Pengenalan Penderiaan Jauh

PENGENALAN PENDERIAAN JAUH
SHARIFAH MASTURA S.A. Jabatan Geografi Universiti Kebangsaan Malaysia 43600 UKM Bangi Selangor Darul Ehsan
PENGENALAN PENDERIAAN JAUH
SHARIFAH MASTURA S.A.
Ditaja Oleh
Hakcipta terpelihara Pesanan boleh dibuat terus kepada Pusat Pencerapan Bumi Jabatan Geografi UKM 43600 Bangi Selangor Tel : 603-8292684, Fax : 603-8293334 E-mail : ieezan@eoc.ukm.my
KANDUNGAN Kata Pengantar Prakata
vi vii
BAB I PENGENALAN..................................................................................................................1 1.1 PERSPEKTIF SEJARAH ...........................................................................................1 1.2 DEFINISI PENDERIAAN JAUH................................................................................2 1.3 KEPERLUAN DATA PENDERIAAN JAUH ..............................................................2 1.4 PERKEMBANGAN SATELIT ANGKASA ................................................................2 GUNAAN DATA PENDERIAAN JAUH ....................................................................5 1.5 1.6 PENGGUNAAN SATELIT DI MALAYSIA ...............................................................7 BAB 2 PUNCA TENAGA ELEKTROMAGNET.....................................................................10 2.1 PENGENALAN .......................................................................................................10 2.2 PUNCA TENAGA ELEKTROMAGNET ..................................................................10 2.2.1 Spektrum Elektromagnet ...........................................................................10 2.2.2 Ciri Sinaran Elektromagnet........................................................................13 2.2.3 Punca Tenaga .............................................................................................14 2.3 INTERAKSI TENAGA DENGAN CIRI PERMUKAAN BUMI .................................20 2.4 INTERAKSI SINARAN ELEKTROMAGNET DI ATMOSFERA ..............................28 2.5 PENDERIA DAN PENTAS DERIA ..........................................................................32 BAB 3 RESOLUSI DATA 3.1 PENGENALAN .......................................................................................................37 3.2 RESOLUSI SPEKTRUM..........................................................................................37 3.3 RESOLUSI RUANG ................................................................................................40 3.4 RESOLUSI RADIOMETRIK ...................................................................................42 3.5 RESOLUSI TEMPORAL .........................................................................................43 BAB 4 PENDERIAAN GELOMBANG MIKRO 4.1 PENGENALAN .......................................................................................................44 4.2 CIRI-CIRI PENDERIAAN RADAR..........................................................................45 4.3 MENGIMEJ DARIPADA RADAR ...........................................................................47 4.4 MEMAHAMI IMEJ RADAR....................................................................................48 4.5 PENTAS PENDERIA RADAR .................................................................................49 4.6 JERS-1 DAN PENDERIA ........................................................................................52
BAB 5 SATELIT SUMBER BUMI ............................................................................................54 5.1 PENGENALAN .......................................................................................................54 5.2 PERUSAHAAN SAINS BUMI NASA ......................................................................54 5.3 SATELIT LANDSAT ...............................................................................................57 5.3.1 Penderia Landsat........................................................................................58 5.3.2 Kegunaan Landsat Dalam Kajian ..............................................................59 5.4 SATELIT SPOT .......................................................................................................63 5.5 PENDERIA SPOT....................................................................................................63 5.6 NATIONAL ATMOSPHERIC AND OCEAN ADMINISTRATION ( NOAA ) ...........66 5.7 GEOSTATIONARY OPERATIONAL ENVIRONMENTAL SATELLITE (GOES) .... 66
5.8 5.9 5.10 5.11 5.12 SATELIT EOS-AM 1 ....................................................................................................... 70 PENDERIA AM-1 ............................................................................................................ 71 PENDERIA ASTER ......................................................................................................... 72 PROGRAM MIKRO SATELIT MALAYSIA ................................................................. 73 SISTEM PENDERIAAN JAUH BERESOLUSI TINGGI............................................... 74
BAB 6 SISTEM PEMPROSESAN IMEJ ..................................................................................75 PENGENALAN .......................................................................................................75 6.1 6.2 TAFSIRAN IMEJ BERKOMPUTER ........................................................................75 6.3 ANALISIS DIGIT ....................................................................................................79 6.4 PROSEDUR MEMPROSES IMEJ ............................................................................80 6.4.1 Membaikpulih dan Membetulkan Imej......................................................81 6.4.2 Penjelasan Imej ..........................................................................................82 6.4.3 Manipulasi Ciri Ruang...............................................................................83 6.4.4 Manipulasi Pelbagai Imej ..........................................................................84 6.4.5 Komponen Utama ......................................................................................85 6.4.6 Indek Tumbuhan ........................................................................................85 6.4.7 Pengelasan Imej .........................................................................................87 6.4.8 Pengelasan Litupan Guna tanah.................................................................88 BACAAN ASAS ...............................................................................................................92 RUJUKAN INTERNET ..................................................................................................93 GLOSARI ....................................................................................................................93 APENDIKS 1 ....................................................................................................................97 APENDIKS 2 ................................................................................................................... 99
JADUAL Jadual 2.1 Jadual 2.2 Jadual 2.3 Jadual 2.4 Jadual 3.1 Jadual 3.2 Jadual 3.3 Jadual 3.4 Jadual 4.1 Jadual 4.2 Jadual 4.3 Jadual 4.4 Jadual 4.5 Jadual 5.1 Jadual 5.2 Jadual 5.3 Jadual 5.4 Jadual 5.5 Jadual 6.1 Jadual 6.2 Penjelasan Sinaran Elektromagnet.............................................................11 Ciri Utama Gelombang Elektromagnet .....................................................13 Kawasan Spektrum yang Dideriakan Secara Pasif dan Aktif....................20 Sistem Penderia dan Bahagian Spektrum yang Dikesani ..........................36 Penderia Satelit dari Resolusi Spektrum....................................................39 Penderia Satelit dan Resolusi Ruang .........................................................41 Penderia Satelit dan Resolusi Radiometrik................................................43 Penderia Satelit dan Resolusi Temporal ....................................................43 Jalur Panjang Gelombang Radar................................................................45 Panjang Gelombang Frekuensi dan Beberapa Contoh yang Digunakan dalam Penderian Jauh Gelombang Mikro..................................................50 Ciri Sistem SIR-C/X-SAR .........................................................................51 Perincian Parameter Sistem SIR-C/X-SAR ...............................................51 Ciri-Ciri Satelit Radar ................................................................................53 Objektif Sains EOS ....................................................................................55 Profil Missi EOS ........................................................................................56 Landsat : Ciri-Ciri Misi, Siri Satelit dan Penderia yang Berkaitan............62 Sistem Penderia SPOT-HRV .....................................................................64 Ciri-Ciri Misi Satelit NOAA-AVHRR (6-10) ...........................................67 Fungsi yang Diperlukan dalam Sistem Memproses Imej ..........................77 Prosedur Memproses Imej .........................................................................80
RAJAH Rajah 2.1 Rajah 2.2 Rajah 2.3 Rajah 2.4 Rajah 2.5 Rajah 2.6 Rajah 2.7 Rajah 2.8 Rajah 2.9 Rajah 2.10 Rajah 2.11 Rajah 2.12 Rajah 2.13 Rajah 6.1 Rajah 6.2 Rajah 6.3 Rajah 6.4 Rajah 6.5 Rajah 6.6 Spektrum Elektromagnet ...........................................................................12 Sebaran Spektrum Sinaran Tenaga daripada Matahari dan Bumi .............17 Ciri Spektrum yang Berhubung dengan Punca Tenaga, Transmisi Atmosfera dan Sistem Penderiaan Jauh ....................................................19 Interaksi Antara Tenaga Elektromagnet dengan Ciri-Ciri Permukaan Bumi..........................................................................................................21 Geometri Kepantulan Objek ......................................................................21 Keluk Pantulan Spektrum Tipikal untuk Tumbuhan, Tanih dan Air.........24 Kesan Penyakit Terhadap Pantulan Tumbuhan .........................................25 Ciri Pemantulan Spektrum bagi Tumbuhan Jenis Berdaun Luruh dan yang Berjenis Konifer ...............................................................................27 Ciri Pemantulan Spektrum Pada Air yang Mengandungi Perbezaan Kepekatan Fitoplankton ............................................................................27 Penyerapan Ketara Tiga Mineral Pada Panjang Gelombang 2.2 m ........28 Jalur Penyerapan di Atmosfera ..................................................................30 Kesan Sorekan Rayleigh ............................................................................33 Komponen Primer Dalam Sistem Penderiaan Jauh Elektro-Optik ............34 Imej Landsat TM Pantai Sungai Kelantan Mengikut Nisbah Jalur 4 5 3...................................................................................................90 Pengelasan Berselia Luar Pantai Pengkalan Datu, Kelantan .....................90 Pengelasan Tak Berselia Luar Pantai Pengkalan Datu, Kelantan..............90 Gunatanah Lembah Klang-Langat 1990....................................................91 Gunatanah Lembah Klang-Langat 1996....................................................91 Gunatanah Lembah Klang-Langat 1998....................................................91
Kata Pengantar
usat Pencerapan Bumi di Jabatan Geografi, Universiti Kebangsaan Malaysia telah melaksanakan projek tajaan International Geosphere-Biosphere Programme (IGBP) mengenai perubahan guna tanah dan litupan tanah (LUCC) di lembangan sungai KlangLangat pada 1994. Program ini di bawah naungan Kementerian Sains, Teknologi dan Alam Sekitar Malaysia. Projek LUCC telahpun selesai pada 1996 dan disambung dengan fasa kedua di bawah tajaan NASA dan START-SARCS. Antara matlamat kajian ini ialah penyebaran maklumat mengenai kajian LUCC dan segala teori serta teknik pengajaran yang berkaitan dengannya. Buku ini merupakan peringkat pertama dalam usaha mencapai matlamat LUCC ini. Diharapkan usaha ini akan memulakan penerbitan buku dan makalah ilmiah lain yang berkaitan dengan kaedah dan aplikasi penderiaan jauh. Buku ini perlu dilihat sebagai teras yang perlu difahami oleh pembaca yang berminat dengan kajian LUCC khususnya, dan para pelajar secara amnya yang mengambil kursus penderiaan jauh sebagai disiplin mereka. Saya yakin kedua-dua golongan penyelidik dan pelajar berkenaan akan dapat manfaat daripada buku yang menjadi bacaan asas bagi persediaan menceburkan diri dalam bidang penderiaan jauh dan juga dalam bidang lain yang berkaitan.
Dr. Lim Joo Teck Pengerusi Jawatankuasa Teknikal Kebangsaan IGBP/START Kementerian Sains, Teknologi dan Alam Sekitar
Prakata
uku ini bertujuan untuk menyediakan bacaan asas mengenai kajian penderiaan jauh yang banyak digunakan dalam pelbagai disiplin pengajaran dan penyelidikan
Bab 1 buku ini mengandungi pengenalan umum tentang perkembangan disiplin penderiaan jauh dan juga memuatkan maklumat mengenai perkembangan bidang ini di Malaysia. Bab 2, 3 dan 4 bertumpu kepada teori asas berkaitan dengan penderiaan jauh yang telah dipermudah penjelasannya sesuai bagi pembaca yang baru ingin menguasai bidang ini. Bab 5 membentangkan keterangan terkini mengenai hal-hal satelit sumber bumi utama.Data yang dijanakan oleh satelit ini mudah diperolehi dan diaplikasikan dalam penyelidikan. Bab 6 pula menjelaskan tentang kaedah memproses imej digit menggunakan perkakasan dan perisian yang sesuai. Aplikasi data juga diterangkan secara umum untuk membimbing penyelidik memilih bidang kajian yang bersesuaian. Bahagian glosori dimuatkan untuk menerangkan istilah yang kadang kala rumit untuk difahami oleh mereka yang baru berminat dalam bidang ini. Apendiks pula menyenaraikan beberapa pentas dan penderia satelit yang utama. Banyak lagi yang tidak dapat disenaraikan. Daripada apendiks ini, jelas bahawa disiplin penderiaan jauh kini adalah dinamik dan luas.
Sharifah Mastura S.A Jabatan Geografi Universiti Kebangsaan Malaysia 43600 Bangi Selangor
BAB 1
PENGENALAN
1.1
PERSPEKTIF SEJARAH
Pengkajian penderiaan jauh sebagai satu pendekatan dalam kajian ilmiah bermula setelah Perang Dunia Kedua. Bagaimanapun prinsip fotograf telah dikemukakan lama sebelum kamera diperkenalkan. Perkataan fotografi itu sendiri berasal daripada perkataan Yunani yang diertikan sebagai menulis atau mencatat dengan sinar. Aristotle (384 - 322 SM), misalnya, mengemukakan prinsip sinar untuk pemotretan yang dikenal dengan nama camera obscura yang membawa maksud sinar yang dimasukkan ke lubang kecil di dalam ruang gelap dapat membentuk bayang-bayang atau gambaran. Seterusnya rekaan lensa pula membolehkan sesuatu pandangan itu dibesarkan melalui penggunaan teleskop. Ciptaan proses fotografi pula disumbangkan oleh ramai individu yang melakukan ujikaji ke atas pelbagai alat dan bahan kimia sejak tahun 1700 sehingga abad yang ke 19. Antara yang terlibat dalam kemajuan ini ialah William Henry Fox Talbot yang mengumumkan proses negatif-positif dalam tahun 1939. Ia merupakan proses asas yang digunakan untuk kajian penderiaan jauh. George Eastman dan Rochester NY membina proses piring kering pada tahun-tahun 1870an. Manakala pada 1888 beliau memperkenalkan Kodak No. 1, iaitu sebuah kamera yang boleh dipegang dan mudah alih. Pereka ini telah membuka laluan dalam bidang fotografi untuk kegunaan awam. Dalam abad yang ke-19 beberapa pengkaji mula memahami bahawa sinaran gelombang elektromagnet boleh dimanfaatkan melampaui cahaya nampak. Mereka ialah Hershel (inframerah), Ritter (ultralembayung) dan Hertz (gelombang radio). Dalam tahun 1863 Maxwell mengemukakan teori gelombang elektromagnet yang menjadi asas kepada pemahaman kajian penderiaan jauh.
Universiti Kebangsaan Malaysia
Pengenalan Penderiaan jauh
Pengambilan fotograf daripada ruang udara yang dihasilkan oleh Gaspand Fellix Tournachon pada 1859 mungkin merupakan jenis yang pertama dibina. Fotografi ini diambil daripada belon yang berada di ketinggian 80 m dari paras bumi. Ciptaan pesawat ini juga menghasilkan fotograf-fotograf yang direkodkan dalam tahun 1909. Fotografi udara diperkemaskan lagi aplikasinya pada perang dunia kedua yang memerlukan maklumat untuk tujuan risikan dan ketenteraan. Kegunaan meluas secara akademik hanya bermula selepas ini.
1.2
DEFINISI PENDERIAAN JAUH Pelbagai definisi dikemukakan bagi menjelaskan penderiaan jauh. Kini definisi
penderiaan jauh dikaitkan terus dengan disiplin yang berkaitan dengannya. Oleh itu, disiplin dalam rangkuman sains persekitaran biasanya merujuk kepada penggunaan penderia sinaran elektromagnet bagi merakam imej persekitaran yang digunakan untuk memberi tafsiran maklumat yang berguna. Definisi penderiaan jauh lain lebih umum, iaitu suatu sains yang mendapatkan maklumat mengenai sesuatu objek, kawasan atau fenomena melalui analisis data yang diperolehi daripada peralatan yang tidak menyentuh objek yang dikaji itu.
1.3
KEPERLUAN DATA PENDERIAAN JAUH Kini data yang diperolehi daripada satelit sumber bumi digunakan berleluasa oleh
penyelidik di institusi pengajian tinggi seluruh dunia. Data sedemikian membantu data empirik yang dikutip di lapangan dan sekaligus merangsangkan lagi penyelidikan. Banyak manfaat yang diperolehi daripada data satelit terutama yang memerlukan kawasan yang luas, pandangan menyeluruh secara global, perulangan data yang kerap dan sesuai, serta imej yang dideriakan melampaui spektrum cahaya nampak.
1.4
PERKEMBANGAN SATELIT ANGKASA
Satelit sumber bumi untuk kegunaan awam mula difikirkan oleh Jabatan Dalam Negeri Amerika Syarikat pada awal tahun 1960an. The National Aeronautics and Space
Administration (NASA) memulakan inisiatif membina dan melancarkan satelit pertama pemonitoran bumi untuk kegunaan pengurus sumber dan para saintis secara umum. Pada tahun 1970an U.S. Geological Survey (USGS) dan NASA telah bekerjasama untuk mengambil tanggungjawab bagi mengurus arkib data serta menyebar produk data satelit yang berkaitan. Pada 23 July 1972, NASA melancarkan siri pertama satelit yang direkabentuk khas untuk memberi imej litupan permukaan bumi secara berulang-ulang. Pada mulanya, satelit ini, dikenali sebagai Satelit Teknologi Sumber Bumi atau Earth Resources Technology Satellite (ERTS-A). Satelit ini menggunakan pentas NIMBUS yang diubahsuai untuk membawa sistem penderia dan peralatan penyampaian data. Apabila satelit ini beroperasi ia dinamakan semula sebagai ERTS-1. Satelit ini terus berfungsi lebih lima tahun sehingga 6 Januari 1978. Sesi kedua satelit sumber bumi dikenali dengan nama ERTS-B yang kemudiannya dilancarkan pada 22 Januari 1975. Satelit ini diberi nama semula sebagai Landsat 2 oleh NASA dan ERTS-1 pula dinamakan semula sebagai Landsat 1. Sebanyak tiga lagi satelit sumber bumi dilancarkan pada 1978 (Landsat 3), 1982 (Landsat 4) dan 1984 (Landsat 5). Landsat 1 dan 2 mempunyai kadar pusingan 28 hari dan boleh mengesan empat spektrum warna, iaitu hijau, merah, dekat inframerah dan dekat inframerah. Landsat 4 dan 5 mempunyai satu lagi tambahan penderia yang dipanggil Thematic Mapper. Peranchis juga tidak ketinggalan dalam teknologi angkasa ini kerana pada Februari 1986 Sistem SPOT 1 dilancarkan dengan menggunakan dua penderia, iaitu Pengimbas Multispektrum dan Pankromat. SPOT 2 dilancarkan pada Februari 1990 dan SPOT 3 pada 1993 manakala SPOT 4 dan SPOT 5 dijangkakan beroperasi dengan ciri-ciri tambahan pada penderia. SPOT 2 juga menggunakan jalur cahaya nampak dan jalur hampir inframerah dengan Penderia High Resolution Visible (HRV). Resolusi temporal satelit ini ialah 18 hari dan resolusi ruang ialah 20 m pada mod multispekturm dan 10 m pada mod pankromat. SPOT 4 membawa jalur tambahan inframerah, penderia Vegetation Monitoring Instrument (VMI) dan memperluas jalur dua. SPOT 5 bercadang mengesani jalur multispektrum beresolusi ruang 10m x 10m dan data pankromat beresolusi ruang 5m x 5m. Kelebihan satelit ini berbanding dengan satelit lain ialah keupayaannya untuk mengubah kedudukan cermin pengimbas sehingga 27o dari paksi nadir sama ada ke kiri atau ke kanan orbit. Konsep ini dikenali sebagai sistem pandangan off-nadir dan boleh mengurangkan resolusi temporal kepada empat hingga lima
hari. Keadaan ini membolehkan penglihatan 3 dimensi pada imej, satu lagi kelebihan yang diberikan oleh imej SPOT. Satelit Marine Observation (MOS-1) dilancarkan oleh Jepun pada 1987. Satelit ini mempunyai resolusi temporal 17 hari dan ia membawa 3 jenis penderia iaitu Multispectral Electronic Self-Scanning Radiometer (MESSR), Visible and Thermal Infrared Radiometer (VTIR) dan Microwaver Scanning Radiometer (MSR). Sistem penderia pada satelit ini memang direka khas untuk tujuan pengawasan di kawasan marin. MESSR mempunyai swath selebar 100 km manakala VTIR mempunyai swath selebar 1500 km dan swath untuk penderia MSR adalah selebar 320 km. Satelit ERS-1 adalah yang pertama dilancarkan oleh Agensi Angkasa Eropah (European Space Agency) pada 1991. Untuk tujuan mengkaji hal-hal berkaitan alam sekitar. Satelit ini menggunakan gelombang mikro aktif untuk membuat pengimbasan dan boleh membuat pengesanan tanpa bergantung kepada cahaya matahari ataupun keadaan cuaca. Keistimewaan satelit ini berbanding dengan penderia lain ialah keupayaannya untuk mengukur parameter seperti keadaan laut, kelajuan dan arah angin permukaan laut, arah arus lautan dan aras laut serta suhu permukaan laut dengan ketepatan yang lebih tinggi. Satelit ini mempunyai lebar swath 100 km, beresolusi ruang 20 meter lebar dan 15.9 meter panjang serta tempoh resolusi selama 35 hari. Sebanyak lima jenis penderia dipasang pada satelit ini, iaitu Active Microwave Instrument (AMI) yang beroperasi dengan tiga mod; Radar Altimeter (RA), Along Track Scanning Radiometer (ATSR), Precise Range and Range-rate Equipment (PRARE) dan Laser Retro-reflector (LRR). Data digit daripada satelit ini hanya boleh diterima secara terus menerus. ERS-2 dilancarkan pada 1995 untuk mengambil alih ERS-1. Satelit alam sekitar ini boleh mengukur kandungan ozon di atmosfera dan memantau perubahan litupan tumbuhan lebih berkesan. Penderia yang dibawa adalah AMI dan RA untuk mengukur jarak dari permukaan lautan dan ketinggian ombak. Penderia ATSR beroperasi pada jalur inframerah dan cahaya nampak. Sistem penderia lain termasuklah GOME, MS, PRARE, LRR dan IDHT (ESA, ESRIN 1998) Satelit Jepun MOS-1 (Marine Observation Satellite) dilancarkan pada 1987 dan MOS-1b pada 1990. Penderianya ialah MESSR, VTIR, MSR. Satelit NOAA pula adalah 4
satelit
meteorologi
yang
dioperasikan
oleh
National
Oceanic
and
Atmospheric
Administration
(NOAA) USA.
GMS atau Geostationary Meteorological Satellite
dilancarkan oleh WWW (World Weather Watch) menerusi projek WMO. Lima lagi satelit meteorologi geopugun adalah METEOSAT (ESA), INSAT (India), GMS (Jepun), GOES-E (USA) dan GOES-W (USA). Amerika Syarikat mungkin akan mendahului program pelancaran satelit sumber bumi masa hadapan. Instrument The Moderate Resolution Imaging Spectrometer (MODIS) telah direka bentuk untuk memperbaiki lagi kaedah pemonitoran daratan, lautan dan atmosfera dari angkasa. Rekabentuk komponen pengimej bumi ini mempunyai percantuman ciri-ciri Advance Very High Resolution Radiameter (AVHRR) dengan penderia Thematic Mapper Landsat. MODIS mempunyai pertambahan jalur spektrum Inframerah tengah dan Inframerah panjang (IR) manakala resolusi ruang pula adalah pada 250m, 500 m dan 1 km. MODIS pertama akan dilancarkan atas pentas pagi EOS (AM1). MODIS berupaya menyediakan imej sedunia hampir setiap hari dan menjadi pelengkap dari segi litupan spektrum, ruang dan tempoh pusingan. Instrumen penyelidikan lain yang dibawa di atas pentas AM1 termasukalah seperti Advance Spaceborne Thermal Emission and Reflectance Radiometer (ASTER); Multiangle Imaging Spectro Radiometer (MISR) dan Cloud and Earth's Radiant Energy System (CERES). Pengguna imej beresolusi kasar untuk penyelidikan perubahan global semakin diminati kini dan MODIS berupaya mengesani perubahan global sebegini. Pentas satelit EOS-AM1 yang membawa penderia MODIS dan ASTER bersama Landsat 7 menyediakan sistem menyampel pelbagai skala untuk kegunaan pemonitoran permukaan bumi yang paling komprehensif dan canggih.
1.5
GUNAAN DATA PENDERIAAN JAUH Kesemua data daripada satelit sumber bumi mendapat pasaran akademik yang sangat
memuaskan dan telah merangsangkan lagi
penyelidikan.
Banyak faedah yang boleh
diperoleh daripada data satelit ini terutama penyelidikan yang meliputi kawasan kajian yang luas dan menangani isu secara global serta memerlukan tempoh perulangan data yang kerap. Penggunaan kaedah penderiaan jauh juga boleh membantu data yang dikumpul daripada lapangan.
Antara pengguna utama kaedah penderiaan jauh ini adalah para penyelidik perubahan global International Geosphere-Biosphere Program (IGBP). United Nation Environment Program (UNEP) telah memainkan peranan penting dalam memperkembangkan pengetahuan mengenai masalah alam sekitar dan cara-cara menanganinya. UNEP juga aktif memajukan sistem pemonitoran persekitaran global atau GEMS yang menyediakan asas data alam sekitar untuk kegunaan antarabangsa. IGBP pula penaja projek yang besar dan dipertanggungjawabkan untuk mengintegrasi pelbagai disiplin kajian mengenai persekitaran secara global. Penekanan IGBP adalah untuk mengumpul data sistem maklumat dunia supaya boleh dijadikan teras untuk membuat keputusan mengenai penyelenggaraan alam sekitar dunia. Dalam mengumpul dan menyediakan data ini IGBP menggunakan kaedah penderiaan jauh dengan meluas sekali. Dalam tahun 1980an beberapa masalah alam sekitar yang lebih komplek dan menyeluruh telah dikenalpasti. Kaedah penderiaan jauh sangat sesuai digunakan untuk membantu kajian sebegini dan antara kajian yang dijalankan adalah seperti berikut: i. Perubahan Iklim: Kajian kini menunjukkan perubahan iklim berlaku disebabkan oleh pertambahan kandungan gas rumah hujan di atmosfera. perindustrian.
o
Penyebab utama
pertambahan ini dikaitkan dengan aktiviti pembakaran bahan api fosil, pertanian dan Dijangkakan bahawa penambahan suhu permukaan bumi berlaku antara 1.5 C ke 4.5oC dan ini boleh mencairkan kawasan salji dan kepingan ais polar dan membawa pada kenaikan paras laut sedunia. Kesan kenaikan paras laut pula akan mempergiatkan lagi hakisan pantai dan kejadian bencana banjir terutama di kawasan rendah. Kajian untuk melihat perubahan suhu ini dapat dibuat melalui kajian perubahan pada litupan tumbuhan dan guna tanah dunia dan kaitannya dengan punca dan benam karbon dioksia. Kajian perubahan guna tanah secara global banyak dilakukan menerusi kaedah penderiaan jauh. ii. Pengurangan dan Kehabisan Lapisan Ozon : Masalah ini berlaku apabila kloroflurokarbon buatan manusia dibebaskan ke udara dan gas ini memusnahkan lapisan ozon di stratosfera. Ini juga menjadi penyebab utama berlakunya 'lubang ozon' yang telah dikesani melalui imej satelit di kawasan polar pada masa-masa tertentu. Pengurangan ozon dianggap serius oleh para saintis kerana lubang ozon
memberi laluan pada sinaran ultra lembayung untuk sampai ke permukaan bumi dan memberi kesan negatif pada kesihatan manusia. iii. Hujan Asid. Kejadian hujan asid semakin kerap berlaku dan memudaratkan kerana pemendapan asid boleh merosakkan bangunan, tasik, tumbuhan dan tanih. Hujan asid berlaku apabila sebatian sulphur yang terkandung dalam pembakaran bahan api fosil di udara dimendapkan melalui hujan. iv. Pengurangan Hutan : Pembangunan pertanian, perbandaran dan aktiviti pembalakan yang berleluasa telah mengurangkan kawasan hutan dunia secara keseluruhan. Ini boleh mengganggu keseimbangan ekologi dan pemantulan sinaran di permukaan bumi yang boleh mengakibatkan gangguan kepada putaran hidrologi dan perseimbangan karbon dioksida. v. Kajian Plum: Kajian plum daripada sungai utama mudah dikesan daripada imej satelit terutama pada jalur hijau. Kajian plum selalunya untuk melihat pergerakan sedimen permukaan, kadar hakisan dan pencemaran bahan terampai. Kesemua kajian tentang masalah global di atas memanfaatkan kaedah penderiaan jauh. Kerja pemantauan jangka panjang juga kerap dilakukan menerusi penderiaan jauh. Data pemonitoran dapat digunakan untuk mengambil langkah tebatan yang sesuai bagi mengawal atau mengurangi impak persekitaran.
1.6
PENGGUNAAN SATELIT DI MALAYSIA Satu mesyuarat telah diadakan oleh Pengarah Pemetaan Nasional pada 1 Ogos 1977
bertujuan untuk mewujudkan satu agensi koordinasi khas untuk penderiaan jauh di Malaysia. Hasil daripada mesyuarat tersebut, jawatankuasa Penderiaan Jauh Nasional dibentuk. Jawatankuasa ini bertanggungjawab ke atas penyelidikan dan program-program pengembangan dalam bidang teknologi penderiaan jauh dan penerapannya.
Aktiviti utama jawatankuasa ini ialah memperkenalkan pelbagai aspek penggunaan penderiaan jauh termasuk penyelidikan yang menggunakan data daripada pelbagai pentas seperti menerusi helikopter, pesawat udara dan satelit angkasa. Di Malaysia, pesawat udara sebagai pentas penderia telah menghasilkan fotograf udara hitam putih. Pengambilan fotograf udara dari semasa ke semasa oleh Bahagian Pemetaan Nasional bertujuan untuk mengemaskini imej terbaharu untuk keperluan beberapa jabatan kerajaan dan institusi pengajian tinggi. Fotograf udara berskala 1:25,000 meliputi seluruh Malaysia, manakala kawasan terpilih seperti kawasan bandar dan pinggir bandar diambil dengan fotograf udara berskala 1:10,000. Peta guna tanah Malaysia pada 1966, 1974 dan 1990 kesemuanya menggunakan fotograf udara. Mulai 1990, semua urusan penderiaan jauh di Malaysia diuruskan oleh Pusat Remote Sensing Negara (MACRES). Rancangan Malaysia Kelima (1985-1990), MACRES telah menubuhkan MACRES di bawah kendalian Kementerian Sains, Teknologi dan Alam Sekitar. Pusat ini terletak di Jalan Tun Ismail, Kuala Lumpur dan dirasmikan pada 6 September 1990. Objektif am program Remote Sensing Negara ialah untuk:
i)
pertingkatkan kemudahan, perkukuhkan keupayaan dan menyelaras aktiviti-aktiviti penderiaan jauh dan teknologi yang bekaitan di dalam negara; dan
ii)
mempromosi penggunaan penderiaan jauh dan teknologi berkaitan secara meluas bagi tujuan pengurusan sumber perlindungan alam sekitar dan perancangan strategik negara (MACRES, 1991). Stesen penerimaan bumi di National Research Council of Thailand (NRCT),
merupakan sumber utama bagi MACRES mendapat data untuk kawasan Malaysia. Data yang diedarkan adalah dalam bentuk pelbagai format. Data baru yang diperoleh dari NRCT termasuk juga data TM Landsat dari Amerika Syarikat yang meliputi seluruh Malaysia dan data SPOT-1 dari Perancis bagi negeri-negeri di utara Semenanjung Malaysia. MACRES juga memperoleh data MOS-1 dari pusat Remote Sensing Technology Centre of Japan (RESTEC). Data MESSR dibawa oleh MOS-1 dengan resolusi ruang 50 m dan merangkumi kira-kira 90 peratus kawasan pantai Malaysia. MACRES sedang berusaha mendapatkan data satelit beresolusi tinggi menerusi SPOT IMAGE (MACRES, 1991).
Pada awal 1996 kerajaan Malaysia telah mengumumkan pembinaan mikrosatelit hasil daripada usahasama antara ahli saintis Malaysia dengan luar negara. Mikrosatelit yang dipanggil Tiongsat akan dilancarkan ke angkasa sebelum akhir abad ini. Keupayaan mikrosatelit ini ialah melakukan kerja-kerja penderiaan jauh secara luas seperti mengesan kebakaran hutan, pencemaran minyak, telekomunikasi dan frekuensi radiometer. RM100 million sebelum 2002. Selain mikrosatelit, Malaysia merancang pelancaran minisatelit yang beratnya 100 kg dan berharga
BAB 2
PUNCA TENAGA ELEKTROMAGNET
2.1
PENGENALAN Daripada banyak segi, kajian penderiaan jauh boleh dianggap sebagai suatu proses
pembacaan dan penafsiran imej. Dengan menggunakan berbagai-bagai penderia secara jauh data boleh dikumpulkan dan kemudian dianalisis untuk memperoleh maklumat yang digunakan dalam menyelesaikan masalah penyelidikan. Data penderiaan jauh diperoleh dengan mengumpul sinaran elektromagnet yang meninggalkan objek pada panjang gelombang tertentu mengikut intensiti tertentu. Maklumat yang ditafsirkan terkandung dalam sinaran yang dipancarkan, dibalikkan, diserakkan atau dialirkan oleh suatu objek itu. Dalam usaha mengenal dan memahami objek yang dikaji menggunakan kaedah penderiaan jauh, perlu difahami terlebih dahulu beberapa komponen penting, iaitu punca tenaga elektromagnet, interaksi dan laluan pemancaran di atmosfera, interakasi objek yang dikaji, dan penderia yang mengimej objek serta pentas pembawanya. 2.2 2.2.1 PUNCA TENAGA ELEKTROMAGNET Spektrum Elektromagnet Tenaga elektromagnet adalah suatu cara maklumat dipancarkan daripada objek atau sasaran ke penderia untuk diimejkan. Tenaga elektromagnet lebih difahami dari segi cahaya matahari yang membekalkan tenaga yang dideriakan sebagai cahaya. Tenaga ini juga lebih difahami dalam bentuk: gelombang radio, gelombang mikro, gelombang ultra lembayung dan sinar-x. Kesemua ini menjelaskan tenaga dalam lengkungan kawasan spektrum elektromagnet yang spesifik. Spektrum ini mewakili tenaga elektromagnet dalam bentuk kontinum dari panjang gelombang yang paling pendek seperti sinar kosmik kegamma ke panjang gelombang yang sangat panjang seperti gelombang radio dan televisyen.
10
Pengenalan Penderiaan Jauh
Jadual 2.1 dan rajah 2.1 juga menunjukkan pengelasan spektrum elektromagnet yang digunakan untuk memudahkan perbincangan. Bagaimanapun, had sepadan bagi nama ini tidak begitu jelas. Bahagian cahaya nampak dan inframerah dalam spektrum elektromagnet biasanya diukur dengan unit mikrometer (m). Bahagian gelombang mikro dan radio yang telalu panjang unit meter (m) digunakan. Bahagian yang telalu pendek seperti sinar gamma dan x unit angstrom () pula digunakan. Kajian penderiaan jauh memanfaatkan kawasan spektrum cahaya nampak, seluruh bahagian inframerah dan gelombang mikro. Jadual 2.1: Penjelasan Sinaran Elektromagnet
Kelas spektrum Cahaya nampak Dekat inframerah Gelombang pendek inframerah (SWIR)
Panjang gelombang (m, mm, m) 0.4 0.7 m 0.7 1.1 m 1.1 1.35 m 1.4 1.80 m 20 2.50 m
Gelombang tengah inframerah (MWIR) Inframerah terma Gelombang mikro radar Kelas bahagian gelombang mikro Ka K Ku X C S L P
3.0 4.00 m 4.5 5.00 m 8.0 9.50 m 10.0 14.0 m 1 mm 1m Panjang gelombang (cm) (frekuensi GHZ) 0.8 1.1 cm (26.5 40) 1.1 1.7 cm (18 26.5) 1.7 2.4 cm (12.5 18) 2.4 3.8 cm (8 12.5) 3.8 7.5 cm (4 8) 7.5 15 cm (2 4) 15 30 cm (1 2) 30 100 cm (0.3 1)
11
04 Uv Biru
05 Hijau
06 Merah
07 Dekat inframerah
Nampak Panjang gelombang (um)

-6 - 5 -4 -3 -2 -1 2 3 4 5 6 7 8 9
Panjang gelombang (um)
10
10
10
10
10
10
10
10
10
10
10
10
10
10
10
n ra na Si
a rm te IR t ka de IR k pa ng am yu N ba m le
n ra na Si
ng ba om el G
0.8 - 1.1
1.1 - 1.7
1.7 - 2.4
2.4 - 3.8
3.8 - 7.5
7.5 - 15
Rajah 2.1 : Spektrum Elektromagnet
30 - 100
15 - 30
cm
n ra na Si
a ltr U
Tv & o di Ra
ik sm ko
ro ik m
Ka
K Ku X C
13
2.2.2
Ciri Sinaran Elektromagnet Ciri perlakuan tenaga elektromagnet ditentukan oleh teori asas gelombang yang
dijelaskan oleh rumus Maxwell. Rumus ini menjelaskan sinaran elektromagnet bergerak pada halaju [c] bersamaan dengan 3 x 108 m/s dan secara sinusoid dan harmoni. Rambatan gelombang elektromagnet mengarah tegak lurus dengan medan elektrik dan magnet. Gelombang elektromagnet ini dicirikan dengan amplitud, panjang gelombang, tempoh, frekuensi dan halaju. Jadual 2.2 memberikan penjelasan lanjut mengenai lima ciri penting ini. Jadual 2.2 : Ciri Utama Gelombang Elektromagnet
Ciri utama Amplitud
Simbol
Penjelasan Jarak daripada titik tengah gelombang ke puncak atau jurang
Panjang gelombang Tempoh
Jarak antara puncak Masa yang diambil oleh dua puncak yang berturutan melalui titik yang ditentukan
Frekuensi
Jumlah puncak melalui titik yang ditentukan dalam satu saat. Frekuensi adalah tebalikan tempoh (f=1/T; T=0.1 sesaat, f = 10 per saat) bergerak pada tempoh masa yang diberikan
Halaju
Jarak perjalanan pada jangka masa tertentu V = jarak/masa
Dalam kajian penderiaan jauh dua parameter gelombang yang selalu digunakan ialah panjang gelombang dan frekuensi. Oleh kerana definisi frekuensi itu terbalik daripada tempoh maka halaju boleh dilahirkan dalam bentuk frekuensi dan panjang gelombang seperti rumus berikut:
14
Jarak v= Tempoh =
= f T
Oleh itu halaju adalah bersamaan dengan frekuensi yang didarab dengan panjang gelombang. Tenaga elektromagnet bergerak pada kelajuan cahaya iaitu 8 x 108 m persaat atau 168,000 batu persaat dalam vakum. Oleh kerana kelajuan cahaya itu konstan, hubungan negatif antara frekuensi dan panjang gelombang dapat dilihat sebagai pertambahan frekuensi diikuti dengan pengurangan pada panjang gelombang. 2.2.3 Punca Tenaga Gelombang elektromagnet disinarkan ke ruang dari puncanya. Tenaga yang dipancarkan ke suatu objek itu akan beraksi dengan tiga cara, iaitu dipantulkan, diserapkan atau ditransmisikan. Jumlah sinaran tenaga yang terkena suatu objek itu dipanggil sebagai sinaran insiden dan ia pula bersamaan dengan seluruh jumlah daripada sinaran yang dipindahkan, diserapkan dan ditransmisikan. Matahari merupakan punca tenaga elektromagnet yang digunakan dalam penderiaan jauh. Kesemua bahan yang mempunyai suhu atas dari paras sifar (O kelvin) memancarkan sinaran elektromagnet berterusan. Semakin tinggi suhu sesuatu bahan itu, semakin tinggi pancaran sinarannya. Penderiaan jauh memanfaatkan tenaga daripada punca asli matahari ataupun dipanggil punca tenaga pasif. Tenaga solar matahari meliputi sinaran gamma dan x, ultra lembayung, cahaya nampak dan inframerah, gelombang mikro, radio dan televisyen. Manakala tenaga buatan manusia dipanggil punca tenaga aktif seperti punca yang dijanakan oleh pengimbas mikro, radar dan laser. Matahari bukan jasad hitam tetapi sinarannya menyerupai jasad hitam pada suhu lebih kurang 6000oK dan intensiti kemuncaknya adalah pada spektrum yang dikesani sebagai cahaya nampak. Sinaran solar tersebar apabila ia memancar dari matahari ke bumi. Jarak dan sebaran ini mengurangkan paras tenaga yang sampai ke bumi. Bumi juga bukan jasad hitam
15
tetapi memancarkan sinaran menyerupai jasad hitam pada 3000oK. Suhu ini terhasil daripada beberapa interaksi antara permukaan bumi dengan atmosfera dan suhu ini juga bertindak dengan proses bumi yang mengeluarkan haba sinaran terma bumi. Suhu ambien bumi, iaitu suhu permukaan bahan seperti tanih, air dan tumbuhan adalah sekitar 300oK (27o C). Berdasarkan Wien's Displacement Law, ini bermakna bahawa sinaran spektrum maksimum yang keluar daripada ciri-ciri bumi berlaku pada panjang gelombang lebih kurang 9.7 m. Oleh kerana sinaran ini berkaitan dengan haba daratan bumi maka ia didefinisikan sebagai tenaga inframerah terma. Tenaga ini tidak kelihatan dan tidak boleh difotografkan tetapi boleh dideria menggunakan peralatan sensitif terma seperti radiometer atau pengimbas. Matahari pula mempunyai puncak tenaga yang lebih tinggi dan puncaknya berlaku pada sekitar panjang gelombang 0.5 m. Bahagian ini dipanggil cahaya nampak seperti yang ditunjukkan pada rajah 2.2. Mata manusia dan filem fotograf juga sensitif kepada tenaga sekitar magnitud yang sama, iaitu 0.5m. Dengan itu ciri-ciri bumi boleh dicerapi melalui tenaga solar yang dipantulkan. Begitu juga dengan tenaga pada gelombang yang lebih panjang yang diemisikan oleh ciri-ciri bumi. Ia boleh juga dicerapi menggunakan alat pengimbas. Secara umum, pembahagi antara tenaga pantulan dengan tenaga yang diemisikan oleh bumi adalah di sekitar panjang gelombang 3m. Kurang daripada panjang gelombang ini tenaga yang dipantulkan menjadi lebih dominan, manakala panjang gelombang lebih daripada 3 m tenaga yang diemisikan pula menjadi lebih dominan. Memahami beberapa ciri penting mengenai gelombang elektromagnet membolehkan kita memahami tiga jenis penderiaan jauh yang digunakan, iaitu: pantulan tenaga pada cahaya nampak, tenaga emisi dan tenaga aktif pada gelombang mikro. Rajah 2.3 menunjukkan hubungan ciri-ciri spektrum berhubungan dengan punca tenaga, kesan atmosfera dan sistem penderia yang digunakan untuk mendapatkan imej. Dua lengkok menjelaskan sebaran tenaga spektrum yang diemisikan oleh matahari dan cir-ciri bumi. Puncak lengkok (a) adalah pada bahagian sinaran spektrum sekitar 0.4 m 0.7m. Bahagian panjang gelombang ini memberi transmisi yang tinggi (rajah 2.3a) dan dikesani oleh sistem penderia kamera dan pengimbas multispektrum. Pada lengkok (b) puncak tenaga emisi bumi berlaku pada panjang gelombang 10 m. Di bahagian ini juga gangguan atmosfera adalah rendah dan boleh dikesan oleh
16
pengimbas terma dan juga pengimbas multispektrum. Penggunaan tenaga aktif pula dikesani oleh penderia gelombang mikro radar. Pada panjang gelombang antara 1 mm - 1 m.
17
109
Jalur tenaga yang nampak
108
6000 K
Suhu matahari
Pengemisian sinaran spektrum, M (Wm-2 um -1 )
107
4000 K
106
3000 K
105
2000 K
104
1000 K
Suhu bumi
103
102
500 K
101
300 K 200 K
1 0.1 0.2 0.5 1 2 5 10 20 50 100
Sumber: Lillesand (1987)
Rajah 2.2 : Sebaran Spektrum Sinaran Tenaga Matahari dan Bumi
18
Rajah 2.3c juga mengaitkan julat sensitiviti spektrum pada mata manusia (cahaya nampak) letaknya di bahagian jendela atmosfera yang sama dengan puncak paras tenaga dari matahari. Manakala tenaga bahang yang diemisikan dari bumi yang ditunjukkan pada lengkok itu dideriakan melalui jendela atmosfera pada panjang gelombang 3 m ke 5 m dan 8 m ke 14 m. Penderiaan boleh dilakukan menggunakan pengimbas terma. Pengimbas multispektrum pula boleh menderiakan serentak melalui beberapa jalur panjang gelombang yang sempit pada bahagian yang dikehendaki sama ada pada cahaya nampak hingga ke kawasan spektrum terma. Radar dan sistem gelombang mikro pasif beroperasi pada kawasan panjang gelombang antara 1 mm ke 1 m. Tiga jenis penderiaan jauh yang sudah dijelaskan itu adalah asas bagi kajian penderiaan jauh. Jadual 2.3 menunjukkan kawasan spektrum yang dideriakan secara pasif dan aktif. Bahagian cahaya nampak dekat inframerah dan gelombang pendek inframerah, punca sinaran datang dari tenaga solar dan dikesan melalui sifat permukaan objek. Manakala bahagian spektrum lainnya punca sinaran adalah daripada tenaga solar atau tenaga aktif. Seterusnya beberapa perkara lain yang juga perlu difahami termasuklah: interaksi tenaga dengan ciri permukaan bumi interaksi sinaran elektromagnet di atmosfera yang meliputi jendela atmosfera yang mentransmisikan sumber tenaga ke bumi dan dari bumi sensitiviti penderia yang sedia ada untuk mengesan dan merakam tenaga serta pentas penderia pemilihan jalur spektrum suatu penderia yang berhubung terus dengan interaksi tenaga itu dengan objek/ciri bumi yang dikaji. Kesemua ini dibincangkan dalam bahagian bab ini dengan lebih lanjut.
19
Ultra Lembayung
Cahaya Nampak
Tenaga
Tenaga matahari (pada 6000 K)

Inframerah
Tenaga bumi (pada 300 K) Panjang Gelombang
0.3 um
1um
10 um
100 um
1 mm
1m
a) Punca tenaga
100%
Transmision
Ultra Lembayung
halangan tenaga oleh gas di atmosfera

Cahaya Nampak Inframerah
0%
0.3 um
1um
10 um
100 um
1 mm
1m
b) Transmisi atmosfera
mata fotograf pengimbas terma
Panjang Gelombang
radar dan gelombang mikro pasif pengimbas multispektrum
0.3 um
1um
10 um
100 um
1 mm
1m
c) Sistem penderiaan jauh
Panjang Gelombang
Rajah 2.3 : Ciri Spektrum yang Berhubung dengan Punca Tenaga, Transmisi Atmosfera dan Sistem Penderiaan Jauh
20
Jadual 2.3 : Kawasan Spektrum yang Dideriakan Secara Pasif dan Aktif.
Kawasan spektrum
Punca sinaran
Ciri permukaan yang diminati
Cahaya nampak Dekat inframerah Gelombang pendek inframerah (SWIR) Gelombang tengah inframerah (MWIR) inframerah terma (TIR) Gelombang mikro radar
Solar Solar Solar
Kepantulan Kepantulan Kepantulan
Solar , terma
Kepantulan, suhu
Terma (pasif) Buatan (aktif)
Suhu (pasif) Kekasaran (aktif)
2.3
INTERAKSI TENAGA DENGAN CIRI PERMUKAAN BUMI
Apabila tenaga elektromagnet menyinari permukaan bumi tiga interaksi asas boleh berlaku seperti yang ditunjukkan oleh rajah 2.4. Sebahagian kecil daripada tenaga insiden ini akan dipantulkan, diserapkan dan/atau ditransmisikan. Hubungan antara ketiga-tiga interaksi tenaga ini boleh dirumuskan sebagai: EI () = ER () + EA () + ET () EI = tenaga insiden
ER = tenaga yang dipantulkan EA = tenaga yang diserapkan ET = tenaga yang ditransmisikan = kesemua komponen tenaga adalah fungsi panjang gelombang
21
EI ( ) = tenaga insiden
EI ( ) = tenaga insiden EI ( ) = ER( ) + EA( ) = ET( )
EA( ) = tenaga yang di serapkan
ET( ) = tenaga yang di transmisikan
Sumber : disesuaikan daripada Lillesand & Kiefer (1987)
Rajah 2.4: Interaksi Antara Tenaga Elektromagnet dengan Ciri-Ciri Permukaan Bumi.
Sudut insiden Sudut pantulan
Pembalikan sempurna
Pembalikan hampir sempurna
Pembalikan berbaur hampir sempurna
Pembalikan berbaur sempurna
Sumber : disesuaikan daripada Lillesand & Kiefer (1987)
Rajah 2.5 : Geometri Pantulan Objek
22
Rumus di atas melahirkan hubungkait antara mekanisma pantulan, penyerapan dan pentransmian. Dua perkara yang penting mengenai hubungkait interaksi ini adalah: Perkadaran tenaga yang dipantul, diserap dan ditransmisikan itu berbeza-beza untuk ciriciri muka bumi yang juga berbeza-beza kerana ia bergantung kepada jenis dan keadaan ciri itu. Perkadaran tenaga inilah yang membolehkan pengkaji mengenali ciri bumi pada imej yang dideriakan. Pergantungan terhadap panjang gelombang, iaitu walaupun ciri permukaan bumi mempunyai jenis dan keadaan yang serupa tetapi perkadaran tenaga boleh berbeza apabila panjang gelombang itu berbeza. Dengan itu dua objek yang mudah diperbezakan pada satu jalur panjang gelombang boleh menjadi sukar dikenalpasti pada jalur panjang gelombang yang lain. Sistem penderiaan jauh banyak beroperasi di kawasan tenaga pantulan. Oleh itu sifat pantulan ciri-ciri bumi sangat penting untuk tujuan pemahaman dan penganalisaan sesuatu imej. sebagai: ER () = EI () - [EA () + ET ()] iaitu tenaga yang dipantulkan adalah bersamaan dengan tenaga insiden yang berlaku terhadap suatu objek itu setelah menolak tenaga yang diserapkan atau yang ditransmisikan oleh objek itu. Cara sesuatu objek itu memantul tenaga juga penting dan bergantung kepada kekasaran permukaan objek itu. Permukaan yang licin dan rata memberi pantulan secara sempurna seperti pada cermin dan ini dipanggil pantulan spekular. Sudut pantulan begini bersamaan dengan sudut pantulan insiden. Pantulan bebaur (atau Lambertian) pula berlaku pada permukaan yang keseluruhannya kasar. Objek di bumi tidak memantul sempurna seperti pada kedua ekstrim ini tetapi berlaku pada perantaraannya. Rajah 2.5 memberikan beberapa geometri pantulan objek. Pantulan objek bergantung kepada kekasaran permukaan objek dan bergantung terus pada panjang gelombang tenaga insiden itu. Pada panjang gelombang radio, misalnya, permukaan yang lengkok berbatu boleh kelihatan licin, manakala pada bahagian gelombang cahaya nampak, permukaan pasir sudah kelihatan kasar. Secara am, sekiranya panjang gelombang tenaga insiden itu lebih Hubungan keseimbangan tenaga boleh dilahirkan
23
kecil daripada variasi ketinggian permukaan atau kekasaran pada saiz zarah di permukaan, maka pantulan menjadi berbaur. Pantulan berbaur memberi maklumat spektrum mengenai sesuatu permukaan, manakala pantulan spekular pula tidak begitu. Dalam kajian penderiaan jauh kita berminat untuk mengukur sifat-sifat pantulan berbaur objek pada muka bumi. Sifat pantulan pada permukaan bumi boleh dikira dengan mengukur bahagian tenaga insiden yang dipantulkan. Ia diukur sebagai fungsi panjang gelombang dan dalam istilah kajian ini dipanggil pantulan spektrum (P) dan definisikan sebagai: ER () = tenaga panjang gelombang yang dipantulkan dari suatu objek P = --------------------------------------------------------------------------------------- x 100 EI () = tenaga panjang gelombang insiden ke atas suatu objek P = dijelaskan sebagai peratus. Keluk pantulan spektrum suatu objek sebagai fungsi panjang gelombang didefinisikan sebagai keluk pantulan spektrum. Konfigurasi keluk pantulan spektrum memberi maklumat mengenai ciri-ciri spektrum suatu objek yang dikaji dan oleh itu sangat mempengaruhi pengkaji dalam memilih kawasan panjang gelombang yang sesuai untuk kajianya. Rajah 2.6 berikut memberikan keluk pantulan spektrum yang tipikal untuk tumbuhan hijau, tanih yang terdedah dan kering, serta badan air yang jernih. Keluk pantulan purata ini dikumpul daripada pengukuran persampelan yang meluas. Tiga objek biasa bumi ini menunjukkan keluk yang jauh berbeza dari segi pantulan spektrum masing-masing. Keluk tumbuhan hijau yang sihat memperlihatkan beberapa puncak dan lembah dalam julat panjang gelombang antara 0.4 m - 2.6 m. Pada bahagian spektrum cahaya nampak penentuan pencerapan ditentukan oleh kandungan pigmen dalam daun. Klorofil menyerap dengan tingginya tenaga pada panjang gelombang 0.45 m hingga 0.67 m. tumbuhan adalah pada bahagian tenaga biru dan merah. Mata manusia melihat tumbuhan berwarna hijau kerana jalur spektrum ini dipantulkan, manakala bahagian yang diserapi oleh
24
Tumbuhan yang layu dan mengalami tekanan kurang zat sehingga tumbuhan itu terencat produktivitinya maka pengeluaran klorofil juga berkurangan atau terhenti terus. Hasilnya menyebabkan tumbuhan itu kekurangan klorofil dan kurang daya penyerapan pada jalur biru dan merah seperti yang ditunjukkan dalam rajah 2.7. Ini membolehkan pertambahan pada pantulan bahagian merah sehingga tumbuhan kelihatan berwarna kuning iaitu kombinasi warna hijau dan merah.
70 60
Tanih terdedah dan kering Tumbuhan hijau Air jernih
Pemantulan (%)
50 40 30 20 10 0
0.4
0.6
0.8
1.0
1.2
1.4
1.6
1.8
2.0
2.2
2.4
2.6
Sumber : Lillesand, T.M. & R.W. Kiefer (1987)
Rajah 2.6 : Keluk Pantulan Spektrum Tipikal untuk Tumbuhan, Tanih dan Air
25
tum buhan sihat
60
satelah diserang penyakit satelah lam a diserang penyakit
Pemantulan (%)
40
20
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
Rajah 2.7 : Kesan Penyakit Terhadap Pantulan Tumbuhan Di bahagian spektrum dekat inframerah (0.7 m) pemantulan tumbuhan meningkat dengan tingginya. Pada panjang gelombang 0.7 m ke 1.3 m sekeping daun secara tipikal memantul tenaga insiden sebanyak 40% hingga 50%. Baki tenaga yang lebihnya ditransmisikan dan hanya 5% sahaja tenaga yang diserapkan. Kebanyakan tenaga insiden ke atas tumbuhan pada panjang gelombang melebihi 1.3 m diserapkan atau dipantulkan dan sedikit sahaja yang ditransmisikan. Kekurangan pantulan tenaga berlaku pada panjang gelombang 1.4, m 1.9 m dan 2.7 m kerana pada jalur-jalur ini penyerapan air adalah tinggi. Jalur pada panjang gelombang ini juga dirujuk sebagai jalur-jalur pencerapan air. Pantulan tenaga bertambah pada panjang gelombang 1.6 m dan 2.2 m. Secara amnya panjang gelombang lebih daripada 1.3 m pantulan tenaga pada daun berhubung terus dengan kandungan air di dalamnya secara songsang. kandungan kelembapan dan ketebalan daun. Keluk tanih tidak mempunyai variasi puncak pantulan tenaga yang lebih ketara. Ini menunjukkan bahawa faktor yang mempengaruhi pantulan tanih bertindak kurang spesifik terhadap jalur spektrum. Faktor yang mempengaruhi pantulan tenaga pada tanih adalah kandungan kelembapan, tekstur, kekasaran permukaan, kandungan oxida besi dan kandungan Jumlah pantulan adalah fungsi
26
bahan organan. Pertambahan kelembapan dalam tanih akan mengurangkan pantulan tenaga dan paling ketara pada jalur 1.4 m, 1.9 m dan 2.7 m. Tanih berpasir kasar mempunyai saliran yang baik dan oleh itu kurang kandungan air di dalamnya serta menghasilkan pantulan tenaga yang tinggi. Air mempunyai pantulan yang paling jelas. Ciri utama pada air adalah tenaga yang diserapi pada panjang gelombang dekat inframerah. Semua badan air seperti laut, air tanih, sungai, tasik atau objek yang mengandungi banyak air menyerap tenaga pada jalur dekat inframerah. Untuk kajian penyelidikan yang perlu menentukan sempadan air jalur penyerapan ini sangat membantu. Tetapi ada beberapa parameter mengenai air yang lebih berguna dikaji pada jalur cahaya nampak. Misalnya pantulan pada badan air boleh berlaku sekiranya air itu mengandungi banyak bahan terampai di dalamnya. Begitu juga dengan kedalaman suatu badan air itu. Badan air yang jernih menyerap sedikit tenaga pada panjang gelombang yang kurang daripada 0.6 m. Transmisi tenaga yang tinggi berlaku pada jalur spektrum biru-hijau. Dengan kandungan bahan terampai yang tinggi pantulan pada bahagian ini juga lebih tinggi daripada air yang berkeadaan jernih. Rajah 2.8 memberikan ciri pemantulan spektrum pada dua jenis tumbuhan, iaitu tumbuhan berdaun luruh dan konifer. Pemantulan jenis daun luruh lebih tinggi dikesani pada panjang gelombang dekat infra merah. Rajah 2.9 menunjukkan air yang bersih memantul pada kawasan panjang gelombang biru (0.45 m) sekiranya air tersebut mengandungi banyak plankton di dalamnya. Sifat sedemikian membolehkan pemetaan kandungan klorofil dalam air dilaksanakan dengan berkesan. Rajah 2.9 ini juga menunjukkan pemantulan air jernih adalah sedikit sahaja pada semua panjang gelombang, manakala pemantulan akan meningkat apabila air mengandungi bahan ampaian atau klorofil di dalamnya. Rajah 2.10 menunjukkan pencerapan yang ketara (2.2 m) pada tiga jenis mineral, iaitu kaolinit, montmorilonit dan muskovit. Bahagian panjang gelombang ini boleh membezakan ketiga-tiga mineral yang penting dalam kajian luluhawa.
27
50
40
Tumbuhan berdaun luruh Perbezaan nilai spektrum
30 Pemantulan (%) Tumbuhan konifer
20
10
0 0.4
Biru 0.5
Hijau
Merah Dekat inframerah 0.6 0.7 0.8 0.9 Panjang Gelombang (um)
Sumber: Lillisand & Kiefer (1987)
Rajah 2.8 : Ciri Pemantulan Spektrum bagi Tumbuhan Jenis Berdaun Luruh dan yang Berjenis Konifer
10.0 7.0 5.0 4.0 3.0
Pemantulan (%)
2.0
1.0 0.7 0.5 0.4 0.3 0.2
Fitoplankton
0.010 0.030 0.100 0.300 0.5 0.6 0.7
0.1 0.4
Panjang Gelombang (um)

Sumber: Vincent (1997)
Rajah 2.9 : Ciri Pemantulan Spektrum pada Air yang Mengandungi Perbezaan Kepekatan Fitoplankton
28
kaolinit
Montmorilonit Pemantulan (%)

H2O
muskovit
Panjang Gelombang (um) Sumber Vincent (1997)
1.0
1.5
2.0
2.5
Rajah 2.10 : Penyerapan Ketara Tiga Mineral pada Panjang Gelombang 2.2 m
2.4
INTERAKSI SINARAN ELEKTROMAGNET DI ATMOSFERA Semua sinaran elektromagnet yang dikesani dalam penderiaan jauh menghadapi
rintangan di atmosfera. Imej yang dideria di angkasa perlu menembusi seluruh ketebalan atmosfera. Imej yang dideriakan melalui penderia termas hanya mengesani tenaga terus dari objek di bumi dan merentangi laluan yang lebih pendek. Pengaruh keseluruhan komponen atmosfera terhadap imej yang dideriakan berbeza-beza mengikut jarak laluan yang terlibat, syarat dan kekuatan tenaga yang dideriakan, keadaan atmosfera ketika itu dan panjang gelombang yang dipilih. Penyerapan tenaga oleh molekul-molekul di atmosfera boleh meresap seluruh tenaga itu. Penyerap sinaran solar yang paling efisien ialah wap air, karbon dioksida, ozon dan oksigen. Penyerapan tenaga berlaku pada panjang gelombang ultra lembayung dan bahagian inframerah yang dipantulkan. Bahagian spektrum elektromagnet yang diserapi oleh gas di atmosfera tidak boleh digunakan untuk penderiaan jauh manakala kawasan spektrum elektromagnet yang tidak dipengaruhi atau diserapi oleh atmosfera atau yang hanya sedikit sahaja diserapi didefinisikan sebagai jendela atmosfera. Data penderiaan jauh permukaan bumi hanya diperoleh daripada
29
sistem yang beroperasi dalam lengkungan ini. Jendela atmosfera memberi laluan kepada tenaga pantulan solar yang boleh dikesani seperti di bahagian cahaya nampak dan inframerah. Bahagian lain yang boleh dikesani termasuklah pada panjang gelombang inframerah terma dan gelombang mikro. Rajah 2.11 memberikan bahagian-bahagian jendela atmosfera yang digunakan dalam kajian penderiaan jauh. Di atmosfera cuaca seperti jerebu, kabus dan litupan awan boleh mengganggu transmisi tenaga yang hendak dideriakan. Gangguan ini adalah dalam bentuk penghamburan gelombang elektromagnet oleh zarah di atmosfera. Terdapat dua jenis kumpulan zarah yang mengganggu pentransmisian di atmosfera. Pertama molekul atmosfera yang lebih kecil daripada panjang gelombang sinaran seperti gas karbon dioksida, ozon dan nitrogen. Kedua aerosol yang bersaiz lebih besar daripada panjang gelombang seperti titisan air, jerebu, habuk dan kabut.
30
(a)
Ultra Lembayung Nampak Inframerah Dekat dan tengah inframerah 100 Transmisi atmosfera (%) 03 H2 O H2 O 03 Inframerah terma
0 0.5 1.0 1.5 2 3 4 5 Panjang gelombang (um) 10 15 20 30
(b)
Inframerah jauh Gelombang mikro
100 80 60 40 20 10 0
300 500 1000 0.5 1 5 10 50 80
Transmisi (%)
Rajah 2.11 : Jalur Penyerapan di Atmosfera (a) pada Bahagian Cahaya Nampak, Dekat Infamerah dan Infamerah Terma (b) Bahagian Infamerah Jauh dan Gelombang Mikro
31
Pergerakan molekul di atmosfera yang bersaiz lebih kecil daripada panjang gelombang sinar matahari dipanggil penyerakan Rayleigh (molekul gas (d) < ). Penyerakan ini berkadar songsang dengan panjang gelombang, iaitu berkadar kuasa empat panjang gelombang: -4. Panjang gelombang yang pendek lebih mudah tersebar begini daripada gelombang yang panjang. Rayleigh. Sinar matahari Warna biru pada langit adalah hasil daripada penyerakan berinteraksi dengan atmosfera dan menyerakkan bahagian
gelombang yang pendek, iaitu biru sehingga langit kelihatan berwarna biru. Pada waktu terbit matahari dan maghrib matahari menyinari atmosfera pada jarak yang lebih jauh jika dibanding pada kedudukan matahari waktu tengah hari. Dengan laluan yang lebih jauh ini menyebabkan gelombang pendek habis terserak sehingga kelihatan hanya serakan gelombang yang lebih panjang, iaitu oren dan merah yang mewarnai langit masa itu. Penyerakan Rayleigh ialah penyebab utama menjadikan imej berjerebu dan tidak jelas. Imej begini menghilangkan ketajaman dan kontras pada imej. Meletakkan pelapis di depan lensa yang tidak mengtransmisikan gelombang pendek boleh mengurangkan gangguan kejerebuan pada fotograf. Perhatian mengenai serekan Rayleigh adalah perlu dalam mengkaji imej satelit pelbagai spektrum. Penyerakan atmosfera pada jalur hijau (0.5 m 0.6 m) boleh berlaku empat kali ganda daripada jalur dekat inframerah (0.7 m 0.8 m) seperti yang ditunjukkan pada rajah 2.12a. Pembetulan radiometrik pada imej ini membantu mengwangkan gangguan serekan itu. Penyerakan Mie pula boleh berlaku sekiranya zarah-zarah di atmosfera itu mempunyai diameter yang sama dengan panjang gelombang sinaran (d=). Wap air dan habuk ialah penyebab utama penyerakan Mie. Penyerakan ini mempengaruhi gelombang yang lebih panjang jika dibanding dengan penyerakan Rayleigh. Penyerakan Rayleigh lebih dominan berlaku di atmosfera manakala pergerakan Mie pula berlaku pada ketika atmosfera berawan penuh dan bercuaca mendung. Rajah 2.12b memberikan kesan peyerakan aerosal (Mie) dan sudut matahari terhadap sinaran yang ditransmisikan kepermukaan bumi. Penyerakan tidak memilih terjadi apabila diameter zarah di atmosfera lebih besar daripada gelombang sinaran tenaga. Titisan air pada atmosfera menyebabkan pernyerakan tidak memilih berlaku kerana zarah air bersaiz antara 5-100 m dan penyerakkan yang
32
berlaku pada cahaya nampak dan dekat/mid inframerah adalah serupa. Oleh itu penyerakan dipanggil tidak memilih. Pada panjang gelombang cahaya nampak kuantiti yang diserakkan pada cahaya biru, hijau dan merah adalah sama dan ini yang menyebabkan kabus dan awan di langit kelihatan putih. Penyerakan di atmosfera menambahkan kecerahan dan keterangan manakala penyerapan pula mengurangkan kecerahan pada pengukuran spektrum dan ciri-ciri imej bumi yang dikaji. 2.5 PENDERIA DAN PENTAS DERIA Bahagian awal bab 2 membincangkan hal mengenai punca tenaga untuk penderiaan jauh, interaksi punca tenaga dengan molekul atmosfera dan interaksi tenaga dengan ciri-ciri di mukabumu seperti tumbuhan, tanih, air dan bahan mineral. Berikut dibincangkan pula mengenai alat penderia satelit yang digunakan untuk mengimej objek dibumi dan pentas penderia yang membawa alat penderia itu. Penderia satelit boleh didefinisikan sebagai sebuah instrumen untuk mengesan dan merakam tenaga elektromagnet yang berhubung dengan objek atau fenomena yang dikaji. Kajian penderiaan jauh kebanyakanya menggunakan penderia pengimbas optik yang boleh mengesani spektrum yang lebih lebar dari jalur cahaya nampak hingga ke kawasan jalur terma. Sifat penderia optik ditentukan oleh eleman spektrum, radiomatrik dan geomatrik. Secara umum penderia elektro-optik yang digunakan dalam sistem penderiaan jauh mempunyai beberapa komponen penting seperti yang ditunjukkan dalam rajah 2.13 : Sinaran yang membawa isyarat yang dideriakan berciri optik hingga ke peringkat pengesan di mana alat ini ditransdusikan ke isyarat elektronik. Operasi pengimbas juga menukarkan maklumat ruang ke isyarat temporal yang bersambungan dan diproses lagi hingga ke alat penukar analog/digit. Di sini ia dikuantisasikan ke nilai diskret nombor digit (DN) yang mewakili piksel imej.
33
1.00
1.00
0.90
0.8 - 1.1 um
0.90
0.7 - 0.7 um 0.80
Transmisi
0.80
0.8 - 1.1 um 0.7 - 0.8 um
Rayleigh
0.70
Transmisi
0.6 - 0.7 um
Mie
0.70
0.6 - 0.7 um 0.5 - 0.6 um
0.60
0.60
0.5 - 0.6 um 0.50 90

0 0 0 0 0 0 0 0 0
80
70
60
50
40
30
20
10
0.50
90
80
70
60
50
40
30
20
10
Sudut dongakan matahari
Sudut dongakan matahari
(a)
(b)
Rajah 2.12 (a) & (b) : Kesan Serakan Rayleigh (a) dan Mie (b) dan Matahari Terhadap Tenaga Insiden yang di Transmisikan ke Bumi.
34
Penapis spektrum atau elemen serakan
SISTEM PENDERIA
Sinaran Penderia
Pengimbas
Pengimej optik
Pengesan
Elektronik
A/D
DN
Ketinggian pentas deria Gerakan pentas deria
Rajah 2.13 : Komponen Primer Dalam Sistem Penderiaan Jauh Elektro-Optik Sumber : Schowengerdt 1997
35
Secara umumnya teknologi penderiaan jauh menggunakan tiga jenis pengimej multispektrum untuk menderia imej bumi. Jenis pertama ialah pengesan diskret dan cermin pengimbas. Jenis penderia begini digunakan oleh Landsat Multispektrum Scanner (MSS); Landsat Thematic Mapper (TM); NOAA Advance Very High Resolution Radiometer (AVHRR) dan Pesawat Udara Pengimbas (AMS). Jenis kedua ialah ikatan linear (Linear Arrays) yang digunakan oleh Penderia SPOT, High Resolution Visible (HRV). Jenis ketiga dinamakan Pengimej Spektrometri yang menggunakan ikatan linear dan kumpulan ikatan keluasan. Penderia utama yang menggunakanya ialah Compact Airborn Spectrographic Image CASI; Multispectral Electro-Optical Imaging System (MEIS) dan Moderate Resolution Imaging Spectrometer (MODIS). Jadual 2.4 memberikan sistem penderia yang kerap digunakan dan bahagian spektrum yang dikesannya. Kini terlalu banyak sistem penderia yang digunakan oleh pelbagai negara dengan kebolehan untuk mengesan bahagian jalur yang khusus. Senarai nama penderia ini diberikan dalam appendik 1. Pentas penderia yang mengangkut alat penderia ini juga ditentukan dari segi jenis pesawat dan ketinggian pentas itu ketika mengimej permukaan bumi. Rajah 2.4 memberikan perincian mengenai pengkelasan penderia mengikut jenis dan ketinggian manakala Appendik 2 juga memberikan perincian senarai mengenai pentas penderia kini dan yang dicadangkan buat masa hadapan. Perbincangan mengenai satelit sumber bumi dilanjutkan lagi pada bab 5 dengan perbincangan mengenai satelit Landsat dan SPOT dari segi penggunaan dan penafsirannya.
35
Jadual 2.4 Sistem Penderia dan Bahagian Spektrum yang Dikesani
Sistem Penderia MSS TM
Bahagian spektrum yang dikesani Cahaya nampak dan dekat inframerah Cahaya nampak, dekat inframerah, gelombang pendek
inframerah, inframerah terma ETM+ Cahaya nampak, dekat inframerah, gelombang pendek
inframerah, inframerah terma dan penkromat. HRV AVHRR Pankromat, cahaya nampak,dekat inframerah Cahaya nampak, dekat inframerah, gelombang pendek
inframerah, inframerah terma MODIS Cahaya nampak, dekat inframerah, gelombang pendek
inframerah ASTER MISR IRS-IC Gelombang pendek inframerah, inframerah terma Cahaya nampak dan dekat inframerah pankromat
35
BAB 3
RESOLUSI DATA
3.1
PENGENALAN
Data daripada penderiaan jauh menyediakan pandangan sinoptik muka bumi yang meliputi kawasan yang luas. Dari pandangan itu, tumpuan dapat diberikan kepada ciri yang hendak dikaji. Resolusi data merujuk kepada kebolehan sistem penderiaan jauh membezakan suatu objek itu dari suatu tempat. Ia merupakan parameter yang sangat penting untuk menjelaskan prestasi sistem penderiaan jauh yang dipilih. Resolusi data penting dalam kajian mengesan perubahan dan kualiti analisisnya bergantung kepada sistem penderia yang digunakan dan ciri-ciri persekitaran ketika pengesanan dilakukan. Terdapat empat jenis resolusi untuk mengesan perubahan ciri bumi, iaitu resolusi spektrum, resolusi radiometrik, resolusi ruang dan resolusi temporal. Perolehan data melalui penderiaan jauh khusus untuk menyelesaikan masalah penyelidikan mempunyai kekangan tertentu. Perolehan data bagi mengukur dan menentukan litupan tumbuhan misalnya, memerlukan pengetahuan tentang parameter yang boleh diukur dan yang tidak boleh diukur menerusi penderiaan jauh. Pemetaan hutan dan perubahan gunatanah mudah dikesan tetapi penentuan spesis spesifik pada tumbuhan tidak mudah dikenal pasti.
3.2
RESOLUSI SPEKTRUM
Resolusi spektrum berkait dengan kelebaran jalur panjang gelombang yang dideriakan. Liputan spektrum pula menerangkan jumlah dan julat spektrum saluran pada imej. Bahan muka bumi yang berbeza bertindak balas terhadap sinaran elektromagnet dengan
37
cara yang berbeza juga. Dari itu, keluk spesifik tindak balas spektrum atau signatur spektrum (spectural signature) boleh ditentukan bagi tiap-tiap jenis bahan. Bahan asas seperti mineral yang spesifik boleh dikenal pasti hanya dengan mengikuti asas signatur spektrum bagi bahan ini.Tetapi bahan komposit seperti tanih (yang mengandungi pasir, kelodak, lempung dan bahan organan) sukar untuk dikenal pasti kerana adanya pelbagai bahan ini yang tidak memberikan tanih pengenalan spektrum yang unik. Penderia pada umumnya menyampel spektrum elektromagnet dengan mengesan sinaran yang bergabung pada beberapa julat panjang gelombang. Sebagai contoh, sesuatu penderia yang peka pada panjang gelombang julat antara 0.4 m-0.5 m menderia cahaya biru. Julat ini merujuk kepada jalur spektrum atau saluran data pada spektrum itu. Alat pengimbas pada pesawat udara biasa digunakan untuk memberi pertambahan pada maklumat resolusi spektrum jika dibanding dengan pengimbas yang dibawa oleh satelit. Spektrometer boleh digunakan di makmal dan lapangan untuk mengenal pasti jenis mineral yang spesifik dengan tepatnya. Satelit yang membawa High Resolution Imaging Spectometer (HIRIS ) mempunyai lebar jalur lebih kurang 10 m untuk membolehkannya mengenal pasti hampir semua mineral. Sistem penderia yang berbeza-beza merakamkan pantulan tenaga elektromagnet pada bahagian jalur yang berbeza-beza. Landsat MSS misalnya merakam tenaga dalam empat jalur multispektrum manakala Spot HVR pula merakam tiga jalur multispektrum dan satu jalur pankromat. Landsat TM merakamkan enam jalur optik yang sempit dan satu jalur terma. Pengkaji perlu memilih jalur yang paling baik untuk kajian masing-masing. Jadual 3.1 memberikan penjelasan mengenai beberapa jalur yang dideriakan oleh penderia satelit SPOT, Landsat TM dan MSS, NOAA-AVHRR dan AM1-MODIS. Bagaimanapun, kajian mengenai pengesanan perubahan pada suatu kawasan itu tidak boleh menggunakan jalur yang tidak sesuai. Contohnya, jalur 1 (biru) pada Landsat TM tidak boleh disamakan dengan mana-mana jalur daripada SPOT atau Landsat MSS kerana kedudukan jalur yang berbeza. Algoritma yang digunakan juga tidak membolehkan penggunaan jalur yang tidak sesuai ini. Instrumen terkini MODIS memberikan pengesanan yang begitu meluas melibatkan sebanyak 36 jalur yang merentasi jalur biru hingga ke inframerah terma.
38
Jadual 3.1 : Penderia Satelit dan Resolusi Spektrum
Penderia Satelit
Resolusi Spektrum Jalur Spektrum dalam m
Landsat MSS
L:0.5 0.6 (Hijau) 4:0.8 1.1 (Dekat Inframerah)
2:0.6-0.7 (Merah)
3:0.7-0.8 (Dekat Inframerah)
Landsat TM
1:0.45 0.52 (Biru) 4:0.76 0.90 (Dekat Inframerah) 7:1.08 2.35 (Inframerah Tengah)
2:0.52 0.60 (Hijau) 5:1.55 1.75 (Inframerah Tengah)
3:0.63 0.69 (Merah) 6:10.4 12.5 (Terma)
SPOT HRV
1:0.50 0.59 (Hijau) 4:0.51 0.73 (Pankromat)
2:0.61 0.68 (Merah)
3:0.79 0.89 (Dekat Inframerah)
NOAAAVHRR AM1-MODIS
1:0.58 0.68 (Merah) 4:10.3 11.3 (Pankromat) 1:0.620 0.67 (Merah) 4:0.545 0.565 (Hijau) 7:2.105 2.155 (Inframerah Tengah) 10:0.483 0.493 (Biru) 13:0.662 0.672 (Merah) 15:0.862 0.877 (Dekat Inframerah) 19:0.915 0.965 (Dekat Inframerah) 22:3.929 3.989 (Inframerah Tengah) 25:4.482 4.549 (Inframerah Tengah) 28:7.175 7.475 (Inframerah Tengah) 31:10.780 11.280 (Terma) 34:13.485 13.785 (Terma)
2:0.72 1.10 (Dekat Inframerah) 5:11.5 12.5 (Terma) 2:0.841 0.876 (Dekat Inframerah) 5:1.230 1.250 (Inframerah Tengah) 8:0.405 0.420 (Biru) 11:0.526 0.536 (Hijau) 14:0.673 0.683 (Merah) 17:0.90 0.92 (Dekat Inframerah) 20:3.660 3.840 (Inframerah Tengah) 23:4.020 4.080 (Inframerah Tengah) 26: 1.360 1.390 (Inframerah Tengah) 29:8.400 8.700 (Inframerah Tengah) 32:11.770 12.270 (Terma) 35:13.785 14.085 (Terma)
3:3.55 3.93 (Inframerah Tengah)
3:0.459 0.479 (Biru) 6:1.628 1.652 (Inframerah Tengah) 9:0.438 0.448 (Biru) 12:0.546 0.556 (Hijau) 15:0.743 0.753 (Dekat Inframerah) 18:0.931 0.941 (Dekat Inframerah) 21:3.929 3.989 (Inframerah Tengah) 24:4.433 4.498 (Inframerah Tengah) 27:6.535 6.895 (Inframerah Tengah) 30 : 9.580 9.880 (Inframerah Tengah) 33: 13.185 13.485 (Terma) 36:14.085 14.385 (Terma)
39
3.3
RESOLUSI RUANG
Resolusi ruang dijelaskan sebagai peringkat pemilihan kawasan ruang yang dipamerkan oleh sesuatu imej. Ini boleh dijelaskan dengan ukuran objek yang paling kecil yang boleh dicam sebagai satu entiti yang berasingan pada suatu imej itu ataupun dilambangkan dengan satu piksel. Resolusi ruang berkait terus dengan piksel pada imej. Contohnya satu piksel pada imej satelit bersamaan dengan satu saiz butiran pada fotograf. Manakala resolusi ruang pada imej satelit bersamaan dengan skala fotograf. Mengenal pasti sesuatu objek pada imej melibatkan pertimbangan dari segi kontras imej resolusi ruang. Bentuk objek juga penting untuk membantu penentuan sesuatu objek itu. Contohnya objek yang linear, berjajar dan bersambung lebih mudah dikenal pasti pada imej satelit daripada objek yang bulat atau bujur. Oleh itu, jalan raya, sungai, transmisi tiang elektrik mudah dicam dalam imej. Saiz suatu piksel pula adalah fungsi pentas dan penderia satelit. Manakala pengecaman sesuatu objek boleh berubah mengikut tempat ke tempat dan dari semasa ke semasa. Piksel yang mempunyai pemantulan yang kontrasnya jelas daripada persekitaran akan memberi pengecaman yang mudah melalui 2-4 piksel sahaja. Sering juga imej memberi kombinasi sinaran bagi piksel secara berlonggok. Kelicinan permukaan juga memainkan peranan dari segi memberi kesan kepada kekuatan dan arah sinaran yang kemudian menentukan kontras imej itu. Saiz suatu piksel pada pengimbas pesawat udara atau satelit adalah fungsi penderia (optik dan kadar persampelan) serta pentas penderia (ketinggian dan halaju). Landsat MSS mempunyai saiz piksel yang nominal iaitu 60m x 80m dan mengeluarkan imej yang berterusan dengan skala 1 : 100,000. Oleh itu, CZCS mempunyai saiz piksel 800m x 800 m dan memberi skala 1 : 1,000,000. CZCS mempunyai ruang liputan yang sangat luas tetapi tidak dapat memberikan perincian pada ciri-ciri individu objek tertentu berbanding dengan Landsat MSS. Satelit yang dilancarkan kemudian seperti Landsat, TM atau SPOT, HRV mempunyai piksel yang lebih baik, iaitu TM 30m dan SPOT 10/20 m. Saiz piksel ini boleh memberikan perincian pada suatu ciri yang spesifik dan boleh menjanakan data yang sangat banyak bagi kajian yang mempunyai liputan kawasan yang luas.
40
Pengukuran pada imej yang dideriakan diperoleh daripada sampel permukaan bumi menggunakan sudut penglihatan yang tetap (constant view angle).Sudut ini dikenali sebagai medan pandangan serta merta atau Instantaneous Field Of View (IFOV) dan memerlukan kawasan permukaan bumi yang dipandang untuk membina satu piksel. Jadual 3.2 memberikan beberapa penderia setelit yang biasa digunakan dan resolusi ruang yang berkaitan dengannya.
Jadual 3.2 : Penderia Satelit dan Resolusi Ruang
Penderia Satelit
Resolusi ruang yang merujuk pada IFOV dalam (m/km)
Landsat MSS Landsat TM
Jalur (4-7/1-4) 80m Jalur 1,2,3,4,5,&7 : 30m Jalur 6:120m
SPOT HRV
Jalur 1-3 : 20m Jalur 4 : 10m
NOAA-AVHRR AM1-MODIS
Jalur 1-5 : 1.1km Jalur 1-2 : 250m Jalur 3-7 : 500m Jalur 8-36 : 1km
Satu lagi aspek ruang pada imej adalah keluasan liputan bagi satu pandangan imej. Ini dipanggil kelebaran swath yang menyeberangi orbit satelit atau laluan pesawat udara. Kelebaran swath ini berbeza mengikut ketinggian pentas deria dan jumlah sudut pengimbas. Sesuatu penderia yang menggunakan sudut pengimbas imej yang lebar akan mengeluarkan imej yang mempunyai banyak herotan hasil daripada pengaruh lengkungan bumi dan panorama. Bagi kes ini saiz piksel ditentukan pada nadir.
41
3.4
RESOLUSI RADIOMETRIK
Resolusi radiometrik didefinisikan sebagai jumlah tenaga yang diperlukan untuk menambah satu nilai piksel dengan satu kuantisasi atau kiraan keterangan. Keluasan radiometrik adalah julat dinamik atau jumlah peringkat keterangan yang maksimum yang boleh dirakam oleh sesuatu sistem penderia itu. Kebanyakan imej penderiaan jauh direkodkan dengan peringkat keterangan antara 0-255. Peringkat sinaran yang minimum yang boleh dicam atau diketahui dirakamkan sebagai 0 dan sinaran maksimum sebagai 255. Nilai terang pada setiap lokasi piksel itu diwakili dengan nombor digit dari 0-255. Nilai keterangan bersamaan sifar dilihat sebagai warna hitam manakala putih mewakili yang paling terang iaitu 253. Julat angka ini juga dipanggil sebagai resolusi lapan bits kerana semua nilai dalam julat ini diwakili oleh lapan bits dalam komputer. Resolusi radiometrik pada imej digit sama dengan jumlah ton pada imej fotograf udara kerana kedua-dua berkait terus dengan kontras pada imej. Dalam memproses imej peringkat keterangan dirujuk sebagai nombor digit (digital number) atau DN. Mata manusia boleh mempersepsikan sebanyak 20-30 perbezaan pada pemeringkatan julat kelabu dalam imej. Walau bagaimanapun, penambahan resolusi yang mempunyai lebih daripada 30 peringkat sukar untuk dibezakan dengan mata kasar. Penggunaan teknik mentafsir imej menerusi digit diperlukan untuk memanfaatkan resolusi radiometrik yang lebih banyak ini. Penyerakan sinaran oleh atomsfera dan kesan penyerapan boleh mengurangkan ketelusan radiometrik pada imej dengan mengurangkan diskriminasi antara sinaran yang berbeza ( terutama pada panjang gelombang yang pendek). Kaedah memperbaiki kontras pada imej untuk tujuan tafsiran dan persembahan boleh dilakukan melalui proses penjelasan imej. Bagaimanapun, teknik penjelasan imej secara digit ini tidak boleh memperbaiki resolusi radiometrik pada data itu, kerana resolusi radiometrik bergantung kepada alat penderia yang digunakan dan juga kontras visual pada sesuatu imej itu. berkaitan dengannya. Jadual 3.3 memberikan beberapa penderia satelit yang biasa digunakan dan resolusi radiometrik yang
42
Jadual 3.3 : Penderia Satelit dan Resolusi Radiometrik
Penderia Satelit Landsat 1,2 & 3; MSS Landsat 4 & 5 TM NOAA-AVHRR EOS-MODIS
Resolusi Radiometrik 6-Bit (64 peringkat) 8 Bit (256 peringkat) 10 Bit (1024 Peringkat) 12 Bit, (4096 peringkat)
3.5
RESOLUSI TEMPORAL
Resolusi temporal bagi data yang dideriakan merujuk kepada pusingan ulangan atau sela antara perolehan imej yang berturutan. Pusingan ini ditetapkan untuk pentas pesawat angkasa oleh sifat-sifat orbit. Satelit memberikan liputan yang berulang dengan kos yang kurang. Tetapi kelemahan penetapan masa pada pesawat angkasa ini selalu juga bertembung dengan liputan awan yang tebal dan cuaca yang buruk dan boleh merendahkan kualiti imej yang dideriakan. Bertambah sukar lagi bila kerja lapangan perlu dibuat serentak dengan perolehan imej yang dideriakan. Jadual 3.4 memberikan beberapa penderia satelit dan resolusi tempoh yang kerap digunakan oleh pengkaji penderiaan jauh.
Jadual 3.4 : Penderia Satelit dan Resolusi Temporal Penderia Satelit Landsat 1,2 & 3; MSS Landsat 4 & 5 TM SPOT HRV NOAA-AVHRR EOS-MODIS Resolusi Temporal 18 hari (setiap 251 orbit) 16 hari (setiap 233 orbit) 26 hari 12 jam 2 hari
43
BAB 4
PENDERIAAN GELOMBANG MIKRO
4.1
PENGENALAN Sistem penderiaan jauh yang menggunakan gelombang mikro telah dilancarkan awal
1950an untuk tujuan yang berkaitan dengan angkatan tentera. Radar adalah penderiaan gelombang mikro yang dibawa oleh satelit sumber bumi masa kini untuk mengimej permukaan bumi. Penderiaan boleh dilakukan pada waktu siang dan malam dalam semua keadaan cuaca kerana sistem ini tidak bergantung kepada tenaga electromagnet sepertimana sistem optik lain. Kegunaan imej radar oleh sektor awam bermula dalam tahun 1960an menerusi pemetaan beberapa kawasan di Panama, Venezuela dan Brazil yang menggunakan Side Looking Airborne Radar (SLAR). Imej dari SLAR juga digunakan untuk tujuan pemantauan permukaan lautan bagi menentukan keadaan angin, ombak dan ais. Penderiaan jauh gelombang mikro dari angkasa bermula dengan pelancaran SEASAT pada 1978 dan disambung oleh Shuttle Imaging Radar (SIR) dalam tahun 1980an. Seterusnya, ia diikuti oleh satelit ERS-1, ERS-2 kepunyaan Agensi Angkasa Eropah atau European Space Agency dan juga Japanese Earth Resources Satellite (JERS-1) kepunyaan Jepun. Secara umumnya, penggunaan imej daripada sistem optik melebihi penggunaan data radar. Ini kerana data radar sukar diperoleh jika dibandingkan dengan data Landsat ataupun SPOT. Begitu juga dengan pengguna yang kurang didedahkan dengan kaedah kegunaan radar dalam menjalankan penyelidikan mereka. Penyelidikan oleh kumpulan kerja radar, yang sebahagian besarnya berpunca daripada Pusat Data Radar, Jet Propulsion Laboratory di Pasadena dan Goddard Space Centre Greenbelt Amerika Syarikat, telah mendedahkan kepada pengkaji yang berminat mengenai pelbagai kegunaan penyelidikan yang boleh memanfaatkan imej radar ini. Kini pengedaran
44
imej yang lebih meluas dengan harga yang berpatutan, memudahkan lagi perolehan dan penyebaran data ke seluruh dunia akademik. Jenis penyelidikan kini yang menggunakan data radar termasuklah: Pemetaan dan pembinaan carta Pengurusan dan pemantauan sumber Ancaman pencemaran dan bahan buangan Bencana alam dan amaran Hal-hal mengenai ais lautan Penguatkuasaan dan pengawasan
4.2
CIRI-CIRI PENDERIAAN RADAR Terdapat dua faktor utama yang mempengaruhi pentransmisian isyarat daripada
sistem radar, iaitu panjang gelombang dan polarisasi denyutan tenaga yang diperlukan. Jadual 4.2 menyenaraikan jalur panjang gelombang radar yang biasa digunakan untuk tujuan pentransmisian denyutan. Jadual 4.1 : Jalur Panjang Gelombang Radar Nama Jalur Ka K Ku X C S L P Sumber : Schowengerdt (1997) Panjang gelombang (cm) 0.75 1.1 1.1 1.67 1.67 2.4 2.4 3.75 3.75 7.5 7.5 15 15 30 30 100 26.5 - 40 18 26.5 12.5 - 18 8 12.5 4-8 2-4 1-2 0.3 - 1 Frekuansi (GHz)
45
Panjang gelombang isyarat radar menentukan gangguan-gangguan atenuasi atmosfera. Pengaruh atenuasi atmosfera terhadap imej yang dideria oleh isyarat radar terhad pada panjang gelombang yang lebih pendek, iaitu kurang daripada 3 cm. Secara amnya atenuasi atmosfera bertambah pada gelombang yang lebih pendek dan berkurangan pada gelombang yang lebih panjang. Secara keseluruhan, imej yang dideriakan melalui sistem radar mempunyai kelebihan berikut jika dibanding dengan imej yang diperoleh daripada sistem optik. Boleh diambil pada masa siang dan malam Boleh diambil untuk semua keadaan cuaca (sedikit gangguan semasa hujan ribut yang kuat) Tidak bergantung pada sinaran solar kerana menyediakan sinaran keterangan secara aktif Sinaran yang diterangi boleh menembusi awan, kabus dan asap.
Oleh itu, imej radar sangat berguna untuk kawasan tropika dan khatulistiwa yang sukar memperoleh imej satelit yang berkualiti tinggi kerana gangguan cuaca, kabus dan awan. Isyarat radar boleh ditransmisi dan diterima dalam pelbagai mod polarisasi. Oleh itu, isyarat boleh ditapis sebegitu cara sehingga getaran gelombang elektrik dihad pada satu satah tegak lurus ke arah pergerakan gelombang. Isyarat radar ditransmisikan sama ada pada satah mendatar (H) atau satah menegak (V). Penerimaan isyarat juga boleh pada satah mendatar dan menegak. Dengan itu, terdapat empat isyarat pentransmisian radar iaitu: Pentransmisian mendatar, penerimaan mendatar (HH) Pentransmisian menegak, penerimaan menegak (VV) Pentransmisian mendatar, penerimaan menegak (HV) Pentransmisian menegak, penerimaan mendatar (VH) Mod HH
Mod polarisasi penting untuk menentukan jenis imej yang diterima.
memberikan imej sasaran yang berbeza daripada yang dibalikkan menerusi mod HV. Begitu juga dengan mod VV, VS, VH. Selalunya mod HH, HV memberikan jalur yang lebih cerah. Biasa juga berlaku gangguan pada jalur HV dalam bentuk penjaluran (banding). Penjaluran
46
memberikan rupa imej sebagai banjaran atau aluran yang selari dan boleh disalah tafsirkan. Hal ini perlu disedari oleh pengkaji yang meneliti kawasan yang beralun. Kepastian perlu dibuat sama ada tafsiran itu benar-benar banjaran bukit dan tidak daripada kesan penjaluran imej ini. 4.3 MENGIMEJ DARIPADA RADAR Imej radar diperoleh daripada cahaya sinaran yang ditransmisikan sendiri oleh radar untuk menerangi permukaan yang disasari pada bahagian panjang gelombang radio. Sebuah kamera menggunakan lampu untuk mengeluarkan sinaran cahaya kesasaran dan merakam difilem cahaya yang dipantulkan semula menerusi lensa kamera. Radar juga menggunakan kaedah yang sama, cuma lensa dan filem pada kamera digantikan dengan antena dan pita komputer berdigit untuk merakam objek sasaran radar. Radar adalah singkatan untuk Radio Detection and Ranging atau Julatan dan Pengesanan Radio. Radar mengukur kekuatan tenaga dan masa yang diambil bagi sesuatu isyarat gelombang mikro yang diemisikan oleh antena radar ke objek yang disasarinya di bumi. Antena radar berselang-selang mentransmisi dan menerima denyutan pada sesuatu bahagian panjang gelombang mikro dan polarisasinya. Biasanya panjang gelombang ini adalah pada 1 cm ke 1mm dan frekuansi radar pada julat 300 MHz ke 30 GHz. Polarisasi radar merujuk sama ada pada satah menegak atau mendatar. Mengimej objek mengikut sistem radar memerlukan pentransmisian lebih kurang 1500 denyutan kuasa tinggi sesaat terhadap sesuatu objek dengan setiap denyutan itu mempunyai jangkamasa 10 - 50 mikrosaat (s). Denyutan ini biasanya mengikuti jalur frekuensi yang sempit yang dipilih oleh sistem radar itu. Permukaan bumi yang menerima tenaga denyutan radar diserak pada seluruh arah dengan sebahagian daripadanya dipantulkan semula ke arah antena sebagai serak balik atau backscatter. Serak balik radar diterima sebagai gema (echo) radar yang lemah dan diterima oleh antena dalam polarisasi yang spesifik sama ada menegak atau mendatar. Gema ini ditukar ke data digit dan dimasukkan ke dalam perakam data untuk diproses dan dipaparkan kemudiannya sebagai imej. Denyutan radar bergerak pada halaju cahaya. Oleh itu, pengukuran masa bagi denyutan dihantar dan diterima boleh dikira untuk mendapatkan jarak
47
atau julat sesuatu pantulan objek sasaran. Pilihan panjang jalur denyutan (dalam s) itu menentukan resolusi imej. Semakin tinggi panjang gelombang yang digunakan semakin kecil resolusi imej itu. Semasa pentas dan penderia radar bergerak pada laluan penerbangannya kawasan yang diterangi (footprint) juga bergerak bersama pada permukaan swath itu dan sekaligus membina imej bersamanya. Panjang antena radar menentukan resolusi pada arah azimut imej itu. Semakin panjang antena, semakin halus resolusi ini. Antena yang terlalu panjang pula menyukarkan penerbangan dan tidak praktikal. Synthetic Aperture Radar (SAR) ialah satu teknik untuk mengsintesis antena yang panjang ini dengan mengkombinasikan isyarat gema yang diterima oleh radar ketika ia bergerak sepanjang laluan penerbangan. Aperture pada kamera ialah laluan yang digunakan untuk mengutip tenaga pantulan yang diterima bagi membentuk imej. Pada radar, laluan ini adalah pada antena. Aperture sintetik dibina dengan menyerakkan aperture sebenar atau antena menerusi beberapa siri kedudukan bersama-sama dengan laluan penerbangan itu. panjang dan tidak praktikal itu. 4.4 MEMAHAMI IMEJ RADAR Imej radar terdiri daripada titik-titik yang dipanggil elemen gambar atau piksel. Setiap piksel pada imej radar mewakili serak balik radar untuk sesuatu kawasan bumi itu. Kawasan yang gelap daripada imej mewakili serak balik yang rendah manakala kawasan yang cerah mewakili serak balik yang tinggi. Ciri-ciri cerah bererti sebahagian besar tenaga radar dipantulkan semula ke antena dan ciri yang gelap menunjukkan sebahagian kecil sahaja tenaga yang dipantulkan. Serak balik untuk sesuatu kawasan sasaran pada sesuatu panjang gelombang boleh berbeza mengikut keadaan berikut: Kaedah SAR dapat menangani keperluan antena yang
Saiz kawasan sasaran yang menyerak balik sinaran Kandungan air pada kawasan sasaran Polarisasi denyutan Sudut pencerapan Panjang gelombang yang berbeza-beza
48
Dalam kajian penderiaan jauh pengkaji perlu memahami sifat serak balik radar ini. Serak balik diukur dalam unit kawasan seperti meter persegi. Serak balik berhubung terus dengan saiz sesuatu objek. Objek yang lebih kurang sama dengan saiz panjang gelombang radar atau lebih besar kelihatan cerah dalam imej atau dianggap 'kasar'. Objek yang lebih kecil daripada panjang gelombang kelihatan gelap atau licin. Pengukuran serak balik radar dipanggil menormalkan keratan rentas radar (sigma ) diukur dalam decibels (dB). Nilai tipical sigma untuk pengukuran yang normal adalah di antara +5 dB (sangat terang) ke-40 dB (sangat gelap). Secara umum, imej radar yang cerah merujuk pada permukaan yang kasar. Permukaan yang rata memantulkan sedikit tenaga atau tiada tenaga yang dibalikkan ke radar atau kelihatan lebih gelap. Tumbuhan dianggap sederhana kasar pada panjang Permukaan yang gelombang mikro dan kelihatan kelabu atau kelabu muda pada imej.
kedudukannya berhadapan dengan radar kelihatan lebih cerah kerana ia memberikan serak balik yang lebih kuat daripada permukaan yang tidak berhadapan dengan radar. Kawasan yang tidak diterangi oleh radar seperti kawasan lindungan gunung berada dalam kawasan bayangan dan kelihatan gelap. Bagi kawasan bandar yang dibarisi oleh bangunan tinggi yang berdekatan, denyutan radar yang diterima akan dipantul oleh jalan raya ke bangunan dan dipantulkan semula ke radar. Dua kali pantulan begini menjadikan imej itu cerah. Manakala bagi bangunan yang tidak berbaris rapat denyutan dipantul terus ke radar dan imej kelihatan kelabu cerah yang melambangkan kekasaran permukaan. 4.5 PENTAS DAN PENDERIA RADAR Pentas dan penderia yang mengimej bahagian gelombang mikro terdiri daripada satelit Seasat, SIR-A, SIR B, SIR C, ERS 1, ERS 2, JERS 1, RADARSAT, X SAR. Daripada kumpulan pesawat udara pula termasuklah IRIS, AN-APS-94D, GOODYEAR GEMS, JPL AIRSAR. Jadual 4.2 memberikan beberapa keterangan lanjut mengenai pentas dan penderia yang digunakan serta jalur panjang gelombang mikro yang dikesani.
49
Jadual 4.2 : Panjang Gelombang, Frekuensi dan Beberapa Contoh yang Digunakan dalam Penderiaan Jauh Gelombang Mikro Jalur Ka K Ku X C S L P Panjang gelombang (cm) 0.8 1.1 1.1 1.7 1.7 2.4 2.4 3.8 3.8 7.5 7.5 15 15 30 30 100 SSM/I (37.0) SSM/I (19.35, 22.235) Cassini (13.8) X-SAR (9.6) SIR-C (5.3), ERS-1 (S.25), RADARSAT (5.3) Magellam (2.385) Seasat (1.275), SIR A(1.278), SIR-B (1.282), SIR-C (1.25), JERS-1 (1.275) NASA/JPL DC-8 (9.44) Contoh (frekuensi GHz)
Sumber : Schowengerdt (1977) disesuai. NASA telah melancarkan sebuah penderia sistem radar yang dipanggil Spaceborne Imaging Radar C/X- Synthetic Aperture Radar atau SIR- C/X - SAR. Sistem ini adalah projek bersama antara NASA, German Space Agency (DRA) dan Italian Space Agency (ASI). Projek ini adalah sambungan daripada Seasat 1978, SIR-A 1981 dan SIR-B 1984. Kesemuanya merupakan sebahagian daripada sistem pencerapan bumi (EOS) melalui radar yang dirancang hingga ke akhir abad ini. SIR C/X - SAR mempunyai struktur antena yang mengandungi tiga jenis yang beroperasi pada jalur L ( = 23.5 cm), jalur C ( = 5.8 cm) dan jalur X ( - 3cm). Jalur L dan C dibina daripada panel yang berasingan dan boleh mengukur kedua-dua polarisasi menegak dan mendatar. Sistem antena ini merupakan perkakasan yang berat (10,500 kg) dan panjang (12 m x 3.7 m) dan paling rumit yang pernah dipasang oleh JPL. Jadual 4.3 memberikan perincian mengenai ciri-ciri sistem SIR C/X - SAR ini pada tiga jalur yang diimejkan.
50
Jadual 4.3 : Ciri Sistem SIR-C/X-SAR
Parameter Panjang gelombang Lebar swath Panjang denyutan Kadar data Format data
Jalur L 0.235 m 15 ke 90 km 33.8, 16.9, 8.5 s 90 Mbit/s 8,4 bit
Jalur C 0.058 m 15 ke 90 km 33.8, 16.9, 8.5 s 90 Mbit/s 8,4 bit
Jalur X 0.031 m 15 ke 40 km 40 s 45 Mbit/s 8,4 bit
Manakala perincian parameter sistem radar ini diberikan dalam Jadual 4.4:
Jadual 4.4 : Perincian Parameter Sistem SIR-C/X-SAR Parameter Ketinggian Orbit Resolusi Julat sudut pandangan Panjang jalur Jumlah data Jumlah berat perkakasan instrumen Penggunaan tenaga Kadar perulangan denyutan Keterangan 225 km 30 x 30 m 17 ke 63 daripada nadir 10, 20 dan 40 MHz 50 jam/saluran/misi 11,000 kg 3000 ke 9000 W 1395 ke 1736 denyutan sesaat
51
4.6
JERS-1 DAN PENDERIA Jepun telah melancarkan Japanese Earth Resources Satellite (JERS - 1) pada Februari
1992. Pentas ini membawa dua perkakas pengimej iaitu penderia optik dan penderia radar. Penderia optik dinamakan OPS dan beroperasi pada lapan jalur dengan panjang gelombang antara 0.52 m dan 2.40 m. Lebar swath adalah 75 km. Saiz piksel optik 18.3 m x 2.42 m serta memberi keupayaan mengimej stereoskopik. Satelit Penderiaan Jauh Eropah ERS-1 dilancarkan pada Julai 1991. Instrumen utama yang dibawa adalah seperti berikut: Active Microwave Instrument (AMI). pengukur angin (Wind Scatterometer). Instrumen aktif gelombang mikro ini SAR beroperasi dalam mod imej yang Satelit ini
membawa bahagian penderia yang memberikan data pada panjang gelombang mikro.
mempunyai fungsi yang menggabungkan Synthetic Aperture Radar (SAR) dan alat memperolehi lilitan yang lebar untuk kajian lautan, kawasan polar, persisiran pantai dan daratan. Dalam mod ombak, SAR mengeluarkan imej (5 km x 5 km) pada jarak waktu yang tetap untuk memperolehi data arah dan panjang gelombang lautan. Alat pengukur angin menggunakan tiga antena untuk menjana data kelajuan dan arah angin permukaan laut. Radar Altimeter (RA) mengukur dengan tepat ketinggian paras laut, ketinggian ombak yang signifikan, beberapa parameter ais dan boleh juga menganggar kelajuan angin permukaan. Along Track Scanning Radiometer (ATSR) adalah alat yang menggabungkan radiometer inframerah dan alat pengukur suhu permukaan, suhu puncak litupan awan dan kandungan wap atmosfera. Precise Range and Range-rate Equipment (PRARE) dimuatkan untuk mengukur kedudukan satelit dan ciri-ciri orbit dan penentuan ketepatan geodetik. Laser Retro-reflectors (LRR) memberikan pengukuran kedudukan satelit dan orbit menerusi penggunaan stesen laser di bumi.
52
ERS-2 dilancarkan pada 1995 dan membawa penderia radar yang sama seperti yang dibawa oleh ERS-1. Manakala instrumen GOME (Global Ozon Monitoring Experiment) dimuatkan untuk mengukur kehadiran ozon, gas dan aerosol di stratosfera dan troposfera. Satelit sumber bumi lain kepunyaan ESA termasuklah Meteosat Second Generation (MSG) yang akan dilancarkan pada 2000. Envisat-1 akan dilancarkan pada masa hadapan bertujuan meneruskan misi ERS-1 dan ERS-2 untuk menerokai pelbagai bidang disiplin dalam membina program pencerapan bumi yang kukuh untuk benua Eropah. Maklumat tambahan mengenai ciri-ciri satelit radar dirumuskan dalam jadual 4.5. Jadual 4.5 : Ciri-Ciri Satelit Radar
Parameter Ketinggian Panjang gelombang Polarisasi Sudut insiden Lebar swath Julatan resolusi Resolusi azimut
Seasat 800 km 0.235 m HH 20 100 km 25 m 25 m
SIR-A 245 km 0.235 m HH 47 50 km 40 m 40 m (1984)
SIR-B 225-235 km 0.235 m HH 15.57 20-50 km 58 17 m 25 m (1994)
ERS-1 783 km 0.0957 m VV 23 100 km 30 m 30 m (1981)
JERS-1 568 km 0.235 m HH 35 75 km 18 m 18 m (1984)
Radarsat 793-821 km 0.057 m HH 20 100 km 25 m 28 m (1995)
53
BAB 5
SATELIT SUMBER BUMI
5.1 PENGENALAN Kajian penderiaan jauh telah menerima banyak manfaat daripada perkembangan explorasi angkasa. Kini data dari satelit sumber bumi digunakan untuk ramalan cuaca, ramalan pengeluaran hasil yang berkaitan dengan pertanian, explorasi mineral, pengesanan pencemaran melampaui sempadan, perubahan geoterma dan pemanasan bumi. Disiplin penderiaan jauh terus berkembang selari dengan penambahan maklumat yang diperoleh dari kapal angkasa generasi baru yang berkebolehan teknikal jauh lebih baik daripada yang ada sekarang. Bab ini menerangkan secara ringkas sistem satelit sumber bumi yang utama kini dan yang dirancang untuk dilancarkan pada masa hadapan. Untuk memudahkan penyampaian sebahagian daripada maklumat mengenai butiran satelit masa depan diberikan dalam bentuk jadual.
5.2
PERUSAHAAN SAINS BUMI NASA Perusahaan Sains Bumi (Earth Science Enterprise) atau ESE NASA mempunyai
fokus khas untuk melaksanakan penyelidikan bumi melalui satelit angkasa. Bersama dengan rakan antarabangsa lain NASA memantau dan mendapatkan maklumat mengenai pola-pola iklim untuk membolehkan para penyelidik meramal dan memberi maklum balas yang bersesuaian terhadap peristiwa dan kejadian mala petaka yang menimpa bumi seperti banjir, kemarau, gunung berapi dan musim sejuk yang luar biasa. Sering kali maklum balas sebegini dapat memberi fahaman lanjut terhadap mala petaka tersebut dan hasilnya dapat menyelamatkan nyawa dan menjimatkan sumber negara yang terbabit. Sistem pencerapan bumi (EOS) adalah komponen utama dalam ESE NASA. EOS terlibat terus dalam pelbagai pelancaran siri satelit orbit bumi yang membawa pelbagai alat
54
canggih dan terkini untuk penyelidikkan. Alat generasi baru yang diperkenalkan mempunyai julat resolusi ruang spektrum yang luas dan beroperasi secara pasif dan aktif pada spektrum elektromagnet. Dua alat EOS yang mengukur keseimbangan sinaran dari bumi dan petir dilancarkan dalam misi Tropical Rainfall Measuring Mission (TRMM) manakala satelit komprehensif EOS yang pertama dipanggil AM-1 yang akan dilancar tidak berapa lama lagi. Fokus satelit ini ialah untuk mencerapi permukaan bumi, awan, aerosol dan perseimbangan sinaran. Ia akan diikuti oleh satelit khas lain yang mencerapi aspek persekitaran yang lain pula. Dengan satelit baru ini, NASA berharap bahawa misi pencerapan bumi akan berterusan sekurang-kurangnya 15 tahun lagi. Jadual 5.1 memberikan objektif sains EOS yang utama. Hampir keseluruhan aspek penting atmosfera dan permukaan bumi diberi perhatian. Jadual 5.1: Objektif Sains EOS
1. Kitaran tenaga dan air Ciri-ciri berbaur dan penyinaran yang mempengaruhi tindak balas atmosfera terhadap tekanan gas rumah hijau, hidrologi skala besar dan proses kelembapan termasuklah hujan dan sejatan. 2. Lautan Pertukaran tenaga, air dan kimia dan atmosfera, pertukaran antara lapisan atas dan dalam lautan termasuk ais laut. 3. Kajian kimia troposfera dan stratosfera. Kaitan dengan kitaran hidrologi dan ekosistem, transformasi gas rumah hijau di atmosfera dan interaksi yang menggalakkan perubahan iklim. 4. Hidrologi permukaan daratan dan proses ekosistem Memperbaiki anggaran air larian permukaan dan larian ke laut, punca dan benam gas rumah hijau, pertukaran kelembapan dan tenaga antara permukaan daratan dengan atmosfera. Juga perubahan liputan guna tanah. 5. Glasier dan kepingan ais polar Meramal suhu laut dan keseimbangan air global. 6. Kajian kimia di stratosfera tengah dan tinggi. Reaksi kimia, hubungan atmosfera-solar, punca dan benam gas-gas sinaran yang penting.
7. Bumi Gunung berapi dan perananya terhadap perubahan iklim.
Sumber : ERSCAD (1998)
55
Pentadbiran EOS dibahagikan kepada tiga bahagian iaitu Sistem Pencerapan Pesawat Angkasa, Sistem Maklumat dan Pemprosesan Data dan Program Penyelidikan yang menggunakan data yang dicerapi. Pada mulanya EOS bercadang untuk menggunakan pesawat angkasa yang besar dilengkapi dengan pelbagai penderia untuk pencerapan kawasan serantau yang komprehensif, tetapi program ini melibatkan kos yang terlalu tinggi dan kekurangan peruntukan telah tidak mengizinkan pelancarannya. Saiz program seterusnya telah disesuaikan dan beberapa siri pelancaran pesawat angkasa sederhana untuk masa depan telah dicadangkan. Jadual 5.2 memberikan misi EOS hingga 2000 dan selanjutnya yang diberikan secara umum sahaja. Pelancaran siri angkasa EOS meliputi tempoh 1998 2008. Manakala pencerapan bumi diteruskan hingga tahun 2012. Jadual 5.2 : Profil Misi EOS
Satelit AM-1 CERES MISR MODIS ASTER MOPITT CERES LIS VRS TMI PR SAGE 111 ETM+ ACRIM Seawinds AMSR GLI POLDER ILAS-2 AIRS AMSU CERES (2) MODIS HSB AMSR-E Penderia
TRMM
METEOR Landsat 7 ACRIM ADEOSS 11
PM-1
Satelit lain hingga tahun 2008: NMP/EO-1, Jason 1, Laser ALT-1, FOO, TSISAT, SPACE STATION, CHEM-1, SAVE, AM-2, Radar ALT-2A, PM-2, Laser ALT-2, NOAA-N, CHEM-2.
Sumber : ERSDAC (1999).
56
Projek EOS mengendalikan jumlah data yang sangat banyak tetapi projek ini juga telah memperuntukkan sumber kewangan yang lebih untuk proses pengendalian dan pemprosesan data bumi serta untuk sistem maklumat data yang dicerapi. Dua penderia yang penting yang dimuatkan dalam satelit AM1 ialah ASTER dan MODIS. Landsat 7 pula membawa ETM+ manakala misi TRMM membawa penderia CERES yang berupaya mengukur budget sinaran bumi dan atmosfera.
5.3
SATELIT LANDSAT Siri satelit yang dikenali sebagai Landsat merupakan konsep yang dikembangkan
daripada pemerhatian fotograf menerusi penerbangan awal orbit Utarid dan Gemini. Satelit pertama dilancarkan pada 23 Julai, 1972 dikenali sebagai Earth Resources Technology Satellite 1 (ERTS-1). Tugasnya adalah untuk menunjukkan kebolehan satelit ini menggunakan kaedah penderiaan jauh multispektrum dari angkasa, khususnya dalam menyediakan pelbagai maklumat tentang pengurusan sumber bumi. Pada Julai 1975, ERTS1 telah ditukar nama kepada Landsat-1 (satelit daratan) untuk membezakanya daripada satelit lain seperti Seasat (satelit lautan). Siri satelit pertama ini merupakan pindaan daripada satelit cuaca Nimbus yang dibina oleh Bahagian Angkasa General Electric. Satelit ini juga dijadikan asas mereka bentuk Landsat 2 dan 3 yang mempunyai diameter 1.5 m dan berat muatan kira-kira 950 kg. Landsat dilancarkan ke orbit hampir kutub dengan altitud satelit yang berbeza antara 880 km hingga 940 km. Orbit satelit adalah bulat, di antara 900 kutub utara dengan selatan, dan besingkroni matahari dengan pergerakan bumi. Oleh itu ia berupaya menyamakan pergerakan dengan pusingan matahari ke arah barat apabila bumi bergerak. Untuk membolehkan sesuatu imej diambil secara berulang pada sesuatu kawasan, orbit satelit bergerak ke arah barat setiap hari. Ini membolehkan imej diambil pada sesuatu kawasan di bumi itu setiap 18 hari. Orbit sedemikian telah digunakan dengan jayanya oleh Landsat 1, 2 dan 3. Landsat 1 beroperasi selama enam tahun sehingga Januari 1978. Landsat 2 yang dilancarkan pada 1975 menjalankan tugas bersama dengan Landsat 1 di angkasa. Landsat 3 dilancarkan pada Mac 1978, Landsat 4 pada Julai 1982 dan Landsat 5 pada Mac 1984. Untuk Landsat 4 dan 5, reka bentuk satelit telah diubah untuk memperbaiki kestabilan
57
dan keupayaan muatan. Altitud orbit telah direndahkan ke paras 750 km, dan oleh itu mempercepatkan pusingan ulangan menjadi 16 hari. Landsat 6 dilancarkan pada Oktober 1993 tetapi gagal kerana tidak mencapai orbit. Landsat 7 pula dilancarkan pada 15 April 1999 di pengkalan tentera udara Vandenberg California.
5.3.1
Penderia Landsat Satelit Landsat membawa dua jenis penderia, iaitu MSS dan sama ada satu Pengimbas
Thematic Mapper atau kamera Return Beam Vidicon (RBV). Penderia MSS memperolehi imej pada kawasan bumi kira-kira 185 km x 185 km pada empat jalur dibahagian spektrum nampak dan hampir nampak. Resolusi satelit adalah 79 km. Bagi MSS yang dibawa oleh Landsat 1, 2 dan 3 imej dihasilkan oleh pemantulan sinaran. Sinaran ini direkodkan dari 79 km lebar garis pengimbas di permukaan bumi, kepada pengesan di satelit. Untuk mengukur sinaran pada kawasan tertentu, garisan pengimbas dibahagikan kepada unit-unit oleh medan penglihatan penderia. Garis pengimbas mengandungi piksel yang mewakili kawasan bumi seluas 56 m x 79 m. Nilai keterangan pada setiap piksel diperolehi dengan sel resolusi permukaan 79 m x 79 m. Setiap garis mengandungi secara kasar 2,240 piksel. Sementara itu, setiap penggambaran mengandungi 2,340 garis. Ini bermakna terdapat tujuh juta piksel bagi setiap penggambaran untuk satu imej yang meliputi kawasan bumi seluas 34,225 km persegi. Penderia pada Landsat 4 dan 5 mengekalkan Penderia MSS tetapi telah menambah Penderia TM. Penderia TM mempunyai bilangan jalur spektrum yang lebih banyak. Sensitiviti radiometrik juga lebih tinggi dan piksel se unit kawasan lebih baik berbanding dengan MSS. TM memperolehi imej keluasan kawasan di bumi kira-kira 185 km x 185 km pada tujuh jalur. Resolusi geometrik linear TM ialah 2.6 kali MSS. TM mempunyai saiz piksel yang merakamkan 30 m x 30 m pada bumi bagi jalur 1 hingga 5 dan jalur 7. Manakala jalur 6 inframerah terma mempunyai resolusi ruang 120 m. Landsat 6 yang membawa penderia Enhanced Thematic Mapper (ETM) telah gagal mencapai orbit. Penderia ETM mempunyai sistem yang sama dengan penderia TM cuma ditambahkan dengan jalur pankromat ( 0.5 m ke 0.86 m) yang mempunyai resolusi ruang
58
15 m. Manakala Landsat 7 meneruskan tradisi landsat sebelumnya dengan memberi penekanan kepada pengumpulan maklumat mengenai ciri-ciri pengesanan perubahan sesuatu kawasan yang luas dan global. Landsat 7 membawa penderia Enhanced Thematic Mapper Plus atau ETM+ dan mempunyai tujuh jalur multispektrum dan satu jalur pankromat. Jalur 1, 2, 3, 4 dan 8 meliputi panjang gelombang 0.4 m -1.0 m, jalur 5 dan 7 meliputi panjang gelombang antara 1.0 m 3.0 m, dan jalur 6 meliputi panjang gelombang antara 8.0 m 12.0 m. Jadual 5.3 berikut memberikan perincian maklumat satelit sumber bumi Landsat. Maklumat ini memberikan penjelasan mengenai penderia yang menggunakan resolusi ruang, kepekaan pada spektrum yang dideriakan medan pandangan serta merta (IFOV) dan lebar Swath.
5.3.2
Kegunaan Landsat Dalam Kajian Dalam kajian penderiaan jauh imej Landsat biasanya digunakan untuk mencerap hal-
hal berkaitan dengan guna tanah dan ciri-ciri geologi bumi. Antara kelebihan menggunakan imej ini ialah ketiadaan sekatan politik dan keselamatan yang dikenakan ke atas penggunanya, tidak seperti fotograf udara di mana penggunaannya mudah disekat atau dihadkan oleh mana-mana pihak berkuasa. Liputan setelit yang berulang menghasilkan imej pada tempoh yang berlainan dan mudah untuk mengesan perubahan guna tanah dan ciri lain yang bergantung pada musim dan masa. Imej diberi dalam format digit yang sesuai untuk melakukan pemerosesan berkomputer dan pengelasan statistik. Bagaimanapun, perkakasan dan perisian yang sesuai diperlukan untuk membaca dan menganalisis data digit penderiaan jauh ini. Data dalam bentuk imej juga boleh didapati dengan harga yang berpatutan. Berikut diberikan maklumat terperinci mengenai kegunaan tujuh jalur TM penyelidikan. Jalur 1 (0.45 m - 0.52 m: Biru) Jalur ini menambahkan daya telusan pada badan air dan berguna untuk pemetaan kedalaman air serta penentuan air jernih dan keruh. Puncak pentransmisian air jernih adalah untuk tujuan
59
hampir pada bahagian panjang gelombang yang terpendek.
Jalur ini juga berguna untuk
mengenal pasti tanih atau tumbuhan, pemetaan jenis hutan dan ciri-ciri budaya di permukaan. Pencerapan klorofil untuk tumbuhan yang sihat berlaku pada limit tertinggi jalur ini. Panjang gelombang yang kurang daripada 0.45 m banyak dipengaruhi oleh peryerakan dan penyerapan di atmosfera. Jalur 2 (0.52 m 0.60 m : hijau) Jalur ini direka bentuk untuk mengukur puncak pemantulan tumbuhan dan boleh mengenal pasti tumbuhan dan menilai kehidupan tumbuhan. Juga berguna untuk mengenal pasti aspek budaya di permukaan bumi. Jalur 3 ( 0.63m 0.69 m : merah) Jalur ini menyerap klorofil pada tumbuhan hijau yang sihat dan mewakili jalur yang paling penting bagi penentuan tumbuhan dan perbezaan speses tumbuhan. Juga berguna untuk penentuan sempadan tanih dan sempadan geologi. Jalur ini memberikan kontras yang lebih jelas daripada jalur 1 dan 2 disebabkan oleh pengurangan kesan atmosfera. Bahagian panjang gelombang 0.69 m adalah signifikan kerana ia merupakan permulaan bagi kawasan spektrum 0.68 m ke 0.75 m di mana pantulan tumbuhan bertambah mendadak dan boleh mengurangkan ketepatan penyelidikan tumbuhan.
Jalur 4 ( 0.76 m - 0.90 m : inframerah dipantulkan ) Jalur ini sesuai untuk mengkaji jumlah biomes tumbuhan yang didapati pada imej. Ia juga berguna untuk mengenal pasti hubungan tanaman, tanaman dan tanih serta kontras air dan daratan. Selain itu kelembapan tanih boleh dikenal pasti pada jalur ini.
Jalur 5 ( 1.55 m 1.75 m : infra merah tengah) Jalur ini sensitif pada kekeruhan badan air ataupun jumlah kandungan air dalam tumbuhan. Maklumat begini penting untuk kajian kesan kemarau kepada tanaman dan
60
kesihatan tumbuhan. Jalur ini boleh digunakan untuk membezakan awan, salji dan ais dan penting dalam kajian hidrologi.
Jalur 6 (10.4 m 12.5 m: infra merah terma) Jalur ini mengukur jumlah pengemisian fluks daripada permukaan bumi. Ia berguna untuk mengkaji aktiviti geoterma, pengelasan tumbuhan, analisis tekanan tumbuhan, kajian kelembapan tanih dan penggunaan untuk pemetaan terma.
Jalur 7 ( 2.08 m 2.35 m : inframerah tengah) Jalur ini gunanya untuk membezakan formasi batu-batan geologi dan mineral . Ia juga berkesan digunakan untuk mengenal pasti perubahan pada zon hidroterma batuan dan kandungan kelembapan dalam tumbuhan.
61
Jadual 5.3 : Landsat : Ciri-ciri Misi, Siri Satelit dan Penderia yang Berkaitan
Satelit Tarikh pelancaran (tarikh tamat perkhidmatan) Landsat 1 23.7.72 (1.6.78) MAKLUMAT PENDERIA Orbit Sinkroni matahari alt : 917 km inc : 99 Ulangan : 18 hari Nama Penderia RBV (Return Beam Vidicon Camera) 1. 2. 3. 4. Spektrum/Frekuensi 0.5 - 0.6 m 0.6 - 0.7 m 0.7 - 0.8 m 0.9 - 1.1 m IFOV 80 m Lebar Swath 185 kKm
MSS Sistem Pengimbas Multispektrum
1. 2. 3. 4.
0.475 - 0.575m 0.580 - 0.680 m 0.580 - 0.680 m 0.690- 0.830 m
80 m
Landsat 3 5.3.78 (31.3.83)
Sun sync. alt : 915 km inc : 99 Ulangan :18 hari
RBV (1979) (Return Beam Vidicon Camera)
seperti di atas
80 m
185 km
MSS (1983) Sistem Penimbas multispektrum
0.505 - 0.750 m
38 m
98 km x 2
Landsat 4 16.7.82 (August 93) TM data trasmisi gagal. Direct downlink sahaja.
Sinkroni matahari alt : 705 km inc : 98 Ulangan : 16 hari
TMC (Thematic Mapper)
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
0.45 - 0.52 m 0.52 - 0.60 m 0.63 - 0.69 m 0.75 - 0.90 m 1.55 - 1.75 m 2.08 - 2.35 m 10.40 - 12.50 m
120 m
185 km
MSS
seperti di atas
80 m
Landsat 5 3.1.84 tidak kebolehan merekod. Direct downlink sahaja. Landsat 6 5.10.93 (5.10.93) tidak mencapai orbit-gagal
seperti di atas Sinkroni matahari alt : 705 km inc : 98 Ulangan : 16 hari ETM (Enhanced Thematic Mapper) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 0.50 - 0.86 m 0.45 - 0.52 m 0.52 - 0.60 m 0.63 - 0.69 m 0.75 - 0.90 m 1.55 - 1.75 m 2.08 - 2.35 m 30 m 15m x 15m 185 km
Sinkroni matahari Landsat 7 15.4.99 alt : 705 km inc : 98 Ulangan : 16 hari ETM+
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
0.450-0.51 m 0.525-0.605 m 0.630-0.690 m 0.750-0.900 m 1.55-1.75 m 10.40-12.50 m 3.09-2.35 m 0.520-0.900 m
30 m 30 m 30 m 30 m 30 m 60m 30m 15m 185 km
62
5.4
SATELIT SPOT Sistem Satelit Peranchis, Satelite Pour lObservation de la Terre yang dahulunya
dikenali sebagai Systeme Probatroire d Observation de la Terra atau singkatan SPOT merupakan satelit sumber bumi yang pertama dilancarkan di Eropah. Program operasi satelit SPOT diuruskan oleh Centre National dEtudes Spatiales (CNES) sejak 1978 dengan penglibatan daripada Sweden dan Belgium. SPOT 1 telah dilancarkan oleh kapal pelancar satelit ARIANE pada 22 Februari 1986 dari Pusat Angkasa Guiana di Guiana Perancis. Pada keesokan hari, imej-imej spot yang pertama bagi Eropah Barat dan Afrika Utara diperolehi di stesen bumi Aussaguel berhampiran dengan Toulouse. Imej-imej ini dianalisa dan diperakui tinggi mutunya. Imejimej di Malaysia, boleh didapati daripada stesen bumi di Bangkok. Satelit SPOT dengan berat muatan sebanyak 1750 kg beroperasi pada orbit hampir kutub dan bersinkroni matahari dengan kecondongan 98.70. Ketinggian satelit adalah 832 km daripada permukaan bumi. Dimensi satelit berukuran 2 m x 2 m x 3.5 m dan panjangnya termasuk panel suria adalah 15.6 m ( SPOT 1992 ). SPOT 1 menamatkan perkhidmatannya pada 31 Disember 1990. SPOT 2 dilancarkan pada 22 Jun 1990 dan masih berfungsi. SPOT 3 dilancarkan pada 26 September 1993. Pada November 1996, SPOT 3 mengalami kerosakan dan tidak lagi berfungsi. SPOT 4 akan dilancarkan manakala SPOT 5 dalam proses pembinaan.
5.5
PENDERIA SPOT Beban SPOT mengandungi dua alat penderia High Resolution Visible (HRV) yang
yang mengandungi dua pita magnetik untuk merakamkan data dan satu pemancar telemetri Penderia HRV. Penderia direkabentuk untuk beroperasi samada dalam mod pankromat, hitam dan putih atau multispektrum pada kawasan panjang gelombang cahaya nampak dan dekat inframerah.
63
Bagi mod pankromat spektrum yang dikesani adalah lebar. Ini memberi resolusi ruang kira-kira 10 m, manakala bagi mod multispektrum hanya 3 jalur spektrum yang sempit sahaja dikesani memberikan resolusi ruang seluas 20m. Tenaga sinaran yang dipantulkan dari muka bumi memasuki penderia HRV menerusi cermin data yang kandunganya diprojeksikan kepada dua charge-coupled-dectector (CCD) arrays. Setiap CCD array mengandungi 6000 pengesan yang diatur secara linear. Cara begini biasa dirujuk sebagai pengimbas pushbroom kerana ia mengimej satu barisan yang lengkap mengenai sesuatu pandangan muka bumi dari arah laluan lintas dengan satu pandangan lain semasa penderia itu maju arah downtrack. Kaedah ini tidak menggunakan pengimbas cermin secara mekanikal seperti yang dilakukan oleh TM. Jadual 5.4memberikan Sistem Penderia SPOT-HRV.
Jadual 5.4 : Sistem Penderia SPOT-HRV Jalur XS 1 XS 2 XS 3 IFOV Pankromat (P) Jumlah Piksel sebarisan Lebar Swath Mod Multispektrum (m) 0.50 0.59 0.61 0.68 0.79 0.89 4.130 0.51-0.73 3000 60 km Resolusi ruang 20m 20m 20m 10m -
Alat pushbroom SPOT membolehkan pengimbasan dibuat setiap garis bagi sesuatu kawasan itu. Imbasan dilakukan secara elektronik, iaitu melalui pengukuran berturut- turut dan setiap jalur spektrum mengandungi sebanyak empat array linear. Setiap array mengandungi 1728 pengesan awalan CCD. Bagi mod pankromat, setiap pengesan adalah bersamaan dengan satu piksel, manakala bagi mod multispektrum pula, setiap piksel mengandungi data yang terkumpul daripada sepasang alat CCD. Satelit SPOT berkeupayaan membuat pandangan nadir, luar nadir, laluan semula dan mengimej secara stereoskopik.
64
Kedua-dua alat penderia HRV boleh diarahkan supaya meliputi kawasan pada keduadua belahnya. Untuk konfigurasi begini, keluasan lintasan adalah 117 km dan kedua-dua kawasan ini bertindihan sebanyak 3 km. Oleh kerana di kawasan khatulistiwa, jarak di antara jejak-jejak bumi yang sebelah menyebelah itu adalah sebanyak 108 km, maka liputan bumi yang lengkap hanya dapat diperoleh di lapangan dengan pemasangan alat pengesan secara tetap. Dengan memilih orientasi cermin petunjuk yang sesuai, iaitu kawasan yang dikawal dari bumi, sesuatu kawasan dalam lingkungan lebarnya sebanyak 950 km yang berpusat pada jejak bumi satelit juga dapat diperhatikan. Ini bermakna kawasan yang diperhatikan itu tidak semestinya berpusat pada jejak bumi. Keluasan lintasan yang diperhatikan itu berbeza-beza, iaitu diantara 60 km bagi pemandangan nadir dengan 80 km bagi pemandangan luar nadir yang ekstrim. Jika alat satelit hanya berupaya menjalankan pemandangan nadir, kekerapan laluan semula bagi sesuatu kawasan tertentu ialah 26 hari. Jangka masa ini adalah kurang sesuai untuk memerhatikan fenomena yang kerap berlaku pada skala masa di antara beberapa hari hingga beberapa minggu. Liputan awan juga sering menghalang perolehan data yang baik. Bagaimanapun, dengan penggunaan SPOT, keupayaan pemandangan luar nadir ketika setelit itu berlalu sekitar kawasan tersebut meningkatkan kemungkinan laluan semula. Resolusi temporal SPOT adalah 26 hari. Keupayaan alat SPOT untuk mengemudi (dengan diprogramkan terlebih dahulu) membolehkan sesuatu kawasan itu diperhatikan sebanyak tujuh kali pada garisan khatulistiwa dan 11 kali pada garisan lintang 45o . Satu lagi keupayaan penting yang boleh dilakukan di luar nadir ialah pencatatan pasangan imej stereoskopik bagi sesuatu kawasan tertentu. Ini membolehkan pengambilan imej dari sudut penglihatan yang berbeza pada laluan satelit yang berturutan. membolehkan penglihatan ciri bumi dilihat dan dikaji dengan memudahkan lagi penafsiran sesuatu imej itu. Imej stereoskopik lebih realistik dan
65
5.6
NATIONAL ATMOSPHERIC AND OCEAN ADMINISTRATION ( NOAA ) NOAA mengendalikan dua siri satelit penderiaan jauh iaitu Geostationary
Operational Environmental Satellite (GEOS) dan Polar Orbiting Environmental Satelitte (POES). Data dari satelit ini digunakan untuk tujuan meramal cuaca yang digunakan oleh jabatan kajicuaca di dunia. Ramalan cuaca yang diberikan oleh stesen televisyen dan radio menggunakan data dari satelit ini. Walaupun data penderiaan NOAA direka untuk kegunaan kaji cuaca tetapi imej ini juga telah dimanfaatkan dalam pelbagai kajian lain seperti perubahan iklim dunia terutama untuk memeta tumbuhan dan perubahannya dan juga suhu permukaan laut bagi kawasan yang berliputan luas.
5.7
GEOSTATIONARY OPERATIONAL ENVIRONMENTAL SATELLITE (GOES) Satelite GOES diletakkan pada orbit Geopegun dengan ketinggian 36,000 km di atas
khatulistiwa. GOES timur berada pada longitud 750 W dan GOES barat pula berada pada Longitud 1350W. Kedua-dua satelit dalam keadaan tetap di lokasinya di atas khatulistiwa dan berputar pada kelajuan dan arah yang sama dengan bumi. Orbit yang sangat tinggi ini mengizinkan penderia GOES merakam imej lebih kurang satu perempat permukaan bumi pada suatu masa. GOES menggunakan penderia Visible- Infrared Spin-Scan Radiometer (VISSR) untuk merakam tenaga elektromagnet pada panjang gelombang cahaya nampak (0.55m - 0.70m) dan inframerah ( 10.5 m -12.5 m ). Resolusi ruang adakah 8 km x 8 km bagi kedua jalur. Imej penuh boleh dikutip setiap 30 minit pada masa siang hari dengan mengesani jalur-jalur cahaya nampak dan inframerah terma. VISSR boleh diprogramkan untuk mengutip maklumat setiap 3 minit terutama untuk memantau cuaca buruk seperti ribut taufan. Penderia ini direka bentuk khas untuk memeta pola kawasan awan dan taufan begitu juga untuk mendapatkan inventori suhu permukaan laut, sebaran ais di laut, liputan salji permukaan dan kesan aktiviti gunung berapi.
66
Jadual 5.5 : Ciri-Ciri Misi Satelit NOAA-AVHRR (6-10)
Parameter NOAA Pelancaran Altitud (km) Tempoh orbit (min) Kecondongan orbit Orbit sehari Tempoh ulangan orbit (hari) Medan pandangan Sertamerta (I FOV) (km) Lebar swath Liputan Lintasan khatulistiwa ke arah utara (pm) Lintasan khatulistiwa ke arah selatan (am) Jalur Spektrum AVHRR (m) 1 2 3 4 5
NOAA-6, 8 & 10 6/27/79; 3/28/83; 9/17/86 833 102 98.9 14.1 4-5 1.1
NOAA 7 & 9 6/23/81; 12/12/84 833 102 98.9 14.1 809 1.1
2400km Setiap 12 jam 7.30
2400km Setiap 12 jam 2.30
7.30
2.30
0.58-0.68 0.72-1.10 3.55 3.93 10.5 11.50 Ulangan jalur 4
0.58-0.68 0.72 1.10 3.55 3.93 10.3 11.30 11.5 12.50
Sumber : Lilesand & Kiefer (1987)
67
Satelit NOAA berorbit polar yang bergerak bersinkroni matahari dan membawa penderia Advanced Very High Resolution Radiometer ( AVHRR ). Penderia ini merakam tenaga elektromagnet pada beberapa jalur dan jadual 5.5 memberikan perincian ciri-ciri misi NOAA 6-10. Penggunaan data AVHRR untuk pemetaan liputan bumi semakin banyak dipilih oleh pengkaji masa kini. Penderia NOAA merakamkan imej bumi dua kali sehari. Kekerapan pengeluaran imej membolehkannya digunakan dalam kajian pemonitoran liputan tumbuhan dunia yang memerlukan imej yang kerap terutama masa ketiadaan awan. Satelit AVHRR orbit pada ketinggian 861 km atas permukaan bumi dan bersudut 98.9 . Ia merakam data berterusan pada keluasan 2700 km lebar dan beresolusi ruang 1.1 km x 1.1 km pada nadir. Sebanyak sembilan pelancaran generasi baru NOAA AVHRR telah dilaksanakan sejak 1978 lagi. NOAA 6 (1979-1986), NOAA 7 (1981 1986), NOAA 8 (1983 1985), NOAA 9 (1984 sekarang), NOAA 10 (1986 sekarang), NOAA11 (1988 1994), NOAA 12 (1992 sekarang), NOAA 13 (1993 gagal), dan NOAA 14 (1994 sekarang). Satelit dinomborkan secara ganjil (NOAA 11) melintasi khatulistiwa pada 2.30 petang dan 2.30 pagi waktu tempatan manakala nombor genap (NOAA 12) melintasi khatulistiwa pada jam 7.30 petang dan 7.30 pagi. Biasanya dua satelit siri NOAA beroperasi dalam satu masa iaitu satu bernombor ganjil dan satu bernombor genap. AVHRR diperoleh dalam tiga format sepertri berikut: Pentransmisian gambar beresolusi tinggi (High Resolution Picture Tarnsmission atau HRPT). Data ini ditransmisikan ke stesen bumi beresolusi penuh sebagaimana yang diliputi oleh satelit. Purata pandangan serta merta (IFOV) adalah 1.4 milliradians yang bersamaan dengan resolusi ruang 1.1 km di nadir. Liputan kawasan tempatan (Local Area Coverage atau LAC). Data ini beresolusi penuh yang dirakam pada peta di kapal angkasa yang kemudiannya ditransmisikan ke bumi. IFOV bersamaan dengan 1.1 km pada nadir satelit dengan altitud orbit setinggi 833 km. Liputan kawasan global (Global Area Coverage atau GAC). bumi adalah 4 km x 4 km. Data ini diperoleh Data NOAA
0
dengan purata sampel data AVHRR yang beresolusi penuh. Resolusi permukaan
68
Data yang diperoleh boleh dalam liputan kawasan tempatan beresolusi 1.1 km x1.1 km (LAC) atau data liputan global 4 x 4 km (GAC). Setiap satelit orbit bumi 14.1 kali sehari (iaitu setiap 102 minit) memperolehi keseluruhan liputan bumi setiap 24 jam. AVHRR kini digunakan untuk memberi maklumat mengenai keadaan tumbuhan dunia dan suhu permukaan laut. Jalur 1 lebih kurang bersamaan dengan jalur 3 pada Landsat TM. Kawasan tumbuhan pada jalur ini kelihatan berton gelap disebabkan oleh penyerapan klorofil pada cahaya merah. Jalur 2 bersamaan dengan jalur 4 pada Landsat TM. Pada panjang gelombang ini tumbuhan memantulkan sinaran terma dekat inframerah dan menghasilkan ton yang terang manakala badan air menyerap tenaga insiden dan memperlihatkan ton gelap dan memudahkan sempadan air dan daratan dibezakan dengan jelasnya. Tiga jalur terma pada NOAA menyediakan maklumat mengenai permukaan bumi dan suhu air. Skala kelabu berubah songsang bagi jalur ini dengan keadaan persekitaran yang sejuk dan berawan kelihatan gelap dan hitam manakala permukaan daratan yang panas dan air kelihatan berton cerah. Banyak pengkaji berminat dengan perubahan suhu dunia dan mengira Index Perbezaan Normal Tumbuhan atau Normalise Difference Vegetation Index (NDVI) daripada data AVHRR. Jalur cahaya merah (AVHRR1) dan dekat inframerah (AVHRR2) digunakan untuk memeta keadaan tumbuhan di peringkat tempatan dan juga di peringkat kawasan yang lebih luas. Nisbah NDVI dikira seperti berikut: AVHRR2 AVHRR1 AVHRR2 + AVHRR1
NDVI =
Indeks tumbuhan NDVI banyak digunakan dalam kajian analisis data AVHRR untuk memantau tumbuhan asal dunia dan penentuan keadaan tanaman semasa , pengurangan kawasan hutan tropika dan kawasan yang mengalami peristiwa kegersangan dan kemarau yang berlanjutan.
69
5.8
SATELIT EOS-AM 1
Pergerakan pelancaran EOS-AM 1 sebelum akhir abad ini memulakan generasi baru satelit angkasa yang berkeupayaan meluas dan menyeluruh. Satelit ini adalah salah satu siri satelit EOS dalam program NASA-ESE yang sebelumnya dikenali dengan program misi planet bumi. Matlamat misi satelit ini adalah seperti berikut: Mencerapi sama ada perubahan kawasan daratan berlaku secara normal ataupun disebabkan oleh aktiviti manusia Untuk meramal beberapa parameter iklim yang penting untuk tujuan merancang pembangunan pertanian yang lebih efektif. Membantu membuat anggaran dan ramalan mengenai kemungkinan berlaku peristiwa banjir dan kemarau di kawasan dunia yang berkenaan. Membantu membina model mengenai perubahan iklim dan mengenal pasti perubahan iklim yang didorong oleh aktiviti manusia dan yang berlaku secara asli. Menambah pengetahuan mengenai kejadian pengurangan ozon di lapisan atmosfera dan membantu mengenal pasti penggantian bahan kimia yang memudaratkan. Memantau ozon di lapisan atmosfera rendah yang boleh membawa kesan toksid pada hidupan. Satelit EOS-AM 1 adalah daya usaha pelbagai negara dan ditaja oleh Amerika Syarikat, Jepun dan Kanada. Data keluaran dari AM-1 diedar melalui rangkaian komputer EOSDIS yang mudah diekses oleh pengguna di seluruh dunia. Jangka hayat EOS-AM 1 diberikan selama lima tahun dan diikuti dengan pelancaran EOS-PM 1. Seterusnya satelit lain akan dilancarkan untuk menjana data pencerapan bumi yang berturutan selama 18 tahun. EOS-AM 1 dirangka berorbit polar, akan dilancar di atas kenderaan pelancar Atlas-Centaur IIAS dari tapak Angkatan Udara Vandenberg di Carlifornia. Oleh kerana penekanan AM- 1 bertujuan mencerapi ciri permukaan daratan maka orbitnya direka bentuk supaya melintasi khatilistiwa jam 10.30 pagi ketika keadaan awan atau liputan awan paling minimum dan sekaligus membolehkan pengambilan imej bumi. Kini nama satelit yang lebih sesuai daripada AM- 1 ini sedang diusahakan.
70
5.9
PENDERIA AM-1 Sebanyak 5 penderia yang paling canggih dan berteknologi maju dimuatkan dalam
pentas AM-1 ini.
Penderia direka bentuk khas untuk mengkaji persekitaran luas yang
meliputi daratan, lautan dan atmosfera. Kelima-lima penderia ini adalah: i. ii. iii. iv. v. MODIS The Moderate Resolution Imaging Spectroradiometer ASTER The Advance Spaceborne Thermal Emission and Reflection CERES The Cloud and the Earth Radiant Energy System MISR The Multiangle Imaging Spectroradiometer MOPITT The Measurement of Pollution in the Troposphere MODIS, MISR dan CERES ditaja oleh EOS manakala ASTER oleh Jepun dan MOPITT pula oleh Kanada. Penderia MODIS adalah instrumen untuk mengukur proses biologi dan ciri fizikal bumi satiap satu ke dua hari. Penderia ini akan dibawa oleh siri kapal angkasa AM dan PM serta berupaya untuk menambah pengetahuan pengkaji mengenai proses dinamik global dan proses-proses yang berlaku di atas permukaan bumi dan atmosfera. Instrumen bersifat multidisiplin yang memberi pencerapan serentak mengenai liputan awan, lautan, ciri permukaan bumi dan interaksi antara daratan dengan proses atmosfera. Instrumen MODIS menggunakan konsep pengimej radiometer yang terdiri daripada cermin pengimbas laluan lintas (crosstrack scan mirror), pengumpul optik (collecting optics) dan satu set ikatan pengesan linear (linear detector arrays). Susunan optik menyediakan imej dalam 36 jalur diskret antara panjang gelombang 0.4 m dan 15.5 m dan dipilih khas untuk memastikan keupayaannya mengkaji sains bumi. Jalur spektrum yang dikesani mempunyai resolusi ruang 250m, 500m atau 1 km pada nadir. MODIS akan menyediakan produk data global yang spesifik seperti berikut: Suhu permukaan bumi untuk siang dan malam dengan resolusi ruang 1 km dan ketepatan data 0.20K untuk lautan dan 10K untuk daratan. Warna laut yang dideria daripada penderia jalur dekat inframerah.
71
Kepekatan klorofil lebih kurang 35 peratus. Liputan tumbuhan, produktiviti dan keadaan tumbuhan semasa. Liputan awan dengan resolusi 250m pada waktu siang hari dan 1000m pada waktu malam. Kebakaran hutan daripada segi sebaran, suhu sekitar dan keluasan kawasan yang terlibat Liputan awan sirus.
5.10
Penderia ASTER Penderia ASTER meliputi kawasan spektrum yang luas dan boleh dibahagi kepada
tiga subsistem iaitu: radiometer inframerah dan nampak; radiometer gelombang pendek inframerah; dan radiometer inframerah terma. Lebar swath ASTER ialah 60 km dan jarak antara orbit bersebelahan ialah 172 km. ASTER menderiakan pelbagai bahagian multispektrum antara jalur 1-14 di mana jalur 1-3 meliputi bahagian dekat inframerah dengan resolusi ruang 15m, jalur 4-9 meliputi gelombang pendek inframerah dengan resolusi ruang 30m dan jalur 10-14 meliputi inframerah terma dengan resolusi ruang 90m. Kegunaan data bagi kawasan daratan meliputi: Pemantauan gunung berapi aktif dan pencerapan letupan Pemantauan hakisan pantai dan mendapan Pemantauan hutan tropika Pemantauan hutan bakar dan kawasan lembab. Menganggar fluk tenaga dipermukaan bumi Menjana model ketinggian secara digit (DEM) untuk topografi kawasan Asia Tenggara. Kegunaan data bagi kawasan lautan meliputi: Pemetaan dan pengelasan data mengenai terumbu batu karang di barat pasifik Pemantauan kekeruhan air dan tumbuhan akuatik Analisis suhu laut kawasan pesisir pantai.
72
Kegunaan data ais dan salji meliputi: Pemantauan pergerakkan glasier di pantai antartik Analisis iklim paleo dengan pencerapan kawasan glasier di Asia Tengah. Analisis sebaran ais di laut dan aisbatu. Kegunaan data atmosfera meliputi: Pengelasan awan Pemantauan awan dan ais di kawasan polar. Penderia lain yang dibawa oleh satelit AM-1 termasuklah CERES untuk mengukur budget sinaran dan hal yang berkaitan. MISR pula untuk mengukur variasi ciri awan dan daratan dari sudut pandangan yang ditentukan. Instrumen adalah radiometer yang boleh mengukur karbon monoksida dan metana yang dikeluarkan oleh sistem biomas, lautan dan aktiviti manusia.
5.11
PROGRAM MIKRO SATELIT MALAYSIA Kerajaan Malaysia telah menubuhkan Syarikat Astronautic Technology Sdn.Bhd.
(ATSB) untuk mengendalikan program teknologi mikrosatelit dan latihan yang berkaitan. Pada tahun 1977 ATSB telah menandatangani rancangan usaha kerjasama dengan Pusat Angkasa Survey di Universiti Surrey, United Kingdom supaya perpindahan teknologi satelit dan latihan berkaitan dapat dilakukan. Hasil daripada perjanjian itu Mikro Satelit Malaysia yang pertama dibina dengan nama TiungSAT-1. Nama ini diilhamkan daripada nama burung Tiung oleh Perdana Menteri Malaysia. Satelit mikro ini bercadang membawa penderia yang berupaya untuk digunakan dalam komunikasi dan penyelidikan pencerapan bumi. Mikrosatelit TiungSAT-1 mempunyai berat pentas 50kg sahaja dan akan membawa beberapa instrumen berikut:
73
Meteorological Earth Imaging CCD Camera yang berupaya memantau pola cuaca dan amaran taufan. Resolusi ruang adalah 1 km dan bahagian gelombang yang dicerapi adalah 0.81m -0.89 m. Multispectral Earth Imaging CCD Camera memberi resolusi ruang 80m dan menderiakan bahagian panjang gelombang 0.81m-0.89 m; 0.61m-0.69m; dan 0.5 m-0.59 m. Digital Store & Forward Communication menyediakan komunikasi e-mail secara global, mail suara, faks, pertukaran data saintifik dan pencapaian internet. Dengan pelancaran TiungSAT-1 pada masa hadapan, Malaysia memulakan era baru dalam kajian pencerapan bumi dari angkasa lepas. Aplikasi daripada data mikrosatelit ini merangkumi kawasan yang luas, daripada menyelesaikan masalah alam sekitar hingga kepada hal-hal mengenai cuaca.
5.12
SISTEM PENDERIAAN JAUH BERESOLUSI TINGGI Pada 1994, Amerika Syarikat telah membuat keputusan untuk membenarkan syarikat
kormesil awam memasarkan data daripada sistem penderia yang beresolusi tinggi iaitu 1m4m. Earthwatch Inc telah melancarkan satelit Earlybird yang beresolusi 3m pada 24 Disember 1997. Bagaimanapun, satelit ini gagal mencapai orbit dihari yang keempat kerana masalah sistem tenaga. Dengan kegagalan Earlybird, Quick Bird pula dilancarkan. Satelit ini mempunyai dua penderia, iaitu penderia pankromat yang mengesan panjang gelombang 0.450 m-0.90 m dan penderia multispektrum yang mengesan panjang gelombang 0.45 m -0.52 m (biru); 0.52-0.60 m (hijau); 0.63m-0.69 m (merah) dan dekat inframerah 0.76 m-0.89 m. Penderia pankromat beresolusi ruang 1m manakala penderia multispektrum pula beresolusi ruang 4m. Penderia Quickbird berjenis Pushbroom Linear Array dan ketinggian satelit ini berada di paras 600 km dari permukaan bumi.
74
BAB 6
SISTEM PEMPROSESAN IMEJ
6.1 PENGENALAN Data yang diperoleh daripada penderiaan jauh perlu ditafsir dan dianalisis. Tafsiran kualitatif adalah cara asas yang perlu dipertimbangkan dahulu sebelum memulakan tafsiran berkomputer. Tafsiran foto udara dan imej satelit menggunakan mata kasar dapat mengenal pasti beberapa ciri pada imej, seperti beberapa variasi mengenai ton, warna, saiz, bentuk dan tekstur dengan baik dan tepat. Biasanya keberkesanan tafsiran bergantung pada pengalaman pengkaji dan latihan yang diperolehinya. Kini data yang diperolehi daripada sistem penderia jauh berkembang dengan begitu pesat dan menimbun hinggakan sistem tafsiran manual sudah tidak berupaya untuk menangani kesemua data yang dijana itu. Oleh itu teknik tafsiran menggunakan sistem berkomputer adalah yang paling sesuai untuk menyelesaikan masalah tafsiran data yang banyak ini. 6.2 TAFSIRAN IMEJ BERKOMPUTER Tafsiran menggunakan komputer memerlukan sistem perkakasan dan perisian yang sesuai dan boleh memproses imej. Biasanya untuk menafsir imej cara begini memerlukan empat komponen seperti berikut: i. Menginput data digit dengan menggunakan pemandu pita magnet. Kebanyakan data penderiaan jauh diterbitkan dalam pita serasi komputer (CCT), pita 4 mm dan CD ROM. ii. Menyimpan data dalam disket untuk kesampaian yang cepat. iii. Memproses data piksel dengan menggunakan perisian komputer. iv. Alat pemaparan data.
75
Pengkaji penderiaan jauh boleh memproses imej digit menggunakan sistem komputer kerangka utama, station kerja atau komputer peribadi bergantung kepada kemampuan kewangan dan kepakaran. Jadual 6.1 berikut memberikan fungsi memproses imej yang boleh dilaksanakan oleh sistem komputer yang dipilih. Kajian penderiaan jauh akan lebih efektif sekiranya diintegrasikan dengan data-data daripada sumber lain seperti geologi, tanih, guna tanah, topografi, sosioekonomi yang kesemuanya disimpan dalam format GIS. Sistem integrasi antara data GIS dengan penderiaan jauh paling berkesan dalam kajian penyelidikan kini. Oleh itu, adalah penting sistem komputer yang dipilih dapat juga menjalankan fungsi GIS. Kebanyakan daripada sistem komputer di pasaran boleh memproses imej dan juga GIS. Jadual 6.1 memberikan pelbagai fungsi yang diperlukan dalam sistem memperoses imej untuk kajian penderiaan jauh. Syarikat komersil sangat aktif memasarkan perisian penderiaan jauh dan GIS. Ada juga syarikat-syarikat yang mengkomersilkan perkakasan bersama-sama dengan perisian yang diperlukan. Bagaimanapun, di Malaysia perisian yang kerap digunakan adalah ERDASImagine untuk penderiaan jauh dan ESRI Arc Info untuk perisian GIS. Sun SPARC Workstation adalah perkakasan komputer yang digunakan atau komputer peribadi pelbagai jenama. Sistem perisian lain termasuklah IDRISI , PCI, SPANGIS GENASYS, ER-Mapper dan Intergraph.
76
Jadual 6.1 : Fungsi yang Diperlukan dalam Sistem Memproses Imej 1. Pra-Proses Pembetulan radiometrik Pembetulan geometrik 2. Penyelesaian dan Pamparan Pamparan komposit warna Penghirisan kepadatan Pembesaran dan pengecilan imej Transek Manipulasi kontras Nisbah jalur Turasan ruang Komponen utama Transformasi tekstur Transformasi frekuensi (Fourier dll) Model elevasi digital Transformasi tiga dimensi Animasi Memampat imej 3. Sistem Pengelasan Untuk Mendapat Maklumat Pengelasan berselia Pengelasan tidak berselia Memasukkan data sampingan ketika pengelasan Memproses imej radar Analisis data pelbagai spektrum Analisis sistem pakar 7. Utiliti Rangkaian sistem (internet dll) 6. Proses Imej Sepadan dan GIS Sistem memproses imej yang lengkap 5. Sistem Maklumat Geografi Raster (imej) Vektor (poligon) 4. Imej Imej yang lengkap atau output file GIS Output imej dan peta pada peringkat pascaskrip
77
Data imej penderiaan jauh disimpan dalam disket atau pita menerusi salah satu daripada tiga format. Pertama, format jalur berurutan atau Band Sequential (BSQ). Format BSQ mudah diakses dan digemari oleh pengguna yang memerlukan kesemua jalur spektrum dalam kajian mereka. Format jalur antara sampel (BIS) pula digemari oleh pengkaji yang memerlukan jalur daripada kawasan imej yang kecil dan terhad. Manakala format jalur antara barisan (BIL) digunakan sebagai keperluan perantaraan kedua format BSQ dan BIS. 6.3 ANALISIS DIGIT Analisis digit penderiaan jauh memerlukan pemahaman statistik univariat dan bivariat. Data penderiaan jauh multispektrum disimpan dalam CCT ataupun disket optik dan biasanya memerlukan pengiraan nilai minimum dan maksimum pada setiap jalur imej. Perkiraan yang diperlukan adalah julat, min, sisihan piawai, matrik variat dan kovariat, matrik korelasi, dan frekuensi nilai keterangan pada setiap jalur dalam bentuk histogram. Analisis statistik pada taburan data ini memberikan maklumat yang penting tentang imej penderiaan jauh yang dikaji. Statistik univariat digunakan pada satu jalur imej dan dipersembahkan dalam bentuk histogram. Histogram ini menjelaskan tentang sebaran piksel pada imej itu. Histogram pada satu jalur imej terdiri daripada baris I dan jalur j dengan membina nilai keterangan pada lokasi setiap piksel itu. Setiap jalur pada data penderiaan jauh dirakamkan sacara digit (kuantisasi) dengan nilai keterangan daripada 28 ke 212 (kuantisasi 28 menunjukkan nilai keterangan yang mempunyai julat daripada 0 ke 255: 29 daripada 0 ke 511; 210 daripada 0 ke 1023; 211 daripada 0 ke 2047 dan 212 daripada 0 ke 4095) Kebanyakan data kini seperti Landsat TM, SPOT HRV adalah dalam 8 bits dengan julat nilai daripada 0 ke 255. Frekuensi yang ditunjukkan pada setiap nilai keterangan pada imej memberikan maklumat statistik yang boleh dipaparkan dalam bentuk histogram. Julat nilai yang dirakamkan secara digit pada satu jalur itu diberikan pada paksi x manakala frekuensi pada setiap nilai keterangan dipaparkan pada paksi y. Apabila berlaku perlonggokan piksel pada satu nilai keterangan sahaja maka sebaran histogram akan menjadi pencong dan imej ini tidak merupakan imej yang baik.
78
Beberapa ciri sebaran histogram serta pengukuran statistik taburan normal perlu difahami. Mod adalah nilai yang berlaku paling kerap dalam suatu taburan itu dan selalunya berada pada titik tertinggi keluk taburan. Kerap juga berlaku taburan data yang mempunyai lebih daripada satu mod. Median pula terletak ditengah taburan frekuensi, iaitu membahagi keluk pada dua bahagian. Sebahagian berada di atas median dan sebahagian lagi berada di bawah median. Min pula adalah perkiraan purata yang didefinisikan sebagai jumlah semua pencerapan dibahagi dengan bilangan pencerapan. Memproses imej secara digit memerlukan tafsiran dan manipulasi data dengan bantuan komputer. Kaedah begini bermula dalam tahun 60an apabila fotograf udara mula didigitkan untuk analisa lanjut. Ketika itu keperluan pengkaji tertumpu kepada penganalisaan data daripada pesawat udara yang menderia imej berjenis multispektrum. Apabila data dari generasi pertama satelit Landsat bermula di angkasa pada tahun 70an kaedah ini menjadi bertambah penting dan digunakan secara berleluasa . Bagaimanapun, pada ketika itu kos yang tinggi diperlukan untuk mendapat komputer yang efisien dan yang boleh menjalankan perkiraan sedemikian . Perkembangan pesat komputer kini telah memudahkan perolehan sistem perkakasan dan perisian komputer dengan kos yang lebih rendah untuk tujuan analisis imej digit. Punca data imej secara digit juga bertambah bukan sahaja dari sistem satelit Landsat tetapi juga dari sumber lain seperti sistem satelit sumber bumi komersial, satelit meteorologi dan data pengimbas dari pesawat udara. Kesemua data ini dapat diproses dan dianalisis menggunakan teknik memproses imej berdigit dan melibatkan prosedur perkiraan matematik yang kompleks yang di sini tidak perlu dihurai dengan terperinci. Bagaimanapun, pemahaman asas statistik adalah penting untuk membantu seseorang pengkaji memahami hasil yang diperoleh dan dapat menafsirnya dengan lebih bermakna dan efektif. Secara amnya prosedur memproses imej secara digit boleh dibahagikan kepada empat kumpulan yang biasa digunakan dalam penderiaan jauh seperti ditunjukkan dalam Jadual 6.2.
79
Jadual 6.2 : Prosedur Memproses Imej 1. Membaik pulih dan pembetulan imej Pembetulan geometrik Pembetulan radiometrik Pembersihan hinger Manipulasi kontras Manipulasi ciri ruang Multi imej - nisbah spektrum - Analisa Komponen Utama (PCA) - Komponen tambahan - Analisa indeks tumbuhan Pengelasan parallelepiped Pengelasan maximum likelihood Jarak terdekat minimum Pengelasan tidak berselia Integrasi data penderiaan jauh dan GIS.
2. Penjelasan imej
3. Pengelasan imej
4. Intergrasi data
Buku ini tidak memberikan penjelasan terperinci tentang prosedur memproses imej, tetapi akan menjelaskan secara umum prosedur penting yang perlu difahami oleh penyelidik. Hampir kesemua perisian penderiaan jauh dan GIS boleh melakukan procedur memproses imej yang disebutkan ini dengan cekap dan efesien. 6.4 PROSEDUR MEMPROSES IMEJ Data penderiaan jauh seperti yang telah dijelaskan, dirakamkan dalam format digit seperti dalam disket optik atau pita serasi komputer. Untuk tujuan penyelidikan dan analisis berlaporan, adalah penting untuk memaparkan data digit ini dalam bentuk berwarna atau hitam putih yang mudah untuk dilihat dan difahami oleh pengkaji. Kaedah pamparan imej sedemikian dipanggil peta keterangan di mana nilai keterangan pada DN itu dipaparkan ke skrin komputer. Nilai keterangan pada DN = 0 menghasilkan output paparan yang gelap kerana nilai ini berintensiti gelap (hitam) manakala nilai keterangan bernilai 255 pula menghasilkan intensiti keterangan yang cerah (putih). Semua nilai keterangan antara 0 dengan 255 dipaparkan sebagai satu kontinum kelabu, iaitu dari hitam ke putih. Nilai keterangan 127 berada di tengah julat ini dan memaparkan output imej yang kelabu. Dalam kajian penderiaan jauh keadaan yang terbaik, memaparkan nilai keterangan antara 0 255 itu, sukar untuk didapati. Apa yang kerap berlaku adalah longgokan nilai keterangan yang hanya memberikan separuh atau suku sahaja daripada julat penuh ini.
80
6.4.1
Membaikpulih dan Membetulkan Imej
Pembaikpulihan dan pembetulan imej bertujuan untuk memperbaiki segala herotan yang ada pada imej yang dideriakan. Salah satu pembetulan asas yang dilakukan adalah pembetulan geometri. Punca herotan yang memerlukan pembetulan sedemikian datangnya daripada pentas penderia seperti hal-hal yang berkaitan dengan ketinggian dan kelajuan satelit. Punca kesalahan yang lain adalah lengkok bumi, pembiasan oleh atmosfera dan anjakan oleh bentuk muka bumi. Pembetulan geometri bertujuan menggantikan herotan dengan faktor pembetulan supaya imej yang dihasilkan itu boleh dipercayai dan dijadikan sebagai peta. Pembetulan dilaksanakan secara sistematik dan secara random. Kesalahan geometri secara sistematik lebih mudah diperbetul kerana ia boleh menggunakan pengetahuan yang diketahui daripada sistem penderia yang digunakan dalam mengimej bumi. Manakala kesalahan geometri secara random sukar untuk diperbetulkan kecuali dengan menggunakan rujukan titik kawalan bumi atau GCP. Titik kawalan bumi ini adalah lokasi tepat di permukaan bumi yang diketahui di mana kedua-dua koordinat imej ( baris dan lajur) dan koordinat peta (latitud dan longitud) boleh dikenalpasti. Manakala herotan geometri dapat diperbetulkan menerusi pengetahuan tentang ciri-ciri penderia seperti skew pengimbas, kotak linear pengimbas cermin, herotan panorama, halaju kapal angkasa dan lengkok bumi. Pembetulan menerusi titik kawalan bumi (GCP) adalah altitud sistem penderia seperti roll, pitch dan yaw serta altitud. Kebanyakan data penderiaan jauh yang diedar secara komersial telah membaikpulih herotan geometri sistematik manakala kesalahan random perlu diperbetulkan oleh pengguna. Pembetulan radiometrik adalah satu lagi pembetulan yang perlu dilakukan oleh pengguna. Fluk sinaran yang dirakamkan oleh sistem penderia bagi sesuatu jalur itu terbentuk biasanya melambangkan fluks sinaran yang sebenar objek bumi yang dicerapi itu. Kesalahan radiometrik boleh berlaku apabila penderia rosak ataupun tidak dikalibrasikan dengan sempurna. Keadaan cuaca yang tidak terang juga mengganggu penderiaan imej kerana objek yang dikesani itu tidak mewakili keadaan sebenar. Gangguan begini dipanggil atenuasi atmosfera dan imej perlu diperbetul. Sistem pengimbas seperti Thematic Mapper menjana kesalahan garis pengimbas yang berpunca daripada perbezaan imbangan 16 pengesan dalam satu jalur. Ini menimbulkan kesalahan penjaluran (striping) pada imej. Beberapa kaedah penurasan dan penjelasan imej transformasi Fourier boleh diguna pakai untuk membetulkan kesalahan ini pada imej.
81
Atenuasi atmosfera tidak perlu diperbetul sekiranya kajian menitikberatkan kawasan yang luas mengenai litupan bumi seperti perubahan guna tanah, perbandaran dan litupan air. Ini disebabkan gangguan atenuasi atmosfera kecil sahaja dan biasanya tidak mengganggu isyarat ciri permukaan bumi yang dikaji atau memberikan perbezaan ketara mengenai kajian. Tetapi sekiranya objek yang dikaji itu merupakan ciri-ciri yang khusus atau lebih terperinci mengenai maklumat biofizikal seperti klorofil, bahan ampaian, suhu permukaan, biomes, dan peratus kanopi, di mana perbezaan pantulan tidak ketara, maka perbezaan yang sedikit perlu diperbetul untuk menampakkan perbezaan kecil yang diperlukan itu. Untuk data perincian sedemikian kalibrasi dengan pengukuran data di lapangan perlu dilakukan. Cracknell dan Hayes (1993) menggunakan model atmosfera untuk membetulkan data penderiaan jauh. Untuk mengurangkan kesan daripada atenuasi atmosfera pengkaji juga boleh menggunakan pelbagai jalur pada spektum yang dikesan. Diharapkan maklumat yang diperoleh daripada penggunaan pelbagai jalur dapat menambah maklumat dan menjelaskan lagi kajian. 6.4.2 Penjelasan Imej Tujuan utama menjelaskan imej adalah untuk memperbaiki tafsiran secara visual supaya ciri-ciri utama mudah dibeza-bezakan. Imej yang telah jelas memudahkan lagi pengkaji mengenal pasti dan mencerapi ciri- ciri yang kecil dan kurang jelas. Penjelasan imej dilakukan setelah selesai proses pembetulan imej dan pembuangan hinger. Terdapat tiga kategori teknik pengelasan imej yang biasa digunakan. Pertama, manipulasi kontras yang melibatkan proses merenggang kontras, penghirisan berperingkat dan paras ambang kelabu. Kedua, manipulasi ciri ruang melalui proses penurasan ruang, penjelasan tepi dan analisis fourier. Ketiga, manipulasi pelbagai imej yang meliputi proses nisbah jalur pelbagai spektrum, analisis komponen utama dan lain-lain. Berikut diberikan keterangan ringkas tentang beberapa proses penjelasan imej. (i) Manipulasi Kontras Ambang paras kelabu digunakan untuk membahagi input imej kepada dua kumpulan, iaitu piksel yang mempunyai nilai lebih rendah daripada paras kelabu yang ditentukan oleh pengkaji dan piksel yang bernilai lebih tinggi. Contohnya, pembahagian yang dilakukan untuk membezakan antara kawasan lautan dengan daratan. Pembahagian begini membolehkan pemprosesan dilakukan kepada setiap kumpulan ini secara bebas.
82
(ii)
Penghirisan Berperingkat Penghirisan berperingkat adalah satu teknik di mana agihan nombor digit (DN) pada
paksi x histogram imej itu dibahagi kepada beberapa siri selang yang ditentukan atau yang dihiris oleh pengkaji. Kesemua DN di dalam selang yang diberikan sebagai input imej dipamerkan semula pada satu DN output imej. Sekiranya enam jenis penghirisan berbeza ditentukan, maka output imej mengandungi enam peringkat kelabu yang berbeza-beza. Hasil yang dipamerkan kelihatan sebagai peta kontour kecuali kawasan antara kedua sempadan kontour yang terdiri daripada pamparan piksel pada DN yang serupa. Setiap peringkat penghirisan ditunjukkan oleh satu warna. (iii) Merenggang Kontras Pamparan imej penderiaan jauh beroperasi pada banjaran peringkat kelabu. Imej penderiaan jauh biasanya tidak meliputi keseluruhan peringkat ini kerana kebanyakan nilai keterangan imej berlonggok pada sebahagian tertentu sahaja daripada banjaran keterangan antara 0 255 ini. Merenggang kontras bertujuan membesarkan banjaran had yang sempit ini supaya menjadikan nilai kelabunya lebih luas. Hasil output menambahkan kontras antara ciri imej dan membaiki lagi penafsiran imej itu. 6.4.3 Manipulasi Ciri Ruang Penurasan ruang menambah atau mengurang penekanan frekuensi ruang pada data imej. Frekensi ruang merujuk kepada kekasaran variasi ton yang berlaku pada sesuatu imej. Kawasan imej yang mempunyai frekuensi ruang yang tinggi dianggap berton kasar. Ini bermakna peringkat kelabu di kawasan berton kasar ini berubah mendadak pada jumlah piksel yang tidak banyak. Sempadan kawasan pertanian adalah satu contoh yang baik. Kawasan yang berton licin mempunyai frekuensi ruang yang rendah di mana peringkat kelabu berubah secara beransur-ansur. Contoh ton licin didapati pada kawasan badan air dan kawasan pertanian.
Penurasan laluan rendah direka bentuk untuk menekankan ciri-ciri berfrekuansi rendah (perubahan keterangan pada kawasan yang luas) dan menerangkan penekanan pada komponen imej yang berfrekuensi tinggi. Penurasan laluan tinggi memberi penekanan pada
83
perincian komponen imej yang berfrekuensi tinggi dan kurang menekankan maklumat yang berfrekuensi rendah. Penurasan ruang beroperasi setempat di mana nilai piksel pada imej yang asal diubah suai berdasarkan peringkat kelabu piksel di sekitar. 6.4.4 Manipulasi Pelbagai Imej Penilaian imej dapat juga dilakukan melalui kaedah nisbah imej. Kaedah ini membahagikan nilai DN pada satu jalur spektrum dengan satu lagi jalur yang bersamaan nilai. Kelebihan nisbah imej ialah menyampaikan ciri dan sifat pada warna imej tanpa menghiraukan keadaan keterangan pada sesuatu medan itu. Keadaan keterangan dipengaruhi oleh cerun bukit, orientasi cerun, bayang-bayang atau pola perubahan musim pada sudut keterangan matahari dan intensitinya. Perbezaan keterangan boleh menyekat kebolehupayaan pengkaji atau algoritma pengelasan untuk mengenal pasti dengan tepat bahan permukaan atau guna tanah pada imej penderiaan jauh. Penggunaan kaedah nisbah imej dapat mengurangkan masalah mengenai perbezaan keterangan. Tambah lagi, nisbah imej dapat menyediakan maklumat yang unik yang tidak boleh didapati dengan menggunakan satu jalur sahaja. Perhatian perlu diberi mengenai jalur yang dipilih untuk dinisbahkan. Biasanya pengkaji memilih beberapa nisbah dan kemudiannya memilih imej yang paling baik visualnya. Bagi membezakan tumbuhan yang mengalami tekanan dengan yang subur pengkaji menggunakan jalur dekat inframerah dan merah atau merah ke dekat inframerah. Ini kerana jalur dekat inframerah ke merah, nisbah untuk tumbuhan yang subur adalah tinggi manakala untuk tumbuhan yang tidak subur nisbahnya kurang. Penggunaan nisbah merah ke dekat inframerah kerap sekali digunakan dalam kajian indek tumbuhan yang mana terdapat keperluan untuk mengkuantifikasikan kehijauan tumbuhan dan biomes. Jumlah nisbah yang boleh dijanakan bergantung pada sumber data digit yang diperoleh. Jumlah nisbah boleh dikira melalui n (n-1). Bagi data Landsat MSS jumlahnya ialah 4(4-1) atau 12. Bagi data Landsat TM pula (tanpa jalur terma) jumlahnya ialah 6 (6-1) atau 30 kombinasi nisbah yang boleh dijanakan. Imej ratio mengeluarkan komposit warna palsu melalui kombinasi 3 nisbah data monokromatik. Warna sedemikian memudahkan pandangan visual pengkaji untuk menafsirnya. Rajah 6.1 memberikan imej nisbah jalur 4 5 3 untuk Sungai Kelantan yang diimejkan pada bulan Ogos tahun 1998. Perhatikan plum dari sungai berkenaan yang tersebar jauh ke luar pantai.
84
6.4.5
Komponen Utama Korelasi antara jalur menimbulkan pelbagai masalah dalam analisis data imej
multispektrum. Imej yang dijanakan oleh data digit dari jalur pelbagai spektrum selalunya kelihatan serupa dan memberikan maklumat yang serupa. Transformasi komponen utama adalah teknik yang direka bentuk untuk mengurang dan memudahkan data multispektrum yang serupa dan berlebihan itu. Transfomasi data dapat digunakan sebagai satu lagi kaedah penjelasan sebelum pengelasan data dibuat. Pelaksanaan kaedah ini juga, dapat menefisienkan lagi komputasi proses pengelasan kerana komponen utama mengurangkan dimensi data asal yang biasanya sangat besar itu. Oleh itu tujuan komponen utama adalah untuk memampatkan semua maklumat yang terkandung dalam data asal ke jumlah yang lebih kurang dalam komponen yang dilaksanakan. 6.4.6 Indeks Tumbuhan Pengumpulan maklumat tentang tumbuhan dengan tepat dan pada masa yang sesuai sangat penting untuk kajian perubahan guna tanah tanaman dan kajian perubahan global. Pengukuran yang paling sesuai adalah menerusi penderiaan jauh. Banyak penyelidikan mengenai tumbuhan melibatkan analisis data MSS, TM dan SPOT-HRV. Tujuan utamanya untuk mengurangkan data pelbagai jalur menjadi satu jumlah sepiksel yang boleh meramal atau menilai ciri-ciri tumbuhan seperti biomes, produktiviti, indeks keluasan daun (Leaf area index LAI) atau peratus litupan tumbuhan. Indek tumbuhan yang awal menggunakan nisbah jalur. Bagi data MSS beberapa jalur dapat diguna pakai untuk mengira indek tumbuhan. Perkiraan yang dipanggil Normalised Difference Vegetation Index (NDVI) adalah seperti berikut:
MSS 6 MSS 5 NDVI6 = MSS 6 + MSS 5
85
MSS 7 MSS 5 NDVI7 = MSS 7 + MSS 5 Dengan menambah 0.5 dan punca kuasa dua indek NDVI dikemukakan sebagai kan Tranformed Vegetation Index (TVI) seperti berikut: TVI 6 : NDVI 6 + 0.5 TVI 7 : NDVI 7 + 0.5 Perkiraan NDVI untuk Landsat TM, SPOT HRV dan NOAA-AVHRR adalah seperti berikut: TM4 TM3 TM4 + TM3 XS3 XS2 NDVIHRV = XS3 + XS2 IR merah NDVIAVHRR = IR + merah
NDVITM =
Kesemua indek tumbuhan memberikan penjelasan yang baik dan dapat membantu pengkaji yang berminat dalam mengenal pasti jenis tumbuhan, litupan tumbuhan, tumbuhan yang mengalami tekanan dan berpenyakit serta maklumat mengenai biomes. 6.4.7 Pengelasan Imej
Pengelasan data dalam penderiaan jauh digunakan untuk mengagihkan ciri-ciri yang bersamaan kepada kumpulan yang bermakna antara satu dengan yang lain. Pengelasan imej mengagihkan kesemua piksel kepada kelas guna tanah atau pada tema khas yang sudah ditetapkan. Pengecaman pola spektrum adalah salah satu prosedur yang menggunakan maklumat spektrum setiap piksel sebagai asas untuk mengumpulnya ke dalam kelas-kelas tertentu. Manakala pengecaman pada ruang melibatkan pengelasan piksel imej mengikut asas hubungannya dengan ruang sekeliling. Pengelasan ruang mengambil kira tekstur pada imej,
86
kedekatan piksel, ciri saiz, bentuk, arah dan perulangannya. Biasanya pengecaman pola ruang lebih komplek dan melibatkan perkiraan yang intensif. Pengelasan pola temporal pula menggunakan masa sebagai bantuan untuk mengecam sesuatu ciri itu. Dalam kajian pengelasan gunatanah dan pengelasan bertema, penekanan diberikan kepada prosedur pengelasan yang menekankan pengecaman ciri spektrum. Pengelasan begini paling banyak dilakukan dalam kajian penyelidikan penderiaan jauh. Pengelasan imej boleh dibahagikan kepada dua kategori. berselia, dan kedua, pengelasan tidak berselia. Pertama pengelasan
Terdapat tiga peringkat dalam prosedur
pengelasan berselia. Peringkat pertama dinamakan peringkat latihan. Peringkat ini mengenal pasti perwakilan kawasan latihan dan membina penjelasan numerik atribut spektrum pada setiap jenis guna tanah yang hendak dikelaskan itu. Peringkat kedua adalah peringkat pengelasan yang mengambil kira setiap piksel dalam set data imej dan menkategorikannya kepada kelas gunatanah yang paling menyerupainya. Setiap piksel yang terlalu berbeza dengan data latihan ditandakan sebagai tidak diketahui. Tanda kategori yang diberikan kepada setiap piksel dalam proses ini kemudiannya dirakam dalam set yang bersamaan dengan set data yang sudah ditafsirkan. Setelah seluruh set data itu dikategorikan, hasilnya dipersembahkan sebagai peta tematik atau jadual statistik atau fail data digit. Bagi pengelasan tidak berselia, data latihan tidak digunakan sebagai asas pengelasan. Pengelasan hanya melibatkan algoritma yang memeriksa piksel yang tidak diketahui dalam imej dan mengagregatkan semuanya dalam beberapa kelas berdasarkan klusters atau longgokan semulajadi. Anggapan asas pengelasan ini adalah nilai bagi setiap jenis klusters itu mestilah hampir serupa manakala jenis lain pula terpisah dengan nilai yang berlainan pula. Kelas pengelasan tidak berselia dianggap juga pengelasan spektrum kerana keseluruhan asasnya berdasarkan pada kumpulan nilai semulajadi imej. Manakala identiti kelas spektrum itu pada mulanya tidak diketahui. Pengkaji perlu membandingkan data yang sudah dikelaskan dengan data rujukan lain seperti peta, kebenaran bumi dan data lapangan, untuk menentukan identiti dan nilai maklumat pada kelas spektrum itu. Kaedah pengelasan berselia menggunakan pelbagai pendekatan matematik untuk mengecam pola spektrum. Kebanyakan perisian komputer sistem imej mempunyai pelbagai jenis pengelasan berselia seperti pengelasan Maximum-Distance, Parallelepiped dan
87
Maximum Likelihood. Rajah 6.2 dan 6.3 menunjukkan pengelasan berselia dengan pengelasan tidak berselia bagi kawasan luar pantai Sungai Pengkalan Datu Kelantan yang mengalami hakisan pantai yang serius setelah dinding pencegah banjir dipasang di muaranya. 6.4.8 Pengelasan Litupan Guna Tanah Kajian pengelasan litupan guna tanah yang menggunakan data penderiaan jauh, banyak didapati dalam bahan bacaan kini. Kajian sedemikian memerlukan beberapa peringkat pemahaman supaya data yang sesuai dan betul dapat diperoleh daripada imej penderiaan jauh. Berikut dijelaskan perkara-perkara yang perlu diberi perhatian sebelum sesuatu kajian pengelasan itu dilaksanakan. i) Pengkaji perlu menentukan seberapa tepat yang boleh mengenai keperluan dan kegunaan produk yang terakhir yang diperlukan daripada kajian pengelasan itu. Ini untuk memastikan sistem pengelasan yang dipilih itu sesuai dan definisinya dibuat dengan tepat dan betul. ii) Penilaian juga perlu dibuat sama ada ciri-ciri guna tanah yang hendak dikesani itu boleh diekstrak dan dilaksanakan daripada data penderiaan jauh. Manakala data yang hendak dipilih, perlu juga mengambil kira beberapa maklumat sistem penderiaan jauh seperti ciri spektrum, ruang, tempoh dan polarisasi. Perolehan imej kawasan yang berkenaan kemudiannya perlu diatur segera kerana kajian ini mengambil masa, terutama apabila banyak prapemprosesan seperti pembetulan radiometrik, atmosfera dan geometrik perlu dilakukan terlebih dahulu. iii) Data rujukan muka bumi dalam bentuk peta topografi, guna tanah semasa dan fotograf udara atau data lapangan perlu diperoleh pengkaji untuk membuat pengesahan bahawa hasil produk pengelasan itu betul dan tepat. iv) Pendekatan untuk mendapatkan maklumat perlu membuat pemilihan sama ada menggunakan kaedah pengelasan berselia atau tidak berselia atau memilih pendekatan hybrid. Sekiranya pengelasan berselia dipilih, maka penentuan seterusnya adalah menentukan jenis-jenis yang ada dalam pengelasan ini seperti maximum likelihood, maximum-distance atau parallelpiped. Tidak terdapat peraturan yang tetap mengenai kaedah pemilihan yang paling baik
88
tetapi panduan daripada kajian yang lepas dapat membantu pengkaji untuk membuat keputusan. v) Pemilihan ciri-ciri penderiaan jauh yang biasa digunakan adalah pemilihan jalur spektrum yang ditentukan oleh sistem penderia atau frekuansi pada sistem radar. vi) vii) viii) Beberapa indeks tumbuhan juga boleh digunakan untuk membantu proses pengelasan. Pengkaji perlu mempunyai perkakasan dan perisian sistem memproses imej yang khusus. Semua hasil pengelasan perlu disahkan betul dengan bantuan kerja lapangan, peta-peta dan data sedia ada supaya hasil yang diperoleh itu munasabah, boleh diterima dan dipercayai. ix) Hasil produk boleh dikeluarkan dalam bentuk digit menggunakan CDROM atau membuat laporan ataupun dalam bentuk jadual statistik supaya mudah disebarkan kepada penyelidik lain. Di Malaysia pengesanan perubahan guna tanah telah dijalankan di lembangan sungai Klang-Langat dari 1985 hingga ke 1998. Kajian ini adalah daya initiatif IGBP sebagai sebahagian daripada projek mengenai perubahan iklim global. Rajah 6.4, 6.5, 6.6 adalah beberapa contoh mengenai perubahan gunatanah untuk Lembah Klang-Langat bagi tahun 1990,1996 dan 1998.
89
Rajah 6.1 : Imej Landsat TM Luar Pantai Sungai Kelantan Mengikut Nisbah Jalur 4 5 3
Rajah 6.2 : Pengelasan Berselia Luar Pantai Pengkalan Datu, Kelantan
Rajah 6.3 : Pengelasan Tak Berselia Luar Pantai Pengkalan Datu, Kelantan.
90
Rajah 6.4 : Gunatanah Lembah Klang-Langat 1990
91
BACAAN ASAS Arnold, H.R. 1996. Interpretation of Airphotos and Remotely Sensed Imagery, Prentice Hall, New Jersey. Asrar, G. 1989. Theory and Applications of Optical Remote Sensing, John Wiley & Sons, New York. Barret, E.C. & Curtis, L.F. 1992. Introduction to Environmental Remote Sensing. Chapman Hall, London Curran, P.J. & Foody, G. 1994. Environmental Remote Sensing From Regional To Global Scales, John Wiley & Sons, New York. Curran, P.J. 1985. Principles of Remote Sensing. Longman, London. Dury, S.A. 1990. A Guide To Remote Sensing, Interpreting Images of the Earth, Oxford Science Publications, New York. Earth Remote Sensing Data Analysis Center (ERSDAC).1998. ASTER. Announcement of Opportunity Part I (Guideline for Announcement of Opportunity). Earth Remote Sensing Data Analysis Center (ERSDAC). 1998. ASTER Announcement of Opportunity Part II (ASTER Instrument and Operation) Harrison, B.A. & Jupp, D.L.B. 1989. Introduction to Remotely Sensed Data, CSIRO, Canberra. Jensen, J.R. 1996. Introductory Digital Image Processing, Prentice Hall, New Jersey. Justice, C. 1988. The Moderate Resolution Imaging Spectro Radiometer (MODIS): Land Remote Sensing For Global Change Research. Lillesand, T.M. & Kiefer, R.W. 1987. Remote Sensing And Image Interpretation, John Wiley & Sons, New York. Rees, W.G. 1990. Physical Principles Of Remote Sensing. Press Syndicate, New York. Richards, J.A. 1995. Remote Sensing Digital Image Analysis, Springer Verlag, Berlin. Ryerson, R.A. 1996. Earth Observing Platform and Sensors, ASPRS, Version 1.0. Schowengerdt, R.A. 1997. Remote Sensing Models and Methods for Image Processing, Academia Press, San Diego. Star, J.L, Estes J.E, McGwire, K.C. 1997. Integration of Geographic Information Systems and Remote Sensing, Cambridge University Press, Cambridge. Vincent, R.K. 1997. Fundamentals of Geological And Environmental Remote Sensing, Prentice Hall, New Jersey.
92
Rujukan Internet http://earth1.esrin.esa.it/eeo/rgt_hd/paysum http://edcwww.cr.usgs.gov/glis/hyper/guide/landsat http://edcwww.cr.usgs.gov/landdaac/1Km/avhrr.sensor.html http://eduwww.cr.usgs.gov/glis/hyper/guide/landsat_tm http://rst.gsfc.nasa.gov/Intro/nicktutor.html http://pao.gsfc.nasa.gov/gsfc/service/gallery/fact_sheet/earthsci/landsat7.html http://research.umbc.edu/~tbenja1/leblon/module 9. html http://rsrunt.geog.ucsb.edu/rscc/vol2/lec2.html http://southport.jpl.nasa.gov/desc/imagingradarv3.html. http://southport.jpl.nasa.gov/desc/SIRCdesc. html http://umbc7.umbc.edu/~tbenja1/exer 1.html http://web.ngdc.noaa.gov/seg/globsys/avhrr7.shtml http://www. tucson. ars. ag.gov/~qi/projects/landsat/nasa 95w.html http://www. unc. edu/~aaronm/RSCC/ GLOSARI Angstrom () : unit ukuran yang digunakan dalam penderiaan jauh untuk panjang gelombang yang pendek seperti ultra lembayung yang bersamaan 10-10m. Antena : alat yang menyinar elektromagnet dari pentransmisian dan penerimaannya semula daripada antena atau sasaran bumi. Atenuasi atmosfera: pengurangan atau pengecilan intensiti sinaran disebabkan pencerapan atau/dan serakan tenaga oleh atmosfera. Kesan ini bergantung pada panjang gelombang. Pengurangan mempengaruhi pergerakan sinaran solar ke Bumi dan juga sinaran yang di emisikan oleh permukaan bumi ke penderia yang menerimanya. AVHRR: atau the Advanced Very High Resolution Radiometer, suatu sistem penderia imej multispektrum yang dibawa oleh siri satelit meteorologi NOAA. CCT: pita komputer yang serasi atau pita magnet. CNES: Centre National d Etudes Spatiales, France. Pusat yang menguruskan operasi satelit SPOT. Data digit: data yang dipapar, dirakam atau disimpan dalam format berangka. Dekat inframerah: bahagian kawasan inframerah yang paling dekat, iaitu mempunyai panjang gelombang antara 0.71.3 m. EOSAT: Earth Observation Satellite iaitu syarikat yang mengendalikan hal-hal perdagangan data satelit Landsat sejak September 1995. Frekuensi (V): nombor alunan masa atau nombor panjang gelombang yang melalui suatu poin se unit masa.
93
Herotan geometrik: herotan imej yang berlaku atas sebab pergerakan, sifat-sifat penderia yang tidak linear, pentas deria atau ciri permukaan bumi. HRV: pengimbas High Resolution Visible yang dibawa oleh satelit SPOT. Imej digit: imej yang mempunyai nilai angka serta mewakili ton kelabu. Setiap nilai berangka ini mewakili ton kelabu yang berbeza-beza. Inframerah: bahagian yang berkaitan dengan tenaga panjang gelombang elektromagnet antara 0.7-15.0m. Dalam kajian penderiaan jauh panjang gelombang inframerah biasanya dibahagi kepada dekat inframerah (0.7-1.3m); inframerah tengah (1.3-3.0m) dan inframerah jauh (7.0-15.0m). Inframerah jauh juga dirujuk sebagai inframerah terma. Jalur penyerapan: julat panjang gelombang pada spektrum elektromagnet di mana bahanbahan menyerap tenaga elektromagnet yang diterimanya. Jalur: pemilihan bahagian panjang gelombang penderia, saluran atau frekuensi radar. Jendela atmosfera: merujuk kepada julat panjang gelombang di mana sedikit sahaja atau tiada sinaran yang boleh menerusi atmosfera atau pengecilan laluan atmosfera. Pada bahagian optik spektrum eletromagnet julat ini adalah lebih kurang antara 0.3-2.5, 3.04.0, 4.2-5.0 dan 7.0-15.0m. Kecerahan: persepsi visual yang menunjukkan sesuatu kawasan itu menyinar cahaya yang banyak atau sedikit. Kelas: istilah yang digunakan untuk menunjukkan pelonggokkan kumpulan piksel yang mempunyai persamaan nilai. Kelompok atau kluster: kumpulan yang mempunyai pola yang sama atau hampir sama antara satu sama lain yang ditentukan mengikut kepadatan ulangan dan jarak. Komposit warna: gambar warna yang dikeluarkan dengan memberi tiga warna primer ke saluran pilihan pada imej; contohnya pada data Landsat MSS, biru diagih pada jalur 4 (0.5-0.6 m), hijau pada jalur 5 (0.6-0.7m) dan merah pada jalur 7 (0.8-1.1 m). Landsat. siri satelit angkasa tidak berpandu yang dimulakan oleh National Aeronautic and Space Administration (NASA) dan diuruskan oleh EOSAT. Satelit ini direka khas untuk memungut data sumber bumi. Landsat yang telah dilancarkan adalah Landsat 1, 2, 3, 4, 5, 6 dan 7. Marine Observation Satellite (MOS): satelit orbit-polar yang tidak berpandu kepunyaan Jepun. Satelit ini membawa penderia yang direka bentuk khas untuk gunaan hal-hal mengenai lautan. Medan pandangan/penglihatan serta merta Instantaneous field of view (IFOV). Istilah khas untuk bahagian medan pandangan yang direka bentuk di dalam alat pengesan satelit.
94
Merenggang kontras: memperbaiki kontras imej melalui proses digit. Nilai julat asal digit dipertambah untuk memuatkan nilai julat kontras sepenuhnya dalam filem atau alat pamparan imej. Medan pandangan/penglihatan serta merta Instantaneous field of view (IFOV). Istilah khas untuk bahagian medan pandangan yang direka bentuk di dalam alat pengesan satelit. Merenggang kontras: memperbaiki kontras imej melalui proses digit. Nilai julat asal digit dipertambah untuk memuatkan nilai julat kontras sepenuhnya dalam filem atau alat pamparan imej. Multispektrum: digunakan dalam penderiaan jauh untuk merujuk pada dua jalur atau lebih seperti jalur cahaya nampak dan jalur inframerah. National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA): siri satelit orbit polar meteorologi kepunyaan Amerika Syarikat. Banyak digunakan untuk kajian iklim dan cuaca. Nombor digit: atau DN iaitu nilai pembolehubah yang dirakamkan oleh setiap piksel pada imej. Biasanya dalam banjaran antara 0-255. Pankromat: digunakan untuk filem yang sensitif kepada jalur luas seperti keseluruhan bahagian spektrum elektromagnet bahagian cahaya nampak. Ia juga merujuk kepada fotograf berjalur luas. Pemantulan berbaur: jenis pemantulan yang didapati dari permukaan yang sangat kasar (merujuk kepada panjang gelombang sinaran). Sinar yang dipantulkan terserak pada semua arah. Pemprosesan imej berangka: alat untuk memanipulasikan imej digit. Pemprosesan data: suatu prosedur di mana data ditukarkan daripada satu bentuk ke bentuk yang lain. Penderia bukan imej: penderia yang memberikan pengukuran kuantitatif mengenai intensiti tenaga elektromagnet daripada semua objek yang memasuki dalam medan pandangannya. Penderia ini meliputi radiometer dan spektrometer. Pendigit: alat input yang digunakan untuk menyurih data garisan dan merakam kordinat x,y pada sela yang dikehendaki. Pengelasan: proses yang memberi kategori kepada setiap piksel dalam imej multispektrum. Biasanya pengkategorian ini berdasarkan ciri-ciri persamaan pemantulan spektrum. Penghirisan kepadatan/penghirisan peringkat: proses menukar kesinambungan ton kelabu imej kepada siri kepadatan yang bersela di mana setiap sela dikaitkan dengan julat digit tertentu.
95
Penjelasan imej: operasi yang dapat memperbaiki pengecaman dan pengenalpastian objek pada sesuatu imej. Penyerapan: pengukuran keupayaan bahan menyerap tenaga elektromagnet pada panjang gelombang yang spesifik. Piksel: elemen gambar pada imej yang mempunyai aspek ruang dan spektrum. Pembolehubah ruang didefinisikan sebagai saiz resolusi sel (kawasan permukaan bumi yang diwakili oleh nilai data) dan pembolehubah spektrum didefinisikan sebagai intensiti tindakbalas spektrum bagi suatu sel dalam saluran imej tertentu. Poin kawalan bumi atau GCP: poin yang digunakan untuk mendapat rujukan maklumat antara data pesawat angkasa dengan data permukaan bumi. Poin yang dipilih dalam kawasan kajian mestilah dapat dikesani dengan tepat pada peta dan juga pada imej. Satelit geopegun (Geostationary): satelit yang orbitnya sebegitu cara sehinggakan ia sentiasa berada dikedudukan yang sama pada permukaan bumi. Tempoh orbit satelit begini tepat dengan pusingan masa bumi. Sinaran elektromagnet (EMR): perambatan tenaga menerusi ruang atau menerusi bahan media dalam bentuk interaksi antara medan elektrik dengan magnet. Istilah sinaran biasanya digunakan untuk tenaga jenis ini. Bagaimanapun, istilah ini digunakan lebih luas lagi. Dalam penderiaan jauh ia juga dipanggil tenaga elektromagnet. Sistem aktif: sistem penderiaan jauh yang menghantar isyarat elektromagnet yang direka sendiri ke arah objek sasaran dan kemudian merakamkan semula tenaga yang disebarbalik atau yang dipantulkan semula ke penderia. Juga dipanggil gelombang mikro aktif atau radar yang beroperasi antara panjang gelombang 0.75 m-1m. Sistem Maklumat Geografi: sistem analisis dan pengendalian data berdasarkan atribut ruang. Set data ini mungkin dalam bentuk peta, iaitu yang mengandungi atribut kualitatif sebagaimana yang dirakamkan sebagai garisan poin atau kawasan, biasanya dalam format vektor. Set data boleh juga dalam bentuk imej, iaitu data dalam bentuk atribut kuantitatif (biasanya dalam format raster). Spektrum elektromagnet: sinaran elektromagnet yang disusun berturut daripada sinar yang paling pendek iaitu sinar kosmic, ke sinar gamma, sinar x, sinar ultra lembayung, sinar cahaya nampak dan sinar inframerah. Meliputi juga gelombang mikro dan kesemua panjang gelombang radio. Stesen penerimaan bumi: kemudahan perkakasan dan perisian yang berkebolehan merakam data daripada sistem satelit angkasa. Sudut insiden : sudut antara arah kedatangan sinaran dan normal terhadap permukaan yang menerima. Sudut insiden: sudut antara arah kedatangan sinaran dan normal terhadap permukaan yang menerimanya. Sudut tunduk: diguna untuk SLAR iaitu sudut antara sudut mendatar antena dengan garisan yang menghubung antena dan sasaran.
96
Suhu mutlak: suhu yang diukur pada skala Kelvin. Dasarnya adalah sifar mutlak, iaitu 2730C; 00C dilahirkan sebagai 2730K. Warna palsu: penggunaan satu warna untuk mewakili suatu panjang gelombang yang lain seperti warna merah untuk mewakili bahagian inframerah. Warna: sifat objek yang bergantung pada panjang gelombang cahaya yang dipantulkan.
Apendiks 1 Senarai Penderia Satelite AATSR ACRIM AMI-SAR AMSR ASAR ASTER ATSR AVHRR AVNIR CCDC CERES CZCS EOS-COLOR ERBI ETM+ GLI GOES GOME HRV HRVIR IR IRIS IRR ISO JERS-OPS JERS-SAR LCCD LIS LISS LRR MAPS MESSR MHS MISR : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Advanced Along Track Scanning Radiometer Active Cavity Radiometer Irradiance Monitor Active Microwave Imager-Synthetic Aperture Radar Advanced Microwave Scanning Radiometer Advanced Synthetic Aperture Radar Advanced Spaceborne Thermal Emission and Reflection Radiometer Along Track Scanning Radiometer Advanced Very High Resolution Radiometer Advanced Visible and Near IR Radiometer Charge-Coupled Device Camera Clouds and Earths Radiant Energy System Coastal Zone Colour Scanner Earth Observing System-Ocean Colour Instrument Earth Radiation Budget Instrument Enhanced Thematic Mapper-Plus Global Imager Imager GOES Global Ozone Monitoring Experiment High Resolution Visible High Resolution Visible Infra-red Scanner Imaging Radiometer Infrared Interferometer/Spectrometer Infrared Radiometer Imaging Spectrometer Observatory Japanese Earth Resources Satellite-Optical Sensors Japanese Earth Resources Satellite-Synthetic Aperture Radar Linear Charge-Coupled Device Lightning Imaging Sensor Linear Imaging Self-Scanning System Laser Retro-Reflector Measurement of Air Pollution from Satellites Multispectral Electronic Self-Scanning Radiometer Microwave Humidity Sounder Multi-Angle Imaging Spectro-Radiometer
97
MODIS : MOMS : MOPITT : MOS : MRIR : MSR : MSS : MTS : MWR : OCTS : OPS : POAM-II : POLDER : PR : PRARE : RBV : SAR : SASS : Seasat/SAR : SeaWiFS : SIR-A : SIR-B : SIR-C/X-SAR : SIRS : SMMR : SWIR : TM : VHRR : VHRSR : VIRR : VIRS : VISSR : VTIR : WFI : WIFS : : X-SAR :
Moderate-Resolution Imaging Spectrometer Modular Optoelectric Multispectral Scanner Measurements of Pollution in the Troposphere Multispectral Optoelectronic Scanner Medium Resolution Infrared Radiometer Multispectral Radiometer Multispectral Scanner Microwave Temperature Sounder Microwave Radiometer Ocean Colour and Temperature Scanner Optical Sensors Polar Ozone and Aerosol Measurement Polarization & Directionality of the Earths Reflectances Precipitation Radar Precise Range and Rate Equipment Return Beam Vidicon Synthetic Aperture Radar Seasat Scatterometer System Seasat/Synthetic Aperture Radar Sea-Viewing, Wide Field-of-View Sensor Shuttle Imaging Radar-A Shuttle Imaging Radar-B Shuttle Imaging Radar-C/X-band-Synthetic Aperture Radar Satelite Infrared Spectrometer Scanning Multi-channel Microwave Radiometer Short Wavelength Infrared Imaging Radiometer Thematic Mapper Very High Resolution Radiometer Very High Resolution Scanning Radiometer Visible/Infrared Radiometer Visible Infrared Scanner Visible Infrared Spin-Scan Radiometer Visible & Thermal Infrared Radiometer Wide Field Imager Wide Field Sensor X-band Synthetic Aperture Radar
98
Apendiks 2 Senarai Pentas Penderia: Pesawat Angkasa ADEOS : AEM : APOLLO : ATLAS : ATN : CBERS : DMSP : EARLYBIRD : ENVISAT : EOS : AM : PM : ERS-1 : GEOS : GEOSAT : GMS : GEOS : GOMS : GPS : INSAT : IRS : JERS : LANDSAT : METEOSAT : MOS : NOAA/POES : QUICK BIRD : RADARSAT : Salyut : Seasat : Skylab : SPOT : TIROS TiungSat TOM-EP TRMM UARS : : : : : Advanced Earth Observation Satellite Atmospheric Explorer Mission Apollo Astronaut Photography Atmospheric Laboratory for Application and Science (Shuttle Angkasa) Advanced TIROS-N Satellite China/Brazil Earth Resource Satellite Defence Meteorological Satellite Programme EarlyBird Environmental Satellite Earth Observing Sistem Morning Equatorial Crossing Satellite Afternoon Equatorial Crossing Satellite Earth Resources Satellite 1 Geodetic Earth Orbiting Satellite Geodesy Satellite Geostationary Meteorological Satellite Geostationary Operational Environmental Satellite Geostationary Operational Meteorological Satellite Global Positioning System Indian National Satellite Indian Remote Sensing Satellite Japanese Earth Resources Satellite Land Satellite Meterological Satellite Marine Observation Satellite Polar Orbiting Meteorological Satellite Quick Bird Polar Orbiting Canadian Active Microwave Satellit Salyut Space Station Sea Satellite Space Shuttle Satellite Pour l Observation de al Terre (sebelum dikenali dengan system Probatroire d Observation de la Terre) Television Infrared Observing System Malaysian Micro Satellite Total Ozone Mapping Spectrometer (Earth Probe) Tropical Rain Fall Measurement Mission Upper Atmosphere Research Satellite
99

Pengenalan Penderiaan Jauh

Uploaded by

Document Information

Original Description:

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Pengenalan Penderiaan Jauh

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PENGENALAN PENDERIAAN JAUH