3E.

Tiparet Pomologjike t Pjeshks

PEMA Tipi xhuxh i ngjeshur gjysm i ngjeshur 1 standard horizontal i varur lotues Madhsia shum e vogl 2 e vogl mesatare e madhe shum e madhe Fuqia e rritjes shum e dobt 3 e dobt mesatare e lart shum e lart Forma e tipit standard shum e prpjet 4 e prpjet gjysm e prpjet e hapur shum e hapur DEGZA NJVJEARE (degz e przier) Trashsia 5 e holl mesatare e trash Type dwarf compact semi-compact standard horizontal drooping weeping Size very little little medium large very large Vigour very low low medium high very high Habit of standard type very upright upright semi-upright spreading very spreading ONE-YEAR-OLD SHOOT (mixed shoot) Thickness thin medium thick TREE Tipo nano compatto semi-compatto standard horizontal ricadente pendulo Dimensione molto piccolo piccolo medio grande molto grande Vigoria molto scarsa scarsa media elevate molto elevata ALBERO

POM AL

(Ilustrimet dhe prshkrimet pomologjike jan vendosur pas deskriptorit) Nr Shqip Anglisht Italisht

Portamento del tipo standard molto assurgente assurgente semi-assurgente aperto molto aperto RAMO DI UN ANNO (ramo misto) Spessore sottile medio spesso

TIPARET POMOLOGJIKE T PJESHKS Nr Shqip

Gjatsia e ndrnyjave (cm) 6 e shkurtr: < 25 mesatare: 25 30 e gjat: > 30 Pigmentimi antocianik 7 munguese e pranishme Intensiteti i pigmentimit antocianik mungon 8 mesatare e lart Shprndarja e sythave lulor gjat degzs (mbizotruese) i treti bazal i treti mesor i treti kulmor uniform Shprndarja e sythave lulor n nyj (numri) 10 tek n grupe nga 2 m shum se 2 Tipi i degzs frutore mbizotruese 11 e przier e holl buketore Prania e degzave t parakohshme mungojn ose shum pak 12 e ult mesatare e lart shum e lart

Anglisht
Length of internodes (cm) short: < 25 medium: 25 30 long: > 30 Anthocyanic coloration absent present Intensity of anthocianic coloration weak medium strong Predominantly distribution of flower buds along the shoot basal third medium third apical third uniform Distribution of flower buds on the nodes (number) single in pairs more than 2 Type of main fruit leader mixed shoot brindle fruiting spur Presence of feathers absent or very low low medium high very high

Italisht
Lunghezza degli internodi (cm) corta: < 25 media: 25 30 lunga: > 30 Pigmentazione antocianica assente presente Intensit della pigmentazione antocianica scarsa media elevate Distribuzione delle gemme a fiore lungo il ramo (prevalente) terzo basale terzo mediano terzo apicale uniforme Distribuzione delle gemme a fiore nei nodi (numero) singole in gruppi di 2 pi di 2 Tipo di ramo a frutto prevalente misto brindillo mazzetto di maggio Presenza di rami anticipati assente o molto scarsa scarsa media elevata molto elevata

POM AL Nr
Madhsia shum e vogl 13 e vogl mesatare e madhe shum e madhe Gjatsia 14 e shkurtr mesatare e gjat Gjersia 15 E ngusht Mesatare E gjer Pozicioni i gjersis maksimale drejt bazs qendrore drejt majs Forma n prerje trthore 17 e lugt e shesht e myst Pamja e llaps s gjethes 18 e lmuar e valzuar e prdredhur Riprkulja e majs 19 munguese e pranishme Gjersia e kndit bazal 20 i ngusht: < 90 mesatar: 90 100 i gjer: > 100

Shqip
GJETHJA Size

Anglisht
LEAF very small small medium large very large Length short medium long Width Narrow Medium Broad Position of maximum width toward the base in the middle toward the apex Shape in cross section concave flat convex Appearance of leaf blade smooth wavy curly Recurvature of apex absent present Width of basal angle narrow: < 90 medium: 90 100 broad: > 100

Italisht
FOGLIA Dimensione molto piccola piccolo media grande molto grande Lunghezza corta media lunga Larghezza Stretta Media Larga Posizione della massima larghezza verso la base centrale verso lapice Forma in sezione trasversale concave piatta convessa Aspetto del lembo liscio ondulato increspato Ricurvatura dellapice assente presente Ampiezza dellangolo basale stretto: < 90 medio: 90 100 ampio: > 100

16

TIPARET POMOLOGJIKE T PJESHKS Nr Shqip

Gjersia e kndit kulmor 21 i ngusht: < 30 mesatar: 30 40 i gjer: > 40 Pamja e skajit t gjethes 22 sharr brir Ngjyra (faqja e siprme) 23 e verdh - gjelbreme e gjelbr Bishti gjethes: gjatsia 24 i shkurtr mesatar i gjat Bishti gjethes: gjendrat 25 munguese t pranishme Bishti gjethes: forma e gjendrave 26 globoze formveshk Bishti gjethes: numri mbizotrues i gjendrave 27 prgjithsisht dy zakonisht m shum se dy Bishti gjethes: pozicioni i gjendrave n llapn e gjethes n bishtin e gjethes t shprndara Gjatsia e ndajgjethes n lastart e rinj E shkurtr Mesatare E gjat

Anglisht
Width of apex angle narrow: < 30 medium: 30 40 broad: > 40 Appearance of margin serrate crenate Colour (upper side) greenish yellow green Petiole: length short medium long Petiole: length absent present Petiole: shape of nectaries globose reniform Petiole: predominant number of nectaries generally two usually more than two Petiole: position of nectaries on leaf blade on petiole distributed Length of stipule on the young shoot Short Medium Long

Italisht
Ampiezza dellangolo apicale stretto: < 30 medio: 30 40 ampio: > 40 Aspetto del margine seghettato crenato Colore (pagina superiore) giallo verdastro verde Picciolo: lunghezza corta media lunga Picciolo: lunghezza assenti presenti Picciolo: forma delle glandole globose reniformi Picciolo: numero predominante delle glandole generalmente 2 normalmente pi di 2 Picciolo: posizione delle glandole sul lembo sul picciolo distribuite Lunghezza delle stipole fogliari nel germoglio corta media lunga

28

29

POM AL Nr
Tipi 30 jo e spikatur e spikatur Madhsia 31 e vogl mesatare e madhe Kupa: ngjyra e pjess s brendshme (me lule plotsisht t hapur prpara rrzimit t petlave) e verdh gjelbreme portokalli Kurora lules: ngjyra mbizotruese (n pjesn e brendshme) e bardh 33 roz shum e elur roz e elur roz mesatare roze e errt e kuqe Petali: prmasa e atyre trndafilore (mm) 34 e vogl: < 14 mesatare: 14 18 e madhe: > 18 Petali: prmasa e atyre kmbanore (mm) 35 e vogl: < 14 mesatare: 14 18 e madhe: > 18 Petali: forma 36 eliptike e ngusht eliptike e gjer rrumbullake

Shqip
LULJA Type

Anglisht
FLOWER Tipo

Italisht
FIORE

Non showy Showy Size small medium large Calyx: colour of inner side (opened flower before falling of petals) greenish yellow orange Corolla: predominant colour (inner side) white very light pink light pink medium pink dark pink red Petal: size of that non showy (mm) small: < 14 medium: 14 18 large: > 18 Petal: size of that showy (mm) small: < 14 medium: 14 18 large: > 18 Petal: shape narrow elliptic broad elliptic round

campanulaceo rosaceo Dimensione piccolo medio grande Calice: colore della parte interna (a fiore completamente aperto prima della caduta dei petali) giallo verdastro arancio Corolla: colore predominante (nella parte interna) bianco rosa molto chiaro rosa chiaro rosa medio rosa scuro rosso Petalo: dimensione di quello rosaceo (mm) piccola: < 14 media: 14 18 grande: > 18 Petalo: dimensione di quello campanulaceo (mm) piccola: < 14 media: 14 18 grande: > 18 Petalo: forma ellittico-stretta ellittico-allargata rotonda

32

TIPARET POMOLOGJIKE T PJESHKS Nr Shqip

Petali: numri 37 5, kuror e thjesht pak m shum se 5, lule gjysm e dyfisht shum petla, lule dyfishe Thek: pozicioni n raport me petlat 38 m posht n t njjtin nivel m lart Pozicioni i krezs n raport me pjalmoret 39 m lart n t njjtin nivel m posht Ngjyra e pjalmores 40 roz e kuqe e kuqe e errt Pjalmorja: pjalmi 41 munguese e pranishme FRYTI Grupi pomologjik 42 pjeshka nektarina pjeshka pr prpunim Madhsia (g) shum i vogl: < 80 43 i vogl: 80 120 mesatare: 120 200 i madh: 200 300 shum i madh: > 300 peaches nectarines canning peaches Size (g) very small: < 80 small: 80 120 medium: 120 200 large: 200 300 very large: > 300

Anglisht
Petals: number 5, simple corolla few more than 5, semidouble more than five, full double Stamens: position compared to petals below same level above Position of stigma in relation to anthers above same level below Colour of anther pink red dark red Anthers: pollen absent present FRUIT Pomologic group pesche nettarine percoche

Italisht
Petali: numero 5, corolla semplice poco pi di 5, fiore semi doppio molti petali, fiore doppio Stami: posizione comparata ai petali pi in basso allo stesso livello al di sopra Posizione dello stigma rispetto alle antere pi alto alla pari pi basso Colore dellantera rosa rosso rosso scuro Antere: polline assente presente FRUTTO Gruppo pomologico

Pezzatura (prmasat, g) molto piccola: < 80 piccolo: 80 120 media: 120 200 grossa: 200 300 molto grossa: > 300

POM AL Nr Shqip
Forma n prerje gjatsore e shtypur 44 plloake rrumbullake e zgjatur eliptike vazake Forma n prerje trthore plloake 45 rrumbullake e zgjatur eliptike Pamja e fundit t pistilit me maj t spikatur me maj t dobt 46 i shesht me gropzim t pakt me gropzim t shprehur Prania dhe prmasa e mukozs munguese 47 e vogl mesatare e madhe Simetri (n prerje gjatsore) 48 asimetrik pjesrisht simetrik simetrik Thellsia e vijs ndarse 49 siprfaqsore mesatare e thell

Anglisht
Shape in longitudinal section flat oblate round oblong elliptical ovate Shape in transversal section oblate round oblunga elliptic Appearance of pistil end prominently pointed weakly pointed flat weakly depressed strongly depressed Presence and size of mucro absent small medium large Symmetry (in longitudinal section) asymmetric partially asymmetric symmetric Depth of suture line shallow medium deep

Italisht
Forma in sezione longitudinale piatta oblata rotonda oblunga ellittica ovata Forma in sezione trasversale oblata rotonda oblong ellittica Aspetto dellestremit pistillare molto prominente scarsamente appuntito piatto scarsamente incavato fortemente incavato Presenza e dimensione dellumbone assente piccolo medio grosso Simmetria (in sezione longitudinale) asimmetrico parzialmente simmetrico simmetrico Profondit della linea di sutura superficiale media profonda

TIPARET POMOLOGJIKE T PJESHKS Nr Shqip

Thellsia e zgavrs s bishtit (mm) 50 e cekt: < 9 mesatare: > 9 11 e thell: > 11 Gjersia e zgavrs s bishtit 51 e ngusht: < 13 mesatare: 13 22 e gjer: > 22 Ngjyrimi baz (cipa) i gjelbr i gjelbr krem i bardh gjelbrem i bardh krem 52 krem i bardh roz i verdh i gjelbrem i verdh krem i verdh i verdh portokalli Mbingjyrimi 53 mungues i pranishm Shtrirja e mbingjyrimit shum e vogl 54 e vogl mesatare e madhe shum e madhe

Anglisht
Depth of stalk cavity (mm) shallow: < 9 medium: > 9 11 deep: > 11 Width of stalk cavity (mm) narrow: < 13 medium: 13 22 broad: > 22 Ground colour (skin) green cream green greenish white cream white cream pink white greenish yellow cream yellow yellow orange yellow Over colour absent present Extent of over colour very small small medium large very large

Italisht
Profondit della cavit peduncolare (mm) poco profonda: < 9 media: > 9 11 profonda: > 11 Larghezza della cavit peduncolare (mm) stretta: < 13 media: 13 22 larga: > 22 Colorazione di fondo (buccia) verde verde crema bianco verdastro bianco crema crema bianco rosato giallo verdastro giallo crema giallo giallo arancio Sovraccolore assente presente Estensione del sovraccolore molto piccola piccola media grande molto grande

POM AL Nr Shqip
Tonaliteti i mbingjyrimit portokalli i kuq roz 55 roz i kuq i kuq i elur i kuq mesatar i kuq i ndezur Shklqimi i mbingjyrimit i zbeht gjysm i ndritshm shklqyes 56 Tipi i mbingjyrimit uniform piklor me shirita i dallgzuar tis Pushzimi 58 mungues i pranishm Intensiteti i pushzimit i leht 59 mesatar i lart shum i lart Lenticelet jo shum t qart 60 disi t qart shum t qart

Anglisht
Hue of over colour orange red pink pink red light red medium red dark red Brightness of over colour dull semi bright bright Pattern of over colour regular mottled striped marbled mellow Pubescence absent present Intensity of pubescence light medium high very high Lenticels not very clear quite clear very clear

Italisht
Tonalit del sovraccolore rosso arancio rosa rosa-rosso rosso chiaro rosso medio rosso intenso Brillantezza del sovraccolore opaco semi luminoso brillante Tipo di sovraccolore uniforme punteggiato a strisce marezzato sfumato Pubescenza assente presente Intensit della pubescenza leggera media elevate molto elevata Lenticelle poco evidenti mediamente evidenti molto evidenti

TIPARET POMOLOGJIKE T PJESHKS Nr

61 e holl mesatare e trash Ngjitja e lkurs me tulin munguese ose shum e dobt 62 e dobt mesatare e forte shum e fort Ngjyra e tulit e bardh e gjelbreme e bardh krem i bardh e verdh e elur 63 e verdh e verdh portokalli portokalli e kuqe e kuqe e purpurt Pigmentimi antocianik nn lkur mungues shum i dobt 64 i dobt mesatar i lart shum i lart Pigmentimi antocianik i tulit mungues 65 shum i dobt i dobt mesatar i lart shum i lart

Shqip
Trashsia e lkurs (cips) thin medium

Anglisht
Thickness of skin sottile medio

Italisht
Spessore della buccia

thick Adherence of skin to the flesh absent or very weak weak medium strong very strong Colour of flesh greenish white white cream white light yellow yellow orange yellow orange red purple red Anthocyanic coloration under skin absent very weak weak medium strong very strong Anthocyanic coloration of flesh absent very weak weak medium strong very strong

spesso Aderenza della buccia alla polpa assente o molto scarsa scarsa media elevata molto elevata Colore della polpa bianco verdastro bianco bianco crema giallo chiaro giallo giallo arancio arancio rosso rosso porpora Pigmentazione antocianica sotto lepidermide assente molto scarsa scarsa media elevate molto elevata Pigmentazione antocianica della polpa assente molto scarsa scarsa media elevata molto elevata

10

POM AL Nr Shqip
Pigmentimi antocianik prreth brthams mungues shum i dobt 66 i dobt mesatar i lart shum i lart Intensiteti i ngjyrimit antocianik prreth brthams 67 I elur Mesatar I errt Fijzimi i tulit jo fijor 68 pak fijor mesatarisht fijor shum fijor krcits Tekstura e tulit 69 shkrirs i ngjeshur me tul t ngurt Fortsia e tulit shum i but 70 i but mesatar i fort shum i fort mblsia 71 e ult mesatare e lart

Anglisht
Anthocyanic coloration around the stone absent very weak weak medium strong very strong Intensity of anthocyanic coloration around the stone light medium dark Fibrousness of the flesh not fibrous less fibrous medium fibrous highly fibrous crispy Texture of the flesh melting stony hard hard fleshed Firmness of flesh very soft soft medium firm very firm Sweetness low medium elevata

Italisht
Pigmentazione antocianica intorno al nocciolo assente molto scarsa scarsa media elevata molto elevata Intensit della pigmentazione antocianica intorno al nocciolo chiara media scura Fibrosit della polpa non fibrosa poco fibrosa mediamente fibrosa molto fibrosa croccante Fibrosit della polpa fondente compatta duracina Consistenza della polpa molto tenera tenera media dura molto dura Dolcezza scarsa media high

11

TIPARET POMOLOGJIKE T PJESHKS Nr

72

Shqip
Aciditeti i ult mesatar i lart Aroma munguese shum e ult e ult mesatare e lart shum e lart Cilsit shijuese shum t dobta t dobta mesatare t larta shum t larta BRTHAMA Madhsia (g) Size (g) e vogl: < 5 mesatare: 5 12 e madhe: > 12 Forma (pamje ballore) plloake rruzullore nnrruzullore eliptike e zgjatur Forma (pamje profil) e shtypur e rrumbullakosur vezake e zgjatur eliptike Simetria

Anglisht
Acidity low medium high Flavour (aroma) absent very low low medium high very high Organoleptic qualities very low low medium high very high STONE small: < 5 medium: 5 12 large: > 12 Shape (in front view) oblate spherical subspherical elliptic elongated Shape (in profile view) flat rounded ovoid elongated elliptical Symmetry symmetrical asymmetrical Colour light brown brown dark brown

Italisht
Acidit bassa media alta Profumo (aroma) assente molto scarso scarso medio elevato molto elevato Qualit gustative molto scarse scarse medie elevate molto elevate NOCCIOLO Dimensione (g) piccola: < 5 media: 5 12 grossa: > 12 Forma (vista frontale) oblata globosa subglobosa ellittica allungata Forma (vista di profile) piatta arrotondata ovoidale allungata ellittica Simmetria simmetrica asimmetrica Colore marrone chiaro marrone marrone scuro

73

74

75

76

77

78

simetrik asimetrik Ngjyra kafe e elur kafe kafe e errt

79

12

POM AL Nr Shqip
Intensiteti i ngjyrs s kafenjt 80 i elur mesatare e errt Relievi i siprfaqes gropza t vogla 81 gropza t mdha brazda gropza dhe brazda Ngjitja e tulit 82 munguese e pranishme Shkalla e ngjitjes me tulin 83 pak i ngjitur gjysm i ngjitur i ngjitur TIPARET FENOLOGJIKE Periudha e eljes s sythave drunor shum e hershme 84 e hershme mesatare e von shum e von Periudha e fillimit t lulzimit shum e hershme 85 e hershme mesatare e von shum e von Kohzgjatja e lulzimit 86 e shkurtr mesatare e gjat

Anglisht
Intensity of brown colour light medium dark Relief of surface small pits large pits grooves pits and grooves Adherence to flesh assente presente Degree of adherence to flesh slightly clingstone semi clingstone clingstone PHENOLOGICAL CHARACTERS Time of leaf bud break very early early medium late very late Time of beginning of flowering very early early medium late very late Duration of flowering short medium long

Italisht
Intensit del colore marrone chiaro medio scuro Rilievo della superficie piccolo cavit grandi cavit solchi cavit e solchi Aderenza alla polpa freestone clingstone Grado di aderenza alla polpa poco aderente semi aderente aderente CARATTERI FENOLOGICI Epoca della schiusura delle gemme a legno molto precoce precoce intermedia tardiva molto tardiva Epoca di inizio della fioritura molto precoce precoce intermedia tardiva molto tardiva Durata della fioritura corta media lunga

13

TIPARET POMOLOGJIKE T PJESHKS Nr Shqip

Periudha e pjekjes shum e hershme 87 e hershme e ndrmjetme e von shum e von Shkallzimi i pjekjes 88 i pakt mesatar i lart Periudha e rrzimit t gjetheve e hershme e ndrmjetme e von TIPARE BIOAGRONOMIKE DHE TEKNOLOGJIKE Krkesat pranverizuese (numri i orve nn 7C) shum e ult: < 300 h 90 e ult: 300 500 h mesatare: 500 700 h e lart: 700 900 h shum e lart: > 900 h Hyrja n frytzim 91 e hershme: viti 1 2 e ndrmjetme: viti 2 3 e von: > viti 3 Organet kryesore frytzuese 92 degz e przier degz e holl (frutore) degz buketore Rrzimi i sythave lulore (%) 93 e ult: < 15 mesatare: 15 - 40 e lart: > 40

Anglisht
Time of ripening very early early medium late very late Scalarity of ripening low medium high Time of leaf fall early medium late BIO-AGRONOMICAL AND TECHNOLOGICAL CHARACTERS Chilling requirement (number of hours below 7C) very low: < 300 h low: 300 500 h medium: 500 700 h high: 700 900 h very high: > 900 h Beginning of first fruiting early: 1nd 2nd year intermediate: 2nd 3rd year late: > 3rd year Main fruiting wood fruiting shoot brindle fruiting spur Flower buds drop (%) low: < 15 medium: 15 40 high: > 40

Italisht
Epoca di maturazione molto precoce precoce intermedia tardiva molto tardiva Scalarit di maturazione scarsa media elevata Epoca della caduta delle foglie precoce intermedia tardiva CARATTERI BIOAGRONOMICI E TECNOLOGICI Fabbisogno in freddo (numero di ore al di sotto dei 7C) molto basso: < 300 h basso: 300 500 h medio: 500 700 h alto: 700 900 h molto alto: > 900 h Entrata in fruttificazione precoce: 1 2 anno intermedia: 2 3 anno tardiva: > 3 anno Fruttificazione prevalente ramo misto brindillo mazzetto di maggio Cascola delle gemme a fiore (%) scarsa: < 15 media: 15 - 40 elevata: > 40

89

14

POM AL Nr Shqip
Shtrirja e lulzimit 94 shum e vogl e vogl mesatare e lart shum e lart Shkalla e vetpjelloris shum e ult 95 e ult mesatare e lart shum e lart Lidhja e frutave 96 e ult mesatare e lart Rrzimi i frutave para vjeljes mungues ose shum i ult 97 i ult mesatare I lart shum i lart Prodhimtaria 98 e ult mesatare e lart shum e lart Prodhimtaria konstante e ult mesatare e lart shum e lart Rezistenca ndaj shkputjes s frytit nga dega e ult mesatare e lart shum e lart Prshtatshmria pr vjelje t mekanizuar shum e ult e ult e mesme e lart shum e lart

Anglisht
Extent of flowering very low low medium high very high Degree of self-fertility very low low medium high very high Fruit set low medium high Pre-harvest fruit drop absent or very low low medium high very high Productivity low medium high very high Production constancy low medium high very high Resistance to detachment of the fruit from shoot low medium high very high Suitability to mechanical harvesting very low low medium high very high

Italisht
Entit della fioritura molto scarsa scarsa media elevata molto elevata Grado di autofertilit molto scarsa scarsa media elevate molto elevata Allegagione scarsa media elevata Cascola dei frutti pre-racolta assente o molto scarsa scarsa media elevate molto elevata Produttivit scarsa media elevate molto elevata Costanza di produzione scarsa media elevate molto elevata Resistenza al distacco del frutto del ramo scarsa media elevate molto elevata Attitudine alla raccolta meccanica molto scarsa scarsa media elevata molto elevata

99

100

101

15

TIPARET POMOLOGJIKE T PJESHKS Nr

102 Klasifikimi komercial n funksion t kalibrit t frutave, perimetrit t matur n cm (sipas normave ICE) D: 16 17,5 C: 17,5 19 B: 19 21 A: 21 23 AA: 23 25 AAA: 25 28 AAAA: > 28 Rezistenca e frutave ndaj manipulimeve dhe transportit shum e ult e ult mesatare e lart shum e lart Prdorimi i frutave prdorim i freskt prpunim, industri ANOMALIT E FRYTIT (n vjelje) Prania e frutave t dyfisht munguese ose shum e ult e pakt mesatare e lart Plasaritje munguese e ult mesatare e lart Dmtime n zgavrn e bishtit munguese ose shum t pakta e ult mesatare e lart Plasaritje prgjat vijs ndarse munguese ose shum t pakta e ult mesatare e lart

Shqip

Commercial classification on the basis of fruit caliber, circumference measured in cm (according to ICE regulations) D: 16 17,5 C: 17,5 19 B: 19 21 A: 21 23 AA: 23 25 AAA: 25 28 AAAA: > 28 Resistance of fruits to handling and shipping very low low medium high very high Fruit use fresh use processing, industry IRREGULARITIES OF FRUIT (at harvest) Presence of twin fruits absent or very low low medium high Cracking absent or very low low medium high Stalk cavity injuries absent or very low low medium high Cracking along suture absent or very low low medium high

Anglisht

Italisht
Classificazione commerciale in funzione del calibro dei frutti, circonferenza misurata in cm (secondo le norme ICE) D: 16 17,5 C: 17,5 19 B: 19 21 A: 21 23 AA: 23 25 AAA: 25 28 AAAA: > 28 Resistenza dei frutti alle manipolazioni e ai trasporti molto scarsa scarsa media elevata molto elevata Uso del frutto consumo fresco trasformazione ANOMALIE DEL FRUTTO (alla raccolta) Presenza di frutti doppi assente o molto scarsa scarsa media elevata Spaccature assenti o molto scarsa Scarsa media elevata Lesioni alla cavit peduncolare (sgambatura) assenti o molto scarse scarse media elevate Screpolature lungo la linea di sutura assenti o molto scarse scarse media elevate

103

104

105

106

107

108

16

POM AL Nr Shqip
Shenja e degs n fryt munguese ose shum t pakta e ult mesatare e lart Ndryshkja e lkurs munguese ose shum t pakta e ult mesatare e lart arja e brthams munguese ose shum t pakta e ult mesatare e lart Kallusimi pran brthams munguese ose shum t pakta e ult mesatare e lart NDJESHMRIA NDAJ PARAZITVE KRYESOR Ndjeshmria ndaj virusit t lis (Sharka PPV) aspak shum e ult e ult mesatare e lart shum e lart Ndjeshmria ndaj morrit t gjelbr (Myzus persicae) aspak shum e ult e ult mesatare e lart shum e lart Ndjeshmria ndaj tenjs s pjeshks (Cydia molesta) aspak shum e ult e ult mesatare e lart shum e lart

Anglisht
Branch mark on the fruit absent or very low low medium high Russeting of the skin absent or very low low medium high Split-pit absent or very low low medium high Callus growth near the stone absent or very low low medium high SUSCEPTIBILITY TO MAIN PESTS AND DISEASES Susceptibility to plum pox virus (Sharka PPV) none very low low medium high very high Susceptibility to peach aphid (Myzus persicae) none very low low medium high very high Susceptibility to peach moth (Cydia molesta) none very low low medium high very high

Italisht
Impronta del ramo nel frutto assenti o molto scarse scarse media elevate Rugginosit della buccia assenti o molto scarse scarse media elevate Scatolato assenti o molto scarse scarse media elevate Callo al nocciolo assenti o molto scarse scarse media elevate SENSIBILIT AI PRINCIPALI PARASSITI Sensibilit al plum pox virus (Sharka PPV) nulla molto bassa bassa media elevata molto elevata Sensibilit allafide verde (Myzus persicae) nulla molto bassa bassa media elevata molto elevata Sensibilita alla cidi (Cydia molesta) nulla molto bassa bassa media elevata molto elevata

109

110

111

112

113

114

115

17

TIPARET POMOLOGJIKE T PJESHKS Nr Shqip

Ndjeshmria ndaj mizs s pjeshks (Ceratitis capitata) aspak shum e ult e ult mesatare e lart shum e lart Ndjeshmria ndaj gjethprdredhses (Taphrina deformans) aspak shum e ult e ult mesatare e lart shum e lart Ndjeshmria ndaj hirit (Sphaeroteca pannosa) aspak shum e ult e ult mesatare e lart shum e lart Ndjeshmria ndaj kalbzimit t kafenjt (Monilinia laxa dhe M. fructigena) aspak shum e ult e ult mesatare e lart shum e lart Ndjeshmria ndaj bakteriozs (Xanthomonas campestris pv. pruni, etj.) aspak shum e ult e ult mesatare e lart shum e lart

Anglisht
Susceptibility to peach maggot (Ceratitis capitata) none very low low medium high very high Susceptibility to peach leaf curl (Taphrina deformans) none very low low medium high very high Susceptibility to powdery mildew (Sphaeroteca pannosa) none very low low medium high very high Susceptibility to brown rot (Monilinia laxa dhe M. fructigena) none very low low medium high very high Susceptibility to bacteriosis (Xanthomonas campestris pv. pruni, etj.) none very low low medium high very high

Italisht
Sensibilit alla mosca della frutta (Ceratitis capitata) nulla molto bassa bassa media elevata molto elevata Sensibilit alla bolla (Taphrina deformans) nulla molto bassa bassa media elevata molto elevata Sensibilit alloidio (Sphaeroteca pannosa) nulla molto bassa bassa media elevata molto elevata Sensibilit a moniliosi del frutto (Monilinia laxa dhe M. fructigena) nulla molto bassa bassa media elevata molto elevata Sensibilit alle batteriosi (Xanthomonas campestris pv. pruni, etj.) nulla molto bassa bassa media elevata molto elevata

116

117

118

119

120

18

Pjeshka sht nj bim bazitone (Fig. 3E-1), me lartsi mesatare, q mund t arrij deri n 8 m, me mesatare 4 6 m. Pema rritet mjaft shpejt, duke filluar fazn prodhuese q nga viti i dyt - tret. Jetgjatsia luhatet nga 20 30 vjet. Prmasat e pems ndryshojn shum, sipas fuqis s rritjes q kan sistemet e ndryshme t formsimit. Kshtu dallojm tipologji t ndryshme t forms (ose habitus-it vegjetativ apo arkitekturs vegjetative), q karakterizohen kryesisht nga kndi i daljes s degve dhe gjatsit e ndrnyjave; prve

3E.1 Tiparet botanike dhe pomologjike

bazitonia

POM AL

dukuria e bazitonis karakterizohet nga fakti q lastart q dalin n bazn e degs zhvillohen m shum se ato n maj nprmjet krasitjes realizohet nj shprthim i vegjetacionit drejt pjesve distale t degve, duke induktuar nj sjellje abrotone, q duhet korrigjuar me ndrhyrjet e duhura, duke shmangur n kt mnyr q pjesa qendrore t jet e zhveshur

forms s rregullt (ose standard), jan prshkruar edhe forma t tjera: e hapur, e ngjeshur, e prpjet, shtyllore, e varur, shpor (spur), e zgjeruar, e harkuar, e prdredhur (twister), por ekzistojn edhe forma t ndrmjetme (Fig. 3E-2, 3E-3). Prve fuqis s rritjes, prmasa e pems ndikohet mbi t gjitha nga prmasa e ndrnyjave (tipar kryesisht cilsor): forma m e veant sht sigurisht ajo xhuxhe (e karakterizuar nga deg me ndrnyja m t shkurtra se centimetri), q mund t gjejm t shoqruara me forma t ndryshme t pems (Fig. 3E-4). Figura 3E.1 Forma e pems s pjeshks [4] Trungu sht i drejt, i lmuar - luspore, me lvore gri ose e gjelbr n kuqrreme q me kalimin e kohs priret t erret (Fig. 3E-5). Edhe degt, q fillimisht, n moshn njvjeare kan ngjyr t gjelbr n kuqrreme, ndryshojn ngjyr m von drejt gris. Trungu degzon n

[#]

numri n kllapa n diiturat e ilustrimeve n vijim prkon me kodin e tiparit n deskriptorin (listn e tipareve) n faqet e mparshme

tiparet sasiore dhe cilsore

variacioni q mund t kategorizohet leht duke u numruar/kompozuar n grupe q nuk mbivendosen - variacion diskret ose cilsor dhe trajtat q shprehin kt lloj variacioni quhen trajta cilsore variacioni q ndodh n nj vazhdimsi dhe nuk mund t vendoset n grupe t ndara nprmjet numrimit, kategorizohet m mire nprmjet matjes e peshimit dhe prshkruhet si variacion i vazhduar ose sasior; trajta sasiore.

19

TIPARET POMOLOGJIKE T PJESHKS 4 5 deg skeletore, n nj lartsi q luhatet nga 50 deri 100 cm.

Figura 3E.2 Tipologjit e kurors s pjeshks sipas kultivarit [4]

Figura 3E.3 Ndryshimet n formn e pems: n krahasim pjeshk t tipit xhuxh, t varur, qiparis, t hapur dhe standard [1, 2, 3, 4] 20

Figura 3E.5 Pem xhuxhe t krahasuara me pem t prmasave t zakonshme [1,2]

Degt zgjaten n drejtim pak a shum t prpjet, rrallher shum t hapura apo t varura. Ato formohen nga sythat drunor dhe marrin emrtime t ndryshme sipas fuqis s rritjes, t pranis s ndryshme t sythave drunor ose lulor. Ksisoj, tek pjeshka hasen tipologjit e mposhtme t degzave:

POM AL Sistemi rrnjor sht shum i degzuar dhe relativisht i gjer. Ngjyra tipike e rrnjve sht portokalli, m e elur n mosh t re dhe m e errt n mosh t rritur, me lenticele t spikatura.

Figura 3E.5 Tipare t trungut t pjeshks kriter klasifikues pr kultivarin (Fig. 3E-10).

Degza t holla (frutore): degz e dobt, me gjatsi 10 25 cm, me sytha lulor t shprndar prgjat boshtit (krcellit) dhe nj syth drunor n maj (Fig. 3E-7 dhe 3E-10 ); priret t formoj fruta me madhsi mesatare n t vogl; tek kultivart q prdoren pr komposto priremi t privilegjojm prodhimin n kto degza, nprmjet krasitjes s duhur (prmasat e vogla t frutave bjn q kavanozt apo kutit t mbushen plotsisht). Degz buktore (shpor nga anglishtja spur): degza shum t shkurtra (1 3 cm), me ndrnyja mjaft t afruara, q prfundojn me nj syth drunor t rrethuar nga nj ose m shum sytha lulor (Fig. 3E-9 a, b, c dhe 3E-10); kto degzime kan pak interes nga pikpamja prodhuese; faktikisht, frutat e tyre kan madhsi t vogl prandaj marrin nj far rndsie vetm tek kultivart me fryt shum t madh ose me probleme pjellorie t degzave t prziera, apo pr disa 21

Degza e przier: ka nj bosht (krcell) prej t paktn 50 100 cm gjatsi, q bart sytha lulor dhe drunor prgjat boshtit dhe vetm nj syth drunor n maj (Fig. 3E-6 dhe 3E10). Jan mesatarisht t fuqishme. Kto jan degzat m t rndsishme tek pjeshka dhe prodhimtaria e bims sht e bashklidhur pozitivisht me pranin dhe fuqin e rritjes s tyre; shprndarja e luleve n degz (proksimale ose boshtafruar, mediane ose mesore dhe distale ose boshtlarguar) mund t prdoret si

TIPARET POMOLOGJIKE T PJESHKS

Figura 3E.6 Degz e przier [11]

Figura 3E.7 Degz e holl [11]

Figura 3E.8 Degza t holla pran lulzimit [11] 22

POM AL

(a) Figura 3E.9(a, b, c) Degza buketore [11] (b)

pjeshk pr prpunim dhe nektarina.

(c)

Degza t parakohshme (nga sytha t gatshm, pra q formojn nj lastar po at vit q formohen edhe vet). Prgjithsisht kan prmasa t vogla, megjithat mund t shfrytzohen pr formimin q n mosh t hershme t skeletit n vitet e para t pems, pasi jan mjaft t fuqishme, deri diku t degzuara, me sytha kryesisht drunor, tipike t fazs rinore (Fig. 3E-10).

Sythat lulor (gjenerativ) jan t rrumbullakosur dhe me form konike, ndrsa ato drunor (vegjetativ) jan mjaft m t ngusht dhe q prfundon me maj (Fig. 3E-11). Sythat gjenden n do nyj t degzave njvjeare, prgjithsisht 3 n numr (Fig. 3E-13): dy sythat q ndodhen n an jan lulor ndrsa ai qendror sht drunor. Nuk mungojn edhe kombinime t ndryshme, domethn t gjith sytha lulor apo m rrall, t gjith sytha drunor. Kto t fundit barten nga degza njvjeare t parakohshme. Megjithat, numri i sythave lulor pr do nyj mund t rritet deri n 4 5 apo edhe m shum, tipar i cili shfaqet veanrisht tek pjeshkat zbukuruese (dekorative). Ngarkesa e lart lulore sht nj tipar tepr i trashgueshm tek pasardhsit, t cilt ve ksaj, priren t hyjn shpejt n prodhim. 23

TIPARET POMOLOGJIKE T PJESHKS

Figura 3E.10a Llojet e degzave t pjeshks [11]

Figura 3E.10b Degzat frutore t pjeshks (a) degz e przier njvjeare; (b) degz njvjeare q del nga nj degz dyvjeare; (d) degz e holl; (f) nyj me sytha drunor (g) nyj me sytha lulor dhe drunor; [11] 24

POM AL

Figura 3E.11 Llojet e sythave t pjeshks

Gjethet jan heshtake, me nj ngjyrim t gjelbr t ans s siprme t gjetheve (Fig. 3E-14) q sht m intensiv se sa ngjyrimi i faqes s poshtme ndrsa ngjyra e nervaturs kryesore sht i lidhur me at t tulit t frytit: i verdhrem tek frutat me tul t verdh dhe i bardh n gjelbrem tek frutat me tul t bardh. Llapa e gjethes mund t jet Figura 3E.12 Shprndarja n degz e lmuar, e valzuar ose e kreshtzuar. Tipari llap e valzuar (i shoqruar me skajet e llaps n e sythave lulor [9] 25

Figura 3E.13 N seciln nyj t degzs ka 3 ose m shum lule [10]

TIPARET POMOLOGJIKE T PJESHKS

Figura 3E.14 Tiparet e gjethes s rritur [13, 14, 15]

form sharre) sht i mbizotruar (recesiv) dhe monogjenik; jan prshkruar t paktn dy gjene t mbizotruar, q ndikojn gjersin e Figura 3E.15 Tipologjit e ndryshme t forms llaps (t shoqruara me xhuxhzi- s gjethes s pjeshks [13, 14, 15, 18, etj.] min ose fuqin e dobt t rritjes s pems, por q nga ana tjetr, mund t prbjn nj efikasitet t prmirsuar n prdorimin e ujit). Skaji i gjethes mund t jet n form brirsh ose sharre (Fig. 3E-16) ndrsa kndet bazal dhe kulmor jan pak a shum t gjer. Zakonisht, n bazn e skajit t gjethes dhe/ ose n bisht, jan t pranishme gjndra (me prmbajtje indi tajits) (Fig. 3E-17) n numr t ndryshm (nga gjethja n gjethe), nga 1 deri 5 6, formveshk (aleli mbizotrues) ose rruzullore (fenotipi heterozigot, q prfaqson rastin e mbizotrimit jo t plot); gjendja homozigot e mbizotruar shfaqet me mungesn e plot t gjndrave (Fig. 3E18).

Tipari gjethja e kuqe (Fig. 3E-19) sht monogjenik (me mbizotrim jo t Figura 3E.16 Tipari i skajit t gjethes [22] 26

POM AL

Figura 3E.17 Pamje nga afr e gjndrave t gjetheve t pjeshks [25, 26] 27

TIPARET POMOLOGJIKE T PJESHKS

gjendrat gjethore t brthamorve

Tipologjia e gjndrave mund t shrbej si nj marker morfologjik pr tipare t tjera me interes: pr shembull, pr disa kultivar me gjndra globoze sht vrtetuar nj ndjeshmri m e madhe ndaj hirit n krahasim me ato kultivar q kan gjndra formveshke, e deri tek ato pa gjendra, n t cilat ndjeshmria ndaj hirit sht aq e lart sa bimt me kto tipare eliminohen gjat programeve t seleksionimit

Figura 3E.18 Tipat e gjndrave t gjetheve [25, 26, 27, 28]

Figura 3E.19 Pjeshka me gjethe t gjelbra dhe gjethe t kuqe [23] plot) dhe shfaqet edhe n ngjyrimin baz t epiderms s frytit. Lulet e pjeshks jan prgjithsisht dyseksore dhe perigjine. Origjinn e kan nga sythat njlulsh, rrallher dysh; kupa, nnpetlngjitur, formohet nga nj lloj kupole e purpurt, q prfundon n skajin e sipr me 5 dalza, q prputhen me po aq nnpetla t shkrira, gjendet nn 28

POM AL

Figura 3E.20 Tipat e luleve t pjeshks (trndafilore dhe kmbanore) [30 41]

vezoren dhe q bie pas lidhjes s frutave. Kurora sht petlndar, me 5 petla me ngjyr t ndryshme, nga e bardh n t kuqe t ndezur, me prmasa t ndryshme dhe pak a shum e hapur. N shumicn e kultivarve, ngjyra mbizotruese sht ajo roz dhe shkallzimet e saj. Kurora e lules ka dy tipologji t dallueshme: me petla t gjera (trndafilore) dhe me petla t vogla

29

TIPARET POMOLOGJIKE T PJESHKS

Figura 3E.21a Lule t bardha [32, 33]

Figura 3E.21 Lule vetpjellore krahasuar me lule androsterile (djathtas) (kambanore, tipari mbizotrues) t prkulura n drejtim t boshtit t lules; pjalmoret dalin nga kurora prpara lulzimit t plot. Androceu sht i prbr nga 20 30 thek ku donjri prfundon me nj pjalmore me ngjyr t errt, me prjashtim t atyre shterp (tipar monogjenik i mbizotruar) q kan ngjyr t verdh t zbeht. Thekt dalin menjher posht vezores; gjinoceu, i zhveshur tek nektarinat, sht i siprm dhe prbhet nga pistili dhe vezorja, dhe si rregull sht i vetm (rrallher vihen re lule me 2 3 pistile) dhe prfundon me krezn. Kur temperaturat verore (sezoni gjat t cilin ndodh diferencimi lulor) jan shum t larta, mund t jet i dyfisht ose i trefisht, e pr pasoj edhe frutat e mundshm jan dysh ose tresh dhe duhet t eliminohen gjat rrallimit. Ekzistojn forma lulesh gjysm-dyfishe, dyfishe, n t cilat nj pjes pak a shum e gjer e thekve shndrrohet n petla, t cilat n kt mnyr, rriten n numr. Periudha e lulzimit varet nga njsit pranverizuese ose pranngrirse (chilling 30

Figura 3E.21b Lule t kuqe gjysmdyshe

Figura 3E.21c Lule roz

POM AL units: CU) t nevojshme pr t plotsuar nevojat e do kultivari, prve se grumbullimit t njsive t t ngrohtit (growing degree hours: GDH). N baz t nevojs pr t ftoht, kultivart e pjeshks ndahen n dy kategori: q nuk i nnshtrohen prgjumjes, me rritje praktikisht t vazhdueshme (evergreen) dhe q i nnshtrohen prgjumjes (Fig. 3E-22). T parat nuk e ndrpresin aktivitetin vegjetativ, prandaj jan tipike t klimave tropikale dhe nntropikale, ku Figura 3E.21 Degza pjeshke me lule t ngjyrave mund t frytzojn dy her n t ndryshme [32, 33] vit (n disa zona t Ameriks Qendrore). N grupin e dyt dallojm prgjithsisht tre kategori t nevojave pr t ftoht, por me gjith variantet e mundshme t ndrmjetme, ku bhet fjal pr nj tipar me ndryshueshmri sasiore: shum e ult (CU < 50), shum e lart (CU > 1500) dhe mesatare (600 < CU < 900): n grupin e fundit bjn pjes shumica e kultivarve tregtare. Mikrosporogjeneza (formimi i pjalmit) ndodh gjat pushimit vegjetativ, duke filluar nga Figura 3E.22 Kultivar me krkesa shum t pakta Dhjetori, ndrkoh q mak- pranverizuese. Vini re gjethet e reja dhe t vjetra rosporogjeneza (formimi i n t njjtn degz vezs) plotsohet vetm n

Figura 3E.23 Pjeshka ka lule t vetmuara dhe dyseksore q barten n degza njvjeare. Pjekja e frutave ndodh nga Maji deri n Nntor 31

TIPARET POMOLOGJIKE T PJESHKS momentin e lulzimit, me shfaqjen e megasporit. N kt faz, kreza sht e maturuar dhe n kushte optimale pr t pritur pjalmin. Mejoza ndodh gjat afrimit t zmadhimit t sythit (zgjimi vegjetativ); nga t dy vezt t pranishme t trastn embrionale q prmban vezorja, zakonisht, vetm njri pllenohen; zhvillimi i vezores konsiderohet zakonisht n katr faza: ndarja qelizore (S1), forcimi i brthams (S2), rritja e frytit (ose zgjatja) qelizore (S3) dhe pjekja (S4). Shumica e kultivarve t pjeshks jan vetpllenues dhe me ndrpllenues (pllenim t kryqzuar), prandaj si rregull, kemi vetpllenim; kultivart androsteril (shterpsi mashkullore) jan t rrall. Pjeshka i prket grupit t bimve me pllenim entomofil, lulet e t cilave pr shkak t ngjyrave dhe aroms, vizitohen shpesh nga insekte t shumt q prcaktojn nivelin e vetpllenimit ose pjalmimit t kryqzuar. Ka shkall t larta pllenimi; lidhja e frutave, shpesh e lart, e bn t nevojshme rrallimin e tyre me qllim arritjen e peshs s duhur. Lulet, t cilat pr shkaqe t ndryshme (dukuri shterpsie, shkaqe mjedisore, etj.) nuk pllenohen, n prfundim t lulzimit t plot shkputen duke shkaktuar rrzimin e luleve.

Tek nektarinat, n veanti ato t gjenerats s par (t hedhura n treg n vitet '70 dhe '80), sht e shpesht dukuria e rrzimit t vazhduar, q zgjat prtej t ashtuquajturs e Qershorit (dukuri vetrregulluese q shfaqet midis fazs S1 dhe S2 dhe q priret t lr n pem vetm nj pjes t frutave, n krahasim me lidhjen e bollshme t zakonshme) e q mund t shkaktoj nj zvoglim t ndjeshm t vjeljes. Nuk ka asnj lidhje ndrmjet periudhs s lulzimit dhe pjekjes. Fryti sht nj brthokl me form pak a shum nnrruzullore, i ndar pr s gjati nga nj brazd pak a shum e thell q fillon nga zgavra e bishtit dhe vazhdon deri n maj. Ekziston edhe nj form e shtypur, e quajtur rndom platicarpa, me brtham t vogl e t shtypur n t dy majat: kjo form sht gjenetikisht mbizotruese, edhe pse kultivart me kt fryt nuk kan patur prhapje t gjer, si jan disa zona t Sicilis ku emrtohen tabacchiere, duke iu referuar forms s frytit. Prjashtim bn Spanja ku rezultojn n zgjerim. Pesha e frytit mund t luhatet nga m pak se 50 g n bimt e egra deri n 80 110 g tek kultivart shum t hershm dhe arrin maksimalisht n thuajse 700 g.

Bishti sht i futur n nj zgavr, me gjersi dhe thellsi t ndryshme dhe qndron i ngjitur me degzn edhe pas vjeljes s frutave ose rrzimit natyror t frytit, njsoj si ndodh me bajamen dhe kajsin. Maja mund t jet e gropzuar, e rrumbullakosur ose e dal, ndonjher me prani t mukozs pak a shum t shprehur.

Lkura sht e pushzuar, me qime pak a shum t shkurtra dhe ndonjher mjaft t rrall; ky pushzim mungon trsisht tek nektarinat pr shkak t nj mutacioni t ndodhur n Kin dhe t importuar n Evrop n shekullin XIV. Ngjyra e lkurs merr tonalitete t ndryshme, me ngjyrim baz q shkon nga i gjelbrem n t verdh portokalli dhe mbingjyrim nga e kuqe e elur n t ndezur, n disa raste mjaft e errt. Ngjyra e tulit (mesokarpit), e verdh ose e bardh, sht tipari m i zakonshm i komercializimit t kultivarve. Ekziston edhe tipari tul gjakoshar, mbizotrues mendelian, i karakterizuar nga grumbullimi i bollshm i antocianinave (Fig. 3E - 27b) n mesokarp (dukuri q mund ta gjejm t shoqruar n t dy tipologjit, t bard-

Figura 3E.24a Struktura e frytit t pjeshks 32

POM AL

Figura 3E.24b Karakteristika morfologjike dhe prerje gjatsore e frytit [44]

h dhe t verdh); ky tipar nuk ka ndonj rndsi n nivel komercial, prve ndonj tregu t lokalizuar (nish). Tonalitetet e ngjyrs jan t ndryshme, nga i bardh gjelbrem, i verdh pak a shum intensiv, i kuq dhe gjakoshar; Nga pikpamja e strukturs s tulit, dallojm t paktn tre fenotipe t ndryshme: shkrirs

Figura 3E.25 Frutat e kultivarve t pjeshks ndahen n 5 grupe pomologjike: pjeshka t bardha, pjeshka pr prpunim, nektarina t verdha dhe pjeshka t verdha 33

TIPARET POMOLOGJIKE T PJESHKS

Figura 3E.26 Matjet kryesore biometrike: a) lartsia; b) gjersia; trashsia; d) thellsia e zgavrs s bishtit; e) gjersia e zgavrs s bishtit.

(Melting: M), t fort (Non Melting: NM) dhe gur (Stony Hard: SH). Fenotipi NM, n ndryshim nga tipi M, ruan nj tul t fort edhe gjat pjekjes s plot, kur pson nj zbutje t leht. Tipi SH sht shum i fort dhe krcits por, n praktik, nuk dallohet leht nga tipi NM; ndryshimi i vrtet i hasur deri m sot sht ai i tipit biokimik, pasi fryti SH, n ndryshim nga NM, nuk prodhon etilen. Pr momentin, kultivart SH nuk kan ndonj rndsi t veant komerciale. Tiparet organoleptike dhe aroma ndryshojn ndjeshm midis kultivarve t shumt q njihen deri m sot. Zakonisht, kultivart e destinuar pr konsum t freskt jan t tipologjis M dhe frutat e tyre, gjat pjekjes fiziologjike, jan t qullt, t pasur me lng e pr kt qllim, quhen shkrirs; brenda ktij fenotipi ekziston nj ndryshueshmri shum e gjer lidhur me shpejtsin dhe/ose trsin me t ciln ndodh zbutja, aq sa kultivart me interes m t madh tregtar emrtohen si shum t fort. Kto ndryshime midis kultivarve jan me natyr sasiore dhe diferencimi ndrmjet gjenotipeve me fortsi dhe/ose shpejtsi t diferencuar t zbutjes s frytit nuk sht shum i thjesht. Kultivart NM, Figura 3E.27 Disa prej kombinimeve t mundshme q arrihen duke shfrytzuar zbrthimin e pigmentimit antocianik n lkurn e tulit: mungesa e plot n frytin me tul t verdh (lart); epiderm trsisht e kuq, me prani t ngjyrimit antocianik edhe n tul (qendr); fryt tradicional dyngjyrsh, me prani antocianinash kryesisht n lkur (posht)

34

POM AL

Figura 3E.28 Forma e frytit n prerje gjatsore [44]

Figura 3E.29 Simetria e frytit (majtas) [49] dhe zgavra e bishtit [50]

t quajtur edhe pjeshk pr prpunim, jan t destinuara pr prodhimin e kompostove, por n rajone t ndryshme t bots prdoren edhe pr konsum t freskt (Spanj, Amerika Qendrore dhe Jugore, Italia Jugore, etj.).

Gjat pjekjes, tuli mund t qndroj i ngjitur me endokarpin, ose t shkputet me lehtsi (me tul t shqitur nga brthama).

Cilsia shijuese e tulit, prve komponentit aromatik, sht shum e kushtzuar nga prmbajtja e sheqernave t tretshme (amidoni nuk sht i pranishm): fruktoza, glukoza dhe sorbitoli, por mbi t gjitha sakaroza (prmbajtja e sheqerit, e shprehur si vler refraktometrike mund t kaloj edhe 20%, por n kultivart n treg luhatet midis 10 dhe 15%) dhe nga prmbajtja e

35

TIPARET POMOLOGJIKE T PJESHKS

Figura 3E.28 Pjeshk me form t shesht, t quajtura rndom platicarpa Figura 3E.29 Pjeshka gjakoshare me grumbullim t ndryshm t antocianinave: i plot (djathtas posht) dhe i pjesshm (djathtas lart)

Figura 3E.30 Fruta t pemve me gjethe t kuqe: ngjyrimi baz i epiderms sht nj tis me t kuqe pavarsisht nga ngjyra e tulit (majtas, nj nektarin me tul t bardh; vijon nj pjeshk dhe tul t bardh dhe nj me tul t verdh 36

POM AL

Figura 3E.31 Profili gjatsor i brthams [77]

Figura 3E.32 Shembuj kultivarsh pr format e brthamave

acideve karboksilike (malik, mbi 50%, citrik, kuinik dhe sucinik), q mund t luhaten n trsi nga 0,9 n mbi 1,6% t peshs s freskt. Acidi askorbik sht prgjithsisht i ult, afro 10 mg n 100 g tul, por mund t arrij edhe n 30 40 mg. Prve prmbajtjes n vler absolute t acideve dhe sheqernave, shija e pjeshks ndikohet shum nga raporti i ndrsjell midis tyre. Pr kt qllim duhet t marrim n konsiderat tiparin nn-acid, monogjenik mbizotrues, q on Figura 3E.33 Brthama: dalloni zhvillimin e ndryshm t 'mukozs' n dy kultivar

37

TIPARET POMOLOGJIKE T PJESHKS Tabela 3E.1 Kriteret kryesore t klasifikimit t kultivarve t pjeshkave Tregtar Tregtar Tregtar Morfologjik Morfologjik Morfologjik Morfologjik Fenologjik Fenologjik Fenologjik Kriteri Tipologjia varietore 1. Prodhim frutash Prdorimi i pems 2. Zbukuruese (kurora dhe lulet) 1. Me push (pjeshka) Epiderma e frytit 2. Pa push (nektarina) 1. Konsum t freskt Prdorimi i frytit 2. Industri (komposto, lng frutash) 1. Rrumbullake/zgjatur Forma e frytit 2. Shtypur ("platicarpa") 1. E bardh Ngjyra e tulit 2. E verdh 1. Shkrirs Tipi i tulit 2. I fort 3. Stony Hard 1. Normal (pH < 3.9) Aciditeti i tulit 2. I ult (nnacid, pH > 4.0) 1. Shum e hershme 2. E hershme Periudha e lulzimit 3. E mesme 4. E von 5. Shum e von 1. Tejet e hershme 2. Shum e hershme 3. E hershme Periudha e pjekjes 4. E ndrmjetme 5. E von 6. Shum e von Nevoja pr t ftoht 1. Aspak (rritje e vazhdueshme: (pr kaprcimin e evergreen) prgjumjes) 2. Shum e ult (CU*) Tipari

n nj zvoglim me mbi 50% t aciditetit t prgjithshm, n veanti t acidit citrik dhe malik, deri n 0,4%, me pH mbi 4, ndrsa n tipologjin me aciditet normal sht m i vogl se 3,9. Duke qen se prmbajtja e sheqerit nuk ndikohet (edhe pse me nj prani m t madhe t sakarozs), kto pjeshka jan shum m t mbla se ato me aciditet normal. Pjeshkat nnacide m t vlersuar kan nj aciditet t prgjithshm q vrtitet n 0,8% dhe nj vler refraktometrike mbi 12.

*CU = chilling unit (shuma e numrit t orve t kaluara nn nj prag termik, i nevojshm pr lastarizimin dhe lulzimin)

e zgjatur. Siprfaqja sht e lmuar ose e ashpr, me relieve t lmuar ose t gropzuar dhe mund t ket kreshta nga t ngushta n t gjera.

Endokarpi (brthama) sht drunore, me prmasa t ndryshme, z afro 5 8% t peshs s tr frytit, e me ngjyr q shkon nga e kuqrremja n t kafenjt. Forma mund t jet e shtypur (plloake), rruzullore, e zgjeruar,

Pas shtratifikimit, farrat mbijn leht (Fig. 3E34), me prjashtim t gjenotipeve t hershme pr t cilat krkohet kultura in vitro e embrioneve, duke qen se fara dhe embrioni i saj jan t pamaturuar n momentin e maturimit fiziologjik t mesokarpit. Prania e glukosidit amigdalin, tipar monogjenik mbizotrues, prcakton shijen e hidhur dhe toksicitetin e kotiledoneve (nse konsumohen n mas). 38

Figura 3E.34 Mbirja e brthamave