1

3/2012

Iniciativa pr KOMRA

Iniciativa pr KOMRA

HYRJE

!Ndryshimi i

paradigms

morale?

Profesor, Zharko Puhovski (arko Puhovski)

KOMRA, si sht e njohur, sht ambicie, e pakta n shikim t par, elementare, e thjesht, madje: modeste; nuk sht fjala pr asgj tjetr, pos pr at q t arrihet, disi, deri te regjistrimi i sakt, zyrtar dhe objektiv i krimeve t lufts dhe i shkeljeve t tjera t rnda t t drejtave t njeriut, pranimi i viktimave dhe i vuajtjeve t tyre si dhe arritja deri tek pengimi i prsritjes s krimit. Megjithkt, sht fakt se kjo ambicie modeste me vite t tra prkundr veprimit t shum veprimtarve dhe veprimtareve dhe mbshtetjes t nj pjese t opinionit publik n hapsirat e ish Jugosllavis po prballet me vshtirsi t panumrta n realizimin e saj, me pengesa, si politike, ashtu edhe morale, si ideologjike, ashtu edhe nacionaliste, si juridike, ashtu edhe t natyrs historike. Arsyet e ksaj nuk jan vetm me prejardhje lokale; sht e gabuar - edhe pse po aq popullor pikpamja e kundrt nacionaliste, e cila gjithkund niset nga besimi se vetm tek ne ekziston nacionalizmi i till, patriotizmi i interpretuar n mnyr primitive, n prgjithsi: praktika ahistorike. Sepse, ajo q ndodhet n ann tjetr nuk mund t reduktohet vetm n loj politike t nacionalistve t reformuar t paslufts. N ann tjetr, njmij vite t historis politike dhe t historis s kulturs, fatkeqsisht, nuk ekzistojn vetm n Ballkanin shkmbor . Kjo, thjesht, sht prfundimi i pashmangshm i cilsdo analiz t literaturs paksa m serioze filozofike, teologjike si dhe t literaturs tjetr. Pothuajse n vet fillimet e tradits evropiane (menjher pas dictumit t njohur t Heraklitit mbi luftn si baba t t gjitha sendeve) qndron formula e Aristotelit, e cila thot: Aftsia e vrtet morale e personit kalbet n paqe dhe lulzon n luft. Pikrisht kjo sht ajo q, mutatis mutandis, e gjejm ndr shekuj n veprat formative teorike dhe beletristike, e pastaj edhe n tekstet shkollore obligative; pra, sht fjala mbi konceptin, i cili tregon se si lufta sht konteksti i vrtet i njohjes s vlerave m t larta njerzore, rast n t cilin natyra heroike e njeriut (para s gjithash, gjithsesi, e mashkullit) prfundimisht mund t shfaqet n plotsin e vet.
Iniciativa pr KOMRA

Nj koh n Evrop sht br anketa, me t ciln jan prfshir lo. ooo student, kurse jan krkuar prgjigje n pyetjet e mposhtme: far sht qndrimi juaj ndaj atyre t cilt kan luftuar n Luftn e Dyt Botrore, ka, eventualisht, i shihni pr t madhe gjykatsve t asaj lufte, kurse pr ka ua keni lakmi? N pyetjen e fundit, 3/4 e studentve jan prgjigjur se si ua kan lakmi pr faktin se kan qen n situat t rrezikojn jett e tyre pr idealet, n t cilat kan besuar. Pra, percepcioni i studentve ka qen se jetojn n kohn e tashme (t jo-lufts), n t ciln nuk mund t dshmohen, ndryshe nga ata t cilt, duke jetuar n epoka historike, kan mundur t dshmojn bindjet e tyre.

Dhe babai im gjithnj m ka N variante t ndryshme, n Greqin klasike, n t drejtn romake, n skolastikn e hershme, thn: M shum e dua kroatin me fjal t tjera, n variantet e prballura t e ndershm se sa serbin. ideologjis katolike ose t filozofis moderne, (Marija Veerina) prher prsritet teza e cila drejton n pikpamjen e cila, ashtu, sht br pik e prbashkt e tradits (jo vetm asaj perndimore): pranimi i vrtet i pikpamjes s qndrimit moral dshmohet me gatishmrin e tij ndaj t dyja skajeve n flijimin e jets vetjake dhe n marrjen e jets s tjetrit. Vetm ather mund t konsiderohen t dshmuara prkushtimi, dashuria, dedikimi ndaj ndonj pikpamjeje, doktrine, besimi, kombi etj. Gjendja e ktill i sht kundrvn tezs legjendare t Clausewitzit se lufta sht vazhdim i politiks me mjete t tjera. N kohn ton kjo kurrsesi m nuk mund t thuhet, kur kihet parasysh fakti se sfera e sotme politike (edhe pse para s gjithash n mnyr demokratike e strukturuar) jeton nga kompromisi (lufta, s kndejmi, shum m par dshmohet si gjendje e jashtzakonshme la Carl Schmitt).
N kt mnyr, megjithkt, vendoset paradoksi i ri nga pikpamja morale tradicionale kur shikohet, kompromisi, sidoqoft, sht vshtir i pranueshm sepse, drejtprsdrejti, on n komprometimin e njfar pozicioni moral, me fjal t tjera, n relativizmin e tij kur ke parasysh rrethanat realisht ekzistuese dhe, s kndejmi, n m t keqen q veprimtarit t presupozuar moral n prgjithsi mund ti ndodh. Kompromisi, vshtruar nga pikpamja politike (demokratike) sht, prkundr ksaj, ajo gjja m e lart q mund t arrihet, sepse, parimisht, niset nga pandehma (jo-m-luftarake): e di se nuk mund t fitoj. Natyrisht, asnj njeri i arsyeshm nuk i qaset kompromisit n situatn konfliktuoze nse e din (ose, shpesh, beson) se ekziston far shansi pr fitore. Vetm ather kur jemi t sigurt se nuk ka mundsi pr fitore, kompromisi bhet i logjikshm dhe zgjidhje e arsyeshme. Me nj fjal, kompromisi, q sht baza e politiks bashkkohore, nuk on (drejtprsdrejti) n luft, prkundr radikalizmit moral, absolutizmit ose fundamentalizmit, q, m s shpeshti, shpiejn n konflikt e, madje, edhe n luft. N kohn e paslufts, e, madje, edhe n at pas luftrave (post)jugosllave, kto intuicione morale fundamentaliste, q trimrin e konsiderojn shenj themelore t njerzis, kurse luftn kontekst t privilegjuar t dshmimit t trimris, ken veprim edhe n gjendjen e ftoht. Veprojn, pr shembull,si arsyetim moral pr gnjeshtrn mbi viktimat (tonat dhe t atyre), ose, e pakta, si mbshtetje pr shmangie nga e vrteta, sa t jet e mundur m shum e me qllim q, sado pak
Iniciativa pr KOMRA

q t jet e mundur, t ruhet fotografia e nevojshme e gjendjes n t ciln ne plotsisht kemi t drejt, kurse ata jan plotsisht fajtor. Ata, t cilt, megjithkt, ngulin kmb n t vrtetn, sigurisht n at t vrtetn t ciln zyrtarisht do ta garantojn organet e zgjedhura t shteteve pasjugosllave ithtart e KOMRA-s, pr shembull paraqiten si shprndars t llojit t vet t ndejave t paslufts. Dhe pr kt arsye ballafaqohen me t gjitha rezistencat, t cilat deri tash jan shfaqur (dhe do t ket ende, kjo sht fare e sigurt). Vrejtja mbi rrnjosjen e fuqishme t ktyre rezistencave n historin e gjithmbarshme (dhe jo vetm n ate lokale) nuk shrben pr dekurajimin e gjith asaj q e bn KOMRA, por, e kundrta e ksaj, si vrejtje pr at se sht fjala pr nj detyr afatgjat t rndsishme. Pr at se sht fjala, prfundimisht, mbi at q t prmbysen modelet e pakontestuara morale, se, me nj fjal, zbulimi dhe botimi i t s vrtets perceptohet si vlera m e lart n bashksi madje edhe si heroizm i kohs son.

Zharko Puhovski, profesor i filozofis n Fakultetin Filozofik n Zagreb, antar i ekipit rajonal t avokuesve publik

AKTUALE T REJA MBI KOMRA-N

!Lajm mbi

procesin e

KOMRA-s n Programin e

Par t Radios s Malit t Zi

Tem e emisionit Evropa n programin e par t Radios s Malit t Z m 6 janar t vitit 2012 ka qen Nisma pr KOMRA-n. Me kt rast, mysafire n emision ka qen Mirela Rebronja, PR koordinatore e Nisms pr KOMRA-n n Malin e Zi. Pas prkujtimit t dgjuesve lidhur me rndsin e themelimit t komisionit rajonal, e cila do
Iniciativa pr KOMRA

t merret me vrtetimin e krimeve t lufts dhe t shkeljeve t tjera t rnda n territorin e ish Jugosllavis n periudhn 1991-2001, si dhe n rezultateve, t cilat Koalicioni KOMRA deri tash i ka realizuar n fushn evropeizimit t shoqrive post-jugosllave, Mirela Rebronja ka folur mbi nevojn e institucionalizimit t Nisms dhe pr pjesmarrjen aktive t t gjitha vendeve t rajonit n themelimin sa m t shpejt t KOMRA-s. Gjat emisionit sht br fjal edhe pr takimin e mbajtur kohve t fundit t ekipit rajonal t avokuesve publik me kryetarin e Malit t Zi, Filip Vujanoviin, letrn e prkrahjes KOMRA-s t drejtuar kryetarve t t gjitha vendeve t ish Jugosllavis, t ciln e kan nnshkruar 155 artist nga i tr rajoni si dhe mbi paraqitjen si mysafire n Podgoric t shfaqjes Hipermnezioni, me qllim t promovimit t Nisms KOMRA. Ngaq shfaqja mysafire Hipermnezionin Podgoric, me qllim t E vrteta nuk mund t jet promovimit t nisms pr KOMRA-n, ka zgjuar shum interesim, selektive, ajo sht faktike dhe e udhheqja ka dshiruar t zbuloj se si ka ardhur deri te ai matshme. (Dino Mustafiq) bashkpunim dhe, s kndejmi, Mirela Rebronja ka shpjeguar se porosia, t ciln e bart kjo shfaqje, n t vrtet sht pjes e asaj q, kur t themelohet, do t arrij KOMRA, kurse kjo sht q krimet dhe fatet njerzore t mos harrohen, q mbi to t flitet pavarsisht se sa e rnd mund t jet kjo, sepse vetm kshtu shoqrit postjugosllave mund t lvizin prpara, t liruara nga barra t ciln e bartin tash e 20 vite dhe ka shtuar se Koalicioni pr KOMRA-n do t vazhdoj me aktivitete t ngjashme edhe n t ardhmen dhe e gjith kjo do t bhet me qllim t prkujtimit t opinionit lidhur me rndsin e procesit t ballafaqimit me t kaluarn dhe themelimit t KOMRA-s.

!Mentor

Agani sht zgjedhur antar i Ekipit Rajonal t avokimit nga Kosova

Mentor Agani, ligjrues dhe analist politik Mentor Agani, ligjrues n Departamentin e Sociologjis dhe Politikologjis n Universitetin e Prishtins, do ta udhheq procesin e avokimit publik n Kosov. Agani mban kurse mbi teorit e kombit, nacionalizmit dhe transformimet globale. Po ashtu sht edhe producent dhe moderator n Radio Televizionin e Kosovs. Ka qen zvends i Drejtorit n Kosovar Civil
Iniciativa pr KOMRA

Society Foundation, si dhe kryeredaktor dhe redaktor prgjegjs i revists Ura, t ciln e boton Qendra pr Studime Humanistike Gani Bobi. N gjuhn shqipe ka prkthyer librin Kombet dhe nacionalizmi t autorit Ernest Gelnera. Ka qen ligjrues mysafir n qendrn pr studime evropiane t Universitetit t Harvardit, Minda de Gunzburg, 2006-2007.

!KOMRA
pr shkak t fmijve

sht e nevojshme

konferenca n Kikind kushtuar viktimave dhe pajtimit

Imre Kabok dhe Hilda Banski vendosin kurorn n prmendoren shenj e gjermanve t rn, Kikind, 27.01.2012. Me rastin e dits s prkujtimit t viktimave t holokaustit, komuna e Kikinds, Shoqata e lufttarve t luftrave t viteve 90-t dhe Kshilli i personave me invaliditet t komuns s Kikinds kan prgatitur nj takim pr hulumtuesit e holokaustit, viktimave t Lufts s Dyt Botrore dhe Veteranve t luftrave n B dhe H. Tubimi i mbajtur me datn 27 janar 2012 n Kikind sht quajtur Kontributi yn pr pajtimin T mos i harrojm njerzit, t cilt nuk jan m . Takimi iu ka ofruar rastin viktimave, t cilat i prkasin gjeneratave t ndryshme, q reciprokisht t dgjojn njri-tjetrin si dhe t njihen me iden e KOMRA-s, trupat q viktimat i kan menduar, n mnyr q ti ndihmojn vetvetes ti tejkalojn traumat e lufts dhe t korrigjojn dmin, t shkaktuar nga shkelja e t drejtave t njeriut. Konferencn e ka hapur kryetari i komuns s Kikinds, Ilija Vojinoviq (Ilija Vojinovi), me nj minut heshtje pr t gjitha viktimat. Ai ka shtruar pyetjen si mundemi ne ti kontribuojm arritjes deri te pajtimi, n mnyr q tiu mundsojm viktimave e tua kthejm dinjitetin , kurse lufttart e dikurshm t riintegrohen n shoqri. Zoran Kosiq (Zoran Kosi) kryetar i Shoqats s lufttarve t viteve 90-t, ka theksuar faktin se n Kikind sot ka disa varreza masive, n t cilat gjenden trupat e qytetarve gjerman, t t ashtuquajturve vorbat danubiane, t cilt pas Luft s s Dyt Botrore pushtetet e athershme n mnyr masive i kan persekutuar. Olga Knezheviq (Olga Kneevi), kryetare e komuns hebraike t Panevs, ka paraqitur t
Iniciativa pr KOMRA

dhnn se n Kikind para lufts kan jetuar 551 hebrenj, kurse Lufts s Dyt Botrore i kan mbijetuar vetm 16 prej tyre. Suzana Mezei (Zsuzsanna Mezei) nga Arkivat e Vojvodins, antare e Komisionit t przier serbo-hungarez pr hulumtim t krimeve t lufts n periudhn prej vitit 1941 deri n vitin 1948, ka paraqitur zbulimet e saj deri tek t cilat ka arritur n hulumtimin e likuidimeve, t cilat pas lirimit n vitin 1944 i ka kryer pushteti komunist: n Serbi, pas Lufts s Dyt Botrore, jan likuiduar rreth 10 000 persona, ata t cilt jan konsideruar bashkpuntor t okupatorit (kryesisht t gjermanve dhe hungarezve). Pas lirimit, nj numr i gjermanve jan drguar n llogore ku prej tyre jan vrar 33 642. Tibor Zaharoviq (Tibor Zaharovi), nga Shoqata e Romve Devleski Urma, ka theksuar se shoqata e tij e prkrah themelimin e KOMRA-s dhe pajtimin e prhershm n rajon. Ai ka prmendur se si, sipas disa t dhnave, n Evrop, para Lufts s Dyt Botrore, kan jetuar rreth tre milion Rom, kurse jan vrar rreth 1 300 000. Duke e hapur panelin kushtuar procesit t KOMRA-s, Dinko Gruhonjiq (Dinko Gruhonji), kryetar i Asociacionit t Pavarur t Gazetarve t Vojvodins dhe antar i ekipit Rajonal t avokuesve publik t KOMRA-s, i ka njoftuar t pranishmit me procesin e KOMRA-s. Sot, prap, lajme mbi disa ngjarje t shmtuara e kan prfshir rajonin , ka aluduar ai n dhunn e kryer mbi tifozt kroat. N kto ngjarje marrin pjes fmijt. Ata, n t vrtet, nuk jan fajtor pr kt. N mas t madhe fajtor jemi ne, sepse t rinjt nuk e dijn se far ka ndodhur gjat luftrave prindrit dhe shoqria nuk iu tregojn asgj mbi at. Ose, nse iu tregojn, ather iu tregojn n mnyr t njanshme dhe anuese. Pr shkak t ktyre fmijve sht i nevojshm KOMRA., ka theksuar Dinko Gruhonjiq. Zoltan Moldvai nga Kshilli i personave me invaliditet i komuns s Kikinds ka thn se personat me invaliditet nga Kikinda e prkrahin KOMRA-n, sepse ata m s miri e dijn se far do t thot kur e humb dik . N panelin Kontributi yn pr pajtimin , Branislav Kavaliq (Branislav Kavali) nga Shoqata Krahinore e lufttarve t viteve 90-t ua ka kujtuar t pranishmve se pikrisht ushtart m s shumti e urrejn luftn dhe dshirojn t vrtetojn se kush far ka br. Kshilli krahinor i Shoqats s lufttarve t viteve 90-t e prkrah themelimin e KOMRA-s dhe do ti kontribuoj promovimit t tij. Procesi i KOMRA-s sht i rndsishm edhe pr shkak t viktimave t cilat kan psuar, por edhe pr shkak tonin, q kemi marr pjes n luft. Pr shkak t krimeve t individve, ne t cilt n luft jemi sjell n mnyr t ndershme dhe t cilt n luft kemi shkuar me thirrjen e shtetit dhe nga obligimi ndaj tij jemi n pozit q t na prshkruhet faji kolektiv. Pr shkak tonin, ato fakte duhet t vrtetohen, ka prfunduar ai. Pjesmarrsit, pas prfundimit t konferencs, kan vn kurora n vendet e kujtimit pr viktimat kikindase: prmendoren-shenj e viktimave t Lufts s Dyt Botrore, pllakn prkujtimore n vendin n t cilin deri n Luftn e Dyt Botrore sht gjendur sinagoga dhe prej t cilit hebrenjt jan drguar n llogore, dhe prmendoren-shenj pr gjermant e vrar n vendin e varrezs masive me trupa gjerman.
Iniciativa pr KOMRA

!Huligant

n konferencn e Kikinds

e kan penguar Zheljan Mrakun (eljan Mrak) t marr pjes

E gjith kjo dshmon se komisionet mund t jet shum t dobishme dhe se nuk sht i vrtet gjykimi prmendsh i shqiptuar se komisionet nuk zgjidhin asgj. (Igor Mekina)

rregullimet dhe sulmet mbi shtetasit e Kroacis, t cilt kan ardhur n Serbi pr t prkrahur reprezentacionin e tyre n kampionatin evropian n hendboll, i kan penguar edhe disa nga pjesmarrsit e paralajmruar nga Kroacia, t cilt kan dshiruar t marrin pjes n konferencn n Kikind. rregullimet kan filluar me datn 22.01. t vitit 2012, para ndeshjes Kroacia Spanja. Ather ka shprthyer rrahja n nj kafeteri n qendr t Novi Sadit, e cila pastaj sht bartur n rrug. Dhuna ka vazhduar pas ndeshjes Kroacia Franca, me datn 24.01. t vitit 2012, kur dy huligan jan burgosur, sepse n qendr t Novi Sadit i kan sulmuar pes shtetas t Kroacis dhe me at rast dy prej tyre i kan lnduar leht. T njjtn mbrmje grupi prej njzet huligansh, n dalje t Novi Sadit, e ka hedhur me gur kolonn e automobilave dhe t autobusve, n t cilat kan qen tifozt e reprezentacionit kroat. Jan dmtuar 36 automobil, kurse dy tifoz me lndime n kok dhe njri i therrur me thik jan drguar pr prkujdesje mjeksore n qendrn klinike t Novi Sadit. N kryeqytetin e Vojvodins jan djegur disa automobila me tabela t regjistrimit t Rijeks, Ogulinit dhe Shibenikut. Mediat citojn se sulmuesit i takojn grupeve t tifozve Delije dhe Firma, si dhe lvizjes djathtiste Obraz. Mediat kroate kan shnuar shum incidente t tifozve edhe n Kroaci. Katr huligan t maskuar e kan shkatrruar klubin e pakics kombtare serbe n Split pas prfundimit t ndeshjes Kroacia Serbia me datn 27.01. t vitit 2012. N Vukovar, n t njjtn mbrmje, sht sulmuar objekti hotelier Tri rue, sht hedhur me gur selia e SDSS-a, kurse jan thyer edhe dyert n kafeterin Maritimo n qendr t qytetit. N qendrn historike t Dubrovnikut, n kishn ortodokse Blagovetenja jan thyer dy xhama. Mbrojtsi nga Osijeku Zheljan Mrak, antar i Koalicionit pr KOMRA-n, i cili n Kikind sht dashur t flas mbi procesin e KOMRA-s, sht detyruar q, pr shkak t shkallzimit t dhuns, t lajmroj shkuarjen n konferenc. Letrn e tij pr pjesmarrsit, t ciln po e japim, e ka lexuar Zoran Kosiqi.
Iniciativa pr KOMRA

Letr e mbrojtsit nga Osijeku, Zheljan Mrak, drguar pjesmarrsve t tubimit n Kikind:

Mbrojtsi nga Osijeku, Zheljan Mrak I dashur Zoran, T lutem ti prshndessh pjesmarrsit e tubimit t sotm dhe tiu tregosh pr mosardhjen time. Supozoj se nuk kam nevoj q s teprmi t shpjegoj arsyet e mungess sime. Ja, ka ndodhur q, prap, t jemi n marrdhnie t tendosura dhe q pr shkak t veprimeve t marra t nj pakice objektive jeta nuk mund t zhvillohet normalisht. sht e njohur se lufta e tifozris sht shprehje e gjendjes n vendet tona dhe q ajo shpreh rregullimet e rnda n shoqrit tona. sht e kuptueshme q ekzistojn dallimet, por, e pakta mua nuk m sht e qart prse e gjith kjo manifestohet n formn dhe n mnyrn e till. Fare qart: sot nuk vij n tubimin e sotm prej friks nga pasojat e udhtimit npr Vojvodin deri tek ju jan t mjaftueshm tre budallenj rrugs q ta ndrroj autobusin! Derisa tubimi juaj merret me shkaqet dhe pasojat e situatave jonormale nga e kaluara e prbashkt, na mbetet, fatkeqsisht, t vrtetojm se si dhuna ende nuk sht zmbrapsur para arsyes dhe se do t nevojiten ende shum prpjekje deri te normalizimi. N kt rast, viktima jam un, sepse m sht pamundsuar nderimi i shoqrimit me ju dhe puna n tema shum interesante dhe t rndsishme , me t cilat do t merreni sot. Shpresoj, megjithkt, se prpara vetes kemi koh m t mira. Ju dshiroj shum suksese n punn e sotme dhe gjith fatin e mir n t ardhmen, dshiroj q t keni sukses n misionin tuaj fisnik dhe q puna juaj ti kontribuoj t ardhmes m t mir prmes vlersimit m t mir t s kaluars. sht e njohur se atyre, t cilt nuk kan msuar nga e kaluara, jan t gjykuar q kjo e kaluar tiu prsritet. Edhe njher ju lutem q ti keni parasysh arsyet e mungess sime dhe keqardhjen time pr kt shpresoj, sidoqoft, se suksesi n punn tuaj nuk do t mungoj. Prshndetje t przemrt dhe shum sukses n pun! Zheljan Mrak

Iniciativa pr KOMRA

!Prvojat

gjermane mbi pajtimin n Ditn

ndrkombtare

t Holokaustit

Organizatat udhheqse pr t drejtat e njeriut nga rajoni i ish Jugosllavis jan tubuar n simpoziumin ndrkombtar me titullin e puns Pajtimi n Ballkan shtjet juridike dhe politike , t cilin me datn 27.01. t vitit 2012 e ka organizuar Instituti pr Evropn Lindore i Universitetit t Lir t Berlinit. N mnyr simbolike i mbajtur n ditn e kujtimit t holokaustit, seminari, pjesmarrsit e t cilt jan mbledhur pr shkak t kmbimit t informatave dhe konsultimeve reciproke, i ka njoftuar edhe me nismat gjermane pr pajtim n Ballkan. Tubimin e kan hapur me prshndetje solemne Verner Veth (Werner Vth), nnkryetar i Universitetit t Lir, dhe ambasadort e Kroacis dhe Serbis n Gjermani, Miro Kova (Miro Kova) dhe Ivo Viskoviq (Ivo Viskovi). Profesori Veth ka theksuar rndsin e ktij seminari me faktin se prpunon temn kye n lidhje me zhvillimin e Ballkanit temn e pajtimit. Profesori Viskoviq ka trhequr paralelen midis Lufts s Dyt Botrore dhe konflikteve t viteve nntdhjet: Luftrat n territorin e ish Jugosllavis kan prfunduar pa fitimtar t qart dhe humbs t qart dhe, s kndejmi, pajtimi sht m i vshtir. Mbi t gjitha, pajtimi vjen s bashku me arsimimin sot profesort duhet n mnyr m t ashpr t diskutojn me studentt

Pajtimi n Ballkan shtjet juridike dhe politike, 27.01.2012, Berlin

Iniciativa pr KOMRA

se sa gjat viteve nntdhjet, sepse n programet arsimore jan prngjallur narrativat e shtrembruar , q nga t rinjt krijojn nacionalist militant. Rajoni duhet ti kundrvihet ksaj me an t akteve vendimtare t elits politike, si sht Rezoluta mbi Srebrenicn, dhe me an t procesit t shoqris civile, si sht Nisma e Igmanit. N fjaln e tij t hyrse, profesori Hervig Rogerman (Herwig Roggemann), profesor i Universitetit t Lir, ka shprehur knaqsin q temn e pajtimit n hapsirat e ish Jugosllavis koht e fundit e kan tematizuar edhe kryetart e Serbis dhe t Kroacis.

10

Mirsad Tokaa (Mirsad Tokaa) nga Qendra hulumtuese dokumentuese Federacijsko Sarajevo, ka konstatuar se si fjala pajtim nga pak sht keqprdorur, sepse prdoret tepr shpesh q t mund t kishte kuptimin e harrimit. Po ashtu, shtetet trashgimtare t RSFJ-s nuk duhet t pajtohen n emr t konceptit evropian, por n emr t s ardhmes. Pr kt arsye Qendra Hulumtuese Dokumentuese haptazi lobon kundr procesit KOMRA, sepse kjo sht zgjedhje e imponuar nga jasht, q nuk sht autoktone. Problem i Evrops sht ekskluziviteti nacional mbi territore t caktuara, ka deklaruar Tokaa. Pajtimi, n t vrtet, duhet t filloj atje ku kujtesa kolektive ndrtohet mbi faktet empirike. Me qllim q ti shmangemi mitologjizimit t s kaluars, duhet n mnyr empirike t vrtetojm numrin t viktimave t lufts kshtu ka lindur Atllasi boshnjak i krimeve t lufts, sistemi gjeografik i informimit i cili prezanton faktet mbi krimet e kryera n territorin e B dhe H nga viti 1992 deri n vitin 1995 dhe ndihmon q t vrtetohet numri i sakt i viktimave t t gjitha kombsive (rreth 98 000 njerz). Ante Nazor, drejtor i Qendrs kroate memoriale-dokumentuese t lufts atdhetare ka prkujtuar se si kriminelt kan emr dhe mbiemr dhe, sido q t jet, nuk jan i tr populli . Ai ka trhequr vmendjen se puna m e rndsishme e kjo sht vrtetimi i shkaqeve t lufts lihet anash, edhepse sht m e leht t flitet pr pasojat e lufts nse i vrtetojm shkaqet e tyre. Izabela Kisiq (Izabela Kisi) nga Kshilli i Helsinkit pr t Drejtat e Njeriut n Serbi ka paraqitur punn e ksaj organizate n hulumtimin dhe n t dshmuarit publik mbi rolin e Serbis dhe elitave t saj n prgatitjen dhe zbatimin e luftrave n B dhe H, Kroaci dhe n Kosov. Qllim i puns s Kshillit t Helsinkit nuk sht pajtimi, por vendosja e marrdhnieve t barabarta midis vendeve t rajonit i bashkpunimit t sinqert. Ballafaqimi me prgjegjsin vetjake, ky minimum i moralit i domosdoshm me pr t ardhmen pozitive t s ardhmes s rajonit, sht pika m e mir e tranzicionit serb. Institucionet i refuzojn trajtimet alternative t historis, q nnkupton rishqyrtimin e stereotipeve, kurse mediat i heshtin. Predrag Ivanoviqi (Predrag Ivanovi) ua ka paraqitur pjesmarrsve punn e procesit KOMRA nga viti 2006 e deri m sot, dhe pas ksaj e ka shtruar pyetjen prse krimet mbi luftn mbesin vetm shkronj e pakuptim mbi letr, n vend se t hyjn n programet arsimore? sht e nevojshme prpjekja e prbashkt e sektorit civil q ato t promovohen si t vrteta q vlejn n mnyr universale, t cilat duhet t jen n bazn e secils bised mbi t kaluarn. Pikrisht kjo luft e prbashkt mund t bhet prmes procesit t KOMRA-s, q, n kt moment, tubon mbi 1 500 organizata t shoqris civile.

Sipas mendimit tim, vlera m e madhe e procesit konsultativ qndron n faktin se ai ka tubuar shoqrin civile nga vendet postjugosllave rreth nevojave dhe interesave t viktimave dhe artikulimit t interesit shoqror n raport me trashgimin e rnd t s kaluars. (Natasha Kandiq)

Iniciativa pr KOMRA

N pjesn prfundimtare t simpoziumit, me titullin Ligji dhe pajtimi, profesori Roggemann e ka shqyrtuar multidimensionalitetin e nocionit pajtim, i cili i krkon katr faza t puns q t realizohet: vrtetimin e shkaqeve, t fakteve, t prgjegjsis dhe pranimin e dnimit n form t zhdmtimit. Majkll Bongard (Michael Bongardt), profesor n Universitetin e Lir, i ka shqyrtuar nocionet viktim, kryers dhe falje prmes diskurseve t psikanalizs dhe teologjis. Fjala falje e ka parakushtin n zhdrejtpeshimin t shkaktuar me veprimin e vetdijshm dhe objektiv t akterit. Zhdrejtpeshim do t thot konstatim i dallimit midis personit i cili nxjerr dobin nga fatkeqsia dhe i dmtuari, i cili shfrytzohet si viktim. Nse edhe viktima e edhe kryersi pajtohen se ekziston zhdrejtpeshimi, me rast kryersi e pranon se sht fajtor pr te dhe pendohet, ekzistojn kushtet pr pajtim. Falja varet nga viktima fajtori nuk mund t lirohet vet faji, ai vetm mundet ta lus viktimn pr falje. Diskutimi ka treguar se pajtimi as n shoqrit shum t zhvilluara nuk sht i shpejt edhe n Gjermani sht dashur t pres pothuajse 30 vjet dhe nj revolucion t prgjithshm, global shoqror t t rinjve, i cili ka ndodhur n vitet 60-t. Hulumtimet psikologjike t holokaustit na tregojn se vetm gjenerata e tret e pasardhsve t viktimave dhe t kryersve do t ken sukses ta tejkaloj problemin e fajit dhe t viktimave. Porse, kur m n fund fillon procesi i faljes, nuk do t duhej t harrohej barazimi ose t ardhmes do ti drgohej mesazhi negativ se me dhun mund t arrihet dika.

11

!Lutja e

prbashkt n Dubrovnik

Peshkopi i Dubrovnikut, Mate Uziniq (Mate Uzini), dhe peshkopi hercegovas i primorjes dhe zahumit Grigorije, n lutjen e prbashkt, Dubrovnik, 18.01.2012. Peshkopi hercegovas i primorjes dhe zahumit Grigorije, me ftesn e peshkopit dubrovnikas Mate Uziniq, ka marr pjes me datn 18.01. t vitit 2012 n katedralen e Dubrovnikut Prlartsimi i t Bekuemes Mari Virgjr n lutjen e prbashkt pr unitetin e t krishterve. Me at rast, peshkopi

Iniciativa pr KOMRA

Grigorije sht falnderuar pr ftesn dhe n fjaln e tij ka thn: N asnj moment nuk harroj... far prgjegjsie bart secila fjal e thn. (...) Fjala (falja) ka fuqi t till sa t prqafoj edhe at q nuk na don dhe ta shkrij acarin e urrejtjes brenda atij q mendon keq. (...) Askujt nuk i ndalohet q me zemr t iltr dhe me shpirt t qetsuar ta shqiptoj kt fjal, i vetdijshm pr peshn dhe domethnien e saj. (...) Sonte... kam nevojn, si i krishter dhe peshkop ta shqiptoj kt fjal t krishter falni. Para Atit ton t prbashkt, peshkopi Uziniq Falja varet nga viktima fajtori nuk mund t ka falnderuar peshkopin Grigorije pr fjalt e lirohet vet faji, ai vetm mundet ta lus viktimn drejtuara dhe mendimet e sinqerta dhe ka thn: pr falje. (Majkll Bongard) Nse dshirojm t jemi t krishter, duhet t falim. (...) Edhe un, n emr t t gjith neve, peshkopit dhe Kishs s tij i them falni, me shpresn se vrtet do t jen t krishter dhe do t falin. N fund t ceremonis, peshkopi Uziniq ka lajmruar se vitin e ardhshm takimi i lutjes do t mbahet n kishn ortodokse n Dubrovnik. Zhivica Tuciq (ivica Tuci), analist fetar n Serbi, n bisedn pr !Zeri, vlerson se teksti i fjalve t Grigorijes sht antologjik ai, sipas mundsive q i jep edhe n planin njerzor e edhe n at teologjik, sht i prsosur. Tuciqi, me rastin e ksaj ngjarjeje, thot: Ky nuk sht akt n nivel t kishave ky sht nj takim i dy njerzve, t cilt jan pjes e kishs. Grigorije kt nuk e ka thn n emr t Kishs Ortodokse Serbe (KOS) dhe as nuk ka qen mysafir i gjith kishs katolike kroate. Ky sht takim i dy kryepeshkopve, n nivel t Dubrovnikut. Por, sipas mendimit tim, kt tekst, natyrisht, me pak ndryshime t cilat do ti prgjigjeshin parimeve t prgjithshme, mund ta nnshkruanin dhe shqiptonin t gjith peshkopt serb dhe peshkopt kroat. Grigorije qllimisht i zgjedh fjalt, pas t cilave lirisht mund t qndrojn t gjith n KOS. Me kt rast, t gjith e kuptojn se pr ciln fatkeqsi e ka fjaln.

12

DEBATET

!Heroizmi i qet i mirsis s peshkopit Grigorije

Gazetari dhe kolumnisti, Drago Pilsel

Kam nevoj pr ta prmirsuar t dhnn e pasakt, t cilin e prcjell Gazeta e pavarur banjallukase e cila e ka theksuar si dika tejet t pazakonshme faktin q peshkopi hercegovas,
Iniciativa pr KOMRA

primorjes dhe zahumles, peshkopi Grigorije, sht lutur n kishn katolike. Domethn, kjo e prditshme shkruan se pr her t par pas 1 100 vitesh nj peshkop ortodoks ka mbajtur lutjen pr unitetin e t krishterve n tempullin e dhurimit romak-katolik. Kjo, pra, nuk sht e vrtet. N Zagreb dhe n qytetet e tjera kroate, por edhe evropiane (kurse kjo ka ndodhur edhe n bazilikn e Shn Pjetrit n Vatikan), peshkopt ortodoks dhe vllezrit e tyre peshkopt katolik luten pr kt, madje edhe n tempujt katolik, por gjithsesi se sht e rndsishme q peshkopi Grigorije n kuadr t lutjes s tet pr unitet t t krishterve (tradits qindvjeare), si mysafir i peshkopit dubrovnikas, ka thn fjalt mandatare t faljes pr shkak t shkatrrimit t Dubrovnikut, madje nga Trebinja, madje-madje nga dora dhe besimtart e ashtuquajtur ortodoks. Them t ashtuquajturit, sepse ai i cili plagos, vret dhe shkatrron, pavarsisht se si kryqoret dhe i cilit komb sht, nuk sht besimtar, por nj njeri i dobt i zakonshm. E kam njohur peshkopin Grigorije n Strasbourg, n vitin 2008, ku ai dhe un kemi qen t ftuar t flasim mbi kontributin e kishave dhe t bashksive fetare n ndrtimin e paqes s qndrueshme n juglindje t Evrops. Ka qen e qart pr mua se ai njeri, i dashur dhe serioz, her do kur, ashtu si sjellja e tij n Dubrovnik sht prshkruar nga Milenko Jergoviq (Miljenko Jergovi), do t kryej njfar heroizmi t qet t mirsis. Ai, t mrkurn, m 18 janar, n mbrmje, n katedralen dubrovnikase sht lutur pr falje dhe ka br ftes pr falje n frymn e Atit ton, dhe at n ritin ekumenik n kuadr t lutjes s tet pr unitet t t krishterve. N predikim, gjat ritualit t adhurimit, t ciln e ka udhhequr peshkopi dubrovnikas Mate Uziniq, peshkopi Grigorije e ka prkujtuar urdhrin pr dashuri t Krishtit dhe lutjen e Atit ton, n t ciln sht i prmbajtur thirrja pr falje. Pr asnj moment nuk e harroj se far sfide serioze dhe far prgjegjsie bart secila fjal e folur , ka prkujtuar peshkopi ortodoks. I vetdijshm pr peshn dhe domethnien e saj, un do ta them para jush. Dhe kjo fjal thot: falni , ka thn ai. Duhet t themi gjithmon dhe prsri: Zot, falna mkatet tona. Sonte, n kt vend t shenjt, n kt katedrale shum t bukur dhe n kt qytet t mahnitshm, kam nevojn, si i krishter dhe peshkop, pr ta thn kt fjal t krishter falni, ka shtuar Grigorije. Me kt rast ka theksuar se si n t vrtet sht e rndsishme kto fjal pr ti thn n Dubrovnik. Edhepse ka mbijetuar shum fatkeqsi, prapseprap sht qytet i fatit dhe i mikpritjes, sepse ai pret dhe iu del prpara t tjerve. S kndejmi sht edhe m i rndsishm takimi yn n thirrjen e drejtuar pr paqen, bekimin dhe unitetin, t cilat duhet ti synoj secili shpirt i etur pr Zotin e gjall, ka thn Grigorije. I ka ftuar t gjith besimtart q t jen predikues t ungjillit t cilt, me faljen dhe dashurin e tyre e mposhtin t keqen, duke e transformuar n t mirn, dhe n nj kthes e cila ndodh pasi q me shekuj t krishtert e Lindjes dhe t Perndimut nuk kan biseduar afr dhe haptazi. Edhe pse iniciativ e dy peshkopve, ajo n mnyr absolute ka peshn n nivel t kishave dhe do t regjistrohet si nj themel i mir i marrdhnieve t mira fqinjsore t shteteve tona. T gjith ne q merremi me ndrtimin e pajtimit dhe t besimit, nuk do ta harrojm kt dhe do ti kthehemi ktij dhe gjesteve t tilla. Ai nuk do t harrohet, edhe pse nga mediat sht prcjell dobt. Ajo
Iniciativa pr KOMRA

13

duhet t jet edhe nxitje pr t gjith ne, t cilt i jemi prkushtuar procesit t ballafaqimit me t kaluarn, qofshim apo mos qofshim antar/ antare t koalicionit KOMRA. Procesi i pajtimit nuk sht i leht dhe un jam person i durueshm. Por jam edhe person i shpress. Nse mund t jetoj me faktin se peshkopata katolike kroate t gjith neve na e ka borxh apologjin e plot pr shkak t prelatve kolaboracionist katolik me ustasht, un mund ta pres ditn kur kisha ortodokse serbe do ta pranoj rolin e saj n luftrat post-jugosllave. Pr mua nuk sht me rndsi t bj me gisht n Kaavendt dhe Artemit e ndryshm. Pr mua sht prioritet ta di se e kam nj vlla ortodoks i cili quhet Grigorije, i cili shikon me syt e t s vrtets, i cili ia shtrin dorn e pajtimit bashkvllait dhe bashktrashguesit t apostullit, Mate Uziniqit dhe i cili nuk e krkon miratimin e shumics (i lexoj t gjitha fyerjet, q ia bjn t tijt), sepse nuk e krkoi as un, por me durim ecn drejt qllimit t shenjt t vllazris, jo vetm njerzore, por edhe kozmike.

Drago Pilsel, gazetar dhe teolog

KAN THN
14

!T fillohet

procesi i

institucionalizimit

t procesit t

KOMRA-s

Natasha Kandiq, mbrojtse e t drejtave t njeriut Problemet n sigurimin e dshmitarve dhe t fakteve, me t cilat ka qen e ballafaquar Serbia kur, n vitin 2004, nn trysnin e bashksis ndrkombtare, ka filluar t akuzoj shtetasit e saj pr kryerjen e krimeve t lufts, n mnyr vendimtare kan ndikuar n fillimin e bashkpunimit me organet e drejtsis s Kroacis. N kurajimin dhe sigurimin e viktimave, n ato vite kur ka mbretruar nj mosbesim i madh ndaj institucioneve t ans armiqsore, ka ndihmuar Fondi mbi t Drejtn Humanitare fal autoritetit t tij n mesin e viktimave n rajon. Me an t dshmis para gjykats, viktimave iu bhet pranimi publik pr vuajtjen dhe padrejtsin e

Iniciativa pr KOMRA

prjetuar, por qllimi i gjykimit pr krimet e lufts nuk sht q gjykata t vrtetoj vuajtjen dhe dhembjen e viktimave, por prgjegjsin penale t t akuzuarve. Brenda ksaj, roli i viktimave sht q tiu ndihmojn gjykatsve pr t vrtetuar prgjegjsin e t akuzuarve n kryerjen e veprave penale. N gjykimet e tilla, rol aktiv nuk kan as viktimat e as kryersit e veprave penale, por prokurort, mbrojtja dhe gjykatsit. S kndejmi, ideja mbi nevojn pr mekanizma plotsues, para s gjithash t karakterit rajonal e t cilt do t ishin t fokusuar n prvojat e viktimave si dhe n krijimin e nj regjistri faktik mbi at se far ka ndodhur n t kaluarn, sht shfaqur si prgjigje ndaj pyetjeve dhe dilemave lidhur me at se n ciln mnyr t korrigjohen ose t kompensohen kufizimet objektive t mekanizmave gjyqsor.

Procesi i KOMRA-s sht i rndsishm edhe pr shkak t viktimave t cilat kan psuar, por edhe pr shkak tonin, q kemi marr pjes n luft. (Branislav Kavaliq)

Ideja mbi qasjen rajonale n vrtetimin e fakteve mbi krimet e lufts ka buruar nga Fondi mbi t Drejtn Humanitare. Nga maji i vitit 2006, sht diskutuar jashtzakonisht shum me udhheqsit e organizatave joqeveritare, Qendrn hulumtuese dokumentuese dhe Documenta. Edhe Mirsad Tokaa (Mirsad Tokaa) dhe Vesna Tersheli (Vesna Tereli) kan qen thell t bindur se bashkpunimi rajonal sht els i procedimit t suksesshm t krimeve t lufts si dhe se ai sht i rndsishm pr procesin e ballafaqimit me t kaluarn. N mars t vitit 2008, me pjesmarrjen e Mark Frimanit (Mark Freeman) nga Qendra Ndrkombtare mbi Dejtsin Tranzitore, un, n emr t FDH, jam paraqitur me iden mbi themelimin e Komisionit Rajonal zyrtar pr vrtetimin e fakteve mbi krimet e lufts. Duke marr parasysh rezistencn e opinionit publik n Kroaci lidhur me t prkujtuarit e ish Jugosllavis , pr Vesnn kjo ide ishte tejet e fort dhe ajo ishte prcaktuar pr dialogun,. Tokaa n mnyr t sinqert e ka prkrahur bashkpunimin rajonal n dokumentimin e krimeve t lufts, por ka qen shum skeptik lidhur me at nse shtetet e rajonit do t ken vullnet pr t themeluar Komisionin Rajonal. Megjithkt, me prkrahjen e fuqishme t Mark Frimanit, t dyt kan pranuar pr t marr pjes n avokimin e ides mbi themelimin e Komisionit Rajonal pr vrtetimin e fakteve mbi krimet e lufts. Ideja sht br publike n maj t vitit 2008 godine. Pas nj kohe jo shum t gjat, Mirsad Tokaa e ka braktisur procesin e avokimit, do t thosha, nga bindja se nga kjo ide nuk do t rezultoj asgj. Derti m sot, nuk sht treguar se ai ka pasur t drejt. Prmbajtja e Vesns, n pikpamje t qasjes rajonale, sht dshmuar si sfid n procesin konsultativ, n t cilin sht diskutuar mbi rezistencat ndaj konstatimit t fakteve n nivel rajonal n kontekst t formsimit t mandateve, qllimeve dhe t detyrave t Komisionit Rajonal, t quajtur KOMRA. Vshtruar nga perspektiva e sotme, procesin konsultativ, i cili ka zgjatur tri vite, e shoh si suksesin m t madh t shoqris civile n periudhn e post-konfliktit. Procesin e kan udhhequr organizatat pr t drejtat e njeriut, por n te kan marr pjes aktive edhe shum shoqata t viktimave dhe t familjeve t personave t zhdukur, t cilat, para ksaj, e kan shikuar njri-tjetrin si armiq. N takimet kushtuar nevojave dhe t pritmeve t viktimave dhe shoqrive, me t cilat e kemi filluar procesin konsultativ, jan dgjuar rrfime t rnda nga an t ndryshme, duke u habitur me ngjashmrin midis dhembjes s vet dhe t asaj t armikut. Familjet e personave

15

Iniciativa pr KOMRA

t zhdukur m s lehti e kan kuptuar interesin e prbashkt, fakt q, sht fare e sigurt, ka kontribuar q nj nga qllimet e KOMRA-s t jet krijimi i solidaritetit dhe i bashkndjesis me t gjitha viktimat. M kujtohen fjalt e nj babai, i cili pas 13 vitesh i ka gjetur mbetjet mortore t t birit t tij. Un jam nj baba fatlum dhe dshiroj q edhe ju ti gjeni fmijt tuaj, ka thn ai n tubimin e familjeve me persona t zhdukur n t cilin sht folur mbi marrdhnien e KOMRA-s me komisionet shtetrore pr personat e zhdukur thuajse e ka gjetur t gjall. E kan dgjuar familjet, t cilat ende gjurmojn pas mbetjeve mortore t personave t tyre t zhdukur, por edhe t tjert, prej t cilve disa pr her t par kan pasur rast ta dgjojn domethnien e re t fjals fatlum dhe ta shohin ngrohtsin dhe bashkndjesin, t cilat i kan shkaktuar fjalt e babait fatlum. Sipas mendimit tim, vlera m e madhe e procesit konsultativ qndron n faktin se ai ka tubuar shoqrin civile nga vendet post-jugosllave rreth nevojave dhe interesave t viktimave dhe artikulimit t interesit shoqror n raport me trashgimin e rnd t s kaluars. Pjesmarrsit, mbi 6.000 sish, e kan ndrtuar Propozim Statutin e KOMRA-s, me frikn se nuk jan mjaft t pjekur pr at detyr. Asnjher, kurrfar shteti, kurrfar organi shtetror nuk ka pyetur pr nevojat dhe t pritmet e tyre dhe, po ashtu, as lidhur me qasjen, instrumentet dhe aktivitetet, t cilat mund t ndihmonin q t kompensohet dmi dhe padrejtsia, t cilat viktimat i kan prjetuar. Opinioni publik e ka pranuar vlern e Nisms. 542.660 nnshkrime t prkrahjes s formimit t KOMRA-s jan mbshtetja m e madhe, t ciln qytetart pas lufts i kan dhn ndonj nisme rajonale. shtja sht si t veprohet m tutje. E kemi fituar prkrahjen politike t kryetarit t Kroacis, Serbis, Malit t Zi, t nj antari t Kryesis s B dhe H, t Kryetarit t Parlamentit t Serbis dhe t Malit t Zi, t Kryeministrit t Qeveris s Kosovs, si dhe t nj numri t madh ministrash dhe kryetarsh t partive politike. sht fjala pr prkrahjen, e cila ende nuk ka prmbajtje. N qershor t vitit 2011, Koalicioni pr KOMRA i ka dorzuar kryetarve t shteteve t rajonit krkesn pr nisjen e procedurs pr themelimin e KOMRA-s. sht koha pr nisjen e procesit t institucionalizimit t Nisms KOMRA. Njra nga mundsit sht q kryetart e shteteve [ose t qeverive] n rajon t formojn ekipin e ekspertve rajonal, i cili do t shqyrtoj Propozim Statutin e KOMRA-s, t cilin e ka miratuar Koalicioni pr KOMRA-n m 26.03.2011. Pr kt arsye, sht me rndsi q Koalicioni KOMRA, sa m par, t sjell vendimin lidhur me at se cilat jan qllimet dhe detyrat e KOMRA-s, t cilat e prbjn brthamn e fort, e cila duhet t gjendet n Propozim Statutin e KOMRA-s, pr t cilin pajtohen palt avokuese.

16

Natasha Kandiq, drejtoresh ekzekutive e Fondit pr t Drejtn Humanitare (FDH) dhe antare e Ekipit Rajonal t avokuesve publik t Koalicionit KOMRA

Iniciativa pr KOMRA

!Prvojat pozitive me komisionet

Gazetari dhe publicisti, Igor Mekina Kundrshtart e themelimit t KOMRA-s shpesh thirren n argumente t mbrapshta. Pr shembull, pohojn se themelimi i KOMRA-s sht n kundrshtim me kushtetutat e vendeve t veanta dhe se, s kndejmi, vrtetimi i shkaqeve t lufts dhe i krimeve t lufts t tr iden e KOMRA-s e paraprcakton n dshtim, derisa disa t tjer konkludojn se koha ka treguar se komisionet, n t vrtet, nuk zgjidhin asgj. Pohimet e prmendura jan faktikisht t pasakta dhe n kundrshtim me prvojat e shum vendeve n bot, por edhe t rajonit. Le ta marrim, pr shembull, Sllovenin, e cila ka prvoja historike shum pozitive pikrisht me komisionet pr tregimin e t vrtets dhe me komisionet e korrigjimit t padrejtsive t bra. Pas pavarsimit t Sllovenis, sht themeluar Komisioni pr korrigjimin e padrejtsive, q, n baz t Ligjit mbi korrigjimin e padrejtsive (ZPKri), t miratuar n tetor t vitit 1996, ka t drejt t korrigjoj padrejtsit e shkaktuara atyre personave, t cilt t drejtat e tyre i kan humbur n kundrshtim me rregullat dhe parimet e shtetit ligjor dhe at n baz t vendimeve dhe gjykimeve t pushtetit komunist pas vitit 1945. Komisioni ka t drejt q t dmtuarve tua kthej pronn e marr, t vendos mbi zhdmtimet dhe ti pranoj vitet t cilat viktima i ka kaluar n burg e t cilat, pastaj, n kohzgjatje t dyfisht, llogariten si stazh pune. Shkurtimisht, detyr e komisionit sht korrigjimi i padrejtsive dhe pajtimi popullor1. Edhe pse Komisioni sht organ administrativ, ai ka autorizime t gjera, mbi bazn e t cilave edhe mund t anuloj vendimet e plotfuqishme gjyqsore, t cilat gjykatat i kan miratuar n territorin e Sllovenis n periudhn prej 15 majit t vitit 1945 e deri m 2 korrik t vitit 1990. Dhe far sht bilanci

17

Derisa tubimi juaj merret me shkaqet dhe pasojat e situatave jonormale nga e kaluara e prbashkt, na mbetet, fatkeqsisht, t vrtetojm se si dhuna ende nuk sht zmbrapsur para arsyes dhe se do t nevojiten ende shum prpjekje deri te normalizimi. (Zheljan Mrak)

1 Komisija vlade za izvajanje Zakona o popravi krivic, (Komisioni qeveritar pr formsimin e Ligjit mbi korigjimin e padrejtsive), i qasshm prmes: http://www.mp.gov.si/si/delovna_podrocja/poprava_krivic_in_narodna_sprava/ komisija_vlade_rs_za_izvajanje_zpkri/ Iniciativa pr KOMRA

i puns s Komisionit? Mbi 23.500 krkesa n mnyr t suksesshme t zgjidhura (krahas rreth 300 t tjerave t refuzuara). Ky Komision punon edhe m tutje, fal faktit se organet shtetrore e kan miratuar pikpamjen se pasi krimet e lufts nuk vjetrohen as edhe afatet e parashtrimit t krkesave nuk mund t shteren. Natyrisht, detyra e KOMRA-s nuk do t jet plotsisht e njjt, sepse KOMRA edhe nuk dshiron ta marr rolin e gjyqsorit. Megjithkt, vet ekzistimi i Komisionit pr korrigjimin e padrejtsive n nj nga vendet (Slloveni), n t cilin shum organizata t shoqris civile e prkrahin themelimin e KOMRA-s, dshmon se edhe autorizimet e tilla q nj Komision i ka kurrsesi nuk jan n kundrshtim me rregulloret e brendshme t nj shteti. Kjo, sipas analogjis, do t thot se autorizimet e rndsishme, edhe pse shum m modeste se sa ato t cilat krkohen nga KOMRA e ardhshme, kurrsesi nuk do t ishin n kundrshtim me kushtetutat e vendeve n rajon, q n shum rregullore jan madje shum t ngjashme. Le t ndalemi te shembulli i Sllovenis, e cila ka Ata, t cilt, megjithkt, ngulin prvoja pozitive me shtetet fqinje edhe lidhur me kmb n t vrtetn, sigurisht n vrtetimin e prbashkt t fakteve historike (m at t vrtetn t ciln zyrtarisht do hert t kundrshtuara). Megjith marrdhniet n t ta garantojn organet e zgjedhura kaluarn plot tensione dhe me ngarkesa konfliktuale t t shteteve pasjugosllave ithtart e Italis me Sllovenin, Sllovenia dhe Italia ia kan dal KOMRA-s, pr shembull paraqiten si q t merren vesh mbi themelimin e nj komisioni t prbashkt kulturor dhe historik, detyr e t cilit ka qen shprndars t llojit t vet t ndejave t paslufts. (Zharko Puhovski) q, krahas bashkpunimit t historianve slloven dhe italian, ti vrtetojn faktet e pamohueshme historike n marrdhniet midis dy popujve ndrmjet viteve 1880 dhe 1956.2 Ideja e par mbi komisionin e till ka ardhur nga ana e qeveris italiane dhe fillimisht i sht drejtuar qeveris federative (n kohn e RSFJ) n Beograd, kurse pas shprbrjes s shtetit t dikurshm t prbashkt, Roma zyrtare t njjtin propozim e ka drguar n Zagreb dhe, posarisht, n Lubjan. Komisioni kroato-italian asnjher nuk sht takuar por edhe nuk sht shprbr. Puna e komisionit slloveno-italian ka qen m e suksesshme. Shkrimi i prfundimeve t prbashkta t komisionit slloveno-italian, n t cilin kan marr pjes shtat historian slloven dhe italian, ka zgjatur 7 vite t gjata (nga viti 1993 deri n vitin 2000), por ka qen e vlershme t pritet pr rezultatin, sepse n fund ,kolegt slloven dhe italian jan pajtuar n lidhje me shtjet historike m t kundrshtueshme, duke filluar nga prgjegjsia pr fillimin e lufts, npr prgjegjsin pr vrasjen e civilve slloven nga ana e okupatorit italian dhe vrasjes s italianve nga ana e forcave partizane n (n fushatat istriane), e deri te ekzodusi tragjik i paslufts t mijra italianve (optan) nga Istra dhe Dalmacia. Suksesi i komisionit t prmendur i
2 Poroilo slovensko - italijanske zgodovinsko - kulturne komisije, i qasshm prmes: http://www.kozina.com/premik/ index_porocilo.htm Iniciativa pr KOMRA

18

ka befasuar edhe sponsort institucional, prkatsisht t dyja shtetet Sllovenin dhe Italin dhe e ka hapur perspektivn e historiografis post-nacionale, e cila praktikohet n shum vende t Evrops.3 E gjith kjo dshmon se komisionet mund t jet shum t dobishme dhe se nuk sht i vrtet gjykimi prmendsh i shqiptuar se komisionet nuk zgjidhin asgj. Prvoja e Sllovenis tregon se as qllimi i Propozimit t Statutit t KOMRA-s mbi vrtetimin e shkaqeve t luftrave dhe t krimeve t lufts nuk sht dika q t tr konceptin e KOMRA-s pashmangshm do ta paraprcaktonte pr dshtim ashtu si shpesh vlersojn disa kritik individual , qllimkqinj t ksaj nisme. Prkundrazi, prvoja e shum shteteve evropiane, pra, edhe e Sllovenis si antare e par e BE-s nga ish RSFJ, dshmon se vetm me an t vrtetimit t fakteve historike dhe spastrimit t problemeve me komisionet shpesh prmes komisioneve t prbashkta, sht mundshme t ndrtohet n mnyr t pangarkuar e ardhmja e prbashkt evropiane.

Igor Mekina, gazetar i lir, drejtor i Linkut Civic (Civic Link) dhe dhe antar i Ekipit Rajonal t avokuesve publik t Koalicionit KOMRA

!Duaje t

afrmin

tnd

19

kriminel
Regjisori, Dino Mustafiq Shum her kemi dgjuar dhe par n hapsirn ton publike se si haptazi mbshtetet nacionalizmi vulgar dhe se si madhrohen idet fashiste. Me gjas i trimruar me grafitin e kohve t fundit t shkruar n nj ndrtes sarajevase q thot serbt n deg t shelgut, kryetari i Federats Zhivko Budimir (ivko Budimir) vlerson se ka ardhur koha e vrtet pr nj koncert t nacionalistit t deklaruar n Sarajev Mark Perkoviq Tompsonit (Marko Perkovi Thompson) n u Sarajev4. sht e drejt e secilit q ta ket zgjedhjen e tij muzikore dhe sensibilitetin, sepse edhe kjo flet pr vet at, por kur nj funksionar i pozits s lart n kt vend vrteton se nuk sheh asgj problematike n prmbajtjen e kngve dhe n stilin e prej

3 http://old.osservatoriobalcani.org/article/articleview/10158/1/389/ 4 http://www.radiosarajevo.ba/novost/67984/predsjednik-fbih-zeli-thompsonov-koncert Iniciativa pr KOMRA

turbo kiit ala ustash, ather kjo sht skandaloze, e turpshme dhe e mjerueshme. N shoqrit kierike, politika nuk sht m adres publike e diskutimit serioz, q sht mir dhe i sht e nevojshme shoqris son, dhe sht shtje se si kjo mund t realizohet. Ne jemi t zhveshur nga diskutimet e tilla tashm me dekada, e kemi humbur besimin n institucionet, n t cilat qndrojn sharlatant dhe demagogt t udhhequr me instinktin popullistik t mbajtjes n pushtet, sepse konteksti n t cilin ata qeverisin sht shoqria e grryer nga krizat, e cila asgj nuk ka msuar nga leksioni i gjysms dhe i fundit t shekullit 20. N librin e tij Anatomia e fashizmit, historiani autoritativ Robrt O. Pakston (Robert O. Paxton) ne e trheq vrejtjen se n shekullin 21 asnj fashist nuk do ta prvetsoj titullin e fashistit, sepse fashistt pjesrisht i njohim nga ajo se far flasin; gjithsesi, e rndsishme sht edhe se si veprojn. Ky fashizm i ri, i rimodeluar, buron n munges t ideve politike dhe t mosnjohjes s vlerave universale dhe, kshtu, e merr formn dhe ngjyrn e kohs dhe t kulturs s tij. Kurse ne jetojm n kulturn e mohimit dhe t gnjeshtrs, t arsyetimit t s keqes, e cila i sht bt t tjerve n emr t t drejtave, interesave dhe mbrojtjes kombtare. Duke folur moralisht, e, madje, edhe politikisht, indiferenca dhe t qent t msuar ndaj fenomenit t fashizmit sht e rrezikshme pr t ardhmen. Pr kt arsye duhet t thuhet n mnyr t hapur se deklarata e Zhivko Budimirit dhe e partis prej t cils ai vjen (Partia kroate e t drejtave ) dhe e cila ka qndrim pozitiv ndaj lvizjes kriminale dhe kuislinge t Lufts s Dyt Botrore, sht prototip i fashizmit t sotm. Sot ajo sht nj nga partit n pushtet n Federatn e BeH.

20

Fatkeqsisht, kryetari i Federats, sht vetm njri n mesin e personazheve t galeris s politikanve t BeH, t cilt i ngjajn fantomve, fantazma t s kaluars, t cilave dshirojm tua shohim fundin, por ato si ndonj virus vdekjeprurs prnjher riformsohen duke krijuar kombinacione t reja dhe t paparashikueshme, variacione t reja t pushtetit dhe t koalicioneve politike. N Bosnj dhe Hercegovin sot sht e vshtir t thuhet se far sht e majt e far sht e djatht, q politikn e sjell deri te fundi i kuptimit dhe nuk l kurrfar hapsire pr alternativ. Pr at fashizm, i cili ka lindur nn dritaret tona, i cili shkruhet npr ndrtesa e varreza, n prmendore t antifashizmit, dhe t cilit i brohoritet zshm npr stadiume, jemi t gjith prgjegjs, individualisht dhe n mnyr kolektive. Kjo sht rezultat i zbraztis shpirtrore, i humbjes s vizionit politik t ideve dhe t idealeve, t nj bashksie akademike oportune, nj elite kriminogjene biznesore, sistemit segregues shkollor, mediave politikisht t kontrolluara. Duke u zhytur thell n rezignacion, shoqria jon sht shterur nga politika e projekteve t dshtuara, t negociatave dhe t marrveshjeve, reformave parazgjedhore t paralajmruara si dhe ajo e forcs s zhvillimit demokratik dhe ekonomik. Megjithkt, lodhja dhe ngopja me politik nuk mund t jen arsyetim pr humbjen e identitetit qytetar, transformimin n nj votues t nnshtruar, n njeri t mass i cili nuk ka aftsin pr t njohur jetn si mirsi, t vrtet, bukuri, drejtsi dhe bashkndjesi. , Nse e pranojm kt, kjo do t thot se fashizmi prap sht kthyer n adresn ton ose se ndoshta kurr nuk ka shkuar nga ato adresa?
Iniciativa pr KOMRA

Se nuk ka shkuar, na kan bindur koht e fundit deputett n Kantonin e Sarajevs me vendimin e tyre politik q ti mbshtesin t akuzuarit pr krime lufte funksionart e pushtetit civil dhe ushtart e Armats s BeH. N epilogun e librit mbi luftn n Bosnj e Hercegovin Duaje t afrmin tndPiter Mas (Peter Maass) ka shkruar: (...) tash jam shum m i ndrgjegjshm pr brishtsin e marrdhnieve njerzore dhe shum m i ndrgjegjshm se far do t thot ose far kuptimi mund t ket kur je hebre. Kt e kam msuar nga myslimant bosanas, t cilt i kan br dy gabime fatale. Kan menduar se, pr faktin q i takojn pakics, kjo nuk sht e rndsishme n Evropn e civilizuar, kurse kan besuar se bisha e egr prgjithmon sht varrosur. Nuk e kan kuptuar se, edhe pse vet i kushton shum pak rndsi prkatsis tnde ndaj nj feje a besimi, t tjerve kjo nj dit din tiu bhet e rndsishme; kurse fakti se shoqria juaj vepron n mnyr t qndrueshme, kjo nuk do t thot se ajo prgjithmon do t mbetet ashtu. Myslimant kundr t krishterve, hebrenjt kundr jo-hebrenjve, t bardht kundr t zezve, t varfrit kundr t pasurve ka aq shum nyje mbi t cilat nj shoqri mund t irret, kur ajo iu bie manipulatorve n dor. Kto jan msime t cilat mi ka msuar Bosnja dhe t cilat kan mbetur n mua dhe me gjas m kan ndryshuar. Bisha e egr sht aty, kurse trualli nn kmbt e mia nuk sht m ashtu i fort si ka qen. Tash mund t thuhet se Boshnjakt po e bjn edhe gabimin e tret fatal po e lejojn bishn e egr t gnjeshtrave dhe t mashtrimeve q prap t heq t vrtetn, e cila sht i vetmi ila pr shrimin ton, sepse t arrish te e vrteta do t thot t arrish drejtsin n emr t t gjitha viktimave t harruara. E vrteta nuk mund t jet selektive, ajo sht faktike dhe e matshme: pikrisht pr shkak t saj, Boshnjakt e kan imperativ moral t ngulin kmb q secila fjal pr luftn duhet t dgjohet, do lot t mbahet mend dhe do viktim t regjistrohet. Boshnjakt nuk kan arsye ti frikohen t vrtets mbi luftn n Bosnj e Hercegovin, sepse nuk kan kryer krime masive dhe t organizuara, ndjekje sistematike. Pr kt arsye sht i rndsishm qllimi i nnkryetarit t Federats Svetozar Pudariqit (Svetozara Pudaria) q ta shenjoj vendin e psimit t serbve n Sarajevn e rrethuar, me ka aspak nuk do t ndryshoj karakteri i lufts mbrojtse t ciln sarajevasit e kan zhvilluar n rrethimin m t gjat n historin e njerzimit. Ky sht akt civilizues i pietetit dhe i kujtimit, i cili nuk dshiron ta prjashtoj asnj viktim pa marr parasysh se cilit popull i takon, sepse vetm ashtu mund tia dalim mban me t kaluarn me qllim q t vazhdojm tutje drejt t ardhmes dhe shoqris demokratike. E vetmja mnyr pr ta br kt sht q ta kultivojm kulturn e bashkndjesis dhe t empatis, me qllim q gjeneratat e ardhshme kurr t mos prsrisin vrazhdsit ndaj atyre t cilat jan t nacionalitetit tjetr ose t prkatsis tjetr fetare. Boshnjakt e kan kt prvoj historike n kujtesn e tyre edhe nga Lufta e Dyt Botrore dhe edhe nga e kaluara e afrt (1992 1995), dhe, s kndejmi, e kan pr prgjegjsi t ndryshojn epokn e BeH postdejtonike, e cila sht karakterizuar me indiferenc ndaj viktimave t pafund, por edhe ndaj fatit vetjak t viktims q nuk guxon asgj ti fal harrimit, sepse kjo do t thot njjtsim i t mirs me t keqen. Pikrisht kt e ka br Kuvendi i Kantonit t Sarajevs me vendimin e tij t turpshm dhe manipulativ, me t cilin i jep plotsisht t drejt Ministris pr shtje t Lufts t KS, n pajtim me autorizimet ligjore dhe t gjitha mundsit e tjera, kurse, n ann tjetr, n kuadr t mjeteve
Iniciativa pr KOMRA

21

! Nagrada
t parapara pr bashkfinancim t ndihms juridike t mbrojtsve t BeH n Buxhetin e KS, i ofron t gjitha llojet e ndihms tet personave t burgosur dhe t akuzuar pr krime mbi civilt serb dhe kroat dhe t znt rob t lufts n kampin Silos dhe n vende t tjera t burgosjes n zonn e komuns Haxhiq n periudhn prej 1992 deri n 1995. 15 vjet jemi dshmitar t faktit se si vendimet e ktilla rrjedhin nga t gjitha bashksit etnike si nj pafajsi e organizuar n t ciln askush nuk ka qen kryers i krimeve, por se t gjith jan viktima t atyre t tjerve, me ka shkruhen faqe t reja t historis etnocentrike t heronjve dhe patriotve tan t cilt kan rndsi vetm n konfliktet politike ditore dhe n demagogjin e lir t fitimit t votave. Mungesa e paprgjegjsi dhe e pamoralshme e ndrgjegjes shoqrore ndaj domethnies s t vrtets dhe hetimet q kryhen ndaj t dyshuarve pr krime t lufts, jan vazhdimsi e t keqes e cila poshtron viktimat dhe e thellon humnern midis bashksive etnike, e krijon hapsirn e ardhshme pr trokun e bishs s egr t Masit t konflikteve dhe t mosmarrveshjeve t ardhshme.

Th em t ashtuquajturit, sepse ai i cili plagos, vret dhe shkatrron, pavarsisht se si kryqoret dhe i cilit komb sht, nuk sht besimtar, por nj njeri i dobt i zakonshm. (Drago Pilsel)

N romanin e Imre KertszaLikuidimi, Judit i thot B.-s, t lindur n nj barak n Birkenaua: Sigurisht se ke t drejt, bota sht bot e vrassve, por, megjithkt, un dshiroj ta shoh botn si vend n t cilin sht e mundur t jetohet. A do ti lm fmijve tan ardhmri, e cila do t jet n gjendje pr ta ndjekur nj bot t till?

22

Dino Mustafiq, regjisor i teatrit dhe i filmit, drejtor i Festivalit Ndrkombtar t Teatrit MESS Sarajev, dhe antar i Ekipit Rajonal t avokuesve publik t Koalicionit KOMRA

!ZRI I

VIKTIMAVE

Marija Veerina (Marija Veerina) me familje ka ikur nga Knini gjat operacionit kroat ushtarako-policor Shtrngata, n fillim t gushtit t vitit 1995. Ajo ka pritur tet vite pr t gjetur mbetjet mortore t djalit t saj. Mbi kt ka dshmuar para 300 pjesmarrsve nga rajoni, n Forumin e Tret Rajonal mbi mekanizmin e vrtetimit t fakteve mbi krimet e lufts n ish Jugosllavi, t mbajtur n Beograd, me datn 1 dhe 2 shkurt t vitit 2008.
Iniciativa pr KOMRA

Kjo ka ndodhur n vitin 90... si t them, 94. N fillim disa njerz kan ikur, por ne kemi qen n bjeshk me bagtin dhe, kshtu, kemi menduar se kjo do t kaloj si edhe shum her t tjera, pra, ky sulm. Edhe ky, para ktij djali im ka qen n shtpi dhe ka qen n pushim mjeksor. Aso kohe ka qen i smur. Nuk ka qen tamam... nuk ka qen atje n detyr. Ai dhe njra vajz kan qen n shtpi, kurse un dhe vajza tjetr kemi qen n bjeshk me bagtin. Dhe ather kur t gjith ishin nisur se skishte far tjetr pos t ikje, ai, djali, ka ardhur tek ne n bjeshk, dhe m ka thn: Ejani t ikim, tashm e kan marr. thot ai, Kninin, Graaqinin. T gjith, thot ai, kan ikur dhe kshtu ne jemi nisur pr n Golubi n drejtim t Krups, n fshatin Golubi, jo bre, n Krup... [...] Ne, tet njerz, jemi futur n nj makin t tipit lada , aty n Zhegar. Dhe kemi kaluar atje matan...atje drejt serbit, na sht thn se ashtu duhet ikur. Por ne kemi....nata kishte rn me t madhe, ne jemi drejtuar asaj rruge n t ciln nuk sht dashur, edhe ashtu pak kemi qen t njohur dhe, si t them, papritmas sht thyer xhami i makins. Jan dgjuar t shtnat, sht thyer xhami. Ne jemi ndalur, ata u shfaqn, ushtria kroate, rreth nesh, rreth makins son. Thot: Ku jeni nisur? Dilni jasht, t gjithve do tiu vrasim! Aty na kan keqtrajtuar, na i kan hedhur gjrat. Djalin tim e kan kontrolluar npr xhepa. Kishte pak marka. Nuk e di... 100, 150, ashtu dika. Si t them, dhe ia kishin marr ato. Ai, djali im, thoshte: Merrini t gjitha, thoshte ai, vetm mos m vrisni , kurse ata tashm e kishin plagosur n kmb, Gjaku i ka rrjedhur. Vajzn tjetr po ashtu e kishin plagosur m leht n dor i dhe at vajzn e kunats e kishin plagosur m leht n kok. Dhe ashtu aty... aty na kan keqtrajtuar dhe, si t them, ndoshta 15 minuta, 20, nuk e di me saktsi. E pastaj na kan thn Ejani, thon, ejani me ne. Na drgojn diku. Nuk e dijm se ku po na drgojn. Si t them, aty na zbresin teposht shkallve, sht bodrum. Aty, n at bodrum, ka edhe njerz t tjer, gra, burra, pleq. Si t them, 13, mendoj se ishin 13 kur ne kishim shkuar aty. Edhe i biri im ashtu rnd i plagosur n kmb. Gjaku i ka rrjedhur. Dhe ia kemi mbajtur kmbn t lidhur gjith natn. Gjith natn i ka rrjedhur gjaku. Ata ushtart. Ata t nj nate m par, nuk mund t them se ishin sjell m ashtu, por na kan thn Do t vij ndihma e shpejt, ashtu thoshin pr djalin tim. Por nga kjo nuk kishte gj fare. Gjith natn i ka rrjedhur gjaku. [...] N mngjes rreth ors nnt, nnt e gjysm, ashtu disi, kan ardhur ushtart, dy, tre ushtar, katr, ashtu. Dhe thon: Ejani, thot, ju ushtar, ju do t, thot, dhe aty i kemi gjetur dy, desha t them, nj djalosh, at Momilo Tishmn (Momila Timu) dhe Gjuro Maakun (uro Maak). Aty i kemi gjetur. Dhe thot: Ejani ju njerz , thot, shkoni n burgun ushtarak, kurse i plagosuri do t shkoj n spital. Dhe ashtu thon: Merreni, merreni t plagosurin n mes jush. Un jam nisur n drejtim t tyre, me ata me qllim q t shoh se a ka ardhur policia ushtarake, q t shoh se ku sht ajo makin. Kurse ata m kan... ma kan shar nnn, thot: Kthehu mbrapsht, do t t vrasim. Dhe kshtu jam kthyer n bodrum.. [...] Autobusi kishte ardhur. Ne ishin rrasur n drejtim t Zars, desha t them t Shibenikut, pastaj pr Zar. Aty, thuajse jemi ndalur paksa, n Shibenik. Po ashtu aty disa njerz t tjer ishin futur n autobus, na provokonin. Dhe kemi arritur n Zar, n nj vendstrehim. Hapsir e vogl, por aty kishte shum njerz, kemi gjetur shum njerz. Dhe aty, n at vend kemi qndruar dy dit. Aty, si t them, vrtet na kan provokuar, kan br zhurma dhe i kan prplasur dyert pr rreth, por nuk kan hyr. E kemi pasur rojn. Por bnin zhurm e trokisnin pr rreth vendit ku ishim vendosur pr strehim. Dhe ather, nga ai vendstrehim, aty e kemi kaluar natn, mendoj kemi kaluar aty dy net. Nga ai vendstrehim prap n nj tjetr, por nuk e di se si e ka emrin. Po ashtu sht sall e sportit. Si t them, un mendoj se aty kemi qen 20... deri n 20 dit n at vendstrehim. Dhe aty kan ardhur ndrkombtart. Aty gjithkujt i jam drejtuar... secilin e kam pyetur pr te. E kam pas ditur, m kan pas thn se sht pranuar n spital, se ka arritur n spital. Dhe kam pasur shpres se, nse ka arritur aty, se ndoshta do t shptoj. [...] Nuk ka vend ku nuk kam qen, edhe n ato ndrkombtare e edhe gjithkund. Dhe gjithnj kam shpresuar, edhe un e edhe vajzat se ndoshta sht gjall. Dhe pastaj n vitin 1998 kam shkuar, kam shkuar n Kroaci, gjithkund kam shkuar, n policin ushtarake n Knin, n kt... gjithkund kam krkuar. Ajo, policia ushtarake, m ka drguar n spital. Thosha: sht pranuar n spital. Un e kam marr
Iniciativa pr KOMRA

23

vesh se sht pranuar aty. Kurse thoshin: Nuk sht. Vetm e kan gjetur vajzn time dhe kt vajzn e kunats. Nuk sht pranuar , thoshin, nuk sht. Si t them, ather un kam shkuar disa her, shum her kam shkuar atje pr ta krkuar. Kam shkuar n Zar, te ndrkombtart, te policia e Zars. Pikrisht disa polic m flasin, m thon: Ne t njohim ty. Dhe, kshtu, edhe nga kjo asgj. Kurse ai ka qen n shkolln e mesme, ka shkuar n vitet 1991 dhe 1992. Vetm se ende nuk sht... si ushtar aktiv ka shkuar n vitin 1993, m 15 t muajit t par ka shkuar n ushtrin aktive. Kurse ai nuk ka ...ka qen ashtu i but sa nuk ka mund ta shihte q dikush e kishte prer gishtin. Askund nuk ka qen n ato far ngjarjesh. Her pas her ka shkuar n Velebit, ashtu, disa dit, dhe ashtu ka ndodhur deri kur... Asgj, njsoj as un... un jam rritur me... Kroatt kan qen fqinj, por kurr nuk kemi menduar keq...kemi shkuar te ndonjri prej tyre. Dhe babai im gjithnj m ka thn: M shum e dua kroatin e ndershm se sa serbin. Edhe un me ta asnjher nuk kam qen n marrdhnie t kqija. Kemi qen fqinj. Jam rritur me ta. Kam shpresuar se ata ndoshta do t ma shptojn, disa miq t mi.Kndej fshati Mushkovci, ata nuk jan, ata jan, si t them, nuk ka pasur kroat. Dhe gjithnj kam pasur shpres. Gjithmon, deri n vitin 2003. Ashtu, kemi shkuar shum her pr t par fotografit ato q mund t njihen. Asgj nuk mund t vrtetohej. Ather, n vitin 2003m kan thirrur n Zagreb pr t br analizn e gjakut, n muajin e katrt, n prill, dhe kshtu e kam dhn gjakun. sht drguar edhe gjaku i vajzave, q ajo... si t them, diku n muajin e nnt, prap kan thirrur se sht vrtetuar se sht... se sht prputhur, se sht vrtetuar. Kshtu, kam shkuar atje dhe e kam caktuar varrimin, si t them, m 28 mendoj, m 28 t muajit t dhjet n Mushkovci n varrezn familjare. [...] Kjo sht ajo fotografia q m rri gjithnj para syve dhe po ashtu edhe ajo ngjarje. Nuk e di se krejt far mund t duroja. Kurrfar shkmbi nuk mund t duronte at q kam hequr un.

24

Marija Veerina, serbe nga rrethi i Obrovcit

Iniciativa pr KOMRA

25

Iniciativa pr KOMRA

26

Iniciativa pr KOMRA