Η σχέση οικουμενικότητας και έθνους

Κυριακή, 02 Νοέμβριος 2008 00:03

του Θεόδωρου Ζιάκα

Κατ’ αρχήν οφείλω μια εξήγηση: Δεν φέρω καμία ειδικότητα ούτε περί τα
εκκλησιαστικά, ούτε περί τα κανονικά, ούτε περί την ιστορία του
ζητήματος. Και, δυσφόρησα με την πρόσκληση να συμμετάσχω διότι
επικαλέστηκα ακριβώς αυτήν την ανειδημοσύνη. Ο λόγος που οι
οργανωτές απευθύνθηκαν σε μένα ήταν επειδή έχω υποτίθεται κάποια
άποψη λόγω ορισμένων μελετών μου γύρω από τα θέματα εθνικής
ταυτότητας, οικουμενικότητας κ.λ.π. και θα μπορούσα ενδεχομένως να
συνεισφέρω μια άλλη οπτική στο θέμα.

Δεν ανησυχώ για την εκκλησία, για αυτό που λέγεται εκκλησία όπως και να
το εννοεί κανείς. Δεν ανησυχώ διότι θα σας πω ένα ανέκδοτο το οποίο
υπάρχει ιστορικά: Όταν ο Μ. Ναπολέων απείλησε τον Καρδινάλιο του
Παρισιού ότι θα διαλύσει την εκκλησία, ότι θα τους συντρίψει κ.λ.π.
εκείνος ατάραχος του απάντησε να μη κουράζεται γιατί επί 17 αιώνες
προσπαθούσαν κι εκείνοι να πετύχουν το ίδιο πράγμα από τα μέσα και δεν
το κατάφεραν. Η αφορμή για τη συζήτηση που κάνουμε σήμερα εδώ είναι-
όπως όλοι ξέρετε- οι ανταγωνισμοί των προκαθήμενων για τις δικαιοδοσίες,
τα δικαιώματα, τις εξουσίες.

Ουσιαστικά είναι μια προέκταση αυτής της πρακτικής που ο Καρδινάλιος

επικαλέστηκε για να δείξει ποιος είναι αντικειμενικά ο στόχος αυτής της
πρακτικής. Δηλαδή αυτό από το οποίο κινδυνεύει η εκκλησία είναι οι
ανταγωνισμοί των προκαθημένων της για τις εξουσίες, τα οφίτσια, τα
προνόμια κ.λ.π., κ.λ.π. Παρόλα αυτά, όμως η ιστορία δείχνει ότι το
αποτέλεσμα μπορεί να είναι κακό, μπορεί να είναι αυτό που είναι, αλλά η
εκκλησία παραμένει και επομένως δεν ανησυχώ γι’ αυτό το πράγμα. Δεν
ήρθα εδώ, δηλαδή, για να εκφράσω τις ανησυχίες μου και να προτείνω
λύσεις και ‘γω όπως άλλοι πάνω σ’ αυτό.

Από την άλλη πλευρά μου κάνει εντύπωση, κάνει σε όλους εντύπωση, ότι
άνθρωποι που δεν έχουν καμία σχέση με την εκκλησία, ούτε την
υπολήπτονται, απεναντίας μπορεί να την θεωρούν και κοσμοθεωρητικό
τους αντίπαλο, ανησυχούν πάρα πολύ και παίρνουν θέση. Προφανώς
ανησυχούν πάρα πολύ και παίρνουν θέση όχι για την εκκλησία καθεαυτή
αλλά γι’ αυτό που λέγεται έθνος και εθνική ταυτότητα, για τα κρατικά μας
συμφέροντα, για τις πολιτικές συμμαχίες κ.ο.κ. Προσωπικά πάλι δεν
ανησυχώ για την τύχη της εθνικής ταυτότητας μέσα από την επικράτηση
της μιας ή της άλλης άποψης, διότι είμαι πεπεισμένος -κι αυτό
επεξεργάζομαι και έχω, νομίζω, αρκετά επιχειρήματα και τεκμήρια για να
το επαληθεύσω- πως ό,τι κίνδυνο είχε να διατρέξει η εθνική ταυτότητα,
τον έχει ήδη διατρέξει.

1
Υπάρχουν εθνικές ταυτότητες; Υπάρχουν καταστάσεις μη-ιστορικές;
Υπάρχει οικουμενικότητα που να μην είναι ιστορική; Υπάρχει κοινότητα,
εκκλησιαστικό σώμα, πολιτικό σώμα, οτιδήποτε που να μην είναι ιστορικό;
Να μην συνδέεται με μια ορισμένη περίοδο συγκυριών, καταστάσεων
κ.λ.π.; Όχι. Όταν μιλούμε για μια εθνική ταυτότητα για πια εθνική
ταυτότητα μιλούμε; Μιλούμε για την ταυτότητα που αποκτά ένας λαός
μετέχοντας σε ένα πολιτισμό που στη συγκεκριμένη εποχή τυχαίνει να είναι
κυρίαρχος και ενδεχομένως παγκόσμιος, οικουμενικός κ.τ.λ., κ.τ.λ. Ποιος
είναι αυτό ο πολιτισμός στη νεώτερη περίοδο; Είναι ο πολιτισμός της
νεωτερικότητας, αυτό που λέμε στη καθημερινή μας συζήτηση ο δυτικός
πολιτισμός, ο οποίος σήμερα είναι παγκόσμιος πολιτισμός, δηλαδή
κυριαρχεί παντού. Κυριαρχεί παντού σημαίνει όχι ότι εξάλειψε ό,τι δεν
είναι δικό του αλλά ότι το ενσωμάτωσε και ηγεμονεύει επ’ αυτού, το
ενσωμάτωσε και το χρησιμοποιεί ως εξάρτημά του. Ουσιαστικά δηλαδή τι
εννοούμε όταν λέμε ταυτότητα σήμερα; Εννοούμε την νεωτερική
ταυτότητα των λαών. Η ταυτότητα του ελληνικού λαού από την
επανάσταση κι έπειτα, η ταυτότητα του σύγχρονου νεοελληνικού κράτους,
είναι νεωτερική εθνική ταυτότητα. Θα μου πείτε, πιο πριν δεν είχε εθνική
ταυτότητα ο λαός αυτός; Είχε, αλλά δεν ήταν η νεωτερική εθνική
ταυτότητα. Ήταν η ταυτότητα που είχε μετέχοντας και μάλιστα σε θέση
ηγεμονική στα πλαίσια μιας οικουμένης, ενός άλλου πολιτισμού ο οποίος
ήταν ο λεγόμενος Βυζαντινός πολιτισμός. Δηλαδή ο ρωμαίικος, ελληνικός
πολιτισμός.

Μ’ αυτήν την εννοιολογία βγαίνουμε από την σύγχυση και την στρεβλή
θεώρηση και αντιπαράθεση μεταξύ οικουμενικού και εθνικού. Το εθνικό
δεν έρχεται σε αντίθεση με το οικουμενικό. Το εθνικό είναι ετερότητα
μετοχής στο οικουμενικό με τη διαφορά ότι δεν υπάρχει οικουμενικό έξω
από την ιστορία αλλά υπάρχουν μορφές οικουμενικότητας κάθε φορά.
Υπάρχουν πολιτισμοί που είναι κυρίαρχοι και πολιτισμοί που είναι
κυριαρχούμενοι. Υπάρχουν πολιτισμοί που είναι του παρόντος και
υπάρχουν πολιτισμοί που είναι του παρελθόντος και ήταν διαφορετικοί από
αυτούς του παρόντος. Η εθνική ταυτότητα ως μετοχή σε εκείνους τους
πολιτισμούς ήταν διαφορετική από την ταυτότητα ως μετοχή στο σύγχρονο
πολιτισμό. Άρα επομένως, για πια εθνική ταυτότητα ομιλούμε όταν λέμε για
εθνική ταυτότητα; Αυτό είναι ένα πολύ βασικό ερώτημα.

Όταν την αντιδιαστέλλουμε με την οικουμενικότητα, με πια

οικουμενικότητα την αντιδιαστέλλουμε; Αυτό είναι ένα δεύτερο πολύ
σημαντικό ερώτημα.

Ένα τρίτο θέμα είναι το εξής: Μιλάμε για ιστορικότητα- όλα ζουν μέσα στην
ιστορία. Όταν λέμε ιστορικότητα τι εννοούμε; Εννοούμε πράγματα που
γεννιούνται, εξελίσσονται και παρέρχονται, για πράγματα που γίνονται και

2
απογίνονται ύστερα από κάποιο χρονικό διάστημα, κάποιους αιώνες,
κάποιες χιλιετίες ενδεχομένως, όπως με την παλαιά, δική μας
οικουμενικότητα. Ερώτημα, λοιπόν, τρίτον: Η νεωτερική οικουμενικότητα
σε ποιο σημείο της ηλικίας της βρίσκεται σήμερα; Πριν από 200-400 χρόνια
βρίσκονταν στην γέννηση και την άνοδό της. Στην πορεία της αυτή προς
την παγκόσμια κυριαρχία, δορυφοροποίησε άλλες ταυτότητες και τις
μετασχημάτισε, δορυφοροποίησε τους άλλους λαούς του κόσμου γύρω της.
Ο ελληνικός λαός μπήκε κι αυτός στον αστερισμό της οικουμενικότητας,
άλλαξε ταυτότητα. Άλλαξε ταυτότητα δεν θα πει ότι κατήργησε την
προηγούμενή του ταυτότητα. Απλώς, η προηγούμενή του ταυτότητα
ενσωματώθηκε μ’ έναν ορισμένο τρόπο μέσα στην κυρίαρχη, τη νεωτερική.
Σήμερα, όλα τα δεδομένα δείχνουν- κατά τη δική μου άποψη τουλάχιστο-
ότι έχουμε μπει στη φάση του τέλους της νεωτερικότητας. Πως
επισημαίνεται αυτό; Επισημαίνεται από το σύνολο της κρίσης που διέρχεται
ο πολιτισμός αυτός, η οποία κρίση είναι κρίση οικουμενικότητας.
Βαδίζοντας προς τη δύση του ένας οικουμενικός πολιτισμός, αρχίζει και
αμφισβητείται ακριβώς στο στοιχείο που ήταν ο δυναμισμός του, δηλαδή
στην οικουμενικότητά του. Τα πρότυπά του είναι βεβαίως ακόμη ελκυστικά,
αλλά όλο και περισσότεροι ξέρουν ότι οι προσβάσεις στα πρότυπα αυτά
είναι προσεγγίσιμες για ένα πολύ μικρό πληθυσμό της γης.

Στη βάση της κρίσης της οικουμενικότητας του σύγχρονου πολιτισμού

αρχίζουν οι κεντρόφυγες τάσεις, τάσεις διασπαστικές, οι αμφισβητήσεις
κ.ο.κ. Δεν έχουμε χρόνο για να κάνουμε μια ανασκόπηση αυτής της
ιστορίας, δηλαδή της επέκτασης της νεωτερικής παράδοσης στο σύνολο
του πλανήτη, του τρόπου που συναρθώθηκε με τις προ-νεωτερικές
παραδόσεις, του τρόπου που τις ενσωμάτωσε, πως τις περιθωριοποίησε,
πως όταν έφτασε αυτός ο τύπος ανθρώπου που εμπνέει αυτόν τον
πολιτισμό στα όριά του και δεν μπορεί πια να αναπαράγει μ’ έναν
διευρυμένο τρόπο την κυριαρχία των προτύπων του στον κόσμο, άρχισε να
καταρρέει ξεκινώντας από την περιφέρειά του.

Τότε εμφανίζεται ο φονταμενταλισμός. Ο φονταμενταλισμός στην

πραγματικότητα τι είναι; Ο φονταμενταλισμός είναι η στάση εκείνου ο
οποίος προσδοκούσε ότι θα μπει κι αυτός μέσα στον ουρανό των αξιών,
των απολαβών και των αγαθών της νεωτερικότητας, αλλά του κλείστηκε ο
δρόμος, έχει απογοητευτεί ,ξέρει ότι δεν πρόκειται να μπει και ξαναγυρίζει
στις παραδόσεις που είχε πριν, όπως αυτές τις αντιλαμβάνεται ως όπλο για
την επιβίωσή του σήμερα και την καταστροφή του αντιπάλου του.

Εμείς, έχουμε πίσω μας έναν άλλο οικουμενικό πολιτισμό, το

ανθρωπολογικό στάτους του όποιου είχε φτάσει κατά την άποψή μου σε
επίπεδο διαφορετικό και υψηλότερο από το σημερινό, έχουμε σήμερα την
εμπειρία της κρίσης του πρώτου οικουμενικού πολιτισμού, που ήταν ο
Αρχαιοελληνικός ο οποίος ήταν παράλληλα ανάλογος με τον σημερινό
νεωτερικό πολιτισμό.
3
Τι είναι ο σημερινός πολιτισμός; Ένας ατομοκεντρικός πολιτισμός. Ο
Αρχαιοελληνικός ήταν και εκείνος ένας ατομοκεντρικός πολιτισμός. Οι
πολιτισμοί του ατόμου είναι πολιτισμοί που έχουν ένα κύκλο. Όταν το
άτομο αναπτυχθεί πέφτει στο σχετικισμό, το κριτικό πνεύμα αναπτύσσεται,
αποσυντίθεται (σοφιστική, σχετικισμός κ.λ.π.) μεταμοντερνισμός σήμερα
που είναι κάτι το ανάλογο. Δηλαδή η τροχιά ενός ατομοκεντρικού
πολιτισμού, ενώ στην ανοδική φάση που οδηγεί στη συγκρότηση μιας
βουλισιαρχικής ατομικότητας η οποία είναι σε θέση να οργανώνει, να
σχεδιάζει, να επεκτείνεται, να διαχειρίζεται δύναμη, στη φάση της
ωρίμανσής του το άτομο αρχίζει και αυτό-αμφισβητείται, να αμφισβητείται
και καταρρέει εσωτερικά. Σήμερα είμαστε στη φάση όπου το νεωτερικό
άτομο αποσυντίθεται σε μαζική κλίμακα μέσα στα ίδια του τα κέντρα. Το
μηδέν έχει αναδυθεί στο προσκήνιο της ψυχής του δυτικού ανθρώπου και
καταβροχθίζει τα πάντα. Αυτό είναι το μεγάλο πρόβλημα της εποχής μας.

Απάντηση σ’ αυτό το πρόβλημα δεν δίνει κανένας φονταμενταλισμός,

βεβαίως, διότι γιατί ο φονταμενταλισμός και οι προνεωτερικές παραδόσεις
που τον επικαλούνται είναι σε ανθρωπολογικό στάδιο προγενέστερο της
ατομικότητας. Οι μόνοι που έχουν κάποια εμπειρία κριτικής στην
ατομικότητα και υπέρβασής της μέσα στον πολιτισμό τους και μέσα στα
κείμενά τους, είναι όσοι μετέχουν στον ελληνικό και δη στον ελληνικό
ορθόδοξο πολιτισμό. Να μην επεκταθώ πάρα πολύ, γιατί αυτά είναι αρκετά
μπερδεμένα θέματα και θέλουνε πάρα πολύ ώρα για να τα θα διευκρυνήσει
κανείς σε κάποιο πλάτος. Θα συμπτύξω το συμπέρασμά μου στα εξής.

Βρισκόμαστε σε μια φάση όπου η νεωτερική οικουμενικότητα βαδίζει προς

τη Δύση της. Ήδη οι ταυτότητες που αποτελούν ετερότητα μετοχής προς
αυτήν την ακολουθούν την πορεία της. Η νεωτερική ελληνική ταυτότητα
βαδίζει προς τη δύση της και μαζί της όλες οι ρυθμίσεις και οι προσαρμογές
που έχουν γίνει στο θέμα της σχέσης έθνους-κράτος και εκκλησίας. Τίποτε
δε σώζει το αυτοκέφαλο, τίποτε δε σώζει την οικουμενικότητα έτσι όπως
την ξέρουμε από το οικουμενικό πατριαρχείο.

Και τα δυο είναι μορφές νεωτερικής προασαρμογής. Όταν βρίσκόμαστε σε

φάσεις αλλαγής οικουμένης, όταν βρισκόμαστε σε φάσεις αλλαγής
ανθρωπολογικού τύπου και βαθιάς ανθρωπολογικής κρίσης τότε τα
πράγματα ξανατίθονται εξ’ αρχής απ’ το σημείο μηδέν. Δε βρισκόμαστε σε
μια ιστορική στιγμή όπου κάποιες μεταρρυθμίσεις ή επιφανειακές
επεμβάσεις μπορούν να σώσουν τίποτα. Βρισκόμαστε στην εποχή όπου το
χαρακτηριστικό της είναι το «Ναι σε όλα, μέσα στο τίποτα». Αν η εκκλησία
πιστεύει ότι μπορεί και πρέπει να κάνει κάτι είναι να δώσει απάντηση στο
μηδέν. Δηλαδή, μπορεί να βοηθήσει τον άνθρωπο ο οποίος ζει στο χείλος
του μηδενός και βουλιάζει όλο και περισσότερο μέσα σ’ αυτό . Αυτό το
βούλιαγμα δεν είναι θεωρία, το βλέπετε. Είναι η βία η οποία μορφάζει απ’
όλες τις μεριές, με τις πιο άγριες μορφές της. Είναι η ανομία η οποία έχει

4
πάρει ολοένα και μεγαλύτερες διαστάσεις. Είναι ο αμοραλισμός ο οποίος
βρίσκεται σε όλο και μεγαλύτερη ανάπτυξη.

Απέναντι σ’ αυτά τα ζητήματα έχουμε να πούμε τίποτα; Εάν έχουμε να

πούμε τίποτα η συζήτηση έχει περιεχόμενο. Αν τσακωνόμαστε για τις
δικαιοδοσίες πάνω στο χείλος της αβύσσου, είμαστε άξιοι της τύχης μας.

πηγή: Άρδην τ.45 , ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ '03