FIKIH USL

Prof. Dr. Muhsin KOAK

3.1 3.2

Mantn tanM, teMel zellikleri ve tarihesi Mantn tarihesi ve neMi

FIKIH USUL

FIKIH USLNE DAR GENEL BLGLER

NTE 1

Fkh Uslne Dair Genel BilGiler

Prof. Dr. Muhsin kOak

Bu ilk haftada fkh usullne ait genel bilgiler ile deliller ve bu delillerden Kitap delili ele alnacaktr. Fkh usul baglamnda u balklara yer verilecektir: Fkh usulnn tarifi Fkh usulnn konusu (Mevzuu) Fkh usulnn gayesi ve faydalar Fkh usulnn dogusu Fkh usulnn tedvini Fkh usul yazmnda takip edilen metotlar (Meslekler)

1.1. Fkh Uslnn tariFi

Arapada usll-fkh seklinde ifade olunan bu terim, bir izafet terkibi/isim tamlamasdr. Bu tamlama muzaf/tamlanan konumundaki usl kelimesi ile muzafun ileyh tamlayan konumunda olan el-fkh kelimesinden olusmaktadr. Usl kelimesi asl kelimesinin oguludur. Dildeki karslg zerine baskas dayandrlan sey (mbten)dir. Bu anlamda usl, fkhn kendisine dayandg mesned olmaktadr. Asl kelimesinin kullanmda, baska bir deyisle fkh literatr ierisinde daha baska manalar da vardr. Bunlarn bazlar sunlardr: 1. Delil: Bu meselede aslolan kitaptr dendiginde asl kelimesinden delil kastedilmis olur. Yani bu meselenin esas delili Kurandr, demektir. Bu anlama gre usll-fkh ifadesinden fkhn delilleri anlaslr. Zira fkh delillere dayanr. 2. Rcih/ stn/Tercihe sayan: Kelamda aslolan hakikattr dendiginde asl kelimesi tecih edilen, stn manasnda kullanlms olur.
3

FIKIH USUL

FIKIH USLNE DAR GENEL BLGLER

3. Kaide/Kural: Bu konuda aslolan sudur veya muzdar (mecbur kalan) kisiye etin helal olmas asln hilafnadr ifadelerinde asl kelimesi kaideanlamna gelmektedir. 4. Mstashab: Beret-i zimmet asldr cmlesinde asl kelimesi mstashab, yani aksine bir delil olmadka varlg devam eden esas kural/ilke anlamnda kullanlmstr. Buna gre bu ifadeden rnegin aksine bir delil olmadka, kisinin gnahsz, susuz ve borsuz olmas anlaslr. Fkh kelimesi ise, lgatte bilmek, anlamak manasna gelmektedir. Ancak bu bilmek, mutlak manada bilmeyi degil, bir seyi iyi ve tam anlamay, derinlemesine kavramay, onun hakikatine vakf olmay ifade eden bir bilmedir. Terim olarak fkh, Mecellede syle tarif edilmistir: lm-i fkh mesail-i seriyye-i ameliyyeyi bilmektir. Kelimenin daha yaygn olarak kullanlan bir tarifi de syledir: Ser amel hkmleri tafsil delillerinden alarak bilmektir. Tarifi ksaca aklamak gerekirse sunlar sylenebilir: Burada hkmden maksat farz, mbah, haram, mekruh gibi mkelleflerin fiillerine iliskin ilh hitabn sonucudur. Tarife gre bir hkm bilmeye fkh denmesi iin, o hkmn ser yani dine ait olmas gerekir. Bu mnasebetle, dine ait olmayan akl ve hiss yani duyusal hkmleri bilmek fkh kapsamnda degerlendirilmez. Ayn zamanda o hkmn, amel yani ibadetler, su ve cezalarla ve muamelelerle ilgili olmas icap eder. Dolaysyla, din olmalarna ragmen inanlarla ve ahlakla ilgili hkmleri bilmek fkh olarak adlandrlmaz. Yine, bu bilginin tafsil delillerden yani zel ve muayyen/belirli meselelere iliskin cz delillerden itihat/nazar ve istidlal yoluyla elde edilmesi gerekir. Bu hkmleri bu sekilde bilen kimseye fakh denir. ogulu fukahdr. Dolaysyla bir kimseye hakiki anlamyla fakih denmesi iin onun mtehit olmas gerekir. Mtehit olmayana, fkh bilgisi ne kadar ok olursa olsun, kelimenin hakiki anlamyla, fakih denmez. Onlar ancak mecazi anlamnda fakih olarak adlandrmak mmkndr. Usll-fkh/Fkh usul teriminin para para manalar, aklanan sekilde olmakla birlikte, bu terkip bir btn halinde, tek kelime imiscesine, muayyen bir ilim dalnn zel ismi/ alemi olmustur. Bu terimin bu zel anlamyla tarifi de syledir: Ser amel hkmleri tafsil delillerinden karmay mmkn klan kurallar btndr. Bu tariften anlasldgna gre fkh usul ilmi, kurallar ilmidir. Uygulamada ihtiya duyulan ser hkmler bu kurallar yoluyla ortaya karlabilir. Mtehit bu hkmlere fkh usulnn belirlemis oldugu kurallar sgnda ulasabilir. rnegin bir mtehit namaz klmann ve zekat vermenin hkmn tespit etmek istediginde bunlarla ilgili olan tafsil yani cz delilleri arastrr. Kuranda namaz dosdogru kln, zekat verin emirlerini grnce, fkh usulnden grendigi emir siygas vcup (farziyyet) ifade eder kuraln buraya uygular ve namaz klmann, zekat vermenin farz oldugu hkmne ulasr. Yine mtehit, haksz yere adam ldrmenin veya zina yapmann hkmn grenmek istediginde bunlarla ilgili olan tafsil/cz delilleri arastrr. Kuranda

: Haksz yere Allahn yasakladg cana kymayn (Enm, 6/151), : zinaya yaklamayn (sr, 17/32) nehiylerini grnce fkh usulnde tespit 1.2. Fkh Uslnn kOnUsU (MevzUU)
Bir ilmin konusu dendigi zaman, o ilim dalnda kendinden/zatndan, hal ve sfatlarndan bahsedilen sey(ler) anlaslr. Bu tanma gre fkh usulnde kendinden, hal ve sfatlarndan
4

edilmis olan nehiy siygas tahrim (haramlk) ifade eder kuralndan hareketle, haksz yere adam ldrmenin ve zina yapmann haram oldugu sonucuna ular.

FIKIH USUL

FIKIH USLNE DAR GENEL BLGLER

bahsedilen seyler ise, ogunlugun tercih edilen grsne gre er deliller ile er hkmlerdir. Zira usulc tesri ve hkm karma asndan delillerle mesgul olur ve ser hkmlerin nasl karlacagn gsterir. Yani usulc ncelikle hkm karlacak delilleri tespit eder ve bu delillerin durumlarndan, zel ve ortak vasflarndan bahseder. Daha sonra bu delillerden hkm karrken uyulmas gereken kurallar belirler.

1.3. Fkh Uslnn GaYes ve FaYDalar

Fkh uslnn, yukarda verilen tarifinden de anlaslacag zere, gayesi ser amel hkmlerin, yine ser delillerden nasl karlacagn gretmektir. tihat artlarn haiz olan, yani mtehit olan kimse bu ilim sayesinde ser nasslardan hkmler karabilir. Hakknda nass bulunmayan meselelerde ise nasslardaki hkmlere kyasla yahut tesriin hikmetini, seriatn genel maksatlarn dikkate alarak meselelere zmler retebilir. tihat sartlarn tasmayan, diger bir deyisle mtehitlik mertebesine erismemis olan kimsenin de bu ilim sayesinde elde edecegi pek ok faydalar vardr: 1. ncelikle bu sahs, mtehitlerin kendi sahsi grs ve arzularna gre hkm vermediklerini, verdikleri hkmlerde bir takm kural ve prensiplere bagl kaldklarn ve bir takm ser kaynaklara dayandklarn grr ve onlarn karms oldugu bu hkmleri gnl huzuru ile kabullenir. 2. Kisi bu ilim sayesinde mtehit imamlarn grslerinin kaynaklarna ve delillerine, mezheplerinin dayandg prensiplere vakf olur. Onlar arasnda mukayese yapma, gl grdgn tercihte bulunma imkanna sahip olur. 3. Mtehitlerin hkm karmada takip ettikleri usul ve metotlar kullanarak, tahri yoluyla yeni meselelerle ilgili ihtiya duyulan yeni hkmler elde edebilir. 4. Allah Tealann din hkmleri koyarken gzettigi gayeleri (hikmet-i tesri) bu ilim sayesinde grenebilir. Sonu olarak diyebiliriz ki, usul ilmini bilmeyen bir kimse, ser delillerden hkm karmayacag gibi, ser delillerden karlms mevcut hkmleri de btn derinlik ve incelikleriyle kavrayamaz. Bu konuda tefsir, hadis gibi diger din ilimlere vakf olmak ve Arap dilinde ihtisas sahibi bulunmak da sonucu degistirmez. Usul ilmi, ser delillerden hkm karmann/istnbatn olmazsa olmazdr. Ayrca ser hkmleri hakkyla anlayp kavramann da tek yoludur. Usul ilmini bilmeyen veya usul kurallarna uymayan kimselerin kendilerine ait grslerinde hataya dsmeleri genellikle kanlmazdr.

1.4. Fkh UsUlnn DOUU

Fkh usl, mstakil bir ilim dal olarak Hicr II. Asrn sonlarnda ortaya kmstr. Bu dnem, Hz. Peygamber, Sahabe ve Tbin devirlerinden sonraki mtehit imamlar devrine karslk gelmektedir. Ancak bu tespit, daha nceki dnemlerde usul kurallarnn olmadg, o dnem mtehitlerinin herhangi bir kaide ve kurala dayanmadan hkm verdikleri anlamna gelmemektedir. Onlar da bir takm kaide ve kurallar erevesinde hkmn istnbatnda bulunmus ve problemleri zme kavusturmuslardr. Ne var ki, onlar zihinlerinde tasarlayp, pratikte yararlandklar kurallar teorik olarak ifade etmemisler, istnbat ettikleri hkmn dayandg kural aka sylememislerdir. Bununla birlikte istnbat ettikleri hkmlerin izahnda zaman zaman kullandklar ifadelerden, dayandklar kurallarn ipularn tespit etmek mmkn olmaktadr. rnegin Sahabenin nde gelen fakihlerinden Abdullah b. Mesud kocas len hamile kadnlarn iddetinin dogumla sona erecegini sylerken, vefat iddetinin belirlendigi : Sizden lenlerin geride braktklar esleri, kendiliklerinden drt ay on gn beklerler (Bakara, 2/234) ayetini degil de, dogum iddetinin belirlendigi : gebe olanlarn bekleme sresi ise, yklerini brakmalar, dogum yapmalardr. (Talak, 65/4) ayetini dikkate alms, bunun sebebini ise, tercih ettigi ayetin yer aldg Talak suresinin, dogum iddetini belirleyen ayetin yer aldg Bakara suresinden

FIKIH USUL

FIKIH USLNE DAR GENEL BLGLER

daha sonra nazil olmasyla aklamstr. Bu istidlal ile o, usul kurallarndan bir kurala isaret etmektedir ki, o da sonra gelen nassn, nce gelen nass nesh edecegi kuraldr. Ancak o, bunu aka ifade etmemistir. Sahabe itihatlarnda bunun baska rnekleri de vardr. Bu bize gstermektedir ki, fkh usul fkhla birlikte dogmustur. Hatta muasr slam hukukularnn nde gelen simalarndan Abdlkerim Zeydann ifadesiyle, fkh usulnn, fkhn dogusundan nce mevcut oldugunu sylemek de mmkndr. Zira fkh usul, hkm istnbatnn kurallarn belirlemektedir. Dolaysyla hkmlerin istnbatnn mmkn olabilmesi iin kurallarnn daha nceden mevcut olmas gerekir. Ancak fkh usulnn tedvini, yani meselelerinin bir araya toplanp kitap haline getirilmesi fkhn tedvininden sonra olmustur. Bunun sebebini, ihtiyalarla izah etmek mmkndr. Syle ki: Bilindigi zere Hz. Peygamber devrinde hkmlerin grenildigi fetvalarn alndg tek kaynak Hz. Peygamberin (sav) kendisi idi. O da bunlar vahiy yoluyla alyordu. Bir hkm kaynag olarak itihada ihtiya yoktu. Bu durumda bir takm kaide ve kurallar koymaya ve kullanmaya da ihtiya olmuyordu. Hz. Peygamberin ahirete irtihal buyurmalarndan sonra toplumda meydana gelen olaylar halletme, ortaya kan problemleri zme grevini fakih sahabler stlenmisti. nk bu devrin fkh otoriteleri onlard. Bu dnemde vahiy de kesildigi iin, onlar herhangi bir olayn hkmn tespite ihtiya duyduklarnda, ister istemez elde mevcut kaynaklara, yani Kitap ve snnete basvuruyorlar, onlarda bulamadklar meselelerde ise o devirde hkm kaynaklarndan bir kaynak haline gelen itihat etme yoluna gidiyorlard. Onlar bunu yaparken herhangi bir zorluk da ekmiyorlard. Zira Sahabe fakihleri Kuran ve Snnetin dili Arapay btn incelikleriyle biliyorlard. Onlar ayetlerin nuzl ve hadislerin vrud sebeplerine, slam tesriinin btn inceliklerine, maksat ve hedeflerine hakkyla vakf idiler. nk onlar, keskin zek, kavrama gc ve ahlak meziyetler bakmndan sekin insanlard. Ayrca onlar, uzun sre Hz. Peygamber ile birlikte yasams, ona arkadaslk etme serefine nail olmus mstesn kisilerdi. Btn bu durumlarn kendilerine kazandrdg fkh kavrays sayesinde ser kaynaklardan hkm istnbat ederken kullanlacak kurallar teorik olarak ortaya koymaya ihtiya duymuyorlard. Sahabe neslinden sonra gelen Tbin fakihleri de hkm istnbatnda Sahabenin usuln takip ettiler. Zamanlarnn Hz. Peygamber zamanna yakn olmas, fkh ilmini Sahablerden alms olmalar gibi sebeplerle, onlar da hkm istnbat srasnda kullanlacak kurallar teorik olarak ele almaya ihtiya duymadlar. Tabin asrnn sona ermesinden sonra, daha nceki dnemlerde mevcut olma an yeni durumlar ortaya kms, Mslman ordularn fetihleriyle islam lkesinin snrlar genislemis, degisik milletlerden insanlar Mslman olmus, Araplarla Arap olmayanlar birbirine karsms ve Arap dili eski safiyetini kaybetmisti. Toplumda itihat yoluyla zmlenmesi gereken pek ok olay oraya kms ve problemler de ogalmst. Diger taraftan mtehitlerin says artms, buna paralel olarak da hkm istnbatnda kullanlan metotlar, mtehitler arasndaki mnazara ve mnakasalar ogalmst. Btn bunlar, fakih ve mtehitleri, itihat faaliyetinin disipline edilmesi ve keyfi hkm verme ihtimaline kars tedbir alnmas iin harekete geirdi ve onlar ser delillerden hkm istnbat edilirken esas alnacak prensipler ve kurallar belirlemeye sevk etti. Onlar bu kurallar, nasslarda yer alan ifadelerin kullanls tarzlar ve Arap dilinin sluplar zerinde tmevarm metodunu uygulama yoluyla elde etmeye alstlar. Sonra bu kurallar tedvin ettiler ve usll-fkh adn verdikleri mstakil bir ilmi disiplin haline getirdiler. Pek ok arastrmacnn tespitlerine gre bu ilim, dnyada Mslmanlar tarafndan icat edilen zgn bir ilim daldr.

1.5. Fkh Uslnn teDvini

6

Fkh usul sahasnda ilk kitap yazan sahsiyetlerin, mam Ebu Yusuf (.182) ve mam Muhammed (.189) olduklar sylenmisse de, bunlarn bu konudaki kitaplar, gnmze kadar ulasmamstr. Bugn bize kadar

FIKIH USUL

FIKIH USLNE DAR GENEL BLGLER

intikal etmis bulunan ilk usl kitab, mam Sfinin (.204) er-Risle adl kitabdr. Sfi bu kitabnda, Kuran ve onun hkmleri aklama metodu, Snnet ve Kuran ile mnasebeti, nsih-mensuh, haber-i vahid, hadislerin gizli kusurlar (illet), icma, kyas, istihsan, itihat ve ihtilaf gibi nemli konulara yer vermistir. fiden sonra baska limler de bu sahada eser vermede birbirlerini takip etmisler, bylece bu ilim geliserek devam etmistir.

1.6. Fkh Usl YazMnDa takP eDlen MetOtlar (Meslekler)

Bu sahada tedvinde bulunup eser veren limler, eserlerinin yazmnda ayn metodu takip etmeyip farkl metotlar kulanmslard. Syle ki:

1.6.1. Mtekellimn Metodu:

Mtekellimn, mtekellim kelimesinin oguludur. Mtekellim ise, kelamc/kelm limi anlamnda kullanlan bir terimdir. Bu metodu asl uzmanlk alan kelm olan limler, fkh uslne dair eser yazarken kullandklar iin, bu isimle anlmstr. Bu metotla en ok eser veren limler, Sfi mezhebi limleri olmas hasebiyle, bu metot Sfiiyye metodu diye de isimlendirilmistir. Ayrca bu metodu Mutezile ile Sfilerin dsnda Mlikler ve Hanbeller de kullanmslardr. Bu metodun zelligi, usul kurallarnn, deliller ve burhanlarn gsterdigi ynde belirlenmesidir. Bu metodu kullanan limler, tespit ettikleri usul kurallarnn, mezhep imamlarndan nakledilmis olan itihatlara uygun olup olmadgn dikkate almadan, delillerin destekledigi kurallar kabul etmisler, aykr olanlar ise reddetmislerdir. Nazar olan bu metodu takip eden limler, kitaplarnda furu- fkha dair hkmlere fazla yer vermemisler, bunlar sadece rnek ve izah baglamnda zikretmislerdir. Bu metoda gre yazlms baz nemli usul kitaplar: a. b. c. d. Kad Abdulcebbr (.415), el-Umd(e) Ebul-Hseyn el-Basr (.463), el-Mutemed. Bu kitap el-Umd(e)nin serhidir. mmul-Harameyn el-Ceveyn (.487), el-Burhn Gazal (.505), el-Mustasf. Yukarda isimleri geen drt eser, Mtekellimn mesleginin drt diregi saylmstr. e. Fahruddin er-Rz (.606), el-Mahsl. Bu eser, yukarda isimleri geen drt kitabn zetidir. f. mid (.631), el-hkm fi Uslil-Ahkm. Bu eser de, el-Mahsul gibi, yukarda isimleri geen drt kitabn zetidir. Fukah, fakih kelimesinin oguludur. Fakih, fkh bilgini karslgnda kullanlan bir terimdir. Adndan da anlaslacag zere bu metodu, asl uzmanlk alan fkh olan limler kullandg iin bu isimle anlmstr. Bu metot Hanef limler tarafndan ortaya konulmus ve takip edilmis oldugu iin de Hanefiyye metoduolarak adlandrlmstr. Bu metodun zelligi, mezhep imamlarndan nakledilmis bulunan fkh zmlerden hareketle usl kurallar olusturmaktr. Yani bu metoda gre usl yazan limlerin bu kurallar tespit ederken, dayandklar malzeme mezhep imamlarndan nakledilen itihat ve fetvalardr. Haneflerin bu metodu takip etmelerinin sebebi olarak mezhep imamlarndan kendilerine, derli-toplu bir usul kitab braklms olmamas gsterilir. Onlar imamlarndan nakledilen fkhn degisik alanlarna iliskin ok saydaki itihat ve fetvalar inceleyerek, onlarn itihat ederken ve fetva verirken, takip ettiklerine kanaat getirdikleri usul kurallarn tespit etme cihetine gitmislerdir. Amel olan bu metot, diger metoda nispetle daha zor, fer meselelerle daha uyumluve fkhla daha i iedir.

1.6.2. Fukah Metodu:

Bu metoda gre yazlms baz meshur usul eserleri:

FIKIH USUL

FIKIH USLNE DAR GENEL BLGLER

a- Casss (.370), el-Fusl fil-usl b- Debs (.430), Takvml-edille c- Pezdev (.482), el-Usl d- Serahs (.483), el-Usl e- Semerkand (.533), Miznl-usl f neticil-ukl f- Abdulaziz Buhr (.730), Kesfl-esrr. Bu eser, Pezdevnin Usulnn serhidir. g- Nesef (.710), Menrul-envr h- bn Melek (.885), Serhu Menril-envr

1.7. iki MetODU Birlestiren (MeMzc) MetOt

Fkh usulne dair eser yazmnda, Hicri VII. Asrdan itibaren, bu iki metodu birlestiren yeni bir metot daha ortaya kmstr ki, bu metoda memzc meslek dendigi gibi mteahhirn meslegi veya mteahhirn metodu da denmektedir. Bu metodu takip eden limler bir yandan delillerle destekledikleri mcerret usul kaidelerini tespit ederken, diger yandan mtehit imamlardan nakledilmis furu-i fkha ait meseleleri de gz ard etmeyip bu fer meselelere dayanan usul kurallarn aklama, onlara kaideleri nasl uygulandgn, aralarndaki irtibatn ne oldugunu gsterme cihetine gitmislerdir. Muhtelif mezheplerden pek ok lim bu metodu takip etmislerdir. Gnmzde telif edilen eserlerde de genel olarak bu metot takip edilmektedir. Bu metoda gre yazlms baz nemli eserler: a- bns-Sat (.694), Bedun-nzm. Bu eser, yukarda ad geen Pezdevnin el-Usl ile midnin el-hkam adl eserleri birlestirilerek yazlmstr. b- Sadrs-Sera (.747), Tenkhul-usl. Bu eser, Pezdevnin el-Usl ile Rznin el-Mahsul ve bn Hcibin el-Muhtasarn zetlenerek meydana getirilmistir. Bu eser daha sonra mellif tarafndan et-Tavzh adyla serh edilmis, bu serhe de Allme Teftazn et-Telvh adyla bir hasiye yazmstr. c- Tcddn bns-Sbk (.771), Ceml-cevmi. Mellif bu eserini yaklask yz eserden derledigini belirtmistir. d- bnl-Hmm, (.861), et-Tahrr e- Molla Hsrev (.885), Mirtl-vusl il ilmil-usl f- Muhibullah b. Abdissekr (.1119), Msellems-sbt. Bu eser, et-tahrir adl eserin kopyas olarak degerlendirilmistir. Ancak olusan metnin daha anlasr oldugu dikkate alnrsa sz konusu eserin sadelestirilmesi olarak degerlendirilmesi de mmkndr.

1.8. ser Delller (islaM hUkUkUnUn kaYnaklar)

Bu ksmda ser deliller baglamnda su konular ele alnmaktadr: - Delilin tarifi - Delilin esitleri - Delillerin tertip ve sras

a. Delilin tariFi

FIKIH USUL

FIKIH USLNE DAR GENEL BLGLER

Szlkte delil rehber ve klavuz manasna gelir. Usulclere gre delil, zerinde dogru dsnmek suretiyle haber trnden istenen seye (matlb- haber) ulasmay mmkn klan seydir. Haber trnden istenen sey (matlb- haber) ise ser hkmdr. Buna gre delil, daha ak bir ifadeyle ser ve amel bir hkme gtren sey seklinde tarif edilebilir. Baz usulcler delilin kat bir sekilde hkme ulastrc olmasn sart kosmuslar, zann bir sekilde ser hkme ulastran seye delil degil emre adn vermislerse de usulclerin ogunlugu tarafndan byle bir sart ileri srlmemistir. B. Delilin esitleri Ser deliller degisik alardan taksime tabi tutulmustur. Bunlardan bazlar syledir: 1. nakl ve akl Deliller Nakl deliller, baskasnn szn nakletmeye dayanan delillerdir. Bunlarn olusmasnda mtehidin herhangi bir katks yoktur. Bunlar Kitap, Snnet, icm, rf, seru men kablen ve sahab kavlidir. Akl deliller ise olusmasnda mtedin katks bulunan delillerdir. Bunlar kyas, istihsan, istshb, meslih-i mrsele ve sedd-i zeridir. Akl ve nakl delillerden her birisi, digerleriyle baglantldr. Nakl delillere dayanmakszn yaplan itihat geerli degildir. nk nakilden bagmsz akl ser hkmler alannda deger tasmaz. Nakl deliller zerindeki alsmalar da akl araclgyla derinlemesine dsnmeyi gerektirir. 2. asl ve Fer Deliller (ittifak edilen ve htilaf edilen Deliller) Asl delil, birinci derecede temel olan delil demektir. Bunlar, Kitap, snnet, icm ve kyastr. Bunlardan Kitap ve Snnet delil olmalarnda Mslman alimler arasnda tartsma bulunmamas icm ve kyas da alimlerin byk ogunlugu tarafndan delil olarak kabul grmesi hasebiyle ittifak edilen deliller seklinde de isimlendirilmistir. Fer veya tal delil, yukardaki drt delile bagl onlardan karlms ikinci derecede olan delil demektir. Bunlar da istihsan, meslih-i mrsele, rf ve adet, sedd-i zeri, istshab, sahab kavli ve seru men kablen (Hz. Peygamberden nceki ilh dinlerin hkmleri)dr. Bu deliller tartsmal oldugu yani kimi alimler tarafndan delil olarak kabul edildigi halde, kimi alimler tarafndan delil olarak kabul edilmedigi iin ihtilaf konusu olan deliller diye de adlandrlmstr. c. Delillerin tertiP ve sras slam hukukunda hkmler yukarda adlar geen delillerden karlr. Bir mtehit bir meselenin ser hkmn grenmek istediginde bu delillerden birine mracaat etmek durumundadr ve bu basvuruda da belli bir sray takip etmek zorundadr. nk slam hukukunun kaynag konumundaki deliller hiyerarsik yap, ncelik sras itibariyle birbirinden farkldr. Bu delillerin ncelik sras syledir: 1. Kitap (Kuran- Kerim) 2. Snnet 3. cm 4. Kyas 5. Diger Deliller

FIKIH USUL

FIKIH USLNE DAR GENEL BLGLER

Bu sralamann dayanag Hz. Peygamberden ve sahablerden yaplan nakillerdir. Hz. Peygamber Muaz b. Cebeli Yemene kd olarak gnderirken ona sordu: - Sana bir dava getirildiginde neye gre hkm vereceksin? - Allahn kitabndakine gre. - Allahn kitabnda bulamazsan? - Allah Raslnn snnetine gre. - Allah Raslnn snnetinde de bulamazsan? - Reyimle itihat ederim (itihattan) geri durmam. (Meseleyi zmsz brakmam.) Bunun zerine Hz. Peygamber eliyle Muazn ggsne vurarak Allah reslnn elisini, Allah Raslnn hosnut oldugu (cevaba) muvaffak klan Allaha hamd olsun. buyurdu. Meymn b. Mihrann rivayetine gre, Hz. Ebu Bekir, kendisine bir problem arz edildiginde nce Allahn kitabna bakar, onda zm bulursa, buldugu sonuca gre hkm verirdi. Eger Kitapta bulamazsa, snnete bakar, hkm bulursa uygulardr. Eger snnette de bulamazsa, sahabenin nde gelenlerini toplayp onlarla istisare eder ve grs birligine varrlarsa, kan sonuca gre hkm verirdi. Hz. mer de byle yapard. Yine Hz. mer, Kfede kd olarak grevlendirdigi Surayha sunlar sylemistir: Sana getirilen meselelerde Allahn kitabyla hkmet. (Onda) bulamazsan, Allah Raslnn hkm (yani onun snnetiyle) hkm ver. (Onda da) bulamazsan dogru yol zerindeki imamlar(n grslerin)dan sana (dogrulugu) asikar olanla hkmet. (Aradgn hkm orada da) bulamazsan reyinle itihat et. lim ve istikamet sahibi kisilerle istisarede et. Delillerle ilgili bu genel bilgilerden sonra, her bir delil zerinde ayrntl olarak duralm.

1.9. asl Delller

Bu ksmda asl delillerden Kitap baglamnda su konular ele alnmaktadr: Kitabn tarifi Kitabn zellikleri Kurann Mushaf haline getirilmesi ve Teksri/ogaltlmas Kurann noktalanmas ve harekelenmesi Kitabn kaynak degeri Kurann ihtiva ettigi hkmler Kurann hkmleri aklama tarz Kurann hkmlere delaleti Kurann hkmleri aklamada kullandg ifade sekilleri

1.9.1. I. KTAB (KURAN)

a. kitaBn tariFi Kitap kelimesinin lgat manas mektuptur. Fkh usl ilminde ise Kitab tabiri Kuran tabiriyle esanlaml olarak kullanlmstr ve syle tarif edilmistir: Kuran, Arapa olarak Hz. Peygambere indirilen, Mushaflarda yazl, ondan tevatr yoluyla nakledilen, okunmasyla ibadet edilen, Fatih Sresiyle baslayp Ns Sresiyle biten, beserin benzerini getirmekten aciz kaldg Allah kelamdr.

10

FIKIH USUL

FIKIH USLNE DAR GENEL BLGLER

B. kitaBn zellikleri Yukarda verilen tariften Kuran Kerimin zelliklerini tespit etmek mmkndr. Bunlar syle sralanabilir: 1. kuran, metni ve manasyla allah kelamdr. Bu zelligiyle Kuran, Hz. Peygamberden sadr olan hadislerden ayrlr. Bunlar kuts hadis de olsa netice degismez. nk hadislerin manalar Yce Allahtan olsa da lafzlar Hz. Peygambere aittir. Hz. Peygamberin szleri ise Kuran degildir. 2. kurann tamam arapadr. Kurann meali ve tefsiri, Kuran olarak isimlendirilemez. Meal, tercme veya tefsire dayanarak hkm istinbat edilemez. nk, Kurann yanls anlaslma ihtimaline baska dile tercmesinde hata yapms olma ihtimali de eklenmektedir. Kuran lafz ve manasyla Allahtan geldiginden, tefsir, tercme veya mealin, ayetin manasyla birebir uyumlu olmas da bu durumu degistirmez. Kurann Arap dilinde indirilmis olmas, onu Tevrat ve ncilden ayran temel zelliklerdendir. Kurann dili Arapa oldugundan, Arapa okumay bilen kisinin, namazda dua ve surelerin kendi dilindeki tercmesini okumas durumunda, namaz sahih olmaz. nk tercme, Kuran degildir. Hanefiler, Kuran Arapa metniyle okuyamayan kimsenin okumay greninceye kadar, Kuran tercmesiyle kldg namazn geerli oldugunu sylerler. Buna karslk alimlerin ogunlugu, Kuran tercmesiyle namaz klmann caiz olmadg grsndedirler. Bunlara gre her mkellefin, Fatih Sresini grenmesi ve yapabildigi kadaryla Ftihy Arapa okuyabilmek iin btn gcn kullanmas gerekir. Malikler, btn abasna ragmen Fatih Sresini grenemeyen kisinin Arapa okuyabilen kisiye uymas gerektigini, eger uyacak bir kisi bulmazsa Fatih okuma vecbesinin zerinden dsecegini ve baslama tekbiri ile rk tekbiri arasnda Allah zikretmesinin kendisine mendup olacagn sylerler. Kurann baska dile tercmesiyle namazn sahih olmayacag dz bir mantkla da anlaslabilir. Syle ki; Kuranda Kurandan kolaynza geleni okuyun. (Mzzemmil Sresi 73/20.) buyrulmaktadr. Buna gre, namazda okunmas istenen sey Kurandr. Kurann tercmeleri ise Kuran degildir. O halde namazda Arapa olan Kurandan baskasnn okunmas caiz olmaz. 3. kuran muciz, yani beserin benzerini getirmekten aciz kaldg bir kitaptr. Kuran, ona kars kan herkese, bir benzerini ortaya koymalar (sr Sresi 17/88), ona benzer on sre getirmeleri (Hd Sresi 11/13), nihayet ona benzer bir sre getirmeleri (Bakara Sresi 2/23) konusunda meydan okudugu halde bunu yapamamslard. Halbuki bunu yapmak iin son derece hrslydlar ve bunun iin nlerinde bir engel de yoktu. Hrslydlar, nk onlar Hz. Peygamberin davasn bosa karmak iin btn gleriyle aba sarf ediyorlard. nlerinde bir engel yoktu, nk onlar, fesahat, belagat vb. edeb sanatlarda zirve yapms ediplerdi. Ayrca siyasi g ve otorite de kendi ellerindeydi. ste btn bunlara ragmen, bunu yapamamslard. Bu da gstermektedir ki, Kuran Allah kelamdr. 4. kuran, nesilden nesile tevatr yoluyla nakledilmistir. Kuran, Cebrail tarafndan Hz. Peygambere indirilisinin ardndan gnmze kadar btn devirlerde tevatr yoluyla aktarlmstr. Hz. Peygambere gelen vahiyler, vahiy katipleri tarafndan yazlms, sahabeden tevtr yani, yalan zere birlesmesi aklen imkansz bir topluluk tarafndan ezberlenerek bir sonraki nesle aktarlms, gnmze kadar bylece devam edegelmistir.
11

FIKIH USUL

FIKIH USLNE DAR GENEL BLGLER

Tevatr yoluyla nakil, nakledilenin dogrulugu konusunda kesin bilgi ifade eder. Bu bakmdan Kuran nasslarnn subtu kesindir. Bu konuda Mslmanlar arasnda hibir grs ayrlg yoktur. Tevatr yoluyla nakledilmeyen metinler Kuran degildir. Bunlara sz kraatler denir. Sz kraatler Kuran olmadg iin, namazda okunmalar caiz degildir. Sz gelimi bey b. Kabn orucun kazasyla ilgili Tutamadg gnler saysnca baska gnlerde tutar. (Bakara Sresi 2/184) pes pese ayetine ilavesi yer alan kraati sz kraattir. Abdullah b. Mesdun yemin kefretiyle ilgili Kim (bu imkan) bulamazsa, onun kefareti gn oru tutmaktr. (Mide Sresi 5/89) ayetine pes pese ilavesi yer alan kraati de byledir. Yine Abdullah b. Mesdun, annelerin nafakas ile ilgili Miras da (yukarda) belirtildigi sekilde nafaka ile mkelleftir. (Bakara Sresi 2/233) ayetine Evlenilmesi yasak yakn akrabadan olan ilavesini tasyan kraati de sz kraattir, Kurandan saylmaz.

1.10. Mtevatir OlMaYan kraatin kaYnak DeGeri

Mtevatir olmayan kraatin Kurandan saylmayacag konusunda btn islam alimlerinin fikir birligi ierisinde olduklarn yukarda ifade etmistik. Bu tr kraatlerin kaynak saylp saylmayacag konusu ise alimler arasnda tartsmaldr. Fukahhn ogunlugu Kurana veya snnete dhil olmamas gerekesiyle sz kraatlerin delil olmayacagn savunmuslardr. Buna karslk Haneflere gre sz kraatler, zann delildir. nk sz kraati yazan sahabi, bunu ya Hz. Peygamberden isitmis ya da kendisi itihat etmistir. Ancak birinci ihtimal daha kuvvetlidir ve sahab bu ifadeyi, Kurann tefsiri sadedinde yazmstr. Dolaysyla sz kraat, Allahn kitabn aklayan snnettir. Snnet ise hkmn asl kaynaklarndandr. Sz kraatlerin delil olarak kabul konusundaki farkl yaklasmlarn, uygulama zerinde farkl sonular olmustur. Hanefler, bn Mesud kraatinde yemin kefareti iin yer alan pes pese olma kaydn delil olarak kabul etmis ve yemin kefareti olarak oru tutacak olan kisinin pes pese gn oru tutmas gerektigini sylemislerdir. Buna mukabil ogunluk, aralkl olarak kefaret niyetiyle tutulan gn orucun yeterli olduguna hkmetmislerdir.

1.11. kUrann MUshaF haline GetrilMesi ve teksri

Kuran toplu olarak indirilmeyip, yaklask yirmi yllk sre ierisinde ksm ksm indirilmistir. Bylece ayetler Mslmanlarn gnllerine yerlesmis, kolayca ezberlenmis ve yazlmstr. Hz. Peygamber kendisine gelen vahyi ncelikle Cebraile ardndan da etrafnda bulunan Mslmanlara okuyor ve okudugu ayetlerin ezberlenmesini istiyordu. Mminler de ayetleri ezberledikten sonra Hz. Peygamberin huzurunda kuyarak, onun onayn alyorlardr. Ayrca Hz. Peygamber gelen vahiyleri vahiy katiplerine yazdryordu. Cebrail, gelen ayetlerin hangi sureye dhil oldugunu bildiriyor, Hz. Peygamber de ona gre yazdryordu. Hz. Ebu Bekir, Hz. mer, Hz. Osman, Hz. Ali, Zeyd b. Sbit, Abdullah b. Mesud ve Ubey b. Kab, vahiy katiplerinden bazlardr. Vahiy katipleri ayetleri, hurma dallarna, beyaz yass taslara, tahta levhalara, bezlere ve derilere yazyorlard. Yazlan ayetler, Hz. Peygamberin evinde, gvenilir bir sekilde korunuyordu. Ramazan aynda arz yntemiyle ncelikle Cebrail, o zamana kadar inen ayetleri Hz. Peygambere okur, ardndan da Hz. Peygamber Cebraile okur ve bylece o zamana kadar

12

FIKIH USUL

FIKIH USLNE DAR GENEL BLGLER

gelen ayetler her ramazanda tekrar edilirdi. Hz. Peygamber, hayatnn son ramazannda, tamamlanms haliyle Kuran iki defa Cebraile arz etti. Ardndan, tamamlanms haliyle Kuran Mslmanlara okudu. Aralarnda Hz. Osman, Hz. Ali, Abdullah b. Mesd, Zeyd b. Sbit, Ubey b. Kab, Muaz b. Cebelin de bulundugu birok sahab, son okuyus zerine Kuran ezberlediler. Tamamlanms olarak Kuran, Hz. Peygamber hayattayken hafzalara kaydedilmis, gnllerde korunmus ve esitli malzemelere yazlms halde bulunmaktayd. Hz. Peygamber hayattayken, bir Mushaf halinde toplanms olmayan ayetler, Hz. Ebu Bekir dneminde kitap haline getirilmistir. Hz. mer, Yemme savasnda ok sayda hafzn1 sehit edilmesi sonrasnda halife Hz. Ebu Bekire giderek, hafzlarn sehit edilmesi sebebiyle ortaya kan kayglarn dile getirdi ve Kurann unutulup zayi olmamas iin bir kitap haline getirilmesi gerektigini syledi. Hz. Ebu Bekir, baslangta Hz. Peygamberin yapmadg bir is oldugu gerekesiyle bunu yapmaktan ekindiyse de daha sonra ikna oldu ve Zeyd b. Sbitin baskanlgnda, aralarnda Hz. Osman, Hz. Ali, Ubey b. Kab gibi gl hafzlarn bulundugu bir komisyonu, Kuran ayetlerinin kitap haline getirilmesiyle grevlendirdi. Nihayetinde Kuran ayetleri Hz. Peygamberin gsterdigi tertibe gre yazld ve bylece hem szl hem de yazl tevatr ortaya kt. Bu sahifeler Halife Hz. Ebu Bekirin yannda kald. Onun vefatndan sonra Hz. mere intikal etti. Ondan sonra onun kz, mminlerin annesi Hz. Hafsaya, onun vefatndan sonra da Abdullah b. mere intikal etti. Fetihlerle slam topraklar genislemis, dilleri ve kltrleri farkl toplumlar islama girmislerdi. Kitap haline getirilmis sekliyle Kuran ayetleri, devletin ynetim merkezinde bulunuyordu. Uzak slam diyarlarnda bir kitap halinde Kuran bulunmuyordu. Mslmanlarn ellerinde, sahabenin veya okuma yazma bilen diger mminlerin kendi abalaryla yazms olduklar baz ayet veya sureler vard. Ayrca, Kuran farkl sahablerden grenen Mslmanlar kraat farkllklarndan dolay tartsyorlar ve her biri digerini Kuran hatal okumakla itham ediyordu. Azerbaycan ve Ermenistann fethi srasnda Irak ve Suriye gibi farkl blgelerden gelen ve kraati farkl sahblerden alan Mslmanlar arasnda kraat farkllgndan kaynaklanan anlasmazlklar ileri boyutlara ulast. O srada orduda bulunan ashbn nde gelenlerinden Huzeyfe b. el-Yemn, bundan kaygland ve hemen Medineye dner dnmez dogruca Hz. Osmann yanna gidip durumu kendisine anlatt ve ondan tedbir almasn istedi. Hz. Osman, sahabeyi toplayp onlarn grslerini ald. Neticede Mslmanlarn bir mushafta bir araya getirilmesini ve bunun dsnda kalan yazlarn imha edilmesini kararlastrdlar. Hz. Osman, Hz. Hafsada bulunan ve Hz. Ebu Bekir dneminde kitap haline getirilmis olan mushaf isteyerek, Kurann ogaltlmas grevini baskanlgn Zeyd b. Sbitin yaptg, Abdullah b. ez-Zbeyr, Sad b. el-s ve Abdurrahman b. el-Haris b. Hisamdan olusan drt kisilik kurula verdi. Yazama isi bitince, Hz. Ebu Bekir dneminde olusturulan Mushaf Hz. Hafsaya geri verildi. Hz. Osman, Mushaflardan birka nsha yazlmasn emretti. Yazlan nshalar, kraati dzgn kisilerle birlikte Mekke, Kfe, Basra ve Dimeske gnderildi. Bir Mushaf da Medinede brakld. Hz. Osman, ogaltma isleminin ardndan, zerinde Kuran ayetlerinin yazl bulundugu diger btn malzemelerin yaklmasn emretti. nk sahabenin kendi zel abalaryla yazdklar Mushaflarda eksikler bulunuyordur. Bu eksiklerin nesih haberini duymamak veya srekli Hz. Peygamberin yannda bulunamamak gibi esitli sebepleri vard. Neticede farkl sehirlerde kraat farkllklar ortaya kmst. Bundan dolay o sahslara ait diger Mushaflar imha edildi. Bu ogaltma isleminden itibaren Mslmanlar Kuran Hz. Osman zamannda yazlan bu Mushaflara gre okumaya ve bunlara gre yazmaya basladlar.
13

FIKIH USUL

FIKIH USLNE DAR GENEL BLGLER

Gnmze kadar gelen Kuran nshalarnn tamam, Hz. Osman zamannda ogaltlan Kuran nshalarna dayanmaktadr. Hz. Osmann emriyle yazlan Mushaf, el-mm ve Mushaf- Osmn isimleriyle bilinmektedir.

1.12. kUrann nOktalanMas ve harekelenMesi

Gerek Hz. Eu Bekir dneminde bir kitap haline getirilen asl nshada gerekse Hz. Osman zamannda ogaltlan nshalarda hareke ve nokta bulunmuyordu. Araplar buna ihtiya duymuyorlard. Fakat Arap olmayanlarn slama girmelerinin ardndan okuma yanlslklar yaygnlasmaya baslad. Bu durum, Kurann noktalanmas ve harekelenmesi ihtiyacn dogurdu. Bu ihtiya da dnemin idarecilerini harekete geirdi. Emeviler dneminde Irak Emri olan Ziyd b. Ebh, bu is iin, kraatte ehliyetiyle tannan Ebul-Esved ed-Delyi grevlendirdi. Ebl-Esved ed-Del Mushaftaki kelimelerin sonlarna hareke koydu. Onun koydugu harekeler, noktalar seklindeydi. Mesel fetha isaretini harfin zerine bir nokta, kesre isaretini harfin altna bir nokta, zamme isaretini harfin yan tarafna bir nokta, tenvin isaretini de iki nokta ile gsterdi. Bu uygulama sonraki dnemde yaygnlastysa da hatal okumalar tamamyla engelleyemedi. Dolaysyla harflerin noktalanmas ve kelimelerin yeniden harekelenmesi ihtiyac ortaya kt. Bu defa da Irak Emri Haccc b. Yusuf es-Sekaf bu ise el att ve meshur Arap edebiyatlarndan Nasr b. sm el- Leys ile Halil b. Ahmedi bu is iin grevlendirdi. Nasr b. sm noktalama islemini, Halil b. Ahmed ise harekeleme islemini gereklestirdi. Halil b. Ahmed, harflerin harekelenmesinde bu isi ilk defa yapan Ebul-Esved ed-Delden farkl bir uygulamada bulundu. Mesel fetha isaretini harfin zerine koydugu yatay bir elif () ile, kesre isaretini harfin altna koydugu bir y ( ) ile, zamme isaretini de harfin st tarafna koydugu bir vav ( ) isaretiyle gsterdi, medd ve sedde isaretleri koydu. Neticede Halil b. Ahmedin harekeleme sistemi esitli gelismelerle bu gnk sekline ulast.

1.13. kitaBn kaYnak DeGeri

Kuran, btn insanlarn tab olmalar gereken birinci derece kaynaktr. Onda mevcut hkmlerle amel etmek farzdr. Aranan hkm kendisinde bulundugu srece, onu brakp baska delil aramak caiz degildir. nk o, Allahn sahih bir sekilde nakledilen, sek ve sphe iermeyen kelamdr, engin hikmet sahibi Allah tarafndan insanlar hakikate ve dogru yola ileten bir rehber olsun diye indirilmistir.

1.14. kUrann ihtiva ettiGi hkMler

Kuran pek ok degisik hkmler ihtiva etmektedir. bunlar grupta toplamak mmkndr: 1. itikad hkmler Bunlar, insann inanmas gereken Allahn varlg, birligi, melekler, kitaplar, peygamberler ve ahiretle ilgili hkmlerdir. tikad hkmler, kelam ilminin konusudur. 2. ahlk hkmler Bunlar insann sahip olmas gereken faziletler ve kanmas gereken ktlklerle ilgili hkmlerdir. Bunlar da ahlk ve tasavvuf ilminin konusuna girer.
14

FIKIH USUL

FIKIH USLNE DAR GENEL BLGLER

3. amel hkmler Bunlar, mkellefin szleri, fiilleri ve tasarruflaryla ilgili hkmlerdir. ste fkh ilminin konusu olan hkmler bunlardr. Bu hkmler ikiye ayrlr: a. ibadet hkmleri Bunlar, insann yaratcs ile iliskilerini dzenleyen namaz, oru, hac, zekat, kurban, yemin, adak gibi ibadetlerle ilgili hkmlerdir. b. Muamelat hkmleri Bunlar, sosyal hayatn dzenlenmesine iliskin hkmlerdir. Szlesmeleri, tasarruflar, cinayetleri, cezalar vb. tasarruflar kapsar. Sahs hukuku, aile hukuku, miras hukuku, borlar hukuku, esya hukuku muamelat hkmleri kapsamndadr. zel hukukun diger dallarn da kapsamnda barndran muamelat hkmleri, kamu hukukunun dallarn da kapsamna alr. Anayasa hukuku, idare hukuku, ceza hukuku, maliye hukuku, devletler hukuku, hulasa, bugnk hukuk sistematiginde yer alan btn konular muamelat hkmleri kapsamna dhildir.

1.15. kUrann hkMler aklaMa tarz

Kuran- Kerimdeki aklamalardan anlasldgna gre2 Kuranda hibir sey eksik braklmamstr, btn ser hkmler iin bir aklama bulunmaktadr. Ne var ki; btn hkmlerin aklamas ayn tarzda degildir. Bir ksm hkmler, genel ilkeler, umm kideler seklinde ve mcmel olarak aklanmstr. Sz gelimi sra prensibi (li mran Sresi 3/159, Sr Sresi 42/38), adalet ilkesi (Nahl Sresi 16/90, Nis Sresi 4/58), sorumlulugun sahs olusu (Enam Sresi 6/164) ile ilgili nasslar, akitlerle ilgili dzenlemeler vb. hep genel prensipler seklindedir. Yine namaz, zekat, hac ibadetiyle ilgili nasslar; ksas, hadler, faiz vb. ile ilgili ayetler hep mcmel tarzda gelmistir, bunlarla ilgili ayrntl aklamalara Kuranda yer verilmemistir. Bunlarla ilgili detaylar ve aklamalar, Hz. Peygamberin snnetiyle olmustur. Kuranda yer alan hkmler genellikle byle icml (toplu tarzda)dir. Kuran- Kerimde hkmlerin bu tarzda yer almasnn hikmeti, Kuran-Kerimin kyamete kadar btn toplumlarn ihtiyalarn karslayacak nitelige sahip klnmasdr. Kuran bir ksm hkmleri de tafsl bir sekilde yani detayl olarak aklamstr. Sz gelimi mirasla ilgili hkmler, hadlerin miktarlaryla ilgili hkmler, aile hukukuna iliskin konular Kuranda hep byle tafsilatl bir sekilde yer almstr. nk bu hkmler ya teabbuddir, yani aklla kavranabilecek nitelikte degildir. Ya da aklla kavranabilecek hkmler olmakla beraber, zaman ve muhit degisikligi ile degisiklige ugramayacak, sabit mesalih ihtiva eden, insanlarn daha iyisini bulamayacaklar nitelikte hkmler olmasndandr.

1.16. kUrann hkMlere Delalet

Daha nce de ifade olundugu gibi, Kurann sbtu, yani aslna uygun olarak bizlere ulastg katdir. nk bizlere tevatr yoluyla nakledilmistir ve mtevatir nakil, nakledilen seyin dogrulugu hakknda kesin bilgi saglar. Fakat Kurann hkmlere delaleti kimi zaman kat, kimi zaman zann olabilir. Yani baz ayetlerin delaleti kat iken; bazlarnn delaleti zann olabilir. Bu durum, Kurann lafzlarnn ihtimalli, yani birden fazla manaya ak olup olmamasna gre belirlenir. Eger lafz, yalnzca bir manaya delalet ediyor ve baska manaya delalet ihtimali bulunmuyorsa, o lafzn delaleti katdir. Miras, had cezalar ve keffretlerle ilgili ayetlerde yer alan hss lafzlar bunun rneklerdir.
15

FIKIH USUL

FIKIH USLNE DAR GENEL BLGLER

Allah, size, ocuklarnz(n alacag miras) hakknda, erkege iki disinin pay kadarn emreder. (ocuklar sadece) ikiden fazla kz iseler, (lenin geriye) braktgnn te ikisi onlarndr. Eger kz bir ise (mirasn) yars onundur. lenin ocugu varsa, geriye braktg maldan, ana babasndan her birinin altda bir hissesi vardr. Eger ocugu yok da (yalnz) ana babas ona varis oluyorsa, anasna te bir dser. (Nis 4/11)

Zina eden kadn ve zina eden erkekten her bir/ine yzer degnek vurun. Allaha ve ahiret gnne inanyorsanz, Allahn dini(nin koymus oldugu hkm uygulama) konusunda onlara acyacagnz tutmasn. Mminlerden bir topluluk da onlarn cezalandrlmasna sahit olsun. (Nur 24/2.)

Namuslu kadnlara zina isnat edip sonra da drt sahit getiremeyenlere seksen degnek vurun. Artk onlarn sahitligini asla kabul etmeyin. ste bunlar fsk kimselerdir. (Nr 24/4.) Bu ayetlerde geen yar te bir te iki altda bir yz ve seksen lafzlarnn delaleti katdir. Bunlar gibi tasdg manaya kat olarak delalet eden ve tevil kabul etmeyen diger hss lafzlar da bu gruba girer. Bu tr lafzlarn delaleti hususunda itihada ve mtehitler arasnda anlays ve istinbat farkllklarna yer yoktur. Bunlar degistirilemez. Eger Kuranda yer alan lafz birden ok manaya muhtemelse, ayetin delaleti zann olur. Bosanms kadnlar kendi baslarna (evlenmeden) kur beklerler. (Bakara 2/228.) Ayetinde geen kur lafz bunun rnegidir. nk bu kelime Arap dilinde hem det (hayz) hali hem de temizlik (tuhur) halini ifade iin kullanlan msterek bir lafzdr. Dolaysyla kelimenin, bu iki halden birisine delaleti kat degil, zanndir. Burada itihada ve mtehitlerin anlays farkllklarna yer vardr. nitekim baz mtehitler lafzn hayz manasn tercih ederken, bazlar da tuhur manasn tercih etmislerdir.

1.17. kUrann hkMler aklaMaDa kUllanDG iFaDe sekilleri

Kuran- Kerim, muciz (muhataplarn aciz brakan) bir kitap olmas, hidayet ve irsad rehberi bulunmasnn geregi olarak, hkmleri aklarken, sz gelimi bir davransn vcib (farz) oldugunu bildirmek iin bazen bildigimiz emir siygas kullanlms (Bakara 2/194, Mnfikn 63/10, Talak 65/2) bazen, fiilin farz klndg (Tahrim 66/2) veya yazldg (Bakara 2/183, 187) bildirilmis; bazen, fiilden bahsedilip failine gzel bir karslk ve sevap verilecegi (Nis 4/13) ifade olunmustur.

16

FIKIH USUL

FIKIH USLNE DAR GENEL BLGLER

Yine bir fiilin haramlk hkm bazen nehiy siygasyla aklanms (Enam 6/151, Bakara 2/195), bazen fiilin haram klndg bildirilmis (Nis 4/23), bazen fiilden bahsedilmis, o fiili isleyen tehdit edilmis veya onun cezalandrlacag ifade olunmustur. (Nis 4/10, 14.) Bazen fiil sonucunda ortaya kacak ktlk veya serden bahsedilmistir. (Rum 30/10) ste Allah Tel, kh tesvik etmek kh sakndrmak zere ve hkmlerini kullarnn idrakine yaklastrmak iin Kitabnda bu ve benzeri pek ok degisik slup kullanmstr. Kurandan hkm istinbat etmek isteyen kimsenin, btn bunlara vakf olmas, hkm istinbatnda bunlar gz nnde bulundurmas gerekir. Konuya iliskin baz istnbat kurallar syledir: a. Sriin emrettigi, ycelttigi, failini veya kendisini vdg, failini veya kendisini sevdigini ifade ettigi, mkafat vaat ettigi, dogru olarak nitelendirdigi veya zerine yemin ettigi her fiil mesrdur, ayn zamanda vacib (farz) veya menduptur. b. Allahn terk edilmesini istedigi, yerdigi, lanetledigi, failini hayvanlara veya seytanlara benzettigi, ceza ile tehdit ettigi, rics veya fsk olarak nitelendirdigi her fiil gayr mesrudur. c. Allahn, helal kldgn, izin verdigini, kendisinden gnah, vebali, yk veya sknty kaldrdgn bildirdigi her fiil mubahtr.

17