nceleme

1981de Sedatn suikaste kurban gitmesinin ardndan devlet bakan olan Hsn Mbarek lkeyi 30 yl boyunca ynetti.

Mbarek ncesi Msr: Jeopolitik Konum, ve D Politika

Pre-Mubarak Egypt: Geopolitical Position, Domestic and Foreign Policy
Bilkent niversitesi UB Aratrma Grevlisi
Abstract The pyramids in Egypt, the land of the Pharaohs, can be perceived as a symbol of social pyramid, and for the centuries that rulers of Egypt have governed their people. The events that started with protests concentrated in Tahrir Square in Cairo, and resulted in the resignation of the former president Mubarrak in early 2011, demonstrated that the Arab Spring would not be limited to Tunisia. The most populated Arab country was able to oust a dictator via protests. It can be observed that the people of Egypt were opposed to increasing food prices such as bread and this was one of the important factors in the protests against the 30 years of repressive regime of Mubarrak. The increase of basic food prices across the world, were also as effective as the role of social media in the organization of the protestors in the Arab Spring. Before looking at the increasing food prices, it is worth briefly looking at the main elements of Egypts geopolitical location, as well as its domestic politics and foreign policy.
Ocak 2012 - Cilt: 4 - Say: 37

Ali Ouz DRZ

83

nceleme

Msrn jeopolitik konumu, Afrika ile Asya arasnda gei noktas olma zelliini tamasnn yan sra, Akdenizden Kzl Denize, oradan da Hint okyanusuna alan Svey kanal ile stratejik bir gei noktas olarak Avrupa iin kritik bir neme sahiptir.

Firavunlar lkesi Msrda bulunan piramitleri, adeta gemiten gnmze o lkeyi ynetenlerin halk zerindeki basksnn ve toplumun sosyal piramit yapsnn simgesi olarak alglamak mmkndr. Tahrir Meydannda 2011 balarnda yaanan gsteriler sonucu Mbarekin grevden ayrlmas ile sonulanan hadiseler, Arap Baharnn Tunus ile snrl kalmayacan ve en kalabalk Arap devletinde dahi gstericilerin devlet bakann istifa ettirebileceklerini gstermitir. Bu srete, 30 yldr bask rejimi ile ynetilen Msr halknn, bata ekmek olmak zere hzla artan gda fiyatlarna kar gelmelerinin nemli etkisi olduu grlmektedir. Arap Baharnda gstericilerin rgtlenmesinde nemli olan sosyal medya kadar, bu sre ncesinde dnya apnda artan temel gda fiyatlarnn nemini de Msr rneinde grmek mmkndr. Gda fiyatlarndaki arta bakmadan evvel Msrn Tahrir ncesi jeopolitik, i ve d politikasnn ana unsurlarna ksaca baklmasnda fayda vardr. Msr yaklak 80 milyon civarnda nfusuyla1, Arap Dnyasnn, Ortadounun ve Afrikann en kalabalk lkelerindendir. Ayrca, Suudi Arabistan, Cezayir ve Birleik Arap Emirliklerinden sonra, Arap Dnyasnn en byk 4. ekonomisi de Msr ekonomisidir.2 Nfus ve ekonomik byklnn yan sra, jeopolitik konumu ile Msr en nemli Arap devletlerinden biridir. Msrn jeopolitik konumu, Afrika ile Asya arasnda gei noktas olma zelliini tamasnn yan sra, Akdenizden Kzl Denize, oradan da Hint okyanusuna alan Svey kanal ile stratejik bir gei noktas olarak Avrupa iin kritik bir neme sahiptir.

1882 ngiliz igali ile Osmanlnn kontrolnden kan Msr, aslnda Kavalal Mehmet Ali Paadan beri Osmanl kontrolnden kmtr. Msrda yaplan Svey kanal ile ngiltere Hindistana daha abuk ulaabildii iin 19. yy. dan itibaren ngilizler ve Avrupallar iin kanal jeostratejik adan savunulmas gereken en nemli yerlerden biri olmutur.3 1800lerin banda Napolyonun Msr igalinden beri bu stratejik gei noktasnn kontrol ngiliz imparatorluu asndan kilit konumda idi. Birinci Dnya Savana kadar szde bir Osmanl topra olan ama fiilen ngilizlerin kontrolnde olan Msr, Savan balamasyla imparatorluktan kopmutur. Falih Rfk Atay Zeytinda kitabnda Kanal Taaruzunun detaylarn vermektedir. Cemal Paa, savan balarnda baarl olmu ve Kanala taarruz etmitir.4 1922de Msrda Krallk kurulmu ve 1936da Kral Faruk 1952deki Hr Subaylar Hareketi tarafndan devrilinceye kadar lkeyi gl bir ngiliz himayesi altnda ynetmitir. kinci Dnya Savandan sonra Msrda da milliyetilik akmlar hz kazanmtr ve 1947-48 Birinci Arap-srail savanda Msr ordular sraile kar savam ama baarl olamamtr. Cemal Abdul Nasr da o savaa katlan subaylardan biridir. 1952 ylnda Cemal Abdul Nasr nderliinde Hr Subaylar Hareketi, Kral Faruka kar bir darbe gerekletirerek lke ynetimine el koymutur. Bu hareketin temelindeki Arap Milliyetilii de lkenin kaynaklarnn lke halkna daha adil datlmasn savunmaktayd. Dolaysyla

84

Ocak 2012 - Cilt: 4 - Say: 37

nceleme

Nfus ve ekonomik byklnn yan sra, jeopolitik konumu ile Msr en nemli Arap devletlerinden biri.

gda, benzin, gibi pek ok rne sbvansiyon gelmitir. Bu gda sbvansiyon sistemi Msrn yllk GSYHsnn yaklak %8,6sna tekabl etmektedir. Ancak Nasrn kurduu bu sistemi deitirmek de siyasi adan ok byk riskler getirmektedir.5 Nasrn Batl glerle kar karya gelmesinin en nemli sebeplerinden biri de milliletirme politikasdr. 1956 Svey Kanal milliletirmesi de en balca meseleydi. Svey Kanal her zaman stratejik neme sahip olmutur. Ancak esas nemi 1947e kadar ngilterenin Hindistana giden yolunu korumaktan geerken, gnmzde bata petrol olmak zere uluslararas gemi tamacl ve ticaret asndan Avrupa ve Asya arasndaki trafiin ykn tamaktadr. Bir Choke Point (kritik tkanklk olabilecei nokta) olarak grlmektedir. 1956 Svey Krizi ise Nasrn kanal milliletirmesi karsnda, srail, Fransa ve ngilterenin bu lkeye askeri mdahalede bulunmasndan

kaynaklanmtr. 1956 Svey Krizi, Eisenhower bakanlnda ABDnin, Souk Savan ortasnda olunmasna karn Fransay, sraili ve ngiltereyi ciddi ekilde uyarp onlara kar bir tutum sergilemitir. srailde Ben-Gurion hkmeti 1957de Sinadan geri ekilme karlnda srailin snr gvenliini arttrmak amacyla Sinann baz blgelerinin silahszlandrlm olmas gibi baz garantiler talep etmitir.6 Bu srailin Msr ile ilerde Camp Davidde yrtecei mzakerelerdeki Bara karlk Toprak iadesi prensibinin ilk rnei saylr.7 Svey krizinden sonraki srail ile olan Alt Gn Sava (1967) ve Yom Kippur Savalarnda (1973) da srail yeniden Sina yarm adasn hedef alp Kanal zerinde de bask kurmaya almtr. Svey krizi sonucu, askeri adan baar elde etmemi olmasna karn, siyasal adan Cemal Abdul Nasr byk bir baar elde etmitir. Kanal milliletirmekle kalmam, uluslararas kamuoyunu ve Arap Milliyetilerinin byk desteini arkasna almtr. Nasrn bu dnemki

Ocak 2012 - Cilt: 4 - Say: 37

85

nceleme

2011in balarnda, Tahrirde sosyal piramit ters evrilmi ve Firavun Mbarek halkn hareketi ile istifa etmitir. Ancak askeri konseyin henz gei srecini tamamlamam olmalarndan dolay halk yeniden Tahrir Meydanna akn etmeye balamtr.

nfuzu o denli kuvvetliydi ki 1958de Suriye ile ortak bir lke kurma admlar atlmtr. 1958 ylnda kurulan ve Suriye ile birlikte kurulan Birleik Arap Cumhuriyeti her ne kadar 1961 ylnda dald ise de, ksa sre devam eden bir Arap Milliyetilii projesi olmutur. Uluslararas kamuoyunda da Nasrn Batl emperyalist glere kar duruu da Balantszlar hareketi asndan nemli bir sembol olarak grlmtr. 1961de Belgradda Tito, Nasr ve Nehru, Balantszlk Hareketini kurmutur. Souk Savata Balantszlar hareketine nclk etmi liderlerden biri olarak Nasr, Aswan Baraj gibi dev projelerle lkesinin modernizasyonunu Batl glerden bamsz ekilde gerekletirmek istemitir. Bu erevede milli kaynaklara sahip klmas ve lke iin kritik neme haiz Svey Kanal gibi yatrmlarn milliletirilmesi Nasr iin nemliydi. 1967de sraile kar Alt Gn Sava, Nasr iin ciddi bir hayal krkl ile sonulanmtr srailin 1967 ylnda Msrdan Sina yarm adasn igal ettii Alt Gn Savann bir nleyici sava olduu gr yaygnd. Son yllarda, aslnda savan srailin iine geldiini savunan yeni tarihiler, yaygn grlerin yeniden sorgulanmasna neden olmutur.8 Esas nedeni her ne olursa olsun, Atl Gn Sava Msr hava kuvvetleri ve ordusu asndan ar kayplarn yaand bir hadise olup, Sinann da Camp David Anlamasna kadar srail igali altnda kalmasna sebep olmutur. Enver Sedat 1970lerin banda lkenin bana gemi ve 1973 Yom Kippur Sava ve ardndan

gelen Petrol Krizinde nemli roller stlenmitir. Enver Sedat hafzalara srail ile kalc bir bar anlamas imzalayan Arap lider olarak gemi olmasna karn, 1973te Suriye ile ezamanl olarak sraile sava amt. 1973 Yom Kippur Savanda Msr ve Suriyenin ani saldrs karsnda srail hazrlksz yakalanm ve ar kayplar vermitir. Bu savan srailin aleyhine giderken ABDnin havadan yardm ve ikmal desteinden dolay tekrar glenip kuvvetli bir ekilde saldrabildii kans yaygndr. Arap lkelerinin ounlukta olduu Petrol hra Eden lkeler rgt (OPEC)in, ABDnin sraile verdii bu destekten dolay, savan ardndan, petrol retimini azaltmasyla Dnyadaki ilk petrol krizi gereklemitir. Bu sava her iki taraf iin de ypratcyd ve 1970lerin sonlarnda Msrdaki Sedat hkmeti ile sraildeki Begin hkmeti, uzlamaya hazrd. sraile ani bir ziyarette bulunan Enver Sedat, Knessette de konuarak bu konuda barn sinyallerini vermitir. srail, Sinay 1978 Camp Davidde varlan mutabakat ve 1979da imzalanan anlama ile Msra kalc bir bar anlamas karlnda iade etmitir. 1978 Camp David mutabakat ve ardndan 1979 Msr-srail arasndaki bar anlamas byk lde Bara karlk Toprak iadesi formlne dayanmaktadr.9 Camp David mutabakatlar ile Enver Sedat, srail ile kalc bir bar anlamas yapm ve 1981 ylna gelindiinde bunun bedelini belki de canyla demitir. 1981de Sedatn suikast kurban olmasnn ardndan Hsn Mbarek Devlet Bakan olmu ve 30 yl boyunca lkeyi ynetmitir. Mbarek ynetimi, srail ile bar iinde olma karl

86

Ocak 2012 - Cilt: 4 - Say: 37

nceleme

milyarlarca dolar Amerikan yardm alm ve bu bakmdan en fazla dorudan ABD yardm alan lkeler arasnda en balarda yer almtr. Msr Ordusu da ABDden dorudan maddi ve tehizat yardm almtr. Ancak Msr ynetiminin 1978den itibaren srail ile yrtt barl d politikalar halkn nemli bir ksmnn kar kmasna ramen yrtlmtr. Msrdaki siyasal yap Mbarek dneminde Milli Demokratik Partinin glgesi altnda, yasal olarak muhalefet etmesine zaman zaman izin verilen Wafd Partisi ile Nasrc Demokratik Arap Partisi, Milliyeti lerleyici Birlik Partisi (Tagammu Partisi olarak da bilinir) ve Ghad Partisi (Yarn Partisi) gibi partiler ile srmtr.10 Gerek bir muhalif g olan Mslman Kardeler ise yasaklanmtr. 1928de Msrda kurulan Mslman Kardeler, rejime kar en ciddi muhalefet hareketi olmutur. Msrdaki en eski siyasi rgtlerden biri olan Mslman Kardeler, 1928 ylnda bir okul retmeni olan Hassan Al-Banna tarafndan kurulmutur. Toplumun slami prensipler temelinde yeniden yaplandrlmasn savunan Al-Banna, siyasi ve sosyal reformlar yaplmasn arzulamaktayd. Ancak rgt ilk etapta bir insani hayr kurumu olarak balam ve zellikle fakirlerin haklarn savunmann yan sra ngilizlere kar Msr Milliyetiliini de desteklemitir. Bata iddet olaylarna karmayan rgtn 1939 senesinde askeri kanad kurulmu ve o dnemden bu yana Msrdaki ynetimlerin kara listesinde yer almtr. 1949 senesinde Al-Banna ldrlm ve selefi Hassan al-Hudaybi, rgtn askeri kanadn tasfiye etmeye almtr. Mslman Kardeler, 1952de Nasrn nderliinde Kral Faruka darbe yapan Hr Subaylar Hareketini desteklemi olmasna karn, 1954te Nasra suikast giriiminde bulunmakla sulanp yasaklanmtr. Mslman Kardelerin en mehur fikir babalarndan biri olan Seyit Kutup da, 1966 senesinde Msr ynetimince idam edilmitir. Mslman Kardeler bu tarihten itibaren iddet yanls militan gruplar ile arasnda bir mesafe korumu olmasna karn yasak kalmtr. 2005 seimlerinde bir parti olarak deil, destekledikleri bamsz adaylar ile siyasi arenada yerini almtr.11 Batl kesimler, Mslman Kardeleri radikal bir hare-

ket olarak grrken, Mbarek sonras dnemde, Selefiler Suudi Arabistan benzeri ok kat bir yorum ile Mslman Kardelerin kimilerince daha lml olarak grlmesine sebep olmaktadr. Sonu Yerine: Arap Bahar ve Msr Arap Bahar srecinde sosyal medyann rol ok byk olmutur. Ancak bu Nil Devrimi gsterilerine gelinen sre ierisinde gda fiyatlarnn artm olmasnn rol de byktr. Arap dnyasnda nde gelen lkelerden biri olan Msrn ekonomik bymenin var olduu bir dnemde liberal politikalar uygulamaya balam ve bu da byme performansnn gerilemesinin arkasndaki sebep olarak grlmektedir. Bu politikalarn sebep olduu ekonomik bymedeki d yznden de Msr 2009 krizine hazrlksz yakalanmtr.12 2009 krizinden sonra halkna en temel gda olan ekmei daha pahal satmak durumunda kalp sbvansiyonlar azaltmak durumunda kalmtr. Halbuki Msrda Nasrn kurduu sbvansiyon sitemi ile halk 130 gramlk ekmei 1 cent civarna alabilmektedir. Fakat ekmek gibi, buday, eker, pirin ve bitkisel ya fiyatlarna yaplan sbvansiyonlarn yllk maliyeti 5.5 Milyar $ ABD Dolar olduu ve bunun da yllk Gayri Safi Yurtii Haslann %8,6 oranna denk gelen bir bte ana sebep olduu hesaplanmaktadr. Ancak Nasrn bu sistemini 1977de Enver Sedat deitirmeye kalkp ekmek fiyatlarnn artmasna sebep olunca ciddi ayaklanmalar ile karlamt. Mbarek hkmeti de bu konuda 2008den bu yana aralklarla protesto edilmekteydi.13 Msrda ekmek en temel gda olup Msrdaki ailelerin %60 kadarnn bu sbvansiyonlu ekmee muhta olduu tahmin edilmektedir.14 2011in balarnda, Tahrirde sosyal piramit ters evrilmi ve Firavun Mbarek halkn hareketi ile istifa etmitir. Ancak Tantavi ve askeri konseyin henz gei srecini tamamlamam olmalarndan dolay halk yeniden Tahrir Meydanna akn etmeye balamtr ve son gnlerde olaylar yeniden artmtr. imdiki srete Askeri Konsey ve Tantavi geici olarak ynetime el koymu durumdadr. Ancak seimlerde eski Atom Ener-

Ocak 2012 - Cilt: 4 - Say: 37

87

nceleme

ji Ajans Bakan, Nobel dll Muhammed El Baradeyin yan sra Mslman Kardeler de gl halk destei grmektedir. Yani Msrn siyasal gelecei belirsizliklerle doludur. Bu belirsizlikler nda, ABD, srail ve Batl lkeler srail ile Msr arasndaki barn devam edip etmeyecei konusunda endieli olup, Mslman Kardelere kukuyla bakmaktalar. ABD, srail ve Bat lkeleri, jeopolitik kar ve srail ile bar anlamasnn srdrlmesi adna Msrdaki baskc Mbarek

rejimine ciddi maddi yardmlarda bulunmu ve yllarca istikrar uruna demokrasi feda edilmi, halk ise elitist bir rejimin basks altnda sbvansiyonlar ile susturulmutur. Yardmlarda sorun kmas ile beraber honutsuzluk yaylmtr. Msrdaki durum halen belirsizliini korumaktadr, ama her kim gelirse gelsin, neredeyse 60 yldr var olan sbvansiyonlar kaldrmas kolay olmayacaktr.

DPNOTLAR
1 CIA World Factbookta Msr nfusu 82 milyon olarak tahmin edilirken, Wikipediada 81 milyon olarak tahmin edilmektedir. Msrda yaplan son resmi saymda toplam nfus 76 milyondur. CIA World Fact Book https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/eg.html (Son Eriim 24 Aralk 2011), Wikipedia http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_population (Son Eriim 24 Aralk 2011) 2 3 Trkiye ve Msr Ticari ve Ekonomik likileri, T.C. Dileri Bakanl Resmi nternet Sitesi, http://www.mfa.gov. tr/turkiye-misir-ticari-ve-ekonomik-iliskileri.tr.mfa, (Son Eriim 22 Aralk 2011) Stanford J. Shaw & Ezel Kural Shaw History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Volume II: Reform, Revolution and Republic :The rise of Modern Turkey 1808-1975 Cambridge University Press, Cambridge United Kingdom, 2002 (First Published 1977). Syf. 193-195. 4 5 6 7 8 9 Falih Rfk Atay Zeytin Da Varlk Yaynlar, stanbul, 5.Bask, 1964. Syf.44-48 ve 182-192. Ahram Online, http://english.ahram.org.eg/News/22944.aspx, (Son Eriim 22 Aralk 2011) John J. Mearsheimer and Stephen M. Walt The Israel Lobby and U.S. Foreign Policy Penguin Books, London England 2008 (ilk bask 2007). Syf. 24-25. William B. Quandt Camp David: Peace Making and Politics The Brookings Institutions, Washington D.C. USA, 1986. Syf. 32-33. John J. Mearsheimer and Stephen M. Walt The Israel Lobby and U.S. Foreign Policy Penguin Books, London England 2008 (ilk bask 2007). Syf. 84-86. William B. Quandt Camp David: Peace Making and Politics The Brookings Institutions, Washington D.C. USA, 1986. Syf. 3-4 ve 33. 10 Nihad Gohar Mapping Participation in Egypt Syf 179, in Political Participation in the Middle East, edited by Ellen Lust-Okar and Saloua Zerhouni, Rienner London, 2008: pp. 171191. 11 Nihad Gohar Mapping Participation in Egypt Syf 179, in Political Participation in the Middle East, edited by Ellen Lust-Okar and Saloua Zerhouni, Rienner London, 2008: pp. 171191. 12 Trkiye Msr Siyasi likileri, T.C. Dileri Bakanl Resmi nternet Sitesi, http://www.mfa.gov.tr/turkiye-misir_siyasi-iliskileri-.tr.mfa, (Son Eriim 22 Aralk 2011) 13 Ahram Online, http://english.ahram.org.eg/News/22944.aspx, (Son Eriim 22 Aralk 2011) 14 New York Times, 1 Haziran 2011 Lesster R. Brown When the Nile runs dryEgypts Food Supply in danger, http://www.nytimes.com/2011/06/02/opinion/02Brown.html?tntemail0=y&_r=1&... 6/2/2011, (Son Eriim 20 Aralk 2011)

88

Ocak 2012 - Cilt: 4 - Say: 37