Chng 1.

MT S VN C BN V HO HC MI TRNG
1.1. MC CH, NGHA V I TNG NGHIN CU CA HO HC MI TRNG Ho hc mi trng l mt mn khoa hc tng hp v cc hin tng ho hc trong mi trng. i tng ca n l cc qu trnh vn chuyn, cc tc ng nh hng qua li ca cc hnh thi ho hc trong mi trng khng kh, mi trng nc v mi trng t cng vi nh hng ca cc hot ng ca con ngi ln nhng mi trng k trn. Ho hc mi trng gip chng ta hiu r bn cht ho hc ca nhng hin tng xy ra trong mi trng, t a ra nhng gii php tch cc nhm ngn chn nhng tc ng c hi cng nh thc y cc yu t c li cho cho con ngi v mi trng. Ho hc mi trng lun lun c s lin h cht ch vi cc ngnh khoa hc khc nh ho v c, ho hu c, ho phn tch, ho sinh, a cht hc, nng nghip hc, y hc ... Ho hc mi trng cp n mi trng nh l mt khng gian phn ng m trong thnh phn v tnh cht ca cc cht c th thay i qua cc qu trnh ho hc; cn cc iu kin phn ng lun l yu t ng. Ho hc mi trng bt u c ch t nhng nm gia th k XX, n nay n khng ngng c pht trin, m rng v tr thnh mt ngnh khoa hc khng th thiu c trong lnh vc khoa hc, cng ngh cng nh cuc sng. 1.2. MT S KHI NIM C BN 1.2.1. Mi trng Mi trng l mt tp hp tt c thnh phn ca th gii vt cht bao quanh, c kh nng tc ng n s tn ti v pht trin ca mi sinh vt. Bt c mt vt th, mt s kin no cng tn ti v din bin trong mt mi trng nht nh. Mi trng sng ca con ngi (hay cn gi l mi sinh Living environment) c hiu l tng hp tt c cc iu kin vt l, ha hc, sinh hc, kinh t x hi c nh hng ti s sng v pht trin ca tng c nhn
1

v c nhng cng ng con ngi. Mi trng sng ca con ngi l c v tr bao la, trong h Mt Tri v Tri t l nhng b phn c nh hng trc tip v r nt nht. Mi trng t nhin thng c hiu l iu kin vt l, ha hc, sinh hc tn ti mt cch khch quan i vi con ngi. Tuy nhin con ngi cng c nhng tc ng khng nh lm nh hng v thay i chng. 1.2.2. Cc b phn ca mi trng Trong mi trng t nhin lun lun tn ti s tng tc ln nhau gia cc thnh phn v sinh v hu sinh, v vy c th ni rng cu trc ca mi trng t nhin gm hai thnh phn c bn l mi trng vt l v mi trng sinh vt. Mi trng vt l Mi trng vt l l thnh phn v sinh ca mi trng t nhin bao gm kh quyn, thy quyn v thch quyn ( hay a quyn ). Kh quyn (atmosphere): cn c gi l mi trng khng kh, l lp kh bao quanh Tri t, ng vai tr cc k quan trng trong vic duy tr s sng ca con ngi, sinh vt; Kh quyn quyt nh tnh cht kh hu, thi tit trn Tri t. Thy quyn (Hydrosphere): cn gi l mi trng nc, l phn nc ca Tri t, bao gm nc i dng, bin, sng, h, ao, sui, nc ngm, bng tuyt, hi nc trong t v trong khng kh. Thy quyn ng vai tr khng th thiu c trong vic duy tr cuc sng con ngi, sinh vt, cn bng kh hu ton cu v pht trin cc ngnh kinh t. Thch quyn (lithosphere): cn gi l a quyn hay mi trng t, bao gm lp v Tri t c dy t 60-70km trn phn lc a v 20-30km di y i dng. Tnh cht vt l, thnh phn ha hc ca a quyn nh hng quan trng n cuc sng con ngi, s pht trin nng, lm, ng nghip, cng nghip, giao thng vn ti, th, cnh quan v tnh a dng sinh hc trn Tri t.

Mi trng sinh vt ( mi trng sinh hc ) Mi trng sinh vt l thnh phn hu sinh ca mi trng t nhin, bao gm cc h sinh thi, qun th ng vt v thc vt, gi l Sinh quyn (biosphere), l cc phn ca mi trng vt l c tn ti s sng. Nh vy sinh quyn gn lin vi cc thnh phn ca mi trng t nhin v chu s tc ng trc tip ca s bin ha tnh cht vt l v ha hc ca cc thnh phn ny. c trng cho hot ng sinh quyn l cc chu trnh trao i vt cht nng lng. Mi trng sinh vt tn ti v pht trin trn c s s tin ha ca mi trng vt l. Cc thnh phn ca mi trng sinh vt khng tn ti trng thi tnh m lun lun c s chuyn ha trong t nhin theo cc chu trnh Sinh - a Ha v lun lun trng thi cn bng ng. Cc chu trnh ph bin trong t nhin l chu trnh cacbon, chu trnh nit, chu trnh photpho, chu trnh lu hunh v.v... l cc chu trnh chuyn ha cc nguyn t ha hc t dng v sinh (t, nc, khng kh) vo dng hu sinh (sinh vt) v ngc li. Mt khi cc chu trnh ny khng cn gi trng thi cn bng th to ra din bin bt thng v mi trng, gy tc ng xu cho s sng ca con ngi v sinh vt mt khu vc hay qui m ton cu. 1.2.3. Chc nng ca mi trng i vi mt c th con ngi, cng nh i vi cng ng nhiu ngi v c x hi loi ngi, mi trng sng c th xem l c 3 chc nng: - Mi trng l khng gian sng ca con ngi. Trong cuc sng ca mnh, con ngi cn c mt khng gian sng vi mt phm vi nht nh. Tri t, b phn ca mi trng gn gi nht ca loi ngi khng thay i nhng s lng ngi trn tri t v ang tng ln rt nhanh, v th m din tch t bnh qun cho mt ngi cng v ang gim st nhanh chng. Con ngi i hi khng gian sng khng ch phm vi rng ln m cn c cht lng. Khng gian sng c cht lng cao trc ht phi sch s, tinh khit, c th l khng kh, nc, t tip xc vi con ngi v c con ngi s dng khng cha, hoc cha t cc cht bn, c hi i vi sc khe con ngi. Khng gian

sng cn c cnh quan p , hi ha, tha mn c i hi m cm ca con ngi. - Mi trng l ni cung cp ngun ti nguyn cn thit cho cuc sng v hot ng sn xut ca con ngi. Con ngi khai thc cc ngun vt liu v nng lng cn thit cho cuc sng v hot ng sn xut ca mnh. Tri qua cc nn sn xut t sn bn, hi lm, qua nng nghip n cng nghip ri hu cng nghip, con ngi u phi s dng cc nguyn liu, khong sn v cc dng nng lng phc v cho mc ch n, v lao ng sn xut ca mnh. Nh vy, vn ti nguyn li c t ra, con ngi phi bo v v s dng mt cch hp l m bo s pht trin bn vng. - Mi trng cn l ni cha ng cc ph thi do con ngi to ra trong cuc sng v hot ng sn xut ca mnh. Trong qu trnh s dng nguyn liu v nng lng vo cuc sng v sn xut ca mnh, con ngi cha bao gi, v hu nh khng bao gi c th t n hiu sut 100%. Ni cch khc l con ngi lun lun to ra cc ph thi: Ph thi sinh hot v ph thi sn xut. Mi trng chnh l ni cha ng cc ph thi . Dn s tng th ph thi sinh hot cng nhiu; Sn xut dch v pht trin th lng ph thi gia tng, gy nhim mi trng. Do vy, vn cha ng v x l ph thi tr thnh nhim v bc xc ca mi ngi v mi quc gia. 1.2.4. S nhim mi trng. S suy thoi mi trng nhim mi trng: l hin tng lm thay i trc tip hoc gin tip cc thnh phn v c tnh vt l, ha hc, sinh hc, sinh thi hc ca bt k thnh phn no ca mi trng hay ton b mi trng vt qu mc cho php c xc nh. S gia tng cc cht l vo mi trng lm thay i cc yu t mi trng s gy tn hi, hoc c tim nng gy tn hi n sc khe, s an ton, hay s pht trin ca ngi v sinh vt trong mi trng gi l s nhim mi trng . Tc nhn gy nhim: l nhng cht, nhng hn hp cht hoc nhng nguyn t ha hc c tc dng bin mi trng t trong sch tr nn c hi. Nhng tc nhn ny thng c gi chung l "cht nhim". Cht nhim c
4

th l cht rn ( rc, ph thi rn ); cht lng ( cc dung dch ha cht, cht thi ca cng ngh dt, nhum, ch bin thc phm...); cht kh ( SO2 t ni la, CO2, NO2 trong khi xe hi, CO trong khi bp, l gch...); cc kim loi nng nh ch, ng Cht nhim cng c khi va th hi, va th rn hay cc dng trung gian. Suy thoi mi trng: l mt qu trnh suy gim m kt qu ca n lm thay i v cht lng v s lng thnh phn mi trng vt l (nh suy thoi t, nc, khng kh, bin, h...) v lm suy gim tnh a dng sinh hc. Qu trnh ny thng gy hi cho i sng sinh vt, con ngi v thin nhin. V d: min i ni dc min Trung B, ng Nam B v ang b ph rng, dn n t b xi mn cn kit, cy ci xc x, chim mung, th rng khng c ni sinh sng, sng ngi kh kit v ma kh, l ln v ma ma, nng sut nng nghip st gim, i sng con ngi kh khn... l mt hnh nh v suy thoi mi trng. 1.2.5. Bo v mi trng Bo v mi trng l mt khi nim hnh ng, bao gm nhng hot ng, nhng vic lm trc tip, to iu kin gi cho mi trng trong lnh, sch, p, ci thin iu kin vt cht, iu kin sng ca con ngi, sinh vt trong , lm cho sc sng tt hn, duy tr cn bng sinh thi, tng tnh a dng sinh hc. Bo v mi trng cng bao gm cc ch trng chnh sch, cc lut nh ca Nh nc nhm ngn chn hu qu xu cho mi trng, cc s c mi trng do con ngi v thin nhin gy ra. Bo v mi trng cn bao hm ngha bo v v s dng hp l ti nguyn thin nhin. Cao hn na Bo v mi trng l nhn thc ca con ngi, s t gic, lng trn trng ca con ngi i vi mi trng. 1.2.6. Sinh thi. H sinh thi. Cn bng sinh thi Sinh thi : Sinh thi l mi quan h tng h gia mt c th sng hoc mt qun th sinh vt vi cc yu t mi trng xung quanh. Sinh thi hc l ngnh khoa hc nghin cu cc mi tng tc ny. Nh vy, sinh thi hc l mt trong cc
5

ngnh ca khoa hc mi trng, gip ta hiu thm v bn cht ca mi trng v tc ng tng h gia cc yu t t nhin vi hot ng ca con ngi v sinh vt. H sinh thi : H sinh thi l n v t nhin bao gm cc qun x sinh vt (thc vt, vi sinh vt, ng vt bc thp, bc cao) v mi trng trong chng tn ti v pht trin ( cn gi l sinh cnh ). Qun x sinh vt v sinh cnh c mi lin quan cht ch vi nhau, tng tc h tr nhau, nhng gia chng tn ti mt mc c lp tng i, cng trong mt s iu kin ngoi cnh nht nh, m iu kin ngoi cnh c nh mnh n s tn ti, pht trin ca qun th sinh vt sng. Mi trng sinh vt trong h sinh thi bao gm cc sinh vt sn xut, sinh vt tiu th v sinh vt phn hy lin h vi nhau qua cc dy chuyn thc phm, theo nng lng t cc cht dinh dng c truyn t sinh vt ny n sinh vt khc. Trong t nhin tn ti nhiu h sinh thi nh: H sinh thi cn (h sinh thi t, h sinh thi rng, h sinh thi sa mc...); H sinh thi nc (h sinh thi bin, h sinh thi ca sng, h sinh thi h, m ...). Cc h sinh thi cng cn c th do con ngi to ra, gi l h sinh thi nhn to, nh cc h sinh thi nng nghip, h sinh thi th...hoc l h sinh thi t nhin do s chn lc t nhin m hnh thnh. H sinh thi t nhin th bn vng, v n tun theo quy lut chn lc t nhin, hp vi thin nhin. Cc h sinh thi nhn to th km bn vng. Cn bng sinh thi : Cn bng sinh thi, hiu theo ngha rng bao gm ton b cc mi cn bng gia cc loi, nh s cn bng gia sinh vt sn mi v vt mi, hay gia vt ch v vt k sinh, ngoi ra l s cn bng ca chu trnh cc cht dinh dng ch yu v nhng dng chuyn ha nng lng trong h sinh thi. Mt h sinh thi c gi l cn bng bn khi tt c cc mt hot ng ca h u trng thi cn bng. Do vy, y phi c mt s cn bng gia sn xut, tiu th v phn hy, cng nh s tn ti cn bng gia cc loi c trong h . Hiu bit
6

v trng thi cn bng ca h sinh thi s gip ta hiu c cc qu trnh iu chnh din ra trong cc cng ng sinh hc. Cc h sinh thi c kh nng thc hin mt s t iu chnh nht nh trong gii hn xc nh, nhng nu vt qua gii hn ny th chng khng cn c kh nng hot ng bnh thng na, lc chng c th s phi chu nhng s thay i no , hoc b tn hi hay b ph hoi. Do vy, vic qun l h sinh thi nhm mc ch duy tr mt trng thi cn bng t nhin hay nhn to, trong sn phm cui cng l c li cho con ngi l cng vic ht sc quan trng. 1.2.7. Mi trng v pht trin. Pht trin bn vng Mi quan h gia mi trng v pht trin: Mi trng l tng hp cc iu kin sng ca con ngi, cn pht trin l qu trnh s dng v ci thin cc iu kin . Gia mi trng v pht trin c mi quan h hu c. Pht trin l qu trnh nng cao i sng vt cht v tinh thn ca con ngi bng pht trin sn xut, ci thin quan h x hi, nng cao cht lng hot ng vn ha. Pht trin l xu hng tt yu khch quan ca mi c nhn hoc cng ng con ngi. i vi mt quc gia, qu trnh pht trin trong mt giai on c th nhm t ti nhng mc tiu nht nh. Cc mc tiu ny thng c c th ha bng nhng ch tiu kinh t nh tng sn phm x hi, tng thu nhp quc dn, lng thc, nh , gio dc, y t, vn ha, khoa hc cng ngh...v c thc hin bng nhng hot ng pht trin. mc v m cc hot ng ny l cc chnh sch, chin lc, cc chng trnh v k hoch di hn v pht trin kinh t x hi ca ng v Nh nc. mc vi m l cc d n pht trin c th v khai thc ti nguyn thin nhin, sn xut hng ha, dch v, xy dng c s h tng... Cc hot ng ny thng l nguyn nhn gy nn nhng s s dng khng hp l, lng ph ti nguyn thin nhin, lm suy thoi cht lng mi trng. y chnh l cc vn mi trng cn phi c nghin cu gii quyt. Pht trin l xu th tt yu ca mi x hi, l qui lut ca tin ha, khng th ngng hay km hm s pht trin ca x hi loi ngi, m
7

phi tm ra con ng pht trin thch hp gii quyt cc mu thun gia mi trng v pht trin. Mi trng l a bn, l i tng ca pht trin. Pht trin l nguyn nhn mi bin i tch cc v tiu cc i vi mi trng. Pht trin bn vng: y ban quc t v mi trng v pht trin nh ngha: pht trin bn vng l cch pht trin nhm tha mn nhu cu ca th h hin ti m khng nh hng n kh nng tha mn nhu cu ca th h mai sau. Khi nim v pht trin bn vng cn mi m v cn tranh ci hon thin hn. Con ng i n pht trin bn vng khng ging nhau i vi mt nc cng nghip ha, mt nc ang cng nghip ha nhanh hay mt nc ang pht trin. Mi nc c con ng i thch hp cho ring mnh. Pht trin bn vng c th c xem l mt tin trnh i hi s tin trin ng thi trong mi lnh vc : Kinh t, Nhn vn (dn s, vn ha, gio dc, y t, phc li x hi...), Mi trng (k thut sn xut sch, gim CO2, loi b CFC, cng ngh mi ...) 1.2.8. Con ngi v mi trng V tr c tn ca con ngi trong sinh quyn: Con ngi (Homosapicus) l loi duy nht ca h Ngi (Homonidae) thuc b Linh trng (Primates), sn phm cao nht ca qu trnh tin ha hu c v tr thnh mt thnh vin c bit trong sinh quyn. V tr c bit ny c to nn bi hai thuc tnh quy nh bn cht ca con ngi : Mt l bn cht sinh vt, c k tha v pht trin hon ho hn bt k mt sinh vt no; Hai l thuc tnh vn ha, thuc tnh ny khng mt loi sinh vt c th c c. Hai thuc tnh ny pht trin song song, bin i v tin ha theo tng giai on lch s. Do tc ng ca con ngi vo mi trng c quyt nh bi hai thuc tnh ny. Nhng hot ng ca con ngi, bao gm c t duy u l nhng qu trnh sinh l, sinh ha din ra trong cc c quan chc nng. Nhng hot ng ny cng cha ng thuc tnh vn ha (la chn thc n, phong tc tp qun), x hi, c th ring ca loi ngi, cng l sn phm ca qu trnh tin ha vt
8

cht hu c, tiu biu l b no. Chnh v l , con ngi l Thng ca mun loi trong sinh quyn. Mt khc, con ngi khi sinh ra c t vo ci ni m p, y thc n m thin nhin dnh cho, sinh trng pht trin nh vo thin nhin, khai thc cc dng ti nguyn sinh sng, pht trin, con ngi giai on u ny hu nh khng ng gp g ng k cho qu trnh pht trin ca sinh quyn. Cng nh nhng sinh vt khc, trong hot ng sng ca mnh, con ngi cn phi ng ha cc yu t ca mi trng to dng c th mnh, v o thi vo mi trng nhng cht trao i nh: ht th kh tri, ung nc, khai thc thc n sn c t thin nhin nh mui, ng thc vt trn cn, di nc, khai thc nguyn vt liu to dng ni . Con ngi ch to my mc cng c lao ng, sinh hot, s dng nng lng thay lc c bp, m rng tm nhn vo v tr. Nh vy con ngi l mt tc nhn tiu th c bit, tham gia vo mi bc dinh dng ca h sinh thi. Nh vo b no pht trin v kh nng lao ng sng to, li sng trong mt cng ng x hi c thng tin vi nhau bng ngn ng, tin hc, con ngi qu lm dng v tr c tn ca mnh, ngy cng can thip th bo vo thin nhin theo hng c li cho mnh, dn n s suy gim cc ngun ti nguyn, lm nhim v suy thoi mi trng. nh hng ca yu t sinh thi, x hi n con ngi: Do nh hng ca li kim n v yu t thc n, con ngi thot thai t ng vt bn chn, vi b c pht trin, hai chi trc tin ha thnh i tay thn diu v dng ng thng to nn hnh dng cn i ca con ngi. Yu t kh hu, c bit l ch nhit, bc x Mt Tri v cc phn ng nhit hch trong lng t to ra s thch nghi ca con ngi v hnh thi, mu da v cc phn ng sinh l. Tc ng ca con ngi vo mi trng: Cng nh mi sinh vt, t bui u xut hin, con ngi tc ng vo mi trng xung quanh sng, nhng thc ra, sut mt thi gian lch s lu di hng triu nm, nhng tc ng chng ng l bao do s lng con ngi trn tri t l qu nh vi mt khng gian thin nhin ht sc rng ln. Nhng
9

cng ngy s gia tng dn s cng ng k, t mt triu ngi trn Tri t trc cng nguyn, mt vn nm sau tng ln 5 triu, mt vn nm sau na tng ln 200 triu v ti nay gm 6 t ngi, d on n nm 2020 c th n 7 t ngi trn tri t. Con ngi l k c tn trn hnh tinh, sinh sng nhng h sinh thi rt khc nhau v iu kin t nhin (kh hu, t ai, ti nguyn, cnh quan a l...) v iu kin x hi. Bng tin b cng ngh, con ngi tc ng vo thin nhin lm cho hiu lc chn lc t nhin gim n mc thp nht. Cc h sinh thi t nhin chuyn dn thnh h sinh thi nhn to, hoc b tc ng ca con ngi n mc bt n nh v suy thoi. Cc hot ng chnh ca con ngi lm nhim v gy tc hi n mi trng l: - S khai thc ti nguyn thin nhin n cn kit, bi l n l i tng lao ng v l c s vt cht ca sn xut, lm cho cc chu trnh vt cht trong t nhin b ph hy, cu trc vt l ca sinh quyn b thay i. Vic khai thc g v cc loi sinh vt ca rng dn n s tn ph rng, thay i cu trc thm thc vt trn hnh tinh. Hu qu dn n s thay i ch v chu trnh cht kh ca sinh quyn, nh hm lng CO2 tng, O2 gim, nhit khng kh c xu hng tng, hin tng xi mn v cun tri t lm cho mu m ca t gim, nc ngun b nhim bn, ch dng chy ca sng ngi b thay i, cc loi ng vt, thc vt qu him b tn ph, tiu dit dn. Cc ngnh cng nghip khai hoang, khai thc khong sn, du m..., a mt lng ln cc ph thi, cc cht c hi t trong lng t vo sinh quyn. Vic xy dng p, h cha khai thc thy nng cng lm cn tr dng di chuyn ca c t h lu v thng lu trong ma trng, lm thay i bn vng ca t, gy ngp lt, thay i kh hu vng h. - Vic s dng mt lng rt ln ha cht lm phn bn, thuc tr su dit c, thuc kch thch sinh trng, s dng cc ha cht trong cng nghip, trong qun s, trong giao thng vn ti, trong nghin cu khoa hc... dn n vic a cc cht thi c hi vo khng kh, nc, t, gy nn s nhim nghim trng.
10

CHNG 2. HA HC MI TRNG KHNG KH

2.1. THNH PHN CU TRC V THNH PHN HA HC CA KH QUYN 2.1.1. S hnh thnh v tin ha ca kh quyn C nhiu gi thit v s hnh thnh v tin ha ca kh quyn, song u thng nht l kh quyn lc ban u, cn gi l tin kh quyn hon ton khc so vi thnh phn kh quyn hin nay, s bin i, pht trin ca tin kh quyn tr thnh kh quyn ngy nay l rt lu di, trong cc bin i c s ng gp ng k t hot ng ca sinh vt. Hng nghn nm trc y, ni la thi ra t trong lng n kh H2, CO2, CO hi nc, CH4, NH3 v cc kh khc. Phn t sng n gin u tin c to thnh trong kh quyn kh hn hp ny, vi nng lng cn thit cho cc qu trnh, phn ng l nhng s chiu x mnh lit bi cc tia t ngoi, bi cc ngun ht nhn phng x vo kh quyn. Kt qu l to thnh cc phn t phc tp nh axit amin. Cc phn t sng nhn nng lng t qu trnh ln men cc cht hu c sinh ra t qu trnh ha hc v quang hc; chng c th sn xut ra cht hu c {CH2O} thng qua qu trnh quang hp: CO2 + H2O {CH2O} + O2 Nh vy, giai on ny xy ra s chuyn ha sinh ha dn n s hnh thnh kh quyn O2; Oxi xut hin to iu kin hnh thnh ozon: O2 + h 2O O + O2 O3 Oxi oxi ha amoniac gii phng nit hnh thnh kh quyn nit oxi: 4NH3 + 3O2 2N2 + 6H2O Khi ny cng c th ni rng kh quyn chuyn t c tnh kh sang tnh oxi ha. Tt nhin, c th c t l nit oxi nh hin nay l phi tri qua mt thi gian rt di.
11

Mt lng oxi nht nh c th c dng to ra cc c th sng nguyn thy. Thc vt l ngun sn xut oxi u tin ca Tri t nguyn thy; Cng vi s tng ngun cung cp oxi th cc thc vt bc cao hn xut hin, pht trin; Cc qu trnh tng h nh vy ko di nhiu triu nm lm tng ng k s lng ng vt tiu th oxi gi cn bng oxi trong kh quyn. Thnh phn hin nay ca kh quyn l hu nh ging vi thnh phn ca kh quyn 500 triu nm v trc tuy nhin vn cn c nhng s thay i nh do mt s kh b hp th bi t trng, bi cc loi v cc c th sng hoc thot ra ngoi v tr. Chu trnh ca vic s dng v ti sinh cc kh trong kh quyn l mt cn bng ng c ch , cn bng ny bao gm t trng, khng kh, ng thc vt. 2.1.2. Thnh phn cu trc ca kh quyn Cu trc ca kh quyn c th chia thnh hai phn: Phn trong bao gm cc tng i lu, tng bnh lu, tng trung lu v tng nhit, cao n khong 500km; Phn ngoi cn gi l tng in li, ra n v tr bao la. Ni chung, chng ta quan tm n 4 tng ca phn trong. Mi mt tng c c trng bi thnh phn, cc qu trnh cng nh s khc nhau v bin i nhit theo chiu cao. Mi tng c cch nhau bi mt lp mng gi l lp tm dng, nh du s nghch chuyn ca nhit , mi tng c th m t chi tit nh sau. Tng i lu: Tng i lu cao t b mt tri t n 11km, tng ny cha ti khong 70% khi lng ca kh quyn v hu nh ton b hi nc. Khng kh trong tng i lu l khng ng nht v t khi v nhit . T khi gim theo hm s m cng vi s tng cao, v vy cng ln cao, p sut cng gim; Nhit cng gim theo chiu cao, thay i t +400C n -560C, c tnh ln cao 100m th nhit gim 0,60C. Khng kh gn mt t b t nng bi bc x t tri t, thu nhit, gin n, khng ngng bc ln cao cn lp khng kh lnh bn trn chm xung, mt khc bc x ca mt tri xung tri t khng u nhau s dn n s khc nhau v nhit v p sut mi ni. Chnh do s khng ng nht gia cc vng c v nhit v p sut nn khng kh trong
12

tng ny c s xo trn mnh m cc dng hn hp khng kh v nhng m my hi nc c theo chiu thng ng v chiu ngang. Cc cht nhim sinh ra do hot ng t nhin v nhn to cng d dng b xo trn pha long, ng thi cng c th xy ra cc qu trnh chuyn ha, bin i. Lp lnh phn trn cng gi l lp tm dng, phn bit vi tng bnh lu, nh du bc ngot thay i nhit , tc l nhit li tng theo chiu cao. Thnh phn ch yu tng i lu l: N2, O2, Ar, CO2, H2O v vt mt s nguyn t hoc cht kh khc. Cc qu trnh t nhin quan trng nht l phn ng tng hp quang ha v c nh nit tng hp m ca thc vt. Tng bnh lu: Tng bnh lu cao t 11km n 50km, trong tng ny nhit li tng theo chiu cao t -560C n -20C. S tng nhit theo chiu cao y l do s hp th bc x t ngoi v ta nhit ca Ozon, thnh phn chnh ca tng bnh lu: O3 + hv O2 + O + E iu ny cng gii thch vai tr quan trng ca tng bnh lu i vi Tri t. Tng bnh lu nh mt tm l chn bo v s sng trn Tri t, ng thi phn chia kh quyn thnh vng bnh lu v i lu. Khng kh trong tng bnh lu tng i bnh n, coi nh ch chuyn ng theo chiu ngang, chnh v vy nu nh cht nhim bng cch no , b y ln tng bnh lu, chng s tn ti v s c nh hng c hi lu di hn nhiu so vi khi chng tng i lu. Thnh phn ch yu tng bnh lu l O3, ngoi ra cn c N2, O2 . Qu trnh quan trng nht tng ny l cc phn ng quang ha. Tng trung lu: cao t 50km n 85km, nhit trong tng trung lu li gim theo chiu cao t -20Cn -920C. S gim nhit theo chiu cao tng ny do cc cht hp th tia t ngoi c nng thp, c bit l oxi, oxit nit b phn li thnh nguyn t v chu s ion ha sau khi hp th bc x Mt Tri vng t ngoi xa.
13

Tng nhit lu: Tng ny t khong 85km tr ln, khng kh cc long v nhit tng mi theo chiu cao. Tip theo n tng ngoi, ri khong khng v tr. 2.1.2. Thnh phn ha hc ca kh quyn Thnh phn ca khng kh sch, kh, coi nh khng nhim, c tnh theo t l phn trm th tch ch yu l Nit 78,90% v Oxi 20,94% v mt s n cht, hp cht khc c trnh by trong bng 2.1. Mi trng khng kh bao quanh con ngi l khng kh m bao gm khng kh kh, hi nc v cn cha nhiu bi, k c cc ht l lng.

Bng 2.1. Thnh phn khng kh kh khng b nhim Cng thc Cc cht Nit Oxi Argon Carbon dioxit Neon Heli Metan Kripton Hidro Nit oxit Cacbon monoxit Ozon Sunfua dioxit Nit dioxit phn t N2 O2 Ar CO2 Ne He CH4 Kr H2 N2O CO O3 SO2 NO2 T l theo th tch (%) 78,09 20,94 0,93 0,032 18ppm 5,2ppm 13ppm 10ppm 0,5ppm 0,25ppm 0,10ppm 0,02ppm 0,001ppm 0,001ppm Tng trng lng trong kh quyn (triu tn) 3.850.000.000 1.180.000.000 65.000.000 2.500.000 64.000 3.700 3.700 15.000 180 1.900 500 200 11 8

(Ghi ch : ppm = parts per million: phn triu)

14

2.1.3. Vai tr ca kh quyn Kh quyn l mt hp phn ca cc yu t mi trng rt cn thit cho cc h sinh thi. Kh quyn bao quanh Tri t, gi vai tr nh l chn bo v sinh vt khi b nh hng bi cc tia bc x Mt Tri, tia v tr. Kh quyn ng vai tr then cht duy tr cn bng nhit trn Tri t, ng thi cng l ni vn chuyn nc trong chu trnh thy vn ton cu. Cc dng kh i lu cng l cc phng tin chuyn cc kh c t mt t ln khng trung. Kh quyn l ngun CO2 cn thit cho qu trnh quang hp v tng hp cc cht hu c ca thc vt, to nng sut sinh hc t nng lng mt tri. Oxi c trong kh quyn lun cn thit cho cc t bo thc hin cc qu trnh sng, nu khng c O2 cc c th sinh vt s cht. Kh quyn cng l kho cha nit, thng qua qu trnh c nh m sinh hc, hoc qua cc phn ng in ha, n s c chuyn thnh dng amoni v nitrat cung cp cho qu trnh tng hp protein, mt hp phn cn thit cho s sng. Bn cnh O2, CO2, N2, hi nc c nh hng ng k n cc qu trnh trao i cht thc vt v c bit l qu trnh thot hi nc, cng vi mt tri v gi, hi nc to nn kh tng mun hnh vn trng nh my, sng tuyt, ma, ma quyt nh kh hu ton cu. 2.2. S NHIM MI TRNG KHNG KH 2.2.1. Mt s khi nim S nhim mi trng khng kh: nhim khng kh l hin tng lm cho khng kh sch thay i thnh phn v tnh cht do bt c nguyn nhn no, c nguy c gy tc hi ti thc vt v ng vt, n cc mi trng xung quanh, n sc khe con ngi. Qu trnh gy nhim khng kh xy ra theo cc bc sau : - Cht gy nhim hay tc nhn nhim c pht sinh t ngun gy nhim.

15

- S pht tn, lan truyn trong kh quyn, khi ny kh quyn chnh l mi trng rng ln vi nhiu yu t ng xy ra nhiu qu trnh ha hc, ha l, ha sinh ca cc cht gy nhim. - S tng tc vi b phn tip nhn l ng thc vt, con ngi, cc cng trnh xy dng, vt ... Tc nhn nhim: Cht gy nhim hay cn gi tc nhn nhim l nhng cht gy nn s nhim mi trng khng kh. Da vo cc tiu ch khc nhau ngi ta phn loi hay gi tn cc tc nhn nhim. Cn c vo ngun gc pht sinh cht gy nhim, ngi ta chia lm hai loi: Tc nhn nhim c ngun gc thin nhin v Tc nhn nhim c ngun gc nhn to. Tc nhn nhim c ngun gc thin nhin: c th lit k cc loi nh: - Kh ni la: Ni la phun ra nhng nham thch nng vi nhiu khi bi giu sunfua, ngoi ra cn metan v mt s kh khc. Bi c phun cao v lan ta rt xa. - Chy rng: Cc m chy ny thng lan truyn nhanh, rng c nhiu bi v cc kh. - Bo bi gy nn gi mnh; Bo, ma bo mn t sa mc, t trng v gi thi tung ln thnh bi. Sng bin cng tung hi nc mang theo bi mui kim loi lan truyn vo khng kh. - Cc qu trnh thi ra cc xc ng thc vt cng pht thi ra nhiu kh c nh NH3, H2S, CH4... Ngoi ra cng phi k n cc phn ng ha hc gia nhng kh t nhin hnh thnh cc kh sunfua, cc kh oxit nit, cc loi mui... Tng lng tc nhn nhim c ngun gc t nhin rt ln nhng phn b ng u trn ton th gii, nng ca chng li khng tp trung mt vng, nn con ngi v ng thc vt cng lm quen vi tc nhn ny. Tc nhn c ngun gc nhn to:

16

Ngun nhim nhn to rt a dng, ch yu do hot ng cng nghip, giao thng vn ti, t nhin liu ha thch, hot ng nng nghip v cc hot ng khc ca con ngi gy nn. l bi v cc kh nh CO, CO2, SOX, NOx, hidrocacbon, cc bi kim loi nng. Bng 2.2 cho bit tng lng cht thi c ngun gc nhn to ca th gii ( s liu ca nm 1992 ). Bng 2.2. S lng tc nhn gy nhim khng kh trn ton th gii Tc nhn gy nhim ( n v triu tn ) Ngun gy nhim - Giao thng vn ti ( t, my bay, tu ha, can, xe my)` - t nhin liu (tan, du, xng, kh t, than, ci) - Sn xut cng nghip - X l cht thi rn - Cc hot ng khc : Chy rng, t cc sn phm nng nghip, t rc, xy dng 0,2 0,1 0,0 0,1 0,0 8,8 7,1 6,8 1,0 6,6 0,1 4,2 1,5 0,2 0,5 1,7 8,1 22,2 0,7 8,8 CO2 58,1 Bi 12 SO2 0,8 Hidrocacbon 15,1 NOx 7,3

Cn c vo tin trnh gy nhim, cc tc nhn nhim li c chia l 2 loi l: Tc nhn nhim s cp v Tc nhn nhim th cp Tc nhn nhim s cp: L nhng cht trc tip thot ra t cc ngun, bn cht chng c c tnh c hi v tc ng ngay n b phn tip nhn. V d: SO2 sinh ra khi t than v du kh, nu con ngi ht phi s gy tc ngc v au u, hm lng ln c th dn n t vong. Tc nhn nhim th cp: L nhng cht mi c to ra trong kh quyn do s tng tc ha hc gia cc cht gy nhim s cp vi cc cht vn c trong kh quyn, ri mi tc ng n b phn tip nhn. V d: ma axit l tc nhn gy nhim th cp c to thnh bi kh SO2 v nc, gy nh hng ti ma mng v cng trnh xy dng.

17

2.2.2. Mt s cht gy nhim mi trng khng kh Kh quyn l mt h ng vi nhiu thnh phn kh khc nhau, trong li c s trao i lin tc ca chng vi cc ng, thc vt; vi i dng; vi t theo cc qu trnh vt l, ha hc, sinh hc, sinh ha hc. Cc cht kh mi li c th c sinh ra bi cc qu trnh chuyn ha ngay trong kh quyn, bi cc hot ng sinh hc, qu trnh phun ca cc ni la, t s phn hu phng x v cc hot ng cng nghip, giao thng vn ti, sinh hot ca con ngi. Cc kh cng c th c loi khi kh quyn bi cc phn ng ha hc, bi hot ng sinh hc, bi cc qu trnh vt l din ra trong kh quyn (nh s to thnh cc ht) bi s sa lng v s thu ht ca i dng v t. Thi gian lu trung bnh ca mt phn t kh sau khi c a vo kh quyn c th t hng gi cho ti hng triu nm ph thuc vo cht kh c th. V vy, nh gi tc ng gy nhim ca chng cn phi xt n chu trnh chuyn ha ca chng t lc pht sinh cho ti khi b loi khi kh quyn. Sau y chng ta xem xt mt s cht chnh gy nhim mi trng khng kh. 2.2.2.1. Cc hp cht c cha lu hunh (S) Cc hp cht c cha lu hunh ch yu c trong kh quyn l: SO2, SO3, H2S, H2SO4 v cc mui sunfat. Cc ngun to ra chng ch yu l cc qu trnh t chy cc nhin liu ha thch, s phn hy v t chy cht hu c cha lu hunh, cc hot ng ca ni la. Cc hp cht lu hunh tn ti trong khng kh mt thi gian ri sau li sa lng xung t hay cc i dng. Kh dioxyt lu hunh SO2, trioxit lu hunh SO3: Trong kh quyn, kh sunfua dioxit ( dioxyt lu hunh ) b oxi ha thnh SO3 theo qu trnh ha hc hay qu trnh quang ha. Trong iu kin m cao, SO2 d b cc git nc c ln nhiu bi hp th th qu trnh oxi ha ha hc din ra rt thun li vi iu kin c mt cc cht xc tc (thng l mui ca Fe3+, Mn2+,... chnh chng l thnh phn ca bi ). NH3 c trong khng kh cng lm cho phn ng tng nhanh v lm tng tan SO2 trong git nc, c th to ra amni sunpht.

18

Cn qu trnh oxi ha quang ha lin quan vi iu kin m v nh sng. SO2 c hot ha, chuyn sang trng thi kch hot, c nng lng ln nn tc dng vi O2 vi tc nhanh thnh SO3. Qu trnh ny cng nhanh khi trong kh quyn c oxit nit v hidrocacbon. Sunfuatrioxit ( trioxyt lu hunh ) c to ra t SO2, phn ng ngay vi H2O to nn H2SO4 kt hp d dng vi cc git nc, sinh ra dung dch H2SO4. Nu trong kh quyn c NH3 hay cc ht NaCl th cc hp cht Na2SO4. HCl hay (NH4)2SO4 s hnh thnh. Nh vy, thi gian lu ca SO3 trong kh quyn cng ch c tnh bng vi ngy. SO2 l kh tng i nng nn thng gn mt t, ngang tm sinh hot ca con ngi, v vy l kh nhim in hnh v tc ng trc tip n cuc sng. SO2 d tan trong nc nn d phn ng vi c quan h hp ca ngi v ng vt khi xm nhp vo c th. hm lng thp, SO2 lm sng nim mc, hm lng cao ( > 0,5mg/m3 ) gy tc th, ho, vim lot ng h hp. Khi c mt c SO2 v SO3 s gy tc ng mnh hn, thm ch c th gy co tht ph qun v dn n t vong. SO2 to nn H2SO4, l thnh phn chnh ca ma axit, lm thit hi ma mng, nhim c cy trng, gim tui th ca cc sn phm vi, nilng, t nhn to, dng bng da, giy, nh hng n cht lng ca cc cng trnh xy dng Kh sunfua hidro H2S: Kh sunfua hidro H2S l kh c bn cht c, khng mu, c mi kh chu ( mi trng thi ) c a vo kh quyn vi nhng lng rt ln t ngun t nhin v nhn to. Kh H2S xut hin trong kh thi ca cc qu trnh sn xut c s dng nhin liu hu c cha lu hunh; cc qu trnh tinh ch du m, ti sinh si hoc ch bin thc phm, x l rc thi. Mt phn H2S pht sinh trong t nhin bi qu trnh thi ra ca cc cht hu c di tc dng ca vi khun t rc thi, cng rnh, b bin, ao t, h nc cn, k c t cc hm l khai thc than, cc vt ni la. Trong khng kh, 80% H2S b oxi ha thnh SO2 do oxi hoc ozon:
19

H2S + O3 H2O + SO2 Theo cc nghin cu, vi nng ca H2S trong mi trng khng kh l mt phn t, khi tip xc vi O3 nng khong 0,05ppm v trong khng kh c khong 15.000 ht bi/cm3 th phn ng din ra vo khong 2 gi. V H2S, O2, O3 u ha tan c trong nc nn tc oxi ha H2S trong sng m, cc git lng trong my din ra rt nhanh. Nh vy s tn ti ca H2S trong kh quyn c tnh hng gi. Kh sunfua hidro c th gy c hi nh sau: nng thp gy nhc u, kh chu; nng cao ( > 150ppm) gy tn thng mng nhy ca c quan h hp, vim phi; nng khong 700ppm n 900ppm c th xuyn mng phi, xm nhp mch mu, dn n t vong. i vi thc vt, H2S lm tn thng l cy, rng l, gim kh nng sinh trng. 2.2.2.2. Oxyt Cacbon Cacbon monoxit CO: Cacbon monoxit CO l cht kh khng mu, khng mi, bn cht l kh c. Ngun CO nhn to ch yu c pht ra t cc qu trnh chy khng hon ton cc nhin liu ha thch. Ngy nay, qua nhiu nghin cu chng minh rng ngun pht sinh ra CO t nhin ln gp khong 10 n 15 ln ngun CO nhn to. Cc ngun pht sinh CO trong t nhin c th l do s oxi ha metan, khi u bng phn ng gia metan vi gc hydroxyl HO-: CH4 + HOthnh CO, c th l: CH3+ + O2 HCH2O2 HCH2O2 + NO HCH2O + NO2 HCH2O + O2 HCHO + HOOHCHO + HO- HCO + H2O HCHO + O2 CO + HOO( hnh thnh gc t do ) ( hnh thnh gc t do ) CH3. + H2O

Sau , mt chui cc phn ng phc tp khc din ra dn n s hnh

20

Theo cc nghin cu, 50% lng CO trong kh quyn sinh ra do chui phn ng ca meetan. Cc phn ng ny cng gii thch s hnh thnh mt s gc t do trong kh quyn nh hydroxyl HO-, peoxihydroxyl HOO-, gc axyl HCO Ngoi ra, ngi ta nh gi c rng vo khong 10% CO lng c to ra t cc i dng v t cc qu trnh t chy. Trong t nhin CO b loi tr bi mt s qu trnh nh: - Phn ng gia CO vi gc HO- trong tng i lu v bnh lu CO + HO- CO2 + H+ - CO c t hp th, b oxyha tr thnh dioxytcacbon CO2. Nguyn nhn ca s loi tr CO ny l do kt qu ca s hot ng sinh hc din ra trong t. Bn cht ca CO l kh c, nu xm nhp vo c th, CO tc dng vi hng cu HbO2 trong mu to hp cht bn vng, lm gim kh nng vn chuyn O2 ca hng cu i nui cc t bo ca c th: HbO2 + CO HbCO + O2 Ng c nh CO c th li di chng thiu mu, hay qun. Ng c nng gy ngt, ln cn co git, lit tay chn v c th dn n t vong trong vng vi ba pht khi nng vt qu 2%. Thc vt khi tip xc vi CO nng cao s b rng l, xon l, cy non c th cht yu. Cacbon dioxit CO2: CO2 vn c trong thnh phn ca khng kh sch, v sinh ra trong qu trnh h hp ca ng thc vt; Xt v ngun nhn to, CO2 c pht sinh t s t chy hon ton nguyn nhin liu cha ccbon, theo cc s liu thng k, hng nm, ch ring trong qu trnh ch bin v s dng than , con ngi thi vo kh quyn 2.109 tn CO2. Trong t nhin, khong mt na lng CO2 c hi nc v thc vt hp th, phn cn li tn lu trong mi trng khng kh. Kh CO2 nng thp khng gy nguy him cho ngi v ng vt, i vi thc vt, kh CO2 c nh hng tt, tng cng kh nng quang hp nht l
21

trong iu kin kh hu nhit i nng, m. Tuy nhin nng cao s gy nguy hi, hn na kh CO2 l mt trong cc kh nh knh nn vic tng hm lng CO2 trong kh quyn s gy nn s gia tng hiu ng nh knh, gy nhim mi trng khng kh. 2.2.2.3. Cc hp cht cha nit Cc hp cht cha nit quan trng trong kh quyn l N2O, NO, NO2, NH3 v cc mui nitrat, nitrit, v amoni. Cc oxyt nit: Cc oxyt nit thng vit tt l NOx pht sinh qua cc t chy cc nhin liu nhit cao, qua qu trnh sn xut ha hc c s dng nit. Trong t nhin, NOx pht sinh t s oxyha nit ca khng kh do sm st, t kh ni la v cc qu trnh phn hy vi sinh vt. Trong cc NOx th NO v NO2 c coi l nhng cht in hnh gy nhim khng kh. Cc oxit nit khc tn ti trong khng kh vi nng rt nh v khng gy lo ngi v nhim. Tuy nhin phi k n N2O l oxit nit ph bin nht, n l sn phm ca hot ng sinh hc, trong phn trn ca tng i lu v tng bnh lu, ni c oxi nguyn t c to ra do to ra do s phn li quang ha ca O3, c th kt hp vi N2O to ra NO v NO2: N2O + O 2NO V: NO + O NO2 NO l kh khng mu, khng mi, khng tan trong nc. Khi xm nhp vo c th n c th tc dng vi hng cu trong mu, lm gim kh nng vn chuyn oxy ca mu, dn n bnh thiu mu. NO2 l kh c mu nu nht, mi hc, c tnh kch thch, d tan trong nc. Khi xm nhp vo c th n c th to thnh axit qua ng h hp hoc tan vo nc bt, vo ng tiu ha sau vo mu, gy nguy him cho c th. NOx tc dng vi hi nc trong kh quyn, to thnh axit HNO3, nh vy cng vi axit H2SO4, l thnh phn chnh ca ma axit, lm thit hi ma mng, nhim c cy trng, gim tui th ca cc sn phm vi, nilng, t nhn
22

to, dng bng da, giy, nh hng n cht lng ca cc cng trnh xy dng NO v NO2 c vai tr nht nh trong vic hnh thnh khi m quang ha v l mt trong bn nguyn nhn chnh phn hy ozn, gy nn nguy c suy gim tng zon hin nay. NO + O3 NO2 + O2 NO2 + O3 NO3 + O2 NO3 + NO 2NO2 Amoniac NH3: Amoniac ch yu c to ra t ngun t nhin qua cc qu trnh phn hy cht hu c ca xc ng thc vt. Ngun nhn to ch yu l t kh thi ca cc nh my sn xut ha cht, phn m, t cc h thng thit b lm lnh c s dng NH3. Trong mi trng khng kh NH3 c th tham gia vo cc qu trnh nh: Hp ph ln cc b mt t hoc phn ng vi cc cht c tnh axit trong pha kh hay pha ngng t to ra ion amoni NH4+, ri c th b oxiha n tn nitrat NO3-. NH3 c mi kh chu v gy vim ng h hp cho ngi v ng vt. Khi tan vo nc, NH3 gy nhim c c v h vi sinh vt nc. Thc vt b nhim NH3 nng cao s b bnh m l; gim t l ny mm ht ging. Cc mui nitrat v amoni thng khng thi ln kh quyn vi bt k lng ng k no, m ch sinh ra do s chuyn ha ca NO, NO2 v NH3 trong kh quyn. Nh vy cc oxit nit cui cng c chuyn ha thnh nitrat v tip c loi khi kh quyn do ma hoc c sa lng kh. 2.2.2.4. Cc hp cht hu c Cc hp cht hu c ni chung chim t l kh ln trong cc cht gy nhim v li gy nhim c lu di, chng i vo kh quyn t nhiu ngun t nhin v nhn to khc nhau, nn khng th tin hnh nhng o c cho tt c cc loi ring r, hoc xc nh tc pht tn ring r ca chng c. V vy khi xem xt cc hp cht hu c gy nhim khng kh thng ch xt ti lng ca mt s loi nht nh. Nhng hidrocacbon c trong kh quyn dng
23

kh (c t 1 n 5 cacbon) c ch nhiu hn v mc nhim. Ngoi ra cn c cc cht dng ht gm cc hidrocacbon khng bay hi. Cc hp cht hu c pht sinh ch yu t qu trnh t chy nhin liu nh than , du m, g; t kh thi ca cc qu trnh sn xut ca cc nh my lc du, khai thc, ch bin v vn chuyn nhin liu hoc t nhiu ngnh cng nghip c s dng dung mi hu c hay cc hp cht hu c nh sn, in, dt nhum, cng nghip dc phm v m phm. Nu xt theo gc nhim khng kh th kh nng gy nhim ca cc hp cht hu c trong kh quyn l do cc sn phm to ra t cc phn ng ha hc ca chng, in hnh l s tn ti ca cc gc t do trong mi trng khng kh hay hn hp khi quang ha. 2.2.2.5. Cc loi bi v sol kh Bi l mt tp hp nhiu ht vt cht rn hoc lng, c kch thc nh, nh s vn ng ca khng kh m n tn ti pht tn trong din rng. Nhng ht dng keo l lng c kch thc nh hn 1m cn c gi l sol kh. Bi v sol kh c c trng bi thnh phn ha hc v kch thc ht. Kch thc cng nh th thi gian lu gi ca chng trong kh quyn cng lu v cng c kh nng bay xa, lan rng v xm nhp vo mi v tr trong c th con ngi v ng vt. Thnh phn ha hc ca chng cng ph thuc nhiu vo kch thc trung bnh ca ht, ch yu l cc oxyt nh SiO2, Al2O3, CaO v cc hp cht hu c. Bi c kch thc t 0,001m - 10m, cn gi l bi bay, bao gm tro, mui, khi v cc ht cht rn b nghin nh, l lng trong khng kh. Loi bi ny thng gy tn thng c quan h hp, nht l bi thch anh. Bi c kch thc ln hn 10 m, gi l bi lng, thng ri xung t vi tc tng dn. Cn c vo tc hi ca bi, ngi ta chia ra lm 5 loi bi: - Bi gy nhim c chung : ch, thy ngn, benzen... - Bi gy d ng, vim mi, hen, ni ban : bi bng gai, phn hoa, bi t phn ha hc...
24

- Bi gy ung th : Bi qung, bi phng x, hp cht crm... - Bi gy nhim trng : lng, tc ... - Bi gy x phi : bi aming, bi thch anh. Bi v sol kh ni chung l cht gy nhim, ngoi ra tc hi ca chng ch yu cn do kh nng hp th hoc to hp cht vi cc oxyt kim loi hoc hp cht hu c, lm nng ca cc cht ny trong kh quyn tng rt cao, gy nhim c. 2.3. PHN NG QUANG HA TRONG MI TRNG KHNG KH 2.3.1. Khi nim v phn ng quang ha trong kh quyn Phn ng quang ha hay qu trnh quang ha c hiu l hng lot nhng phn ng ha hc xy ra, trong nng lng cn thit cho phn ng l nng lng mt tri ( bc x in t ). C th ni mt phn ng quang ha c chia lm hai giai on, giai on mt l giai on khi mo, cht tham gia phn ng hp th bc x in t ( mt photon ) thch hp, chuyn ln trng thi kch hot, l trng thi c kh nng tham gia phn ng mnh m, c th biu din : A + h A* Trong A* ch trng thi kch hot ca A. A c th l nguyn t, phn t hay ion, cn A* c th coi nh mt hnh thi ha hc hon ton mi so vi A Giai on hai l khi A* tham gia vo cc phn ng tip theo, c th k n mt s loi phn ng nh sau : - Phn ng ta nhit: A* A + E vi E l nng lng gii phng - Phn ng pht hunh quang ( pht x ): - Phn ng kh hot tnh do va chm: A* A + h Nng lng lng ca phn

t b kch hot do phn ng quang ha c chuyn cho phn t khc, lm cho chng tr thnh kch hot, gi l phn ng trao i nng lng lin phn t: A* + M M * + A Ngoi ra, nng lng cn c th trao i ngay trong phn t, lm bin i phn t t trng thi kch hot ny sang trng thi kch hot khc: A* A1*
25

- Phn ng ion ha: Nu nng lng do photon cung cp ln, th cc electron khng nhng ch b y ln trng thi c nng lng cao hn m cn b y ra ngoi phm vi nh hng ca lin kt ha hc ca phn t, tr thnh cc electron t do v bin nguyn t hay phn t thnh ion dng. A* A+ + e - Phn ng ha hc: Cc phn t b kch hot l nhng cht c hot tnh ha hc rt cao, rt d tham gia vo cc phn ng ha hc to thnh nhng hp cht mi trong kh quyn, khi ny gi l cc phn ng quang ha hc. y l nhng phn ng quan trng nht trong kh quyn v li c th chia thnh cc loi phn ng nh sau: Lin kt quang ha: Khi cc phn t kch hot lin kt vi cc phn t khc m n gp, to ra hp cht mi m khng cn iu kin nhit , p sut: A* + B C + D + V d: NO2* kch hot lin kt vi cc hp cht hu c d bay hi to nn cc hp cht nitro rt c m iu kin bnh thng khng to ra c. Phn li quang ha: Khi cc phn t kch hot c nng lng ln hn nng lng lin kt ha hc nhiu, s b phn li thnh cc hp cht mi A* B + C + V d: NO2* kch hot phn li to ra oxyt NO v oxy O nguyn t c tnh oxyha rt mnh, s tip tc tc dng vi cht khc. ng phn t pht: Nng lng d trong cc phn t kch hot c th lm thay i cc lin kt trong phn t, to ra ng phn. c im quan trng ca phn ng quang ha l c tnh chn lc, v qu trnh hp th nng lng ca photon ch xy ra vi nhng phn t nht nh thch hp c kh nng hp th, cng nh mi photon ch c kh kch thch nhng phn t c cu to nht nh ph hp vi n . Ni chung phn ng quang ha h tng kh quyn b hn ch, bi l khng c mt bc x no vi bc sng nh hn 290nm ( bc x t ngoi ) i ti c tng i lu do Ozon v mt s cht trong tng bnh lu hu nh hp th tt c bc x c bc sng nh hn 290nm. V vy, v mt nhim
26

khng kh m ni, nhng cht hp th c ch n l nhng cht hp th bc x in t c bc sng trong khong t 300nm n 800nm. Cc phn ng quang ha c vai tr quan trng trong vic hnh thnh cc cht gy nhim khng kh, v nhng sn phm ca chng ( ch yu l cc gc t do) c kh nng khi mo hoc tham gia vo mt s ln cc phn ng khc lin quang n s chuyn ha ca cc cht nhim s cp thnh cht nhim th cp. Trong s cc cht nhim s cp nh NO, CO, NO2, SO2, hidrocacbon,... th ch c NO2 l cht hp th chnh cc bc x c bc sng ph bin trong vng h tng kh quyn. Sau y chng ta xt mt s phn ng quang ha in hnh gy nn s nhim mi trng khng kh. 2.3.2. Cc phn ng quang ha ca oxit nit trong kh quyn Nit l thnh phn chnh trong kh quyn, phn t N2 c nng lng lin kt kh ln, l 942kJ/mol nn qu trnh phn ly quang ha ca N2 i hi cc photon c bc sng nh hn 169nm, c ngha l ch c th xy ra tng bnh lu. Vi photon c bc sng nh hn 169nm, phn ng quang ha ca N2 c th xy ra nh sau: N2 + h N2+ + e N2+ + O2 NO+ + NO NO+ + e NO NO + O NO2 NO, NO2 gi vai tr quan trng v ha hc ca s nhim mi trng khng kh. NO2 rt bn vi phn ng quang ha, ch vi photon c bc sng nh hn 430nm mi to thnh NO2* kch hot. bc sng nh hn 398nm, NO2 b phn ly quang ha to ra NO v O: NO2* NO + O NO v O tip tc tham gia vo qu trnh phn hy ozn, NO cng c th tip tc phn ng vi gc OH. trong nc ma, to thnh axit, ri xung tng i lu theo cc phn ng: NO + OH. HNO2 NO + H2O HNO2 + H+
27

y cng l nhng qu trnh c vai tr lm gim tm thi lng oxyt NO trong kh quyn. Mt s phn ng khc c th c xy ra nh sau: O3 + NO NO2 + O2 O + NO2 NO + O2 O + NO2 + M NO3 + M NO3 + NO 2NO2 NO3 + NO2 N2O5 Nhiu nghin cu cho thy, nu trong khng kh c NO2 th s oxi ha SO2 thnh sunfat xy ra rt d dng; v ch cn mt lng nh NO2* kch hot cng khi ng chui cc phn phc tp sinh sn ra hn hp khi m quang ha. 2.3.3. Cc phn ng cng trong h NOx, H2O, CO v khng kh Mt trong cc c trng ca kh quyn vng thnh ph l c cha nhiu oxyt nit lng ln ozon, s c mt ca chng thc y mt lot cc phn ng khc. Khi c mt H2O, N2O5 b thy phn to ra axit nitrit: N2O5 + H2O 2HNO3 HNO3 c th oxi ha NO: 2HNO3 + NO 3NO2 + H2O Cc phn ng sau cng c th xy ra: HNO3 + NO HNO2 + NO2 HNO3 + HNO2 2NO2 + H2O Axit nitr c to ra theo phn ng: NO + NO2 + H2O 2 HNO2 Axit nitr hp th bc x v thc hin phn ng phn li quang ha vi tc khong 1/10 tc phn ng phn li quang ha ca NO2 : HNO2 + h NO + HO. Phn ng phn ng phn li quang ha ca HNO2 rt quan trng v n to ra gc t do hidroxyl HO. c hot tnh cao, c tc dng khi mo cho mt lot cc phn ng khc, v d :
28

HO. + NO2 HNO3 HO. + NO HNO2 Cc nh nghin cu v ha hc v tr cng pht hin rng nit oxit NO di tc dng ca tia bc x v s c mt mt lng ln cacbon monooxit CO s b oxi ha hon ton thnh NO2. Qu trnh ny li hnh thnh gc t do mi l hidropeoxyl HO2. hoc hidroxyl HO.. Cc phn ng din ra nh sau : HO. + CO CO2 + H+ H. + O2 + M HO2. + M HO2. + NO HO. + NO2 HO2. + HO2. H2O2 + O2 2.3.4. Cc phn ng quang ha ca cc hidrocacbon trong kh quyn Vic gii thch c ch ca cc phn ng gia cc cht oxi ha v hidrocacbon ( to cc cht nhim th cp ) rt phc tp, c nhiu quan im khc nhau. Ni chung phn ng c xy ra c hay khng; tc nh th no; thi gian tn ti ca cc sn phm to thnh ph thuc vo rt nhiu yu t... Cc phn ng ca chnh thng xy ra vi ba loi hidrocacbon ph bin nht l parafin, olefin v hidrocacbon thm vi O, HO. v O3, c coi l nhng nht oxi ha quang trng nht trong kh quyn. Cc phn ng vi oxi nguyn t O: Cc nguyn t oxi c to ra ch yu do phn ng phn ng phn li quang ha ca NO2. Oxi nguyn t phn ng nhanh vi olefin nhng li chm vi anken v aren. - Khi oxi nguyn t tc dng vi parafin s gii phng gc ankyl v gc HO. RH + O R. + HO. - Khi oxi nguyn t tc dng vi olefin to ra mt epoxit trng thi kch hot, epoxit ny li phn hy thnh hai gc l ankyl v axyl : R1 C=C R2 R2
29

R3 R4
(1)

R1 C=C R2 O R3

R3 R4
(2)

C. + R4 R3

C. hay R1 O

C.+

R2

C.

v.v...

R4

- Vi cc aren: hin nay c ch phn ng ca nguyn t oxi vi cc aren cn cha r. Cc phn ng oxi ha ca gc hidroxyl: Cc gc hidroxyl i vo kh quyn do s phn li quang ha HNO2 v t cc phn ng vi cc gc t do. Cc phn ng ca gc t do HO. vi cc hidrocacbon cng tng t nh cc phn ng ca oxi nguyn t vi hidrocacbon, tuy nhin thng nhanh hn rt nhiu, to ra gc ankyl v nc. RH + HO. R. + H2O Tc phn ng ca mt parafin thng tng theo s nguyn t hidro c trong phn t, c bit nguyn t hidro cacbon bc 2 v 3. Cc phn ng oxi ha ca ozon O3: Trong kh quyn, ozon bt u c to ra vi lng ng k khi nng NO2 t ti khong 25 ln nng NO. Ozon l cht oxi ha khng mnh bng oxi nguyn t hay HO., nhng vi nng bng hay ln hn 0,25ppm th phn ng gia O3 v olefin din ra vi tc ng k. Nhng trng hp ny vn thng c trong khng kh nhim. Phn ng quang ha ca cc hidrocacbon cha oxi trong khng kh cng l mt ngun ln to ra nhiu cht nhim th cp. Trong kh thi ca cc ng c chy xng c cc andehit v xeton, lng cht hu c ny chim 1,5% tng cc hidrocacbon ca kh thi. Bi vy, cc hidrocacbon c cha oxi trong kh quyn c th tham gia phn ng oxi ha v to ra nhiu gc t do. Mt s phn ng c th lit k nh sau: - Phn ng phn ng phn li quang ha ca andehit: cc andehit b quang phn di tc dng cc bc x mt tri cc bc sng ln hn 300nm, phn ng gy mch, to gc ankyl t do trng thi kch hot. RCHO + h R* + HCO
30

Tc phn ng quang phn ny bng 1% tc quang phn NO2. V d i vi fomandehit, ta c phn ng : HCHO + h v HO. O + RCHO HO. + RCHO RC = O + HO. - Phn ng oxi ha andehit bng gc hydroxyl HO. s to ra gc axyl R- C = O + H2O H2 + CO

- Phn ng oxi ha andehit bng nguyn t oxi to ra 2 gc t do l axyl

Phn ng din ra vi tc kh nhanh nn phn ng c coi nh l mt qu trnh quan trng loi andehit ra khi kh quyn. Nh vy t cc phn ng trn trong kh quyn thng tn ti ba loi gc hu c t do l gc ankyl R., gc axyl R- C=0 v gc ankoxyl RO.. Cc gc ny c hot tnh cao nn c th kt hp ngay vi oxi phn t to cc gc peoxi : ROO. : gc peoxiankyl RCOO. : gc peoxiaxyl O tip tc to ra gc axylat R - CO. O RO. + NO RONO nitroankyl RCOONO2 peoxiaxyl nitrat (PAN) O RCOO. + NO2 O

2.3.5. Khi m quang ha ( photochemical smog ) Khi quang ha l hn hp gm cc cht phn ng v cc sn phm phn ng sinh ra khi cc hidrocacbon, cc oxit nit cng c mt trong kh quyn di tc dng ca bc x Mt tri. C ch ca s to thnh khi quang ha din ra trong mt h ht sc phc tp v ph thuc vo nhiu yu t nh kh hu, cc ngun pht tn cht nhim, c ch cc phn ng ha hc. C th bao gm cc qu trnh phn ng sau: - Cc hidrocacbon hot tnh tng tc vi O3 thnh gc RCH2. - Gc RCH2. tng tc vi O2, to thnh gc t do RCH2O2.
31

- Gc RCH2O2. tng tc vi NO to ra NO2 v gc t do do RCH2O. - Gc RCH2O. tng tc vi O2 tho thnh andenhit bn RCHO v gc HOO. - HOO. tng tc vi NO khc cho ra NO2 v HO. - HO. cc k hot ng v phn ng nhanh vi cc hidrocacbon bn RCH3 to ra H2O v gc RCH2., ng thi hon chnh chu trnh chuyn ha. Trong mt chu trnh to ra 2 phn t NO2, mt phn t RCHO v ti to gc RCH2 li bt u chu trnh mi v c nh th tip tc. - Anehit RCHO va pht sinh li khi u cho mt chui phn ng khc bng cch tng tc vi gc HO. dn ti s to thnh gc axyl R- C=0, ri gc ny phn ng ngay vi O2 cho gc peoxiaxyl to ra peoxiaxyl nitrat (PAN). PAN thng c coi l thnh phn chnh ca khi m quang ha, l cht rt c. Khi quang ha l loi khi mang tnh cht oxi ha rt cao, c mu nu, gy tc hi cho mt v phi, ph hoi i sng thc vt. gim hin tng to thnh khi m quang ha, ch yu chng ta phi khng ch s thi NOX v hidrocacbon vo kh quyn. 2.3.6. Phn ng quang ha ca SO2 Khi khng kh tip xc vi bc x Mt Tri, SO2 c hot ha bi bc x trong h tng kh quyn, kt qu dn ti mt chui cc phn ng k tip lin quan n cc phn t SO2 kch hot. Photon ph hp kch hot cc phn t SO2 c bc sng khong t 290 n 400nm. Khi trong khng kh c N2, O2, CO , CO2 v CH4 th tc cc phn ng gn ging nhau; Cn kh c H2O, O3 th hng s vn tc tng ng ln hn nhiu. Nhiu nghin cu cho thy phn ng quan trng tip theo l s oxyha to thnh SO3 v O nguyn t: SO2* + O2 SO3 + O Khi c mt hidrrocacbon v cc oxit nit thi tc chuyn ha SO2 thnh SO3 tng r rt. Ngoi ra, s oxi ha SO2 trong cc h ny thng km theo s to thnh sol kh.

32

2.4. Ha hc ca cc hin tng nhim mi trng khng kh

S nhim mi trng khng kh nh hng rt ln n thi tit, kh hu ton cu, gy nn nhng bin ng trong kh quyn, tc ng trc tip n i sng ng thc vt, sc kho v tui th con ngi, n i sng x hi kinh t, vn ha ca con ngi. Sau y chng ta xt mt s hin tng c th. 2.4.1. Ma axit Ma thng c coi l qu trnh t lm sch ph bin nht ca mi trng khng kh, nh ma m bi v cc cht gy nhim c th c loi ra khi kh quyn. Nc ma ha tan mt phn CO2 ca kh quyn nn c mi trng axit yu vi pH khong 6 6.5, y l hin tng ma t nhin. Tuy nhin, khi pH ca nc ma gim xung nh hn 5, chng ta gi l ma axit, nguyn nhn ch yu nh sau: Mt lng ln NOX v SOX i vo kh quyn s chuyn ha thnh axit HNO3 v axit H2SO4 theo c ch ca cc phn ng ha hc v quang ha hc : NO + O3 NO2 + O3 NO2 + O2 NO3 + O2

NO2 + NO3 N2O5 N2O5 + H2O 2HNO3 HNO3 c tch ra di dng axit hoc dng mui nitrat nu phn ng vi baz c sn dng hp th trong cc ht bi hoc sol kh ( NH3, vi) SO2 cng chuyn thnh axit H2SO4 vi phn ng trong cc git nc. S c mt ca hydrocacbon, NOX, lm tng tc ca qu trnh quang ha oxi ha SO2 hnh thnh axit H2SO4. Hoc nu trong cc git nc c cha ion Mn(II), Fe(II), Cu(II) th chng s xc tc cho phn ng oxi ha SO2. Qu trnh c biu din nh sau : SO2 +
( HC, NO X ) 1 O2 + H2O oxitkimloai 2

H2SO4

HNO3 v H2SO4 cng vi HCl (thot ra t cc ngun t nhin v hot ng ca con ngi) to nn s ngng t axit, l nguyn nhn chnh ca ma
33

axit. Ma axit gy ra s ph hy cc cng trnh xy dng, cc tng i lm t cm thch, vi, phin... Nhng vt liu ny tr nn thng l ch v yu i v mt c hc v cc mui sunfat d tan nn tan dn v c th tch ra theo nc ma. CaCO3 + H2SO4 CaSO4 + CO2 + H2O Ma axit ph hy cy ci, lm nh tr s pht trin rng. Di nh hng ca ma axit, t b axit ha, to iu kin cho mt s kim loi nng dng khng tan nh nhm, cadimi, ch chuyn thnh dng tan s i vo dung dch t, gy nhim c cho cy trng, ri theo dy chuyn thc n i vo c th ca ngi v ng vt, hoc hoc b ra tri vo mi trng nc. Ma axit lm thay i mi trng nc, nh hng ti cc h thy sinh, khi pH gim xung nh hn 4 c th lm cht c v trng c. Cc s liu v phn tch nc ma axit thay i ty thuc vo thi gian v v tr ly mu. Tuy nhin, khuynh hng chung s l H2SO4 ng gp phn chnh, sau l HNO3, cn HCl c t l thp hn nhiu. 2.4.2. S suy gim tng ozon Ozon O3 l thnh phn chnh ca tng bnh lu, khong 90% O3 tp trung cao 19-23km so vi mt t, nn chng ta thng gi l tng zon. Ozon l kh khng mu, c tnh oxy ha cao, c mi hc. Ozon c chc nng bo v sinh quyn do kh nng hp th bc x t ngoi v ta nhit ca phn t O3, ri li c ti to li th hin qua cc phn ng: O3 + h O2 + O O + O2 O3 S to thnh ozon c th l gii l t cc qu trnh phn li quang ha ca O2, NOx, SO2, to ra oxy nguyn t; sau cc nguyn t ny li tip tc ha hp vi phn t oxi hnh thnh phn t ozon: O2 , NOx, SO2 + h O O + O2 O3 Ozn lp tc hp th bc x t ngoi v phn hy:
34

O3 + h

O2 + O

Nh vy, kh ozon lun lun phn hy v ti to mt cch t nhin, hnh thnh cn bng ng, cn bng ny tn ti n nh, chnh l c ch t nhin bo v sinh quyn. Trong nhng nm gn y hm lng kh ozon dn suy gim, c tnh mc suy gim trung bnh ton cu l 5% v s suy gim ny ngy cng tng do s phn hy ozn vt qu kh nng ti to li. C ch qu trnh phn hy O3 vn ang c c nghin, c nhiu quan im khc nhau, tuy nhin hu nh u cho rng phn t ozon b phn hy ch yu do 4 tc nhn c bn l cc nguyn t oxi O; cc gc hidroxyl hot ng HO*; cc oxit nit NOX v cc hp cht clo: 1. 2. O3 + O O3 + HO* HOO* + O 3. O3 + NO NO2 + O 4. Cl* + O3 O2 + O2 O2 + HOO* HO* + O2 NO2 + O2 NO + O2 ClO* + O2 Cl* + O2

ClO* + O2

Cc ngun sinh ra Cl* ch yu l do cc hp cht CFC nh CCl2F2, CCl3F, ... c dng nh l cht lm lnh, cht cha chy, dung mi trong m phm... chng tr tng i lu, nhng khi c khuych tn chm ln tng bnh lu, di tc dng ca bc x t ngoi ( < 200nm) s sinh cc gc Cl* CFC + hv ( = 200nm) Cl* Mt gc Cl* c th phn hu hng nghn phn t ozon trc khi ha hp thnh cht khc. Ni la thi ra Cl2 v HCl thng vo tng bnh lu di tc dng ca tia t ngoi ( = 300nm 400nm ) to thnh Cl cn HCl th tc dng vi cc gc HO* c sn trong tng bnh lu cng to ra Cl*: Cl2 + hv Cl* + Cl* HCl + HO* Cl* + H2O
35

HO* hnh thnh do qu trnh quang ha oxi ha metan CH4 + O CH3* + HO*

N2O c sinh sn ra trong qu trnh phn hy sinh hc t nhin ca cc hp cht nitrat, ri xm nhp chm chp vo tng bnh lu, n b oxi ha thnh NO khi kt hp vi oxi nguyn t cao di 30km: N2O + O N2 + hv O2 + N 2NO

cao trn 30km th li do phn ng quang ha ca nit phn t: N + N NO + O*

Cc my bay bay cao ln cng thi ra rt nhiu kh NOX. nng ln, ozn l cht nhim, tc ng xu n nng sut cy trng. i vi con ngi hm lng zon an ton l khng vt qu 0,05ppm. Tng ozn b ph hy s lm cho mt lng ln bc x t ngoi i xung Tri t, s lm tn hi n i sng ca con ngi v ng thc vt. Bc x t ngoi i xung Tri t s xc tc mnh cc qu trnh quang ha cc tng kh quyn thp hn, lm tng hin tng ma axit, to thnh khi quang ha; tng nhiu bnh v ng h hp 2.4.3. Hiu ng nh knh (Green house effect) Tri t l hnh tinh duy nht c s sng l do c lp kh quyn bao quanh. Lp khng kh ny m bo s cn bng nhit gia ngun nng lng n t Mt Tri v ngun nhit phn x t Tri t, lm cho nhit trung bnh trn Tri t khong +15oC, hin tng ny gi l Hiu ng nh knh t nhin. Ngi ta c tnh nu khng c hiu ng ny th nhit nhit trung bnh trn Tri t s l -18oC, khng th tn ti s sng. Hiu ng nh knh t nhin c ngha v cng to ln i vi Tri t, n duy tr nhit thch hp cho s sng v cn bng sinh thi; bo m hot ng cho cc vng tun hon trong t nhin. Nh vy c th ni rng: Hiu ng nh knh coi kh quyn bao quanh Tri t nh mt lp knh, n c b mt Tri t, nng lng Mt Tri dng bc x sng ngn, phi i qua mt lp khng kh dy ( nh lp knh ). Mt
36

phn nng lng Mt Tri c gi li nh cc qu trnh t nhin nh l hc, ha hc, sinh hc, ha sinh hc, mt phn c phn x v V tr di dng bc x nhit. Cc kh c kh nng hp th cc tia nhit gi l kh nh knh, ch yu l CO2, hi nc, ngoi ra mt s kh khc nh CH4, CFC, O3, N2O cng c kh nng ny. Ni cch khc, lp kh CO2, hi nc bao quanh Tri t c tc dng tng t nh lp knh gi nhit ca nh knh trng rau xanh ma ng, ch khc l n c quy m ton cu cho nn hin tng ny gi l Green house effect hay hiu ng nh knh. Trong thi gian qua, cc hot ng nhn to thi vo kh quyn mt lng rt ln cc kh nhim, lm thay i thnh phn ca kh quyn, tng hm lng cc kh nh knh, dn n s gia tng qu mc hiu ng nh knh. C th l nng lng mt tri n Tri t th khng i cn nng lng phn x t Tri t li b chuyn dch v pha gi nhit do s tng qu mc cc kh nh knh, lm tng nhit ca Tri t trn quy m ton cu. Trong cc nguyn nhn ca s gia tng qu mc hiu ng nh knh th kh CO2 l ng vai tr ch yu. Ngi ta c tnh hng nm con ngi a vo kh quyn khong 2,5.1013 tn CO2, tuy nhin khong mt na s c thc vt v i dng hp th, phn cn li s lu tn trong kh quyn, ch yu tng i lu. Hin nay nhu cu s dng nng lng tng, cng nh cc hot ng sn xut cng nghip khc, lm cho lng kh CO2 thi vo kh quyn cng nhiu, mt khc din tch rng li gim mnh, lm cho lng kh CO2 cng tng. Cc hot ng sn xut tng mnh trn ton cu nn hm lng cc kh nh knh nhn to khc nh CH4, CFC, O3, N2O tng ln ln rt nhiu, gp phn vo s gia tng hiu ng nh knh. Nhiu ngin cu cho thy t l nh hng n s gia tng hiu ng nh knh ca cc kh nh knh t nhin v nhn to nh sau: CO2: 50%; CFC: 17%; CH4: 13%; O3: 7%; N2O: 5%. Trong CO2 v hi nc tp trung tng i lu, cc kh cn li ch yu tng bnh lu.

37

Cc nh hng ca s gia tng hiu ng nh knh rt phc tp v tc ng tng h ln nhau gy nn s thay i i vi mi trng sinh thi t nhin v x hi. Nhit Tri t tng ln s l nguyn nhn lm tan lp bng Bc cc v Nam cc, lm cho mc nc bin dng cao. Nc bin dng ln th cc lng mc, thnh ph cc vng ng bng thp ven b bin s b chm di nc bin, nhiu vng t ai mu m ven bin s b ngp nc v mn ha. Theo d on ca cc nh khoa hc th nu nng CO2 trong kh quyn tng gp i hin nay th nhit trung bnh ca Tri t tng ln khong 3,60C v trong vng 30 nm ti nu khng ngn chn c s gia tng hiu ng nh knh lin tc ny th mc nc bin tng ln khong 1,5 - 3,5m. Nhit tng s dn n s tng tc bc hi nc, dn n nhng thay i trong tun hon gi, nh hng n lng ma trn ton cu, s tc ng n h thc vt, nh hng n nng sut cy trng, cng chnh l mt trong cc nguyn nhn ca hin tng Elnino. Nhit b mt Tri t tng, lm tng cc qu trnh chuyn ha sinh hc, gy nn s mt cn bng v lng v cht trong c th sng, tng thm bnh tt cho con ngi v ng vt. Nhit tng s lm tng tc ca nhiu qu trnh ha hc, lm thay i cn bng t nhin, gim tui th ca cc cng trnh kin trc; xy dng.

38

Chng 3. HA HC MI TRNG NC

3.1. VAI TR CA NC. VNG TUN HON CA NC 3.1.1. Vai tr ca nc Nc rt cn thit cho s sng, c th ni, u c nc l c s sng v ngc li. Con ngi cn mi ngy 1,83 lt nc n, ung. Nc gip cho con ngi, ng thc vt trao i vn chuyn thc n, tham gia vo cc phn ng sinh ha hc v cc mi lin kt, cu to trong c th. Cuc sng ngy cng pht trin, nhu cu nc sinh hot cho mi ngi, mi ngy khong 150 lt. Trong c th ngi c khong t 65 68% nc, nu mt nc 12% l hn m, c th cht. Trong c th cc ng vt khc, nc chim hn 70%. Nc rt cn cho sn xut: trong nng nghip, mun sn xut 1kg la th cn mt lng nc l 750 lt, sn xut 1kg tht cn 7,5 lt nc. Rung la cy 2 v, cn mt lng nc ngt khong 14 n 25.000m3/ha. Trong cng nghip, mi ngnh, mi khu ch sut, mi cng ngh yu cu lng nc khc nhau. Ngi ta c tnh c 1 tn nhm cn 1.400m3 nc, 1 tn du, 1 tn thp cn 600m3 nc, 1 tn nha cn 500m3 nc. Cng nghip thc phm, ch bin thc phm, cng nghip da, giy, ch bin ru u cn nhiu nc. Nc cng rt cn cho giao thng vn ti, du lch, dch v... 3.1.2. Chu trnh nc ton cu (vng tun hon t nhin ca nc) Khi lng ton b nc trn Tri t c tnh 1.454.000.000 km3. Din tch mt nc chim n hn 70 din tch b mt Tri t. Tuy nhin khong 97% lng nc ton cu l nc mn, cn khong 3% nc ngt trong n 2% li dng bng tuyt, tp trung hai cc, ch cn khong 1% l nc c th s dng cho con ngi. Ngun nc trong t nhin lun c lun hi theo chu trnh thy vn, hay chng ta cn gi l vng tun hon t nhin ca nc, c ch nh sau: Khong 1/3 nng lng Mt Tri a n b mt Tri t c s dng vn chuyn vng tun hon nc, bt u l s bc hi mt lng khng l nc b mt t cc i dng, sng h, k c qu trnh thot hi nc t cc loi thc
39

vt... to thnh my. Khi gp lnh, hi nc ngng t ri xung thnh ma, tuyt v to ra lng nhit hp th trong qu trnh bay hi. Mt phn nc ma thm qua cc lp t thnh nc ngm. Nc ngm v nc b mt u hng ra bin tun hon tr li. l vng tun hon t nhin ca nc (hnh 3.1).

Gi My

My

Ma Ma X l Nc cp Sng sui Bc hi Tuyt

S dng nc

H ao

X l nc thi

Nc ngm

i dng

Hnh 3. 1. Vng tun hon t nhin ca nc

Ngoi ra con ngi s dng nc ngm v nc b mt cho nhu cu sinh hot v pht trin, sau nc thi c tp trung li x l ri thi li vo ngun nc, v vy phn nc ny coi nh khng mt i. Nh vy, theo chu trnh t nhin, lng nc c bo ton, ch chuyn t dng ny sang dng khc (lng, kh, rn) hoc t ni ny n ni khc. Tu
40

theo loi ngun nc (i dng, h, sng, hi m ...) thi gian lun hi c th rt ngn ( 8 ngy i vi hi m khng kh ) hoc c th ko di hng nm, hng ngn nm ( nc i dng ). Theo cc s liu thng k, chng ta mi ch s dng khong 40% tng lng nc ngt c th khai thc. Tuy nhin, ngun nc ma v nc ngt phn b rt khng u, trong khi c nhiu vng b ngp lt th cc vng khc li thiu nc ngt. 3.2. THNH PHN CA MI TRNG NC 3.2.1. Thnh phn ha hc ca mi trng nc Cc hp cht v c, hu c trong nc t nhin, c th tn ti cc dng ion ha tan, dng rn, lng, kh S phn b cc hp cht ny quyt nh bn cht ca nc t nhin nh: nc ngt, nc l hoc nc mn; nc sch v nc nhim; nc giu dinh dng v nc ngho dinh dng; nc cng v nc mm... Cc ion ha tan: Nc l dung mi lng tnh nn ha tan rt tt cc cht nh axit, baz v mui v c to ra nhiu loi ion tn ti t nhin trong mi trng nc. Hm lng cc ion ha tan trong nc c c trng bi dn in, nng cc ion ha tan cng ln th dn in EC ca nc cngln. n v ca dn in thng dng l microsimen/cm ( S/cm ). Thnh phn ion ha tan ca nc bin tng i ng nht, nhng ca nc b mt hoc nc ngm th khng ng nht v cn ph thuc vo c im kh hu, a cht, v v tr thy vc. Sau y l s liu tham kho v thnh phn ion ha tan ca nc. Bng 3.1 . Thnh phn mt s ion ha tan trong nc t nhin Nc bin Thnh phn Nng (mg/l) Cc ion Clo Cl* Natri Na+ 19.340 10.770
41

Nc sng h, m Th t Nng (mg/l) Th t

1 2

8 6

4 5

Sunfat SO42Magie Mg2+ Canxi Ca2+ Kali K+ Bicacbonat HCO3-

2.712 1.290 412 399 140

3 4 5 6 7

11 4 15 2 58

3 6 2 7 1

Ngoi ra cn mt s ion hm lng rt nh nh: B, F, P, N,Fe Cc kh ha tan: Cc kh ha tan trong nc l do s hp th ca khng kh vo nc, hoc do qu trnh ha hc, sinh ha trong nc to ra, cc kh ch yu l oxy v ccbonic, ngoi ra cn mt s kh khc. - Oxi ha tan O2 : Kh oxy ha tan trong nc c c trng bi ch s DO ( vit tt ca Disolved Oxygen ). Kh oxy ha tan trong nc c ngha rt ln i vi qu trnh t lm sch ca nc (oxi ha cht hu c trong iu kin t nhin) v m bo s sng cho h sinh vt trong nc. Trong nc, oxi t do dng ha tan t hn nhiu ln so vi trong khng kh, nng ca O2 ha tan khong 8 - 10 ppm (mg/lt). Mc bo ha O2 ha tan vo khong 14-15ppm trong nc sch 00C, nhit cng tng th lng O2 ha tan cng gim v bng khng 1000C. Thng nc t khi bo ha oxi, m ch khong 70-80% so vi mc bo ha. - Kh cacbonic CO2: kh CO2 ha tan trong nc l do s hp th t khng kh vo nc v do qu trnh ha hc, sinh ha trong nc to ra. Kh CO2 ha tan trong nc to ra cc ion bicacbonat v cacbonat : HCO3-, CO32-, to thnh h cacbonat, c tnh cht nh mt h m cho s n nh mi trng pH ca nc. Khi pH thp, CO2 dng kh, pH trong khong 8 - 9 th dng bicacbonat HCO3- l ch yu, cn khi pH ln hn 10 dng cacbonat CO32- l vt tri: CO2 + H2O H2CO3 HCO3H2CO3 HCO3- + H+ CO32- + H+ K1= 4,5. 10-7 K1= 6,5. 10-10

S tn ti trong nc CO2, CO32- v HCO3- theo mt t l nht nh gi l trng thi cn bng ca h cacbonat, quyt nh s n nh ca nc, trnh hin
42

tng xm thc ca CO2 dng t do nu pH qu nh v hin tng lng cn cacbonat khi pH qu ln. Ion bicacbonat HCO3- rt quan trng i vi hot tnh quang hp ca thc vt xanh v chng l ngun dinh dng cho h sinh vt trong nc. - Cc cht rn: Cc cht rn bao gm cc thnh phn v c, hu c v c phn thnh 2 loi da vo kch thc : Cht rn khng th lc c: l loi c kch thc ht nh hn 10-6m, v d nh cht rn dng ht keo, cht rn ha tan (cc ion v phn t ha tan). Cht rn c th lc c: loi ny c kch thc ht ln hn 10-6m, v d: ht bn, sn... Hm lng cc cht rn c c trng bi cc ch s TSS - tng lng cht rn ; DS - lng cht rn ha tan; SS - lng cht rn l lng - Cc cht hu c: Da vo kh nng b phn hy do vi sinh vt trong nc, ta c th phn lm 2 nhm : Cc cht hu c d phn hu sinh hc ( hoc cn c gi l cc cht tiu th oxi ) nh cc cht ng, cht bo, protein, du m ng thc vt. Trong mi trng nc cc cht ny d b vi sinh vt phn hy to ra kh cacbonic v nc. Hm lng cc cht d phn hu sinh hc c c trng bi ch s BOD, gi l nhu cu oxy sinh hc ( vit tt ca Biochemical Oxygen Dimand ). Cc hp cht hu c cn li thng rt bn, li khng b phn hy bi vi sinh vt nh cc hp cht hu c c clo, c phootpho, c kim nh DDT, linan, anrin, policlorobipheny ( PCB ), cc hp cht hu c a vng ngng t nh pyren, naphtalen, antraxen, ioxin... y l nhng cht c tnh c cao, li bn trong mi trng nc, c kh nng gy tc hi lu di cho i sng sinh vt v sc khe con ngi. Hm lng cc cht kh phn hu sinh hc, k c d phn hu sinh hc c c trng bi ch s COD, gi l nhu cu oxy ha hc ( vit tt ca Chemical Oxygen Dimand ). 3.2.2. Thnh phn sinh hc ca nc Thnh phn v mt cc loi c th sng trong nc ph thuc cht ch vo c im, thnh phn ha hc ca ngun nc, ch thy vn v v tr a
43

hnh. Sau y l mt s loi sinh vt c ngha trong cc qu trnh ha hc v sinh hc trong nc *Vi khun (Bacteria ): l cc loi thc vt n bo, khng mu c kch thc t 0,5 5,0m, ch c th quan st c bng knh hin vi. Chng c dng hnh que, hnh cu hoc hnh xon. Tn ti dng n l, dng cp hay lin kt thnh mch di. Chng sinh sn bng cch t phn i vi chu k 15 30 pht trong iu kin thch hp v dinh dng, oxi v nhit . V khun ng vai tr rt quan trng trong vic phn hy cht hu c trong nc, l c s ca qu trnh t lm sch ca nc t nhin, do vy n c ngha rt quan trng vi mi trng nc. Ph thuc vo ngun dinh dng, vi khun c chia lm hai nhm chnh : - Vi khun d dng ( heterotrophic ) l vi khun s dng cc cht hu c lm ngun nng lng v ngun cacbon thc hin qu trnh sinh tng hp. C 3 loi vi khun d dng l: Vi khun hiu kh ( aerobes ) l vi khun cn oxi ha tan khi phn hy cht hu c sinh sn v pht trin: {CH2O} + O2
vkhk

CO2 + H2O + E

Vi khun k kh ( anaerobes ) l vi khun khng s dng oxi ha tan khi phn hy cht hu c sinh sn v pht trin, tuy nhin n s s dng oxy trong cc lin kt: {CH2O} + SO42{CH2O}
vkhk vkkk

CO2 + H2S + E axit hu c + CO2 + H2O + E CH4 + CO2 E (Kh bn ao)

Vi khun tu nghi ( facultative ) l vi khun c th pht trin trong iu kin c oxi hoc khng c oxi t do. Loi ny lun c mt v hot ng trong cc h thng x l nc thi ( k kh v hiu kh ). Nng lng E gii phng ra trong cc trng hp trn c s dng cho s tng hp t bo mi v mt phn c thot ra di dng nhit.
44

- Vi khun t dng ( autotrophic ) l loi vi khun c kh nng xc tc cho phn ng oxi ha cc hp cht v c thu nng lng v s dng kh CO2 lm ngun cacbon cho qu trnh sinh tng hp. Ty vo loi vi khun xc tc cho qu trnh no m ngi ta gi tn c th, nh: nitrosomonas; nitrobacter; ferrobacilius NH4+ + 3O2 Nitrosomonas 2NO2- + O2 Fe(III) 4Fe2+ 4H+ + O2 4Fe3+ + 2H2O Nitrobacter 2NO2- + 4H+ + 2H2O + E 2NO3- + E

Vi khun ferrobacilius ng vai tr xc tc cho s oxi ha Fe(II) thnh

Cc vi khun lu hunh c kh nng chu c pH thp v c th oxi ha H2S trong nc thnh axit sunfuric, gy n mn vt liu xy dng cc cng trnh thy nng v h thng cp thot nc. * Siu vi trng ( virus ): Loi ny c kch thc nh ( khong 20 100nm ), l loi k sinh ni bo. Khi xm nhp vo t bo vt ch n thc hin vic chuyn ha t bo tng hp protein v axit nucleic ca siu vi trng mi, chnh v c ch sinh sn ny nn siu vi trng l tc nhn gy bnh him ngho cho con ngi v cc loi ng vt. * To: l loi thc vt n gin nht c kh nng quang hp, khng c r, thn, l; c loi to c cu trc n bo, c loi c dng nhnh di, to thuc loi thc vt ph du. To l loi sinh vt t dng, chng s dng cacbonic hoc bicacbonat lm ngun cacbon, s dng cc cht dinh dng v c nh photphat v nit pht trin theo s : CO2 + PO43- + NH3
h

Pht trin t bo mi + O2

Trong qu trnh pht trin ca to c s tham gia ca mt s nguyn t vi lng nh magie ( Mg ), bo ( B ), coban ( Co ) v canxi ( Ca ). To xanh l do c cht clorophyl, cht ny ng vai tr quan trng trong qu trnh quang hp. Ngi ta c th dng to lm ch th sinh hc nh gi cht lng nc t nhin.

45

3.3. MT S QU TRNH HA HC TRONG NC 3.3.1. Qu trnh to phc Trong nc c rt nhiu ion kim loi nhng tn ti ch yu dng cc hp cht phc, nht l cc hp cht phc m phi t l cc hp cht hu c cho nn chng rt bn. Cc cht to phc vng cng ( chelate ) nh axit humic, axit fulvic thng c trong t v c ra tri vo nc t nhin. Cc cht to phc vng cng tng hp nh polyphotphat; natrietyleniamin tetraaitaxetic ( EDTA ), natrinitrilotriaxitaxetic ( NTA ) v natrixitrat c trong nc thi cng nghip v c x vo h thng nc vi nhng lng nh. Nhng phi t ny to phc vi hu ht cc ion kim loi c trong nc t nhin v trong cc h sinh hc nh : Mg2+, Ca2+, Mn2+, Re2+, Fe2+, Cu2+, Zn2+, Ni2+, Sr2+, Cd2+, Ba2+... Cc cht to phc quan trng nht vi cc ion kim loi l cc hp cht humic, c th ni chng l thnh phn t nhin ca nc, rt bn v hu nh khng b phn hy, cn c gi l cht mn khi trong mi trng t. Cc hp cht ny c to ra trong qu trnh phn hy thc vt, l hp cht cao phn t c bit, xut hin trong qu trnh hnh thnh th nhng, ri b ra tri vo mi trng nc. c rt nhiu cng trnh nghin cu v cc hp cht ny, tuy nhin vn cha a ra c cng thc cu to chnh xc, ngi ta phn chng ra lm ba loi da vo ha tan, l humin, axit humic, axit funvic. Axit humic l hp cht cao phn t c mu en hoc hi nu sm. Thnh phn nguyn t bao gm: C ( 52 62% ); H ( 2,8 4,5%); O ( 32 39% ); N (3,5 4,5%); S; P... . Axit humic khng ha tan trong nc, ch ha tan trong dung dch kim. Axit funvic cng l nhng hp cht cao phn t c mu vng hoc nu nht. Thnh phn nguyn t bao gm: C (44 48%); H (4 5,5%); O (44 48%); N (1,5 2,5%); S; P... . Axit funvic cha nhiu nhm chc axit hn nn tnh axit mnh hn axit humic, ha tan c c trong dung dch axit, ngi ta da vo tnh cht ny tch axit funvic khi axit humic.

46

Humin l nhng phc ca axit humic v axit funvic lin kt bn vi nhau v vi phn khong ca t, rt bn v kh phn hy, chng b ra tri t t vo nc. Trong nc, cc hp cht humic c th b phn hy trong nhng iu kin nht nh thnh cc hp phn ging protein hay cc hp cht hidrocacbon, cc phn c nhn thm rt bn vng, s to hp cht phc bn vng vi cc ion kim loi, mt khc chng cng nh hng n mi trng pH ca nc, nh hng n tnh cht ca nc. 3.3.2. Cc qu trnh oxi ha-kh Trong nc xy ra rt nhiu phn ng oxi ha-kh ca cc cht khc nhau trong nhng iu kin phn ng v nhng s xc tc nht nh, tuy nhin phi ni rng xc tc quan trng nht v ph bin nht chnh l cc loi vi sinh vt trong nc. Cc vi sinh vt xc tc cho nhiu qu trnh oxi ha-kh, cng t to ra nng lng cn thit cho cc qu trnh trao i cht sinh trng v pht trin ca chng. Mt s phn ng oxi ha-kh quan trng v mt mi trng nh sau: - S phn hy cc hp cht hu c: {CH2O} + O2 CO2 + H2O - Phn ng oxi ha-kh ca cc hp cht v c: rt nhiu cc phn ng khc nhau trong nhng iu kin nht nh, v d nh: H2S + 4H2O SO42- + 10H+ 2NH3 + 3O2 2HNO2 + 2H2O 2HNO2 + O2 2HNO3 Trong nc, cc hp cht ca nit li c th chuyn ha ln nhau, v d trong iu kin thiu oxy, di tc dng ca vi khun, NO3- b kh to ra N2 hoc c th b kh n tn NH3 4NO3- + 5C 2N2 + 3CO2 + 2CO32Hm lng ca ion NO3- trong nc thng cao hn NO2- v tng nc mt nhiu hn lp y do s oxyha ca NO2- thnh NO3- v cng chnh v vy m hm lng ion NO2- rt khng n nh.
47

St trong nc cng tn ti nhiu dng nh Fe2+, Fe3+, Fe(OH)2, Fe(OH)3, Fe(OH)+, Fe(OH)2+,Fe(OH)2+, Fe(HCO3)2 chng chuyn ha ln nhau qua cc qu trnh oxi ha-kh v ph thuc vo mi trng pH cng nh s c mt ca cc vi sinh vt: Fe2+ + 2HCO3- + 2H2O 4Fe(OH)2 + O2 + 2H2O Fe(OH)2 + 2H2CO3 4Fe(OH)3

Hp cht Fe(OH)2 ch yu tn ti trong nc ngm v thiu O2 v c nhiu CO2 nn st trong nham thch tan ra, thng l dng Fe(HCO3)2 l ch yu v to thnh Fe(OH)2. Cn hp cht Fe(OH)3 li tn ti trong tng nc mt v nhiu O2 ha tan v dng keo. Khi trong nc c nhiu cht mc nt th tnh n nh ca keo st c nng cao r rt, v nu c cc loi vi khun phn hy cc cht hu c th s to ra cc cht kt ta c cha st. 3.3.3. Cc qu trnh axit-baz Qu trnh axit-baz quan trng nht trong nc chnh l cn bng ca axit cacbonic H2CO3, nh hng rt ln n pH ca nc. Trong trng hp trong nc khng c mui, ch c CO2 ha tan th mi trng nc s c phn ng axit yu. Nu nc nm cn bng vi CO2 ca khng kh th tan ca CO2 khong 6.10-4g/l hay [CO2 ] = [HCO3-] = 1,36.105

M v pH = 5,8. Nu nc bo ha CO2 th tan ca CO2 298K v 1atm l Cc cn bng di y quyt nh s tn ti trong nc ca cc thnh

2,35g/l hay [CO2 ] = [HCO3-] = 5,34.10-2M v pH = 3,9. phn CO2, CO32- v HCO3- l rt quan trng, chng lin h cht ch vi nhau v vi pH ca nc. H2CO3 HCO3HCO3- + H+ CO32- + H+ K1= 4,5. 10-7 K1= 6,5. 10-10

mi trng qu axit, [H+] > 10-4M (hay pH < 4 ) hay qu kim, [H+] < 5.10-9 M (hay pH > 8,3 ) th hm lng HCO3- rt nh, khng cn xt n n. Tuy nhin, thnh phn ha hc ca nc rt phc tp nn pH cn ph thuc vo nhiu yu t khc na.

48

Hm lng Ca2+ v Mg2+ trong nc ch yu l do cc phn ng ca vi hay lmit vi CO2 : CaCO3 + CO2 + 2H2O MgCO3 + CO2 + 2H2O Ca2+ + 2HCO3Mg2+ + 2HCO3-

Khi trong nc c hm lng HCO3- cao th s din ra qu trnh gii phng kh CO2 v to ra kt ta CaCO3 , y l nguyn nhn chnh gy ra cc trm tch vi. Cc cn bng axit-baz cng nh hng n s tn ti ca cc hp cht sunfua trong nc, lu hunh c th dng kh ha tan H2S, dng HS- v S2hoc mui ca 2 dng ny: H2S HSH+ + HSH+ + S2K1 = 0,91.10-7 K2 = 2.10-15

S tn ti ca cc dng H2S, HS- v S2- ph thuc vo gi tr pH ca mi trng nc, c th l: - Khi pH < 7 th tn ti H2S l ch yu, v nu pH < 5 th thc t khng tn ti HS- m ch c H2S. - Khi pH > 7 th tn ti HS- l ch yu, v nu pH > 9 th hm lngH2S c th b qua. Khi pH > 10 th ion S2- mi xut hin. Cc qu trnh tng t cng xy ra vi s tn ti ca axit silicic trong nc: H2SiO3 H+ + HSiO3K1 = 4.10-10 Nn khi pH < 8, trong nc ch tn ti H2SiO3 v HSiO3- , ch khi pH > 11 mi tn ti dng SiO32-. Tuy vy, mt phn cc hp cht ca silic thng tn ti trong nc di dng keo m nhn keo l [SiO2.yH2O]m. 3.4. S NHIM MI TRNG NC 3.4.1. Khi nim v s nhim mi trng nc Do hot ng nhn to hay t nhin m thnh phn ca nc c th b thay i bi nhiu cht thi a vo h thng. Theo c ch t nhin, nc c kh nng t lm sch thng qua cc qu trnh bin i ha hc, ho l, sinh ha, hp th, lng lc, to keo, phn tn, bin i c xc tc sinh hc, xy ho kh,
49

phn ly, plyme ho hay cc qu trnh trao i cht... Mt yu t c bn cc qu trnh ny c th xy ra l c xy ha tan, chnh v vy cc qu trnh ny d thc hin dng chy hn l h ao, nh s i lu hay khuch tn xy cng nh s pha long cc cht. Tuy nhin, khi lng cht thi a vo nc qu nhiu, s vt qu kh nng gii hn ca qu trnh t lm sch th nc s b nhim. Khi x l nhim cn phi c cc phng php x l nhn to. Vic nhn bit nc b nhim c th cn c vo cc trng thi ho hc, vt l, ho l, sinh hc ca nc. V d: khi b nhim nc s c mi kh chu, v khng bnh thng, mu khng trong sut, s lng c v cc thu sinh vt khc gim, c di pht trin mnh, nhiu mn hoc c vng du m mt nc ... Nc nhim sng h, chy ra bin gy nhim ca sng v bin nh hng ti cc sinh vt bin. Ngoi ra cn c nhiu cht thi trc tip vo i dng gy nhim bin trn phm vi rng ln (s c tu du, thi cc cht thi cc nh my ven bin). 3.4.2. Mt s cht gy nhim mi trng nc 3.4.2.1. Nc thi Nc thi t cc ngun sinh hot, dch v, ch bin thc phm v cng nghip c cha mt lng ln v a dng cc cht nhim, bao gm cc cht nhim hu c, v c, vi sinh ... khi i vo ngun nc s gy nhim nc. Mt s trong cc cht nhim ny, c bit l cc cht c nhu cu xy, cc cht du, m v cc cht thi rn u c th kh c qua cc qu trnh x l nc thi th cc bc s cp v th cp. Cn cc cht khc nh mui, kim li nng v cc cht hu c kh phn hu u khng x l c trit bng cc bin php thng thng. Ngi ta phn loi nc thi thnh cc loi nh: nc thi cng nghip; nc thi nng nghip; nc thi cng nghip ch bin thc phm; nc thi sinh hot dch v v nc thi y t. V ngun gc gy nhim nc c th l t nhin hoc nhn to. S nhim c ngun gc t nhin l do ma, tuyt tan, nc ma ri xung mt t, ng ph, khu cng nghip... ko theo cc cht bn xung sng, h hoc cc
50

sn phm ca hot ng pht trin ca sinh vt, vi sinh vt v xc cht ca chng. Cn s nhim nhn to ch yu do x nc thi sinh hot, cng nghip, giao thng vn ti, thuc tr su dit c v phn bn trong nng nghip. Vic thi khng hp l cc ngun nc thi c th dn n nhng vn nghim trng. Khi thi nc thi ra ngoi khi s dn n vic hnh thnh lp bn thi dng cn cc ca sng v thm lc a. Ngy nay hu ht nc thi cc vng th u c x l cc nh my x l nc thi, tuy nhin phi ch n lng bn, sn phm ca cc qu trnh x l nc thi to ra. Lng bn ny c th cha cc cht hu c cn tip tc phn hu mt cch chm chp, cc cht hu c kh phn hy sinh hc cng nh cc kim loi nng. cc vng th ln, lng bn sinh ra trong nc thi c th rt ln v cn phi c bin php x l thch hp. Kim sot cc ngun nc thi l cng vic ht sc cn thit nhm gim thiu nhim nc. c bit, cc kim loi nng v cc cht hu c kh phn hu sinh hc cn phi c kim sot cht ch ngay ti ni c kh nng s dng ngun nc thi hay nhng dng chy nc thi x l dng ti tiu, ti sinh vo h thng nc hay a vo mch nc ngm. 3.4.2.2. Cc cht hu c tng hp Hng nm trn th gii sn xut vo khong 60 triu tn cc cht hu c tng hp, l cc cht nh nhin liu, cht do, cht ho do, cht mu, thuc tr su, ph gia thc phm v dc phm ... Ni chung cc cht ny thng rt c v kh bn sinh hc, c bit l cc loi cabuahyr thm, chng gy nhim nng n cho cc ngun nc. Cc ho cht bo v thc vt ( pesticides ): Hin nay c khong hn 10.000 cc hp cht khc nhau c s dng bo v thc vt k cc loi cht kch thch sinh trng, chng c phn loi nh sau: thuc tr su ( inseciticides ); thuc dit c ( herbicides ); thuc dit nm ( denticides ); thuc tr cn trng ( nematocides ) v nhm kch thch sinh trng ( regulator ).

51

Khong 0,1% tng cc loi ha cht bo v thc vt c tc dng c hi i vi ngi v vt nui. Chng c th c phn thnh loi rt c, trung bnh v t c hi i vi ngi v vt. Xt theo quan im ho hc, ngi ta c th phn loi cc cht bo v thc vt thnh cc dng nh: Cc hp cht hu c halogen; c phtpho; cacbamat; polyclorophenoxyaxit Tc ng ca thuc bo v thc vt ln mi trng l do nhng tnh cht ca chng nh d bay hi, d ho tan trong nc v dung mi. Mt khc chng thng rt bn i vi qu trnh bin i sinh hc. Ha cht bo v thc vt thng c s dng bng cch phun di dng song m hay bi nn chng trc tip i vo mi trng khng kh, t rt d xm nhp vo c th sinh vt, hoc i vo t, t t chng i vo nc ri phn hu ti . V d, i vi DDT ngi ta nghin cu v thy rng 25% tng lng DDT s dng c chuyn vo i dng, v trong nc di tc dng ca mt loi vi khun, chng li chuyn thnh DDD, c tnh cht c hi hn DDT. S lan truyn ca cc cht bo v thc vt trong nc vo c th ngi thng qua cc sinh vt di nc c c th c m t trong s .
Ngi (5-10 ppm)

Chim 10 ppm

C nc ngt 20 ppm

C nc mn 0,05 ppm

Nguyn th trong nc 0,1 pmm

Thc vt di nc 0,01 ppm

Thc vt ph du 0,05 ppm

Nc ngt 0,00001 ppm

52

Nc bin 0,0000001 ppm

Qu trnh phn hu sinh hc ca cc ha cht bo v thc vt trong mi trng nc rt quan trng. Tt nhin cc cht bo v thc vt khc nhau kh nng phn hu sinh hc cng khc nhau. Cc cht ty ra ( detergents ): Cc cht ty ra l nhng cht c hot tnh b mt cao, ho tan tt trong nc v c sc cng b mt nh. Chng c s dng trong nhiu ngnh cng nghip hoc trong sinh hot gia nh. Hng nm trn th gii sn xut khong 25 triu tn cht ty ra khc nhau. Thnh phn ca cht ty ra gm c cc cht hot ng b mt (10 30%), cc cht ph gia ( 12% ) v mt s cc cht n khc. Cht hot ng b mt l nhng cht tham gia lm gim sc cng b mt cht lng, to ra nh tng v huyn ph bn vi cc ht cu ght, nh m cht bn tch khi si vi. C nhiu loi cht hot ng b mt khc nhau, trong ph bin nht l alkyl benzen sunfonat ABS v linear alkyl sunfonat LAS, v vy chng l ngun tim tng rt nhiu cc hp cht hu c. Cht hot ng b mt c trong thnh phn nc thi s gy tr ngi cho qu trnh x l nc thi do nhng ht huyn ph nh bn vng di dng keo v lm gim hot tnh ca cc tng lp sinh hc, cng nh bn hot tnh. Cht ph gia l thnh phn b sung vo cht ty ra, cht ph gia kt hp vi cc ion Ca2+, Mg2+ v phn ng vi nc to mi trng kim ti u cho cht hot ng b mt. Cc cht ph gia hay s dng nht l cc polyphtpht. S c mt ca cc cht ph gia v cht hot ng b mt c trong nc u nh hng mnh ti mi trng nc. Plyphtphat b phn hu nhanh nh qu trnh thu phn sau: P3O10-5 + 2H2O = 2HPO4-2 + H2PO4-

HO4-2, H2PO4- khng c hi cho ngi v ng vt nhng l cht dinh dng cho thc vt bc thp trong nc nn gy hin tng nhim nc to iu kin pht trin nhanh cc loi rong ru trong nc. Ngi ta th thay th pentanatritriphtphat bng NTA ( nitrilotriaxitacetic ) c gi thnh r, d phn

53

hu sinh hc, nhng hin nay li ang b nghi l cht c nn b nh ch s dng. Cc hp cht hu c tng hp khc: Tt c cc cht hu c c trong nc, khng ph thuc vo ngun gc v nh hng c hi no u l nhng cht tiu th xy bi v chng khng bn v c xu hng xy ho thnh cc dng n gin hn, v vy chng s ly xy ho tan trong nc thc hin qu trnh xy ho, do nh hng n hm lng xy ha tan DO ca nc, mt ch s rt quan trng kim sot mc nhim nc do nhng cht tiu th xy ny. Khi c mt trong nc, tc phn hu sinh hc ca cc hp cht hu c mch vng v mch thng ph thuc vo cu trc ca vng cacbon. Nhng hp cht hydrcacbon c di ca mch vo loi ngn v trung bnh s b chuyn ho bi hng lot cc vi sinh vt, gii phng dioxyt cacbon v nc. Ngc li qu trnh chuyn ho s lu di v chm i vi cc cht hu c mch di, phn t lng ln. Cc hp cht hyrcacbon thm c phn t lng tng i thp (C6 C10) nh benzen, toluen, xylen, etyl, naphthalen... chng thng l sn phm trung gian ca qu trnh phn hy ny. 3.4.2.3. nhim du m Hin nay, sn phm du m chim khong 60% nhu cu tiu th nng lng ca th gii. Hng nm chng ta khai thc v s dng hn 25 t thng du th. Lng tiu th cng ln th lng cht tht thot cng tng do cc s c, do qu trnh vn chuyn k c vic v sinh nh k tu ch du. Ngi ta c tnh hng nm c khong 10 triu tn du trn th gii b tht thot do s c hoc r r gy nhim mi trng. Du m l hn hp ca hng trm hp cht hu c, nhng thnh phn ch yu gm: prarafin 25%, parafin mch vng 20%, cc hp cht thm 5%, cc naphthen thm, cc hp cht cha lu hunh 4%, cc hp cht ca nit 1%, cn li l cc hp cht cha xy v cc tp cht khc. Du trong mi trng bin vn chuyn qua cc vng nh gi, dng hi lu v sng thy triu. Chng cn chu nh hng ca nhiu qu trnh trong t nhin nh bay hi, ho tan, xy ho, nh tng ho ... cng nh phn hy bi
54

cc vi sinh vt. Kt qu chung ca cc qu trnh trn l s thay i lin tc thnh phn ca du trong bin. Nhng thnh phn nh ca du nh mt s hp cht thm, cc parafin v cycloparafin c mch cacbon nh hn 12 c nhit si thp nn rt d bay hi. Mt s loi hydrcacbon thm d ho tan th c vn chuyn nh s ho tan. Cc cng trnh nghin cu cho thy, cc parafin mch thng rt d phn hy bi cc vi sinh vt cn cc cycloparafin mch vng v hp cht thm th bn v tc phn hu chm, ph thuc vo nhit v nng O2 ha tan. Nhng thnh phn nng ca du rt kh phn hu s lng xung y, chng thng to thnh nhng khi nha v c sng nh vo b. Nc t sng ra bin cng mang theo du t cc bn du hay hi nhin liu chy khng ht vo kh quyn, gp lnh ngng t theo ma ri xung sng chy ra bin. Du kh loang ra bin s to thnh mt lp mng ngn cch bin v kh quyn, ngn cn qu trnh trao i xy gia nc bin v kh quyn gy nh hng mnh i vi sinh vt bin nh: Hu hoi vi sinh vt do c t trong du; Gy ri lon sinh l lm sinh vt cht dn, tm t du ln da hay lng ca cc sinh vt bin, gim kh nng chu lnh, h hp hay nhim bnh do hyrcacbon thm nhp vo c th; Thay i mi trng sng ca vi sinh vt bin. c bit hm lng mt s loi hyrcacbon thm c mch cacbon nh hn 10 nh hng nghim trng n h vi sinh vt bin. V d, khi nng hyrcacbon thm ho tan bng 1100 ppm , cc vi sinh vt khng tn ti. Khi nng cc cht hyrcacbon thm ho tan bng 0,1ppm cc u trng khng tn ti. Khi nng cc cht thm ho tan 10 100 ppb s ph hoi h thng thng tin v s nhy cm ca cc sinh vt. S thm t du gy nguy him cho cc loi chim, chng b cht rt do b lng khng cn kh nng gi nhit, hn th na, chim ra lng nhim du s b ng c do du thm nhp vo c th. 3.4.2.4. Cc cht gy nhim nc dng v c C rt nhiu hp cht v c gy nhim nc. Nhn chung c th thy mt s cc dng nhm in hnh sau:

55

Cc loi phn bn ho cht v c: y l cc ho cht c b xung vo t, rt cn thit cho s pht trin ca cy trng. Bn cnh cc thnh phn ch yu nh nit, phtpho, kali, cn c cc cht hu c cng vi cc nguyn t vi lng khc. Cn bng gia cc cht dinh dng c cy trng hp th v cc cht dinh dng a vo di dng phn bn rt phc tp, do mt phn phn bn a vo t khng c cy trng hp th ht s b ra tri vo mi trng nc, gy nhim mi trng nc. Vic s dng d tha cc cht dinh dng v c nh mui photphat, mui amon, ur, nitrat, mui kali trong qu trnh bn phn cho cy trng s gy nn hin tng ph dng trong nc b mt. y l hin tng d tha dinh dng trong nc gy nn s pht trin nhanh ca mt s loi thc vt bc thp nh to, rong, ru v cc thc vt thn mm trong v trn lp b mt ca ngun nc, s nh hng ti cn bng sinh hc ca nc. Cc thc vt pht trin do s ph dng sau khi cht i s phn hy trong nc to ra mt lng ln cc hp cht hu c, nhng cht hu c ny trong qu trnh xy ho s tiu th mt lng ln xy ho tan, gy nn hin tng thiu xy nghim trng, th hin qua ch s BOD cao v ch s DO qu thp. Khi nc thiu xy s xut hin cc qu trnh kh khin cho nng cc cht c tnh kh nh H2S, NH3 s tng ln, cc loi phtphat kim loi v HPO4-2 s ho tan vo nc do chuyn ho t cc cht lng cn di y v nh vy ngun nc b mt s b nhim c. Thm vo , xc cc thc vt, ng vt cht do thiu xy, b phn hu bi cc sinh vt sng di nc, tn ti rt nhiu trong nc, gy nhim bn nghim trng, cc h nh s tr thnh vng m ly. l hin tng ph dng sinh ra do cc cht dinh dng v c i vo ngun nc b mt. Mt c tnh c bn ca cc hp cht s dng lm phn bn l ho tan ca chng trong nc ngm v nc b mt rt cao, nht l cc phn bn cha nit. Lng phn m trn ng rung ngy cng ln, chng b ra tri vo nc ngy cng nhiu. Cc hp cht amn NH4+ s b xy ho trong nc ngm to thnh sn phm trung gian l nitrit NO2- gi l qu trnh nitrit ha hoc n tn nitrat NO3-, gi l qu trnh nitrat ha. xy cn thit cho cc qu trnh ny
56

c ly t ngun xy ho tan trong nc, nn cng chnh l nguyn nhn gy nhim. Do kt qu ca qu trnh xy ho cc hp cht nit t phn bn m hm lng nitrat trong nc sinh hot tng ln rt nhiu. iu ny khng c li cho sc kho con ngi. Khi hm lng nitrat NO3- trong nc ung cao s c tc hi rt mnh v nh hng ti thnh rut; ngoi ra khi trong c th, nitrat NO3c th chuyn thnh nitrit NO2-, ri kt hp vi hng cu trong mu, chuyn ho thnh mthmglbin, l cht ngn cn vic lin kt v vn chuyn xy, gy bnh thiu xy trong mu v sinh ra bnh mu trng: 4HbFe2+ + 2O2 + 4NO2- + 2H2O 4HbFe+3OH + 4NO3- + O2 Hmglbin Mthmglbin Ngoi ra nitrit c th nitro ho cc amin v amit mi trng axit yu thnh cc nitrosamin l nguyn nhn gy ung th, sinh qui thai .v.v..
R2NH + HNO2 pH < 4 H2O + R2N - NO Nitrosamin

Cc khong axit: Cc khong axit l vn ln trong mi trng nc tng t nh vn ma axit. cc m than, khi khng cn khai thc, s c mt khi lng ln cc cht thi i vo ngun nc a phng, trong phi k n pyryt st FeS2. y l hp cht bn trong mi trng thiu xy, nhng khi khai thc, tip xc vi khng kh v c s tham gia ca vi sinh vt s tham gia phn ng: FeS2 + H2O + 4O2 FeSO4 + H2SO4 4Fe+2 + O2 + 4H+ 4Fe+3 + 2H2O Phn ng sau xy ra chm khi pH < 3,5 nhng khi c mt vi khun st triobacillius ferroxidants v pH = 3,5 4,5 th phn ng xy ra nhanh hn. Qu trnh cng xy ra nhanh hn nu c mt cc loi vi khun nh metallogenium l loi vi khun c kh nng ho tan pyrit. Ion Fe+3 ( hay Fe(H2O)6+3 ) c tnh axit, ch tn ti mi trng axit rt mnh, cn pH > 3 s cho kt ta Fe(OH)3 nh sau:
57

Fe+3 + 3H2O Fe(OH)3 + 3H+

vi TFe(OH)3 = 10-39

chnh l nguyn nhn lp cn vng cc dng sui b nhim bi cc khong axit, nc s c mu vng. Fe(OH)3 v H2SO4 ph hu cn bng sinh thi trong nc sui lm cho c, rong to cht. Bo v nc khi nhim bi cc khong axit l vn rt kh khn i vi ho hc mi trng. Nhng cacbonat c th tham gia vo phn ng sau y trung ho axit trong nc lm tng gi tr pH: CaCO3 + H2SO4 Ca2+ + SO42- + H2O + CO2

Nhng vi s tng pH, cc Fe(OH)3 c mt s bao ph cc ht cacbonat, to thnh mt lp mng kh thm nhp, lm cho qu trnh b chm li. Cc cht cn lng trong nc: Qu trnh si mn t t nhin s tng lng cn lng trong nc. y l mt dng nhim ch yu trong cc ngun nc b mt. Ngi ta thy rng lng cht rn gy nhim nc do si mn t nhin ln gp 700 ln lng cht rn gy nhim do sinh hot. Nguyn nhn ca hin tng si mn l cc qu trnh khai thc m, qu trnh xy dng v pht trin nng nghip mt cch ba bi, khng c k hoch, cc qu trnh ny l ngun to nn cc cht rn lng trong nc. Cc cht rn ny l ngun quan trng sinh ra cht v c, hu c c trong sng sui, trong nc b mt, ca sng v bin. Cc cht lng y thng iu kin ym kh, tham gia cc qu trnh kh v to thnh mt s cht mi. Hm lng cc cht hu c trong cn lng ln hn trong t, chng c kh nng trao i cation vi cc cht trong mi trng nc. Cc cht lng v ht huyn ph rt quan trng, ging nh kho cha cho cc kim loi nh Cr, Cu, Mo, Ni, Co, Mn... Cc nguyn t vt trong nc: l nhng nguyn t c rt t trong nc, ch nh hn vi ppm, chng thng l cc kim loi nh Pb, Cd, Hg, Se... hoc cc kim nh Se, Sb... Mt s l cht dinh dng cho c th sng ca ng thc vt. Tt nhin ch cn thit mc rt thp, cn khi nng cao chng li l nhng cht gy nhim c rt mnh.
58

3.4.3. Hin tng nc b nhim Mu sc: Mu sc ca nc l biu hin ca s nhim. Nc t nhin sch khng mu, nu nhn su vo b dy nc cho ta cm gic mu xanh nh, l do s hp th chn lc cc bc x nht nh ca nh sng mt tri. Ngoi ra mu xanh cn gy nn bi s hin din ca to trng thi l lng. Mu xanh m, hoc c vng trng, l biu hin trng thi tha dinh dng hoc pht trin qu mc ca thc vt ni ( Phytoplankton ) v sn phm phn hu thc vt cht. Trong trng hp ny do nhu cu s phn hu hiu kh cao s dn n hin tng thiu oxi, biu hin ch s DO thp. Nc c mu vng bn do s xut hin qu nhiu cc hp cht humic (axit humic, axit fulvic ). Nhiu loi nc thi ca cc nh my, cng xng, l m c nhiu mu sc khc nhau. Cc mu sc c nh hng ti nh sng mt tri chiu xung dn n hu qu khn lng cho cc h sinh thi nc. Mi v v : Mi ca nc l mt c trng quan trng v mc nhim nc bi cc cht gy mi nh : amoniac, phenol, clo t do, cc sunfua, cc xianua v.v... Mi ca nc cng gn lin vi s c mt ca nhiu hp cht hu c nh du m, rong to v cc cht hu c ang phn r. Mt s vi sinh vt cng lm cho nc c mi nh ng vt n bo Dinobryon v to Volvox gy mi tanh c. Cc sn phm phn hu protein trong nc thi c mi hi thi. Nc thi cng nghip cha nhiu hp cht ho hc lm cho nc c v khng tt v c trng, nh cc mui ca st, mangan, clo t do, sunfuahidro, cc phenol v hidrocacbon khng no. Nhiu cht ch vi mt lng nh lm cho v xu i. Cc qu trnh phn gii cc cht hu c, rong, to u to nn nhng sn phm lm cho nc c v khc thng. nn khi nc b nhim, v ca n bin i lm cho gi tr s dng ca nc gim nhiu. c: Mt c trng vt l ch yu ca nc thi sinh hot v cc loi nc thi cng nghip l c ln. c do cc cht l lng gy ra, nhng cht cht ny c kch thc rt khc nhau, t c cc ht keo n nhng th phn tn th, ph thuc vo trng thi xo trn ca nc. Nhng ht ny thng hp
59

th cc kim loi c v cc vi sinh vt gy bnh ln b mt ca chng. Nu lc khng k vn dng th rt nguy him cho ngi v ng vt. Mt khc, c ln th kh nng xuyn su ca nh sng b hn ch nn qu trnh quang hp trong nc b gim, nng oxi ha tan trong nc b gim, nc tr nn ym kh. Nhit : Ngun gc gy nhim nhit l do nc thi t cc b phn lm ngui ca cc nh my nhit in, do vic t cc vt liu bn b sng, h. Nc thi ny thng c nhit cao hn t 10 150C so vi nc a vo lm ngui ban u. Nhit nc tng dn n gim hm lng oxi v tng nhu cu oxi ca c; Nhit tng cng xc tc s pht trin cc sinh vt ph du cn gi l hin tng "n hoa" lm thay i mu sc, mi v ca nc. nhim nhit gy nh hng ti qu trnh h hp ca sinh vt trong nc v gy cht c, v nng oxi trong nc gim nghim trng. 3.5. CC CH TIU NH GI CHT LNG NC Yu cu v cht lng nc c s dng vo sinh hot hoc cng nghip, nng nghip c th hin trong tiu chun ca mi quc gia hay quc t, trong gi tr gii hn ca cc ch tiu cht lng c qui nh r rng, c th. nh gi cht lng ca mi trng nc ngi ta thng s dng cc ch tiu sau y. 3.5.1. Cc ch tiu vt l 3.5.1.1. Nhit Nhit l yu t quan trng, n quyt nh loi sinh vt no tn ti v pht trin mt cch u th trong h sinh thi nc. V d cc loi to lc lam pht trin mnh khi nhit ca nc ti 320C. Nhit c xc nh bng nhit k hoc l mt b phn ca cc thit b o nhanh ti hin trng. 3.5.1.2. Mu sc Mu thc ca nc l mu to ra do cc cht ho tan hoc dng ht keo; mu bn ngoi cn gi l mu biu kin ca nc l mu do cc cht l lng trong nc to nn. Trong thc t xc nh mu thc ca nc, ta lc b
60

cc cht l lng ri mi xc nh mu. C nhiu cch xc nh mu, song phng php thng dng trong kim sot mi trng l cch xc nh bng phng php so mu vi cc thang mu chun. 3.5.1.3. Mi Nc c mi l do cc cht hu c, v c c mi c trng ho tan trong nc. Vic xc nh mi theo qui trnh, tiu chun tng i phc tp. nh gi s b v mi ta c th dng mt phng php n gin. Ch tiu cho php mu th trong bnh c bit sau khi y kn un 50 600C t im 0 ca thang mi. 3.5.2. Cc ch tiu v ha hc 3.5.2.1. pH i vi nc tinh khit th pH = 7, cc dung dch axit c pH < 7, cc dung dch baz c pH > 7. i vi nc thin nhin, nng cn bng ca ion H+ thng c quyt nh bi t l nng ca kh cacbonic t do, ca ion hirocacbonat ( HCO3- ) v ion cacbonat CO3- trong nc. Trong trng hp ny pH ca nc dao ng trong khong t 4,5 n 8,3. S tng hm lng ca cc cht trong nc cng l yu t nh hng n pH ca nc. y l ch s quan trng ca nc, khng nhng th pH cn l i lng ph dng tnh ton cc kt qu phn tch khc nhau. xc nh pH ca nc thng dng pH met ( my o pH ) vi in cc thy tinh. Ngoi ra, c th s dng giy o pH nhng chnh xc thng khng cao lm. 3.5.2.2. axt axt l hm lng ca cc cht c trong nc tham gia phn ng vi cc kim mnh NaOH, KOH. axit ca nc c xc nh bng lng kim c dng trung ha mu nc . i vi cc loi nc thin nhin thng gp, trong a s cc trng hp, axit ph thuc vo hm lng kh CO2 trong nc. Cc cht mn v cc axit

61

hu c nu c trong nc cng to nn mt phn ca axit ca nc thin nhin. Trong tt c cc trng hp pH ca nc thng khng nh hn 4,5. i vi cc loi nc thi, hm lng ca cc loi axit mnh t do thng kh ln, khng nhng vy trong nc thi thng cha cc mui to thnh bi baz yu v axit mnh, nn axit ca nc cng cao. Trong nhng trng hp ny, pH ca nc thng khng ln hn 4,5 c gi l axit t do. xc nh axit ca mu nc, ngi ta chun bng dung dch chun NaOH. Lng dung dch chun tiu tn t c pH = 4,5 tng ng vi axit t do ca nc; Lng dung dch chun tiu tn t c pH = 8,3 ng vi axit chung ca nc. Nu mu nc c pH ln hn 8,3 th axit ca n bng khng. nhn ra im tng ng ca php chun c th dng cc cht ch th axit- baz hoc khi mu nc c mu v b c c th chun in th dng in cc thy tinh. 3.5.2.3. kim kim ca nc l hm lng ca cc cht trong nc phn ng vi axit mnh HCl. i vi nc thin nhin, kim ph thuc vo hm lng cc mui hidrocacbonat ca kim loi kim v kim th. Trong trng hp ny pH ca nc thng khng vt qu gi tr 8,3 v kim chung thc t trng vi cng cacbonat v tng ng vi hm lng ca ion hidrocacbonat ( HCO3- ). Nu trong nc cha lng khng qu nh cc mui cacbonat tan c, cng nh cc hidroxit tan c th pH ca nc ln hn 8,3. Trong trng hp ny, kim ng vi lng axit cn phi dng lm gim pH ca nc xung cn 8,3 c gi l kim t do ca nc. xc nh kim ca mu nc, ngi ta chun bng dung dch chun axit HCl. Lng dung dch tiu tn dng t ti pH = 8,3 tng ng vi kim t do, lng axit cn thit chun n pH = 4,5 tng ng vi kim chung. Nu pH ca nc nh hn 4,5 th kim ca nc bng khng. xc nh im tng ng ca php chun c th dng cc cht

62

ch th axit - baz hoc chun in th dng in cc thy tinh hoc chun vi my o pH. 3.5.2.4. Ch tiu COD Nhu cu oxi ha hc ( Chemical oxygen demand ). Trong cc ngun nc t nhin v nc thi lun tn ti mt lng cc cht hu c nht nh. Vic xc nh ring l tng loi hp cht hu c l iu khng th, nn hm lng tng s ca chng c xc nh mt cch mt cch gin tip thng qua ch s COD. Ch s COD c nh ngha nh sau: COD l hm lng oxy cn thit oxy ha tt c cc hp cht hu c c trong nc bng cc cht oxy ha mnh ( KMnO4 hoc K2CrO7). COD l mt trong nhng thng s quan trng nht nh gi cht lng nc, COD cng cao th mc nhim cht hu c cng nng n. Ngi ta xc nh ch s COD ca mu nc bng 2 phng php chun Kali permanganat hoc Kali dicromat; Hin nay cn c c cc my o trc tip gi tr COD. Phng php Kali permanganat: Phng php ny da trn kh nng oxyha mnh ca kali permanganat trong mi trng axit, s oxyha cc hp cht hu c trong nc, lng kali permanganat tiu tn cho 1lit mu nc c quy ra lng oxy (mg/l). Ch s COD xc nh theo phng php ny c k hiu l COD(Mn) Cht hu c + KMnO4 + H+ CO2 + H2O + Mn2+ + K+ Lng permanganat cn d sau phn ng c xc nh bng dung dch axit oxalic H2C2O4 theo phn ng: 2MnO4- + 5C2O42- + 16H+ 2Mn2+ + 10CO2 + 8H2O i vi cc mu nc c COD nh 10 mg/l c xc nh trc tip cn cc mu nc c gi tr COD ln hn th phi pha long trc khi xc nh. Trong thc t, nc cp hoc nc t nhin thng c hm lng COD nh nn phng php KMnO4 l phng php tiu chun. Nc thi thng cha rt nhiu cht hu c, khi xc nh COD phi pha long nhiu ln, do nu dng phng php ny thng dn n sai s nn i hi phi dng phng php K2Cr2O7.
63

Phng php Dicromat: Phng php ny da trn kh nng oxyha mnh ca kali dicromat trong mi trng axit, s oxyha cc hp cht hu c trong nc, lng kali dicromat tiu tn cho 1lit mu nc c quy ra lng oxy (mg/l). Ch s COD xc nh theo phng php ny c k hiu l COD(Cr) Cht hu c + K2Cr2O72- + H+

Ag 2 SO4 CO2 + H2O + 2Cr3+ + 2K+ ,t

0

Lng dicromat cn d sau phn ng c xc nh bng dung dch chun mui Fe2+ vi ch th feroin theo phn ng: Cr2O72- + 6Fe2+ + 14H+ 2Cr3+ + 6Fe3+ + 7H2O 3.5.2.5. Hm lng clorua Clorua l thnh phn t nhin trong nc thin nhin, cn trong cc ngun nc thi th hm lng ca n ph thuc vo qu trnh sn xut. Khi hm lng clorua trong nc trn 2 mg/l th c th nh lng bng phng php chun vi dung dch chun bc nitrat theo phn ng: : Ag+ + Cl- AgCl 3.5.2.6. cng ca nc Nc t nhin c chia ra cng v nc mm. Nc cng khng to bt vi x phng v cc cacbonat hoc hidrocacbonat ca Ca, Mg c trong nc kt ta vi x phng. cng ca nc thng khng c coi l nhim v khng gy hi n sc khe con ngi. Nhng cng li gy nh hng ln n cng ngh v hu qu kinh t. cng ca nc c hai dng chnh l cng cacbonat cn gi l cng tm thi, do cc mui HCO3- ca Ca2+ v Mg2+ gy nn, cng ny mt i khi un si nc v cc mui ny b phn hy to thnh kt ta, lng cn y. Loi th hai l cng phicacbonat hay cng vnh cu, do cc mui sunfat v clorua ca Ca2+, Mg2+ gy nn. cng ca mu nc c xc nh bng phng php chun complexon, xc nh hm lng iong Ca2+ v Mg2+ ri quy ra n v mg CaCO3/ l theo TCVN. 3.5.2.7. Hm lng cht rn Cht rn nh hng ti cht lng nc khi s dng cho sinh hot, cho sn xut, cn tr hoc tiu tn thm nhiu ha cht trong qu trnh x l. Hm
64

lng cht rn trong nc c nh gi thng qua cc i lng l: Tng lng cht rn; Cht rn huyn ph; Cht rn ha tan v cht rn d bay hi. Tng lng cht rn ( TS ) Tng lng cht rn l trng lng kh tnh bng mg ca phn cn li sau khi lm bay hi 1 lt mu nc trn ni cch thy ri sy kh 1030C 1050C cho ti khi trng lng khng i, n v tnh bng mg/l. Lng cht rn huyn ph ( SS ) Cht rn huyn ph l nhng cht rn dng l lng trong nc. Hm lng ca chng l trng lng kh ca phn cht rn cn li trn giy lc si thy tinh khi lc 1 lt mu nc qua phu lc Gooch ri sy kh 1030C 1050C cho ti khi trng lng khng i, n v tnh bng mg/l. Lng cht rn ha tan ( DS ) Hm lng cht rn ha tan chnh l hiu s ca tng lng cht rn v lng cht rn huyn ph ca mu nc, n v tnh bng mg/l. DS = TS SS Lng cht rn bay hi ( VS ) Hm lng cht rn bay hi l trng lng mt i khi nung lng cht rn huyn ph SS hoc tng lng cht rn TS 5500C trong mt khong thi gian nht nh. Thi gian ny ph thuc vo loi nc c xc nh (nc thi, bn, nc ung). n v c th l mg/l, %SS, %TS. Hm lng cht rn bay hi trong nc thi thng biu th cho hm lng cht hu c trong nc. Ngoi ra ngi ta cn xc nh hm lng mt s ion trong nc nh NO3-, v PO43- hoc cc ion kim loi nng trong nc bng cc phng php phn tch cng c thch hp. 3.5.3. Tiu chun vi sinh Trong nc c nhiu loi vi trng v siu vi trng, chng xm nhp t mi trng xung quanh hoc sng v pht trin trong nc. Thc t khng th xc nh tt c cc loi vi sinh vt gy bnh ( hay gy nhim nc ) v rt phc tp v tn nhiu thi gian. Chnh v vy chng ta ch xc nh loi vi sinh vt gy bnh c trong phn ngi v gia sc c a vo mi trng nc. Cc
65

cng trnh nghin cu cho thy rng khong 80% cc vi sinh vt gy bnh thuc nhm Coliform, c trng bi vi khun Escherichi coli ( E.coli ), chng gy bnh tiu chy cp tnh, vim d dy, nhim khun ng tit niu hay ng sinh dc... Mt khc, Ecoli l loi vi khun sng dai, v vy s c mt ca E.coli trong nc c dng lm du hiu v kh nng tn ti ca cc vi sinh vt gy bnh. Cc xc nh nh sau: ly 0,1ml mu nc pha long 100 n 10.000 ln em trong mi trng Aga-eosin-methylen xanh 37oC trong 48 gi. Sau dng knh hin vi in t m v suy ra s vi khun E.coli c trong 100ml mu nc. Tiu chun v gii hn E.coli ca WHO l 10/100ml cn theo TCVN l 20/100ml.

66

Chng 4. HA HC MI TRNG T
4.1. THNH PHN CA MI TRNG T 4.1.1. Thnh phn cu trc Mi trng t cn gi l a quyn hoc Thch quyn, l phn v cng v phn trn ca Tri t su khong 70 100 km trn lc a v 2 8 km di y i dng. Tuy vy, chng ta thng ch quan tm ti lp v ngoi Tri t su khong 16 km, l phn m con ngi khai thc cc ti nguyn thin nhin. c trng ca lp v ngoi i vi thnh phn Tri t l hm lng cao ca cc nguyn t thch quyn O2, Si, Fe, Al, Ca, Na, K, Mg, Ti, chng to thnh cc khong cht, chim ti 99% khi lng v Tri t. V ngoi Tri t c th chia lm hai phn: Phn t: t b mt ngoi ca Tri t ti b mt b phong ho, phn ny c ngha rt quan trng i vi ho hc v sinh hc ca mi trng. C th ni y l h d th, ni tip xc gia a quyn, kh quyn v thu quyn, trong xy ra cc qu trnh trao i cht v trao i nng lng. ng thi, phn t ny chnh l mi trng sng ca cc vi khun, thc vt v ng vt. Di tc ng ca thin nhin v con ngi th phn ny lun lun c nhng bin i. Phn cng: l phn bn di, bao gm cc khong silicat v alumino silicat. Lin kt ca silic v oxy trong cc khong silicat l nhng lin kt rt bn, qu trnh thay th dn tng bc cc ngyn t silic bng cc nguyn t nhm dn ti vic hnh thnh cc alumino silicat ca nhiu loi , khong khc nhau. Trong v Tri t, nhng feldspat, pyroxen, amphibol v livin l nhng khong ph bin, chng chim khong 75% khi lng v Tri t, chng chnh l cc dng tn ti khc nhau ca cc hp cht silicat, c th k mt s loi chnh l: SiO44-: Orthosilicat, l thnh phn chnh ca Olivin (Mg,Fe)2SiO4 hay Zirkon Zr2SiO4 Si2O72-: Disilicat, l thnh phn chnh ca Thorvetit Sc2Si2O7
67

Si3O96-: Cyclosilicat, l thnh phn chnh ca Benitoit BaTiSi3O9 (SiO2)n: l thnh phn chnh ca thch anh NaCa2(Al5Si13O36).nH2O Nhiu khi ngi ta dng khi nim Thch quyn, l lp v rn ca Tri t, cu to bi cc kt tinh ca cc loi khong silicat v alumino silicat khc nhau, v vy thch quyn l quyn , n nh l ci o chong ca Tri t, hay ni cch khc thch quyn l tt c t, che ph cho Tri t khp mi ni, thch quyn ng ngha vi v Tri t. Nh cc nghin cu ca a cht hc v a vt l, ngi ta xc nh c cu to ca Tri t. Tri t c cu to bi mt s phn khc nhau v thnh phn hay trng thi vt cht, c hnh khi cu hi bp hai u vi bn knh khong 6.371km, c chia thnh 3 phn: lp v Tri t cn gi l quyn Sial, tip n l quyn Manti v trong cng l nhn. V Tri t chim khong 1% th tch v 0,5% khi lng ca Tri t. V Tri t c b dy v cu to khng ging nhau cc vng khc nhau: ng bng l 35 - 40 km, min ni 50 - 80 km, di y i dng 5 - 10 km. Tip theo l quyn Manti n su 2.900 km, chim khong 83% th tch v 67% khi lng Tri t. Quyn Manti li c chia thnh quyn Manti trn n su 900km v quyn Manti di. S pht trin ca v tri t ph thuc vo cc qu trnh xy ra quyn Manti trn. S vn ng vt cht ca quyn ny lm cho ch th nh ln thnh lc a hay i ni, ch th trng xung thnh i dng hay thung lng. quyn Manti trn, vt cht nng chy xut hin, xm nhp vo v tri t, khi ngui chng kt tinh li to ra cc m khong sn. C th ni, v tri t l l sn phm tin ho ca vt cht quyn Manti trn trong sut thi gian a cht. Nhn tri t chim khong 16% th tch tri t v khong gn 33% khi lng tri t. Nhn tri t bt u su 2.900 km vo n tm tri t, c chia lm 3 lp: Lp nhn ngoi su 2.900km n 5.000km, ngi ta cho rng vt cht lp ny ang nng chy th lng; Lp chuyn tip t 5.000km n 5.100km c tnh cht chuyn tip; cui cng l nhn trong, t su 5.100km n 6.371 km c gi thit l trng thi rn.
68

4.1.2. Thnh phn ho hc ca t t, l i tng chu s tc ng ca cc qu trnh vt l, ho hc v sinh hc. t l thnh phn quan trng ca cc chu trnh ho hc ca mi trng. t ni chung c kt cu xp, bao gm cc cht hu c, cc cht v c, nc v mt s kh. t l vt th thin nhin c cu to c lp lu i, c hnh thnh do kt qu ca cc qu trnh hot ng tng hp ca nm yu t l: m; sinh vt; kh hu; a hnh v thi gian. Di tc ng ca kh hu, sinh vt v a hnh, cc loi cu to nn v Tri t dn dn b vn nt ra ri sinh ra t, c gi l cc qu trnh phong ha t, trong c vai tr c bit ca con ngi. Con ngi tc ng vo t v lm thay i kh nhiu tnh cht ca t. Phi ni rng, ngy nay nh p dng cc thnh tu khoa hc k thut hin i, con ngi tc ng vo thin nhin v t ai mt cch v cng mnh m, nhiu tc ng ph hp vi qui lut t nhin, lm cho t ai mu m hn, cho nng sut cy trng cao hn nh xy dng cc h thng ti tiu nc, bn thm phn cho t bc mu, trng rng, trng cy nhng vng t trng i trc. Tuy nhin, cng c nhiu hot ng ca con ngi hy hoi mi trng t, do cc hot ng ca con ngi m t ai phi nhn rt nhiu cht gy nhim nh cc loi ha cht bo v thc vt, cc cht thi ca cc nh my, rc thi ca con ngi. t c cha khng kh, nc v cht rn. Thnh phn ch yu ca cht rn l cc cht v c v cc cht hu c. Cc cht v c ca t c to thnh t nhng m bi cc qu trnh phong ho, trong khi cc cht hu c c hnh thnh t cc sinh khi thc vt b mc nt qua cc thi k cng nh s tc ng ca nhiu vi khun, nm, cc ng vt v giun t. Loi t dng sn xut bao gm 5% l cht hu c cn li l cht v c. 4.1.2.1. Thnh phn v c ca t Hm lng ch yu ca cc hp cht v c trong t l khong silicat v alumino silicat, chim 74,3%, mt s cc nguyn t ho hc chnh c hm lng phn trm c lit k trong bng 4.1 di y.

69

Bng 4.1. Mt s nguyn t chnh trong v Tri t Nguyn t O Si Al Fe Ca Na K Mg Hm lng (% khi lng) 46,6 27,72 9,13 5,00 3,63 2,83 2,59 2,09 Nguyn t Ti H P Mn F S C Cr Hm lng ( % khi lng) 0,44 0,14 0,120 0,10 0,07 0,052 0,020 0,020

Tm nguyn t u tin chim 98,5% ca khi lng ca v Tri t. Tt c cc nguyn t ha hc cn li chim khong 1,5% ca khi lng ca v Tri t. V Tri t cn c tn l quyn Sial v thnh phn ch yu ca n l oxi, sillic v nhm chim 82,4% khi lng v Tri t. Khong l nhng hp cht v c rn, c cu to ho hc xc nh v c nhng tnh cht c bit. Tp hp cc khong c gi l , bao gm: macma 95% ; trm tch 1%; bin cht metanmorphic 4%. Ngi ta biu din s bin i gia chng nh trong hnh 4.1
t (bn ct, t, st ...)

C c Lng ng

Si mn

macma

trm tch

Di chuyn Nng chy metanmophic

70

p sut cao Nhit cao

Hnh 4.1. Quan h gia cc loi trong aquyn

 macma gm hai loi: plutonic v vulkanic (c xut x t qu trnh hot ng ca ni la). plutonic c to thnh trong qu trnh lnh dn ca macma di p sut cao bn trong v Tri t, do n gm nhng tinh th ln. Ngc li, vulcanic xut hin do qu trnh lm lnh nhanh cc macma nng chy sinh ra do hot ng ca ni la, nn chng l nhng tinh th nh mn, thng c dng thu tinh. Ngi ta c th phn loi macma theo hm lng SiO2 trong . V d axit, c cha hn 66% l SiO2; trung tnh c khong 52 n 66% SiO2; kim c khong 45 n 52% SiO2 v siu kim khi hm lng SiO2 nh hn 45%. Hai loi ph bin nc ta l Bazan, l loi kim v Granit, l mang tnh axit. trm tch l kt qu tc ng ca nhng cu t (c thnh phn trong kh quyn hoc thu quyn ) ln b mt ca v Tri t v l kt qu ca qu trnh lng. trm tch t li b mt Tri t v che ph mt phn ln din tch t lin. Thnh phn khong ch yu ca trm tch l thch anh SiO2, t st CaCO3, lmit CaCO3.MgCO3, thch cao CaSO4.2H2O. mtamorphic c to thnh do nh hng tip theo ca p sut cao v nhit cao ln mcma v trm tch, trong cc qu trnh ho hc v vt l l nhng qu trnh dn ti nhng khong bn nhit v c t trng c bit. Nhng khong metamorphic quan trng l muskow KAl2(Si3O10)(OH)2, biotit K(MgFe)3Al(Si3O10)(OH)2 v granat A2B3(SiO4)3 vi A l Ca2+, Mg2+, Fe2+, Mn2+ v B l Fe3+, Cr3+. 4.1.2.2. Thnh phn hu c ca t Mc d cc cht hu c ch chim 2 5% tng khi lng ca t nhng rt quan trng i vi thc vt v h sinh vt t ni chung, chng tham gia vo rt nhiu cc qu trnh ho hc v ha sinh hc trong mi trng t. Cc thnh phn hu c trong t thng nm nhng lp trn cng, gm cc kh sinh hc, mt phn cc cht phn hy ca ng thc vt v cc cht mn humin. Thnh phn hu c trong t ph thuc vo cc yu t kh hu, a hnh v tnh trng ci to ca t.

71

Cc thnh phn hu c trong t c th xp loi theo cc cht mn v cc cht khng phi mn nh cc cacbuahydro, protein, m... Cc axit hu c bc thp c trong t c khong ho nhanh bi cc vi sinh vt, v vy tui th ca chng trong t rt ngn. Cc cht mn, ngc li c cu trc phc tp, c tnh axit v thng c mu sm, ch yu l cc cht thm a in ly v mt phn l cc hp cht cha oxi vi khi lng phn t t 300 n 100.000. Chng l nhng bc trung gian ca qu trnh khong ho cc cht hu c trong mn v nh hng ti kh nng ht nc, kh nng trao i ion ca t cng nh kh nng lin kt cc ion kim loi. c rt nhiu cc cng trnh nghin cu v cc hp cht humin, tuy nhin ngi ta vn cha xc nh c cng thc cu to m ch xc nh thnh phn nguyn t, khi b ra tri vo mi trng nc th chng phn li thnh cc nhm hu c. Trn c s ho tan, c th chia cht mn thnh ba dng: axit humic; axit fulvic v cc humin. Cc axit humic c khi lng phn t t 20.000 - 100.000, mu nu hoc en, khng tan trong mi trng axit, ch tan trong mi trng kim. Thnh phn nguyn t bao gm C: 50,9%; O: 44,8%; H: 3,3%; N: 0,7%; ngoi ra cn c S; P. Cc axit fulvic c khi lng ring nh hn, mu nu nht hoc vng, cha hm lng cc nhm chc axit nhiu hn, tnh axit mnh hn nn ho tan trong kim v c trong axit. Thnh phn nguyn t bao gm C: 56,5%; O: 32,9%; H: 5,5%; N: 4,1%; ngoi ra cn c S; P. Humin gm cc cht cao phn t cn li, khng tan, c mu en, l phc ca axit humic v axit fulvic lin kt bn vi nhau v vi phn khong ca t. Ngoi ra trong t cn c cc cacbuahyr chim t 5 20% tng lng cht hu c trong t. Cu to v tnh cht ca chng cho ti nay cng cha c sng t hon ton mc d chng ng vai tr quan trng trong vic lin kt cc ion kim loi t ngun kh quyn vo t v nh hng ti qu trnh sinh hc xy ra trong t. V cc cht hu c trong t to phc vi cc khong t st nn c tnh ca cc ht keo l rt quan trng, chng c th l cht hp ph i vi cc
72

khong cng nh c th lin kt hng lot cc cht vi nhau qua qa trnh hp ph. Hm lng cc cht hu c trong t qui nh hiu qu sn xut ca mt loi t no . V n bo m cho cc vi sinh vt hot ng trong lng t, xc tin cho qu trnh hnh thnh nhng hp cht m cy ci c th hp th c. Cc hp cht hu c cung cp thc n cho cc vi sinh vt, ng vt v thc vt trong t; Tham gia vo cc phn ng ha hc nh trao i ion, gi cc tnh cht vt l ca t, ngoi ra chng cn gp phn vo qu trnh khong ha cc cht v c. Di tc dng ca nhit , cc vi sinh vt, khng kh v nc, cc cht hu c trong t b bin i theo hai hng l v c ha v mn ha. V c ha l qu trnh phn hy cc cht hu c thnh cc hp cht v c nh cc loi mui khong; cn mn ha l qu trnh bin i cc cht hu c c cht v c thnh mt cht mn en gi l mn ni trn. Mn cha nhiu cht dinh dng rt cn thit cho cy. Mn lm cho t xp, gi c m v gi mu m cho t. Nhng cht mn to ra cc lp quan trng nht ca cc h phc cht trong t, chnh l cc ht keo t. 4.1.2.3. Nc v kh trong t Phn rng xp trong t cha y nc v kh. ln ca cc khong trng c xc nh bi mt ht keo t v xp. S vn chuyn nc v kh vo cc l rng hay rnh ph thuc ch yu v cu to ca t. t ct c rng xp ca ht ln, cha mt lng nc t i, cng khng gi c cc khong cht dng cho cy trng. Ngc li, t st gi mt lng ln nc cc l rng nh v rt kh tch. Nc trong t ch c th lu thng nh nhng rnh nh, ng knh d ln hn 10 m. Nc gi trong cc l xp c d nh hn 2 m thng khng s dng c cho cy trng bi tn ti di dng hi nc trong t. Phn pha lng xut hin khi tip xc vi nhng ht t rn to thnh dung dch t, s ho tan mt phn cc cht dinh dng ca t, to iu kin r cy trng c th hp th c cc cht dinh dng ny.

73

Kh quan trng trong t l xy v cacbonic, m bo cho s sng ca h sinh vt t v cc qu trnh phn hy cc hp cht hu c; cc qu trnh v c ha; mn ha... ngoi ra trong t cn c th c nhiu loi kh khc sinh ra t cc qu trnh ha hc, sinh hc nh: NO2, NO, H2, CH4, C2H4, H2S 4.1.3. Nhng cht dinh dng a lng v vi lng trong t 4.1.3.1. Nhng cht dinh dng vi lng Nhng cht dinh dng vi lng l cc cht m cy ci ch cn mt lng rt nh, nu thiu chng th cy cn ci, cho thu hoch km, nhng nu lng ln qu th li gy c hi cho cy, l cc nguyn t cn dng vt khong 10-3 ppm, thng l: bo, clo, natri, ng, st, mangan, km, vanadi v molipen. Hu ht, chng c mt trong thnh phn ca cc enzim, mt s trong chng nh clo, mangan, st, km v vanadi c th cn tham gia vo trong qu trnh quang hp ca cy xanh. 4.1.3.2. Nhng cht dinh dng a lng Nhng cht dinh dng a lng l nhng cht cn thit cho thc vt c cha cc nguyn t cacbon, hidro, oxi, nit, lu hunh, photpho, kali, canxi v magie. Khng kh v nc l ngun cung cp cacbon, hidro v oxi. Cc cht dinh dng a lng khc c t cung cp. Nh loi vi khun c nh m nn mt s thc vt c th hp th nit mt cch trc tip t kh quyn. Bn phn cho t b sung thm cc cht dinh dng cha cc nguyn t nit, photpho v kali. Canxi b thiu ht trong t l do cy ci hp th n, hoc nm dng khng tan nn cy trng khng hp th c. Chng ta cn bn vi cung cp canxi cn thit cho cy v kh chua cho t. 4.2. HO HC CA QU TRNH PHONG HO T 4.2.1. Khi nim v cc qu trnh phong ha S bin i v phn hu trong v Tri t do nhng nh hng qua li gia kh quyn, thu quyn v sinh quyn c gi l qu trnh phong ho. Phong ho c th l kt qu ca qu trnh vt l, ho hc hay sinh hc. Qu trnh phong ho vt l ( phong ha c hc ) l qu trnh lm vn do s thay i t ngt ca nhit , do h s gin n nhit khc nhau ca cc
74

loi khong cng nh do s tng p sut trong qu trnh kt tinh ca . Gi, xi mn, bng h c th ng thi l nhng yu t dn n qu trnh phong ho vt l i vi . Qu trnh phong ho sinh hc l qu trnh lm thay i h thng sinh hc ca thc vt v ng vt trong t. Sn phm phn hu ca nhng h thng ny qua nhng thay i xc nh s dn ti s thay i sinh hc ca mi trng xung quanh. Qu trnh phong ho ha hc bao gm hng lot nhng qu trnh ho hc n gin nh thu phn, cacbonat ho, oxyha-kh, ho tan v kt tinh... Trong thc t cc qu trnh ni trn thng xy ra theo c ch tng hp, nh hng qua li ln nhau, trong nc v nhng thnh phn ca kh quyn l nhng cht tham gia phn ng. Cc qu trnh ny cng chu nh hng mnh m ca cc iu kin a hnh v kh hu. Sau y ta cp n mt s qa trnh phong ho ha hc. 4.2.2. Cc qu trnh phong ha ha hc 4.2.2.1. Qa trnh phong ha ho tan v kt tinh Nhng lin kt to thnh bi cc ion trn v Tri t c ho tan tng i ln ch yu l cc mui halogen kim loi kim hoc kim th nh NaCl, KCl, MgCl2 trong mt s khong hay thch cao. SiO2 l thnh phn chnh ca a quyn c th ho tan theo phn ng sau: SiO2(r) + 2H2O H4SiO4(1 iu kin bnh thng, cc silicat t ho tan theo qu trnh trn vi mt lng rt nh nhng trong mi trng kim ho tan ca cc silicat c th tng hn do phn ly rt km ca axit yu H4SiO4. Qa trnh ho tan ca cc hyrxyt kim loi M(OH)n trong nc c biu th bng phng trnh cn bng ho tan sau y: M(OH)n(r) H2O M(aq)n+ + n(OH-)(aq) H+ + OH-

Khi kt hp vi phng trnh cn bng phn ly nc:

75

th ta thy kh nng to thnh phc cht ca ion kim loi M ph thuc rt nhiu vo pH ca mi trng t.: M(OH)n(r) + mOH[M(OH)n+m]m-

4.2.2.2. Qa trnh phong ha cacbonat ho Cacbonat ho l qu trnh phn ng ho hc ca cc cht trong v Tri t vi s tham gia ca H2O v CO2. Mt v d in hnh v qu trnh cacbonat c dng nh sau: CO2 + H2O CaCO3 + H+ CaCO3 + CO2 + H2O trong v tri t. 4.2.2.3. Qa trnh phong ha thu phn Thu phn l phn ng gia nc v cc dng hnh thi ho hc ca cc cht trong v tri t, cng chnh l phn ng axit-baz dn ti vic phn tch lin kt OH trong phn t nc. Cc kt qu nghin cu qu trnh phong ho thy phn cho thy rng cc xyt Al2O3 v Fe2O3 rt t chu phong ho, cc khong cha Ca v Na c tc phong ho cao hn cc khong cha Mg v K V d qu trnh phong ho thy phn ca orthoklas c m t qua phng trnh tng hp sau: 4KalSi3O8(R) + 22H2O Al4Si4O10(OH)8(R) + 8H4SiO4(1)+ + 4K+(1) + 4OH-(1) Orthoklas Caolanh Trong din bin ca qu trnh ny, pH ca mi trng xung quanh nh hng rt mnh ti tc ca qu trnh. Qu trnh phong ho ca kalifeldspat thnh glimmerspat c m t theo phng trnh phn ng sau: 3KalSi3O8(r)+ 12H2O + 2H+ Kalifeldspat Kal3Si3O10(OH)2(r) + 6H4SiO4(1) Glimmerspat + 2K+(1) H(aq)+ + HCO3-(aq) Ca(aq)2+ + HCO3-(aq) Ca2+ + 2HCO3-

Phn ng ny m t mt c ch phong ho ph bin nht ca cc cht

4.2.2.3. Qu trnh phong ho xy ho kh

76

y l nhng qu trnh phong ha phong ph v phc tp nht trong mi trng t, ph thuc rt nhiu vo thnh phn ha hc v h vi sinh vt t. Mt s v d c th nh sau: - Qu trnh phong ho ca oxyha-kh ca cc khong st fayalit Fe2SiO4 xy ra di iu kin c mt ca CO2 nh sau: Fe2SiO4(r) + 4H2O + 4CO2 2Fe(1)2+ + 0,5O2 + 2H(1)+ hoc Fe2O3 th qu trnh xy ra nhanh. - Trong qu trnh phong ho oxyha-kh ca cc khong pyrit FeS2 th cc thnh phn Fe v S s c xy ha ng thi. Phng trnh tng cng ca qu trnh nh sau: 4Fe2S + 15O2 + 14H2O 4Fe(OH)3 + 8SO42- + 16H+ H4SiO4(1) + 2Fe(1)2+ + 4HCO3(1)2Fe(1)3+ + H2O

Trn c s thu phn chim u th v s kt ta ca ion Fe3+ di dng Fe(OH)3

Nhng bin i tng t cng xy ra i vi vic axit ho nc ngm. Ngi ta c on theo c ch ca qu trnh trn xy ra trong cc m than M th hng nm c n 8 triu tn H2SO4 c to thnh v do cn phi c nhng phn ng vi sinh hoc phn ng trung ho tip theo x l. - Qu trnh phong ho oxyho-kh ca khong mangan l cc phn ng ca rhodonit MnSiO3 v maganspat MnCO3: MnSiO3 + 0,5O2 + 2H2O MnCO3 + 0,5O2 MnO2 + H4SiO4 MnO2 + CO2

Trong thc t, tc phong ho i vi tng loi rt khc nhau v ph thuc nhiu vo nhit , m ca khng kh. S phong ho xy ra nhanh vng nhit i, trc ht l vi cc khong ca kim loi kim v kim th. Mt khc nhng cht c nhim do hot ng ca con ngi thi vo t cng c th lm thay i tc cc qu trnh phong ho v sn phm ca chng. Trong mi trng axit th phn ng thng nhanh hn v do lm thay i cht lng t. 4.3. S NHIM MI TRNG T 4.3.1. Khi qut chung
77

t l ni tip nhn mt s lng ln cc sn phm ph thi t sn xut v sinh hot ca con ngi v ng vt, chnh l nguyn nhn gy nn s nhim mi trng t. Cn c vo ngun gc pht sinh cc cht gy nhim, ngi ta thng phn loi loi nh sau : - nhim mi trng t do cht thi sinh hot - nhim mi trng t do cht thi nng nghip - nhim mi trng t do cht thi cng nghip - nhim mi trng t do giao thng vn ti - nhim mi trng t do cht thi y t Cng c th phn chia s nhim t theo tc nhn gy nhim thnh mt s loi nh sau : nhim do tc nhn ha hc, nhim do tc nhn sinh ha v nhim do tc nhn vt l. 4.3.2. Mt s cht gy nhim mi trng t 4.3.2.1. nhim t do phn ha hc v ha cht bo v thc vt Trong nng nghip, loi nhim ny gy ra do s dng phn ha hc, thuc tr vt hi, cht dit c v cc cht kch thch t thc vt. tng nng sut cy trng, trn th gii cng nh nc ta c xu hng tng cng s dng cc cht ha hc, v vy n tc ng n mi trng t ngy cng mnh m hn. Chng lm thay i thnh phn v tnh cht ca t, c khi lm chua t, lm cng t, lm thay i cn bng cc cht dinh dng gia cy trng v t. S dng phn ha hc qu liu cng lm cho t b chua. t chua nh hng ti trng thi sinh l cy trng v hiu qu s dng phn ha hc. Do h thng ti tiu khng hp l hoc do ma nhiu nng lm, t trng trt b ra tri mt lp hu c, di tc dng ca nh sng mt s hp cht ch lu hunh b oxi ha thnh axit H2SO4, axit H2SO4 li tc dng vi st, nhm trong keo t thnh sunfat st hoc sunfat nhm, gy ra t phn, loi t ny c pH thp v kh trng trt. Phn bn ha hc c bn vo t, mt phn c thc vt hp th, mt phn c t gi li, nhng mt phn tng i ln b ra tri vo cc ngun
78

nc hoc phng thi vo kh quyn, gy nhim chung c thch quyn, kh quyn v c thy quyn. Thuc Bo v thc vt cng c nhiu loi, nc ta s dng thuc bo v thc vt t lu, ngy nay n cng tng ln ng k v khi lng v chng loi. Cng ging nh phn ha hc, cc loi thuc bo v thc vt cng b ra tri theo ngun nc rt nhiu, c tnh tc dng tr vt hi ch c 1-2% nn gy nh hng rt mnh n mi trng. Ngoi ra, thuc bo v thc vt cng li mt s hu qu xu cho con ngi v mi trng. Con ngi tip xc lu di vi thuc c th b ri lon sinh l, sinh ha, gy bnh ung th, sinh con qui thai v nh hng n tnh cht di truyn ca con ngi. S ngi b ng c thuc tr su do n rau, qu phun thuc tr su cha b phn hy tng ln kh nhiu. Cng do thuc bo v thc vt lm gim s lng ca nhiu loi sinh vt c ch nh ong mt , nm c ch lm gim tnh a dng sinh hc, lm xut hin cc loi su bnh khng thuc v l nguyn nhn bng n nn dch ca ry nu, bnh o n mt s vng. 4.3.2.2. nhim t do cht thi cng nghip v sinh hot Hot ng sn xut cng nghip li cc cht thi gy nhim c 3 dng: rn, lng, kh. Khong 50% cht thi cng nghip l cht thi rn nh than, bi, cht hu c, x qung.., trong c 15% c kh nng gy c nguy him. Cc cht thi rn cng nghip gy nhim rt ln cho t. c bit nghim trng l cc cht thi cng nghip lm nhim t bi cc ha cht v kim loi nng nh Cu, Zn, Pb, As, Hg, Cr, Cd. Cc nh my cn x vo kh quyn rt nhiu kh c nh H2S, CO2, CO, NOx..., chng cng sa lng xung mi trng t. cng l nguyn nhn gy ra ma axit, lm chua t, ph hoi s pht trin ca thm thc vt. Hng ngy con ngi v cc ng vt thi ra mt khi lng rt ln cc cht ph thi vo mi trng t. l rc, phn, xc ng vt v cc cht thi khc. Khu vc cng ng ngi th cc cht ph thi cng ln. cng
79

l vn cn c x hi quan tm gii quyt mt cch thng xuyn v khoa hc. 4.3.2.3. nhim t do tc nhn sinh hc nhim t do cht thi mt v sinh, hoc s dng phn bc ti, hoc bn trc tip bn thi sinh hot gy cho ngi v ng vt b nhim cc loi trc khun l, thng hn amip, k sinh trng nh giun sn. t b nhim trng giun k sinh, nhim vi sinh vt thng gp mt s vng nng thn hoc vng trng rau . t l mt con ng truyn dch bnh ph bin : Ngi - t - nc - cn trng - k sinh trng; Ngi - hoc vt nui t - ngi hoc t - ngi. 4.3.2.4. nhim do chin tranh Min Nam nc ta qua cuc chin tranh tn khc phi hng chu hn 100.000 tn cht c ha hc, trong c cc hp cht ioxim. 4.3.2.5. nhim t do thm ha a hnh Min ni, cao nguyn nc ta chim khong 67% din tch c nc vi gn 20.883.000 ha, c a hnh cao v dc, c cc yu t chia ct ngang, chia ct su, vi chiu di sn dc ln gy ra cc trung tm ma ln nht nc, gy xi mn t, l nguyn nhn suy thoi mi trng t. Hin tng st l t, khng nhng lm mt t ang sn xut m cn lm cho s nh hnh mt s khu sn xut min ni tr nn thiu n nh. Ngoi ra, do hin tng ph rng, t rng, i sng du canh, du c cng lm cho t i ni tng thm hin tng xi mn, l t. 4.3.2.6. nhim t do tc nhn vt l Ngun gy nhim ch yu cho t l qu trnh t nhin liu nh ci, xng, than, du kh trong sn xut cng nghip, giao thng vn ti v sinh hot. c bit nh my in, luyn kim, chy rng, pht rng t ry lm tng nhit ca t, lm hy hoi mi trng t, lm t mt mu m. Khi nhit trong t tng ln s gy nh hng xu n h sinh vt t phn gii cht hu c, lm chai cng t, lm mt cht dinh dng. Nhit trong t tng ln s lm gim hm lng kh oxi trong t, lm mt cn bng
80

oxi trong t v qu trnh phn hy cc cht hu c s to ra sn phm trung gian khng c li cho cy trng nh : NH3, H2S, CH4, andehit ... Nhit trung bnh ca Tri t tng ln l mt trong cc nguyn nhn chnh gy nn cc hin tng Elnino, Lanina, lm mc nc bin s dng cao, gy ra thin tai hn hn, l lt, bo t... 4.3.2.7. nhim t bi cc cht phng x Ngun nhim t bi cc cht phng x l nhng ph thi ca cc c s khai thc cc cht phng x, trung tm nghin cu nguyn t, cc v th ht nhn, cc c s s dng ng v phng x trong nng nghip, cng nghip v y t (s dng cc ng v phng x cha bnh v nghin cu khoa hc). Bn cnh li ch rt to ln th phng x gy cho con ngi nhiu him ho.

81