Professional Documents
Culture Documents
revisitando um conceito
historiogrfico
+
cltra popular um clegor
erdit. Por que enuncir, no C
meo O um confrnci, O abrpta
prpio? El prtede sment r
lembrr que o deates em tomo da
prpr defnio Ocltr popular fo
w (e ) tcYdo a prpsito de um
conceito que quer dOtar, LO
e nomCr prtiC que nunc desig
nadas pelo sus atore cmo Qcen
do "culruc popular". Prolo como
um clegori erdim detinad a ru
cnscv e der prous e con
dut siruadas foc da culwc erdita, o
cnceilO dculwc popuL1 tem u
do, na sua mltiplas e cnllris
aceps, a rlas mIJtid peJo in
Uaisoidel; (e, enue eles, ossh
lr) com uma .lcriade clturl ainda
O_0l LDOll0l
m dicil de 5 pensada que a dos
mundos "exticos".
Asumindo o rio de simplcr a
Co, possvel rd1ir as inmer
defni dacltuc popular. dois gran
de mlo de desrio e intecccm
o. Lprimeir, no intuit de abolir u
form de emoenlCmo clrural, conce
b 8 cultur popuJac como um siU
simblico coerente e aUlnomo, que
funciona segundo um lgc abSIUL
ment alhei e ircduveJ da culruc
leuLsgundo, pOpado em Icr
bcac a eislnci das rlas de domina
o que ornim o mundo sO, per
cee a chur popuJc em sua depen
dncis e Ccis em relao 1culrur
do dominantes. Temos, ento, de um
ldo, um cultur popular que constitui
um mundo 1pane, encerrdo em si mes
mo, idependete, c,de outr, uma cul
ruc popular iteirmente definida pela
^ul4:8l1cMUfoi aprenlado OOMmwuPopmCtultIrc,MNIorerJ/x//aa)ereoce,rtUdu
UO "cusus Wlillle ofTecnolog de Iba I de oUlubro de 99Z
A ltduo Cde Aone-N:ie MuuO|nca
1UwMUlmk, dc)zod,W.b, u"I0, I3,Q. II9Z.
180
sua distnci da legitimid'lde cultur da
qual c priV
Ete dois modos de intel giilidade,
portdore de ett de pesuisa, de
estilo de deo e de prpost Ieri
C completmente opostas, atrves a
rm 0a disiplinas que Qism a
cultur popular, sja a hitria, a antr
pologia ou a sciologi. Recentemente,
Jen-laude Pssron mostou o peri
gos metodolgicos de a: "Omes
m forma que W Oei soiolgic
do rlativmo cultur, quando apliCdo
1culrur popubres, encorjam o ppu
, par quem o sntdo da prtics
populare cumpr- intente na
felicidade mondic da autosufcincia
simblia, assim Oma teori da legi
timidade cultral corr smpr O rico
( ... ] de levr W lgitnU, que, sb a
fonn Cma do m/rb/, nio L
snio decontar, com um ar compungi
do, as diferns como se fossem cn
cia ou a alteridde como s fossem
Un menos.ser ...
A oposio s L tro a termo: a
celebro de uma cultur popular c
sua majestade s inverte em um desi
o "em netiv"; o reconhecimeto d
igua digiade de toos o univeros
smlios dlugr 1 lembrn dm
placveis hieraruis do mundo M.
Poe-s acompanhar Jen-laude W
srn quando de noL que, memo sn
do lgic e metooloicme te contrdi
tri, et defis da cultur popu
lar no so por U fundadors de um
princpio cmoo de classico d
pesuis e dos gui,dors: "a 0k
ente as duas foD de decrver
um cultur ppular pode ser obO
num mem obr, num mesmo aUlr',
e a fonteira ente "atvs 8
nuOente Kdesio dcultr
popU, diviindoa qua smpre c
movimentos alterativos de interpreta
o".2
Como hitoriador, pes f
tar que o contrte ete est duas per
pectivs - a que C a autnomi
simblic da Lrur popular e a que
insiste na M dependnci da culrur
dominante - V srvo de D par
too os moelos cronolgios que op
em uma supost Kde ouro da culrur
popular, onde et apW como mtri
Ce idependente, 8Qonde vigo
wcensur e cao, quando m 0
qualificda e deMtelada.
No posvl ait W numa &
per dssi que w na prmeir
metade dsculo 7 u momet de
corte r, de cn 0muit fore et
um idade de our, onde a cltr ppu
la R sio w liv, prfs, e u
po regid pel dlia edeil e m
tr, onde cteria sio rpOe sb
jug LmmpW prtinet
quado Mttv de dcont da trjel
H cultral da Eurp oe L: aps
1G ou 16, W a cnjug
ESLdos abslutitas, ceUrs e
un e d Ija d Rers
prRte e Cltlic, repm e auI
tr.t, tri M ou o &
mmOin"Li de w@O
mmdo pov. A i diplias idit
e nov $m, W iclc novs
moelos de comporeto, os Etdo C
as Ija 0dCdo C
e Matigo euilris um U
cina de vr e de Wo mundo.
''Acltur popular, WV rrl cmo
urba, sfu um elips qua total na
Q do RjSoI. Sua cernc intera
desapareceu defnitivmente. Nunc
0 poderi cnstiwir um sitm de
sr um flos da estncia",'
eMe WHMuchcle, de5n
do 8 "rep d cultur popular" na
Frn Mos 7 e A.Lfor
msutil, Pear Bude asim dCQ
dois movimeto que desm a
culrur popular tradicional: de um bdo,
o esoro sitmtic delits, e partic-
"LUlPH 181
Dte do clrs prWt e mK
C, "par mudr a atitde e vOl do
Mda ppu" e i'para spO, ou
W meno puO, Wdemeto d
cultur popular 0OOoutr. o
abandono, pelas O superior, de
um O r at e Ocomum a IOdo. O
m O: "m 150, a cltur
popular er a cultr de IOo mundo;
uma sgund cultur par o insudo
e a ni cltur par o Om.Por vola
de 180, cntudo, em muias p& d
Eurpa, o der, a nol< os rme
U, os homes de ofci - e sua mulhe
re -haWabdonado a cultr popu
Q, da qua etavm agor seos,
cmo nunt _WM pr pfndas dife
re de Y Omundo.
LU W m par se rt
m1 cm muit prdnci et perci
o e ete dbstc que concluem pda
deuaco da cultur popular ou
pelo su deapacmeto. mprmeiro
lugr, et qe o equem que
ope, em tmo de um momeKave
(160ou 1650),o espledor e a 0r
da cltr da miori, ritr par a itde
moera um cntrst que out hislO
rodore eMeC par outos tm
po. o que ol. pr Cplo, cm
o WW e O depois de 1200, quando a
imposio de um ordem alia, cen
m e obm ila a cltr erdit
das tadis folclric, censrndo a
prtc dorvte ta como superti
co ou heterodox, e cnsttuindo
cmo objeto posto ditnci, sutor
ou teuvl, a cultur dos humlldes.
)wLGol OWWde 120
o
.
.. J6
m"ainda etem no presso de co
munico de O5oprlnidades par
os indivduos rsistrem, aIUm e s
rproprU de bens detinados, em
outras esfers, 3 ser comprados por
I . .
1
e e , Us que OU que, a or
H, smelhante ps ibiicade eram ofe
nw W leitors da siedades do
Antigo Regime, num tempo em que a
inluncia dos modelos trnsmitidos
pelo mterial imprs Cmenor (a no
ser em situae pCs) que 00 nos
5 sculo X Dvemos, pois, I5
u aragem que considere o rper
!ri da I/llratures dc/pr/ag como
exrsso da "mentaid'lde" ou da
de mundo" dos sus supostos leitore
popu. Tal lo, comum nos trba
lhos sr aBib/l/bque 8lue fnces,
os capbok ing)e ou os p/Ios d
corel ctelhanos e clales, no mais
adm vel por wO ms: porque os
tetos publicdos em livros ou folhelOs
perencem a gneros, pos e tdie
mhipbs e fmenO; porque exle,
fqentemente, um disL'nci (crono
lgic e sial) considervel ente o con
teto da sua prouo e os da sua recep
o a longo dos sclos; porque h
sempre um espao entr o que o M
prop e o que o leitor fa dele. AproY
diss os U que, num dado me
mento de sua etncia impO , enta
rm pa o reperrio da Blb/Io/equ
81ue. D origem letrda, perlencendo a
gneros muito divers, eles consegui
rm atgir, g1sua noY forma im
pres (a das edi baratlS) e W su
modo de ditiuio (a venda ambulan
te), pblicos muito diferenaes daqueles
que garantirm seu sucesso inicil, rves
tindos asim de siic baslante
afaL,das dobjetiv inicial.
Waalr a relo en tr os tetos
da I/ltratur d colrtag e o mundo
sol das soiedades do Atigo Rgime
s,o pr .. "ios dois tipos complemenL"
de predimentos. O primei dele, in-
""rdo o sentido dcusidwe ba
bitualmete rcnhecidas, suger que se
leia a "literatr popuLu" como um re
pertriode modelos de comportmento,
como um conjunto de rpOtas
que sio iualmete norma itvi (e
psiwente iL). L sundo fo
m 8 plurlidade e a mobilidade d
signic que pblicos diferelC atri
buem a mesmo u. Mmdo que um
supsta adequao etr o rpertrio d
hIMmmmdrlra e a "metalida
de popular", que corr O n de sr
apena uma tutologia (j que o suC
da "litertur popular" costum sr ex
plicdo pela sua bomoloi com um
mentalidade que na "rdade deduzida
da Rtic livrec), o que importa
uma bistria Mdas fompelas qum
diferete cmunidade de leitors
que succivmete s apoderam dess
us os usm e compreendem. Nume
ross ecomple a medias ente
u que se toram skm "
gQ1 edies de rolrae e os in
vstimentos de sentido de que s50 objeto
em diferete situas huKnme par
diferetes leitores.
prci portanto reconheer uma
. . . .
tenso unpocnle entre as Ulleno,
exlicita ou implcitas, que leYm a pr
por um teto a leitors numerss e a
fom de repo dete teto, que m
estendem, qen temen te, a rtos
completmente difernteS. Na Europa
do sculo X a XI os impO
detinados ao pblio "popular" tinham
uma ampla gama de inten, que ma
nifestaVm divers vonLadc: cri1ini
dor, com os us de devoo da Con
tr-Reform que enu par o reper
tro da Blbl/lbequ BI fances; r
fomor, com os Maque do v
mln/ iwo ou da Volkaufirun
alem; didtic, com os impress de us
esolar ou os livrs de prtic; paroisti
c, com toos os u8da trdido pia
O ou burlesa; potc, com os M
!6
7s publicdos nos p/ios Cstelha
nos. Mna sua recepo (evietemen
te mdifcil de ser decdpelo histo
Hr), ete conjuntos de Rs erm
qentemete apreedidos e manipu
lados pelos sus leitores "popuD"
M o meor repeit pelas intee
que dirconW sua prouo e distri
buio. Lm os leitores transpunham
par o rto dim.ginrio o que lhe
er dado no registo utilitri, or, inver
samete, tomavm cmo deris do
n fc que lhes erm prposL.
Acoletneas de moelos epistol da
Blblltbqu Bleu, u oriundas da
litertur cortes do incio do sculo X
e reedjO par um pblico maior no
peroo comprendido entre a meLde
do sulo Xe o incio do Xilustram
o primeiro L. j que no tnham ne
nhuma utlidade par leitors que nunc
se encontravm na situaco de ter que
usar os moelos que lhe erm propos
tos, elas provvelcmente erm lidas
como huufctci, ofcdas sb a
forma de es rdimentares d no
ve epislOD,18 No mesmo acer, os
teto que compem O repertrio da
litertur piLc apresenLm uma si
tuao invrs: brcndo com a con
vene e com a referenci LJwC$
L, parstc e burleSs, form, pos
sivelmete, comprendidos como um
decrio verdadeir da realidade inquie
tnte C etranha dos L'I sos mendigos e
veeiros vbundos.19
Diferelemcte d' IcilOrd de MHON
cs de Smilhton que respnderm 1pcr
gun L deJ:U1icc ARdway, ou dos leitore
e leitor de New Sulh Mcenmta
dos por Mm Lyons e Lucy Taa, 20 os
da Blb/itbqu BI e dout "lit
tur de r/pr" euris (a n50 sr
com C e) no disrm nada
acer d 8leiU- ou, pelo menos,
no 0r nada que tenha sido consr
vdo pelo bitoriador. Cam , csua
diferen, uma prtic popuL do K8
18
IlIIIR -Im/I
cdIiwsn , QMtO,ci D A
MP
mpH uOwOlOn-
tcquc m pm 4 quc rcQn-
pdz IciUm nfpk
ndc situag Oc lcitum c d
mctOslOsgIO OrnmcmOlcito
[ nQnOHmdQr|-
uO Icimm c Oc rioc
nw,mOW, OmOOu
npucdcmzOOswDn"g
q0 mpboOdzsomgtn-
ccsmUvlcitOmOW
ham m fMo uas@ dz
O NM O cdqdc ol
npm d su Q
QmlcimgtIci1OpQlUuso c
pc
pm K zuto
ou QODOo uoa autOridc
{Qor Ql OmcmUOumquLitOrg}
o o B 1 UWquclc~ c
z 0 O quc w cOd *'
Fi te Bc3 c ies, g
Qm C CM W lm
mdugwumQD@O.Quer
guc , c nUw nua
mtmumn1 mcusQz-
lnte cm D pctiC qucQcmikmW.
OUM mOccg-
daapmu ,c,QdtO,1inIO-
cinteQucl cVa
mg gncns ond m c
w dcmztiO VO WM
cMmu QucO00Qm-
tksdanQ mIcuOuQQ
dOQQuc,poccont
, umQn-
mndn gd=omO-
mete O O OM, Qt^mmO, qucunc
O m c Qr1u8
guc oastimc= bU Obck.Mti cU
QOdcDIciUQQwuc-
ddcsdOAlo Bcgimcpcmwqm-
QncndidzszdgmdcOQsig
mOdOlgmQuccdmas lOmsdc
uunsm O OO U - QOr mmQ|O,
CU z lcitum cm M z|U c z lcimm
saen, ou CIci0mczdc-
.L Ucntte kmumgq-
nnci pa 9cOndcB
OOoQz um IugrO O
sgz, O um ladO, & pbm
d R imQm Qnmm
p"pdOOo"Om.NOO
Fr.& lcimmW, Dt
nx nwm c wlO m d
R00 pmd c
s W czmzndz
n m d O 7 M &
4dR-OqucimQIi-
Y qucKOOO O c 0
mdQrmgwwIiwdzlcitum
dOcQdzmdOsOM
-cmwd0imQntc 1ODO
uasml,cumdzs 1OdW-
qucmod& zwm mQ
dcumtOQQubrgot Mdc
Oum bdOotwu,wOi z
o dO ndr mQ u
dcu dc M Ocim n v
Om,qucOQn kOO
nwcmW{mOOmW
IOdObz}Qwm
lcucmdidm
nais,UomO1OmmQtc dimn-
didsp md
q
*
5
Au0uu & mtcgOrb dc "QOQubr z
mOdOsO ler, c oo zO c dcVs,
c,W mcsmO tcmQ, cncm cw -
dO. O ctudO mcmQl dc O
Uinur, kmsOmuitO gmndc & kn-
O@OOGDz lcimm QOQuIar&
QM 0Mo~ Oujz,LM
umlcitum0nauzqucdcsm c| m
OsR 0u m QMw c
,I1- likdOMu
dO.* LtctiQdcdqstkOcnOnmu
cOmQ3 1|w s cstmmm-
W mcmO tcmQO R c mtc -
dOs imQnsdctinadOsW gmndcQ-
blcO, Ojz Ogznm cm scqOcUs
bicwscdccOnjunUd,cnccOc
si mcm,rcQctiuw,Qzdcquzr
z um lcimm QioO, m mm,
sustcnOdzQOrksdOv
LNcosmp c M dvdz Qcrti-
ncnk, mdcwrmq 5cm quc
Qmti dc Icitum quc M cOnsidcm
como especicmen t popu,
zda num antig cltur or e cmpo
nes, (elas e outrS mOdade)
diferente dque, na mesm Q, c
rctena leitra dos leu? Ldoi
ojetos emblemtcos da leitur erdit
nO Renento - a nde livs, que
permite man ter <s bW wO ao
mesmo tempo e, em consencia. coo
fon LV e c os trechos tido como
CO, e o cdero de lu C
muns, que rene e sua rbrics cita
g,eemplos, sn ten e eerinci
- Lm O supor e inferir um
leitur que recorta, fgenta, deson
tetualiz, e que invete de uma absolut
aUlOridade o sntido liter do tetO.27 A
idcn tillcao dos traos morfolgicos
que organim as prtic , por conse
guinte, uma condio neces ria, porm
nio sufciete, para deigar adequada
men te as diferes culturais. A foO
populare d prtiCS nunc se desn
volvem num univr smlico separ
do e especco; sua diferea sempre
constuda atrvs da medL1s e das
dependnc1S que as unem aos moelos
e noOdominantes.
+
Na conjuntur inteKa atua, doi
obstculos ameam a ardagem que
estmos defendendo aqui e que defne a
confgure culturais ("populares" ou
no) a parir da prticas e, consQente
mente, dos moos de aproprLo que
llies peO. O primeio const
tudo pelo lQvhIkIvH`ou o k
I kcbu_c`proposto 1ctic wa e
1 cinci S. b conhecidos sus
trs fndame to: cnsierr a lingua
gem como um sisRfechado de sigo
cja r prdlm stido aul
mete; considerr et cnsto
da sigifCo cmo isent de qu.'Iquer
inteno ou cntrole subjetvs; pesar
189
a "idade cmo constituda pla pro
pri linguagem, idependetemente de
K mci ojetiv. ]ohn L TL
fe um reumo Odet psi m
Cque, a partr da constto de que "a
linguagem pensda cmo um sist<
autontdo de 'sigo' cjos sigifc
doso detDado pr m r
uns com o outrs, muito 0 do que
por sua mcm algum objeto ou
sujeito 'trsdental' ou cgu
tic", potul que "a c do sntido
impessoa e opera 'pela costas' dos
usurio da linguaem, cja as lin
gu poem apena exemplifcr a
e os predimen lOS d linga
gens e eles habitm, Hno cont
lam",
Contr essa formulaes riCis,
acrdito sr pmrer que no
lcito rtrigir a prtC constitutvs
do mundo M1lic que govma a
prouo dos disurs. que a
relidade c w W atrvs do di
curs que querem oniz-la, submet
la, ou rpOt- (e, par o hitriador,
discurss que so sempre Vs er
lOS), no siifc postular a identdwe
ente a l logontri e hermenu
tic que comnda 3produo dCdi
curs e a t prtic, o "sentidp pr
tico" que rgula a condut cja U
defne a identidade e a rla M
c.Tod anli cultur dev levr em
cont est mutiiidade da mrin
Oao 0rs, rsuMdos de um
uso incontroIo da cteoria de teto,
indevidamete apha prti (ordi
nrias ou mcja ttic e p
men ts no so, em nada, smelhan te
estt prutors dos disurs.
Ma U et distino esnc, cmo
asina Burdieu, pa que s evit "pos
mcomo princpio da prt dos agen
te a tori que s dev constir p da
cont dela" ou, dprjet "na pr
tiC o que fno da prtis (no
190 IUOHllRKo - lmt
-
para os alOre mas) par algum
uc a
estuda como algo a ser dCdo". 9
Por outr lado, o ojclO fundamental
de uma hitri ou de uma slogia
cultur compredida cmo um histr
d consto da slil ride na
ksque as cpwe i",
tvs do indivduoo o das cmunidade
com os costrgctos, a noDe a
cnv que mC- ou meo
poersmete sgundo 5psio na
rla de domina -o glhe lcilO
pes, euncv, fer. LCOnSI:l
vle pa uma histr das or letrdas,
pois ela s isevem smpre no cmp
dos posvei que IOmam pensvi.
Vale paa uma histria d" prtics que
, cls Lmbm, in""' de stido
mda pel mltipL" dcterminas
(s, rliios, n8tiIuOuna8etc.) que
deem, Qccomunkbcle, os cm
pormenlOs letims e a nor incor
pordas. A OkaUIOmtico e m
9 da prouo de sntio L- como
poorula o "Iig/ll MM pnopr
outr pcrspectY que mmas dcn
Q, A liberdades cultural c s-ente
deuadas, que os ' nlcncOincO
U W si<tem. gerais de norms lou a
contadi estentccnt elel derom
pa LalOres".
Um sgunda diculadade reide nas
deie implciL de uma clCgori
como a de "cultur popular". Qucira-se
ou no, eta clCoria leY a perceber B
cltur que ela desia como L0 aulno
quanlOa cltur longnqua e como
siruad, simetricmcnte em rel,o 1cl
rur domiante, letda, eltsL', com a
qual fonna um par. prc disipar
eSs duas ilus complementare. D
um lado, as culturs populares esto
smpre insrita numa orem de legti
midade cltur que lhe imp uma rep
renda sua prpria dependncia.
D outr, a ro de dominao, si
blia ou no, nunc simtri: "Uma
clrur domiante no s defe, em pri-
meir lugr, pr aquilo a que renuncia,
enquanto os dominado smpre s con
frontam com aquilo que lhcs recusado
pclC dominantes - qualquer sja sua
atitude depois: rsignao, neo, con
tetao, imiL,o ou recalquc".
t
Ano astfmos do implcito epn
Oc que babita o conceito de cultur
ppuhr smos leYdos dc volt 1 noss
perunta inici.-: como aricular (e no p
utm de fonna altemad,) ess dois
modelos de in teligbilidadc da cultur
popuhr que ,de um lado, Bderio
dos mecnimos que ICYm os domina
dos a interiorir sa prpri ilcgilimida
de cltural e, de outr lado, o reconhcci
mcn U d" expresse pelas quais uma
cultur dominad .. "consegue oraniar,
Inuma) coerncia simblic cujo princi
pio lhe prprio, as epcrincis da sua
condio,l A resposta nio fcil e he
sita etr duas aterativas: operr uma
tem entr as pritis m submct
das 1dominao e aqucL" quc usam de
astcia com ela ou a i gorm; ou, eto,
considerr que cada prtica ou discurso
"popular" poc ser objeto dc duas an,Ui
ses que mosucm, aICmad1mcnIc, sua
autonomia e sua hetcronoml.. O cmi
nho ccstreito, dificil, instvl nL"acredi-
10 que sja, hojc em dia, o nico possvel.
Mot
1. Oaude Grignon e Jcn-lude mo
DQMMel le poplJfe. Mlrabiime
el popu/lsme en 5ologle el el/ lillralure
( G L5J, liaUl ElUdc,
1989), p.36. Btduo espanhola int,ulas
L ai jlo poplir. Mierabil o e ppu
li W5olola jmlIlwmM o|o
D l. Ediconc de la Iqueta, 1992).
2. lid., p. 37.
3. KMuccmblc, CIm ppllre
8 Omds l/s dmHUm
(rX rdes) Es al ( Rammion,
1978, p. 31. No preo d\ mQ
*Ummt !!
do 5 livro (paris, famon, 1991), o au
gmat fortemente pnto de vm.
4. Fu Burkc, /pu cW/ ln ealy
Euope (London, Mawic Temple
Smilh 1968, reed., New York, Barper and
Row, 1978, p. 207-208 e 270. H taduoi o
bm0c:Aadlua papwa mJdAModr
@ Europa, 150 -180 (SP-"ulo, C|Ha"
pd!S LU, 1989).
5. Jae LGo, "!l|uoctiqe
el cJture foloriq au Moyen-Age: Sint
H de Pais C |c dragon" (1970), em
Ja\Qe | Uo, F M auJre Moye-.
Temps, trava el cWllre en O . 18
(p- .uis, Gallimard, 1977), p. 236279
(duo p. 276). H traduo prtuguea,
Paa mn NMconcel/o d ld M mH
pa, trabah e aJl N O1le (soo,
Eumpa, 1979).
6.Jen-Oaude Smi q"'Religion populai
re' C 1lure folklorquc", Aes 5C,
1976, p. 941-953.
7. Eugn Webr, Peaal inIOFr.,x<
lh tdmlkm of mm FW, 1870-
1911 (Sunford, Sluord Univcrsit Pres,
1976).
8. L1co W. Lcvine, Hi gbbrow lotu
brow, lh eof aJlluw blerarcby M
Aa (Cambrdge, M., tLd Ulliver
SiLY Pc 198), p. 20&209.
9. Dvid O. H reua do hwude Lv
rcnc W. Lvine, Hlgbbrow l lwbrow, ap.
eit, em Kku& m Aian, l!h/ory, M
199, p. 10-14.
10. Pierre Burdieu, Ls regles d I'arl.
Genese el slrllIue dll cbap /lraie (P
ris, Editions du Scuil, 1992), p. 89.
11. Michc Fucul L'ordre du dlcur
(, G:llimard, 1971), p. 54. A taduo
epanola imitul: torden di du
(Barcelon, TusquclS EdiLores, 1987).
L. Pul RicL, Du lexe l'txnn. Es
&h d'brmullJ U (paris, EdiLions du
Scuil, 1986), p.152-1S3. ll Lr"duo pnu
&e,n le_'10tM: ensais dbrmu
tic (porlD, Res, 1989).
13. MOcde CerLeu, L 'In|londu qlll>
d, 1. Als d faie, (198, rced. P,
Uw, \7),p.X. Il tadu,o bra
Jc. AmwQmdctidio, 1. Ales d
f (pclJ'poli, Vo 1994).
14. Ibid., p. X.
15. Ricbard H N5 ofliIerac
uls ofwarking-ass lie wl/b seckJ ref
erence lo publillns menlerlalnmenls
(London, Cbauo and Windus, 1957). Vc,
um Udu ho dete li .. o e
apresetao de Jenlude Paseron, D
cWlure du pauve. E le slyle d vi
ds dass ppldaies en Aelere (,
LEdiLions de Mui 1970).
16. Janic Rwy, Rea lhe roma
L. Women, palrlrcb m popuk /ileal u
re (Qlapl UTe UnivrsiLyofNorlh Co
htQ Prcs, 198), p. 221-222 .
17. lbid., p.17.
18. Roger Charticr, "O 'sattirc' pur
le pcuple? U moCle pisLolaircs de i'A
den Rgire CU littrature de cour el livre
de colporlage", em D cfTespondalce. les
usags d mleIl au) si,de (obra dirig
da pr Reger ChaLer, P, )91). p. |9
207. ID L ndu,o esparola: "L tcm+o.
Moe|L y pcictCS L-pistolc", em Rogcr
Charler, Liros. leduras ylecloresen la t
Modr (d, AaEdilDrial, I93), p.
2&1-314.
19. Rogcr Chaier, "Figures liltraircs et
cxpricnccs so:cs: la buc urcde Dgucu
seie ds la UibOeque nteue", em Roger
Charlier, IcItuv el lecleurs dla France
d'Anc-. Rgme (as. EdiLiol1s du Seuil,
1987), p. 271-351. H traduoi o epanhola,
"figurs y eperienci.s soacs b
bUtumpicarea los libras de la Bibli"
toAu"em Roger Chauer, OmmCN
rejresenlail1. Etudios sbre la blslOrm
cmlmm (Barclona, Gcia EdilOrial, 1992),
p. 181-243.
20. M Lyon LucTa, Auslralan
reus remember. A ora bl/ory ofre
dlJ_ !-!0(McU>ournc, CoId UI,;"r
SiLY Pres, 1992).
21. Fr Nie, md Bll lld MtIw
dll/. Eie Rel dlll'cb di e Welt dLserb
dr (Dmsud WisendJ:diche Bucgc
19 !.
22. TWat Ca prlnl mpaplJa
jiely 1551610 (Cmbridge, Cbridgc Un
versiLy Pes, 1991).
23. Jen Hbrard, "ommenl Valentin Ja
meray-Duvl appriL-il lirc? L'autoidaxe
I l!Iw8|!IW- m
Cpbire", CPalq d llecu (ora
dd p Roa Carte, M e, Rv
gc, 1985), p. 2>, e U nouVu Ic
UU, Cflllolre d I'dlllon jI, t
l,D/emps ds dlleus. D roNl
l Bl/ F, (ora dirida p Ro
Chartie e Henr)mMm, 1985, rcd. W
m, Fayde de b Librairie, 199), p.
526565.
24. Dvd. L.H,WorMo/m. Ds
o
Ppu rllu blI ealy
New Ea(Cmridge, M., Hd
Uni" ,i! 1989), p. 393;
bm Dcm "Uc en mourir. UW C
Ictr cBbeme au X e ,ide", CDs
mdI'mm(e-XUk} (obra
dirigida por Rogo Olarue, Vs Fayard,
1987), p. 25}303; 5 T. NalIe, "L0
and culture in ely moero Cstile", Pal m
Pesnl, 125, nov 1989, p. 65-96.
25. Ctherine Velay-Valantin, L'hh:otm
ds Cs (is Fayad, 1992).
26. Cala Ginurg/ge l
AC di ml di (rotina,
Enudi Editre, 1976). Htduo brilc
Ugros Ws(So Pulo, Compa
mudo Lu, 1987).
27. Jardine e Anthony Graon, "'SIU
dicd for acuon': how Gabriel H read hu
hy, Pal a Pes.,.I, 129, nov 1990, p.
3078; A BI, "Humanist melo Untu
m philophy. ule eommon plae bk",
}mo/lh fllslory o/Idm, vl. 53, nO 4,
oUl-dc 1992, p. 541-551.
28. ]on E T O "ko hito
te linguitc U. le auUy o ma
ning ad le irreuctibility oc co",
Akflllow, 92, OUI 1987, p.
879-907 (ctao p. &). Ve, Wb,
doi plo d dw, OwHU "v
lom hito and the O ohU ",
Aflmw, 94, jun 1989, p.
581-9, e Gariele M.Spiegl, "Iito' bu
mo,and te saloe ote 0mte
Middle Age", mu[omo/Medi
umMwks, w.65, nO 1,)199, p. 59.
29. Hc Uudu Cs dlles (,
Editon dMmut),p. 76 e 137. Htduo
brilc: Omdit (SPulo, Bosilie
M 190).
. Giow I. "U 1ISge de bbie
graphic", A s ESC, 1989, p. 13251335,
que disute defnio do oncto de repro
sento propt por Roger Chartcr em "U
monde comme reprscnttion", An s
E.SC, 1989, p. 1505-1520 (ete ltimo U
muQ C Qg: " mundo como
rereentao", Elus Al aos, 5/11,
p191, p. 17}191).
31. Je ... Oude Pmq op. ot,p. 61.
32. Iid., p. 92.
(cbi /pllbli em
ugs:od 19
Re Ce direto d eOldo W
- -
EeoIe dc Hute Elude en 5co5e.