Non Form Educ Manual

Manual pr msuesin
Manual pr Msuesin
Hartuar n kuadrin e projektit Program prfshirs mbi eliminimin e trafikimit t fmijve, mundsuar nga Programi Ndrkombtar pr Eliminimin e Puns s Fmijve (ILO-IPEC)
Msimdhnia dhe t nxnit n edukimin joformal
Tiran, 2006
Autore: Albana Markja Specialiste n Qendrn e Trajnimit dhe Kualifikimit pr Arsimin
Design & layout: Algerta Kambo
Ky manual sht realizuar n kuadrin e projektit Program prfshirs mbi eliminimin e trafikimit t fmijve n tre qytete t przgjedhura t Shqipris Kor, Elbasan dhe Berat, bashkpunim i NPF Kor me Programin Ndrkombtar pr Eliminimin e Puns s Fmijve t Organizats Ndrkombtare t Puns (ILO-IPEC) n Tiran
Mirnjohje pr mbshtetjen dhe sugjerimet e dhna nga organizatat e NPF n Kor, Elbasan e Berat si dhe t gjith msuesve q punojn me klasat e shkollimit joformal n kto rrethe.
Manual pr msuesin
prmbajtja
Pjesa I: edukImI joformal dhe kurrIkula I.1 I.2 I.3 I.4 Edukimi joformal dhe avantazhet e tij Edukimi joformal shkollim gjithprfshirs Kurrikula n edukimin joformal Objektivat kros dhe ekstrakurrikular n edukimin joformal 6 6 7 10 15 9 19 22 24 27 30 30 30 32
Pjesa e II: msImdhnIa dhe t nxnt efektIv n edukImIn joformal II.1 Msuesi dhe msimdhnia efektive II.2 Procesi i t nxnit II.3 Veprimtarit dhe metodat me n qendr nxnsin II.4 Metoda dhe teknika msimdhnse II.5 Menaxhimi i klass II.6 Motivimi i nxnsve II.7 Planifikimi i msimdhnies Pjesa e III: vePrImtarI t ndryshme Pr nxnsIt
Manual pr msuesin
Hyrje
anuali Msimdhnia dhe t nxnit n edukimin joformal synon tu vij n ndihm t gjith msuesve q punojn me klasat e edukimit joformal n rrethet Kor, Elbasan dhe Berat. Nprmjet tij sht br nj prpjekje pr t prmbushur nj lloj boshllku t konstatuar n kurrikuln dhe mnyrn e msim-dhnies n klasat e edukimit joformal. Ky manual mendohet t jet nj pjes plotsuese e puns s madhe q bjn msuesit q zhvillojn msim n kto klasa dhe punojn me fmij q punojn apo n rrezik pr tu punsuar si dhe ata q kan qen trafikuar. Hartimi i manualit pr kta msues sht br i mundur n saj t projektit Program prfshirs mbi eliminimin e trafikimit t fmijve n tre qytete t przgjedhura t Shqipris Kor, Elbasan dhe Berat, financuar nga Zyra ICO - IPEC n Shqipri. Projekti, i zbatuar nga organizata Ndihm pr Fmijt n Kor, ka zhvilluar nj program t gjer veprimesh si nj prgjigje efektive ndaj natyrs shum planshe t problemit t trafikimit t fmijve nprmjet zhvillimit t nj strategjie gjithprfshirse dhe shum sektoriale. Ky program veprimesh prfshin edhe ndrhyrjen prmes shkollimit joformal e cila do t aftsoj fmijt n rrezik t trafikimit dhe ata q punojn pr t kapur ritmin e bashkmoshatarve q ndjekin shkolln formale. far do t gjeni n kt manual Manuali Msimdhnia dhe t nxnit n edukimin joformal ofron alternativa pr nj gam t gjere problemesh q lidhen me kurrikuln, msimdhnien dhe t nxnit n edukimin joformal. Ai sht i organizuar n kapituj. Secili prej tyre synon t zbrthej nj aspekt t edukimit prmes trajtimit t koncepteve dhe ilustrimit me shembuj veprimtarish praktike q mund t zhvillohen n klas. o Kapitulli I trajton kurrikuln n edukimin joformal. Ai prshkohet nga ideja q prmbajtjen e kurrikulave lndore edukimi joformal duhet ta pasuroj prmes veprimtarive kroskurrikulare dhe ekstrakurrikulare. o Kapitulli II trajton veorit e msimdhnies efektive dhe t nxnit t nxnsve. Kto prcillen prmes trajtimit t metodave dhe teknikave t msimdhnies si dhe veorive t t nxnit t nxnsve n kt lloj edukimi. o Kapitulli III ofron nj sr veprimtarish lndore apo ekstrakurrikulare q mund t zhvillohen me lehtsi nga msuesit pasi ato jan tashm t planifikuara me t gjith etapat e nj ore msimore. Pr prcjelljen e informacionit sht zgjedhur nj mnyr efektive prmes ilustrimit hap pas hapi me an t veprimtarive praktike. Manuali ofron rreth 25 veprimtari pr nxnsit. Si mund ta prdorni kt manual Pr ta br lehtsisht t prdorshm materiali i prcjell n kt manual sht i shoqruar me shenja t tilla si: Tregon informacion ky, idet kryesore t pjess q vijon Tregon pjes t informacionit q jan m t rndsishme pr tu mbajtur mend nga msuesi Tregon nj veprimtari praktike q mund t zhvillohet me nxnsit n klas.
Pjesa I. Edukimi joformal dhe kurrikula

Ju kujtojm se: Edukimi joformal sht nj form e edukimit q i mundson fmijve t ecin me ritmin normal t bashkmoshatarve Edukimi joformal i krijon hapsir msuesit pr t qen ideator dhe krijues i veprimtarive n klas Gjithprfshirje n edukimin joformal do t thot njohje dhe pranim i ndryshimeve mes fmijve dhe sigurim i edukimit pr t gjith Edukimi joformal shtron nevojn e nj kurrikule cilsore q do t thot: o Qllime dhe objektiva t gjra o Struktur fleksibl o Prmbajtje e pasur o Trajtime prmes veprimtarive praktike Prmes trajtimeve lndore kurrikula realizon objektiva q trajtojn shtje q lidhen me fenomenet sociale t prekshme pr fmijt
I.1 EdukImI joformal dhE avantazhEt E tIj

Tashm n arsimin ton pranohet plotsisht se nj prpjekje pr zhvillim, e orientuar drejt edukimit pr t gjith, sht mnyra m efektive pr t sulmuar trsin e shkaqeve thelbsore t trafikimit dhe puns s fmijve dhe pr ti eliminuar ato n vazhdimsi. Prvoja e deritanishme ka treguar eksperienc pozitive n prdorimin e edukimit pr t luftuar trafikimin dhe punn e fmijve. N kt kuadr aplikohet dhe edukimi joformal. Fmijve q frekuentojn klasat joformale iu jepet nj mundsi pr t arritur shokt q e kan filluar shkolln n moshn e duhur apo e kan ndjekur at rregullisht. Prvoja ka treguar, gjithashtu, se edukimi joformal i izoluar nuk siguron gjithmon mundsi pr edukimin e mtejshm t fmijs, gj q tregon domosdoshmrin e integrimit t edukimit joformal n shkollat formale. Kjo dhe pr faktin se Edukimi joformal i jep nxnsve q nuk frekuentojn rregullisht shkolln, elementet baz t shkrimit, leximit dhe nocionet matematikore. Sot n kuadrin e reformave kurrikulare po flitet gjithnj e m shum pr lirin akademike dhe pavarsin e msuesit n klas. Klasat joformale jan vendet dhe hapsirat m t mira pr ti ln vend msuesit pr t qen krijues dhe ideator i prmbajtjes dhe veprimtarive t msimdhnies. Kjo pr shum arsye: Nuk ka kurrikul t posame pr msimin n klasat joformale; Msuesi duhet t planifikoj vet pr periudha t gjata kohe pr informacionin
Manual pr msuesin
dhe t gjitha veprimtarit q do t zhvillohen. Koha e zhvillimit t msimit n kto klasa nuk ka limite, gj q do t thot se msuesi nuk sht i kufizuar nga limiti kohor i msimit n klasat formale. Veprimtarit e zhvilluara n kto klasa mund t zgjasin dhe t shtrihen dhe n m shum se nj or msimore. Prmbajtja e ors msimore n klasat joformale prcaktohet nga msuesi q i drejton. Teknikat, metodat dhe strategjit q prdoren n msimdhnie dhe pr t nxnit jan t larmishme dhe ndrvepruese dhe shpesh me efektive se n klasat formale. Ora msimore n klasat joformale sht krejtsisht e shkputur nga msimi tradicional pasi n qendr t ksaj or sht fmija me problematikn e tij. Mungesa e vlersimit me not i liron fmijt nga stresi dhe presioni i nots.
I.2 EdukImI joformal - shkollIm gjIthprfshIrs

Gjithprfshirja n klasat joformale sht nj proces q bn t mundur q t gjith fmijt, duke prfshir edhe grupet e margjinalizuara, t nxn dhe t marrin pjes n mnyr efektive n procesin e t msuarit. Pr ket arsye e gjith shkolla duhet t ndryshoj pr tju prshtatur diversitetit t nevojave t fmijve. Padyshim q nxnsit q vijn n kto klasa dhe q prfshihen n kt lloj edukimi jan t ndryshm. N kt mnyr klasat ku punohet jan diverse. Diversiteti n kt rast duhet t jet kuptimi pozitiv i ndryshimeve t shumta q ekzistojn brenda shoqris, duke prfshir ndryshimet mbi bazn e moshs, gjinis, pasuris, paaftsis, kulturs, fes, vendbanimit, statusit shndetsor, social dhe etik. Prandaj gjithprfshirja sht nj term i lidhur ngusht me diversitetin. Gjithprfshirje n klasat joformale do t thot njohje dhe pranim i ndryshimeve mes fmijve dhe prdorim pozitiv i ktij fakti pr t siguruar nj edukim pr t gjith n shkolln ton*. N rastin ton gjithprfshirja ka t bj m shum me fmijt q kan pengesa n msimnxnie dhe pjesmarrjen aktive n procesin msimor. Pra edukimi gjithprfshirs synon ti drejtohet nevojave n t nxn t t gjith fmijve me fokus t veant te ata q jan m vulnerabl dhe t prjashtuar, duke prfshir ktu dhe fmijt e trafikuar, ato q punojn dhe ato q jan n rrezik t punsohen. Klasat gjithprfshirse jan nj mjedis q: I prgjigjen spektrit t gjer t nevojave n t nxn; Ndryshojn dhe transformojn msimdhnien pr tiu prgjigjur diversitetit t nxnsve; Lejon si msuesin ashtu dhe nxnsin t pranoj diversitetin dhe ta shoh at si element pozitiv n edukim; Pranon dhe vlerson ndryshimet
Pr ta dhn mesazhin e nj klase apo shkolle gjithprfshirse si dhe pr t br q nxnsit e prfshir n edukimin joformal t ndjehen t prfshir n edukim dhe shkoll mund t planifikohen dhe zhvillohen nj sr veprimtarish q i bjn nxnsit t ndjehen mir n procesin e edukimit.
Child Labour and Education - IPEC draft training manual for education practitioners, October, 2005
Un dhe kultura ime Qllimi: T identifikohen aspekte t kulturs q ndikojn sjelljet tona dhe nganjher na bjn ta kemi t vshtir t kuptojm sjelljet e t tjerve. Objektivat: N fund t ksaj veprimtarie nxnsit do t jen t aft t: dallojn kultura t ndryshme; shpjegojn se disa ndryshime mes njerzve vijn nga kultura dhe disa nga preferencat personale. Materiale t nevojshme: Fleta e puns Kultura pr do nxns. Zhvillimi i veprimtaris 1. N tabel apo n nj tabak t madh letre shkruhen thniet e mposhtme: - Asnj nuk sht krejtsisht si un. - Un kam plot gjra t prbashkta me pjestart e familjes time dhe t komunitetit. - T gjith n bot kan nevoj pr disa nga gjrat q dua edhe un. I krkohet nxnsve t shkmbejn ide q mbshtesin kto thnie. Duhet nnvizuar q njerzit n grupe t ndryshme shpesh i shikojn njerzit e grupeve t tjera shoqrore si t ndryshm. i krkohet nxnsve t prshkruajn disa nga kto ndryshime. Pse njerzit n nj grup shoqror mund t sillen ndryshe nga njerzit n nj grup tjetr? Kur flitet pr sjelljet dhe bindjet q kan nj grup i caktuar njerzish, i tregohet nxnsve q po flitet pr kulturn ose m sakt brenda nj grupi t madh etnik flitet pr minikultura. 2. Nxnsve i krkohet q t plotsojn fletn e puns n mnyr q t bhet e mundur identifikimi i aspekteve t kulturave apo minikulturave t tyre. Nxnsit duhet ti prgjigjen do pyetjeje me nj fjali apo fraz. Ata duhet ti rendisin pyetjet (shtjet) sipas rndsis q mendojn se ato kan n kulturn e tyre.
3. Pasi secili ka plotsuar fletn e puns, nxnsve u krkohet t mblidhet n grup (5-6 veta) dhe ti bjn t ditur njri tjetrit gjrat q kan shkruar n fletn e puns s tyre. Po kshtu nxnsve n grup i krkohet t krahasojn dhe t dallojn aspekte t ndryshme t kulturave t tyre individuale. FLET PUNE KULTURA Shkruani nj fjali apo shprehje pr do pyetje. Pastaj i renditni pyetjet nga 1 deri n 8 sipas vlers q ka shtje n kulturn tuaj. A. B. C. far gjuhe/dialekti flisni ju? __________________________ far feje praktikon familja juaj? ________________________ far muzike/ kngsh kndohen n vendin tuaj t origjins? ______ ______________________________________________________
Manual pr msuesin
D. far krcimesh dini si t vendit tuaj, nga keni origjinn? _________________ ___________________________________________________________________ E. Cili sht gatimi m karakteristik (q e dallon) pr kuzhinn e familjes tuaj? ____ ___________________________________________________________________ F. far vishni n raste t veanta, si mund t jen dasmat? _________________ ___________________________________________________________________ G. Do ta prshkruanit familjen tuaj si brtham (prindrit dhe fmijt) apo t shtrir (me gjysht, halla, xhaja apo kushrinj t afrt)? ________________________ ___________________________________________________________________ H. Emri i kulturs time sht _________________________________________
Qllimi i edukimit joformal pr prfshirjen sa m aktive e nxnsve t margjinalizuar si dhe rritjen e efektivitetit t t nxnit t ktyre nxnsve do t arrihej kur nxnsit prshihen n veprimtari q i bjn ata t kuptojn se shkolla i mirpret dhe se bn t gjith prpjekjet q ata t jen plotsisht t motivuar pr t marr pjes. Kjo t on n qartsimin e faktit q natyra e veprimtarive duhet t jet jo vetm prfshirse por edhe t prek probleme q ata i shqetsojn do dit.
M plqen shkolla ime Qllimi: T ndihmohen nxnsit t reflektojn mbi at se sa prfshirse sht shkolla e tyre dhe se si shkolla n prgjithsi mund t bhet m prfshirse. Mjete t nevojshme: letr dhe stilolaps pr do nxns. Zhvillimi i veprimtaris N fillim t veprimtaris nxnsit jan t ulur n vendet e tyre dhe mbajn prpara nj flet letre e nj stilolaps. Msuesi iu shpjegon paraprakisht qart pr mnyrn se si do t zhvillohet veprimtaria dhe i flet pr teknikn e vizualizimit dhe pr at se si do t veprojn ata. (Vizualizimi sht teknik q prdoret pr t rritur prfshirjen emocionale t nxnsve de pr t ngritur motivimin e tyre. Zakonisht ajo realizohet duke i krkuar nxnsve t prfytyrojn gjrat si ata do ti donin apo prfytyrojn) 1. Msuesi sigurohet q t gjith nxnsit jan n vendet e tyre t ulur. Ai iu krkon atyre t mbyllin syt dhe t qetsohen: Mbyllni syt dhe rrini t qet. Dgjojeni frymmarrjen tuaj... Dgjoni zhurmat rreth jush dhe jasht klass. Dgjojini ato dhe m pas mos u a vini veshin atyre ... etj. Imagjinoni q po vini n shkoll n ditn e par t vitit shkollor dhe shkolla sht tamam si ajo q ju do ta dshironit. far vini re kur arrini n hyrje t shkoll? Kush sht aty me ju? lloj mirseardhje merrni nga msuesit dhe drejtori i shkolls? Etj. Si sht klasa juaj? (Pyetje t tjera rreth aspekteve t tjera t klass) Si sillet msuesi me ju? Etj, etj 2. Tani msuesit kthehen gradualisht n fillim t veprimtaris: dgjoni frymmarrjen tuaj apo zhurmat rreth e rrotull. Hapni syt dhe vazhdoni t rrini i qet M pas msuesi iu krkon q ashtu t qet dhe pa komunikuar me t tjert t shkruajn nj fjal, fjali apo vizatim ndjesin q iu krijua gjat veprimtaris. Pas ksaj i krkohet t shkruajn gjrat kryesore q ata prfytyruan gjat vizualizimi. 3. Nxnsit n ift ose n grupe diskutojn me njri tjetrin pr gjrat e shkruara. N fund t diskutimit ata bien dakord pr tre aspektet m kryesore dhe t rndsishme t shkolls ideale pr ta. Kto prfundime i prezantojn para klass.

I.3 kurrIkula n EdukImIn joformal
Edukimi n klasat joformale shtron nevojn pr: Nj kurrikul cilsore dhe t prshtatshme Nj vlersim q bazohet n arritjet e nxnsve, i cili mund t prdoret pr t mbshtetur dhe inkurajuar t gjith fmijt. Efektiviteti i msimdhnies dhe i t nxnit n klasat joformale shtron nevojn e nj kurrikule cilsore dhe t prshtatshme pr nxnsit n kto klasa. Kjo do t thot nj kurrikul shum afr me nevojat e ktyre nxnsve, jo e bazuar n gjinin, motivuese dhe lehtsisht e praktikueshme pr t gjith. Disa element t rndsishm t kurrikuls q do ta bnin at m efektive dhe m t prshtatshme pr klasat joformale jan: Qllime dhe objektiva t gjer, t prcaktuar pr t gjith nxnsit, q prfshijn njohurit, aftsit dhe vlerat q duhet t fitohen. Nj struktur fleksibl q i prgjigjet diversitetit t nxnsve dhe problematikave dhe shtjeve q trajton. Prmbajtje q siguron njohuri, aftsi dhe vlera lidhur me shtje jo vetm t lndve q zhvillohen n shkoll por edhe m shtje q kan t bjn me probleme sociale aktuale pr nxnsit dhe shoqrin sot. Trajtime dhe veprimtari q hapin hapsira pr t dal jasht kornizs s klass e shkolls me problematikat q trajtohen. Nga ato q thuhen m lart duket qart q msuesit q mundsojn edukimin joformal duhet t planifikojn t zhvillojn veprimtari lidhur me kurrikulat lndore q kta fmij zhvillojn n edukimin formal. Por, duhet br kujdes q trajtimi i kurrikuls t prcillet prmes veprimtarive q prfshijn nxnsit n mnyr aktive dhe q i trajtojn njohurit lndore prtej kornizs s ngusht t asaj lnde. Veprimtarit matematikore apo t shkencave t tjera ekzakte, n kontekste t ndryshme, u krijojn nxnsve hapsira pr t shpjeguar dukurit e bots prreth. Prvetsimi i tyre krijon mundsi pr thithjen dhe prpunimin e informacioneve t dukurive t ndryshme t natyrs. Prandaj sht shum e rndsishme q msuesi t kombinoj dhnien e njohurive t reja me probleme nga jeta e prditshme, ku t krkohet pjesmarrja aktive e t gjith nxnsve. Rekomandojm trajtimin e problematikave t tilla si: matematika n shtpi, matematika n udhtim, matematika n treg , etj si dhe t dhna statistikore nga jeta e prditshme n shkoll e familje t jen t pranishme n ort e msimit. Kjo e bn msimin m interesant dhe u forcon nxnsve besimin n vetvete. N zhvillimin e aftsive t tilla si klasifikimi, matja, krahasimi, konkluzioni etj, msuesi duhet t trajtoj shumllojshmri stimujsh e shembujsh duke prdorur materiale konkrete. N prezantimin e koncepteve kshillohet q msuesi t prdor materiale konkrete q jan familjare pr fmijn, pr t mbajtur e prqendruar vmendjen e fmijve n konceptet kryesore.
10
Manual pr msuesin
Lnda: Matematik Thyesat*
Koha: 45 minuta Objektivat: N fund t ksaj veprimtarie nxnsit do t jen t aft t: Qartsojn m tej kuptimin e thyess; Prforcojn shprehit e krahasimit t dy thyesave; Argumentojn vendimet e tyre; Zhvillojn shprehit e komunikimit. Materiale t nevojshme: 8 skeda pr do grup me 4 veta. N seciln sked sht shkruar nj nga numrat thyesor: 1/2; 1/3; 1/4; 2/3; 3/4; 3/2; 4/3; 5/4. Zhvillimi i veprimtaris 1. Katr nxnsit e nj grupi dallohen nga njri tjetri si nxnsi 1, nxnsi 2, nxnsi 3 dhe nxnsi 4. Tet skedat przihen nga nxnsi 1. ai ndan nga nj sked pr secilin nxns t grupit. Nxnsit pasi i shohin skedat vendosin se kush e ka skedn me numrin thyesor m t madh. Ai nxns fiton nj pik. Loja vazhdon n t njjtn mnyr, por tashm me radh nxnsi 2 bn przierjen dhe shprndarjen e skedave e m pas nxnsi 3 dhe 4. n fund shpallet fituesi i lojs n grup. Msuesi gjat gjith lojs ndihmon nxnsit t bjn krahasimin e thyesave, duke lehtsuar ato q nuk arrijn ta bjn at. N fund msuesi sharron dhe nxjerr n pah mnyrat e ndryshme t krahasimit t thyesave.
2. 3.
Si u vu re nga shembulli i msiprm, n klasat joformale mund t realizohen mir dhe objektiva t lnds por gjithmon duke i thjeshtuar ato dhe duke i realizuar prmes veprimtarive ndrvepruese, argtuese dhe trheqse pr nxnsit. Mir sht t ndalohet te ato njohuri q jan ky pr formimin e nxnsit n nj lnd t caktuar. Studimi i letrsis, gjuhs, historis, gjeografis dhe edukats si fusha t rndsishme e kurrikulit shkollor ofron nj fuqi t madhe pr zhvillimin personal t nxnsve, prfshir ktu njohjen, sjelljet, vshtrimin mbi botn, duke i par ato n perspektiva t ndryshme, n prshtatje me nj tradit kulturore t pasur dhe dinamike dhe t nj t kuptuari edhe m t gjall t proceseve t tilla q lidhen me fenomenet shqetsuese t shoqris son. Prmes historive, ngjarjeve, pjesve t leximit, studimit gjeografik etj, tregohet kujdes ndaj vlerave kulturore t tradits. Mbi kto kontekste fmijt bhen krijues t marrdhnieve t reja humane dhe vlerave t reja njerzore. M posht vijohet me shembuj t tjer nga kurrikulat lndore.

* Marr nga Manual i msuesit pr edukimin global, ISP Tiran 2000

Lnda: Gjeografi Vshtrim i prgjithshm mbi pozitn gjeografike dhe relievin e Afriks
Objektivat: N fund t ktij aktiviteti nxnsit duhet t jen t aft: t prcaktojn n hart pozitn gjeografike t kontinentit t Afriks; t prmendin disa nga veorit kryesore t relievit t Afriks; t evidentojn disa nga problemet e mjedisit sot n kt kontinent Mjete t nevojshme: Hart fizike e Afriks pr gjith klasn, hart fizike ose politike pr secilin nxns, hart e Afriks e prer prgjat vijs bregdetare pr secilin grup, letr formati A4 pr do nxns, letr formati pr do grup. Zhvillimi i veprimtaris 1. Si fillim bhet nj aktivitet hyrs. Nxnsve iu jepet 3 minuta koh q nj cop etr t shkruaj gjrat q ato do t donin t vizitonin n kontinentin e Afriks. Nxnsit kshillohen t shkruajn me shkronja t mdha n letrn A4 q i sht dhn nga msuesja. Pas ksaj kohe secili nxns fillon t ec npr klas, duke mbajtur letrn t ngritur para gjoksit t et, dhe bisedon me shokt pr ato q kan shkruar. Nxnsit inkurajohen q t flasin dhe t shkmbejn preferencat e tyre me njri tjetrin gjat kohs s prcaktuar. 2. Ndahen nxnsit n grupe pune. Secilit grup i jepet nj hart e Afriks e prer prgjat vijs s saj bregdetare, t ciln nxnsit do ta ngjisin n nj letr format. M pas nxnsit e do grupi do t prcaktojn emrat e deteve dhe t oqeaneve q e lagin kontinentin, ngushticat, gjiret si dhe ekuatorin. Kt grupet mund ta realizojn duke u konsultuar me hartn e vn para klass ose atlaset q ata disponojn. N mbarim t kohs s prcaktuar punt prezantohen nga nj prfaqsues i grupit. Msuesi bn plotsimet e nevojshme. 3. Pasi msuesi iu flet nxnsve pr veorit dalluese t relievit t Afriks hap me nxnsit diskutimin mbi ato q ata din pr rrallimin e disa lloje kafshsh dhe bimsh n kt kontinent. Pse ndodh kjo? din ata pr parqet e mdha natyrore q ka n kt kontinent? Prse shrbejn ato? Etj. Shnim: Aktiviteti hyrs i jep mundsi nxnse t japin informacionin personal q ato kan dhe t shfaqin interesat e tyre. Ti lejosh nxnsit t shkruajn at q iu plqen dhe t flasin me shokt e tyre pr to, do t thot t kultivosh tek ato sigurin n vetvete. Msuesi duke prdorur analogjin, mund t realizoj kt veprimtari dhe n temat e pozits gjeografike dhe t relievit t kontinenteve t tjer

Manual pr msuesin
Lnda: Gjuh Ligjrata e drejt dhe e zhdrejt*
Objektivat: N fund t veprimtaris nxnsi t jet i aft t: Prvetsoj rregulla piksimi, q duhen prdorur n ligjrat t drejt dhe t zhdrejt; Komunikoj me mirkuptim me t tjert; Prdor si duhet rregullat e piksimit Mjete t nevojshme: flet pune pr do nxns prgatitur nga msuesi, letr, lapsa. Zhvillimi i veprimtaris 1. Msuesi ka prgatitur dy flet pune pr nxnsit si m posht: n njrn ka shkruar fjali n ligjrat t drejt dhe sht bosh pjesa n ligjrat t zhdrejt ndrsa n tjetrn fjali n ligjrat zhdrejt dhe bosh kolonn tjetr. Ligjrat e drejt Ligjrat e zhdrejt
do nxns punon n fletn e tij t puns duke i kthyer fjalit n ligjrat t drejt ose t zhdrejt sipas flets s puns q ka prpara. 2. Pasi plotson fletn e tij, nxnsi e kmben at me shokun pran, i cili nuk e ka pasur fletn t njjt me t. Ata korrigjojn shenjat e piksimit n rastin kur nuk jan prdorur drejt dhe, m pas, komunikojn me njri tjetrin, derisa bien dakord pr variantin prfundimtar t punimeve t tyre. 3. N fund secili ift nxnsish tregon punn e br para klass. Msuesi korrigjon dhe kshillon nxnsit pr shenjat e piksimit
I.4 objEktIvat kroskurrIkular dhE EkstrakurrIkularE n EdukImIn joformal

Kurrikulat lndore q trajtohen n klasat joformale mund t bhen m efektive dhe m trheqse pr nxnsit kur ato kan objektiva m t gjer se thjesht lndore. Kjo do t thot se do t ishte shum e dobishme q prmes lndve t realizoheshin dhe objektiva q i kaprcejn kufijt lndore dhe q trajtojn shtje dhe problematika q lidhen ngushte me fenomenet sociale nga te cilat jan ndikuar jett e nxnsve q vijn n kto klasa. Kto shtje mund t trajtohen prmes realizimit t objektivave kroskurrikular dhe ekstrakurrikulare. Objektivat kroskurrikulare prcillen n msim prmes nj veprimtarie q grshetohet brenda nj ore msimore, e cila ka lidhje me temn dhe konceptet q trajtohen, por dhe q ofron njohuri t tjera, plotsuese n at drejtim, mbi t cilin sht prqendruar t msuarit Fushat kroskurrikulare rreth s cilave mund t arrihen objektiva t caktuara jan t shumta, gj q do t thot se dhe veprimtarit q mund t planifikohen jan t shumta.
* Marr nga Manuali i msuesit pr edukimin global ISP, Tiran 2000.


Disa nga kto fusha t rndsishme dhe aktuale n shoqrin ton jan: Edukimi me t drejtat e njeriut Puna e fmijve Trafikimi i qenieve njerzore Edukimi mjedisor Edukimi shndetsor Edukimi global Barazia gjinore Aftsimi pr jetn Edukimi ndr kulturor Zgjidhja e konflikteve dhe toleranca Edukimi pr demokraci Edukimi pr paqe dhe armatim Njohja dhe integrimi i fmijve me aftsi t kufizuara Edukimi rrugor Edukimi ekonomik Etj
Lnda : Histori
Objektivat: N fund t ktij aktiviteti nxnsi duhet t jet i aft : Duke krahasuar bujkrobin dhe skllavin, t nxjerr ndryshimet midis tyre dhe t drejtat q i mohoheshin. Duke krahasuar rendin fisnor, skllavopronar dhe at feudal, t nxjerrin zhvillimet e shoqris. Mjete t nevojshme: Tabak letre, ngjyra, lapsa, letr format. Zhvillimi i veprimtaris 1. Msuesi paraqet para klass planin e nj bashksie fisnore dhe n bashkbisedim me to nxjerr veorit e mnyrs s jetess n rendin fisnor. Pasi u shpjegon nxnsve pr feudin dhe ifligun, u krkon atyre q s bashku t vizatojn planin e ifligut. 2. Msuesi krkon prej nxnsve t thon se si ndodhi procesi i bujkrobrimit t fshatarve (bujqve) t lir. M pas u flet nxnsve pr detyrimet e bujkrobit. Pas ksaj krkon prej nxnsve t nxjerrin ndryshimet midis skllavit dhe bujkrobit. 3. Nxnsit, pr pak minuta, lexojn materialet plotsuese (leximet) n tekst. Pas ksaj e ndan klasn n grupe (5-6 nxns secili grup). Secili grup prgatitet si m posht : a) Dialog midis nj skllavi dhe bujkrobi; b) dialog midis nj feudali dhe bujkrobi; c) vizatoni nj kshtjell feudale; d) vizatoni nj veshje feudale (kalorsi); e) vizatoni nj veshje fshatari (bujkrobi). 4. do grup paraqet punn e tij. Pasi grupi i dyt paraqet dialogun feudal-bujkrob zhvillohet diskutimi : - far ndjen bujkrobi kur feudali nuk e trajton mir? - far t drejtash i mohohen atij? Shnim: Dy grupet e fundit (d,e) vizatimet mund ti bjn n tabak letre, t presin me grshr dhe t bjn nj veshje t nj kalorsi n mesjet.
Feudalt dhe bujkrobrit
14
Manual pr msuesin
Objektivat ekstrakurrikulare jan t gjitha llojet e objektivave q prmbushen jasht procesit t zhvillimit t kurrikuls t pasqyruar prmes lndve, pr t realizuar synimet e nj edukimi tjetr, por q ojn n prmbushjen e objektivave dhe krkesat e kurrikuls n prgjithsi. Pra kta objektiva prcillen prmes veprimtarive q nuk kan t bjn me lnd t caktuara por q mund t lidhen shum mir me ato dhe mund tiu shrbejn atyre.
T drejtat tona
Qllimi: T inkurajohen nxnsit q t shqyrtojn t drejtat e tyre duke prcaktuar dhe prioritetet e tyre. Objektivat: N fund t ksaj veprimtarie nxnsit do t jen t aft t: njohin t drejtat e pasqyruara n Konventn e t Drejtave t Fmijs; vendosin prioritetet pr disa t drejta; kuptojn aftsit e nevojshme pr vendosjen e konsensusit. Materiale t nevojshme: Kopje e flets s puns 1 Kartat e t drejtave t fmijs pr do ift nxnsish, tabak letre pr do grup, fleta e puns 2 Renditja n formn e diamantit pr do grup. Zhvillimi i veprimtaris 1. I krkohet nxnsve t ndahen n ifte. Secilit ift i jepet nj set i kartave t t drejtave t fmijs. Seti prmban nnt kartat e prera nga fleta e puns 1. iftit i krkohet t rendis t drejtat sipas rndsis q ata kan. Renditja do t bhet sipas forms s diamantit t treguar n fletn e puns 2, q do t thot: nj kart, q sht m e rndsishmja, n maj, dy t tjerat n nivelin tjetr m posht, tre n t tretin, dy n t katrtin dhe n nivelin e pest karta me t drejtn m pak t rndsishme. 2. Pasi nxnsit t ken renditur kartat e t drejtave, i krkoni ifteve t bashkohen me dy ifte t tjer duke formuar nj grup me gjasht veta. I jepen nxnsve 10 minuta koh pr t rn dakort n grup s bashku pr nj renditje prfundimtare t t drejtave. 3. Organizoni nj diskutim me gjith klasn mbi veprimtarin. A ishin n gjendje nxnsit pr t arritur n konsensus? Cilat vendime qen t vshtira? Pse sht e vshtir t rendissh s drejtat? Cila do t ishte pasoja n qoft se nj nga t drejtat do t hiqej plotsisht? Pse i sht dhn i njjti status t drejtave n Konvent? N mnyr kto t drejta jan t padukshme dhe t ndrlidhura? Krkoni m pas q nxnsit si klas t prcaktojn renditjen e t drejtave sipas rndsis q ata ndiejn q i kushton qeveria dhe komuniteti i tyre: Pse mendoni q qeveria i kushton m shum rndsi disa t drejtave? Cilat t drejta duhen prmirsuar n komunitetin tuaj n mnyr q t ndrtohet nj kultur paqeje? Cilat t drejta mund t mungojn n konvent, t cilat do t ndihmojn n krijimin e nj kulture paqeje?
15

KARTAT E T DREJTAVE T FMIJS
MOSDISKRIMINIMI T gjith t drejtat i drejtohen t gjith fmijve pa prjashtim. sht detyrim i shteteve t mbrojn fmijt nga do lloj forme diskriminimi dhe t ndrmarr veprime pozitive pr t garantuar t drejtat e tyre. STANDARTI i JETESS do fmij ka t drejtn e nj standarti jetese t prshtatshm pr zhvillimin e tij/saj fizik, mendor, shpirtror, moral dhe shoqror. Prindrit kan prgjegjsin kryesore pr t siguruar q fmija ka nj standard jetese t prshtatshm. Detyra e shtetit sht q t siguroj q kjo prgjegjsi mund t prmbushet. QLLIMET E EDUKIMIT Edukimi duhet t synoj n zhvillimin e personalitetit t fmijs, talenteve dhe aftsive mendore e fizike. Edukimi duhet t prgatit fmijn pr nj jet aktive si i rritur n nj shoqri t lir dhe t nxis respektin pr prindrit e tyre, identitetin kulturor t tij/saj, gjuhn, vlerat dhe pr kulturn e vlerat e t tjerve. PUNA E FMIJVE Fmija ka t drejtn pr t qen i mbrojtur nga puna q dmton shndetin, edukimin ose zhvillimin e tij/saj. Shteti duhet t vendos moshn minimale pr punsim dhe t rregulloj kushtet e puns.
FLET PUNE 1
EMRI DHE KOMBSIA Fmija ka t drejtn e nj emri q n lindje. Gjithashtu fmija ka t drejt t ket nj kombsi dhe t njoh prindrit e tij/saj dhe t gzoj kujdesin e tyre aq sa t jet e mundur.
SHNDETI DHE SHRBIMI SHNDETSOR Fmija ka t drejtn e standartit m t lart t shndetit dhe kujdesit shndetsor. Shtetet duhet t vn theks t veant mbi kujdesin shndetsor primar dhe parandalues, edukimin shndetsor dhe uljen e vdekshmris foshnjore. Ata duhet t inkurajojn bashkpunimin ndrkombtar n lidhje me kt. KUJDESI PR REHABILITIMIN Shteti ka nj detyrim t siguroj q fmijt viktima t konflikteve t armatosura, torturs, shfrytzimit, keqtrajtimit ose braktisjes marrin trajtimin e duhur pr prmirsim dhe riintegrim social.
ADMINISTRIMI i DREJTSIS RINORE Nj fmij n konflikt me ligjin ka t drejtn e trajtimit i cili siguron ndjenjn e dinjitetit dhe vlers, merr n konsiderat moshn e fmijs dhe siguron riintegrimin e tij/saj n shoqri.
KOHA E LIR, DFRIMI DHE AKTIVITETET KULTURORE Fmija ka t drejtn e kohs s lir, lojs dhe pjesmarrjes n aktivitetet kulturore dhe artistike.
16
Renditja n formn e diamantit

1 2 3
4 5 6 7 9 8
Manual pr msuesin
Cili sht statusi i veprimtarive kurrikulare n edukimin joformal? Objektivat q prcaktohen n planifikimin e msimit dhe t veprimtarive nuk jan t detyrueshme t zbatohen si ndodh me objektivat lndor. Kjo do t thot se msuesi mund t planifikoj ato objektiva q ai i mendon m t prshtatshme pr nxnsit. Ai gjithmon bn kujdes q t prcaktoj objektiva q lehtsojn dhe prmirsojn t nxnt e nxnsve n msimin formal. Veprimtarit nuk kan n dispozicion hapsir kohore. Kjo do t thot se prmbushja e nj objektivi t caktuar mund t shtrihet n m shum se nj or msimore. Kjo do t bj q nxnsit t prvetsojn m mir dhe t aftsohen lidhur me shtjet q trajton veprimtaria. Aplikimi i veprimtarive n edukimin joformal bhet n kushtet kur mungon tradita. Edukimi joformal n vendin ton sht n hapat e par. Kjo bn t mundur q msuesit duhet t prpiqen dhe t aftsohen pr t qen efektiv n msimdhnie n klasat joformale. Veprimtarit kurrikulare n kt rast shihen si pjes e liris akademike t msuesit. Kjo duket n vetvendosjen e msuesit lidhur m tematikat, objektivat dhe veprimtarit q zhvillohen n klas. Veprimtarit q zhvillohen shpesh nuk jan t lidhur me nj nivel t caktuar shkollimi. Ndodh shpesh q nxnsit pavarsisht nga mosha marrin pjes n t njjtn veprimtari dhe realizojn t njjtt objektiva. Pr arritjet e nxnsve n kto veprimtari nuk ka vlersim me not. Kjo do t thot q ky sht nj nga rastet e vetme kur nxnsi sht i liruar nga presioni i nots. Kjo e bn msimin m t rehatshm pr nxnsin dhe msuesit. Aplikimi i veprimtarive kurrikulare n edukimin joformal shihet si mundsi pr t afruar disiplinat e mirfillta shkencore me problemet bashkkohore. Kjo do t thot se msuesit prpiqen dhe disiplinat m akademike dhe t vshtira pr nxnsit t prcillen leht te ata prmes grshetimit t njohurive q ata prmbajn me problemet sociale t prekshme nga fmijt. Si prfundim mund t themi se: Aplikimi i objektivave kros dhe ekstrakurrikular shikohen tashm jo si nj zgjedhje por, si nj zgjidhje pr t kaprcyer problemet sociale dhe t integrimit n shkoll t fmijve q punojn, q kan qen t trafikuar apo q jan n rrezik pr t punuar. Formulimi i objektivave kros & ekstrakurrikular sht tashm nj detyr e msuesve q punojn n klasat joformale Rndsia e ktyre objektivave sht jo vetm pr faktin se e afrojn nxnsin me nj sistem njohurish dhe shprehish q nuk ja ofron asnj lnd e mirfillt akademike, por se i jep nxnsit shprehit pr t menaxhuar raportet e tij n grup dhe me institucionet e tjera sociale
17

Veprimtaria e mposhtme trajton konceptin e prkatsis gjinore dhe diskriminimit gjinor n mjediset tona shoqrore n prgjithsi dhe shkollore n veanti: ky problem sht i rndsishm t trajtohet me fmijt q kan qen t trafikuar apo ata q punojn.
Historia e Kristit*
Qllimi: Shqyrtimi i paragjykimeve q bhen zakonisht mbi njerzit bazuar n prkatsin gjinore dhe etnitetin e tyre. Zhvillimi i veprimtaris 1. Ndajini nxnsit n dy grupe mikse nga pikpamja gjinore. Shprndajini grupit A kopje t Historis s Kristit (D)-djal dhe grupit B kopje t Historis s Kristit (V)-vajz. Bj kujdes!: Grupet nuk duhet t kuptojn q po ju jepen histori t ndryshme. Prderisa emrat e karaktereve jan homofon, msuesi mund t thot q secili do t lexoj Historin e Kristit pa komentuar faktin q n njrin rast personazhi sht vajz dhe n tjetrin djal. Grupi A Historia e Kristit (D) Kristi sht nj djal 12 vjear. Ai sht ndr djemt m t qet n klasn e tij. Kristi sht pak i ndrojtur kur flet para t gjith klass por atij i plqen t msoj n grupe t vogla. Ai ka shum shok e shoqe. Kristi sht shum i mir n gjuh e lexim por ka probleme n matematik. Pas msimit, Kristit i plqen t shoh televizor. Ai lexon shum, sidomos kuriozitete dhe histori pr kafsht. Atij i plqen t luaj n park me shokt dhe ndonjher, ai kujdeset pr vllain e tij. Ai lan dhe ent ndonjher kur prindrit ia krkojn. Grupi B Historia e Kristit (V) Kristi sht nj vajz 12 vjeare. Ajo sht ndr vajzat m t qeta n klasn e saj. Kristi sht pak e ndrojtur kur flet para t gjith klass por asaj i plqen t msoj n grupe t vogla. Ajo ka shum shok e shoqe. Kristi sht shum e mir n gjuh e lexim por ka probleme n matematik. Pas msimit, Kristit i plqen t shoh televizor. Ajo lexon shum, sidomos kuriozitete dhe histori pr kafsht. Asaj i plqen t luaj n park me shokt dhe ndonjher, ajo kujdeset pr vllain e saj. Ajo lan dhe ent ndonjher kur prindrit ia krkojn. 2. Hapi i dyt Drejtoju t dy grupeve t njjtat pyetje por gjithmon duke pasur parasysh faktin q n njrin rast personazhi kryesor sht djal dhe n tjetrin vajz. gj ju bn m shum prshtypje te Kristi(V)/(D)? o Q sht i/e ndrojtur o Q ka shum shok e shoqe o Q nuk sht i/e mir n matematik o Q i plqen t luaj n park me shokt o Q kujdeset pr vllain o Q lan ent Ju przgjodht disa prej tyre. Jepni arsyet tuaja, pse bt nj zgjedhje t till. A lidhet kjo me faktin q Kristi sht djal/vajz?
* Marr nga Paketa burimore mbi prkatsin gjinore, QAGJJZH, Tiran 2006.

Manual pr msuesin
Pjesa II. Msimdhnia dhe t nxnit efektiv n edukimin joformal

Ju kujtojm se:

Msues efektiv sht ai q i respekton t gjith nxnsit, pranon ndryshimet e tyre, i dgjon dhe i ndihmon t bhen zgjidhs t probleme. Fmijt kan stile t ndryshme t t nxni dhe kjo krkon mbshtetje nga ana e msuesit. Trajtimi i msimit me n qendr nxnsin sht nj msimdhnie aktive, interaktive e reflektive dhe realizon pjesmarrjen e nxnsve, udhheqjen dhe mbshtetjen nga msuesi. Menaxhimi i klass prfshin aspektin social dhe sht thelbsor n promovimin e eksperiencave pozitive pr nxnsit. Msuesi ka nj rol model kryesor dhe sht personi ky i aft pr t mbshtetur motivimin pozitiv dhe t nxnit e nxnsve.
II.1 MsuesI dhe MsIMdhnIa efektIve:

Kur flasim pr karakteristikat e nj msuesi efektiv, i referohemi prgjigjeve t pyetjeve t mposhtme: Si sillet ai/ajo? far di ai/ajo? Si i trajton nxnsit? far kualifikimi apo mbshtetje ka ai/ajo? Kujt i ngjan ai/ajo? Si e di ai/ajo q sht nj msues i mir?
Msuesi efektiv sht ai i cili me mnyrn e veprimit dhe qndrimin e tij respekton t gjith nxnsit, i dgjon ato dhe i ndihmon t bhen zgjidhs t problemeve si dhe t ndajn ide t mira mes tyre. Mnyra se si jepni msim sht po aq e rndsishme sa far ju jepni msim. Qndrimi dhe sjellja e msuesit sht po aq e rndsishme sa dhe aktivitetet q ai/ajo zhvillon me fmijt. Nj msues efektiv sht gjithashtu ai q di dhe kupton disa parime baz mbi at se si fmija nx dhe gjithashtu di t prdor trajtime t ndryshme n msimdhnie pr t ndihmuar t gjith fmijt.
9

5 kriteret baz pr msimdhnien efektive 1. Planifikon dhe paraqet materialin n nj linj logjike; 2. E vendos msimin n nivelin e nxnsve dhe merr parasysh dallimet individuale t tyre; 3. Krijon mundsi pr t praktikuar dhe aplikuar at q sht msuar; 4. I mundson nxnsit t din se far pritet nga ata; 5. monitoron dhe vlerson arritjet e nxnsve n nj mnyr q i krijon mundsi t msojn nga gabimet.
Nj msues efektiv sht ai q: sht i qart n dhnien e instruksioneve; sht entuziast dhe i orientuar nga detyrat; shkruan qart; prdor shumllojshmri trajtimesh dhe strategjish; i krijon hapsira nxnsve t nxn vet dhe inkurajon suksesin; bn komente dhe sugjerime konstruktive; vlerson kontributin e t gjith nxnsve; respekton nxnsit; dhe tregon kujdes, ndershmri dhe bashkpunim.
Nj msues efektiv mson dhe inkurajon nxnsit t zhvillojn aftsit e t menduarit dhe zgjidhjes s problemit, t prfshihen m shum dhe motivohen n procesin e t nxnit. Nj msues efektiv prpiqet t msoj nxnsit se si t mendojn, si t nxn dhe si t kontrollojn procesin e tyre t t nxnit. E gjith kjo arrihet prmes t pyeturit dhe prdorimit t llojeve t ndryshme t pyetjeve sipas situats q krijohet dhe objektivit msimor
Lnda: Gjeografi
Bregdeti i Shqipris Qllimi: Identifikimi i njohurive q kan nxnsit prmes prdorimit t pyetjeve N shpjegimin e tems Bregdeti i Shqipris msuesi fillimisht drejton pyetje pr t nxitur kujtesn e nxnsve. 20 Msuesi: Un mendoj se shum nga ju i kaloni pushimet verore n bregdet. Mendoni dhe tregoni disa nga plazhet ku keni qen? Pauz Nxnsi 1: Un kam par plazhin e Durrsit dhe Divjaks. Nxnsi 2: Nxnsi 3: Nxnsi 4: Un kam qen n Pogradec. Msuesi: Shum mir. Ju Ilir keni pushuar n plazhin e Pogradecit. Pa mendoju pak, cili det ndodhet aty?
Manual pr msuesin
Nxnsi: Ah, po. Aty sht liqeni i Ohrit. Harrova q po flasim pr bregdetin. Msuesi: Mir. Tani Arben mund t na tregosh si ishte plazhi i Divjaks? Nxnsi: Kishte shum rr, deti nuk ishte shum i thell. Kishte dhe pyll. Msuesi: Po plazhi i Dhrmiut Ilda, si ishte? Nxnsi: N borsh nuk kishte rr por guralec dhe shkmbinj. Aty ku rrinim ne plazhi ishte i vogl dhe deti ishte i thell qysh n fillim. Msuesi vazhdon me trajtimin e informacionit t ri duke dhn veorit e dy bregdeteve dhe format q ndeshen n to. M pas ai u drejton pyetje nxnsve pr t nxitur t kuptuarit dhe imagjinatn e tyre. Msuesi: Tani q u njohm me veorit e dy bregdeteve, secili t mendoj t jap ndryshimin mes tyre. Nxnsi: Bregdeti Adriatik sht i ult me rr, ndrsa ai Jon sht i lart e shkmbor. Msuesi: Po, tjetr? Pauz Anila? Nxnsi: Bregdeti i Adriatikut, n pjesn drrmuese t tij, prparon drejt detit ndrsa ai Jon grryhet nga veprimtaria e detit. Pas ktyre pyetjeve msuesi mund t bj pyetje pr t inkurajuar zgjidhjen e problemeve apo pr t analizuar.
Msuesi duhet t jet nj komunikues efekti. Ai duhet: T tregoj komunikim verbal pozitiv duke: Qen i sjellshm, i respektuar, i qart dhe lehtsisht i kuptueshm; Qen informues dhe njkohsisht interesant; Krijuar hapsir pr pyetje dhe diskutim; Krijuar hapsir q pyetjet t drejtohen pa frik dhe prgjigjet pa stres dhe presion. Krijuar hapsir q t vlersohen dhe inkurajohen mendimet e secilit. T tregoj komunikim joverbal pozitiv duke: Prdorur gjuhn trupore; Prdorur t shprehurit me mimik; Qen aktiv T tregoj aftsi t mira dgjuese duke: Dgjuar informacionin q sjellin fmijt; Menduar rreth informacionit dhe duke ofruar komente Drejtuar pyetje efektive Disa barriera t komunikimit me fmijt n klas jan: toni i zrit, gjuha trupore, tipi i pyetjeve, pamja e jashtme dhe sjellja.


II.2 ProcesI I t nxnIt
Fmijt dhe t rriturit nxn n mnyr m efektive n qoft se prfshihen n mnyr aktive n nj proces.
Mbi procesin e t nxnit ka shum teori dhe gjithashtu klasifikime t shumta t stileve t t nxnit. Por, pr t mos i hyr hollsisht ktij fenomeni, po ndalemi n tre mnyra kryesore (kye) t t nxnit q mund t klasifikohen si: Vizuale Auditive Kinestetike T gjith ne kemi element t secilit stil t t nxnit, megjithse, zakonisht ne kemi preferenc pr njrin nga stilet e msiprme. Po kshtu ndodh edhe me nxnsit. Msuesi mund dhe duhet ta prdor stilin e t nxnit t fmijs pr ta inkurajuar at t nxr, pr ta motivuar dhe pr ta br q t ndjehet i suksesshm. Megjithat, msuesi duhet gjithashtu ta inkurajoj nxnsin t provoj stilet e ndryshme dhe ta msoj se si t prdor secilin prej tyre n jet.
Stili i t nxnit Tiparet e nxnsit Preferon pikturn/ diagramet e grafikt Ka nevoj t krijoj pamje apo prfytyrime mendore t gjalla pr t ruajtur informacionin. Plqen t vzhgoj hartat, grafikt, piktura dhe video. Kshilla pr veprimtari msimdhnse Prdorimi i materialeve vizive si piktura, harta, grafik, etj. Hetimi dhe kuptimi i faktit q nxnsi sht i qart dhe kupton mir prsa koh ju flisni, q do t thot se ata kuptojn e lexojn gjuhn trupore dhe shprehjen e fytyrs. Prdorimi i ngjyrave pr t nnvizuar shtjet e rndsishme n tekst. Krijimi i mundsive q nxnsi t marr shnime dhe t punoj me flet pune. Prdorimi i pikturave ose i brainstorming-ut. Krijimi i hapsirave q nxnsit t shkruajn nj histori dhe ta ilustrojn at. Krijimi i mundsive q nxnsit t punojn t qet larg nga shqetsimet verbale. Sigurimi i librave me piktura dhe diagrame pr t lexuar. Krijimi i mundsive q nxnsit t marrin pjes n diskutimet dhe debatet e klass. Sigurimi i shanseve pr t folur dhe prezantuar. Prdorimi i nj forme regjistrimi t informacionit se sa t shkruhet gjithka. Leximi i teksteve me z. Krijimi i mundsive q nxnsit t marrin pjes n muzik, kng, etj. Diskutimi verbalisht i ideve. Diktimi ndrsa nxnsit po shkruajn. Prdorimi i anekdotave pr t demonstruar nj pikpamje.
T nxnit vizual

T nxnit auditiv
Mson m mir prmes leksionit verbal, diskutimeve, duke thn mendimet e tij por njkohsisht duke dgjuar at q t tjert thon. Interpreton kuptimin e gjrave thelbsore n nj fjalim prmes dgjimit t tonit, lartsis dhe shpejtsis s zrit, etj. Informacioni i shkruar mund t ket shum pak kuptim pr t n qoft se ai mund ta dgjoj at.
Manual pr msuesin
Shprehet prmes lvizjeve dhe me ndrveprim n hapsirn prreth tij. Ka nj sens t mir ekuilibri T nxnit dhe koordinim t syrit e kinestetik dors, p.sh: lojrat me top. (prekja/ Plqen krcimin, sportet, fizike) eksperimentet, prdorimin e gjuhs trupore, veprimin, prdorimin e duarve pr t krijuar ose ndrtuar. Zhvillimi i sesioneve t shkurtra dhe lejimi i pushimeve nga ora n or. Krijimi i mundsis pr t lvizur dhe punuar n qoft se sht e mundur. Krijimi i mundsis pr prdorimin e ngjyrave pr vizatim. Prezantimi i puns s nxnsve me an t posterave ose n loj me role, etj. Leximi i informacionit si fiilim prciptazi dhe pastaj kthimi te ai dhe leximi m me shum detaje.
Duke par tabeln* q ka t bj me stilet e t nxnit dhe kolonn e tipareve t nxnsve s pari t shkon mendja menjher te stili q preferon vet dhe m pas te ai q preferojn nxnsit q kemi n klasat tona. A i njohim ne ato? A e dim se t ndryshm jan nxnsit n klasat tona? Kolona e tret, e cila ka t bj me veprimtari apo trajtime q mund t bhen gjat ors s msimit, mund ti vij n ndihm msuesit pr t planifikuar dhe zhvilluar veprimtarit e prditshme n klasat e tij/saj si dhe mund t shtohet e t pasurohet nga ai me forma t reja veprimtarish.
Lnda: Biologji
Faktort e ndotjes s ajrit Qllimi i ksaj veprimtarie konsiston n njohjen nga nxnsit t faktorve t ndryshm q ndikojn n ndotjen e ajrit. Shpeshher kta faktor nuk jan t dukshm. E megjithat kjo ndotje ndodh do dit, ajo shprndahet ngado. Por me kalimin e kohs akumulimi i ndotjes s ajrit nis e shkatrron cilsin e tij, duke ndikuar n pamjen ton, shndetin dhe cilsin e jets. Mjetet e nevojshme: 4-5 shishe 2 litrshe transparente pa etiket, 4 pigmente (ngjyra), lug druri, nj got e pastr 1. 2. 3. Zhvillimi i veprimtaris Mbushni shishet 2 litrshe me uj. Lrini nxnsit t imagjinojn sikur uji n shishe sht ajri n zonn ku ata jetojn apo msojn. Mbushni gotn e pastr me uj dhe lreni mnjan. Vendosni do shishe n tavolin dhe rreth do shisheje caktoni 4-5 nxns. Hapni shishet me pigmente ngjyrash. Para se t hidhni pikat prej secilit pigment, trazoni ujin me lugn. M pas hidhni nga nj pik pigment n do shishe dhe lreni t prhapet n uj pr disa minuta. Msuesi mund t lviz nga grupi n grup duke hedhur pigmentet. Prsriteni kt proes 3 her radhazi por me pigmente t ndryshme. Lrini ngjyrat t przihen ne rrug t natyrshme pr rreth 5 minuta. Ndrkoh q msuesi/ja hedh npr shishe pigmentet me ngjyra t ndryshme, shpjegon se do ngjyr prfaqson disa burime t ndotjes s ajrit. Shembull: E kuqja Makinat dhe automjetet e tjera Jeshile Nafta dhe karburantet Blu Djegia e plehrave etj

4. - - - -
Child Labour and Education - IPEC draft training manual for education practitioners, October, 2005

5. Pasi i przieni ngjyrat mir, krahasoni ujin n shishe me ujin e pastr n got. Pyetni nxnsit: - Cilin uj do t preferonin t pinin? Pse? - Po n rast se n vend t ujit do t kishte ajr, do t plqenin t thithnin at me ngjyr apo t pastrin? - Mendoni se ajri i pastr sht i rndsishm pr njeriun? - Cilt jan disa nga ndotsit e ajrit q njihni ju? - Mendoni se mund t bni dika pr t ndikuar n paksimin e ksaj ndotje. Nse po, far?
II. 3 vEprImtarIt dhE mEtodat mE n qEndr nxnsIn

far sht msimi me n qendr nxnsin? Msimi me n qendr nxnsin: sht ai msim i cili sht aktiv, interaktiv dhe reflektiv. Fokusohet n at q sht e rndsishme e realiste pr nxnsit dhe jo e ngurt e abstrakte pr ta. Lejon nxnsit t marrin pjes n nj shumllojshmri aktivitetesh, shpesh n ifte apo grupe t vogla, ku ata mund t msojn nga njri tjetri dhe gjithashtu mund t diskutojn e ndajn idet e tyre. Prdor eksperiencat e vet nxnsve dhe ngrihet mbi ato duke shtuar njohurit dhe duke zhvilluar m tej aftsit e nxnsve. sht ai msim ku ekziston respekti reciprok mes nxnsve dhe msuesit, ku lejohet komunikimi pozitiv pr ndarjen e ideve dhe dgjimin e t tjerve. Prdor disiplin pozitive pr t mbshtetur suksesin dhe pr t inkurajuar nxnsit t prpiqen vazhdimisht.
24
Duke par cilsit e msimdhnies me n qendr nxnsin vihet re se ajo do t thot q edhe vet msuesi n klas sht nj nxns dhe jo i vetmi person q ka njohurit. Prandaj, n kt rast, msuesi duhet t jet nj lehtsues i mir dhe ai i cili mund t menaxhoj nj klas me nxns t ndryshm. Msuesi gjithashtu, sht e nevojshme t jet i zoti t prdor shumllojshmri materialesh dhe t siguroj t nxn aktiv, interaktiv dhe reflektiv n gjirin e nxnsve. Tabela e mposhtme tregon katr fazat kryesore ku duhet t marr pjes nxnsi aktivisht pr t arritur nj t nxn t suksesshm. Pa dyshim q ky cikl i t nxnit prshtatet me msimdhnien me n qendr nxnsin. Fazat e ktij cikli jan*:
* Child Labour and Education - IPEC draft training manual for education practitioners, October, 2005
Manual pr msuesin
Fazat 1 2 3 4 Eksperienca Krkon ... Aktivitete si jan vizitat, loja n role, demonstrimi, puna n grupe, etj. T menduarit rreth eksperiencave t kaluara dhe gjetja e domethnies s tyre
Reflektimi
Nxjerrja e prfundi- Inkurajimin e nxnsve pr t nxjerr prfundime praktike meve eksperiencat dhe feedback i tyre dhe t tjerve n klas. Aplikimi i msimeve Inkurajimin e nxnsve pr t lidhur at q sht msuar me jetn e tyre dhe /ose me situata t tjera t ndryshme.
Lnda: Gjuha amtare

Mandolina* Objektivat: N fund t zhvillimit t msimit nxnsi duhet t jet i aft: t bj parashikime nisur nga disa terma ky; t lexoj pr t kuptuar idet e autorit dhe mesazhin e pjess; t lexoj duke interpretuar dhe duke shprehur emocionet e brendshme; t lexoj pr t njohur gjuhn e veprs dhe ta vlersoj at; t reflektoj ndaj sjelljeve t personazheve. Fjal kye: Tregim, autor, personazh, mesazh, fjalor, lexim me kuptim, interpretim, vlersim. Struktura e ors s msimit E Parashikim me terma paraprak 10 R Lexim i drejtuar 20 R Rrjeti i diskutimit 15 Zhvillimi i msimit Evokimi (rrahje mendimesh & parashikim me terma paraprak) Msuesi pyet nxnsit: - sht mandolina? Nxnsit shprehin at q u vjen n mendje pr mandolinn.
MANDOLINA
Msuesi shkruan n tabel 4 fjalt: bie, mandolin, blej, dshiroj, dhe krkon q me to nxnsit t ndrtojn pr dhjet minuta nj tregim t shkurtr. Lexohen disa nga krijimet e nxnsve. Msuesi u thot se m pas do t shohin se sa i jan afruar ata tregimit q do t lexojn me parashikimet e tyre. Realizimi i kuptimit (lexim i drejtuar) Msuesi krkon vmendjen e t gjith nxnsve. Ai u shpjegon mnyrn se si do ta lexojn pjesn. Tregimi do t lexohet deri te ndalesat q ka parashikuar msuesi. Pas do ndalese do ti prgjigjen pyetjeve q ka prgatitur msuesi rreth asaj q ata lexuan. Hapet libri n faqen 14.
* Marr nga Msimdhnia me n qendr nxnsin, QTKA, Tiran 2005.
25

Ndalesa e par. Parat tona n kinema. Msuesi pyet nxnsit: - Ku i kishin fituar t hollat djemt? - Pse ishin t detyruar t punonin ata q n mosh t re? - Pr ciln koh flet tregimi? - Cilat jan ato fjal q tregojn se flitet pr koh t shkuara? - A bn mir prindrit q nuk ua morn parat fmijve? - Si e kuptoni shprehjen Mirsjellja na u shprblye? - Si mendoni se do ti prishin fmijt parat? - Ku e kuptoni kt? - far parashikoni se do t ndodh m tej n tregim? - Ku e mbshtesni kt mendim? Ndalesa e dyt. Shkuam edhe cicrima zogjsh. Msuesi pyet nxnsit: - far bn fmijt me parat? - A ndodhi si e kishit parashikuar ju? - Cilat ishin dyqanet e tyre t preferuara ? Pse? - Cilat jan sipas mendimit tuaj gjrat dhe sendet m interesante q blen fmijt? - Po t ishit ju n vend t tyre far do t blinit? - far ju bn prshtypje n astin kur fmijt pan mandolinn? - far do t ndodh m tej? Pse mendoni kshtu? Ku e mbshtetni parashikimin tuaj? Ndalesa e tret. - Sa bn e blejm? Msuesi pyet nxnsit: - Pr far pyetn fmijt? - Pse mimi i saj ishte i lir? - A bn fmijt pazar me shitsen? - far do t thot t bsh pazar? - far periudhe kohore ka qen dhe si ka qen gjendja n at koh? - Tregoni edhe situata t tjera q lidhen me kt periudh. - Pse i plqeu Gjergjit mandolina kur vuri dorn mbi tela: se ishte e bukur, apo sepse ? - Si mendoni ju a do ta blejn fmijt mandolinn ? Pse? - Si do t prfundoj tregimi? Ndalesa e katrt. - Me se br me krah. Msuesi pyet nxnsit: - Pse fmijt vendosn ta blejn menjher violinn? - A ju plqen vendimi i tyre? Po sakrifica q ata bn? - Po ju a mund t bni sakrifica t ksaj natyre? Nse keni br, tregoni nj rast kur ka ndodhur kjo. - A ju plqeu vendimi i fmijve pr mnyrn si do ta prdornin mandolinn? - A ju plqeu mbyllja e tregimit? - Ka ndonjri ndonj ide pr ta mbyllur n nj mnyr tjetr tregimin? - Zgjidhni fjalt e vshtira dhe shprehjet q ju kan plqyer dhe ejani ti shpjegojm s bashku. - A iu afrua parashikimeve tuaja ky tregim?
26
Manual pr msuesin
Reflektimi (rrjeti i diskutimit) Diskutojm s bashku
Po
A duhet ta bnin fmijt at sakrific pr t bler mandolinn? Pse?
Jo
Msuesi shkruan n tabel pyetjen sipas organizuesit t msiprm grafik dhe u krkon nxnsve q pr 5 minuta t shkruajn pa pushim argumente nn t dyja prgjigjet. Kur ti prfundojn ato, nxnsit do t vendosin t mbajn nj qndrim t caktuar dhe t binden pr t.
II.4 mEtoda dhE tEknIka msImdhnsE

Pa dyshim q msimdhnia n edukimin joformal duhet t jet ndrvepruese. Kjo form msimdhnieje dallohet nga nj karakteristik themelore. Kjo ka t bj me faktin se funksioni dhe qllimi kryesor i ksaj msimdhnieje sht t nxnit. Kjo sht dhe karakteristika m themelore e t gjith metodave dhe teknikave me n qendr nxnsin q prdoren n klas. N tabeln e mposhtme paraqiten metodat dhe teknikat m t njohura dhe t prdorura q bjn pjes te grupi i metodave me n qendr veprimtarin e nxnsit.
Teknikat dhe metodat e puns n grup Diskutimi Puna n grupe t vogla Grupet e ekspertve Loja n role dhe simulimi Teknikat dhe metodat e hulumtimit Zgjidhja e problemit Zbulimi Projekti Studimi i rastit Vrojtimi Ekskursioni Eksperimenti
M posht po trajtojm shkurtimisht disa metoda e teknika me an t t cilave mund t realizohen mir objektivat e prcaktuara dhe t nxnit mund t jet m i suksesshm: Diskutimi: sht nj metod n t ciln nxnsit bisedojn s bashku rreth nj teme t paracaktuar, me qllim q t ndajn, t marrin informacion pr temn e dhn. Procedura e realizimit t ksaj metode lidhet me zgjedhjen e nj teme pr diskutim, me prcaktimin e objektivit t studimit, me ndarjen e detyrave t pjesmarrsve n diskutim. me krijimin e mjedisit pr zhvillimin e diskutimit dhe me realizimin e diskutimit. Loja me role: sht nj metod q krkon ndrveprimin e dy a m shum aktorve n dramatizimin e nj situate t planifikuar pr tu luajtur nga nxnsi. Procedurat pr realizimin e saj lidhen me kuptimin e situats s lojs, prcaktimin e roleve, ndarja e tyre pr nxnsit, t msuarit e roleve( pjesve) nga secili aktor dhe luajtja e rolit. Puna n grupe: sht nj teknik q krijon mundsin e kompozimit t grupeve me 4-5 nxns, me nivele t ndryshme n msime, me seks e rac t ndryshm, q disku-
27

tojn dhe punojn s bashku pr nj tem t caktuar. N t mund t trajtohen shtje t ndryshme. do grup mir sht t ket drejtuesin dhe raportuesin e tij. Grupet formohen n baz t kritereve t ndryshm por sht e rndsishme q ato t ndryshojn kerr pas here. T pyeturit: sht nj teknik q ka n themel prdorimin e pyetjeve si dhe marrjen e prgjigjeve nga nxnsit. N veprimtari qllimi i prdorimit t tyre jan pr t motivuar fmijt, pr ti prfshir n veprimtari, pr t nxitur t menduarin, pr t ndihmuar nxnsit n interpretimin e materialeve.
Paqja sht
Qllimi: Inkurajimi i nxnsve q t shkmbejn mendime n mnyr q t ken nj mendim sa m t qart pr konceptin e paqes. Objektivat: N fund t ksaj veprimtarie nxnsit do t jen t aft t: thon mendimet e tyre mbi konceptimin e paqes; shkmbejn perceptimet dhe t kuptuarit e tyre mbi paqen. Materiale t nevojshme: Katr shirita letre pr do nxns, tabak letre, markera. Zhvillimi i veprimtaris: 1. Duke punuar individualisht dhe duke shmangur diskutimin me njri tjetrin, nxnsit shkruajn n shirita letre t veant katr thnie t ndryshme q fillojn: Paqja sht . . thniet e shkruara duhet t pasqyrojn t kuptuarit e tyre mbi konceptin e paqes. 2. Nxnsit formojn grupe dhe krkohet q n grup t shkmbejn dhe diskutojn at q kan shkruar. M pas n grup bihet dakord pr nj paragraf t shkurtr, t pranuar nga t gjith, si prcaktim pr paqen. Mesazhi shkruhet n nj tabak letre dhe sipas dshirs mund t shoqrohet me vizatime (simbole, figura personifikuese, etj) 3. Pasi secili grup prezanton punn e tij, mund t kalohet n diskutim me gjith klasn pr shtje q mund t ken dal n klas gjat veprimtaris apo q msuesi i mendon t prshtatshme.
Intervista: sht nj metod q realizohet mes dy nxnsve (njri interviston ndrsa tjetri intervistohet). Intervistat n shkolln realizohen pr probleme t thjeshta, por msuesi duhet ti ndihmoj nxnsit t prcaktojn qllimin e intervists, t caktoj personat q do t intervistohen, t formulojn pyetje t shkurtra, t qarta dhe t drejtprdrejta. Lojrat: Jan teknika t larmishme, t cilat vn n bashkpunim fmijt me njritjetrin ose me objekte t tjera, sipas rregullave t prcaktuara. Procedurat pr realizimin e nj loje fillojn me njohjen e prmbajtjes s lojs,msimi i rregullave t lojs dhe pjesmarrjen e realizimin e lojs. Filmi: sht nj teknik q e v nxnsin n rolin e vzhguesit me nj piksynim t qart, pr t arritur objektivat e paravendosura. Si procedur metodike fillon me prgatitjen pr t par filmin, prcaktimin e qllimeve se prse do t shikohet. Gjat procesit t shikimit t filmit mblidhen t dhna q u interesojn pjesmarrsve, t cilat pas prfundimit t filmit prpunohen dhe n fund nxnsit raportojn dhe publikojn prfundimet e nxjerra nga filmi.

Manual pr msuesin
Rrethi: sht nj teknik q i krijon mundsi nxnsve t shprehin lirshm idet, mendimet dhe ndjenjat e tyre. Procedura e ksaj teknike sht vendosja e t gjith nxnsve t klass n nj rreth. Nj vendosje e till u tregon atyre se ata jan t gjith t barabart prball njri-tjetrit Do t pranohet do lloj diskutimi i nxnsve, vese secili nxns ka t drejt t flas vetm njher. Ata duhet t flasin me radh, t dgjojn njri-tjetrin dhe t mos ndrhyjn pr t ndrprer t folurin e shokut/shoqes. Duhet krijuar gradualisht bashkpunimi me njri-tjetrin pr t mos kundrshtuar, pr t gjykuar prgjigjet e gabuara (nuk ka brenda rrethit prgjigje t tilla).Msuesi duhet t thot gjra pozitive pr ti motivuar fmijt t ndjehen, q ata dgjohen nga t tjert. Votimi: sht nj teknik q n themel ka prdorimin e vots. Ajo shrben pr ti aftsuar fmijt t marrin vendime n grup pr t zgjedhur nj shok/ shoqe n nj post t caktuar, pr t zgjedhur lojn q plqejn, pr tu prfshir n ndonj veprimtari etj. N shum raste zbatimi i nj teknike t till lehtson shum marrdhniet e bashkpunimit n klas. Si procedur fillon me prezantimin e kandidatit, ose alternativs pr t ciln do t votohet. Votimi do t jet i fsheht pr secilin. Diskutohet rreth kandidatve ose alternativave t prezantuara. Realizohet votimi. Llogariten rezultatet dhe n fund publikimi i alternativs s fituar. Gazeta: Kompozimi dhe hartimi i nj gazete shrben q nxnsit t shprehin lirshm idet dhe mendimet e tyre duke plotsuar dhe nj t drejt t tyre. Brja e gazets realizohet n mnyra t ndryshme p.sh: Nxnsit shkruajn, vizatojn, skicojn idet e mendimet q duan t shprehin. Ata emrtojn gazetn e tyre. Nj variant tjetr sht krijimi i gazets me materiale t prera nga gazeta, revista q ata plqejn. Gazeta mund t shrbej dhe pr t edukuar respektimin dhe mbrojtjen e t drejtave t tyre, por dhe realizimin e detyrave dhe prgjegjsive t tyre. Realizimi i gazets krkon bashkpunim t lart t nxnsve, veprimtari t thell krijuese si dhe imagjinat e fantazi. Gazeta duhet t zgjoj interes tek nxnsit , aty ata t gjejn ngrohtsi e probleme t jets s tyre.
Kutia e fjalve
Qllimi: T ndihmoj nxnsit, q n nj mnyr t thjesht, t lidhin mendimet me ndjenjat e tyre lidhur me fmijt e moshs s tyre q punojn. Objektivat: N fund t veprimtaris nxnsit duhet t jen t aft t: Komunikoj mendimet dhe ndjenjat e tij lidhur me punn e fmijve; Marr pjes n nj diskutim interaktiv lidhur me problemet q lidhen me punn e fmijve. Materiale t nevojshme: Letr A4, nj kuti kartoni. Zhvillimi i veprimtaris 1. I krkohet nxnsve t mendojn pr ndjenjat dhe emocionet q i lindin kur imagjinojn ose shohin fmijt q kan ln shkolln dhe punojn n rrug duke shitur apo lypur. Pastaj nxnsit duhet t shkruajn n nj letr tre nga emocionet e tyre, duke prdorur nj fjal pr secilin emocion, si pr shembull: i vetmuar, i uritur, i trishtuar, i lodhur etj. Kur secili nga nxnsit i ka shkruar tre fjalt i krkohet q ato ti ndaj n tre shirita apo copa letre n mnyr q scili shirit t kt t shkruar njrn fjal. 2. M pas kalohet me nj kuti kartoni apo nj mbajtse tjetr t prshtatshme pran do nxnsi n mnyr q ai ti hedh brenda tre shiritat e letrs. Letrat n kuti przihen dhe kalohet prsri pran secilit nxns n mnyr q secili t trheq nj shirit letre
9

m nj fjal nga kutia. N kt faz i krkohet nxnsve q, duke prdorur fjaln q kan marr nga kutia, t ndrtojn nj fjali e cila t shpreh ndjenjat lidhur me punn e fmijve si dhe t prmbaj fjaln e dhn. Nxnsit, n kt rast, duhet ta vendosin veten n vend t fmijve q punojn n rrug ose lypin. Fjalit duhet t fillojn me shprehjet t tilla ku t jet prfshir fjala e zgjedhur: Un jam i vetmuar sepse, Un jam i friksuar sepse , Un jam i uritur sepse etj. 3. Inkurajohen nxnsit pr t kaluar n nj diskutim t prbashkt me t gjith klasn pr ndjenjat dhe emocionet q i lindin fmijve kur ata e imagjinojn veten n vend t fmijve q kan braktisur shkolln dhe punojn n rrug. Bhet kujdes q diskutimi t angazhoj sa m shum nxns t klass.
II. 5 mEnaxhImI I klass

Menaxhimi i klass prbhet kryesisht nga aspekti fizik dhe social i tij dhe sht prgjegjsi e msuesit dhe e nxnsve pr ta siguruar dhe pr ta mbrojtur n mnyr q ai t jet sa m efektiv pr zhvillimin me sukses t msimit. Disa aspekte ky t menaxhimit t klass jan: Msime t planifikuara mir dhe interesante; Zhvillimi i marrdhnieve pozitive n klas; Motivimi i nxnsve pr t nxn; Rregullat e klass; Disiplin pozitive n klas; Aftsi komunikuese t mira t msuesit dhe nxnsve.
II. 6 motIvImI I nxnsvE

Nxnsit q vijn n klasat joformale msojn dhe nxn m mir ather kur jan t motivuar. Kjo ndodh ather kur ata: Jan t qart pr veprimtarit q po kryejn dhe qllimin q ato kan Mund t punojn vet duke u mbshtetur n njohurit q ata vet kan Marrin pjes aktivisht gjat zhvillimit t veprimtarive duke i krijuar hapsir q t prdorin gjuhn dhe perceptimet e tyre pr t kuptuar. Prve ksaj, nxnsit q marrin pjes n kto klasa do t prfshiheshin m aktivisht n veprimtarit e zhvilluara n qoft se ata: Kan nj mjedis t prshtatshm dhe i siguron mundsi t punojn s bashku me t tjert dhe po ashtu e liron nga presioni i nots apo i gabimit. Kan nj sr mundsi zgjedhjesh pr far, kur dhe si duan t msojn Kan koh t mendojn dhe t reflektojn rreth asaj q kan msuar.
30
II.7 planIfIkImI I msImdhnIEs

Planifikimi sht nj pjes e rndsishme e puns s do msuesi. Zemra e planifikimit sht marrja e vendimeve. Pr do plan msimor q msuesi duhet t bj i
Manual pr msuesin
duhet t vendos se cilat jan objektivat ose qllimet pr do veprimtari, cilat mjete jan t prshtatshme pr t zhvilluar veprimtarin, cilat metoda dhe teknika duhet t prdoren q t prmbushen objektivat dhe se si do t vlersoni arritjet e nxnsve. Ky proces i marrjes s vendimeve sht sa i vshtir dhe i komplikuar pr faktin se ka kaq shum strategji msimdhnieje dhe variante veprimtarish sa ka dhe msues.
N planifikimin e msimit n klasat joformale jan thelbsore dy element: T vendossh se far dshiron t prmbushet, dhe Se si do t ecet pr t prmbushur at.
Kjo krkon q msuesi (dhe ndoshta edhe nxnsit) ti drejtojn vetes pyetjet e mposhtme: 1. far dua t arrij? 2. Si do ta arrij at? 3. Kush do ti prmbush ato? 4. Kur dhe n far radhe do t bhen gjrat? 5. Cilat burime jan t prshtatshme? 6. far materialesh dhe mjetesh jan t nevojshme? 7. Si do ti nis gjrat? 8. Si do t vijojn ato? 9. Si mund t kuptoj n se ja kam arritur qllimeve t mia?
Lnda: Biologji
far arome ndjeni? Qllimi i ksaj veprimtarie konsiston n faktin q nxnsit prmes analogjive me eksperimente q kryhen n klas t kuptoj rndsin e ajrit pr jetn dhe mnyrn sesi i ajri i ndotur zhvendoset nga nj rajon n tjetrin. Materialet e nevojshme: Hudhra, thik dhe pjat, ventilator Zhvillimi i veprimtaris Bj kujdes! Demonstroji nxnsve rolin e ers n shprndarjen e ndotjes n ajr. 1. Krkojuni nxnsve t kthejn kurrizin nga ju dhe t mbyllin syt. Pritni hudhrat dhe prmes ventilatorit shprndani ern e hudhrs n klas. Krkojuni nxnsve t ngren duart lart sapo t ndjejn aromn. 2. Shnoni n tabel kohn e prafrt kur nxnsi i par dhe i fundit ngriti dorn. Diferencat kohore tregojn mnyrn sesi ajri qarkullon npr klas. 3. Drejto pyetje: - far provoni kur ndjeni ern e rnd t hudhrs? - Mendoni q mund t qndroni pr nj koh t gjat me nj ajr t till n klas? - Po n rast se do t mbanit frymn, sa mendoni se mund t zgjas? - Si gjykoni, ventilatori e prshpejtoi prhapjen e aroms? - mund t thoni pr rolin e ers n shprndarjen e pluhurit? 4. Ndjesia e nuhatjes sht shum e rndsishme. Jepini detyr nxnsve t prshkruajn se ndjejn kur nuhasin ajrin n vende t ndryshme, si n nj rrug t pashtruar ku kalojn makina, n nj vend ku digjen plehrat, n nj kopsht me pem mimozash e bar t gjelbr, n plazh buz detit, etj.

Pjesa III. Veprimtari t ndryshme pr nxnsit

Lnda: Biologji
T kujdesemi pr shndetin Mjete t nevojshme: Nj kopje e flets s puns Ah moj Eni pr secilin nxns Objektivat: N fund t ktij aktiviteti nxnsit duhet t jen t aft: t njohin disa nga rreziqet e jets s prditshme q u kanosen atyre; t dallojn pasojat e veprimeve q ata bjn; Zhvillimi i veprimtaris Kjo sht nj veprimtari e thjesht pr t trhequr vmendjen e nxnsve mbi disa rreziqe t jets s prditshme q dmtojn shndetin e tyre ndrkaq q synohet q ata t mendojn dhe pr pasojat e ktyre veprimeve si dhe rrugt pr shmangien e tyre. Veprimtaria angazhon gjith masn e nxnsve n mnyr aktive si dhe nxit bashkpunimin dhe diskutimin mes tyre. 1. Msuesi i krkon nxnsve q t dgjojn me kujdes historin e Enit q ai do tu lexoj. Po kshtu msuesi i krkon nxnsve q kur t dgjojn tregimin sa her q ata t kuptojn q Eni ka br dika q sht e rrezikshme ose dmton shndetin e saj t bjn nj shenj. Pr kt shenj msuesi me nxnsit bien dakord paraprakisht. P.sh: Kur thuhet n tregim q Eni rrshqiti shkallve t gjith nxnsit q e perceptojn si nj veprim me rrezik bjn Auuuu ose bjn nj shnim n flet ose nj veprim tjetr pr t cilin bihet dakord. Ndrkoh q msuesi lexon, sa her q nxnsit bjn veprimin apo zhurmn (pr t ciln ata kan vendosur), ai ndalon leximin dhe i krkon nxnsve q n ift (dy nxns t ulur n nj bank) t diskutojn apo ti thoni njri tjetri se far rreziku mund t paraqes ai veprim q bri Eni (jan t lejueshme t gjitha llojet e interpretimeve). M pas diskutimi mund t prqendrohet dhe n at se si mund t ulet ky rrezik pr shndetin.
2.

Shnim: Kjo veprimtari mund t zhvillohet n ort q trajtohen tema t lidhura me kujdesin pr shndetin. Mbase mund t nevojitet q msuesi t jap n fillim t veprimtaris shpjegimet e nevojshme se kush quhet veprim i rrezikshm apo q dmton shndetin. Shtrirje aktiviteti N fund t veprimtaris s prshkruar m lart mund t krkohet q tregimi t rishkruhet nga nxnsit duke vendosur t gjitha veprimet q nuk shfaqin rrezik pr shndetin pr t cilat ata kan rn dakord gjat diskutimit.
Manual pr msuesin
Flet pune
Ah moj Eni!
Eni nj dit u zgjua shum e gjall dhe plot gzim. Ajo krceu nga krevati dhe rrshqiti shkallve pr t par se far po prgatiste mamaja e saj pr mngjes. Mbi sob ishte nj en e madhe dhe kshtu q nuk mund t shihje se kishte brenda. Eni u afrua dhe zhyti gishtin brenda n t. Ua e qullt, e pshtir tha ajo. Enit i plqente buka e thekur me okokrem, prandaj ajo mori bukn e bardh dhe preu nj fet t holl me nj thik t madhe buke shum t mpreht. Meqense kavanozi i okokremit ishte n nj sirtar t lart ku ajo nuk e arrinte dot, Eni shkoi t merrte nj stol i cili ishte i vjetr dhe lvizte pr t hipur n t n mnyr q t arrinte pr ta marr. Ndrkoh, feta e buks, e cila ishte vn n thekse, krceu sipr dhe si pr udi Eni e kapi me dor dhe e vuri n pjat. Gjalpi ishte i hapur mbi tavolin dhe afr tij qndronte macja e cila shikonte shum e knaqur gati pr ta shijuar. Eni e przuri nga tavolina, mori gjalpin q kishte mbetur e shtroi mbi bukn e thekur dhe pastaj vuri mbi t okokremin. Mmm shum e shijshme, tha ajo! Meqense ishte nj dit e bukur dhe e ngroht, Eni veshi patinat e saj, t cilat ishin tashm dy masa m t vogla, dhe shkoi jasht. Ajo ishte larg nga shtpia kur u kujtua se kishte harruar t vendoste mbrojtset pr gjunjt dhe brrylat. Oh, mir tashm jam shum larg mendoi ajo. N kt moment ajo ishte n maj t nj tatpjete dhe filloi t zbriste posht me shpejtsi duke ln ern q t frynte me forc n fytyrn dhe trupin e saj. Rrugs, duke zbritur posht ajo ndaloi anash rrugs pr t shijuar disa manaferra t kuqe q ishin n nj kaube t vogl. Uhh! Qenkan kaq t hidhura, tha ajo! Me tu kthyer n shtpi, Eni hoqi patinat dhe shkoi t krkonte nj biiklet t saj t vjetr. Ajo ishte n garazh me nj sr veglash t kopshtit q ishin vn si nj pirg i madh mbi t. Eni hoqi e hoqi deri sa m n fund biikleta ishte e lir. Ajo e mori biikletn megjithse e dinte q nuk i kishte frenat e pasme. Ajo ishte prsri n maj t tatpjets kur u kujtua se kishte harruar kapeln mbrojtse t koks. Oh mir prap jam larg pr tu kthyer mendoi. Zbriti posht me shpejtsi me ern q i prplasej furishm n fytyr dhe i bnte flokt e saj t gjat t fluturonin sa andej ktej. Eni vazhdoi t ecte me biiklet n vendin e saj t preferuar q kaprcente lumin, ku uji i lumit kalonte mbi gurt e vendosur pr t kaluar lumin. Duke e ln biikletn anash lumit, ajo hoqi kpuct dhe filloi t krcente nga guri n gur brenda n lum. Sa mir! litari i vjetr qndronte akoma i varur si kolovarse te rrapi i vjetr n buz t ujit. Ajo menjher e mbrtheu litarin, hipi n kolovarse dhe e la veten t kolovitej me sa fuqi q kishte mbi lum. Ishte kaq e kndshme pr Enin andej nga lumi sa q ajo kaloi gjith mngjesin atje duke mos treguar fare kujdes pr diellin q i binte n fytyr. Shkoi von, ajo filloi t ndiente lodhje dhe shum etje. Mori pak uj nga lumi me nj got t vjetr kosi, piu uj dhe u nis rrugs pr n shtpi.


Lnda: Matematik Un di t ndrtoj diagrame Objektivat: Nxnsit t jen t aft t: Grumbullojn t dhna statistikore pr dukuri t ndryshme Hartojn vet kritere klasifikimi t objekteve e dukurive Bjn tabela t thjeshta t dhnash statistikore Ndrtojn diagramet prkatse Lexojn diagramet q i kan ndrtuar vet Mjetet: Flet me katrore, vizore, lapsa me ngjyra, tabela t paraprgatitura n drras Zhvillimi i veprimtaris 1. Disa dit para zhvillimit t msimit, porositen nxnsit q t marrin muajt e lindjes t t gjith personave t familjes si dhe t disa personave t tjer t afrt (fqinj, kushrinj, shok etj). Secili nxns t marr t dhna pr rreth 20 persona. T dhnat t hidhen n tabeln si m posht (e cila u jepet nxnsve nga msuesja).
Nr. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. JANAR SHKURT MARS PRILL MAJ QERSHOR KORRIK GUSHT SHTATOR TETOR NNTOR DHJETOR Muaji Emrat e personave
2.
Klasa ndahet n grupe me 6-8 nxns. N secilin grup zhvillohen diskutimet si m posht: Nxnsi a) tregon pr personat q n tabeln e tij kan lindur n muajin Janar. Pr secilin prej tyre jep edhe cilsi t veanta si Bujari sht xhaxhai im, sht 43 vje, punon inxhinier, i plqen shum muzika etj. Nxnsi b) tregon pr personat q kan lindur n muajin shkurt, e kshtu me radh etj. Kshtu bhet nj tabel prmbledhse e grupit ( duke mbledhur personat e lindur n t njjtin muaj) Secilit grup i jepet nga msuesi diagrami i mposhtm. Grupi ndrton diagramin re tij. M pas grupet i ndrrojn diagramet dhe prfaqsuesit e tyre bjn leximin e diagrameve t grupit tjetr
5 4 3 2 1 0 janar shkurt mars prill
34
3.
4.
Grupet i drejtojn pyetje njeri tjetrit. P.sh. N cilin muaj kan lindur m shum persona? N cilin muaj nuk ka lindur asnj person? Sa persona m shum kan lindur n muajin prill n krahasim me muajin shtator? etj
Manual pr msuesin
Lnda: Histori Kultura ilire Mjete t nevojshme: Fotografi me pamje nga gjetjet ilire ose album arkeologjik pr gjith klasn, hart e Ballkanit, drras e zez. Objektivat: N fund t ktij aktiviteti nxnsit duhet t jen t aft: t identifikojn karakteristikat e artit ilir dhe t veshjes ilire; t prmend karakteristikat e prbashkta me artin dhe veshjen sot; t identifikoje lidhjen mes t sotmes dhe tradits. 1. Zhvillimi i veprimtaris Pasim msuesi iu ka treguar nxnsve fotografit q tregojn objekte nga gjetjet n vendbanimet ilire me an t nj brainstorming-u krkon nga nxnsit t tregojn veorit e objekteve, vizatimeve, gjuhs dhe mnyrs s jetess s ilirve duke i shnuar n drras. M pas msuesi bn nj prmbledhje dhe nj renditje t tyre. Ftohen dy nxns nj djal dhe nj vajz para klass. Ata pasi kan par fotografit q tregojn veshjet e grave dhe t burrave ilir n libr apo n album, supozojn se jan veshur me veshje ilire dhe bjn prshkrimin e veshjes q ato mbajn. Msuesi diskuton me nxnsit shtjet si: A gjejm sot element t kulturs ilire n poeri, skulptur, gjuh e mnyr jetese? Cilt jan disa? Veshja jon e prditshme a ka lidhje me veshjen tradicionale? Cilt element t veshjes jan trashguar? Si mendoni se do t ndryshoj veshja jon n t ardhmen? Duke par hartn e Ballkanit dhe shtrirjen e Iliris ftohen nxnsit t diskutojn n se ka ndryshuar veshja nga njra zon n tjetrn.
2. 3.
4.
Lnda: Matematik, biologji Etiketat e ushqimeve Objektivat: Nxnsit t jen t aft t: Lexojn etiketat e artikujve t ndryshm n mnyr q t informohen pr kohn e tyre t skadencs. Realizuar llogaritje lidhur me kohn (kalendari n vite, muaj, dit). Mjete t nevojshme: Etiketa dhe ambalazhe t ndryshme ushqimesh. 1. Zhvillimi i veprimtaris Klasa ndahet n grupe me 6-8 nxns. Secilit grup i jepen etiketa e letra ambalazhi t artikujve t ndryshm (10-12 etiketa) dhe u krkohet ti klasifikojn ato. sht e udhs q nxnsit ta realizojn vet grupimin. P.sh. mund t bhet grupimi ve pr vajrat, ve pr okollatat e karamelet, ve pr produktet e qumshtit, ve pr produktet e mishit etj. Grupet diskutojn dhe japin argumentet prkats pr mnyrn e grupimit dhe vendoset grupimi prfundimtar pr t gjith klasn. Secilit grup i jepen etiketat e nj klasifikimi. P.sh. grupit t par etiketat e produk-
35
2.

teve t qumshtit, grupit t dyt ato t produkteve t sheqerit etj. Nxnsit brenda grupit komentojn etiketat q disponojn. N mnyr t veant duhet vzhguar e diskutuar lidhur me datn e skadencs. Grupet llogarisin pr secilin produkt kohn q ka kaluar nga afati i skadencs apo kohn q ka mbetur deri n skadenc. Llogaritjet mund t bhen me vite, me muaj, me jav apo me dit. Artikujt q jan n prag t skadencs mund t grupohen m vete duke u shoqruar me mbishkrime t veanta si kujdes, ruaju . Nxitet nj debat i lir me nxnsit e t gjith klass. Tregohen raste t ndryshme t publikuara t artikujve pirat e pa etiketa. Nxirren konkluzione pr rrezikun e prdorimit t tyre. Bhen diskutime pr rrezikun e prdorimit t artikujve t skaduar duke i klasifikuar edhe ato. P.sh koha e skadencs pr nj artikull i ul atij vlerat , por nuk e bn t rrezikshm pr shndetin ( p.sh nj parfum,nj krem etj). Pr nj artikull tjetr ushqimor q prmban vez prdorimi pas skadencs mbart me vete rrezikun e helmimit. Nj rndsi t veant ka diskutimi lidhur me kohn e skadencs s ilaeve, aq m tepr q ato jan t shkruara n gjuh t huaj. Diskutimi lidhur me kt t oj n konkluzionin q prindrit t shikojn me kujdes e t krkojn nga farmacisti respektimin e kohs s skadencs s ilaeve. Lidhur me kt nxnsit t japin shembuj nga prvoja n familjet e tyre.
3.
Lnda: Gjeografia e Shqipris Alpet shqiptare Objektivat: N fund t ktij aktiviteti nxnsit duhet t jen t aft: t prcaktojn pozitn gjeografike dhe disa nga format kryesore t relievit t alpeve n artn fizike t Shqipris; t evidentojn vlerat turistike t ktij rajoni; t thon veorit e popullsis dhe t shprndarjes s saj n kt zon. Mjete t nevojshme: Hart e Shqipris pr gjith klasn, hart e Shqipris pr do nxns, tabak letre pr do grup, lapostil pr do grup, ngjits, grshr. Zhvillimi i veprimtaris 1. Pasi sht ndar klasa n grupe (mir sht 5 grupe), msuesi fillon prezantimin e detyrs q ka secili grup. (Pr t realizuar ndarjen n grupe prdorni forma t ndryshme n mnyr q prbrja e tyre t mos jet e njjt n do aktivitet). Detyra e do grupi sht kjo:
36
Supozoni se punoni n nj agjenci turistike dhe iu duhet t bni nj flet palosje (reklam) pr Alpet e Shqipris. N hartimin e tekstit duhet t keni parasysh q me ann e tij t trhiqni sa m shum turist pr ta vizituar kt zon. Jeni t lir n strukturimin e tekstit, por do t mbani parasysh q n t flitet pr: ku shtrihen Alpet shqiptare; si sht relievi (format q mbizotrojn) duke prmendur disa male apo lugina; klim ka; disa lumenj kryesor; bota shtazore e bimore; bukurit q ofron relievi; popullsia q jeton n kt zon;
Manual pr msuesin

disa qendra kryesore; si paraqitet gjendja e ndotjes s mjedisit; e ardhmja e ktij rajoni.
Detyra do t realizohet duke u konsultuar me hartat fizike dhe administrative t Shqipris q keni para.
Msuesi pr ta lehtsuar t kuptuarin e detyrs mund ti shkruaj n drrasn e zez shtjet t cilat duhet t pasqyrohen n tekstin q do t shkruhet. Pasi i lihet koha e mjaftueshme pr ta realizuar detyrn, secili grup prezanton me nj prfaqsues punn e tij e cila sht e paraqitur n tabakt e letrs q afishohen n muret e klass. N fund t prezantimit msuesi bn prmbledhjen duke shtuar informacionin e pa nxjerr nga nxnsit. 2. M pas kalohet n nj diskutim t prbashkt pr shtjet si: A ka burime t mjaftueshme ky rajon pr zhvillimin e turizmit? Po n t ardhmen ofron ky rajon? A njihni rajone turistike n bot t ngjashme pr nga kushtet fiziko-gjeografike me alpet tona? Nse ndonjri e ka vizituar kt rajon prshtypje sjell ai? Shnim: Aktiviteti mund t zhvillohet dhe n or t tjera duke prdorur analogjin pr rajonet e tjera fiziko-gjeografike t Shqipris.
T drejtat dhe prgjegjsit tona n klas

Qllimi: T ndrgjegjsohen nxnsit pr faktin q kur flitet pr t drejtat e tyre, gjithmon flitet dhe pr prgjegjsit q shoqrojn prmbushjen e tyre. Objektivat: N fund t veprimtaris nxnsit duhet t jen t aft t: T njohin t drejtat q ata kan n klasn e tyre; T dallojn prgjegjsit q lidhen me prmbushjen e nj t drejte. T prdorin forma demokratike pr t arritur n konsensus me njri tjetrin. Materiale t nevojshme: Nj cop e vogl letre pr do nxns, flet t mdha letre t bardh, ngjits, lapostila. 1. Zhvillimi i veprimtaris Msuesi shprndan nga nj cop letr t bardh t gjith nxnsve n klas dhe i krkon atyre q t shkruajn n t nj t drejt q ata e shohin se duhet ta gzojn n klas. Edhe vet msuesi shkruan nj t drejt. Copat e letrs mblidhen nga msuesi, lexohen me z nj nga nj dhe votohen. Ato t drejta t shkruara q marrin m shum se gjysmn e votave, pranohen, shkruhen n nj tabak t madh letre dhe e gjith lista e ktyre t drejtave pranohet si kodi i t drejtave n klasn e tyre. Kjo list qndron e varur n klas. T drejtat e marra nga kodi i t drejtave t klass shkruhen n copa letre t ndara dhe vendosen n nj kuti apo vazo. Nxnsit formojn grupe katrshe. do grup merr nj cop letre ku sht shkruar nj e drejt dhe krah saj ata hartojn nj list t prgjegjsive q ata apo t tjer kan pr ushtrimin e s drejts pr t ciln diskutohet. Grupet merr copa letre t tjera derisa kutia t boshatiset. M pas do grup paraqet t drejtat dhe prgjegjsit q lidhen me to, para klass.
37
2.
3.

Lista e prgjegjsive shkruhet n nj tabak letre duke u diskutuar dhe miratuar nga e gjith klasa deri sa t krijohet nj list q le t quhet kodi i prgjegjsive t klass, i cili sht plotsues i kodit t s drejtave. Kto dy lista shkruhen mir n dy stenda dhe qndrojn t afishuara n muret e klass.
Duke ndjekur turmn

Objektivat: N fund t ktij aktiviteti nxnsit duhet: T kuptojn se sa i madh sht presioni i bashkmoshatarve. T ilustrojn efektin e ndikimit t bashkmoshatarve mbi nj njeri q ballafaqohet me nj vendim. Materialet e nevojshme: Fije letre t vogla n t cilat jan shkruar fjalt Ha dhe Mos ha, nj tas me karamele. 1. Zhvillimi i veprimtaris Klasa formon nj rreth ku n mes vendoset tasi me karamele. do nxnsi i jepet nga nj fije letr ( disa nga letrat lexojn Ha, disa Mos ha). Udhzohen nxnsit se objekti i veprimtaris sht q ata q kan letrat Ha tu bjn presion atyre q kan letrat Mos ha q t han karamele. M pas diskutohet me nxnsit rreth presionit t bashkmoshatarve mbi shoku shokun (n mnyr t veant pr t pir duhan).
2.
Shnim: Me mjaft kujdes msuesi drejton diskutimin e nxnsve n at mnyr q nxnsit t sjellin prvoja nga jeta e tyre t presionit t bashkmoshatarve apo m t rriturve pr t pir duhan apo dika tjetr.
Pamjet e prera
Qllimi: Praktikimi i vzhgimit t detajuar, interpretimit t pamjeve dhe fotografive, negocimi dhe vendosja e konsensusit. Mjetet e nevojshme: Pr secilin grup prej 3-4 nxnsish: nj fotokopje e fotografis e prer n dy pjes; nj flet muri (fleepchart); nj laps; 2 markera me ngjyra t ndryshme dhe ngjits. 1. Zhvillimi i veprimtaris Nxnsit formojn grupe me 3 ose 4 veta dhe secilit grup i jepet nj pjes e fotografis s prer. Ata e ngjisin at n nj tabak letre. Detyra e tyre e par sht t shprehin mes tyre ndjenjat, reagimet e para dhe pyetjet q i lindin duke par kt pjes t fotografis, duke i shkruar ato anash, prbri fotografis. Detyra e dyt sht, q nxnsit n grup t vendosin se far mund t prmbaj fotografia n pjes e prer. Pasi ata bien dakord pr kt, vizatohet me laps vazhdimi i fotografis, duke e br at nj fotografi t plot ashtu si ata e mendojn. M pas nga msuesi shprndahen kopjet e pjess s dyt t fotografis pr do grup. Nxnsit e vendosin kt mbi vizatimin e br nga ata dhe kshtu plotsohet fotografia. Antart e grupit shprehin ndjenjat, reagimet dhe pyetjet q i lindin duke par kt pamje t plot dhe i shkruajn ato anash fotografis, tani duke

2.
Manual pr msuesin
3. prdorur nj marker me ngjyr tjetr. Pas ksaj pason diskutimi rreth asaj se sa i afrohet vizatimi i br me laps fotografis s vrtet.
Shnim: Pr t zhvilluar aktivitetin e paraqitur m sipr do t ishte mir t zgjidhen fotografi apo pamje nga tekstet dhe nga burime t tjera, ku pjesa e fshehur e fotografis t prmbaj nj surpriz pr nxnsit ose nj material me vler q nxit diskutimin mes tyre. N kt mnyr aktiviteti me fotografin mund t prdoret me efektivitet si veprimtari ekstrakurrikulare pr t diskutuar pr shtje t ndryshme q na shqetsojn sot.
T lidhur me gjith botn

Qllimi: Ndrgjegjsimi i nxnsve mbi nj sr ndryshimesh q kan shtetet njri nga tjetri Mjetet: harte politike e bots e fotokopjuar pr do nxns, laps. Zhvillimi i veprimtaris Paraprakisht msuesi bn nj fotokopje t nj harte politike t bots. Harta fotokopjohet pr secilin nxns n klas. 1. 2. 3. 4. Inkurajohen nxnsit q t flasin pr njerz t afrm apo t njohur t cilt kan emigruar n vende t ndryshme t bots. ndahen nxnsit n grupe dhe i jepen kopjet e harts s bots. N grup nxnsit caktojn shtetet ku kan emigruar t afrmit e tyre. Ata mund ti listojn emrat e shteteve n nj flet letre. Pas ksaj grupeve iu krkohet t thon disa veori q ata din pr shtete e zgjedhura. Kto veori kan t bjn me racn, gjuhn, klimn, ushqimet, muzikn, veshjen, monumentet, etj. secili grup prezanton punn dhe mendimet e tyre para klass. Puna e tyre mbshtetet me komentet e msuesit.
Variacion: kjo veprimtari mund t zhvillohet dhe n hart memece dhe ti krkohet nxnsve t gjejn shtetet me emrat e tyre. Pjesa tjetr e veprimtaris zhvillohet si sht prshkruar m sipr.
Efektet e puns
Qllimi: Identifikimi i rreziqeve pr shndetin, para t cilave fmijt e punsuar jan t ekspozuar; Objektivat: N fund t veprimtaris nxnsit duhet t jen t aft t: identifikojn disa lloje punsh q ato apo moshatart e tyre bjn; vlersojn prfitimet dhe rreziqet q sjell puna q bjn fmijt. Materiale t nevojshme: Flet pune pr do nxns, tabak letre, markera.
9

1. Zhvillimi i veprimtaris Me ann e nj brainstorming iu krkohet nxnsve t listojn lloje t ndryshme punsh q ato apo moshatart e tyre bjn. Kto lloje punsh mund t prfshijn, si punt e vogla dhe t dobishme, q ata apo moshatart e tyre kryejn, ashtu dhe punt e rnda apo q ata i konsiderojn t paprshtatshme (si p.sh: lyps, shits ambulant, fatorino,etj). M pas duke punuar n ift nxnsit plotsojn fletn e puns q i sht dhn secilit prej tyre. Fleta e puns sht e ndrtuar si nj tabel q nxnsit mund ta prgatisin dhe n nj flet formati A4
Prfitimet Rreziqet/dmet Kush e ushtron kt pun
2.
Lloji i puns
N t ata duhet t shkruajn prkrah do lloji pune t thn n fazn e par t veprimtaris, disa nga prfitimet q sjell kjo pun, disa nga rreziqet apo dmet q ajo mund t shkaktoj dhe s fundi kush e ushtron m shum kt pun n zonn e tyre. 3. N kt faz, tre ifte mblidhen s bashku dhe shkmbejn shnimet e vna n flett e puns. N kt faz nxnsit e nj grupi mund t diskutojn dhe debatojn me njri tjetrin rreth prfitimeve dhe dmeve q sjellin punt e fmijve q ata kan zgjedhur. 4. M tej pasohet me nj diskutim me gjith klasn pr shtje si: A sht secila pun njlloj e prdorshme nga fmijt? Pr nxnsit, cilat jan pun t rrezikshme apo q nuk duhen kryer nga ata dhe pse? Cilat jan rreziqet dhe dmet m t mdha q sjellin punt e konsideruara si t paprshtatshme nga nxnsit? A ka raste kur ata jan angazhuar n pun t rrezikshme apo t dmshme?
Dhuna
Qllimi: T shqyrtohen konceptet e dhuns s drejtprdrejt dhe asaj indirekte. Objektivat: N fund t ksaj veprimtarie nxnsit do t jen t aft t: dallojn konceptet e dhuns s drejtprdrejt dhe asaj indirekte; t bashkpunojn n mnyr efektive pr t vendosur shembujt n diagram; vlersojn kushtet q bjn t mundur krijimin e nj klime paqeje n shoqri. Materiale t nevojshme: 3 shirita letre pr do nxns, tabak letre pr do grup, ngjits dhe marker pr do grup.
40
1.
Zhvillimi i veprimtaris I krkohet nxnsve t shkruajn tre shembuj t dhuns, dmtimit, vrasjes apo injorimit q i sht br nj individi, nj grupi shoqror ose mirqenies njerzore, pr t ciln ata kan informacion apo kan dgjuar a lexuar. do shembull duhet t shkruhet n nj shirit letre t veant. Mir sht q njri t jet n nivel ndrpersonal, nj n nivel komuniteti ose ndrkomunitar dhe nj n nivel ndrkombtar.
Manual pr msuesin
2. Klass i sht folur dhe shpjeguar q dhuna mund t jet e drejtprdrejt, e cila ndodh n rastet e dhuns fizike ushtruar nga nj ose m shum persona kundrejt nj ose disa t tjerve, dhe indirekte e cila sht dhuna e ushtruar ndaj njerzve nga sistemet sociale, politike ekonomike dhe t besimit si dhe nprmjet abuzimit mendor ose psikologjik. Nxnsit formojn grupe me 5 ose 6 veta dhe i tregojn njri tjetrit pr shembujt e gjetur. N nj tabak letre ata (si grup) vizatojn diagramin e Venit si n figurn 1. Nxnsve iu krkohet t shqyrtojn secilin shembull dhe ta vn at n pjesn e duhur t figurs. Pasi plotsohet figura, duke i ngjitur i jo i drejtp rdrejt drejtp rdrejt t 15 shembujt, prezantohet puna nga nj prfaqsues i grupit.
Figura 1
3.
N fund t prezantimeve mund t kalohet n nj diskutim me t gjith nxnsit pr probleme q lidhen me zhvillimin e veprimtaris, me dhunn n prgjithsi dhe sigurimin e nj klime paqeje n shkoll dhe n shoqri. Disa probleme q mund t diskutohen mund t jen: far vshtirsish ndeshn grupet n vendosjen e shembujve n diagram? Pse ndodhin kto vshtirsi? N mas format e dhuns s drejtprdrejt dhe indirekte ishin t ndrlidhura? ilat mund t jen mjetet e pranueshme dhe efektive pr tiu kundrvn dhe zhdukur dhunn. A mund t flitet pr nj klim pozitive apo paqeje n komunitetin tuaj? Etj.
shtjet rreth t cilave do t diskutohen m tej mund t prcaktohen nga vet msuesi n varsi t situats apo t kushteve n komunitetin e tyre.
T drejtat n konflikt Qllimi: Shqyrtimi i konflikteve midis t drejtave t individve Objektivat: N fund t ksaj veprimtarie nxnsit do t jen t aft t: dallojn momentin kur t drejtat jan n konflikt; argumentojn kur nj e drejt nuk duhet mohuar pr asnj arsye; bashkpunojn duke pranuar me qetsi mendimet dhe pikpamjet e njri tjetrit. Materiale t nevojshme: Nj set i t drejtave n konflikt pr do grup t prera nga fleta e puns. Zhvillimi i aktivitetit Nxnsit formojn grupe prej 4-5 vetsh. N secilin grup nj nxnsi i jepet karta 1 nga fleta e puns dhe antarve t tjer t grupit karta 2. Pas pak minutash reflek-
41

timi, msuesi i krkon antarve t secilit grup t marrin rolet e tyre dhe t prpiqen t sjellin argumente q lidhen me konfliktin e t drejtave n kartn e tyre. Her pas here, msuesi mund ti krkoj nxnsit q mban kartn 1 t ndrroj vend me ndonj nxns tjetr n grup dhe t shkmbejn rolet. Rregulli sht q do nxns duhet t nis argumentimin e vet kur tjetri nuk ka m pr t thn. Gjat diskutimit t grupeve msuesi mund t thot me z t lart Ngrirje sinjal ky, q do t thot q t gjith t pushojn s foluri dhe po n at ast msuesi mund ti jap fjaln nj nxnsi t caktuar duke thn n jet dhe duke e prekur at n sup. N kt mnyr msuesi organizon m mir diskutimin n klas si dhe heton nxnsit n drejtim t pikpamjeve dhe argumenteve q sjellin. Nj prekje tjetr n sup e ngrin prsri nxnsin dhe procesi prsritet me nxns t tjer, n grupe t tjer. 2. Nxnsve t organizuar n grupe u lihen 5 minuta n dispozicion pr t lexuar kartat 3 deri te 6 dhe pr t diskutuar m pas pyetjen e shtruar pr secilin rast q merret n shqyrtim. N grup nxnsit i diskutojn t katr rastet n mnyr t till q secilit ti lihet hapsir pr t thn mendimin e tij/saj. N fund t diskutimin, nj prfaqsues i grupit prezanton mendimin e shokve pr secilin rast. Diskutimi i secilit rast mund t realizohet edhe duke marr 2 prej nxnsve qndrimin pro qeveris dhe 2 t tjert kundr qeveris. FLET PUNE Kartat e t drejtave n konflikt 1. Nj mbrmje ju ktheheni nga nj shtitje m nj CD t re q mezi prisni ta dgjoni. E keni dshiruar at me koh dhe m n fund e blet me lekt e ditlindjes. Njerzit e familjes po shohin me interes TV n dhomn ku sht vendosur dhe impianti i CD. As CD dhe as TV nuk mund t lvizin. 2. Ju dhe pjesa m e madhe e familjes tuaj keni pasur nj dit shum t ngarkuar dhe jeni shum i lodhur, kshtu q vendosni t kaloni nj dark t qet para televizorit. Po e shijoni at duke par nj film t shklqyer q tashm sht nga mesi. Papritur nj pjestar i familjes vjen i ngazllyer me nj CD t re q do ta dgjoj. 4. Qeveria nxori nj ligj t ri i cili ndalonte pirjen e duhanit n ambientet e brendshme t dyqaneve, kinemave, teatrove, restoranteve dhe ambienteve t tjera publike, sepse ishte vn re dmtimi i shndetit t pirsve pasiv. Duhanpirsit protestuan se kjo ishte nj persekutim dhe kufizim i liris s tyre. Kush ka t drejt? A sht i justifikuar kufizimi i lirive t duhanpirsve?
42
3. Nj familje ka jetuar n t njjtin vend q prej 50 vjetsh. Qeveria do ta detyroj q t largohet, sepse shtpia sht n vendin ku do t kaloj nj autostrad e re q do t ndrtohet. Shmangia e autostrads do ti kushtonte shum qeveris. Familjes iu ofrua nj goxha shum pr shtpin, por ata prsri nuk donin t largoheshin. Ata thoshin se sht e drejta e tyre ta mbajn shtpin e vet. A duhet t detyrohen ata ta shesin at?
Manual pr msuesin
5. Pr t paksuarnivelet e rrezikshme t ndotjes dhe pr t shmangur ndrtimin e rrugve t reja, qeveria e nj bashkie t madhe vendosi t prcaktonte rregulla t reja sipas t cilave makinat u pajisen me leje qarkullimi me ngjyr t kuqe ose blu. N nj dit lejoheshin t lviznin n rrugt e qytetit vetm makinat m leje qarkullimi t kuqe dhe ditn tjetr ato me leje qarkullimi blu. Shum shofer protestuan se rregulla t tilla i kufizonin lirit e tyre dhe se ata nuk mund t detyroheshin t prdornin transportin publik. A sht i justifikueshm ky kufizim? 6. Me shtimin e dhuns dhe vrasjeve me armt e gjahut qeveria vendosi t fillonte nj system liensimi t armve shum strict, duke vn mimke shum t larta. Efekti i ksaj do t ishte se shumica e njerzve nuk do t ishin n gjendje t prballonin mbajtjen e nj arme. Zotruesit e armve e quajtn kt vendim nj dhunim t liris pr t patur nj arm pr t gjuajtur ose n qoft se do t ishte e nevojshme pr tu vetmbrojtur. Qeveria thoshte se n kt rast lirit individuale duhet t kufizohen n mnyr q t kemi nj shoqri m t sigurt. Kush ka t drejt?
Zbulimi i thesarit (loj) Qllimi: T argtohen nxnsit prmes lojrave t shkathtsis q lidhen me aftsit gjuhsore t tyre. Mjete t nevojshme: letra t mdha, nj dhurat simbolike. Zhvillimi i veprimtaris Msuesi sjell n klas nj objekt t cilin n kt veprimtari do ta trajtojn si thesar. Ai prpiqet t trajtoj si thesar nj send q ka lidhje me natyrn, si p.sh. bim, lule, kafsh,etj. 1. Nxirren jasht klass nxnsit q duan t luajn lojn e thesarit. Msuesi e ka fshehur n nj vend objektin dhe nxnsit q doln jasht nuk e din se ku. 2. 3. Vendosen n mur tabak letre t mdha ku jan shkruar fragmente shkronjash t cilat po ti bashkosh tregojn vendin ku fshihet thesari. Ftohen nxnsit t vijn brenda dhe me shpejtsi t bashkojn (me mend) fragmentet e shkronjave dhe t gjejn vendin ku fshihet thesari. Kush e gjen i pari fiton dhe dhuratn e br nga et fmijt pr fituesin. 43
44

Non Form Educ Manual

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Non Form Educ Manual

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Manual pr msuesin

Msimdhnia dhe t nxnit n edukimin joformal

Msimdhnia dhe t nxnit n edukimin joformal

Autore: Albana Markja Specialiste n Qendrn e Trajnimit dhe Kualifikimit pr Arsimin

Design & layout: Algerta Kambo

Msimdhnia dhe t nxnit n edukimin joformal

Msimdhnia dhe t nxnit n edukimin joformal

Pjesa I. Edukimi joformal dhe kurrikula

I.1 EdukImI joformal dhE avantazhEt E tIj

I.2 EdukImI joformal - shkollIm gjIthprfshIrs

Msimdhnia dhe t nxnit n edukimin joformal

Msimdhnia dhe t nxnit n edukimin joformal

* Marr nga Manual i msuesit pr edukimin global, ISP Tiran 2000

Msimdhnia dhe t nxnit n edukimin joformal

I.4 objEktIvat kroskurrIkular dhE EkstrakurrIkularE n EdukImIn joformal

Msimdhnia dhe t nxnit n edukimin joformal

Feudalt dhe bujkrobrit

Msimdhnia dhe t nxnit n edukimin joformal

Renditja n formn e diamantit

Msimdhnia dhe t nxnit n edukimin joformal

Pjesa II. Msimdhnia dhe t nxnit efektiv n edukimin joformal

II.1 MsuesI dhe MsIMdhnIa efektIve:

Msimdhnia dhe t nxnit n edukimin joformal

Msimdhnia dhe t nxnit n edukimin joformal

Msimdhnia dhe t nxnit n edukimin joformal

II. 3 vEprImtarIt dhE mEtodat mE n qEndr nxnsIn

Lnda: Gjuha amtare

Msimdhnia dhe t nxnit n edukimin joformal

II.4 mEtoda dhE tEknIka msImdhnsE

Msimdhnia dhe t nxnit n edukimin joformal

Msimdhnia dhe t nxnit n edukimin joformal

II. 5 mEnaxhImI I klass

II. 6 motIvImI I nxnsvE

II.7 planIfIkImI I msImdhnIEs

Msimdhnia dhe t nxnit n edukimin joformal

Pjesa III. Veprimtari t ndryshme pr nxnsit

Msimdhnia dhe t nxnit n edukimin joformal

Msimdhnia dhe t nxnit n edukimin joformal

T drejtat dhe prgjegjsit tona n klas

Msimdhnia dhe t nxnit n edukimin joformal

Duke ndjekur turmn

T lidhur me gjith botn

Msimdhnia dhe t nxnit n edukimin joformal

Msimdhnia dhe t nxnit n edukimin joformal

Msimdhnia dhe t nxnit n edukimin joformal

You might also like