UVOD U SLAVENSKU ARHEOLOGIJU PROBLEMI SLAVENSKE ETNOGENEZE

slavenski jezici spadaju u grupu SATEM jezika postojbina: zakarpatsko podruje (u vrijeme indoevropske seobe) historijski Slavene moemo pratiti od Herodota (spominje neke narode i plemena Neuri, Budimi danas se misli da je rije o Slavenima u susjedstvu Skita) rimski izvori: Tacit Slaveni prostorno bliski Germanima arheoloki ih se vee uz ? kulturu iz 1.st. uz Slavene su vezane razne prethistorijske kulture (Tripolje, Luika) tzv. slavenska pradomovina izmeu Dnjepra i Dnjestra (prije dijaspore) od poetka nove ere manje migracije slavenskih plemena

jedna od teza: etniki kontinuitet nosilaca Luike kulture 1. spaljivanje i pokapanje u urnama 2. prostor na kojem se javlja ta kultura (izmeu Odre i Visle) 3. princip iskljuenja ostalih naroda (Germani, Iliri) ostaju samo Slaveni argumenti protiv: 1. vremenski interval od odumiranja Luike kulture do Slavena postoji razmak od 1000 godina 2. problem DIJAKOVSKE kulture naroito naselja koja su utjecala na razvoj slavenskih gradita Slavene prije 6.st. je praktiki nemogue identificirati problem germanske seobe: 1. sa sjevera ka jugoistoku tokom 1.st. utjee na slav. migracije (tako i prije 6.st. postoji odreeno pomicanje slavenskih plemena prema Ist. moru i preko Dnjepra ka istoku) 2. pojava Huna utjee na slavenski smjer terminus post quem seobe naroda 3. poetkom 6.st. Langobardi prelaze Dunav i dolaze u Panoniju ostavljaju prostor za jedan kraj avaroslavenskog pomicanja dok drugi ide kroz Podunavlje 4. pojava i kretanje Avara takoer je utjecala na pomicanje Slavena 5. jo prije pojave Avara poetkom 6.st. imamo ve tzv. ANTSKI SAVEZ u donjem Podunavlju (odatle jedan dio Slavena inkorporira se u vojsku istono-rimskog carstva nakon sredine 6.st.) PROKOPIJE IZ CEZAREJE oficir u Justinijanovoj vojsci , Gotski rat spominje Slavene u Justinijanovoj vojsci njegov opis opsade Gotije (Totila) podatak o lukavstvu slavenskih vojnika (trske dihalice) veliki val slavenske seobe vezan je uz avarsku provalu u Karpatsku kotlinu 567/8. Langobardi unitavaju gepidsku dravu i sele u Italiju prostor ove dvije drave zaposjedaju Avari i Slaveni JUNI SLAVENI I NASELJAVANJE NA BALKANU

dr.pol.6 i po.7.st. vezano uz avarske provale na Balkan i u predalpski prostor povijesni podaci: korespondencija istarskih biskupa sa papom Grgurom (oko 600.g.) vee se uz provale Avara i Slavena spominje i da jedan dio njih ostaje u unutranjosti Istre, koje je antiko stanovnitvo napustilo
1

Balkan (ue Kupe u Savu geografski kriterij) podaci za opsadu SOLUNA 6/7.st. spominje se i naseljavanje Slavena problem SIRMIUMA Bajanova opsada migracije panonskog stanovnitva u Dalmaciju (ivotopis sv. Dimitrija spominje Slavene koji spaljuju mrtve i naseljavaju se) pojava Slavena na Jadranu : SALONA sruena 614/15., na temelju groba opatice Johane - opatica jednog samostana, pripadala benediktinskom redu (enski redovi sv. Skolastika, muki sv. Benedikt) rana pojava benediktinaca u Sirmiumu 614/15. natpis na sarkofagu opatice Johane POSLJEDNJI UKOP U MANASTIRINAMA - kao djevojica pobjegla iz Sirmiuma (582.) natpis iz Sirmiuma (danas u Zg muzeju) iz doba opsade

ostava bakrenog novca HERAKLIJA IZ SALONE upozorava da je na podruju Salone jo u Heraklijevo vrijeme novac imao vrijednost 2. teza o ukopu od strane ? - dosta nevjerojatno to je potaklo Marovia da predloi datiranje prestanka antikog ivota 630. (za Heraklijeva vladanja) Konstantin Porfirogenet (spominje Tomislavovu mornaricu) 10.st. DAI spominje da je Heraklije naselio Hrvate i pokrstio ih

628. opsada Carigrada sudjeluju i Slaveni nakona pada Sirmiuma poinju avarski prodori i slavensko naseljavanje Balkana (TO NE ZNAI DA AVARI UVIJEK NASTUPAJU SA SLAVENIMA, ali su omoguili totalno povlaenje romanskog stanovnitva u gradove, na otoke i u nepristupana podruja) nakon neuspjeha pod Carigradom Avari se povlae iskljuivo u Karpatsku kotlinu, dok Slaveni ostaju Slaveni se ponovo javljaju u pov. izvorima pred kraj 8.st. (slina situacija i sa Zapadnim Slavenima)

ERNJAHOV KULTURA

1. 2.

problem nosilaca te kulture je jo uvijek otvoren neki smatraju da je to izrazito slavenska kultura u Erdelju se manifestira tek od 2. pol. 4. st. nema dokaza o kontinuitetu izmeu ernjahova i Martinovke (kraj Kijeva, 6.st.) ernjahov: fibule sa podvijenom nogom i spiralom, keramika dobre kvalitete prema rimskim uzorima (tamna sa reetkastim ornamentom) tih nalaza ima u podruju Dnjepra, ali nakon 4.st. odumire i ta kultura (nakon germanske migracije prema jugu) horizont Sintanna Mures kontinuira u istonogermanskom materijalu 5.st. keramika odrie slavensko autorstvo te kulture nagli pad tehnoloke kvalitete: izrazita, prva slavenska keramika je vrlo gruba i raena bez lonarskog kola uvjerljivija je teza o utjecaju Dijakovske kulture (kraj Moskve) kao kulture koju vezuju uz Slavene na prijelazu iz prethistorije u historijsko vrijeme jedino to se moe identificirati kao slavensko od poetka nove ere su gradita tip naselja s drvenim palisadama ( naselja bez stratigrafije, vrlo plitka) - kod nas u MRSUNJSKOM LUGU faze: GERMANSKA SLAVENSKA vodee forme: jednostavne fibule sa podvijenom nogom
2

najranije: poetak 3.st. faze: ERNJAHOV, SINTANNA MURES podruje Podnjeprovlja, Moldavije i donjeg Podunavlja

ZARUBINJSKA KULTURA

1. 2.

1.

2.
3.

4.

na pojedinim lokalitetima u Ukrajini ide s najstarijom fazom ernjahov kulture (na to je upozorio Hvojka, ukrajinski arheolog) donosi primjere slavenskih zemunica groblja sa BIRITUALNIM pokopom tek u ernjahovu su pojedini grobovi s incineracijom mogli biti vezani uz Slavene, ali sa kvalitetnom crnopoliranom keramikom tankih stjenki, dok je slavenska keramika 6.st. raena rukom Brenner: migracija GOTA u 1.st. dovodi do raanja ernjahov kulture usporedna naselja u Podnjeprovlju: slavenska naselja zatvorenog tipa GRADITA istonogermanska naselja otvorenog tipa keramika tipa ernjahov naena je i na graditima (Slaveni su je vjerojatno koristili) slavenska keramika: prvenstveno forma lonca bez drke najranija: tzv. PRAKI TIP nema usta, bez drke (grobina keramika, lokaliteti 6. st.) kolo tek u 8.st. (gradina keramika) valovnica se na slavenskoj keramici javlja tek kada Slaveni dolaze u kontakt sa Rimljanima - tako se u provinciji Dalmaciji javlja problem razlikovanja kasnoantike keramike 6.st. od slavenske ernjahov kultura: posude s rukama (u slavenskoj keramici 9/10.st., pod utjecajem autohtonih tradicija) bikonine zdjele 13.st. (tek s pojavom gotike keramike) keramika je takoer preteno grobina nestaje nakon 400. godine sovjetski arheolozi izvode slavenske fibule 6 i 7.st. od fibule s podvijenom nogom slavenska fibula derivat istonogermanske fibule fibula s podvijenom nogom ope kulturno dobro u Europi ekspanzija ernjahov keramike prema jugu je vezana za 2. pol. 4. st nekropole (kompleksna nalazita) ERNJAHOV keramika DAKA SARMATSKA fibule s podvijenom nogom u rimskoj izvedbi sa karakteristino facetiranim gornjim dijelom noge jako romanizirana keramika razlika izmeu kasnoantike (5 i 6.st.) i slavenske keramike: rimska krajevi unutra horizontalni (pridravanje posude) slavenska krajevi unutra vertikalni (zaglaivanje posude) nalazi kao iz nekropole TIRGSOR radije se pripisuju nekoj grupi u Rumunjskoj koja je imala veze sa Zarubinjskom, a ne samim Slavenima

1. 2. 3.
1. 2.

PRAKA KERAMIKA datira se prema paljenim pokopima sve urne na podruju eke, Moravske, Rumunjske (vjer. od Dunava) pokazuju sline forme (7.st.) kod nas: urne iz KAIA posve druga forma (isto 7.st.), eljasta valovnica mlaa forma pojava dekoracije: valovnica javlja se tek u dodiru sa kasnoantikim tradicijama Kai: nalazi koji se mogu vezati uz Koman kulturu enklave romaniziranog autohtonog ivlja (koje prenosi antiku tradiciju duboko u srednji vijek) 8.st. okolica Blatnog jezera (POKASZEPETK) paljeni pokopi iznad skeletnih I. Bona: rezultat migracije iz Donjeg Podunavlja (drugi krak Erdelj) u migraciji su Slaveni izgubili paljevinski pokop u oko 50. god. (rezultat simbioze s Avarima?) groblja I. kaganata nemaju paljevinske grobove

PROBLEM ODNOSA GROBNE I NASEOBINSKE KERAMIKE keramika SREDNJEG gradinog perioda: KOLO (spororotirajue, runo) ukras: valovnica eljasti instrument ee od urezivanja keramika MLAEG gradinog perioda: razlika profilacija ruba usta rezultat izmjene tehnologije upotreba brzog kola i bolja tehnika peenja

BLUINSKI TIP (Poulik)

odgovara Bjelobrdskoj kulturi neto nii trbuasti lonac, naglaeno rame, dobro peen (crvene boje)

veliki dio slavenske keramike 7 i 8.st. (posebno grobne) je suen u bogatim grobovima keramika posuda se zamjenjuje DRVENOM VEDRICOM s okovima, te staklom javlja se i rukom raen lonac kao dar roaka pokojniku (posve ritualna podloga) 8 i rano 9. st. podjednako se u grobovima javljaju lonci raeni na sva tri naina (rukom, sporo i brzo kolo) iz toga se vidi da se ve u 8. st. javlja proizvodnja radionikog karaktera OTOK KOD VINKOVACA

konjaniki grob (datiran konjskom opremom), kraj 8. st. lonac visok 15cm vrlo kvalitetno raen, crveno peen, ukrtene valovnice, brzo kolo isto groblje: enski grob iz dr.pol.8.st. lonac PODUNAVSKOG TIPA (Eisner) najvea irina u gornjoj treini posude, zaobljeni profil usta (spororotirajue kolo), dok je ovaj raen rukom (ritualno) po Eisneru podunavski tip uvijek raen na kolu, dok POTISKI rukom drugi tipovi plitke posude raene rukom; karakteristino za zapadnoslavensko podruje (uz jugoistono, neto u Makedoniji jedan od makedon. nalaza datiran ankastim bizantskim novcem ( poslije 10.st.) to dovodi u pitanje taj lokalitet kao rani nalaz) zdjele s uvuenim rubom usta vie karakteristine za Zapadne Slavene u Srbiji (Negotin) javljaju se neto kasnije (ak 12-13.st.) plitke zdjele esto se nalaze u utu bizantskih naselja iz 4.st. raene od dobro peene gline, esto se lome, ali se ne rasipaju (kao keramika 4. st. iz grobova) radionika proizvodnja pojava igova na posudama (plastinih ili urezanih) kraj 8. st. penjaci takoer imaju igove (na dnu) loije raeni izvana nego iznutra lonci i zdjele s profilacijom na ramenu velatika keramika

KAI MAKLINOVO BRDO

domae romanizirano stanovnitvo (prije 7. st.)

5

 paljevinski grobovi: Slaveni u 7 i po.8.st. nemaju vie paljevinskih grobova

DRIJAC

sporni komad od roga (?) slino u Tagybanji (SZ Maarska) i SopronKhida (tu se naselio jedan dio pokrtenih Avara nakon poslanstva Karla Velikog) Ploica odmora ratnika iz Sibira medaljon s likom Avara (?) i Franka ( 800. najranije) Biskupija: ostava matrica (iz 7. st. dat. Fettich i Koroec) Bosna: nalazi karolinkog karaktera koplja s krilcima Golubi: garnitura nakita iz 7. st. bizantski import

MARTINOVKA (nakitni stil) 1. pol. 6. st. 70-e god. 7. St. nakit nastaje uglavnom u radionicama Crnog mora s jakom antikom tradicijom filigran i granulacija dominantne tehnike u tom podruju uvode polikromiju i rovaenje u 6.st. ponovo oivljava u tim radionicama filigran i granulacija oni uvijek rade prema ukusu i potrebama naruilaca (Karpatska kotlina, Podunavlje, Balkan nalaze se produkti crnomorskih radionica) nalazi rasprostranjeni du puta Baltik Crno more, ali se vezuje i uz slavensku migraciju u 6. st. (vrijedi i za nalaze iz Ukrajine) u Martinovka horizontu esti su nalazi blaga (rijetki u germanskim nalazima) Hacki, Zalesje, Sjenkov, Malaja Pereepina blaga na zapadu ima vrlo malo na jugu je znaajan grob iz aavice u Karpatskoj kotlini ima cijeli niz kneevskih grobova istovremenih s aavicom Biskupija zlatarska ostava, nalaz matrica od kojih se neke mogu vezati uz Martinovka stil privjesak za zvjezdoliku naunicu koji imitira tijetenjem granulaciju 1. pol. 7. st. Slavene se moe pratiti do Peloponeza (nalaz paljenih grobova u Sparti) lokalitet Martinovka: 1. dijelovi konjske opreme okovi sa sedla, aplike; pozlaena fibula (slavenska), narukvice proirenih krajeva, jedan kale, bizantske kope 2. karakteristine ljudske maske i figure u tom horizontu (posuda potjee iz radionica u samom Carigradu) 3. kale nalik na onaj iz Martinovke Zemianski Vrbovk

SLAVENSKE FIBULE

iroko rasprostranjene, vezane su uz tradicionalne komunikacije sjever jug kod nas je to prostor oko limesa fibule u Martinovka stilu mogu se sigurno vezati uz Slavene pronaene u urnama s pepelom (prakog tipa slavenske keramike) nikada nisu noene u paru

u 6.st. na podruju Ukrajine se registrira kulturni horizont; heterogenost porijekla materijala prije 8. st. ne moe se sigurno govoriti o slavenskim materijalima

ZALESJE (bizantske posude i bizantski novac)

lik ptice skupljenih krila (karakteristika ranobizantske keramike) punca peat na plemenitoj kovini, dokaz da se radi o zlatu illi srebru na jednoj zdjeli pet bizantskih punci naunice u obliku lunule, privjesci s granulacijom cijeli niz torkvesa sa igosanim ukrasom na raskovanom dijelu je apliciran filigranski ukras i granulacija Zalesje - po svoj prilici trgovaka ostava (iz tog doba su este i ostave porodinog nakita) vrlo esto dodaci stakla ili staklene paste

ZEMIANSKI VRBOVK

zlatni i srebrni ukras narukvica proirenih krajeva (zavreci poput trube) naunice sa zvjezdolikim privjeskom posue neto malo grublje nego u Zalesju bizantski zlatnici od Justinijana (oko 550.) do Konstantina IV., iz perioda vladavine s bratom Heraklijem (oko 668./669.)

MALAJA PEREEPINA

bizantsko posue, importi direktno iz Carigrada (na temelju punci) pseudo-kope bizantske izrade, imitacija filigrana i granulacije maevi sa pontskom P-uicom

AAVICA

na Dravi, kod Donjeg Miholjca torkves, dvije naunice zvjezdolikog tipa, narukvice s filigranom jezici sa stiliziranim ivotinjskim parovima bizantska kopa ma sa pontskom P-uicom (izgubljen) revizija radi se o mukom kneevskom grobu ne moe se tvrditi da je slavenski, ali je nakit slavenskog tipa tamga jeziac koji ima ivotinjske likove stilizirani plemenski totem

BISKUPIJA

stilizirani konj; nalik na konja iz Martinovke polukalotasti privjesak s imitacijom granulacije matrice od lijevane bronce, 24 kom., 7. st. matrica za izradu jedne strane naunice u obliku okrenute piramide (Karpatska kotlina, I. kaganat)
7

ERKUT (Maarska)

langobardske fibule lijevane s rovaenim ukrasom i meandrom u prvim desetljeima 6. st. Langobardi prelaze Dunav enski langobardski grob naunice i narukvice su slavenske, ali grob nije slavenski (slavenska nonja rijetko kada ima fibulu i to uvijek samo po jednu) grob iz sredine 6. st. neposredno pred odlazak u Italiju (?)

OSTALI: 1. 2. 3. 4. 5.

PASTIRSKOJ MAROS GAMBA SZENT ENDR TOTIPUSZT KISKRS iz doba I. kaganata ima mnogo zlatarskih grobova

ZVJEZDOLIKE NAUNICE TIPA MARTINOVKA

1.

2.
3.

4. 5. 6.
7. 8. 9.

10. 1. 2.

starija literatura I. kaganat se identificira sa Martinovka kulturom Martinovska kultura danas vie nije sinonim za I. kaganat, ve specifina pojava u okviru horizonta I. kaganata Alfldi Fettich vezao uz Kutrigure (kao i cijeli I. kaganat) KESTELJSKA KULTURA starija literatura II. Kaganat problem Keszthely-a i odnosa prema tipinim nalazima II. Kaganata Fettich i Alfldi iskopavanja s poetka 20.st. nekoliko bliskih lokaliteta kasnoantike kope tipa Keszthely Dobogo Lipp: objava tih iskopavanja bez grobnih cjelina ogroman fundus materijala naveo Fetticha i Alfldy-ja da kesteljsku kulturu oznae kao supstrat za genezu kulturne slike 8. st. materijal (po Hampelu preuzeto od Lippa): naunice konino ? zavretak i dvostrani S (karakteristika perifernih nekropola) narukvice obrezanih krajeva sa iv. glavama, stilus igle naunice sa raskovanom karikom s filigranom narukvice sa arnirom (anitetina spirala karakteristika 8.st.) prsten s romboidno raskovanom krunicom kopa tipa Keszthely Dobogo (merovinko kasnoantiko) derivati bizantskih kopi 7. st. glatki okov sa elijama prijelazno razdoblje koaraste naunice oivljavanje tipa u 1. pol. 6. st. (Vranje kod Sevnice pokazuje taj tip ve od 4. st.), kod nas import ili utjecaj Rifnik, Bled I, SZ Bosna nakit u obliku cvjetne ake mediteranska kasna antika (Narona, Reggio Emilia) Vinski: 1. pol. 6. st. lijevane poliedarske 2. pol. (?) koaraste
8

na kesteljskom podruju (?) razvoj rombino raskivanje karike bukli (lijevani) 8. st. velike naunice (promjer do 8 cm) sa raskovanom karikom (motiv bukla s filigranom) i jednom masivnom bikoninom koaricom - tipine kesteljske naunice (zrnasta ica oko bukla tijeeteni bukli) 4. razvoj stilos igli (Rifnik, Bled, Dravlje)
3.

5. igle 6.st. skromnih dimenzija (Novi Banovci) 6. tokom 7 i 8.st. hipertrofiranje igala (slino i naunice) 7. ploaste fibule fibule bule 8. 6. st. kao recipijent za relikviju kutijice (Rignik) Vinski ketlaka i karantanska kultura (brakteati drugi naziv) 9. katkada motivi kranske simbolike 10. narukvice otvorenih krajeva sa ivotinjskim glavama (jako stilizirane)

Kovrig (revizija) ograniila pojam kesteljske kulture na jedno ue podruje, vezujui ga za autohtono panonsko stanovnitvo naa istraivanja Baranja, Pecs FNF KIRCHEN (starija literatura) slini rezultati autohtono stanovnitvo, Bledski otok itd. iskopavanja 1951/52. utvrivanje grobnih cjelina

MELONEN PERLE (''kotice lubenice'')

tip karakteristian za avarsko-slavenska groblja od sred. do kr. 8.st. (razvijeni oblik crne, pravilne) muki grobovi skromniji glatka garnitura (ranoavarski) sa srcolikim okovom (kasnoavarski) perle: viestruke (8.st.), dvobojne tzv. karolinke perle najraniji slavenski nalazi: SI ex-YU nalazi sa prostora pradomovine Slavena grupa nalaza s porijeklom s Ponta, ali napravljenih u ukrajinskim radionicama (Podnjeprovlje, Rybakov: Dnjeparske radionice imitacije pontskih radionica) nakit koji proizvode putujui zlatari (Biskupija)

SLAVENSKE FIBULE

Ukrajina, Baltik, Krim, Tesalija, Balkan, Peloponez zavravaju antropomorfnom ili zoomorfnom noicom 6. i 7. stoljee nalik su germanskim istog vremena, ali je noica uvijek trokut ili trapez dekoracija: rovaenje, vitica s geometrijskim ornamentom kod nas (mahom sluajni nalazi) naselja: Burgenae (Petrovci u Rumi, Vojvodina), Velesnica (kod Kladova), Grahovo, Dubovac, dvije fibule iz Cariinog Grada tzv. unutranji limes Dalmacija Istra (Tarsatica gorska krajina) tzv. Alpska klauzura nastavak limesa od Tarsatice do Ajdovine nalazi slavenskih fibula rasporeeni u regijama u kojima se manifestira rani avarsko-slavenski val Zagreb Stenjevac najzapadniji primjerak (Budimpeta Csepel) jedna grupa na Baltiku trgovina jantarom? iz vremena druge seobe (Hrvati i Srbi) nema arheolokih nalaza
9

vrijeme Heraklija 1. pol .7. st. (vrijeme poslije opsade Carigrada 626. god.) Hauptmann prvi iznio tezu o izvjetaju Konstantina Porfirogeneta 1. pol. 7. st. (vrijeme kad su Slaveni mogli proi kroz avarsku dravu i naseliti svoj teritorij (oko 30-ih god.) iz tzv. Bijele Hrvatske Galicija danas ist. Poljska i Ukrajina) Marejeti teza o doseljenju krajem 8. st. nova istraivanja na podruju Rae (?) ne donose nalaze prije 10. st. Matiani (?) nalazi ne prije 10. st.

HIJATUS (7. I 8. St.) najbolje poznato podruje S ex-Yu (svi nalazi du Save i Dunava grupa koja se vee uz Martinovku) migracije Podunavlje i Karpatska Ukrajina oivljavaju proizvodnju crnomorskih radionica 6. st. karakteristina pojava putujuih zlatara; matrice: Biskupija, Sisak, Panevo Panevo: tipini bizantski jeziak (matrica) po koncepciji / rozeta u centru jezica reminiscencija monograma zlatari avarskog kaganata prvenstveno iz redova romaniziranog stanovnitva avarsko zlatarstvo formirano tek na Crnom moru

SOPRON KHIDA

lubanje goveda obino u vrhu ili dnu groba (ostaci sanduka) Trk smatra da se radi o goveim koama s glavom kojima su sanduci pokrivani (dokaz - igle za uvrivanje koe) tzv. soljenka sa amanistikim prikazom (dvije ivotinje oko drva ivota) slino: Tatabanja, drijac, Burnum kao kri tip kria zapadne provenijencije (drijac) Rudii kod Glamoa (sluajni nalazi): koplje s krilcima, jedno u o. vrbinog lista, jedan damascirani ma (tip iz pr.pol.9.st, najkasniji), jedan romboidno raskovan prsten, posude (grobne)

SLAVENSKE FIBULE (PODJELA):

1.

fibule sa antropomorfnim zavretkom noge poklapaju se sa slavenskom migracijom prema jugu (vremenski) Huni kao i svi nomadi ne poznaju lune fibule, takoer i Avari djelomino raene u pontskim radionicama, motivi su podunavski (njihov produkt su i orlovske kope) kasnije se proizvode u lokalnim radionicama, npr u Ukrajini i ire se prema zapadu i jugoistoku u Podunavlju ima svega nekoliko primjeraka Tesalija, Peloponez, Mala Azija nema ih nakon 7. st. (fibule openito iezavaju) u novoj domovini nema tragova proizvodnje (bio je to izgleda kratkotrajni germanski impuls) Fnlak zlatarski grob, jedini primjerak nema ulaganja (inae karakteristika 6. st. germanskih fibula), ali postoje imitacije elija
10

2.

dnjeparski tip: sa antrop. nogom i konjskim protomama (glatke i bez ukrasa, isklj. vezano za Ukrajinu) Csakbereny jedini primjer (neobjavljen) te fibule izvan Ukrajine // iz Vrbasa kopa sa stiliziranim oblicima dnjeparskih fibula fibule sa zoomorfnim zavretkom noge zupasti ukras simplifikacija ornamenta ide sve dalje kod pojedinih primjeraka su plitko urezani koncentrini krugovi na kraju su potpuno izolirani i napokon prerasli u punktiranje posebna su varijanta su fibule s malo ivotinjskog stila cijela je noica najee splet ivotinjskih protoma (?) vezane su za dnjeparski prostor, Suuk Su, izvoz u Karpatski kotlinu nalazi: ex-Yu: Dubovac, Velesnica (kod Kladova), Cariin Grad 2 primjerka, Novi Banovci, Stenjevac najzapadniji nalaz, Diniani (Titov Veles) Ukrajina: Martinovka, Pastyrskoje, Malaja Pereepina, Hacki, Sjenkov Krim: Suuk Su Karpatska kotlina: Szeged-Csengele, otok Csepel, Kiskoros-Vagohid, Dobogo, Budimpeta Grka: Olimpija, Nea Anhialos, Sparta Mala Azija Kln (zbirka Dierghart) Tisabura (rumunjski Banat) fibula, noi, preica, naunice naena je samo jedna fibula nije germanski grob tek se indirektno moe govoriti o Slavenima Maros Gambas: groblje drugi nalaz, jedna fibula, dva para naunica Kotofeni de Jos vrlo luksuzne naunice s filigranom Maros Gambas je samo imitacija ovog nalaza i pojednostavljenje ovi svjedoe o lokalnoj proizvodnji (Maros Gambas) fibule dnjeparskog tipa su lokalni proizvodi, narukvice proirenih krajeva nikada nisu naene u paru (Pastyrskoje Ukrajina) (Suuk Su germanska nekropola na Krimu) nalazi s podruja Rumunjske: najraniji slavenski historijski nalazi, primjeri grobnog ritusa kod Slavena SARATA MONTEORU (Oltenija) , groblje, oko 1300 grobova paljenih, u urni ili bez nje HLINCA I (Moldavija) najranije slavensko naselje iz 4. st. BALTA VERDE (Moldavija) dva paljena groba Transilvanija grobljanski kompleksi lokalitet POPINA (Bugarska) ima elemente slavenske naseobine HISTRIA na Crnom moru urne su veim dijelom raene rukom i odgovaraju oblicima PRAKOG TIPA (7. st.) najvea irina u gornjem dijelu, esto bez ukrasa urezane horizontalne linije, proizlazi iz prake keramike u Sarata Monteoru sve urne raene su rukom bez kola izuzetak je nalaz u urni s rakom (etvrtastom ili oblom), okolo je zasuta s dosta pepela, ugljena i slino unutra su kosti i ostaci opreme, obino na vrhu ili neto iznad urne fibule s nogom u obliku LIRE tip PASTYRSKOJE razvile su se iz forme s ptijim protomama
11

1. 2. 3. 4. 5.

6.
7. 8.

9. 10.

1.
2. 3.

4. 5.

sa Slavenima u Rumunjskoj se moe raunati do 9 ili 10. st., onda nastaju migracije ponovo se bude romanizirani utjecaji to smatra rumunjska arheologija sve fibule iz Rumunjske (osim Cotofeni de Jos) su sluajni nalazi u jednom skeletnom grobu bile su dvije fibule praene zvjezdolikim naunicama (ipak to nije germanski grob iz 2. pol. 7. st., Avari i Slaveni nisu, ostaju jo Gepidi kasno 7. i po. 8. st. II. Kaganat Csallany teza o kulturnom kontinuitetu Gepida u 7. i 8. st. 567. Gepidi prestaju politiki postojati i inkorporirani su u avarski savez I.kaganata

SLAVENSKA KERAMIKA

1.

2. 3.

J.Poulik i J.Eisner kronologija slavenske keramike Eisner: PREDGRADINO DOBA od pol. 6.st. do slavenske migracije (do kraja avarske vlasti) vrlo rana keramika (u ehoslovakoj je skoro i nema) keramika PRAKOG tipa, bez kola i naglaenog ruba usta STARIJE GRADINO (650. 800) paralelno su lonci na sporom kolu, s valovitim linijama izvedenim instrumentom (od Avara do 850.) SREDNJE (800. 950.)

duboki urezi doba Moravske drave

MLAE (950. 1150 (?)) lonarsko kolo BLUINSKI TIP, nizak lonac, profiliran, duboka horizontalna linija i okomiti ubodi ispod vrata, rani feudalizam ova kronologija vrijedi za eku i Slovaku
4.

Poulik: do sred. 7.st. horizont prake keramike, groblja sa paljenim ukopom (kao u Rumunjskoj) 2. grobna keramika, ide do 800. (odvajanje Slavena od Avara, promjena izrade keramike), PODUNAVSKI i POTISKI TIP; vrlo skromni naseobinski nalazi 3. razdoblje Moravske drave, 800. - sred. 10. st. u ovom stupnju se poklapaju Poulikov i Eisnerov stupanj
1.

u cijelom nizu grobova 8.st. (kad ve postoji kolo) imamo runo raenu keramiku grobni ritus je vrlo konzervativan slavenska nekropola u Kaiu: tu je naeno paljevinskih grobova, od metala nita, samo fragmenti keramike rukom raene posude nisu praki tip, neukraene s vrlo naglaenim rubom (po Eisneru i Pouliku tek poslije sredine 9.st) eljaste ukraene valovitom linijom vrlo gruba keramika s komadima kalcija, neproiena glina, loe peeno osim Rumunjske, s. Bugarske i par komada iz Olimpije, jedini siguran primjer paljene nekropole koja se mora pripisati Slavenima kod nas nije bilo prakog tipa keramike ni paljenog groblja
12

u samom Kaiu postoji skeletno groblje 8.st., 10, 11, te 6.st. iz seobe naroda paljena nekropola bi se morala datirati u 7.st. (dolazak Slavena, po.7.st.) biritualni slavenski ukop kod nas u 9.st nije poznat ni logian pojasasta valovnica ostatak iz rimske kune keramike (ima je u Istri) ovi su ukrasi iz Kaia nastali pod utjecajem lokalnog lonarstva (romanskog) Materiza (Nin) Stankovci (Benkovac) zidane grobnice u rimskom stilu sa slavenskom keramikom i grubim imitacijama kasnorimskih vreva i amfora -u Bosni ima niz rimskih vila koje su adaptirane, s grubom keramikom kao slavenskom no to sve jo nije sigurno iz Maarske, sa Blatnog jezera: paljeni i skeletni grobovi, par stotina

A.Ss POKASZPETK skeletni 7. st. nomadski (dolje) skeletni (muki) + urne (enski) 8.st. (gore) tumai to egzogamijom, s tim da ene uvaju svoj grobni ritus nita se sigurno pomou keramike u srednjem vijeku ne moe datirati

AVARSKO-SLAVENSKI HORIZONT

krajem 8.st. u Slovakoj postoji horizont groblja na kojima odumire nomadski ritus (sve manje konjanikih grobova) u istonoj Slovakoj ima grobova tipa PRA-VERNOLAKOVO izrazito nomadskih poinju se formirati krajem 8.st. i traju do prvih decenija 9.st u zapadnoj Slovakoj, Moravskoj i SZ Maarskoj dolazi do zapadnih utjecaja polako se formira slavenski etnos, prvenstveno u enskim grobovima NOVE ZAMKY, TUROVO, NOVA BISTRICA

NOVE ZAMKY

poinje sredinom 8.st., sve su ea groblja bez ukopa konjanika s vrlo luksuznim kompletnim garniturama sve ee su grobne konstrukcije od dasaka i baldahin, vrlo rijetka pojava lijesa najranije su garniture sa grifonima i motivima borbe ivotinja, nisu raniji od sredine 8.st. gornja vremenska granica: garniture tipa BLATNICA s motivima ljiljana, grubom pseudo-granulacijom, degeneriranim biljnim motivima na kopama pojava nekompletnih garnitura s jednim jezicem, s Hoenberg tipovima; garniture s pojavom ljudskog lika, naglo osiromaenje figura je jo u funkciji ornamenta bez posebnog sadraja u enskom nakitu se polako diferencira slavenski etnikum kariice s dvostrukom S petljom iz koje se razvija slavenska S karika 9.st kariice s navojem pojava veeg broja naunica u enskim grobovima najee upletenih u kosu pripisuje se slavenskom etnosu (grob 373) kraj uha se nalazi mala karika, a iza nje sve druge naunice, najkvalitetnije su posljednje to je karakteristika Slavena od Poljske i Ukrajine sve do Jadrana dugmeta-praporci, nalaze se i u kasnijim slavenskim grobljima keramika sa igosanjem avarski grobovi nemaju vie pari naunica gruba keramika u grobovima, vrlo konzervativna, raena rukom izuzetno kasno rukom raena keramika nalazi se i u izuzetno bogatim grobovima krajem 8.st. dobiva peat na dnu posude; porijeklo peata nije poznato
13

 1. 2.

nalaze se na kvalitetnije raenoj keramici vrlo rijetko na samom kraju 8.st. javljaju se niski trbuasti lonci i vrlo rijetko zdjele vrlo esta avarska uta keramika boce s izljevom postoje dva miljenja o putu kojim je ova keramika stigla u Karpatsku kotlinu potjee iz Sedmorjeja u Centralnoj Aziji i ovdje stigla u 8.st. nikad se ne javlja s glatkim okovima, ve samo uz okove s grifonima novi priliv nomada koji se sa sjevera obiao Karpate dolo sa hazarskim prodorom niz donje Podunavlje smatraju da ove boce rade Slaveni

uta keramika prati forme metalnog posua javlja se s lijevanim garniturama u vrijeme kad avarska groblja postaju naseobinska forma je najvjerojatnije dola krajem 7.st. i trebalo je vie od jedne generacije da se rezultati preuzimanja pojave u grobovima u 2.pol.8.st. na utoj keramici se pojavljuje slikanje to bi trebalo biti vezano uz hazarski prodor, specijalno u JI Maarskoj, Bakoj

od nakita treba izdvojiti ZVJEZDOLIKE naunice tip koji potjee iz kasnorimskog repertoara, koji je preko Bizanta i pontskih radionica doao na podruje Martinovka horizonta i u lijevanoj varijanti trajao sve do 10.st. u groblju HOLIARE nalaze se uz materijal 8.st. (poetak) najee je lijevana, s lunulom, imitacijom granulacije praene su torkvesom ponovo se javlja na periferiji podruja

32 groba u BRODSKOM DRENOVCU (kod Slavonske Poege) povezuju se s prodorom nomada u 9.st hazarskim prodorom objavljeno je kao slavensko groblje 1. pol.9.st 4 konjanika groba stremen s ploicom, pala jednosjeno oruje mnogo oruja: pala , sablja (nema otrice, pala ima otricu) ima vei broj kariica; viestruke perle udne naunice rombinog presjeka, kasnoavarske naunice Brodski Drenovac se vrlo esto vee s ketlakim krugom zbog para naunica, to nije dosta sigurno kariica sa dvostrukim S , u mukom grobu vr koji podsjea na rimsku provincijalnu keramiku nalaz jezica stila Blatnica cijelo groblje je nastalo u trajanju jedne i pol generacije; mora da su tamo stigli oko 800.g. groblje je refleks jednog naselja refugija, nakon propasti avarske drave (zlatni nalaz iz Poekog Brestovca) u 9.st stremenje u grobu se ne moe vezati za Slavene jaje je vrlo est prilog, naroito u djejim grobovima u 8.st. bombasti avarski lonac ute keramike PILISMAROT BASAHARE, SOPRONKHIDA, ZWLFLAXING

profil zdjele naglo odsjeen sline zdjele u Moravskoj datirane u 9.st POHARSKO, kneevsko imanje sluajni nalazi kod nas, paralele na Ptujskom gradu
14

 dekoracija valovnicom i paralelnim linijama: ukras koji se sree od 8 12.st. na svim moguim fakturama peati se javljaju na keramici krajem 8.st. pa sve do 13.st. BILISICS maarska Baranja tip naunice od bronce koji se javlja od po. 8 do po. 9. st. kalupi smatraju da su to gepidski majstori u avarskoj slubi nema nekih osnova (Fettich i Csallany) grob sa kalupom Fettich ga uvijek interpretira kao gepidski

groblja tipa SOPRONKHIDA i FNEKPUSZTA pod jakim franakim utjecajem Sopronkhida obuhvaa svega dvije generacije s koncentracijom mukih, specijalno ratnikih grobova, dok u Slovakoj prevladava nomadski ritus i nomadska oprema (veu ih uz ekspanziju hazarskog kaganata) povezuju i Brodski Drenovac s razliitim interpretacijama u drugim grobljima na podruju Transdanubije od Gyra do Mosonya, te zapadno od Blatnog jezera (Szalavar, vee se uz Pribinu i njegov specijalni status u Franakoj; Fnekpuszta te Sopronkhida kraj Soprona) postoji problem avarskog kontinuiteta nakon sloma avarske drave u 9.st specijalno u enskom nakitu ima vrste veze s Moravskom i Karantanijom ima pokop u sanduku pod franakim utjecajem karolinko oruje: koplje s krilcima, ostruge neobini grobni ritus: lubanje rogate stoke su naene u rakama, 30-50cm izvan skeleta prekrivanje skeleta goveom koom na kojoj je preparirana glava pravih paralela za taj ritus nema ovo je groblje ulo u literaturu kao slavensko groblje 9.st. kasnije se ustanovilo da se radi o neem drugom govori o ukapanju avarskog etnosa u odreene forme franake drave: pokrtavanje, vazalstvo, problem lena, odnosno vojne slube u istom su poloaju kao moravski knez Pribina blizak je grobljima kao to su DONI VESTONIC javljaju se posljednji ostaci kasnoavarskih garnitura jeziak s motivom ljiljana, Blatnica stila viestruke perle koje se javljaju krajem 8.st. puhane moravske perle s poetka 9.st noevi s dugom kotanom drkom, ukraenom koncentrinim krugovima: Fischputzmesser no za ienje ribe ima ih kraj Nina (drijac), u grobljima na podruju Kaia, Biskupije, Moravske, Karantanije

naunice: 1. neobine, sa kuglastim upljim privjeskom 2. karike sa spiralnim koninim dijelom 3. karike sa jedva naglaenim koljenima (ostatak od avarskih naglaenih koljena) 4. karike s granuliranim privjeskom ili imitacijom granulacije, vrlo jednostavne u Sopronkhidi je taj tip naunica vrlo est posebna karakteristika slavenske nonje je vei broj karika na jednom uhu i taj se obiaj moe pratiti sve do 11.st., najvjerojatnije su bile upletene u kosu tip naunice s petljom konina naunica, ali ne spiralna ve lijevana s petljom karike s petljom i kuglom koja je zatvara; odavde se razvija karantanski tip iz rane ketlake kulture s laniima koji vise s karika
15

 kasnije se koljena pretvaraju u jagode ova se groblja veu uz groblje HOHENBERG u Austriji tu i u groblju KRUNGL se nalaze takve naunice (pojavu S karika trebati e sniziti bar stotinu godina) lanii zavravaju ili ploicom ili perlicom, ali je ta vrlo rijetko sauvana na Sopronkhidi ima strelica oblika lastinog repa s tuljcem za nasad (raniji primjerci imaju trn, kasniji tuljac) ekiaste sjekire Klapmesser noevi na sklapanje; izrazito slavenski inventar u ranim slavenskim grobovima; u 9.st ima ih u svim grobovima najvanija je karolinka oprema, prvenstveno ostruge: dosta jednostavne, eljezne s trnom (to je trn dui, ostruge su kasnije) sensprn ostruge s uicama Nietensprn ostruge sa zakovicama o starosti se ne moe suditi sasvim tono: one s uicama ne moraju nuno biti mlae karolinka koplja s krilcima: krilca se javljaju jo na merovinkom oruju (Karlo Veliki nekoliko puta zabranjuje izvoz oruja iz Franake u barbarske zemlje) keramika je vrlo brojna u grobovima slavenska keramika koja se javlja na vrlo irokom prostoru neto je vea od one poznate iz drugih grobalja grob 48 u Sopronkhidi: uz grob je naena Salzbechalter (solnica) nainjena je od roga u jednom komadu Ribakov ne radi se o solnici, ve da ga treba okrenuti naopako i nositi na palici kao bunuk ali: dekoracija tako gubi smisao, osim toga, ovi su nalazi uvijek naeni uz pojas mrtvaca ima i rupicu kojom se privrava za pojas, ovaj nain dekoriranja poznat je samo s nekoliko primjeraka: SOPRONKHIDA, TATABANYA, DRIJAC te jedan primjerak nepoznatog porijekla

nakon sredine 9.st oruja u grobovima vie nema Staro Mesto avaroslavensko groblje koje odumire nakon propasti avarske drave naunice sa spiralnim zavretkom su ee na periferiji Karpatske kotline i starije su nego to ih je Hruby stavio, ali vano je vidjeti da se nose u Velikoj Moravskoj jo u 9.st. (vane su jer se pretpostavlja da se od njih razvila prava slavenska S karika) u Velikoj Moravskoj O karika inae se pretpostavlja da se S karike javljaju tek polovinom 10.st. s Bjelobrdskom kulturom (datirana je bizantskim novcem) neki smatraju da Bjelobrdsku kulturu treba neto spustiti, ovdje su O karike prekasno datirane pojava bizantskog nakita je prekasna: kraj 9.st po.10.st., to ne odgovara povijesnim injenicama drugi sputaju cvat velikomoravske proizvodnje u dr.pol.9.st postoji vrlo luksuzna nakitna proizvodnja u tehnici filigrana i granulacije oko 60-ih god. 9.st Velika Moravska cvate, dolaze bizant. misionari, a s kulturom i proizvodnja nakita mnogo slinosti sa starohrvatskim nakitom
16

etverojagodne naunice s granulacijom koja je grublja od one iz biz. Radionica pojava granulirane dugmadi na odjei viebojne karolinke perle: crne s utim, potom viestruke i puhane perle puhane perle se javljaju jo krajem 8.st. i po.9.st puhane su perle proizvod karolinke staklarske industrije; ne datira ih se preko pol.9.st u Moravskoj su este lunulaste naunice na kojima visi puno lania maevi: kasni imaju vrlo veliku nakrsnicu i sasvim zaobljenu jabuicu (ranija je trokutasta) u Hrvatskoj je vrlo esta narebrena jabuica velikomoravska groblja imaju vrlo veliku gustou ukopa i za razliku od dalmatinsko-hrvatskih, vezana su za crkvenu arhitekturu

PERIODIZACIJA HRVATSKIH GROBALJA

1. 2. 3.

pretkranska (do 9.st.) bez crkava (9.-10.st.) groblja uz crkve (10.st. do Turaka) glavni prodor Slavena pada u 2. pol. 6. st. zajedno s Avarima nakon pada Sirmiuma put im je otvoren 2. seoba pada oko 630. , u vrijeme Heraklija, nakon formiranja Samova saveza i nakon poraza Avara pod Carigradom; ovi se nameu kao vladajui sloj iako seobe poinju 375. U ex-Yu se nalazi prvi put pojavljuju oko 400.g. (fibule Sintanna-Mures) 568. odlazak Langobarda u Italiju (tih 168 godina je razdoblje Velike seobe naroda) od 568.: razdoblje stalnog naseljavanja Slavena ilirsko romanizirano stanovnitvo se asimilira se sa Slavenima osim nekih ilirskih enklava (npr. Vlasi u ist. Srbiji, Albanci) nakon Martinovka horizonta na ex-Yu podruju nema tipino slavenskog materijala, osobito na centralnom Balkanu u selu Kaiu naene urne kronologija se moe utvrditi samo na temelju horizontalne stratigrafije moralo bi se datirati u 7.st. samo na podruju sjeverne Dalmacije imamo nalaze iz 7.st. ima jo nekoliko grobova iz vremena prije 9.st (npr. Biskupija) Kai (Maklinovo brdo) groblje iz 8.st. Stankovci 8.st. sa zidanim grobnicama Biljane Donje i Materiza kod Nina, drijac kod Nina koje traje do u 9.st. kneevski grobovi u Biskupiji su datirani bizantskim novcem u dr.pol.8.st. drijac grobovi i vladajueg sloja i seljakog stanovnitva dok grobove vladajueg sloja karakterizira karolinki import: maevi i ostruge, dotle se u drugim grobovima nalazi izuzetno siromana oprema sjeverna Dalmacija je bila manje bogata nalazima iz 9. - 11. st. razdoblje 9. - 11. st. pokazuje sasvim drugaiju sliku u materijalu poetkom 9.st. zavren proces kristijanizacije, te se grobni inventar sasvim mijenja proces je zavren s franakom misijom u naim krajevima, a to obavljaju benediktinci preko Italije nema vie kneevskih grobova, niti oruja ponekad se u djejim grobovima nalazi prilog hrane ili jaje; keramike vie nema
17

 u Dalmaciji se javljaju domae radionice nakita koje rade po uzorima na bizantski nakit podruje gornjeg toka Cetine postaje radioniki centar tehnike su najee filigran i granulacija u svemu prevladavaju naunice kao omiljen nakit Slavena nakitna proizvodnja je poznata iz 9., 10. pa i 1. pol. 11. st. u to doba su jo uvijek groblja koja nisu uz crkvu od kraja 10.st. i u 1.pol.11.st. dolazi do organizacije upa, gradnje crkava te stvaranje groblja oko crkve ta groblja traju sve do dolaska Turaka u 16.st. najranija arhitektura u Dalmaciji nakon pokrtavanja, vezana je iskljuivo na kasnoantike ville rustice i ranokranske objekte potom se adaptiraju termalni objekti (npr. Riinice kraj Klisa) po nekima su tu bili benediktinci, apo drugima neki sirijski red najranije crkve su esterolisti potom nastaju male longitudinalne crkve groblje u Stankovcima kraj Benkovca sa zidanim grobnicama kod najstarijih grobova obzid je od neobraenog ili poluobraenog kamena postavljenog na no , kao da imitiraju kasnoantike grobove iz 6.st. L. NIEDERLE (slavenske starine) Slaveni u neolitiku i u njemu najbliem dobu

evropska kolijevka Slavena do seobe poslije nae ere je iza Karpata, u prostoru izmeu rijeke Odre, Baltikog mora, Dona i Karpata Niederle pretpostavlja da su Slaveni ve od kraja 2. tisuljea p.n.e. bili naseljeni u srednjoj Europi V.Hojka smatra da su protoslavenski volinski i kijevski zemljoradnici nosioci tripoljske kulture (mlai neolitik), ali nema direktnih dokaza za to

Slaveni i luika kultura poljski arheolozi uglavnom pripisuju luiku kulturu Slavenima koji su ve u to doba bili tamo naseljeni, a uspjeli su se tamo zadrati sve do migracije Germana Nijemci pripisuju luiku kulturu jednom narodu koji su zvali sjevernim Ilirima vrstih dokaza nema ni za jednu teoriju, nema dokaza o kontinuitetu luike kulture do dolaska historijskih Slavena u 6.st. sigurno je da su Slaveni poetkom nove ere i prije naseljeni uz Vislu, gdje ih spominju Tacit i Ptolomej, ali to od tamonjih kultura prije nove ere pripada Slavenima, ne moe se sa sigurnou odrediti

Slaveni i Skiti eljezno doba Herodot spominje pored pravih nomadskih Skita jo i neke zemljoradnike Skite na Dnjepru moda su to Slaveni ? (zato bi Skiti kao nomadi odjednom postali zemljoradnici ?) Seoba Slavena u 2.pol.2.st. nastaju velika komeanja i pokreti meu Slavenima iza Karpata (izvjetaj iz tog vremena daje Julije Kapitol) ta kretanja jaaju i nastavljaju se sljedeih stoljea sve do 7.st. uzroci: 1. unutranji: velik porast stanovnitva, potreba za novim obradivim povrinama, elja za boljim ivotom
18

2.

vanjski: nastajanje stranih etnikih grupacija Bastarni, Skiti, Heruli , Goti, Bugari, Avari

Rasprostranjenost Slavena u 7.st. SJEVER do obale Baltika JUG - vei dio balkanskog poluotoka, dio Grke i njenog arhipelaga 3. ZAPAD preko Labe i Sale do podruja gornje Majne duboko u Alpe, sve do mletakog prostora 4. ISTOK do ua Dnjepra i Dona, cijela srednja Rusija sve do gornjeg Dona i Dnjepra 448. Prisk spominje Slavene na srednjem Dunavu 595. spominju se na izvorima Drave i Mure, na Balkan prelaze od poetka 6.st. iako tono znamo gdje su Slaveni naseljeni, arheoloki materijal od 5. do 8.st. jo uvijek nije sigurno utvren (Niederle to objanjava siromatvom tadanje slavenske kulture i selidbom) paljevinski grobovi pod niskim mogilama neto vie arh. materijala koji se moe pripisati Slavenima 6 i 7.st. ima u srednjem Podunavlju (Panonija , Alpe) gdje dolazi s hunskim i avarskim materijalom (Keszthely) na sjeveru uz Dnjepar u umovitom Volinskom i Kijevskom kraju, nalazi se velik broj kurgana koji su proglaeni skitskima, no materijal iz njih pokazuje znatna odstupanja u odnosu na isto skitske kurgane donjodnjeparske i kubanske stepe razliku pokazuje i ritus sahranjivanja: u pravim skit. kurganima dolazi samo skeletni ukop, dok u ovim sjevernim od 4.st. susreemo i spaljivanje zakljuak: u skitsko doba u junoj Rusiji postoje dva razna skitska elementa: pravi iranski nomadski narod u stepama i starosjedilako domae stanovnitvo u krajevima iznad stepa to stanovnitvo su Skiti pokorili i izmijeali se s njima, ali ono nije skitsko, ne ivi na konjima, ve na zemlji koju obrauje, grade zemunice i velike gradine za obranu, ima drugu keramiku i karakteristian materijal, uz proizvode skitskog i grkog karaktera no ni tu se ne moe sa sigurnou rei da su to Slaveni, tek bi daljnja istraivanja mogla to potvrditi
1. 2.

Slaveni u rimsko i gotsko doba

u vremenu 1. 4. st. Slaveni su sigurno naseljeni u podruju iza Visle, Karpata i oko srednjeg Dnjepra, ali jo uvijek ne moemo sa sigurnou odrediti koje im skupine spomenika pripadaju ernjahovska kultura nekropole s paljevinskim i skeletnim grobovima 3 / 4.st. Hvojka je smatra slavenskom, no veina drugih je pripisuje onim Gotima to su na prijelazu 2/3.st. doselili u to podruje od tada se meu Slavene iri iz crnomorskih emporija i rimski utjecaj, a zatim i snani gotski utjecaj koji je ostavio tragove i u jeziku Slavena mogile: u ranije doba su niske, a kasnije sve vie (20-30m) posebno velike su u Rusiji krajem poganskog doba, pa se taj period i naziva doba kurgana takvi visoki kurgani su vjerojatno utjecaj nordijskih pogrebnih obiaja kod ostalih Slavena susreu se velike mogile kod znaajnijih linosti tzv. kneevske mogile, npr. kod nas Pribidrugova gomila na Brau, mogile u Zeti i kod Prizrena prazne mogile: kenotafi ili straarske mogile Sutton Hoo prilozi u veini mogila do 10.st. su vrlo siromani uglavnom predgradina keramika, a u ekoj i Podunavlju i gradika

19

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
10.

u Rusiji se spaljivanje zadralo do 12.st. pa se u tamonjim mogilama nalazi i bogatiji materijal koji pokazuje utjecaj skandinavskih Rusa koji su od kraja 8.st. krstarili Rusijom sve do Crnog mora i Kaspijskog jezera (mnogo importiranih nordijskih, ali i orijentalnih proizvoda skand. Rusi su drali u svojim rukama i trgovinu sa Hazarima) takve su mogile kod Gnjezdova blizu Smolenska i kod ernjigova s pokrtavanjem nestaje postepeno i spaljivanje, a i podizanje velikih mogila no taj proces ne tee usporedno kod svih Slavena negdje (npr. u Podunavlju) poinje ve i ranije (7. i 8.st.) pod utjecajem Rimljana, Huna, Avara, a drugdje se zadrava jo dosta dugo unutranjost Rusije 12 14.st. po nastanku mogila groblja niu oko pretkranskih crkvi ili podalje od njih ravni grobovi na redove krajem prvog tisuljea Slaveni su naseljeni na vrlo velikom prostoru te vie nisu jedinstveni, ve je do izraaja dola diferencijacija zapoeta jo u pradomovini zapadni Slaveni: eka plemena u ekoj i Moravskoj slovaka plemena oko malih Karpata srpska plemena oko gornje Majne i u Sudetima plemena oko Labe i Odre poljska plemena izmeu donje Visle, Buga, Karpata i Krkonoa juni Slaveni: Slovenci u alpskim predjelima sve do Salzburga Hrvati u primorsko-dalamtinskom podruju Srbi oko Bosne, Drine i Morave Bugari iznad grkog pojasa od Soluna do bugarskog zaljeva istoni Slaveni: niz plemena koja su jednostrana sve do 12.st. , a zauzimaju prostor od zapadnog Buga na istok prvobitni ritus sahranjivanja kod Slavena je spaljivanje pepeo se sam ili u maloj posudi zakapao u niskoj mogili, spaljivanje traje sve do 10. , a negdje i u 12.st. skeletni ukop se najprije pojavljuje na Dnjepru (u grobovima ernjahovske kulture 4 i 5.st.), Podunavlju (7.st., npr. Velika Gorica) i Baltiku i to najprije pod rimskim i avarskim utjecajem , a potom i franakim definitivan prijelaz sa spaljivanja na skeletni ukop dolazi s primanjem kranstva skeletni ukop u Velikoj Gorici javlja se u 8.st. Retra svetite Svaroia Redigoste

Gradina oblik ovisi o konfiguraciji tla, najee krune, na visinama u nizini okrueno vodenim jarkom dva ili vie redova bedema koji su najee zemljani s kolcima, drvene kule i palisade Bjelgorod gradina iz 10.st. bedem hrastove konstrukcije na tri kata na Balkanu se vrlo rano grade kameni zidovi po rimskom uzoru

Ostave sve poznate ostave iz prvog tisuljea sadre proizvode stranih radionica i stilova, tek od 10. st. poinje domaa izrada imitacija Niederle sve ostave od 9. do 11. st. dijeli u 4 grupe: 1. prva orijentalna grupa 2. druga orijentalna grupa (Sirija, Mezopotamija) 3. nordijska
20

4. bizantska zapadni i juni Slaveni ukop u etvrtaste jame, ponekad poloeni na dasku ili okrueni kamenjem; mogila nema Rusija ukop u jami, ali pod kurganom ukop na nivou tla, pod kurganom; u drvenoj komori pod kurganom u 10. st. oblaganje daskama, 11. St. drveni koveg neki su Slaveni (npr. Hrvati 8. st. velikaki grobovi Knin, Biskupija) pod utjecajem Rimljana sahranjivali svoje uglednike u kamenim sarkofazima ( u Rusiji u 11. st.) u Rusiji se susree i ukop u amcu (nordijski utjecaj) ili na saonicama poloaj tijela u mogilama: opruen na leima ispruenih ili zgrenih nogu; sjedei , okrenut prema istoku orijentacija: u principu - noge na istoku, glava na zapadu Naselja i stanovi

Oruja

naselja, u principu, slabo istraena i slabo poznata zemunice vie ili manje ukopane u zemlju prostorija za stanovanje i predvorje kosi krov od granja, slame ili trave, u sreditu ognjite ili pe sojenice dosta ih ima u sjevernoj Poljskoj stanovi poglavica kameni temelji i zidovi od greda, jedna velika i vie manjih prostorija tokom 9. i 10. st. mnogi slavenski knezovi pozivaju strane graditelje koji im grade kamene dvorce (franake, bizantske, nordijske) dvor bugarskog cara u Abobi Pliski orijentalna kamena graevina poganska svetita Svantevidov hram u Arhoni na otoku Rigenu na samom rtu etvrtasta zgrada sa 4 stupa u sredini kip boga

1.

2. 3.

4.

5.

Slaveni u 6. i 7. st. slabo naoruani car Konstantin ih naziva ethne aopla (gr. bez oruja) imali samo kratka koplja i titove dolaskom u nove zemlje u doticaju s novim susjedima bogati se i slavensko naoruanje, ali u 10. i 11. st. oruje se rijetko stavlja u grobove koplje od 6. do 10. st. eljezna, listolikog oblika, s tuljcem na zapadu od 9. st. koplja s krilcima na tuljcu tit 10. 11. st. drveni tit bademastog oblika okrugli titovi na sjeveru vikinkog porijekla, a na Balkanu bizantskog oklop susree se kod Slavena od 10. st. korica od metalnih ploa - nasljee rimske opreme na Orijentu kariasti oklop u obliku duge koulje Slaveni su bilo direktno, bilo posredstvom Germana preuzeli orijentalni kariasti oklop (oklop i ljem kneza Voclava) sveti Vid u Pragu ljem takoer od 10. st. koninog oblika, iz vie segmenata, preuzeto od Germana (Goti imaju takve ljemove jo za svog boravka na Crnom moru u 3 i 4.st , a potom ga donose u srednju Evropu) Vid kod Metkovia gotski ljemovi bojni no Slaveni ga rijetko imaju (kod nas - u Biskupiji)
21

6. ma germanskog franakog ili vikinkog porijekla; uglavnom se razvio iz germanske spate irok ravan ma s dvije otrice (kod nas - uglavnom franaki maevi) 7. sablja od 10. st. pod utjecajem orijentalnih naroda (znai grobovi u Panoniji sa sabljom ne moraju nuno biti avarski ili maarski) 8. luk i strijela oruje koje Slaveni najranije poznaju od 10. st. mnogo orijentalnih strelica koje nemaju iljak 9. sjekire proizalo iz kasnorimskih oblika 10.bradva u 10. st. sa Orijenta s jedne strane trostrano sjeivo, a s druge eki Nakit

1. 2. 3. 1. 2.

do 10. st. uglavnom import, a od tada na dalje domaa izrada u 9. i 10. st. gube se svi survivali fibula koje su Slaveni pokupili, prenosili od drugih naroda, a koriste kope i dugmad jedino Slaveni na srednjem i donjem Dunavu odravaju neke derivate rimskih, bizantskih ili merovinkih fibula: ketlake ploaste fibule ukraene jamiastim emajlom bizantske ploaste fibule ukraene filigranom i inkrustacijom nordijske kornjaaste fibule sjeverna i srednja Rusija kope vrlo rijetke uglavnom okrugle, ploaste juni import dugmad uplja, kuglasta ili krukasta, ukraena bizantska preice eljezne, polukrune ili etvrtaste, jednostavne bronane, ukraene hinsko-avarske preice i okovi kesteljska kultura S-kariice nakit tipian za sve Slavene jednostavne kariice sa jednostrukom ili dvostrukom raskucanom petljom ponekad je kariica ukraena perlicama, grozdiem, koaricom tipine su za 10. i 11. st., ali u podunavskim i alpskim krajevima dolaze i ranije (kasnorimske iz svetog Servola u Istri i Drnova; kesteljske) Niederle smatra da su Slaveni primili S-kariice negdje u panonskom Podunavlju u vrijeme kesteljske kulture u Rusiji se razvio u 11 i 12.st. itav niz privjesnih karika s razliitim ukrasima i privjescima naunice bizantske grozdaste lijevane, imitacija bizantskih lunulaste u alpskim oblastima ketlake kulture lunulasto- bizantske granulacija, filigran tip s tri jagode bizantsko-orijentalne ogrlice od koljaka (hauri), zrna od stakla ili staklene paste, janatara, poludragog kamenja privjesci lunulasti, ukraeni ili neukraeni, medaljoni, kriii grivne vrste ogrlice; susreu se uglavnom kod junih Slavena pletene ogrlice bjelobrdske kulture

narukvice pletene od ice, analogne ogrlicama bjelobrdske kulture od limene trake sa uvijenim krajevima, ukraene urezima sa zoomorfnim zavrecima orijentalno porijeklo staklene este kod istonih Slavena (Rusija) prstenje narebreni masivni esti u Hrvatskoj i Podunavlju 1. pleteni iz vie ica maarske i hrvatske, Rusija 2. od limene trake, ukraene urezanim motivima, ravni ili s proirenjem u sredini juni i zapadni Slaveni
22

3. antiko prstenje s glavom od stakla, kamena, granuliranom ili filigranskom ploicom 4. jednostavni prsten prebaenih ili sastavljenih krajeva Orue prljenovi kameni ili glineni; u enskim grobovima kresiva eljezna; u mukim grobovima ealj jednoredni i dvoredni u mukim i enskim grobovima srpovi slabo povijeni ostruge izduenog, parabolastog oblika, s dugakim trnom vale obino bez psalija stremeni karolinki izdueni s ravnom ploicom za upiranje okrugli nomadski u Rusiji i Maarskoj

Keramika najei i najbrojniji prilog u grobovima predgradina keramika keramika prije i iz vremena seobe Slavena (do 7.st.) lonci nerazgrnutog oboda, s grubim urezanim ukrasima gradina keramika neproiena s pijeskom pomijeana glina, dobro peena, hrapave povrine oblici lonci s manje ili jae razgrnutim obodom, ukraeni valovnicom nastala u doticaju s rimskom provincijalnom keramikom Slaveni se ve svojim najranijim dolaskom na Dunav (2 3.st, 5-6.st.)susreu s rimskom keramikom u Podunavlju se gradina keramika javlja ve od 7 do 8.st. u Poljskoj od 9.st a u Rusiji tek od 10.st. drvena vedra opasana eljeznim obruima strano metalno posue (junoevropsko) rogovi za pie

23