T.C.

GAZ NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI ESKA TARH BLM

ESK DOU VE BATI KAVMLERNDE FELSEF DNCE (SUMER, BABL, ASUR, HURR, HTT, GREK)

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan Mehmet BOZCA

Tez Danman Prof. Dr. Salih EEN

Ankara2008

NSZ Felsefi dnce yaznn insanlar tarafndan kullanlndan itibaren insanolunun dnd, gelitirdii ana konulardan birisi olmutur. Bu dnce yazy ilk kullanan Sumerler sayesinde ilk defa kaleme alnarak dnya medeniyetine rnekler olarak sunulmutur. Sumerlerden deiik kltr corafyalarna onlarn felsefi dnceleri dalga dalga tesir etmi ve nl bat felsefesi dncesinin de temelini oluturmutur. Bu konu bal ile DouBat arasndaki felsefi geliim srecini ortaya koymay amalamaktayz. Gnmzde bat felsefe anlaynn kaynann klasik bat mitolojik ve dinsel kaynakl belgelere dayand ve gelitirildii dncesi empoze edilmektedir. Esasnda felsefi dnce anlaynn Sumerler aracl ile Anadoluya buradan da Avrupaya tand ve gelitirildii, yaynlanm olan bu konular ile ilgili ivi yazs ile yazlm belgeler sayesinde netlemitir ancak yeni nesillere bunu ad geen balktaki tezimiz ile mukayeseli olarak ele alp aktarmaya altk. Sumerlerin modern diller iinde en byk yaknlnn Trke ile olmas da gz nne alnrsa, Doudan Batya doru k sap gelien felsefi geliimin bir tarafndan da biz Trklerin katksnn olduu dncesi ortaya konmu olacaktr. Bu dncelerden dolay byle bir konuyu tezin temel amalar istikametinde hazrlamak istedik. Bu konuyu aratrrken ncelikle Sumer mitolojik ve dini anlayyla yazlm belgelerden, daha sonra onlardan etkilenen Mezopotamya da ki Sami kabilelerin (Asur, Babil) ve oradan da Anadoluya (Hitit, Huri) yansmalar ile ilgili belgeleri izleyerek klasik bat felsefesinin temel kaynaklarn ele alarak benzerlikler ve farkllklar ortaya koymaya altk. Yararl olur dncesiyle almamzn sonuna konuyla ilgili birka harita ve resim koymay uygun grdk.

ii

almalarmda esirgemeyen danman

ufuk

ac

ynlendirmeleriyle Prof. Dr. Salih

yardmlarn EENE

hocam,

Sayn

teekkrlerimi bor bilirim. Ayrca, gerektii yerde yardmlar ile yol gsteren deerli hocam, Sayn Prof. Dr. lhami DURMUA ve Yrd. Do. Dr. Mcahit COKUNA en iten teekkrlerimi sunmay bir grev kabul ederim.

Mehmet BOZCA Ankara - 2008

iii

NDEKLER NSZ ...ii NDEKLER .................iv KISALTMALAR ......vii GR ..1 BLM I SUMERLERDE FELSEF DNCE A) Sumerliler .........8 B) SUMERLERDE MTOLOJ ...14 1. Evrenin Yaratl Mitosu (Glgam, Enkidu ve ller Diyar)...18 2. Evrenin Dzenlenmesi 25 3. Dumuzi ile nana Mitosu .26 4. Sumer Tufan Mitosu 29 5. Enki ile Ninhursag Mitosu ..31 6. Dumuzi ile Enkidu Mitosu ..33 7. Sumer-Akad Glgam Mitoslar 34 C) SUMERLERDE DN. ..37 D) SUMERLERDE ASTRONOM ..45 E) SUMERLERDE TIP ....50

BLM II ASUR-BABLDE FELSEF DNCE A) Asur-Babil ...55 B) ASUR VE BABLDE MTOLOJ....66 1. tarn ller Diyarna nii ....67

iv

2. Atra-Hasis Mitosu ....70 3. Babil Yaratl Mitosu ..72 4. Babil Tufan Mitosu ..77 5. Babil Glgam Mitosu ....79 6. Adapa Mitosu ...84 C) ASUR VE BABLDE DN ...86 D) ASUR VE BABLDE ASTRONOM .....91 E) ASUR VE BABLDE TIP ...95

BLM III HTT ve HURRLERDE FELSEF DNCE A) Hitit Ve Hurriler 101 B) HTT VE HURRLERDE MTOLOJ..111 1. Tanrlarn Rekabeti ...114 2. lluyankus Mitosu ..115 3. Ullikummis Mitosu 118 4. Telepinus Mitosu ( Kaybolan Tanr) ..120 C) HTT VE HURRLERDE DN ...122 D) HTT VE HURRLERDE TIP ...127

BLM IV ANTK YUNANDA FELSEF DNCE A) Antik Yunan ......132 B) ANTK YUNANDA MTOLOJ .140 1. Yunan Teogonisi (Evrenin Yaratl ve Tanrlarn Douu).147 2. nsann Yaratl ....151

3. Lerne Ejderinin ldrlmesi ..162 4. Kybele Mitosu ...163 5. lk Gzellik Yarmas...165 C) ANTK YUNANDA DN ..175 D) ANTK YUNANDA ASTRONOM ....180 E) ANTK YUNANDA TIP ..194 SONU ..206 KAYNAKA ..214 EKLER ...222 ZET ..245 ABSTRACT ...247

vi

KISALTMALAR

a.g.e. a.g.m. a.g.t. A.. G.. H.. Bkz. c. ev. Der. DTCFD. Haz. M. T.T.K. Yay. .D.G.S. A.

Ad Geen Eser Ad Geen Makale Ad Geen Tez Ankara niversitesi Gazi niversitesi Hacettepe niversitesi Baknz Cilt eviren Derleyen Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi Hazrlayan Milattan nce Trk Tarik Kurumu Yaynlar stanbul Devlet Gzel Sanatlar Akademisi

GR Gemiin nda bugn renmek, ayn zamanda bugnn nda gemii renmek demektir. Tarihin ilevi, gemi ve yaanlan zaman hakknda daha salam bir anlay, bunlarn karlkl ilikileri iinde ilerletmektedir. Gemi ve gelecek ayn zaman aralnn paralar olduu iin bu gnle ilgilenmek ile gelecekle ilgilenmenin birbirine bal bulunduunu gstermek kolaydr. Tarih ncesi ile tarihi zaman arasndaki snr izgisi, insanlarn yalnzca bugnde yaamay brakp, srekli olarak hem kendi gemileri hem de kendi gelecekleriyle ilgilenmeye baladklar zaman geilmitir. Tarih, gelenein kuaktan kuaa aktarlmasyla balar; gelenek ise gemiin alkanlk ve derslerinin gelecee tanmasdr. Gemite olup bitenler, gelecek kuaklarn yarar iin kaydedilmeye balanr. Hollandal tarihi Huizinga, tarihi dn her zaman bir amaca hizmet eder demitir. Tarih, insann yeryzndeki konumunun yetkinletirilmesi hedefine doru ilerleme haline gelmitir. Dnyann btn alarnn insan soyunun gerek zenginliini, mutluluunu, bilgisini, belki de erdemini oaltm olduu ve halen de oaltmakta olduu yolundaki sevindirici sonu1 gz ard edilmemelidir. Tarih, edinilmi becerilerin kuaktan kuaa iletilmesi iin bir ilerlemedir. Gemiin gelecee ve gelecein de gemie k tutmas, tarihin ayn zamanda hem temellendirilmesi, hem aklanmasdr. Bilim, teknoloji, felsefe, edebiyat, sanat ve toplumsal yap, uygarln olduu ortamda doar ve geliir. Uygarln balamasnn nkoulu yerleik yaamdr. Yerleik yaam ise corafyann ve iklimin uygun olmasyla ok yakndan ilgilidir. Nitekim uygarlk ve dolaysyla kentsel yaam, devlet, yaz,

Edward GBBON, Roma mparatorluunun Gerileyi ve k Tarihi, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, s. 17, stanbul 1994

yasalar, astroloji, felsefe, matematik; tarihte ilk kez Dicle ve Frat nehirlerinin vadilerinde ortaya kmtr. M..4000li yllarda Mezopotamya ve Dou Akdeniz evresinde yarkra topraklarda eitli toplumlar yaamaktayd. Bu toplumlarn blgesel koullara uygun uralar ve ekonomileri olduunu sanyoruz; avclk, balklk ve iftilik gibi. Bu insanlar keifleri ve icatlaryla insanln kltrel birikimini gelitirdiler. Topografya, jeoloji, astronomi, kimya, matematik, tp, zooloji ve botanik gibi bilim dallar ile tarm, teknoloji, metalrji, mhendislik ve mimarlk alanlarna ilikin bilimsel ve pratik bilgiler edindiler ve bu bilgileri biriktirdiler. Kimi zaman da ilerinde bilimsel, felsefi gerekler olan bysel inanlar zamanla gelenek oldu. Ticaret yoluyla, eitli nedenlerle yaplan yer deitirmelerle ve glerle, anlan bilgiler ve teknikler geni alanlara yayld; farkl kltrler arasnda karlkl etkileimler olutu. Byk bir bilgi ve beceri birikimi gerekleti. Biz de bu tezimizde, insanlk tarihine katkda bulunan bilimlerin verilerinden ve kuramlarndan yararlanarak Eski Dou ve Bat Kavimlerinde Felsefi Dnce (Sumer, Babil, Asur, Hurri, Hitit, Grek) den bahsedeceiz. Mezopotamya ki rmak arasndaki yada ortasndaki diyar anlamna gelen

Mezopotamya, kuzeyden gneye Gneydou Toroslarn eteinden Basra Krfezine ve batdan douya Suriye lnden Zagros Dalarna dek uzanr. Denizden ykseklii, genelde 180 metredir; 300 metreyi aan kesimlerine ok ender rastlanr. Blgenin, Dicle ve Frat rmaklarnn birbirlerine en fazla yaklat Badat yresine dek olan Kuzey blm Kuzey Mezopotamya ve bu kesimin gneyinde kalan blm Gney Mezopotamya terimiyle adlandrlr. Baka bir anlatmla, Dou Akdeniz kylarndan Dicle-Frat Vadisine uzanan ve Basra Krfezine ulaan, verimli olduu ve hilale

benzedii iin Verimli Hilal ad verilen alann bir blmn kapsar. Mezopotamyann byk bir blm bugnk Irakn snrlar iinde kalmaktadr. On sekizinci yzyla dek ilk uygarlk denince akla Eski Yunan geliyordu. On dokuzuncu yzylda insanln en eski uygarlnn Msr olduu sanlyordu. Hititlerin varl ve Anadoluda (Mezopotamya etkisiyle) parlak bir uygarln kurucusu olduklar, on dokuzuncu yzyln sonlarna doru anlalabildi. Bu koullarda, insanln uygar topluma ilk olarak, .. 4. bin ylda Sumer denilen Aa Mezopotamyada getii ancak yirminci yzyln banda kesinlemitir. Artk bu konuda bilim evrelerince gr ayrl yok. Ama uygar topluma geiin nedenleri ve ayrntlar daha yeni yeni netletirilmeye allyor. Mezopotamya Uygarl Olaylar .. 5000 dolaylar: Sumerlerin (Zagroslardan yada Toroslardan ) Aa Mezopotamyaya inileri Eridu kynn kuruluu Ubaid Kltr dnemi. . 4500 dolaylar: Byk sulama kanallarnn yapm; Bakr metalrjisinin gelimesi. .. 4000 dolaylar: Sunaklarn tapnaklara dnmesi; Hara ekonomisi evresi; Mlkiyet gstergesi mhrlerin grn. .. 3500 dolaylar:

Eridunun kente dnmesiyle uygarln douu; Uruk kltr dnemi. .. 3300 dolaylar: Urukun Eanna Tapnanda ilkyaz rnekleri; Tekerlein icad (mleki arknn kullanl). .. 3000 dolaylar: Tapnak ekonomileri ve byk aile iletmeleri evresi; Sabann icad; Sumer kent-devletlerinin gelimesi; Jemdet Nasr Kltr dnemi; Sumer yaratl mitosunun tretilii. .. 2600 dolaylar: Tun metalrjisi; Ur kentinin lks mallarla ve kurban edilmi insanlarla dolu ur kral mezarlar; Sumerde I. Ur Hanedan egemenlii dnemi .. 2500 dolaylar: Sumerde Elam egemenlii; Sumer ile ndus arasnda ilikiler kurulmas; Tun metalrjisinin gelimesi. .. 2300 dolaylar: Sami (dilli) gebe halklarn Aa Mezopotamyaya szmalar; Sumer egemeni sanl yneticilerin kyla, Sumerde kent devleti evresinden yerel devlet evresine geilii; Ynetimin (ensi sanl) rahiplerden (lugal sanl) savalara geii; Urukagina Yasa Derlemesi; Akad Kral Sargon ile egemenliin Sumerlerden Samilere geii.

.. 2200 dolaylar: Sumercenin yerini (Sami lehesi) Akadann al; Ur Nammu Yasa Derlemesi. .. 2000 dolaylar: Uygarln Mezopotamya evresi lkelere yayl; Sumercenin gnlk dil olmaktan kp Mezopotamyann din dili olarak kalmas; Babillilerin Mezopotamya imparatorluunu kurular: Eski Babil dnemi. .. 1900 dolaylar: Drt tekerlekli sava arabalarnn grnmesi; mparatorluun Asura geii; Anadoluda Asur ticaret kolonilerinin kuruluu; Yaznn Asurlar vastasyla Anadoluya gelmesi; Mezopotamya uygarln benimseyen Hititlerin ykselii. .. 1800 dolaylar: Sami (dilli) gebe Amurrularn Mezopotamyaya aknlar; Hammurabinin Babilde Amurru Hanedann kuruu; Babil yaratl mitosunun derlenii .. 1700 dolaylar: ki tekerli tun sava arabal aknclarn evrede grnmesi; Avrasya gebeleri Kassitlerin Mezopotamyaya aknlar; Hamurabi Yasalarnn derlenii. .. 1600 dolaylar: Hint-Avrupa dilli Kassitlerin egemenlii altnda Mezopotamyada (grece) Karanlk a dnemi;

Mezopotamya

iviyazsndan

etkilenen

Filistinli

tacirlerin abeceyi

(alfabetik yazy) gelitirmeleri. .. 1400 dolaylar: Hititlerce gelitirilen demir silahl sava tekniklerini benimseyen Asurlularn yeniden ykselii; Asur nderliinde Mezopotamyadaki Kassit egemenliine son verilmesi. .. 1000 dolaylar: Asur imparatorluunun yeniden kuruluu; Bir Sami dili lehesi olan Arami dilinin Ortadouda tacirlerin ve kamu grevlilerinin (diplomasi) dili durumuna gelmesi. .. 900 dolaylar: Ortadouda ve Mezopotamyada atl (svari) sava tekniklerinin yaygnlamas. ..763 (15 Haziran): Gne tutulmas; bunun ileride tarihiler iin, Mezopotamya tarihlerinin ortak bir kronolojisinin oluturulmasnda dayanak noktas olarak kullanlmas. .. 700 dolaylar: Asur Kral II. Sargonun Mezopotamya imparatorluunu Ortadou imparatorluuna doru geniletmesi; Asurlularn srail kralln ykp sekinlerini Babile (srgn) getirileri (Musaclarn birinci Babil srgn). .. 689 dolaylar: Babilin Asurlularca ele geirilip ykl, srlp, sular altnda braklp, batakla dndrl. .. 680650 dolaylar:

Sennacheripin, imparatorluk bakentini Asurdan (sfrdan) yaptrd Nineveye tay; Asurbanipalin, Mezopotamyada bilinen, bulunan tm tabletlerin birer kopyasn karttrp saraynn kitaplnda toplay. ..612: Asur imparatorluunun Medler Babilliler ve skitler tarafndan ykl; Asurbanipalin kitaplnn, ykntlar altnda kalmasyla, Mezopotamya uygarln aydnlatacak bilgilerin amz tarihilerine kalabilmesi; Yeni Babil mparatorluunun kurulmas. .. 600 dolaylar: Mezopotamyann dou komusu randa Zaratustrann (Zerdtn) ift tanrclk denebilecek Zoroastercilii Mezopotamya uygarlnn kltrel kalt zerine kuruu; Yeni Babil mparatoru Nebukadnezarn teki Musevi krall Yahuday ykarak sekinlerini (ikinci Babil srgn ile) Babile getiriinin, Yahudi sekinlerinin Eski Ahiti derlerken etkilendikleri Babil yaradl destann kutsal kitaplarnn bana almalar. .. 560 dolaylar: randa Kyrosun Pers Hanedann kurup Ortadou imparatorluunu ele geirerek Mezopotamya halklarnn siyasi varlna son verii. .. 330 dolaylar: Makedonya Kral skenderin Persleri yenilgiye uratp Ortadou mparatorluunu ele geirirken kendine teslim olan Babil kentinin Marduk Tapna Barahibi Berososa iinde Babil Yaradl Destan (Enuma Eli) bulunan Babylonica olarak bilinen Mezopotamya ve Babil tarihini yazdrmas.

BLM I

SUMERLERDE FELSEF DNCE

A. Sumerler Sumerlerin kkeni byk tarih sorunlarndan biridir; bunun nedeni bizim her eyi bilmek isteme tutkumuzdur ve ayrca bunun ne gibi bir neminin olabilecei de belli deildir. nk tarihi iin nemli olan bir toplumun yaam rgs, siyasi, toplumsal ve ekonomik rgtlenmesi yada insanln kltrel mirasna yapm olduu katklardr. M.. 4500lerden itibaren Asya ilerinden geldiini dndmz Sumerler, geldikleri corafya olan bugnk Irak (Mezopotamya)ta yazy ilk defa kullanarak yeni bir r amlardr. Bu nemli bulu ile geldikleri blge ve yaadklar corafyada elde ettikleri kltr birikimini, bu corafyaya olan komu halklara iletmiler ve onlarn kendi dillerinde ve ivi yazs ile eserler meydana getirmelerine de etken olmulardr. ncelikle Sumerler kimdir sorusuna cevap vermeye alalm; Sumer adnn, Mezopotamyaya gelen bu toplumun orada yaayan komular Akadlar tarafndan bu isimle ifade edilmesi neticesinde bilim dnyasnca kullanld aktr. Sumerin ne anlama geldii konusu henz akla kavumam bir sorun olarak karmzdadr. Ancak, Eski adan gnmze toplumlara isim verilmesi konusu genelde komular tarafndan ve bir tek isimle ifade edilmesi eklindedir. Sumerler iin durum farkldr. Sumer belgeleri ve Sumerlerden bahseden Eski a dnyasnn dier dillerinde

yazlm vesikalarda bu kavim ad hep Sumerler olarak grlmektedir. Fakat ilgin olan Sumerlerin belgelerinde kavimleri iin KI.EN.GI ya da KI.EN.GIR adnn da kullanldn sylemeleri gereidir. Bu kaytlar bizim iin ok nemlidir. nk Eski in kaynaklar Krgzlar KIEN-GUN yazl ile isimlendirmektedirler. Bu isimlendirmelerin birbirine yaknl, Sumerlerin bugnk Irak blgesine Asya ilerinden gelmi olma dncesini kuvvetlendirmektedir. Bu grmz destekleyecek baka bulgularmzda vardr; Rus Arkeolog Nikolsky Sumerlerin ana vatan olarak Trkmenistan iaret eder. Bu lkenin kurganlarndan karlm olan arkeolojik buluntular, Sumer mezar buluntularyla benzerlik gsterir. Bunun yannda Masson tarafndan hazrlanm olan arkaik Sumer dnemi ivi yazl semboller ile ran (n Elam Dnemi), Gney Trkmenistan ve Hindistan (Harappa Blgesi) belgelerinin paralelik gstermesi yine bizim tezimizi destekler niteliktedir. Yani, Sumerler Asya ilerinden Mezopotamyaya gelmilerdir. Yukarda bahsettiimiz Sumerlere verilen KI. EN. GI ya da KI. EN.GIR isimleri, bu blgede henz bu insanlar yaarken bize gre o blgenin gl kltrlerinden inlilerce verilmi olma ihtimali dikkate alnmaldr. 2 Sumerler Mezopotamya gibi ok mevsimli bir corafyada yaamalarna ramen kaleme aldklar ve mitolojik olarak anlattklar belgelerde mevsim anlaylarn yaz ve k olarak ifade etmektedirler. Yaz adn eme karl ile k ise enten yazl ile ifade etmektedirler. Bu mevsim anlay, Asya bozkrlarnda yaayan kltrler iin geerli olacak bir kullanm eklidir. Hakikaten o blgede ya yaz vardr ya da k vardr. Ara mevsimler yoktur. Yine destekleyici bir dier bulgu, Sumerlerin giyim kuam tasvirlerinde, ayaklara kadar uzayan ve elleri tamamen kapatan uzun ve kaln bir giyim motifi ile betimlemeleri onlarn souk bir blgeden Mezopotamyaya geldiklerinin bir baka delilidir. nc destek olgumuz ise Sumerlerin ilk kaleme aldklar yazl belgelerde Gk Tanr olarak ifade ettikleri tanr Ana ok byk bir nem verdikleri bilinmektedir. Bu anlamda nemli ehirlerinden
2

Bkz. Salih EEN, Sumerler, Eski n Asya Uygarlklarndan Gnmze Anadoluda Trk Varl, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, s. 101102, Ankara, 2008

10

olan Urda, M.. 3000lere tarihlenen ve tanr Ana adanm olan tapnan mimari zellikleri bizde Asya bozkrlarndaki Trk ve Budist inancna sahip kltrler tarafndan yaplm ibadet ya da kutsal meknlarn armn yapmaktadr. Bir dier karlatracamz husus, hem Mezopotamyada kurulmu olan Sumer ehri Mari ile Trkmenistandaki Ayn ismi tayan Mari ehirlerinin isim paralellii ve Trkmenistanda M.. 2000lere tarihlenen bir eski tapnan varl ve bu yapnn Sumer mabet mimarisi ile paralellii gereidir. 3 Yukarda saydmz deliller, Sumer dilinin yaps ve bnyesinde bulundurduu yzlerce Trke kelime ile desteklendiinde, bunlarn Trk kltr ile yakn balarnn olduu aka ortaya konulmu olmaktadr. Bu dil, Trke-Moolca gibi bitiken dediimiz eklemeli dillerden olup Eski a yazl belgeleri iinde en eskiyi temsil etmektedir. Bu dildeki Trke kelimelerin karlatrmal almasn derli toplu olarak Osman Nedim Tuna yapm, bir kitapk halindede yaynlamtr. Sumerce, o dnemin dillerine saysz kelime vermi ve bu kelime daarc gnmz modern dillerinede geerek etkisini devam ettirmitir. Burada Sumer-Trk irtibatn ortaya koyan birka kltr kelimesi zerinde durmakta yarar vardr. Bunlardan en nemlisi bizim Tanr olarak ifade ettiimiz kelimenin karl olarak Sumercede Dngr kelimesidir. Bu kelimeyi yalnzca Sumerler ve Trkler kullanmaktadr. Bizim br olarak ifade ettiimiz kurt kelimesini yine Sumerler buru eklinde kullanmaktadrlar. Bu kelime bizim ve Sumerlerin ortak kltr kelimesidir. 4 Nitekim Sumer dili Hint-Avrupa dillerinden farkl olarak ekimli deil; tpk Trke gibi eklemeli bir dildir; eklerde Sami dillerinden fark olarak n ekler biiminde deil; son ekler biiminde eklenir ve kk szcklerde de herhangi bir deiiklik yaplmaz. Sumer dili ile Trke arasndaki bu benzerlik Sumerler ile eski Trklerin akraba olabileceini dnenlerin ellerini glendirebilecek trden bir argman. stelik Sumerlerin siyasal ve
3 4

Bkz. EEN, agm, s. 102103 Bkz.EEN, agm s. 103104

11

toplumsal yaamlar da eski Trklerinkiyle ok ciddi bir takm koutluklar tayordu. Bilim adamlar, yzyllarca sren byk abalar harcama pahasna iviyazs iaretlerle yazlm metinleri zmeyi baardlar. Ustalklarn ncelikle XVII. Yzyldan beri Douda gezenlerin toprak stnde bulduklar ve Avrupaya getirdikleri st yazl talar ve tulalar zerinde gsterdiler. Ardndan, Pers kral Dareiosun yerden yz metre ykseklikteki Behistun (ran) kayasna kaztt, dilde yazlm olan (eski Perse, Elamca ve Babilce) byk yazt zerinde hevesle altlar. Nihayet, Kuzey Mezopotamyada gerekletirilen ilk kazlarda binlerce kil tablet karld: Fransz Paul-Emile Bottann Korsabda yapt (18431854), ngiliz Layardn Nimrud ve Ninovada yapt (18451855) kazlard bunlar. 5 1850ye doru bu Asur ehirlerinden ve Babil ve civarlarndaki henz kefedilmemi kalntlardan gelen yaztlarn byk bir ounluunun Asurca ya da Babilce olduunu syleyebilecek kadar bilgiye sahiplerdi. Bu diyalektlerin hepsi birbirine ok yaknd ve her ikisi de branice, Arapa ve Aramcayla akrabayd, yani bunlar Sami dildeydi. Ancak ne Orta Mezopotamyadan toplanan kalplardaki yazlar iin, ne de Ninovadan gelen iki dilli tabletlerin ikinci dili (birinci dil Asurcayd) iin ayn durum sz konusuydu. Bu ikinci dil Asurca ve Babilce metinlerde kullanlan iaretlerin aynsn kullandndan ve Asur okullarndaki retmenlerin rencileri iin hazrladklar ilk okuma kitaplar bu gstergelerin telaffuzlarn gsterdiinden, bu metinler sessel olarak okunabiliyor hatta yaps tahmin edilebiliyordu, ancak anlamak mmkn deildi. Aslnda onlarn durumu herhangi birimizin rnein Latince karakterlerle yazlm Vietnamca bir metin karsnda dt durum gibidir. Bununla birlikte kesin olan bir ey vard: Mezopotamyadaki bu teki dil ne Samice, ne Perse, nede Elamcayd ve

Jean BOTTERO, Eski Yakndou Smerden Kutsal Kitaba, Dost Kitapevi, s. 33, Ankara 2003

12

ayn karlatrmay yaparsak, Vietnamca Franszcadan ne denli farklysa, bu dil de Asurcadan yada Babilceden o denli farklyd. 6 1852de Asur biliminin en nemli nclerinden ngiliz Sir Henry Creswicke Rawlinson, bu gizemli dilin grnrdeki dilbilgisel yapsn temel alarak, dilin, tm Orta Asya halkn kapsayan skitler yada Turanlaraait olduunu ne srmtr. 7 1869da byk Fransz Asur bilimci Jules Oppert bu dile Sumerce demeyi nermitir. Oppert Mezopotamya krallarnn seve seve kendilerine mal ettikleri Sumer ve Akad Kral unvann temel alyordu. Gerekesi de uydu; Aradaki zamanda bulunan kimi metinlerde Akad ad Babil blgesini ifade ediyor olmalyd; burada yaztlarn birou Babilce yada komu bir Sami dilindeydi; ana bu dil daha eskil olmas gereken Akadayd. yleyse Sumer ad Gney Mezopotamyay gstermekteydi; burada ise dank halde birok tablet bulunmutu ve Opperte gre bunlardaki yazlar Trke, Macarca ve Finceyle akrabal bulunan dier bir dildeydi. 8 Sumerlerin dili Trke ile temel yaps bakmndan benzerlik gsterir, yani onun gibi sondan eklemeli diller tipindedir. Ayrca Sumercede Trke ile mterek yada Trkeye benzeyen baz kelimelerle de karlalmaktadr. Bu bakmdan bizi yakndan ilgilendirmeleri tabii olan Sumerliler Mezopotamya uygarlnn kurucusu olmakla da kalmazlar. Bu kavim medeniyet tarihinin temelinde byk ve r ac bir rol oynamlardr. 9

6 7 8 9

BOTTERO, age, s. 3334 BOTTERO, age, s. 34 BOTTERO, age, s. 34

Aydn SAYILI, Msrllarda Mezopotamyallarda Matematik, Astronomi ve Tp, T.T.K Yaynlar, s. 4, Ankara 1991

13

Mezopotamyada yaayan birok farkl kavimden ilk ne kan ve daha sonraki medeni oluumlarn temelini atan Sumerlerdir. Gerek Yaz, Dil, Tp, Astronomi, Matematik gerekse Din, Fal, By ve Mitoloji gibi alanlarda ilk ne kan ve bilinen toplum Sumerlerdir. Yaratl ve Tufana ilk kez Sumerlerde rastlanr. Sumer dneminde 21i byk olan 35 ehir ve kasaba vardr. Bunlara rnek vermek gerekirse; Ki, Nippur, Zabalam, Umma, Laga, Eridu, Uruk ve Ur zikredilebilir. Bu dnemde her kent genellikle surlarla evriliydi. Her kentte en az bir tapnak bulunurdu. Sumerlerde tarihin ilk kral listeleri ile karlalr. Fakat bu listeler genellikle tarihsel gereklerin tesinde mitolojik unsurlara da sahiptirler. rnein kral listesine gre Tufandan nce Sumerlerin yaad blgede efsanevi sekiz ynetici (ve dolaysyla kent) mevcuttu. Kral listesine gre Tufandan sonraki ilk Sumer hanedanlar Ki, Uruk ve Urdur. nl Glgam destannn kahraman Glgam kral listesine gre Uruk Hanedannn krallarndandr. Lagata iktidara gelen Ur-Nane, yaptrd inaatlarla ne kmtr. Urukagina da ilk yazl kanunlarla tannmtr. Erken dnemlerde Sumerlerin ana tanrs Andr, fakat daha sonraki dnemlerde bu tanr yerine Enlil Sumerlerin ba tanrs konumuna ykselir. Enlilin Nippurda Ekur adnda bir tapna vardr. Bu nedenle Nippur Sumerlerin dini bakenti saylrd ve burada tapnak yaptrmak veya bu tip tapnaklarn inaatnda almak, hizmetli olmak nemli saylrd. Mezopotamya blgesi civar kavimlerin istilasna maruz bir blge olduundan buraya szan Sami kavimlerin nfusu gitgide artmaktayd. M.. 2400 ylna doru bu Sami unsurlar siyasi hkimiyeti ele geirdiler ve Akad Slalesini kurdular ( Milattan nce takriben 24002000). Sargon tarafndan kurulan bu imparatorluk snrlarn Elam, Yukar Dicle ve Akdeniz istikametlerinde geniletti. Bu devlet d istilalar sonunda ykld. Fakat bir mddet sonra Sumerler yeniden siyasi hkimiyeti ele geirdiler. Sumerlerin

14

bu ikinci siyasal egemenlik devresine Sumer Rnesans ad verilmektedir (yaklak olarak 21001900). Sumer Rnesans anda Sumer medeniyeti en yksek gelime seviyesine ulam, bundan sonra Sumerler ayr ve mstakil bir kavim olarak ortadan kaybolmulardr. Bununla beraber medeniyet faaliyetlerinin etkileri uzun mrl olmu, daha uzun zaman bu blgede srp gitmitir. Sumer yazsyla birlikte Sumerlerin dili de Mezopotamyada uzunca bir sre yaamaya devam etmi, aydn zmrenin dili, bilim, din ve kltr dili sfatyla, Sumerlerin siyasi ve etnik bir varlk olarak tarih sahnesinden tamamen kaybolmalarndan sonra da kullanlm ve nemini muhafaza etmitir. B. SUMERLERDE MTOLOJ Sumer mitolojisi, yaklak olarak M.. 3500den 2000lere, Dicle ile Frat arasnda yer alan ve Basra Krfezinin kuzeyine, bu gnk Badata kadar uzanan greceli olarak kk bir lkede yerleik olan Sumerlerin, tarihsel devirlerde Sami, Hint-Avrupa kkenli olmayan bir halkn kutsal ykleri; bu lkeyi btn Yakn Dounun uygarlk beii olarak adlandrmak yerinde olacaktr. 10 M.: 3500 ile M.. 2000ler arasnda uzun dnemde btn Yakn Dounun baat kltrel grubunu temsil edenlerin Sumerler olduu bilinen bir gerektir. iviyazsn gelitiren ve byk bir olaslkla icat eden Sumerlerdi; Yakn Dounun btn halklarn derinden etkilemi tinsel ve dinsel kavramlarla btnlkl bir panteon gelitiren Sumerlerdi; son olarak, ierikte zengin ve biimde etkili bir edebiyat gelitiren Sumerlerdi. Dahas, u nemli gerein de unutulmamas gerekir; M.. nc bin yln sonunda Sumer, Samiler tarafndan ele geirilip zapt edildiinden, Sumerlerin politik varlklar zaten sona ermi ve Sumerce l dil haline gelmiti, lkenin yaayan, konuulan dili giderek Sami Akadca dili olmutu. Buna karn Sumerce

10

Samuel NOAH KRAMER, Smer Mitolojisi, Kabalc Yaynlar, s. 63, stanbul 2001

15

yzyllar boyunca Sami fatihlerinin edebi ve dinsel dili olarak kullanlmaya devam etti, ayn Roma devrindeki Yunanca ve Orta adaki Latince gibi. Gerekten de uzun yzyllar boyunca Sumer dili ve edebiyat almas yalnzca Babillilerin ve Asurlularn deil, Elamllar, Hurriler, Hititler ve Kenanllar gibi ou evre halkn da entelektel ve tinsel merkezlerin ve yaz okullarnn temel ura olarak kald. u halde, aka hem yalar hem de ierikleri nedeniyle Sumer mitolojik masallar ve kavramlar btn Yakn Douya yaylm ve ilemi olmaldr. Bundan dolay Sumer mitleri ve efsanelerinin bilgisi, kadim Yakn Douda geerli olan mitolojiler stne yaplacak bilimsel almalarda uygun bir yaklam iin balca temeldir, nk bunlarn ardndaki kken ve geliimi hi de azmsanmayacak lde aydnlatr ve akla kavuturur. 11 Mitos (myth), efsane (legend), destan (saga) ve halk yks (folkstory) ile Marchen (masal) arasnda genellikle yapld grlen ayrm, edebi lte dayanr; yaplmakta olan bir baka ayrm, mitos ile tarihsel gerekler arasnda olup, mitos nitelii tayan herhangi bir eyin inanlmaya deer olmad gibi bir dnceye dayanmaktadr. Biz burada ne edebi bir lt ne de tarihsellik lt kullandk; bunun yerine ilev lt benimsenmitir. Mitos belli bir durumun yaratt insan d gcnn (imgeleminin) rn olup, belli bir ey yapma niyetini gsterir. Byle anlaldnda, mitos hakknda sorulmas gereken doru soru, onun gerek olup olmad deil, onunla ne yapmak niyetinde olduu sorusudur. 12 Herhangi bir toplumda mitoslarn varl iki yoldan aklanabilir; biri oraya yaylma yolu ile gelmi olmalardr; tekisi, benzer durumlarla kar karya kalan bir toplulukta, d gcnn, teki topluluktan bamsz almasnn rn olarak, benzer mitoslarn olumas yoludur. Usenerin aratrmalar,
11 12

Tufan

mitosunun

dnyann

hemen

her

blgesinde

KRAMER, age. S. 6465 Samuel HENRY HOOKE, Ortadou Mitolojisi mge Yaynlar, s.1314, Ankara 2000

16

bulunabileceini

gstermitir.

Tufan

mitosunun

Sumer

ve

Babilonya

biimlerini incelerken, bu mitosun, Dicle-Frat Vadisinde bulunuunun, belli aralarla grlen ykm getirici sellerin rn olarak aklanabileceini greceiz. Ama rnein Yunanistan ya da Kenan lkesi gibi bu tr sellerin grlmesi olanann bulunmad lkelerde Tufan mitosu ile karlamamz, o mitosun hangi yoldan yaylp geldiini izleme olanann artk bulunmad durumlarda bile, onun kaynandan buralara tandn gsterir. Mitoslarn ktklar yerden baka lkelere nasl gidebildiklerinin bir rnei, Adapa mitosunu ieren ivi yazl bir tabletin Msrda ortaya karlmasyla verilmi bulunuluyor. Sz konusu tablet, Msr yazmanlarnca iviyazsn renmek amacyla kullanlmt. Glgam mitosunun bir fragmentinin Amerikallarn [Msrda] Megiddoda yaptklar kazlarda bulunmasyla, benzer bir rnek grld. Kadmos efsanesi13 bize, Fenike alfabesinin Yunanistana nasl tanp, nasl bu gn kullanlan tm bat alfabelerinin atas olabildiini anlatmaktadr. Bylece, gezilerin, alveri amal gidi gelilerin, halklarn g hareketlerinin ve istilalarn, mitoslarn bir lkeden tekine tanmasn salayabilen yaylma yollarn oluturduklarn dnmemizin akla yatkn temellere dayand sylenebilir. 14 Ritellerin, iinde son derece nemli bir rol oynadklar uygarln nemini yitirmesiyle deerlerini yitirip yok olduklar, yada biim deitirdikleri gzlemlenebilmektedir. Byle bir durumda, deerlerini yitiren ritellere bal mitoslarn, sz konusu ritellerle balantlarndan kurtulup, edebiyat rnleri olarak teki halklarn edebi gelenekleri iine szdklarn grrz. Babilonya yaratl mitosunun odandaki bir e olan ejderin ldrlmesi mitosu Perseus ile Andromeda, Herkl [Herakles] ile Lerna ejderi Hidra, Siegfried ile Fafnir, Beowulf ile Grendel efsanelerinin domasna yol at
Eski Yunann Thebai kentinin kurucusu saylan Kadmos, efsaneye gre, Fenike kral Agenorun oluydu. Boa klna girmi Zeus tarafndan karlan kz kardei Europay aramaya km, bulamam, Apollon khinine dantktan sonra, Thebainin bulunduu yere yerleip kenti kurarken, Fenikelilerin bulduu alfabetik yazy da Yunanllara retmiti.
14 13

HOOKE, age, s. 2021

17

gibi, gezici halk tiyatrolarnn St. George ile Ejder oyunlarnda varln bugn bile srdrmektedir15 Dicle ve Frat Vadisinin eski kentlerinin bulunduklar yerlerde yaplan arkeolojik kazlar, Sumer ve Akad adlaryla bilinen bu blgede, M.. 4000 kadar erken bir tarihte Sumerliler denen bir halkn yaamakta olduunu gstermi bulunuyor. Baz bilgiler onlardan da nceki bir yerlemenin izlerinin bulunduu grnde iseler de, Ur, Uruk ve Ki gibi yerlerde yaplan kazlarda ortaya karlm bulunan tam anlamyla gelimi bir uygarln Sumerlilerin yapt olduu kesindir. Sumerlilerin, deltaya Mezopotamyann kuzeydousundaki dalk blgeden geldikleri sanlyor ve mitoslar, onlarn, yeni yurtlarnda karlatklarndan ok farkl bir lkeden geldiklerini gsteriyor. iviyazs denen yaz biimi onlarn buluu olduu gibi, kentlerinin son derece karakteristik bir zelliini oluturan ziggurat adyla tannan artc tapnak kuleleri kuranlarda onlard. Arkalarnda braktklar kalntlar grkemli tapnaklara, rahiplere, yasalara, edebiyata ve zengin bir mitolojiye sahip olan bir toplumun, tarmsal trden, olduka gelimi bir uygarln varln gstermektedir. Erken bir tarihte, ama olaslkla Sumerlilerin DicleFrat deltasna yerlemelerinden sonraki bir evrede, Sami [halklar] aknlarnn ilk dalgas Sumer ve Akad blgesine girdi; Samiler, Sumer lkesini yava yava ele geirdiler; yendikleri Sumerlilerin kltrn zmsediler ve onlarn iviyazsn benimsediler; ama dillerini benimsemediler. Sami istilaclarn dili Akadca olarak bilinir ve bu dil, atas Arapa olan byk Sami dil ailesinin nemli dallarndan biridir. Sami istilasnn Amurru ya da Amoritler olarak bilinen bir halk kanalyla gerekletirilen ikinci dalgas, Babilonyada ilk Amorit hanedannn kurulmasyla ve Babilonyann Hammurabi ynetimi altnda Sumer ve Akad blgesinde egemenlik kurmasyla sonuland. Amorit hanedannn ilk kralnn lkeyi M.. 2200 dolaylarnda ynettii saptanmtr. Bundan be yz yl kadar sonra, Dicle vadisinin daha yukar kavana, Yukar Zap ile Aa Zap arasndaki blgeye yerlemi olan bir baka Sami halk, Babilonyay fethetti

15

HOOKE, age, s. 2122

18

ve Mezopotamyada ilk Asur imparatorluunu kurdu. Bu nedenlerden dolay, Mezopotamya mitolojisi bize Sumerli, Babilonyal ve Asurlu biimleriyle kald gibi, herhangi bir mitosun Babilonyal biimiyle Asurlu biimi arasnda kk farkllklar bulunurken, rnein Yaratl mitosunun Sumerli biimi ile Asurlu-Babilli biimi arasnda olduka byk farkllklar grlr. Ayrca baz ilgin Sumer mitoslarnn Sami dilinde kartlarnn bulunmadn belirtmeliyiz. 16 1. Evrenin Yaratl Mitosu (Glgam, Enkidu ve ller Diyar ) Sumerlerin evrenin yaratl anlaylarnn ana kayna Glgam, Enkimdu ve ller Diyar diye adlandrlan bir Sumer iirinin giri blmdr. Bir zamanlar bir huluppu aac, -belki st- vard; Sularyla besledii Frat rmann kenarna dikilmiti. Ama Gney Rzgr onu kknden skp kard ve aa rman sularyla srklendi. O srada oradan gemekte olan gk-tanras nanna aac alp ana tapnan merkezi Uruka getirdi ve kendi kutsal bahesine dikti. Ona bin bir zenle bakt. nk aa byd zaman kerestesinden kendisi iin bir iskemle ve sedir yapmay tasarlyordu. Yllar geti, aa olgunlat ve byd. Ama nanna aac kesmek istediinde bunun hite kolay olmadn anlad. nk aacn dibine ekicilikten Nasibini Almam ylan yuva yapmt. Tepesine Zu-kuu zaman zaman haylazlk yapan mitolojik bir yaratk- yavrusunu koymu, dallarna da harabe hizmetisi Lilit evini kurmutu. Her zaman en, gler yzl olan gen tanra, zavall nanna bunu grnce ac gzyalar dkt. Ve tan yeri aarp da kardei gne-tanrs Utu uykusundan uyannca, nanna ona gzyalar iinde huluppu aacnn bana gelenleri anlatt. Bu srada, Yunanl Heraklesin nceli Urukta oturan byk Sumer kahraman Glgam, nannann szlanmalarn duyup valyece onun
16

HOOKE, age, s. 2324

19

yardmna kotu. Elli minalk -yaklak yirmi be kilo- zrhn kuand ve yedi talend yedi minalk - iki yz kilodan fazla- yol baltasyla aacn dibindeki ekicilikten nasibini almam ylan ldrd, bunun zerine Zu-kuu yavrusuyla daa kat ve Lilit evini ykp, arkasna bile bakmadan avlanmaya alkn olduu harabelere kat. O zaman Glgama elik eden Uruklular aac kestiler ve iskemle ve sedir yapmas iin nannaya sundular. nanna ne yapt? Hulupu aacnn gvdesinden bir pukku (byk olaslkla bir tr davul) ve dallarndan mikku denilen (byk olaslkla tokmak) bir nesne yapt ve bunlar cesaretinin dl olarak Glgama verdi. Pukku ve mikku gen kzlarn yaknlar nedeniyle yeraltndaki bir delie dp, ller diyarn boylad. Glgam onlar almak iin elini delie sokar, ama ie yaramaz. Bylece ller diyarnn kapsna gelip oturur ve yznden den bin para bir halde szlanr: Pukkum, kim seni ller diyarndan geri getirecek? Mikkum, kim seni ller diyarnn yznden geri getirecek. Sadk izleyicisi ve yolda hizmetkr Enkimdu efendisinin szlann duyar ve ona yle der: Ey efendim, niin alyorsun, yrein niin kan alyor? Gidip ller diyarndan geri getireceim Pukkunu, Gidip ller diyarnn yznden geri getireceim mikkunu. Bunun zerine Glgam, ller diyarna iniinde bana gelecek tehlikeler konusunda onu uyarr -yeralt dnyasnn tabularn ksa ve z bir biimde anlatan muhteem bir pasajdr bu Glgam Enkimduya yle der: Eer imdi ller diyarna ineceksen, Diyecek bir ift szm var, dinle,

20

Sana bir t vereceim, dm tut. Temiz giysiler giyme, Yoksa (l) kahramanlar dman gibi stne gelirler; Tastaki iyi yadan srnme, Yoksa kokusu onlar sana eker. ller diyarnda at-sopasn frlatma, Yoksa denein dedii her ey etrafn sarar; Elinde asa tutma, Yoksa glgeler drt bir yann kuatr. Ayana sandalet giyme, ller diyarnda haykrma; Sevgili karn pme, Sevgili olunu pme, rendiin karna vurma, rendiin oluna vurma, Yoksa ller diyarnn haykr seni yakalar (Haykr) yatan kadn iin, orada yatan kii iin, Orada yatan tanr Ninazunun anas iin, Kutsal gvdesini rten giysi olmayan, Kutsal gsn saran rt olmayan. Ama Enkimdu efendisinin tlerine kulak asmad ve Glgamn uyarlarnn tam tersini yapt. Bylece ller diyarnca tutsak alnd ve yeryzne yeniden kmad. Bunun zerine kahrolan Glgam Nippur kentine gitti ve M.. nc binylda Sumer panteonunun ba tanrs olan yce hava-tanrs Enlilin nnde gzya dkt: Ey Enlil baba, pukkum ller diyarna dt, Mikkum ller diyarna dt; Onlar bulup getirsin diye Enkimduyu gnderdim, ller diyar yakalad onu.

21

Namtar (bir cin) yakalamad onu, Asag (bir cin) yakalamad onu, ller diyar yakalad onu Pusu kuran, kimseye acmayan Nergal yakalamad onu, ller diyar yakalad onu Kahramanlk gsterilen savalarda dmedi, ller diyar yakalad onu. Ama Enlil yardm etmeye yanamaynca, Glgam Eriduya gitti ve sutanrs Enkinin, bilgelik tanrs nnde yakarn yineledi. Enki, gnetanrs Utuya ller diyarnda bir delik amasn ve Enkimdunun glgesini yeryzne karmasn buyurdu. Gne-tanrs Utu emri yerine getirdi ve Enkimdu Glgamn nnde belirdi. Efendi ile hizmetkr kucaklatlar ve Glgam Enkimduya ller diyarnda ne grdn sordu. 17 Elimize geen tabletlerin okunabilen ksm yledir: Gk yerden uzakaltktan sonra, Yer gkten uzaklatktan sonra, nsann ad konduktan sonra; An g ele geirdikten sonra Enlil yeri ele geirdikten sonra, Erekigal Kurun dl olarak ele geirilip gtrldkten sonra; O denize aldktan sonra, o denize aldktan sonra, Baba Kura doru denize aldktan sonra, Enki Kura doru denize aldktan sonra; (Kur) krala ufak talar frlatt, Enkiye koca talar frlatt; Onun kk talar, el kadar talar, Onun koca talar, Kamlarn talar, Enkinin gemisinin omurgas, Saldran kasrgaya benzeyen savata yenildi;
17

KRAMER, age, s. 6675

22

Krala kar, geminin serenindeki sular, Kurt gibi yatyordu, Enkiye kar, geminin ardndaki sular, Aslan gibi vuruyordu. Bu pasajn ieriini baka szcklerle aklar ve incelersek yle sylenebilir: Aslnda btn olan gk ile yer ayrld ve birbirinden uzaklat ve bylece insann yaratl buyuruldu. Sonra gk-tanrs An g ele geirdi buna karlk hava-tanrs Enlil yeri ele geirdi. Btn bunlar bir plana gre gereklemi gibi grnmektedir. Buna karn, sonrasnda bir karklk ortaya kar. nk ller diyarnn kraliesi olarak bildiimiz, ama Yunanl Persephoneun karlk gelen ve aslnda byk bir olaslkla bir gkyz tanras olan tanra Erekigal, kukusuz kur araclyla ller diyarn ele geirdi. Elbette bunun cn almak iin su-tanrs Enki, Kura saldrmak iin denize ald. Bir canavar yada ejderha olarak canlandrd ak olan Kur bo durmad, sular Enkinin gemisine nden ve arkadan hcum ederken o da geminin omurgasna irili ufakl talar frlatt. iirimiz Enki ve Kur arasndaki bu mcadelenin sonunu belirtmez, nk kozmogonik ya da evrenin yaratlna ilikin giriinin Glgam yaptmzn ana ieriiyle bir ilgisi yoktur; iirin banda yer alnn tek nedeni Sumer ktiplerinin yklerine yaratlla ilgili giri trnden eitli dizelerle balamay alkanlk haline getirmelerindendir.18 Bu iirin ilk yarsndan aadaki kozmogonik kavramlar karyoruz: 1. Bir zamanlar gk ile yer birdi. 2. Gk ile yerin ayrlmasndan nce baz tanrlar vard

18

KRAMER, age, s. 8081

23

3. Gk ile yerin ayrlmas zerine, beklenecei gibi, gk tanrs g ele geirdi, ama yeri ele geiren hava-tanrs Enlil oldu.

Bu pasajda dile getirilmeyen ya da belirtilmeyen can alc noktalardan bazlar unlardr: 1. Gk ile yerin yaratld m dnlyordu, eer yaratlmsa kimin tarafndan? 2. Sumerlerce gk ile yerin biimi nasl dnlyordu? 3. G yerden ayran kimdi? Neyse ki, bu sorunun yant gnmze gelen dier Sumer metinlerinden karlabilir. Bylece: 1. Sumer tanrlarnn listesini veren bir tablette deniz ideogram ile yazlm olan tanra Nammu gk ile yere yaam veren ana olarak betimlenmitir. u halde Sumerler gk ile yeri ilksel denizin yaratt rnler olarak kabul ediyorlard. 2. Sr ve tahl ruhlarnn gkte doumlarn, sonrada insanla bolluk bereket getirmek iin yeryzne gnderiliini anlatan Sr ve Tahl miti u dizelerle balar: Gk ile yer dann ardnda, An, Anunnakileri (ardllarn) dlledi, .... 3. Bundan hareketle, gk ile yerin birliinin, etei yerin alt, zirvesi de Kazmann, bu deerli tarm aletinin yapln ve kutsanmasn anlatan Kazmann Yaratl miti u blmle balar: Efendi, verdii nimetlerin gerek yaratcs olan Kararlar deitirilemeyen Efendi,

gn tepesi olan bir da olarak dnldn sylemek mantkldr.

24

Topraktan lkenin tohumunu filizlendiren Enlil, Yerden g ayrmay dnd, Gkten yeri ayrmay dnd. Bylece nc sorumuzun yantn buluyoruz; yerden g ayrp uzaklatran hava-tanrs Enlildi.

imdi

Sumerlerin

kozmogonik yada evrenin yaradl grlerini

zetleyecek olursak, evrenin kkeninin aklanmasnn geliimi aadaki gibi ifade edilebilir: 1. Balangta ilksel deniz vard; kkeni veya douu konusunda bir ey sylenmemektedir, Sumerler onu her zaman varm gibi dnm olabilirler. 2. lksel deniz gk ile yerin birliinden oluan kozmik da vcuda getirdi. 3. Tanrlar insan biiminde kiiletirildiinde, An (gk) eril, Ki (yer) diildi. Onlarn birlemesinden hava-tanrs Enlil dodu. 4. Hava-tanrs Enlil yerden g ayrd ve babas An g ele geirirken, Enlil ile annesi Kinin birlemesi tarihsel devirlerde Ninmah, yce kralie; Ninhursag, (kozmik) dan kraliesi; Nintu, dourgan kralie gibi eitli adlar verilen tanrayla zdeletirilmi olabilirevrenin dzenlenmesini,
19

insann

yaratl ve uygarln kuruluunu balatt.

19

KRAMER, age. s. 8283

25

2. Evrenin Dzenlenmesi Evrenin Sumerce ifadesi, kelimesi kelimesine gk-yer anlamna gelen an-kidir. Bundan dolay evren, gk ve yer altblmler halinde dzenlenmi olmaldr. Gk, gkyz ve yukardaki byk denilen gn stndeki uzay kapsar; gk tanrlar burada oturur. Yer, yeryzn ve aadaki byk denilen yeraltn kapsar; yeralt yada ller diyarnn tanrlar burada oturur. Gn dzenlenmesiyle ilgili elimizde varolan greceli olarak kk bir mitolojik malzeme yle aklanabilir; Ay-tanrs Nanna, Sumerlerin yldzlarla ilgili ba tanrs olan hava-tanrs Enlil ve onun kars hava-tanras Ninlilden domutur. Gklerde bir gufayla yolculuk ettii dnlen ve bundan dolay zifiri karanlk lacivert ta renkli ge k getiren ay-tanrs Nanna. Kkler, yldzlar, stnde tohum gibi salrken bykler, belki de gezegenler, yabani kzler gibi etrafnda gezinirler. 20 Ay-tanrs Nanna ve ei Ningal, dou danda ykselip, bat danda batan gne-tanrs Utunun ana babasdrlar. Bununla birlikte gne tanrs Utunun g gemek iin kulland bir kayk yada iki tekerlekli arabadan sz edildiine rastlamadk. Geceleri ne yapt da ak deil. Gnn sonunda bat dana vard ve yolculuunu yeralt dnyasnda srdrd, afakta dou dana vard gibi akla yatkn bir varsaym eldeki verilerden kmamaktadr. yi gnlerin gelmesini salayann hava-tanrs Enlil olduunu reniyoruz; topraktan tohum karmay ve lkeye Hegali, yani bolluk, bereket ve mutluluk getirmeyi aklna koyan Enlildir. nsan tarafndan kullanlan tarm aletlerinin ilk rnekleri olan kazmay ve belki sabana da ilk biim veren yine bu ayn Enlildir; ifti-tanr Enteni sadk ve gvenilir renperi olarak atayan odur. Dier yandan, bitki tanras Uttuya yaam veren su-tanrs Enkidir. Dahas, gerekte yeryzn, zellikle Sumer ve onu
20

KRAMER, age. s. 8485

26

evreleyen komularnn bulunduu blgeyi, dzenleyen Enkidir. Sumer, Ur ve Meluhhann yazglarn o belirler ve belirli iler iin ikinci derece ilahlar atar. Ve srlarn ve tohumlarn oaltmak iin sr-tanrs Lehar ve tahltanras Anan gkyznden yeryzne Enlil ve Enki, hava-tanrs ve sutanrs, birlikte gndermilerdir. 21 3. Dumuzi le nanna Mitosu Dumuzi, daha bildik adyla Tammuzun Sumercedeki biimi iken; nanna, ayn biimde, Sami dilindeki tarn, yani gn kraliesinin Sumercedeki karldr. Dumuzi, len, ilkbaharda yeniden doan bitkilerle birlikte yeniden dirilen bitkiler dnyas tanrlarnn n rneidir. Mitosun Tammuz ayinlerinin temelini oluturan biiminde, tanrnn yeralt dnyasnda tutsak tutuluu, yknn ba motifini oluturup, nannann yeralt dnyasna iniinin nedeni olarak grnr. Bilinmeyen nedenlerle, gn kraliesi nanna, ller lkesine, zerinde kz kardei tanra Erekigalin egemenlik srd dn olmayan lkeye inmeye karar verir. ller dnyasnda urayabilecei herhangi bir kazaya kar hazrlkl olmak iin nanna, veziri Ninubura, gn iinde dnmezse kendisi iin yas trenleri yapmasn ve daha sonra, byk tanrya, Nippur kentinin tanrs Enlile, Ur kentinin ay-tanrs Nannaya, Babilonyann Eridu kentindeki bilgelik tanrs Enkiye gitmesini ister ve kendisinin teki dnyada ldrlmesini engellemek yolunda ie karmalar iin, onlara yalvarmas buyrultusunu verir. Bundan sonra nanna, kralielik giysilerini zerine geirir, deerli taklarn takar ve ller dnyasnn kapsna varr. Burada, yedi kapnn bekisi Netinin kendisine meydan okumasyla karlar. Erekigalin buyruklaryla ve ller dnyasnn yasalarna uygun olarak, nanna, yedi kapy geerken, getii her kapda giysilerinin bir parasn kardktan sonra, Erekigalin ve ller dnyasnn yedi yargc
21

KRAMER, age. s. 86

27

olan yeralt dnyas Anunnakisinin karsna karlr. Bunlar, lmn gzlerini onun zerine evirince, nanna bir ceset olur ve bir kazn zerine aslr. gn gemesine karn geri dnmeyince, veziri Ninubur, nannann kendisine sylediklerini yapar. Enlil ve Nanna ie karmaya yanamazlar; ama Enki, baz sihirsel ilemlere bavurarak, nannay yeniden canl duruma getirecektir. Bunun iin, elinin parmaklarnn trnaklarndan kard kirden, kurgarru ve kalaturru adnda iki acayip yaratk yaratr; adlarnn ne anlama geldii bilinmeyen bu yaratklarla ller dnyasna yaam yiyecei [hayat ekmei] ve yaam iecei [hayat suyu, ab hayat] gnderir. Kendilerine, yaam yiyeceini ve yaam ieceini, nannann cesedi zerine altm kez serpmeleri sylenmitir. Sylendii gibi yaparlar ve tanra yaama geri dner. Yerine bir bakasn bulup koymadka hi kimsenin oradan geri dnemeyecei kural, ller dnyasnn yasalarndan biridir. Bu nedenle mitosta, nannann, ller dnyasna kendi yerine salayaca kimseyi alp gtrmek zere yannda gelen iki cin ile birlikte diriler dnyasna knn anlatlmasna geilir. Cinler, nannann veziri Ninuburu, sonra Umma kenti tanrs aray ve daha sonra Badtibira kenti tanrs Latarak, nanna yerine alp gtrmek isterseler de, bunlar nanna tarafndan kurtarlrlar. Mitosun bundan sonraki fragmentinde, nanna, kendisine elik eden cinlerle birlikte kendi kenti olan Ereke gelir ve orada kocas Dumuziyi bulur. Dumuzi, daha nceki kiinin yapt gibi nannann nnde eilip kendisini aalamaz ve bu nedenle nanna onu ller dnyasna kendi yerine gtrmeleri iin cinlerin eline verir. Bunun zerine Dumuzi, kendisini kurtarmas iin gnetanrs Utuya yakarr ve mitosun bulunan bu paras da burada kesilir. Dolaysyla, mitosun Smerce zgn biiminde Dumuzi adn tayan Tanr Tammuzun cinler tarafndan ller dnyasna gtrlp gtrlmediini bilmiyoruz. 22 Yukarda Sumerce biimiyle verilen yk, temel mitostan biridir. Sumerlerin yerlemek zere deltaya geldiklerinde bu mitosu da birlikte
22

HOOKE, age. s. 2728

28

getirmi olmalar ve mitosun en eski biiminin byle olmas olasl var. Bu biiminde nanna, ller dnyasna kocas yada kardei olan Dumuziyi lmn elinden alp getirmek iin inmemektedir. Tam tersine ve sz konusu mitosun daha sonraki tm anlal biimlerine ters den bir tutumla, nannann kendisinin yeralt dnyasna iniinin nedenini aklanmadan braklrken, cinlerin Dumuziyi kendisinin yerine karlk olarak ller dnyasna alp gtrmelerine izin verenin nanna olduu belirtilmektedir. Bununla birlikte, Sumer dnemine ait olan Tammuz ayinlerinde bile, mitosun daha sonraki biimiyle karlarz. Sz konusu ayinlerde, Tammuzun ller dnyasna inmesi zerine lkenin iine dt karmaa ve darmadanklk anlatlmakta; tarn alayp szlanmalarndan ve Tammuzu ller dnyasnn yetkililerin elinden kurtarmak iin oraya iniinden sz edilmekte; ayin, Tammuzun diriler dnyasna zaferle geri dnnn betimlenmesiyle son ermektedir. te yandan, sz konusu ayinlerin mevsimlerle ilgili bir ritelin bir parasn oluturduklarn da biliyoruz; bu durumda, nanna ile Dumuzi mitosunu bir ritel mitosu olarak snflandrmak yanl olmaz. Mitosun, zgn biiminden uzaklamasnn olas bir nedeni, Sumerlilerin deltaya inmeleri zerine obanlktan tarmsal bir yaam biimine geme sreci iinde bulunmalar olgusunda aranabilir. Ayinlerde Tammuz ve tar, sk sk, erkek ve dii am (kknar) aac altnda canlandrlrlar ve am, Dicle-Frat deltasnda bulunan bir aa olmayp, Sumerlilerin geldikleri dalk blgeye zg bir trdr. Ayrca gklere ykselen ziggurat yaplarn Sumer tapnak mimarlnn bir zelliini oluturmas da, ayn dalk yne bir iaret olarak yorumlanmtr. Bu durumda, mitosun zgn biiminin, Sumerlilerin deltaya yerlemeleri zerine benimsemek zorunda kaldklar tarmsal yaam biiminden ok farkl yaam koullar iinde domu olabilecei sylenebilir. Hem Samilerin hem Sumerlilerin, Amorit istilasndan ve Sumerlilerin sonunda Samilerce fethedilip ilerinde eritililerinden ok nceleri deltaya yerlemi bulunduklarn gsteren kantlar var. Samilerin, iviyazlarn ve dinleriyle mitolojilerinin elerinin ounu Sumerlilerden aldklarn biliyoruz ve bu olgular da, Asur-Babilonya dneminde Tammuz-tar mitosunun karakterinde

29

grlen deiikliin bir baka nedeni olarak kabul edilebilir. Bu mitosun teki lkelere geerken ne gibi deiiklikler geirdiini daha sonra greceiz. 23 4. Sumer Tufan Mitosu Bu mitosun odandaki motif, tanrlarn insanl yok etmeye karar vermeleridir; bunu hangi yollardan yapacaklar ikincil sorun olup, greceimiz gibi bunun tek yolu sel deildir. branice yazclarn anlatt biimiyle Kitab- Mukaddesteki Tufan yksnn zgn olmad bilinmektedir. Bununla birlikte, Babil tufan mitinin kendisi de Sumer kkenlidir. Sumer Tufan yksnn ana izgileri yledir; yknn anlatld metnin bulunduu fragmentin balad noktada, bir tanr, insanlar tanrlarn zerlerine gndermeye karar verdikleri ykmdan kurtarma niyetini aklarken grlmektedir. Tanrlarn byle bir karar almalarnn nedeni verilmemitir. nsanl yok olmaktan kurtaracak giriimlerde bulunan tanr, Enkidir. Anlalan, Sippar kentinin sofu kral Ziusudraya bir duvarn kysnda dikilmesini sylemektedir ve bu duvar yoluyla Ziusudraya tanrlarn korkun niyetlerini aklayp, gelecek tufandan kurtulmak iin ne yaplmas gerektiini syleyecektir. Metnin kayn yaplnn anlatlm olabilecei paras yitiktir; ama byle bir parann varl, Tufann gelip Ziusudrann nasl katn anlatan aadaki paradan anlalmaktadr: Tm frtnalar, son derece gl, tek bir frtna gibi saldrya geti, Ayn zamanda, sel klt merkezlerinin altn stne getirir. Yedi gn (ve) yedi gece srdkten sonra Tufan lkesinin altn stne getirdi, (Ve) byk sularn zerindeki frtnalar koca kay bir o yana bir bu yana sallad durdu. Gklere (ve) yere k saan [gne-tanr] Utu grnd.
23

HOOKE, age. s. 2829

30

Ziusudra koca kaynn bir penceresini at, Kahraman Utu nlarn dev kayn iine getirdi. Kral Ziusudra Utunun nnde yerlere kapand, Kral bir kz ldrr ve bir koyun boazlar. Sonra, bir kopukluun ardndan tablet, sonunda Ziusudraya ne olduunu anlatr: Kral Ziusudra, Anunun ve Enlilin nnde yerlere kapand, Anu (ve) Enlil ho davrandlar Ziusudraya, Ona bir tanr(nnki) gibi [sonsuz] yaam verdiler, Bir tanr(nnki) gibi sonsuz soluk indirdiler onun iin. Sonra, kral Ziusudrann Bitkiler dnyasnn (ve) insanln soyunun adn srdren kiinin, Kar taraftaki lkede, Dilmun lkesinde, gnein doduu lkede oturmasn saladlar. Tufann Babilonya yksne dayanlarak, mitosun eksiksiz Sumer versiyonunda tufann nedeni ve kayn yapl hakknda ok daha doyurucu ayrntnn bulunduu sonucuna varlabilir; ama bu ayrntlarn Akad mitolojisini ele alacamz sayfalara dek erteleyebiliriz. 24

24

HOOKE, age. s. 3839

31

5. Enki le Ninhursag Mitosu Mitosun ana izgileri yledir: Sahne, Dilmunda alr; Dilmunda hem bir lke hem bir kent olarak sz edilmektedir ve Dilmun, amzn bilginlerince Basra Krfezindeki Bahreyn lkesiyle zdeletirilmitir. Mitoslarn bakahramanlar su-tanr Enki ve toprak-ana Ninhursagdr. Mitos Dilmunun, temiz, saf, aydnlk bir yer; hayvanlarn bir birlerine zarar vermedikleri ve ne hastaln ne de yalln bilindii bir lke olarak sunuluuyla balar. Dilmunda bulunmayan tek ey ime suyudur ve Ninhursagn ricas zerine Enki, bunu da salar. Mitosta bundan sonra, Enki ile Ninhursagn birlemelerinden, bitkiler tanras Ninsarn, teki adyla Ninmunun douunun anlatlmasna geilir. Ninhursagn gebelii, insanlarn gebelik sresinde her bir aya bir gn karlk olmak zere, dokuz gn srm gsterilir. Daha sonra Enki, kendi kz Ninsar gebe brakr. Ninsar tanra Ninkurray dourur; o da Enki tarafndan gebe braklarak, ayn biimde bitkilerin tanras olduu sylenen Uttuyu dourur. [Uttu ad gne-tanr Utu ile kartrlmasn] Sonra Ninhursag, Uttuyu Enkiye kar uyarr ve Enkinin yaklamalaryla nasl baa kabileceini gsteren baz tler verir. Bu tleri tutarak Uttu, olaslkla evlilik armaanlar olarak, hyardan, elmadan ve zmden oluan bir paket ister. Enki istenen armaanlar getirir ve Uttu bunlar sevinle alr; birlemelerinin rn olarak sekiz bitki kar; ne var ki, Ninhursag onlarn adlarn ve tayacaklar zelliklerini vermeye zaman bulamadan, Enki hepsini yer. Ninhursag lgna dnp Enkiye korkun bir lanet okur ve oradan ayrlr. Tanrann bu davran karsnda tanrlar dehete derler ve Enki bedeninin yedi farkl yerinden hastala arplr. Tilkinin zanaatyla [kurnazlkla] Ninhursag dnmeye ve Enkinin hastaln iyi etmeye ikna edilir. Tanra bunu, hastaln Enkinin bedeninde yerletii her bir yer iin bir tanr olmak zere, art arda sekiz tanra yaratarak baarr. Her bir tanrnn ad ile Enkinin bedeninin hastalanan ilgili yeri arasnda sz benzerliklerinin, cinaslarn bulunduu gsterilmitir. iirin son satrlar, sekiz tanrnn Enkinin ocuklarnn sayld ve yazglarnn Ninhursag tarafndan

32

saptand yolunda baz iaretler veriyor grnr. Bu ilgin mitosun Yakndou mitolojisi iinde herhangi bir benzerinin bulunmadn syleyebiliriz; elbette, gemite bir altn a yaand dncesinin ok yaygn olduu ve baba ile kz arasndaki fcur ilikisinin bir yanksnn, Yunan mitolojisinde Satrn ile Vesta arasnda geen, ozan Miltonun aadaki dizelerinin anmsataca ilikide de grlmesi hesaba katlmazsa: Parlak sal Vesta, ok eskilerde Yalnz yaayan Satrnden gebe kald; Vesta Satrnn kz da olsa Byle bir birleme Satrn anda leke saylmazd. Ne var ki, Enki ile Ninhursag mitosunun ayrntlar hakknda yorumda bulunabilmemizi salayacak ipularna sahip deiliz. Profesr Thorkild Jacopsen, bu konuda unlar sylemiti: bu mitos birbirinden ayr birok olgu arasnda nedensel, ama mitopoetik anlamda nedensel birlik kurmaya almaktadr. Bitkilerin toprak ile sudan doan eyler olarak grlmeleri, baz snrlamalarla da olsa, bize bile ters dmemektedir. Ama mitosun sonlarna doru, Enkinin iyiletirilebilmesi iin doan tanrlarn, ne onlar karnnda tayan toprakla ne de su ile herhangi bir isel balantlar vardr. Sami asll Babilonyallar Sumer mitolojisinden pek ok ey alm olmakla birlikte, bu mitos, en azndan, Sami kafasnn bu mitolojideki birok eyi kolay kolay benimsenebilecek eyler olarak bulmadn ortaya koymaktadr.25

25

HOOKE, age. s. 4142

33

6. Dumuzi le Enkimdu Mitosu Bir baka Sumer mitosu, trajik sonuca ulamamas dnda, brani Kin ile Habil yksnde bir yanksnn grlmesinden dolay ilgiye deer olan Dumuzi ile Enkimdu mitosudur. Bu mitos, tarmc ve oban yaam biimleri arasndaki ok eskiye dayanan rekabetle ilgilidir. Mitosta nanna, ya da teki adyla tar, bir koca semek zeredir. Seimini, oban-tanr Dumuzi, teki adyla Tammuz ile ifti-tanr Enkimdu arasnda yapacaktr. nannann olan kardei gne-tanr Utu, Dumuziden yanadr; ama nannann kendisi Enkimduyu yelemektedir. Dumuzi, koca olarak kendisini semesini nerir ve Enkimdunun sunabilecei her eye sahip olduu gibi, daha fazlasna da sahip olduunu ileri srer. Enkimdu, Dumuziyi bu sevdadan vazgeirmeye alr ve kendisine trl armaanlar vermeyi nerir; ama Dumuzi, nannay alma kararlln srdrr ve anlalan bu niyetini gerekletirmede baarya da ular; bunu, daha ncede grdmz gibi, Dumuzinin eitli mitoslarda nannann kocas olarak gsterilmesinden anlyoruz. iirin sonucunda Enkimdu yle diyor: Sen ey oban, niye kavga karyorsun? Ey oban Dumuzi niye kavga karyorsun? Benle seni, ey oban, benle seni niin karlatryorsun? Koyunlarn yerin otlarn yesin, Benim otlaklarmda senin koyunlarn otlasn, Zabalam tarlalarnda ot yesinler, Tm koyun srlerin rmam Ununun suyunu isin Dumuzi konuuyor: Ben, oban [diyorum ki] evliliime ey ifti dostum olarak girme [burnunu sokma] Ey ifti Enkimdu, dostum olarak, ey ifti [evliliimi] ineme

34

Enkimdu yantlyor: Sana buday getireceim, fasulye getireceim sana, fasulyesi getireceim sana, Gen kz nanna (ve) sen neden holanrsan o eyi Gen kz nanna getireceim sana. Sra brani mitoslarn incelememize geldiinde, Kain ile Habil mitosunun bugnk biiminin temelinde, birok eski mitos katmannn yattn greceiz; dolaysyla, Dumuzinin ifti tanrnn armaanlarnn hibirini kabul etmemesinin, Yehovann, Kainin tarm rnlerinden oluan adaklarn reddetmesinin temelini oluturmu olabileceini syleyebiliriz. 26 7. Sumer - Akad Glgam Mitoslar Akad mitolojisinde nemli bir kiilik, Glgam Destanna gre te ikisi tanr, te biri insan olan Glgamtr. Ancak, Glgam ayn zamanda Sumer mitolojisinin bir kahraman olup Kramerin evirileriyle alnan Sumer metninde, Glgam ile ilgili episodlarn anlatmlar bulunmaktadr. Burada, Sumer kral-listelerinde, Glgamn, Sumer tarih hesaplamasna gre Tufandan sonra [Sumeri] ynetmi ikinci hanedan saylan Erek hanedannn beinci kral olarak grndn belirtmeliyiz. Glgam ile ilgili metinlerin Glgam ile Agga adn tayan birincisi, erken dnem Sumer kent devletlerinin birbirleri zerinde egemenlik kurma amal atmalarn yanstmaktadr. Bu metinde, Erek kral Glgam ile Tufandan sonraki birinci hanedan olan Ki hanedannn son kral Agga arasndaki atmann yks bulunmaktadr. ou satrnn anlamnn zlmesi kolay olmamakla birlikte, iir, Aggann, Erek kentinden kendisine boyun emesini istediini, Glgamn bu istee kar direndiini Aggann Erek kentini igalini ve iki

26

HOOKE, age. s. 4344

35

kraln sonuta uzlatklarn anlatyor grnmektedir. Tanrlarn olaya herhangi bir karmalarnn bulunmadna gre, metin, kesin ve dar anlamyla Sumer mitolojisinin bir paras saylamaz; buraya alnmasnn tek nedeni, Glgam kiiliinin Sumer kaynaklarndan alnm olduunu gsteren bir kant oluturmasndandr. 27 Sz konusu ikici metin, Glgam ve Diriler lkesi diye adlandrlm olup, iinde, daha sonra ele alacamz Akadca Glgam Destannn oluturulmasnda yararlanlan mitos malzemesinin bulunduu besbellidir. Temas, ou Yakndou mitolojisinin temelini oluturan bir motif olan lmszlk ardnda komadr. Bu metnin ieriini oluturan eler, yukarda sz edilen Akadca Glgam Destanna alnp orada daha eksiksiz olarak gelitirildiine gre, burada ksaca zetlemek yetecektir. lmn insan her yerde yakalayabilmesi gerei karsnda bunalan ve kendisinin de onun elinden kurtulamayacann bilincine varan Glgam, Diriler lkesi denen lkeyi aramaya karar verir. Glgamn, Akadca Glgam Destan hakknda daha fazla ey reneceimiz dostu ve hizmetisi Enkimdu, kendisine, bu servene girimeden nce gne-tanr Utuya danmas dnde bulunur. Utu ilkin, byle bir servenin tehlikelerinden sz ederek Glgam uyarmak ister; ama daha sonra, yedi da amasnda ve dev Huvavann oturduu sedir orman olduu anlalan hedefine ulamasnda, ona yardmc olur. Glgam ve Enkimdu, yaptklar, hazrlk niteliinde, anlamlar bulank baz ilerden [bylerden] sonra, devin kafasn keserler. Tablet bu noktada kopuk olup metinde kesintiye uramtr. Bu metnin nemi daha ok, Sumerlilerin lm sorunu zerinde kafa yormu olduklarn gstermesinde ve Babilonyallarn, mitosun, Akadca biiminde sunulan Glgam yksnn tamamnda kullanacaklar malzemeyi aldklar kayna oluturmasnda yatmaktadr.28
27 28

HOOKE, age. s. 45 HOOKE, age. s. 46

36

Glgamn lm biiminde adlandrlm bulunan nc fragment, lm temasn ve lmszle kavuma abasn daha da gelitirerek ilemektedir. Burada Glgam, bir d grm ve d tanr Enlil tarafndan, tanrlarn insanlara lmszl esirgedikleri, ama kendisine n, zenginlik ve savata baar baladklar biiminde yorumlanm biri olarak gsterilir. iirin ikinci blm, lenin ardndan yaplan bir riteli anlatr grnmektedir. Sumerler, eski Msrllar gibi, bir kraln lmnde kraln elerini ve saray evresini kurban etmi olabilirler; metinde Glgamn ld yolunda ak olmayan bir deinite bulunuluyor gibidir ve metin, onu vglere boan bir arkyla bitmektedir. Burada Sumer mitolojisini brakp Akad mitolojisine, yani, daha nce belirtildii gibi, ou Sumer malzemesine dayandrlan Asur-Babilonya mitolojisine geebiliriz. uras akldan karlmamaldr ki, Sumerlileri yenip Sumeri fetheden Sami fatihler, Sumer iviyazsn benimserken, bu yazda, Sumerceye panteonunun hibir noktada benzemeyen ve bir Sami dilini (Akadcay) tanrlarnn yazabilmelerine olanak verecek uyarlamalar yapmlard. Dolaysyla, Sumer Babilonyallarca Asurlularca benimsenen birou, Akad mitolojisinde Sami adlar altnda grnrler. nannann ad tar olur, Utu ama olur; ay-tanr Nanna Sin olur; bununla birlikte, tapnak adlarnn ve ritel terimlerinin birou Sumerce biimleriyle al konmutur. Latincenin, kilisenin ayin dili olarak kalmasna ve bugn bile ayin dili olarak varln srdryor olmasna benzer biimde, dualarn ve afsunlarn birounun, l dil durumuna dmesinden ok sonraki tarihlere dek, rahiplerce, dinsel ritel ve ayin dili olarak kalan Sumer mitoslarnn Akadca biimleri, hem Sami egemenliinin siyasal koullarda yaratt deiiklikleri, hem de Sami fetihilerin farkl dn biimlerini (mantalitelerini) yanstmaktadr. 29

29

HOOKE, age. s. 47

37

C. SUMERLERDE DN Sumerler M.. nc bin ylda, gnmz dnyas zerinde, zellikle de Yahudilik, Hristiyanlk ve slamlk araclyla silinmez izler brakan dinsel fikirler ve tinsel kavramlar gelitirdi. Entelektel dzeyde, Sumer dnrleri ve bilginleri, evrenin kkeni ve ierii [ileyi tarz] zerine dncelerinin bir sonucu olarak, eskiada Yakndounun byk blmnn temel akidesi ve dogmas haline gelecek kadar yksek bir inan tayan bir kozmoloji ve teoloji gelitirdiler. Pratik ve ilevsel dzeyde, Sumer rahipleri ve kutsal kiileri, tanrlar honut etmeye ve yattrmaya hizmet etmek kadar, insanolunun gsterili tren ve gsterilere duyduu sevgi iin duygusal bir subab salamak zere de ayinler, riteler ve trenlerden oluan renkli ve ok eitli bir toplam gelitirdiler. Sumer saz airleri ve ozanlaryla onlarn daha sonraki miraslar olan edubba airleri ve yazclar eskia Yakndousunun kesinlikle en zengin mitolojisini gelitirdiler; bu mitoloji, tanrlar insan boyutuna indiriyor, fakat bunu anlayla, saygyla ve her eyden nce de zgn ve yaratc bir ekilde yapyordu. Bilimsel adan, Sumer filozof ve dnrlerinin elinde, evrenin ierii ve ileyi tarzyla ilgili olarak yararlanabilecekleri ancak en temel ve yzeysel fikirler bulunuyordu. Sumerli retmenlerin ve bilgelerin gznde evreni belli bal eler (szcn dar anlamyla) gk ve yeryz idi; nitekim evren iin kullandklar terim, gk-yer anlamnda bileik bir szck olan an-kiydi. Dnya dz bir disk eklindeydi; zerinde ok geni bir boluk bulunuyordu; bu boluksa kubbe biiminde kat bir yzeyle kaplanmt. Bu gksel kat maddenin ne olduu hala belli deildir; Sumercede kalay iin kullanlan terimin gk metali olmasna baklrsa, bu madde kalay olabilirdi. Gk ile yeryz arasnda lil adn verdikleri bir madde olduunu kabul ediyorlard; bu szcn yaklak anlam rzgr, hava, nefes, ruhtur. Grne gre bu maddenin en nemli zellii hareket ve yaylmdr; bu nedenle, kabaca bizim atmosfer terimimize karlk gelmektedir. Gne, ay, gezegen ve yldzlarn

38

atmosferle ayn maddeden yaplm, ama ek olarak parlaklk nitelii verilmi olduu kabul ediliyordu. 30 Sumerli dnrlere ak ve su gtrmez gerekler olarak grnen evrenin yapsyla ilgili bu temel kanunlardan uygun bir kozmogoni gelitirdiler. Balangta ilksel denizin olduu sonucuna vardlar; denizi ilk neden ve ana harekete geirici olarak grdkleri ve uzay ve zamanda denizden nce ne olduunu kendilerine asla sormadklar anlalmaktadr. Bu ilksel deniz iinde, kubbeli bir gn dz yerin stne konup onunla birlemesinden oluan evren, gk-yer bir biimde domutur. Aralarnda, yerden g ayran, hareket eden ve genleen atmosfer vardr. Bu atmosferin dnda parlayan cisimler - ay, gne, gezegenler ve yldzlar- biimlenmitir. Gk ile yerin ayrlmasnn - ve k veren gksel cisimlerin yaratlnn- ardndan bitki, hayvan ve insan yaam varlk bulur. 31 Sumerli teologlarn varsaymna gre, bu evrenin ilemesini salayan ey, biim olarak insana benzeyen, fakat insanst ve lmsz olan, lmllerin gzne grnmeksizin, kozmosu iyi hazrlanm planlara ve uygun yasalara gre ynlendiren ve denetleyen bir grup canlnn oluturduu panteondu. Gk, yer, deniz ve hava gibi byk lemler; gne, ay ve gezegenler gibi belli bal gk cisimleri; rzgr, frtna ve kasrga gibi atmosfer gleri ve nihayet yeryzndeki rmak, da ve ova gibi doa varlklar, kent, devlet, hendek, kanal, tarla ve iftlik gibi kltrel varlklar ve hatta kazma, tula kalb ve saban gibi aletler ki bunlarn her biri insan biimli, fakat insanst olan, eylemlerini yerleik kurallara ve dzenlemelere gre ynlendiren u ya da bu varln sorumluluu altnda olarak gryorlard.32

30 31 32

Samuel NOAH KRAMER, Smerler, Kabalc Yaynlar, s.152, stanbul 2002 Samuel NOAH KRAMER, Tarih Smerde Balar, Kabalc Yaynlar, s. 105106, stanbul 1999 KRAMER, Smerler, Kabalc Yaynlar, s. 153154, stanbul 2002

39

Sumerler bu gzle grnmez, insan-biimli ancak insanst ve lmsz varlklarn her birine Sumercede Dingir, bizim tanr diye evirdiimiz szck deniliyordu. Bu tanrsal panteon nasl iliyordu? ncelikle, panteonu oluturan tanrlarn hepsi ayn nem ya da derecede olmadklar varsaym Sumerlere mantkl geliyordu. Kazmadan ya da tula kalbndan sorumlu tanr gneten sorumlu olan tanryla boy lemezdi. Ne de hendek ve kanallardan sorumlu tanryla btn topraklardan sorumlu tanr ayn kefeye konabilirdi. Ve insanlarn devletinin siyasi ileyiiyle benzer biimde, panteonun banda btn dierlerinin kral ve yneticisi olarak tannan bir tanrnn bulunduunu kabul etmek doald. Bylelikle Sumer panteonunun, banda kral olan bir topluluk olarak dzenlendii dnlyordu. Bu topluluktaki en nemli gruplar, yazglar belirleyen yedi tanr ile byk tanrlar olarak bilinen elli ilahtan oluuyordu. Fakat Sumerli teologlarca panteon iinde yaplan daha nemli bir snflandrma, yaratc ilahlarla yaratc olmayan ilahlar arasndaki ayrmd; bu dnceye kozmolojik grlerinin bir sonucu olarak varmlard. Bu grlere gre kozmosu oluturan temel eler gk, yer, deniz ve havayd; btn teki kozmik grngler ancak bu lemlerden biri yada dierinin iinde var olabilirdi. Dolaysyla, gk, yer, deniz ve havann denetimini ellerinde bulunduran ilahlarn yaratc tanrlar olduu ve btn teki kozmik varlklar, hazrladklar plan uyarnca bu drt ilahtan birinin yaratt karmn yapmak mantkl grnyordu. 33 Sumerde tanrlarn lmsz olduklarna inanlmasna karn yine de beslenmeleri gerekiyordu; lmcl biimde hastalanabiliyorlard; dvyorlar, yaralyorlar ve ldryorlard; belki kendileri de yaralanp lyorlard. Sumerli bilgelerimiz byk olaslkla, ok tanrl dinsel sistemin doasnda var olan tutarszlklar ve elikileri zmek amacyla sonusuz kalan giriimlerde bulunarak birok teolojik kavram gelitirmilerdi. Fakat

33

KRAMER, Smerler, Kabalc Yaynlar, s. 155, stanbul 2002

40

elimizdeki malzemeye baklrsa, bunlar hibir zaman sistematik bir biimde yazya geirmemilerdir. Yzlerce ilahtan en nemli drd gk-tanrs An, hava-tanrs Enlil, sutanrs Enki ve byk ana-tanra Ninhursagd. Tanr listelerinin banda genellikle bu tanrlar yer alr ve nemli eylemleri birlikte yerine getiren bir grup olarak gsterilirdi; ilahi toplantlarda ve lenlerde bakede otururlard. Gk-tanrs Ann bir zamanlar Sumerler tarafndan panteondaki en yce hkmdar olarak kabul edildiine inanmak iin pek ok neden bulunmaktadr; ama yaklak M.. 2500e kadar giden mevcut kaynaklarda, panteonun nderi olarak onun yerini hava-tanrs Enlil alm gibi grnmektedir. Ann asl tapnma meknnn bulunduu kent devletine Erek deniyordu. Sumerde bin yllar boyunca Ana taplmaya devam edildi, fakat giderek stnlnden ok ey kaybetti. Panteonda olduka belirsiz bir kiilik haline geldi ve daha sonraki zamanlara ait ilahi ve mitlerde adndan pek sz edilmemeye baland; bu sre iinde onun sahip olduu glerin ou tanr Enlile geti. Sumer panteonunun byk farkla en nemli ilah, btn Sumer lkesinde ayinlerde, mit ve dualarda baskn bir rol oynayan hava-tanrs Enlildi. Onun Sumer panteonundaki batanr olarak kabul edilmesine yol aan olaylar bilinmemektedir; fakat anlalabilen en erken kaytlarda Enlil, tanrlarn babas, gn ve yerin kral, btn lkelerin kral olarak tantlmaktadr. Krallar ve hkmdarlar onlara lkelerinin kralln verenin, lkelerini onlar iin gnenli hale getirenin, kendi gleriyle fethetmeleri iin onlara btn lkeleri verenin Enlil olmasyla vnrlerdi. Kraln ismini bildiren, ona krallk asasn veren ve kayrc bir gzle bakan Enlildi. 34

34

KRAMER, Smerler, Kabalc Yaynlar, s.160, stanbul 2002

41

Daha sonraki dneme ait mit ve ilahilerden Enlilin, kozmosun en retici zelliklerinin planlanp yaratlmasndan sorumlu olan en hayrsever ilah olarak kabul edildiini reniyoruz. Gnn domasn salayan, insanlara merhamet eden, btn tohumlarn, bitkilerin ve aalarn topraktan kmasn salayan tanr Enlildi; lkeye bolluk, bereket ve gnen getiren oydu. nsanolunun kullanaca tarmsal aletlerin ilk rnekleri olarak kazmaya ve sabana biim veren oydu. Sumer batanrlarnn ncs, dipsiz derinlikten yada Sumerlerin deyiiyle abuzdan sorumlu tanr Enkiydi. Enki bilgelik tanrsyd ve yalnz genel planlar hazrlayan Enlilin kararlarna gre yeryzn dzenleyen aslnda oydu. Uygulamann gerek ayrntlar becerikli, hnerli, gz pek ve bilge Enkiye braklmt. rnein, Enki ve Dnyann Dzeni: Yeryzn ve Kltrel Srelerinin Dzenlenmesi diye adlandrabileceimiz bir mitte, uygarlk iin elzem doal ve kltrel grngleri oluturmada Enkinin yaratc etkinlikleri anlatlmaktadr. Hibir yerde doal yada kltrel srelerin temel kkenlerine inme abasna rastlanmaz; bunlar Enkinin yaratc kudretine balanr, szcklere dkldnde yaklak ifade udur: Enki yapt. Yaratc teknik sz konusu olduunda, tanrnn sz ve buyruu dnda baka bir ey yoktur. 35 Yaratc ilahlarn drdncs Ninmah, ulu hanm olarak da bilinen ana-tanra Ninhursagdr. Daha eski alarda bu tanrann yeri herhalde daha st sralardayd ve drt tanr u yada bu nedenle birlikte sralandklarnda ad Enkiden nce yer alyordu. Adnn kkeninin Kiden (yer) geldiine ve onun Ann (gk) ei olarak dnldne inanmak iin yeterli neden vardr; onlar btn tanrlarn anne babasydlar. Ayrca Nintu, douran hanm olarak da tannyordu. lk Sumer hkmdarlar kendilerini Ninhursagn srekli stle besledii diye betimlemeyi severlerdi. Ninhursag, btn yaayanlarn anas, sekin ana-tanra olarak kabul edilirdi. Ona ait

35

KRAMER, Tarih Smerde Balar, Kabalc Yaynlar, s.125, stanbul 1999

42

mitlerden birinde, insanlarn yaratlnda nemli bir rol oynar ve bir bakasndaysa, tanrlarn cenneti Dilmunda yasak meyve motifine yol aan tanrsal bir doum zincirini balatr. nde gelen bu drt ilaha ek olarak nemli gksel ilah daha vard: Ay-tanrs Nanna; Nannann olu gne-tanr Utu ve Nannann kz tanra nanna. yazglar belirleyen yedi tanr olarak anlan topluluk; An, Enlil, Enki, Ninhursag, Nanna-Sin, Utu ve nannann oluturduu yedi tanrlk bu grup olabilir. Elli byk tanrnn isimleri hibir zaman verilmemi olmakla birlikte grne gre bunlar, Ann ocuklar olan Anunna-tanrlarla, en azndan bunlarn ller lemiyle snrl olmayanlaryla zdetirler. Ayrca gigi ad verilen bir grup tanr daha vard, ama bize ulaan yaznsal metinlerde nadiren anlmalarna baklrsa, bunlar grece kk bir rol oynama benzemektedir. Sumerli dnrlerin, dnya grlerine uygun olarak insana ve yazgsna pek ar bir gven duymadn gryoruz. nsann amurdan yorulduuna ve yalnzca tek bir amala yaratldna emindiler: lahi etkinliklerini rahata gerekletirsinler diye tanrlara yiyecek iecek ve barnak salayarak hizmet etmesi iin. nsann yaam belirsizliklerle dolu ve gvensizlikle evriliydi; nk amalar kestirilemeyen tanrlarca kendisine biilen yazg nceden bilinemezdi. Kendi yazdklarna gre Sumerler iyilik ve geree, yasa ve dzene, adalet ve zgrle, doruluk ve drstle, balama ve acmaya ok deer veriyor ve doal olarak bunlarn tersinden, ktlk ve yalandan, yasa tanmazlk ve dzensizlikten, adaletsizlik ve baskdan, gnahkrlk ve sapklktan, zulm ve merhametsizlikten de tiksiniyordu. zellikle krallar ve yneticiler srekli olarak lkede yasa ve dzeni kurmakla, zayf glden ve yoksulu zenginden korumakla, ktlk ve iddetin kkn kazmakla vnrd. Sumerli bilgelere gre tanrlarda etik ve ahlaksal olan, etik d ve ahlakd olana tercih ediyordu ve Sumer panteonunun hemen hemen btn

43

byk tanrlar kendilerine adanan ilahilerde iyilik ve adalet, doruluk ve drstlk a olarak yceltiliyordu. Gerektende temel ilevi ahlaksal dzeni denetlemek olan birok byk tanr vard. Grne gre tpk yaayanlar gibi llerde bir hiyerari iinde sralanmt ve byk olaslkla en yksek mevkiler, Glgam ve Ur-Nammu gibi zel kurbanlarla ilgilenmeleri gereken lm krallara ve yksek rahiplik grevlilerine ayrlmt. ller leminde her trl kural ve dzenleme vard ve ller leminde oturanlarn doru davranmasn salayan kii tanrlatrlm Glgamt. Her ne kadar ller lemi insana karanlk ve kasvetli bir yer gibi gelse de bu yalnz gndz iin geerliydi; gece olunca gne buraya k getiriyordu. llerin hepsine ayn yaklam gsterilmiyordu; gne-tanrs Utu ve bir dereceye kadar da ay-tanrs Nanna lleri yarglyordu ve eer yarg lehineyse l kiinin ruhu herhalde mutlu ve honut bir yaam srer, btn istediklerini elde ederdi. Ne var ki, Sumerlerin ller leminde iyiler ve hak edenler iin bile mutlu bir yaam umuduna fazla gven duymadklar anlalmaktadr. Genel olarak Sumerliler, ller lemindeki yaamn, yeryzndeki yaamn kederli ve sefil bir yansmadan baka bir ey olmad kansndayd. 36 Bireysel adanmlk ve kiisel dindarlk nemsiz olmakla birlikte Sumerlerin dnya gr dolaysyla, dinlerinde egemen rol ayinler ve riteller oynuyordu. nsanolu tanrlara hizmet etmekten baka bir amala yaratlmad iin en nemli devin bu hizmeti efendilerini honut ve tatmin edecek bir ekilde yerine getirmek ve bu hizmeti mkemmelletirmek olduu akt. Klt merkezi kukusuz tapnakt. lk tapnaklardan biri, koruyucu tanrs en azndan daha sonraki zamanlarda Enki olan Eriduda ortaya karlmtr. Bu, her ne kadar drt metreye be metre boyutlarnda ok basit biimli bir

36

KRAMER, Smerler, Kabalc Yaynlar, s.180, stanbul 2002

44

kutsal mekn da olsa, bin yllar boyunca Sumer tapnan karakterize eden iki zellie bandan beri sahipti: Tanrnn simgesi ya da heykeli iin bir ni ve bunun nnde de kerpiten bir sunak. Mezopotamyadaki tapnak mimarisinin belirgin zellii hem gerek hem de simgesel anlamda gkteki tanrlarla yeryzndeki lmller arasnda bir balant olmas amalanan Zigguratn ilk rnei olarak kabul edilir. Daha sonralar byk kentlerdeki tapnaklar geni yap kompleksleri haline gelmiti. Nitekim Ur kentindeki Nannaya adanm olan Ekihugal tapna, ziggurattn yan sra ok sayda kutsal mekn, dkkn, ardiye, avlu ve tapnak grevlileri iin konut alanlarn da ieren kabaca 400 x 200 metre llerinde bir alan kaplyordu. En dikkat ekici yap olan ziggurat, tabannn boyu 60 metre, eni 45 metre olan drtgen bir kuleydi; yksekliiyse balangta 20 metre kadard. Bu tapnaklardan sorumlu olan rahiplerle ilgili olarak, grevlilerin isminden baka ok az ey biliyoruz. Tapnan ynetsel bakan sanga idi; byk olaslkla grevi tapnan binalarn ve maliyesini dzen iinde ynetmek ve tapnak personelinin devlerini verimli bir ekilde yerine getirmelerini salamakt. Tapnan tinsel bakan, tapnan gipar adyla bilinen blmnde yaayan endi. Grne gre ayinlerin adand ilahn cinsiyetine bal olarak, erkekler kadar kadnlarda en olabilirdi. Enin altnda bir dizi rahip snflar vard. Bunlar arasnda guda, mah, iib ve nindingir bulunuyordu. Bu rahiplerin grevleri hakknda ok az bilgimiz vardr. Yalnzca iibin kutsal salardan ve arndrma trenlerinden sorumlu ve galann da bir tr tapnak arkcs ve airi olabileceini biliyoruz. Ayrca arkclarla mzisyenlerden ve - zellikle nannaya adanm tapnaklarda- ok sayda hadmla tapnak cariyesinden oluan byk bir topluluk da bulunuyordu. Eski Sumer tapnaklarndaki kazlardan karlan ynetimle ilgili ok sayda belgeyle de kantland gibi dinsel ayinlerde u yada bu ekilde grev alanlara ek olarak, tapnak personeli arasnda dind grevliler, iiler ve

45

tapnan eitli tarmsal ve ekonomik ilerini yrtlmesine yardmc olan kleler de yer alyordu. 37 D. SUMERLERDE ASTRONOM Gnein douu ve bat, gz krpan ya da akan yldzlar, ayn hilalden dolunaya dnm ve teki gksel devinimler, eskiler iin herhalde mucizev olaylard. Bu bakmdan gksel olaylarn byk bir ilgiyle izlediler. Yldzlarn ve yldz oluumlarnn tanrlarla yda doast glerle ilikili olduuna inandlar. Toplumsal yaamdaki nemli olaylarn gksel olgulara ve oluumlara bal olduunu sandlar. Dinsel trenlerini gksel olgulara gre yaptlar. Grnlerini hayal rn yaratklara benzeterek kimi takmyldzlar adlandrdlar. Gkcisimlerinin ksa sreli geri dnlerini temel alan bir takvim oluturdular. Bu da ay takvimi oldu. rnekse, gkyznde Sumerlerin en fazla ilgisini eken gksel olay Gnein zellikle Ayn deiimiydi. Dolaysyla ok nceleri Ayn, bir hilalden teki hilale dek geen, tm evrelerini kapsayan sre ile tanmlanan Ay takvimini kullandlar. Gzlemlerine gre bu sre kimi zaman 29, kimi zaman da 30 gne gn oluyordu. Yl 12 aya blmlerdi. Sumerlerin on iki ay aynn be ayn 29 gn ve yedi ayn da 30 gn kabul ettiklerini ve dolaysyla bir ay yln 355 gn olarak belirlediklerini gryoruz. Ay takvimi gne takvimine uymad iin her yln artan on gnn toplayarak ylda bir ay yln 13 ay yapmalar da bu sanmz dorulamaktadr. 38 Gn kavramn da ilk kez gelitiren Sumerliler oldu. Sumerliler gn, gndz ve gece olmak zere ikiye ayryor ve 12 ift saate biruya (yada donna) blyorlard. 39
37 38 39

KRAMER, Smerler, Kabalc Yaynlar, s.188, stanbul 2002 Altay GNDZ, Mezopotamya ve Eski Msr, Bke Yaynlar, s.263, stanbul 2002

Bir zaman sonra Eski Yunanllar, Sumerlilerin gn kavramn nykhtemeron terimiyle adlandrmlardr.

46

Bu blmlerin her biri 30 alt blme, gie ve alt blmlerin her biri 60a, nindaya ve bu blmlerin her biride gene 60a blnmt. Bu tanmlamaya gre her blm (biru ya da dona), gnmzn iki saati (=24 saat / 12), alt blmler (giler) drt dakikas (=120 dakika / 30), alt blmlerin 1/60 drt saniyeye (=240 saniye / 60) ve son blmler de drt salisesi (=240 salise / 60) olur. Daireyi de bu yolla blmlere ayryorlard. Gn, gnein batmasyla balyordu. Ama M.. 300den sonra, mneccim Kidannunun nerisine uyularak gece yars balamasna karar verildi. Sumerliler ve Babilliler astronomide altml, matematikte ise onlu ve altml, sistemi birlikte kullanyorlard. Bu gn altml sistemi saatlerde ve a lmlerinde kullanyoruz. 40 Mezopotamyada ilk alarda nemli kentlerin kendilerine zg ay adlar vard. Hammurabi zamannda ise Nippur kentinin ay adlar her yerde kullanld. Daha sonra Asurlularn u ay adlar geerli oldu; (1) nisanu, (2) ayaru, (3) simanu, (4) dumuzi, (5) abu, (6) elulu, (7) teritu, (8) araksamma, (9) kislimu, (10) tebetu, (11) ubatu, (12) adaru. 41 Sumerlilerin yldzlar zerinde yaptklar gzlemlerle, tarmsal ilemlere balama zamann nceden, byk bir olaslkla belirliyorlard. Bu baary yanl anlayan yada yorumlayan Sumerliler, ayn yolu izleyerek kehanette bulunabilecekleri umuduna kapldlar. Kimi kehanetler yleydi; Gne ve Ay ayn on ikisinde birlikte grlrse kral hanedan sona erecek, insanlar yok edilecek. Bu olgu ayn on nde olursa, lkede huzursuzluk olacak; al veri duracak, dman aya lkeye girecek. Ay tutulmas nisan aynda olursa ykm olacak, karde kardei ldrecek; mays aynda olursa kral
40 41

GNDZ, age. s. 264

Bu ay adlar Osmanl mparatorluunun ve hatta Cumhuriyet Trkiyesinin ay adlarn etkilemitir. Cumhuriyet sonras kabul edilen Ekim, Kasm, Aralk ve Ocak aylar dnda kalan ay adlar eitli kltrlerden gelmedir; ubat ve Eyll, Akad dilinden; Mart, Mays ve Austos, Latinceden, Nisan ve Temmuz, Sumer dilinden; Haziran, Aramiceden gelmektedir.

47

lecek, ama ocuklar tahta kamayacak; temmuz aynda olursa rn bol olacak. Dolaysyla Sumer astronomisinin -gk cisimlerinin devinimlerini izlenmesinin- temel amac astroloji oldu. Ama amac ne olursa olsun, ister gaipten haber vermek, ister gelecei bilmek olsun, astrolojiyle ilgili aratrmalar, astronominin olumasna ve dolaysyla matematiin gelimesine yol at. 42 Gne saatleri: Sumerliler gndz saatlerini belirlemek iin sabit nesnelerin

glgelerinden yararlanyorlard. Kullandklar ilk aygt gnomondu; bu yatay bir zemine sabitlenmi dey bir ubuktu. Yalnz gnein ykselimi srekli deitii iin, glgenin uzunluu ve dorultusu, le dnda kalan ayn bir saatte gnden gne fark ediyor; bu nedenle saatler, yalnzca yaklak olarak belirlenebiliyordu.

Su saatleri: Gecenin ve gndzn blmlerinin belirlenmesinde kullanlan baka bir aygtta su saatiydi. Bu saatlerde zaman dilimleri, l izgileriyle derecelenmi kaplardan akan yada bu kaplara aktlan suyun miktaryla belirleniyordu. Sumerlilerin su saatlerinde zaman, arlkla llyor; delikli bir kaptan akan suyun arl belirli bir zaman gsteriyordu- iki birim arlkta olduu gibi. 43 Mezopotamyallarn gne ve su saatleri yardmyla gece ve gndz uzunluklarnn deimelerini incelediini tabletlerden reniyoruz. Bu konudaki bilginin Mezopotamyallar iin pratik bir kullan eklinin, gece ve
42 43

GNDZ, age. s. 265 GNDZ, age. s. 271

48

gndz nbetilerine denen cretlerle ilgili olduu grlmektedir. rnein, uzun ve souk k geceleri bu ii grenler, ayn mevsimin gndz nbetilerine nazaran daha byk cretler almaktaydlar. Ayn suretle, uzun ve scak yaz gnleri nbetleri de yksek cretliydi.44 Astronomi Mezopotamyada kozmogonik ve dini bir aamadan matematiksel bir aamaya sirayet etmitir. Matematiksel ekliyle Mezopotamya astronomisi Helenistik a Yunan astronomisinin temelinde kalburst bir yer igal eder. Mezopotamya astrolojisi genellikle bilimin ve astrolojinin matematiklemesinde n ayak olmu, Yunan astrolojisi araclyla bilim tarihine olaan st bir etki yapm ve ok nemli bilimsel dnce akmn uzun vadeli bir ekilde etkilemitir. nk bilimin matematikle temellenmesi geleneinde astronominin bir rnek ve ilham kayna olarak, nemli bir tarihi role sahip olduu sylenebilir. Mezopotamyada bilimin douunda genel olarak kehanetin, yani gelecek olaylar nceden belirlemenin yada tahminin nemli bir yeri olduu grlmektedir. Kehanetlerde bulunmada en nemli yeri astroloji igal etmektedir.45 Gkte astroloji bakmndan nemli kuak ayrt ediliyordu. Bunlardan biri Anu, yani ekvator blgesi, dierleri de yenge kua Enlil ve olak kuana karlk gelen Ea idi. Bu blgeler gezegenlerin yerlerinin astrolojik bakmdan anlamlandrlmasna ve yerlerinin belirlenmesine yaryordu. Gezegenlerin gkte muayyen bir zamanda igal ettikleri yerden baka, hareket tarzlar da dikkate alnyordu. rnein, herhangi bir gezegenin gkte belli bir blgede bulunmas kadar, onun dier gezegenlerden belirli bir tanesine yaklamakta yada ondan uzaklamakta olmas astrolog iin nemli bir olay saylyordu.

44 45

SAYILI, age. s. 329 SAYILI, age. s. 323

49

Mezopotamya astrolojisi tutulma dzlemi kua dna karak gn dier blgelerindeki baz yldzlarnda astroloji alan iine almaktayd. Bu astrolojinin temsil ettii gre nazaran gk ile yerin eitli blgeleri arasnda karlkl mnasebetler vard. Muayyen yldz kmeleri yeryzndeki belirli mevkileri temsil ediyor, onlara karlk geliyordu. Ayn yz de ayn suretle, Mezopotamya ve civarndaki lkeleri temsil etmek zere eitli ksmlara blnyordu. Astroloji, gelecein gklerden okunmasndan ve bu mnasebetlerden de faydalanmaktayd. Btn gk cisimleri arasnda astrolojik adan en nemlisi iaret ettii anlamlar bakmndan btn dier gk cisimlerine nazaran hkim durumda olan Ay idi. Ayn bu byk neminin birinci sebebi phesiz ay ve gne tutulmalarnn astrolojide igal ettii nemli yerden ileri gelmekteydi ve bundan tr Mezopotamya astrolojisine gre ay, korku ve dehet veren bir gk cismiydi46 Olaylarn akna ilave olarak zaman faktr de mevcuttu. Ay ile gn ve gecenin muhtelif saatleri uurlu yada uursuz saylyordu. Astrolojik olaylarn yorumlanmasnda zamann bu rol eitli lkelere gre deiiyordu. Bir lke iin uurlu olan bir zaman, komu bir lke iin uursuz olabiliyordu. Bunlar dnda meteorolojik olaylardan, frtnalardan, bulutlardan, imek ve yldrmlardan astrolojik yarglardan faydalanmaktayd. Mezopotamyallarn inancna gre gkler tanrlarn mekndr.

Yldzlarla yldz kmeleri tanrlar, gkyzndeki olaylar da tanrlarn faaliyetlerini temsil ediyordu. Bylece astronomi gibi astrolojide dini unsurlarla ve mitolojiyle karm durumdayd. Gelecek hakkndaki eitli tahminleri temelendiren tefferuat noktalar bir tarafa braklrsa, geni bir tanmla, astroloji, tanrlarla da ilikili olarak gk leminde hkm sren bir nizam ortaya koyma ve bu nizam yeryz olaylarnda da yanstma abas eklinde
46

SAYILI, age. s. 325

50

nitelenebilir. Sumerde astroloji ile mitolojik ve dini astronomiyi birbirinden ayrt etmek pek kolay deildir. 47 Sumerlerin bu alanda yaptklar almalar sonucu ulatklar bilimsel bilgiler, gnmz astronomisinin temelini oluturmutur. E. SUMERLERDE TIP Eskiler, toplum iinde birtakm kimselerin iliki kurduklar doast glerin dostluunu kazandklarn ve bunlarn gcnden yararlanarak kimi insanlara kara by yaptklarn; insanlarn azlarn ve dillerini baladklarn, dostlar birbirine drdklerini sanyorlard. Bunlar kara byclerdi, cadlard. Mezopotamya ve Eski Msrda kara by yapanlar lmle cezalandrlrd. Mezopotamyallarn inancna gre, yedi kt yedi de iyi cin vard. Kimi insanlarn (nazar) yada parmakla dokunmas da kt cinler gibi insanlara zarar verebiliyorlard. rnekse bir Mezopotamya tabletinde kt baklarn insanlara verdii zararlar yle dile getirilmiti: Ey gz! Ey gz! Dman gz! / O kadnn gz, o erkein gz! / O komunun gz! O dmann gz! / Ey gz! Sen bir eve girince frndaki anak mlei tuz buz edersin! / Sen gemicinin gemisini paralarsn! / Gl kzn boyunduruunu, koan eein bacan krarsn! / Usta dokumacnn tezghn paralarsn! / yi geinen kardelerin arasn aarsn! / Defol gz, defol gz! / Yedi nehirden, yedi kanaldan teye, yedi dadan ileriye git! Gz! Kendi sahibinin yznde anak gibi paralan!. Bu inanlarla yetien Mezopotamyallar hastalklarn, habis ruhlarn insana sahip olmasndan, kt cinlerin insan vcudunu zaptetmesinden kaynaklandna inanyorlard. Bugnde baz topluluklarda ayn inann geerli olduunu gryoruz. Kt ruhlarn insan vcudundan kovulmasn salayacak olan ise sihirdi, akby idi. Bu nedenle eski alarda, tp kuramnn ve dolaysyla hekimliin z sihir
47

SAYILI, age. s. 327

51

oldu. Hastalklarn sihirle yada okuyup fleme yoluyla -efsunla- tedavisine ilikin bu skolstik gelenek, yzyllar boyunca tp okullarnda etkisini srdrd. Bununla birlikte eski hekimler, hastalklar, sihrin yan sra iksirlerle ve kimi durumlarda da cerrahi mdahalelerle iyiletirmeye altlar. Sumerler, hastalklara ilalara ve hekimlik deneyimlerine ilikin bilgileri, M.. 2500li yllarda hatta daha ncesinde yazya dkmlerdi. 48 M.. nc bin yln sonlarna doru yaam olan isimsiz bir Sumerli hekim, meslektalar ve rencileri iin en deerli tbbi reetelerini bir araya getirip kaydetmeye karar verdi. Islak topraktan 16 santim uzunluunda 9,5 santim geniliinde bir tablet hazrlad, kam kalemin ucunu eik biimde yonttu ve zamann ivi yazsyla gzde ilalarnn bir dzinesini tablete kaydetti. nsanln bilinen en eski tp elkitab olan bu kil belge, bir Amerikan kaz ekibince ortaya karlp Philadelphia niversite Mzesine gtrlnceye dein drt bin yl akn sre Nippur kalntlar altnda gml kalmtr. 49 Mezopotamyallarn inancna gre hastalk yukarda belirttiimiz gibi, eytann yada karanlk glerin iiydi. Dolaysyla tbbn temeli kt ruhlarn sihirle ve ayinle kovulmasyd. Gene de bu eylemler srasnda, ou zaman eitli lapalar, merhemler ve iksirler kullanlyor ve kimi zaman da hastaya masaj yaplyordu. lalarn yapmnda da - bu gn alternatif in tbbnda olduu gibi- bitkisel, hayvansal ve madensel maddeler kullanlyordu. Bitkilerin kkleri, saplar, filizleri, dallar, yapraklar, iekleri; aalarn kabuklar, reineleri, usareleri, kozalaklar ve benzerleri. nsan ve hayvan kemikleri, domuz ba, fare dili, tilki ve aslan ty, geyik boynuzu, sar inek kula, sr ve domuz eti, tavuk kan ve gz, kaplumbaa kabuu, bayku kanad Al, kire, kkrt, arsenik, demir oksit, civa, ap, sar amur, rmak kumu ve doal su. Bu maddelerin tm, olduu gibi deil, kurutma, ufalama,

48 49

GNDZ, age. s. 300 KRAMER, Tarih Smerde Balar, Kabalc Yaynlar, s. 86, stanbul 1999

52

dvme, tme, suda yada stte yada bir arada eritme ve kaynatma gibi ilemler uygulanarak hazrlanyordu.50 Mezopotamyada tp resmen bir rahip snfnn elindeydi. Yahut da doktorlarn stats rahiplerin statsne benzer bir mahiyet tayordu. Daha dorusu, belki de doktorlar rahip snfnn statsne sahip bulunuyordu. Bu anlamda, tedavi yapan rahip snf vard. Bunlardan bir tanesi khinler snfyd ve baru adn tayordu. Doktor olan barularn vazifesi diyagnoz (tehis, tan) ve prognoz (n tehis) yapmakt. Fakat anlaldna gre, onlarn faaliyeti sadece tbbn snr iinde kalmyordu. Baka bir deyimle, khinler, daha geni bir anlamda gelecekten haber verme grevini yklenmilerdi. nc snf ise A-zu veya A-su adl rahip veya doktorlard. Bunlarn ihtisas tedaviydi ve faaliyetleri tamamen tp sahas iinde bulunuyordu. Bylece, gerek manasyla doktor olan snf bu snft. 51 Mezopotamyallarda sihirle tp iin ayr kelimeler vard. Birincisine asutu, ikincisine aiputu deniyordu. Byle ayr ayr iki kelimenin mevcudiyeti tbbn sihirden ayr ve mstakil bir kimlie sahip olduu izlenimini destekleyen bir delil olarak kabul edilebilir. Mezopotamyallar hayatn znn su olduuna inanyorlard. Suyun sihirde ve khinlikte nemli rol vard. Sumerde hekimler, anlam suyu tanyan kimse olan a-zu szcyle adlandrlyordu. Bu nedenle su tanrs, ayn zamanda, hekimliin tanrs kabul edilmiti. Yaratc tanr, insan su ve topraktan yaratm, insann amurdan bir modelini yapm, sonrada bunun iine hayat soluunu flemi ve ona hayat vermiti. A-zunun bir manas da ryalar yorumlayan kimse olarak kabul ediliyordu. Doktorlara verilen bir baka ad da yalar tanyan kimse anlamna geliyordu. Yalarnda Mezopotamyallarca byk bir nem tad anlalmaktadr.
50 51

GNDZ, age. s. 302 SAYILI, age. s. 413

53

Organik faaliyet bakmndan Mezopotamyallarn kalbe ve kana nem vermi olduklar anlalyor. Hayatla ilgili fonksiyonlarn en nemli merkezi ise onlara gre karacierdi. Baka bir deyimle, Msrllarn kalbe verdikleri deeri Mezopotamyallar karaciere atfediyorlard. Daha sonra Yunanllarn kan damarlar sisteminin merkezini hem kalp ve hem de karacier olarak kabul etmeleri, onlarda belki de bu Msr ve Mezopotamya grlerini birletirmi olduu izlenimini uyandrmaktadr. Ortaya karlan tabletlerin bazlarnda Sumerli hekimlerin sihirli szlere ve byye bavurmamas ilgintir. M. nc binyla ait bir tablette tanrdan yada cinden bahsedilmemektedir. Bu Sumerde hastalklar iyiletirmek iin by ve cin karma ayinlerinin bilinmedii anlamna gelmez. Tam tersine Sumerler, daha sonraki Babilliler gibi, birok hastal hastann bedenindeki zararl cinlere balyorlard. Bu cinlerden yarm dzinesinin ad, Bau, Ninisinna ve Guala adlaryla da bilinen Sumerlerin yce hekimi diye nitelenen tp sanatnn ba tanrasna adanm bir Sumer ilahisinde gemektedir. Buna karn imdiye dein gn na karlan en eski tp metni sayfas olan bu kil tablette mistik ve usd elere yer verilmemesi by dnda ve ondan bamsz bir tbbn mevcut olduu fikrini hakl gsteren bir delildir. Sumerlerin bitkisel ilalar arasnda; tahl, sebze, aa ksmlar, baharat, eitli sakzlar ve yabani bitkiler yer almaktadr. Bitkilerin kk, kabuk, ya ve odun gibi ksmlar tedavi maksadyla kullanlmaktayd. Daha sonralar Akadlarda olduu gibi Sumerlerde de birann birtakm ilalarn eritilmesi iin bir ortam olarak kullanld grlmektedir. Bu metot gerek dhilen gerek haricen kullanlan ilalarda tatbik yeri bulmaktadr. Sumerli hekimlerin reetelerindeki, ila dozajlar yada karmlara giren maddelerin miktarlar, genellikle aklanmad dikkat ekmektedir. Bunun iki izah olabilir, bunlardan ilki; bu dozajlar yada karmlar eczaclarn

54

belirlemesi, dieri ise; hekimlerin meslek srlarn aklamak istememesi eklinde dnebiliriz.

55

BLM II

ASUR - BABLDE FELSEF DNCE

A. Asur - Babil hret ve sevin bahedilen Babil Gklerin kudreti Babil Tulas kadim Babil Tanrlarn kralnn ehri Babil atafat tkenmeyen Babil Halkna bar getiren Babil Hakikatin ve adaletin ehri Babil Tanrlarn bulutuu yer Babil Gkle aa dnya arasndaki ba kuran ehir Babil Dmanlarn yok eden ehir Babil Mardukun evi Babil Tanrnn ve insann yaratcs Babil Kanunlar derleyen Babil Krall kuran Babil Bilgelie kavumu Babil Kutsal ehir Babil lkelerin ba Babil Babilin itibar o devrin ehirleriyle karlatrlamayacak kadar yksekti; M.. II. Yzyln sonunda ehrin bilgeleri tarafndan Babile ithaf edilen 51 zellik ve ilevlerinin en banda onun an geliyordu. Dnyada hibir ehre onun kadar imrenilmedi ve hibir ehirden ondan ekinildii kadar ekinilmedi, hibir ehir bu kadar hayranlk ve sayg uyandrmad, hibir ehir bu kadar sk yklp yeniden ina edilmedi. Babilin binalarnn yaps ve nfusunun hayat biimi ilka Yakndou tarihinin byk hkmdarlk dnemleriyle biimlendi. Her kuvvetli hkmdar, dost yada dman, onu fethetmek ve onu gzelletirmek yada ykmak zere stnde kendi izini brakmak istedi. Babil medeni dnyann stnde parlayarak, tm Mezopotamyann manevi ve zihinsel kalbini tekil ediyordu. ehri yaratan, kaosun glerine kar galip gelen ve evrenin dzenleyicisi olan Tanr Marduktan gcn alan Babil, dnyann evrensel merkezi ve uyum simgesiydi. Bu kozmik zellik, ehrin tm mimari ve dekoratif anlayna ekil verdi. Babilin iki nitelii, bir dier deyile gerek ve gizemli yaps ona son

56

derece farkl bir izgi ve onun zaman iindeki varlnn tesinde, bugne kadar sren devamlln salad. 52 ehrin olaand nitelii her eyden nce adnn kkeninde yatyor. iviyazlarnda, Akad dilinde yada M.. II. Yzylda lm olan ve her zaman asaletle kltrn dili olan ve zellikle saygn yerleri anlatmak iin kullanlan Sumer dilinde Babilu (Babilli) kelimesi vardr. Babil Akadcann Yunan versiyonundan geliyor; Tanrlarn kaps yada Tanrnn kaps anlamna gelen Babili/ilani, Sumercede de Ka-dingirra olarak kullanlyordu. Bu isim, Sumerceden ve IV. bin yln sonlarna doru yaznn kefedilmesinden nce Gney Mezopotamyada konuulan n-Frat dilinden geliyor olabilir. Babilin ad, ayn zamanda, baka dnsel yazlarda da geiyor. hayatn beii ya da bereketin beii anlamna gelen Tintir adnn varl II. bin yln banda kantlanyor. II. bin yln sonundan itibaren kent hala uanna diye anlyordu. Gc gklere karld. Dini edebiyatta da, Babil, kutsal bir Sumer ehri olan Eridunun zerine kurulduu iin oluan benzerlikten bu kentin adyla anlyordu. Yine farkl bir biimde ehrin ad kap +60 simgesiyle de yazlabiliyordu. Bu mkemmel say Sumerlerin tanry belirtmek iin kullandklar altml say sisteminden alnmt.53 Kukusuz Babil, devrinin en etkileyici kentidir ama ne ok eski bir yerleim merkezidir nede Mezopotamya uygarl karakteristik ve sreen eklini almadan nce nemli bir kenttir. Efsanevi Tufandan nce Babile krallk inmemitir ve Babil lkesi yazclarnn uzak gemie ilikin kaytlarnda ad gemez. Sumer (Mezopotamyann en gney blgesi) kent devletleri birbirleriyle kudret ve itibar iin yarrken, Babil nemsiz bir kyd. Gerekte, yaznn bulunmasndan 1000 yl sonra, sonradan Babil lkesini oluturacak tarm kylerinin kurulmasndan asrlar sonra, M.. bin

52 53

Beatrce ANDRE-SALVINI, Babil, Dost Kitapevi, s. 7, Ankara 2006 ANDRE-SALVINI, age. s. 8

57

ylsonlarna kadar ad bilinmemektedir.54 Oysa eski dnyada Babilin en byk rakibi olan Ninovann gemii, tarihncesi glgelerinin arasna kadar izlenebilmektedir. Eski dnyada Babilin nemi, ilklerden olmasndan deil, tarihle corafyann ho bir bileiminden ileri gelmektedir. Babil, Mezopotamyada iki byk nehrin, Dicle ile Fratn birbirine en fazla yaklat blgede yer alyordu; dahas, alvyon ovasnn kuzey ucundaki konumu sayesinde, eski dnyann en nl iki yolunu kontrol altnda tutabiliyordu. Bat Anadoludan gelip Asur lkesi zerinden gneybat rana ulaan ana karayolu daha sonra Sardisden Susaya giden Ahameni Kral yolu; olaslkla 7. bin yl kadar eski tarihlerde de kullanlyordu- Diclenin dousunda ovann kenarndan gemekteydi. Ayn zamanda, Horasan yolu doal olarak Babil lkesinde sona ermekteydi. Bu ayrcalkl ticari ve askeri konum, birbirini izleyen Mezopotamya hanedanlar tarafndan ok iyi deerlendirilip kullanlm; bylece, birbirinden 80 km ara ile en dikkate deer tarihi bakentler dizisi kurulmutur. Bunlardan birincisi olan Ki, ilk krallk merkezlerinden biriydi. Onu Sargon ve ardllarnn kenti Agade, sonrada Babil kenti izlemi; ardndan Dicle kysndaki Seleukeia, Ktesiphon ve son olarak da Badat kurulmutur. Corafi anlamda Babil lkesi, eski Mezopotamyann gneyini tanmlamak iin kullanlr ve kabaca, kuzeyde Badattan gneyde Basra Krfezine kadar olan blgeyi kapsar. Tarihsel olarak Babil lkesi terimi Birinci Babil Slalesi altnda 2. bin yln balarnda lkenin birlemesini yanstr. ok erken dnemlerden itibaren bu topraklarn kuzey kesimine Akad gneyine Sumer denirdi. Daha kuzeyde, zellikle de Musul (eski Ninova) blgesindeki Yukar Dicle Vadisinde daha sonra Asur lkesi olarak bilinen, Babil lkesinde yaayanlarnsa Suburtu olarak adlandrd Mezopotamya blgesi bulunuyordu. Babil lkesi topraklar, Dicle ve Frat nehirlerinin meydana getirdii dz bir alvyon ovasdr. Tarm rnleri ynnden zengin olmasna karn, Babil lkesi ta, kereste ve maden cevheri gibi nemli

54

Joan OATES, Babil, Arkada Yaynlar, s. 9, stanbul 2004

58

malzemelerden yoksundu. naatlarda ve mlek yapmnda kullanlan, alvyon ovasnn bereketli amurundan baka doal kaynak yoktu blgede. Dolaysyla ticaret ok nemliydi ve ok erken dnemlerden itibaren Babil lkesi ile Yakn Dounun dier blgelerini birbirine balayan geni bir ticaret a olumutu.55 Sumerde uzmanlamann gelimesi, toplumun isel farkllamas, zellikle de tarm ve imalat rnleri fazlasnn toplanp datlmasn salayan toplumsal birimlerin gelimesi, yetersiz evre koullaryla ilikilidir kanlmaz sonucu olmasa bile. Yerel byme ve refah iin bu gibi teknolojik ve ekonomik gelimeler gereklidir; bunlar ayn zamanda sadece gnlk gereksinimlerin deil, gelien lks madde piyasasnn da ihtiyalarn karlamak ve karlnda daha fazla mal ithal edebilecek rnlerin retiminde kullanlmak zere hammaddelerin daha etkili yntemlerle elde edilmesini salar. Ayrca, Babil topraklarnn dz ve ak olmas toplumsal yaltm nlemi, teknik olsun politik olsun, yeni fikirlerin abucak yaylmasn salamtr; hammaddenin bulunmay da politik dnceyi etkileyen ve yaylmacl yreklendiren da dnk bir bak asnn gelimesine yol amtr. M.. 2. bin ylda Babilde baa geen en eski slale, Sami dilini (yani daha sonraki Arapa ve braniceyle ayn aileden bir dil) konuan ve kkleri Mezopotamyann batsndaki l topraklarna dayanan bir halktan gelmektedir. Ama bu insanlar, Sumerce konuan daha eski bir halka ait olan yerel Mezopotamya kltrn tmyle - eitimi, dini, sanat, mitolojisi ve edebiyatyla benimsemitir. Sumercenin kutsal metinleri aa tabakalara anlalmaz klnlarak daha gizemli bir havaya sokmak iin Babil rahipleri tarafndan zekice uydurulmu ifreli bir yaz olduu sav, bilim adamlar arasnda bir zamanlar destek bulmutur. Ama imdi biliyoruz ki, en eski iviyazl kaytlarn yapld dnemde Sumerdeki en baskn soy Sumerlerdir.

55

OATES, age. s. 11

59

Tarih ncesi dnemlerin deiik Sumer kltrel rklarn birbirinden ayramazsak da, M. 3. bin ylda Sumer nfusunda Samice ve Sumerce konuan yerleik elerin her ikisinin de bulunduundan kuku yoktur. zel isimlerin dilbilim incelemeleri gney Babilde Sumercenin baskn olduuna, kuzeye doru Akadlarn varlna iaret eder ama kii adlar - corafi adlardan farkl olarak etnik ilikilerin su gtrmez kant olarak kabul edilmez nk moda olduklar iin kullanlabilirler. ounlukla Erken Sumer dnemi olarak adlandrlan dnemi gerekletiren nc Ur Slalesinin son krallar Sami adlar tarken, arlkla Akadca konuulan bir blge olarak kabul ettiimiz Kite krallarn adlar Sumerce idi. Sz gelimi, M.. 2400lerde yaam Ki kraliesi Ku-Baba Sumerce, yerine geen olu Samice, onun ardndan tahta geen olu da, Sumerce ad tamaktadr.56 Mezopotamya blgesi civar kavimlerin istilasna maruz bir blge olduundan, buraya szan Sami kavimlerin nfusu gitgide artmaktayd. M.. 2400 ylna doru Sami unsurlar etkin duruma gelmeye balarlar. Sumer Erken Slale krallarnn en sonuncusu Lugal-zagesidir. Ancak krall uzun srmemi, yirmi yllk baarl bir hkmdarlktan sonra yaplan bir savata Agedeli Sargona yenilince Mezopotamyada Akad dnemi balar. Mezopotamyada Sumerlerden sonra kurulan devlet Akadlardr ve bu devletin kurucusu da Agadeli Sargondur. Sargonun asl adn bilmiyoruz meru kral anlamna gelen bu adla domu olamaz- ve bildiimiz kadaryla ad Sumerce bile olabilir. Atalar bizler iin bir gizemdir ve sonraki nesillerin Sargonun ad etrafnda gelitirdii mitoloji sisleri arasnda belirsiz bir hale gelmitir. Bir Ki rahibinin gayri resmi ocuu olabilir (sepet iinde nehre braklm ocuk konulu klasik efsanenin ilk rneine Sargonda rastlamaktayz) yklerden birine gre, sepeti bulan bir sakann olu olarak bytlp Ki kral Ur-zababann hizmetine girmi ve ksa zamanda vezir olmutur. O sralarda Ummal Lugal-zagesi gl bir hasm konumundayd
56

OATES, age. s. 22

60

ama kuramsal olarak Sumerin hkimi Ki kentiydi. M.. 2334 dolaylarnda Sargon, bir saray ayaklanmasyla taht ele geirmi gibi grnyor. ok gpta edilen Ki kral unvann aldysa da, Sargonun bu kentte oturduu kukuludur. Sargonun yeni bakenti Agadeyi ne zaman kurduu bilinmemektedir ama hanedan, konutuu dil ve yaad lke adn kesinlikle bu kentten almtr. Sargon ve ardllarnn, daha sonraki Mezopotamya tarihi asndan nemi tartlmaz elbette. Ancak, onlarn hkmranlklar srasnda ideoloji ve gnlk politikada olan deiiklikler, ani bir dil deiikliiyle ne karlm gibi gzkmektedir. Akadca ilk defa resmi yaztlarn dili olmu ve bu durum ounlukla etnik farklarn gereksizce vurgulanmasna yol amtr. Akadlar kayda deer baarlar elde ettikleri halde, imparatorluklarnn u noktalar yle dursun Sumerdeki kentleri bile kontrol edememilerdir. Ktlk perianlk i karklklar ve d istilalar sonucu Akadlar yklmtr. Akadlarn d istilalar sebebiyle yklmasndan bir mddet sonra Sumerliler yeniden siyasi hkimiyeti ele geirdiler. Sumerlerin bu ikinci siyasal egemenlik devresine Sumer Rnesans ad verilmektedir (yaklak olarak M.. 21001900). Sumer Rnesans ann sona ermesiyle Eski Babil devresi balar Hamurabi gibi byk devlet adamlaryla n kazanm olan Eski Babil devri Milattan nce takriben 1900den 1650ye kadar devam etmitir. Hamurabi (M..17921750) tahta getiinde, Babil hala ufak ve nemsiz devletlerden biriydi. an belgeleri, egemenlik bir merkezden dierine getike deien koalisyonlarda birleen rakip krallklarn yaratt istikrarsz bir ortam tanmlamaktadr. Anlald kadaryla, Hamurabi ilk yllarn i idari ilere adamt. kinci yarsnda lkeye adalet getirdi. Hamurabi devrinin ilk 30 ylnda, askeri

61

seferlere iaret eden yalnzca yl ad kaytldr ve Babil onun egemenliinin ancak ikinci yarsnda byk bir g haline gelmitir. Kukusuz dnemin baskn kiilii ami-Adaddr. Hamurabiyi daha tannr hale getirense, yalnzca arkeolojik aratrmalarn rastlantsal doasdr. Hamurabi ebedi bir ulus devleti kuramamsa da, Babil lkesindeki balca kent devletlerini yenip lkeyi - ksa srelide olsa- Babil kentinin egemenlii altnda birletirerek, sonraki iki bin yl boyunca Mezopotamya tarihini etkileyecek bir politik sonu elde etmitir. Babil kenti neredeyse bir gecede krallk merkezi olmu ve Yunanllar Seleukeiay kurana kadar bu durumunu rakipsiz olarak devam ettirmitir. Babil dini merkez olarak varln ise M.S. 1. yzyla kadar srdrmtr ve gizemini de hala korumaktadr. Babilin lke zerinde daha sonraki hkimiyeti, meru krallk bahedici olarak Nippurlu Enlilin yerini Marduk kltnn almasyla ilgilidir. Ama bu dinsel deiiklik Hamurabiden ok sonra gereklemitir.57 Hamurabi, dneminin simgesi olarak kalmtr. Bugn sahip olduu byk kral ve kanun adam hreti, kendine has zellikleri olmasnn yan sra, dneminden kalan iviyazl belgelerin erken bulunmasna da baldr. nl yasalarnn yazl olduu byk dikme ta (stel), bir Elam kral tarafndan gtrld Susada, 20. yzyl balarnda Jacques de Morgann bakanlk ettii Fransz kaz heyeti tarafndan bulunmutur. Eski Babilce yazlan bu upuzun ve tutarl yazt, modern rencinin bu dili renmek iin kulland standart metindir. Yasalar 2,25 m yksekliinde bazalt bir dikme taa 49 stun halinde kaznmtr. Metin paradan oluur: incelikli ve ekseriyetle arkaik tarzda yazlm nsz ve sonsz ve modern uzmanlar tarafndan 282 yasaya ayrlan uzun bir orta ksm vardr. Bu metnin ve hatta antn kendisinin, gerek nitelii ve amac ok tartma konusu olmutur. Gerek anlamda bir yasa derlemesi olmad aktr. Kapsam
57

OATES, age. s. 71

62

geni deildir ve hibir yerinde hkmlerini yerine getirecek zel hakim veya benzeri memurlarn yemini yoktur. Gelenek ve greneklerin yazya geirilmesi mi, bir dizi yasal yenilik mi, yoksa deiiklik gerektiren konularn ele alnmas m (ya da bunlarn hepsinin toplamm) kesin deildir. Aadaki rnekte grld gibi, eer yle olursa, o zaman u ceza verilir biiminde, her biri art kipinde yazlmtr: 1-Eer bir kii bir bakasn lm cezasna arptracak bir sula itham eder ama kantlayamazsa, sulayan kii lm cezas alr. 2223- Eer bir kii hrszlk yapar ve yakalanrsa, o kii lme mahkm edilir. Hrsz yakalanmazsa, soyulan kii bir tanr huzurunda neler kaybettiini resmen ilan eder ve hrszln meydana geldii kent ve kentin reisi, kaybolan mal kiiye tazmin eder. 153- Eer bir kadn, dier bir erkek iin kocasnn lmne sebep olursa, o kadn kaza gerilir. 195- Eer bir oul babasn vurursa, eli kesilir. 198- Eer bir avilum bir mar-avilumun [avilumun olu] gzn karrsa, onun da gz karlr. 197- Eer bir avilum bir mukenumun gzn karr veya kemiini krarsa, bir gm mina der. 202- Eer bir avilum kendinden yal bir avilumun yanana vurmusa, mecliste manda kuyruuyla 60 defa dvlr. 22930- Eer bir inaat bir avilum iin yapt evi dayankl yapmam ve sonuta yap kp sahibini ldrmse, inaatya lm cezas verilir. Eer ev sahibinin olunun lmne sebep olmusa, inaatnn olu da ldrlr.58 Sumer yasalarndan ayrlan arpc bir deiiklik, kesinlikle Amurru gelenei olan gze gz, die di ilkesinin karmza kmasdr. Ayrca,
58

OATES, age. s. 79

63

avilum ile mukenum59 arasndaki stat fark da yukardaki rnekte aka grlmektedir. Hamurabinin bu dikme ta yaptrma amac sonszde yle anlatlr: Bunlar byk kral Hamurabinin koyduu adalet hkmleridir (dinat miarim) Kuvvetlinin zayf ezmemesi, ksz ve dula adil davranlmas iin, deerli szlerimi dikme tama kazttm ve Babildeki Adalet Kral adl heykelimin nne diktirdim. Hamurabi Yasalar deil ama Babilce miarum olarak bilinen yrrlkteki dier yasalar hkmler, kesinlikle kanun kuvveti tamaktayd. Mierum toplumsal ve ekonomik dertlere are bulan, antlarn zerine kaznmayp szel olarak aklanan ksa vadeli nlemlerdi. Toplumsal reform olarak, Sumer Urukaginann 500 sene nceki nl metnini hatrlatan bu fermanlar, olaslkla oradan alnmayd. Mezopotamyadaki Eski Babilden sonra dardan gelen bir Hint-Avrupa kavmi olan Kaslar bir mddet egemenlik salamlardr. M.. 13. yzyldan itibaren Asurlularn aamal bir ekilde hkimiyetlerini kurduklarn gryoruz. Asurlular Mezopotamyada Dicle kysnda bulunan Asur ehri ve evresinde yaayan bir Sami toplulukken zellikle M.. 2000 sonras doubat arasnda global ticaretten faydalanarak gelimi ve topraklarn genileterek lkelerini imparatorlua dntrm bir halktr. Asurlular ilkada Ortadounun en byk imparatorluklarndan birinin merkezi olmutur. Asurlular zellikle Anadoluda, Ticaret Kolonileri kurmu, Anadoluya yazy tayarak Anadolu da tarihi devirleri balatmlardr. Asur lkesi, nceleri Babile, M.. 2. binyln byk blm boyunca Mitannilere
59

Avilum; st Snf Mlk Sahipleri. Mukenum; Orta Snf. Vardum; Kleler

64

baml kalsalar da M.. 13. yzylda bamszlklarn kazanm ve Frata kadar topraklarn genileterek Anadolunun buralara yerlemilerdir. zaman Daha sonra da Mezopotamyada, gneydousunda, zaman

Suriyenin kuzeyinde byk g kazanmlardr. Asur tarihi, Eski, Orta ve Yeni Asur a olmak zere blmde incelenir. Eski Asur a: Bu a M.. 21001800 yllar arasndadr. Kral llusuma (M.. 2000) Asurlular mstakil bir devlete kavuturdu. Kendisinden sonrada risum ve kunum bamszl salamlatrarak memleketi imar ettiler. Bunlardan sonra Asurlu Birinci Sargon, devletin snrlarn douya doru iyice geniletti ve Anadolu ile ticareti gelitirerek Anadolu da Ticaret Kolonileri kuruldu, ivi yazs Anadoluya tand. Orta Asur a: Asurun siyasi ve kltrel bakmdan hayli deiik olan bir adr. Asur kral Asur-Uballit, eski Asur ann sonlarnda Babil ve Mitanni krallklarnn nfuzu altnda kalm olan devletini bunlardan kurtard. Hititlerle birlik olup, Mitanni kralln ortadan kaldrd. Kendisinden sonra hkmdar olan Enlil-Narasis (M.. 13401326), Adadnararis (M.. 13101281), I. Salamannasar (M. 12801256), I. Tukulti Ninurta (M.. 12551218) zamanlarnda Asur bymeye, ykselmeye devam etti. Ancak bir mddet sonra durgunluk devresine girdi. Bu devirde Babille devaml mcadele halinde olan Asur, Babile vergi verir duruma geldi. Orta Asur a uzun bir sre devam etti. Yeni Asur a: Bu ada devleti idare eden hkmdarlar orta Asur andan beri devam eden hanedann soyundadrlar. Bunlar ksa aralklar dnda imparatorluklar gelitirmilerdir. Bu devir devaml toprak kazanma ve savalarn olduu bir devirdir. Bu zamann nl kral olan Asurbanipal zamannda savalar devam ederken kltr alannda byk gelimeler grld. Bu hkmdarn eski eserleri toplayarak meydana getirdii ktphane, birok eserin gnmze kadar gelmesini salad. Ancak Asurun

65

bu ihtiam ksa srd. lke Asurbanipalin lmnden sonra Med, Babil ve dier devletlerin hcumuna urad (M..612). Son defa toplanan Asur kuvvetleri Harran ovasnda dmanla olan mcadeleyi kaybederek yenildi ve imparatorluk tarihe kart. Asurlularn dili eski Sami dilinin bir koludur. Kullandklar ivi yazsn Samilerden nce Mezopotamyann gneyine yerleen Sumerlilerden rendiler. Asurlularda dier Mezopotamya devletleri gibi Sumerden byk oranda etkilenmi edebiyat, sanat, mitoloji, din alanlarnda Sumer etkisinde kalmtr. Yine Anadoluda ticaret kolonileri kurup bu koloniler vastasyla ticaret an gelitiren Asurlular yazy Anadoluya gtrm Anadolu da tarihi devirleri balatmlardr. Anadolu ile ilikiler sadece ticari boyutta kalmam Sumerlerin damgasn vurduu Mezopotamya kltrn medeniyetini sanatn da Anadoluya tamlardr. Asur imparatorluunun yklmasndan sonra Mezopotamya da Yeni Babil Devri balar. Yeni Babil imparatorluunu Nabopolassar kurar. Yeni Babil mparatorluunun mr yzyldan ksa srd; M.. 626539 yllar arasnda yaad ve Babil medeniyetinin doruk noktasna ulat devri temsil etti. Gnlk, M.. 23 Kasm 626 gn Nabopolassar (Nabu-apla-uur) Babil tahtna oturdu diyor. Her ne kadar tarihte ve efsanede olu II. Nabukadnezar tarafndan glgede brakm olsa da, M.. 612 ylnda ranl Medlerle gerekletirdii ittifak sayesinde Ninovay ele geirerek neo-Asur imparatorluuna son veren odur. Nabopolassar, Asur imparatorluunun byk blmn kendi topraklarna dhil ederek, Babil kralln bir imparatorlua evirdi. Babilde bakentini gzelletirmek ve savunmasn kuvvetlendirmek adna birok byk inaat iine giriti. Byk ihtimalle gemiteki nl selefi I. Nabukadnezarn ansna oluna bu ad verdi. Babilcede Nabu-kudurri-uurun anlam, Ulu tanr Nabu, miras olu koru! demektir.

66

II. Nabukadnezar (M.. 605562) uzun sre tahtta kald ve bu sre iinde siyaset, hukuk, din ve ahlak alanlarnda birok eyi gerekletirdi. Babil imparatorluunu geniletmeye devam etti. Bakent Babili dnyann bir harikas haline getirdi ve bu da krala, klasik yazarlarn aktardklar trden olumlu bir hret getirdi. Yeni Babil Slalesinin ksa sren hkimiyetinden sonra Mezopotamya Kurus tarafndan fethedilmi, yani Pers hkimiyetine girmitir (M.. 539 330). Perslerden sonra Mezopotamyada skender mparatorluu dnemi balar. Mezopotamya, skenderin lmnden sonra Generalleri arasnda kan atmalar sonunda zaferi kazanan Selevkos bu blgeye hakim oldu ve Mezopotamyada Selkidler dnemi balad. B. ASUR VE BABLDE MTOLOJ ou Sumer Malzemesine dayandrlan Asur-Babil mitolojisine bakarsak; Sumerleri yenip Sumeri fetheden Sami fatihler, Sumer ivi yazsn benimserken, bu yazda, Sumerceye hibir noktada benzemeyen bir Sami dilini (Akadcay) yazabilmelerine olanak verecek uyarlamalar yapmlard. Dolaysyla Sumer panteonunun Babil ve Asurlularca benimsenen tanrlarnn birou, Akad mitolojisinde Sami adlar altnda grnrler. nannann ad tar olur, Utu, ama olur; ay-tanr Nanna, Sin olur; bununla birlikte, tapnak adlarnn ve ritel terimlerinin birou Sumerce biimleriyle al konmutur. Hayal gleri daha geni olan yada daha analitik dnen Sumerler bu tanrlarn/tanralarn her birini, varln varlk sebebini ve ileyiini sorun olarak grdkleri dnyadaki byk hakikatlerden biriyle ilintilendirmilerdir; yukar usuz bucaksz Gk kubbe, aada ise onun simetrii olan, en az onun kadar byk Cehennem ukuru, ikisinin ortasnda da Denizin ortasndaki ada, yani Yeryz, nehirlerinin dzenli yada felaket getiren ak, dalarnn tasavvur edilemez, srrna erilmez ykseklii, yukardan bkp

67

usanmadan sonsuz dnmlerine devam eden Gne, Ay, ve dier Gk cisimleri; Bitkilerin akl sr ermez bir ekilde boy at ve Hayvanlarn bir o kadar gizemli douu ve bymesi; kah fayda salayan kah etraf kasp kavuran bir muamma olan Ate, anlalmaz Ak arpntlar ve beklenmedik Sava taknlklar Ve doast bir klavuzun gdmnde olduuna inanlan, ileyiine baka trl akl erdirilemeyen daha niceler 60 Tanrlarn says ilk bata ok kabarkken -belki binden fazla- anlalan giderek azalmtr. Samilerin ok daha mtevaz olan kendi panteonlarnda daha az tanrlar vard ve iki kltr mirasnn ortaklaa kullanlmas her iki taraftaki benzer kiiliklerin yaknlatrlp kaynatrlmasna yol amt; rnein Sumerlerin Gne Tanrs Utu, Akadlardaki karl olan ama ile birlemiti. Sumerlerin giderek sahneden silinmesi kimi silik tanrlarn unutulmasna yol am, bunlarn an hreti, ibadeti giderek tekellerine alan bu byk tanrlar tarafndan glgelenmiti. stelik hem zamann, hem siyasal evrimin sonucunda iktidarn bymesi, hkmdarlarn azametinin artmas tanrlarn imgesini de etkiledi ve onlarn da iyice yceltilmesine yol at. II. Bin yln bandan itibaren, sadece ilahiyatlar ve baz ritellerin uzmanlar kalmt otuzdan fazla tanryla uraan; stelik bunlar da genellikle ortak isimler altnda anlyordu. 61 1. tarn ller Diyarna nii Sumer versiyonunda olduu gibi, mitosun Babilonyal biiminde de, tarn ller dnyasna iniinin nedeni verilmemitir; ama iirin sonunda tar salverildikten sonra, Tammuzun yeralt dnyasnda hangi nedenle bulunduu hakknda hibir aklama verilmeden, onun tarn erkek kardei ve a olarak sunulduunu gryoruz. Bunu izleyen satrlar, Tammuzun diriler dnyasna dnne ve bunun sevinle karlanna iaret eder gibi
60 61

Jean BOTTERO, Kltrmzn afa Babil, Yap Kredi Yaynlar, s.112, stanbul 2003 BOTTERO, age. s. 113

68

grnmektedir. Tammuzun yeralt dnyasnda tutuklandn ve canllar dnyasnda bulunmaynn yaratt harapl, ancak Tammuz ayinlerinde renebiliyoruz. tarn dn olmayan lkeye inii mitosunun Babilonya versiyonunda, cinsel verimliliin, retkenliin, Tanrann yeryznde bulunmay yznden yok oluunun bir betimlemesine sahip bulunuyoruz; buna gre: boa inee binmez, erkek eek dii eei gebe brakmaz; cadde de erkek kz gebe koymaz olur. Byk tanrlarn veziri olan Papsukkal, tarn geri dnmediini ve bunun yaratt sonular, yukardaki szlerle duyurmaktadr. Tanrann yeraltna iniinin betimi, ana izgilerinde, mitosun Sumerli biimini izlemektedir; ama iinde baz ilgin farkllklar da bulunmaktadr. tar, yeralt dnyasnn kapsn aldnda, ieriye alnmazsa kapy ykma ve yeralt dnyasndaki lleri serbest brakma tehdidinde bulunur. iirin bir pasaj bu sahneyi canl bir biimde anlatmaktadr: Ey kap bekisi, kapn a, Kapn a da girebileyim! Eer amazsan kapy bylece giremezsem ieri, Kapy kesin paralayacam, srgsn koparacam kesin, Kap direini paralayacam, kap kanatlarn skp atacam bilesin, lleri kaldrp ayaklandracam, Dirileri yesinler diye brakacam, Ta ki ller sayca dirileri geecek. Mitosun bu versiyonunda tanra tar, Sumerli versiyonunda olduundan ok daha dmanca ve tehditi bir kiilik. Ayn zamanda, tarn lleri diriler zerine salvermesi tehdidinde, Babilonyallarn, dinlerinin olduka belirgin bir zelliini oluturan ve pek ok afsunda karlalan korkularn, llerin hayaletlerinden korkmalar olgusunu yanstmaktadr. tar, yedi kapdan geerken, Sumer versiyonunda olduu gibi, her bir kapda giysilerinin bir

69

parasn karmaktadr. Babilonya versiyonunda, Tanrann, lmn gzlerinin uursuz bakyla, cesede dnmesini anlatan ackl betimleme verilmemekle birlikte, geri dnmedii bildirilmekte ve bunu Papsukkaln yukarda aktarld gibi, byk tanrlara bavurmas izlemektedir. Sz konusu bavuruya yant olarak, Sumer versiyonundaki ad Enki olan Ea, hadm Auunamiri yaratp, Erekigali yaam suyu tulumunu kendisine vermesine raz etmesi iin aaya yollar. Auunamir, afsunuyla Erekigali buna raz etmeyi baarr ve Erekigal, veziri Namtara, isteksizce, tarn zerine yaam suyu serpilmesini buyurur. tar salverilir ve geri dn yolculuu srasnda, daha nce her bir kapy geerken brakt ss eyalarn ve giysilerini geri alarak gider. Ancak, bir fidye demesi gerektii yolunda bir deinmede bulunulur. Erekigal, veziri Namtara Eer tanra sana fidye bedelini vermezse, onu geri getir der. Fidyenin neyin karl olarak istendii belirtilmemitir; ama mitosun sonunda Tammuzun sznn edilmesi, oraya nasl geldiini aklayan herhangi bir ipucu verilmemise de, Tammuzun yeralt dnyasndan geri dnnn fidyesi olduu yolunda bir iaret gibi grnmektedir. Enlilin yeralt dnyasna srgn edilmesi ve nannann kendisiyle birlikte gelmesi hakknda bir Sumer mitosu bulunduunu grmtk ve tinsel trenlerde Tammuz ile Enlil szlerinin ayn tanrnn farkl adlar olarak getii yolunda bir aklamada bulunmutuk. Bu durumda, mitosun gelime srecinde, Tammuzun yeralt dnyasna iniinin artan bir nem kazanmaya balam olduu ve bitkiler dnyasnn lp yeniden domasyla ilikilendirilmi bulunduunu syleyebiliriz. Mitosun zamanla teki lkelere tanmas srasnda, Tammuzun lmesi ve ardndan tutulan yas, yknn teki elerinin glgede braklmas, harcanmas pahasna, nemle vurgulanmtr. rnein [ Kitab Mukaddesin] Hezekiel kitabnda srail [ oullar ] kadnlarnn Tammuz iin aladklar sylenmektedir ve Vens [aphrodite] ile Adonis mitosu, sz konusu mitosun Yunan mitolojisine getiinde ald biimi gstermektedir. Miltonun her yl yara alan Tammuzun kan olduu dnlen mor rengi denize tayan Adonis Irmana deinii, yknn Suriyeli biimine dayanmaktadr ve Ugarit mitolojisinde Baalin l, incelediimiz mitosun gelime sreci iinde

70

Suriyeye getii srada ulat erken aamalarndan birini temsil ediyor olabilir. 62 2. Atra - Hasis Mitosu Asurolojinin emekleme dneminde, ilk bata yanl anlalan birka pasaj sayesinde haberdar olduumuz bu mitin te ikisini o gnlerden bu yana toparlam bulunuyoruz; bu kadar da sz konusu eser hakknda doru bir fikir edinmek iin yeterlidir. Eser muhtemelen M.. 18. yzyl civarnda, tablete dalm yaklak bin iki yz dize halinde yazlmtr. Bu bir mittir; baka bir deyile, nsann kkenlerine ve niinine, kaderine, evrendeki varlk sebebine Babillilerin bak asyla getirilmi, hayali, naif ve makul bir aklamadr. Aada bu metnin zetini sunuyoruz.63 nsanlardan nce sadece tanrlar vard, onlarnda grnleri ve hayat dzenleri bizimki rnek alnarak tasavvur edilmiti. htiyalar da farkl deildi; yemek imek, giyinmek, barnmak Dolaysyla onlarda -bizim gibi- bu ihtiyalarn karlamak iin giderek arlaan koullarda almak zorundaydlar. Onlarda snflara ayrlmlard; yksek yneticiler snfnn tek ii tekileri, yani alt snf altrmakt. Alt snftakiler tketim mallarn ve lks maddeleri retmek iin bitap derlerdi. Sonunda hem bu ekilde almaktan usandlar hem de bakanlaryla ayn muameleyi grmedikleri iin hakszla uradklar duygusuna kapldlar. Bunun zerine dpedz greve gittiler ve taleplerini topluca haykrarak Tanrlarn Kral Enlilin huzuruna ktlar. Tanrlar toplumunun geleceini tehdit eden bu gelimeler byk bir panik yaratt. Ea ad da verilen Tanr Enki olaylara bu aamada mdahale etti; hepsinin en zekisi, en kurnaz, en ibiliri oydu. Soruna bir zm nerdi. Tanrlara
62 63

HOOKE, age. s.48 BOTTERO, age. s. 138

71

veklet edecek, onlarn yerine alacak bir varlk yaratacakt; bu varlk, nsand. Bir gn kendini tanrlarla eit sanp onlar gibi muamele grmeyi talep etmesin diye kilden yaplacak, bu yzden topraa dnmek, yani lmek zorunda kalacakt. Ama kilin ie yaramas, tanrlarn o zamana dek yaptklar ileri gereince srdrebilmesi iin, ikinci snf bir tanr kurban edilerek kan zerine dklecek ve kil bu kan iecekti. Tanrlar Meclisi bu tasary cokuyla kabul etti. Ve insan byle ortaya kt; Dou, yaratl ve kader itibaryla tanrlara kul olarak yaratlm, ncelikle efendilerinin karn gzetmek kaydyla, topran rnlerini kullanlr hale getirmek zere ekillendirilmiti. lk insanlar hemen almaya koyuldular ve ok baarl oldular. lmlydler geri, ama ilk balarda mrleri yinede ok, ok uzundu. nk henz ne hastalk nede afet biliyorlard. Bu nedenlerle de ok zenginletiler ve olaanst oaldlar. Bu kalabalktan ykselen uultu Enlilin uykusunu kard. En st makamda bulunsada anlalan yerine yarar bilgelie ulamam olan Enlil, insanlarn saysn aralarna hastalk sokarak azaltmaya karar verdi; kard salgn az daha tm insanlar yok edecekti. Tehlikeyi hisseden Enki/Ea, lkenin kendisine bal kral Atra-hasisi, bu felaketten nasl kurtarabileceini syleyerek kurtard. Bu yzden insanlar yeniden oaldlar ve grlt patrt da yeniden balad. ileden kan Enlil bu kez de onlar krmak iin kuraklk ile al gnderdi. Ama Enki bu tehlikeyi de savuturdu. Hala uykusuzluk eken Enlil ok fkelendi ve bu kez akln iyice yitirip, insanlar dorudan yok etmeye karar verdi. Bylece tanrlar, Enkinin icad sayesinde zor kurtulduklar o uursuz durumun kysna getirdi yeniden. O zaman Enki, hi deilse kendi gzdesi Atra-hasisi kurtararak, vazgeilmez insan soyunu korumak iin harekete geti. Mthi yamurlarn yaaca, nehirlerin taaca, her yerin sularla kaplanp mahvolaca muazzam Tufandan nasl sa salim kurtulacan ona retti; su yznde kalarak ailesi ve hayvanlaryla birlikte cann kurtarmasn salayacak bir gemi yapmalyd.

72

Tufan bitip de insanln soyu kurtulduktan sonra Atra-hasis gemiden ayrld ve tanrlara yemek sunarak insanlk grevini yerine getirmeye koyuldu. Tanrlarda byk Tufan felaketi koptuundan beri yemekten mahrum kalmlard. Bir insann sa kalm olmasna bakarak buyruklarna uyulmad sonucuna varan Enlil fkeden lgna dnd. Bilge Enki yeniden mdahale etti. Gelecekte insanlarn ar oalmas ve grlt patrtlarnn tanrlar rahatsz etmesi gibi terslikler yeniden yaanmasn diye, baz tedbirler ald; insann mrn ksaltarak o gn bu gndr geerli olan sreye indirdi; ayrca ocuk lmlerini yaratt ve pek ok kadnn doutan yada kendi isteiyle ocuk sahibi olmamasn salad. Bylece insanolunun sadece varoluu ve rol deil, bugn iinde bulunduu durumda zekice aklanm ve gerekletirilmi oluyor; insanlar bir yandan hastalklarn ve salgnlarn, dier taraftan kuraklklarn, alklarn ve teki doal afetlerin saldrlarna ak, sresi snrl bir yaam srerler; dnyaya ocuk getirmek iin yaratlm olan kadnlarn da hepsi douramaz ve ounlukla ocuklarn hayatta tutmay baaramazlar. lk bakta sama gelen verilerdir bunlar. nce ince hesaplanp maharetle kurgulanm, soylu, zl ve duru bir dille yazlm bu mit, geni bir dnya grn ve bunun eski Babillilere zg dinsel perspektif iindeki yerini kusursuz bir biimde aktarmakla kalmam; Tevrat araclyla bizde de iz brakmtr. 64 3. Babil Yaratl Mitosu Yaratl mitosunun Sumerli biiminde, Enlil ile Enki yaratta barol oynamakla birlikte, yaratl etkinliklerine eitli tanrlarn kartn grmtk. Ama Babil yaratl Mitosu, byk Babil Yeni Yl enlii olan Akitu ile ilikilendirilmesinden dolay, odaksal bir neme kavutu ve ilk

64

BOTTERO, age. s. 139140

73

szckleri olan Bir zamanlar yukarda anlamna gelen Enuma eli adyla tannan bir iirde yada arkda, trensel biime sokuldu. Mitosun bu biiminde barol, Babil tanrs Marduk oynamaktadr. Tiamat yenen, yazg tabletlerini ele geiren, iirde anlatlan eitli yaratc eylemde bulunan Marduktur. amz bilginlerinin ou, mitosun kompozisyon tarihini, M.. 2. binyln balarna, Babilin Akad kent devletlerinin bandaki kent durumuna gelmekte olduu bu tr tablet paralarndan, Yeni Yl enlii ayininin iki yerinde, rahiplerin, Enuma eli destann, sihirsel etki yaratma gcnde bir ayin sayarak okuduklarn biliyoruz. 65 Asur imparatorluunun eski bakenti olan Asur kentinin bulunduu yerde Almanlarn yapt kaz, Enuma eli destannn iinde Babil tanrs Mardukun yerini Asurun ba tanrs Asurun66 ald, Asur diliyle yazlm olan bir versiyonunu gn na kard. Mitosun Babil versiyonunda olaylarn ana izgileri yle geliiyor: Birinci tablet, evrenin, tatl-su okyanusu Apsu ile tuzlu-su okyanusu tanrs Timat dnda hibir eyin bulunmad ilksel durumunun betimlemesiyle balar. Bu ikisinin birlemesinden tanrlar var olurlar. lk tanr ifti Lahmu ile Lahumudur; onlarn birlemeleri Anar ile Kinarn domalarna neden olur. Anar ile Kinar ise, gk-tanr Anu ile toprak-su tanr Nudimmudu, teki adyla Eay dnyaya getirirler. Burada, mitosun Sumerli biimini tayan geleneinden bir kopuun bulunduu grlmektedir. Sumer mitolojisi iinde yaptklarn daha nce grdmz Enlilin yerini, Babil mitolojisinde bilgelik tanras olarak grlen ve her trl sihirin kayna olduu dnlen Ea, teki adyla Enki almtr. Daha sonra Ea, mitosun Babil biiminin kahraman olan Mardukun babas olur. Ne var ki, Mardukun domasndan nce, ilksel tanrlarla onlarn peydahladklar tanrlar kua arasndaki ilk atmann
65 66

HOOKE, age. s. 51

Hem imparatorluklarnn, hem bakentlerinin, hem de tanrlarnn ad Asur dur; yada teki transkripsiyonuyla Aur dur.

74

anlatldn grrz. Tiamat ve Apsu, gen tanrlarn grltsnden rahatsz olurlar ve onlar nasl yok edecekleri konusunda Apsunun veziri Mummuya danrlar. Tiamatn kendi dllerini yok etmeye pek istekli olmamasna karn, Apsu ile Mumu bir plan hazrlarlar. Bu niyetleri [gen] tanrlarca renilir ve gen tanrlar alarm durumuna geer; her eyi bilen ok bilge Ea, bir kar plan gelitirir; Apsunun zerine bir uyku afsunu fler, onu uyutup ldrr; Mummuyu balar ve burnuna bir ip geirir. Daha sonra kutsal odasn ina eder ve ona Apsu adn verir; bylece byk bir bar iinde dinlenmeye geer. Mardukun bu odada doduu sylenir ve bunu onun gzelliini ve olaanst gcn anlatan szler izler. Birinci tablet, ilksel tanrlarla gen tanrlar arasnda yeni bir atmann hazrlklarnn anlatld satrlarla sona erer. Timatn [ gen tanrlar yannda yer almayan] teki ocuklar, kendisini Apsu yok edilirken sessiz kald iin knarlar ve onun fkesini Anu ile yandalarn yok etmek zere harekete geirecek derecede krklemeyi baardlar. Tiamat, ilk dourduu ocuu olan Kinguyu saldrnn nderi yapar, onu silahlandrr ve yazg tabletleriyle donatr. Daha sonra tanra Tiamat, resimlerinin Babil mhrlerine ve snr talarna ilendiini grdmz akrep-adam ve at-adam (kentaur) gibi canavar varlklar kalabaln dourur. Kinguyu bu ordunun bana getirir ve Apsunun cn almaya hazrlanr.67 kinci tablet, saldr haberinin tanrlar topluluunda nasl karlandn anlatr. Anar skntlanr ve zntyle kalalarn dver. nce, Eann Apsuya kar kazand zaferi anmsatr ve ayn biimde Tiamata kar kmas gerektiini ileri srer; ama Ea, ya savaa girmeyi kabul etmemi yada baarl olamamtr; metin bu noktada kopuktur, dolaysyla Eaya ne olduu belli deil. Daha sonra Anu, tanrlar meclisinin yetkisiyle donatlarak, Tanraya sz konusu amacndan vazgemesi iin, Tiamata yollanr; ama oda bunu baaramadan dner. Bunun zerine Anar, tanrlar meclisinde ayaa kalkar ve grevin gl kahraman Marduka verilmesini nerir.

67

HOOKE, age. s. 5253

75

Mardukun babas Ea, oluna, bu grevi kabul etmesini tler ve Marduk bu grevi stlenmeyi, kendisine tanrlar meclisinde eksiksiz ve eit yetke verilmesi ve sznn, yazgy, deitirilemeyecek biimde saptamasnn kabul edilmesi kouluyla stlenir. kinci tablet burada sona erer.68 nc tablet, tanrlarn kararn zetle yeniden verdikten sonra, Marduka istemi olduu yetkenin (otoritenin) resmen verildii bir lenle biter. Drdnc tablet, Mardukun kral olarak tahta geiriiyle ve kendisine krallk alametlerinin veriliiyle balar. Tanrlar kendisinden, stlendii ii yrtebilecek gce sahip olduunu gsterecek bir kant isterler. Bunun zerine Marduk, giysisini nce grnmez klar, sonra yeniden grnr yapar. Tanrlar ikna olurlar ve Marduk kraldr diyerek onun kralln duyururlar. Daha sonra Marduk, sava iin kendisini silahlandrr; silahlar ok ve yaydan, topuzdan, imekten ve drt [ynn] yelin[in] drt bir kesinden tuttuu bir adan oluur; bedenini alevle doldurur ve yedi azgn tayfun yaratr; frtna arabasna biner ve Tiamat ile ordularna doru ilerler. Teke tek dvmek yolunda Tiamata meydan okur; tanra karsna knca, onu kstrmak iin an atar; Tanra kendisini yutmak iin azn atnda, onu iirmek iin kt yeli azndan ieriye yollar, sonrada, delip geerken yreini blen okuyla, Tanray mhlar. Tiamatn cinlerden oluan yardmclar kamaya kalkarlar; ama aa taklrlar ve yakalanrlar. nderleri Kingu da yakalanp balanr. Bunun zerine Marduk, Kingudan yazg tabletlerini alr ve onlar kendi gsne balar; bylece tanrlar arasnda en yce yetkeyi stlenmi olur. Bir sonraki eylemi, Tiamatn bedenini ikiye blmek olur; tanrann yarsn yeryznn zerine gkyz olarak yerletirir ve onu srklarla tutturur; bana bekiler yerletirir ve bekileri, tanrann sularnn boalmasna izin vermemekle grevlendirir. Marduk daha sonra, byk tanrlarn iinde yaadklar yap olan Earray, Eann barna Apsuya

68

HOOKE, age. s. 54

76

benzer olarak kurar ve Anunun, Enlilin ve Eann, bu yapnn iinde kendilerine ayrlm olan yerlerde oturmalarn salar. Drdnc tablette burada sona erer.69 Beinci tablet, Mardukun evrene dzen verme yolunda att ilk admlarn eksiksiz bir yksn elde etmemize olanak veremeyecek lde blk prktr; ama ilk satrlar, tanrnn brakt ilk iin, bir Babil kralnn en nemli sorumluluklarndan birini oluturan takvimi dzenlemek olduunu gsteriyor. Marduk tablette, yln izleyecei ve ayn deimeleri [evreleri] ile aylarn srasn saptarken gsterilir ve tanr ayn zamanda gksel yollar denilen eyleri, kuzey gklerinde Enlilin yolunu, zenitte (baucunda) Anunun yolunu ve gney gklerde Eann yolunu olmak zere, yolu yerletirir. 70 Altnc tablette insann yaratlnn betimlenmesiyle karlarz. Marduk, tanrlarn hizmetinde bulunmalar iin insan yaratma niyetinde olduunu duyurur. Eann dne uyarak, insann biimlendirilmesi iin, ayaklanmann nderi Kingunun ldrlmesinin gerektiine karar verir. Buna uygun olarak, Kingu ldrlr ve kanndan, tanrlar zgr klmak yolunda onlara hizmet etmesi iin, yani tapnak ritelleriyle ilgili kol ilerini yapmas ve tanrlar iin yiyecek salama ilerini grmesi iin, insan trn yaratr. Sonra tanrlar, Marduk iin bir tapnak, Babildeki Esegila tapnan yaparlar. Anunun buyruuyla tanrlar, Mardukun elli byk adn duyururlar ki bunlarn sralanmas iirin geri kalan ksmn oluturur. Babil yaratl mitosunun ana izgileri byledir ve bunlarn altnda yatan Smerli eler kolaylkla grlebilir. Ancak Smer mitolojisinden farkl olarak, Babil mitolojisinde, birok Smer mitosuna serpitirilmi durumda bulunan sz konusu eler,

69

HOOKE, age. s. 54

Gkte astroloji bakmndan nemli kuak ayrt ediliyordu. Bunlardan biri Anu, yani ekvator blgesi, dierleri de yenge kua Enlil ve olak kuana karlk gelen Ea idi. Bu blgeler gezegenlerin yerlerinin astrolojik bakmdan anlamlandrlmasna ve yerlerinin belirlenmesine yaryordu.

70

77

Enuma eli destannda bir araya getirilmi olup, tutarl bir btn oluturacak ekilde birletirilmitir. 4. Babil Tufan Mitosu Tufan mitosu rneinde blk prk denebilecek bir durumda olan Sumer mitosu, Babilonyal biimde olduka geniletilmi ve Glgam Destan iine alnmtr. Sami mitolojisinde mitolojik tema, lmn ve hastaln varl sorunu ile lmszlk anlaydr. Glgam Destannda, Glgam can yolda Enkidunun lmesi zerine Glgamn tuttuu yas anlatlr. Daha sonra Glgamn kendisinin de mutlaka leceini anlamasyla altst olduu sylenir. lmn elinden kurtulup lmszle kavutuu bilinen tek lml, Glgamn atas, Tufann Sumerli kahraman Ziusudrann Babilonyal kart Utnapitimdir. Bu nedenle Glgam, lmszln gizini ele geirebilmek iin, atasn arayp bulmaya karar verir. Gitmek istedii yere ulaabilmesi iin, Mau dalarn ve lm sularn amak zorunda kalaca bir yolculuk yapmas gerekecei; byle bir yolculuu o zamana dek yalnzca [gne-tanr] tanr aman baarabildii sylenir. Glgam yine de, yolculuun btn bu tehlikelerini gsler ve sonunda Utnapitime ulamay baarr. Glgam ile Utnapitimin karlamalarnn anlatld noktada metin kopuklua uramtr; tabletin yeniden okunakl yerine geldiinde, Utnapitim Glgama, lmn ve yaamn gizini tanrlarn kendilerine ayrdklarn [insana vermediklerini] sylemektedir. Bunun zerine Glgam Utnapitime, lmszl nasl elde ettiini sorar; bu soruya yant olarak Utnapitim ona tufan yksn anlatr. Tufan yks, zerinde Glgam Destannn bulunduu on iki tabletten en uzunun ve en iyi korunmu olannn iindedir. Tufan mitosunun eski Yakndouda geni bir blgede bilindii gerei, mitosun Hitit ve Hurri fragmentlerinin bulunmasyla onaylanm bulunmaktadr.71

71

HOOKE, age. s. 57

78

Utnapitim,

konumasnda,

Glgama

anlatmak

zere

olduu

yknn gizli bir ey, tanrlarn bir gizi olduunu syleyerek balar. Kendisinin Akad lkesi kentlerinin en eskisi olan uruppak kentinden olduunu syler. Ea kendisine, kam kulbesinin duvar yoluyla seslenerek, tanrlarn, tm yaam tohumlarn bir tufanla yok etme karar aldklarn aklar; ama bu kararlarnn nedeni belirtilmemitir. Ea, Utnapitime, tm yaayan eylerin tohumunu getirip iine koyaca bir gemi yapmasn syler. Geminin iine ailesini, altn ve gmn, her canldan da bir ift koyar. Utnapitim, Eadan uruppakl hemerilerine yapaca eylerin

nedenlerini nasl aklayacan sorar; Ea, ona Enlilin nefretini zerine ektiini bu yzden Enlilin lkesinden srgn edildiini sylemesini bildirir. Onlara, dolaysyla, Tanr Ea ile birlikte kalmak iin derinlie ineceim der. Onlara ayrlnda, Enlilin zerlerine bolluk yadracan syler; bylece tanrnn gerek niyetlerinin ne olduu konusunda tam bir yanlgya urayacaklardr. Bunu, geminin yaplmasnn ve yklenmesinin anlatlmas izler: (Sahip olduum her eyi) gemiye ykledim; (Sahip olduum) gmn hepsini ona ykledim; (Sahip olduum) altnn hepsini ona ykledim; Sahip olduum tm canl varlklar (ykledim) ona. Tm ailemi ve akrabam gemiye yolladm. Krn hayvanlarn, krn yabanc varlklarn, Tm zanaatlar tekneye yolladm. Adad (frtna-tanr) grler. Nergal (yeralt tanrs) gklerdeki okyanusun sularn tutan kaplarn direklerini paralayp ykar; Anunnaki tanrlar mealelerin yalazlaryla lkeyi atee vererek mealelerini kaldrrlar. Tanrlarn hepsi ge sndlar, tanrlarn insanl yok etmeleri yolunda aka kkrtm olan tanra tar pimanlktan haykryordu. Fakat artk hibir kuvvet felaketi durduramadndan, rzgr ve tufan alt gn alt gece

79

devam etti. Yedinci yn ortalk durulduunda her ey amur olmu ve tm insanlar bala dnd. Utnapitim bu manzara karsnda gzyalarn tutamad; gemi nihayet Nisir dann tepesinde durunca bir gvercin ve bir krlang salverdiler, fakat konacak yer bulamayan kular geri dnd. Sonra braklan karga ise geri gelmeyince gemideki herkesi brakr ve tanrlara kurban kesilir. Kurban dumanlarnn etrafna en a tanrlardan yalnz Bel insanlarn kurtuluuna kzmt, fakat Ea onu teskin etti. Belde Utnapitim ile karsnn yzlerine dokunarak onlar lmsz yapt ve ulalmaz beldede bir ev verdi. Daha sonra Bel, insanlar yaptklar ktlklerden dolay

cezalandrmak iin hastalklar gnderdi; kuraklk ve ksrlkda oalnca alk be yl srd. Herkesin lmnden sonra tanra Nami, Eann dileine uyarak yeni bir nesil yaratt. amurdan on drt para kesti; yedisini sana, yedisini soluna koydu, yeni insanlar tanrlarla uyuarak yaadlar. Daha sonra; tar geldi, lapis lazuliden gerdanln kard ve onlar hibir zaman unutmayaca yolunda, onun zerine yemin etti. 5. Babil Glgam Mitosu Uzunluu, hamasi, ruhu, slubunun ve baknn soyluluu, vakur ve trensel dili nedeniyle destan diye de nitelendirilen bu eser, bir mit, yani insann evren karsnda sorduu herhangi byk bir soruya imgeleminde tasarlad bir yant deildir. Hi deimeyen evrensel lm yasasndan kurtulmak iin abalayp duran bir kraln, Glgamn efsanesi. Glgam Destan, ad, Sumer kral-listelerinde, Erek kentinin birinci hanedannn beinci kral olarak geen ve 120 yl egemenlik srd sylenen kralnn, bir dereceye dek mitoloji kahraman saylabilecek bir kraln servenlerini anlatmaktadr. Yapt eski Yakndouda son derece tannm ve ok geni bir alana yaylm bulunuyordu. Destann Hitite evirisinin fragmentleri Boazky arivlerinde bulunduu gibi, Akadca versiyonunun bir fragmenti ise, Amerikallarn [Msrda] Megiddoda yaptklar kaz srasnda bulundu.

80

Tablet, Glgamn gcn ve tanr ile insan aras bir kahraman olarak sahip olduu nitelikleri anlatan satrlarla balar. Dev gibi gl bir adam olan, mehur Uruk sitesinin kral Glgamn zorbal ve arlklarn gren tanrlar, onu frenleyip dengelemek iin karsna kendi apnda, ama vahi ve imansz bir rakip karmaya karar vermileri; Enkidu. Glgam, ak oyunlarnda uzman bir tapnak-fahiesi72 araclyla onu batan karp kentin iine ekmeyi baarmt. lk karlamada iki rakip amansz bir kavgaya tutumu, ne var ki bu kavga onlar birbirine can dostu, ayrlmaz ikili yapar. Sunulduu biimiyle, Destann, odaktaki Glgam kiilii evresinde bir araya getirilip sanatkrca birletirilmi birok mitostan ve halk yksnden olutuu, kukuya yer olmayacak biimde ortada. nce el ele verip ok tehlikeli, grkemli bir maceraya atlm, en kuvvetli aa olarak kabul edilen ve ne Mezopotamyada nede baka bir yerde bulunabilen sedir aacnn peinde ok uzaklara, Lbnan ve Amanos blgelerine gitmilerdi. Bu olaan st aalardan oluan orman korkun bir doast canavar bekliyor ve koruyordu; Huvava yada Humbaba. Hayatlarn tehlikeye atarak onunla savam, sonunda canavar ele geirip - tanrlarn iradesine kar gelerek!- ldrm, paha biilmez aa kabuklarn yklenip muzaffer bir ekilde Uruka dnmlerdi. 73 Geri dndklerinde, hem Akn hem de Uyumsuzluun efendisi olan kusursuz tanra tar, her zamanki alkanl uyarnca muhteem kahramana yldrm akyla tutuluvermiti. Ama tanrann istikrarszlklarn ve ihanetlerini yakndan bilen Glgam, onun edepsizce tekliflerini elinin tersiyle kaba bir ekilde itiverdi. fkeden lgna dnen tar, babas Anuya
72

Eskiada, zellikle tar, Kybele gibi ak tanralarna adanan tapnaklarda tanraya hizmet yolunda, daha ok tapnaa urayan yabanclarla ak yapan, kendilerini tapnaa adam kadnlar.

73

Glgam ve gvenilir yolda Enkidunun balarndan geen servenlerin bu yklerinin Herkln leri Yunan mitolojisinin olumasna katkda bulunmu olmas olasl vardr.

81

gidip felaket getiren, dev Gksel Boay ald ve Uruk kentinin iine sald. Ama Glgam ile Enkidu canavar boyun edirip boazladlar; bylece onuru krlan tanrayada hakaret etmi oldular. Bunun zerine tanrlar, kurulda toplanp, Enkidunun lmesinin gerektiine karar verirler. Enkidu bir d grr; dnde kendisinin yeralt dnyasna gtrldn ve Nergal tarafndan bir hayalete dntrldn grr. D anlatan satrlar iinde, Samilerin te dnya anlaylarn vermesi bakmndan aktarlmaya deer bir betimlemesi bulunmaktadr: O (tanr) beni deitirdi, yle ki kollarm bir kuunkine benzedi. Bana doru bakarak, beni Karanlklar lkesine, rkallann oturduu yere gnderdi, ine giren hi kimsenin kmad eve Dn olmayan yolun zerindeki, inde oturanlarn k yz grmedikleri eve, Kendilerine den payn toz, ve yiyeceklerinin amur olduu yere. Kanatlar olan gmlekleriyle, kular gibi giydirilmilerdi, Ve karanlkta oturanlara, n yz esirgenmiti. Hastalanan Enkidu ar ar eridi ve aciz kalp umutsuzlua kaplan Glgamn gzleri nnde ld. Glgam sanki lme teslim etmeye kyamaz gibi burnundan kurtlar dklnceye kadar onu kollarnda tad. Sonra yrek yakc bir at okuyarak cesedin zerine kapand; en sonunda da gerekli ritelleri yerine getirerek onu topraa verdi. 74

Glgamn zntsnn ve dostu iin yapt yas trenlerinin ok canl bir anlatm bize, Akhilleusun Patroklos iin yapt yas trenlerinden birini anmsatmaktadr. Bk. Homeros, lyada

74

82

Sanki br yars koparlp alnm gibi mahvolan Glgam, iren ve acmasz te dnyadan kurtulmak iin her eyi yapmaya karar verir. Tufan kahraman Atra-hasisin, yada bilinen dier adyla Ut-napitim [Hayatm buldum] denen ihtiyarn dnyann en ucunda yaadn biliyordu. Tanrlar, yeri doldurulamaz hizmetkrlarnn soyunun srmesini salad iin onu dllendirmek istemi, bu yzden onu lmsz klp br insanlarn gremeyecei bir yere gndermilerdi. Glgam sonsuz yaam srrn gidip ondan almaya karar verdi. Yola kt ve en byk zorluklara, en amansz tehlikelere gs gerdi. Bu sonu gelmez, olaan st yolculuun sonunda, bitap bir halde denizin son kolunun kysna vard. Bu koluda at m kar kyda asla lmemenin yolunu bulacan dnyordu. Gizemli bir su perisi, lmcl bir tehlikenin kol gezdii geidi nasl aacan ona retti, fakat bir yandan da abalarnn kesinlikle yararsz olacan ona syleyerek uyard. Bu gizemli su perisi [Siduri]nin Glgama syledikleri Kitab Mukaddesteki szlere alacak derecede benzer biimde, u szlerle, yaamdan haz alabildii srece elenmeye bakmasn syler: Glgam [alm ban]byle nereye gidiyorsun! Ardna dtn [sonsuz] yaam bulamayacaksn [biliyorsun] Tanrlar [nce] insan yarattlar, [Sonsuz yaam] kendilerine ayrtp, [Sonra] lm yan bana braktlar. Ey Glgam, karnn doldur, Gndzn ve geceleyin kendini gldr. Gndz deme gece deme al, oyna, Her gnn bir zevk lenine dndr. Giysilerin parlak ve temiz olsun, Ban ykayacan, ykanacan suyun bulunsun. Elinde tutan kn bolama, Brak, ein gsnde haz duysun. nk insanln grevi [grp grecei] budur

83

Glgam sonunda Tufan kahramannn karsna kt ve beklenen soruyu sordu; lmszle nasl eritin? Ut-napitim cevap olarak ona Tufan hikyesini anlatt ve insann soyunu srdrmek zere Enki/Ea tarafndan kurtarld iin tanrlarn ona sonsuz hayat baladn aklad. Kurulu dzen tabi byle fantastik bir ekilde iki kez altst olamayaca iin, Glgamta yeni kahraman ve byle bir ltuftan yararlanacak yeni kii olamazd; u halde lmszlk dncesinden ebediyen vazgemeliydi. Utnapitim, onu snavdan geirip lmn bir tr tasla ve provas olan birka gnlk uykusuzlua bile dayanamadn gstererek, yaradln lmszle uygun olmadn kantlad.75 Glgam umudunu yitirmi ve yklm bir halde evine dnmeye hazrlanrken, Tufan kahraman, Glgamn haline acyan karsnn ricasn krmayarak denizin ok derinliklerinde bulunan, lmszln yerine geebilecek bir eyin gizli yerini ona aklad; bu, en azndan yalandka yeniden genlemesini, dolaysyla mrn uzatmasn salayacak Ebedi Genlik Otuydu. Glgam bu otu ele geirebilmek iin her trl tehlikeyi gze ald. Ama otu kardkta sonra geri dn yolunda yorgunluunu zerinden atmak iin bir gln serin sularna dald srada, bir ylan, bitkinin kokusunu alr ve otu kapp kaar; giderken de, derisini deitirerek gerisinde brakmtr. yknn bu yan, aka ylann eski derisini atarak yaamn nasl yenileyebildiini aklama amac gden bir etiolojik [nedenbilimsel] mitosu zellii gstermektedir. Bombo ellerle kentine geri dnmekten baka yapacak bir eyi kalmamt; o da kaderine boyun eip byle yapt. Destanda, onun byk bir cokuyla krallk grevlerini yerine getirmeye, bylece kalan mrn iyi bir kral olarak geirmeye karar verdii anlatlr.

75

BOTTERO, age. s. 142

84

Glgam destanlar emberi bununla sona erer. Bu emberi, eski Sumer ve Akad mitolojilerinden ve halk yklerinden derlenmi bir bein oluturduu aktr. indeki mitoslarn bazlar ritel mitoslar bal altnda toplanabilecek trden iken, teki birou, Mezopotamya inan ve uygulamalar iindeki eitli eleri aklama amacnn rndr. Bir btn olarak Glgam destannn temelinde yatan tema, teki birok Akad mitosunun temelinde de karlalan, insan ruhunun lm gerei karsnda ve lmszl yitirmi olmas durumunda yaknmasyd. 6. Adapa Mitosu Mitosun kahramannn ad olan Adapa szcnn Asur tarihi bilgini Ebeling tarafndan brani dem adnn Asurlu kart olarak yorumlanmasna dayanlarak, sz konusu yk ilk insan hakkndaki bir mitos olarak da grlebilir. Bu mitosa gre, Adapa, bilgelik tanrs Eann oludur. Ea Adapaya byk bir kuvvet, zek, ihtiyat vermi fakat lmszlk vermemitir. Rahiplik grevlerinin neler olduunu anlatmt ve bunlardan birisi tanrlarn sofrasna balk salamakt. Bir gn, balk tutarken, Gney yeli esip kayn devirdi. Adapa buna fkelenerek Gney yelinin kanadn krd; yle ki; Gney yeli yedi gn esemedi. Yce tanr Anu, yelin esemediini grd ve nedenini aratrmas iin Ula labrat gnderdi. labrat dnp Anuya Adapann yapt eyi syledi. Anu, Adapann nne getirilmesini buyurdu. Gklere olup biten her eyi bilen Ea, oluna, Anunun karsna karken nasl davranmas gerektiini retti. Adapaya zerine bir yas giysisi geirmesini ve sa ba darmadank olarak grnmesini syledi. Gn giri kapsna vardnda, kapy iki tanrnn, Tammuz ile Ningizzidann beklediini grecekti. Kendisine ne istediini ve niin yas tuttuunu soracaklard. Onlara, yeryznde yok olan iki tanrnn yasn tuttuunu syleyecekti ve onlar bu tanrlarn kimler olduklarn sorduklarnda, Tammuz ve Ningizzida yantn verecekti. Gururlar okanan iki tanr, Anuya Adapa hakknda olumlu eyler syleyecekler ve kendisini yce tanrnn karsna karacaklard. Ea, olunu, Anunun karsna ktnda, kendisine lm

85

ekmei ve lm suyu sunaca yolunda da uyarmt; bunlar kabul etmemeliydi. Kendisine ayn zamanda bir gmlek ve koku ya sunulacakt ki, ite bunlar kabul etmeliydi.76 nce her ey Eann syledii gibi iyi gitti. Adapa, Anunun karsna karld; Anu onun, Gney Yeline olanlar hakknda aklamalarn kabul etti. Sonra Anu toplanan tanrlardan Adapaya ne yaplmas gerektiini sordu ve olaslkla Adapaya lmszlk verilmesi dncesiyle, kendisine yaam ekmei ve yaam suyu sunulmasn buyurdu. Babasnn tlerini anmsayarak Adapa, bunlar almayp, kendisine verilen gmlei giydi ve yadan srnd. Bu davran karsnda Anu niin byle acayip davrandn sordu. Adapa, babas Eann dne uyarak, kendisine verilen eyleri almadn aklaynca, Anu, Adapaya bu yaptyla kendisini lmszlk armaanndan yoksun ettiini bildirdi. Tabletin sonu kopuktur; ama Anu, Adapay, belli baz stnlklerle ve baz zayflklarla yeryzne geri gndermi grnr. Eridu ve kenti, denmesi zel gereken onur feodal ykmllklerden balanacak rahiplerine dereceleri

verilecekti; ne var ki, salk tanras Ninkarraka, insanlarn urayacaklar kazalar ve hastalklar iyiletirme grevi verilmi de olsa, insanla den payda, kazalar ve hastalklar da olacakt. Bu dikkate deer mitosta birok ilgin nokta bulunmaktadr. Bu tr mitoslarda sk sk, lmszlk ansnn yitirilmesi, tanrlardan birinin yada tekinin kskanlnn rn olarak gsterilir ve tanrlarn lmszl kendilerine ayrdklar sylenir. Adapa mitosunda ayn zamanda, Tammuzun ortalktan yitiinin Sami mitolojisinin sk karlalan bir esi olduunu gryoruz.

76

HOOKE, age. s. 69

86

C. ASUR VE BABLDE DN Dnyann en saygn Asiriyologlarndan Oppenheiemin dedii gibi, Mezopotamya dini, sistematik bir ekilde tanmlanamaz ve tanmlanmamaldr. Arkaik Sami zihniyetinin zgn ve ayrc zellikleri olmas gereken temel kltr eleri arasnda derin bir dinsellik gze arpar; bu e hem Mezopotamyada hem de daha sonra srailde farkl biimlerde korunmu ve gelitirilmitir. Bu deerlerden yola ktmzda olduka derin bir dinsellikle kar karya olduumuzu grmekteyiz. Bu zihniyet gnmze kadar ulamtr, nk Budizmi saymazsak, byk evrensel din Yahudilik, Hristiyanlk, slamiyet- Sami kkenli dinlerdir. Bu kadar gl bir dinsel zihniyet oluturan Samiler, insan etkileyen btn olaylarn ve ona sorun karan her eyin sorumluluunu belirli doast varlklara atfetmilerdir; Tanrlar. Bu tanrlar insanlar ve evreni yaratmakla kalmam, bunlarn efendileri olmu ve btn evreni ynlendirmilerdir. Bu nedenle bu tanrlar insan yaamna hkmeden olumlu yada olumsuz, saysz ykmlln yaratclar ve garantrleri olmulardr; her ey tanrlarn iradesine baldr ve her kim bu kurallardan birine kar gelirse, tanrlara kar gelmi, kurallarn hie saym yada yadsm, onlarn otoritelerine kar ayaklanm demektir.77 Babil dininin kkleri tarihncesi gemie dayanr. Yeterli belgesel kant korunmaya balandnda, yeterince karmak ve ounlukla elikili grnen bir Sumer ve Sami dinsel gelenek karm bulunmaktayd. Daha sonraki dnemlerde, iki tanrsal figrn birbirleriyle zdeletirildiini ve ska her iki ad da tadklarn grmek mmkndr; bu gibi gelimeler, sonunda az

77

Jean BOTTERO, Eski Yakndou Smerden Kutsal Kitaba, Dost Kitapevi, s.242, Ankara 2003

87

nemli tanrlarn stesinden gelinemeyecek biimde kartrlmasna neden olmutur. Korunagelen en eski kaytlardaki panteon yaps, 3. binylda yaplan tanr listelerine dayanr. En bata, Mezopotamya tarihi boyunca hep glgeler arasnda bir figr olarak karmza kan Anu (gkyz) vardr. Sonralar baz atriblerini, nce Enlil ardndan Marduk ve Asur srasyla Babilde ve Asur lkelerinde- devralmtr. Anunun esas atribst krallktr ve insanlara krallk kurumu ve nianlarnn ilkin ondan geldiine inanlr. Anunun (daha renksiz olan) ei Antum, erken bir tarihte yerini, ak ve sava tanras olan tara brakmtr. tarn bereketle ilgili yn [nl Uruk vazosu zerinde betimlenen Sumerli nanna olarak] en az 4. binyla kadar uzanr. tar daha sonra eitli adlar altnda btn Bat Asyann en nl tanras olacaktr. Anu, zellikle Uruk kentiyle ilikilidir ancak daha sonra orada tarn glgesinde kalmtr. tarn kutsal alan Eanna, 4. binylda bile ok etkileyici bir antsal kamu yaplar kmesini kapsamaktadr.78 Ge Babil dneminde, Bel (Efendi, Tanr) unvan Marduk ile eanlaml kullanlmaya balanm ve tar gibi Marduk da dier tanrlarn eitli ynlerini kendinde barndrmaya balamtr: Ninurta apann Mardukudur, Nergal saldrnn Mardukudur, Zababa yumruk yumrua dven Mardukudur, Enlil efendilik ve dn Mardukudur, Nabu hesap ilerinin Mardukudur Sin, gece aydnlanmasnn Mardukudur, ama adaletin Mardukudur, Adad yamurun Mardukudur Ancak bu gelime gerek tek tanrclk olarak dnlmemelidir nk dier tanrlara tapnma da devam etmitir. Mardukla yakndan ilikili bir dier

78

OATES, age. s. 180

88

tanr da, olu Nabudur. Borsippa tanrs olan Nabu, ayn zamanda yazclarn koruyucusu ve Eayla Marduk gibi bilgelik tanrsyd. kinci tanr grubu, gksel tanrlard; Gne, Ay ve Vens tanrlar. Bunlardan belki de en nemlisin, Ay tanrs Sin (Nanna) idi. Sinin ana kenti Urdu ama Nabonidusun pek de benimsenmeyen abalaryla onun kltn yaymaya alt Harranla yakndan ilgiliydi. Sin, hilalle simgelenirdi. Gnetanr Utu veya aman hem yerde hem de gkte yarg olarak zel bir konumu vard. Adalet tanrs olarak yoksullar korumak zel ilgi alanyd. Simgesi gne diski olan ama, Ay tanrsnn oullularndand; zellikle Sippar ve Larsa ile ilikiliydi. Genelde bu gruba dahil edilen dier nemli bir tanr da, hava tanrs Adadd. Simgesi atall imek, hayvan da boayd. Bat Sami halklar arasnda ve Asur lkesinde Adad (veya Hadad) zellikle ok sevilirdi. Ak ve Sava tanras nanna/tar ise, ama gibi Ay tanrsnn ocuudur; sabah ve akam yldz Venstr. ounlukla kutsal hayvan aslan zerinde betimlenir. Artemis gibi bazen bir grup av kpeinin banda gider ve kanatl sava tanras olarak ok ve yayla grnr. Asl kenti Uruktur ama Ki, Agade ve baz Asur kentleri de onun klt merkezidir. 2. binylda tar en iyi tannan, en yaygn tapnlan Babil lkesi tanras olmutur. tar ad da basite tanra anlamnda kullanlmaya balamt. ounlukla dn olmayan lke olarak adlandrlan ller diyarnn banda, korkun tanra Erekigal vard. Sonralar, ok korkulan hastalk tanrs Nergal de ona katlmtr. Erekigalin ula Namtar (yazg) by metinlerinde ska boy gsterir; lm habercisidir ve insanlarn zerine salabilecei 60 hastalk vardr kontrolnde. Nergalle ilikili dier bir tanr da, hastalk ve sava tanrs Erradr. Evlerde ounlukla ona kar muska niteliinde bir tablet bulunurdu.79 Mezopotamyada dinsel etkinliklerin merkezinde, insanlarn tanrlara hizmet etmek amacyla yaratld inanc vard. nk burada insanlarn

79

OATES, age. s. 182

89

doutan var olan eilimi tanrlara hizmet etmek efendileri olan bu hkmdarlara emeklerinin en iyi rnlerini sunmak, bylece onlarn kaygsz ve mutlu bir mr srmelerini salamakt; aal bir biimde denmi, usuz bucaksz muhteem tapnak-saraylar, barndrdklar saysz bina, tam ortalarnda da gk ile yer arasndaki dev ba oluturan, kat kat ykselen ziggurat; temsil ettikleri tanry elle tutulur hale getiren deerli heykeller; lks kyafetler ve en kymetli mcevherlerin doldurduu mcevher kutular; sunulan nefis yiyecek ve iecekler; enlikler, her trl elence; arabayla ya da gemiyle yaplan bayram geitleri imdi olsa ruhban snf diyeceimiz uzman bir personel tarafndan hayata geirilen bu tanr kltnn balca sahnesi tapnakt. Mezopotamyallar, adete yaplarnda var olan ritel meraklaryla, yaplacak trenleri kl krk yararak yazya geirmi, dualar kelimesi kelimesine kaydetmilerdir. Mezopotamyada bilinen biimiyle tapnak hiyerarisine rastlanmaz. Tapnak personeli arasnda, hem rahip hem de idareci olan sanga yani barahip, eitli ruh kovucular, naru yani arkclar, grevleri arasnda tanrlar mzikle yattrmak da olan kalular, yazclar ve tapnak ilerine bakan eitli idareciler de vard. Resmi Babil dininin merkezi unsuru, tanr imgesiydi. Tanrnn heykelde vcut bulduuna inanldndan, heykel savata baka yere gtrldnde, geri dnene kadar tanrnn yerinde olmad dnlrd. Babil lkesi krallarnn yemeklerini perde arkasnda yediklerine dair dorudan bir kant yoktur ama dier tapnak alkanlklar gibi bu uygulamada saray adetlerinden kaynaklanmtr. Tanr yedikten sonra, yemekler tketilmesi iin krala gnderilirdi. Asl tanrnn, einin, ocuklarnn ve hizmetkr tanrlarn sofralarna gitmeyen yemeklerse, tapnak yneticileri ve zanaatlara datlrd. Sz konusu yemeklerin miktarlar ok fazlayd; Uruktan bir Selefki metni, dier sunularla birlikte gnde toplam 500 kg ekmek, 40 koyun, 2 boa, 1 kz, 8 kuzu, 70 ku ve rdek, 4 yaban domuzu, 3 devekuu yumurtas, hurma, incir, kuru zm ve 54 kap bira ve arap

90

sayar. Her kentin kendine zel mevsimlik bayram takvimi vard. Kukusuz en byk bayram olan Yeni Yl enlii, Ge Babil dneminde bahar ekinoksuna denk gelen Nisan aynn ilk on bir gnnde yaplrd.80 Mezopotamya tanrlar insan grntsnde tasarlanrlard ve daha aa varlklarn kusur ve davran bozukluklarndan yoksun deillerdi. Her Babillinin dua ettii ve adaklar sunduu kendi kiisel tanr veya tanras vard. Bu tanrlarn grevi, kiiyle dier tanrlarn arasn bulmak ve evrende bolca bulunduuna, tanrlarn bile bakl olmadna inanlan iblislere ve kt ruhlara kar kiiyi korumakt. Koruyucu muskalar takarlard ve grevleri by szlerini sylemek ve kt gleri savacak ayinler yapmak olan rahipler (aipu, mamau) de vard. Doast glerin zenli etkinliinin, dorudan kurbanlarn etkili eylemi ya da szyle karlat ktle kar savan ite bu aamasnda, birok terim gibi yerli yersiz ok ska bavurulan By (Magie) den de sz etmeliyiz. Mezopotamya da insanlar genel olarak acl sknt, hastalk ve zel olarak ruhsal skntlar Evrenin dinsel sistemiyle birletirdiinde aklayabiliyor ve en son varolu nedenini anlayabiliyorlard. Ve elbette kurtulu yolu da yle. nk kt glere kar teknii, znde deimemi olan Byden alnmt. Kimi zaman grkemli byk dinsel trenlerin boyutlarna ulaan ve elimizde ok sayda rneinin bulunduu baz trenler yoluyla, Dnyann hkimlerinden demonlara ve uursuz glere belge sahiplerine artk hi yaklamamalar yada getirdikleri hastalklarla birlikte ekip gitmeleri emrini vermeleri isteniyordu. Buna tam olarak ktlk kovma (Exorcisme) denmektedir. yleyse, hastalklara kar savamak iin baka yntemlerde kullanlmalyd; ite bu yol da Bydr. By Babilde o kadar yaygnd ki bu Mslmanlarn Kutsal kitab Kuran Kerimde ayetlerde de

80

OATES, age. s. 182

91

mevcuttur. Kurandaki bir ayette bu durum yle anlatlr; Tuttular Sleymann mlkne dair eytanlarn uydurup syledikleri eylerin ardna dtler. Hlbuki Sleyman inkr etmedi fakat o eytanlar inkr ettiler. Onlar, insanlara byy ve Babildeki iki melee, Harut ile Maruta indirilmi olan eyleri retiyorlard. Hlbuki o iki melek ; Biz ancak bir imtihan iin gnderildik, sakn by yapmay caiz grp de kfir olma demedike hi kimseye onu retmezlerdi. te bir takm kimseler, bu iki melekten kii ile karsnn arasn ayracak eyler reniyorlard. Fakat Allann izni olmadka bununla kimseye zarar verebilir deiller. Kendilerine zarar verip fayda vermeyecek eyleri reniyorlard. Yemin olsun, byy her kim satn alsa, herhalde onun ahiret te bir nasibi olmadn muhakkak bilmilerdir. Fakat canlarn sattklar o ey ne irkin bir eydi, onu keke bilselerdi. 81 D. ASUR VE BABLDE ASTRONOM Burlarla kapl, duru gkyznde gk cisimlerinin hareketlerini yzyllar boyunca bkp usanmadan gzlemleyen insanlar sadece bir takm kehanetler de bulunmakla kalmadlar, incelemelerinin sonucunda gerek anlamda bilimsel bir astronomiye de ulatlar. Bu sayede szgelimi bir ay veya gne tutulmasnn ne zaman gerekleeceini hi hatasz hesaplayabiliyorlard. Selefikler devrinde Yunan bilimiyle temas etmeleriyle gelien ve glenen bilimsel kapasiteleride, gayet yerinde olarak nlerine n katt. Nesnelerin gerekte ancak doumlar ve bymeleri izlendii srece tannp anlalabileceini ileri sren bilge Aristotelesi izlersek, biz de, fazla yorulmadan astrolojinin doduu yere kadar gidebiliriz; gnn birinde bu kocaman l krelerin hayatmza ylesine nasl girdiini yakndan grmek istiyorsak, tarihin en gizli yollaryla zamann iinde daha gerilere gitmek gerekir.

81

Kuran- Kerimin Bakara Suresi, Ayet 102

92

Sumerliler yldzlar zerinde yaptklar gzlemlerle, tarmsal ilemlere balama zamann nceden, byk bir olaslkla belirliyorlard. Bu baary alglayan ve yorumlayan Sumerliler, ayn yolu izleyerek kehanette bulunabilecekleri umuduna kapldlar. Dolaysyla Sumer astronomisinin gkcisimlerinin devinimlerinin izlenmesinin- temel amac astroloji oldu. Ama amac ne olursa olsun, ister gaipten haber vermek, ister gelecei bilmek olsun, astrolojiyle ilgili aratrmalar, astronominin olumasna ve dolaysyla matematiin gelimesine yol at. Zamann astronomlar olan Babilli mneccimler, yldzlarn durumuna gre hkm veren rahipler, burlar kua dzlemini temel aldlar ve gkyznn haritasn izdiler; takmyldzlar ve yldzlar adlandrdlar. Ama ay takvimi ve astroloji konusundaki nyarglar ve saplantlar, mneccimleri gizemcilie yneltti. Onlar iin ayn ve gezegenlerin devinimleri, tutulmalar insani etkinlikleri ve ilikileri belirleyen gizemli olaylard. Bu nedenle, anlan gkcisimlerinin bal durumuyla zellikle ilgilendiler. Bu olgular inceden inceye gzlemlediler ve byk bir dorulukla kayda geirdiler. Bylece, bilimsel aklamasn yapmadklar kimi bilimsel gerekleri belirlemeyi baardlar. rnekse, M. 2000den ksa bir sre sonra, Vens (obanyldz) gezegeninin yaklak sekiz ylda be kez ufukta ayn noktaya dndn tespit ettiler. Bu belirleme dorudur ve Vensn tm evrelerinin tam evrim sresi olan 584 (=8 x 365 / 5 )gne eittir.82 M.. 2000li yllarda Babilliler yldzlarla ilgili byk bir katalog dzenlemilerdi. Bu katalogun kopyalar, Anadoluda, Hitit bakenti Hattuata bulunan Krallk Arivinde korunuyordu. Bu da katalogun kapsad bilgilerin M. 1200den nce Ege blgesine doru yayld anlamna gelir. M. 1100den sonra bu yldzlar listesi Asurda yeniden gzden geirildi. M.. 800den sonra ise Babil metinlerinde, gnmzn ekvatorla ilgili koordinatlarna benzer bir sistem zerinde, yldzlarn gkteki
82

GNDZ, age. s. 265

93

konumlarnn ve gnele balantl kaybolularnn gsterilmeye baland grlmektedir. Bundan baka M.. 747den sonra Babilliler, sann douunu gnmz takviminin balangc kabul ettiimiz gibi, yllar, nominal(itibari) bir zaman [ M.. 26 ubat 747 gn le zeri!] tarih ba olarak hesaplamaya ve olaylar kral Nabonassar Dneminden (M. 747 734) itibaren tarihlendirmeye baladlar. Bu belirlemeden sonra gkyz olaylar, yeryzndekiler gibi kral Nabonassan ..ninci yl biiminde tarihlendirildi. Babilli astronomlar, bu yolla toplanp dzenlenen ve tarihlendirilen verilerle gnein, ayn ve gezegenlerin bal konumlarn nceden hesapladlar; dolaysyla beklenen tutulmalarn zamann tahmin ettiler.83 Bu arada Babildeki eski tapnak aratrma enstitleri de ilevlerini eskisi gibi yapyorlard. Matematiksel metinler ve astronomik gzlemler, M.. 20 gibi ge tarihlere dek ivi yazsyla kayda geirildi. Batdan sk sk gelen Eski Yunanl bilginler bu eski aratrma ve retim merkezlerine devam edip ok ey rendiler. Gnmzn doktora unvanna edeer olan ve astroloji eitimi alm rahip ya da kii anlamna da gelen Kaldeli (ya da Kaldelili) unvann aldlar. Aktr ki, Yunanllarda ki bunu birok kez dile getirmilerdir- bu yldz falcln baka yerlerden, daha aka syleyecek olursak, byk hayranlk uyandran Mezopotamyadan ve antik Babilden alm olduklarn ok iyi biliyorlard. Aslnda skenderin Babili fethi, Babilli ve Yunanl bilginler arasnda verimli bir ibirliine yol amt. Bu birlikte alma, skenderin lmnden sonra komutanlarndan Selevkos Nikatorun kurduu Selevkos imparatorluu dneminde de (M.. 31165) srp gitti. Yine M.. 300de, Belde Babilli bir din adam olan Bel-uur, ite buradan Kos adas ve kentine gidip bu yntemi ilk kez kendisi retmeye alt. O nedenle onun astrolog ardllar, uzun sre Babilliler gibi Kaldeliler olarak adlandrlacaklardr, nk her iki terim birbirinin eanlamls olarak kullanlyordu. imdi tutulum dairesinin gk ekvatorunu kestii noktalarn

83

GNDZ, age. s. 266

94

geceyle gndzn eit uzunlukta olduu noktalarn (ekinoks)- tutulum dairesi boyunca gerilmesi olgusunu nce belirleyen astronomun Babilli Kidannu mu, yoksa skenderiyeli Yunan Hipparakhos mu olmutur? Dairenin altya blnmesiyle oluturulan Babil standart llerini gkyzne tayan mneccimler, gkcisimlerinin birbirinden uzaklklarn yersel llere gre belirlediler. Gksel olaylarn irdelenmesinde, cebirsel zellie sahip matematiksel yntemlerini kullandlar. ou M.. 240 ila 40 tarihlerine ilikin birka yz astronomik tablete gre, mneccimlerin, gksel olaylar ok duyarl tahmin etmelerini salayan bu uygulama M.. 500de balam ve 300lerde younlamtr. Ayrca Babilli mneccimler, M.. 380 sularnda, ay takviminin gne takvimiyle olan ilikisini belirlediler. Bu ilikiden yararlanarak ay takviminin gne takvimine uymasn saladlar. Gzlemlerine gre, yedi yl 13 ve on iki yl 12 ay ayndan, dolaysyla 235 ay ayndan oluan 19 yllk evrimlerde Ayn hilal yada dolunay gibi, belirli bir evresi iki kez ayn gne gnne rast geliyordu84 Matematiksel astronominin gelimesiyle ok yakndan ilikili olarak, M.. 1. binyl sonlarna doru burlar kua kefedilmi ve horoskop astrolojisi balamtr. Bu eit on binler, kiilerle deil lke olaylaryla ilgiliydi; gksel olaylar, sadece lke ve/veya kralla balants iinde yorumlanrd: Eer gne ayn stnde veya altnda olursa, tahtn temeli salam olur. Ayn altnc gn ay ile gne beraber grnrse, krala sava ilan edilecektir. M.. 1. binyl ortalarnn iviyazs metinlerinde modern bur iaretlerine rastlanr ama bur takmyldzlar gelenei daha eskiye dayanr. Kiisel horoskoplarla ilgili kantlar Babilden gelmektedir. Genelde horoskop astrolojisi geleneinin Helenistik olduu dnlr ama Helen astrolojisine ilikin bilgilerimiz arlkla Romallar dnemine dayaldr ve Kommagene kral I. Antiokosun (M..62) nl ant dnda, M. 4 ncesine ait hibir Yunan

84

BOTTERO, age. s. 187

95

horoskopu bilinmemektedir. lk Babil ve Uruk horoskoplarnda doum tarihi, bir rnekte de ana rahmine dme tarihi verilir; bunu, ocuun geleceiyle ilgili tahminler ieren astronomi raporu izler.85 Matematik ve astronomi gibi astroloji de Klasik dnyada ok geliip genilemiti ve Helenistik bilim daha sonra Arap kaynaklarna geerek Newton dnemine kadar eski dnyaya ve Bat Avrupaya hkmedecekti. Fakat kkleri hi kukusuz Mezopotamyada; Babil ve Sumerdeydi ve Selevkoslar dnemi astronomisi, ardnda bin yllk dikkate deer bir matematik gelime ile eski dnyann gerek bilimsel geliiminde byk rol oynamtr. Yunanllar, eski Mezopotamya kltr iinde kklemi olan tipik ve mantksal olan bir kehanet sistemini kendi dnya grlerine uyarlayarak ona ontolojik bir nitelik kazandrmlardr. Her ne kadar her iki astroloji kolayca incelenebilir olsa da - zellikle nasl doup bydkleri bilindiinde-, her ne kadar her ikisi de d ve kurgulamaya dayansa da, biz eski olann daha insancl, daha d gcne dayal, daha esnek ve yaammzda kanlmaz olgular olan umuda ve ak ululua daha yatkn buluyoruz; bu iki tarzdan en eski olan, elimizi kolumuzu kprdatmadan bizi doal olarak sonsuza dek kaytsz kalmaya mahkm edebilecek u meum ve rkn kadercilikten daha uzaktr. E. ASUR VE BABLDE TIP Mezopotamya tbb, Herodotun Babilde hekimlerin pek tannmad biimindeki yanl ama ska aktarlan sznden dolay ok byk bir hakszla uramtr. Mezopotamyal hekimler hastalklar, bynn yan sra iksirlerle ve kimi durumlarda da cerrahi mdahalelerle iyiletirmeye altlar. Bu hekimlerin mesleki bilgileri Bronz anda bile kayda
85

OATES, age. s.200

96

geirilmiti.

rnekse

Sumerler,

hastalklara,

ilalara

ve

hekimlik

deneyimlerine ilikin bilgileri, M..2500li yllarda hatta daha ncesinde yazya dkmlerdi. Anlan bilgileri kapsayan tabletlerin byk bir blm, Irakta, Musul yaknndaki en byk Asur bakenti Ninovada bulunan Asurbanipal Kitaplnn kalntlar arasnda karlmtr. Asur kral Asurbanipal bilime ve sanata byk ilgi duyan bir hkmdard. Ortadounun sistemli biimde kataloglanm ilk kitapln kurmutu. 22000in zerinde tabletten oluan kitaplk, tapnak kitaplklarndan toplanm metinlerin asllarndan yada kopyalarndan oluuyordu. Tabletlerdeki metinler edebiyat, tarih, felsefe, astronomi ve tp ile ilgiliydi. Bu tabletlerden gnmze dek kalanlarn ou British Museumda ve stanbul Arkeoloji Mzelerinin iviyazl Belgeler Arivinde korunmaktadr. Hattuataki Hitit Krallk Arivinin kalntlar arasnda da M..700lerde Mezopotamyal hekimlerin yazd ve Hititli bilginlerin inceleyip kopyasn kardklar tp metinleri bulunmutur.86 Franszlarn Lagata yaptklar kazlar srasnda kabartma resimli bir vazo bulundu. Deerli bir sanat eseri olan bu vazonun asl nemi, o gne dek Greklerden geldii sanlan hekimlik simgesinin, gerekte, hekimliin koruyucusu bir Sumer tanrsnn amblemi olduunu gstermesiydi. Vazonun zerinde iki cin arasnda, hayat aacnn beyi anlamna gelen tanr Ningizidann simgesi olan, bir sopaya sarlm biri dii teki erkek iki ylan ilenmiti. Sopa, hayat aacn, dolaysyla yaam ve ylanlar ise genlii temsil ediyordu. Bu figr, binlerce yl eitli lkelerde yalnz sopa, sopa-ylan, tek ylan ve birbirine sarlm iki ylan halinde koruyucu ve ifa verici bir simge olarak kullanld. Daha sonra, aslnda Sumerlere ait olan anlan simge, Eski Yunanllarn hekimlik-tanrs Asklepiosun ylanl asasndan esinlenerek gnmzdeki hekimliin amblemi oldu.87
86 87

GNDZ, age. s.301 GNDZ, age. s. 301

97

Mezopotamyada hasta olanlar aslnda iki eit hekimlik hizmeti alabilirlerdi; Bir yandan psikolojik olarak ok etkili by tedavisi, dier yandan da ok eitli ilalarn kullanmna dayal tedavi yntemi. By uzmanna aipu, uygulamal hekim ve eczacya da asu denirdi. Elimizdeki metinlerin neredeyse her yerinde, bizzat pratisyen olan ustas tarafndan yetitirilmi ya da sin kenti Fakltesi gibi nl bir okulda yetimi tabiplere rastlamaktayz. Olduka talamal bir hikyeye inanacak olursak, yksek mevki sahibi kimi tabipler deiik bir klkla dolayormu; salar kkten kazlm, gsterili ve yapmackl bir ekilde anta tayan kimselermi ve isiz gsz kiiler byle bir tabip grdnde, amma bilgili biri derlermi. Bu tabipler, kimi kez ihtisas ta yapyordu; birinin tabip olup olmad gzlerinden anlalyormu; hatta ok seyrek de olsa, kadn tabip olduu belirtilmitir.88 Mezopotamyal hekimler, tabletler zerine yazdklar ila reetelerinde, ilac oluturan maddelerin adlarn ve nasl kullanacaklarn belirtiyorlard. Bu reeteler, dzenlenmeleri ve ierikleri ynnden u ekilde snflandrlabilir; () hastalk belirtilmeden yazlm ila bileimleri, () belirli bir hastala ilikin bir ilacn bileimi, () eitli hastalklara ilikin - kitap oluturacak ekilde dzenlenmi- ok sayda ila bileimi, (v) belirli bir hastala tutulmamak iin kullanlacak ve gnmzn alar saylabilecek ilalar. rnekse, Nabu-leu adl bir hekimin imzasn tayan Asurlular zamannda kalma bir reete kolondan olumaktadr. Reetenin birinci kolonunda yz elliden fazla bitki ad verilmi ve bunlarn hangi blmlerinin kullanlaca belirtilmi; ikinci kolonda bu bitki blmlerinin hangi hastala iyi geldii yazlm; nc kolonda ise ilalarn hazrlanma ve kullanma biimleri aklanmtr. Akadlar zamannda da benzeri listelerin dzenlendii grlmektedir. Tp tarihinin en eski reetesi ise son yllarda bulunmutur. M.. 2000 yllarna ilikin Sumer dilinde yazlm olan bu reetede eitli ila bileimleri bir arada gsterilmi ve

88

BOTTERO, age. s. 169

98

bunlarn nasl kullanlaca aklanmtr. Anlan yllara ilikin olmasna karn reetede byden hi sz edilmemesi ilgintir.89 Reetelerde ila dozajlar genellikle bildirilmemitir. Kimilerinde ise bu dozlarn, kuru ilalar iin ka adet, ka mina, ka ekel ve sv olanlar iin ka sila90 olduu yazlmtr. Reetelerde bildirilmeyen dozlar eczaclarn belirledii tahmin edilmektedir. Bylece hazrlanan ilalar hastaya genellikle gece yada sabah gne domadan uygulanmaktayd. Reetelerde ilalarn kullanm yollar [prospekts] da bildiriliyordu; souk yada scak iilmesi, yutulmas yada vcuda srlmesi gibi. Kimi ilalarn gnde bir ila kez alnmas bildiriliyor ve bu tedavi, genelde, ila yedi gn sryordu. Mide hastalklar iinde perhiz yaplmas ve yalnzca st iilmesi tavsiye ediliyordu. Babil lkesi tp uygulamasnn doasn ve kapsamn aklayan metinler, geni bir ila bilgisine dayanan ve tbbi deeri olduu bilinen baz ilalar da ieren, bitkisel bir tp dzeyi sergiler. Ayrca, eitli hastalklarn tan ve tedavisini de aklar. Gz sal, solunum ve karacier hastalklar ile mide rahatszlndan bahseden tabletler de vardr ama Akadca libbu kalp, karn, barsak ve dlyata iin kullanlabileceinden, bunlarn evirisi her zamankinden zor olmaktadr. Enterit, kolit, diyare, barsak dmlenmesi ve olaslkla dizanteriden bahsedilir; dier tabletler reme organlar hastalklarndan ve gut da dhil olmak zere bacak rahatszlklarndan bahseder. Klinik muayeneye de deinilir; Hastann ateli bedeninin eitli yerlerinden llr; nabz at alnr; deri rengi, iltihaplar ve bazen de idrar rengine baklrd. Bulac hastalklarn bilindii de kantlanmtr.91 Mezopotamyada hekimlik, yalnzca rahip unvann tayan kimselerin icra edebilecei kutsal bir meslekti. Cerrahlk ise farkl konumdayd. Dinsel
89 90

GNDZ, age. s. 304

Mina; Yaklak 500 Grama Eit Bir Arlk ls. ekel; Yaklak 8 Grama Eit Arlk ls Sila; Kapasite ls Yaklak 0.842lt OATES, age. s. 192

91

99

zellii olmad kabul edilen bir urayd, bir zanaatt. Cerrah, ok belirgin fiziksel nedenlerle oluan yaralar, kk ve krk gibi sakatlklar iyiletirmek ve onarmakla ykmlyd. Bu bakmdan cerrahlarn sihirsel kavramlara olan ball, hekimlere oranla daha azd. Dolaysyla mesleki almalarn, nesnel ve bilimsel biimde yapabilmeleri mmknd. Milattan nce 17. yzylda cerrahlarn etkinlikleri Hammurabi

yasasnn ilgili maddeleriyle denetim altna alnmt. Yasada, yalnzca cerrahlarn cretleri ve yaptklar hatalara ilikin cezalar yer almaktadr. Bunun da nedeni, hekimliin ruhban snfna zg kutsal ve dolaysyla dokunulmazl olan bir meslek kabul edilmesi; cerrahln ise zanaatkrlk saylmas olabilir. Hammurabi Yasasnn sz konusu maddeleri yledir; 215 ila 217 Bir cerrah zgr insanlar snfndan bir hastann ar yarasn bronz neteriyle ameliyat eder ve hastann hayatn kurtarr, salna kavuturursa, yada bir kimsenin gzndeki misafiri ayn aletle ameliyat eder ve hastann gzn iyiletirirse kendisine 10 ekel gm verilir. Hasta halktan, orta snftan biriyse 5 ekel gm alr. Hasta bir kleyse sahibi 2 ekel gm verir. 218 ila 220 bir cerrah bir hastann yarasn bronz neteriyle ameliyat eder ve sonuta hasta lrse, yada hastann gzndeki misafiri ayn aletle ameliyat eder ve hastann kr olmasna neden olursa cerrahn elleri kesilir. Ameliyat sonras len hasta bir kle ise, cerrah klenin sahibine edeerde bir kle verir. Ameliyat sonras kle kr olursa, cerrah klenin sahibine onun deerinin yars kadar gm verir. Bu maddeler cerrahlarn kazancnn ok yksek olduunu

gstermektedir. rnekse, bir cerrahn ameliyat creti olan 10 ekel ile bir ev bir kle ya da bir tarla alnabiliyordu. Oysa bir ustann yllk kazanc 8 ekeldi. te yandan, lmle sonulanan giriimlerle ilgili cezalar, cerrahln riski yksek bir meslek olduunu gsteriyor, cerrahlar ihtiyatl davranmaya

100

ve paraya tamah ederek iyilemesi mmkn olmayan hastalar zerinde cerrahi giriimlerde bulunmamaya yneltiyordu92 Ur III ve Eski Babil devrinde bahisleri gese de, bamsz alan hekimler ok azd; anlalan, hekimlerin ou saraya balyd. M. 14. yzyl Amarna dneminde, herhalde Babil saray doktorlarnn prestijini lke dna gnderildiini becerisini Mari reniyoruz; gstererek yabanc hkmdarlara arttrmak hekimlerinin

kralnn

hedefleniyordu.

mektuplarnda da benzer konulara deinilir. En gln Babil metinlerinden biri olan Nippurlu yoksul adamn yks 93 a gzl valiye yoksul bir adamn oynad, 1001 Gece Masallarn anmsatan oyunu anlatlr. kinci ykde yoksul adam, hekim (asu) klna girerek yaptklarn anlatr. Tbbn olaan ileyii hakknda bilgi veren nadir metinlerdendir ve hekim grnn bile tarif eder; tra olmutur ve mesleinin iki nian olan iit (libasyon) kab ve buhurdanlk tar. Dier metinler hekimin ayn zamanda bir torba ifal bitki tadn syler. ykdeki sahte hekim, bilim kenti sinin yerlisi olduunu syler. Babil tbb hakknda bildiklerimizin ou, yazc okullarnn ve ktphanelerin bilimsel el kitaplarndan kaynaklanr. Nippurlu yoksul adamn yks, aslnda dnemin olaan gnlk tp uygulamas hakknda ne kadar az ey bildiimizi aka gstermektedir. 94

92 93

GNDZ, age. s. 305

POWELL, M. A. Sumerian Area Measures and the Alleged Decimal Substratum ZA 62, 165 221
94

OATES, age. s. 193

101

BLM III

HTTLER VE HURRLERDE FELSEF DNCE

A. Hititler Ve Hurriler Uygarlk, Teknoloji ve Kltr asndan Hititlerin ve Hurrilerin Avrupas Mezopotamya idi.95 Hurriler ile ilgili en son aratrmalar, gerek dil ve gerekse arkeolojik buluntulara dayanarak bu kavmin ana vatannn Kafkasya veya daha byk bir ihtimalle Transkafkasya olduunu gstermitir. Hititlerden yzyllarca nce, en ge 3. bin yln ortalarndan itibaren gneye g etmeye, Mezopotamya kltr dnyasnn iine girmeye balamtr. Orta Anadoluda en ge Eski Asur Ticaret kolonileri ve gneydou Anadoluda da en eski Hitit belgelerinin ortaya kmasndan beri mevcut olan Hurri varl, bu kavmin buralara doudan, yani Dicle Nehri tesinden g yoluyla gelmedii, aksine Hattiler gibi yerli kavim olduunu gstermektedir. 96 Hurrice, Akadca ve Sumerceden szck daarcna bolca dn kelime alm olmasna ramen, hibir zaman Hitite kadar yozlap yabanclamamtr. Ayrca en bata Hitite ve Akadca olmak zere Luviceye ok miktarda kelime vermitir. zellikle Hitite dini metinler, kurban metinleri ve fal metinleri, Hurrice teknik terimler ve kutsal nesne adlaryla
95 96

Ahmet NAL, Hititler-Etiler ve Anadolu Uygarlklar, Etibank Yaynlar s. 97, Ankara 1996 NAL, age. s. 99

102

doludur. Zaman ve corafi meknn dourduu sebeplerden tr ok geni bir alana ve ok miktarda kltr blgelerine yaylm olan Hurricenin en az 6 adet ivesinin olmas, bizi artmamaldr.97 Hitit-Hurri ilikileri ve Anadolu tarihi asndan en byk tarihi olgulardan birisi hi kukusuz, Orta Hitit hanedannn Hurri kkenli olmasdr. Bu devirde kral ve kralieler Hurrice adlar almlardr. Ayrca Hurri kltr etkisi eskiden zannedildii gibi Hitit mparatorluk devrinden itibaren deil, eski Hitit ve zellikle Orta Hitit devrinden itibaren Hattuada yaylmaya balamtr. En bata Orta Hitit ana tarihlenen Hurrice-Hitite iki dilli metinler olmak zere Boazky ve Ortakyde bulunan ok sayda Hurrice metinler bunun ak seik kantdr. Hurriler kltrel adan Hititlere ok ey vermilerdir. Bunlar aslnda saymakla bitmez. En bata dil, din, edebiyat, mitoloji, by, tp, giysiler, teknik aletler ve silahlar ve kadn haklar gelir ki, bunlarn her biri ayr ayr aratrma konular oluturur. Baka kavimlere kendi verdikleri kltr elerinin neler olduu, maalesef ak seik anlalamamaktadr. Bu ancak kapsaml bir Hurri kltr merkezinin kefinden ve Hurri kltrnn tm ynleriyle tannmas ve tanmlanmasndan sonra mmkn olacaktr. Ne var ki, bizzat kendi verdikleri kltr verileri yannda birde Mezopotamya kltrn Hititlere aktarma ilevleri vardr. Katalizatrlk rol diyebileceimiz bu ilevlerinin banda, Eski Babil ivi yazsnn Hurriler zerinde Hititeye adapte edilmi olmas gelir.98 Hurri etkisinin en yaygn ve bariz olduu saha hi kukusuz dindir. Hitit panteonunun ba tanrlar olan Hava Tanrs ve kars Gne Tanras tamamen Hurri kimlii kazanm ve Hurrice Tesup ve Hepat adlarn almlardr.
97 98

Burada,

Hitit bakenti

Boazkyn

ak

hava

tapna

NAL, age. s. 99 NAL, age. s. 112

103

Yazlkayada tasvir edilen tanr kabartmalarnn tamam Hurri panteonunu yansttn anmsatmak, Hitit dininde Hurri etkilerinin boyutlarn anlatmaya yeterlidir. Hurri etkisinin ok belirgin bir ekilde karmza kt baka alanlar arasnda by, tp ve falclk mutlaka saylmaldr. Barbar bir kavim olarak Anadoluya gelmi olan Hititler, Hatti kltrn ykmlar ve askeri zaferlerine ramen ortaya kan kltr boluunu dolduramamlardr. te bu boluktan yararlanan Hurri by ve tp uzmanlar daha o zamanlar Hattuaya akn etmiler ve becerilerini para karl Hititlere satmlardr. Hititler bu mtehassslarn becerilerinden o kadar etkilenmilerdir ki, ktphaneler dolusu Hurri asll by tabletleri bugn dahi mzelerimizi doldurmaktadr. Edebiyat ve mitolojide ise tpk sanat ve dinde olduu gibi Hurri etkisinin snrlarn belirlemek bile mmkn deildir. Bu, ancak belirli durumlarda, metinlerde eer Hurrice tanr ve ahs adlar geerse mmkndr. Daha imdiden grebildiimiz kadaryla birok edebi eser Hurriceden Hititeye tercme edilmitir. Biroklar ise, son yllarda Boazkyde bulunan ve kkenleri belki de Ebla ve Kuzey Suriyeye dayanan iki dilli metinlerin gsterdii gibi, Hurrice ve Hititedir. Hititlerin Hurrilerden veya Hurriler araclyla aldklar bir sr edebi destan, Hurrice asllarndan ounlukla hece vezniyle okunmaktayd. Mitolojide en bata Anadolu zerinden Yunanistana geen ve Hesiodun teogonyas vastasyla edebileen gklerdeki ilahi hkimiyet konusundaki tanrlar savan, bize ulaan krk dkk ekliyle bile nefes kesen edebi bir anlatm tarzna sahip olan ve eer bir Homerosun kalemiyle rtulaabilseydi stn bir destan niteliine haiz olacak olan Ullikummi destan gelmektedir. Bu Hurri teogonyasndaki Alalu-Anu-Kumarbiye Hesioda Uronos-Gaia-Kronos ve Zeus tekabl etmektedir.

104

Hurrilerin nemli edebi eserler arasnda, Eski Asur Ticaret Kolonileri anda muhtemelen anne babas kle kkenli veya Gne Tanrs ile bir inek olduu iin daha bebekken krlara, ylan ve vahi hayvanlar arasna terk edilen ve tam yrtc kular tarafndan paralanp, zehirli ylanlarca sokulmak zereyken ocuksuz bir balk tarafndan bulunarak zenle yetitirilen bir ocuun yks gelmektedir. Kanmca bu efsanevi Mama kral Anumhirbinin ta kendisidir. Baka bir aratrmada, Sargon, Darius, Remus ve Remulustan ve daha nice eserlerden tandmz rmaklara ocuk brakma edebi motifinin Hurri kkenli olduunu, bundan dolay ilk dourduu 30 erkek ocuunu sepetlere doldurarak, eskiden yanllkla Kzlrmak olduu sanlan bir rmaa atan Kanes kraliesi efsanesinin kkeninin bile Hurrice olduunu ileri srmtm ve bu grte bu gn de srar ediyorum. Gne Tanrs ve nek efsanesinde, Gne Tanrsnn inekle iftlemesinden olan ocuun maceras anlatlr. Sz konusu inek, yeil ayrlarda otlam ve iyice beslenmi ve gzellemitir. Gkyznde onu gren Gne Tanrs ona tutulur ve yere inerek onunla flrt etmeye balar; her nedense efsanenin, klasik Grek mitolojisinde tanr Zeusun boa klna girerek Phoinixin kz Avrupay Girite karmasn anmsatmaktadr.99 Yaznn kefi, insanlk ve uygarlk tarihinde en nemli

basamaklarndan biridir denebilir. Yaz, bir rekabet sonucu olarak Msrda da karmza kmaktaysa da, en bata eski Grek ve dolaysyla Latin alfabesinin temelini tekil edecek olan ivi yazs ilk kez M.. 3100lerde Mezopotamyada Sumerler tarafndan icat edilmilerdir. Yakn Douda eskiden yaam trl kavimler arasnda uygarln doup gelimesi ele alnrken, her seferinde bir kavmin zaman iinde ortaya k ile ilgili belirli bir nokta saptanr. Bu nokta, dar anlamda tarihin balangc saylan yazl belgelerde, bir kavimden ilk sz edildii andr. Yaznn bulunmas ya da baka kavimden alnp kullanlmaya balanmas her

99

NAL, age. s. 113115

105

lkede baka tarihte olmutur. rnein, Mezopotamyada Sumerler ve Nil Vadisinde ilk oturanlar bu konuda nde gelir. Komu halklar, onlarn balattklar bu iten yararlanmaya olduka ge balamlardr. Bu gecikme Anadoluda zellikle belirgindir. Yaznn hibir tr M.. II. bin balarndan nce Anadoluda grlmez; o zaman bile, yaz yerli halkn ii deil, Mezopotamya kltrnn buradaki uzants olmutur. nk Trkiyede imdiye dein bulunmu en eski yaztlar, M.. XX.-XVIII. yzyllar arasnda, Kani(Kltepe) adndaki kentte, Asur tccarlarnn kurmu olduu tccar yerlemesinde tutmu olduklar kaytlardr.100 Hititlerin Anadoludaki varlna ilikin elimizdeki ilk bilgiler, yukarda da ad geen Kltepe eski Asur tabletlerine uzanr. Eski Kani, gnmzdeki adyla Kltepe, Hitit kaynaklarndaki Neadr ve ok sayda yazl belgenin ortaya karld yerdir. Nitekim daha 18931894 yllarnda Ernest Chantre tarafndan balatlan dzenli kazlar, 1925te yeniden Bedrich Hrozny [Hititeyi yorumlayan ekoslovak aratrmac] ile hayat buldu, daha sonra da sistemli ekilde 1948den balayarak Trk Arkeolog Tahsin zg tarafndan srdrld ve ivi yazl 20.000 tablet gnna karld.101 Hititlerin Anadolunun yerli halk m olduu, yoksa baka yerlerden mi buraya ulat, eer yleyse, hangi yoldan geldikleri sorunu aratrmaclar arasnda tartma konusudur ve hala bir zme ulatrlamamtr. Byle bir sorun Hint-Avrupallarn kklerine ilikin ok karmak bir tartmayla balantldr. Bu kadar geni boyutlu bir gr burada ele almak mmkn deildir; burada, Anadolu Hint-Avrupallarnn daha nce o corafi alanda oturan yeterlidir. halklara dardan katlm bir e olduu doru varsaymnn olan yer aratrmaclarn byk bir blm tarafndan kabul grdn sylemek Hint-Avrupa halklarnn Anadoluya deitirmelerinde izledikleri yolla ilgili olarak iki varsaym ileri srlmtr;
100 101

Steon LLOYD, Trkiyenin Tarihi, Tubitak Yaynlar, s. 15, Ankara 1997 Stefano De MARTNO, Hititler, Dost Kitabevi, s. 33, Ankara 2006

106

Kafkaslar geerek doudan gelen yol ve batdan, Trakya ile anakkale zerinden gelen yol. Hititler Anadoluya balangta szma yoluyla girmiler, ancak ayaklar yere dedikten sonradr ki, askeri yntemler kullanarak bamsz devlet kurma, yaylma ve igal yollarna gitmilerdir. Bu tarihi sre onlar sonralar, yakn doudaki modaya uyarak byk devlet, dnya devleti kurmaya kadar gtrmtr. Hititlerin Anadoluya ok az sayda gelmi olduklar ve bir idareci zmre olarak kaldklar zellikle vurgulanmaldr. Konuulup yazlan dillerin says ve eitlilii sz konusu olduunda, Boazky-Hattua; Tevrattaki nl Babil kulesinden de beterdir, keza bu metropolde en azndan 8 adet dil yazlm ve konuulmutur. Bunlar arasnda Hitite, ivi yazs Luvicesi, resim yazs Luvicesi, Palaca, Hattice, Hurrice, Sumerce ve Akadca en bata gelmekteydi.102 Hitite, Hind-Avrupa dil ailesine mensup bir dildir. Ancak yazyla birlikte en bata Sumerce, Akadca ve Hurriceden ve en belirgin ekliyle Hattice olmak zere birlikte yaad yerli Anadolu dillerinden alnan ok fazla yabanc kelimeler dolaysyla dil tamamen yabanclamtr ve Hint-Avrupa kkenli szck daarc ok daralmtr.103 Kltepe kronolojisi aadaki evrelerde incelenebilir. Eski Tun a: (M.. 25002000) Kzlrmak havzasnda yerleilen nemli yerlerden biri de Kaniti. Bu dnemde ta temeller zerine kerpi tuladan yaplm evlerde oturan halk ticaret, mlekilik ve obanlkla urayordu.

102 103

NAL, age. s. 35 NAL, age. s. 35

107

Asur Koloni a: (M.. 20001800) ehrin en parlak ve etkileyici olan bu dneminde zellikle Orta Anadolu-Yukar Mezopotamya ticareti ehri olduka gelitirmi ve altn dnemini yaatmtr. Hitit ve Ge Hitit a: (M.. 18001200800) Erken Hitit dneminde blgenin bakenti olan Kani, Byk Hitit mparatorluu dneminde de nemini korumutur. Ancak Anadoludaki Frig hkimiyetinden sonra douya g eden Muski ve Tabalar, Kayseri blgesinde etkilerini gstermilerdir. Kani, Frig dneminden nce Tabal Krallnn nemli bir merkezi iken, gneyden gelen Asur ve Sargon istilalar ile tahrip edilmitir. Hattua ivi yazl devlet arivinde bize resmi yazl belge brakan ve Hitit devletinin kurucusu olarak kabul edilen ilk kral Hatti dilinde hkmdar anlamna gelen Labarna / Tabarna unvan da tayan I. Hattuilidir. Hititlerin Avrupas Mezopotamya idi demitik. te Hitit devletinin kurucusu Hattuili de tm askeri seferlerinde oraya, Mezopotamyann bir parasn oluturan Kuzey Suriyeye ok nem vermitir. Eski Hitit tasavvurlarnda Romallarda ve Trklerde kurt, dier kavimlerde geyik olarak karmza kan yol gsterici hayvan motifi nemli rol oynar. Hititlerde bu hayvan boadr, boynuzlaryla almaz Toros dalarn ap, krala yol gsterir. Bu seferler srasnda orta, gneydou Anadolu ve Suriyenin belli bal kentlerini igal eder, yakar ykar ve ok sayda sava ganimetini Hatti lkesine tar; korucu tanras Arinna kenti Gne tanrasnn tapnan altn ve gm hediyelerle doldurur; tpk Mezopotamya krallar gibi kendisi de heykellerini yaptrmaya, kahramanlklarn yazya dkmeye balar. Getirilen ganimetler arasnda ok sayda kaliteli usta ve iiler de vardr. te asl Mezopotamya uygarlnn verilerini Hattuaya tayan insanlar bunlardr.104

104

NAL, age. s. 3738

108

II. Muwatalli zamannda Msrllarla Hititler arasnda 1015 yllk bir yanlmayla M.. 1285te yaplan Kade Sava tarihte nemli bir yere sahiptir. Tarihte en fazla sava arabasnn kullanld bu savan nedeni Amurru ve Amka topraklar gibi byk ticaret yollarn ele geirmekti. Hitit ordusunda 3.000 sava arabas ile 17.000 asker, Msr ordusunda ise 4 blkten oluan, her birine bir tanrnn isminin verildii (Amon, Ra, Ptah, Seth) 20.000 asker ve 2.000 sava arabas vard. Hitit casuslar Msr ordusu Asi nehrini gemeden Hititlerin Halep yaknlarnda olduunu Msr ordusu iinde yayd. Bunun zerine II. Ramses tmeni Amon ile beraber dier tmenlerle arasn ok fazla at. Birliklerin arasnn almasn frsat bilen Hitit kral II. Muwatalli Msr ordusuna bir baskn dzenledi. Sava kazandklarn dnen Hitit ordusu geveklik gsterince bir Msr birliinin ani saldrsna uradlar. Sava her iki taraf iin bir felaket oldu. Her ne kadar sz konusu Msr tapnaklarndaki yazlarda ve resimlerde firavun ordusunun zaferinden bahsedilmekteyse de sonu berabere bitmi ve bu durumdan Muwatalli kazanl kmt. nk savatan sonra Ramses geri ekilmi, Hititler ama dein dayanm ve bu blgeyi talan etmilerdir. IV. Tuthaliye (12451225) krallk tahtna oturduunda, vey annesi ve ana kralie Puduhepann vesayetine girmitir. Tm din ve imar ileri hep ana kralienin istekleri dorultusunda yaplyordu. Onun zamannda Hattua geni apta imar edilmi, ok sayda yeni tapnaklar yaplmak suretiyle lkenin her tarafna yaylm olan klt merkezleri bakentte toplanmaya allmtr. Buna paralel olarak devlet arivleri yeniden dzenlenmi, bozulan, krlan ve kaybolan tabletler yeniden kopya edilmitir. Bundan sonra gelen son iki kral III. Arnuwanda ve II. uppiluliuma zamanlarnda (12451200) imparatorlukta kme ve yklma belirtileri balamtr. alacak bir ekilde son Hitit kral II. uppiluliuma, dman

109

donanmasn denizin ortasnda yakarak, Gney Anadolu sahillerinin bir devam gibi olan Kbrs igal etmitir. Hitit devletinin yklma nedeni okul kitaplarnn dedii gibi Deniz Kavimleri deildir. Ar vergi yk ve askeri bask altnda tutulan yerli Anadolu halknn nderlik ettii i ayaklanmalarn imparatorluun yklmasnda byk bir pay olmutur. alacak ey udur ki, Hitit hanedan mensuplar Hattuadan kovulduktan sonra ne burada, ne de tm orta Anadoluda Hititli demeye layk bir ey kalmamtr. Bu da bize, Hititlerin bir idareci zmre olarak ne kadar az sayda olduklarn bir kez daha gstermektedir. Hititlilik 300 senelik bir aradan sonra, srtlarn Hitit geleneine dayam, fakat her eyleriyle Aramilemi Ge Hititler ile hi olmazsa Orta Anadolunun gneyi, Gneydou Anadolu ve Kuzey Suriyede bir sre daha yaamtr.105 Hitit kltrnn Hattilerden dil, din ve sanat alanlarnda ne denli etkilendiini, znde Hititlerin byk lde Hattilemi olduunu belirtmitik. Anadoluyu Hititler Dneminde Mezopotamyaya bal klan en nemli etken, Hattuada Eski Krallk Dneminden beri kullanlmaya balanm olan ivi Yazsdr. Hititler Mezopotamyann o denli etkisinde kalmlar ki kendi ivi yazlarnda Akadca ve Sumerce yaz iaretlerini olduklar gibi kullanyorlard. Mezopotamya kkenli bu ideogramlarn ne anlama geldiklerini bilmeyenler, okumak istedikleri metni anlayamazlard. Zaten o dnemlerde Akadca diplomatik dil idi ve uluslararas yazmalarda, antlamalarda kullanlrd; nitekim Boazky tabletleri arasnda Sumer-Akad-Hitit lgatlerinden krk paralar bulunmutur. Ayrca Boazkyde, btn yada bir blm Sumerce veya Akadca yazlm yz akn metin ele gemitir. Bu balamda zellikle Sargonun ve Naram Sinnin Anadolu savalarn, ayrca Glgam Destann anlatan tabletler rnek oluturur.106
105 106

NAL, age. s. 49 Ekrem AKURGAL, Anadolu Kltr Tarihi, Tubitak Yaynlar, s. 114, Ankara 2005

110

Anadolu, Bat ile Mezopotamyann kltrel alveriinde nemli bir halkadr. Bu ilikinin en geerli kant Dou, Ortadou ve Bat mitolojilerindeki benzerliklerdir. Hitit mitolojilerinin temelleri her ne kadar kendine zg yerel eler ierse de, Babil ve Asur mitolojilerinede dayanmaktadr. Mitoslarn farkl karakterleri tadklar folklorik eler Hititlerin kendi yorumlar ve sanatsal deerleridir. Bunlarn yan sra Hitit mitoslarnn, Yunan ve Bat mitolojilerinin kklerinde byk lde bulunduu bilinmektedir. Hatta bugnk baz Avrupa yk ve masallarnn gemileri bu mitoslara dayanmaktadr. Hititler Mezopotamyadan aldklar mitoslar gelitirip kendi zgn folklorik eleri ile sslemilerdir. Mezopotamya-Anadolu balantsnn maddi temellerini vurgulamak gerekir. Kani karumu Anadolunun ilk yazl belgelerini oluturur ve dneminde dnyann en byk ticaret merkezlerinden biridir. Kltepe hynde yaanan 150200 yllk bu alveri, daha sonra 4.000 yl srecek Anadolu uygarlklar tarihine byk kazanmlar salamtr. Bu alveriin yan sra, 800 yl srecek Hitit mparatorluunun idari, kltrel ve sanatsal deerleri Anadolu insanna bu iliki erevesinde aktarlmtr. Kimi yazarlarn dile getirdii gibi, Asurlarn sadece ticaretle uratklar iin Anadolunun kltrel geliimine pek katkda bulunmadklar gr birok nedenden tr inandrc deildir. Yllarca bar ortamnda sren bu alveriin kltrel yansmalarnn olmamas imknszdr. Tarihte en ar smrge ilikilerde bile kltrel etkileim olmutur. Kald ki, bu iliki sonucu sadece Asurlularn karl kmadn, yerli Kani halknn da yarar grdn hem arkeolojik buluntular hem de okunan kil tabletler doruluyor. Kltrel alveriin sonucu oluan sentez yeni bir rndr ve zgldr. Bu balamda Anadolu sanat zgldr ve kendi isel elerini gelitirmitir. Kimi batl yazarlar ise Hint-Avrupal bir kavim olan Hititlerin getirdii ve kurduu yapy esas almlardr. Ama bu halkn, Anadoluya geldiinde din

111

dahil birok yerel eyi kendi kltrlerine katmalaryla, etkisi yzyllarca srecek kltrel birikimi yarattklar gz ard edilmitir. Hititler Anadoluda nce beylikler halinde (M.. 20001660), sonra bir krallk (M.. 16601460), daha sonra da bir byk krallk kurarak (M.. 14601190) egemen olmulardr. Politikalar gerekilik zerine kurulmutur. Yerli Anadolu kavimlerini zellikle Hattileri ve Hurileri hogr ve anlayla ynettiler. Balangta uygarlk ynnden kendilerinden ok stn olan bu kavimlerden byk lde yararlandlar, onlarn geleneklerine, dinlerine sayg gsterdikleri gibi lkenin adn bile deitirmediler. Mezopotamyadan ivi yazsn alp, uygar bir ulus olarak kendi alarnn en ileri lkelerinden biri oldular. D politikay, tampon devletikler kurarak ve bunlarla aralarnda evlenme yolu ile yaknlk salayarak idare ettiler. Ancak birok kk krallklar dengeli ve uyumlu bir politika iinde ynetmek ok gt. Belki de Hattuili IIIn, Kral Murili IIIe bakaldrmas ve taht yasalar ineyerek zorla ele geirmesi, bakalarna, yani Hitit Devletinin yklmasna balca etken olan Bat Anadolu Beyliklerine yol oldu ve bylece 800 yllk koca devlet iten ve dtan saldran glerle son buldu.107

B. HTT VE HURRLERDE MTOLOJ Hurriler zellikle mitoloji alannda gzel eserler vermiler ve bu konuda komular Hititlere, daha sonra da Fenikelilerin ve ge Hititlerin aracl ile Helen dnyasna byk lde etkili olmulardr. Hattuada Akad, Hurri ve Hitit dillerinde yazlm tabletlerde ele geen Glgam Efsanesi ana izgileriyle eski Babil rneine uygunsa da yeni bir Hurri yorumudur ve daha bir btnlk gsterir. Sz konusu metinden en iyi korunan Hitite olandr. Hurrilerin en byk efsanesi tanrlarn kral olarak adlandrdklar Kumarbi zerine yazlmtr. Bu efsanenin Hurriceden Hititeye yaplm evirileri

107

AKURGAL, age. s. 145

112

Hattuada bulunmutur. Kumarbi efsanesi sonradan Fenikeliler ve Ge Hititler merkezleriyle Helenlere de gemi ve Homerosla Hesiodosun eserlerine kkl etkilerde bulunmutur. Hurrilerin ayrca Ullikummi, Tanr Lamann Krall, Ejder Bal Ylan Hedammu, Gurparanzahu gibi efsaneleri ve Avc Kessi, Apu ve Bulunmu ocuk, ocuklar Olmayan Balk Kar-Koca gibi masallar vardr. Bunlarn birou dinsel anlam dnda edebi eserler olup tabletlerdeki alt balklarda ezgi (ark) adn tamaktadr.108 Hitit dini gibi mitolojisi de byk lde Hatti ve Hurri etkisinde kalm, ayrca Mezopotamya kaynaklarndan da esinlenmitir. Gk tanrs Telipinunun lluyanka Ejderi ile Sava efsanesi Hatti kkenlidir. Buna karlk Gk Krall ve Ullikummi destanlar Hurilerden gelmitir. Telipinu Mitosunun biri eski, teki yeni iki anlats elimize gemitir. Eski tarihli olan anlatda lluyankaya yenilen Gk Tanrsnn, Hattili tanra Inarn yardm ile bu ejderi yenmesi dile getirilmitir. Inar, yardmc olmas iin Hupasiya adl bir lmlye akn vaat eder. Sonra lluyanka ile yer, ier ve onu sarho eder. Ejder baygn yatarken Hupasiya gelir ve onu bir urganla smsk balar. Bunun zerine Gk Tanrs yannda baka tanrlarla birlikte gelir ve lluyankay ldrr.109 Daha sonraki bir tarihe ait anlatmda ise efsane yledir; Ejder lluyanka yapt savata Gk Tanrsn yener ve onun yrei ile gzlerini alr. Gk tanrs ejderden almak iin Arm adl bir lmlnn kz ile evlenir ve ondan bir olu olur. Olu byynce ejderin kz ile evlenir ve babasnn yrei ile gzlerini geri alr. Gk Tanrs eski gcne kavuunca ejderi ldrmeye gider; ancak orada olu da vardr. Olu babasna beni de ldr diye barr. Bunun zerine Gk Tanrs ejder lluyanka ile birlikte olunu da

108 109

AKURGAL, age. s. 179180 AKURGAL, age. s. 124

113

ldrr. Malatyada gn na karlan bir kabartmada Gk Tanrsnn lluyankay ldrmesi tasvir edilmitir. lluyanka Efsanesi Hititlerden Helen mitolojisine gemitir. Zeus ile Typhon arasnda geen savata, lluyanka Efsanesinin ana elerini buluruz. Hellen anlatmnda, Typhon, Tanr Zeusun yreini ve gzlerini deil, kollarnn ve bacaklarnn kas liflerini alr. Hellen rneinde ejderin gzcln yapan kzn Aigipan adl bir kadn oyalarken kas liflerini Tanr Hermes geri alr. Efsanenin Anadoludan geldiini, yer adlar aa vurur. Hellen anlatsnda Typhonun oturduu yer Mersin yaknlarndaki Korykos maarasdr. Ad geen Cassius Da ise Antakya yaknndadr. Hellen sanatndaki Hydray ldrme tasvirleri de yukarda andmz Malatya kabartmasnda grlen Hitit rneklerinden gelmektedir.110 Hititlerin Hurrilerden aldklar Gn Krall efsanesi ok nemlidir. Burada sonradan Helenlerede geen tanrlarn douu Theogoni anlatlmtr. Anlatya gre Gk Tanrsndan nce tanr vard; Alalu, Anu ve Kumarbi. Anu Babillilerin gk tanrsdr. Alalu da onun daha nceki ceddidir. Hurri tanrs Kumarbi Sumerlerdeki Enlilin karldr. Kumarbi kendisinden nceki gn tanrs Anunun erkeklik uzvunu az ile koparr ve spermasn yutmak zereyken karr, nk Anu ona u szleri sylemitir; Erkekliimi yuttuuna pek sevinme. O seni korkun tanrya gebe brakacaktr. O zaman kafan kayalara vuracaksn. Efsaneye gre Kumarbinin iinden karp tkrd spermadan yeryz gebe kalmtr. Efsanenin geri kalan ksm ivi yazl tablette pekiyi korunamamtr. Bununla birlikte burada gk tanrs ile teki tanrlarn yaradl yksnn anlatld anlalmaktadr. Nitekim daha baka tabletlerde de Kumarbinin yerine Teupun getii yazmaktadr.

110

AKURGAL, age. s. 124

114

Bilindii gibi Hesiodos, Theogoniasnda benzer bir konu iler. Ona gre Uranos, Kronos ve Zeus birbirinin ard sra gn kral oldular. Hesiodta Kronos, babas Uranosun erkeklik uzvunu, kars Gaia (toprak ana) ile seviirken bir orakla keser ve denize atar. Uranosun spermasndan Aphrodite, kan damarlarndan da Gigantlar (devler) doar. Hurri kkenli bu Kumarbi efsanesi Hellasa M.. 8. yzylda gemitir. 111 1. Tanrlarn Rekabeti Gen ve yal Hitit Tanrlar arasndaki rekabet nceleri Anusun babas Alanusu tahttan indirmesiyle balamtr. Anus da tpk babas gibi, kendi olu Kumarbi tarafndan tahttan indirilir. Anus, Kumarbiden kurtulmak iin gkyzne kaar; Kumarbi onu ayaklarndan ekerek gkyznden indirir ve cinsel organn srr. Anus yapt eylemden dolay sevinen Kumarbiye Erkekliimi yuttuun iin sevinme, iine senin iin ar bir yk koydum. Frtna tanrsna Aranzah (Dicle) rmana ve Tamiuya gebe braktm seni. Tanrlarn tohumlarn iinde tayan Kumarbi telala yuttuunu tkrmek ister, ama baaramaz.
112

Babilonya yaratl mitosu ile bu mitos arasnda byk benzerlikler vardr; Tiamat ve kars Apsudan gk tanrs Anu, yer tanrs Ea ve dier tanrlar doar. Tanrlar oaldka problemler artar, Apsu, Tiamat kkrtarak bunlarn yok edilmesini ister. Ea bunu haber alnca Marduk ve kars Tunikay yaratr. Daha sonra Apsuyu zararsz hale getirir ve Tiamat, deniz ejderi Kingo ile evlenir. Bu olay zerine tanrlar ikiye ayrlr. Babillilere ait bu yaratl efsanesi, tanrlar aras rekabetin Hititlerden farkl olmadn aka ortaya koyuyor. Bu rekabet Mezopotamyadan Orta Anadoluya tanmtr. Hitit mitolojisinde, hem Ullikummi mitosunda, hem de
111 112

AKURGAL, age. s. 125 O.R GURNEY, Hititler, Dost Kitapevi, s. 150 Ankara 2001

115

lliyankas mitosunda gen tanrlar tpk Babilde olduu gibi yallar, bir yolunu bulup alt ederler. Bu zaferler her yl bayram olarak kutlanr. Bu gelenek daha sonra Orta Anadoludan Egeye yaylmtr. 113 Hesiodos, Theogoniada gklerin tanrsnn Urans olduunu belirtir. Zalim Urans doan btn ocuklarn yeraltna gnderir. Yer tanras Galia, ocuklarn babalarna kar kkrtr. Oullarndan en yiidi Kronos trpan ile babasnn haylarn keser ve tahtn sahibi olur. Kronos, ayn babas gibi tahtndan olmamak iin doan ocuklarnn yaamasna izin vermez, onlar yutar. ocuklarndan Zeus, Kronosu alt eder ve gklerin egemenliini ele geirir. Bu Ege mitosundan anlalaca gibi, Hititlerdeki Alanus-AnusKumarbi lemesi daha sonra, Urans-Kronos-Zeus olarak karmza kmaktadr. 2. lluyankas Mitosu Bu mitos, biri daha eski, biride daha yeni versiyonu olmak zere, iki versiyonuyla elimize gemi olup, ejder lluyankasn ldryle ilgilidir. Daha eski versiyonunun bandaki sunu niteliindeki notta, bunun, gn frtna-tanrsnn Purilli enliinin klt efsanesi olduu ve bu versiyonun artk anlatlmad sylenmektedir. Sz konusu olan [Purilli] olaslkla Yeni Yl enliidir ve sz konusu mitosun Babil Yaradl Destannda kutlanan ejder Tiamatn ldrl mitosu ile balants vardr. Eski versiyonda ejder lluyankas, frtna-tanry yenilgiye uratmaktadr. Bunun zerine bu tanr, yardm istemek iin tanrlar meclisine bavurur ve tanra naras, ejdere kar bir tuzak hazrlar. Birok kab arapla ve eitli ikilerle doldurur ve kendisine yardmc olmas iin Hupasiyas adnda birini arr. Adam, tanrann kendisiyle uyumas (yatmas) kouluyla ona yardmc olmay kabul eder. Buna uygun olarak, tanra onun kendisiyle uyumasna izin verir; tanra daha sonra onu ejderin kovuunun yannda bir yere saklar; kendisi ise,

113

Krat BADEMR, Eski Anadolu, Kaynak Yaynlar, s. 31, stanbul 2003

116

sslenip gzelleir ve ejderi ocuklaryla birlikte dar kmaya kandrr. Ejder ve ocuklar tm kaplar dibine dek iip boaltrlar [itiklerinden yada sarholuklarndan] kovuklarna geri dnemeyecek duruma gelirler. Bunun zerine Hupasiyas, sakland yerden kar, ejderi bir ip ile balar ve frtnatanr, teki tanrlarla gelip, ejder lluyankas ldrr. Bundan sonra, mitosun geri kalan blmyle hibir ilikisi grlmeyen ve salt folklor nitelii gsteren bir episod gelir. Buna gre, tanra naras, Tarukka lkesinde bir kayann zerinde kendisine bir ev yapar ve Hupasiyas iine yerletirir. Kendisi evde deilken pencereden dar bakmamas yolunda uyarr; nk bakarsa, karsn ve ocuunu grecektir. Tanrann evde bulunmad yirmi gn getikten sonra, Hupasiyas pencereden darya bakar ve karsyla ocuklarn grr. naris dnnce, Hupasiyas ondan, karsna ve ocuklarna geri dnmesine izin vermesini diler; bunun zerine tanra, buyruklarna uymad iin onu ldrr. Mitosun bu eski versiyonunun bundan sonraki blmnde neyin anlatld anlalr durumda deildir; ama kraln Purilli enliinde, olaylarn evresinde dnd odak konumunda nemli bir yere sahip olduuna deinite bulunuyor grnr. Bir lmszn lmlye kar duyduu ak ve lmlnn lkesine dnme istei, birok lkenin folklorunda karlalan bir temadr. lluyankas mitosunun daha sonraki bir tarihten kalma versiyonu, daha nceki versiyonunda bulunmayan baz zellikler gsterir. Bu versiyonda ejder frtna-tanry yenince, onun yreini ve gzlerini alp gtrr ki bu, Horus ile Set arasndaki, Horosun gzlerinden birini yitirmesine yol aan kavgay anlatan Msr mitosunda yanks bulunan bir ayrntdr. Ejderden cn alabilmek iin frtna-tanr, yoksul bir adamn kzn e olarak alr ve ondan bir olu olur. Bu olan byynce ejder lluyankasn kz ile evlenir. Frtna-tanr oluna, karsnn evine gittii zaman yreini ve gzlerini istemesini syler. Olu, babasnn dediini yapar; babasnn yrei ve gzleri kendisine verilir; o da bunlar babasna geri verir. Frtna-tanr yitirdii organlarna yeniden kavuunca, silahlanr ve ejder ile savamaya gider; tam ejderi ldrecekken, olu beni de onunla birlikte ldr; beni esirgeme diye barr. Bunun zerine

117

frtna-tanr, ejder lluyankas ldrd gibi kendi olunu da ldrr ve bylece ejderden cn alm olur. Tablette burada uzunca bir kopukluk vardr ve metin yeniden grndnde, iinde sonucunda tanrlarn rtbelerinin ve mertebelerinin saptanaca bir rekabetin yada yarn bulunduu bir ritelden sz edilmekte olduu grlr. Babil Yeni Yl enlii ritelinin nasl yrtleceini aklayan parada, Mardukun olu Nabunun, tanr Zuyu yendii bir kou yarna deinilir ki bu, len tanrnn diriliiyle balantl bir olaydr. Bu durumda, lluyankas mitosunun hem eski, nceki, hem sonraki versiyonu, Babil Yeni Yl enliinde okunan ejder Tiamatn ldrlmesi mitosunun, Hitit Purilli enlii ritelini etkilediini gsterdikleri sylenebilir. 114 Yunan mitolojisinde tanrlarn titanlar kovmasndan sonra Zeus, bir yanarda tanrs olan Typhonla savar. Typhon, yz ylanbal simsiyah korkun dilleri olan bir ejderdir. Zeus, yldrmlaryla ejderi kamlar ve kolunu kanadn krar. Bu iddete dayanamayan Typhon sonunda yeraltna gider. Bir baka Yunan efsanesine gre, btn ejderler gibi toprak anadan doan Phthon, Delfideki kehanet merkezinin bekisiydi. Tanr Apollon kendi kehanetini yerletirmek iin bu ylan ldrmek zorunda kalr. Yllar sonra dilden dile dolaan yklerle lluyankas, Kafkasyaya gider ve tanrlarla deil, dev kartallarla savar. Hititlerle balayan bu Anadolu inanc, artk ejder ile Anka kuunun savana dnmtr. Kartal gkleri, ejder ise yeryzn simgeler. Yunan mitolojisinde Zeusda, insan gvdeli ylan bacakl devin zerinde bir kartal gibi anlatlr. Bilindii gibi, Zeus gklerin lideridir ve kartal da her zaman omzundadr. Yakn tarihe yansyan Anadolu inanlarnda rmaklarn tamas ejderhann bu suya girmesiyle balar. Kartal

114

HOOKE, age. s. 135

118

ejderhay ldrnce sular yatr. Ejderhann yedi ban birden ezerek ldren, inana gre cennete gider.115 3. Ullikummis Mitosu Bu mitosun temelinde yatan, daha nce Akad ve Ugarit mitoslarnda karlatmz, yabancmz olmayan motif, yal ve gen tanrlar arasndaki rekabettir. Anus, yani Akadcada ad Anu olarak geen gk-tanr, babas Alalusu tahtndan uzaklatrmtr ve daha sonra da kendi olu Kumarbi tarafndan tahttan indirilmitir. Kumarbinin Anus ile kavgalar srasnda, frtna-tanrnn domasyla sonulanan baz gelimeler grlr ve baba ile oul arasndaki bitimsiz atma [bu kez Kumarbi ile olu frtna-tanr arasnda] yenilenir. Mitos, Kumarbinin frtna-tanrya bir rakip yaratmak iin baz yollara bavururken gsterilmesiyle balar. Habercisi (ula) mbalurisi, dn alabilmek iin Denize gnderir. Deniz-tanra Kumarbiyi evine arr ve onun iin bir len hazrlar. Tanrann verdii dn bir rn olarak, Kumarbi, veziri Nikisanusu Sulara gnderir. Bundan sonras pek ak deildir; daha sonra Kumarbinin olaslkla yer-tanrasndan bir oul sahibi olduunu reniriz. Oluna Ullikummis adn verir ve mbalurisi, olaslkla yeralt tanrlar olan rsirralara gnderir ve bu tanrlarn Ullikummisi karanlk topraa alp, onun zerinde ulu bir diorit ta stunu olana dek byyecei yer olan Ubelluris, Atlas gibi, dnyay omuzlarnda tayan bir tanrdr. Daha sonra Ullikummisin bymesi anlatlr. Denizden, boyu 9.000 fersah ve evresi 9.000 fersah olana dek bir kule gibi ykselir. Tanrlarn dehetle alan gzleri nnde [ba] ge ular. [yle ki] frtna-tanrsnn ei Hepat [gittike byyen Ullikummisin iteleyip yerini doldurmasyla] tapnandan srlr. Kocasna bir haberci gnderir ve bu haberci, tanrann kocas Eann evi olan Apsuya gidip, Eann yardmn ister. Burada, Akad Yaradl Destanndan malzeme alma durumu apaktr. Tanrlarn meclisinde, Ea tanrlara, insanln bu canavarca varlk tarafndan yok
smet Zeki EYPOLU, Tanr Yaratan Toprak; Anadolu, Der Yaynlar, s.175180, stanbul 2007
115

119

edilmesine niin izin verdiklerini sorar. Oysa Enlil nelerin olup bittiini bilmemektedir. Ea, Ubelluris ile grmek zere ona gittiinde, Ubellurisin de srtnda tamakta olduu fazladan ykn ne olduunu bilmediini grr; bunun zerine sa omzunda dikilmekte olan diorit-adam grebilmesi iin, Ubellurisi kendi evresinde dndrerek onu grmesini salar. Daha sonra Ea, tanrlarn ambarndan, gemite yer ile g birbirinden ayrm olan eski bakr ba getirmek iin yal tanrlara bavurur. Bu yolda Eann unlar sylediini grrz; Dinleyin, siz ey eski tanrlar, siz eski szleri bilen eski tanrlar. Babalarn ve atalarn eski ambarn an. Babalarn eski mhrlerini getirsinler ve sonra onlar [kaplar] gene o mhrle mhrlensin. Gk ile yeri kesip birbirinden ayrdklar eski bakr ba karsnlar. Kumarbinin tanrlara kar koyacak bir rakip olarak yaratt diorit-adam Ullikummisin ayaklarn kesip koparsnlar. Daha sonra Ea, korkuya kaplm tanrlarn meclisinde, Ullikummisi sakatladn bildirir ve kendilerinin ne kp bu dev ile savamalarn nerir. Frtna-tanr, sava arabasna atlar ve arabasn Ullikummis ile savamak zere ileri srer. Tablet burada kopuktur; ama yitik blmde frtna-tanrnn kazand zaferin anlatldndan kukulanmak iin ortada bir neden yok. Ullikummis mitosu ayn zamanda, insanln yok edilmesi giriiminin bir baka versiyonunu sunmaktadr ve bu giriim, Eann ie karmasyla baarya ulamadn anlatlmaktadr.116 Yunan mitolojisinde, Titan apetos ile Okeanosun kz Asiann olu olan Atlasla Ubelluris arasnda belirgin bir benzerlik vardr. Atlas, Hesiodosa gre gkyzn omuzlar zerinde tutan tanrdr. Homeros, Atlas daha sonra gkyzne deil, yeri g birbirinden ayran direkleri omzunda tayan tanr olarak tanmlamtr. Herodotos ise, Atlasn Kuzey Afrikada bir da olduunu ve Perseus Gorgoyu ldrdkten sonra, Atlasa canavarn kafasn gstererek onu bir kayaya evirdiini yazar. Tanrlarn Titanlarla sava Ullikummis mitosu ile ok bariz benzerlik gstermektedir. On yl sren zorlu savata tanrlar titanlar yenmi ve onlar kovmutur.
116

HOOKE, age. s. 133134

120

4. Telepinus Mitosu (Kaybolan Tanr) Bu mitos, Tammuzun yeralt dnyasnda bandan geenleri anlatan mitosla ve Ugarit mitolojisinde Baalin ortalktan yok oluuyla ayn temay ilemektedir. Tanrnn yok oluu, hem bitkilerde hem srlarda olmak zere, verimliliin her alanda dne, dourganln yok oluuna yol aar. Mitos, ortalkta birka biimiyle dolam grnr ve yok olan tek, belli bir tanr deildir (eitli versiyonlarnda) ilerinde gne-tanrnn da bulunduu, eitli tanrlarn yok oluundan sz edilir; ama burada verilen anlatmn dayand ana metinde, mitosun kahraman Telepinustur. Bu mitos, iinde yok olan tanrnn geri dnmesini salamak iin yaplan ritel de bulunduu iin, ayn zamanda ritel mitoslar iine de sokulabilir. Metnin balangc krktr; dolaysyla tanry neyin fkelendirdiini bilemiyoruz. yknn rgs, Telepinusun fkeden kprr durumda gsterildii noktada bilgimiz iine girer. Frtna-tanrnn olu Telepinus, kzgn bir ekilde ehri terk eder. Giderken fkesinden sa pabucunu sol ayana, sol pabucunu sa ayana giyer. ehirden ok uzaklar ve Anadolu bozkrnda kaybolur. Yorgunluktan bitkin bir ekilde yatar ve uykuya dalar. Tanrnn yokluunda, tm lkeyi sis kaplar, kuraklk ve alk olur. Ocakta ktkler sner, koyun kuzusuna, inek buzasna bakmaz. Tanrlar tapnakta suskundur. Btn insanlar ve tanrlar alktan ve susuzluktan krlmaktadr. Tanrlar kayglanr ve Telepinusu aramaya koyulurlar. Gne-tanr evik kartaln tanry bulmaya gnderir, ama bir sonu alamaz. Frtna-tanr, tanra Hannahannasn sktrmasyla kayp olunun peine der, ama oda bir sonu alamaz. aresiz, Hannahannas aramas iin bir ary grevlendirir. Frtna-tanr onu alaya alr; koskoca tanrlarn yapamadn kck bir ar nasl yapacakt. Tanra bu alaylar dikkate almaz ve ary Telepinusu bulmas iin gnderir. Ona, tanry bulunca onu ellerinden ve ayaklarndan sokup, gzlerine ve ayaklarna balmumu svayp, onu temiz pak yapp,

121

tanrlara geri getirmesi buyruuyla ary gnderir. Uzun bir araytan sonra ar, tanry bulur ve tanrann buyruklarn yerine getirir. Telepinus uykusundan uyanmtr; ama eskisinden daha fkelidir ve tanrlar ne yapacaklarn bilemezler. Bunun zerine gne-tanr insan alp getirin! O Ammuna da zerindeki gen [kartal] Hattaray alsn, o tanry tasn! Onu kartaln kanad ile tasn der. Telepinus gk grlts ve imek eliinde ehre getirilir. Bir insan tarafndan Telepinusun iyiletirilmesi ve her trl ktln yeraltna gtrlmesi iin bir afsun okunur; Kap bekisi yedi kapy at, yedi srgy ekti. Kara topran dibinde tun kazanlar duruyor; kapaklar abaru metalinden, kulplar demirden. Oraya her kim giderse gitsin bir daha dar kamaz; orada yok olur. Telepinusun fkesini, kzgnln, ktln ve lgnln da alsnlar, oraya kapasnlar. Bunun zerine Telepinus iyileir, mutlu ve uzun bir mr yaar. Alk ve kuraklk biter, btn lke normale dner. 117 Kaybolan tanrnn geri dn de, Hititlerde bayram olarak enliklerle kutlanmaktadr. Ayinin sonunda zerine koyun postu aslm bir direk tanr nne dikilir. Bu direk verimlilii simgeler. Koyunlarn ya, budayn taneleri, arap, sr, koyun, uzun yaam ve ok ocuk sahibi olma anlamna gelir. Asur ve Babil mhrlerinde, yapraklarla sslenmi aalar vardr. Bu aalar Hitit mitolojisinde ilenen koyun postlu direin benzeridir. Tanra Hannahannas Telepinusun bulunmas gibi byk bir zorluu ar ile amaktadr. Anadoluda nce Kybelede, daha sonra Artemiste de bu arlara rastlanr. Demeter Tapna rahibesi Melissa, tapnak kurallarna uymad iin ldrlr, Demeter onun cesedini ar topluluuna dntrr. Melissa arlar diye anlan bu arlar tanrann esiridir. Bu benzerlik bir Kuzey Avrupa efsanesi olan Kalevallada da gze arpmaktadr. Kalevallada

117

C.W CREAM, Tanrlarn Vatan Anadolu, Remzi Kitapevi, s. 14, stanbul 1994

122

Lemminkainen dmanlarn annesinin yeraltndan gnderdii bir ar tarafndan getirilen byl bal ile alt etmektedir. Sumerlerdeki Dumuzi ile nanna mitosunda anlatlan nannann ller lkesine gidi yks, Babil dnyasna Tammuz ve tar mitosu olarak yansmtr. Tanra tarn ller lkesine inii ve dnnn Telepinus yks ile benzerlikleri vardr. Tanrann yeryznde bulunmamas, bitkiler dnyasnn lmne, cinsel verimin ve retkenliin yok oluuna neden olmaktayd. Bu durum Boa inee binmez, erkek eek dii eei gebe brakmaz, caddede erkek kz gebe brakmaz szleri ile ifade ediliyor. En nemli Hitit mitoslar bunlardr. Burada anlatlanlar Hitit mitolojisinin karakterini yanstmaya yetecektir. Bunlar Hitit mitolojisinin Sumer, Akad, Babil Hurri mitolojilerine olan apak bamllklarn gsterdii gibi, ayn zamanda, Yunan ve Bat mitolojisinin ve folklorunun kklerinin byk lde bu ilgin Hitit malzemesine dek dayandn da gstermektedir. C. HTT VE HURRLERDE DN Hurilerde din salam kurallara dayal olup gl rahipler elinde ok iyi bir biimde rgtlenmi bulunuyordu. Bu yzden Hurri dini Kizzuvatnaya ve III. Hattuuli dneminden beri de Hitit lkesine yaylmt. Kizzuvatnal bir rahibin kz olan III. Hattuulinin kars Puduhepa ile Hurri dini bir btn halinde Hititlere gemi bulunuyordu. Bu nedenle Hurri dini konusunu Hitit blmnde sele alm bulunuyoruz. Hitit Devletinin federal dzende olmas onun din konusunda hogrl bir davranta bulunmasn gerekli klmtr. Hititler Anadoluda daha sonra Hellen ve Roma alarnda grdmz synketism ynteminde, yani yabanc dinleri birbirleriyle kaynatrma tutumuna bavurarak inan dnyasn federatif bir anlay iinde btnle ulatrma yolunu bulmutur.

123

Hititler tabletlerde sk sk Hatti lkesinin Bin Tanrsndan sz ederler. Metinlerdeki uzun tanr listeleri gz nnde tutulursa bu deyiin pek abartl olmad sylenebilir. Gerekten Byk Krallk Dneminde, daha sonraki Anadolunun Roma anda olduu gibi ar birok tanrlk (politheism) egemendir. Ancak her beylikte deiik bir epithet (lakap=tanmlama) tayan bu tanrlar, znde birka tanr tipinin yerel eitlemeleridir. Bunun gibi Hatti, Luvi, Pala, Hurri ve Mezopotamya kkenli tanrlar bile baka baka adlarla anlmalarna ramen birbirlerine kout tiplerden olumaktadrlar. rnein gk tanrs (Teup) ile Hepat ve tar gibi tanralar birok yrede deiik yerel tipler gsterdikleri halde, znde ayn erkek ve kadn tanrdan gelmektedirler. Nitekim metinlerde btn gk tanrlar, btn Hepatlar ya da btn tarlar gibi deyimler bu gerei aa vurmaktadr. Bu hogrl davrann, Hitit halknn yerli topluluklar zerindeki egemenliklerini srdrmelerini salyordu. Yani din politikasnda sadece hogrye ve kralk karlarna dayal bir yol izliyorlard. Ancak bu karc yaklam, sonunda Hitit dininin III. Hattuuli (M.. 12751250) dnemlerinde Hurilemesine neden oldu. Gerekten Yazlkaya Akhava Tapnandaki tanrlar Emanuel Larocheun saptad gibi Hurri adlar tamaktadrlar. 118 Genel olarak, tanr karl Hitite terim siu/siuna/siunidir, Yunanca theos ve Latince deusun da dayand ayn Hint-Avrupa kknden kaynaklanr. Olduka sk olarak Sumerce ideogram DNGR de kullanlr. Hattinin ok saydaki tanrs arasnda, ouranios, gksel tanrlarla, khthonios, yeralt tanrlar arasnda temel bir ayrm vardr; yer alt dnyasna ait olanlar en eski tanrlardr. Tanrlar, ayrca, byk bir ailede olduu gibi, birbirlerine akrabalk ilikileriyle bal, aama srasna gre rgtlenmi olarak dnlmtr.119

118 119

AKURGAL, age. s. 120 MARTNO, age. s. 91

124

Hitit dini, olaslkla, Anadolunun tarihncesi ve ntarih zamanlar geleneine dayanan hayvan biimsel eleri ierir. Nitekim ok sayda tanr bir simge hayvan biimi altnda temsil edilmi olabilir. Panteonun temel tanrs frtna tanrsdr; bu tanr, dalarn tepesinde ve gkte oturur, yamurda, imekte ve frtnalarda ortaya kar. Yamur tarlalar verimli kld iin lkedeki refah onun sayesindedir ama hkmdarn ve kralln koruyuculuunu da o stlenmitir. O, ba tanra ile birlikte federal Hitit devletinin en nemli birletirici gcn oluturuyordu. Ona hem yerli Hatti ve Hurri halklar hem de Anadoluya g eden Hititler tapyorlard. stelik o, metinlerde Sumer ideogramyla yazlyordu. Hitit metinlerindeki siu szc Yunancadaki Zeus ve Latincedeki Deusun karldr. Ancak belirli bir tanr ad olmayp Latincede olduu gibi sadece tanr anlamnda kullanlmaktayd. Ba tanr Hitit metinlerinde genellikle Hatti lkesinin Gk Tanrs, Gn Tanrs, Hattuann Tanrs, Sarayn Tanrs gibi adlarla anlmaktadr. Bir tanrnn hiyeroglif iareti ikiye blnm bir elipsten oluur. nce sz konusu iaret, sonra gk tanrs denmek isteniyorsa ikiye blnm elipsin altna W biimli yldrm iareti yazlrd; ikisi birden Gk-tanr anlamna gelmektedir.120 Gk tanrsnn en nemli sembol boadr. Boa Orta Bronz anda gk tanrsnn kendisiydi. Hitit metinlerinde Hitit sanat eserlerinde de gk tanrsnn boa zerinde durmad dikkat ekmektedir. Bu durum herhalde boann Orta Anadoluda tek bana gk tanrsn temsil ettiine iaret etmektedir. Dii tanrya tapma adedi Anadoluda Yeni Ta a boyunca egemendi. Hatta o dnemde kadn tanr, ba tanryd. Ayn inancn daha sonraki dnemlerde de sregeldiini gryoruz. Nitekim Hattilerde

120

AKURGAL, age. s. 120

125

Vuruemu, Hurrilerde Hepat, Hititlerde Arinnann Gne Tanras, Ge Hititlerde Kupaba, Yunan ve Roma dnemlerinde Kybele adlar ile anlan tanr kadnlar, Yeni Tun andan beri tandmz Anadolu geleneini srdrmlerdir. Dinsel metinlerde ve kurban listelerinde Arinnann Gne Tanras ile Hurri kkenli olduunu bildiimiz Hepat, birbirlerinden ayr tanrlar olarak grnrlerse de hi olmazsa IV. Tuthaliya dnemi de ikisinin e anlamnda olduklar, ayn sfatlar ve zellikleri tadklar phesizdir. Nitekim bir metinde ikisi bir arada yle anlatlmaktadrlar; Arinnann Gne Tanras, benim efendim; btn lkelerin kraliesi. Sen Hitit lkesinde Arinnann Gne Tanras adn tarsn, sedir (aalar) lkesinde ise adn Hepattr. Zaten Hepat, Hurri dininde de Teupun karsdr. Hattilerden gelen Arinnann Gne Tanras, Hititlerin panteonuna Nerik ve Zippalandann gk tanrlar olan oullar ile ayrca Mezulla ve yeeni Zentuhis ile birlikte girdi.121 Bir metinden rendiimize gre Hititlerde modern protokolde olduu gibi, sa yn daha nemli idi. Bu Hitit detinin en gzel rneini Yazlkaya kabartmalarnda gryoruz. 63 tanrnn tasvir edildii bu kabartmalarda kadn tanrlar erkek tanrlarn solunda yer alyordu. Yazlkayannn 63 tanrs arasnda Gk Tanrs, Arinnann Gne Tanras ve arruma dnda, Hitit dinsel metinlerinde sz edilen bin tanrl panteonunun daha baka tanrlar da yer almaktadr. Babilin byk tanras tara da Anadoluda taplmaktayd. Hurrice ad auga idi ve hem ak hem de sava tanras olarak biliniyordu. Sava tanrs olduu iin Yazlkayada Hurri kkenli yardmclar Ninatta ve Kulitta ile birlikte erkek tanrlar arasnda yer almaktadr. Hititlerin Arinnann Gne Tanrasndan ayr bir gne tanrs vard. Hitite ad stanu idi ve Hattilerin Estanndan geliyordu.
121

AKURGAL, age. s. 122

126

Hiyerogliflerdeki ideogramlarna tanrasndan gelmektedir;

gre

Gn

Gne Tanrs idi. Sanat

olarak

tanmlanyordu. Hititlerin ay tanrs Arma, Hattilerin Kasku adl ay Hurrice ad Kusu eserlerinde grdmz baz tanrlara yazl kaynaklarda rastlanmamaktadr. Anadoluda Roma Dnemine dein yaam olan on iki tanr bunlardan bir rnektir. 122 Hitit dualar ada Mezopotamya dualarndan etkilenmiti. Bunu, Hititeye evirileri yaplm Mezopotamya kkenli dualardan grmekteyiz. Hitite dndaki dillerde dua metinleri ele gememitir. Sadece dua olduu sanlan Pala dilinde baz para metinler bulunmutur. 123 Genel olarak dualarda ve bunun yannda bylerde istenen eyler ounlukla hep insan lehine olan iyi eylerdir. Bunlar arasnda tanr efkati, iyilik, gelime, bolluk, bereket, hayat, uzun mr, salk, selamet, zindelik, sevin, neelilik, ruhun tenviri, gzlerin grme gc, dimdik bir boyun, kas gc, cinsel g, muzaffer silahlar, itaat, bol sayda gelecek nesiller, zen ve dikkat, sevgi, merhamet ve adalet ile hastalk, korku, ktlk, intikam duygular, alk, ktlk, yokluk ve salgn hastalk gibi musibetlerden kurtulma vardr. Hitit dinin zelliklerinden dolay ok sayda dini bayram trenleri de mevcuttu. Mevsim dnmleri, meteorolojik hadiseler, tarmsal faaliyetler (hasat, tohum atma vb), yeni yl ve benzeri olaylar bayram olarak kutlanrd. (Yazlkayada betimlenen tren, baharn geliiyle kutlanan yeni yl bayramdr.) Ayrca her kentin kendine zel bayram trenleri vard. Trenler genelde benzer ilemlerin, belirli bir srayla yaplmasyla kutlanrd. Kral, barahiplik grevini stlenirdi.

122 123

AKURGAL, age. s. 124 NAL, age. s. 247

127

Bin tanrl Hitit panteonunu daha yakndan incelersek, Hititlerin Tanr dncelerinin az bir zgl yan bulunduu dikkati eker. Tanrlar ve onun ibadetlerini byk bir ksm, Hattilerden, Hurrilerden ve Mezopotamyallardan gelmektedir. Bunlar, Hitit krallar tarafndan, Hitit mparatorluunda birlikte yaayan halklarn dinsel geleneklerine uygun olarak kabul edilmi ve birbirleriyle ustaca birletirilmitir. Bunun ncelikle Hattua iin nemli sonular vard; nk burada bir sr dinsel tren ve bununla balantl, yabanc akmlarn olduu eitli ibadet ilemleri, yaama yn veriyordu. Btn bunlarn, bakentin grkeminin yaylmasnda ok byk yararlar olmutur. 124 D. HTT VE HURRLERDE TIP Eski uygarlklarda, modern tbbn temelini oluturan ilk bilgiler, dnemin dnya gr iinde yorumlanm ve dini mitolojik grlerden de etkilenmitir. Dnyaya bak alarnn temelinde din ve by olan toplumlarda tbbn sihirden etkilenmesi tabiidir, hatta bu etki yle bir bak asnn zorunlu bir sonucudur. Bu sebeple bu tr toplumlarda, ilmi temelli tbbn sihir ve dini grler ile i ie olduu grlr. nceleri tp tarihi Yunan uygarl ile balatlyordu. Ancak bu gn tbbn temellerinin, Yunandan daha nce Msr ve Mezopotamyada atld bilinmektedir. Bu gn zerinde yaadmz Anadolu topraklarn askeri ve siyasi bir g altnda toplayan ilk toplum Hititlerdir. Hititlerin Anadoluda kurduu byk uygarlk iinde, farkl kltrlerin etkileri grlr. Hititler eitli alanlarda olduu gibi, salk sahasnda da dier uygarlklardaki tbbi gelimelerden etkilenmilerdir. Bylece ilk olarak kendi yaadklar blgede sk grlen hastalklara zm arama yoluna gitmilerdir. 125
124 125

Helmut UHLIG, Avrupann Anas Anadolu, Telos Yaynclk, s. 167, stanbul 2001 Gaye ahinba ERGNZ, Hititlerde Anatomi ve Tp www.bilimtarihi.org/e-metinler, 2008

128

Hititler dneminde Anadoluda gelien tbbi faaliyetler ve hekimlik hakknda tefferuatl bilgi veren tabletler henz yeterli deildir. Ancak eldeki belgeler nda, Hititlerde Msr ve Mezopotamyadaki tbbi gelimelerden etkilenen bir tbbn olduunu da gryoruz. Tp deyince akla ilk bata gelen ey, bu sanat veya bilimi icra eden doktorlardr. Bu da bizi Hititlerde doktor varmyd ve eer var idiyse konumlar neydi? sorusuna karlk aramaya sevk eder. Hititler dier branlarda olduu gibi kendilerinden nce Anadoluda yaam olan yerli kavimlerden, Hurriler, Mezopotamyallar ve Msrllardan ok ey almlardr. Hitit sz daarcnda doktor anlamna gelebilecek bir szck yoktur; buna karlk Hititede doktor anlamn karlamak zere, yabanc dillerden Hititeye girmi terimler kullanlmtr. Sumercede doktor anlamna gelen LU A-ZU Hititede de kullanlmtr. Ayrca Sumercede falc, byc anlamna gelen AZU kelimesi de Hitit tabletlerinde gemektedir. LU A-ZU ile LUAZU farkl iki terimdir. Akadadaki karlklar da bunu gsterir. LU AZUnun Akadca karl ASU, LUAZUnun ise BARUdur. LU A-ZU Doktor, LUAZU ise falc kurban bakcs, khin manasna gelir. Her iki kelimenin de Hititede kullanlm olmas, Hitit hekimlerinin sadece by temelli tedavi uygulamadn gsterir. Kaynaklarda SAL A.ZUya da rastlanmtr. SAL kadn anlamna geldii iin, Hititler dneminde kadn hekimlerin de grev yapt anlalmaktadr.126 Hattuadaki kazlarda ortaya karlan tabletler arasnda, doumdan bahseden ritel tabletleri de tespit edilmitir. Doumla ilgili olan tabletler vastasyla, Hitit lkesinde ebelerin (SALhasnupal(l)a) doum ncesinde, doum esnasnda ve doum srasnda neler yaptklar ve doumda kullandklar aletler hakknda bilgi bulunmaktadr. rnein doum ncesinde hazrlanmas gerekli olan eylerden bahseden tablette bir kadn doum

126

ERGNZ, Hititlerde Anatomi ve Tp www.bilimtarihi.org/e-metinler, 2008

129

yapaca zaman, ebe unlar hazrlar; [iki sandalye] (ve) yastk (yle bir ekilde hazrlanr ki) her tabureye bir yastk yerletirilir. Ve [bir] yastk taburelerin arasna, yere koyulur. ocuk dmeye (yani domaya) balad zaman, [sonra] kadn, sandalyelerin stne oturur. 127 Boazkydeki devlet arivinde tbbi nitelikli diyebileceimiz baz metinler vardr. Pek ou Akadca olan bu metinler herhalde yine Akadcadan Hititeye evrilmiler ve Hitit gereksinimlerine uyarlanmtr. Bu metinlerin bir ksm kehanetle ilgili metinlerdir. kinci guruba dhil olan metinler tbbi adan daha da nemlidir. Bunlara reete metinler demek daha uygun olur, nk bunlar teorik olarak bilinen tm hastalklarn semptomlaryla birlikte bir koleksiyonunu ierir ve verilmesi gereken ilalar belirtilir. Eczaclkta kullanlan ou droglar, maalesef ne olduklarn belirleyemediimiz ifal bitkilerdir. Bunlar arasnda tohum, yaprak, iek, kk ve bitkisel yalar arlk tutar. Kartrlan droglarn miktar ve yzdesi verilmemitir; ama o zamann eczaclar bunlar herhalde ezbere biliyorlard. 128 Eski Yakn Douda saray ve tapnaa bal olarak alan uzman personelin, sanatlarn ve bir lkeden baka bir lkeye giden veya gnderilen zanaatkrlarn arasnda hekimlerde yer almaktadr. Bu hekimlerin yer deitirmesi, genel olarak, hekimin bir ehir veya lkeden baka bir yere gitmesi ve orada bir sre kaldktan sonra, tekrar eski yerine geri dnmesi eklindeydi. Ayrca metinlerdeki ifadelerde, bu hekimlerin, baka bir yere gnderilirken, geri dnleri ve kal sreleriyle ilgili sk kaideler getirilmi olmasndan, bulunduklar lkeler iin ok deerli ve nemli olduklar anlalmaktadr. Bu hekimlerin daha ziyade Mezopotamya ve Msrdan Hatti topraklarna gnderildii bilinmektedir. Hititler bu yabanc hekimlere byk deer vermilerdir. Yabanc hekimlerin dnda tabletlerde ismi geen Hititli hekimler de bulunmaktadr. Bunlardan Hutupi ve Akiya, Hatti lkesinin en
127 128

ERGNZ, Hititlerde Anatomi ve Tp www.bilimtarihi.org/e-metinler, 2008 NAL, age. s. 195

130

mehur hekimlerinden olup, saray halkn iyiletirme yetkisine sahiptiler. Hitit hekimlerini sadece saraydaki hekimlerle snrlamamak gerekir. Ayrca Hitit lkesinde, halkn tedavisiyle megul olan pek ok hekimde vardr. Hititlerde hekimlerin aralarnda usta-rak ilikisi olduu

anlalmaktadr. nk hekimlerin vazifelerini nasl yerine getireceklerini belirten metinlerde byk hekim, kk hekim gibi ifadeler gemektedir. UGULA LU A-ZU (ynetici hekim, hekimlerin idarecisi) GAL LU. MESA. ZU (hekimlerin en by, ef hekim), LU A-ZU SAG (bahekim), LU A-ZU TUR KAB.ZU.ZU (yardmc-talebe-kk hekim; asistan hekim veya tp rencisi?) gibi unvanlar olmas, Hititlerde hekimler arasnda bir hiyerarinin olduunu gstermektedir. 129 Dnya zerinde hastalklarn ortaya k, insanlk tarihinden eskiye dayanr. Medeniyetler kurulduktan sonra da hastalklar varolmutur. Anadoluda da ok sayda hastalkla karlalmtr. Hititlerin maruz kald hastalklar karsndaki tavrlarn, onlardan zamanmza kalan ivi yazl kil tabletlerden reniyoruz. Hititler devrinde Anadoluda grlen hastalklarn en kts, kitle halinde lmlere yol at bilinen ve henkan denilen hastalktr. Bu hastaln veba, kolera veya tifo gibi bir salgn hastalk olduu dnlebilir. Anadoluda zaman zaman uzun sren ktlklarn ve salgnlarn olduu bilinmektedir. Bir hastal tedavi etmek amacyla gelitirilen metotlar, o hastaln sebep olduu dnlen faktrleri ortadan kaldrmak iin dzenlenirler. Hititlerde, eitli hastalklar ve rahatszlklar karsnda uygulanan tedavi usulleri iki gurupta incelenebilir. Bunlardan biri by ve majik ritellerle tedavi, dieri ise droglar kullanarak yaplan tedavidir.

129

ERGNZ, Hititlerde Anatomi ve Tp, www.bilimtarihi.org/e-metinler, 2008

131

Hitit tbbnda etiyoloji (hastalklara sebep olan faktr), diyagnoz (tehis), prognoz ve terapi (tedavi) unsurlar arasnda etiyoloji diyagnozdan daha nemlidir. Bir dier ifadeyle, tedavi ekli hastaln sebebine gre deitii iin, hastalk sebebi ok nemlidir. rnein bir hastann gzndeki rahatszlk, ortaya kan semptoma dayal olarak gz kanlanmas eklinde tehis ediliyordu. Etiyolojiyi bulmak daha nemli ve zordu. Bunun iin omen ile orakel (fal ve kehanet) metotlarna bavuruluyordu. Tedavi ise semptomu ortadan kaldracak olan droglarla yaplan tedavi ve dorudan etiyolojiye etki edecek olan dini ve mistik tedavi olmak zere iki ynl idi.130 Tp sahasnda ilerlemenin balca faktrleri arasnda insanlardaki hastalk ve rahatszlk durumlarn ortadan kaldrma ihtiyac yer alr. Bu faktr hem eski alarda ham de gnmzde etkili olmutur. Hastalklarnn asl sebebinin, organizmaya dtan tesir eden mikroplar olduunun anlalmas, ancak son asrlarda yaplan almalarn rndr. Hititler, pislikten her zaman iin uzak durmaya almlardr. Fakat pislii, bir ajan patojen kayna olarak grmemilerdir. Hititlerde tbbi faaliyetlerin temelinde bulunan aratrc zihniyet mevcuttur. Tp sahasnda kendilerinden daha ileri olan Mezopotamya ve Msr gibi lkelerden hekim getirmeyi ihmal etmeyen ve hastalklar karsnda lakayt davranmayan Hititlerde, tp vardr. Hititler hibir zaman kendi dnemlerindeki tbbi gelimelerden uzak kalmamlar, onlar her zaman takip etmiler ve bazlarn da dardan almakla da yetinmeyip kendi toplum yaplarna uygun hale getirmesini bilmilerdir. Mezopotamya uygarl yalnz kendi zamannn deil gelecek

yzyllardaki komular zerinde de etkili olmutur. Hurri, Hitit, Yahudi, Yunan, Hristiyan ve slam kltrleri eski Mezopotamyaya ok ey borludur. Mezopotamya kltrlerinin farkllklar olsa da kozmoloji zerine temel bir ortak anlay mevcuttur.

130

ERGNZ, Hititlerde Anatomi ve Tp, www.bilimtarihi.org/e-metinler, 2008

132

BLM IV

ANTK YUNANDA FELSEF DNCE A. Antik Yunan Yunan medeniyetinin balangc ve bitii hakknda kesin ya da dnyaca kabul grm herhangi bir gr yoktur. Genel olarak Roma imparatorluundan nceki dnemler Antik Yunan tarihi olarak deerlendirilir. Yunanllarn M.. 3000 yllarnda kitleler halinde Balkan

Yarmadasnn gneyine g ettiklerine inanlr. M.. 23. ve 17. yzyllar Proto-Grek dnem olarak adlandrlr. M.. 3000 ortalarndan M.. 1200 yllarna kadar Giritte bir uygarlk bulunuyordu. Bu kltr M.. II. binde zellikle Ege Blgesi ve Boazlar yoluyla Karadenizle, Balkanlar yoluyla Avrupayla, Anadolu yoluyla da n Asya ile ilikideydi. Giritin dier kltrlerle ilikisi ticari amalyd. M.. 1600den 1100e kadar olan dnem Homerosun epiklerinde masallatrd Turuvaya kar savaan Kral Agememnonun banda olduu Miken Yunan adr. Mikende ehir devletleri tarafndan idare edilen sava bir toplum yayordu. Miken kltr Girittekilerden farkldr ama bu kltrn etkilerini tar. nce Girit sonra Miken kltrleri yaylarak nem kazanyordu ama Yunan Tarihi ile bu kltrler arasnda neredeyse hi balant yoktur. M.. 13.yzyldan 8.yzyla kadar geen dnemde Girit ve Miken izleri yok oldu. Dorlar kuzeyden gneye ilerleyip her eyi kendi egemenlikleri altna alarak Aka ve Miken slalelerinin izlerini yok ettiler. Akalar ve yonlar Ege Denizini geerek Anadolu kylarna katlar ve burada ky boyunca yerleerek yeni

133

yon kentleri kurdular. Mikenlerin deniz zerinden Kbrs ile Gney Anadoludan Dou Akdeniz kylarna kadar ulatklar buralarda ortaya kan Miken buluntularyla belgelenmitir. M..1000 ile 800 aras Yunan Ortaadr. Bu dnemde Dorlar Yunanistanda Aka Uygarlnn ykntlar zerine ehir devletleri kurdular. Eski kabile tekilatnn yerini ok daha gelimi siyasal ve sosyal tekilata sahip ehir devletleri ald. Yine bu dnemde halk snflara ayrld, aristokrasi ortaya kt ve ehir devletlerini idare eden krallar aristokratlar tarafndan devrildiler. Yunan Ortaann sonlarna doru Akdeniz ve Karadeniz etrafnda tarmsal ve ekonomik ihtiyalar karlamak iin koloniler kuruldu. Daha nceden Girit, Ege Adalar, Bat ve Gneybat Anadolu kylar, Yunanllar tarafndan igal edildiinden kolonileri daha uzak lkelere kurdular. Yunanllar ilk zamanlarda rklarn korumaya altlar daha sonraki yllarda yerlilerle ilikileri artnca onlarla kartlar. Koloniler sayesinde Yunan ticareti geni bir alana yayld ve sanayi geliti. Yunan Ortaandan sonra M.. 7. ve 6.yzyllar Arkaik a diye adlandrlr. Bu ada Yunanistanda en nemli ehir Atinadr. Attika halk sosyal ve ekonomik ynden gruba ayrlr. Byk iftlik sahipleri, tccarlar ve sanayiciler ve kk toprak sahibi kyller. Gittike kyl topraklar elden kt ve Attika birka zenginin eline geti. M.. 594593 yllarnda hkmetin bana geen Solonun sosyal, siyasal ve ekonomik reformlar ihtiyalar karlyordu. Bu dnemde oluturulan devlet tekilat Atinada yzyllarca yaad. Solondan sonraki yllarda Peisistratosun tiranl Atinann en parlak alarndan biriydi. Peisistratos aristokrat snf zayflatp, kyly korudu. Dneminde ticaret geliti. Atina Solonun reformlar ve Peisistratosun i ve d siyaseti sayesinde byk gelime gsterdi. Arkaik dnemde n douya yaylan dier gl ehir olan Sparta 6. yzyln son yarsnda Peleponnes birliini kurdu. Bu birlik gerektii zaman toplanrd. Her ehir devleti bir oya sahipti. Spartada askeri g ve polis tekilatna dayanan bir bask politikas uygulanyordu.

134

Yunan Tarihinin Klasik a olan 5.yzylda ran yaylasndan Anadoluda Kzlrmaka kadar uzanan Pers Krallnn yonyaya saldrlar grlyordu. Koloni devleti olarak kurulmu Bodrum, Milas gibi byk merkezlere sahip olan yonya dier devletlere kar gcn ve bamszln koruyacak durumda deildi ve M. 6. yzylda Pers mparatorluunun egemenlii altna girdi. Bu kargaa ortamnda Yunanllarn kkrtt yon ayaklanmalar birok ehirde amacna ulat. Darius 490 ylnda yonya ayaklanmasna 20 gemilik bir kuvvet gnderen Atina ile 5 gemi gnderen Eretriay cezalandrmak iin Pers donanmasn nce yonyaya oradan da adalara sefere gnderdi. Eretria ele getikten sonra Attika blgesinin dou kylarnda Marathon Ovasna kartma yapld. Buradaki sava Atinallar kazand. Marathon savan Atinallarn kazanmas Dariusu kzdrd ve Yunanistana sava ama karar ald. Dariusun lmn izleyen ylda 483te Kserkesin ordusu Yunanistana sefere kt. Orduda Hintliler, Doulu Habeler, Araplar, Lidyallar, Bitinyallar bulunuyordu. 1207 paralk donanmada pek ok ulusun yardmyla oluturuldu. Pers kara ordusu Trakya ve Makedonya zerinden Kuzey Yunanistan Teselyaya ve oradan Thermophia geidine hibir direnile karlamadan vard. Donanma denizden orduya elik ediyordu. Yunan donanmas Persleri Artemision Burnunda yendi. Pers ordusu karada savunmay pskrtnce Yunan gemileri Attika blgesini korumak iin gneye ekildiler. Persler Atinaya girip Akropol ele geirdi ve kenti yakp yktlar. M.. 480de Yunan donanmas bozguna uratlnca Kserkes Atinay terk etti. Ertesi yl Atina tekrar ykma urad fakat Plataia ovasndaki sava Yunanllar kazand. Bu zaferden sonra Persleri Anadolu ilerine srerek Ege denizinden kartmaya altlar. Daha sonraki yllarda Atina Pers tehlikesine kar Attika-Delos Deniz Birlii adl siyasal bir birlik kuruldu. M.. 431404 yllar arasnda

135

Yunanllar iki byk cepheye blen Peleponnes sava Atinallar ve Spartallar arasnda oldu. 413te Sicilya seferi Atina iin byk bir yenilgiyle sonuland. 407 ylnda Perslerle Spartallarn ibirliinden dolay Atinal komutan Alkibiades 100 gemilik donanmayla Efesos limanna geti. Gemiler burada bozguna uratlp komutan Persler tarafndan ldrld. Peleponnes savann ardndan Sparta tm Yunanistann hakimiydi ama bu olay baz evrelere rahatszlk verdii iin acilen harekete geildi. Her trl entrika ile Atinada ve nceden Atinaya bal ehirlerde demokratik partiler birka yl iinde siyasi gc tekrar ele geirdiler. M.. 395te Sparta idarecileri Lysanderi ynetimden aldlar ve bu nedenle Sparta donanma stnln kaybetti. Atina, Argos, Tebai ve Korinit ki son iki ehir daha nceden Spartann en yakn mttefikleri idi, bu kez bir sonu elde edilmeden biten Korinit Savanda Spartaya meydan okudular (M.. 387). Ayn yl ierisinde bu kez Sparta, Persler ile savaa girdi, kaybedeceini anlaynca bar antlamas istedi ve yaplan Antalcidas Antlamas hkmlerine gre yonya ve Kbrstan vazgeerek 100 yldr Perslere kar yenilgi yz grmemi Yunan milletinin tarihini tersine evirdi. Bu olay Atinay ve birlikte Spartaya kar savat mttefiklerini ok artt. Daha sonra Tebai komutanlar Epaminondos ve Pelepidas M.. 371de Leuctrada kesin bir zafer kazandlar. Bu savan sonunda Sparta hkimiyetini ve Tebai zerindeki stnln kaybetti. Bu dnemde Atina kaybetmi olduu gcn tekrar toparlama frsatn buldu, nk Tebai stnl ok ksa mrl oldu. mparator Epaminondosn M.. 362deki lmyle beraber en byk lider kaybedilmi oldu ve kendinden sonraki Phocis ile gereksiz bir sava yapma hatasna dtler. Yenilmeye baladklarn anlaynca Makedonya Kral II. Filipten yardm istedi. Bylece Makedonya ilk kez Yunan dnyas iine girmi oldu. 131

131

www.wikipedia.org/wiki/Antik-Yunan

136

Makedonya Krall M.. 7. yzylda dodu. 5. yzylda Yunan politikasnda kk roller oynuyordu. 4. yzyln balarnda Tebaide eitimrenim grm, hrsl bir lider olan Makedonya Kral II. Filip artk daha byk bir rol oynamak istedi. Spartann g kaybetmesi ile kendilerini toplayan Yunan ehirleri arasnda kabul grmek istiyordu. Amphipolis, Methone ve Potidaea gibi Yunan ehirlerini ele geirdikten sonra, buradaki altn ve gm madenlerini de ynetimi altna alm oldu. Bylesine zengin kaynaklara sahip olmak Filipe Yunanistan zerinde daha etkili olma fikrini verdi. Filip, M.. 352de Tesalya ve M.. Trakya zerinden Makedon hkimiyetini kurdu. M.. 348de Termofilin kuzeyindeki yerleri kontrol ediyordu. Yunan evresine dost gibi grnmek istedi, dillere destan zenginliini her ehirde bir Makedon partisi kurmak iin Yunan politikaclarna rvet olarak kulland. Tebai ve Phocis arasndaki savaa mdahale etmi olmas ile byk n kazand ve Yunan evrelerinde dikkate deer bir g olmasna frsat salad. Filipin bu politikasnn sonularnn nereye varacan anlayan Atina lideri Demosthenes, nl nutuklarnda halk Filipin bu amacna kar koymas iin ynlendiriyordu. M.. 339da Atina ve Tebai, gn getike byyen Filip tehlikesini engellemek iin bir araya gelerek anlama yapt. Bunun zerine Filip, Yunanistan ilerine ilerledi ve M.. 338de Chraeroneada Atinann mttefiklerini yendi. Fakat yine de, o dnemden sonraki birok ehir devleti, Roma mparatorluu dnemine kadar bamsz olarak yaamaya devam etti. 132 Filipin bir suikasta urayp lmesi zerine yerini, babasnn yarm kalm planlarn uygulamak iin yola kan ve henz 20 yanda olan skender ald. M.. 334te Byk skender, Asyaya geti ve bu gn anakkale ili snrlar iinde kalan Granikos ay kylarnda Persleri yenilgiye uratt. Bu galibiyet, skendere yonya kylarnn kontroln verdi ve bu

132

www.wikipedia.org/wiki/Antik-Yunan

137

nedenle zgrlne kavumu dier Yunan ehirlerinde zafer kutlamalar yapt. Bu yrede her eyi dzene koyduktan sonra Anadoluda, Kilikya zerinden Suriyeye seferler dzenledi ve M.. 333te III. Dariusun ordusunu yendi. Burada da dzeni saladktan sonra Fenike zerinden kk bir askeri diren ile karlat Msra geti. Msr halk Byk skenderi Perslerin ve mparator Amunun olunun basksndan rahata karan bir kurtarc gibi karladlar. Darius, lkesine bar iinde dnebilmek iin skenderden bar istemeye hazrd, fakat skenderin byle bir niyeti yoktu. Pers topraklarn fethedip kendini dnyann imparatoru yapmaya kararlyd. Kuzeydou Suriye zerinden Mezopotamyaya ilerledi ve Dariusu ikinci kez Gaugamela Savanda yenilgiye uratt (M.. 331). Bu savatan sonra Darius geri ekildi ama kendi yandalar tarafndan ldrld. skender Afganistan, Pakistan ve ndus Irma vadisine kadar ilerledi, ancak askerlerde ba gsteren isteksizlik ve yorgunluk nedeni ile ordusunu toplayarak geri dnme karar ald. Geri dn yolunda M.. 323te Babilde bilinmeyen bir hastala yakalanarak yaamn yitirdi. Gen yata lmesine karn 12 yl 8 ay sren hkmdarlk dnemine byk apl seferleri sdran skender'in kurduu geni imparatorluk temelde Perslerden kalma ynetim sistemine dayanyordu. Bununla birlikte yerel satraplara bal olmayan tahsildarlardan oluan merkez bir vergi toplama mekanizmas kurarak yeni bir mali sistemin temelini att bilinmektedir. Grevlilerin yolsuzluklar ve yiyicilii nedeniyle bu sistemi iyi iletememekle birlikte, sikke karma hakkn tekeline alarak ve Pers hazinelerinde birikmi gm ve altn para biiminde piyasaya srerek btn nasya'da ve Akdeniz'de ticaret ve para ekonomisini gelitirdii sylenebilir. te yandan skender'in yeni kentler kurmas (Plutarkhos bu kentlerin saysnn 70'in zerinde olduunu syler) Yunan yaylmasnda yeni bir dnem at. Askeri birer s olarak kurulan, ama zamanla birer kltr ve

138

ticaret merkezine dnen bu kentler Eski Yunan etkisinin Hindistan'a kadar yaylmasnda nemli rol oynad. Bu arada Pers-Makedonya karmyla yeni bir rk yaratma giriimi sonusuz kaldysa da, Yunan kltrne yatkn, ama Dou'ya zg yeni bir soylu snf ortaya kt. Kendisini ve askerlerini en g ilere yneltmeyi baaran gl bir irade ve yetenekle esnek bir dnce yapsn birletiren skender, koullar gerektirdiinde geri ekilmeyi ve deiiklikler yapmay bilen bir kiiydi. D gc ve romantizmi kendisini Herakles, Akhilleus ve Diyonizos gibi kahramanlarla zdeletirmesine yol aacak lde glyd. abuk fkelenme, acmaszlk ve inatlk gibi zellikleri uzun seferlerde daha ok ortaya kyordu. Gvenmedii kiileri hi sorgulamadan ldrmekten ekinmemesine karn, adamlar onun peinden gidiyor, ona bal kalyor ve glklere katlanyordu. Dnyann en byk askeri dehalar arasnda saylan skender, deiik kuvvetleri bir arada kullanmada ve dmann yeni sava biimlerine yeni taktiklerle kar koymada son derece ustayd. Yaratclyla, savan sonucunu belirleyecek frsatlar deerlendirmeyi ok iyi bilirdi. skender'in ksa sren hkmdarl, Avrupa ve Asya tarihi asndan nemli bir dnm noktas saylr. Seferleri ve bilimsel aratrmalara merak, corafya ve doa tarihi gibi konulardaki bilgilerin gelimesine katkda bulunmu, ayrca byk uygarlk merkezlerinin gelitirdii bilgi birikiminin ortak bir potada kaynamasna zemin hazrlamtr. Siyasal adan olmasa bile, ekonomik ve kltrel adan Cebelitarktan Pencapa uzanan, ticarete ve toplumsal ilikilere ak bir imparatorluk kurduu ve ortak saylabilecek bir uygarla ve bir lingua frence [frank dili] olarak Yunan Koine lehesine dayal yeni bir dnya meydana getirdii sylenebilir. Sonuta benimsemesi skender ve kendisini kendisinin Heraklesin onun soyundan halkn geldiini gzndeki

tanrsallatrmas

139

bykln ifade etmekteydi. Temsil edilen figrlerinde bile kendisini Amon gibi koboynuzu ile Herakles gibi Aslan bal postuyla gstermektedir. 133 skenderin lmnden sonra, generalleri onun brakt belgeler arasnda ilerde batya yapaca seferlerin planlarn buldular; ancak hibiri onun yerine geip imparatorluun tmnn yazgsn yklenecek apta byk insan deildi. Bugnk Bat uygarl douunu byk lde Anadolu topraklarnda M.. 1200den sonra gerekleen kltr gelimelerine borludur. M.. 12. yzyln banda olagelen gler Anadolunun tarihsel akna yeni bir dorultu vermi ve M.. 3. binden beri Mezopotamya etkisinde bulunan yarmada sz konusu tarihten sonra Dou ile Bat arasnda bir kpr grevi grmtr. Yunanllar M.. 8. ve 7. yzyllarda da Ge Hitit kltr merkezleri aracl ile Mezopotamya lkelerinden din, mitoloji, mimarlk, tp, astronomi, heykel ve resim sanatlar konularnda byk lde esinlendiler. yle ki M.. 8. ve 7. yzyllardaki Hellen kltr ve sanat % 70 orannda Mezopotamya, Hitit ve Fenikeli grnmnde idi. rnein 8. ve 7. yzyllardaki Helenlinin sa biimi, bal, giysisi, eitli kemerleri, taklar, savalarn miferleri, cenk arabalar, at takmlar, Fenike, Asur, Hitit, Urartu ve Phryg tasvirlerinde grdmz gibidir. Helenlerin aslan, at, kartal gibi hayvan tasvirleri ve onlardan gelitirilen sfenks, siren, grifon, cin gibi hayali yaratklar Hitit, Urartu, Msr ve Mezopotamya kkenlidir. Dor mimarlk dzeni, yani stunlar ve balklar Msr, Aiol balklar, on stunlar ve stun altlklar ile kymation, palmet gibi mimarlk ssleme eleri Fenike ve Hitit kaynakldr. HelIenler, Msrllarn ve Mezopotamyallarn gkyz bilgisinden, mitolojisinden, salk ve hastalk konularndaki deneyimlerinden de byk lde yararlandlar. Ksaca sylemek gerekirse Helenler balangta tpk bizim 100 yl akn

133

www.wikipedia.org/wiki/Antik-Yunan

140

sreden beri Avrupa'dan ders almaya almamz gibi, Msr ve Mezopotamya uygarlklarn kendilerine rnek almlard.134 B. ANTK YUNANDA MTOLOJ Yunan mitolojisinin ok ynll nedeniyle kkenine ilikin sorular kolayca yantlanamaz. Aslnda efsaneler balang noktasna ilikin bir fikir vermekte ise de, ilikilerin ne olduu ak deildir. Tanrlarn adlar ve kaderleri ile ilgili sylenegelen efsaneler ok eitlidir. Bu arada tanrlarn ounun Yunan kkenli olmadn da saptyoruz. Biz, bu tanrlara Yakndou, Gneybat Asyaya ve Balkanlarda, ok geni bir blgede, deiik adlar altnda rastlamaktayz. zellikle eski Trakya -Dionysos'un vatan- tanrlarla dolu bir blgedir. Bylece, deyim yerindeyse ancak "tanrlarn gnden" sz edebiliriz. Bu g iki ekilde gereklemitir; Birincisi halklarn g ki bu gte onlara tanrlar da elik etmitir, ikincisi ise dorudan tanrlarn g ki bu g, halklarn ve uygarlklarn bulutuklar ve karlkl olarak birbirlerini gl bir ekilde etkiledikleri yerlerde gereklemi olup, bu nedenle de zel byl glere ve tanrsal gce sahip kiiler olarak, daha sonra Yunan Mitolojisinde rastladmz zere, insanlara yardmc olma grevini stlenmilerdir.135 Dnyann ve yaamn ortaya kmasyla ilgili olarak Yunan mitolojisine yalnzca efsane girebilmitir. Okeanos ve Tethys'li tanrlar jenealojisinin balang yks dnda, Hesiodos'un "Theogonia"snda bulunan Khaos ile ilgili yk ve Yer Tanras Gaia ve Eros'la ilgili "lmsz tanrlar iinde en gzeline" adl yk; ayrca gece, yumurta ve Eros'la ilgili olarak orpheus'u anlatlarda geen ykler.

134
135

Bkz. E. Akurgal, Anadolu Uygarlklar 5. bask 1995 s. 175204 UHLIG, age. s. 193

141

Yer Tanras Gaia, yksnde aka Yakndou'nun "Byk Anne"si olarak grlmektedir. Ak Tanrs olan Eros mitosundaki retim gcnn evrensel elerinin, insanln en eski dncelerine kadar dayandn gryoruz. Okeanos ve Tethys kardeler iftinin domasyla sonulanan, gn ve yerin cinsel birlemesi olay, onun huzurunda olmutur. Khaos hibir zaman ortadan kaldrlamasa da, yaamn en eski olaylarndan olan cinsel drtnn, tanrsal olduu grlmektedir. O bakmdan, bin yllar sresince hep olduu gibi, Byk Anne" ve erkek tanr ilkelerine sahip olan Eros, dzenin ve lmlln balangc olarak gsterilmitir. Fakat lmllkte, insan geici olan, lmly temsil etmektedir. Tanrlar, insandan kendilerine armaan Buna edilen karn, lmszlkleri Hesiodos'un nedeniyle, yklerinde

farkllamaktadr.

okuduumuz zere, her ikisi de -Tanrlar ve insanlar- ayn kkenden gelmektedir. Fakat bu dnce, Yunan kkenli dncelerden kaynaklanmamtr. Bu dnceler, eski insanlarn, doa ve onun genelde pek kavranamayan gcyle baa kabilmek iin urarken, her eyden nce de doum ve lmn aralksz ritmiyle edinmi olduklar deneyimler sonucu ortaya kmtr. Bir zamanlar insanlarn hayal gc, lmsz tanrlar ve lml insanlar arasnda, evrensel eitlilii ekillendiren bir sr varl oluturmutur. Bu eitlilik, daha sonraki terminolojide Titanlardan ve Gigantlardan, doal ruhlara, eytanlara, santorlara, ccelere ve perilere dek uzanmaktadr. meyenlerin, nsanlarn lmllerin dncelerine, ve grnebilenlerin ve grndnyas lmszlerin, canlandrlan

hkmetmektedir. Ayrmlar ve bakalklar onlara yabancyd. Onlara gre, her ey, her eyle iliki iindeydi. Mantki ilikiler, nedenlilik ve insanlarn eylemlerinin etkileri ile ilgili dnceler, onlar iin sz konusu bile deildi. Bireyin yaam, btnn bir parasyd, kaderinin nemli bir ksm grlmeyen

142

kuvvetlerin, anlalmayan grntlerin ve gizemli, aklanamayan olaylarn elindeydi. 136 Buna bir aklama bulabilmek iin, grnrde birbirleriyle ilikisi olmayan, sk sk birbirine ters den ve her eyden nce de Tanrlarn tepkilerini tamamen anlalmaz hale sokan, dnlemeyecek kadar ok, mantk d bir yk yaratld. Greceimiz gibi, giderek aadaki yk ne kt ve Yunan sylencelerinin yava yava ortadan kalkmasna yol at. ncil'de anlatlan, dnyann yaratl efsanesinden bildiimiz zere, insan cinsiyetinin olumasyla ilgili ortak bir aklama bulunmamas anlalr bir olgudur. Konuyla ilgili uzun sre varln srdren birok dnceyi, M.S. 235'te Roma'da len kilise retmeni Hippolyte, "Tm Dini Akidelerde Dalalet Yoluna Sapanlarn Reddedilmesi" adl yaptnda, elenceli bir oyunla biraz yanstmaktadr. Oradan okuyalm; Dnya, yalnzca duygusuz ieklerin ve aklsz hayvanlarn deil, uysal ve dindar varlklarn da annesi olmak istedii iin, gzel bir meyve ikram ederek, ilk insanlar yaratt. Bununla birlikte ilk insan konusunda ak bir bilgimiz yoktur. Kopais yaknlarndaki Boiotiada ortaya kan, Alalkomeneus ilk insan olabilir; yada Kaz Danda tanrsal soydan gelen Kuretler, yada Pyreneli Korybantlar aalar gibi birdenbire fkrdlar da, ilk seyreden de Gne Tanrs oldu; yada daha ay ortada yokken yaratlm olan Arkadhial Pelasgos ya da Eleusisli Dysaules'n, ya da Limni'deki Kabeiro ilk insan olarak domu olabilirler. Bu ilk insann betimlenemeyecek derecede esrarengiz gzellikte Delphoi'li bir erkek ocuu mu, yoksa Pallene'deki Phlegrai alannn ba savas yal titan Alkyoneus mu olup olmadnda belirlemek zordur. ncil'deki dnyann yaradl tarihinden burada henz sz edilmemektedir. Hippolyte'in yaptnda, Hristiyanl sorgulayan yanl retiye kar dem ile Havva hi konu edilmez. Yunanllardan ok eski bir miras olarak kalan, Homeros'ta azaldn

136

UHLIG, age. s. 194

143

grdmz, inandrc olmaktan ok uzak olan yaradl anlatlarnn etkisi, Hristiyanln ilk zamanlarna, bazen de Ortaa'a dek ulamaktadr. 137 Homeros'un anlatsnda olduu gibi, daha sonraki dnemlere ait anlatlarda da grdmz tanrlar ve insanlar arasndaki bu nemli mitolojik kpr, her iki dnya arasndaki balanty, yalnzca olas klmakla kalmayp, ayn zamanda mitolojik gereklerin yapsal olarak dramatik, genelde de trajik olduklarn gstermektedir. Biz, tanrlar tarafndan retilen ya da tanralar tarafndan dorulan insanlar kastediyoruz. Onlar zel bir kahramanl -bir Yunan hususiyetitemsil etmektedir. Buna biz Homeros'un destanlarnda, fakat Yunan trajedisinde de ok etkili ekilde rastlyoruz. Btn balayan, ilikilerde hibir eyin olaslk d olmad, fakat kaderden de kalamadyla ilgili tm hususlar, bir kez daha akla kavumaktadr. Bu arada baz eyler gizli kalr. Ve eski zamanlara ait birok olay unutulur, efsane haline gelir ya da anmsanamayacak ekilde dibe ker. Bylece ilk insann kkeni, Yunanllar iin meknsal bakmdan belirsiz kald gibi, tanrlarn kkenleriyle ilgili en eski yklerin yerinide, ksa zamanda yeni efsaneler ald. Yalnzca "Byk Anne" mitinde, Anadolu kkenlilik korunmu olarak kald. Ancak, Yakndou'da uzun sre sayg grm olan, bir ve tek tanra, Sumerlerde ve daha sonra Hurriler de ve Hititlerde giderek saygnln kaybetti. Ancak, Yunanistana Girit zerinden yol bulmutu. Ege blgesinde, Girit ve Miken uygarlklar yok olduktan sonra da, ona ok eitli ve ilevsel ekilde rastlyoruz. 138 Gaia olarak ona daha nce rastladk; Reia olarak da o, birok byk "Tanrnn Ana"sdr. O, doymak bilmez ocuk yiyicisi Kronos araclyla,
137 138

UHLIG, age. s. 196 UHLIG, age. s. 195

144

hayatta kalan alt tanry dnyaya getirmitir: Zeus, Poseidon, Hades, Demeter, Hera ve Hestia. Bylece olimpik tanrlarn ilk nesli domutu. "Byk Anne", Kybele ad altnda, Priene blgesinde de hayatta kald ya da daha byk olaslkla yeniden uyandrld. Sonra da, Priene hkmdarnn kz olarak tanmland. Dier bir efsane, onu gkten den bir tanra olarak tantmaktadr. Fakat Suriyeli Kibele'nin tarihi adan kantlanabilen kkeninden her iki mirasta bir sapma grnmektedir. M.. 1000 yl civarnda ise Glgam efsanesinin anlatld ivi yazlarnda, Kubaba adn ald belirtilmitir. Prieneliler zamannda ona, heybetli majestelerinin kararl ya da tahtta hkm sren tanrs olarak, aslanlar tarafndan ekilen bir arabada, dev gibi maiyetiyle ve crtlak bir mzik eliinde, lkenin iinde hzla esen, vahi Doa ve Da Tanras olarak da rastlyoruz. "Byk Anne"nin dier bir grnn -balangcndaki geni anlamndan ok geri ekilmi olarak- Babil'in arnda buluyoruz. Onun ikinci ad -Atoret- kulaa, dalgalarn dourduu Ak Tanras Afrodit gibi gelmekte. O, Kbrs sahillerinde Uranosun kastrasyonunun bereketli sonularnn bir rn olarak, denizin dalgalarndan dodu. Afrodit, balangta reme organ bir tr betonla kapl olan plak bir tanradr. "Byk Anne"nin eski resimlerine ok benzemektedir. Yunan efsanesinde, tanra, Kbrs'ta Mevsimlerin Tanralar, dzen ve rf kendinde canlandran tanra Themis'in kzlar tarafndan karland, giydirildi, elenkle sslendi ve ok grkemli mcevherlerle donatld. Burada ilk kez, Yunan efsanesinde, ahlakn, cinsiyet ahlaknn deien gc ortaya kmaktadr. Fakat Ak Tanrasn plak brakan, deiik Yunan varyantlar da vardr. Avrupa sanatnda genelde gsterilen sahne, Afrodit'in uha adas sahillerinde istiridyeden karken gsterildii sahnedir. stiridye, vaginal ekline dikkat edilirse, Ak Tanrasnn kutsal semboldr. Byk Yunan heykeltra Praxiteles, drdnc yzylda, Themis'in tanrsal ahlak

145

yasaklarn dikkate almadan, Anadolu sahillerindeki Knidos iin tanrann ilk plak heykelini yapmtr. plak tanray banyonun nnde gsteren ve bir cesaret rn olan heykelin, Anadolu'daki bir baka Afrodit heykelinden esinlenilerek yapld sanlmaktadr. Bu heykel, Knidos'ta eski Afrodit kltlerinden birinin merkezinde duruyor olmal. Praxiteles tanrann plakln iki kat deitirmitir. O, tanray, stnden yeni kartt elbisesiyle gstermektedir. Sol eliyle yksekteki ince kabartmalar olan bir su kabn kaydrmakta, sa eliyle de grnmemesi iin nn rtmektedir. Buna karn Praxiteles'in, tercih edilmesi iin biri elbiseli ve biri elbisesiz, iki heykel yapt Kos Adasnda ise, karar Themis'den yana verildi; Dzen. Ancak yzyllar sonra, toplumlarn bu mitolojik tanrlara olan inanc azalp, heykeller yalnzca sanatsal adan alglanmaya balaynca Afrodit heykellerinde de farllklar grld. Bunlar, effaf bir elbisenin kalalarn hafife rtt, sa gs ve bedeninin yars plak, batan karc grnmyle dans eder durumdaki Afrodit heykeline dek eitlilik gsterdi. kinci yzyla zg bir sahnede, Yunanl heykeltra Praxiteles'in Afrodit'inin n rtldr. Etrafnda, kanat ap, cilveyle umakta olan Eros'un yan sra, boynuzlu tanr Pan da grlmektedir. Yukar kaldrlm sa elinde, olaslkla savunma iin bir ayakkab tutmakta olan Afrodit'in Pan'a doru dnk olan yznde farkl bir ifade okunmakta. Heykel, ekici ve umut vericidir. Homeros'un, Afrodit'i betimlerken ona verdii erotik ifade, n Asya kkenli olmaktan epeyce uzaktr. Homeros, Afrodit'i, Zeus'un kz tanra ve Okeanos'un kz Dione olarak dnmektedir. Burada, yabanc tanrlar kendilerinin yaratt mitlere ekleme abas grlmektedir. Bunu hem Homeros'ta, hem de Hesiodos'ta grmekteyiz. 139 Klasik Yunanistan'a sayg duyanlarn, dinler de dhil olmak zere, arkaik zamandan klasik zamana dek soylu ekillerde oluturduklar

139

UHLIG, age. s. 198

146

efsaneleri, hatta iir ve heykelleri, bu blgenin ocuu olan Yunan orijinalitesinin bir ifadesi olarak grmek istemeleri abart saylmamaldr. Yunan dininin nl aratrmacs, Martin P. Nilsson, "Yunan

Mitolojisinin Tarihi" adl almasnda, bir blme "G Etmi Tanrlar" baln atmtr. Ve o burada, Sava Tanrs Ares ve Demircilerin Tanrs Hephaistos'un yan sra Afrodit ve Dionysos'a da yer vermitir. Sonuta, Yunanllar arasnda ok byk aknla neden olacak ey, Nilsson'un, Apollonun Asya kkenine yapt gndermedir. Konuyla ilgili olarak yle yazyor: "Apollonla ilgili dnceler ok keskin ekilde birbirinden ayrlmaktadr." Apollon da, tpk Delos adasndaki Zeus'un kz Afrodit gibi, olimpiyatlarn ok dall "tanr soy aacnda" grlmektedir. Her ne kadar daha sonra Yunanllarn kendi saf ve soylu eklini aldysa da, Nilsson, Apollonun Yunan kkenli olmadnn asl kantn tam da burada grmektedir. Yunan Kltr ve Din Tarihi Yazm Bakan, WilamonitzMoellendorff bile, Apollonun llia'da da Yunanllarn dman olduunu ve Truvallarla airlerin koruyucusu olarak ortaya ktn sylemektedir. Bundan hareketle de, Apollonun kken olarak Yunanl olmadna, tersine bir n Asya tanrs olduuna hkmetmektedir. Apollonun asl ilevi, bu erken zamanda "arnma" ve "arabuluculuk" ile ilgiliydi. Onun klt, kehanetlerle balanmt. Nilsson, evrensel dnceler ve klt ilevleriyle balantl olan bu faaliyetlerin, Babil ve Hitit kkenli olduunu sanmaktadr. Yunanllar iin de Apollonun asl kutsal yeri, doduu ada olan Delos'un yanndaki eski kehanet yeriydi: Delphi ve Kk Asya'da Milet yaknndaki Didim. Mimari adan byk bir mabet olmann yannda, manevi gc de o zamanki tm Yunanistan'a dalmt ve Apollonun tanrsal etkisini gsteriyordu. Biz onu Zeus'un yan sra Yunanistan'n uluslararas apta bir dier tanrs olarak grmek zorundayz. Onun etkileyici ve balayc gc, bu mitolojik inancn azald bu zamanlarda, zel bir neme sahiptir. Aslnda

147

onun Anadolu kkenine ge yaplm bir iarettir bu ve onu kken olarak, Mezopotamya ve Akdeniz arasnda binlerce yl etkili olan ok eski dini kuvvetlere balyordu. 140 1.Yunan Teogonisi141 (Evrenin Yaratl ve Tanrlarn Douu) Yunan Mitolojisi "Balangta kaos vard" der. Daha sonra bu kaostan Gaia olumutur, yani toprak, baka bir deyile "Toprak Ana". Hesiod der ki, "Gaiadan gkyz ykseldi", yani Uranos. Gkyz, yani Uranos; topran, yani Gaia'nn hem olu hem ei oldu. O zamanlarda, gkyz ve yeryz birbirine o kadar yaknd ve birbirlerine yle byk bir akla sarlmlard ki, aralarndaki snr ayrt edilemezdi. Bereketli, yeil Gaia, Uranos'un yamurlaryla slannca, Eros ortaya kt; yaratc akn ruhu. Eros, bir varlktan ok, Gaia'nn ruhu olarak tanmlanr; yeryz ve gkyzn birlikte klan bir g. Gaia ve Uranos'un kucaklamasyla ilk varlklar olumaya balad. Gaia, Uranos'un kollar arasnda mutlulukla kprdandnda, narin, yeil, yumuak tepeler olutu ve Gaia bu tepelerden Titanlar dourdu; dnme yeteneine sahip ilk varlklar. Titanlardan sonra Gaia, yz kollu, dev canavarlar dourdu. Babalar Uranos onlar grr grmez nefret duydu, irendi ve topran iine geri itti. Gaia acyla kvranyordu, bu kvranmalardan yeryzndeki byk talk dalar olutu. Ancak Uranos, Gaia'ya eziyet etmekten vazgemiyordu. Gaia, ac iinde ilk ocuklar olan Titanlara seslendi. Babalar ve yar kardeleri olan Uranos'a kar kendisiyle birlik olmalarn istedi. Ancak Titanlarn hemen hepsi Uranos'tan lesiye korkuyorlard; Gaia'nn yardm
140 141

UHLIG, age. s. 199 Theogonie; Mitolojinin Tanrlarn doumundan bahseden ksm

148

arsna karlk vermediler. Ancak ilerinden biri, Kronos, annesine yardm edeceini belirtti. Titanlarn en cesuru olan Kronos, annesine yardm edip babasn saf d braktklarnda Evren'in idaresinin kendisine geeceini sezinliyor olmalyd. Bunun zerine Gaia, Kronosun peneye benzeyen gl elleri iin demiri yaratt. Yerden biten bu demiri akl tayla biledi, bir orak haline getirdi ve Kronosa verdi. "Bununla baban hadm edeceksin!" dedi. Kronos ora ald ve gece olduunda uykuya ekilen babasnn zerine atld ve onu hadm etti. Bylece gkyz, sonsuza dek yeryznden ayrlm oldu, artk dnyaya hkmedecek hkmdarlarn, topraa ayak basmalar gerekecekti; gkyznden yeryzne hkmetmek olanakszlamt. Babasnn erkeklik organn kesen Kronos, ardna bile bakmadan oradan uzaklat. Kesilmi erkeklik organndan topraa damlayan kanlardan yeni varlklar dodu. lkin, ntikam Tanralar Erinysler dodu. Bu tanralar, birok sylencede yer alm olan korkun yaratklardr. "Sulular kovalayp duran bir nevi mitolojik polistirler" diye anlatr onlar bir yazar. Uranos'un kandamlalarndan kesilmi Gigantlar erkeklik dodular. organndan Yeryz damlayan ikinci Gaia,

grnmndeki

gkyz grnmndeki Uranos, fiziksel zellikleri pek bilinmeyen ancak insan grnmnde olduklarn dnlen Titanlar ve yz kollu devlerden sonra; Gigantlarn d grnleri pek garipti. nsanlara benzer bir yaplar vard ancak vcutlarnn alt ksmnda ylan biimli bir kuyruk bulunuyordu. ki ayaklar zerinde duruyorlar ancak srngen zellikleri de gsteriyorlard. Organ utu ve sonunda suya dt. zerinde bulunan spermler tuzlu deniz suyu ile birleti ve bir kpk oluturdu. Bu kpk Kbrs Kylar'nda karaya vurdu ve iinden gzeller gzeli Ak Tanras Aphrodite kt. Aphrodite, gn kzdr ve ilk tanralardan biridir. Roma mitinde kendisine Vens ismi verilmitir; sabah ve akam yldz olarak grnmtr.

149

Uranos hadm edilip, kesik organndan Erinysler, Gigantlar ve Aphrodite doduktan sonra, Kronos tahta gemi oldu. Ancak Kronusun babasndan daha da zalim bir tanr olacan kimse bilemezdi. Yz kollu dev kardelerini kurtaraca yerde onlar daha da derinlere, Tartaros'a itti. Tartaros, Yeralt Dnyas'nn en derin, en korkun, en karanlk yeridir ve Homeros tarafndan "Tartaros'un yeralt dnyasna olan uzakl, dnyann gkyzne uzakl kadardr." diye tanmlanr. Oraya dmek, bir varln bana gelebilecek en kt eydir. Kronos, kendisine ayak ba olacaklarn dnd kardelerini Tartaros'a hapsettikten sonra keyfine bakt ve kardei Rhea'y kendisine e olarak ald. Fakat hayal krklna uram olan Gaia, Kronos'un ihanetine bir kehanetle yant verdi ve Kronosun keyfini kard: "Babana yaptklarnn aynsn gnn birinde ocuklarndan biri de sana yapacak". Rhea, Kronos'a bir sr ocuk dourdu. Bylece eski Yunan Tanralar ve Tanrlar birer birer ortaya ktlar. Kronus, annesinin kehanetinden korkuyor, Rhea dourduka ocuklar yutuyordu. Rhea, bu durumdan elbette honut deildi ancak, gnn birinde doacak ocuunu sever de kyamaz, yutamaz umuduyla dourmaya devam ediyordu. Ancak Kronos akllanacaa benzemiyordu. Oysa Rhea'nn sabr tkenmiti, yine hamileydi ve bu sefer doacak ocuunu Kronos'un midesine gndermeye hi niyeti yoktu. Annesi Gaia'dan akl ald ve onun dne uyarak ocuunu dalk bir yere gidip dourdu ve olunu kei st ile besledi. Sonra da onu Kuretler'e verdi. Kuretler, o dalk blgede yaayan kk tanrcklard, ama neden tanrydlar, ne gibi tanrsal zelliklere sahiptiler bilinmemektedir. Kuretler, eer Kronos oralara yaklaacak olursa korkun sesler karp bebein sesini duymamasn salayacaklarna sz verdiler. Sonra Rhea, yerden bir kaya paras ald, onu battaniyelere sard ve yutmas iin Kronos'a sundu. Kronos'un gz ylesine dnmt ki battaniyeyle beraber yuttu kayay. Rhea'nn bir sonraki doumuna kadar rahatlamt. Ancak Rhea bir daha dourmad. Aradan yllar geti, Zeus byd, gen ve kuvvetli bir tanr oldu. Gnn birinde Metis'e, Akll ve Bilge Peri'ye rastlad. Zeus, ona k oldu. Metis'e hayatn anlatt. Babasnn lgnlklarndan, yeraltna

150

hapsedilmi kardelerinden bahsetti. Metis, rendikleri karsnda kaytsz kalamad ve Zeus'a yardm etmeye karar verdi. Hemen byl bir iksir hazrlad ve babasna iirmesini tembihleyerek bunu Zeus'a verdi. Zeus, babasnn sarayna saki olarak bir ekilde kendisini kabul ettirdi ve arabna byl iksiri kartrp iirmeyi baard. ksir hemen etkisini gsterdi, Kronos birer birer yuttuu ocuklarn kusmaya balad. ocuklar, Kronos'un midesinden ktktan sonra babalarnn karsna dikildiler: Ocak ve Ev Dzeni Tanras Hestia, kolunda bir demet baak ile tasvir edilen Bereket Tanras Demeter, evliliin koruyucusu Hera, Yeralt Dnyas'nn tanrs Hades ve Denizler Tanrs olan Poseidon. Hepsi de Zeus'un nderliinde babalarna kar birletiler ve iddetli bir sava balad. Zeus, Tartaros'tan yz kollular kard. Onlar da kendilerini esaretten kurtaran Zeus'a minnettarlklarn bildirmek iin onun yannda savatlar. Hatta Zeus'a imekli silahlar armaan ettiler. Bylece sava, Zeus ve kardelerinin stnl ile sona erdi, Bu savan 10 yl kadar srd sylenir. Kronos, Zeus ile anlamaya raz olmu, iktidar devredip Mutlular Adas'na, kader ve ksmete yn vermek zere atanmtr. Kronos alt edilince, Zeus nderliinde yepyeni bir dzen kurulmutur. Zeus, kendisini "Gkyz'nn ve Yeryz'nn Tanrs", Poseidon'u "Denizlerin ve Irmaklarn Tanrs", Hades'i "Yeralt Dnyas'nn Tanrs" ilan edip, zirvesi devaml bulutlarla kapl olan Olimpos Da'na yerleti. Kendisine kar gelen Titanlar Tartaros'a kapatarak cezalandrd. Ancak birer Titan olduklar halde kendisine bakaldrmayan Prometheus ve Epimetheus kardeleri "nsann Yaratl"nda grevlendirdi. Savata dier Titanlarn banda bulunan Atlas ise en byk cezay, Yerkre'yi omuzlarnda tama cezasn ald. 142
142

Bkz. efik Can, Klasik Yunan Mitolojisi, nkilap Yaynlar, s. 59, stanbul 1970

151

2. nsann Yaratl Titan apetos'un drt olu olmutu. Bunlardan Menoetios ile Atlas; Zeus'e bakaldran Titan'larla beraber bulunduklarndan cezalandrlmlard. Menoetios hainliinden ve lsz cretinden tr Erebes'e daldrlmt. Atlas'a gelince, dnyann br ucunda ve Hesperides'lerin nnde omuzlarna gk kubbesini yklenerek ayakta beklemek cezasna arptrlmt. Dier iki kardeinin, Prometheus ile Epimetheus'un bahtlar baka trl oldu. Bunlarn ikisi de insann yaratlnda nemli rol oynadlar. Olympos Tanrlarnn kudretine ve kuvvetine karlk Prometheus'da kurnazlk ve zek vard. Titan'larn mehur isyanlar srasnda tarafszln muhafaza etmi bir Titan olu olduu halde kendisine bakaldrmayan, bilakis sayg gsteren Prometheusu ba Tanr Olympos'a lmezler arasna kabul etmiti. Fakat kendi rkn mahveden Zeus ve arkadalarna kar kalbinde bir kin besliyordu. Sonradan Tanrlar inkr edecek, onlar hie sayacak ve ileyecei ktlklerle en vahi hayvanlara bile ta kartacak, dnyann bana bela olacak bir mahlku, insan yaratarak Tanrlardan dedelerinin cn almay dnd. Prometheus ilk insan balktan yaratt. lk insann vcudunu yapmak iin bal, bazlarnn tahmin ettikleri gibi su ile deil, kendi gzya ile kartrd ve insan yaratt. Fakat insan, tabiatn en aciz bir mahlku idi. plakt, kendisini koruyacak hibir eye malik deildi. Fil gibi kuvvetli hortumu, aslan gibi penesi, ku gibi kanad, at gibi koacak bacaklar yoktu. Daha douta straplar, zntler, birtakm ihtiyalar onun yakasna yapyordu. lk insanlar i meyvelerle, kanl etlerle besleniyorlard. Elbise yerine bitkilerin yapraklarna sarlyorlard. Atein faydalarn bilmeden kendilerini gnesiz oyuklarda saklyorlar, derin maaralarn iine hayvanlar gibi srnerek giriyorlar ve geceyi orada geiriyorlard. Yaratt mahlklara acyan

152

Prometheus insanlar daha iyi bir ekilde yaatabilmek, kendilerini vahi hayvanlara kar tesirli silahlarla koruyabilmek, topra srmeye yarayacak gerekli aletler elde edebilmek iin onlara madenleri ilemeyi retmeyi ve atei vermeyi dnd. i batanbaa oyuk fakat tutuabilir bir zle kapal olan Ferule "eytantersi aac" denilen aatan eline bir dal ald ve Lemnos adasna gitti. Hephaistos'un alevler fkran ocana yaklat. Madenleri eriten kzgn ateinden bir kvlcm ald. Elindeki sopann znn iine saklad ve onu ilahi bir armaan olarak insanlara gtrd. O gnden beri insanlar atein yardmyla daha iyi yaamaya baladlar. Yiyeceklerini piiriyorlar, souk havalarda snyorlar, karanlk maaralarda ral odunlar yakarak birbirlerinin yzlerini gryorlard. Fakat zavalllklarn unutarak gurura kapldlar, kendilerini Tanrlarla eit tuttular. Onlara kar olan devlerini unuttular. Zeus bu mark mahlklarn byle yapacaklarn bildii iin kutsal ateten onlar mahrum brakmt. Kendi haberi olmadan atei alarak insana verdii ve insan martt iin Zeus, Prometheusa kzd, onu Kafkas dalarnn en yksek tepesine gnderdi. Yanardalarn, atein, sanayinin Tanrs Hephaistos'u ararak bu saygsz Titan' yaln bir kayaya aktrd. lahi demirci istemeyerek Zeus'un buyruuna boyun edi. Ey Prometheus dedi. Bu ekileri, zincirleri, balar gryor musun? Bunlar senin bahtszln; benim, sonsuz zntlerimi hazrlayacaktr. Seni bu vahi kayaya ivileyeceim. Artk sen buradan hi insan sesi iitmeyeceksin, teselli ve acmak sana yzn gstermeyecek, gnein kzgn ualaryla kuruyarak; vcut ieinin solduunu greceksin. ok sonra gece yldzl mantosunun altnda, gndz salamak iin gelecek ve yine ok sonra gne doarak gecenin titrek elinin bitkiler zerine serptii parlak kray eritecek. Kalbinde bitmez aclar bulunan, keder nbetisi olarak sen, bu korkun yerde dinlenmeden, uyku nedir bilmeden, dizlerini bkemeden

153

yalnz bana kalacaksn. niltilerini insafsz kayalar dinleyecek, feryatlarn korkun vadilerde uuldayacak. Fakat sen bo yere inleyecek, bo yere feryat edeceksin." Bunlar syleyerek Hephaistos, bahtsz Prometheus'un ayaklarna, kollarna krlmaz zinciri geirdi ve onlar salamca kayaya akt. Onun bahtszl bununla bitmedi. Her sabah, kocaman bir kartal kanatlarn aarak szlyor ve gelip Prometheus'un cierlerini yiyordu. Bu mthi hayvan sivri trnaklarn insafszca onun gsne batryor ve korkun gagas ile cierini didikliyordu. Akama kadar onun yedii cier, gece sabaha kadar yeniden bitiyor, oalyor, eski haline geliyordu. Bu ikence tam bin sene srecekti Fakat otuz sene sonra Zeus bu gnahkra acd. Onu affetti ve lmezler arasna ald. Anatole France'n bahsettii bir miti de buraya almadan geemeyeceiz; Rivayete gre Prometheus, heykel yapmasn bilen bir Titand, o yalnz bir insann heykelini yapmamt. Birok heykeller yapm, onlara can vermiti. nsanlarda grlen kusurlar una atfediyorlar; Bir gn Prometheus atlyesinde alyordu. amurdan, insanlara ait birok kollar, bacaklar, kafalar, kalpler yapmt. Yapt uzuvlar birbirine ekleyerek tamamlad kk heykelleri raflara diziyordu. Fakat daha iini bitirmemiti. O srada arap Tanrs Dionysos atlyeye geldi. Prometheus, ok altn, yoruldun, haydi biraz gezelim, elenelim dedi. Gezdiler; elendiler, arap itiler. Prometheus atlyesine dnd zaman azck sarhotu. Bu yzden baz hatalar yapt. Kk bir gvdeye byk bir ba takt, byk bir gvdeye mahsus olan uzun kollar kk bir gvdeye ilitirdi. Hayatta kocaman balarn, uzun bacaklarn yahut gayri mtenasip gvdelerin oluunun sebebi bu imi. Voltaire de Felsefe Szl'nn insan bahsinde yle bir mit'den bahsediyor: nsan yaratldktan sonra yaayaca zamann, yani mrn tespiti meselesi kald. Zeus, nsann, normal olarak 25 sene yaamasn kfi g-

154

ryordu. nsan szland. 25 senede ne yapabilecekti? Aa yukar bunun yars uyku ile geecekti. ocukluk devrini de karnca geriye bir ey kalmayacakt. Zeus "ne yapaym; en son yaratldm iin gl olmak, hzl umak, ok uzaklardan grmek, iyi koku almak vasflar gibi uzun mr de dier mahlklara datld." dedi. nsan alayarak yalvarmasna devam etti. O srada onun yannda u alt hayvan bulunuyordu: Trtl, Kelebek, Tavus, Beygir, Tilki, Maymun." Hayat tatl bularak ok yaamak iin rpnan insan, Zeus'e bu hayvanlar gstererek, bunlarn mrlerinden al bana ver, ben stn bir mahlkum, benim ok yaamam lazm, onlar yaamasalar da olur." dedi. Ba tanrnn bunun hakszlk olacan, tanrlarn nazarnda her mahlkun eit olduunu ileri srerek, nsann, mrnn belirli zamanlarnda o hayvanlarn hayatn yaamasn, yani o hayvanlar gibi mr srmesini art koarak hayat uzatt. Bu sebeptendir ki, yeni doan bir insan yavrusu evvelce "Trtl gibi yerde srnr, emekler, bu bebeklik devridir. Sonra Kelebekler gibi nee ile koar, oynar, bu ocukluk adr. Zaman geince bilhassa on beinden sonra genlik a balar. Bu devrede insan Tavus hayatn yaar, onun gibi gururlanr. 25 30 yandan sonra ev bark sahibi olunca zntler, kederler balar; o zaman beygir gibi hayatn ykn ekmek icabeder. nsan krkndan sonra tecrbe sahibi olur, olgunlar, bu devrede Tilki gibi kurnaz olur, ellisinden, altmndan sonra da insan maymun gibi irkinleir. Prometheus'un insan nasl yarattn grdk; bu mesele, yani insan, Olympos Tanrlarna kin besleyen bir Titan'n yaratmas meselesi eski Yunanistan'da okluun inand bir mittir. Hlbuki insann daha asil bir mahlk olduuna ve ok evvel Tanrlarla beraber yaratldna inananlar da vardr. Nitekim mehur Yunan airi Pindaros "Tanrlar ve nsanlar hepimiz ayn ailedeniz, hepimizi ayn ana dourmutur!" demektedir. nsann yaratl hakknda eski Yunanllarn eit eit inanlara kapldklarn undan anlyoruz ki, bazlar Prometheusu ie kartrmadan insanlarn topran ocuu olduunu kabul etmekle beraber, onlarn Attika'da

155

Erek'te ve Arkadia'da Pelasgos'un ormanlarla talanm yksek dalarndan ve bizi besleyen topraktan fkrdklarna inanrlar. Bir baka efsaneye gre kayn aalarnn kabuu, meelerin gvdesi, yarlp ilerinden ilk insanlar kt. Kayalardan, bitkilerden ilk insanlarn doduklarna inananlar olduu gibi (Odysse. XIX. 163) Arkadia'llardan Myrmidon'larn karnca iken insana evrildiklerine inananlar da vardr. nsanlarn ne ekilde ve nasl yaratldna inanrlarsa inansnlar eski Yunanllara gre evvela erkekler yaratlmtr. Kadn dnyada mevcut deildi. Bu devirde insanlar sonsuz bir saadet iinde yayorlard. Bu devir "altn devri" idi, "Hesiodos"in dedii gibi o devirde insanlar; keder, znt nedir bilmeden, yorgunluu tanmadan Tanrlar gibi yayorlard. O zamanlarda baharlar sonsuzdu. Geim derdi yznden faniler rahatsz olmuyorlard. Toprak kendiliinden mahsullerini veriyor, eit eit ve bol olan meyveler insanlarn beslenmesine kfi geliyordu. Korkun ve irkin ihtiyarlk yakalarna yapmyordu. Onlar daima gen, evik ve neeli olarak yayorlar ve lm saati gelince, hastaln ac straplarn bilmeden glmseyerek tatl bir uykuya dalar gibi hayata gzlerini kapyorlard. Altn devrini "gm devri" takibetti. Bu devrin insanlar bir evvelki devir insanlarndan ok zayf ve aa idiler. Bunlarn mrleri uzun ve ocukluk devri gibi geerdi. Onlar ilk genlik ana ok ge olarak ulatklar zaman mrleri de sona erer ve bylece onlarn gnleri aptal ocuklarn mrleri gibi harcanm olurdu. Gm devrini de, "Tun devri" takip etti. te ilk insan yaratan Prometheus'un evvelce grdmz gibi lmezlere mahsus olan "atei" almas ve insana armaan etmesi bu devre rastlar. Atei elde edince insanlar tembellikten kurtuldular. Yrtc hayvanlara ve soua kar kendilerini koruyabildiler. Artk madenleri eritip d-

156

kebiliyorlard. Tun silahlar kullanp kollarna kuvvet gelen insanlar elikleen kalplerinden acmak duygusunu kovdular. Ares'e hizmet etmeye ve birbirlerini boazlamaya baladlar. Bu devrin d adamlar birok ktlkler yapmakla beraber medeniyete doru ilk admlarn attlar. Tun devrinden sonra Hesiodos, Thebai ehrinin nnde ve "Troia" duvarlar dibinde vuruan kahramanlar yetitiren bir devrin "kahramanlar devri"nin geldiini sylyorsa da bunu, ou air ve bilginler kabul etmiyorlar. ounluun inancna gre Tun devrinden sonra "Demir devri" balad. Hala bizim iinde bulunduumuz bu devir sefaletler ve cinayetler devridir. Bu devrede insan vahi hayvanlardan daha kan dkc olmutur. Tanrlarn dman Titan, Prometheus'un verdii eytani zeky kullanarak, demirle, akllara hayret verecek iler baarmakta, medeniyette dev admlarla ilerlemektedir. Fakat bu pis demir devrinde ok byk iler baaran insan, Tanrsal erdemlerini kaybetmi, kabalam, hayvanlamtr. Kendi aczini unutarak Tanrlar inkr etmi, btn iyi huylar kalbinden kovmutur. O ilk devirlerde, maaralarda, korkak hayvanlar gibi yaayan, kstebekler gibi oyuklarda srnen insanlardan daha acnacak bir haldedir. Fakat insann bu manevi sefaletine sebep Prometheus olmutur. Eer o akln sembol bulunan ve Tanrlara mahsus olan atei alp da amurdan yaratt bu mahlka vermeseydi, bu mahlk bu kadar sefil olmayacakt. nk akl bir ba belasdr, hayvanlar aklsz olduklar iin sevki tabiileriyle insanlardan daha mesut yaamaktadrlar. Aklsz olan insanlarn altn devrinde de Tanrlar gibi yaadklarn evvelce grdk. Hesiodos'un anlattna gre ok eski devirlerde Kronos'un saltanat zamannda insanlarla Tanrlar arasnda iyi bir anlama vard. O zamanlarda Tanrlarla insanlar ayn sofraya oturur, ayn yemekten yerlerdi. Fakat Olympos olaylarndan sonra yani Zeus, Olympos'da kralln ilan ettikten sonra i deiti. nk yeni Ba Tanr insanlar beenmiyor, onlar

157

aa gryordu. stiyordu ki, insan denilen bu acayip mahlk daima kendisinin buyruu altnda bulunsun. Bir gn Mekone'de Tanrlarla insanlar bir kurbann paylalarak beraberce yenmesi iin toplanmlard. Prometheus da orada bulunuyordu. Kocaman bir kz kesilmiti. Bunun hakkaniyetle paylatrlmas Prometheus'a dmt. Kurnaz Titan, bir tarafa hayvann etinin en gzel paralarn ayrd. Gsterisiz olsun diye stn deri ile rtt. Dier tarafa hayvann kemiklerini yd, bunun stne de nazar dikkati eksin diye yal paralar koydu. Tabiatyla Zeus'e birinci paray almasn teklif etti. Fakat Ba Tanr daha iyi ve yal grnen ikinci ksm ald, yal bir iki paray yiyince beyaz kemikler srttlar. O zaman Ba Tanr mthi kzd ve sndrlmesi g ateten bahtsz insanlar mahrum etti. Fakat kstah Prometheus; Lemnos adasna giderek evvelce grdmz vehile bir kvlcm alm, insanlara armaan etmiti. Bazlar Prometheus'un kvlcm; Lemnos adasndan deil, mealesini gnein tekerleinden tututurarak elde ettiini sylemektedirler. Prometheus'un kurnazlkla alarak insanlara verdii akl onlar martnca Zeus o zamana kadar yalnz erkeklerden ibaret olan bu yzsz ve terbiyesiz mahlklar, kendilerini Tanrlar kadar kuvvetli ve mutlu sanan bu budalalarn bana mthi bir bela gnderdi; bu bela kadnd. Gerekten Zeus usta bir Tanr olan ve elinden hibir ey kurtulmayan olu Hephaistos'u ard. Ona ilk kadn yaratmasn emretti. Hephaistos babasnn emri zerine bal su ile yourdu ve grenleri artacak gzellikte bir bakirenin vcudunu yapt. Olympos'ta oturan Tanralarn en gzeli olan ve kendi kars bulunan Aphrodite'nin vcudunu model olarak kulland. Heykel bitince onun kalbine, ruh yerine bir kvlcm koydu. O zaman heykelin gzleri ald. Kollar, bacaklar kmldamaya ve dudaklar konumaya balad. Onu sslemek iin

158

btn Tanrlar ve Tanralar yardm ettiler. Herkes kendisinden ona bir ey armaan etti ve ona Rumca "btn armaan" anlamna gelen Pandora adn taktlar. Gerekten ela gzl Athena ona gzel bir kemer, ssl elbiseler verdi. Letafet perileri "Kharites" beyaz gsne parlak altn gerdanlklar taktlar. ekici bir glmseyii olan Aphrodite bana gzellikler sat, gzel sal "Saatler - Horalar" ilkbahar iekleriyle onu sslediler. Hermes, Pandora'nn kalbine, hyanet ve aldatc szler yerletirdi. Zeus da ona esrarl bir kutu armaan etti ve ona dedi ki; " Sakn sana verdiim kutuyu ama, onun iindeki iyi eyler uzaklara kaarlar ve onlarn yerine fenalklar gelir, seni rahatsz ederler. Hulasa bu kutuyu iyi sakla, nk yalnz senin deil, btn insanlarn saadeti ve felaketi bu kutunun alp almamasna baldr. Byle syledikten sonra Ba Tanr ilk kadn yeryzne indirdi ve Prometheus'un kardei Epimetheus'a gnderdi. Prometheus, kardeine Zeus'tan bir armaan kabul etmemesini tembih ettii halde Pandora'nn gzelliine hayran olan Epimetheus d tutmad. Onu insanlar arasna kabul etti. Ne bilecekti ki, kadn btn fenalklarn kaynadr. Kadn, mtecessis bir mahlk olduundan dnyaya gelir gelmez "acaba kutunun iinde ne var?" diye dnd ve Zeus'un emrini unuttu. Kutuyu at. Meer kutunun iinde hastalk, keder, strap, yalan, riya, ehvet, hulasa insanlar rahatsz eden ve onlarn felaketini hazrlayan ne varsa, onlarn hepsi alan kutudan kular gibi uutular Pandora hatasn anlad, biraz sonra kutuyu kapad. in tuhaf u ki, kutuya kapatlm olan fenalklar arasnda, insanlar yaatacak, teselli edecek "mit" de vard. Fakat "mit" dar kamam, kutuda kalmt. te bylece Zeus ilk kadn yeryzne gndermekle fenalklar ve straplar da onun kutusu iinde dnyaya yollayarak insanlardan almt. Kadn yaratarak insanlar felakete ve straba srklenmesi Zeus'un kinini yattrmad. Bu mark mahlklar tamamyla yok etmemek, onlar mthi bir tufann dalgalar arasnda bomak istedi. Fakat kurnaz Titan Prometheus bu defa da insanlarn yardmna kotu. Zeus'un mthi tasavvurundan olu Deukalion'u haberdar etti. Deukalion, kars Pyrrha ve Pandora ile beraber

159

Thessalia'da bulunuyordu ve orann kral idi. Babasnn tavsiyesi ile st kapal bir kayk yapt ve kars ile onun iine girdi. Yamurlar yad, sular kabard, ortalk batanbaa deniz kesildi. Onlar dokuz gn dokuz gece dalgalar zerinde alkand durdular. Onuncu gn sular alalmaya balad. Fakat ikisinden baka btn insanlar boulmutu. Bu tufan felaketinden kurtulan kar koca, Pamassos yahut Othrys dana yanatlar ve karaya ayakbastlar. Deukalion, "Ba Tanr Zeus"a bir kurban kesti. Tanr, kendisine kurban kesen bu dindar insana acd. Onun ilk adan yerine getireceini vaat etti. Deukalion, Zeustan insanlarn yeniden yaratlmalarn diledi. Dier bir efsaneye gre de tufandan kurtulan kar koca, Delphoi'ye gittiler. Themis'e dantlar, ondan fikir aldlar. Themis onlara dedi ki, banz birer rt ile sarnz, elbiselerinizin kemerlerini znz ve eski dedelerinizin kemiklerini alarak omuzunuzun stnden arkanza doru atnz. Onlar bu tavsiyeye hayret etmekle beraber, Adalet Tanrasnn dediini yaptlar. Balarn sardlar ve yeri yoklayarak bulduklar talar alarak omuzlarndan geriye doru frlatmaya baladlar. Gerekten Gaia'nn sinesinden koparlan talar onlarn dedelerinin kemikleri saylmaz myd? Tuhaf u ki, Deukalion'un koparp att talar erkeklere, karsnn att talar da kadnlara tesadf ediyordu. Bylece insanlar yeniden trediler ve dnyay doldurdular. Onlar ikinci defa tatan yaratldklar iin her eye katlandlar. Nuh Peygamber gibi, tufandan sonra insanlarn tekrar tremelerini salad iin Deukalion, Yunanllarn babas saylmaktadr. lk ehirleri kuran, Tanrlarn tapnaklarn ykselten odur. Athena ehrinde, Zeus'un mabedini bile onun yaptn sylerler ve tapnan yannda ona ait bir de mezar gsterirler. Hlbuki "Kynos" Deukalion'un ve karsnn mezarlarnn kendisinde olmas sebebiyle vnmektedir. Zeus, Kronos'u tahtndan indirip, Titan'lar yendikten sonra Evrenin en kudretli Tanrs olarak kald. Artk ona kafa tutacak hibir varlk kalmamt. Dnyay idare etmek iin dier Tanr ve Tanralarla beraber Olympos dan

160

seti ve oraya yerleti. Tanrlar Da Olympos'da saraylarn kuran lmezlerin hepsi birbirlerinin hsm ve akrabas idiler. Hera, Poseidon, Demeter ile karanlk yeralt leminin idaresini zerine alarak aa inen Hades, Zeus'un kardeleri, Apollon, Athena, Artemis vesaire evlatlar, yeenleri veya torunlar idi. Hepsinin bir araya gelmesinden bir Tanrlar ve Tanralar Cumhuriyeti kurulmutu. Bu ilah cumhuriyet, Yunan sitelerinin tam benzeri idi. Onlar Tanrlar, kendilerinin benzeri dndkleri gibi, onlarn idarelerini de kendi idarelerinin ayn tasavvur etmilerdir. Gerekten eski Yunanllarn Tanrlar insan biiminde idiler. Yalnz onlarn, insanlardan daha kuvvetli, daha byk, daha gzel birer vcutlar vard. Sonra insanlarn malik olmadklar vasflara da maliktiler. stedikleri kla girerler; istedikleri anda kinat bir batan bir baa kat ederlerdi. Zeus, Olympos tepesinden ta Finike sahillerinde deniz kenarnda gezinen Europa adl gzel bakireyi grnce karsna sezdirmemek iin bir boa ekline girerek bir anda Olympos'tan Suriye'ye gelmiti. Ganimedes adl gzel oban kaldrp Tanr dana getirmek iin bir kartal olmu umutu. Yunanllarn Tanrlar insan biiminde idiler, ama insanlar gibi fani deildiler. Onlar, sarsak ihtiyarl, korkun lm bilmiyorlard. Onlar Ambrosia denilen ve kendilerine mahsus olan bir nevi taamla besleniyorlard. Fakat Tanr olduklar halde, insanlar gibi onlarn da baz kusurlar vard. ehvet onlarn da yakasna yapmt. Onlar da icabnda yalan sylerlerdi. Bazlarnn ahlak telakkisi ok geniti. Zeus, Ba Tanr olduu halde Tanralardan da, insanlardan da houna gidenleri kirli arzularna alet etmek isterdi. Beri taraftan Artemis ve Athena el srlmemi birer temiz bakire olarak kalmlar, kalplerinde ehvete yer vermemilerdi. Gerekten Tanrlar arasnda bizim telakkimize gre, en ahlaksz, en sefilleri bulunduu gibi, en namuslu, en faziletlileri de bulunurdu. Zaten onlar, insanlar Tanr derecesine ykselten Yunanllarn, karakterini

161

tamakta idiler. Yani Tanrlar da kendileri gibi Yunanl idi. Yunanl nasldr? Bazen ehvetinin esiri olur, bazen sever, sevilir, bazen yalan syler. Korkar, bazen ok doru ve cesurdur. Fakat umumiyetle hayalperesttir. Fakat fazilete ve insanla inanr, erefi urunda cann verir. Btn bu karakterler Tanrlarda vardr. Gerekten Yunanllarn inandklar Tanrlar da kendileri gibi severler yahut nefret ederlerdi. Kskanlk kurdu onlarn da kalbine derdi. ekemezlik onlarda da vard. amuru gzya ile yorulan insanlar gibi onlar da strap ekerlerdi. Tabiatlar insandan stn olduu iin onlarn neeleri ve kederleri de insanlarnkinden stn ve bykt. Onlar lmden baka btn byk straplar ok derinden duyarlard. Onlarn almalar da mthiti. En insafsz, en kaba ruhlu ve kalpsiz bir komitecinin iledii cinayetlere ta kartacak iren cinayetlerle ellerini kirletirlerdi. Eski Yunanllar her eyin bir Tanrs olduuna inanrlard. Onlara gre, denizin, dalarn, gklerin hulasa her eyin bir Tanrs vard. Her Tanrnn birok yardmclar, hizmetileri bulunurdu. kinci derecede gelen Tanrlar ve Tanralar oktu. Fakat btn bunlarn stnde, yetkileri dierlerinden stn on iki byk Tanr vard. Bunlarn alts dii, alts erkekti; "Ba Tanr Zeus, gzel sanatlar Tanrs - Apollon, Harp Tanrs - Ares, Sanayi Tanrs Hephaistos, Tanrlarn habercisi ve gzel szlerle kandrmasn ve inandrmasn bilen - Hermes, Deniz Tanrs - Poseidon, Zek Tanras - Athena, Ak ve gzellik Tanras - Aphrodite, Ocak ve aile Tanras - Hestia, Avclar ve iffet Tanras - Artemis, oalma, toprak Tanras Demeter. Bu Tanrlar ve Tanralardan baka karanlk yeralt leminin ve Cehennemlerin Tanrs Hades bulunduu gibi sonradan Olympos'a alnan arap Tanrs Dionysos da vard. 143

143

Bkz. efik Can, Klasik Yunan Mitolojisi, nkilap Yaynlar, s. 1019, stanbul 1970

162

3. Lerne Ejderinin ldrlmesi Mitosu Herakles'e emredilen ikinci i Lerne ejderinin ldrlmesi ii idi. Dokuz bal, kocaman korkun bir ylan, mthi bir ejderha, Argos krfezi civarndaki pis Lerne batakln kendisine yatak edinmiti. ninden kt zaman krlar, tarlalar bozuyor, hayvan srlerini yutuyordu. Onun nefesi zehirli idi, kim olursa olsun onu teneffs eden canl mahlk hemen lrd. Argos krlarnn bu ba belas ile yapt savalarda Herakles'e sadk dostu olaos yardm ediyordu. Mthi ejder ile dvmeye giderken kahramann arn bu arkada kullanyordu. Her ikisi de batakln yanna geldikleri zaman, Herakles ejderi sakland yerden meydana karmak iin kamlar arasna uzun oklarndan birini frlatt. Ejder, dokuz ban birden kaldrarak kendini gsterince yanna yaklat, kaln sopasyla balarna birer birer vurarak ezmeye alt. Fakat her ba ezildike yerine iki ba kyordu. Bylece sava bitmek, tkenmek bilmiyordu. Bu sebeple, Herakles, sevgili dostu olaos' yardma ard. olaos hemen orackta bulunan orman atee verdi, yangndan srayan alevli odunlarla, ateli saman mealeleriyle ejderin yeniden kan balarn yakyordu. Bu suretle yeniden meydana gelmek isteyen balar kavruluyor, teekkl edemiyordu. Korkun ejderin btn balar ezilipte yalnz bir ba kalnca Herakles onu kesti yere gmd ve stne kocaman bir kaya koydu. Ejder artk muazzam bir kadavradan baka bir ey deildi. Oradan ayrlmadan evvel Alkemene'nin olu, oklarn ldrd korkun ylann zehirinde slatt ve bylece oklarn zehirli ve ldrc oklar haline getirdi. 144

144

efik CAN, Klasik Yunan Mitolojisi, nkilap Yaynlar, s. 169, stanbul 1970

163

4. Kybele Mitosu eitli evrelerden getikten ve deiik yrelerde deiik adlar aldktan sonra, Yunan mitolojisine geen tanra Artemis, Anadolu'dan Mezopotamya'ya, Girit'ten Yunanistan'a ve Roma'ya kadar uzanan, toprak ve bereketi simgeleyen bir "Ana tanra" kltnn kutsal toplam gibidir. Kkeninin Mezopotamya olduu ve .. 6500 yllarna kadar varan alarda tapnma grdn, zellikle atalhyk yresindeki arkeolojik kazlar ortaya koymutur. Bu "Ana tanra" kltnde Kybele, Demeter ve Artemis, sonra da Roma'daki Diana adlar ou kez birbirine karm, toprak ve bereket simgesi olma nitelii deimeksizin, her biri kadna zg ana nitelikten birini yada hepsini tam, gerek anaerkil, gerekse ataerkil kltr dneminde tapnma grmtr. Bu "Ana tanra" bakiredir, etir, anadr. Yunanllarn Olimpos ailesine kattklar "Altn Yayl tanra" bakiredir; Kardei Apollon gibi okudur, doa glerine ve hayvanlara egemendir. Aslnda hem Artemis ad, hem de Apollon ad Yunanca deildir; ona yaktrlan "potnia theron" sfat Anadolulu "Ana tanra" Kybele iin de kullanlmtr. Tapnma grd her yrede daha pek ok sfatla anlmtr, ama z nitelikleri bakmndan, bereketi simgeler, kendisi bakire de olsa, doumun, doum srasnda len kadnlarn, hatta genelde tm kadnlarn lmnden sorumludur. Acsz lmler erkeklere Apollon'un oklaryla, kadnlara ise Artemis'in oklaryla gelir. Efes kazlarnn ortaya kard Efesli Artemis e ve ana olarak, tam bir bereket tanrasdr. Ana tanra ve Artemis'le ilgili btn anlat ve efsanelerin sz konusu ettii nitelikleri znde toplamtr. .. 2000 yllarna dayand kabul edilen heykeline baktmzda bu nitelikleri aka grebiliyoruz: Eteine ilenmi hayvan kabartmalar doann egemeni olduunu, "polymastos" yani ok memeli oluu bereketi, dourganl simgelediini, banda tad katl kule ile kentlerin de koruyucusu

164

olduunu syleyebiliriz. Alnndaki hilal, Yunan Artemis'ine de yaktrlan "Ay tanra" sfatnn bir iaretidir. atalhyk ve Haclardaki kazlarn ortaya kard Ana tanra heykelleri de btn bu nitelikleri ve sfatlar tar. Pessinus, Frigya, Manisa, Eskiehir, Afyon yrelerinde Kybele olarak, yada Lidyada Kybele, Kapadokyada Ma, Sumer'de Marienna, Hitit'te Arinna, Girit'te Rheia, Efes'te Artemis adlaryla karmza kan bu Ana tanra figr, gerek yazl kaynaklarn, gerekse heykellerinin ve tasvirlerinin bize sunduu detaylara bakacak olursak, bakire, evli kadn ve ana nitelikleriyle aslnda kadn bir btn olarak ifade etmektedir. Tanrann Komana tapm merkezlerinde imek, topuz ve ift azl balta ile simgelendiini ve bir sava ve zafer tanras olarak da tapnma grdn nakleden kaynaklar da vardr. Bu niteliinden tr, Karadeniz yresindeki Amazonlarla da ilikisi olduu sonucuna varlmtr. Ana tanra ilgili en kkl ve en yaygn efsane, onun Attis'e tutulmasn anlatan efsanedir: Tanra Attis adnda bir delikanlya k olur, ancak delikanl Pessinus kralnn (baz kaynaklara gre de Kral Midas'n) kzyla evlenmek istediinden tanrann akna karlk vermez. Anlatlanlara gre, tanra, kendisini reddeden delikanly dn gn ldrtr. Tanrann zerinde yaratt esrimeyle Attis kendi kendini hadm eder. Topraa dklen kanlarndan bitkiler fkrr, kendisi de am aacna dnr. Toprak ve Bereket, lme ve dirilme efsanelerinin hemen hemen hepsi Ana tanra kltyle ve Doa'nn lp canlanmas ile ilgili olmutur. Bu bakmdan, kz karlp Hades'e gtrldkten sonra kederlenen, yln belli dnemlerinde kznn yanna geri gelmesiyle neelenen bereket tanras Demeter'in efsanesi, yada kn yeraltnda, yazn yeryznde yaayan gzel delikanl Adonis'in efsanesi de Ana tanra kltnn iinde birbirine karmtr. Btn bu anlatlardaki erkek figrlerin hadm olmalarna, tapnma trenlerinde rahiplerin cokuyla kendilerinden geip ou kez kendilerini idi etmelerine ilikin anlatlar, byk bir olaslkla Ana tanrann retme, oaltma ve bolluk

165

gcn daha da belirginletirme amacn gtmektedir. Bu kltn ve bu imgenin uzantsn am aacn kutsal sayp sa'nn douuyla badatran ve sa'nn annesi Meryem'i hem bakire, hem ana kabul eden Hristiyanlkta da grmek mmkndr.

5. lk Gzellik Yarmas (Troia Kral Priamosun kars ryasnda karnnda atelerin ktn ve dumannn kent surlarn sardn grr. Khinler, kralienin douraca ocuun kente ktlk getireceini sylerler. Bebek dounca da Dana braklr. Bebei bir oban bulur ve bytr. Bebein ad Paristir.) Denizlerin piri Neresusun kz Tetisle, Pitya kral Peleusun dn vardr tanrlar da Olymposta. Tanrlar, azlarnn tadn karmasn diye, Nifak Tanrs Erisi armazlar lene. Gel gelelim, Nifak bu, bo dururmu? zerinde en gzele yazl altn elmay atverir len sofrasna. Her biri kendisinin en gzel olduuna inanan tanra; Hera, Athena ve Afrodit ayn anda uzanrlar altn elmaya. Elma benimdir., Hayr benim, En gzel benim yollu tartma kavgaya dnmek zeredir. Sonunda Zeusa bavururlar; Sen ki, derler Tanrlarn tanrssn, insanlarn atassn, iimizde en gzel kimse altn elmay ona ver! Buyruum odur ki, diye balar sze Zeus; klavuz tanrs Hermes, tanralarla elmay alsn, da danda srlerini otlatmakta olan Troya Kral Priamosun olu Parise gtrsn. Benim adma seimi Paris yapsn. Hermes iletir ba tanr Zeusun buyruunu Parise. Buyurmu Zeus, kabul etmemek olur mu? Paris elmay alr eline; tarihin ilk gzellik yarmasnn yargc olarak tanralar incelemeye balar. ri gzleriyle Hera gzeldir. Elinde kalkan, gzlerinde hareli mavilerle Athena daha bir gzeldir.

166

Hele Afrodit, iinden doduu Akdeniz kpkleri gibi ak, som gzellik gibi gzeldir. Hera, Asya kralln vaat eder; Athena, savalarn en yiidi, insanlarn en aklls klarm seni der. Paris ise, kendisine dnyann en gzel kadnn vaat eden Afroditi dnyann en gzel kadn seer. Artk itiraza mahal yoktur. Baran tanralar, birer parlak yldz gibi gn derinliinden kayarak indikleri, Anadolunun bu gzel dandan ve obandan ayrlarak tekrar Olymposa ktlar. Bundan sonra Afrodit gzelliin esiz tanras olarak kald ve kimse artk onunla boy lemedi. Afroditin vaat ettii Sparta kralnn kars Helene k olan Paris, Heleni Troiaya karr. Bunun zerine Akhallar Yunanistandaki ve adalardaki devletlerden yardm alarak Troiaya saldrr. 10 yl srecek sava balar. Bu savaa zaman zaman tanrlarda karacaktr. Troia bir trl Akhallara teslim olmaz. Bir gn Akhal Akhilleus ve Troial Hektor delloya giriirler ve kavgay Akhilleus kazanr. Ancak, Paris Akhilleusu ldrr. Kenti savaarak alamayacaklarn anlayan Akhallar, tanrlarn

rehberliinde bir hileye bavururlar. Tahta bir at hazrlayarak iine askerleri gizlerler. Bozcaada civarna ekilen Akhallarn bekledii an, Troiallarn tahta at sava ganimeti olarak surlarnn iine almalaryla gelir. Troiaya geri gelen Akhal donanmasna kar koyamayan Troiallar kenti Akhallara brakrlar.145 Gerekten efsaneye atlan adm, ktlkler ve tehlikelerle doludur. Orada somut ve kantlanabilir olan, burada aa yukar, g anlalabilire, dncelerin eitlilik dnyasna ve hayal gcne dnmektedir. Efsanelerin
145

Aynur KSE, Mitolojik Hikyeler Corafyas, Kariekleri Dergisi, Yl 2, Say 2, Krkkale 2005 s.27

167

nereden kaynaklandn ve nasl olutuklarn bilmiyoruz. Onlarn izleri, gemite kaybolmakta. Oysa biz, onlarn balanglaryla ilgili bir ey hissetmeden, gemite dikkatli ekilde dolanp durmutuk. Fakat buna karn, onlarn kklerinin, n Asya blgesinde herhangi bir yerde olduu anlalmaktadr. Ancak bir ey kesin: Tanrlar ve Titanlarla ilgili tm bu efsane ve masallar, "Byk Anne" kltnden daha sonra ortaya kmtr. Bunlar, gcn, aldatmacnn ve ktlklerin artk hi de yabanc olmad yaam ekillerini yanstmaktadr. 146 Yardmseverlik ve iyilikten, ktle, acmaszla ve zorbalklara dek, her eyin bulunduu, eliik grlerin vurguland bir tanrlar dnyasna, ilk kez M.. drdnc bin ylnda, Mezopotamya'da rastlyoruz. Btn bu karmak elerin, yeryznde hkm sren drt doal eden ortaya km olduu anlalmaktadr; sonsuzluktan, srekli deien gkyznden, verimli dnyadan, gl esen rzgrlardan ve grldeyen sudan. Sumerlerde, bu drt eden, drt tanr domutur: Gk Tanrs An; daha sonra Nintu ve en sonunda nanna olan Yer Tanras Uras ya da Ki; Ak ve Bereket Tanras Enlil; gn gnne uymayan Rzgr ve Su Tanrs Enki ki, o "Yer Tanrs" olarak da adlandrlmtr. An ile panteonun en tepesinde ilk kez bir erkek varlk grld. Fakat onun pratik nemi azd. Buna karn, An'n kz nanna ise, yalnzca yeryznde tanrsal stnlk salamakla kalmad, kendinden ncekilerin -Ki, Uras ve Nintu'nun- etkinliklerini krarak, An'n yanndaki yerini de kazand. O, Gk Tanrs ile akraba zinas yaparak, daha nce Anadolu'da rastladmz Bereket Tanras ve Ana Tanra'dan tmyle farkl olar bir yzn de gstermektedir. nsanlar, nasl sahip olma ve g iin tartma iindelerse, Tanrlar da halkn inan dzeyine gre deimektedir.

146

UHLIG, age. s. 184

168

Besbelli ki, kuzey Mezopotamya'daki Mitanni'nin Hurri mparatorluu, M.. 2000 ylnda ortadan kalkan Sumer-Akad dnyas ile Hititlerin gcnn yaylmaya balad Yakndou arasnda, tanrlarn aktarm merkezlerinden biriydi. Bu srada ge Sumerler ile gen Mitanni arasnda dolayl olmayan bir iliki vard. Kuzey Suriye bu dnemde daha ok, Sumer tanrlarnn Hurrilere eritii bir kapyd. Hurriler, Sumer tanrlarn kendilerine ait yerel inanlarla kaynatrp, yeniden dzenlediler. 147 Fakat Hurrice adna karn, onlarn en nemli tanrlarnn, kendi tanrlar ile Mezopotamya tanrlarnn bir karm olduu grlmektedir. Bu durum, Gk Tanrs Teup iin olduu gibi, ayn ekilde Hurrilerin en byk tanras avuka iin de geerlidir ki, bu tanra yeni Mezopotamya'da (nanna'nn ardl) Babil Tanras tar ile de karmtr. Bu gelime, daha sonra Hattua'da karlatmz Gne Tanras ve Gk Tanrsnn ilk plana kmasna yol aan bir akma dnmtr. Dier yandan, avuka, insanlara Gne Tanras Arinna'dan daha yakn durmaktadr. O, ak ve sava tanrasdr, evlerde yada savataki baarlarda olsun, her sahada bereketi salamaktadr. Asl tanrlar ve onlarn ok ynl ilevlerini bir tarafa brakacak olursak, bizim ilgimizi uyandracak olan, her eyden nce, ok eski yaratl efsanelerinde birbirine gemi tanr soylar ve onlarn dramatik kaderleridir. Bizi dndren, birok uygarlk blgesindeki benzerlikler ve bunlarn birbirleriyle olan uygunluklardr. Nitekim Sumerlerin yaratl efsanelerinde, her birinde bir tanr iftinin bulunduu, on be tanr soyu saylmakta, onlarn banda, "reten" tanrlarn babas olarak Abzu ve "herkesi douran" tanra Tiamat bulunmaktadr. Abzu, Tatl Su Okyanusu ile Tiamat ise deniz ile zdetir. Eski Mezopotamya'da su her eyin kaynadr. Su, hayat olas

147

UHLIG, age. s. 185

169

klmakta ve snrlamakta, onun ritmi ise, her iki nehirle -Frat ve Dicle- ve gneydeki deniz tarafndan belirlenmektedir. 148 Sumerlerde olduu gibi, mitolojilerinin balangcnda suyla zdeleen tanr iftine Yunanllarda da rastlamaktayz: Okeanos ve Tethys. Salt bir benzerlik olsa bile, dini-mitolojik, Dou-Bat akmn incelediimizde, tanrlarn soylarnn devamna ve kaderlerindeki artc benzerliklere, yazl kantlar da bulmaktayz. Hurrilerin balangtaki tanr soylar listesinde, pek nemli grlmeyen, eski Hurri tanrs Kumarbi'ye rastlamaktayz. O sonradan, dil bilimciler ve din bilimciler arasnda panteonun dna taan bir sayg grmtr. Bu sayg, "Gkyzndeki hkmranlndan Hkmdarln nceki (dini) arks"nda, soylarnn Gk Tanrsnn ve onlarn tanrlarn sayld

anlamazlklarnn ilendii bir efsane ile ilgilidir. Ne yazk ki, bu olaanst ilgi ekici metni ieren tablet, greceimiz zere, elimize eksik olarak gemitir. Tablet, metnin en gerilimli yerinde krlmtr. Fakat elimizde olan ksm, yine de heyecan duymamz iin yeterlidir. Okuyalm: "Vaktiyle, ok eski zamanlarda Alalu, Gkyz Kralyd. Alalu, tahtta oturuyor. Tanrlar arasnda birinci olan gl Anu, onun nnde duruyor. Anu, onun ayana doru eilmi, imesi iin kupay ona uzatyor149. Alalu, dokuz yl boyunca Gkyz Kralyd. Dokuzuncu ylda Anu, Alalu'ya sava ilan etti ve Alalu'yu yendi. Alalu, ondan kat ve karanlk yerin dibine gitti, girdi karanlk yerin dibine, Anu tahta geti. Anu, tahtta oturuyor, gl Kumarbi ona hizmet ediyor. Kumarbi, onun ayana doru eilmi, imesi iin kupay ona doru uzatyor.

148 149

UHLIG, age. s. 186 UHLIG, age. s. 186

170

Anu, dokuz yl boyunca Gkyz Kralyd. Dokuzuncu ylda... Kumarbi, Anu'ya sava ilan etti. Anu, Kumarbi'ye kar koyamad. Kumarbi'nin elinden kat ve utu Anu. Ve o, gkyzne doru utu, arkasndan Kumarbi yaklat, Anu'yu bacaklarndan yakalad ve gkyznden aa indirdi. Onun cinsel organn srarak kopard, onun spermleri Kumarbi'nin iindekilerle bir bronz gibi birleti. Kumarbi, Anu'nun spermlerini yutunca, sevindi ve gld. Anu, geriye dnd ve Kumarbi'ye yle dedi: Benim spermimi yuttuun iin iinden seviniyorsun. inden sevinme! Ben, senin iine bir yk koydum. Birincisi seni, sert Gk Tanrs ile hamile braktm, ikincisi tahamml edilemeyen Dicle nehriyle hamile braktm, ncs sert Tanr Tasmisu ile hamile braktm ve iki (ilave) korkun tanryda yk olarak iine koydum. Sonunda yle bir hale geleceksin ki, ban dalarn kayalklarna vuracaksn!" Birbirine yapm metinler burada kopmakta. Bundan sonra, krlm paralar var ve bunlar, birok boluk olmasna karn, sonuta ok etkileyici. Orada yle diyor: "Anu konumasn bitirince, yukarya, ge gitti. Ve kendini gizledi. Kumarbi, akll hkmdar, onun azndan kan syledi. Azndan kan... birbiriyle karm, syledi. Kumarbi yukarya ne syledi..." Devam okunamyor. Fakat Kumarbi'nin, babas Anu'ya saldrsyla ilgili rapora gre, Gk Tanrs'nn dier tm tanrlar karsnda zafer kazandna dair her hangi bir kuku yoktur. Bu zaferle o, dier bir parada okuduumuz zere, dierlerini "karanlk topraklara srd" . Bu metinleri elde ettiimiz ivi yazs tabletler, Hattua'nn arivinde bulundu. Eski rneklere gre bunlar, olaslkla M.. 1350'de yazlmt. Burada sz edilen yllar, elbette lmsz, dnya yllardr. Efsane ise, kukusuz Sumer-Akad ve Babil sylencelerine dayanmaktadr. Olun babasn hadmlatrmasna ilk kez burada rastlamaktayz. Bunun bir baka rneini, yzyllar sonra Yunan airi Hesiodos'un nl "Theogonia"snda tekrar grmekteyiz. Bu yaptta, ilk Yunanl tanr soyundan (Okeanos-Tethys

171

ve Gaia-Uranos ile balayan Titanlarn cinsiyetinden) sz edilmektedir. Onlara ve ocuklarna ilikin olarak Theogonia'da yle deniliyor;

"Ve Gaia ile Uranos'tan gelenlerin hepsi, korkun [ocuklard. z babalar onlardan nefret ederdi, ta batan beri. Doar domaz

onlardan biri, Dierlerinin hepsini saklad ve a kmalarn [nledi, Yerin ta derin kucanda, kendi yapt kt harekete sevinerek, Uranos. Fakat iini ekti dev dnya, Yasa dolu ve kt niyetli, hileli kar koyma; Ve o ekillendirdi hemen gri demir nesneyi, Gl bir orak yapt; sevgili ocuklara retmek [iin O yreklendirici konutu, kendi kalbi hznl: "Siz, benden ve korkun babadan olan ocuklar, Bana itaat etmeyi isteyin, bylece alnr [retenden Byk alaklk; su iledi o kendisi nce." Konutu, herkesi dehet kaplad ve onlardan kimse [konumad; ok byk, ok kurnaz Kronos verdi, cesaretle canlanm, yant ulu anneye: "Anne, sz veriyorum sana bunu ve istiyorum seve seve eseri bitirmek, nk kt [naml babamz Beni pek ilgilendirmiyor, nce o kt davrand."

172

Dedi ki; devasa Gaia o zaman kalpten sevindi, yi bir yere saklad ve verdi bir keskin orak Onun eline ve retti ona batan aa kurnazca [evrilen dolaplar. Ve gece geldi gl Uranos, zleyerek sarld tam akla Gaia'ya ve sonsuza dek srd O an uzatt olu sakland yerden sol Elini ve sayla kavrad koskocaman Keskin, dili ora ve biti z babasn aceleyle [utantan Ve Frlatt ora kaarken uzaklara Arkasndan; uup gitti marur ve faydasz biri [olmadan. nk kanl damlalar, o kadar ok aa damlad, Toprak hepsini toplad; dnen yllarn aknda Yaratt bundan Erinyeleri, ok kuvvetli ve byk [titan. Silahlar aydnlatan titan, ne safkan mzra [ellerinde, Doa ilahelerinde de, sonsuz bir dnya diye [adlandrlabilir. 150 Byk uzakla ve yzyllardan oluan zamansal farka karn, konunun yaknl ve ileni biimi artcdr. Bu, rastlant olamaz. Fakat kltr akmlarnn her zaman ayn yada benzer eylerin birbirlerini aralksz diziler halinde izlemediklerini, tersine imdiye dek bilinmeyen safhalarla ve ncelikle uzun yaylma sreleriyle bir al veri iinde olduklarn da biliyoruz. Dier yandan, bizim burada alnt yaptmz efsanelerin arkasnda, yalnzca

150

UHLIG, age. s. 188189

173

ksmen zebildiimiz, kiisel olarak ele alnan tanr yaamlarn aan bir semboln durduunu da dikkate almak gerekir. Dnya apnda yaygn olan efsane konusunda, ilgili bilim dal yneticilerinin zerinde birletikleri dnce; gk ve yer ayrmnn, her iki hadmlatrma olayna esas oluturduu ve bu olayn kkeninin Yakndou'da aranmas gerektiidir. Bu efsane, nce gk tanrlar iin yolu ayor, insanlarn bu dnyada skntsz bir yaam srmelerini salyor. Tanrlarn babalarnn ve Titanlarn -hem Anu, hem de Uranos gk iindirtoprak anaya ar basan gleri krlyor. Burada bizim iimiz, sava ve hkmdarlk nedeniyle ortaya kan gei dnemi dncesiyle ilgilidir. Bu gei dnemi, "Byk Anne" zaman ile deiken, artk ykselemeyen g nedeniyle de gereklerle uyuan bir zaman dilimini kapsamaktadr. Bu deiim ayn zamanda, Yakndou'da tanralarn neminin yadsnamayacak ykseliini de kantlamaktadr. Greceimiz zere, kadn glerinin Yunan panteon'unda yaylmasnda bu deiimin nemli etkisi olmutur. Dier yandan Yer Tanras Gaia rneinde, deien bir evrede kadn davranlarnn deiimini de grmekteyiz. ncelemelerimizde, efsanelerin deiimine baka bir adan de dikkat etmek zorundayz. Yunanllarda hadmlatrma, bir orakla, yani planl ve ara kullanlarak yaplrken -kt niyetli bir ilem olup, ahlaki adan tartmak gerekir- Kumarbi ilemini aniden ve silah kullanlmadan yapmtr ve Kumarbi efsanesinin daha sonraki bir blmnden rendiimize gre, orak g ve yeri ayran bir ara olarak, ayn zamanda Hurri-Hitit orijinine geri gitmekte ve hadmlatrma efsaneleri yukarda deinilen balamda, gn ve yerin ayrlmas dncesiyle desteklenmektedir. Yerin ve gn bu ayrm, gnein, ayn ve yldzlarn parldamasyla, yaamn yaylmasyla ve yaam srdren verimliliin oluumuyla balamaktadr.

174

Her iki korkun Hadmlatrra ileminde, tm yaamlarn en nceki balangcnn sembolik ifadesini grmekteyiz -bir devrim-, bundan sonraki metinler, yaam ok ynl grnt ekilleriyle ortaya koyan savalar ve tartmalar teyit etmektedir. Kumarbi daha sonraki bir efsanesinde, Gk Tanrsn tahtndan etmeye ve kendisinin kaybolan gcn yeniden geri kazanmaya kalktnda, bir kayadan, ta devi Ullikummi'yi yaratt. Onu, g ve yeri tayan dev Upelluri'nin sa omzuna oturttu. Ullikummi, devin omzunda yle devasa byd ki, neredeyse ge eriecek ve tanrlar iin bir tehlike, olacakt. Tanrlardan biri, srekli byyen yk nedeniyle Upenuri'ye ne halde olduunu sorduunda, Upelluri yle yant verdi: "G ve yeri benim zerime kurduklarnda, bir ey sezmedim. Sonra g ve yeri, bakr bir orakla birbirlerinden ayrdklarnda, bir ey hissetmedim. Ama imdi sa omuzum aryor. Orada, yukarda Tanrnn kim olduunu bilmiyorum." Bu szlerden sonra, Upelluri'nin omzundaki devasa ta gren Bilgelik Tanrs Aja, yle konuur: "Beni dinleyin, siz tarih ncesinin tanrlar, eski szleri bilirsiniz. Saygya layk babalarnzn, dedelerinizin zamanndaki kilit vurulup mhrlenmi evlerini yeniden anz. Tarih ncesi babalarnn mhr getirilmeli ve onunla yeniden mhrler vurulmal. G ve yeri birbirinden ayrm olan, ok eski bakr orak da yeniden dar kartlmal. Onunla Ullikummi'nin, Diyorit'in, ayaklar kesilmeli. Onu Kumarbi, tanrlara kar bir asi olarak yaratt." Burada, gk ve yer ile tanrlar ve insanlar arasndaki dengenin korunmas iin, orak, bulunduu yerin altndan alnmaldr. lgi ekici olan, Yer Tanrasnn -Yunanllarda olduu gibi- yaam srdren silahn (orak) koruyucusu olarak arlmayp, tersine "tarih ncesinin tanrlar" diye arlmasdr. Burada cinsiyet savann, rahipler tarafndan yaratlan efsanenin eski bir ekli olarak dile getirilip getirilmediini bilemiyoruz. Fakat gerek olan, Kumarbi efsanesinin de, tpk Hesiodosun Theogonia'sn da olduu gibi, tanrlarn sa kalmas ve bylece ona sayg gsteren insanlarn

175

sreklilii ile ilgili olduudur. Hesod'un Theogonia'sn da, sonuta acmasz, kendi ocuklarn yutan Kronos, kars Rheiann yapt bir hile yardmyla Zeus tarafndan yenilmektedir. Zeus, deyim yerindeyse, imdi tanrlarn insani boyutlarndadr. Bu durum her eyden nce tanralarla, daha genelleme yaparsak kadnlarla olan ilikilerinde ifadesini bulmaktadr. Zeus'un Doulu rnei yoktur. Onda eski Yunan Yaratcln grmekteyiz. Zeus, olaslkla daha eski HintAvrupal gmenler tarafndan, Bitkiler Tanrs olarak Ege'ye tanmt. Tanr olarak, Yunan panteonunda Tanrlarn Babas olarak seilmiti. Bylece, efsanede Girit'te olduu belgelenen doumuna ve gerek bir Tesalya Tanrs olmasna karn, Homer'in ve Hesiodos'un braktklar
151

gibi,

Yunan

mitolojisinde ve Theogonia'da Tanrlarn Tanrs olmutur. C. ANTK YUNANDA DN

Eski Yunanda kaynan Anadolu, Girit ve Mezopotamyadan alan, tanrlarn ou dou kkenli olan ok tanrl bir din anlay vard. Yunan dininin olumasnda destanlarn nemli rol olmutur. Hatta destanlar yazan airler bu dini ekillendirmitir. nk Yunan airleri destanlarla birlikte eski Aka, Dor ve Anadolu tanrlarn kendi tanrlar dnyasna katmlar, bu tanrlarn ad, grev ve nfuz alanlarn belirlemiler, bu tanrlar insan biiminde dnp gstermilerdir. Buna gre bir ksm erkek bir ksm dii olan bu tanrlar insanlar gibi evlenip yiyip-ien, oluk-ocuk sahibi ve iyi-kt olan; ama insanlardan ise daha gl, gzel ve lmsz iiyor varlklard. lmszlkleri kaynaklanyordu. nektar adl hayat suyunu olmalarndan

151

UHLIG, age. s. 184192

176

Eski Yunanllar tanrlarna kendi anlaylarna gre ve istedikleri gibi ibadet ederlerdi. Yunanllar tanrlarn memnun etmek ve ktlklerden korunmak iin onlara ibadet ederler, kurbanlar keserler, istedii yerde ve biimde bunu yapabilirlerdi. Sadece byk tanrlar erefine belli zamanlarda toplu oyunlar ve enlikler dzenlenirdi. Bunun dndaki en belirgin ibadet ekli; sa samak ve kurband. Tapnaklar ibadet yeri deildi; buralarda sadece tanr heykelleri ve tanrlarla ilgili kutsal eyalar saklanr, nnde de dini trenler yaplrd. Yunanllar ayrca bayramlarda ve dini trenlerde tanrlar erefine araba yar ve spor karlamalar da dzenlerlerdi. Bu yarmalarn en by batanr Zeus erefine Olimpos da eteklerinde drt ylda bir dzenlenen ve ilki M.. 776 da yaplan Olimpiyat oyunlar idi. Alt gn boyunca sren bu dini nitelikli spor yarlarna plak olarak katlan genler eitli dallarda yarrlar, birinci gelenin bana bir elenk konur ve heykelinin yaplmasna izin verilir ve lkesinde trenlerle karlanr ve saygnlk kazanrd. Tanrlar batanr Zeus etrafnda bulunurlar. Olimpos Da

meknlardr. Zeus gk tanrsdr; bulutlara, yamura ve yldrmlara egemendir. Zeusun pek ok ei olmutur ama en nemlisi ayn zamanda kz kardei olan Heradr. Hera evliliin ve gebeliin koruyucusudur. Zeusun aklarna karr ve onu rahat brakmaz. Bilgelik ve sava tanras Athena Prometheusun Zeusun alnn baltayla yarmas sonucu bu yarktan zrhlara brnm ekilde kmtr. Genellikle Pallas Athena diye anlr. Hera Zeusun alnndan Athenay karmasna fkelenmi ve kimseyle birlikte olmadan ate ve demircilik tanrs olan Hephaistosu dourmutur. Hephaistos gzellik ve ak tanras Aphroditenin eidir. Ama Aphoridite onu Aresle aldatmtr. Ak tanrasnn baka sevgilileri de olur. Genellikle gzeller diye anlan Kharitler, Horalar ve Eros tanrann etrafndadrlar. Zeusla Letonun birlikteliinden musikinin ve biliciliin tanrs Apollon ve bakire, avc tanra Artemis olmutur. Apollon plastik sanatlar, , ly,

177

dengeyi, akl simgeler. Artemis oku tanradr ve insanlar oklaryla ldrr. Olimposlu tanrlardan biri olan Ares Athena gibi sava tanrsdr ama akln ynettii bir sava deil lgn sava ve amasz kym simgeler. Tanrlarn habercisi Hermestir. Daha ocukken kurnazlyla dikkat eken tanr Zeusun gvenilir elisi, yolcularn, tccarlarn ve hrszlarn da koruyucusudur. Olimposun en nemli tanrlarndan biri olan Poseidon, Zeusun kardei ve denizlerin tanrsdr. Denizlerden baka topranda sahibidir. Deniz altndaki saraynda yaayan Poseidon deniz yaratklaryla evrili olarak dolar. Sinirlenince denizi alt st eder. Toprak, bitki ve bereket tanrs; zm balarnn ve arab koruyucusu Dionysostur. Alaynda bulunan Silenoslar, Satirler, Bakkhalar onun iin dinsel trenler dzenler. Dionysos gibi toprak ve bereketle bir tutulan tabiat tanras Demeter Zeusla birleerek ller lkesi tanras Persophoneyi dourur. Persophoneyi karp yeraltna gtren Hades ller lkesinin tanrsdr. Hadesin lkesi Tartaros ve Erebos olmak zere iki blmden oluur. Pek ok efsaneleri olan bu tanrlarn dnda Zeusun evresinde daha az nemli olan tanrlar ve tanralar bulunur. Bunlar gk ve atmosfer tanrlar, su tanrlar, orman ve kr tanrlar, toprak ve cehennem tanrlar, insan hayat ve kaderiyle ilgili tanrlardr. Yunanllar dinsel ibadetlerini ak havada veya basit yerlerde yaparlard. Tanrlara ise gittike geliim gsteren tapnaklar ina etmilerdi. lerinde tanr simgesinin korunduu bu tapnaklarda tanrlara kurban ve sunular-hayvanlar- adanyordu. Dinsel tren tapnan nnde darda yaplyordu. Sunaklar yapnn genellikle dousunda yer alyordu. Yoksullar kurban yerine kilden kopyasn sunuyorlard. Homeros destanlarnda nce bu dnyay gz nnde bulunduran gereki bir gr olmasna ramen ller dnyas da bulunur. Hadesin buyruu altndaki bu dnya souk, ksz ve gszdr. Ruhlar dnyada

178

kendi iradelerine egemen olmakszn glgeler gibi dolarlar.

152

Antik

Yunanda dini trenler tapnaklarn nnde duran sunakta yaplrd. Rahipler ehirlerdeki toplumlar tarafndan seilmi devlet memurlaryd. Her Yunanl kendi dinini kendi seiyor ve kendi dnya grne gre kavryordu. 153 Dindarln artmasyla tanrlarn khinlik gcne olan inan artmaya balad. Delfoi Apollonu biliciliiyle n salmt. Her trl resmi ve zel iler iin bu tanrya bavurulurdu. Burada Pytia araclyla Apollona soru yneltilir. Ak olmayan cevaplar tanrya Loksias -dolambal- lakabnn taklmasna neden olmutur. Herkes evinin hemen yannda kk bir harcama ile danabilecei bir kehanet evini her zaman bulabilir. Buralarda tts ve kandil yaklr, yanna biraz para konur ve soru tanrnn kulana sylenir. Buradan ayrlrken de kulan tkar. Daha sonra duyaca ilk ses cevaptr. 154 Apollonun esinledii ngrme yetisiyle insanlar kadn veya erkek yani bilici, falc ve khin olurlar. 155 nsann yaratlmas efsaneye gre Titan soyundan Prometheus tarafndan olmutur. Prometheus suya yada gzyalarna kil kartrarak lml bir varla ilk biimini verir. Sonra amurdan yaplm bu bedene yaam soluu fler. Baka bir efsanede ise Prometheus insana biim verir ama hayat ve ruhu Athena verir. 156 Arkaik dnemde Yunanistanda llerin baka bir dnyada mrlerini srdrd inanc vard. Bu nedenle ller iin zenle mezarlar yapmlardr.
152 153 154 155 156

Arif Mfit MANSEL, Ege ve Yunan Tarihi, TTK Yaynlar, s. 139, Ankara 1988 MANSEL, age. s. 142 H ESTN, C. LAPORTE, Yunan ve Roma Mitolojisi, Tubitak Yaynlar, s. 69, Ankara 2003 Azra ERHAT, Mitoloji Szl, Remzi Kitabevi, s. 54, stanbul 1984 Bedrettin CMER, Mitoloji Szl, H.. Yaynlar, s.7, Ankara 1980

179

Bu inancn kuvvetlenmesiyle halk Olimpos tanrlarn daha az nemser olmu ve daha gl bir din aramtr. Bunlardan biri olan Dionysos dini insanlar dnyaya nfuz eden ve hayat veren bu tanrya yaklatrmak amacndayd. Dionysosun mritleri geceleri yksek yerlerde ellerinde mealeler olduu halde flt ve davullarla grltl trenler yaparlar, bol bol arap ierler, dans ederler, kutsal hayvanlar paralarlar ve bunlarn kann araplarna kartrarak ierler ve etlerini i olarak yerler bylece tanrsal z vcutlarna soktuklarna inanrlard. 157 Orfeus dininde ise insan ruhunun tanr paras olduu iin lmsz olduunu, mezar gibi tkal olduu zaman insan vcudunda azap ektiini, lmle de ruhun vcuttan kurtulmad gr vard. Bu dine girenler temiz yaayabilmek iin oru tutmak, ile ekmek ve toprakla temizlenmek zorundadr. Dinin gerektirdiklerini yerine getirenlerin ruhlar vcutlarndan kurtulur. Kendi iine dnme, bedenden syrlabilme nerilir. Anadolu, Trakya ve Yunanistan dinlerinin karm olan Orfeus dini 7.yy dan sonra yayld ve 6., 5. yzyllarda rol oynamaya devam etti. Helenistik Dnemde kurulan pek ok yeni Yunan ehrinde tapnaklar yapld. Ancak Olimpos tanrlarna gven azald. Orfeus diniyle birleen Demeter klt Yunan dnyasna yayld. Bunun yan sra Dou lkelerin inanlar ve mistik trenleri Yunan dnyas zerinde etkisini artrd. Eski Msrda Osirisin lm, dirilii, sisin Tanry aramas, Mezopotamyada Temmuzun, Mardukun lmleri, sonra dirilileri, Fenikede Adonis bayramlar, Anadoluda Telipinunun maceralaryla ilgili temsiller dini tiyatro gibi dzenleniyordu. Bu etkilerle Yunanistanda da Dionysos ve Seres iin dini trenler yapld. Bu trenler dou kkenli mistisizmin yaylmasna sebep olduklar gibi lmden sonra tekrar yaamay vaat eden sis-Osiris inanc M. 4. yzyldan itibaren benimsenerek mistik akm kuvvetlendirdi. 158
157 158

MANSEL, age. s. 220 Belks MUTLU, Bat Sanatnda Biimlenme ve Dou Akdeniz, .D.G.S. Yaynlar, s. 65,

stanbul 1977

180

Msr yeralt tanrs Osiris Apis -Yunancada Serapis- iin tapnaklar yapld. Yunan dini Hellenizmden sonra Romay da etkilemitir. Romallar Yunanllarn 12 ba tanrsn benimsemilerdir. Yunanllar her alanda olduu gibi din ve mitoloji konularnda da Mezopotamya ve Anadolunun etkisinde kalmlardr. rnein, Hesiodosta Zeustan nce Kronosun, ondan da nce Uranosun batanr olmalar Mezopotamyadaki Kumarbi efsanesinde de grlr, orada sra: Anu, Kumarbi, Gk Tanrs biimindedir. Bu tanrlar birbirlerinin yerini zorla almlardr. Kumarbi, Anunun erkeklik uzvunu dileriyle kopararak onun yerine geer. Hesiodosta ise Kronos Uranosun erkeklik uzvunu orakla bierek onun tahtna oturur. Yunanlarn tanrlar Doudaki tanrlarn yaptklar ii grr. Bu nedenle birok Yunan tanrsnn Dou kkenli olduu anlalmtr. D. ANTK YUNANDA ASTRONOM Bilgi, ilk uygarlklarda yararl amalar iin kullanlm ve kayt tutma, politik ynetim, ekonomik hareketler, takvimsel doruluk, tarm ve mhendislik projeleri, tarm ynetimi, tp ve tedavi, din ve astrolojik kestirim konularnda yararl hizmetler salamtr. Devlet ve tapnak yetkilileri, bilginin yazmay bilen bilgili kiilerle edinilip uygulanmasn desteklemitir. lk devletlerin tm, bir lye kadar, matematik ve doa bilgisiyle uraan bir brokrasi ve brokratik sivil hizmet oluturup bunu srdrmtr. Mezopotamya kent devletlerinde, bilgili memurlar, saray astrologlarn ve zel takvim grevlilerini altran eitli brokratik kurumlar egemen olmutur. 159

159

James McCLELLAN, Harold E.DORN, Dnya Tarihinde Bilim ve Teknoloji, Arkada

Yaynlar, s. 5455, Ankara 2006

181

lk uygarlklarn her biri kendi matematik sistemini gelitirmitir. Eski Sumerler ve Babilliler (bizim ondalk yani 10 tabanl sistemimizden farkl olarak) altml yani 60 tabanl bir yntem gelitirmilerdir. Bu sistem, tmyle tutarl olmasa ve balangta sfr iermese de, rakamlarn 60'n slerini temsil ettii hane deerli ilk sistemdi. Altml sistemin kalntlar bugnk 60 dakikalk saatte, 60 saniyelik dakikada ve 360 derecelik emberde grlebilir. Babilli matematikiler, matematiksel ilemler iin, arpmlar, bire blmeler, kareler, kpler, Pisagor lleri ve benzerleriyle ilgili say izelgeleri kullanarak, bileik faiz hesaplayan, ikinci ve nc dereceden terimleri olan denklemleri zmn salayan hesap cetvellerini kullanarak karmak hesaplar yapabiliyorlard. Eski Msrdaki "katlama yntemi," yani saylarn iki katn tekrar tekrar alarak arpma sreci, zellikle Romen stili say sistemiyle kullanlyd. Msrl matematikiler Pi deerinin (Babilli matematikilere ve ncil'in kaba 3 deerine karlk) daha iyi bir kestirimini (256/81 yani 3,16) yapm ve kesirlerle almay salayan izelgeler gelitirmilerdi. 160 Matematikilerin ilk uygarlklarn her birinde uratklar problemler, ilgi alanlarnn pratik ve yararc ynlerini yanstmaktadr. Genellikle, saylarn soyut adan ok az anlald yada hi anlalmad matematiksel izelgelerle zlen mhendislik veya alveri hesaplamalar yaygnd. zme, bir bilgisayarn bir denklemi ele al biimine ok benzer ekilde ("a'nn karesini al, a ve b'yi arp ann karesini ve a ile b'nin arpmn ekle" gibi), genellikle reete biimiyle ("2 fincan eker, 1 fincan st, vb. ekle" gibi) ulalyordu. Hesaplama izelgeleri, bunlarn nasl yapldklarn bilmesek de, hesaplama asndan gvenilirdi ve doru sonular veriyordu. 161

160 161

McCLELLAN, E.DORN, age. s. 59 McCLELLAN, E.DORN, age. s. 60

182

Yunanllar henz soyut matematii bulmamlard ama ilk yazclarn ilerinde, birka olayla snrl olarak, ok seyrek ve yararc olmayan bir "oyunculuk" ak olarak grnmektedir. rnein, Babil' de matematikiler, akla gelebilir bir mhendislik yada hesaplama gereksinimi yokken, 2'nin karekkn virglden sonra alt haneye kadar hesaplamlard. Aslnda Eski Mezopotamyada bileik faiz hesab iin 2'nin karekknn son derecede yaklak bir kestirimi kadar soyut grnen sl (eksponansiyel) fonksiyonlarla ilgili ilev izelgeleri kullanlm ve baka problemlerle ilikili olarak "ikinci dereceden denklemler" zlmtr. Kaltm (Miras) paylarn ve tarlalarn blmn belirlemek iin lineer (dorusal) denklemler zlmtr. Tama yklerinin abuka hesaplanmas, yap malzemeleri iin katsay izelgeleri kullanlm olabilir. Deerli madenler ve ekonomik mallarla ilgili katsaylarn da benzer pratiklikte uygulamalar olduu kestirilebilir. Geometri ise, bir bo zaman ura olmak yerine, kanal ve alt yap bileenlerinin yapmnda hacim hesab iin kullanlmtr. Tm tarm uygarlklar astronomik gzlemlere dayal takvim sistemleri gelitirmilerdir. lk uygarlklarn bazlarnda, gelimi astronomik aratrmalar diyebileceimiz almalar vard. Tarm toplumlarnda, doru takvimlerin, yalnzca tarmsal amalar iin deil, dinsel trenleri dzenlemek ynnden de yararl ve gerekli olduu aktr. Takvimin, rnein anlamalarn (kontratlarn) ve gelecekteki ticari ve ekonomik ilerin tarihlenmesindeki nemli ilevini burada ayrca aklamaya gerek yoktur. M.. 1000'de Mezopotamya'da olduka doru bir takvim vard. M.. 300 ylnda Mezopotamyal takvim uzmanlar sonraki yzyllarda da geerliliini koruyan soyut bir matematiksel takvim gelitirmilerdir. 365 gnlk Gne ylyla aka uyumsuz olan 354 gnlk ay yln benimsemi olduklarndan, ay dnemleri ile (mevsimsel) Gne yllarnn uyumunu salamak iin zaman zaman bir ay dneminin daha takvime eklenmesi

183

gerekiyordu. Babilli astronomlar 19 yllk dnemlerde takvime bu ekilde yedi ay dnemi eklemitir. Eski Msrdaki din adam-astronomlar iki ayr ay takvimi kullanm olmalarna ramen, Msrllarn resmi yaam nc bir sivil Gne takvimine gre dzenlenmitir. Bu takvim 30 gnlk 12 aydan ve 5 enlik gnnden olumutur. Buna gre, 365 gnlk sivil takvim Gne ylndan her yl eyrek gn sapm ve bylece sivil takvim, uzun Msr tarihi boyunca her yl geriye doru srklenerek, her 1460 ylda (4 defa 365), bir Gne-tarm yln tmyle iine almtr. Sivil takvimle Gne takvimi bu ekilde, bir kez M.. 2770'te ve bir kez de M.. l3lO'da akmtr. Msr'daki ana olayn, yani olduka dzenli olan Nil taknnn, takvimden bamsz ve her yl Sirrus yldznn ufuk izgisi zerinde mevsimsel olarak ilk kez grnmesiyle tahmin edilebildii akla getirildiinde, bu karkln da pek bir neminin olmad grlmektedir. 162 Takvim, astronomi, astroloji, meteoroloji ve sihir; Mezopotamya, Msr, Hindistan, in ve Amerika'da yinelenen genel bir modelin paralarn oluturmutur. Bugnk farkl grlerimize ramen, bu ilk uygarlklardaki almalar ayrlamaz bir birlik oluturduklar iin, astronomiyi astrolojiden yada astronomlar astrolog ve sihirbazlardan ayrmak olas olmad gibi, anlaml da deildir. Astroloji ve by, tarmsal rnlerin yazgsn, askeri eylemlerin sonucunu yada kraln gelecekte yapaca ileri kestirmekte kullanlan evrensel dzeyde yararl bilgiler eklinde grlmtr. Aslnda bunlar, (her eye ramen mevsimleri kestirebilen) takvimsel astronomi yannda, ilk uygulamal bilimleri oluturmutur. Babil' deki astronomi, tm eski bilimsel geleneklerin en gelimi olanyd. Eski Babilde, gelecei grmek iin hayvan barsa okumak yerine yldzlarla ilgili bir dine gei, gkyz hakkndaki almalar

162

McCLELLAN, E.DORN, age. s. 61

184

cesaretlendirmi olabilir. Astronomik gzlemlerin kaytlar M.. 2000'e kadar gitmektedir, srekli gzlemler ise M.. 747'den balayarak yaplmtr. Babilli astronomlar, balca gk cisimlerinin uzak gelecekteki hareketlerini M.. 5. yzylda kestirebiliyorlard. Mezopotamyal astronomlar; gndnmleri, ekinokslar ve Gne ile Ay'n evreleri konularnda olduka uzmanlamlard. zellikle daha sonraki Babil astronomisinde, Gne ve Ay tutulmalar ile tutulma sreleri anlalm ve ngrlebilmiti. Astronomlar, zellikle sabah ve akam yldz Vensnki bata olmak zere, gezegenlerin dou, bat ve grnme zamanlarn hesaplamlar ve bunlarn ileriye dnk kestirimlerini yapmlardr. Babil astronomisi ve altml sistemden kalanlar, yalnzca emberi derece olarak lmemiz iin deil, yedi gnlk hafta ve gezegenlerin tannmas iin de ok nemli olmutur. Aslnda, Babil astronomisindeki birok teknik 'yol ve yntem', daha sonra Yunan ve Helenistik astronomlarca alnm ve benimsenmitir. Burada vurgulanmas gereken nokta, Babilli astronomlarn yapt aratrlmaldr. Hi kukusuz, gkyzn gzlemleme aygtlaryla inceledikleri ve doru kaytlar tuttuklar aktr. Artk biliyoruz ki, gzlemleme ve kayt tutmaktan ok daha fazlasn yapmlar ve belirli astronomi problemlerini zmek iin sistematik aratrmalar yrtmlerdir.163 Konuyla ilgili olarak "yeniay problemini" burada aklamak bilgilendirici olacaktr. Babilli astronomlar takvimsel ve dinsel nedenlerle ay aynn gn olarak sresini bilmek gereini duymulardr. ki dolunay yada iki yeni ayn arasndaki gn says, yani kavuum ay 29 ve 30 arasnda deiir (ortalamas 29,53 gndr). Verilen bir aydaki gn says hangisi olacaktr? Yant, bamsz birka deiken etkilemektedir: Bunlar, gkyzndeki Gne ve Ay arasnda yeryznden grlen greli uzaklk yln mevsimi ve uzun dnemli ay evrimleridir. Bu bamsz deikenlerin varl nedeniyle, yeni ayn yeniden grnme zamann ngrmek aka zorlamaktadr. Babilli astronomlar aratrma yaparak "yeni ay problemi" konusunda yeni bir Ay'n

163

McCLELLAN, E.DORN, age. s. 62

185

ne zaman grnr olacan gvenilir bir biimde ngren tam doru astronomik izelgeler oluturabilecek kadar uzmanlamt. "Yeni ay problemi," Babilli astronomlarn ok belirgin bir problem zerinde (29 yada 30 gn) etkin aratrmalar yaptn gstermektedir. Bu aratrmalar gzlem, matematiksel zmleme ve olaylarn modellenmesine dayandrlmt ve daha ok dikkatin gkyznde neler olup bittiine deil de matematiksel evrimlerle ilgili soyut modellere verilmesi lsnde kuramsald. Hi kukusuz Antik Yunan dncesi birok bakmdan Msr, Mezopotamya ve Yakn Dou uygarlklarnda hlihazrda olumu bulunan bilgi birikimlerinden etkilendi. Bunlarn banda zellikle mitoloji, tp, kimya, matematik ve astronomi gelir. lka doa dnrlerinden olan Thalesin Msra ve Mezopotamyaya gittii ve orada matematik ve astronomi konusunda baz incelemeler yapt kesindir. Sonra, Pythagoras ve Platonun Yakn Douda kkleri bulunan say mistisizminden etkilendikleri kabul edilmektedir. Bu bakmdan olmak zere, en azndan Msr ve Mezopotamya uygarl ile Antik Yunan uygarl arasnda tarihsel bir devamllk olduu sylenebilir. Msr ve Mezopotamyada gelimi olan zellikle astronomi ve matematik bilgisi Antik Yunan bilimine temel tekil etmeleri bakmndan son derece nemli tarihsel bir rol oynamlardr. Philosophiann ilk temsilcisi olan Thales ve onu izleyen filozoflarn, rnein Anaximandros, Pythagoras ve Platon, Msr ve Mezopotamyadaki bilgi birikiminden nemli lde etkilendikleri ve yararlandklar ve bu etkilenmenin bilim alannda Hipparkos, Heron ve Diaskorides ile devam ettii bir gerektir. Ancak; Msr ve Mezopotamya ile Antik Yunan arasnda inkr edilemez olan bu etkilenme, bu temas, Antik Yunanda bilimin, felsefenin ve buna bal olarak demokrasinin douunda ne derecede nemli olmutur? Yoksa insanlk tarihinde bu olaanst gelimenin nedenini bizzat Antik Yunan dnyasnn kendinde mi aramak gerekir? Bu sorularn yantlanmas iin, bu kez de Antik Yunan

186

uygarlna dnerek, onu oluturan temel niteliklerin neler olduunun tanmlanmas gerekmektedir. Yunan astronomi kuram konusunda Eflatun'dan nce bir dnce birlii yoktu. Sokrat ncesi gelenein ad, nerilen modellerin eitlilii nedeniyle ktye kmt. M.. 6. yzylda Milet'li Anaksimandros, dnyann bir disk olduu, bolukta doal bir biimde yzd ve insanlarn onun dz yzeyinde yaad tezini ne srmt. Buna gre, gkyznde ate tekerlekleri vard ve grdmz parldayan cisimler aslnda ate tekerleklerindeki deliklerdi. Yldzlarn tekerlei dnyaya en yakn olan ve Gne'in tekerlei en uzak olanyd. Tutulmalarn nedeni ise deliklerin kapanmasyd ve gk tekerleklerinin konumlar belirli matematiksel oranlarla belirleniyordu. Bu evrensel model, yalnzca bir model olmas bakmndan, yani gerein basitletirilmi bir benzetimi ve oluturabileceimiz bir benzerlik olmas nedeniyle dikkat ekicidir. Anaksimandros'un gr, dnyay neyin desteklediini, yani dnyann bir boluun ortasnda konumlandn aklamas bakmndan, Anaksimenes'in sonraki modeline ek olarak (ki bu modele gre dnya havayla ayakta duran bir masayd), Msr ve Mezopotamya evren kuramlarna oranla da daha gelimiti. Pisagorcularn modeli ise dnyay evrenin merkezinden alm ve dnyann (belki Gne'in de) belirsiz bir merkezi atein ve hatta daha gizemli bir kart dnyann evresinde dolatn ileri srmtr. Bu modellerin mekanik ve belirsiz matematiksel nitelii, onlar karakteristik Yunan bulular haline getirmi ama savunucular modellerle ilgili hibir ayrntnn peinden gitmemitir. 164 Pythagoras astronomisinin Babillilere ok ey borlu olduu aikrdr. Pythagoraslar da, Babilliler gibi gk cisimlerinin ilahi olduklarna inanmlard. Yine Babilliler gibi, gezegenlerin yere farkl uzaklklarda bulunduklar ve yere yldzlardan daha yakn olduklar fikrini kabul etmilerdi. Pythagoraslar, saylara olan sevgileri nedeniyle, gezegenlerin yere olan
164

McCLELLAN, E.DORN age. s. 80

187

uzaklklarn, onlarn periyodik hareketlerini belirleyerek incelediler. Sonuta gezegenlerin yer etrafndaki dolanm hzlarna dayanarak bir uzaklk sralamas belirlediler. Bu sralama, Yer, Ay, Merkr, Vens, Gne, Mars, Jpiter ve Satrn eklindeydi. Daha sonra, hibir gezegenin Gnein diski nnden gemediini gzlemlediklerinden, Merkr ve Vens Gnein arkasna yerletirerek sralamay dzelttiler. 165 Atinal Eflatun (M.. 428347) rnei ve Eflatunun geometrik astronomisi, bizi Sokrat ncesi kurulu andan alp, klasik 4. yzyl Yunanistan'na salam bir ekilde indirir. Eflatun, "felsefeyi gklerden yere aran" 4. yzyl ustas Sokrat'n rencilerinden biriydi. Sokrat, genliinde doa felsefesiyle ilgilendii sylense de, doay inceleyerek kesin bir ey renilemeyecei sonucuna varm ve bunun yerine dikkatini insan deneyiminin ve iyi yaamn incelenmesine odaklamtr. Ama politik gce kar geldii iin lm cezasna arptrlmtr. M.. 399'da cezasnn yerine getirilmesinden sonra felsefi cppesi, grnrde kendisini doayla ilgili dorudan aklamalarda bulunmak iin daha hazrlkl gren Eflatuna gemitir. Eflatun, Atina'da bulunan ve 800 yl yaayan zel Akademisini (Akademia) kurarak felsefe ve doa felsefesi almalarna ekil vermitir. Akademinin ana kaps'na yazlm olan u sz de nemliydi: "Geometri cahilleri girmesin." Geometri, Eflatun ve felsefesi iin ileri bir disiplin biimi ve metafiziksel olarak soyut ve kusursuz her eyin bir modeli olarak nemliydi. Geometri, Eflatun'un madde kuramnn be temel elementi olan toprak, hava, ate, su ve eteri, geometricilerin yalnzca be adet olabileceini kantlad benzer ve dzenli okgen yzeyleri olan be adet kusursuz boyutlu okyzller olarak tanmlarken de nemliydi. Ancak Eflatun, ciddi bir geometrici yada matematiki deil bir filozoftu. Hatta astronom da deildi. Gkyzn

165

Colin A. RONAN, Bilim Tarihi, Tbitak Yaynlar, s. 8182, Ankara 2005

188

gzlemlememiti ve bunu yapanlar kk grmt. Yine de, Timaios adl diyalogunda Eflatun merkezdeki dnyann ortak bir eksen zerinde eitli gk cisimlerini tayan bir dizi dnen kreyle mekanik olarak birletirilmesini ieren olduka karmak bir gkyz modelini ortaya koymutur. Eflatunun kozmolojisinin gizemli bir yan ve yzyllarca sregelen yaygn bir felsefi dnce, gklerin canl ve kutsal olduuydu. Kozmolojik model etkili olsa da, Sokrat ncesi modellere gre birok ynden herhangi bir ilerleme gstermiyordu. Ancak Eflatun, Yunan astronomlarn problem zmne ynlendirerek astronomi ve bilim tarihine byk ve srekli bir etkide bulunmutur. Eflatun, gk cisimlerinin duran bir dnya evresinde emberler izerek dndne inanyordu. Eflatun, apak gibi grnen bu dnceyi, ne Gne, Ay, Gezegenler, Sabit Yldzlar ve gkyzndeki dier cisimlerin her 24 saatte embersel yaylarda hareket ettiklerini gzlemledii iin edinmitir, ne de gk cisimlerinin nceki kuaklardan aktarlan deneyimlerle de bilinen hareketleri dnda, zde deimez olduklarna inand iin. Eflatun gk cisimlerinin hareketiyle ilgili bu grlerini, her eyden nce ana ilkelerine dayandryordu. Eflatun, grkemleri ve neredeyse kutsal durumlarndan dolay gklerin sonsuz, deneyst ve kusursuz bir saf biimler dnyasnn somut eklini temsil ettiine inanmt. Eflatunun Biimler dnyas, zaman ilikileri iinde tanmlanm dnyamzn solgun ve kusurlu bir yansmas olduu deimez bir ideal gereklikten olumaktadr. Bu nedenle, emberin ba ve Sonu olmayan sabit erilikte bir biim olmas asndan, gk cisimleri iin uygun olan tek hareket biimi embersel hareketti. Ayn ekilde Eflatun, biimler dnyasnn kusursuzluunu gklerin sadakatle yanstt ve dzgn hareket deiimin kusurunu gsteren hzlanma yada yavalama olmakszn sabit bir hzla ve sapma olmadan yapld iin, gkyznn ister istemez dzgn bir biimde hareket etmesi gerektii sonucuna varmtr. Gksel krelerin eski zamanlarda yaptklar dnlen dzgn embersel hareket, bu tarihlerden sonra artk sorgulama konusu olmamtr. Gksel hareketlerin ounluu embersel grnse de, baz hareketlerin embersel ve dzgn

189

olmadklar ok aktr. Yldzlarn gnlk hareketleri, Gne'in gkyzndeki yllk gezintisi ve Ay'n aylk dn grnrde embersel olsa da, gkyzndeki baka hareketler, zellikle gezegenlerin yada "gezgin yldzlarn" birka aylk dnemlerde gzlemlenen hareketleri byle deildir. Gezegenler, sabit yldzlarn oluturduu arka plana gre, gkyznde byk ve embersel olmayan alanlar tarayarak yollar boyunca yavalar, durur, geriye hareket eder, yeniden durur ve ilerler. Eflatun, nl ifadeyi kullanmak gerekirse, "gksel olaylarn kuraln kurtarmak" iin astronomlar, ember kullanmalarn isteyerek harekete geirdiinde, akln en ok megul eden soru gezegenlerin "konumlar ve geriye hareketleriyle" ilgili olan byk sorundu. Gezegenlerin bu konumlarnn ve geriye hareketlerinin aklanmas, Eflatunun andan balayarak M.S. 16. yzylda Kopernik sonrasna kadar hemen hemen
166

2.000

yl

boyunca

astronominin

temel

sorununu

oluturmutur.

Gezegenlerin hareketleri zorluklar getirmitir. Eflatunun gezegenlerin (embersel olarak) tek ynde hareket ettiklerine inanc yannda, gzlemlerin baka bir (dngl) hareket ekli gstermesi, zlmesi gereken ak bir sorunu ve bir aratrma alann gsteriyordu. Ancak, u can alc terslie de dikkat edin: Eflatun ve onu izleyenlerin yapt gibi, gezegenlerin grndnden (bu durumda dzgn embersel hareket) farkl hareket etmeleri gerektii dnlmedike, gzlemlenen konumlar ve geriye gidilerle ilgili hibir sorun yoktur. Eflatunun balatt astronomik inceleme erevesi, kanta gerek gstermeyen fenomenlerin aka "aratrlmasna" balanmasndan daha fazlasn temsil etmektedir: Eflatunun Biim ve emberlerle ilgili daha nceki felsefi (kuramsal) inanlar, aratrlacak gksel olaylar gstermitir. Bylece Eflatun, doa felsefesinde daha nce var olmayan bir problemi tanmlamtr. Ancak, Eflatunun bu inceleme erevesini astronomiye katmas bu kadarla da kalmamaktadr: Eflatun,

166

McCLELLAN, E.DORN, age. s. 81

190

kuramclar ve astronomlar iin, embersel hareketi kullanarak grnrde dzgn olmayan grnmler veren ve gezegen probleminin uygun ve kabul edilebilir zmlerini oluturan modeller de tanmlamtr. Bundan baka hibir ey soruna bir zm olarak ortaya konulmamtr. 4. yzyl astronomlar, problemi yeniden ele alarak astronomi ve kozmolojide kk ama farkl bir aratrma gelenei oluturmutur. Buna ilk yant, Eflatunun rencisi Knidos'lu Eudoksos'tan (M.. 365) gelmitir. Eudoksos, merkezdeki bir dnyann evresinde dnen i ie (ayn merkezli) yirmi yedi gksel kreden oluan bir gk modeli nermitir. Eudoksos modelinde evren byk bir soana benzemektedir. Krelerden bazlar yldzlarn, Gne'in ve Ay'n grnen hareketlerini aklamak iin kullanlm, her geriye hareket eden gezegene ise biri gnlk hareketi, dieri gkyzndeki periyodik hareketi aklamak iin ve iki tanesi de ters ynlerde hareket eden ve konumlarla geriye dnlerin "Booth erisi" olarak bilinen ve 8 saysna benzeyen yolunu izlemek iin dnen drt kreli bir sistem tasarlanmtr. "e yaram" olsa da, bu modelin baz sorunlar vard. Bunlardan biri drt mevsimin srelerinde gzlenen eitsizlikti (mevsimlerin gn cinsinden uzunluu ayn deildi). Bunu aklamak iin, Eudoksos'un daha gen bir ada olan Kyzikos'lu Kallippos (M.. 330), Gne iin ek bir kre ekleyip toplam kre saysn otuz bee ykselterek modeli gelitirmitir. Ancak bu model, evrenin birbirlerinin altnda ve stnde deiik hz ve eimlerde dnen tm krelerle mekanik olarak nasl ilev yaptn aklamakta yine de yetersizdi. Sonraki kuaktan Aristo (M.. 384322), teknik astronominin bu sorununu ele almaya alm ve krelerin saysn, eitli kar koyucu kreler ekleyerek elli be ya da elli altya ykseltmitir. 167 Eudoksosu tek merkezli kreler modeli ve onunla ilikili kk aratrma gelenei, eski alar bir yana, Helenistik dnemde bile pek

167

McCLELLAN, E.DORN, age. s. 85

191

yaama olana bulamamtr. Son zmlemede, Eudoksosu yaklamn bana bela olan ileri ve kavramsal sorular lmcl olmutur. Bu sorularn arasnda mevsim uzunluklarnn neden ayn olmad, Vens'n parlaklnn neden deitii ve Vens, Merkr ve Gne'in birbirlerine neden yakn olmas gerektii bulunuyordu. M.. ikinci yzylda astronomlar, etkin bir biimde, tek merkezlilie seenekler dnyordu ve Klaudios Ptolemaios'un (Batlamyus) almalaryla eski astronominin 500 yl sonra geldii nokta, Eflatun, Eudoksos ve meslektalarnn dnen kreleriyle akllarnda ne olduu konusunda yalnzca ok belirsiz bir ilikiyi gsteriyordu. Bu aratrma gelenei, birka nemli ynyle yine de dikkat ekicidir. Bir kez bu durum, bu dzeyde bilimsel aratrmann konuyla uraanlarn ne lde bir dnce birliine bal olduunu ortaya koymaktadr. Baka bir deyile, Eudoksos, Kallippos ve Aristo'nun, Eflatunun yaklamnn temelde doru olduu konusunda uzlamadan ayrntl aratrmalara balam olmalar anlaml deildir. Bu, bilimsel almalarn toplum temelli doasn, ister Yunan isterse onun brokratik kl iinde olsun bir kez daha aklamaktadr. Daha geni bir anlamda, bilimsel almalar kiiler deil gruplar yapar. Son olarak, Eudoksos, Kallippos ve Aristo, adlar bilinmeyen Babil astronomlar ve astrologlar arasndaki meslektalar gibi, yalnzca doayla ilgili eyleri bilmekle, doayla oynamakla ve doa konusunda kuramlar retmekle kalmam, ayn zamanda doay genel felsefi, metafiziksel ve kuramsal grevlerinin gsterdii dorultuda ayrntl olarak da incelemitir. nsann doay sorgulamasyla ilgili teknikler, Ay'la ilgili ilk Paleolitik kaytlardan bu yana nemli lde artmt. Astronomi kuram ve kozmoloji, sonraki yzyllar boyunca birok doa filozofunu meraklandran sorular ortaya karmtr. Bunlardan biri, uzman bir astronom ve matematiki olan ve grne gre Mzede alan Sisaml Aristarkhos (M.. 310230) idi. Arimet'e gre Aristarkhos, yaklak 2.000 yl sonra Kopernik'in nerdii sistemden pek farkl olmayan ve gnein merkezde olduu yani gnmerkezli bir evreni desteklemitir. Aristarkhos,

192

gnei merkeze yerletirmi ve dnyaya iki hareket atamtr: (Gklerin grnrdeki gnlk hareketini aklamak iin) ekseni evresinde gnlk ve (gnein burlar kuandaki grnr yolunu aklamak iin) gne evresinde yllk bir dn. 168 Aristarkhos 'un gnmerkezlilik kuram lk alarda bilinmekteydi ama entelektellik kart bir durutan deil de zde aklc olmay nedeniyle ounlukla reddedilmiti. zde bugn de benimsediimiz bu kuram, o tarihlerde o kadar ok bilimsel itirazlarla karlat ki, ona yalnzca bir fanatik inanrd. Dnya kendi ekseni evresinde dnp gnein evresinde hareket ediyorsa, yere ivilenmemi her ey kukusuz uard ya xcda ardnda bir yknt brakrd ki bu sonu kularn her ynde ayn kolaylkla umas ve yukar doru atlan cisimlerin atldklar yere dmesi gibi duyusal kantlarla eliirdi. Ayrca, dnyann Aristarkhos'un gnmerkezliliiyle nerilen hareketi Aristo'nun doal hareket fiziini aka inemekteydi. Yeryzn oluturan toprakl ve sulu eyler, doal olarak evrenin merkezine doru hareket etmeye eilimlidir ve bu nedenle dnyann boluk iinde bir gk cismi gibi dnmesinin yada baka bir hareket yapmasnn gerekli olduunu sylemek, dnyadan Aristo ve dier tm bilim adamlarnn olanaksz dedii hareketleri yapmasn istemek olurdu. Dnya merkezden alnrsa, paralar geri dner ve bunlar kendilerini merkezde yeniden olutururdu. Mantkl hibir bilim adam, her gnk gzlemlerle elien ve sregelen retken aratrmalarn temellerinde olan uzun sredir benimsenmi retileri ineyen bir kuram asla kabul etmezdi. Fizik yasalarn ineyen dnceler ileri sren kiilerden bugn bile kuku duyarz. Aristarkhos'un gnmerkezlilik kuramnn karsndaki gl bir teknik ama bilimsel olarak daha arlkl bir nokta da yldz parlaksdr. Problemi

168

McCLELLAN, E.DORN, age. s. 100

193

basite ifade etmek gerekirse, dnya gne evresinde bir yrngede hareket ediyorsa, o zaman yerdeki bir gzlemci alt ay boyunca ok farkl noktalardan gzlem yaptnda yldzlarn gklerdeki greli konumu deimelidir. Ancak, en azndan 19. yzyla kadar byle bir deime gzlenmemitir. Arimet' e gre, Aristarkhos 'un bu soruna yant yleydi: Dnyann gne evresindeki yrngesinin ap sabit yldzlarn uzaklna kyasla o kadar kktr ki, yldzlarn konumundaki deimeler gzlemlenemeyecek sonra Kopernik lde azdr. da Bu yant, yldz paralaksnn daha neden sonra gzlemlenemedii sorusuna akllca bir yantt (bu arada ayn yant daha tarafndan verilecekti). Aristarkhos gnmerkezliliin mmkn olabilmesi iin evrenin inanlmaz byklkte boyutlara genilemesi gerektii ynnde baka bir itirazla daha karlat. Gnmerkezlilik tezinin karlat sorunlar almas zor sorunlard ve lk a astronomlarnn bu teze kar gerekeleri salamd. Yoz ve deiken bir dnyay kutsal ve bozulamaz gklere yerletirmeye kar dinsel tepkiler de ortaya kmtr. Aristarkhos 'un tanrlara saygszlkla sulanmas da artc olmamtr. 169 Helenistik a Yunan astronomisinin kalburst baars ve eseri, Batlamyus sisteminin temelini atm olan Hipparkosun kurduu astronomi sistemidir. Astronominin temeline geometrinin konmas Pisagorcularda balamtr. Fakat Yunan astronomisinin matematiklemesini doksosla balatmak doru olur. nk ortak merkezli kreler sistemi eitli olaylarn balcallarnn matematiksel izahna girien ilk Yunan astronomi sistemidir. Lakin bu sistemde henz gk cisimleri hareketlerinin hesabn ayrntl bir ekilde vermeye teebbs etme safhasn temsil etmemektedir. Yunan matematiksel astronomisi ancak Hipparkos ve Batlamyus safhasnda nicesellemitir. 170

169 170

McCLELLAN, E.DORN, age. s. 101 SAYILI, age. s. 390

194

Astronominin mitoloji ve kozmogoni safhasndan layik ve matematiksel astronomiye geiinin Yunanllardan nce Mezopotamyallarda vuku bulmu olduu, daha dorusu, byle bir gei srecinin asl Mezopotamyada karlald sadece sylenebilir. bir gelime Gerekten, kimliine Yunanllarda sahip olmas matematiksel ihtimali dk astronominin belirii olduka anidir. Bu sebeple, dtan etki almakszn mahalli grnmektedir. Bu aamada Yunanllarn Mezopotamya astronomisinden ampirik ve mnferit bilgi bakmndan faydalanm olduklar ok daha kesinlikle sylenebilir. 171 C. ANTK YUNANDA TIP Hippokrates ad, tp deontolojisi ve Hipokrat Yemini ile ilgili olarak ou kiiye belli belirsiz Yunan tbbn artrr. Ancak milattan nce beinci yzylda Hippokrates adn tayan iki Yunanl bilim adam vard. Bunlardan birincisi, yonya blgesindeki Sakz Adasnda (Chios) ta domu olan matematiki Hippokrates, dieri ise yine yonyal olan ve Sakz Adasnn 200 km. gneyindeki stanky (Cos) Adasndan gelen hekim Hippokrates idi. Gelenee gre Yunan Tbbnn kurucusu, Homerosun lyadada bahsettii Asklepiosudur. Homeros devrinde kusursuz bir hekim olan Asklepios, daha sonra Apollonun olu olarak tanrlatrlmt. Asklepios, tedavi sanatn insan bal at eklindeki mitolojik yaratk Chirondan renmi ve elindeki bu sanat ile tm insanlar lmszletirecei dncesiyle Zeus tarafndan bir yldrm darbesiyle ldrlmt. Asklepios genellikle, etrafna ylan sarlm bir asa ile resmedilmiti. Ancak, sonralar modern tbbn sembol olan ve zerinde birbirine sarlm bir ift ylan tayan asann ilk asa ile ilgili olmamas gariptir. Franszlarn Lagata yaptklar kazlar srasnda kabartma resimli bir vazo bulundu. Deerli bir sanat eseri olan vazonun asl

171

SAYILI, age. s. 390391

195

nemi, o gne dek Yunanllardan geldii sanlan hekimlik simgesinin, gerekte, hekimliin koruyucusu bir Sumer tanrsnn amblemi olduunu gstermesiydi. Vazonun zerinde iki cin arasnda, hayat aacnn beyi anlamna gelen tanr Ningizidann simgesi olan, bir sopaya sarlm biri dii teki erkek iki ylan ilenmiti. Sopa hayat aacn, dolaysyla yaam ve ylanlar ise genlii temsil ediyordu. Bu figr, binlerce yl eitli lkelerde yalnz sopa, sopa-ylan, tek ylan ve birbirine sarlm iki ylan halinde koruyucu ve ifa verici bir simge olarak kullanld. Daha sonra, aslnda Sumerlilere ait olan anlan simge, Eski Yunanllarn hekimlik-tanrs Asklepiosun ylanl asasndan esinlenerek gnmzdeki hekimliin amblemi oldu.
172

Yine Bergama kaynakl kabartma figrde ayn tastan st iip yine

ayn tasa kusan iki ylann yks anlatlr. Ylanlar ilerini bitirip gittikten sonra, umutsuz bir hastann bu aulu st imesi ve iyilemesi ile bu figrler simgelemi ve gnmze eczacln ve hekimliin simgeleri olarak ulamtr. Bu yk baz deiikliklerle Mslmanlar arasnda Lokman Hekim yks olarak da anlatlr. 173 Asklepios'un gerekten yaayp yaamad bilinmemekle beraber, kltnn yaylm olduu anlalmaktadr. zel tapnaklarda yaatlm olan bu klt, birok hastala uygun olduu dnlen dini merasim eklinde bir cins tedaviyi ngrmekteydi. Buna gre, temizlenmek iin yaplan banyoyu bir dinlenme devresi olan "kuluka devresi" takip etmekteydi. Bu devrede grlen ryalar Asklepios rahipleri tarafndan yorumlanmakta ve tedavi olanlar tapnaa hediyeler sunmaktayd. Tapnakta ila kullanm snrlyd. lalar baka yerlerde ve hekimler tarafndan tavsiye edilirdi. Tapnakta cerrahi mdahale yoktu, uygulanan tedavi esasen psikolojikti. Bu tip tapnak tedavisi Yunan icad deildi, Msr'da ve Mezopotamyada uygulanmt. Yine

172 173

GNDZ, age. s. 301 mer TUNCER, te Anadolu, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, s. 126127, stanbul 1999

196

de, Yunan tbbnn, tbbn psikolojik cephesine her zaman arlk verdii gerei gzden uzak tutulmamaldr. Yunanl hekimler, kk skcler (rhizotomoi) tarafndan yllar boyu toplanan bitkisel droglar kullanmaktayd. Bunlar, bitki ve kkleri tpta olduu kadar byclkte de kullanmak iin toplamlar ve bir mddet sonra bunlarn etkileri hakknda zengin bilgi sahibi olmulard. Toplama ileminin uygun zamanlarda -geceleri veya Ay'n belli evresinde- yaplmas gerektiine de inanmlard. Bu ilem ayrca, byl arklar eliinde gerekletirilmekte ve olduka tehlikeli addedilmekteydi. Bir tarihinin pek yerinde olarak ifade ettii gibi, ot toplamak veya kk skmek, uyuyan kaplann srtndan tylerini koparmaya benzemekteydi. Bu ilem yalnzca uygun nlemler alndnda tehlikesizdi. Hekimin grevi, bu bilgiyi devralmak ve uygun dozu belirleyerek doru uygulanmasn salamakt. 174 Elbette ki Yunan akl, tbbn yalnzca uygulanmas ile yetinmemiti; biraz da teori bulunmalyd. Daha nce grdmz gibi, farkl Yunan dnce ekolleri, leme kendilerine has tarzda bakma eilimindeydi ve bu durumun tpta da grlmesi artc deildir. Tarihinin ilk dnemlerinden itibaren Yunan tbbnda belli bal drt ekol vard. Bunlardan birisi Pythagoras tp ekolyd ve lideri Krotonlu Alkmaion idi. Alkmaion, saln vcut iindeki kuvvetlerin dengesine bal olduunu retmi ve o zaman iin allmam bir ekilde, beynin duyularn merkezi olduunu dnmt. Tp teorisi ile ilgilenen astronom Filolaos da, bu ekoln yesiydi. Kendisi duyu, hareket ve vejetatif fonksiyonlar birbirinden ayrt eden ilk kii olma erefini tamaktadr. 175

174 175

RONAN, age. s. 94 RONAN, age. s. 94

197

kinci Yunan tp ekol, Sicilya tp ekolyd. Kurucusu muhtemelen drt unsur (kk eleman) teorisi ile tandmz Akragas'l Empedokles idi. Empedokles'in rencilerinden Akron ve Filistion, vcut iindeki ve dndaki havann nemini vurguladlar. Akron'un sal korumak iin uygulanacak bir dizi kural kaleme ald da zannedilmektedir. nc ekol, baz anatomik disseksiyonlarn (kadavralar keserek inceleme) yapld yonya tp ekolyd. Merkezi Abdera' da olan drdnc tp ekolnde ise, zellikle beden eitimi ve perhizin tpta uygulanmasna nem verilmiti. Bu ekoln liderlerinden atomist Demokritos -ki kendisi stanky'l Hippokrates'i tesadfen tanm olabilir- tp biliminin dier ynleri ile de uramann yannda bugn psikosomatik tp olarak adlandrlan konu ile de ilgilenmiti. Bu ekoln dier bir yesi Herodikos idi ve kendisinin Hippokrates'in hocas olduu sylenir. Bu drt tbbi dnce ekol erken dneme ait olup, Hippokrates zamannda (milattan nce beinci asrn sonu ve drdnc asrn ilk birka on ylnda) yerlerini, biri Knidos'ta dieri stanky'de bulunan ve tp eitimi veren iki merkeze braktlar. Bu ehirler birbirlerinden birka kilometre uzaklkta olup Kerme Krfezi ile ayrlmlard. Knidos'taki (Data) tp ekolnn mensuplar ilgilerini belli hastalklar zerine younlatrm, ebelik ve kadndoum hastalklarnda uzmanlamt. stanky ekol ise, daha genel bir yaklam benimsemi ve eitli tp konular ile megul olmutu. stanky ekolnn, klasik tbbn ilk merkezi olduunu sylemek herhalde doru olur. Hippokrates, yaklak M 460'da bu ehirde dodu176. Hippokrates 'in kendisinin, meslektalarnn ve rencilerinin stanky' de rettii bilgiler, altm kadar nemli metinden oluan "Hippokrates Klliyat"nn iinde yer alr. Ancak bugn bu klliyatn hangi ksmlarnn

176

RONAN, age. s. 94

198

Hippokrates, hangilerinin bakalar tarafndan yazldn kesin olarak tespit etmek gtr. Milattan nce beinci asrn son birka on ylna ait olan bu metinlerin daha sonra skenderiye'deki Yunan limleri tarafndan bir araya toplandklar tahmin edilmektedir. Klliyat oluturan eserlerden bazlar, stanky ekolnden deil Knidos ekolnden gelmi gibi grnmektedir. Bunlarn arasnda en tannm olan nsann Tabiat'nn Hippokrates'in damad Polibios'a ait olduu kesindir. Ancak birounun, Hippokrates'in bizzat kendisi tarafndan yazlm olduu tahmin edilmektedir. Hippokrates Klliyatn oluturan her kitabn ieriini ayrntl olarak vermenin yeri buras deildir. Fakat Hippokrates'in muazzam hreti ve rettiklerinin ortaaa kadar uzanan srekli tesirleri gz nne alndnda, stanky' deki tp ekol hakknda baz eyler sylenmelidir. Her eyden nce anatomi bilgisinin ok snrl olduunu kabul etmek gerekir. Kemikleri tanmakla beraber, stankyl hekimlerin i organlar hakkndaki bilgileri fazla deildi. Yine de, hastalar belirli bir ynteme gre tedavi edebilmek iin, vcudun ileyii hakknda genel bir yaklamlar olmalyd; bylece "hltlar" (humours) veya vcut svlar" teorisini ortaya koydular. Bu, yeni bir fikir olmamakla birlikte, onu rasyonel bir temele oturttular. Bu teorinin insan ve hayvan vcudunda, kan ve safra gibi ok nemli svlarn bulunduunun gzlenmesiyle ortaya kt phesizdir. Gerekten baz fiziksel durumlar sv salglanmasn da beraberinde getirmekteydi; burun akmas ba tmesine, kusma veya ishal ise farkl fiziksel durumlara iaret etmekteydi. Bu gzlemler, sal vcuttaki dengenin rn olarak gren Pythagoras gr ile birleerek ad geen doktrine gtrd. Empedokles'in drt unsuru (kk eleman) da, bu teorinin Hippokrates versiyonunda rol oynad ve bu drt unsur yannda drt keyfiyet veya nitelik -kuruluk, slaklk, scak ve souk-yer ald. Sonuta, vcutta kan, kara safra, sar safra ve balgam olmak zere drt vcut svsnn bulunduu dnld. Bu svlar drt keyfiyet (nitelik) ile birletirildi ve salkl bir insanda bunlarn hepsi denge iindeydi. Bir veya ikisinin fazlal vcutta bir takm fiziksel dzensizliklere sebep olmaktayd. Daha sonra, milattan sonra ikinci yzylda, hekim Galenos bu doktrine drt

199

mizac ekleyerek geniletti ve insanlar, kanl (scak ve cana yakn); flegmatik (yava hareket eden, uyuuk, miskin); melankolik (zgn, durgun) ve kolerik (abuk kzan, abuk tepki gsteren) olmak zere drt snfa ayrd. Bu snflandrma, drt vcut svs ve Hippokrates'in drt nitelii ile tpta on yedinci yzyla kadar kullanld. Bylece hastalklar ve hummalar, vcut svlarnn ve niteliklerin dengesizlii olarak addedildi. Ancak bunlarn deiik cinslerinin, bilhassa gs hastalklarnn ve stmann eitli tesirlerini tanmak iin byk aba gsterildi. Stma, dier hastalklar maskeledii veya en azndan belirtilerini farkl gsterdii iin hekimlere ciddi glkler yaratan bir hastalkt. Stma, Akdeniz blgesinde yaygn grlen bir hastalk olduundan Hippokrates hekimleri sk sk bu zorluklarla karlamlard. Hastalar dikkatle muayene etmelerine ramen, nabzn ate ile deitiini fark etmemi olmalar artcdr. Muayene srasnda hekimlerin nabz lmeye ender olarak bavurduu anlalmaktadr. Bunun sebebi, belki de ateli hastaln seyrini tahminden iyiletirici (prognoz) kudretini ok, ateli ve hastal tedavi, tehise bu (diyagnoz) gz nem nnde vermeleriydi. Netice itibariyle, Hippokrates hekiminin grevi doann kullanmakt husus tedavide bulundurularak yaplmaktayd. Bylece hekim, mshillerden,

kusturuculardan, alk perhizinden ve hatta kan almadan (hacamat) faydalanaca gibi iyilemenin doal olarak meydana gelmesi iin acy dindiren, geveme, rahatlk veren banyolar, masaj, arpa suyu, arap, bal enfzyonlar tavsiye etmekteydi. Hastann ruh sal da ayrca hekimin ilgisi dhilindeydi.177 Tbbi klimatoloji hakknda ilk bilimsel eseri yazan kii de Hippokrates idi. Havalar, Sular, Beldeler baln tayan bu eserde Hippokrates, evre

177

RONAN, age. s. 9596

200

ve iklimin salk zerindeki ve zellikle, salgn hastalklarn yaylmasndaki etkisini anlatt gibi, yerel su ve yiyeceklerin ve hatta insanlarn tabiatndan bahsetmektedir. Eser tamamyla yeni bir aratrma alan at. Ancak, Hippokrates klliyatn oluturan kitaplar iinde en popler olan, muhakkak ki aforizmalar ieren kitaptr. Bugn bile, derlenmesinden 2300 yl sonra, birok kii "Hayat ksa, sanat uzundur. Frsat abuk kaar, tecrbe gvenilmez, hkm vermek zordur" eklinde balayan aforizmay duymutur. Buna ramen aadaki ikinci cmle daha az tannmtr: "Hekim yalnzca kendi grevini yapmaya deil, fakat ayn zamanda hastann, ona refakat edenlerin ve etrafndakilerin ibirliini de salamaya hazr olmaldr." Bu cmle, hekimler tarafndan, alar boyu, davranlara rehber olarak benimsenen ve hekimin grevinin hastasnn menfaati dorultusunda almak olduunu ve aralarndaki gvenin
178

kutsalln

vurgulayan

"Hippokrates

Yemini"ni

hatrlatmaktadr.

Szde Yunan Mucizesi Bir zamanlar dnyann hemen her yanna yaylm zengin felsefe okullar ve karmak argmantasyon tekniklerinin varlndan sz etmekten bizi alkoyan yegne ey, nyarglarmz ve bilgisizliimizdir. Gerekten de, eski zamanlarda pek ok toplumun, bilgiyi bir kuaktan dierine aktarmada, yaz dnda balca etkin teknikleri kullanan szl kltrler vardr. yklerin yz yze anlatlmas, yaznn soukluu ve kaytszlyla kyaslandnda, sadece zel ve kiisel bir i deil, fakat ayn zamanda balayc ve motive edici bir faaliyetti. Szl toplumlarn yal kuaklar bilgeliklerini gen kuaklara iir ve arklarla aktaryorlard. Fakat bu kltrler yok olup gittikleri zaman, onlarn dnceleri de, aynen uygarlklar gibi, bizim iin eriilir olmaktan kt. Kltrn yazl olmad bu dnemde, antik Yunan bile, felsefi

178

RONAN, age. s. 9697

201

bir dzeye ykselmeden, yani filozoflar dncelerini kda dkmeden nce, btnyle szl bir kltrd. lyada ve Odyseus, hi kuku yok ki Homeros olarak bilinen tek bir yazarn eseri deildi. Ve Sparta felsefesinin yazya dklmek yerine arklarla sylendii veya ifade edildii bir ada, Homeros'un bu eserlerinin zgn formuyla olmasa bile, bylesine edebi ve yazl bir form iinde bize erimesi, gerekten de byk bir ans oldu. Demek ki, Yunan felsefesinin ne kmas, Atina'nn en nihayetinde dnyann felsefe merkezi haline gelmesinin en nemli nedeni, bu felsefenin teknik anlamda sergilemi olduu stnlkten, dier kltrlerden hibir ey almadan kendi bana yaratm olduu farkllk ve gelimilikten ziyade, Atinallarn, zellikle de Platon'un felsefi dnceleri yazya dkme kararll olmutur. 179 Ticaretle uraan, bu ereve iinde Akdeniz'i bir batan dierine kat eden Yunanllarn meydana getirmi olduklar pek ok eyde, kltrel adan gerekletirmi olduklar hemen btn baarlarda, ana unsurlar baka kltrlerden aldklarn kabul etmek doru olur. Gerekten de, onlar Fenikelilerden bir alfabe yannda, belli bir teknolojik birikim ve baz dini dnceler almlard. Msr'dan, bakaca eyler yannda, Yunan mimarisinin ana unsurlarn ve geometriyi getirmilerdi Onlar, Babilden astronomi ve matematik rendiler, birtakm dini dnceler aldlar. Yunan hibir ekilde bir mucize deildi; o, tarihin vcut verdii ho bir tesadf ve komularla daha nceki kltrlerden alnan deerli derslerin bir rnyd. Yunanllarn bu kltrleme srecinin bir paras olarak, Babil Yaradl Mitosunun odandaki bir e olan ejderin ldrlmesi mitosu Yunanda Perseus ile Andromeda, Herkl ile Lerna ejderi Hidra efsanelerinin domasna yol amtr. Yunan ejderha yklerinin dokumasndaki ilmeklerin Sumerden geldiini ileri srmek hi de akl d deildir. Ayn ekilde Sumerlilerin tarn ller Diyarna nmesi mitosu

179

Ahmet CEVZC, lk a Felsefe Tarihi, Asa Yaynlar, s. 17, Bursa 2001

202

Yunana getiinde Aphrodite ile Adonis mitosu eklini almtr. Msr tanrs Osiris Yunan'da bir tanr ya da yar-tanr diye anlalan Dionysos olup kmt. Nitekim milattan nce altnc yzylda Dionysos'un hayli kuvvetli gizler klt Yunanistan'n neredeyse tamamna yaylmt. Sz konusu Orpheusu gizlere gre, dnyay Titanlar ynetmekteydi. Bu Titanlar, tanrlarn kral ve Dionysos'un babas olan Zeus'u douran Gaia'dan, yani yerden kmlard. Dionysos Titanlarca ldrldkten sonra, Zeus da bunun karlnda Titanlar ldrd. nsanlar, Yunan mitolojisine gre, ite onlarn kllerinden dodular. Baka bir deyile, insan doas ksmen doal, ksmen de ilah bir yapdayd. Yunanllar bunu, bakaca eyler yannda, insan varlklarnn ebedi bir hayata sahip olduklar anlamna gelecek ekilde yorumladlar. Bu; hayatn ksa, kaba ve ilkel olduu bir dnyada, kesinlikle ok olumlu karlanan bir dnce oldu. Yunan felsefesi, ite bu koullarda; mitoloji, mistisizm, matematik ve dnyada bir eylerin iyi gitmedii algsnn bylesi bir birleiminden domutu. lk Yunanl filozoflar kendilerini birok ynden zorlu koullar altnda buldular. Kltrlerinin olduka zengin ve yaratc bir kltr haline gelmekte olduunun, fakat bir yandan da kskan ve kendileriyle rekabet halindeki kltrler tarafndan kuatldnn farkndaydlar. Bylesi byk ve nemli kltrlerin aniden istila edilmeleri ve bilinen dnyadan tamamen silinmeleri, pek de allmadk bir ey deildi. Savan yok edemediini, doann tahrip ettii de oluyordu. Vebann kentleri adeta sessiz ordular gibi silip sprd ok olmutu. ngrlemeyen, ngrlemedii iin ounluk trajik bir yap kazanan hayatn, her eye ramen ok deerli olduu kavranmt180. Yunanl filozoflar birlikli bir kozmos kuramnn nemiyle ideal bilgi tr olarak matematie byk bir vurgu yaptlar. Bu arada dnyann scak ve souk, kuru ve slak gibi rakip e ve zellikler arasndaki dzenli kartlklardan

180

CEVZC, age. s. 18

203

meydana geldii dncesi benzeri baz temel ve aklayc kuramlara yneldiler. Nihai gereklik, onlara gre, ancak birtakm temel ilkeler yoluyla kavranabilirdi; insann kaderi, ite bu ilkeler sayesinde anlalr hale getirilip, hayat bu terimlerle deerlendirilebilirdi. te bu altnc yzyl dnrleri tarafndan gerekletirilen dramatik dnm, geriye dnp bakldnda gerekte olduundan daha radikal ve ani bir dnm gibi grnr. Ama unutulmamaldr ki, dier beeri faaliyetler gibi, felsefe de hibir zaman yoktan varla gelmez; filozoflar da, ormanda topran barndan km, baka her eyden ve herkesten tecrit olmu kimseler deildirler. Yunan kltr varln duyurmaya balad sralarda, Dou Akdeniz kltrlerine ek olarak in ve Hint kltrleri de, yeermi olduklar topraklarda yaanan btn alkantlara ramen, hayatiyetlerini srdren kltrlerdi. Btn bu kltrler, bununla birlikte, bir yandan da sk bir deime sreci iine girmilerdi; ciddiye alnmas gereken yeni felsefi dnceleri yaratan da, ite gelenekle deimenin besledii bu verimli toprak oldu. te yandan, altnc yzylla birlikte Yunan mitolojisi epeyce yorgun dm ve problematik hale gelmiti. Tanr ve tanralarla kurbanlarnn ykleri pek de ciddiye alnmamaya balamt. Hakikat dncesi, ite byle bir ortamda, dnyevi olanla fantastik olan arasndan kt. ok sayda tanrlarnn varlna ramen, Ksenophanes marifetiyle tektanrcla ynelen Yunanllar, burada Yahudi dncesinden etkilenmilerdi. Onlar; Yahudi, in, Hint ve Pers dncesi yannda, Akdeniz'in dousundaki uygarlklardan (Mezopotamya, Hitit) da, kompleks astronomi sistemleri, ileri matematikleri, mitolojileri, ruhun doas zerine dnceleri olan kltrlerden de etkilenmiti. Bundan dolaydr ki, Yunan'daki szde mucize, ok nemli ve kayda deer bir balangtan ziyade, balangcn hi, ortalarn da pek fazla bilmediimiz bir yknn doruk noktasn oluturur. Bu eski yknn Yunan'daki ksmnn bakahraman veya ana figr de, Sokrates'tir.

204

Sokrates, hibir ekilde ilk filozof deildi. Ondan nce, yaklak yz elli yllk bir sre boyunca, baka filozoflar da olmutu. Baka pek ok filozof, Sokrates'ten hem nce hem de sonra, onun kadar gl ve salam bir biimde akl yrtt; aynen onun gibi, sonularna hi bakmadan, argmann kendisini gtrd yere kadar gitti. Onu zel olarak Yunan, genel olarak da Bat felsefesinin en nemli kahraman haline getiren iki ey vardr. Bunlardan birincisi, Sokrates'in felsefenin nasl ve ne iin olmas gerektiiyle ilgili standartlar koymu olmasdr. 181 ykmz ve dolaysyla, bizim amzdan ok daha nemli olan ikinci husus, Sokrates'in, lm cezasna arptrlm olmasna ramen, olduka talihli biri olmas, ok ho ve iyi bir karaktere sahip bulunmasdr. Bu talih ya da kaderin ho veya iyi olmasn belirleyen olgu da, insanlk tarihinin en byk yazarlarndan biri olan Platon gibi birinin onun rencisi olmu olmasdr. Platon mkemmel bir renci, cokulu bir hayran, dikkatli bir izleyici, birinci snf bir yazar, byk bir eitimci ve gerek bir felsefe dehasyd. te bu byk filozof, Sokrates'in tartmalarn ve felsefi muhabbetlerini batan sona dinleyip kaydettikten sonra, bir btn olarak ileyip tamamen dntrd. Bylelikle, sonuta ortaya kan diyaloglar, felsefede tamamna sahip olduumuz ilk eserler btn oldu. Gerekten de, bu diyaloglar klliyat, btn bir felsefe tarihinin Platon'a dlm dipnotlar olmasn temin edecek kadar nemli ve artc eserlerdir. Buradan ncelikle u sonuca varabiliriz; Platon olmasayd eer, Sokrates'in kendisi muhtemelen Yunan dncesi tarihinde ok nemsiz bir dipnot olurdu. nk stat yaznn insan zihnini tembelletirdiine inand iin, yazl hibir ey brakmamt. Fakat ok daha nemlisi Sokrates olmasayd, Platon herhalde hi olmazd. Ve nihayet, Platon olmasayd, Sokrates'ten nceki filozoflarla ilgili btn bilgileri kendisinden aldmz Aristoteles de olmayacakt. Demek

181

CEVZC, age. s. 2021

205

ki, Sokrates yaamasayd eer, bizim bildiimiz ekliyle Yunan felsefesi diye bir ey hi olmayacakt. 182 Buradan hareketle, Yunan felsefesini ne kartan eyin, bu felsefenin yazl bir gelenek oluturmas, yani retilen dncelerin, onlar okuyacak ve okullara yazlacak rencilerin bulunduu bir ortamda kda dklmesi olduunu syleyebiliriz.

182

CEVZC, age. s. 21

206

SONU Yunanllarn bilimde, felsefede, edebiyatta ve gzel sanatlarda kaydettikleri byk baary ifade etmek iin "Yunan mucizesi" tabiri kullanlmtr. Bu sz Yunan baarlarnn aklamasnn imknsz olduunu ifade etmektedir. Yunan mucizesi sz, gerek bilimde bu baarlar hazrlam ve mmkn klm olan Yunan dncesinin ve entelektel ortamnn bu nemli baary anlalabilir duruma sokmas ve gerekse Yunanllarn kendilerinden daha eski medeniyetlere ok eyler borlu olmalar bakmndan abartl ve hatal bir dnceyi temsil eder. Her iki bakmdan da Yunanllarn bilimdeki hamlelerini tarihi devamllk anlay iinde aklamann mmkn olduunu sylemek tamamen yerinde olur. Tarih olaylarnn kesin izahn vermenin genellikle g olduu tezi savunulabilir. Fakat burada, yani Yunan biliminin douu ve gelimesinde, istisnai bir durumla karlald eklinde bir iddia ileri srlmesi makul ve isabetli deildir. ivi yazl tabletler zerinde yaplan aratrmalar Mezopotamyallarn bilimsel bilgi hakknda daha nce pek tahmin edilmemi olan ve beklenmeyen birtakm gerekleri gn na karmtr. Bu husus bugn net olarak biliniyor ki Mezopotamyallarn matematik ve astronomideki bilgileri aradaki yzyllara ramen Yunanllarnkilerle kyaslanabilecek bir durumdayd. Hayli gelimi bir cebirleri ve matematie dayanan olduka sistemli bir astronomileri vard. Yunanllarn yalnz matematik ve astronomide deil, tp alannda da Mezopotamyallardan nemli lde yararlar saladklar aklkla grlmektedir. Yunan bilimi bu yeni bilgilerimiz karsnda mucize a brnen ieriini tamamen kaybetmitir. Yunan mucizesi sz, bilgimizin ok noksan olduu zamanlarn damgasn

207

tamaktadr ve Yunan bilimi deerinden hi bir ey kaybetmemi olmasna ramen, bugn artk eskimi bir szdr. zellikle astronomide Yunanllarn Mezopotamyallardan Helenistik ada nemli lde faydalanm olduklar grlyor. Bunun iki sebebi olduu sylenebilir. Bir defa, Mezopotamya astronomisi Helenistik ada ok byk gelime gstermitir. Ayrca, Yunan astronomi ve geometrisi ancak Helenistik ada Mezopotamya astronomisinin bu gelimi eklinden hakkyla faydalanabilecek bir seviyeye ykselebilmiti. Bunlara ilave olarak, Helenistik ada bu medeniyetler arasndaki kltrel temasn azami haddine erimi olmas da phesiz bu bakmdan nemli bir etkendir. Yunan biliminin douunu ve ilk gelimelerini mmkn klm olan etkenler arasnda bir ksmnn Yunan dncesinde, Yunanllarn dnya grnde, Yunan entelektel ortamnda aranmas gerektiinde phe yoktur. Bu etkenler konumuzu ilk elden ilgilendirmektedir. nk Yunan medeniyetinin douu ve ilk gelimeleri sz konusu edildiinde bunlarn dikkate alnmas zorunlu olmaktan baka, bu etkenlerin de Yunan medeniyeti ile Msr ve Mezopotamya medeniyetleri arasnda kkl balar ve ihmal edilemeyecek nemde tarihi devamllk bulunduuna tanklk ettii grlmektedir. imdi bu etkenlerin neler olabileceini grelim. Yunan anavatannda muhtemelen Milattan nce sekizinci yzylda yazlm olan Heziyod'un Theogoni adl kitabnda kaos fikriyle karlalyor. Baka bir deyimle bu eserde yoktan var olma anlamnda bir yaradl fikrinin kart olan bir dnce yer almaktadr. Eser, yaradln kaos'tan nizama, karmakarklktan belirlilie ve dzene geme eklinde tasavvur edilmesi dncesini temsil ediyor. ekirdeine Mezopotamyallarda da rastlanan bu fikir kozmoloji konusunun potansiyel bir anlamda bilimsel olarak ele alnmas eilimine iaret etmekte, ya da byle bir kavray tarz iin r amaktadr.

208

Konusu tanrlarn douu ve kkeni olan Theogoni ile evrenin douu ve meydana geliini ele alan kozmogoni, Yunan mitolojisinde birbirlerine sk skya bal konulard. Heziyod'da evrenin bir anlamda, tamamyla dini bir dnya grne bal kalmayarak aklanmasnn bir ilkel denemesiyle kar karya bulunduumuzu syleyebiliriz. Bu antik Yunan dnya gr, bu sebeple, kozmogoninin kozmolojiye istihalesini ve evrenin kkeni ve douu konusunun bir dnce erevesi iinde tasavvur edilmesini kolaylatrm, hi deilse mmkn klmtr. Gerekten, Yunanllarda bilimsel ve felsefi dnce ilkin kozmogoni alannda tomurcuklanm, ilk kez kozmoloji konusu zerine eilmitir. Yunan bilimi ve felsefi dncesinin, temelde, Yunan mitolojisiyle baz nemli irtibat noktalar bulunduu gzlemliyoruz. Bu itibarla, Yunan mitolojisinin Mezopotamya ve Hitit mitolojilerinden etkilenmi olmas ok ilgi ekicidir. lk mitolojik tanrlara Sumerlerde rastladmz gibi tanrlar hie sayan ilk insanlara da yine Sumerlerde rastlyoruz. Felsefi dncenin temeli mitolojik dncedir. zellikle antika Yunan felsefesinde mitolojik dncenin izlerine Platonda bile rastlanr. Hint, in, ran vb. gibi uluslarn ilk felsefeleri mitolojileriyle kaynaktr. Bu bakmdan Glgamn nemi bugn insanln elinde bulunan en eski mitolojik metin olmasdr. nsanln en eski destan olan Glgam Destan, dnce yaps bakmndan da mitolojik kalntlarn en ilgincidir. Babillilerin ilk szckleriyle adlandrdklar destan Sha Nagba muru [Her eyi grm olan] deyimiyle anlr. Sumer, Asur, Akad vb. gibi eitli Mezopotamya topluluklarnca ilenmi olan destann bugn elde bulunan metni Sumerlerden kalmadr. Bu destann bulunmasyla Herakles mitosu ve Tufan yks gibi birok gelimi mitlerin kaynaklar da meydana km olmaktadr. Destan temel dnce olarak, doann srlarn bilmek isteyen insann aratrc abasn iler ve tanrlara bile kafa tutacak ldeki gcn belirtir. lmszln insan iin olanaksz olduunu saptar. nsan, karsna kacak doa engellerini aarak kendi yolunu kendi yaratacaktr.

209

Destan,

ayn

zamanda, nce

insann ok

idealist daha

dlerle gereki

kendini

kendine da

yabanclatrmadan

bulunduunu

kantlamaktadr. Tanrlar, insana yardm etmemekte, tersine, glkler karmaktadr. nsan bu glkleri kendi aln teriyle, bilinli abasyla yenmektedir. Destann bir baka zelliide, insann inanla deil, bilgiyle hareket etmesi gerektiini belirtmesidir. Glgam inanmaz, ancak her eyi grp bilir [Sha Nagba muru]. Bilmek ve anlamak, onun insanlk niteliidir. Glgam, efsaneletirilmi gerek bir kahraman sanlmaktadr. Kimi aratrmaclara gre Mezopotamyada yaam ve hkm srmtr. nl destanlarnda yar insan, yar tanr saylmtr. Kimi yorumculara gre de tanrlara kafa tutan insann, insan gcnn simgesidir. Grd iler, tpk Yunan mitolojisindeki Heraklesin ileri gibi on iki tanedir. Bu ok eski mitosun Herakles mitosunu geni lde etkiledii bellidir. Heziyod'un Theogoni'sinde Zeus'un ilkin gk tanrs olmas, daha sonra da ba tanrlk payesine ykselmesi yolunda gemi olan birtakm mcadeleler zerinde duruluyor. Bunlardan birincisi iin, yani Zeus'un gk tanrl mertebesine erimesi yolunda giriilmi olan acayip mcadelenin eitli aamalarn aa yukar btn detaylaryla Kumarbi mitosunda bulunduu daha nce sz konusu edildi. Kumarbi mitosu bize noksansz olarak Hurrilerden intikal etmi olduu gibi, Hititlilerde de bu efsane mevcuttu. Kumarbi efsanesinin asl kkeni ise Mezopotamya'dr. Yunanllara Fenikeliler ve Kbrs yoluyla gemi olduu anlalmaktadr. Zeus, gk tanrs olduktan sonra, Titan adyla anlan tanrlarla etin savalar yaparak bu savalar sonunda ba tanr mertebesine ykselmitir. Yunan mitolojisinin Heziyod'da teferruatyla karlalan bu ksmnn da yine Anadolu ve Mezopotamya sonucuna kkenli olduunun Ba tanr olduka olma kesinlikle bu sylenebilecei varlmtr. yolundaki

mcadeleler, eitli safhalaryla, antik Yakn Dou ve Orta Dou din ye efsanelerinde yaygn olarak karlalan bir zihniyeti, iyi ile ktnn, hayatla lmn, aydnlkla karanln, nizamla dzensizliin, yani bir takm zt iftlerin

210

savan sembolize etmektedir. Yunan mistisizmi bu efsanelere dayanm, bunlar insann kkenine balamak ve soyutlatrmak suretiyle gelitirmitir. Kaos fikrinin, ilkel ekliyle Mezopotamya ve dolaylarnda grlmesinin de bu fikir aktarmnn sreleriyle ilgili olarak nem tadna phe etmemek gerekir. Baka bir deyile, bu Yunan dncesinin kkenini de Mezopotamyada aramak doru olur. Yunan felsefecileri dinlerini eitli felsefi szgelerden geirerek biim deitirmitir. Tanr kavramn daha soyut Fakat bir hale sokmular ramen ve antropomorfizmden uzaklatrmlardr. buna Yunan

felsefecilerinin ve bilim adamlarnn genellikle dinsiz olduklar sylenemez. Yazlarna baklrsa, dini merasim ve ayinlere sayg gsterme ve tanrlara, felsefi bir anlayla da olsa, inanma anlamnda dindar olduklar grlyor. Anlaldna gre, dini inanc bu snrlarla tanmlamak Yunan dncesine tamamen uygun dmekteydi. Anaksagoras ile Sokrates'in dinsizlikle sulanmalar gibi rneklerin says kk de olsa, bunlar Yunan dininin felsefi dnceye elverili bir ortam tekil etmemi olduu izlenimini uyandrabilir. Fakat bunlarn normal bir durumu temsil etmedikleri anlalmaktadr. Yunan dini ve mitolojisi ile Yunan felsefesi arasnda bir devamllk bulunduu tezini, ilk Yunan felsefecilerinin eski geleneklerden tamamen ayrlmam olduklar ve dncelerinde kendilerinden nceki dnya grnden apak izler bulunduunu grmek mmkndr. Ayrca, Yunan felsefecilerinin kendileri de Yunan felsefesi ile dinini ve mitolojisini kesin bir snrla birbirinden ayrmamakta, kozmogonileriyle kozmolojilerinin birbirlerinin iine geip kaynatn, aralarnda kesintisiz bir gei bulunduunu kabul etmektedirler. Mitolojiye gre, Zeus'un olu olan Diyonizos'u Titan adl tanrlar ldrmlerdir. Yalnz, kalbi, Athena tarafndan alnarak Zeus'a getirilmi, Zeus bu kalbi yiyip bunun yardmyla ikinci bir Diyonizos'un domasna sebep olmu, Titan'lar da yldrmla imha ederek kllerinden insan yaratmtr.

211

Titan'larn klnden meydana gelmi olduundan, insann tabiatnda gnahkrlk fakat bu klde Diyonizos'un maddesi bulunduundan bu yoldan da insanda bir tanrlk izi mevcuttur. Orfizm veya Diyonizos klt iyiliin ve fenaln kkenini bu yolla izah ediyordu. Orfizm ruhun lmezlii ve ruhun g dncelerine dayanmaktayd. Ayrca, ruhun bedene girmekle dm ve aalanm olduu kabul ediliyor, belli yollardan eitli arnmalarla ve muhtelif g basamaklarndan geerek ruhun tanrlkla birleme imknna sahip bulunduuna inanlyordu. Ruhun bedende bulunmasnn ruh iin bir aalama, bir alalma, tekil ettii fikri Homeros'taki hmanizm anlayna aykr dmektedir. te yandan, ayn ierikte bir dnce olarak, insann eski bir altn andan gerek maddi ve gerekse manevi bakmdan sukut etmi olduu kanaatine de Heziyod'da rastlanmaktadr. Homeros'takinin tersine, Heziyod'da insanlarn lmden sonra

cezalandrlmalar ve mkfatlandrlmalar fikriyle karlalr. Diyonizos'a ilikin yukardaki hikyede grld zere, Zeus insan yaratmtr. Ayrca, Heziyod'a gre, Zeus insanlarn dnyadaki fiillerini kontrol eder ve bu kontrol yapmak iin birok araclara sahiptir. Orfizm ve Eleusis kltleri Platon'u byk lde etkilemitir. Platon ruhun kkeni ve ieriini, ruhun lmezliini ve ahret kavramn bu kltlerin grleri altnda felsefi adan incelemekte, onun bu dnceleri Sokrates ve Pitagorcular yoluyla bu iki klt inanlarna dayanmakta, onlara geri gitmektedir. Yalnz burada u nemli fark var ki, Sokrates'le Platon'da bu kltlerdeki arnma ayinleri yerlerini rasyonel dnce ve davrana, Pitagorcular da da hi olmazsa ksmen, matematie brakmtr. Bylece, rasyonel dnce zihniyetinin geleneklerle bir nevi birlemesi ya da irtibat kurmasnn burada ilgi ekici bir rnei ile karlam oluyoruz.

212

Eski geleneklerin Platon'da ikinci bir yoldan devamna da burada iaret etmek yerinde olur. Evrenin rasyonel bir dzen olarak aklanmas teebbsleri zerine, kozmogoninin veya kozmolojik mitolojinin gerek varlkla olan balants kaybolmaya ve ortadan kalkmaya balamt. Fakat dikkate deer ki Platon'da gerein mitos yardmyla aklanp belirlenebilecei, tam olmasa bile sembolik ve yaklak bir ekilde ifade edilebilecei inanc ile karlalyor. Bylece, Platon'da eski geleneklerin sadece baz teferruatnn deil, ruhunun da devam ettii sylenebilir. Yunan dini ve mitolojisindeki sz konusu dnceler Yunan

felsefesinin eitli blmlerinde izlerini brakm ya da nemli yanklar yapmtr. Hatta aralarnda bir devamllk mevcuttur. Bununla beraber, bu ortamn arz ettii olumlu imknlarn Yunan felsefi dncesinin domas iin yeterli bir faktrler koleksiyonunu barnda topladn dnmek abartl olur. Yunan felsefi ve rasyonel dncesi seviyesine eriilmesi iin dini ve mitolojik dnya grnn hkimiyet ve otoritesinden syrlmak zorunlu idi. Veya karlkl olarak, bu felsefi ve bilimsel dncenin altndaki eski geleneklerin olduu gibi kalmas, tenkiti dncenin ak etkileri altnda nemli deiimlere uramamas imknszd. Gerek teferruat bilgisi ve gerekse bilimsel anlay, zihniyet ve metot bakmndan Yunanllarn Mezopotamyadan byk istifadeler saladklar, bilimlerini bu temeller zerinde gelitirdikleri ve Yunan bilimi ile daha nceki Mezopotamya bilimleri arasndaki farkn ierik fark olmaktan fazla bir geliim derecesi ve seviyesi fark olduu grlmektedir. Thales ile Pitagorcular bilimsel bilgileri ve ayrca zellikle

Mezopotamyallarn biliminden faydalanm olduklar hakknda Yunanca kaynaklarda yaplan aklamalar, Mezopotamya ivi yazl tabletlerden derlenen bilgiler tarafndan ister istemez dolayl fakat kesin bir ekilde dorulanmakta ve teyit edilmektedir. nk kaynaklarmzn Thales ile Pitagorculara atfettikleri bilgilerin Mezopotamyada mevcut olduu grlyor.

213

Bylece Mezopotamya bilimine ilikin keifler, srf Yunanca kaynaklara dayanlarak elde edilmesi mmkn bilgilerde ve bunlar zerinde yrtlm olan dnce ve yorumlarda daha emin sonulara varmay ve tercihler yapmay mmkn klmaktadr. Bu tezin eitli blmlerinde gsterilmeye alld zere, Yunan bilimi ilk gelime alarndan itibaren Mezopotamyadan etkilenmeye balam, Yunanllar Mezopotamya bilimlerinden daha balangtan itibaren byk lde faydalanmlardr. Bylece, Yunan bilimi ile Mezopotamya bilimleri arasnda gerek bilgi ve gerekse zihniyet bakmndan tam bir tarihi devamllk bulunmakta, gnmz bilimlerinin kkeni gerek anlamyla her bakmdan Mezopotamyaya kadar gitmektedir.

214

KAYNAKA AGZZA, Rosa. Antik Yunanda Mitoloji Masallar ve Sylenceler, ev. Zhre lkgen, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, 2001 AKURGAL, Ekrem. Anadolu Kltr Tarihi, TBTAK Yaynlar, Ankara 2005 AKURGAL, Ekrem. Anadolu Uygarlklar, Net Turistik Yaynlar, stanbul 2007 ANDRE-SALVN, Beatrice. Babil, ev. Ela Uluatam, Dost Kitapevi, Ankara 2006 ARIK, R. Ouz. Proto Etilere Dair, 2. T. T. Kongresi Bildirileri, Ankara ARMSTRONG, Karen. Mitlerin Ksa Tarihi, ev. Dilek endil, Merkez Kitaplk ve Yaynclk, stanbul 2005 ATE, Mehmet. Mitolojiler ve Semboller; Anatanra ve Dourganlk Sembolleri, Alfa Basm Yaym Datm, stanbul 2002 AYDIN, Ayhan. Dnce Tarihi ve nsann Doas, Alfa Basm Yaym Datm, stanbul, 2000 BADEMR, Krat. Eski Anadolu, Kaynak Yaynlar, stanbul 2003 BAYAT, Fuzuli. Mitolojiye Giri, tken Neriyat, stanbul 2007 BAYRAK, M. Faruk. Dounun ve Batnn Yerellii, Alfa Basm Yaym, stanbul, 2004 BLG, Emin. Tufan Efsanesi, Trk Ansiklopedisi, Ankara, 1982 Cilt 31 BLG, Emin. Kapadokya Tabletleri; Bunlardan Koloni ve Anadolu Tarihi Hakknda kan Neticeler, I. Kayseri ve Kltr ve Sanat Haftas Konumalar ve Teblileri, 713 Nisan 1986, Kayseri. BLG, Emin. M.. 19501850 Yllarnda Yazlm Vesikalardan Anadolunun lk Tarihi a Hakknda Elde Edilen Baz Mhim Neticeler, 3. T. T. K. Kongresi Bildirileri, Ankara, 1943 ------------------. Kapadokya Tabletlerine Gre Anadolu Kavimleri zerine Aratrmalar, Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, C. 2, S.1, Ankara, 1943

215

-----------------------. Anadolunun lk Tarihi ann Ana Hatlar ile Rekonstrksiyonu, Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, C. 6, Sa. 5, Ankara, 1948 -------------------. M.. 2000 yllarnda Anadolu Kavimleri, 3. T. T. K. Kongresi Bildirileri, Ankara, 1948 ------------------. M.. ki bin Yllarnda Mezopotamya-Anadolu Arasndaki Ticari ktisadi Mnasebetler, 9. Corafya Meslek Haftas, Tebliler ve Konferanslar 2229 Aralk 1954 BLACK, Jeremy, GREEN, Anthony. Mezopotamya Mitoloji Szl, ev. Yasemin Birhekimolu, Aram Yaynclk, stanbul, 2003 BONNARD, Andre. Antik Yunan Uygarl, ev. Kerem Kurtgz, Evrensel Basm, stanbul, 2005 BOTTERO, Jean. Eski Yakndou; Smerden Kutsal Kitaba, ev. Mehmet Emin zcan, Dost Kitapevi, Ankara, 2005 BOTTERO, Jean. Mezopotamya, ev. Mehmet Emin zcan, Dost Kitapevi, Ankara, 2003 BOTTERO, Jean. Kltrmzn afa Babil, ev. Ali Berktay, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2003 BOTTERO, Jean/ STEVE, Marie Joseph. Evvel Zaman inde Mezopotamya, ev. Mehmet Emin zcan, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2002 BRAEM, Harald. Uruk Aslan Glgame; Mitolojinin Roman, ev. Atilla Dirim, Yurt Kitap Yayn, Ankara 1998 CAN, efik. Klasik Yunan Mitolojisi, nklp Yaynlar, stanbul 1970 CEVZOLU, Hulki. Tarih Trklerde Balar; Trk Dilinin Kkleri, Ceviz Kabuu Yaynlar, stanbul, 2004 CEVZC, Ahmet. lka Felsefesi Tarihi, Asa Kitapevi, Bursa, 2001 COPLESTON, Frederick. Helenistik Felsefe, ev. Aziz Yardml, dea Yaynlar, stanbul, 1996 COPLESTON, Frederick. n Sokratikler ve Sokrates. Yunan ve Roma Felsefesi, Cilt 1, ev. Aziz Yardml, dea Yaynlar, stanbul 2001 CMERT, Bedrettin. Mitoloji Szl, H.. Yaynlar, Ankara 1980

216

CREAM, C.W. Tanrlarn Vatan Anadolu, ev. Esat Nermi Erender, Remzi Kitapevi, stanbul 1994 EEN, orum. I, Muazzez lmiye. Kuran, ncil ve Tevratn Smerdeki Kkeni, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2005 DEST, Marc. Anadolu Uygarlklar, ev. Muna Cedden, Dost Kitapevi, Ankara 2005 ERGNZ, Gaye ahinba. Hititlerde Anatomi ve Tp, stanbul niversitesi Edebiyat Fak. Yay. stanbul 1999 ERGVEN, Abdullah Rza. Tanrlar Nasl Yarattk/Tanrlarn lm, Berfin Yaynlar, stanbul, 2001 ERHAT, Azra. Mitoloji Szl, Remzi Kitapevi, stanbul 1984 ELADE, Mircea. Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi, 3. Cilt, ev. Ali Berktay, Kabalc Yaynlar, stanbul, 2002 ELADE, Mircea. Babil Simyas ve Kozmolojisi, ev. Mehmet Emin zcan, Kabalc Yaynlar, stanbul, 2002 ESTN, C./ LAPORTE, H. Yunan ve Roma Mitolojisi, ev. Musa Eran, TBTAK yaynlar, Ankara 2003 EYPOLU, smet Zeki. Tanr Yaratan Toprak Anadolu, Der Yaynlar, stanbul 2007 FNK, Gerhard. Antik Mitolojide Kim Kimdir, Serpil Erfndk Yaln, Kabalc Yaynlar, stanbul, 1997 GALANT, Avram. Trklk ncelemeleri, ev. nder Kaya, Yeditepe Yaynlar, stanbul 2005 GEREY, Begmyrat. 5000 Yllk Smer-Trkmen Balar, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul, 2005 GEORGES, Jean. Yaz; nsanln Bellei, ev. Banu Kak, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2002 GNL, Levent. Toprak Ana ve Gkyz; Yunan Mitolojisi, Dnya Mitolojisi 1, Bileim Yaynlar, stanbul 2004 Salih. Yeni Kltepe Metinlerine Gre Yerli-Asurlu Mnasebetleri, I. Uluslar aras Hititoloji Kongresi Bildirisi, 1721 Temmuz, 1990,

217

GREGORY, Andrew. Evraka! Bilimin Douu, ev. Emine Ayhan, Gncel Yaynclk, stanbul, 2005 GURNEY, O. R. Hititler, ev. Pnar Arpaay, Dost Kitapevi, Ankara 2001 GNDZ, Altay. Mezopotamya ve Eski Msr, Bke Yaynlar, stanbul 2002 GNALTAY, emsendin. Yakn ark II Anadolu ( En Eski alardan Ahameniler stilasna Kadar ), T.T. Kurumu Basmevi, Ankara, 1987 HEDEL, Alexander. Enuma Eli / Babil Yaratl Destan, ev. smet Birkan, Ayra Yaynlar, Ankara, 2000 HIRIN, Selen. ivi Yazs (Ortaya k, Gelimesi ve zm), Ege Yaynlar, stanbul 2004 HANERLOLU, Orhan. Dnce Tarihi, Remzi Kitapevi, stanbul 1993 HOMEROS. lyada, ev. Azra Erhat, Arkada Yaynevi, Ankara 2004 HOMEROS. Odysseia, ev. Azra Erhat, Can Yaynlar, stanbul 1997 HOOKE, Samuel Henry. Ortadou Mitolojisi, ev. Aleddin enel, mge Yaynevi, Ankara 2000 NAN, Yaln. Kozmostan Kuantuma, Mavi ada Yaynlar, stanbul, 2000 KARABIYIK, Halil. Babillilerden Gnmze Kozmoloji, mge Kitapevi, Ankara, 2001 KARAUUZ, Gngr. Hitit Mitolojisi, izgi Kitapevi Yaynlar, Konya 2001 KANSU, . Aziz. nsanln Kaynaklar ve lk Medeniyetler, T.T. Kurumu Yaynlar, Ankara, 1991. KRSCHBAUM, Eva Cancik. Asurlular; Tarih, Toplum, Kltr, ev. Asl Yarba, lya Yaynlar, zmir 2005 KLENGEL, Horst. Kral Hammurabi ve Babil Gnl, ev. Nesrin Oral, Telos Yaynlar, stanbul 2002 KSE, Aynur. Mitolojik Hikyeler Corafyas, Kariekleri Dergisi s. 2 Haziran 2005 KROLU, Kemalettin. Eski Mzopotamya Tarihi; Balangcndan Perslere Kadar, letiim Yaynlar, stanbul 2006

218

KHLMEER, Michael. Tanrlarn Masallar; Mitolojinin yks, ev. Atilla Dirim, Yurt Kitap Yayn, stanbul 2001 KRAMER, Samuel Noah. Smer Mitolojisi, ev. Hamide Koyukan, Kabalc Yaynlar, stanbul, 2001
KRAMER, Samuel Noah. Smerler, ev. zcan Buze, Kabalc Yaynlar, stanbul, 2002

KRAMER, Samuel Noah. Tarih Smerde Balar, ev. Hamide Koyukan, Kabalc Yaynlar, stanbul, 1999 KSENOPHON. Evrenin Yaps, ev. Tomris Uyar, yi eyler Yaynclk, stanbul, 2000 KINAL, Fruzan. Eski Anadolu Tarihi, T. T. Kurumu Basmevi, Ankara, 1991 LLOYD, Seton. Trkiyenin Tarihi, ev. Ender Varinliolu, TBTAK Popler Bilim Kitaplar 50, Ankara, 1997 LNGS, Martin. Antik nanlar Modern Hurafeler, ev. Enes Harman, Ufuk Uyan, Yeryz Yaynlar, stanbul, 2000 MANSEL, Arif Mfit. Ege ve Yunan Tarihi, T.T.K. Yayn, Ankara 1988 MARTNO, De Stefano. Hititler, ev. Erendiz zboyolu, Dost Kitapevi, Ankara 2006 MEM, Ekrem. Eskia Trkiye Tarihi, Seluk niversitesi Yaynlar, Konya, 1989 MEYDAN, Sinan. Son Truvallar; Truvallar, Trkler ve Atatrk, Truva Yaynlar, stanbul 2006 MEZOPOTAMYA ve ESK YAKINDOU, letiim Yaynlar, stanbul 1996, MCLELLAN, JAMES E.DORN H. Dnya Tarihinde Bilim ve Teknoloji, ev. Haydar Yaln, Arkada Yaynlar, Ankara 2006 MUTLU, Belks. Bat Sanatnda Biimlenme ve Dou Akdeniz, .D.G.S. Akademisi Yayn, stanbul 1977 NRUN, M. Ata. Nuhun Seyir Defteri, Kozmik Kitaplar, stanbul, 2006 OATES, Joan. Babil, ev. Fatma izmeli, Arkada Yaynlar, stanbul, 2004

219

RNEK, Sedat Veyis. lkellerde Din By Sanat, Gerek Yaynevi, stanbul, 1995 GEL, Bahattin. Trk Mitolojisi, Seluklu Tarih ve Medeniyeti Enstits Dernei Yayn, Ankara, 1971 ZG, Tahsin. Anitta Haneri, Belleten, C. XX, Sa. 2935, Ankara, 1956 PETERS, F. E. Antik Yunan Felsefesi Terimler Szl, Hakk Hnler, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2005 PLATON, EFLATUN, ARSTOTALES. Ruh zerine, ev. Saffet Babr, mge Yaynevi, stanbul, 1996 RONAN, Colin A. Bilim Tarihi, ev. Feza Gnergn, Ekmeleddin hsanolu, Tbitak Yaynlar, Ankara 2005 ROAF, Michael. Mezopotamya ve Eski Yakndou, ev. Zlal Kl, letiim Yaynlar, stanbul 1996 RYAN, William ve PTMAN, Walter. Nuh Tufan, ev. Dursun Bayrak, Arkada Yaynevi, Ankara, 2003 RD, bn. Felsefe-Din likileri Faslul-Makal el-Kef Minhacil-edille, Dergh Yaynlar, stanbul, 2004 SARTON, George. Antik Bilim Modern Uygarlk, ev. Remzi Demir, Gndoan Yaynlar, Ankara 1995 SAYILI, Aydn. Msrllarda ve Mezopotamyallarda Matematik, Astronomi ve Tp, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1991 SEGAL, E. LNE, M. nsan Nasl nsan Oldu, ev. Ahmet Zekerya, Say Yaynlar, stanbul 2006 SEVN, Veli. Anadolu Arkeolojisinin ABCsi, Ercan Ofset, stanbul, 1994 SEVER, Hseyin. Yeni Belgelerin Inda Koloni anda ( M.. 1970 1750 ) Yerli Halk le Asurlu Tccarlar Arasndaki likiler, Belleten, C. LIX, Nisan1995 ---------------------. Kltepe Tabletlerinin Anadolu Tarihi ve Kltr Tarihi Bakmndan nemi, Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Dergisi, C. XXXV, Sa.2, Ankara, 1991

220

SEVER, Hseyin ve S. EEN. Kltepedeki II. Tabaka Vesikalarna Gre Anadolunun Siyasi Tarihi le lgili Yeni Gelimeler, XI. T.T. Kongresi Bildirileri, 59 Eyll-1990Ankara AHN, H. Ali. Kayseri, 1998 ATIR, Sabri. Balangta Bilgisizlik ve Korku Vard; Dnmenin yks Pan Yaynclk, stanbul, 2001 ENEL, Adnan. Dou ve Batda Dncenin Temelleri, Kamer Yaynlar, stanbul, 1993 ENEL, Adnan. nsanlk Tarihi, mge Yaynclk, Ankara, 2006 TAYLAN, Necip. Dnce Tarihinde Tanr Sorunu, ehir Yaynlar, stanbul, 2000 TERES, Dick. Kayp Keifler/Modern Bilimin Antik Kkleri, ev. brahim ener, zdm Yaynclk, stanbul, 2005 TEPE, Harun. Platondan Habermasa Felsefede Doruluk ve Hakikat, Ark Yaynlar, Ankara, 1995 THOMPSON, George. lk Filozoflar; Eski Yunan Toplumu zerine ncelemeler, ev. Mehmet H. Doan, Payel Yaynlar, stanbul, 1997 TUNA, Osman Nedim. Smer ve Trk Dillerinin Tarihi lgisi ile Trk Dilinin Ya, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1997 TUNCER, mer. te Anadolu, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul 1999 TOSUN, Mebrure. Smer, Babil ve Asurlularda Hukuk, Kanun ve Adalet Kavramlar, Belleten 37. Cilt, Ankara,1973 UHLIG, Helmut. Avrupann Anas Anadolu, ev. Yasemin Bayer, Telos Yaynlar, stanbul 2007 UHLG, Helmut. Smerler: Tarihin Balangcnda Bir Halk, ev. Nilgn Ersoy, Telos Yaynclk, stanbul, 2006 UMAR, Bilge. lkada Trkiye Halk, nklp Kitapevi Yaynlar, stanbul, 1999 LGER, brahim Glgame; In Kayna Dou, stanbul 2002 Berfin Yaynlar, Asur Ticaret Kolonileri anda Anadoluda Dini Hayat, II. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu ve Bildirileri, 1112 Nisan 1997,

221

NAL, Ahmet. Hititler-Etiler ve Anadolu Uygarlklar, Etibank Yaynlar, Ankara, 1999 VERNANT, Jean-Pierre. Eski Yunanda Sylen ve Toplum, ev. Mehmet Emin zcan, mge Yaynlar, Ankara, 1996 VERNANT, Jean-Pierre. Yunan Dncesinin Kaynaklar, ev. Hseyin Portakal, Cem Yaynevi, stanbul 2002 YILDIRIM, Recep. n Asya Tarih ve Uygarlklar, Meram Yaynclk, zmir, 1996 YETKN, etin. Siyasal Dnceler Tarihi 1/ Mezopotamya-Hint-inYunan-Roma, Salyangoz Yaynlar, stanbul 2005 ZELLER, Edward. Grek Felsefesi Tarihi, ev. Ahmet Aydoan, z Yaynclk, stanbul 2006

222

EKLER

Harita1

223

Harita 2

224

Harita 3

Harita 4

238

HARTALAR VE RESMLER ZERNE

Harita 1: Mezopotamya blgesini ve Anadoluyu gsteren harita Harita 2: Mezopotamyada Smerlerin Hakim olduu blgeyi gsteren harita Harita 3: Mezopotamya blgesini tefferuatl gsteren harita Harita 4: Anadoluda Hititlerin kurulduu alanlar gsteren harita Resim 1: Boazkyn iki kilometre uzanda bulunan bu kabartmalar, tanrlarn yryn gstermektedir. Resim 2: Asurun kuzeybatsndaki dalarda kurban kesimi. Asur krallar tanr Aurun yeryzndeki temsilcileri olarak grlrd. nemli kararlar, orduyla birlikte yolculuk yapan ve gelecei grebilmek iin kurban hayvanlarnn barsaklarn inceleyen khin rahiplerin yardmyla alnrd. Alt resimde ziyaretiler kraln ayana kapanmlar. Resim 3: Kalhuda kuzeybat saraynda iftler halinde dolaan svariler. (M.. 9. y.y.) Resim 4: Asur saraynn usta astrologlarnn yararlandklar, stnde gkbilimsel gzlemler ve ngrler bulunan tabletlerden bir rnek. Ninivedeki krallk ktphanesinde bulunmutur. Resim 5: Glgamn lmszlk peinde yaad iirsel yolculuun anlatld Glgam Destan, bilinen en eski edebi metin. Kil tabletler zerine iviyazsyla yazlm/kaznm bu destan, bir yandan neredeyse "yaz" kadar

239

eski, bir yandan da gnmz insannn evrensel deerlerine k tutuuyla bugn yazlm gibi taze. Resim 6: Pimi toprak, M.. 13. yzyl, 13.8x17.6x5.1 cm. ve 9.2x4x2.7 cm. Hitit Kral 3. Hattuili ile Msr Firavunu 2. Ramses arasnda M.. 12801269 yllar arasnda yaplan dnyann ilk yazl antlamasnn iviyazsyla kil tabletler zerine yazlm iki paras. stanbul Arkeoloji Mzesi. Resim 7: Yunan mitolojisinde tarm ve bereket tanras. Homesros'un destanlarnda, "gzel sal kralie" ya da "gzel rgl DEMETER" diye geer. nsanlara topra ekip bimesini reten bu tanradr. Ekinleri, zellikle de buday simgeler. Hesiodosa gre Kronosla Rheiann kz, ikinci tanr kuandandr. Resim 8: Smerlerde akn ve yamurun tanras. Ay tanras nannann kzdr. Yunanllarda afrodit olarak grnmtr. Smerlerin bereket semboldr. oban tanrs Dumuzi ile evlenmitir ve smerler bu evliliin onlara bereket getirdiine inanmlardr. nanna'nn Dumuzi ile evliliini anlatan Smer tabletlerinin korunmu olan ksm hala Trkiye'dedir. Resim 9: Kalhuda II. Aur-nasir-aplinin Kuzeybat Saraynda kanatl figr. Figrn bandaki boynozlu ta eski Mezopotamyada Er Hanedanlar dneminden balayarak bir tanrlk belirtisi olmutur. Sarayn duvarlarna buna benzer birok figr oyulmutur. Drt kanatl, kartal bal ya da balk pelerinli bu figrler, bitkiler, havanlar, kovalar, koniler, vb. tarlar. Bu doast varlklarn, saray ve iindekileri ktlklerden korumak iin heykelcikleri sarayn tabannn altna gmlen apkallu, ya da yedi bilgeyle ilikili olduklar sanlmaktadr.

240

Resim 10: Silindir Mhrler ve basklar. Silindir mhr, mlkiyeti korumak ve yasal ilemleri gvence altna almak amacyla kullanldndan, giderek sahibinin korunmasyla zdeletirilmeye balanm ve hastalk, ocuk drme, kara by yada dedikoduya kar dinsel trenlerde kullanlmtr. Resim 11: M.. 700 dolaynda bu tun kabartma panonun arkasnda, ba ve elleri stten gzken iyi tabiatl cin Pazuzu betimlenmitir. Gebe kadnlara ve yeni domu ocuklara saldran Lamatuya kar korunma amac tamas olasdr. Panoda, tanr simgeleri, bir cin dizisi, bir hasta ve ona bakan balk giysili iki rahip, alttada Pazuzu ve aslan bal Lamatu grlmektedir. Doum yapan kadnlar dii cin Lamatunun saldrlarna kar korumak iin muska olarak tuntan Pazuzu pa takmak, Ge Asur ve Neo-Babil dnemlerinde ok yaygn bir adetti. Resim 12: Ur standard denilen, ama muhtemelen bir mzik aletinin gvdesi olan buluntunun bar sahnesi yz. Zifte gmlm lapis lazuli fonun stne deniz kabuu katlarak, eya tayan hayvan ve insanlar ve bir ziyafet sahnesi canlandrlmtr. Belki de bu sava tarafndan gsterilen seferin baarsndan sonraki zafer kutlamasdr. Resim 13: Ninivede tar Tapnak alannda bulunan dkme bakr ba. i bo olan ba, kaybolan mum tekniiyle dklmtr. Balangta figrde betimlenen yneticinin Agade hanedannn kurucusu Sargon olduu dnlmtr, ama slubuna bakldnda Sargonun torunu Naram-Sine ait olmas daha inandrcdr. Resim 14: Kalhuda almaneser Kalesinin ana taht odasndaki taht atlnn n taraf. Orta blmde, sada III. almaneser ve solda Babil Kral Mardukzakir-umi el skr gibi grnrler, ama bu jestin doru bir yorumu olmayabilir. Yabanc bir kraln Asur kralyla eit konumda gsterilmesi az

241

rastlanr bir durumdur ve bu dnemde Asurla Babil arasnda zel bir iliki olduu fikrini vermektedir. Resim 15 ve 16: Eski Yakndounun en canl av sahneleri Asurbanipalin Ninivedeki Kuzey Saraynn duvarlarna oyulmutu. Art ayaklar stnde bir aslan baklayan kral motifi, Asurda krallk mhr olarak benimsenmiti. Ayn motif, Persepolisteki Pers saraylarnn kap oymalarnda da grlr. Aslan, vb., hayvanlarn ldrlmesi belli lde soyluluk ve dinin gerektirdii bir grevdi, ama metinlerde ve kabartmalarda bu kadar sk grlmesinden, kraln bu spordan byk zevk ald anlalmaktadr. Resim 17: Tel el-Varka vazosu Urukta III. Tabakadaki (M..3000) tapnak hazinesinde bulunan bir iftin tekidir, ama yapm tarihi daha eski olabilir. Vazonun tmnde tanra nannaya bir sunu sahnesi gsterilmitir. Ynetici ve tanra st eritte grlmektedir. Resim 18: Burada II. Aurnasirpal kutsal bir aacn iki yannda iki kez grlr. Aacn stndeki kanatl kuun iinde gsterilen tanrnn ama yada Asur olmas mmkndr. Ykseklik 1.78 m. Resim 19: Babil kral Hammurabi'nin (M. . 1728-M. . 1686) eitli meselelerde verdii kararlar, Babil'in koruyucu tans Marduk adna yaplan Esagila Tapna'na dikilen bir ta zerine Akata dilinde yazlmt. Hammurabi, kendisine bu kanunlar yazdrann gne tanrs ama'n olduunu sylemitir. Dolaysyla kanunlar da tanr sz saylyordu. Arkeolog Jean Vincent Scheil'in 1901'de Susa, Elam'da bulduu (bugnk Huzistan, ran) ve Fransa'ya tad Hammurabi Kanunlar'nn yazl olduu stel, Louvre Mzesi'nde sergilenmektedir. Yaklak iki metrelik silindirik bir tan stne ivi yazs ile yazlm olan kanunlar tam 282 maddedir.

242

Resim 20: Glgam Destan, Mezopotamya'da ortaya kan tarihteki ilk yazl destandr. lmszl arayan bir kraln yksdr. Destana konu olan kral Glgam gerekten yaam ve M.. 28.yzylda Mezopotamyadaki Uruk kentinde hkm srmtr. lmszln ve bilginin peindeki insan ycelterek anlatan Glgam Destan, Glgam'n lmnden bin yl kadar sonra yazlmtr ve gnmze kadar gelebilmitir. Glgam Destan, Akat ve Smer mitolojilerinde geer ve Akat dilinde yazlm tabletlerden oluur. Bunlardan gnmzde 12 tablet bulunabilmitir. 1855te Ninovada yaplan kazlarda, Asur Kral Asurbanipalin M.. 7. yzylda derlettirdii tabletler bulunmu, daha sonra Trkiye-ran snrnda ve Iraktaki Nippur antik kenti kazlarnda bulunan tabletler de eklenmitir. Ayrca Trkiyede Sultan Tepe ve Boazkyde yaplan kazlarda da destann izi bulunmutur.

Resim 21: iviyazl belgelerin bulunmaya balad geen yzyldan beri Mezopotamya'da Ak Tanras nanna ve oban Tanrs Dumuzi ile ilgili bir bereket kltnn varl biliniyordu. Fakat bunu her yn ile kantlayacak belgeler yaymlanm deildi. Ancak, bu yzyln ortalarna doru Smer edebiyatna ait belgeler saptanp yaymlanmaya balandktan sonra bu klt ve bu kltn esasn oluturan kutsal evlenme treni konusu akla kavutu. Smer edebiyatna ait tabletlerin en byk ksm 18871890 yllar arasnda ABD'de, Philadelphia niversite Mzesi tarafndan, Gney Mezopotamya'da eski bir din ve kltr merkezi olarak yzlerce yl varln koruyan Nippur ehri kazlarnda bulunmutur. Bu tabletler, o gnk mzeler nizamnamesine gre, stanbul Arkeoloji Mzeleri'yle kazy yapan kurum arasnda geliigzel paylalmt. Baka yerlerden km veya kaak olarak elde edilmi bir ksm tabletler de Avrupa ve Amerika mzelerine dalmtr ki, hepsinin toplam be bin adet olduu tahmin edilmektedir. Bunlarn hemen hemen te biri stanbul Arkeoloji Mzeleri'nin iviyazl Belgeler Arivi'nde bulunuyor. Efsaneler, destanlar, ilahiler, atlar, mersiyeler, ak iirleri, ataszleri, hikyeler ve bilgelik kompozisyonlarndan oluan Smer edebiyatnn,

243

dolaysyla bereket kltn oluturan kutsal evlenme metinlerinin gn na kmasnda en byk rol Prof. Samuel Noah Kramer oynamtr. O tam 60 yl iviyazl tabletler bulunan Avrupa, Amerika mzelerini ziyaret ederek, Smer edebiyatna ait tabletleri ve konularn saptam, byk bir bilim cmertlii ve yardmseverliiyle isteyen mze uzmanlarn da almalarna katarak, aratrmalarn evrenselletirmitir. Btn bu almalarn sonucu, yzlerce tabletin kopyas yaplm, ayn metne ait dier mzelere dalm paralar bulunarak konular tmyle ortaya karlm ve eitli yaynlarla Smerologlara, bilim tarihilerine, antropologlara kaynak olarak sunulmutur. Resim 22: M.. 2000 yllarnda Mezopotamya'da yaayan Babillilerin, bilimin ou dalnda, olduka ileri bir seviyeye ulam olduklar bilinmektedir. yle ki; Babil ehrini zamann bilim merkezi haline getirmilerdir. zellikle matematik ve astronomide ok ilerlemilerdir. Babilliler, 59'dan byk saylar da, basamak dncesinden yararlanarak yazdlar. 60 saysn taban olarak kullandlar. Gruplamalarn 60'lk olarak, yani 60x2 = 120, ... eklinde yaptlar. Bylece ilk kez saylarda basamak fikrini gsterdiler. Babiller, saylar yazarken iki tane sembol ve bulunmayan basamaklar yerini doldurmak iin de, (( : )) iaretini kullanmlardr. Babil rakamlar arasnda da, sfr rakamn gsteren bir sembol yoktur. Rakamlar sadan sola doru yazarak ifade ettikleri anlalmaktadr. Resim 23: Bu kil tablete Babil Dnya Haritas denir. stnde okyanus olduu belirtilen bir daire izilmi, bunun dna metinde anlatlan acaip yreler iaretlenmitir. Ortaya bilindii kadaryla dnya, bat yukarya gelecek biimde yerletirilmitir. Merkezin stndeki kutuya Babil, sa yana Urartu, Asur ve Dir adlar yazlmtr. Susa en alttadr. Babilden geen dikey izgiler herhalde Frat rman temsil etmektedir. Harita muhtemelen M.. 700 dolaynda dzenlenmitir.

244

Resim 24: Ziggurat eski Mezopotamyann en belirgin zelliklerinden biridir. Birok kentte kent tanrsnn tapna, st ste bir dizi platformdan oluan ve en tepede tapnan bulunduu bir ziggurat ierirdi. Yaplarn tmnde benzer bir plan izlenmitir; taban dikdrtgendir ve yksek tapnaa dik ada birleen merdivenle klrd. Zigguratlarn en nls olan ve Babil Kulesi hikyesine yol aan Babildeki tanr Marduk zigguratnda da ayn plan uygulanmtr. M.. 18. yzylda balanan ziggurata, gk ve yerin kuruluu tapna anlamna gelen Etemenanki ad verilmitir. Resim 25: Akad dneminden (M.. 2200 dolay) su tanrs Eay iki yzl veziri Usmuyla birlikte gsteren yeil tatan silindir mhr basks. Onun nnde gne tanrs ama, dalarn arasndan kmakta, solunda tar durmaktadr.

245

ZET

BOZCA, Mehmet. Eski Dou ve Bat Kavimlerinde Felsefi Dnce (Sumer, Babil, Asur, Hurri, Hitit, Grek), Yksek Lisans Tezi, Ankara 2008 Bilim, teknoloji, felsefe, edebiyat, sanat ve toplumsal yap uygarln olduu ortamda doar ve geliir. Uygarln balamasnn nkoulu yerleik yaamdr. Yerleik yaam ise corafyann ve iklimin uygun olmasyla ok yakndan ilgilidir. Nitekim uygarlk ve dolaysyla kentsel yaam, devlet, yaz, yasalar, astroloji, felsefe, tp, mitoloji, matematik; tarihte ilk kez Dicle ve Frat nehirlerinin vadilerinde ortaya kmtr. M..4000li yllarda Mezopotamya ve Dou Akdeniz evresinde yarkra topraklarda eitli toplumlar yaamaktayd. Bu toplumlarn blgesel koullara uygun uralar ve ekonomileri olduunu sanyoruz; avclk, balklk ve iftilik gibi. Bu insanlar keifleri ve icatlaryla insanln kltrel birikimini gelitirdiler. Topografya, jeoloji, astronomi, kimya, matematik, tp, zooloji ve botanik gibi bilim dallar ile tarm, teknoloji, metalrji, mhendislik ve mimarlk alanlarna ilikin bilimsel ve pratik bilgiler edindiler ve bu bilgileri biriktirdiler. Kimi zaman da ilerinde bilimsel, felsefi gerekler olan bysel inanlar zamanla gelenek oldu. ivi yazl tabletler zerinde yaplan aratrmalar Mezopotamyallarn bilimsel bilgi hakknda daha nce pek tahmin edilmemi olan ve beklenmeyen birtakm gerekleri gn na karmtr. Bu husus bugn net olarak biliniyor ki Mezopotamyallarn matematik ve astronomideki bilgileri aradaki yzyllara ramen Yunanllarnkilerle kyaslanabilecek bir durumdayd. Hayli gelimi bir cebirleri ve matematie dayanan olduka sistemli bir astronomileri vard. Yunanllarn yalnz matematik ve astronomide deil, tp ve mitoloji alannda da Mezopotamyallardan nemli lde yararlar saladklar aklkla grlmektedir.

246

Ticaret yoluyla, eitli nedenlerle yaplan yer deitirmelerle ve glerle anlan bilgiler ve teknikler geni alanlara yayld; farkl kltrler arasnda karlkl etkileimler olutu. Byk bir bilgi ve beceri birikimi gerekleti. Bu konuyu aratrrken ncelikle Sumer mitolojik ve dini anlayyla yazlm belgelerden, daha sonra onlardan etkilenen Mezopotamyadaki Sami kabilelerin (Asur, Babil, Akad) ve oradan da Anadoluya (Hitit, Huri) yansmalar ile ilgili belgeleri izleyerek klasik bat felsefesinin temel kaynaklarn ele alarak benzerlikler ve farkllklar ortaya koymaya altk. Tezimizin temel corafyas Mezopotamya-Anadolu-Avrupa gzergh eklinde belgeler konuturularak inceleme konusu yaplmtr. Elbette Eski a dneminde yadsnmayacak Msr kltrn, Elam kltrn, Pers kltrn dnmemek temel bir yanllk olur, ancak zaman ve mekn darl dncesi ile Sumer felsefesini temel alarak Dou-Bat felsefi dncesinin geliim srecini ve etkileimlerini bir snrllk olarak ele aldk. Anahtar Szckler 1. Mezopotamya 2. Sumer 3. Mitoloji 4. Felsefe 5. Bilim

247

ABSTRACT BOZCA, Mehmet. Philosophical Thought in Ancient Eastern and Western Tribes (Sumers, Babylons, Assyrians, Hurrians, Hittites, Greeks) Ankara 2008 Science, technology, philosophy, art and social structure occur and develop in an environment where there is civilization. The prerequisite for civilization to occur is settled life. Settled life is closely related with suitability of geography and climate. Likewise civilization and relatedly urban life, state, writing, law, astrology, philosophy, medecine, mythology, maths, first occured in history in the valley of rivers Frat and Dicle. In 4000s BC there used to live various societies around the half-arid land of mesopotamia and east mediterranean. We assume that these societies dealth with things like hunting, fishing, farming that were appropriate to the regional conditions. These people developed the cultural accumulation of mankind through their discoveries and inventions. They gained and developed scientific and practical knowladge in the science fields like topography, geology, astronomy, chemistry, maths, medicine, zoology, botany and the fields like agriculture, tecnology, metallurgy, engineering and architecture. Sometimes thier magical beliefs those include scientific and philosophical realities became traditon in time. The researches on cunieform writing tablets brought to light that people in Mesopotamia had unestimated and unexpected scientific knowladge. Today it is clearly known that the knowladge of people in Mesopotamia in maths and astronomy was in a comparable situation with

248

Greeks although there are centuries between them. They had advanced algebra and very systematic astronomy based on maths. It can be clearly seen that Greeks benefited from Mesopotamians not only in maths and astronomy but also in medicine and mythology. The knowladge and techniques gained through trading, changing places with various reasons and migration spread and there occured an interaction between different cultures. While studying this subject, I first used the Sumer documents that were written in mythological and religious perceptivity and then Sami tribes in Mesopotamia (Asur, Babil, Akad) those were affected by them and from there following the documents about the reflections on Anatolia (Hitit, Huri), I tried to bring up the similarities and differences considering the basic sources of classical eastern phylosophy. The basic geography of my thesis is Mesopotamia-Anatolia-Europe route and the documents from this route are used in my study. Certainly it would be a mistake not to think about the Egypt culture, Pers culture, Elam culture which cant be denied in prehistoric period, but becouse of the lack of time and and place I handled the development process and interaction of East-West phylosophical thoght having the Sumer phylosophy in basis. Key Words 1. Mesopotamia 2. Sumers 3. Mythology 4. Philosophy 5. Science