KADAREJA MES ËNDËRIMEVE DJALOSHARE DHE

MAKTHIT TË PALLATIT TË ËNDËRAVE

Dr. Margarit Gjoka
e-mail: himara_12000@yahoo.gr

(Sipas orgjinalit të botuar tek Gazeta “Tribuna”, 29 tetor dhe 6 Nëntor 2008).
Ribotuar në revistën elektronike Ars Poetica:
http://www.seguraweb.nl/arspoetica/dokumente/Ars_Poetica_Nr_13-XI-2008.pdf)

Tetori i çdo viti në botë përjetohet

si muaji i çmimeve Nobël dhe që
prej rreth një dekade me interes të
veçantë edhe nga bota shqiptare
dhe ballkanike meqë një shkrimtar
i kësaj treve, Ismail Kadare, ka
qënë në pritje të telefonatës
magjike për akordimin e këtij
çmimi. Edhe këtë vit telefonata e
pritur mungoi, por ndërkaq nuk
munguan diskutimet dhe
parashikimet si në arenën shqiptare
dhe atë botërore. Një numur
Ismail Kadare duke dhënë autografe lexuesve në konstant kundërshtarësh të
Athinë (2007) zellshëm rishpalosën argumentat e
tyre kundër Kadaresë dhe një
numur akoma më i madh lexuesish që rritet me progresion gjeometrik mendojnë se
Kadareja e meriton një trofe të tillë.
Nga treva shqiptare, konstant në konfliktin anti-Kadare, gjejmë Rrexhep Qosen i cili,
gati një muaj para “Stinës së Nobelave”, gjatë një interviste në panairin e librit në
Ulqin, i mëshoi edhe një herë tezës së tij “Kadareja-mit i komunizmit” duke ricikluar
në format të shkurtër librin e tij “Të vërtetat e vonuara” dhe bile duke e bërë
përgjegjës atë për “mos njohjen e Kosovës” nga vendet e Lidhjes Arabe ku ka aderuar
Shqipëria!!! Krejt ndryshe e vlerëson John Carey, kryetari i jurisë që i akordoi
Kadaresë çmimin Man Booker International për letërsinë në 2005, i cili në
përshëndetejen e dhënies së çmimit theksoi se “Kadareja është mbrojtës i kulturës dhe
historisë shqiptare”
Kurse në arenën e jashtme gjejmë një artikull “review” nga Barry Baldwin
(shfaqur në internet në 26/09/2008) [1], profesor në Universitetin e Calgary-it, në
Canada me 12 libra të botuara dhe rreth 600 artikuj për historinë dhe letërsinë e
Greqisë, Romës, Bizantit dhe Shqipërisë. Në artikullin e fundit ai evidenton të gjithë
kritikën që ka filluar ndaj Kadaresë që pas 1990 kur kërkoi strehim politik në Francë e
gjer më sot.
Artikulli nuk është shkruar me stil të pa anshëm, përkundrazi qëmtimi i
“argumentave” ndaj tij nga autorë të tjerë nuk përbën aspak kritikë letrare dhe e rendit
atë në lobin anti-Kadare”. “Kadareja-thotë që në fillim Baldwin – ka një avantazh
artificial sepse është përkthyer në anglisht, fat të cilin nuk e kanë pasur një sërë
shkrimtarësh të tjerë si Dritëro Agolli, Neshat tozaj, Teodor Laçi, Nasi Lera, Dhimitër
Shuteriqi etj. Pra Baldwin me fjalë të tjera na thotë se po qe se gjendet përkthyesi i
këtyre autorëve, atëherë letërsia shqiptare do ketë shumë Kadare, thënie që as ai vetë
nuk i beson. Por ndërkaq edhe përkthimet nga David Bello në anglisht të Kadaresë
nga varianti i tyre frengjisht Baldwin i quan pakuptim “ashtu si të lash rrobat në ujin
ku dikush tjetër i ka larë ato njëherë (citim ky i huazuar nga një letër që Blendi Kraja i
dërgon David Bellos). Edhe vetë Bello pranon se fillimisht nguroi dhe u përpoq të
gjente një përkthyes profesionist të shqipes në anglisht por nuk mundi. Dhe
përkthimet direkt nga shqipja në anglisht të realizuara në Shqipëri ai i konsideron të
sakta por me një gjuhë të vjetëruar dhe gati të leshtë (drunjtë në tekst) [2]. Ndërkaq
përkthimet në frengjisht të Jusuf Vrionit ishin më shumë se profesionale, thotë më tej
David Bello, prandaj u angazhua në këtë mision tërheqës. Në të vërtetë megjithë se
kjo eksperiencë e ripërkthimit është e njohur në botë, kritika qëndron dhe Peter
Morgan jep fragmente të pasakta të perkthimit anglez nga versioni francez i Jusuf
Vrionit [3].
Por përgjithësisht, megjithë alterimin e mundshëm të orgjinalit nga dy përkthime
radhazi Kadare ka magjepsur edhe botën aglishtfolëse dhe më gjërë me romanet e tij
ndonse shumë mendojnë se Kadare është më shumë një fenomen i botës frankofone.
Pra aq më bindëse do jetë kjo magjepsje nga përkthimi në anglisht i origjinalit shqip
të këtyre romaneve.
Sipërmarja për demitizimin e Kaderesë nga Baldwin ka tre boshte: a)
vlerësimi negativ i veprës letrare të Kadaresë b) evidentimi i Kadaresë si kontradiktor
në situata politike komplekse dhe politikan c) etiketimi i Kadaresë si shkrimtar oborri
dhe konjuktural.

1. Evidencë e defekteve letrare të Kadarese në literaturën e huaj

Një nga hallkat e para të zinxhirit të kritikës ndaj Kadaresë e cituar nga Baldwin është
ajo e Sakvar Altinel (1990) [4] i cili e quan kronikë në gur si “dicka të zakonëshme,
pa peripeci dhe novacion”
Citimi i dytë lidhet me një artikull të Imogen Foster [5] ku analizohet “Pallati i
ëndrave”. Ja fragmenti i sjellur nga Baldwin: “Siç ndodh rëndomtë me Kadare, i
përgjithshëm, pa përmbajtje, karakteret si fantazma, narrativë e lirë sterile dhe e
parashikueshme”, dhe Baldwin, si “njohës i gjuhës shqipe” siç prezantohet vetë, është
i po këtij mendimi [1].
Dhe për ta bërë bindëse këtë rëndomtësi të “artit të Kadaresë” ai sjell një shembull
nga “Koncerti në fund të dimrit” ku ideja e fabrikimit të “njeriut të ri” Lej Fenit,
konsiderohet një imitacion i romanit të Orwellit “1984”. “Lej Feni” nuk është gjë
tjetër veçse “Komrad Ogilvie”, një krijesë e personazhit Winston Smith sipas Imogen
Foster [5-] dhe Julian Duplain [6] . Baldwin shkon më tej duke akuzuar Kadarenë për
plagjiaturë ndërsa gjen një frazë të personazhit Smith (libri i botuar në 1949) identike
me një frazë në librin e Kadaresë. Por një gjykim i tillë që gjen një frazë të njëjtë në
mijëra fraza dhe akuzon për plagjiaturë, statistikisht nuk është bindëse. Për më tepër
kemi nga njëra anë Orwell-in i cili që me fantazinë e tij ironizon sistemet totalitare si
ai i BS pa qënë vëzhgues konkret i sistemit, ndërsa Kadare si banor i këtij sistemi të
huazuar na bie drejtpërdrejt mbresat e tij. Pra në njëfarë mënyre do të mund të
akuzoheshin për plagjiaturë ata që kopjuan sistemin sovieto-kinez, por jo dhe ata që
përshkruajnë ngjarje reale nga brenda këtij sistemi. Modeli i Lej Fenit në Shqipëri me
të ashtuquajturat shtabe revolucionare në 1967 ishte real dhe jo një figurë imagjinare.
Sektorët e propagandës në parti dhe organizat e masave (apo “ministria e mendimit” e
Orvellit) ishin diçka mëse reale në Shqipëri. Bile letërsia kineze, që përfaqësohej nga
një poemë e “timonierit” Mao Ce Dunit e krijuar gjatë Marshimit të Madh u fut në
program të degës gjuhë letërsi në universitet në një tremujor [7-]. Por ndërkaq copa
shabllone të sistemit Orwellian i gjen edhe në sisteme demokratike dhe si ilustrim
mund të permendet thënia e një një guvernatori amerikan (Miçiganit), “nqs do të
vazhdojë televizori të transmetojë sipas modelit të tanishëm, e ardhmja e jonë është të
përfundojmë në debilë”.
Sita e hollë e Baldwin nga tërësia e artikujve studimorë të Robert Elsie ka
gjetur një fragment që lidhet me një antologji të poezisë greke në Shqipëri ku në
poezinë e Kavafit “Barbarët” është hequr një rresht i cili tjetërson kuptimin e poezisë
së Kavafit. [“Po tani çdo të bëjmë ne pa barbarë? Këta njerëz ishin një farë
zgjidhjeje”-pjesa e dyte e vargut është hequr]. Baldwinit nuk i shkon në mendje që
kjo të jetë rezultat i fshesës së redaktorëve. Baldwin që kritikon përkthimin në
anglisht të veprave të përkthyera njëherë në frengjisht të Kadaresë nuk arrin të kuptojë
se Kadare e ka përkthyer poezinë nga rusishtja e cila nga ana e saj është përkther nga
greqishtja (Kadare nuk di greqisht) dhe mund gjatë këtij tejpërkthimi të ketë ndodhur
ky “shkurtim”.
Përsëritje të tezave për plagjiaturë gjejmë edhe në shtypin zvicerian. Ja si shprehet
autori i një artikulli : “Le t'i hedhim edhe një sy tekstit të 1978: Një urë me harqe e
osmanëve si simbol për konfliktin midis lindjes dhe perëndimit, midis traditës dhe
kohëve moderne, një vepër arkitekturore në Ballkan, që është ndërtuar mbi viktima
njerëzore…Lënda tek "Ura" është thuajse një huazim. Ajo është përpunuar gjatë luftës
botërore. Libri, i publikuar më 1945, titullohej "Ura mbi Drin". Autori i saj ishte Ivo
Andrić nga Bosnja, i cili, me këtë libër, në vitin 1961 mori Çmimin Nobel. Edhe ideja
e "Pallatit të Endrrave" duket e huazuar. Në qoftë se ndokush do përpiqej të kishte në
dorë dorëshkrimin e plotë, atëherë do t'i dukej se po dilte nga biblioteka e Borgesit.
Ose, akoma më shumë se kaq, nga dhomat e "Procesit" të Kafkës [8-].
Më i apasionuari dhe i pajisur me një mani anti-Kadare në arenën e jashtme, po të
veçojmë Kaplan Resulin që e quan Kadarenë Zhdanov të letërsisë shqipe, është
Stephen Schwartz, i cili po e bën veten të njohur në historinë e kritikës duke përfolur
Kadarenë. Schwartz ka studjuar Sufizmin që në vitet 60, sot drejton Qendrën për
Pluralizmin Islamik në SHBA dhe qysh prej 1997 ka aderuar në shkollën Hanafi të
Islamit. E konsideron veten expert për Ballkanin dhe një libër i tij “Dy fytyrat e
Islamit” është përkthyer edhe në Shqipëri. Duke refuzuar të njohë realitetin shqiptar të
viteve të monizmit, sonda e tij e kërkimeve lë jashtë vëmendjes ato vepra që i dhanë
famë ndërkombëtare Kadaresë ose i kalon ato tagencialisht dhe merr në mënyrë
selektive shkrime që të mund të bëhet bindës në fajësimin e tij. Shkrimet e tij janë së
pari dy artikuj në Buletinin Katolik Shqiptar në 1993-94 dhe për publikun e gjerë me
artikullin "Ismail Kadare's Prize Fight," në revistën The Weekly Standard në 1997 [9]
dhe së fundi një studim në revistën Contemporary Poetry Review [10] rreth poezisë
moderne në ish Jugosllavi dhe Shqipëri pa përmendur shkrimet e herë pas herëshme
ku lëshon thirrjen “Mos i jepni Nobelin një çiraku partie” (që çuditërisht rezonon me
një letër të një ambasori shqiptar në Suedi i cili kërkoi të njëjtën gjë). Në studimin e
fundit për poezinë shqiptare Schwartz analizon me disa rrjeshta poemën “Pse
mendohen këto male” duke e quajtur atë si poemë antireligjioze. Sonda e tij e
vlerësimit të Kadaresë i ngjan asaj të një jashtë tokësori që pasi eksploron një vullkan
në shpërthim arrin në përfundim se në Globin Tokësor nuk ka jetë të arsyeshme.
Përgjithësisht artikujt me ngarkesë negative nuk janë artikuj të mirëfilltë të gjinisë së
kritikës letrare dhe siç shprehet Malcolm në një letër debatuse ndaj Schwartz “të qënit
ekspert për Bosnjën nuk i jep doemos statusin e expertit për letërsinë shqipe” [11].
Malcolm, autori i një kritike letrare të “Pallatit të ëndërave” në 1997, që i kundërvihet
Schwartz-it dhe Kapllan Resulit nuk u mirëprit nga vetë Kadareja. Ky i fundit në një
letër tek New York Review Book në 1998 [12] shpreh pakënaqësinë e tij rreth
kritikës, por Malcolm në të njëjtin numur të revistës me përgjigjen e tij e konsideron
atë letër një keqkuptim të madh dhe qëndrim armiqësor të pajustifikueshëm në
kundërshtim e frymën me të cilën shkruhet kritika.
Përgjithësish kritika letrare e vlerëson Kadarenë si një nga romancierët
modernë dhe më të njohur të sotëm dhe madje çmimi i akorduar në 2005 është
rezultati logjik i vlerësimit të Kadaresë por në të njëjtën kohë i ngriti stekën e
“aksioneve” anti-Kadare. Duke ju kundërvënë kritikuesve të Kadaresë që e vlerësojnë
atë si bashkëpuntor të sistemit, juria u përgjegj se ne mund t’i japim çmim edhe
Sadam Huseinit (autor i disa librave të shfaqura nën emrin e tij) në se plotësohen
kriteret letrare.
Një numur i konsiderueshëm tezash dokorature janë shkruar gjithashtu për Kadarenë
nga studjues të universiteteve të ndryshme, por shikimi i tyre do të kërkonte një
studim të veçantë.

2. Kadare dhe politika

Shumë herë harrohet se Kadare ishte simboli me të cilin studentët kërkonin ndryshime
të sitemit të monizmit në Shqipëri. Ishte fotografia e Kadaresë ajo që e lidhte rininë
studentore me perëndimin dhe pluralizmin. Kadareja, ndonse ka preferuar të mos
marrë përsipër ndonjë post politik ka qenë dhe është prezent në politikën shqiptare të
pas 90-ës duke shprehur mendimin e tij thuajse për të gjithë situatat që po kalon
Shqipëria dhe duke bërë njëkohësisht armiq të rinj si rezultat i kritikës së
pamëshirëshme që ai ushtron ndaj aktorëve politikë.
Por ka ngelur e diskutueshme “arratisja” e tij në Paris që, ndërsa pritej nga qarqet
intelektuale rreth viteve 80-89, ndoshta nuk do të ishte e nevojëshme për Kadarenë më
vonë. Edhe këtu Baldwin sjell komentin e tij. Për këtë ai nxjerr nga arkivi “thëniet
kontradiktore” të Kadare deklaruar në intervistat e dhëna David Binter [13] ku Kadare
e vlerëson rolin e Ramiz Alisë të cilin e quan “ si një njeri me të cilin mund të flasësh
dhe të mbash një dialog” ndërsa disa muaj më vonë në një intervistë tjetër dhënë
Robin Smith [14] e justifikon fluturimin e tij ne Paris(largimin) duke thënë se
“Ramizi kishte filluar të tërhiqej nga premtimet e tij për reforma demokratike ndërkaq
Ramizi lejoi pluralizmin partiak dhe reforma të tjera pa pasur ndihmën e Kadaresë së
ndodhur në emigracion.

3. Letërsia si produkt i rrethanave historike

Një numur i madh gazetarësh dhe studjues historikë apo letrarë i kushtojnë vëmendje
të veçantë pozicionit të Kadaresë si shkrimtar në sistemin monist.
Ka prej tyre që qënien e Kadaresë në Kuvendin popullor dhe në kryesinë e Frontit
demokratik e marrin si provë të mirëqënë të bashkefajësisë së tij në këtë sistem dhe
Kadarenë e quajnë agjitator të komunizmit. Sigurisht kjo është mjaft larg të vërtetës.

a) Aparenca e sistemit dhe perceptimi i tij

Në paragrafin vijues nuk synohet të përshkruhet historia e realizmit socialist në

Shqipëri por një resume me cilësinë e të dëshmitarit të asaj epoke (po huazoj këtu një
frazë të Gazmend Kapllanit në fjalën e mirseardhjes së Kadaresë në Greqi në Janar të
2007) ndoshta ndihmon në kuptimin e disa gjërave. Realiteti shqiptar i atëherëshm
është i vështirë të perceptohet edhe nga homologë socialistë të vendeve lindore si znj.
Dumitrascu (artikulli saj u botua edhe nga gazeta “Java” në 2007) [15] e aq më pak
nga Baldwin me shokë të viseve të perëndimit dhe historianë si James Pettifer dhe
Miranda Wicker [16] që në mënyrë mjaft të thjeshtëzuar arrijnë në konkluzione të
pasakta rreth Kadaresë. Artikulli i Dumitrascu-t i publikuar së pari në blogun
www.mobylives.com ishte një reagim emocional pas kritikës së Kadaresë ndaj atyre
që pretendonin se nuk mund të shkruanin për shkak të represionit socialist. Kadare
ishte prononcuar se “e drejta për të folur për atë periudhe (socialiste) u takon atyre që
bënë diçka dhe jo ata që heshtën dhe tani gjykojnë me nostalgji retrospektive (nga
fjala e Kadare pronocuar me marrjen e çmimit në 2005) [17].
Dumitrascu kujton se Kadare mori bursë për në Moskë për shkak të besnikërisë
ndaj regjimit, një gjë aspak e vërtetë. Kadare ishte një nga mijëra të rinj që njësoj
dëshëronin të studjonin në BS dhe ishin në të njëjtin raport “besnikërie” me sistemin,
dhe rinia shkollore i kish më të fuqishme këto raporte. Politika shqiptare arsimore e
viteve 55-60 vërtet nuk ishte kaq e mbyllur sa në vitet që vijuan më pas dhe këtë e
dëshmon se studimet e larta i mbaruan shumë syresh që më vonë rezultuan se ishin
me “politikë në biografi” dhe tani janë ambasodorë “demokratikë” e kryetarë partish.
Kurse për të shkuar jashtë shtetit nuk duhej të bëje pjesë në listën e ashtuquajturve të
deklasuar politikë. Dhe padyshim familja e Kadare nuk ka qenë e “deklasuar”. Posti i
nënkryetarit të Frontit Demokratik ishte një post nderi dhe jo i pagueshëm dhe e
vetëmja drekë që mund të hante Kadare ishte ajo që hanin gjithë delegatët kur bëhej
ndonjë kongres. Ishte utopi të gjeje organizata puntorësh apo masash të tipit Les
Valesa në Shqipëri. Nuk do kishte rëndësi argumentet bajate të Dumitrascu-t por
fatkeqësisht persona të tillë merren si etalone të besueshëm nga autorë perndimorë se
“vijnë” nga sistemi socialist duke rritur artifiacialisht peshën e fjalëve të tyre.
Mjafton të kuptojmë se Dimitrascu u lejua në 1985 nga regjimi i Causheskut të shkojë
pranë babait të saj të arratisur në Amerikë. Në Shqipëri një kërkesë e tillë largimi e
vajzës së një të arratisuri do sillte me siguri largim por në internim aty ku dërgoheshin
fëmijët e kësaj katigorie.
 Pikë së pari sistemi socialist ishte mbështetur në një model, atë sovjetik, dhe
aplikimi në Shqipëri nuk i ngjan aspak një filmi bardhë e zi siç mund ta kuptojë
ndokush. As ndërtuesit e këtij sistemi, puntorë e inteligjencë, nuk kanë pasur një
konceptim standard si në 1950, 1970 apo 1990 por një koncept të evolueshëm në
kohë. P. sh. nobelisti Günter Grass që konsiderohet dhe si ndërgjegja gjermane e 50
viteve të fundit, në autobiografinë e tij të botuar rishtaz i zbulon për herë të parë
publikut që në moshën 17 vjeçare ishte regjistruar në organizatën naziste SS [18].
Gjithashtu Milan Kundera kur ishte i ri ka denoncuar një person që kishte hyrë në
Çekosllovak, i cili, si pasojë e këtij denocimi, ka bërë vite të tëra burgu. Por fakti që
më pas është bërë denoncues i regjimit, siç shprehet dhe F. Lubonja [19] tregon se
njeriu nuk është e njëjta gjë që në krye deri në fund të jetës. Madje teorikisht modeli
sovjetik, i cili idealisht ishte pozitiv, si arritje finale presupozonte një nivel jetese më
të lartë se ato të vendeve perëndimore, pamvarësisht nga socializmi i zbatuar i cili
praktikisht po thellonte prapambetjen madje edhe midis pjesëve të një populli si ai
gjerman, duke e sjellë pjesën lindore në nivel mjaft më të ulët se pjesa perëndimore.
Kur rusët po konceptonin nga përvoja 40 vjeçare se ishin mjaft prapa perëndimit (e
shprehur në të ashtuquajtur revizionizëm), shqiptarët, “më katolike se papa”, po e
“pasuronin” në “mënyrë krijuese” teorinë komuniste. Konkluzionet që e evidentojnë
karakterin orvellian të sistemit socialist si sistem totalitar që kontrollon turmat
nëpërmjet propagandës, survejimit të qytetarëve dhe rishkrimit të historisë me
produkt final një personalitet të nënështruar ndaj partisë dhe diktatorit janë
retrospektive, dmth u bënë të kapëshme nga masa e njerezve pasi ra sistemi.
Aplikimi i modelit sovjetik solli ndryshime rrënjësore në jetën ekonomike dhe
kulturore të Shqipërisë e cila edhe me to ishte mjaft mbrapa vendeve të ish bllokut
socialist. Një popullsi me mentalitet gati mesjetar dhe marrëdhënie klanore sidomos
në veri, me marrëdhenie çifligare pronësie në zonat fushore, me sistem mbretërie,
thuajse pa asnjë eksperiencë parlametare, u gjend para një iluzioni të ndryshimit të
jetës së tij dhe në fakt kjo jetë ndryshoi. Kadareja i lindur në 1936 ishte vetëm 17 vjeç
kur shkroi poezinë e tij për Stalinin dhe çdokush që lindi në Shqipëri më vonë (duke
përjashtuar shtresën e pasur të goditur si dhe “armiqtë” e radhës, por numerikisht
shumë më e vogël se shtresat e tjera) e përjetoi me entusiazëm fillimin e transformimit
ekonomik të Shqipërisë. Fshatari u çlirua nga pesha e çifligarit, një rrjet i madh
shkollash dhe kursesh kundër analfabetizmit mbuluan gjithë vendin. Një numur i
madh studentësh u dërguan në vendet e demokracisë lindore ku ata gjetën një zhvillim
ekonomik të pakrahësueshëm me Shqipërinë. U hap Instituti i pedagogjik në Tiranë
dhe mandej Universiteti. Inkubatori i shkollave shqiptare sigurisht nuk mund të
prodhonte disidentë. Sistemi u kujdes që të kultivojë një rini shkollore sipas një
modeli së cilës nga njëra anë do ti injektohej me kujdes dhe gradualitet bindja se
socalizmi ishte e ardhmja e botës, pa shtypje dhe shfrytëzim ku njeriu kishte gjithë
mundësitë për tu zhvilluar dhe nga ana tjëtër kësaj rinie do ti jepej stafeta.... Kësaj
rinie do ti servirej kultura botërore që nga antikiteti grek e deri në shfaqjen e
komunizmit me të gjitha rrymat letrare ndërkaq zhvillimet europiane të shekullit 20 e
sidomos ato pas luftës së dytë botërore do ti jepeshin me një prizëm optik të
përmbysur dhe cenzurë të përherëshme duke pamundësuar kontaktin me botën
perndimore deri në 1961 dhe mandej edhe me pjesën e mbetur të botës. Megjithatë në
Shqipërinë e izoluar u përkthyen autorë si Tolstoi, Drajzeri, Gi De Mopasan, Shiler,
Remark, Burns, Dikens dhe shumë të tjerë nga ajka e letërsisë botërore dhe me gjithë
ndalimin mandej te qarkullimit të librave për disa prej tyre ato libra qarkullonin dorë
më dorë.
 Për ta bërë izolimin të plotë u arrit ti bindin njerëzit që të hiqnin dorë
“vullnetarisht” nga pakot që u dërgonin nga jashtë. Vetëm një numër minimal
studentësh në shkencat e natyrës studjuan jashtë, kryesisht në Francë dhe ata nuk
përbënë asnjëherë masën kritike të një embrioni për shikimin e realitetit shqiptar
ndryshe. Pra vendin kryesor e zuri sistemi edukativ nëpërmjet një makine gjigande
(shkolla, gazeta, libri, radjua, televizori, organizatat shoqërore etj). Thelbi i kësaj
makine ishte të krijonte gjenerata të bindura që nga ngjarje të përditëshme të
prodhonin heronj si Adem Reka, Shkurte Pal Vata, Fuat Cela etj deri dhe huajtur
heronj që nga Garda e Re e Fadajevit deri tek Lej Feni i revolucionit kinez. Ata do të
ishin shëmbull që vija e ndjekur nga sistemi politik të Shqipërisë ishte e drejtë dhe
nuk u desh shumë mundim për ta çuar rininë shqiptare në aksione për ndërtimin e
hekurudhave hapjen e tokave të reja dhe gjektë, ta çojë inteligjencën e sapodalë nga
bangat e shkollave deri në këndin më të largët të republikës për të realizuar
transformimet ekonomike-shoqërore dhe hapur shkolla deri në zonat më të largëta. Të
gjitha sakrificat pranoheshin me stoicizëm nga masat duke menduar se do të vinte një
e nesërme më e mirë. Izolimi, bunkerizimi dhe magjepsja kolektive nga fjalimet e E.
Hoxhes ishin në themelet e paranojës shqiptare. E ndërsa në Francë psh De Golit gjatë
aktivitetit të tij presidencial (1958-1969) i bëhen atentate të vazhdueshme (gjithsej 35
të tilla), E. Hoxhës i thurnin lavde dhe këngë dhe ju desh vetë atij të fabrikojë
atentatorët e rradhës. Sistemi në një farë mënyre ishte tashmë i pranuar nga masat dhe
shkrimtarët që u lindën dhe u prodhuan nga ky realitet me vetëdije u rreshtuan përkah
këtij zhvillimi që u përjetua si progres dhe jo regres e madje u përjetua me një farë
romantizmi në fazën e parë të ndërtimit të socializmit.

b. Ana e errët e medaljes dhe manteli shtrëngues ndaj inteligjencës

Makina gjigande e sistemit asnjëherë nuk nxirte në shesh të palarat e vet, asnjëherë
nuk u godit ndokush pa një përgatitje paraprake të opinonit dhe me vetëdeklarimin se
“pranonte që ishte armik i partisë dhe i popullit”. Sekretarë partie çoheshin në
koperativa bujqësore apo miniera si kryetarë e drejtorë, mandej, pasi aty u hiqnin
spaletat duke i bërë thjesht puntorë, rruga e burgut dhe internimit ishte e hapur për ta.
Asnjëherë këta njerëz të rrëzuar nga froni nuk gëzuan simpatinë e masës ku u
dërguan. Tani linçimi psikologjik i tyre ishte spontan dhe vepër e njerëzve që i
rrethonin. Makina gjigante që rregullonte ecurinë e sistemit kishte mekanizmat e
errëta të cilat i mësonin vetëm ata që e pësonin dhe i paraqiteshin me popullit me
optikë të tillë që të besohej se dënimi i atyre njerëzve bëhej për të mirën e atdheut.
Njerëzit që punonin e jetonin faktikisht të izoluar brenda kufijve të Shqipërisë, pra i
përkisnin rrethit të parë të ferrit dantesk do të thoshte Solzhenisty po ta përshkruante
atë, kishin përfytyrim të trubullt për rrethin e shtatë të ferrit, dmth burgjet e Burrelit,
Qafë-barit e gjektë. Asnjëherë nuk u bë e mundur një lidhje publike midis “rrethit të
parë” dhe “të shtatë” dmth midis opinionit publik dhe revoltave të të burgosurve
politikë egzistenca e të cilëve as që dihej nga shumica e njerëzve. Asnjë njoftim zyrtar
dhe jo zyrtar, asnjë trakt, asgjë e shkruar rreth tyre! Bile dhe sot e kësaj dite, ndryshe
nga vendet e tjera ish-socialiste, vazhdohen të mbahen të mbyllura dosjet që kanë
regjistruar anët e errëta të sistemit. Mekanizmi i luftës së klasave (në fakt kundër
kundërshtarëve potencialë) ishte motori i kësaj makine. Ata pak që pasi panë skëterën
e burgjeve si atë të Burrelit e mundën të largohen në perëndim nuk arritën të shpalosin
ndonjë talent aq të madh sa të tërhiqnin vëmëndjen e opinionit botëror ose ndoshta
nuk përbënin model sikurse ngjau me Solzhenitsyn, meqë vinin nga një vend
mikroskopik të vetë izoluar. Arshi Pipa apo Martin Canaj, ndonse botuan jashtë
vendit, nuk arritën të krijojnë të tilla vepra që të jehonin tej kufijve të botës shqiptare
(Shqipëri, Ish Jugoslavi dhe diasporë) ose ndoshta krijimtaria e tyre meqë vinte nga
një vend mikroskopik i vetëizoluar nuk kishte interes për perëndimin. Agllaia Zoto,
një himarjote që arriti në qarqe të larta të pushtetit pati një rast fatlum, pas peripecive
me regjimin e Zhizhkovit në Bullgari (ku ishte martuar), gjendet në Francë në fillim të
viteve 70 dhe i paraqitet shtepisë botuese Fayard për të publikuar eksperiencen e saj.
Në 5 librat që botoi ajo në Paris i rezistoi tundimit të ofruar nga botuesi për të
denoncuar sistemin socialist lindor që mund ta vinte atë krahas “Gulag Archipelago” të
Solzhenitsyn. Megjithë peripecitë pafund edhe internimin në Shqipëri në vitet 80 pas
kthimit vullnetar nga Franca, ajo kurrë nuk mundi të shkeputej nga idealet komuniste
siç na rrëfen në librin e saj të botuar në Athinë (1996) “Duke ndjekur një ëndër të
parealizueshme”. Në vitet 70 ajo e shihte defektin jo tek sistemi por tek klikat
sunduese [20].
E megjithatë zhvillimi i një inteligjence në Shqipëri përmbante në të njëjtën
kohë dhe premisat e një disidence. Intelektualët ishin ata që do të mund të vinin në
dyshim inisiativat revolucionare të njëpasnjëshme dhe të konstatonin se ishin
shndëruar në dera nga magjistarja Circe. Prandaj politika e kujdesëshme e sistemit
ishte mbajtja e kësaj shtrese “lehtësisht të prekëshme nga ideologjia borgjeze” nën
kontroll me kulaç e me kërbaç duke futur në gjithë hallkat e sistemit shkollor
marksizmin shqiptar dhe mandej format e edukimit, ruajtjen në Partinë e Punës të një
raporti me përqindje të vogël inteligjence (pra përqindje të vogël oponence) dhe
qarkullimet e herë pas herëshme të kuadrit nga qytetet në zonat ende të pazhvilluara
fshatare ose pak të zhvilluara urbane, krijimi i zboreve ushtarake dhe “civile” me punë
vullnetare të dielave duke ndërtuar një mekanizëm frike dhe shtrëngimi të
inteligjencës që do t’ja hiqte dëshirën gjithkujt të mendonte të bëhej qoftë edhe kripto-
disident. Ky mekanizëm frike kishte disa kulminacione si plenumi i 1964 për letërsinë
dhe artët dhe plenumi famëkeq i 1974 që zakonisht rezultonte me “prerje kokash” (pa
diskutuar këtu procesin tragji-komik të “krijimit të armiqve në ushtri dhe ekonomi që
përgjithësisht synonte të fajësoheshin bashkëpuntorët e “njëshit” për ecurinë e keqe të
ekonomisë sidomos mbas 1970). Edhe Ismail Kadare ka qëne objekt i qarkullimit dhe
darës shtrënguese shumë herë siç mund të informohemi nga “Dosja Kadare” [21].
Zgjedhja në parlament as për Kadarenë dhe as për ndonjë tjetër nuk ishte rezultat i një
fushate elektorale ku kandidatët shpallnin pikëpamjet e tyre por një ritual komik për
konsum të jashtëm. Rruga në hierarkinë e sistemit socialist ishte në një kah (drejtim)
ku çdokush ishte i detyruar të vepronte sipas normave të cilat shprehnin një ideologji
të caktuar, atë të sistemit dhe veçanërisht pozicioni i çdo intelektuali në arsim,
kulturë, letërsi dhe artet ishte ligjërisht i lidhur me realizmin socialist. Pak a shumë
ishte ai i një ingranazhi që ose bëhet pjesë e makinës propagandistike ose flaket tej si i
pavlefshëm. Çdo njeri që do të mendonte të ecte një hap në senc të kundërt, me këtë
mënyrë kishte hapur varrin e tij me duart e veta.

c) Solzhenicin dhe Kadare si produkt intelektual i një epoke të caktuar

Kadare ishte vetëm 22 vjeç kur shkoi në Moskë dhe ishte, mendoj unë, po aq i
devotshëm për ti shërbyer sistemit socialist sa dhe mijëra studentë të tjerë edhe të
paktën për 30 vitet në vazhdim siç e dëshmon dhe vetë në një nga kujtimet e veta për
kontaktet me E. Hoxhën në 1961. Por Kadareja kishte dhe një shanc tjetër, ai përjetoi
kongresin e 20 të partisë komunistë të Bashkimit Sovjetik që hapi rrugën për një
liberalizim dhe shtet post-totalitarizëm, i cili u shtri dhe u tkur në vitet në vazhdim por
kurrë nuk u shua. Pa këtë liberalizim (apo revizionim siç quhej me terma shqiptare)
nuk do te kishte as Pasternak, as Saharov e as Sollzhenicin. Sollzhenicin merr kurajë
pas fjalës së Tvardoskit në kongresin e 22 të Partisë Komuniste të BS në 1961 dhe i
dërgon për botim “Një ditë në jetën e Ivan Denisovic”. Romani botohet në revistën
“Novij Mir” në 1962 ku ishte editor vetë Aleksander Tvardoski me aprovimin e
drejtpërdrejtë të Nikita Hrushov i cili e mbrojti në Byronë politike me sentecën e
famëshme: Brenda secilit prej jush ka një Stalin, bile edhe brenda meje ka një Stalin.
Ne duhet ta çrrënjosim këtë të keqe”. Deri në 1963 u botuan edhe tre novela të tjera të
tij dhe autori studjohej në programet mësimore të shkollës. Këto novela ishin të
fundit që u botuan në BS deri në 1990.
Sollzhenicin tentoi të merte aprovimin për “Rrethin e parë” (First Circle) por
lidhja e shkrimtarëve nuk e aprovoi botimin e librit megjithë entusiazmin që shkakëtoi
tek një pjesë e antarëve të saj. Hrushovi kishte rënë nga fuqia në 1964. Sollzhenicin u
vu në listën non-person, dmth me privim të drejtash (nuk kishte drejtë të botonte), por
asnjeherë nuk u pushua nga puna si mësues matematike. Lëvizja disidente në BS merr
përmasa të mëdha me botimin e revistës Chronicle dhe krijimin e Shoqatës së
Helsinkit në Moskë në 1970 nga Saharov e më tej në gjithë BS nga Bukovskii, Orlov
dhe Shcharanskii. Lëvizja disidente dhe Shoqatat e Helsinkit u mbështetën gjërësisht
nga literatura e quajtur samizdat, dmth botime të paligjëshme, kopjime dorëshkrimesh
kundra regjimit dhe letërsi disidente e refuzuar nga botimet legale, ku fillimet e saj që
i takojnë periudhes staliniane të paraluftës [Philip Boobbyer, Conscience under
Khrushchev, Series of Russian and Est Europian Studies]. Pas vitit 1975 u larguan me
lejen e qeverisë sovjetike rreth 500.000 refugjatë, kryesisht çifutë dhe të krishterë
evagjelistë e katolikë që u vendosën në ShBA, rreth një milionë të tjerë çifutë
emigruan në Izrael.
Pikërisht plejada e studentëve shqiptarë në Rusi dhe demokracitë e tjera
lindore do të mund të ishte avangarda liberale e një disidente të mundëshme ne
Shqipëri. Por prishja me BS e cila nuk u bë aspak për parime por ishte pragmatizmi i
klikës sunduese në Shqipëri për të ruajtur pushtetin të pa prekur nga ndryshimet
liberale që ofronte modeli i ri i zhvillimit të pas kongresit të 20, duke frenuar dhe
detyruar inteligjencën e shkolluar në demokracitë popullore të mendonte për
egzistencën fizike personale dhe jo për disidencë. Ndërsa dënohet kulti i indivit në
1956 në BS, në Shqipëri dështon tentativa e grupit, le ta quajmë pro-Hrushov, për
dënimin e kultit të individit, personat që patën guximin të kërkojnë aplikimin
kongresit të 20-të u përjashtuan nga partia si armiq duke pasur dhe konseguenca te
tjera. Në 1960 kalvari u mbyll me dënimin e Liri Belishovës duke ruajtur
përfundimisht karakterin stalinist të drejtimit të shtetit. Siç thotë Kadare në një
intervistë dhënë një gazetari rus pas 90-ës kjo “u përjetua me dhëmbje nga studentët
shqiptarë në Moskë”. Reprazaljet dhe pasojat e kësaj kohe ishin të pashëmbëllta.
Kurse kufiri shqiptar rrethohet me klon me tela me gjemba duke bërë thuajse të
pamundur arratisjen nga Shqipëria. Shënohet ndërkaq në 1973 një arratisje
spektakolare për kohën nga familja Malo nga Himara.
Kadare pra lexon Doktor Zhivagon sapo doli në qarkullim nëpërmjet rrjetit
samizdat. Siç na informon tek “Fundi i Perëndive të Stepës” ai e gjeti dorëshkrimin e
Doktor Zhivagos në një nga sirtaret e dhoma të konviktit ku banonte dhe sigurisht ka
“gjetur” edhe herë të tjera letërsi të ndaluar (Kujtojmë se Novij Mir e refuzoi botimin
e Doktor Zhivagos në 1956, por ai u botua në 1957 në Itali rusisht e italisht e në 1958
në anglisht, në të njëjtin vit merr çmimin Nobël). Kadareja boton në Rusi një libër me
poezi që u quajt jashtë termave te realizmit socialist. Kadare shkruan një libër në
dorëshkrim “Qyteti pa reklama” në Moskë (1959) në bazë të të cilit u botua në
gazetën Zëri i Rinisë në 1962 tregimi 30 faqesh me titull “Ditë Kafenesh” i cili u
akuzua “si vepër krejtësisht jashtë kohe, me moral të shthurur dhe dekadente”. Kurse
romani nuk e pa kurre dritën e botimit (Interviste e Kadaresë dhenë Tirthankar
Chanda) [22]. Shënojmë se autori tek Qyteti pa reklama ironizon prirjen për të
“fabrikuar” dokumente që vërtetojnë lashtësinë e historisë dhe falsifikuesit emërohen
në qendra kërkimore në Tiranë pa ditur se në të ardhmen e tij letrare do të kërkonte
edhe ai thesaret e trashëgimisë kulturore shqiptare të fshehura nga koha. Lexuesit
mundën ta shohin vetëm pas 1990, por narrativa e të shkruarit jashtë realizmit
socialist të romanit do ishte e mjaftueshme për të mbytur talentin Kadare që në
embrion. Por kurrë në Shqipëri nuk u realizua ndonjëherë periudha e artë hrushoviane
që i dha mundësi Solzhenicinit të njihej (duke u përdorur nga Hrushovi për të
mbështetur destalinizimin e shoqërisë sovjetike). Kurrë nuk u krijua gjithashtu ndonjë
rrjet i ngjashëm me samizdatin rus dhe bile rrezikoheshe edhe të po të lexoje Gi dë
Mopasanin dhe çdo lloj letërsie të quajtur të verdhë e jo më të shkruaje një letërsi
disidente, për ilustrim shih psh dokumentin Nr 38 nga Sh. Sinani [21]. Dhe ky fakt që
“harrohet” cektësisht nga kritikuesit e tij perëndimorë evidentohet saktë nga Peter
Morgan i cili thotë: “për të kuptuar pozicionin e tij ne duhet të dimë se Shqipëria nuk
ishte një shtet post-totalitar (ku ishte dënuar kulti i indvidit-shënimi im) ku një Havel
apo Solzhenicin mund të flasë për të vërtetat e pushtetit. Çdo shënjë e një aktiviteti
kundër revolucionar dënohej me burg, tortura dhe ekzekutim” [23]. Veçojmë këtu nga
një artikull studimor të Eno Koço frazën “njerëzit në botën e lirë ndoshta nganjëherë
harrojnë sa të privilegjuar janë të shprehin mendimet e tyre lirisht, të kompozojnë dhe
krijojnë të pa shtrënguar dhe të jetojnë në një shoqëri demokratike” [24].
Duke ju referuar prapë Sollzhenitsynit, që vite më vonë botoi një ese historike
“Çështja ruse në fund të shekullit të 20” [25], ndryshe nga librat e tjera të tij të botuar
në vitet 60, ky u prit negativisht nga opinioni perëndimor dhe u quajt si ëndër e
rikrijimit të perandorisë ruse. Pra librat që i dhanë atij një çmim Nobël lidheshin me
një epokë të caktuar dhe u përdorën nga një epokë e caktuar, nga Perëndimi
Demokratik dhe BS antistaliniane. Kjo ndoshta shpjegon pse psh Doktor Zhivago dhe
Një ditë në jetën e Ivan Denisovic i gjen sot me 1 evro tek bakuninistët e Manastiraqit
në Athinë apo te Notre Dame, kurse Kadareja ende nuk ka kaluar në fondin e tyre. Po
të supozojmë se do të botoheshin tani librat e Solzhenistyn, nuk është e sigurt se mund
të kalonin kufijtë e njohjes tej asaj kombëtare ndryshe psh nga “Ferma e kafshëve”
apo “1984” e Orwell-it që si satira përgjithësuese kanë vlera universale duke i
rezistuar makinës fshirëse të kohës. Po ashtu si librat e burgut të autorëve shqiptarë të
pas 90-ës kanë më shumë vlera njohëse për shqiptarët, por jo tej kufijve të tyre.

4. Nga Ëndërimet tek makthi i Pallatit të Ëndërave

a) Kadare, një shkrimtar novator

Por Kadare në një farë mënyre nuk ishte ai intelektuali i kllonuar që prodhonte
shablloni real-socialist por kishte një bakround më kompleks në vetëdijen e tij për
zhvillimin e ngjarjeve në kampin socialist. “Frymëzimet djaloshare” dhe “Ëndërimet”
e botuara para studimeve në Moskë vijohen në 1960 me “Ëndër industriale” dhe
“Shekulli im” në 1961, të gjitha këto vepra të frymëzuara nga transformimet social-
ekonomike sidomos ato industriale që po ndodhnin në vend. Në 1963 del në dritë
romani që e bëri atë të famshëm: “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”. Në 1964 boton
poemën “Pse mendohen këto male” duke e vendosur atë në parnasin e poezisë
shqiptare. Do të duheshin disa vite deri sa “Gjenerali ...” të përkthehej dhe botohej
në 1971 në Francë duke i dhënë atij famë ndërkombëtare dhe që, siç dokumenton Sh.
Sinani, luajti një rol fatal për të ndërsyer kritikën kundër Kadare. Një relacion për
Kadarenë që ruhet në ish-arkivin e PPSh dosja 354 e fondit 14 [22] provon kotrollin
hap-pas hapi që ushtronte sigurimi veçanërisht ndaj shkrimtarë të këtij kalibri. Ishte
gjithashtu romani ku, siç shprehet Arshi Pipa, “Ai përmbysi ligjet e shenjta te
realizmit socialist: Partia kurrë nuk përmendet, tematika socialiste është lënë tërësisht
mënjanë dhe heroi i romanit është një gjeneral armik i vendit." Dhe më tej “Duke
përshtatur strategji nga shkrimtare disidentë sovjetikë, ai vazhdoi të punojë në një
mënyrë origjinale të shkruari, e cila minoi realizmin socialist: mënyra alegorike dhe
teknika të tjera...." [26]. Bile Arshi Pipa në një artikull i cili paraprakisht ishte shkruar
për parathënien e përkthimit prej tij të “Kronikë në gur”, thekson ndër të tjera se
Dasma është një përqeshje me lëvizjet revolucionare dhe aksionet komuniste. Pipa
zbulon në veprën e Kadaresë psikanalizën frojdiste, deheroizmin, neverinë ndaj
realizmit socialist. Parathënia nuk u pranua nga botuesi i romanit por Arshi
Pipa e botoi si artikull më vete në revistën amerikane Tellos (1987) [27] dhe
Kadare e konsideroi përmbajtjen e artikullit si një denoncim të drejtpërdrejtë tek
censorët e Komitetit Qëndror ndonse më vonë u pendua për këtë akuzë.
Në 1968 botohet romani Kështjella, në 500 vjetorin e Skëndërbeut, por që koinçidoi
edhe me daljen e Shqipërisë nga traktati i Varshavës i cili mandej edhe ai u përkthye
në frengjisht. Si roman historik ai u interpretua edhe si një simbol i Shqipërisë së
rrethuar nga imperialistët dhe revizionistët dhe efekti i tij ishte pozitiv ndaj
“fenomenit” Kadare.

b) Kadare mes Shillës dhe Haribdës

Por romani që pati një kritikë mbarëpopullore, ishte Dimri i vetmisë së madhe, e
inicuar fillimisht kjo nga Frederik Shalësi, punonjës në qendrën llogaritëse me një
artikull në “Zërin e Rinisë”. Romani i perceptuar sipas artit kadarean (prandaj
Kadareja cilësohet edhe si një kronikan i shquar i periudhës socialiste), një vit para
plenumit të 4-të famëkeq u duk se do ta groposte përfundimisht Kadarenë pas një lloj
histerie kolektive kundër tij, por duket se nomeklatura e sistemit duke u nisur nga stili
kinez 3 të mira dhe dy të këqia e gjeti me vënd të mbajë 3 të mirat dhe ta vazhdojë
lojën detyrim-përcaktim ndaj Kadaresë dhe sepse kështu i ishte më i përdorshëm
sistemit. Për më tepër ky roman ishte alibia dhe mburoja e Kadaresë pasi sipas traditës
në Shqipëri librat e një shkrimtari të dënuar dërgohehin për karton (një farë turrë
drush alla-shqiptarçe) por jo një libër me figurën e E. Hoxhës. Pas suksesit në arenë
ndërkombëtare të Kadaresë me Gjeneralin, sistemi arriti të evidentojë se bëhej fjalë
për një vepër me vlera universale, që nuk i kundërvihej atij përkundrazi i shërbente
alibisë për mitin e Shqipërisë së lirë në botë. Pra këtu kemi shfrytëzmin e parë që i
bëhet talentit Kadare.
Shfrytëzimi dytë që i bën talentit systemi ishte që ai të vazhdonte të shkruante për
socializmin me pathosin e djaloshit të “Ëndërimeve” dhe fatkeqësisht talenti Kadare
nuk mund të shkruante vargje mediokre kësisoj disa krijime si dhe vargjet
emblematike “...ke mbirë si një rrap madhështor në këtë vend të lartë ku shkojnë
shtërngatat, ato rrahin të të shkulin, por ti veç vaditesh prej shqotës së tyre…”
(Shqiponjat fluturojnë lart-) që ishin nga vargjet më të bukura frymëzonin rininë
shqiptare për vite me radhë duke u kthyer njëkohësisht në bumerang në plotësinë e
fenomenit Kadare pas viteve 90.
Ka gjithashtu një pikë të përbashkët midis ideologjisë së sistemit socialist dhe
Kadaresë që nuk është shprishur edhe në raport me kohën post-totalitare (pas 1990):
miti i shqiptarëve të cilët kanë çarë rrugën e historisë me shpatë në dorë prej kohëve të
lashta, miti i një gjuhe që fillon me etruskët apo pellasgët, miti i një folklori që ka si
bashkëkohës Homerin, miti i përparësisë iliro-shqiptare në kohë të motiveve
folklorike ballkanike etj të cilat në tërësinë e tyre i japin Kadaresë vendin e
shkrimtarit kombëtar. Kjo tematikë gjërësisht e lëvruar nga Fatos Lubonja, Pirro
Misha, Malcolm, Valtchinova etj dhe në teza doktorate apo masteri si ajo e A. Çelës
[28], etj do të kërkonte një shqyrtim të veçantë. (Shënojmë se fjala mit është përdorur
sipas përkufizimit që i japin autorët e lartpërmendur këtij termi). Por mund të themi se
narrativa e Kadaresë dhe historiografia zyrtare socialiste në këtë mënyrë u përputhën
pa sforcim në një formë të tillë që amplifikuan njera tjetrën. Atë pra që thoshte
Eqerem Cabej, Stefanaq Pollo, Kristo Frashëri e të tjerë për historinë Shqiptare në një
farë mënyre i gjen të letrarizuara tek romanet historikë. Pra aq sa është sponzorizuar
Kadareja nga sistemi, siç shprehet K. Frashëri, jo më pak sponsorizim ka pasur edhe
ai vetë (dmth K. F) dhe historianë të tjerë për kontributin e tyre në krijimin e një
historiografie që sidoqoftë është në shënjestrën e studjuesve të sotëm. Duke studjuar
në programe shkollore letërsinë e miteve të letrarizuara nga Kadare apo autorë të tjerë,
rezulton që ishte sistemi që shrytëzonte Kadarenë dhe jo e kundërta.
Por ndërkaq profili i Kadaresë bëhet më i plotë pas botimit të vëllimi
“Emblema e dikureshme” në të cilin reshtohej si tregim i fundit dhe “Nëpunësi i
Pallatit të Ëndrave” që më vonë u publikua si Pallati i Ëndrave (perlat shpesh fshihen
në pika të parëndësishme për t’ju shpëtuar censoro-grabitësve). Kadare si shumë herë
të tjera është në shënjestrën e kritikës dhe kjo evidentohet dhe në rang ndërkombëtar.
Një fragment i botuar nga arkivi i vitit 1984 i Radio Free Europe për Seancën Plenare
të Lidhjes së Shkrimtarëve të 1982 na sjell kritikën e Dritëroit ndaj Kadare në tre
pika: 1. Tendenca e Kadaresë për të shkruar romane historike megjithë vlerat
edukative të saj, nuk duhet të bëhet në dëm të realizmit socialist 2. Duke ju referuar
shkrimeve të fundit Kadaresë, Dritëroi i thotë atij: “ne nuk mund të jemi plotësisht
dakord me to për shkak të ideve dhe problemeve të trajtuara subjektivisht,
modernizim i egzagjeruar dhe aktualizimi i temave të vecanta që sjellin interpretime
të ndryshme” 3. mandej kritika e tij bëhet më pikante kur i referohet “Nëpunësit të
pallatit të ëndrave” : Kriteret e Tabir sarait janë jo mos pranimi i influencave të
jashtme por mbrojtja prej tyre, jo qarkullimi por izolimi, e si rezultat jo rekomandimi
por mosrekomandimi” dhe më tej “termat si influenca të huaja, qarkullim, izolim që
autori i përdor me ironi, cilës periodë, cilit vend, shtet dhe sistem social i referohen?”
[29]. Çuditërisht edhe Peter Morgan (kritik letrar i cili ka bërë një studim të plotë të
veprës së Kadare) 20 vjet më vonë, pasi e quan Pallatin e Ëndrave kryevepër dhe
roman politik në traditën e George Orwell dhe Franz Kafkës, vë re të njëjtën gjë dmth
që vendosja e ngjarjeve të Tabir Sarait ngjan si në Moskë, Beograd, Tiranë apo çdo
kryeqyetet tjetër lindor. Romani përkthehet vetëm në 1990 në frengjisht nga shtëpia
botuese Fayard dhe në parathënie të librit thuhet se “Kadare ashtu si Volteri përdor
alegorinë politike për të kritikuar regjimin shqiptar dhe ekspozuar lirisht idetë e tij”.
Këto përkojnë në kohë me kritikën ndërkombëtare dhe veçanërisht atë të Fadil
Hoxhës (ish lider i lidhjes komuniste jugosllave për Kosovën) i cili e kish akuzuar
Enver Hoxhën drejtpërdrejt për izolimin e Shqipërisë. Me kritikën dërmuese të
Dritëroit duket se Kadare e kishte “mbushur kupën” dhe goditjen, pa dorashka, ja dha
vetë Ramiz Alia që asistonte në këtë seancë plenare: "Populli dhe partia të ngritën ty
në Olymp, por në qoftë se ti nuk u qëndron atyre besnik, ata do të rrëzojnë pastaj në
humnerë" [8, 9]. Romani i tij u hoq nga shtypi ndërsa shumë njerëz prisnin arrestimin
e Kadaresë.
c) Inteligjenca shqiptare është po kaq mëkatare sa Kadare në mbështetjen dhe
shëmbjen e sistemit.

Duke përmbledhur do të thoshja se Kadare në fillimet e tij letrare duhet të ketë besuar
në epërsinë e sistemit socialist, ngjarjet e 56-61 sollën një bakround të ri latent për
socializmin e zbatuar dhe raportin e letërsisë me të, dmth realizmin socialist, që e
orientuan atë drejt adaptimit të një qëndrimi të dyfishtë (doublethink), praktikisht nga
njera anë i jepte sistemit në fuqi haraçin si rrogëtar i tij ashtu siç bënin të gjithë dhe
nga ana tjetër, me krjimtarinë e tij drejt fiksioneve historike, i kundërvihej realizmit
socialist që me “Gjeneralin ....”. Ridalja e tij në Europë ndoshta ka shënuar
përfundimisht shfryrjen e tullumbaces socialiste në memorien e tij. Pamvarësisht
kritikës që i bëhet Kadaresë si konjukturist, dënimi i totalitarizmit dhe izolimit të
Shqipërisë nëpërmjet veprës alegorike të Pallatit të Ëndrave mund të konsiderohet si
vepra e parë e qartë kundra sistemit dhe Kadare pas viteve 90 thotë “Sikur asgjë
negative të mos kish bërë, edhe vetëm projektimi dhe realizimi i izolimit do të
mjaftonte për ta dënuar sistemin socialist” duke qëne konsistent me romanin në fjalë.
Dhe si e tillë është konsideruar nga opinioni publik ndërkombëtar. “…asnjë nga ata që
kanë lexuar Pallatin e Ëndrave, një nga veprat madhore të Kadaresë, nuk është e
mundur të pranojë epitetin përbuzës që i vihet si çirak partie,” shprehet Malcolm,
autor i një kritike letrare objektive ndaj Kadaresë [30]. Pra s’ka pse të rendim mbas
gjurmëve kur kemi ujkun.
Vitet 80 mbas Pallatit të Ëndrave ngjajnë më shumë me një periudhë aparente
letargjike ku Kadare refuzon të japë haraçin frymëzues për realitetin socialist.
Kadareja i viteve 80 padyshim nuk është më ai i viteve 60 kur sapo kishte filluar
karrierën letrare.
Shtëpia botuese Naim Frashëri ndërmerr botimin e veprave të plotë të
Kadaresë ku mungon vëllimi i 11 (dmth Pallati i Ëndrave) dhe nga fundi i
dhjetëvjeçarit botohet romani Gjakftohtësi (1988). Duket sikur talenti Kadare e
mbaroi shkëlqimin e tij por koha tregoi të kundërtën.
Kadareja bënte, siç shprehet vetë, një letërsi normale në një vend anormal. Ajo
pjesë e inteligjencës shqiptare të formuar në kohën e socializmit dhe që ashpërsisht i
kundërvihet Kadaresë duhet të kuptojë sentecën e famëshme nga bibla të Krishtit i cili
i tha turmës që do godiste me gurë një vajzë të përdalë: “...le të qëllojë së pari ai që
nuk ka mëkate në kurrizin e vet”. Kadareja ishte më së pari autori i preferuar i
inteligjencës shqiptare e cila ka dhe po aq mëkate sa ai në mbështetjen dhe shëmbjen
e sistemit socialist.

Literatura

[1] Barry Baldwin, shfaqur në internet në http://www.readysteadybook.com,

26/09/2008)

2. David Bellos, The Complet Review, volumi 4, maj 2005

3 Peter Morgan, The Modern Language Review, 1 Prill 2002

4. Savkar Altinel (TLS, December 7, 1990) referencë e cituar nga Baldwin

5. Imogen Foster “The New Statesman, 7 tetor 1994)

6. Julian Duplain (TLS, 30 Shtator 1994)

7. Vasil Qesari, “Le phenomen Kadare”, Colloque International, Paris X, 2008

8. Uwe Stolzmann, “Neue Zürcher Zeitung” (Zvicër)-16-10-2003)

9. Stephen Schwartz, The Weekly Standard në 24 mars 1997

10. Stephen Schwartz, Contemporary Poetry Review, Under Empty Skies Falconers
Weep" , http://www.webdelsol.com/CPR/Schwartz/falconers.htm

11. Noel Malcolm, The New York Review of Books, Volume 45, 9 prill, 1998

12. Ismail Kadare, The New York Review of Books, Volume 45, 9 prill, 1998

13. David Binter, New York Times, 6 dhjetor 1990, ribotuar tek http://www.gazeta-
albania.net/news.php?id=18696

14. Robin Smith, London Observer, 7 Prill 1991

15. Renata Dumitrascu, http://www.mobylives.com/Dumitrascu.html , 2005, “Java”

në 2007.

16. Miranda Vickers and James Pettifer, Albania: From Anarchy to a Balkan Identity
(London: Hurst, 1997), p. 1

17. Ismail Kadare nga fjala e pronocuar me marrjen e çmimit në 2005.

18. Anne Fuchs, German Life and Letters, Volume 60 Issue 2, Pages 261 - 275

Published Online: 23 Mar 2007

19. Fatos Lubonja (E drejta e viktimave për të parë dosjet

http://perpjekja.blogspot.com/ tetor 2008)

20. Agllaia Zoto, “Kinigontas to apragmatopiito oniro-Duke ndjekur një ëndër të

parealizueshme”, Athinë (1996).

21. Shaban Sinani: "Një dosje për Kadarenë", Tiranë 2005

22. Intervistë e Kadaresë dhenë Tirthankar Chanda, cituar nga Baldwin

23. Peter Morgan, Creativity under communism: Australian 27 korrik 2005

24. Eno Koço, Shostakovich, Kadaré and the nature of dissidence: an Albanian view,
Musical Time, 2005.
25. Alexander . Solzenitsyn, “Le question russe a la fin du 20-ieme siecle”, Fayard,
1994.

26. Arshi Pipa "Letërsia bashkëkohore shqiptare", Columbia University Press, New
York, 1991

27. Arshi Pipa, Tellos (1987), Cituar nga Malcolm

28. a) Fatos Lubonja, The poisoned mushrooms and the Balkans in 2030,
Südosteuropa Mitteilungen (01/2002). b) Galia Valtchinova: Ismail Kdare's The H-File
and The Making of the Homeric Verse: Variations on the Works and Lives of M. Parry and
A. Lord. Përpjekja 15-16 (Tirana, 1999), pp. 13 - 38. c) S. Schwandner - Sievers, B. Fischer
(eds) Albanian Identities: Myth and History, London: Hurst, 2002. d) A. Çela,
‘Orientalism’ in service of Contemporary National Identity Building in Albania: The
literary work of Ismail Kadare, Budapest, 2006.

29. Radio Free Europe, Comment about attaks against I. Kadare, Research 5 Prilll
1982

30. Noel Malcolm, In the Palace of Nightmares, New York Review of Books, 44 (6
Nëntor, 1997), faqe 24