsnflar ierisinde yer alan baz taksonlar renmeye alalm. Subklassis : Magnoliidae Bu altsnf ift enekli bitkilerin en eski ve en ilkel olan grubudur. Ak ve Kapal Tohumlu bitkiler arasnda gei zellii gstermesi nedeniyle sistematik bakmdan olduka nemlidir. Baz yapsal zellikleri arasnda, odunlarnda trakelerin bulunmay, iek organlarnn sarmal dizili gstermesi, periantn perigon eklini almas veya hi bulunmay, dii organn tek karpelli olmas, stamenlerin genellikle ok sayda, nadiren az sayda olmas, belirgin bir flament anter ayrm olmamas saylabilir. Ayrca bu grubun yeleri, eterik yalar, alkoloid ve tanenli maddeler gibi sekonder (ikincil) bitkisel maddeleri de ierirler. Bu altsnf 8 ordo ve 39 familya iermektedir. Bunlardan evremizden tandmz bitki trlerini ieren familyalara rnek olarak, Magnoliaceae (Manolyagiller), Ranunculaceae (Dnieigiller), Papaveraceae (Gelincikgiller) verilebilir. Subklassis : Hamamelidae ounlukla odunsu bitkilerdir. iekleri ounlukla anemogam (rzgarla tozlaan), kk ve petalsizdir. Sepal ve petal ierdiklerinde kk ve pulsu yada belirsizdir. Kuzey yarm krenin kurak iklim kuaklarna adapte olmu ve yaprak dken ormanlar oluturmulardr. Bu subklassis yeleri ierdikleri bir takm kimyasal maddeler bakmndan Magnoliidae subklassisinden ayrlmaktadrlar. Bu subklassis 11 ordo, 24 familya ve 3400 tr iermektedir. Bunlardan geni yayl alanna saAIKRETM FAKLTES

50

BTKLER ALEM

hip bitki trlerini ieren familyalara Platanaceae (nargiller), Moraceae (Dutgiller), Urticaceae (Isrgangiller), Juglandaceae (Cevizgiller), Fagaceae (Kayngiller) rnek olarak verilebilir. Subklassis : Caryophyllidae Dier iki altsnfa nazaran daha ileri bir grubu tekil etmektedir.ounlukla otsu bitkilerdir. Kurak ve tuzlu ortamlara uyum salamlardr. Ayrca azotca zengin ortamlarda yetien bitkileri de ierirler. Petalleri var yada yoktur. Stamenler genellikle iki daire halinde dizilmi olup, her dairede 5 adet stamene sahiptirler. Baz trlerde d stamen dairesi ortadan kalkarak stamen says azalmtr. Bu altsnfn ou yelerinde betalsin ad verilen kimyasal maddeler retilmektedir. Tohum yaplarnda tipik olarak niasta depo ederler. Bu altsnf 3 ordo, 14 familya ve yaklak 11.000 trden olumutur. Tandmz ve yaygn bitki trlerine sahip familyalara rnek olarak, Cactaceae (Kaktsgiller), Chenopodiaceae (Kazayagiller), Portulaceae (Semizotugiller), Caryophyllaceae (Karanfilgiller) verilebilir. Subklassis : Dilleniidae ounlukla kimyasal olarak tanenli, betalsinsiz ve alkoloidlerce fakirdir. Birka familyas hardal yalarn iermeleri ile karakteristiktir. iekleri ok petalli, nadiren petalsiz yada birleik petallidir. Birleik petalli olduklar durumda ya korolla loplarndan daha ok stamen ierirler yada stamenler korolla loplarnn karsnda bulunur. Plasentasyon (tohum taslaklarnn ovaryuma balanma ekilleri) deiik ekillerdedir. Bu altsnf 13 ordo, 77 familya ve yaklak 25.000 tr iermektedir. nemli ve tanyabileceimiz bitki trlerini ieren familyalara rnek olarak, Theaceae (aygiller), Tiliacea (Ihlamurgiller), Malvaceae (Ebegmecigiller), Violaceae (Menekegiller), Cucurbitaceae (Kabakgiller), Salicaceae (Stgiller), Brassicaceae (Hardalgiller) verilebilir. Subklassis : Rosidae Bu altsnf ierdikleri tr says itibaryla zengin bir gruptur. Kimyasal bileikler olarak, ounlukla tanenli, seyrek olarak iridoid bileikleri bazende triterpenoidleri ierirler. ieklerinde petalleri belirgin, ayrk veya seyrek olarak dipte birlemi, nadiren tp eklinde olabilir. Bazen ok indirgenmi veya hi olmayabilir. Ovaryum dier iek organlarnn altnda yada stnde bulunabilir. Stamenleri ok sayda olduu zaman gelimelerini dtan merkeze doru tamamlarlar. Plasentasyon eitli tiplerde, bileik ovaryumlarda genellikle eksene bal durumdadr. Rosidae altsnf 18 ordo, 114 familya yaklak olarak 58.000 trden olumaktadr. Gnlk yaammzda kullandmz birok ekonomik kullanm olan trleri de iermektedir. Familyalar saysnca Angiosperm lerin en byk altsnfdr . FaANADOLU NVERSTES

BTKLER ALEM

51

kat tr says bakmndan bundan sonra greceimiz Asteridae ile hemen hemen ayn byklktedir. rnek olarak Rosaceae (Glgiller), Fabaceae (Leguminosae) (Baklagiller) (ekil 3.5). Elaeagnaceae (degiller), Punicaceae (Nargiller), Cornaceae (Kzlckgiller), Euphorbiaceae (Stleyengiller), Vitaceae (Asmagiller), Hippocastanaceae (Atkestanesigiller), Rutaceae (Turungiller), Apiaceae (Umbelliferae) (Maydonozgiller) verilebilir.

ekil 3.5: Fabaceae (Leguminosae) Familyasna Ait ; 1-Genel Grn (Lathyrus aphaca) 2-Genel iek Yaps ( Spartium junceum, a-Bayrak,b-Kanat,c-Kaykk)

Subklassis : Asteridae Kimyasal olarak ok eitli rnleri, genellikle iridoid bileikler, alkoloidler, eterik yalar, ac maddeler bulunan tbbi ve zehirli bitki trlerini ieren familyalara sahiptir. ieklerde ovaryum, dier iek organlarnn altnda ya da stnde olabilir. ounlukla iyi gelimi ve gsterili, nadiren indirgenmitir. Petaller birleerek huni ya da an biimini almlardr. Stamenler corolla tpne yapk, lop says kadar, apetal (indirgenmi petal) olup ieklerde stamen hibir zaman beden fazla deildir. Stilus bazen ginobaziktir (ovaryumun tabanndan kan), bazende u ksmdan kar. Plasentasyon deiik tiplerde ve embriyo ounlukla tohuma oranla byktr. Bu altsnf 11 ordo, 49 familya ve yaklak 56.000 trden oluur. Bu trlerin 1/ 3 Asteraceae familyasnda toplanmtr.

AIKRETM FAKLTES

52

BTKLER ALEM

rnek olarak balca Apocynaceae (Zakkumgiller), Solanaceae (Patlcangiller), Lamiaceae Labiatae, Ballbabagiller bu familyaya ait trlerin byk bir blmnn ierdikleri uucu ve aromatik yalar nedeniyle ila ve parfmeri sanayiinde olduka ayr bir yeri vardr.) (ekil 3.6.) Oleaceae (Zeytingiller), Scrophulariaceae (Srkuyruugiller), Pedaliaceae (Susamgiler), Campanulaceae (anieigiller), Rubiaceae (Kkboyasgiller), Caprifoliaceae (Hanmeligiller), Asteraceae (Compositae) (Papatyagiller) familyalar saylabilir.

ekil 3.6: Lamiaceae (Labiatae) Familyasna Ait iek Yaps (1-genel grn 1a- iek boyuna kesit, Lamium amplexicaule)

Klassis : Liliopsida ( Monocotyledoneae = Tekenekli Bitkiler) Otsu yada ok nadir olarak odunsu bitkilerdir. Bu grup iindeki bitkilerde embriyo, tohum imlenmesi esnasnda tohum iinde bulunan besi dokudan, yedek besin maddesi emebilmek iin eme devi gren bir kotiledon (enek) iermektedir. Bu enek, fidecik biraz geliip yeil renk kazanarak fotosentez yapabilecek bykle gelinceye kadar beslenmeyi salamaktadr. Tek enekli bitkilerde bitkinin gereksinim duyduu madde tanmn salayan iletim demetlerinin yapsnda kambiyum yapsnn bulunmamas nedeniyle sekonder (ikincil) kalnlama da grlmemektedir. Bu tip iletim demetlerine "kapal koleteral iletim demetleri " denir. Gvde yapsndaki iletim demetleri dank biimde dizilmitir.

ANADOLU NVERSTES

BTKLER ALEM

53

Bu gruba dahil olan bitkilerde ana kk ksa srede ortadan kalkarak yerini ana kkn etrafnda gelien ok sayda ek kklere (adventif kkler) brakr. Toprak st organlar iek durumlar dnda dallanmamaktadr. Yapraklar tipik olarak paralel damarl, yaprak ayas ok zayf petiolsz (sapsz) dr. iek rts perigon tipindedir. iek ksmlar belirgin sayda olduunda tipik olarak l, nadiren ikili veya drtl. Bitkilerin ou toprak alt yaamna uyum salam rizom, yumru, soan gibi yer alt organlarna sahiptirler. Bu tr bitkilere genel olarak geofitler denir. iekleri genellikle sepalden trevlenen nektaryumlar (balz bezi) iermektedir. Liliopsida 5 subklassis iermektedir. Alismatidae, Arecidae, Commelinidae, Zingiberidae ve Liliidae. Subklassis : Alismatidae Deiik zelliklerdeki sulak ya da bataklk alanlarda yetien otsu bitkilerdir. Yapraklar basit almal, nadiren karlkl dizilili, paralel damarl, geni ayal veya ayasz olabilir. iekleri geni ve gzalc grnmden, ok kkten belirgin olmayana kadar deien yapdadr. Bu subklassis 4 ordo, 16 familya ve 500 kadar tr ierir. Subklassis : Arecidae Otsu, al, aa ve sarlc bitkileri ierir. Tropik ve subtropik blgelerde yayl gsterir. iekler ok sayda ve genellikle kktr. ki seride , tepallidir. Yapraklar almal dar ve paralel damarldan, geni ve as damarlya kadardr. Meyva zms yada etli veya kuru eriksi tiptedir. Bu altsnf 4 ordo, 5 familya ve 5.600 kadar trden olumutur. rnek olarak Arecaceae (Palmae) (Palmiyegiller), Araceae (Ylanyastgiller), Lemmaceae (Sumercimeigiller) verilebilir. Subklassis : Commelinidae ounlukla otsu, seyrek olarak odunsu bitkilerdir. Karasal, nadiren suculdurlar. Yapraklar sarmal, tabanda, paralel damarl ounlukla knldrlar. iekleri genellikle iki eeyli veya tek eeyli, kk grnmldr. Periant ilkel familyalarda ldr; sepal ve petal ayrm belirgindir. Gelimi familyalarda ise indirgenmitir. Ovaryumlar st durumludur. Besi doku byk ve niasta depo etmitir. Tozlama anemogamdr. Meyva ounlukla kuru, nadiren etlidir. Bu altsnf 7 ordo, 16 familya ve yaklak olarak 15.000 tr iermektedir. Tandmz baz trleri ieren familyalara Juncaceae (Hasrotugiller), Cyperaceae (Paprsgiller), Poaceae (Gramineae) (Budaygiller), Typhaceae (Sukamgiller) rnek olarak verilebilir. Bunlardan zellikle Poaceae (Budaygillerin) nemi byktr
AIKRETM FAKLTES

54

BTKLER ALEM

(ekil 3.7). Meyvas niasta bakmndan zengin olan bu familya yelerinin bir ou tahl bitkisi olarak kullanlr. Ayrca eker ve ya ieren trleri de vardr. te yandan hayvanlar asndan byk deer tayan ayr ve meralarn nemli bitkileri bu familyaya aittir. Kozmopolit olan bu familya 9000 kadar tr iermektedir.

ekil 3.7: Poaceae (Gramineae) Ait Genel iek Yaps

Subklassis : Zingiberidae Nadir olarak basit, dalsz gvdeli kk aalar yada epifit ( baka bitkiler zerinde yaayan bitki) otsu bitkilerdir. iekleri genellikle iki yada tek eeyli, gz alc, byk ve parlak renklidir. Sepal ve petaller er adet serbest yada bileiktir. Stamenler iki dairede er olmak zere 6 adettir. Bu altsnf 2 ordo, 9 familya ve yaklak olarak 3000 trden olumaktadr. rnek familyalar olarak Musaceae (Muzgiller) ve Zingiberaceae (Zencefilgiller) verilebilir. Subklassis : Liliidae Bazlar epifit nadiren sucul genellikle karasal (rizom, yumru veya soanl) geofit otsulardr. iekleri byk ve gz alc renklidir. iek rts perigon eklinde, 2 serili ve her seride 3 tepal yapra iermektedir. ounlukla sepal nektaryumludur. Yapraklar alternat nadiren karlkl veya dairesel, dar paralel damarl, kenarlar dar, dili veya hafif paraldr. Ginekeum 3 karpelli ve 1 pistillidir. Stamenler 1, 3 veya 6 tanedir. Meyva genellikle kapsladr. Liliidae subklassisi 2 ordo, 19 familya ve yaklak 21.000 tr iermektedir. rnek olarak Liliaceae (Zambakgiller), Iridaceae (Ssengiller) ve Orchidaceae (SalepANADOLU NVERSTES

BTKLER ALEM

55

giller) familyalar verilebilir. Ancak trlerinin 4/5 inden fazlas Liliaceae ve Orchidaceae familyalarnda toplanmtr.

zet
Bitkiler Alemi, Sporlu Bitkiler olarak tannan Algler, Karayosunlar, Ereltiler ile Tohumlu Bitkilerden meydana gelmektedir. Fotosentezle ekolojik dengede temel rol oynadklarndan bitkiler canllar dnyasnda nemli yere sahiptirler. Bu nitenin ilk blmnde Yeil, Kahverengi, Altn Sars ve Krmz Alglerin blm (divisio) zellikleri, yayl alanlar ele alnmtr. Karasal hayata geiin ncleri olan ve bilinen kara bitkilerinin en ilkelleri olan karayosunlar ksaca tantlmtr. Tohumsuz (Sporlu Bitkilerin) en gelimi grubu olarak deerlendirilen Erelti Otlarnn da genel zellikleri zerinde durulmutur. kinci blmnde ise, bitkiler aleminin en byk blmn oluturan Tohumlu Bitkilerin (Spermatophyta), tohumlarnn oluma ekline gre ayrlan alt blmleri Ak Tohumlu Bitkiler (Gymnospermae) ve Kapal Tohumlu Bitkiler (Angiospermae)' in zelliklerine deinilmitir. Bu blme ait snflarn nemli zellikleri ve lkemizde yayl gsteren familyalar verilmitir. Ak Tohumlu Bitkilerin Cycadopsida, Coniferopsida, Gnetopsida snflarna ayrldklar ve evrimsel olarak Ereltilerle, Kapal Tohumlu Bitkiler arasnda geit oluturduklar ifade edilmitir. Kapal Tohumlu Bitkilerin ise, bugn yeryznde 300.000 yesinin bulunmakla birlikte Magnolopsida (Dicotyledoneae = ift enekli Bitkiler) ve Liliopsida (Monocotyledoneae = Tek enekli Bitkiler) olmak zere iki snfa ayrldklar belirtilmitir.

Deerlendirme Sorular
1. Konjugasyonla reyen algler hangi snfta yer alrlar ? A. Chlorophyta B. Phaeophyta C. Conjugatophyceae D. Rhodophyceae E. Pteridophyta Aadakilerden hangisi Musci snfnn bir zellii deildir ? A. Sporofit dl gametofit zerinde parazit deildir. B. Vejetatif remeleri gemmalarla gerekleir. C. lkel stomalar vardr. D. Dllenme iin suya ihtiya duyulur. E. Sporlar spor kapsllerinde oluturulur.

2.

AIKRETM FAKLTES

56

BTKLER ALEM

3.

Erelti otlarnda hangi yaprak tipleri grlr? A. Tallus ve kormus B. Sporangium ve trofofil C. Kozalak ve petal D. Sepal ve petal E. Sporofil ve trofofil iek yaplar kozalak eklinde olan bitkiler aada ad geen gruplardan hangisi ierisinde yer alrlar A. Cryptogamae B. Angiospermae C. Thallophyta D. Gymnospermae E. Kormophyta Bir ok tr tahl bitkisi olarak kullanlan Poaceae (budaygiller) familyas hangi snf ierisinde yer almaktadr. A. Cycadopsida B. Coniferopsida C. Magnoliopsida D. Gnetopsida E. Liliopsida

4.

5.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Akman, Y., Bitki Biyolojisine Giri (Botanik), Palme Yaynlar, Ankara, 1993. Frahm, J.P., Frey, W., Moosflora, Ulmer, Stuttgart, 1987. Gner, H., Aysel, V., Tohumsuz Bitkiler Sistematii, I.Cilt, E.. Fen Fakltesi Kitaplar Serisi 108, zmir, 1989. Semen, ., ve Ark., Tohumlu Bitkiler Sistematii, Ege niversitesi, Fen Fakltesi Kitaplar Serisi, No: 116, Ege niversitesi Basmevi, Bornova-zmir, 1992. Bitki Sistematii ve Biyolojisi (Biyoloji), Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi, Lisans Tamamlama Program Ders Kitaplar.

ANADOLU NVERSTES