Ma Rsi

Redaktor Prof. Sejdi Susuri Recensent Prof. Dr. sc. Zahadin Shemsidini Prof.
Skender Kabashi Lektor Hasan Hamzbala
2006 autori
Sabir Krasniqi
MARSI
PLANET I MISTEREVE
Kreuzlingen 2006
I prjetshm do t jet malli dhe kujtimi pr ty!

Bashkshortes sime q kaloi n amshim me 20 janar 2006 Autori
MARSI PLANET I MISTEREVE
FJALA E RECENSENTIT
Fizikani i madh anglez, Stephen Hawking, potencon se n 100 vjett e fundit bota ka ndryshuar m tepr se n tr historin e mparshme. Arsyeja pr kt nuk sht as politike dhe as ekonomike, por tekniko-teknologjike q rrjedh drejtprdrejt nga prparimet e bra n shkencat fundamentale. Ky zhvillim i hovshm teknikoteknologjik ka transformuar do aspekt te jets njerzore dhe e ka avancuar tendencn e njeriut pr hulumtime t mtejme n t gjitha fushat, duke prfshir ktu edhe hulumtimet n Kozmos. Udhtimi n hapsir, vetm disa vite para se njeriu t shkelte n Hn, sht dukur i parealizueshm. Por, n vitin 1969, Neil Armstrong doli jasht nga kapsolla e tij e hapsirs dhe tha se ky sht nj hap i vogl pr njeriun, por nj krcim gjigant pr njerzimin. Caku i dyt n hulumtimin e gjithsis sht planeti i kuq misterioz, Marsi . Pr m se 1000 vjet, njerzit, duke vrojtuar qiellin natn, jan mrekulluar me planetin Mars. Ai do her ka qen, dhe vazhdon t jet planet i mbshtjell me velin e misterit dhe t intrigave. Prandaj, edhe titulli i librit t Sabir Krasniqit, MARSI-PLANET I MISTEREVE nuk sht i rastsishm. Pr shkak t veorive karakteristike dhe ngjyrs s tij t kuqe, Marsi sht i shoqruar me luftra, trazira, shkatrrime, dhun e vdekje. Kt shoqrim po aq bukur n librin e tij e prshkruan edhe autori i librit, e edhe n raport t Marsit me popullin shqiptar dhe historin e tij, e cila lidhet shum me Marsin (muaji mars). Q nga viti 1960, kur filluan lansimet e para t sondave drejt Marsit, hulumtimi i tij vazhdon edhe m tutje me misione t ndryshme, t cilat kryesisht dominohen nga NASA. N kt libr shum bukur dhe n mnyr kronologjike paraqiten t gjitha misionet e deritanishme t suksesshme e t pasuksesshme drejt Marsit, si dhe planet e ardhshme pr hulumtimin e Marsit, q pritet t kurorzohen me hapin e dyt gjigant t njeriut n Mars n vitin 2020; plan ky t cilit i paraprin fjalimi i presidentit amerikan, Georg W. Bush, m 14 janar 2004, si t njjtn gj e pati br edhe presidenti Kenedi n fjalimin e tij, me 1961, pas t cilit pasoi hapi gjigant i Neil Armstrongut n Hn.
5
Autori i librit prshkruan perspektivat e hulumtimit t Marsit prmes sondave kozmike si dhe instrumenteve shum te sofistikuara te cilat hulumtojn se a ka shenja jete n Mars. Kt e bn me nj gjuh shkencore t sakt, e cila shoqrohet me fjalorin i cili qartson termat shkencor q pr lexuesin t jen m t kapshm. Prmes ktij libri Sabir Krasniqi pr her t par, n mnyr t kompletuar, i ofron lexuesit shqiptar informacione t bollshme, t cilat lidhen pr hulumtimin e Marsit si dhe pr perspektivat e mtejme drejt eksplorimit te tij dhe si i till ky libr sht mjaft interesant dhe meriton t botohet e t lexohet
Skenderaj, m 25 prill 2006
Prof. Skender Kabashi
PARATHNIE
Q n zanafilln e vet njeriu ka qen i ballafaquar me natyrn, me dukurit e saj, t cilat e kan rrethuar n t gjitha prmasat, e n kuadrin e t cilave ai domosdoshmrisht ka qen dashur t jetoj ti ndiej, ti prjetoj, t bashkjetoj me to, e, megjithat, shum vshtir ti kuptoj e tia shpjegoj vetvetes. Ato e kan ndihmuar, knaqur, magjepsur e mrekulluar, por edhe penguar, tmerruar, provokuar e sfiduar... Ai, n prpjekjen e tij pr ta br jetn jet, ndeshej me shiun, born, vettimn, natn, ret, diellin, detin dhe ato i prjetonte emotivisht e i ndiente si pjes t vetes, dhe n ballafaqim me to mundohej... por edhe knaqej e gzohej me efektet e tyre, meq ato shkaktonin prjetim gjendjesh t caktuara... Por, kur hidhte syt kah qielli, sidomos netve ngjeshur me errsir e yje, ndiente nj ndjenj t veant... Ishte aq i pafuqishm e aq i vogl n djepin e civilizimit t vet, prej nga e vshtronte, e ndiente dhe e prjetonte kt bot plot mistere q i qndronte mbi kok, saq para tij ndiente nj ndjenj t prhershme friknderimi, ngjethjeje e llahtarie! Atje sht e panjohura... atje sht magjia... mendonte. Por, q nga zanafilla e vet njeriu bri shum pun e hoqi shum mund pr ti njohur dukurit e natyrs, q e rrethonin, e n kuadrin e t cilave jetonte. Nga absurditeti agonik i mosnjohjes s vet ai doli me pun, me angazhim permanent dhe me shum sakrific. Dhe shkoi larg n rrugn e njohjes. Ai njeriu i vogl e i pafuqishm i lashtsis arriti q dukurit e natyrs aq mir dhe aq shum tia nnshtroj vullnetit t vet, saq, n shekullin e kaluar, ia msyu edhe Gjithsis... Madje, shkeli edhe n Hnn magjike, pr ne aq shum koh e mbshtjell me velin e fshehtsive... Por, ky satelit natyror i Toks tashm sht cak tepr i afrt dhe i parndsishm. Tash n radh sht planeti vlla i Toks: MARSI. Njeriu me do kusht don t dij se ka apo nuk ka jet n t; don t zbuloj me do kusht se ka apo nuk ka krijesa tjera inteligjente n sistemin ton diellor... Ndaj njeriu me mendjen e tij dinamike, me kureshtjen e pashuar e t pamposhtur, dhe me teknikn e tij n dispozicion, q tashm po evoluon nga dita n dit, po i sillet vrdall ktij planeti fqinj.
7
Ai, n nj t ardhme t afrt, pa dyshim, do t zbarkoj n t. Dhe n mos zbuloft asgj tjetr t dobishme, s paku do ta dshmoj madhshtin e pakontestueshme t mendjes s tij; do t dshmoj se sht i aft ta trasoj rrugn dhe ti bj hapat fillestar drejt Gjithsis s madhe. E pikrisht kto prpjekje t njeriut q ta pushtoj planetin e kuq MARSIN na i prezenton Sabir Krasniqi n librin e tij: Marsi planet i mistereve, t cilin e keni n duart tuaja. Autori, me nj gjuh tejet t qart, me nj stil tejet t rrjedhshm e t afrt, i prshkruan t gjitha misionet e deritashme teknike dedikuar njohjes dhe hulumtimit t MARSIT nga ana e qendrave botrore pr hulumtimin e Gjithsis, e ku shihen prpjekjet mbinjerzore dhe sakrificat e larta q bn njeriu pr njohjen e Realitetit objektiv q e rrethon. Koha sht e atyre q punojn, jo e atyre q flen thot nj fjal e urt. Kjo vlen pr popujt e fuqishm q me pun e sakrifica t larta i kryejn kto misione tejet t shtrenjta pr njohjen e Gjithsis, q kushtojn miliarda e miliarda dollar; por kjo, njkohsisht, vlen edhe pr autorin e ktij libri, i cili me pun dhe sakrific t lart po na e mundson q, pr her t par n literaturn shqipe, gjith kto t dhna ti kemi t tufzuara n nj libr t kndshm dhe interesant. I urojm suksese edhe n t ardhmen autorit.
Prizren, m 12 gusht 2005
Hasan Hamzbala
HYRJE
Si sht lart, ashtu sht edhe posht, e si sht posht, ashtu sht edhe lart. Po e filloj kt libr me formuln e njrit prej ligjeve t hermetizmit q njihet edhe si Ligji i Analogjis apo Ligji i Hermesit, i cili n kuptim t par duket shum i thjesht, por prapa tij fshihen domethnie t mdha. Hermesi, sht emr i greqizuar i perndis egjiptiane, Thoti, i cili konsiderohet pionier i shum shkencave, posarisht i alkimis, e i shum shkathtsive t tjera. Ndr t tjera, ai shquhej edhe pr fuqin q kishte pr t mbyllur thesare dhe en n mnyr hermetike, n t cilat nuk do t mund t Hermesi hynte as ajri. Nocioni Hermetizm, rrjedh nga greqishtja dhe ka kuptimin e dikahi t padeprtueshm, t mbyllt, t errt, mu ashtu sikurse sht sot pr njerzimin i padeprtueshm, i mbyllt dhe i errt misteri i quajtur Gjithsi. A thua t kujt jan nocionet e shumta q datojn nga lashtsia, q gjenden t shnuara npr papiruset e ndryshme, q figurojn edhe npr librat e shenjt e q u rezistuan shekujve deri n ditt e sotme pa humbur aspak n aktualitetin e tyre? A jan kto nocione vetm mendime personale t dijetarve e filozofve t lashtsis? Apo jan mendime t Perndis t interpretuara prmes t drguarve t Tij? Ose, ndoshta jan energji kozmike t transformuara n ndonj form t panjohur pr ne, pr ta sinjalizuar njerzimin se sht vetm nj nyj n procesin e evolucionit kozmik?... Ose t tjera sprova e mdyshje shum serioze me t cilat ballafaqohet kozmologjia moderne. Ndoshta mu kjo formul si sht lart, ashtu sht posht, n dukje aq e thjesht, sht sinjalizim pr rrugn q duhet ndjekur. Kjo shprehje n
9
kuptim t par mos do t thot: si sht makrokozmosi, ashtu sht edhe mikrokozmosi? Pra, se ekziston ndrlidhshmria ndrmjet pjesve m t imta t materies dhe atyre m gjigante q lvizin n gjithsi. Sakaq, do lvizje sht jet, kshtu q i gjith universi vibron n jet. Gjith kjo ndrlidhshmri zhvillohet n spiralen kozmike ose si quhet ndryshe dije kozmike, pasi q, sipas hermetizmit, gjithka q lviz, q ekziston, q manifestohet n cilndo mnyr, prmban n vete dije, pjes e s cils sht edhe njeriu, i cili n kt spirale supozohet t ket form t lart t dijs. Kshtu q nuk ekziston objekt i izoluar, por ekziston nj lidhshmri objektesh q prbjn nj trsi n spiralen kozmike universin n prgjithsi. P.sh.: nuk ekziston vetm gishti, gishti njkohsisht sht edhe dora; dora sht trupi e trupi sht gjith njerzimi, e kaluara e tanishmja dhe e ardhmja njkohsisht. Sot dihet shkencrisht se materia nuk prbhet vetm nga molekulat dhe atomet, si pjes prfundimtare e m t imta t saj, por se secili atom n vete konsiderohet si nj bot e veant. Fjala atom q n greqishte do t thot i pandar nuk sht m e qndrueshme, pasi dihet se atomi prbhet edhe nga protonet, elektronet dhe grimcat tjera. Marrdhniet midis tyre, pozicioni dhe lvizja, i prngjajn sistemit diellor n miniatur. A sht edhe kjo pjes e Ligjit t Hermesit, ligjit t ngjashmris apo i takon vetm rastsis? A sht edhe rritja e flokve n form spiraleje n kokn e njeriu pjes e Ligjit t Hermesit: ngjashmri me mostrat fascinuese t natyrs, sidomos galaktikat, apo vetm rastsi?! Edhe baza e gjith gjallesave ADN-ja (acidi deoksiribonukleik) q bart mesazhet gjenetike t do qelize, e ka formn e spirales s dyfisht! Ndoshta edhe kjo sht vetm nj rastsi?!
Rastsi apo pjes e Ligjit te Hermesit: forma e siprales tek luledielli, koka e njeriut dhe ADN-ja
Pr ti prcjell proceset q zhvillohen n pjest m t imta t materies (n mikrokozmos), njeriu shfrytzon aparate t ndryshme mikroskopike, meq ato procese jan aq t vogla sa pr syrin e tij jan t padukshme. T gjitha ato procese zhvillohen n nj harmoni dhe prputhshmri t mrekullueshme, mu
10
ashtu si zhvillohen edhe proceset n makrokozmos. Por, po t bhej njeriu objekt shikimi, dhe jo vetm ai, por i tr sistemi yn diellor nga nj prizm tjetr, ajo e makrokozmosit, dhe at vetm n galaktikn Rruga e Qumshtit, ku ndodhet sistemi yn diellor, ather, jo vetm ai, por i tr sistemi yn diellor (Dielli dhe nnt planett bashk me satelitt e tyre) miniaturizohet mu sikurse atomet dhe molekulat tek materia. Vet planeti yn Toka, me disa miliarda gjallesa, n universin e pafund i prngjan nj kokrre rre n oqean. Por, n univers nuk sht vetm galaktika Rruga e Qumshtit q prbhet nga disa miliarda yje e q miliona prej tyre kan planet mu sikurse ylli yn, Dielli, por, ekzistojn edhe shum galaktika tjera t prbra nga miliarda e miliarda yje t tjer? E far prmban prapavija e ktij sfondi ku lvizin n form spiraleje gjith kto galaktika? Cila sht ajo forc q i harmonizon aq mir t gjitha kto lvizje t panumrta objektesh? A sht edhe njeriu pjes e ksaj spiraleje kozmike, pasi edhe ai sht krijes e saj? A sht njeriu krijes e vetme n universin e pafund? A sht Ligji i Hermesit me t vrtet ngjashmri apo vetm nj rastsi?... Kto, dhe shum pyetje t tjera, jan sfida serioze me t cilat ballafaqohet sot shkenca bashkkohore, meq njohurit dhe teknologjia q posedon sot ajo as prafrsisht nuk i prmbush kriteret pr prgjigje t knaqshme.
Galaktika Rruga e Qumshtit ku gjendet edhe sistemi yn diellor
Megjithat, ligjeve t evolucionit u jan nnshtruar t gjitha format e jets. Gjithka lviz drejt forms m t lart dhe m t prsosur t ekzistencs. Edhe njeriu, si pjes prbrse e ktij procesi kozmik, duke lvizur drejt prsosuris, vullnetarisht ose detyrimisht ballafaqohet me sfida t shumta t cilat, n forma t ndryshme, mundohet ti prballoj, pavarsisht nga faktort kushtzues. Lvizjet e tij drejt forms m t lart, gjithsesi sjellin edhe
11
botkuptime alternative mbi dukurit dhe fenomenet e ndryshme dhe njkohsisht i sjellin njerzimit edhe vshtrime t reja pr to. N kt proces, interesim i posam, n mes tjerash, iu kushtua edhe eksplorimit t kozmosit dhe mistereve t tij, e sidomos satelitit natyror t Toks Hns dhe planetit fqinj Marsit. Me lansimin e satelitve t ndryshm artificial n orbit, si dhe me aterimin e njeriut n Hn, u b nj hap shum i vogl drejt hapsirs s pafund t gjithsis, por shum i madh pr njerzimin. Njkohsisht u mnjanuan edhe barrierat e para pr fluturime m t largta n universin e pafund? Synimi tjetr i planifikuar sht aterimi i njeriut n planetin q m s shumti ka ngacmuar fantazin e tij, n Mars, e q parashihet t realizohet n vitin 2020. T gjitha kto synime t njeriut, ndoshta jan vetm procese normale n rrugn e gjat t evolucionit kozmik, jo pr t pushtuar hapsira t reja, as pr ti pronsuar ato, por pr ta njohur m mir vetveten, origjinn, t kaluarn dhe ardhmrin e tij.
12
NJ VSHTRIM I PRGJITHSHM HISTORIK

Interesimi i njeriut pr fshehtsit e gjithsis daton q nga koht e hershme. N ato koh, njerzit besonin se yjet q shndrisnin natn, e sidomos planett q shiheshin me sy t lir, u prkisnin perndive dhe prdoreshin si mjete transportuese pr udhtart hyjnor. Grekt e vjetr, ishin ata q solln njohurit e para pr trupat qiellor. Teoria e par rreth universit supozohet t jet ajo e matematikanit dhe astronomit grek, Eudoxus, i cili, katr shekuj p.e.r. formuloi iden se Toka sht qendr e universit, ndrsa rreth saj, n form rrethi t plot, lvizin planett tjer. Fjala planet rrjedh nga greqishtja e vjetr, q do t thot endacak, e q sht trashguar nga Aristoteli, i cili teorin e Eudoxusit u prpoq ta modifikoj duke e vendosur secilin planet n sfera t posame kristalore, ndrsa Tokn duke e ln prap si qendr t tyre. Megjithat, astronomt q i vrojtonin n mnyr t kujdesshme lvizjet e planetve, nuk pajtoheshin plotsisht me at se planett, gjat lvizjeve rreth Toks, krijojn formn e rrethit t prkryer. Planett, gjat lvizjes s tyre, devijonin Aristoteli Eudoxusi kursin e rrethit t prkryer, si e prshkruanin Eudoxusi dhe Aristoteli. Por, pasi q Toka, n at koh, konsiderohej si pik qendrore rreth s cils lviznin trupat tjer, e jo Dielli, ishte e pamundur t sqaroheshin ato devijime q i bnin kta trupa qiellor gjat lvizjeve t tyre. Edhe pse e pasakt, domethnie m t plot e m t qndrueshme kjo ide arriti kah mesi i shekullit t dyt t e. r., kur u prpunua nga astronomi i famshm i asaj kohe Claudius Ptolemus. Pr ta prshkruar rrotullimin e trupave qiellor n mnyr sa m t qart, Ptolemusi skicoi nj kompleks lvizjesh harkore t tyre q i quajti Epizykeln (gr. mbi + rreth, unaz) dhe
13
Exzenter (gr. lat. prej, nga + qendr). N skicat e Ptolemusit, Toka paraqitej si qendr e gjithsis, ndrsa trupat tjer qiellor (planett), prmes shtigjeve t ndryshme, rrotulloheshin rreth boshtit t saj. Pr ta arsyetuar devijimin e lvizjeve t planetve nga kursi i rrethit t prkryer, edhe pse ishte idhtar i asaj ideje, doli me mendimin se secili planet gjat rrotullimit rreth Toks, njkohsisht, bn edhe nj rrotullim t vogl rreth vetes. Teoria e Ptolemusit pr sistemin diellor me Epizykeln dhe Exzenter ishte ndr teorit m bindse q rezistoi e pandryshuar deri n shekullin XVI, pra rreth 2000 vjet q nga formulimi i Eudoxusit.
Lart: Claudius Ptolemus Djathtas: skica e Ptolemusit ku Toka paraqitet si qendr e gjithsis
Edhe pse shum m hert se Ptolemusi, diku rreth viteve 300 p. e. r., astronomi grek Aristarchos (i prmendur edhe n nj vepr t metematikanit t madh grek, Arkimedit) supozonte se planett rrotullohen rreth Diellit e jo rreth Toks, zri i tij mbeti i vetmuar dhe i dobt ndaj rezistencs s kohs. Aristarchosi, duke vrojtuar gjat nj eklipsi t Hns, vrejti sesi hija e Toks mbulonte Hnn. Ai erdhi n prfundim se Dielli duhet t jet m i madh se Toka, por pr arsye largsie ai duket m i vogl. Atij i dukej e pabesueshme sesi nj trup qiellor aq i madh, si sht Dielli, duhej t sillej rreth Toks q sht shum m e vogl se ai? Prandaj, konkludonte se Dielli duhej t ishte qendra e sistemit diellor, rreth t cilit lvizin planett tjer bashk me Tokn.
14
N vitin 1542, derisa lngonte nga nj smundje e rnd, astronomi, mjeku dhe juristi polak, Nikolaus Kopernikus, ia dorzoi mikut t tij, Georg Joachimit, t njohur si Rhaeticus, nj manuskript t ruajtur me kujdes, n t cilin ai kishte punuar pr 35 vjet rresht, duke i thn: Gjithka sht rrahur mir dhe hedhur n letr Merreni kt manuskript dhe pas vlersimeve tuaja vendosni pr botim. Disa muaj m von, n vitin 1543, derisa autori qndronte n shtratin e vdekjes, botohet vepra e tij: De revolutionibus orbium coelestium (Rreth lvizjeve t trupave qiellor). Duke vrojtuar me shum kujdes lvizjet e planetve, Kopernikus erdhi n prfundim se ishte e pamundur q Toka t jet qendr e gjithsis. Dielli duhet t ishte qendr e sistemit diellor, rreth t cilit sillet Toka dhe trupat tjer qiellor, thoshte ai. Fillimin e veprs s tij Kopernikus e fillon me kto fjali: Toka sillet rreth boshtit t saj
Nikolaus Kopernikus dhe faqe nga manuskripti i tij De revolutionibus orbium coelestium
dhe kshtu sajon pasqyrn e gabuar t sjelljes s qiellitNuk sht Dielli ai q bn rrugn vjetore rreth Toks, por sht Toka ajo q lkundet me bosht t pjerrt rreth Diellit Toka sht vetm njri ndr planett q sillet rreth Diellit. Teza radikale e Kopernikusit, edhe pse pr Astronomin ishte nj prparim mjaft domethns, megjithat nuk i zgjidhte t gjitha problemet, pasi q vet Kopernikusi i prmbahej fort teoris s lvizjes s planetve n rreth t prkryer. Me mjetet q disponohej n at koh ishte e pamundur q t vrtetohej saktsia e teoris s Kopernikusit, e q si pasoj pati diskutime t rrepta. Rreth 60 vjet m von, e dshmoi kt saktsi astronomi nga Danimarka, i lindur tri vjet pas vdekjes s Kopernikusit, Tycho Brahe. Brahe sht edhe themeluesi i Observatorit m t njohur n Evrop. N vitin 1600, Brahe e fton n qytetin e
15
Prags matematikanin gjerman, Johannes Kepler pr t br llogari rreth lvizjes s trupave qiellor. Nj vit m von, Brahe vdes. J. Kepler, i bindur n teorin e Kopernikusit, kalon vite t tra n krkim t harmonizimit t hulumtimeve q kishte br Brahe dhe llogarive t Kopernikusit, dhe arrin n prfundim se planett nuk sillen rreth Diellit n formn e rrethit t prkryer, por n form elipse. Kshtu, n vitin 1609, n mnyr triumfale, Kepler shpall Tycho Brahe Johannes Kepler zbulimin sensacional, edhe pse bazuar vetm n metoda matematikore, se t gjith planett lvizin n form elipse, me rast Dielli qndron n njrin nga fokust e elipss nga ku e rrah siprfaqen e njjt t t gjith planetve n t njjtn koh. Me fjal t tjera: Planett lvizin m shpejt kur i afrohen Diellit dhe ngadalsojn shpejtsin kur jan m larg tij. Po t njjtin vit, filozofi italian Galileo Galilei, e drejton drejt qiellit teleskopin e ndrtuar prej tij. Galilei ishte ndr t part q dshmit i bazonte n eksperimente. Ai ishte fascinuar kur n Venedik, n Universitetin e Paduas, kishte dgjuar se nj holandez, prmes sistemit t thjerrave, kishte arritur q objektet e largta ti bj m t dukshme. Po t arrihej prmes ktij sistemi t deprtohej n botn e yjve, astronomia do t prjetonte nj revolucion t vrtet. Po t njjtn nat, pas kthimit nga Padua, kishte filluar punn pr konstruktimin e nj teleskopi t till. Edhe pse teleskopi m i fuqishm i ndrtuar nga ai, nuk kalonte zmadhueshmrin prej 33 fachesh, Galileo Galilei (fotoja lart) dhe teleskopi i megjithat, arriti t bj zbulime ndrtuar prej tij me nj zmadhueshmri prej 30 fachsh sensacionale. Me teleskopin e tij, Galilei arriti ti zbuloj njollat e zeza t Diellit, krateret e Hns, katr trupat qiellor q lvizin rreth Jupiterit, fazat e Veners, si dhe numr t madh yjesh t rinj.
16
Me gjith punn e madhe, njohurit shkencore t Galileit rreth rrugs lvizse t planetve q mbshteteshin n prvojn eksperimentale, ran n konflikt me dogmat kishtare. Kshtu q, n vitin 1633, n nj proces gjyqsor, ai u detyrua q ta trhiqte n mnyr publike tezn e tij pr ti ikur nj dnimi t rnd (Galilei ishte prkrahs i tezs s Kopernikusit dhe ishte thell i bindur se Dielli ishte qendr e sistemit diellor, e jo Toka si mendohej n ato koh). Megjithat, idet e tija u prhapn edhe m tej. T inkurajuar nga zbulimi i teleskopit t Galileit, dhe n baz t mostrs s tij, entuziast t shumt iu qasn puns pr konstruktimin e teleskopve m t fuqishm dhe bn prparime t dukshme n kt drejtim. Teleskopt e par t asaj kohe, q quheshin Teleskop refraktor, edhe pse ishin jashtzakonisht t mdhenj, sa tejkalonin n gjatsi edhe kulmin e nj shtpie t asaj kohe, pr shkak t konstruktit t thjesht, mundsonin shikim t kualitetit mjaft t dobt. Ata prbheshin nga nj thjerr, e quajtur objektiv, q ishte e vendosur n fillim t gypit, prmes s cils formohej fotografia, si dhe nga nj thjerr tjetr, e vogl, e quajtur okular, q ishte e vendosur n fund t gypit nga ku vrojtuesi shikonte, e q shrbente pr zmadhimin e fotografis s krijuar nga objektivi. N vitin 1688, gjeniu anglez, Isaac Newton, konstruktoi nj teleskop t vogl ku, n vend t thjerrave, prdori pasqyrn. Ky ishte teleskopi i par i quajtur reflektor. Edhe pse pasqyrat ishin t krijuara nga metali i shndritshm (meq, pasqyra q e njohim sot, qelqi i lyer me argjend t shklqimit t lart, sht zbuluar rreth vitit 1850) n krahasim me teleskopt refraktor, formonin fotografi t kualitetit shum m t mir.
Isaac Newton edhe teleskopi i par reflektor i konstruktuar prej tij 17
William Herschel (fotoja lart) dhe teleskopi i tij gjigant
N vitin 1781, astronomi amator, William Herschel nga Anglia (i lindur me 1738 n Hannover t Gjermanis, me profesion muzikant) e krijoi nj teleskop gjigant, pasqyra e t cilit kishte diametrin 1.2 m, e q e kishte lmuar dhe shklqyer vet, dhe ishte ndr m t mirat e m t mdhat n at koh. Me ndihmn e ktij teleskopi, nga kopshti i shtpis n Bath, Herschel e zbuloi nj yll t uditshm, larg pas orbits s Saturnit. Ai propozoi q ky planet t emrohet Georgium Sidus (ylli i Georgut), pr nder t mbretit George III. Mirpo, astronomt e refuzuan kt emr dhe planetin e ri e emruan Uran. Urani sht planeti i par q u zbulua me ndihmn e teleskopit. N vitin 1846, astronomi francez, Urbain Leverrie, duke vzhguar qiellin nga Observatori i Berlinit, zbuloi planetin i cili u quajt Neptun. Lvizjet e uditshme t ktyre dy planetve, her m t shpejta e her m t ngadalta, i nxitn astronomt pr gjurmime t mtejme t nj planeti tjetr, i cili ndikonte n gravitacionin e ktyre dy planetve. Perisawel Lovelli, llogariti se ky duhet t jet planeti X, shtat her m i madh se Toka dhe se gjendej n drejtim t binjakve. N vitin 1930, mu n at drejtim ku supozohej se ndodhej planeti X, astronomi amerikan, Clyde Tombaugh, e zbuloi planetin e nnt Plutonin, q nuk ishte m i madh se Toka, por njri ndr planett m t vegjl t sistemit ton diellor. N kohn e sotme, vrojtimi dhe studimi i planetve, n veanti, si dhe i gjithsis n prgjithsi, bhet prmes teleskopve dhe radioteleskopve modern, q jan dora e fundit e teknologjis e q operojn prmes sistemeve kompjuterike. Teleskopi m i madh n bot sht ai q u ndrtua n Cerro Paranal (shkrettirn a Atacamas) n Chile t Ameriks Jugore, n nj lartsi
VLT (Very Large Telescope) teleskopi m i madh n bot i ndrtuar n Chile t Ameriks Jugore 18
mbidetare prej 2.600 metrash. Pr shkak t atmosfers shum stabile si dhe dukjes s qart t yjve nga kjo pjes, ESO (European Southern Observatory) ndrtoi katr teleskop t cilt, s bashku, formojn teleskopin gjigant VLT (Very Large Telescope) ose teleskopin m t madh n bot. Secili nga kta katr teleskop ka diametrin prej 8.2 m, por edhe mundsin e funksionimit n sistem t kombinuar, q formojn diametrin prej 16 m. N kt projekt, i cili prfundoi n vitin 2000, morn pjes tet shtete evropiane. Teleskopi tjetr, gjithashtu shum i njohur, me diametr prej 6 m sht ndrtuar n vitin 1977, n Kaukaz t Rusis, n maj t Pasthukovit, n nj lartsi mbidetare prej 2.070 m, si dhe ai i Mount Palomar n California t SHBA-ve, q ka diametrin prej 5 m dhe gjendet 1.706 m mbi nivelin e detit. Rndsi t veant pr hulumtimin e gjithsis kan sot edhe radioteleskopt. Radioteleskopt nuk prbhen nga thjerrat e pasqyrat reflektuese, si teleskopt, por nga nj parabol metalike e cila i pranon format e ndryshme t energjis, si jan radiovalt etj. q vijn nga gjithsia. Radioteleskopt prdoren pr zbulimin e yjve t largt, prmes radiovalve q
Radioteleskopi m i madh n bot n Arecibo t Puerto Rico-s, n SHBA 19
Radioteleskopi tjetr, gjithashtu shum i njohur, n Effelsberg t Gjermanis
emetojn ata, e q pr shkak t procesit t ftohjes, kan ndriim shum t dobt dhe nga teleskopt normal nuk mund t kapen. Gjithashtu, prparsi tjetr e tyre sht se kta jan n gjendje q ti pranojn radiovalt e yjve t largt, t cilt, pr shkak t mjegullave kozmike, nuk mund t shihen me mjete optike. Radioteleskopi m i madh n bot gjendet n Arecibo t Puerto Rico (SHBA) q ka diametr prej 305 m. E vetmja mangsi q ka sht parabola statike. Radioteleskopi tjetr, gjithashtu shum i njohur, sht ai i Effelsbergut, 40 km larg Bonnit (Gjermani) q ka diametrin prej 100 m dhe mundsin e sjelljes, me ndihmn e shinave, pr 360 shkall.
Sistemi yn planetar
20

Njri ndr planett q m s shumti ka trhequr vmendjen e astronomve, q nga koht antike e deri m sot, sht Marsi! Ky planet i vogl, i kuq e specifik, q lvizte npr qiellin e hapur, e q me lvizjet e veta dukej se kundrshtonte ligjet e prgjithshme t lvizjes n gjithsi, ishte br objekt i veant studimi. Prafrsisht, t gjitha planett, s paku n dukje, prshkonin harkun e njjt, prve Marsit, i cili i shmangej ksaj rruge! T gjith planett e dukshm: Mrkuri, Venera, Marsi Marsi, Jupiteri e Saturni lvizin ngadal n nj shirit t ngusht prmes grupeve yjore t shenjave t zodiakut. Me prjashtim t Marsit, t gjith planett tjer dukej se lviznin n t njjtin drejtim prmes grupeve yjore. Lvizjet e Marsit ishin t uditshme! Derisa ishte duke lvizur pr disa muaj n nj drejtim, ndryshonte kursin dhe lvizte prapa prmes shenjave t zodiakut. Kto lvizje t uditshme t Marsit, si dhe ngjyra e kuqe e tij (q simbolizonte gjakun dhe zjarrin), ishin arsyet kryesore q njeriu qysh heret, kt planet, ta identifikoj me luftn. Pr grekt e vjetr, kto ndryshime n lvizje, paralajmronin parregullsi, q do t thot luft. Mu pr kt arsye, ata edhe e emruan kt planet me Zotin e lufts Aresin. Mirpo, romakt, m von, e emruan me emrin e Aresi Zoti i lufts Zotit t tyre t lufts Mars, t cilin e mban edhe sot e tek grekt e vjetr ksaj dite.
21
Marsi (lat. Martius) n fillim njihej si Perndi e vegjetimit t toks dhe si Perndi e maleve. Ndoshta mu pr kt edhe muaji i tret i vitit (sipas kalendarit t krishter) mban kt emr, q simbolizonte ardhjen e pranvers, gjelbrimin e natyrs. Deri n kohn e Renesancs, q konsiderohet si koh e lindjes s astronomis moderne, dihej shum pak rreth planetit Mars. Me gjith prparimet q ishin br n lmin e astronomis, lvizjet e uditshme t marsit mbetn ende t pasqaruara. J. Kepler, ishte ai q mori prsipr hulumtimin e ktyre lvizjeve. Ai kaloi vite t tra duke i llogaritur n mnyr matematikore
T DHNA PR MARSIN
Largsia mesatare nga Dielli: 228 mil km Largsia max. nga Dielli: 249 mil km Largsia min. nga Dielli: 206 mil km Largsia m e shkur. nga Toka: 78 mil km Temperatura gjat dits: 0o C Temperatura gjat nats: -170 o C Atmosfera: Dioksid karboni Numri i satelitve: 2 Rrotullimi rreth boshtit t vet: 24 h 37 min Rrotullimi rreth Diellit: 687 dit toksore Diamteri mes. i ekuatorit: 6786 km Diametri mes. polar: 6751 km Dendsia mes. e Marsit: 3,945 g/cm3 Shrypja max. Atmosferike: 10,5 mb Fusha magnetike (krah. me Tokn): <1 Minimalja relative e distancs ndaj Toks: 12 gusht 1971 56,20 mil km 19 janar 1978 97,72 mil km 17 korrik 1986 60,36 mil km 27 gusht 2003 55,76 mil km lvizjet e Marsit. Ai, supozonte se gjendej n Mars dhe prpiqej q lvizjet e Toks ti llogaris nga kjo pik. Pastaj, llogariste lvizjet e Marsit nga perspektiva e Diellit dhe erdhi deri te zbulimi sensacional q e shpalli n vitin 1609. Pra, zbulimi m i madh i asaj kohe, se planett nuk lvizin n form t rrethit t prkryer rreth Diellit, por n form elipse, erdhi si rezultat i hulumtimit pikrisht t atyre lvizjeve t uditshme q i bnte planeti i kuq Marsi, e t cilave Kopernikusi, n teorin e tij, nuk kishte mundur tu gjente zgjidhje. Njohurit e reja q solli Kepler, pr rrugn lvizse t trupave qiellor,
22
me gjith debatet e shumta, duket se definuan prfundimisht pozicionin e Toks n gjithsi dhe hapn rrug pr hulumtimet e ardhshme shkencore n lmin e astronomis. Sot dihet shum mir pozicioni dhe rruga lvizse e secilit planet, megjithat, ne edhe sot e ksaj dite prdorim termat arkaik, t para m shum se 2.000 vjetsh: lindja dhe perndimi i Diellit, thuajse Dielli sillet rreth Toks! Vrojtimet e para t Marsit prmes teleskopit i bri Galileo Galilei. Edhe pse, teleskopt e tij kishin kapacitet t dobt t dukshmris, shum njohuri vendimtare q kan t bjn, jo vetm me Marsin, por edhe me planett tjer, jan rezultat i puns s palodhshme shkencore t Galileit. N vern e vitit 1877, astronomi italian, udhheqs i Observatorit t Milanos, Giovanni Schiaparelli vrejti n Mars disa radh vijash t errta. Ai supozonte se ato vija kan struktur luginash ose hendeksh dhe i quajti canali kanale. Kjo fjal, ndryshe nga kuptimi q ka n gjuhen shqipe, angleze dhe n disa gjuh t tjera, n gjuhn italiane ka kuptim t dyanshm: lugina natyrore ose kanale artificiale, e q me kt Schiaparelli aludonte drejtprdrejt n ekzistimin e Giovanni Schiaparelli jets n planetin Mars.
Ilustrimi i kanaleve t Marsit sipas Schiaparellit
Zbulimi i ktyre kanaleve t famshme n Mars bri buj t madhe n t gjitha shtresat e shoqris, q nga laikt e deri tek shkenctart me fam t asaj kohe. A simbolizonin ato kanale me t vrtet ekzistencn e jashttoksorve?
23
Pra, njeriu nuk qenka krijesa e vetme n gjithsin e pafund?... Pyetje t shumta, q zgjuan interesim jo vetm tek ekspertt shkencor, por motivuan edhe shum autor n krijimin e veprave t tyre artistike. Ndr romanet e para ku sht shtjelluar jeta n Mars, sht ai i autorit, H. G. Wells The War of the Worlds q u botua m 1898 e ku pasqyrohet invadimi i Toks nga krijesat e Marsit, t cilat kan teknologji shum m t avancuar se jona. Jan t pagjak
H. G. Wells dhe romani i tij The War of the Worlds
C. Clarke dhe vepra e tij shum e njohur 2001 A Space Odyssey
dhe, n prpjekje pr ta okupuar Tokn, zhdukin me mijra njerz. Autori tjetr q shkroi 11 libra pr Marsin sht Edgar R. Burroughs (i njohur me veprat e tij pr njeriun e xhungls Tarzanin). Romani i tij i par pr Marsin A Princess of Mars u botua me 1917. The Martian Chronicales sht titulli i librit q e shkroi autori Ray Brandbury e q konsiderohet si libri m i mir q sht shkruar ndonjher pr Marsin. Ky libr inspiroi edhe autorin dhe shkenctarin Artur C. Clarke pr ta shkruar veprn e tij m t njohur 2001 A Space Odyssey (Clarke njihet pr zbulimin e sistemit komunikues prmes satelitit, studimin e t cilit e publikoi me 1945 e q disa vite m von u b edhe realitet). Clarke sht njri ndr
Nj sekuenc nga filmi Mars Attacks! i xhiruar n vitin 1996 24
autort q m s shumti ka shkruar n drejtimin Science fiction. N librin e tij, t botuar me 1952, The Sands of Mars, Clarke, pr her t par prshkruan sesi hapsira e ftoht e Marsit mund t transformohet n hapsir t prshtatshme jetsore pr njeriun. Marsi inspiroi edhe shum regjisor t cilt krijuan vepra kinematografike q mahnitn miliona shikues n mbar rruzullin toksor. Ndr filmat m t njohur sht ai vitit 1996 Mars Attacks! si dhe filmi Mission to Mars q u xhirua n vitin 2000. Deri n vitet 60, me gjith prparimin e teknologjis, hulumtimi i planetit t kuq bhej prgjithsisht prmes teleskopve. Interesimet shkencore rreth ktij planeti nuk pushuan asnjher. Marsi, edhe m tej mbetej planet i mistereve! N vitet 60 filloi lansimi i sondave t para hapsinore pr hulumtimin e Marsit. Sonda e par pr n Mars u lansua n tetor t vitit 1960 nga ish-Bashkimi Sovjetik, e quajtur: Marsnick 1, por pa sukses. Fotografit e para t siprfaqes s Marsit arritn n korrik t vitit 1965 nga sonda Mariner 4, e lansuar nga SHBA-ja. Ishin gjithsej 22 regjistrime t siprfaqes s Marsit nga nj largsi prej afro 10.000 km. Me 20.7.1976, sonda Viking 1, e lansuar nga SHBA-ja, ateroi me sukses t plot mbi siprfaqen e Marsit. Dy muaj m von, ateroi me sukses edhe sonda e dyt Viking 2, t cilat, s bashku, drguan n Tok mbi 55.000 fotografi t siprfaqes s Marsit t regjistruara gjat
Fotografia e par historike e Marsit e regjistruar nga sonda amerikane Mariner 4 n vitin 1965
Fotografia me nj rezolucion shum t lart, e regjistruar nga sonda evropiane Mars Express n vitin 2005
fluturimit dhe pas aterimit. Ishin fotografit e para q pasqyronin realitetin e nj pjes t siprfaqes s Marsit nga nj afrsi prej disa metrash. Sonda tjetr q u lansua pr n Mars sht Pathfinderi. Pathfinderi, q me vete bartte edhe nj mjet t vogl lvizs (Rover Sojourner) t pajisur me teknologji m moderne, ateroi me sukses t plot n regjionin e quajtur Ares Vallis m
25
4.7.1997. Dy dit m von filloi t lviz mbi siprfaqe t Marsit edhe Sojourneri. Ndrsa sondat e fundit, t pajisura me teknologji m moderne t kohs, q u lansuan pr n Mars jan: sonda hapsinore evropiane e quajtur Mars Express dhe dy sondat amerikane t misionit Mars Exploration Rover, e q t triat u lansuan n muajin qershor-korrik t vitit 2003. Interesimi i njeriut pr planetin e Marsit sht gjithnj aktiv. Misionet e suksesshme e kan trimruar at pr hulumtime t mtejme. Vetm NASA, brenda ktij dhjetvjeari planifikon gjasht misione t mdha pr hulumtimin e Marsit. Ndrsa, deri n vitin 2020 planifikohet edhe ekspedita e par njerzore n kt planet t mistereve.
26
MARSI DHE SHQIPTART

Sipas shum studiuesve eminent t huaj e shqiptar, si jan: Meyr, abej etj, gjuha shqipe, m shum se do gjuh tjetr ballkanike, ruan emrtesat e lashta, t huazuara nga latinishtja, pr ditt e javs e q kryesisht lidhen me emra planetsh q jan emrtuar sipas perndive, si jan: Marsi, Mrkuri, Saturni, Dielli dhe Hna. Gjat hulumtimeve q jan br pr emrat e ditve t javs n gjuhn shqipe, sht ardhur deri te presupozimi se n shqipen e lasht java ka filluar me t Eqrem abej martn (abej), pra, Marsin perndin e lufts, q l t nnkuptohet se Marsi mund t ket qen edhe perndi e shqiptarve. Kjo ka shum t ngjar t jet kshtu, pasi q edhe n kalendarin e vjetr romak viti fillonte me 1 mars. Deri tek ky prfundim sht arritur gjat prpjekjeve pr shpjegimin e ditve t javs: e enjte dhe e premte. Meq ditt e tjera kan huazime t lashta latine si: e diel dies Solis dita e Diellit; e hne - dies Lunaea dita e Hns; e mart dies Martius; e mrkur dies Mercuri; e shtun - dies Saturni, ditt e enjte dhe e premte, me sufiksin te, dalin m t errta pr shpjegim. Emrin e enjte, Mjeda e krahason me greqishten e vjetr, en e treta dit, dita e pasnesrme si nj numror rreshtor. Kt version e plqen edhe abej si m t arsyeshm, m t afrt dhe m t mbshtetur nga t gjitha krahasimet tjera, edhe pr faktin se ditt e javs edhe n shum gjuh tjera indoevropiane shnohen shpesh me numror rreshtor, si: s.kr. vtornik e mart (e dyta), etvrtak e enjte ( e katrta), petak e premte (e pesta); gr. e re: dheftera e hn (e dyta), triti e mart (e treta), detarti e mrkur (e katrta) etj. Kur t krahasohen edhe emrat e muajve, gjithashtu me prejardhje latine, september shtator, octomber tetor, november nntor, december dhjetor q jan emrtuar sipas numrorve rreshtor: i shtati, i teti, i nnti, i dhjeti, si rrjedhoj e muajt t par t vitit, q n periodn romake fillonte me 1 mars, ather supozimi i msiprm se java te shqiptart e lasht do t ket
27
filluar t martn, dhe se krye-Hyji shqiptar do t ket qen Marsi, sht i plotkuptimt. Emrtimin Mars e hasim n dy kuptime: te grekt, q e identifikuan me perndin e tyre t lufts Ares, dhe tek romakt, t cilt n fillim e njihnin si perndi t vegjetimit t toks e t maleve,e m von si perndi lufte. Prandaj, edhe fillimi i vitit tek romakt fillonte me muajin mars, me 1 mars, n muajin e ekunikosit (barasnats) t pranvers, n muajin e ringjalljes s natyrs, q marr realisht, sht shum m e natyrshme sesa fillimi i viti, sipas kalendarit t krishter, me 1 janar. Ndrsa emrtimi i Marsit me emra zotrash lufte, ka t bj me ngjyrn e kuqe q posedon ky planet. Pr njerzit e lashtsis kjo dukje e kuqe e tij lidhej me forca t panjohura q zakonisht posedonin fuqi t mdha mbinatyrore. Pasi ngjyr t kuqe ka edhe zjarri dhe gjaku, ky planet merrej si simbol i luftrave, shkatrrimeve, djegieve etj. Dhe, po t shfletohet kronologjia botrore e krizave t lufts, dallohet qart se shumica e sulmeve sht ndrmarr mu n muajin mars! Po i prmendim vetm dy rastet m t fundit: sulmi i prbashkt i SHBAMarsi Perndia e s dhe britanezve ndaj Irakut q filloi m 20 mars t vitit lufts tek romakt e 2003, si dhe sulmi terrorist q ndodhi me 11 Mars 2004 n vjetr kryeqytetin e Spanjs, Madrid, ku vdiqn qindra dhe u plagosn mijra vet. Por, ne do ta pasqyrojm ktu vetm nj historik t shkurtr t historis son q ka lidhshmri me fillimin e luftrave dhe kryengritjeve t armatosura n muajin mars: - M 27 mars 1881, qeveria e Stambollit dhe ajo e Athins nnshkruan marrveshjen e re kufitare, q i mundsoi Ports s Lart veprime ushtarake ndaj autonomis shqiptare. Po n at muaj, ajo organizoi nj ekspedit ushtarake t prbr nga 40 batalione n krye me Dervish Pashn q sulmuan forcat tona n krye me Sulejman Vokshin. - M 18 mars 1908 forcat turke, pas vrasjes s komandantit turk t xhandarmeris n Gjirokastr, nisn ekspeditn ushtarake kundr lufttarit t liris, eriz Topulli, q njihet si Lufta e Mashkullores. - M 24 mars 1911 filloi kryengritja e madhe e udhhequr nga Ded Gjo Luli q shum shpejt u shtri n gjith Malsin e Shkodrs. Pas dy jav luftimesh t suksesshme, ata arritn q m 6 prill, ta ngritin flamurin shqiptar n majn e Bratils s Hotit. - M 22 mars 1913, Konferenca e Ambasadorve n Londr, vendosi t coptoj rnd trojet shqiptare duke shkputur nga Shqipria gjith Kosovn
28
dhe amrin si dhe viset tjera shqiptare, si: Tetovn, Dibrn, Gostivarin etj, q pati si pasoj kryengritje t shumta t armatosura. - M 7 mars 1914, arriti n Durrs, si princ i Shqipris, gjermani Vilhelm Vid, i zgjedhur nga fuqit e mdha n Konferencn e Ambasadorve n Londr. - M 7 mars 1919, delegacioni i qeveris shqiptare q shkoi n Konferencn e Paqes, q u mbajt n Paris (1919-1920), ia paraqiti ksaj konference propozimin q n krahinat shqiptare q kishin mbetur jasht kufijve t vitit 1913, t vendoseshin forcat e SHBA-s pr ti administruar ato (90 vite m von forcat e NATO-s, t udhhequra nga SHBA-ja, u vendosn n Kosov). - N mars 1920, u krijuan disa komitete t Mbrojtjes kombtare pr lirimin e krahinave t pushtuara nga Italia dhe Mbretria Serbo-KroateSllovene. Disa muaj m von filloi sulmi i kryengritsve shqiptar n krahinn e Vlors q s shpejti u shndrrua n nj kryengritje t t gjith popullit shqiptar. - M 25 mars 1939, qeveria italiane ia paraqiti Ahmet Zogut nj traktat pr nnshtrimin e Shqipris. Dy jav m von trupat fashiste italiane sulmuan Shqiprin. - M 11 mars 1981, n kryeqytetin e Kosovs, Prishtin, filluan demonstratat e studentve pr lirin e popullit shqiptar t Kosovs dhe t viseve tjera shqiptare n Jugosllavi e q u prhapn n shum qendra t tjera t Kosovs, si m 26 mars n Prizren etj. - M 23 mars 1989, Kuvendi i Kosovs, me direktiva nga Serbia, miratoi amendamentet kushtetuese nprmjet t cilave u hoq plotsisht subjektiviteti politik dhe ekonomik i Kosovs. Popullata shqiptare e revoltuar nga kjo tradhti (meq prej 136 delegatve shqiptar n kt kuvend, vetm dhjet prej tyre refuzuan kt miratim) vrshoi rrugt me demonstrata masive q u shuan me gjak nga okupatori serbomadh. - M 26 mars 1990, populli i Kavajs, pr her t par, pas nj periudhe t gjat nn regjimin komunist, mori guximin dhe shprtheu n nj demonstrat t fuqishme antikomuniste, q u shtyp me dhun, por q ndikoi dukshm n ndryshimet pluraliste n Shqipri, t cilat pasuan nj vit m von. - M 5 mars 1998, forca t mdha ushtarakopolicore serbe rrethuan Prekazin legjendar. Epiqendr ishin kullat e Jasharajve ku u zhvilluan luftime t rrepta pr tri dit e net rresht mes forcave t UK-s, t udhhequra nga Komandanti Legjendar, Adem Jashari, dhe makineris s rnd serbe. N kto luftim ra heroikisht komandanti, Adem Jashari, dhe 47 Adem Jashari antar t tjer t lagjes Jasharaj.
29
- M 24 mars 1999, NATO filloi sulmet ajrore mbi ushtrin, policin dhe forcat paramilitare serbe, si kundrprgjigje ndaj dhuns dhe masakrave q zhvillonin ato mbi popullatn shqiptare dhe, pas tre muaj bombardimesh, e detyroi Beogradin t kapitulloj dhe e detyroi at q ti trheq t gjitha forcat e armatosura nga Kosova. - M 17 mars 2004 shprthyen trazirat n Kosov ku humbn jetn me dhjetra dhe u plagosn me mijra protestues. Shkaktar i ktyre trazirave ishte mbytja e tre fmijve shqiptar nga fshati abr n lumin Ibr, si pasoj e krcnimit dhe ndjekjes nga ekstremistt serb, si dhe bllokimi i aksit rrugor Prishtin Shkup n agllavic, po ashtu nga ekstremistt serb. - M 8 mars 2005 Kryeministri i Kosovs dhe lufttari i liris Ramush Haradinaj, bashk me dy bashklufttar t tij, akuzohet nga Tribunali i Hags pr krime lufte, dhe me 9 mars 2005, ai shkon vullnetarisht n Hag. A sht kjo lidhshmri reale, q besohej edhe nga popujt e lasht, t cilt mu pr kt edhe e kan emrtuar Marsin me emra zotrash lufte, apo sht kjo vetm rastsi? Pyetje q hap debate e polemika t shumta! Prgjigjja, megjithat, mungon!
30
KRONOLOGJIA E ZBULIMEVE NGA RENESANCA DERI TE KOHA E FLUTURIMEVE KOZMIKE

1500 Astronomi danez, Tycho Brahe, vetm n baz t shikimit t lir dhe disa instrumenteve t thjeshta matse, llogarit n mnyr shum precize pozicionin e Marsit. N at koh astronomt ishin t bindur se Toka sht qendr e gjithsis. 1609 Galileo Galilei zbulon teleskopin. Ky teleskop, edhe pse primitiv, pr her t par mundsoi pamjen e Marsit n form m t zmadhuar. Po t njjtin vit, shkenctari Johannes Kepler, konstatoi se planeti Mars sillet rreth boshtit t vet dhe s bashku me planett tjer bn rrug n Sistemi Diellor sipas Brahes form eliptike rreth Diellit. 1659 Christiaan Huygens zbuloi relievin e par tipik t Marsit: nj zon mjaft e madhe dhe e errt, q ishte Syrtis Major. Nat pr nat, ai vrojtonte kt pik orientuese gjat rotacioneve t njpasnjshme dhe erdhi n prfundim se koha rrotulluese e planetit Mars sht prafrsisht e njjt si ajo e Toks 24 or. 1666 Giovanni Cassini krijoi mbi 20 vizatime t Marsit dhe prcaktoi, gjat fazave vrojtuese, gjatsin e nj dite t Marsit me nj saktsi shum t Christiaan Huygens madhe prej 24 or e 40 minuta. 1672 Huygens vrojton nj njoll t madhe dhe t bardh q shtrihej mbi polin jugor t Marsit. Ai zbuloi mbulesn polare.
31
1698 Huygens publikon veprn Cosmotheoros n t ciln parashtron mundsin e ekzistimit t jets edhe n ndonj planet tjetr t sistemit ton diellor, veanrisht n Mars? Ky ndoshta ishte supozimi i par pr ekzistencn e jets edhe jasht planetit t Toks. 1777 Astronomi anglez William Herschel vlerson se banort e Marsit jetojn n kushte t tilla q jan t njjta me ato t Toks. Herscheli ishte i bindur se t gjith planett jan t banuar, bile shprehte mendimin se Dielli strehon nj civilizim shum t zhvilluar i cili jeton mes shtress s zjarrt dhe asaj t ftoht. 1784 Herscheli, duke studiuar me vite t tra ndryshimet n mbulesat polare, vjen n prfundim se n Mars ka bor dhe akull. Ndrsa, zonat e errta mbi siprfaqen e Marsit i cilson si oqeane. 1813 Faugerguesi konstaton se mbulesat polare gjat ndryshimit t stinve shkrihen shpejt dhe se klima n Mars sht shum m e ngroht se klima n Tok.
Harta e Marsit sipas Herschelit
Harta e Marsit sipas J. Mdler dhe W. Beer
1840 M n fund, krijohet harta e prgjithshme e Marsit, vepr e Johann von Mdler dhe Wilihem Beer nga observatori i Berlinit. 1858 Angelo Secchi krijon nj hart tjetr t Marsit. Ai riemrton Syrtis Majorin n Kanale atlantike. Fjala kanale n at koh ishte shum e plqyer, pasi nj vit m von fillonte ndrtimi i kanalit t Suezit, nj ndr veprat m madhshtore t shekullit, q prfundoi me sukses n vitin 1869. 1860 Emmanuel Liais shfaq interesimin pr vegjetacionin n Mars. Sipas tij, zonat e errta t Marsit, nuk jan oqeane, si mendohej deri ather, por kontinente t mbuluara me vegjetacion. 1862 Camille Flammarion supozon se ngjyra e kuqe e Marsit sht nj lloj i veant i vegjetacionit. Flammarion njihet edhe si autor i
32
enciklopedis La Planete Mars, nj lloj kompilimi i shumics s studime t athershme pr Marsin. 1877 Giovanni Schiaparelli, udhheqs i observatorit t Milanos, gjat vrojtimit t Marsit, vren disa vija t cilat i emrton menjher Canali (kanale). 1877 Asaph Hall shpall zbulimin e dy hnave t Marsit t cilat i emrton: Phobos (frik) dhe Deimos (tmerr). 1892 Camille Flammarion publikon vllimin e par t enciklopedis La Planete Mars. Vllimin e dyt e publikon m 1909. 1895 Percival Lowell shpall zbulimin sensacional ku e dshmon ekzistimin e kanaleve t Schiaparellit. Sipas tij, banort e Marsit, kto sisteme gjigante ujitse, i kan ngritur pr ta parandaluar shkretrimin e planetit.
Lart: harta e Marsit sipas Lowellit e br n vitin 1895 Posht: fotografi t Marsit t regjistruara nga sondat amerikane Viking n vitin 1976
1905 Lowell i mbush faqet e para t New York Times-it me shpalljet se ka arritur q pr her t par ti fotografoj kanalet e Marsit. Fotografit u publikuan m 1907 n Century Magazine. Rezultatet ishin zhgnjyese: gjurmt e kanaleve n fotografi ishin pothuajse t padukshme. 1909 George Ellery Hale, i cili e vrojtonte Marsin nga mali Mount Willis thoshte se nuk mund t gjej asnj gjurm nga kanalet e Lowellsit.
33
1911 Gjat puns n Kanalin e Panamas, New York Timesi njofton se banort e Marsit, brenda dy vjetve, kishin ndrtuar dy kanale t reja gjigante. 1938 M 30 tetor, radiotransmetuesi amerikan Orson Welles, transmeton radiodramn The War of the Worlds e cila krijon panik t vrtet n mesin e qytetarve. Rreth nj milion banor kishin besuar se banort e Marsit kishin sulmuar Tokn. 1947 Gerard Kuiper dshmon pranin e dioksid karbonit n Mars. Megjithat, nuk u dshmua edhe prania e oksigjenit. 1947 Werner von Braun definon projektin Projekti Mars. Flota, e prbr nga 10 anije kozmike dhe 70 antar t ekuipazhit, do ta zhvilloj nj ekspedit n Mars. Vajtje-ardhja deri n Mars si dhe krkimet, sipas Braunit, nuk duhej t zgjasin m shum se 520 dit. N vitin 1962, vet Brauni, vlerson se projekti i tij do t aplikohet n 20 vitet e ardhshme. 1949 Astronomt, t cilt pak koh m par kishin zbuluar se kushtet klimatike n Mars ishin shum t egra pr jet, erdhn n prfundim se njeriu n Mars nuk mund t gjej asgj tjetr, prpos likeneve. 1950 Publikohet vepra e Ray Bardburyi Mars Chroniken. 1960 Lansohet sonda e par ruse Marsnick 1, e cila dshton n kilometrin e 120-t. 1965 M 15 korrik, sonda amerikane Mariner 4, pas afro 8 muaj fluturimi, kalon pran planetit Mars, n nj largsi prej 9.846 km dhe sjell edhe fotografit e para t siprfaqes s Marsit. 1976 Sondat amerikane Viking 1 dhe 2 aterojn pr her t par mbi siprfaqen e Marsit.
Zbarkuesit e sondave amerikane Viking 1 dhe 2 aterojn pr her t par n historin e kozmologjis mbi siprfaqen e Marsit
34
MISIONET FLUTURUESE DREJT PLANETIT MARS

Qindra vite rresht, astronomt, s pari me shikim t lir e m von me teleskop, u prpoqn q ti shpalosin sekretet e planetit t kuq Marsit. Para fluturimit t sonds Mariner, kishim pamje mjaft t dobta t siprfaqes s Marsit, q mundsonin edhe hapsir t mjaftueshme pr spekulime t lloj-llojshme. Q nga zbulimi i Toka dhe Marsi n prpjestim kanaleve nga Schiaparelli, teoria pr jetn n Mars ishte gjithnj aktuale. Marsi konsiderohej si binjak i Toks. Rrotullimi rreth boshtit pr 24 or, mbulesat e bardha polare si dhe ret e dendura q qarkullonin mbi t, bnin t mendohej se ekzistonin kushte t njjta klimatike mes ktyre dy planetve. N vitet 50, astronomt mendonin se planeti Mars prmban shum m pak uj sesa planeti yn, Toka, dhe se nuk ekzistojn kurrfar oqeanesh si mendohej. Ata besonin, duke u bazuar n vrojtimet e gjata q kishin br, se uji n at planet mund t gjendej n mbulesat e bardha polare t tij, t cilat ndryshojn, varsisht nga periudhat e ndryshme stinore. Me gjith dyshimin e astronomve pr ekzistencn e ujit n gjendje t lngt, ndryshimet e dukshme q bheshin n regjione t ndryshme t siprfaqes s Marsit, her m t ndritura e her m t errta, nuk prjashtonin mundsin e vegjetacionit, si n Tok. I shtyr nga kjo, n vitin 1954, astronomi Earl C. Slipher, i cili kishte br mbi 100.000 fotografi t Marsit, drejton nj ekspedit t sponzoruar nga National Geographic Society pr n Blomfontein t E. C. Slipher Afriks Jugore nga ku dukja e Marsit ishte m e mir. Slipher njofton se kishte zbuluar nj regjion t errt, me madhsi sa shteti i
35
Teksasit (SHBA), q prmbante ngjyrn e kaltr-gjelbr, njjt si ato t njohura m par, e q dshmonin se Marsi nuk sht bot e vdekur. Ky lajm i Silpherit ngjalli debate dhe spekulime t llojeve m t ndryshme q vazhdojn edhe sot e ksaj dite. Lufta e ftoht mes superfuqive dhe garat n armatim e teknik n nj far mnyre prshpejtuan edhe proceset hulumtuese n gjithsi. Vet presidenti amerikan, F. Kennedy n nj fjalim q e mbajti disa muaj pas ardhjes n pushtet, m 25.5.1961 tha: sht koha pr nj hap t madh amerikan, koha q ky komb t marr rolin udhheqs n hulumtimin e gjithsis. Un mendoj se ky komb duhet t zotohet pr tia arritur qllimit q nj njeri ta zbarkoj n Hn dhe prap, t sigurt, ta kthej Johan F. Kennedy n Tok, dhe at n kt dekad. Fjalimi i Kennedyt ishte edhe nj reaksion ndaj avantazhit q kishte Bashkimi Sovjetik n hulumtimin e gjithsis. Shtpia e Bardh, n fakt, kishte br t njohur planin q n vitin 1955, se deri n fund t dhjetorit, 1958, do ta lansonte nj satelit n orbit, mirpo, sovjetikt ishin m t shpejt. Ata, m 8.10.1957, startuan satelitin e par artificial, Sputnik-1 q ishte objekti i par n orbitn e Toks. Kjo ishte nj fitore e madhe e sovjetikve n luftn e ftoht q shkaktoi frik tek Shtetet e Bashkuara, se sovjetikt ishin n gjendje ti godasin Shtetet e Bashkuara me raket nukleare q nga Evropa. Derisa NASA projektonte programin pr drgimin e njeriut n Hn, njkohsisht, ajo filloi t planifikoj edhe nj mision tjetr hulumtues pr drgimin e nj sonde drejt planetit Mars, por pa ekuipazh. NASA shpresonte q pr misionet e para n Mars, ta prdorte versionin e nj Rakete Saturn, e cila m von do t mund ti drgonte astronautt pr n Hn. Mirpo, buxheti i kufizuar si dhe problemet gjat konstruktimit, e detyruan NASA-n, q t kaloj n projektimin e nj rakete shum m t vogl. Raketa, q s pari u planifikua t peshonte mbi nj ton, u reduktua n 287 kilogram. Sovjetikt, rivalt kryesor n garn fluturuese drejt gjithsis, edhe ktu ishin n avantazh. Edhe pse te dy prpjekjet dshtuan q n start, ata ishin t part q n vitin 1960 startuan dy raketa drejt Marsit: Mars A dhe Mars B. N vitin 1962, sovjetikt startuan, gjithashtu t part, sondn e quajtur Mars 1, q ishte prap nj eprsi ndaj NASA-s. Mirpo, edhe kjo sond, n gjysm t rrugs pr n Mars, humbi do gjurm. Humbja e ksaj sonde ishte nj fat pr amerikant n luftn e ftoht, pasi shpresat e NASA-s u rikthyen prsri, q t arrijn t part n Mars. N planet e saj, NASA parashikonte startimin e sondave ift, q rrisnin gjasat pr arritjen e cakut. Sondat e para ift, Mariner 1 dhe 2, u lansuan m 1962, dhe kishin pr destinacion planetin Venera. Sonda Mariner 1 dshtoi n
36
start ra n Atlantik, ndrsa sonda tjetr, Mariner 2 e arriti Venern dhe me kt u b mjeti i par fluturues q vizitoi nj planet tjetr.
MISIONI MARS A (MARSNIK 1)

Viti: Data startuese: Shteti: I suksesshm: 1960 10.10.1960 Bashkimi Sovjetik Jo
Me 10 dhjetor 1960, sovjetikt ishin t part q startuan nj mjet fluturues pr n Mars. Fluturakja dshtoi n start. Misioni i par sovjetik, n kohn e Chruschtschowit, m shum kishte t bnte me demonstrimin e forcs ndaj SHBA-s sesa me garn e pushtimit t hapsirave t reja kozmike. Pr t treguar eprsi ndaj amerikanve, ata edhe lansuan t part fluturaken e quajtur Mars A. Sonda Mars A Amerikant, edhe pse planin e tyre pr misionet n Mars e kishin br t njohur para viteve 60, ata sondat ifte, Mariner 3 dhe 4, arritn ti startojn tek n vitin 1964. Sonda Mariner 3 dshtoi, kurse sonda tjetr, Mariner 4, arriti cakun me sukses. Chruschtschowi, dshironte q kohn e startimit t ksaj rakete ta bj publike n fjalimin q planifikonte ta mbaj para Organizats s Kombeve t Bashkuara. Ai me vete kishte marr edhe nj mostr t ksaj fluturakeje. Sonda kishte form t thjesht ndrtimi; p.sh. ajo nuk posedonte mjet kontrollues q do t mund t ndikohej n t pas startimit. Planifikohej q kjo fluturake t drgoj edhe fotografit e parat t siprfaqes s Marsit. Mirpo, shkalla e tret ndezse nuk reagoi n sinjalin e dhn dhe kjo sond dshtoi n nj lartsi prej 120 km. Ajo ra n Sibirin lindor. Nikita S. Chruschtschow Dyshohej se defekti ishte shkaktuar nga vibrimet e forta gjat startimit.
37
MISIONI MARS B (MARSNIK 2)

M 14 tetor 1960, Sovjetikt prgatitnin startimin e sonds s dyt n rrug pr Mars. Pr shkak t nj defekti, raketa nuk u ngrit. Nga nj pakujdesi q bri vet urdhrdhnsi, Gjenerali Nedlin, n vend se t zbrazte karburantet nga rezervuart, e pastaj ta gjurmonte gabimin, ai, duke u munduar t kursej koh, dha urdhr q Sonda Mars B defekti t korrigjohej aty pr aty. Ai mbikqyrte madje personalisht punimet q zhvilloheshin n platform. Fajtor pr mosstartim ishte nj shprndars pr ndezje q gjendej n bllokun qendror. Gjat zvendsimit t tij, nga nj moskujdesi, u aktivizua ndezja dhe erdhi deri tek nj eksplodim i fuqishm. 92 vet gjetn vdekjen dhe 30 t tjer u lnduan rnd. N mesin e t vdekurve ishte edhe Gjenerali Nedlin. Mirpo, pr shkak t situats q mbretronte n at koh, Bashkimi Sovjetik kt humbje nuk e shpalli publikisht. Njoftimi zyrtar ishte se kta persona gjeten vdekjen n nj fatkeqsi ajrore, nga rrzimi i nj aeroplani.
MISIONI MARS C (SPUTNIK 22)

N vitin 1961, pr her t par, raketabartsja Molnija, qndronte n dispozicion n formn katrshkallore (procesore), q mundsonte bartje t peshave m t mdha n hapsirn kozmike. Startimi i par i ksaj rakete, q u riemrtua Sputnik 22, megjithat, dshtoi: Shkalla e katrt ndezse qndroi e aktivizuar vetm 16 sekonda, kshtu q kjo sond u
38
Raketabartsja Molonija
shkaprderdh n orbit n nj hapsir prej 180 x 485 km. Pjest e ksaj sonde, q ran n Tok, shkaktuan alarm tek sistemet paralajmruese amerikane, pasi q mu n at koh kriza kubane ishte n shkalln m t lart.
MISIONI MARS 1
Shtat dit m von, pas tri dshtimeve t njpasnjshme, m 1.11.1962, arriti t startoj me sukses sonda Mars 1, binjake e sonds Mars C (meq t gjitha t dhnat i kishin t njjta). Agjencia ruse e lajmeve, TASS, njoftonte se kjo fluturake peshonte 893,5 kg; do ta arrinte Marsin m 20.6.1963 dhe do ti sillte fotografit e para t ktij planeti t kuq. Kjo sond kishte formn cilindrike me diametr qendror prej 1,1 m si dhe gjersin e prgjithshme, bashk me qelizat solare, prej 4 m. Pas startimit t suksesshm, filluan t arrijn edhe t dhnat e para shkencore. Mirpo, pas pak kohsh, u vrejt se sinjalet e Sonda Mars 1 (Mars C) sensorve, q vrojtonin lvizjet e Diellit dhe Toks, ishin gjithnj e m t dobt. Informacionet e fundit nga kjo sond arritn m 21.3.1963, kur ishte n nj largsi prej 106 milion km larg Toks. Pas ksaj date, humbi do kontakt me qendrn komanduese. Kjo sond, megjithse nuk arriti siprfaqen e Marsit, pr shkenctart rus ishte nj sukses, meq solli pr ta njohuri t reja e t vlefshme, t cilat u zbatuan n ndrtimin e sondave pasuese. N fillim, planifikohej q n bordin e sonds Mars 1 t zbatohej edhe nj eksperiment, i cili do t dshmonte pr gjallesat eventuale, e q nuk u b kurr transparent. Pas provave t pasuksesshme t ktij eksperimenti, q u zhvilluan n stepet kazaike, ai u konsiderua si i padobishm dhe u mnjanua nga bordi i sonds.
39
MISIONI MARS D (SPUTNIK 24)

Edhe kjo sond, binjake e sondave t mparshme, pas nj defekti n sistemin ndezs, dshtoi. Nga vibracionet e forta gjat startimit, shkalla e katrt nuk u aktivizua dhe si pasoj e ksaj, pas dy muajsh, u shua n orbit edhe kjo sond.
MISIONI MARINER 3
Viti: Data startuese: Shteti: I suksesshm: 1964 5.11.1964 SHBA Jo
Pas pes startimeve t sovjetikve, m 1964, edhe SHBA-ja startoi sondn e par pr n Mars. Ashtu sikurse sovjetikt, edhe amerikant, q ve kishin prvojn e suksesit me startimin e sondave binjake pr n Vener (Mariner 1 dhe 2), filluan misionin e tyre me dy sonda binjake, me gjas q, s paku, njra Sonda Mariner 3 nga kto ta arrij cakun. Prbrja teknike e t dy sondave, Mariner 3 dhe 4, ishte identike. Ashtu si ishte parashikuar edhe ndodhi. Nj shtres mbshtjellse e sonds q prbhej nga masa plastike, nga nxehtsia e madhe q u krijua gjat frkimit me ajrin n start t rakets, u shkri dhe u ngjit pr sond. Me kt, edhe ky mision dshtoi. N njrn an, pjesa e siprme e quajtur Agena D nuk kishte m mundsi q kt sond, nga pesha shtes e mass plastike q iu mvesh gjat startimit, ta transportoj deri n Mars, e n ann tjetr, panelet solare t cilat nuk mund t hapeshin m, bn q nnt or pas startimit kjo sond t fashitet.
40
MISIONI MARINER 4
Viti: Data startuese: Shteti: I suksesshm: 1964 28.11.1964 SHBA Po
Pas tri javsh pun aktive, m 28 nntor 1964, starton sonda tjetr binjake Mariner 4. Mirpo, kt her, shtresa plastike q mbshtillte sondn u zvendsua me shtres metalike. Sonda ishte identike me at Mariner 3 dhe peshonte 260,8 kg. Nga kjo pesh, vetm 15,8 kg ishin pajisje pr hulumtime shkencore. Ishte parapar q kjo sond ti afrohet Marsit n nj afrsi prej 13.750 km, mirpo prmes korrekturs kursore Raketabartsja Atlas LV-3A / ajo arriti nj distanc prej vetm 9.844 km. Pas m tepr se gjasht muaj fluturimi, Agena D me t ciln u lansuan sondat Mariner 3 dhe 4 Mariner 4 arriti ti afrohet me sukses t plot Marsit. N njrn an, ajo u evidencua si fluturakja e par q arriti planetin e kuq, ndrsa n ann tjetr, Ameriks i solli fitore n garn rendse drejt Marsit.
Kamera e sonds Mariner 4 q prbhej nga nj teleskop Cassegrain
Regjistrimi i 22 fotografive t Marsit nga kamera e sonds Mariner 4
M 15.7.1965, n nj largsi prej 14.496 km nga Marsi, Mariner 4 filloi ti regjistroj edhe fotografit e para nga nj teleskop Cassegrain q kishte
41
distanc fokusuese prej 305 mm dhe nj diametr prej 38 mm. Gjithashtu, kjo sond arriti t mat me sukses dhe n mnyr shum precize shtypjen e ajrit n Mars. Nga t dhnat q i drgoi kjo fluturake, t cilat m von u rikonstruktuan, u konstatua se atmosfera n Mars ishte shum e rrall dhe kryesisht prbhej nga dioksid karboni. Kjo ishte nj goditje pr ata q besonin n mundsin e jets n Mars. Regjistrimet e sinjaleve transmetuese q deprtonin prmes atmosfers s Marsit, dshmuan se shtypja arrin vetm 1,5 % nga ajo e Toks. Kjo ishte m pak se nj e dhjeta e asaj q kishte llogaritur Lowell, dhe aq e ult, saq t gjith lumenjt e rrjedhshm mbi siprfaqe, menjher do t avulloheshin.
Fotografi t regjistruara nga kamera e sonds Mariner 4
N fotografin e par q e drgoi kjo sond nuk vrehej di e posame. Bile edhe teknikt e Jet Propulsion Laboratory (JPL) q prcillnin kto procese, nuk ishin t sigurt se shihnin Marsin. Me sa dukej, fajtor pr kt ishte pluhuri i mbledhur n objektivin e kamers. Mirpo, Mariner 4 filloi t drgoj edhe fotografi t tjera, t cilat ishin shum m t mira se e para. Fotografit e drguara nga kjo sond kishin nj rezolucion prej 200 x 200 pixel (pika
42
fotografish) dhe prbheshin vetm prej 6 bitve (64 nuanca gri) pr pixel. Megjithat, pr t arritur deri n Tok, nj fotografie t ktill i duheshin 16 or. Ajo far shihej n kto fotografi, megjithse prfshinte vetm 1% t siprfaqes s Marsit, ishte shokuese, jo vetm pr opinionin publik, por edhe pr vet shkenctart. Marsi nuk i prngjante Toks, si parashihej, por ishte nj planet i mbuluar nga krateret. Ai i prngjante m shum Hns sesa Toks. Pra, nuk kishte njerz t Marsit, nuk kishte kanale, nuk kishte uj, nuk kishte bim, nuk kishte jet! Marianer 4 i drgoi n Tok 22 fotografi, nga at cilat: 16 ishin t suksesshme, 5 t pasuksesshme dhe nj pjesrisht e suksesshme. Ky ishte misioni i par i suksesshm n Mars.
MISIONI ZOND 2
Sond 2 (n prdorimin anglisht Zond) sht nj risi n hulumtimet sovjetike pr Marsin. Kjo sond nuk bn pjes n programet sovjetike pr Marsin por n programet pr Hnn. Edhe sot e ksaj dite spekulohet pr detyrat q kishte kjo sond: t kaloj pran planetit apo t zbarkoj n t. Pr kt t fundit flet distanca e afrt ndaj Marsit vetm 1.500 km. Q sovjetikt kishin pr qllim drgimin e Sonda Zond 2 ksaj sonde n Mars para sonds amerikane Mariner 4, sht pak pr tu besuar, pasi kjo sond do t duhej ta arrinte Marsin m 6.8.1965, pra, nj muaj e gjysm pas sonds amerikane Mariner 4. Megjithat, inxhiniert e NASA-s, dy dit pas startimit t sonds Mariner 4 arritn q t regjistrojn n ekranet e tyre kontrolluese nj startim sekret n qendrn kozmike t sovjetikve. Sovjetikt nuk konfirmuan startimin e fluturakes Zond 2, megjithat, gjurmimet e NASA-s rezultuan se edhe kjo fluturake kishte kursin drejt Marsit.
43
Kjo sond peshonte 959 kg dhe ishte ndr fluturaket e para interplanetare q posedonte mekanizm lvizs elektronik. Sonda startoi me sukses, mirpo shum shpejt u b e qart se gjat hapjes s paneleve solare, njra ndr to nuk funksiononte, kshtu q edhe furnizimi me energji i ksaj sonde mbeti gjysmak. M 2.4.1965, n nj largsi prej afro 100 milion km, prafrsisht n vendin e njjt ku u zhduk edhe sonda Mars 1, e humbi papritmas dhe prfundimisht kontaktin me qendrn n Tok.
MISIONI MARS E
T vetdijshm, se n garn fluturuese drejt Marsit duhen shum fluturime, dhe pr t kaluar n eprsi, sovjetikt u koncentruan n zhvillimin e nj gjenerate t re dhe t rnd sondash, raketambajtsit e s cilave do t startonin prmes nj sistemi t ri protoni. Rreth ksaj sonde, edhe sot e ksaj dite, dihet shum pak. Gjithashtu, edhe rreth peshs s saj ka vetm spekulime. Ajo duhej t ishte e prbr nga nj pjes (rreth 100 kg) q duhej t ateronte mbi siprfaqen e Marsit, si dhe nga pjesa tjetr, e cila do t lvizte n orbitn e Marsit dhe nga atje do t regjistronte fotografi. Megjithat, gjat startimit, kjo sond pati problem, pasi q mbajtsit e peshs nuk u zhbllokuan dhe me kt nuk u aktivizua ndezja e tret e procesit raketor.
MISIONI MARINER 6
Katr vjet m von, gjithnj, sipas praktiks s mhershme drgimin e dy sondave pr do mision m 24.2.1969 u startua sonda Mariner 6, sakaq m 27.3.1969 sonda Mariner 7.
44
Hartografimi i nj pjese t siprfaqes s Marsit nga sonda Mariner 6
45
M 31.7.1969, 11 dit pasi kmba e njeriut t par nga Toka, Neil Armstrong, shkeli mbi hapsirn e Hns, sonda amerikane Mariner 6, mu ashtu si ishte parapar, arriti Marsin. Mariner 7 arriti disa dit m von. Startimi dhe fluturimi i ksaj sonde u zhvillua pa asnj problem dhe, m 29.7.1969, n nj afrsi prej 1.17 milion km, filloi regjistrimet q zgjatn deri n nj afrsi prej 724.000 km. Gjithsej, u bn 49 regjistrime komplete. Dy or para kalimit pran Marsit, filluan edhe regjistrimet e marra nga kndi, me rast, 26 u regjistruan n shirit. Sonda Mariner 6 -7 Prpunimi i fotografive dhe t dhnave tjera, q u bn s bashku me sondn tjetr Mariner 7, e q mbulojn nj hapsir prej 20 % t planetit t Marsit, dha edhe rezultatet e para t sakta pr prbrjen e atmosfers dhe temperaturn e siprfaqes. Nga pesha e prgjithshme q ishte 412.8 kg, gati dyfish m e rnd se sondat Mariner 3 dhe 4, vetm 57.6 kg prbnin mjetet pr hulumtime shkencore. Sonda dispononte me dy kamera t cilat i regjistronin fotografit me nj rezolucion prej 500 x 900 pixel dhe me nj ndriueshmri prej 7 bitve pr pik, e t cilat memorizoheshin n nj regjistrues shiritor q kishte kapacitet prej 195 megabitsh. Gjithashtu, kjo sond dispononte edhe spektrometr me rreze ultraviolete dhe infra t kuqe, pr prcaktimin e prbrjes s atmosfers dhe nj radiometr pr prcaktimin e temperaturs siprfaqsore.
MISIONI MARINER 7
Disa dit m von, pas startimit t sonds ifte Mariner 6, startoi me sukses edhe sonda Mariner 7, q pr qllim kishte hulumtimin e mbulesave polare t Marsit. Mirpo, gjat fluturimit drejt Marsit, papritur dhe pa kurrfar paralajmrimi, ndrpritet drgimi i sinjaleve nga kjo sond. Teknikt arritn t rikthejn kontaktin e humbur, por sinjalet, tanim ishin mjaft t dobta.
46
Hartografimi i nj pjese t siprfaqes s Marsit nga sonda Mariner 7 47
Megjithat, ato mjaftonin pr tu treguar atyre se nj pjes e ksaj sonde ishte shkatrruar plotsisht. Nj bateri n bord, me gjas, ishte goditur nga nj mikrometeorit q kishte provokuar eksplodimin e saj dhe kshtu kishte dmtuar fluturaken. Urdhrat kompjuterik q iu drguan Mariner 7 pr injorimin e ktij instrumenti t dmtuar, u akceptuan, dhe me kt u vendos prap lidhje e mir transmetuese. M 2.8.1969, kjo sond transmetoi regjistrimet e parat t Marsit. Gjat 57 orve pasuese u bn 93 regjistrime dhe, dy or para kalimit pran Marsit, m 5.8.1969, u bn edhe 33 regjistrime brenda 74 min. nga kamerat kndore t cilat u memorizuan n shiritin e aparatit regjistrues. Ishin planifikuar m shum fotografi, mirpo, pr shkak t kapacitetit t kufizuar t shiritit memorizues n mjetin pr regjistrim, nuk u realizuan. Nga kamerat e ksaj sonde u regjistrua edhe njri ndr satelitt e Marsit, Phobosi, dhe, n pika t trasha u konstatua madhsia e tij: 22.8 x 17.6 km.
Fotografia e par e Phobosit e regjistruar nga sonda Mariner 7
Kto dy sonda (Mariner 6 dhe 7), megjithse fotografuan disa veori t reja gjeologjike, nuk solln ndonj surpriz nga planeti i mistereve. Ato vrtetuan edhe njher se planeti i kuq sht nj planet pa jet. Shpenzimet e ktyre dy misioneve arritn shumn prej 148 milion dollar. Fotografit e drguara disa jav pas aterimit t njeriut t par n Hn, ishin sensacioni i dyt i asaj vere t vitit 1969.
48
MISIONI MARINER 8
Mbi bazat e sonds Marnier 6 dhe 7 u konstruktua edhe sonda qarkore Mariner 8, e cila duhej t qarkullonte rreth Marsit dhe kt planet, nga pozitat e ndryshme dhe ne form hartografike, ta regjistronte dhe fotografonte. Edhe kjo sond, n princip kishte strukturn e sondave Mariner 6 dhe 7, mirpo ishte e pajisur me instrumente moderne dhe n bord kishte edhe nj kompjuter, i cili pr her t par, n mnyr t pavarur, pra, edhe pa teledirigjim nga kontrolli toksor, mundsonte realizimin dhe zbatimin e urdhrave t caktuar. Qllimi i ksaj sonde ishte fluturimi rreth sferave polare t Marsit dhe Hartografimi i m se 70 % t siprfaqes s tyre. Sonda peshonte rreth 998 kg; n bord kishte nj regjistrues shiritor me kapacitet prej 180 megabitsh pr memorizimin e t dhnave; sistem kamerash me nj Raketabartsja Atlas Centaur SLV-3C distanc fokusuese deri m 500 mm q me t ciln startuan pr n Mars sondat Mariner 6, 7, 8 dhe 9 mundsonin nj rezolucion prej 704 x 832 pixel dhe me nj ndritshmri prej 9 bitve. Mariner 8 startoi me sukses m 8.5.1971 nga platforma startuese (kozmodromi) n Cape Kennedy, mirpo, disa minuta m von, pr shkak t nj defekti t vogl, bie n Atlantik. Shkaktar pr kt u konstatua se ishte nj diod (me vler prej disa centsh) n bord, e cila ndikoi n sistemin autopilot duke ndrprer sistemin ndezs t rakets Atlas Centaur.
49
MISIONI MARS G (KOZMOS 419)

Dy dit m von, sovjett lansuan sondn e tyre Mars-G q m von u riemrtua Kosmos 419. Pasi q t gjitha misionet pr Mars, me prjashtim t sondave Zond-2 dhe Mars-1, dshtuan q n start, sovjett kt her vendosn ti lansojn tri sonda brenda vitit 1971, me shpres q s paku njra nga ato t arrij cakun. Pas startimit t suksesshm, procesi i fundit ndezs, Bloku D, nuk aktivizon protonin prkats, meq rregulluesi pr aktivizimin e mekanizmit shkputs q duhej t ishte i programuar n orbit pr nj or e gjysm, gabimisht ishte programuar n nj vit e gjysm, dhe kshtu, kjo sond, nuk arrin ta kaloj orbitn e Toks. Dy dit m von, gjat rikthimit n atmosfer, shuhet prgjithmon.
MISIONI MARS 2
Viti: Data startuese: Shteti: I suksesshm: 1971 19.5.1971 Bashkimi Sovjetik Pjesrisht
Startimi i sonds tjetr, Mars 2, q pasoi disa dit m von se sonda Mars G, ishte i suksesshm. Kjo fluturake, q si mas startuese peshonte 4.650 kg, arriti pa ndonj komplikim t posam hapsirn e Marsit. Sonda prbhej nga dy pjes: nga Zbarkuesi, i cili pas hyrjes s sonds n orbit t Sonda Mars 2 -3 Marsit, do t shkputej nga ajo dhe do t zbarkonte n siprfaqen e Marsit, si dhe nga Qarkori i cili do t lvizte n orbitn e Marsit.
50
Zbarkuesi ishte parapar q s pari prmes parashuts e pastaj prmes nj motori t zbarkoj n siprfaqe. Zbarkuesi vet, kishte nj diametr prej 1.2 m dhe peshonte rreth 100 kg. Ai ishte i mbuluar me nj streh (pllak) prej 2.5 m, e cila shrbente pr mbrojtje nga nxehtsia. N pjesn e jashtme t Zbarkuesit ishte i vendosur nj rover (mjet lvizs) q ishte i lidhur me nj spango 15 m t gjat, e q kishte pr detyr hulumtimin e siprfaqes s Marsit. Qarkori peshonte rreth 2.500 kg, kishte lartsi prej 5 m, diametr qendror prej 2 m dhe nj shtrirje prej 7 m. M 27.11.1971 kapsula zbarkuese u nda me sukses nga sonda, mirpo, gjat zbarkimit, hapja e parashuts nuk funksionoi dhe nga prplasja e fort me siprfaqen, Zbarkuesi u shkatrrua plotsisht n hapsirn e Hellasit. Qarkori funksionoi pr 271 dit rresht n orbitn e Marsit, megjithat, n krahasim me sondn amerikane Mariner 9, e cila u lansua 11 dit m von, drgoi shum pak t dhna n Tok. Nj ndr arsyet kryesore supozohej t ishte mangsia e fleksibilitetit t programeve. Gjithashtu, derisa Mars 2 filloi punn me regjistrime, planetin Mars e kaploi nj stuhi e fort rre q mbuloi gati gjith siprfaqen e tij dhe kshtu pamundsoi, n ato pak fotografit e regjistruara, ndonj pamje t detajuar. Kjo sond ishte e pajisur me dy kamera me distanc fokusuese dhe me teleobjektiv; kishte dy radiometra pr prcaktimin e temperaturs s Marsit dhe prmbajtjen e lagshtis s atmosfers; 4 fotometra ultraviolet pr prcaktimin e ozonit, t dendsis s atmosfers si dhe kompozimin e jonosfers e t stratosfers; detektor pr t dshmuar pranin e joneve dhe t hidrogjenit; nj radioteleskop pr prcaktimin e elektricitetit; nj magnometr dhe nj spektrometr pr prcaktimin e sasis s dioksidkarbonit dhe relievin e siprfaqes.
MISIONI MARS 3
Edhe startimi i sonds Mars 3 ishte i suksesshm. M 2.12.1971, kur kjo sond gjendej n orbitn e Marsit, kapsula zbarkuese q peshonte 450 kg u nda nga ajo dhe mori drejtimin e Marsit. Deri n nj lartsi prej 20 m mbi siprfaqe t Marsit, Zbarkuesi frenohej nga nj parashut, kurse 20 m tjera, ai frenohej nga nj sistem motorik. 90 sekonda pas aterimit filloi edhe drgimin
51
e regjistrimeve t para nga Marsi, mirpo 20 minuta m pas, ky transmetim u ndrpre dhe ky Zbarkues u fashit prgjithmon. far ndodhi me kt Zbarkues sht e paqart edhe sot e ksaj dite. Me gjas, ky Zbarkues, q sipas regjistrimeve t sonds Mariner 9, q u lansua 2 dit pas ksaj sonde, kishte zbarkuar n nj territor t prfshir nga nj stuhi e fort rre e cila, ndoshta, e kishte prmbysur. Gjithashtu, dyshohej edhe n at se gjat aterimit n siprfaqe, mbi t kishte rn parashuta frenuese dhe kshtu kishte pamundsuar Zbarkuesi i sonds Mars 3 transmetimin e sinjaleve. Pjesa tjetr e sonds (Qarkori), q lvizte n orbitn e Marsit, ishte aktive pr 220 dit, por pa ndonj sukses t theksuar.
MISIONI MARINER 9
Pas tri javsh t rrmujshme n platformn e Cape Kennedyt, startoi drejt Marsit fluturakja tjetr, binjake e Mariner 8, Mariner 9. Ndrkoh, n kt sond, q me peshn prej 974 kg ishte di m e leht se binjakja tjetr, ishin br edhe autokorrektura n sistemin autopilot. Kt her kaloi gjithka n rregull dhe nga t gjitha sondat e lansuara n kt vit, Mariner 9 u Sonda Mariner 8 -9 dshmua si m e suksesshmja. Nj ndr arsyet kryesore, n krahasim me sondat sovjetike, ishte edhe pajisja me kapacitete t mjaftueshme kompjuterike, q i lejonte ksaj sonde gjat fluturimit mundsin e modifikimit
52
t misionit n do koh, bile edhe pas arritjes n orbitn e Marsit. Gjithashtu, ishin br edhe ndryshime n programim, q gjat lvizjes s saj n orbit, kjo sond t marr regjistrime edhe n ato pjes, t cila ishin parapar pr binjaken e dshtuar Mariner 8. Megjithse, Mariner 9 u lansua m von se sondat sovjetike, prmes nj rruge fluturuese pak m t shkurtr, m 14 nntor 1971, arriti e para n orbitn e Marsit. Mirpo, mu n kt muaj, filluan t prhapen disa re t verdha, q mund t vreheshin edhe nga Toka, t cilat e mbuluan tr siprfaqen jugore t planetit t kuq. Ato re u prhapn aq shum, saq pr nj koh t shkurtr i Foto e regjistruar nga sonda Mariner 9 tr planeti u gjend i mbuluar nga to. gjat stuhis s madhe n Mars Kjo stuhi rre pikn kulminante e arriti pas 5 javsh: ishte stuhia m e madhe, m e fort dhe m e gjat q ishte par ndonjher n Mars, dhe at, mu n kohn kur disa fluturake ishin duke fluturuar drejt tij.
Lart: hija e Phobosit mbi siprfaqe t Marsit Majtas: njri nga dy satelitet e Marsit Phobosi
N fotografit e para t drguara nga kjo sond, pr shkak t stuhis q mbretronte n at koh n Mars, nuk dallohej ndonj detaj. Derisa pritej q t kalonte stuhia, kjo sond bri disa fotografi t satelitve t Marsit: Deimosit dhe Phobosit. N fillim t vitit 1972 stuhia u qetsua dhe siprfaqja e Marsit tanim dukej qart. Qendra kontrolluese nga Toka, kishte ndryshuar rrugn lvizse t sonds Mariner 9 n orbitn e Marsit, pr ta kompensuar humbjen e sonds Mariner 8. Kjo sond tanim kishte dy detyra: detyrn e vet grumbullimin e t dhnave rreth ndryshimeve stinore q bheshin n zonat e
53
errta dhe t shndritshme t siprfaqes s Marsit (pr t cilat Slipher dhe disa t tjer mendonin se kishte vegjetacion) dhe sqarimin e tyre, si dhe detyrn e sonds s dshtuar Mariner 8 fluturimin rreth sferave polare t Marsit dhe hartografimin e m se 70 % t siprfaqes s tyre. N fotografit e regjistruara gjat stuhis, vreheshin katr pika t errta n siprfaqe t Marsit. Pas kalimit t stuhis, dallohej qart se fjala sht pr katr kratere gjigante me nj gjersi prej 65 deri n 80 km. Ajo q trhiqte m s shumti vmendjen tek kto kratere ishte vendndodhja e tyre. Secili prej ktyre katr kratereve shtrihej mbi siprfaqe t ndonj mali, q pr krateret q krijohen nga ramjet e meteoritve, sht di e pazakont. Dukuri e till nuk ishte par nga asnj mision i mparshm. N salln e JPL-s ishin mbledhur mbi 300 reporter pr tu informuar rreth fotografive, q ishin t parat me nj dukje aq t qart t siprfaqes s Marsit. Ekipi i kameramanve prezantoi fotografit e regjistruara nga sonda Mariner 9: Ato nuk ishin goditje t
Olympus Monsi vullkani gjigant i Marsit
Gryka e quajtur Valles Mariners
Poli jugor i planetit t Marsit
Vullkanet mbi siprfaqen e Marsit
meteoritve, por ishin vullkane! Tri misionet tona t mparshme q kishin kaluar pran Marsit, nuk kishin treguar kurrfar shenjash pr ekzistimin e
54
vullkaneve raportonte Bruce Murray, njri ndr antart e JPL-s. Dhe tani, papritur, i zbuloi Mariner 9 katr siprfaqe t tilla! Edhe mua m duket e pabesueshme, por kshtu sht. Ishin vullkanet m t mdha q syri i njeriut kishte par ndonjher. Olympus Mons sht mali m i lart n sistemin ton diellor tri her m i lart se Mount Eversti. Vetm diametri i bazamentit t tij sht rreth 640 km 50 deri m 100 fish m i madh se Mauna Loa n Hawaii, q konsiderohet si vullkani m i madh i Toks. Por, Olympus Monsi nuk sht i vetmi vullkan gjigant n Mars. Pran tij gjenden edhe tri vullkane t tjera gjigante q u emrtuan si Malet Tharsis. Zbulimi tjetr q bri sonda Mariner 9 ishte nj gryk gjigante, nj e ar aq e gjat q mund ta prshkonte Amerikn nga San Francisko deri n New York. Kjo gryk (Kanion) e emrtuar si Valles Mariners kishte nj gjersi prej 650 kilometrash dhe nj thellsi prej 10 kilometrash. Mariner 9, gjithashtu, regjistroi n fushn e quajtur Chryse Planitia, nj grshetim t komplikuar kanalesh t cilat dukeshin se ishin krijuar nga rrjedhat e lumenjve ose vrshimet e ndryshme q kishin ndodhur disa milion ose miliard vite m par. Regjistrimet q solli Mariner 9, gjithashtu dshmuan se ndryshimet stinore q bheshin n zonat e caktuara, nuk kishin t bnin me vegjetacion, por ishin t shkaktuara nga stuhit e rrs t cilat n perioda t caktuara stinore krijonin ndryshime optike.
Poli i veriut (lart) dhe Inca City (djathtas) t regjistruara nga sonda Mariner 9
Sonda Mariner 9 ishte parapar q t funksiononte rreth 90 dit n orbitn e Marsit, mirpo, ajo drgoi gati nj vit rresht informacione nga planeti i kuq. M 27 tetor 1972 kjo sond pushoi s funksionuari, pasi gazi, q ishte i nevojshm pr funksionimin e sistemit kontrollues, u harxhua. Mariner 9 drgoi n Tok 7.329 fotografi t marsit dhe t satelitve t tij. Brenda 21 orve
55
regjistronte rreth 32 fotografi t cilat, pastaj, brenda 3 orve i bartte pr n qendrn kontrolluese n Tok. 54 gigabit ishte shuma e prgjithshme e informacioneve q drgoi kjo sond n Tok m shum se t gjitha misionet bashk q ishin lansuar deri n at koh n sistemin ton diellor pr hulumtime shkencore. Me kt edhe u b misioni m i rndsishm dhe m i suksesshm n historin e fluturimeve drejt Marsit.
MISIONI MARS 4
Pasi planeti Mars nuk ishte m n pozitn e volitshme sikurse n vitin 1971, i detyroi ekspertt e Bashkimit Sovjetik q n katr fluturaket pasuese, q planifikoheshin t startonin n vitin 1973-74, t ken kujdes n pesh. Kshtu, ata i ndan ato n: dy Qarkor dhe dy Zbarkues. Njri nga Qarkort ishte edhe misioni Mars 4. N bordin e ksaj sonde Sonda Mars 4 gjendeshin 2 TV kamera; nj radiometr me rreze infra t kuqe; nj spektrometr me rreze ultraviolete dhe nj magnetometr; nj spektrometr me rreze gama 256 kanalsh, q ishte prodhim francez si dhe instrumente t tjera. Prve misionit t vet, sonda Mars 4, kishte edhe nj mision tjetr. Ajo duhej q ti pranonte regjistrimet e sonds zbarkuese, Mars 6, q planifikohej t startonte disa dit m von, dhe ato ti transmetonte pr n qendrn pranuese n Tok. Strartimi i ksaj sonde ishte i suksesshm, dhe deri n afrsi t orbits s Marsit gjithka kaloi mir. Mirpo, m 10.2.1974, derisa po futej n orbitn e Marsit, raketat q duhej ta frenonin kt sond n orbit, pr shkak t nj defekti kompjuterik, dshtuan, dhe kjo sond nuk u ndal n hapsirn e parapar, por vazhdoi rrugn duke kaluar pran Marsit n nj largsi prej 2.200 km. Edhe pse, n rrugn e vet fluturuese, kjo sond kishte mundsi pr matje
56
t tjera, si ato t rrezeve kozmike etj., nuk tregoi ndonj rezultat, prandaj ky mision edhe u konsiderua si i dshtuar.
MISIONI MARS 5
Viti: Data startuese: Shteti: I suksesshm: 1973 25.7.1973 Bashkimi Sovjetik Po
Sonda tjetr Qarkore, Mars 5, q ishte identike si Mars 4, startoi 4 dit m pas. Kt her gjithka kaloi n rregull. M 12.2.1974 kjo sond arriti Marsin dhe u pozicionua n orbitn e tij. N javt pasuese, kjo sond, drgoi pr n Tok 30 fotografi disa prej t cilave ishin me ngjyra. Megjithat, pr botn perndimore kto fotografi u bn publike tek n vitet e 80-ta. Kualiteti i ktyre fotografive ishte prafrsisht i njjt me ato t sonds Mariner 9.
Fotografi t regjistruara nga sonda sovjetike Mars 5
Edhe pse Mars 5 ishte fluturakja e par (dhe e vetmja deri m sot) q mund t regjistrohet si e suksesshme n kronologjin e misioneve t prgjithshme sovjetike pr hulumtimin e planetit Mars, misioni i saj i plot, megjithat, deri m sot mbetet enigmatik! Dyshohet se edhe kjo sond, pr shkak t nj defekti n sistemin kompjuterik (dmtimit t nj ipi), pas disa javsh, pushoi s funksionuari. Prndryshe, sht e paqart sesi mund t
57
drgohet nj fluturake me pesh disa tonshe n nj rrugtim aq t largt, vetm pr ti br ato 30 fotografi!
MISIONI MARS 6
Me 5.8.1973, sovjetikt startuan me sukses sondn Mars 6 e cila bartte me vete edhe nj Zbarkues q planifikohej t zbarkonte n regjionin Margaritifer Sinus. Kjo sond, q peshonte 3.260 kg, arriti Marsin m 12.3.1974 dhe n nj largsi prej 48.000 km shkput bartsin e Zbarkuesit i cili pozicionohet n orbitn e Marsit n nj largsi prej 1.600 km. Nga kjo largsi Zbarkuesi fillon fluturimin drejt Marsit i frenuar prmes frenimit raketor, Aerobrakingut (frenim me ajr) dhe parashuts. Mirpo, para vendosjes n siprfaqe t marsit, kur fillon edhe Sonda Mars 6-7 transmetimin e drejtprdrejt t matjeve t atmosfers s Marsit, q zgjati 148 sekonda, Zbarkuesi ndrpret kontaktin me qendrn komanduese n Tok, i cili nuk u vendos kurr m. Dyshohet se prplasja e fort me siprfaqen e Marsit dmtoi modulin zbarkues i cili peshonte 635 kg.
MISIONI MARS 7
Viti: Data startuese: Shteti: I suksesshm: 1973 9. 8.1973 Bashkimi Sovjetik Jo
Katr dit me von, sovjetikt startuan edhe sondn tjetr Mars 7, e cila sikurse edhe sonda Mars 6, bartte me vete edhe nj Zbarkues.
58
Duhet te cekim se te gjitha sondat Mars 4, 5, 6 dhe 7, startuan me raketabartse Proton SL-12/D, nga baza startuese (kozmodromi) Baykonur n Kazahkstan. Edhe pse startoi me sukses, kjo sond, m 9.3.1974, n nj largsi prej 1.280 km nga Marsi, dhe at vetm katr or para cakut, pr shkak t nj defekti n sistemin e brendshm dshtoi n misionin e vet. Dyshohet n defektin e nj ipi kompjuterik i cili rezultoi me paralizimin e sistemit ne bord. Edhe kjo sond, sikurse binjakja tjetr Mars 6, peshonte 3.260 kg (pesha e prgjithshme), ndrsa moduli zbarkues vetm 635 kg.
Raketabartsja ruse Proton
MISIONI VIKING 1
N vitin 1975, pas prgatitjeve t shumta, SHBA-ja lansoi pr n Mars dy sondat e veta t emruara Viking 1 dhe 2, pr t cilat u kujdes nj ekip prej 800 specialistsh dhe pr t cilat u investuan mbi 1 miliard dollar. Ishte nj ndr programet m t shtrenjta t kohs pr hulumtime kozmike. Secila pre ktyre sondave prmbante n vete: nj Qarkor dhe nj Zbarkues. Ishte parapar q t dyja Raketabartsja Titan-III-E me t sondat, pas fluturimit prej mbi 800 milion ciln u lansua pr n planetin e km n nj rrug harkore, t arrijn Marsit, sonda Viking 1 siprfaqen e Marsit n vern e vitit 1976. Sondat ishin t pajisura me teknologji m moderne t kohs, dhe ishin ashtu t konstruktuara, q gjat fluturimit n orbit, t mund ta fotografojn planetin e kuq, ta matin shtypjen dhe lagshtin e ajrit, si dhe ta vrojtojn temperaturn e atmosfers. Te dyja sondat ishin, gjithashtu, t pajisura me nga
59
dy kamera me rezolucion shum t lart dhe me dy instrumente vrojtuese pr atmosfer dhe siprfaqe.
Qarkori dhe Zbarkuesi i sonds Viking 1
Skica e nisjes dhe arritjes s sondave Viking 1 dhe 2 n orbitn e planetit tMarsit
60
Sonda e par, Viking 1, me pesh prej 3.572 kg, pas nj vonese prej disa ditsh pr shkak t nj defekti n sistemin furnizues t energjis (nj bateri ishte zbrazur) u lansua me sukses m 20.8.1975 nga baza startuese Cape Canaveral me nj raketabartse Titan-III-E. Pas nj fluturimi t gjat prej rreth 800 milion km, m 19.6.1976 sonda Viking 1 arriti planetin e Marsit ku u pozicionua n nj orbit prej 1500 x 49600 km. Po t njjtn dit ndryshoi orbitn n 1500 x 32797 km. Pasi kjo orbit kishte nj period prej 24.6 orsh, i mundsoi ksaj sonde q t marr pozitn e nj sateliti sinkron dhe shtegu t ishte i prqendruar gjithnj n nj pik t Marsit. Pastaj filloi krkimi nga orbita pr gjetjen e nj vendi t prshtatshm, pr aterimin e Zbarkuesit. Fotografit e bra nga sonda q kishin nj rezolucion prej 80 m, paraqitnin nj fush ideale pr zbarkim, mirpo regjistrimet e radarve nga ana tjetr, paraqitnin nj vend gurinor me madhsi disa metrash q do t krijonte vshtirsi serioze pr Zbarkuesin. Prkundr kritikave t shumta dhe pas nj studimi t mundimshm, u vendos q Zbarkuesi i sonds Viking 1, t ateroj n siprfaqn e Chryse Planitias nj pellg q konsiderohej si mjaft i prshtatshm, si pr zbarkim ashtu dhe pr hulumtime shkencore. Matjet e parat t Viking-ut 1
Koordinatat e vendit aterues 22.27 V 48.00 J Shtypja atmosferike 7.70 mb Shpejtsia max. e ers n Qershor 1976 65 km/h Shpejtsia mesatare e ers 30 km/h Temperatuara m e ult - 86 C Temperatura m e lart - 30 C Prmbajtja atmosferike: Dioksidkarboni dhe monoksid 95 % Azot 2.5 +/- 0.5% Argon 1.5 +/- 0.5% Oksigjen 0.1 deri 0.4% 4%
Vendi ku ateroi Zbarkuesi i sonds Viking 1
Koha e parapar pr zbarkim, m 4.7.1976, n 200-vjetorin e SHBA-s, pr shkaqe teknike nuk u realizua. Zbarkimi pasoi m 20.7.1976, saktsisht 7 vjet pas aterimit n Hn t fluturakes Apollo 11. Sipas planit fluturues, 30 or para shkputjes, do t aktivizohej Zbarkuesi q gjendej n nj kapsul dhe q s bashku me Qarkorin lviznin n Orbit. Kompjuteri n bord i pranonte instruksionet prfundimtare nga qendra n Tok. Pas urdhrit prkats, buloni hedhs, disa mijra kilometra larg nga Marsi, ndan Zbarkuesin nga Qarkori. Pas ndarjes, kapsula
61
rrotullohet pr 180 dhe fillon rrugtimin disaorsh duke u pozicionuar pr frenimin pasues prmes ndezjes s katr tubave reaktiv q ishin t vendosur n periferi dhe q funksiononin prmes karburantit hidrazin. Ky frenim, q zgjati 24 min., ngadalsoi shpejtsin n 160 m/s. Megjithat, gjat rnies dhe para futjes n atmosfer, n lartsi prej 244 km dhe 9 min. para aterimit, shpejtsia rritet n 4.44 km/s. N nj lartsi prej 5.8 km hapet parashuta me nj diametr prej 16 m dhe, pas pak, ndahet edhe mbshtjellsi i poshtm mbrojts. N nj lartsi prej 1.200 m, n nj shpejtsi prej 61 m/s, ndahet edhe pjesa siprore s bashku me parashutn dhe n at moment ndizen tre tubat reaktiv, q gjithashtu funksiononin me hidrazin, q gjat 30 sekondave ngadalsojn shpejtsin n 2.4 m/s. Largsia nga siprfaqja prcaktohet prmes nj radari kontrollues. Sensort e montuar n kmbt e Zbarkuesit ndrpresin automatikisht punn e tubave reaktiv, sapo kmbt ta prekin siprfaqn e Marsit. Mekanizmi stabilizues, fal konstruktit t prpunuar nga alumini dhe hojet e bletve, prplasjen me tokn e prballoi pa asnj pasoj. Pra, me 20.7.1976 n ora 12:53 min. (sipas kohs CET), t njjtn dit kur para 7 vjetsh kmba e njeriut t par (Neil Armstrong) shkeli siprfaqen e satelitit t Toks, Hnn, me sukses t plot u pozicionua n nj fush relativisht t rrafsht n Chryse Planitia, me nj pjerrtsi horizontale prej vetm 3 shkallsh. Sinjali dshmues arriti Tokn n ora 13:12:07 sek. Me kt, sonda Vikinig 1 u regjistrua edhe si fluturakja e par q me sukses t plot arriti t ateroj n siprfaqen toksore t Marsit.
Fotografia e par e regjistruar nga Zbarkuesi i sonds Viking 1
Pas aterimit, po t njjtn dit, njra nga kamerat filloi menjher fotografimin fotografia e par ishte e drejtuar kah kmbt e Zbarkuesit pr t vrtetuar stabilitetin statik t tij (pasi dyshohej se siprfaqja e marsit ishte e mbuluar nga pluhuri, dhe mos ai ishte zhytur n t), pastaj pasoi nj panoram harkore prej 360 shkallsh. Kto fotografi u prpunuan pr 20 min. n bordin e Qarkorit dhe pastaj u transmetuan n Tok. Pas instalimit t nj antene me kapacitet t lart, ditn e tret, u mundsua komunikimi i drejtprdrejt me
62
qendrn n Tok. Ishte sonda Viking 1, q pr her t par n historin njerzore, i mundsoi njeriut nj shikim aq t qart, aq t afrt dhe aq t plot t siprfaqes s Marsit. Mua m kujtohet sesi fotografia e par pasqyronte horizontin e Marsit shkruan Sagan. Marsi nuk sht m bot e huaj. Pamje t tilla njihja un edhe n Colorado, Arizona e Nevada. Aty kishte shkmbinj dhe rr, dhe m larg, nj kodrin, qndronte aq natyrshm dhe drejtprdrejt sikurse n do peizazh n Tok.
Panorama e fushs Chryse Planitia e regjistruar nga kamera 2 e sonds Viking 1 n ditn e par t zbarkimit, m 20 korrik 1976
Zbarkuesi, q dispononte me shumicn e mjeteve pr eksperimentime dhe q peshonte rreth 1.120 kg pesh e prgjithshme, ishte i vendosur n nj mbshtjells q mundsonte mbrojtje nga nxehtsia. Kjo mbrojtje, u mundsonte disa instrumenteve t vendosura n kt siprfaqe, matje edhe gjat aterimit t modulit zbarkues: nj kanal jonizues bnte matjen e dendsis dhe llojin e joneve dhe elektroneve n jonosfer; nj spektrometr bnte matjen e kompozimit t pjesve neutrale n lartsi mbi 100 km, ndrsa n lartsi prej 90 km bnte matjen e temperaturs dhe shtypjes, prmes s cilave llogaritej dendsia, temperatura dhe shtypja e atmosfers. Nj ndr mjetet mjaft T dhnat e Zbarkuesit interesante, por edhe m komplekse, q dispononte kjo Pesha e prgjithshme 1118 kg sond ishte edhe biolaboratori me Pesha gjat aterimit 576 kg pesh prej 15 kg. Pra, ishte nj Diametri i parashuts 16 m laborator n nj planet t huaj q Gjatsia e parashuts 30 m 50 kg t gjitha eksperimentet duhej ti Pesha e mekaniz. t parash. Diametri max. i Zbarkuesit 3m zhvillonte n mnyr t plot Lartsia max. e Zbarkuesit 2m automatike, t cilat n kushtet q Diametri i strukturs baz 1.5 m mbretrojn n Mars, zgjatnin me Diametri i parabols 76 cm jav. Mirpo, fal kondicionerit Energjia elektrike nga dy termoelementet 70 W 0 (rregulluesit klimatik), kjo nuklear aparatur u rezistoi ndryshimeve t mdha klimatike q pasojn n Mars, ku temperaturat e nats shnojn -75
63
C, ndrsa ato t dits deri n -33 C. Ky biolaborator kishte pr detyr matjen dhe analizimin e materieve t ndryshme n siprfaqen e Marsit. Si burim energjie pr Zbarkuesin kujdeseshin dy termoelementet nukleare t tipit SNAP 13, secili me kapacitet prej 35 vatsh. Kompjuteri q gjendej n bord prbhej nga nj llogarits primar me memorie kryesore prej 36 kilobytsh dhe me nj llogarits rezerv me memorie prej 16.4 kilobytsh. Pr regjistrimin e t dhnave shrbente nj mekanizm shiritor me kapacitet prej 40 megabitsh. Ishte Zbarkuesi i par q n mnyr autonome, pr 22 dit rresht, mund t zbatonte programe eksperimentale. Gjithashtu, Zbarkuesi ishte i pajisur edhe me nj sistem kamerash q prbheshin prej dy teleskopve Cassegrain me nj distanc fokusale prej 475 mm, si dhe me instrumente t tjera pr hulumtimin e vetive fizike dhe magnetike t siprfaqes; vetive aerodinamike; kompozimin e atmosfers s Marsit etj. Zbarkuesi i Vikingut 1, ishte i pozicionuar n pjesn veriore, ku zotronin temperatura shum t ulta gjat dimrit aq t ulta saq ngrihej edhe dioksid karboni. Funksionimi i tij ishte m i shkurtr sesa ishte parapar. Megjithat, ai i tejkaloi parashikimet e misionit primar. Deri m 30.8.1977, ai zhvilloi eksperimente t ndryshme biologjike. Nga gushti i vitit 1979, burimet financiare u reduktuan deri n at mas saq kontakti me Zbarkuesin zhvillohej vetm njher n jav. N nntor t vitit 1982, 6 vjet pas aterimit, ndrpriten kontaktet transmetuese mes Zbarkuesit dhe qendrs n Tok. Gjat ksaj kohe, ai drgoi n Tok mbi 2.300 fotografi.
64
Fotografi t regjistruara nga Zbarkuesi i sonds Viking 1
Qarkori, q bnte transferimin e t dhnave nga Zbarkuesi pr n Tok, prbhej nga nj rreth qendror ku gjendej e prqendruar elektronika e prgjithshme. Kompjuteri n bord kishte nj memorie prej 8 kilobytsh. T dhnat regjistroheshin n dy shirita memorizues magnetik q, s bashku, kishin nj kapacitet prej 640 megabitsh. TV-kamera, q ishte shum m e avancuar se ajo e Mariner 8 dhe 9, prbhej nga 2 teleskop, secili me T dhnat e Qarkorit nga nj distanc fokusale prej 475 2325 kg mm, me nj fush vrojtuese prej Pesha pa Zbarkues Ngarkesa e karburantit 1400 kg 1.5 x 3.1 shkallsh dhe me nj Gjatsia e paneleve solare 9.7 m rezolucion prej 1182 x 1056 pixel Diametri max. i pjess qendrore 2. 52 m 15 m (7 bit pr pixel). N kokn Siprfaqja e qelizave solare tetkndshe q kishte nj madhsi Kapaciteti elektrik pran Marsit 620 W 30 Ah prej 2.52 m gjendeshin katr panele Kapaciteti i baterive NiCd Kapaciteti i 2 shiri. memori. 640 Mbit solare me nj siprfaqe prej 15 m Diametri i parabols 147 cm dhe me nj gjatsi prej 9.7 m. Nj Distanca fokusale e TV-kame. 475 mm 1.5 x 3.1 anten parabolike me diametr prej Fusha vrojtuese 147 cm kujdesej pr komunikim Koha e regjistrimit t nj foto. 4.48 sek 7 me qendrn n Tok. Qarkori Numri i Bitve pr pixel Fusha spektrale (7 filtra) 3600-6500 A peshonte 2.325 kg, duke llogaritur Rezolucioni nga 1500 km 40 m ktu edhe peshn e karburanteve q
65
ishte 1.400 kg. Me 7.8.1980, pas shpenzimit t rezervave t gazit, nga t cilat varej jetgjatsia e Qarkorit, pra, pas m se katr vjetsh, funksionimi n orbit, edhe pas m se 1485 rrotullimeve rreth Marsit, pushoi drgimin e sinjaleve n Tok dhe me kt prfundoi misionin e vet t suksesshm. Qarkori i Vikingut 1, gjat misionit t vet, drgoi pr n qendrn kontrolluese n Tok rreth 20.000 fotografi t Marsit. Fotografia q zgjoi interesim t veant ishte ajo e br m 26 korrik 1976 n regjionin e quajtur Cydonia, kur sonda Viking 1 ve ishte pozicionuar n orbitn e Marsit dhe krkonte vendin e prshtatshm pr Zbarkuesin e sonds tjetr binjake Viking 2. N at fotografi shihet nj skulptur e fytyrs q i prngjan asaj t njeriut n Tok, e q u emrtua si The Face on Mars, si dhe nj varg objektesh me forma piramidale q linin prshtypjen se jan krijesa artificiale t krijuara nga qenie inteligjente. Me kto fotografi sensacionale q provokuan debate t shumta n at koh, do t merremi m von, n nj kapitull tjetr ku do t shqyrtohen mundsit e jets n The Face on Mars Mars.
66
Fotografi t regjistruara nga Qarkori i sonds Viking 1
Ndr eksperimentet me interes t veant ishte krkimi i jets n Mars. Kt e dshmon edhe njri ndr udhheqsit e projektit Viking, shkenctari Gerald A. Soffen, kur shkruan: Pyetja ultimative sht: a ka jet n Mars? Kjo sht edhe ndoshta pyetja m e rndsishme e kohs son, si dhe njra ndr pyetjet s cils m s vshtiri i gjendet prgjigjja! Mu pr kt qllim Zbarkuesi ishte pajisur me instrumente t ndryshme dhe me nj biolaborator. Misioni i tij ishte mjaft kompleks, pasi duhej hulumtuar ekzistimin e jets n t gjitha format e ndryshme, q nga molekulat organike, nga t cilat prbhen format e jets n planetin ton, mikrobeve n siprfaqe t Toks, e deri tek qeniet tjera t mundshme, duke mos prjashtuar as ato inteligjente.
67
Pr hulumtimet vizuele prdoreshin dy kamerat e montuara n pjesn e jashtme t Zbarkuesit, ndrsa pr hulumtimet mikroorganike kujdeseshin katr instrumente, q njkohsisht prbnin edhe biolaboratorin, e q ishin t instaluara n nj kuti kubike dhe t montuara n pjesn e majt t Zbarkuesit. Tri prej ktyre instrumenteve bazoheshin n hulumtimet biologjike: n fotosintez, metabolizm dhe shkmbim gazrash, ndrsa i katrti ishte nj gas-kromotograf spektrometr i mass. Bartjen e materialit nga siprfaqja e deri te kto instrumente e mundsonte nj mihs, prmes t cilit bhej kapja e materialit n nj gjatsi deri n 3 m. Materiali i mbledhur n siprfaqe, s pari bluhej, sitej e pastaj futej n nj furr t vockl, ku nxehej n nj temperatur mbi 480C. Kjo mundsonte shprthimin e lir t materialit organik, t marr nga siprfaqja, dhe zinxhirin e gjat t molekulave organike ta zbrthente n pjest e veta prbrse, t cila drgoheshin dhe analizoheshin n spektrometrin shum t ndieshm t mass. Ky manipulim duhej tu mundsonte shkenctarve identifikimin e molekulave Koka e mihsit organike n t cilat edhe bazohen format e ndryshme t jets, s paku n planetin ton, n Tok. Eksperimentet e bra nga biolaboratori i Zbarkuesit, megjithat, nuk dshmuan pranin e jets n Mars. Ekspertt mendojn se kjo nuk do t thot se Marsi sht planet i vdekur, pasi q eksperimentet e bra nga biolaboratori ishin t bazuara n njohurit hulumtuese pr format e ndryshme t jets q zbatohen n Tok, e dihet se kushtet klimatike e atmosferike q mbretrojn n Mars jan krejtsisht tjera nga ato n Tok. Prandaj, edhe format e mundshme t jets n Mars nuk do t thot se jan identike me ato n Tok. Gjithashtu, edhe t dhnat pr kto eksperimente t drguara nga sonda Viking 1 mund t ken pasur interpretim t gabuar, pasi q, 5 vjet m von, udhheqsi i biologve n kt mision, Harold Klein, shkruan: Rezultatet e eksperimenteve biologjike n bordin e sonds Viking 1, ln mundsin e hapur q s paku disa nga t dhnat mund t ken origjin biologjike.
68
Prkundr krkimeve t pasuksesshme t sonds Viking 1 pr zbulimin e gjurmve t jets n Mars, misioni i saj, ishte dhe mbetet ndr misionet m t suksesshme n vargun e hulumtimeve n gjithsi. Vetm fotografimi i siprfaqes s Marsit justifikon kt projekt, pa llogaritur zgjerimin enorm t njohurive t reja pr shkencn rreth planetin t kuq Marsit.
MISIONI VIKING 2
M 9.9.1975, nga baza Cape Canaveral me nj raketabartse Titan-IIIE, startoi me sukses edhe sonda Viking 2 q ishte plotsisht identike dhe q kishte mision t njjt sikurse sonda binjake Viking 1. M 7.8.1976, kjo sond u pozicionua n orbitn e prcaktuar. Ishte planifikuar q sonda Viking 2 t arrij n planetin Mars dy muaj pas sonds Viking me t 1, ather kur Zbarkuesi i saj ve kishte Raketabartsja Titan-III-Ee Marsit ciln u lansua pr n planetin ateruar n siprfaqen e Marsit. Me kt, sonda Viking 2 grupit ekspertues n Tok i mundsohej prkushtim i plot ndaj sonds Viking 2. Zgjedhja e vendit aterues pr Zbarkuesin e sonds Viking 2 nuk ishte edhe aq dramatike sa ajo e sonds binjake Viking 1. S pari u parapa q Zbarkuesi i ksaj sonde t ateroj 10 shkall n perndim dhe 44 shkall n veri. Mirpo, pasi q kjo zon u dshmua si shum e ashpr, u prcaktua nj zon tjetr q ishte m e prshtatshme pr aterimin e ksaj sonde dhe q asaj i Vendi ku ateroi Zbarkuesi i mundsonte eksperimentim m t sonds Viking 2 suksesshm. M 2.9.1976, pikrisht n ora 23:58 min. (sipas kohs CET), n regjionin e emruar Utopia Planitia,
69
225.65 shkall n perndim dhe 47.97 shkall n veri, vetm 12 km nga caku i parapar dhe me nj pjerrtsi prej 8.2 shkall horizontalisht, ateroi edhe Zbarkuesi i sonds Viking 2. Sinjalet e para pr aterim t suksesshm arritn n qendrn pranuese n Tok, vetm pas 8 orsh, pasi q, gjat shkputjes s Zbarkuesit nga Qarkori, ishte ndrprer transmetimi i t dhnave mes Qarkorit dhe Toks. Shtypja atmosferike shnonte n barometr 7.72 mbar, q ishte di m e lart se ajo e zons ku kishte ateruar Zbarkuesi i sonds Viking 1. Gjithashtu, edhe temperaturat q ndrronin nga -30C e deri n -81C, shnonin nj rritje
Fotografia e par e regjistruar nga Zbarkuesi i sonds Viking 2
minimale n krahasim me zonn ateruese t Zbarkuesit tjetr. Ky ndryshim ndodhte pasi zona ateruese e Zbarkuesit t sonds Viking 2 shtrihej n pjesn m veriore, ku nata ishte pr 2 or e 30 min. m e shkurtr se n pjesn ku ndodhej Zbarkuesi i sonds Viking 1. Kto matje jan br n ora 4 t mngjesit dhe n ora 3:50 min. pasdite, sipas kohs lokale t Marsit.
Panorama e regjionit Utopia Planitia e regjistruar nga Zbarkuesi i sonds Viking 2 70
Jetgjatsia e ktij Zbarkuesi ishte m e shkurtr se ajo e Zbarkuesit t sonds Viking 1. M 11.4.1980, ky Zbarkues ndrpret kontaktin me Tokn. Deri n at koh kishte drguar pr n Tok rreth 2.250 fotografi t ndryshme t siprfaqes s Marsit. Edhe Qarkori u ballafaqua me nj problem serioz. Nj e ar n rezervuarin e gazit pr presion e detyroi kt Qarkor q ta ndrpres aktivitetin e tij shum m hert se q ishte parapar. Me gjith prpjekjet e shumta q u bn pr ta mbajtur n funksion, m 27.7.1978 Qarkori pushon s funksionuari. Qarkori, gjat misionit t tij, drgoi n Tok rreth 19.000 fotografi t planetit t kuq, Marsit, si dhe t t dy satelitve t tij, Phobosit dhe Deimosit. Edhe rezultatet e sonds Viking 2 ishin pothuajse identike me at t sonds Viking 1, ashtu si ishin identike edhe vet sondat. Pas t gjitha atyre mundimeve, eksperimenteve, t dhnave, analizave etj., ekipi i misionit Viking, m n fund, raportoi se nuk disponon dshmi t plota dhe t sigurta pr at se ka apo nuk ka jet n Mars. Pra, pyetjet kontradiktore pr jetn n Mars, t cilat lan mundsi t hapura pr hulumtime t mtejme, nuk i zgjidhi as kjo sond.
71
Fotografi t regjistruara nga Zbarkuesi i sonds Viking 2
72
Fotografi t regjistruara nga Qarkori i sonds Viking 2
MISIONI PHOBOS 1
Pas rreth 14 vitesh pushim, sovjetikt prsri startojn nga baza startuese Baykonur e Kazahkstanit pr n Mars misioni e quajtur Phobos 1. Kt her caku nuk ishte vet Marsi, por sateliti m i madh i tij, Phobosi. Pas hapjes s Bashkimit Sovjetik (me Perstrojken), kjo sond u b projekt internacional ku morn pjes edhe ESA-ja (European Space Agency) si dhe
73
shtetet e Evrops Perndimore. Njohurit e detajuara pr kt sond, ndryshe nga herat tjera, u bn publike para startimit t saj. Baza, mbi t ciln u ndrtua kjo sond, ishte prafrsisht e njjt sikurse ato t sondave t mhershme, mirpo, kjo sond, dispononte nj mekanizm aktivizues modern q u mor nga modeli i sonds fluturuese drejt planetit t Veners. Pesha e prgjithshme e sonds ishte 6.2 tonelata, ku 3.6 tonelata peshonte moduli shtyts bashk me karburantet. Sonda prbhej nga nj Qarkor dhe nj modul q duhej t zbarkonte n siprfaqe t Phobosit. Moduli, q peshonte 67 kg, ishte modul stacionues dhe kishte pr detyr shpuarjen e siprfaqes s Phobosit pr qllime Raketabartsja Proton K me t ciln u lansuan pr n Mars sondat hulumtuese.
Phobos 1 dhe 2
Qarkori dhe moduli zbarkues i sondave Phobos 1 dhe 2
Sonda Phobos 1 ishte parapar, q s pari t pozicionohej n nj orbit prej 4200 x 79000 km, pastaj n 9700 x 79000 dhe n fund n 9400 x 9400 km largsi nga Marsi. N kt lartsi qarkullon edhe sateliti ose Hna e Marsit, Phobosi. Sonda duhej ti afrohej Phobosit 30 deri n 80 metra dhe pr 15 deri 20 min. t rrshqas mbi siprfaqen e tij. Arritja n Mars duhej t pasonte m 2.2.1989; takimi me Phobosin duhej t ndodhte m 3.5.1989 dhe misioni i saj
74
duhej t prfundonte m 20.9.1989. Mirpo, deri tek kjo nuk erdhi, pasi q m 2.9.1988, ksaj sonde, iu drgua nj sinjal i gabuar, nj ngatrrim parametrash: n vend t sinjalit minus iu drgua sinjali plus, q si pasoj pati rrotullimin e paneleve solare n ann e kundrt ndaj Diellit dhe me kt humbi furnizimin me energji. Sistemet automatike, q parandalojn kso lloje avarish ose drgojn sinjale pr n qendr, sikurse tek sondat amerikane, kjo sond nuk i dispononte. Pas tri ditsh, kur gabimi u vrejt, ishte shum von pr t ndrmarr masa: Sonda Phobos 1 nuk prgjigjej m.
MISIONI PHOBOS 2
Pas dshtimit t sonds Phobos 1, t gjitha shpresat u prqendruan tek binjakja tjetr, sonda Phobos 2 e cila u lansua me sukses m 12.7.1988 po nga e njjta baz startuese e Baykonurit n Kazahkstan. Mirpo, kjo sond kishte edhe nj modul t dyt zbarkues q peshonte rreth 43 kg, i pajisur me nj spirale q i mundsonte atij krcime disametrshe npr siprfaqe t Phobosit. Gjat rrugs pr Mars kjo sond drgoi edhe t dhnat e para shkencore n qendrn komanduese n Tok.
Sonda Phobos dhe modulet e saj 75
Moduli lvizs, me t cilin ishte e pajisur vetm sonda Phobos 2
M 29.1.1989, sonda arriti t pozicionohet n orbit t Marsit, ku edhe zbuloi nj fush magnetike, q sondat amerikane nuk e kishin regjistruar, pasi q asnj sond, pas Mariner 4, nuk ishte e pajisur me magnetometr dhe asnjra prej tyre nuk i ishte afruar aq afr Marsit sikurse sonda Phobos 2, q n shtegun e par kishte nj largsi prej 800 km. Pr shkak t nj funksioni t gabuar, prgjegjs pr kontakt me Tokn, u dasht q t kalohet n transmetuesin rezerv. Si pasoj e ksaj, edhe dy nga tri TV-kanalet, bien nga sistemi. Me gjith kto kufizime t dukshme, sonda kryente funksionin e vet deri diku normal. M 18.2.1989, Phobos 2 u pozicionua n orbitn prkatse tek sateliti m i madh i Marsit, Phobosi. Kur kjo sond, pas 52 rrotullimeve rreth Marsit, iu afruar satelitit ende t pahulumtuar t Marsit, Phobos, n nj afrsi prej 50 metrash, dhe kur deshi ti zbarkoj dy modulet mbi siprfaqe t tij, papritur, u ndrpre kontakti me qendrn. Me gjith prpjekjet e Fotografia e fundit e drguar nga sonda Phobos shumta, rivnia e kontaktit me 2, m 25 mars 1989 kt sond nuk u arrit m kurr! Dyshohet se shkaktar pr kt ishte nj defekt n sistemin kompjuterik q u shkaktua nga nj shkarkim elektrike. M 27.3.1989, edhe zyrtarisht, ky mision shpallet si i prfunduar. Nga ky mision, edhe pse i dshtuar, megjithat, mbetn disa fotografi t Phobosit dhe Marsit; t dhna shkencore rreth hapsirs interplanetare si dhe t dhna rreth fushs magnetike t Marsit.
76
Fotografi t satelitit t Marsit Phobos nga distanca t ndryshme, t regjistruara nga Qarkori i sonds Phobos 2
MISIONI MARS OBSERVER

Misioni Mars Observer ishte transferim i nj projektit q ishte pasues i sondave Viking, i quajtur Qarkori polar i Marsit. Ishte nj satelit q pr detyr kishte t hulumtonte detajisht ndryshimet klimatike n Mars, t zbuluara nga sondat Viking. Q n fillim, ky projekt u ballafaqua me probleme t ndryshme financiare dhe teknike. Megjithat, m 25.9.1992, me nj raket t tipit Titan 3 (ishte edhe fluturimi i fundit i nj lloji t till pr shkak t shpenzimeve t mdha) kjo sond startoi nga qendra fluturuese Cape Canaveral n Florida t SHBA-s. Gjat fluturimit u paraqitn disa problem t vogla t cilat nuk e rrezikuan misionin. M 26.7.1993, kjo sond bri 2 fotografit e para dhe t vetmet t Marsit nga nj largsi prej 5.8 milion km. M 22.8.1993 filluan prgatitjet pr futjen e Mars Observerit n orbitn e Marsit. Gjat ksaj kohe, aparatet transmetuese duhej t shkyeshin dhe pas pozicionimit t suksesshm, ato duhej prap, n mnyr automatike, t kyeshin. Mirpo kjo nuk
77
Raketabartsja Titan 3
ndodhi! Me gjith prpjekjet e shumta, kontakti me kt sond nuk u vendos m kurr. Shkaktar i ktij defekti u supozua se ishte rnia e nj transistori q ishte prgjegjs pr orn kryesore.
Sonda gjat ndrtimit
Ilustrim i sonds Mars Observer
Kjo humbje i goditi rnd ekspertt e NASA-s. Jo vetm q ishte humbja e par e nj sonde q nga Mariner 8, n vitin 1971, por ishte edhe dshtimi i par i nj misioni gjat fluturimit. Menjher pas ksaj pasuan edhe kritikat pr konceptin e misioneve t mdha, pasi q n raste dshtimi, konsekuencat ishin po ashtu t mdha, sikurse n rastin e Mars Observerit i cili kishte kushtuar rreth 980 milion dollar. Kritikt mendonin se do t ishte m e arsyeshme q me nj kapital t till t drgoheshin disa misione m t vogla, q edhe n rast dshtimi t nj misioni, tjetri do t vazhdonte rrugn e tij, dhe humbjet do t ishin m t vogla.
2 fotografit e para dhe t vetmet t Marsit t regjistruara nga sonda Mars Observer m 26.7.1993, nga nj largsi prej 5.8 milion km 78
Mu pr kt, n vitin 1993, NASA shpalosi nj program t ri nn moton: Lir, mir dhe shpejt, t quajtur Discovery zbulimi, i cili duhej ti zbriste shpenzimet pr misionet planetare n mnyr radikale. Pesha e prgjithshme e sonds Mars Observer ishte 2.573 kg, nga e cila 1.345 kg ishin vetm karburante. Kompleti shkencor peshonte gjithsej 157 kg dhe prbhej nga 7 instrumente: nj gama-spektrometr q duhej t hulumtonte siprfaqen e Marsit dhe t prcaktonte dendsin e elementeve n korn e tij; nj sistem i prbr prej dy kamerash q mundsonin fotografi kndore me nj afrsi nga 7500 deri 250 m, si dhe telefotografi, me nj afrsi deri n 1.4 m; nj instrument pr matjen e rrezatimit termik t siprfaqes; nj mjet pr hartimin e profilit m t lart t atmosfers s Marsit; nj mats distance, i bazuar n sistem radarsh, pr hartografimin e relievit t Marsit; nj magnetometr dhe nj pajisje tjetr q duhej t shrbente si pranues i sinjaleve nga sonda e misionit tjetr Mars 98, t parapar pr vitin 1996. Programi DISCOVERY Lir, mir dhe shpejt ishte motoja e programit t ri Discovery t publikuar m 1993 nga NASA. Arsyeja e krijimit t ktij programi ishte prvoja e hidhur e krijuar gjat viteve t fundit me misionet e kalibrave t mdhenj, e sidomos dshtimi i misionit Mars Observer q kishte kushtuar rreth 1 miliard dollar. Kjo ishte arsyeja pse NASA me kt program e reduktoi dhe e kufizoi dukshm buxhetin pr misionet tjera hapsinore. Ky reduktim dhe kufizim do t mundsonte startimin e m shum sondave se deri m tani si dhe do ti prshpejtonte proceset hulumtuese. Pikat kryesore ishin: - Brenda vitit do t startoj nj ose m shum sonda hapsinore. - Sondat duhet t jen sa m t thjeshta, q t mund t ndrtohen sa m leht dhe sa m shpejt, dhe n kt mnyr edhe shpenzimet do t jen m t vogla.
79
Secila sond, duke pasur parasysh buxhetin, do ta ket vetm nj detyr t kufizuar, meq ajo nuk do t jet n gjendje pr bartjen e peshave t rnda. Kjo mundson sonda t specializuara pr nj qllim. Ky program, si dukej, m shum kishte t bnte me moton: lir se sa me at mir dhe shpjet, pasi q NASA e kufizoi buxhetin n vetm 150 milion dollar pr mision. Edhe pse kjo ishte nj shum e vogl n krahasim me shumn e derdhur pr misionin Mars Observer, ku vetm pjesa kontrolluese ku gjendeshin instrumentet, kishte kushtuar 150 milion dollar, megjithat, me ndryshimet e shumta q u bn n teknologjin ndrtuese dhe fluturuese t sondave, ata ia arritn q t drgojn sonda t suksesshme n drejtime t ndryshme interplanetare. Programi Discovery planifikonte drgimin e sondave me raketabartse Delta 2, q n at koh, kushtonte rreth 58 milion dollar. N krahasim me raketabartsen Titan 3, me t ciln kishte startuar sonda Mars Observer, e q vetm ndrtimi i saj kishte kushtuar rreth 228 milion dollar, ndryshimi ishte me t vrtet mjaft rentabl. Ky program planifikonte ndrtimin e sondave hapsinore me sistem autonom, q me kt automatikisht edhe paksohej numri i ekuipazhit kontrollues. Gjithashtu, planifikohej q sondat hapsinore t jen t pajisura vetm me instrumente t nevojshme pr detyrat e prcaktuar, etj. Misioni i par i lansuar si rezultat i programit Discovery ishte sonda Near (17.2.1996) q pr qllim kishte hulumtimin e asteroidit Eros q kryqzohet me orbitn e Toks. Pas mossuksesit t par pr tu pozicionuar n orbitn e Erosit, n Janar t vitin 1999, kjo sond bri edhe nj ekstrafluturim rreth Diellit dhe, n shkurt t Sonda Near vitit 2000, filloi me sukses misionin e saj. Mars Global Surveyor ishte misioni i par i programit Discovery pr n Mars. Kjo sond, q ishte edhe si pasardhse e Mars Observerit, me sukses arriti cakun e parapar n shtator t vitit 1997. Edhe pse, projekti i ksaj sonde kishte kaluar buxhetin e parapar prej 150 milion dollarsh (pasi kishte kushtuar rreth 230 milion dollar), suksesi dhe jetgjatsia e saj e kishin arsyetuar at. Parashihej q kjo sond t jet aktive deri n vitin 2005, e ndoshta edhe m gjat. Projekti tjetr pr Mars, gjithashtu shum i suksesshm i programit Discovery ishte edhe misioni Mars Pathfinder q u lansua n dhjetor t vitit 1996 dhe arriti me sukses n cakun e parapar n gusht t vitit 1997. Pastaj
80
Mars Climate Orbiter m 1998, Mars Polar Lander m 1999, Mars Odyssey m 2001, etj. Prve ktij programi, NASA planifikonte edhe nj program tjetr t ashtuquajtur New Millennium, ku, duke u bazuar n mikroteknologjin moderne, planifikonte ndrtimin e sondave nn peshen 100 kg dhe vetm me nj instrument kombinues. Megjithat, ky program deri m sot nuk sht realizuar.
MISIONI MARS GLOBAL SURVEYOR

Mars Global Surveyor, q ishte edhe si pasardhs i Mars Observerit, ishte misioni i par dhe shum i suksesshm i programit Discovery pr n Mars. 5 nga 7 instrumentet shkencore t Mars Observerit, me nj pesh prej 78 kg, ishin t montuara n kt sond. Mungonte instrumenti pr matjen e rrezeve gama dhe instrumenti pr matjen e dendsis s atmosfers. Kto dy pajisje ishin parapar q t instaloheshin n misionet pasuese. Kjo sond u konstruktua shpejt, pasi instrumentet shkencore ishin t gatshme. 80 % e pjesve q prbnin Mars Global Surveyor (MGS), ishin pjes t Mars Observerit. Sonda peshonte rreth 1.030 kg, q ishte shum m e leht se pararendsja Mars Observer. Si bartse e ksaj sonde mjaftonte nj raket Raketabartsja Delta II me t ciln u e llojit Delta II, q ishte mjaft e lir n lansua sonda Mars Global Surveyor krahasim me at Titan 3. Me nj strukturim t dukshm, programi Discovery arriti q ti ulte shpenzimet pr projektet hapsinore, por edhe t konstruktonte sonda shum t suksesshme.
81
Nga bazn startuese Cape Canaveral n Folrida, m 7.11.1996, me nj raketabartse t llojit Delta 3 7925, startoi me sukses sonda Mars Global Surveyor. Gjat fluturimit pr n Mars u vrejt nj dobsim i kapacitetit elektrik, pasi q njri nga 3 panelet solare me gjatsi prej 3.5 m nuk ishte hapur plotsisht. Jobaraspesha q u shkaktua nga ky panel, pr disa dit destabilizoi fluturimin normal. Edhe pse sonda pas nj jave u stabilizua, paneli, mbeti po n at pozit deri n arritjen e ksaj sonde n Mars. Kontrolluesit n qendrn komanduese, megjithat, shpresonin se kjo nuk do ta rrezikonte misionin e parapar. Aerobrakingu Aerobrakingu sht nj sistem i frenimit me ndihmn e rezistencs s ajrit. Ky sistem i frenimit u prdor pr her t par si eksperiment n vitin 1994 tek Misioni Magellan q kishte pr cak planetin e Veners. Gjithashtu, po i njjti sistem u prdor edhe tek misioni MGS n vitin 1997 kur kjo sond arriti orbitn e caktuar n Mars. Kjo teknik prdor panelet solare t fluturakes si krah ose si parashut frenuese, ku nevojat e karburanteve q nevojiten pr arritjen e orbits s dshiruar, reduktohen dukshm. Tek sonda MGS, defekti n panelin solar vshtirsoi Aerobrakingun i cili, megjithse u zbatua me procedur t ngadalshme, detyroi kt sond q funksionin e vet hulumtues ta aplikoj pas m se nj viti.
Sonda MGS gjat ndrtimit
M 11.9.1997, sonda MGS arriti t pozicionohet n nj orbit t Marsit. M 17.9.1997 filloi faza e Aerobrakingut. Mirpo, pr shkak t panelit t dmtuar, i cili lvizte prapa, dhe t shqetsimeve n qendrn JPL (Jet Propulsion Laboratorium) se forca e saj do t dobsohej edhe m, pas nj muaji ky proces u ndrpre. Pas nj kohe procesi i Aerobrakingut filloi prap, por kt her me intensitet t zvogluar. Pr kt arsye edhe faza hulumtuese u shty pr m se nj vit. Hratografimi q ishte parapar t fillonte n mars t vitit 1998 u shty pr n mars t vitit 1999. Pavarsisht prej ktyre ndryshimeve, sonda funksiononte plotsisht n mnyr normale. Detyr kryesore e ktij misioni ishte vrojtimi dhe hartografimi i detajuar i ndryshimeve klimatike dhe t gjitha ndryshimeve sezonale q
82
ndodhin gjat nj viti t plot prej 687 ditve n Mars. Pasi q sonda MGS arriti planetin Mars, ajo s pari u pozicionua n nj shteg transferues interplanetar, n nj orbit t lart eliptike prej 110 x 56000 km distanc nga Marsi. Koha e rrotullimit zgjaste rreth 45 or. Pas fazs s par t Aerobrakingut (nntor 97 maj 98) sonda u pozicionua n nj orbit prej 120x 37000 km distanc nga Marsi ku edhe koha e rrotullimit u reduktua n 12 or. N fazn e dyt dhe prfundimtare t Aerobrakingut (nntor 1998 mars 1999) sonda MGS u pozicionua n orbitn prfundimtare t saj prej 56 x 400 km distanc nga Marsi. Nj rrotullim i ksaj sonde n kt orbit zgjaste rreth 2 or. Pas ktij pozicionimi prfundimtar, sonda filloi misionin e saj t plot q ishte parapar t prfundoj n prill t vitit 2002. Pas ksaj kohe, kjo sond duhej t shrbente si satelit komunikues pr bartjen e t dhnave nga misionet e ardhshme pr n Sonda MGS gjat fazs s Aerobrakingut qendrn komanduese t Toks. Duke iu falnderuar kamerave me nj rezolucion t lart, q tek fotografit bardh-zi arrinin regjistrime deri n 1.4 metra, u mundsua nj pamje shum e qart dhe e detajuar e planetit ton fqinj. Disa fotografi t bra nga kto kamera dshmojn edhe pranin eventuale t ujit n kt planet. Para m s 20 vjetsh, kur sonda Mariner 9 drgoi n Tok fotografit e kanaleve, luginave dhe deteve t thara si dshmi pr pranin e ujit n t kaluarn n kt planet, u shtrua pyetja: ku humbi gjith kjo sasi e madhe uji q dikur prshkonte kt planet? Fotografit e drguara n qershor t vitit 2000 nga sonda MGS japin nj prgjigje t mundshme: uji u zhduk nn siprfaqe dhe gjendet eventualisht edhe m tej aty! Fotografit e bra n dhjetor t vitit 2000 paraqesin gjurm edhe m t qarta t erozionit t shkaktuar nga uji.
Disa nga fotografit e sonds MGS t regjistruara n qershor dhe dhjetor t vitit 2000 83
Gjithashtu, fotografit e bra nga kamerat e MGS-s duket se zgjidhn edhe mitin rreth Fytyrs n Mars". Gjat sjelljes s 220-t rreth planetit, n prill t vitit 1998, kjo sond fluturoi edhe mbi regjionin e Cydonias. Ky sht vendi n t cilin Qarkori i sonds Viking 1, m 1976, bri fotografimin sensacional t Fytyrs n Mars, e cila hapi debate t shumta rreth gjallesave inteligjente n planetin e kuq. Fotografit e bra nga MGS-ja duket se e zgjidhn kt sekret! Fytyra n Mars n Cydoni nuk ishte gj tjetr pos nj mal i zakonshm me disa kratere.
Regjioni i Cydonias i regjistruare m 1998 nga sonda MGS dhe regjistrimi i br m 1976 nga sonda Viking 1 (fotoja e vogl)
Regjitsrim tjetr i ktij regjioni i br n prill t vitit 2001 nga sonda MGS
Me ndihmn e nj mjeti laserik, MOLA (Mars Orbiter Laser Altimeter) mundsohej matja topografike e siprfaqes s Marsit me nj rezolucion vertikal prej 2 deri n 30 m dhe nj rezolucion horizontal prej 160 m. MOLA drgonte impulse t shkurtra, koha e t cilave deri tek siprfaqja e Marsit edhe anasjelltas matej dhe kshtu, prmes shpejtsis s drits, mundsohej matja dhe llogaritja e lartsive n siprfaqen e Marsit. Nga kto matje si dhe nga fotografit e bra nga kamerat e sonds MGS, krijoheshin hartat e sakta topografike t siprfaqes s Marsit. Interes t veant, sidomos gjat vers, paraqisnin mbeturinat e akullit n sferat polare t Marsit. Prmes kamerave, MOLA-s dhe nj spektrometri termik (Thermal Emission Spectrometer) hulumtohej edhe kjo sfer, dhe at n shum drejtime: - hartimin e prbashkt t mineraleve t siprfaqes, shkmbinjve dhe akullit; - analizimin e prgjithshm t thrrmijave t pluhurit t atmosfers si dhe kohn e hapsirn shprndarse t tij;
84
prcaktimin e temperaturs, lartsin dhe dendsin e kondensimit n ret lokale t prbra nga akulli dhe dioksid karboni; - hulumtimin e shtimit dhe paksimit t akullit n pole gjat stinve t vitit; - matjen e parametrave atmosferik: temperaturn, shtypjen dhe prmbajtjen e avullit t ujit; - matjen e vetive termofizike t siprfaqes etj. Dy sensort e montuar n fund t paneleve solare (nj magnetometr dhe nj reflektometr) bnin matjen e fushs magnetike t Marsit, vetit e s cils, nga rezultatet e matjeve nga misionet e mhershme, ishin gjithnj t ndryshueshme. Prve pes instrumenteve shkencore, sonda MGS ishte e pajisur edhe me nj anten t posame (Mars Relay) e cila do tu shrbente misioneve t ardhshme zbarkuese, q prmes saj, ti transmetojn t dhnat pr n Tok. Kshtu q Zbarkuesit e misioneve t ardhshme do t pajiseshin me drgues m t thjesht dhe m t leht, q njkohsisht prfitohet n dy drejtime: n shpenzime dhe n pesh. Sonda Mars Global Surveyor dhe Kjo sond q sht parapar t instrumentet shkencore t saj jet n funksion deri n vitin 2005, drgoi n Tok, vetm deri n nntor t vitit 2001, mbi 100.000 fotografi (m shum se t dy sondat Viking 1 dhe 2 s bashku) dhe shum rezultate tjera shkencore t cilat avancuan edhe nj hap m tej njohurit mbi planetin e kuq Marsin.
85
Fotografi t regjistruara nga sonda Mars Global Surveyor 86
MISIONI MARS 96
Viti: Data startuese: Shteti: I suksesshm: 1996 16.11.1996 Rusia, Gjermania dhe Franca Jo
Misioni Mars 96 ishte planifikuar t ateroj q n vitin 1994. Pr kt edhe quhej Misioni Mars 94. Mirpo, pr shkak t problemeve financiare ai u realizua vetm kah fundi i vitit 1996 dhe at me ndihmn e donacioneve t huaja. Kshtu misioni Mars 96 edhe u b nj projekt multinacional n t cilin morn pjes rreth 20 partner nga shtetet e ndryshme evropiane.
Sonda Mars 96
M 16.11.1996, nga baza fluturuese Baykonurit n Kazahkstan, startoi me nj raketabartse ruse Proton SL-12/D drejt planetit Mars, sonda Mars 96. N fillim, kur raketabartsja startoi drejt Marsit, u duk se gjithka po shkonte n rregull. Mirpo, pr shkak t nj gabimi drejtues, Mars 96 arriti n nj orbit t gabuar. Pastaj, raketa tjetr ndezse e cila duhej ta shpiente sondn drejt Marsit, nuk u aktivizua si dhe sinjali kontaktues u ndrpre. Kur u rivendos kontakti i srishm, u b e qart se fluturakja e rnd mbi 6 tonelata kishte marr drejtim drejt Australis. Gjat prplasjes me atmosfern e Toks, fluturakja ndrroi drejtim dhe, nj dit m von, m 17.11.96 ajo u rrzua n Pacifik, rreth 1.000 km n afrsi t bregdetit Chilian. Shqetsues ishte Plutoniumi q gjendej n baterit e sonds! Mirpo, sipas ekspertve rus dhe
87
atyre amerikan, kto bateri nuk paraqesin ndonj rrezik serioz, pasi q ato jan t izoluara shum mir dhe kapsulat ku gjenden ato nuk ishte dmtuar fare.
Lart: minizbarkuesi stacionues Majtas: pentratori
Sonda Mars 96, q ishte parapar ta arrij Marsin n shtator t vitit 1997 dhe t funksionoj pr dy vjet rresht, kishte peshn e prgjithshme prej 6.18 tonelatave dhe prbhej nga nj Qarkor, q peshonte rreth 1.6 tonelata e q ishte i pajisur me 25 instrumente eksperimentuese shkencore, si dhe nga katr module zbarkuese: dy minizbarkues, secili nga 65 kg pesh dhe dy penetrator me pesh t prgjithshme prej 40 kg. Ndr t tjera, kjo sond ishte e pajisur edhe me dy kamera t prodhimit gjerman q kishin nj rezolucion shum t lart dhe q mundsonin pranim stereo t zrit dhe pamje 3dimensionale t siprfaqes s Marsit. T gjitha kto pajisje eksperimentale kishin pr qllim hulumtimin e atmosfers, siprfaqes dhe brendis s Marsit.
MISIONI MARS PATHFINDER

Pas misionit t suksesshm t sonds MGS, NASA, disa jav m von, nisi pr n Mars edhe sondn tjetr t radhs, q ishte po ashtu projekt i programit Discovery dhe nj ndr misionet m t suksesshme t kohs, Mars
88
Pathfinderin. Ndryshe nga sonda MGS, e cila prbhej nga shumica e pjesve t sonds Mars Observer dhe q kishte si mision primar hulumtimet shkencore, Mars Pathfinderi (MPF) ishte nj projekt plotsisht i ri dhe n rend t par kishte demonstrimin dhe testimin e teknologjis s re si paraprgatitje pr misionet e ardhshme. Pr kt, edhe instrumentet eksperimentale, me t cilat ishte e pajisur sonda MPF, ishin t kufizuara. N Pathfinder ndodhej nj stacion meteorologjik, Atmospheric Structur Instrument/Meteorology Package (ASI/MET) dhe nj kamer, ipi CCD i s cils ishte prodhim gjerman, ndrsa n mjetin mobil t quajtur Sojourner Rover, ndodheshin dy kamera dhe nj Alpha-Proton-X spektrometr (APXS) pr ekzaminimin e prbrjes kimike t shkmbinjve t ndryshm. Me 4.12.1996, n ora 1:58:07 EST (Eastern Standard Time) me nj raket t tipit Delta II, nga baza startuese n Cape Canaveral, u lansua pr n Mars sonda Mars Pathfinder. Pas nj fluturimi prej shtat muajsh (211 dit) dhe pasi prshkoi nj rrug t gjat prej 500 milion km, arriti t ateroj me sukses t plot n vendin e quajtur Ares Vallis, dhe at, mu n ditn e pavarsis s SHBA-s, m 4 korrik t vitit 1997. Pothuajse menjher pas zbarkimit filloi transmetimin e fotografive pr n Tok, e jo si prisnin shkenctart, se transmetimi do t fillonte pas disa orsh. Kjo njkohsisht e habiti dhe e gzoi ekipin e kontrollit t misionit n qendrn Jet Propulsion Laboratory t Californias. Duke iu falnderuar shrbimit t internetit, fotografit e transmetuara nga Sojourner Roveri, vetm brenda pak kohsh, ishin n dispozicion pr secilin dhe at, n do knd t globit. Vetm brenda nj jave numri i qasjeve n serverin ku Raketabartsja Delta II me t ciln u lansua sonda Mars ishte e publikuar kjo faqe arriti mbi 200 Pathfinder milion. Prgatitjet pr mision MPF ishte misioni i dyt pr n Mars i programit Discovery. N fillim, n vitin 1992, ishte parapar si sond hapsinore, mirpo m von, me aplikimin e programit Discovery, u pajis edhe me Sojournerin, nj mjet lvizs, q pr detyr kishte analizimin e gurve n siprfaqen e Marsit.
89
Problem kryesor n misionin Mars Pathfinder paraqiste sistemi i zbarkimit n siprfaqen e Marsit. Q nga viti 1976, pas aterimit t sondave binjake Viking 1 dhe 2, nuk ishte ndrmarr ndonj mision tjetr zbarkues pr n Mars. Pothuajse t gjith pjesmarrsit e projektit Viking nuk ishin m aktiv n JPL. Disa prej tyre edhe kishin vdekur. Pr inxhiniert e rinj zbarkimi n nj planet tjetr ishte nj sfid serioze. JPL ishte n gjendje q pa kurrfar problemi ta ndrtoj nj fluturake hapsinore, ta nis pr n Mars dhe atje ta pozicionoj n orbitn e caktuar, mirpo, mnyra e aterimit paraqiste problem serioz, pasi kishte mbi 20 vjet q nuk ishte projektuar ndonj mision i till dhe prvoja e ndrmarrjeve t specializuara pr kt drejtim, pothuajse ishte zero. Megjithat, u krijua shtabi i ri pr kt projekt, ku si udhheqs u zgjodh inxhinieri i JPL-s, Robert Manning. Manningu u prpoq me do kusht q t mblidhte informacione nga t gjitha drejtimet: nga veterant e misionit t Vikingut, nga institutet e ndryshme e edhe nga NASA, por u zhgnjye me rezultatet e mbledhura dhe, n fund, publikisht deklaroi: Nuk gjeta asnj institut, n t cilin un do t mund t orientohesha dhe t informohesha, sesi sht krijuar nj sistem i till n at koh. Ne duhet tia nisim nga fillimi. Me kt edhe filloi Robert Manning transformimin e programit. Meq buxheti pr kt mision ishte i kufizuar (sillej rreth 200 milion dollar), edhe hapsira pr eksperimentime ishte e vogl. Ekipi vendosi q t krijoj nj sistem plotsisht t ri t aterimit: q sonda Pathfinder t startoj drejtprdrejt nga Toka pr n siprfaqen e Marsit, pa u pozicionuar s pari n orbitn e Marsit dhe pa ndihmn e ndonj Qarkori. Pr kt edhe u bn modifikime, si n sistemin e brendshm ashtu edhe n at t jashtmin e sidomos n planin aterues. Ndryshe nga Vikingu, i cili me ndihmn e tre tubave reaktiv, q gjendeshin nn t, zbarkoi n siprfaqe, Pathfinderi u vendos n nj mbshtjells t quajtur Airbag (hapsir e mbushur me ajr q u prdor pr her t par nga amerikant n misionet hapsinore), i cili, pak para se t zbarkonte, do t fryhej dhe do ta mbronte sondn nga prplasjet me siprfaqen e Marsit. Mirpo, problem paraqiste vendi i zbarkimit, i cili sipas t dhnave nga sondat tjera mund t ishte i mbuluar me gur t thepisur. Dhe, po t prplasej Airbagu pr kta gur, do t dmtohej materiali i tij, ndrsa Pathfinder do t bhej cop-cop. Pr kt arsye, prve q u bn ndryshime n prbrjen e materialit t Airbagut, i cili edhe u mbshtoll me nj shtres speciale mbrojtse, u bn edhe ndryshime n sistemin frenues. Edhe parashuta ishte problem m vete. Sistemi frenues prmes parashuts q ishte prdorur tek sondat Viking 1 dhe 2, pr misionin Pathfinder ishte shum i shtrenjt. Vetm
90
pr kt n misionin Vikinig ishin investuar rreth 100 milion dollar, ndrsa i gjith buxheti i misionit MPF sillej rreth 200 milion dollar. Manningu, natyrisht, q nuk mund t investonte nj shum aq t madhe vetm n parashut. Ai ndau pr kt qllim vetm 5 milion dollar. Problemet e shumta teknike q shfaqeshin gjat projektit si dhe buxheti i vogl pr kt mision, n vitin 1995, solln n pikpyetje kt mision. Shum ekspert t NASA-s e shihnin kt mision me nj skepticizm shum t lart! Megjithat, ekipi i JPL-s nuk u dorzua. Pr t gjitha problemet e paraqitura, ata gjenin nj zgjidhje, bile, ka pasur raste edhe n sekondat e fundit. Frika dhe stresi nuk iu ndan ekipit punues deri n fund. Ne kishim frik thoshte Manningu se mos po hasnim n ndonj problem t cilit nuk do t mund tia gjenim zgjidhjen, e do t na dshtonte misioni. Mirpo deri ktu nuk erdhi. Ata u prpoqn me do kusht pr arritjen e synimeve t parashtruara, dhe m n fund prpjekja u kurorzua me sukses t plot. Shpenzimet shum t vogla dhe suksesi aq i madh, i dhan MPF-s epitetin e nj misioni t veant. Pathfinderi duhej t na tregonte se a ishim ne n gjendje q, pa shpenzime t mdha, t ateronim n Mars, shprehej Donna Shirley, udhheqse programit t NASA-s pr eksplorimin e Marsit, pas aterimit t suksesshm t Pathfinderit n Mars. Shpenzimet e vogla pr ndrtimin e mjetit mobil, Sojourner Roverit, dhe ideja e aterimit prmes Airbagut e dshmuan kt. Teknika e Airbagut, q pr amerikant ishte nj eksperienc e re, ishte zbatuar me sukses vese disa her nga rust. Me kt teknik, prmes parashuts dhe t ashtuquajturve jastk ajror, ata kishin ateruar me sukses n Hn dhe n planetin e Veners. Modeli zbarkues i rusve, q gjendej n Airbag, kishte formn e sfers. Pas aterimit, Airbagu shfryhej dhe sfera hapej si nj lule, duke i vendosur pjest ansore n siprfaqe. Problemi tek forma sferike e Zbarkuesve qndronte n at se pjest ansore ishin harkore dhe, si t tilla, nuk ishin t prshtatshme pr instalimin e instrumenteve teknike. Pr kt arsye, inxhiniert e Pathfinderit, ndryshuan formn e sfers n nj form t tetraedrit (nj form piramidale, por me katr trekndsha t barabart), tri kndet e siprme t s cilit hapeshin pas aterimit. Ky model ishte m i thjesht pr hapje, m i prshtatshm pr instalimin e instrumenteve teknike dhe ndrtimi i tij Airbagu n formn e tetraedrit ishte shum m i lir sesa ai sferik.
91
Airbagu rus, pasi nuk kishte ndonj sistem t posam frenimi, bnte krcim mbi siprfaqe, deri sa nuk qetsohej vet. Tek pastaj shfryhej Airbagu. Tek kjo strategji duhej q mjeti zbarkues t ishte shum rezistent pr ti prballuar, pa u dmtuar, prplasjet e shumta t Airbagut me siprfaqen e Marsit. Inxhiniert dhe teknikt e JPL-s s pari u prcaktuan pr nj metod tjetr. Ata dshironin q n Airbag t vendosnin mjete shprthyese, t cilat, gjat prplasjes me siprfaqen, t plcitnin sikurse nj qese plastike e mbushur me uj. Mirpo, pas disa prpjekjeve eksperimentuese u pa se ky sistem nuk funksiononte. Pastaj, ata provuan edhe nj sistem tjetr. Ventilat e montuar, t cilt, pak para se Airbagu t prplaset me siprfaqen, t aktivizohen dhe ta mundsojn nj aterim pa trandje. Por, pasi q koha e sakt e prplasjes nuk mund t parashikohej saktsisht, ata hoqn dor edhe nga kjo metod. M n fund, ata vendosn prap pr variantin e vjetr, prmes sistemit frenues raketor. Raketat frenuese, t vendosura n pjesn e siprme t mburojs s sonds, do t aktivizoheshin pak para prplasjes, duke ngadalsuar edhe m shpejtsin e rnies dhe duke ia mundsuar Airbagut nj prplasje sa m t leht. Risi tek MPF-ja ishte edhe sistemi kompjuterik. Sondat e mhershme ishin t pajisura me kompjuter q ndrtoheshin nga vet JPL-ja, ndrsa kt her ata vendosn q sondn MPF ta pajisin me nj sistem kompjuterik RS6000, q ua ofertoi siprmarrja e njohur kompjuterike IBM. I gjith sistemi, s bashku me softuerin, kushtoi rreth 12 milion dollar. Puna n ndrtimin e sonds shnonte gjithnj prparime, megjithat, Sojourner Roveri ende nuk ishte pjes prbrse e tij, edhe pse JPL-ja angazhohej q nga vitet 60 pr nj mjet t till lvizs. Edhe rust n programin e tyre hapsinor kishin eksperimentuar n kt drejtim. Bile ata kishin lansuar nj mjet t till mobil pr n Hn. Roveri rus ishte i konstruktuar n at mnyr q t mund t lvizte npr Modeli i roverit rus q ishte lansuar pr shkall, mirpo pengesat, si shkmbinjt n Hn e thepisur t Marsit, vshtir mund ti prballonte. JPL-ja konstruktoi nj model t ri mobil, rrotat e t cilit ishin t pavarura njra nga tjetra dhe kshtu mundsonin nj lvizje mjaft t mir edhe npr terrene me pengesa ekstreme, si ishte ai i Marsit, pa e penguar fare roverin. Ky konstruksion i mundsonte trupit t roverit nj pozit horizontale edhe gjat lvizjeve npr pjerrtsi, e q ishte mjaft me rndsi pasi q,
92
shumics s instrumenteve shkencore u nevojitej nj platform e till, e sidomos qelizave solare. Po t gjendej roveri n ndonj pjerrtsi t kundrt nga Dielli, pr shkak t mungess s drits, rrezikohej funksionimi i mtejm i tij. Konstruktimi i roverit ishte vetm nj pjes e zgjidhjes! Problem tjetr dhe shum i rndsishm ishte edhe funksionimi autonom i tij. Roveri duhej t posedonte inteligjenc artificiale, pra t ishte i pajisur me sistem kompjuterik, q t ishte n gjendje, q n mnyr t pavarur, pa dirigjim nga qendra toksore, tiu shmangej rreziqeve eventuale, pasi q, koha pr transmetimin e t dhnave nga Marsi deri n qendrn komanduese n Tok dhe kthimi i komands pasuese nga Toka pr n Mars, zgjat diku rreth 20-30 min. Nse njeriu gjat vrojtimit prmes kamers t roverit sheh nj penges dhe klikon Stop, gjithka sht von, sqaron Shirley. N fakt, pr nj mision t mhershm, i cili nuk ishte realizuar kurr, teknikt e JPL-s kishin konstruktuar nj mjet mobil q posedonte inteligjenc artificiale, mirpo, pesha e madhe e kompjuterve dhe komplikimet kabllore q bnin lidhjen e mjetit mobil me stacionin, pamundsonin aplikimin e tij pr misione t tilla. M von ishte konstruktuar nj rover q posedonte inteligjenc t mjaftueshme pr zbatimin e detyrave t thjeshta: reagonte ndaj drits, mund t lvizte prgjat mureve dhe ti kryente disa operacione t vogla. Ky mjet u pagzua Rocky, q n fazn e tret t zhvillimit ishte mjaft i prsosur, por pr shkak t peshs s tij (peshonte 25 kg) ishte i paprshtatshm pr misionet e Modeli i roverit Rocky 3 parapara pr Mars. Inxhinieri Lonnie Lane q ishte edhe konstruktor i instrumenteve pr sondat e Misionit Voyager 1 dhe 2 (u lansuan n vitin 1977 dhe kishin pr qllim hulumtimin e planetve t sistemit ton diellor: Jupiterit, Saturnit, Uranit dhe Neptunit) dhe i njohur pr ide ekstravagante, arriti q roverin me pesh rreth 25 kg ta reduktoj n vetm 7 kg, duke e pajisur me nj kamer dhe nj sizmometr t posakonstruktuar me madhsin e nj pakoje cigaresh. N testimet e br n nj shkrettir, ky mobil u tregua shum i suksesshm, dhe tanim, ai ishte i gatshm pr nisje n udhtimet fluturuese Puna rreth modifikimit t sonds MPF vazhdonte me tempo t shtuar. Inxhiniert q drejtonin kt projekt, dshironin t dshmonin se aterimi i sigurt dhe me shpenzime t vogla n Mars, nuk ishte shtje e pamundur! Shkenctart gjerman, nga qendra pr fluturime kozmike, i ofruan ekipit t MPF-s nj Alpha-Proton-X Spektrometr (APXS) i cili do t mundsonte
93
analiza kimike t gurve t ndryshm mbi siprfaqen e Marsit. Mirpo, pr ta drguar kt instrument deri tek gurt nevojitej nj mjet mobil. Kt e mundsonte Sojourner Roveri, q pr gjeologt prbnte nj knaqsi t veant, meq n kt mnyr ky instrument do t mund t shfrytzohej n mnyr optimale. M n fund u vendos q n stacionin baz t Pathfinderit (i cili n kujtim t hulumtuesit planetar, Carl Sagan, q kishte vdekur nj vit m par, u emrtua Sagan Memorial Station), t vendoset instrumenti meteorologjik: Atmospheric Structur Instrument/Meteorology Package (ASI/MET) dhe kamera IMP (Image for Mars Pathfinder), e cila prve misionit fotografik kishte edhe funksionin e orientuesit optik t roverit. Ndrsa n bordin e Sojourner Roverit (t cilit iu dha ky emr sipas mbrojtses s t drejtave t grave, afro-amerikanes Sojourner Truth, n shenj nderi pr punn e saj) t vendosej APXS si dhe dy kamerat tjera, t cilat, jo vetm q do ta drejtonin roverin, por edhe do t bnin fotografi t detajuara t objekteve t ndryshme.
Sojourner Roveri
Montimi i sonds Mars Pathfinder
Pasi u konstatua se edhe MPF-ja, prve kushteve teknike i plotsonte dhe ato shkencore, pra ishte e gatshme pr fluturim, drejtuesit e misionit tanim u orientuan n zgjedhjen e vendit pr aterim. Krkimi i nj vendi t prshtatshm pr zbarkim, ishte gjithashtu, mjaft i komplikuar, pasi q vendi, prve q duhej t ishte i sigurt pr zbritje, ai gjithashtu, duhej t ishte i prshtatshm edhe pr hulumtime gjeologjike, pra t ishte i pasur me gur. Derisa Manningu ishte i preokupuar me manovrimin zbarkues t sonds si duhej t ateronte MPF-ja, Matthew Golombek, udhheqsi i ekipit shkencor t Pathfinderit, kishte marr detyrn pr krkimin e vendaterimit ku duhej t zbarkonte MPF-ja. Prkufizimi i nj vendi t prshtatshm pr aterim ishte detyr e vshtir pr Golombekun, pasi q siprfaqja e Marsit ishte prplot shkmbinj, gur, rr, kratere, Matthew Golombek
94
vullkane, gryka t thella etj. Pr ta gjetur nj siprfaqe sa m t gjer dhe t pasur me gur, Golombeku u koncentrua n afrsi te gryks s nj lugine nj regjion ku supozohej se nga vrshimet e mdha ishin derdhur n kt ultsir przierje t ndryshme gurore nga rrafshnaltat prreth. Nj asortiment i till gursh duhej t prmbante gur shum t lasht, bile nga koha para 4 miliard vjetsh. Kjo epok sht posarisht interesant, pasi q n at koh ka filluar jeta n Tok dhe, po tu shkoj pr dore shkenctarve t zbulojn di nga ajo epok, do t mund t nxirreshin konkluzione, se a mos ndoshta edhe jeta n Mars t ket filluar n at koh. Edhe pse MPF-ja, ndryshe nga sondat Viking, nuk kishte pr detyr krkimin e jets n Mars, zbulimet e mundshme gjeologjike do t mund t prmbanin informacione t rndsishme rreth asaj se a ekzistonin kushtet pr jet n at koh. Interesi pr mundsin e jets n Mars arriti kulmin n gusht t vitit 1996, pra pak muaj para startimit t sonds MPF, kur NASA n nj konferenc shtypi njoftoi se n nj nga meteoritt e Marsit, t gjetur n Antarktik, q u regjistrua si ALH84001, ka zbuluar shenja jete? Debatet e shumta q zgjoi ky lajm, shpresohej se do t zgjidheshin nga MPFja Golombeku orientoi krkimet e veta n pellgun e Chryse Planitias (ku m par, me sukses kishte zbarkuar sondn Viking 1), pr dy arsye: ishte nj fush me nivel t ult dhe jo larg ekuatorit. Te zgjedhja e ktij vendaterimi n pellgun e Chryse Planitias, Golombeku duhej ta kishte parasysh edhe t ashtuquajturn elips ateruese, pasi teknikt e MPF-s nuk mund t parashikonin sakt vendin e zbarkimit t sonds, por ata lokalizonin nj hapsir me nj madhsi prej 100 x 200 kilometrash. Pra, duhej zgjedhur nj hapsir t till ovale dhe t prshtatshme, ku sonda do t mund t ateronte pa ndonj rrezik serioz.
Lugina Ares Vallis ku ishte parapar t zbres sonda MPF 95
Pas shum studimeve t bra, Golombeku m n fund vendosi q sonda MPF t zbarkonte n pellgun e Chryse Planitias n afrsi t lugins s Ares Vallisit ku vlersohej se 20% e siprfaqes ishte e mbuluar nga gurt, t cilt krijonin kushte ideale pr eksperimentime. Ishin edhe disa dispozita tjera q e prcaktuan Golombekun dhe ekipin e tij pr aterim n kt hapsir: - ishte vend i prshtatshm pr nj zbarkim t leht, pasi q siprfaqja nuk ishte shum shkmbore; - edhe pse kishte mjaft zhavorr, ai nuk i pengonte lvizjet e roverit; - siprfaqja prmbante m pak pluhur sesa vendet ku kishin ateruar sondat Vikin 1 dhe 2. Dhe, pas gjith ksaj pune t gjat e t mundimshme, m 4.12.1996, n bazn fluturuese Cape Canaveral, n nj raket t tipit Delta II, qndronte e gatshme pr startim drejt planetit t kuq, Marsit, sonda Mars Pathfinder. Menjher pas startimit, prgjegjsit pr konstruktim n ekipin e MPF-s, Richard Cook, iu desh t ballafaqohej me nj problem serioz q ishte shkaktuar nga funksionimi i gabuar i sensorve diellor t sonds. N momentin e fundit, Cook arriti ta eliminoj kt problem fatal t komunikimit. Sonda, rrugn 7 mujore pr n Mars e prballoi pa ndonj komplikim serioz. Mirpo, pr shkak t kohs s kufizuar, pasi punohej me do kusht, q m 4 korrik t vitit 1997, mu n ditn e pavarsis s SHBA-s, sonda t zbarkonte n Mars, nuk ishte arritur t instalohej softueri prfundimtar, meq n at koh ai akoma gjendej n faza eksperimentuese. Mirpo, ishte arritur pajtimi i gjith ekipit pr nj zgjidhje alternative: para startimit t instaloheshin sa m shum Bugs (programe jo t plota) Richard Cook q sht e mundur, edhe m von, gjat kohs s fluturimit, kur sonda MPF t gjendej n rrugtimin pr n Mars, t orientohej koncetrimi n softuer. Shpresohej se gjat ksaj kohe do t zgjidhej edhe problemi i programit pr manovrimin e zbarkimit autonom dhe do t bartej prmes valve transmetuese deri tek sonda MPF. Gjat testimit t fundit t softuerit, teknikt vendosn q para aterimit ti mbyllnin ventilt e tankerve t ndryshm dhe t drejtuesve raketor, pr ti mnjanuar plasjet e mundshme. Manovrimi prfundimtar i zbarkimit, q zgjati rreth 4 deri 5 min., zbatohet n mnyr plotsisht t pavarur nga vet MPF-ja. Kah mesi i qershorit, tri jav para zbarkimit t sonds n Mars, u drguan korrekturat prfundimtare t softuerin. N ora 8.30 (sipas kohs EST), kur sonda MPF gjendej rreth nj or e gjysm larg nga Marsi, u paraqit nj problem! Duke i vrojtuar t dhnat q vinin nga sonda, u vrejt se ventilt nuk mbylleshin. Dyshohej se, me gjith korrekturat e bra n softuer, n sond ishte akoma aktiv nj version i vjetr testues. Cook ndodhej para nj dileme shum t madhe! Meq tani dihej se n
96
sondn MPF ndodheshin dy versione t ndryshme t softuerit dhe, nuk ishte e sigurt se cili prej tyre ishte aktiv, ai duhej t vendoste: t vazhdonte MPF-ja me kt softuer, apo ti drgoheshin komandat pr ndryshim t versionit. Pasi koha ishte shum e shkurtr pr manovrime t tilla, Cook vendosi t mos bj ndryshime, por me ekipin iu qas puns pr t vrtetuar se cili version ishte aktiv. Kjo nuk ishte e leht. Mundsia e vetme ekzistuese ishte: t bhej nj ndryshim, t cilin e prmbante vetm versioni i ri, e pastaj t rishikohej se a ishin pranuar ndryshimet e bra nga kompjuteri q gjendej n bordin e sonds. Ishte shum vshtir t bhej aq shpejt nj identifikim i versionit. Rastsisht, n ndihm iu erdhi nj veprim q e kishin br programuesit e softuerit sa pr kuriozitet. MPF-ja drgonte rregullisht raporte rreth statusit t misionit, por kto nuk kishin ndonj ndryshim ndaj raportit t kaluar, prbheshin kryesish prej Fillbitsve njsive informative pa ndonj kuptim, ndaj n qendrn kontrolluese anuloheshin. N versionin e vjetr, programuesit e softuerit, n kta Fillbits, kishin shnuar emrat e tyre, q kta, gjat gjith fluturimit t sonds t transmetoheshin npr gjithsi. Mirpo, pak koh pas startimit t sonds, nj inxhinier i JPL-s, Jordan Kaplan, kishte humbur jetn n nj fatkeqsi ajrore, dhe, n kujtim pr t, programuesit e softuerit, n Fillbitsat e versionit t ri kishin regjistruar edhe emrin e tij. Kjo ishte ajo q Cooku e krkonte: po t figuronte emri i Kaplanit n raportin e MPF-s, ather, n fakt funksiononte softueri i duhur. Ne shkuam menjher tek inxhinieri Gleen Reeves, q ishte udhheqs i softuerit t sonds, dhe pas nj kohe, ai e gjet listn raportuese ku figuronte emiri i Kaplanit, q do t thot se versioni i ri ishte aktiv. T gjith morm frym lirshm sqaronte Cook. Vendimi i Cookut pr mosndryshimin e versionit u tregua i arsyeshm, por kjo nuk eliminonte problemin e paraqitur! Dhe tani lindte pyetja: pasi n sondn MPF ishte aktiv versioni i ri, pse ather nuk mbylleshin ventilt? Problemi qndronte n at se sistemet e testimeve ose instalimeve t softuerve n Tok nuk ishin plotsisht identik me sistemet q aplikoheshin n sondat hapsinore. Po t nevojitej ndonj ndryshim ktu tek ne, shlyhej softueri ekzistues dhe n vend t tij instalohej softueri i ri. N MPF-n versioni i ri u instalua (mbishkrua) mbi versionin e vjetr ekzistues, q n t shumtn e rasteve nuk mbishkruhet i plot ose versioni i vjetr refuzon t pranoj pjes nga i riu. Gabimi qndron n metodn ton testuese thoshte Cook. Ne proceduam gabimisht. Edhe pse ventilt mbetn t hapur, ata nuk shkaktuan ndonj avari. Fillimi i manovrimit aterues fillon dhe kontaktet me bazn, pr 4-5 min. (sa i duheshin MPF-s pr nj operim plotsisht t pavarur zbarkues) ndrpriten. Pothuajse pas pes vjetsh pune aktive n kt mision, t gjith t pranishmit n qendrn kontrolluese kishin drejtuar shikimin n ekranet e kompjuterve
97
dhe, n ankth, prisnin nj sinjal jete nga sonda MPF. N fillim paraqitet nj sinjal i dobt. Pas disa minutash, Manningu pranon lajmin se nj radioanten, Deepo Space Network, me gjas kishte zbuluar di. Pak m von arrin edhe konfirmimi se tani ka nj sinjal stabil. E gjith qendra komanduese shprthen n brohoritje, fillojn prqafimet, disave, bile edhe iu rrjedhin lott nga gzimi. Gjith ajo pun disavjeare nuk kishte shkuar kot. M 4 korrik 1997 n ora 10:07:25 sek. (sipas kohs EST), Mars Pathfinder ateroi me sukses n siprfaqen e Marsit dhe, prsri, pas m se 20 vjetsh, amerikant gjendeshin n Mars.
Manningu duke pritur sinjalin e par
Arritja e sinjalit t par
Manningu kishte vshtirsi pr ta qetsuar situatn. Ne jemi me t vrtet lart, por para nesh qndrojn edhe shum detyra t tjera thoshte Mannigu. Sinjali tjetr, q pritej aq shum, arriti gjithashtu sipas planit: Airbagu ishte qetsuar. Misioni pati sukses! Misioni pati sukses! thrriste Golombegu i cili nn tension priste sesi do t dukej vendi i aterimit i zgjedhur pre tij. Sistemi aterues i Mannigut ishte i suksesshm. Prkundr dyshimeve t shum ekspertve, NASA dhe JPL dshmuan se jan n gjendje q me sukses t zbarkojn n Mars. Me kt, demonstrimi teknik i sonds prfundoi me sukses, por puna shkencore e misionit fillonte tani. Por, para s t fillonte kjo pjes e misionit, kontrolluesit n qendr duhej t ishin t sigurt se MPF-ja ndodhej n pozicionin e duhur dhe se t gjitha sistemet ishin aktive dhe funksionale. Gjithashtu, priteshin edhe fotografit e para. N ora 16:28 min. arritn edhe 120 fotografit e para. Secila fotografi tregonte vetm nj prerje t vogl t pjess s vendit zbarkues. Ato i prshtateshin fushs pamore t kamers. Me ndihmn e kompjuterve filloi bashkimi i tyre pr krijimin i mozaikve pr prfitimin e fotografive panoram. Puna bhej nn presionin e kohs, meq n ora 18:30 min. ishte parapar konferenca pr shtyp. Pas m se dy orsh pun aktive, kjo u arrit. Syt e kamerave jan edhe syt tan, dhe n kt kuptim gjendemi q t gjith n
98
Mars u shpreh shefi i IMP-s (Imager for Mars Pathfinder), nga Universiteti i Arizones, Peter Smith, para mediave. Pas nj fjalimi paksa romantik, Smith prezantoi para gazetarve mozaikun me fotografi t Marsit. Shum panorama t siprfaqes s Marsit u publikun edhe n internet. Me 7 korrik, nj dit pas hapjes s Web-faqes pr misionin MPF, u regjistruan 47 milion qasje n serverin ku ishte hapur kjo adres. Nj jav m von u regjistruan rreth 200 milion qasje dhe, pas nj muaji, rreth 556 milion qasje; me kt, edhe u b faqja m e vizituar n historin e internetit deri n at koh.
Fotografit e para t regjistruara nga sonda MPF 99
Me arritjen e fotografive t para, inxhiniert vrejtn se mbshtjellsi i Airbagut nuk ishte trhequr trsisht nga mjeti aterues. Ai gufonte rreth kolektorve diellor, e sidomos rreth atij mbi t cilin gjendej roveri, dhe me kt pengonte zbritjen e tij. Ne ishim shum t bindur se do ta mnjanojm edhe kt penges kujton Cooku. Pas testimeve n qendrn komanduese, dhe pas vrtetimit se komandat dirigjuese ishin n drejtim t duhur, filloi zbatimi i mnjanimit t ktij problemi. N ora 19:08 min. MPF-ja pranoi komandn pr ngritjen 45% t pjess ansore t stacionit Sagan Memorial Station, ku ndodhej mjeti mobil dhe aktivizimin e retraktorve pr trheqjen e plhurs s Airbagut. Fotografit e pranuara n ora 22:00, vrtetuan se manovrimi ishte i suksesshm: mbshtjellsi i Airbagut ishte trhequr nn kolektorin diellor dhe siprfaqja e tij tanim ishte e lir dhe e gatshme pr vnien n lvizje t Sojourner Roverit. Tanim ishte koha pr nisjen e Sojourner Roverit. Komanda e fundit q iu drgua MPF-s me 4 korrik ishte ajo pr aktivizimin e roverit dhe t platformave t pjerrta, t cilat do ti mundsonin mjetit mobil zbritjen n siprfaqe. Ishin dy platforma t konstruktuara ashtu q mjeti t mund ta lshonte bazn duke lvizur para ose prapa; pra, po t mos ishte njra e prshtatshme pr zbritje, t prdorej tjetra, gj q edhe ndodhi. Ato ndodheshin n kolektorin diellor ku ishte edhe reveri, dhe pas komands nga qendra, duhej t zgjateshin drejt siprfaqes. Mirpo, pasi n ora 22:30 min., sipas kohs toksore, n Mars perndon dielli gjat sezonit veror, kta urdhra mund t verifikoheshin tek t nesrmen. Analizat e t dhnave q u bn t nesrmen , me 5 korrik, rezultuan me nj problem! Roveri dhe baza statike, lidhja e t cilave bhej prmes modemeve me rreze, nuk komunikonin mes veti. Kjo i shqetsoi edhe njher antart e ekipit n JPL, t cilt iu prveshn puns pr mnjanimin e ksaj pengese. N ora 15:30 min. filloi drgimi i urdhrave t rinj pr hapjen e platformave. Mirpo, u vrejt se urdhrat nuk ishin zbatuar plotsisht dhe njra nga platformat zbritse duhej aktivizuar edhe njher. Fotografit e transmetuara n ora 20 nga kamera (IMP) vrtetuan prfundimisht se t dyja platformat ishin hapur. Nga pamjet e fotografive t prpunuara u vrejt se njra nga platformat qndronte pezull kishte nj pjerrtsi prej m se 30 shkallsh, q i pamundsonte roverit zbritje t sigurt. Kjo e shtyri ekipin n qendrn komanduese q t vendoste pr zbritje nga platforma e pasme, meq pjerrtsia e saj ishte rreth 20 shkall. Pra, ishte m funksionale, dhe mundsonte nj zbritje m t sigurt t roverit. N ora 22:55 min., pas aq shum pengesash e prpjekjesh t mdha, u vu n lvizje Sojourner Roveri. Pas 4 minutash manovrim mjaft t rrezikshm npr platformn e pasme, roveri lshoi stacionin baz dhe rrotat e tij shkeln mbi siprfaqen e planetit t kuq Marsit.
100
10 cm e ndanin roverin nga baza statike. Nj distanc e vogl mes tyre, por shum e madhe me Tokn. MPF-ja, n historin kozmonautike, merret si mjeti
Majtas lart: platforma q nuk ishte hapur plotshit Majtas: platforma e pasme prmes s cils zbriti roveri Lart: Roveri pas zbritjes nga platforma
i par mobil q hyri n nj planet tjetr i dirigjuar nga Toka, n nj largsi kaq t madhe 191 milion kilometra. Aterimi i sonds Mars Pathfinder Pas nj fluturimi prej m se shtat muajsh, sonda MPF iu afrua cakut prfundimtar. Ora 7:30 min. (sipas EST-it). Pas rreth 3 orsh duhet t pasoj aterimi i MPF-s n siprfaqen e Marsit. MPF-ja gjendet rreth 198.000 km larg nga planeti fqinj dhe lviz me nj shpejtsi prej 24.500 km/h. N ora 9:32 min., gjysm ore para futjes n atmosfern e Marsit, MPFja shkputet nga fluturakja bartse. N ora 10:02 min., me nj shpejtsi prej 26.900 km/h dhe nn nj knd prej 13,9 shkallsh, MPF-ja futet n pjesn e siprme t atmosfers s Marsit. N 5 min. e ardhshm, manovrimi aterues zbatohet plotsisht n mnyr autonome nga vet sonda. Gjat ksaj kohe ndrpriten kontaktet me MPF-n. Me nj shpejtsi prej 26.900 km/h, MPF-ja futet n atmosfern e Marsit, ku nga frkimet me t, pason edhe frenimi i saj n 1.300 km/h. Rreth 3 min. m pas, n nj afrsi 6-11 km nga siprfaqja e Marsit, 2 min. para zbritjes, hapet parashuta e nj diametri prej 11 metrash, duke zvogluar shpejtsin fluturuese t MPF-s n 220 km/h. Pak pas hapjes s saj, diku 5-6 km afr siprfaqes, 100 sek. para zbritjes, shkputet mburoja e
101
nxehtsis dhe, pas 20 sek., MPF-ja e mbshtjell me Airbag, valvitej e lir n hapsir, e kapur nn parashut, me nj kabllo t gjat prej 20 metrash. 1.5 km mbi siprfaqe aktivizohet radari pr prcaktimin e largsis dhe aktivizimin e raketave frenuese. 300 m mbi siprfaqe, 8 sek. para zbritjes, shpaloset dhe fryhet Airbagu. Ndrkoh, diku 50-70 m mbi siprfaqe, 6 sek. para zbritjes, ndizen raketat frenuese q zvoglojn shpejtsin e rnies n 50 km/h. 2.5 m mbi siprfaqe, 4 sek. para zbarkimit, shkputet edhe parashuta dhe MPF-ja, e mbshtjell me Airbag, me nj shpejtsi prej 50 km/h, prplaset mbi siprfaqen e Marsit. Prplasja ishte mjaft e fort, saq MPF-ja bri edhe 15 krcime t tjera mbi siprfaqe derisa, pas afr 3 min. dhe nj rruge prej 1000 m, gjeti qetsin. 3 min. pas zbarkimit filloi manovrimi i trheqjes s Airbagut dhe hapjes s kolektorve diellor, q zgjati rreth 72 min. Pas nj manovrimi shtes, q ishte i nevojshm pr lirimin e platformave nga shtresat e Airbagut, m 5 korrik 1997, pas nj rrugtimi prej 4 min., saktsisht n ora 22:59 min., Sojourner Roveri shkeli siprfaqen e Marsit.
102
83 dit (sol) n Mars Nj sol sht nj dit e Marsit q zgjat 24:37:23 sek. Sipas planeve fillestare ishte parapar q baza statike e MPF-s, Sagan Memorial Station, t funksionoj rreth nj muaj, ndrsa Sojourner Roveri t operoj rreth 7 dit n regjionin e Ares Vallisit. Mirpo, stacioni baz funksionoi 3 her, ndrsa roveri 13 her m shum se q ishte parapar. Komandat dirigjuese dhe bartja e suksesshme e t dhnave pasuan pr her t fundit m 27 shtator 1997 n ora 15:23 min. (EST), pas plot 83 solsh pun t suksesshme. M 7 tetor 1997 pasoi, pr nj koh shum t shkurtr, edhe sinjali i fundit baterit e MPF-s kishin humbur prfundimisht energjin furnizuese. Edhe pse, ekipi n JPL-s kishte shpresuar se, edhe pas harxhimit t baterive, MPF-ja, prmes kolektorve diellor, do t mund t funksionoj gjat dits n Mars, kjo nuk ndodhi. Baterit nuk prodhonin vetm energji elektrike, por, njkohsisht,
Rruga q bri Sojourner Roveri brenda 83 solsh 103
lironin edhe energji ngrohse prmes elementeve prkatse, q ishte shum e nevojshme pr mbrojtjen e elektroniks n brendin e MPF-s nga temperaturat ekstremisht t ulta q krijoheshin gjat netve t Marsit. Prpjekjet e shumta pr vnien e srishme t kontaktit gjat muajit tetor 1997 me MPF-n, nuk rezultuan pozitivisht. M 10 mars t vitit 1998 u ndrmorn edhe prpjekjet e fundit pr vnien e kontaktit me MPF-n. Qendra kontrolluese drgoi pr 4 or rresht urdhra n drejtim t stacionit baz, duke pritur nj prgjigje pozitive. Meq nuk pranoi asnj sinjal jete nga MPF-ja, ky misionin u shpall edhe zyrtarisht si i prfunduar. Gjat 83 solve, sa ishte kjo sond aktive n Mars, drgoi pr n Tok rreth 2.3 gigabit t dhna t ndryshme. Mbi 16.000 fotografi i drgoi vetm kamera IMP ndrsa mbi 500 t tjera kamera e roverit. Gjithashtu, vetm n stacionin baz, u zhvilluan shum matje t veanta pr prcaktimin e shtypjes s ajrit, temperaturave t ndryshme dhe drejtimin e errave. Sojourner Roveri bri nj rrug prej m shum se 80 metrash gjatsi n sens orar (n drejtim t akrepave t ors) rreth bazs, duke u larguar n raste t ndryshme prej saj edhe deri n 8 metra. Gjat ksaj rruge, roveri bri 16 analiza kimike t gurve e t siprfaqes, si dhe zbatoi 29 eksperimente mekanike t siprfaqes. N kohn e aterimit t MPF-s, n Mars ishte stina verore. Temperaturat, n vendin e zbritjes, lviznin rreth -75C natn dhe -11C ditn. Dita m e ngroht ishte m 13 gusht 1997 me temperaturn m t lart t regjistruar prej -5.7C, ndrsa nata m e ftohta ishte ajo e 30 korrikut 1997, me temperaturn m t ult t regjistruar prej -81.2C. Vlerat matse t shtypjes s ajrit, sipas ritmit ciklik dit-nat, ishin pr 6.55 mbar deri n 6.85 mbar. Shpejtsia e ers kishte nj mesatare prej 8 m/s. Rezultatet eksperimentuese Ndr instrumentet m t rndsishme shkencore me t cilat ishte e pajisur MPF-ja ishin kto: IMP (Image for Mars Pathfinder), nj stereokamer shum e prsosur me dy objektiva, 15 cm larg njri-tjetrit, dhe me 12 filtra ngjyrash, q mundsonte efekte tridimensionale. Ky prodhim i prbashkt amerikanogjerman u ndrtua nga: Lunar and Planetary Laboratory n Universitetin e Arizons (SHBA) dhe nga Max-Planck-Institut fr Aeronomi n Katlenburg t Lindaus (Gjermani). Kamera IMP kishte nj konstruksion t till q i lejonte asaj rrotullim prej 360 shkallsh dhe me kt mundsonte pamje dhe fotografim t siprfaqes nga t gjitha ant si dhe lvizje vertikale, nga pika m e poshtme deri tek ajo m e larta. IMP-ja ishte e vendosur n stacionin baz dhe detyr primare kishte fotografimin e ambientit prreth pr hulumtime topografike dhe gjeologjike.
104
ASI/MET (Atmospheric Structur Instrument/Meteorology Package), nj stacion meteorologjik, q gjithashtu ishte i montuar ne stacionin baz dhe q pr detyr kishte matjen e temperaturave gjat periodave t ndryshme, matjen e shtypjes atmosferike si dhe matje t ndryshme t kushteve klimatike. APXS (Alpha-Proton-X Spektrometer), nj spektrometr, q ishte i montuar n mjetin mobil Sojourner Roverin, dhe q pr detyr kishte analizimin gjeokimik t gurve dhe pluhurit q gjendeshin prreth vendit zbarkues. Edhe ky spektrometr ishte prodhim gjerman i krijuar n institutin e qytetit t Mainzit, Max-Planck-Institut fr Chemie, n sektorin e kimis kozmike. Prve shkenctarve dhe teknikve gjerman, n kt projekt morn pjes edhe koleg nga SHBA-ja dhe Rusia.
Baza statike e sonds MPF Sagan Memorial Station
Gjithashtu, n MPF gjendeshin edhe: sistemi kompjuterik pr komunikim lokal dhe transferimin e t dhnave n Tok; disa magnete pr prcaktimin e magnetizimit t pluhurit; disa shakuj t vegjl (thas nga lkura e bagtive t imta) q shrbenin pr prcaktimin e shpejtsis s ers dhe drejtimit t saj, si dhe nj kamer dyobjektivshe e montuar n Sojourner Reverin, i cili prmes mobilitetit lvizs mundsonte eksperimente mekanike n siprfaqe.
105
Mjeti mobil Sojourner Roveri
T dhnat e drguara nga MPF-ja u prpunaun dhe analizuan nga 7 ekipe shkencore t Science Operation Grups (SOG):
Temat hulumtuese Proceset eolitike, gjeologjia dhe Geology and gjeomorfologjia, shkmbinjt geomorphology (madhsia, forma, shprndarja), struktura e siprfaqes, hartografia etj. Minaralogy and Geochemistry Magnetik Properities Surface material Propereties Mineralogjia, gjeokimia, petrologjia SOG T dhnat Fotografit nga kamera IMP dhe kamera e roverit T dhnat nga APXS, fotografit me ngjyra nga kamera IMP Fotografit nga kamera IMP, t dhnat nga spektrometri APXS Fotografit nga kamera IMP dhe kamera e roverit
Magnetizmi, mineralogjia, pluhuri
Vetit fizike t materialit siprfaqsor

106
Atmospheric Science Atmosperic Imaging Rotational and Orbital
Struktura atmosferike, meteorologjia Aerosoli, pluhuri, ret, avulli i ujit Rotacioni, kuota e precizitetit, momenti i rrotullimit
T dhnat nga stacioni ASI/MET Fotografit nga kamera IMP T dhnat nga TrackingDynamics
Prmbajtja e prgjithshme e ktyre rezultateve mbshtet tezn se Marsi, m hert (para disa miliarda vitesh), ishte prafrsisht i njjt me Tokn. Disa materiale siprfaqsore t Marsit, pr shkak t prmbajtjes s siliciumit, jan t krahasueshme me materialet siprfaqsore n Tok. Sedimentimet n vendin ku zbarkoi MPF-ja, flasin qart pr nj planet, q dikur ishte mjaft i pasur me uj dhe kishte nj klim m t ngroht: - Siprfaqja e mbuluar me shkmbinj, hulli dhe kodrina t vogla n rrethin e afrt, si dhe forma e vargmaleve n horizont, flasin pr nj sedimentacion t krijuar nga uji, sipas t gjitha gjasave, prmes vrshimeve dhe katastrofave q kan ndodhur n Mars. - Gurt e matur rreth hapsirs zbarkuese t MPF-s ndryshojn mes veti si nga forma, madhsia, mineralogjia, ashtu edhe nga pozita qndruese e tyre. Forma e rrumbullakt dhe pozita e shum copzave gurore paraqesin proceset krijimore t gurve t zhavorrit, q flasin pr lvizje ujrash dhe nj klim m t ngroht n t kaluarn n kt planet. - Morfologjia e vendit zbarkues dhe e gurve prreth, q nga krijimi dhe pozita vendosse e tyre para disa miliard vitesh, nuk kishte ndryshuar fare. Proceset eolitike gjat ktyre 3 miliard vjetsh kishin strveshur siprfaqen me nj shtres materiali t imt prej 3-7 cm. Zhvillimi i erozionit dhe sedimentacionit prmes errave n Mars sht nj proces shum i ngadalshm. Drejtimi dominues i ers n vendin zbarkues sht ai nga veriperndimi q prputhet me drejtimin e prgjithshm t ers. - Disa analiza t gurve rezultuan me nj prmbajtje t madhe t siliciumit, por edhe me prmbajtje t aluminit, squfurit, kaliumit, klorit etj. Kta gur, kimikisht jan t ngjashm me magmn e ngurtsuar. Pluhuri, n t kundrtn, sht m i pasur me squfur sesa me silicium, por ka edhe prmbajtje t hekurit, magneziumit. Pluhuri i imt mbi siprfaqe nuk sht produkt i shkrmoqjeve t gurve vendor por sht bartur n kt vend nga errat e ndryshme. Shum gur jan t mbuluar nga ky pluhur, q vshtirson analizimin kimik t tyre. Shtresa e materialit t imt vepron
107
mekanikisht mbi siprfaqen e Marsit, njjt sikur n siprfaqen e Toks dhe ka nj dendsi prej 1.5 g/cm. Thrrmijat e imta t pluhurit n atmosfer kan nj diametr prej 1 mikrometri dhe prbhen nga silikati dhe nj doz e vogl e nj minerali magnetik q supozohet s sht Maghemit, q flet pr nj cikl t hershm hidrogjeologjik n planetin Mars. Atmosfera prmban avull uji dhe gjat orve t hershme t mngjesit mund t vrehen edhe re akulli. Temperaturat paraqesin variacione t posame n ort e mngjesit. Shtypja luan periodikisht gjat dits n Mars. Matja e radiosinjaleve mes MPF-s n Mars dhe qendrs n Tok, mundsonte prcaktimin e boshtit rrotullues t Marsit. Rezultatet e ktyre matjeve treguan se brthama metalike e Marsit duhet t ket nj rreze mes 1300 dhe 2000 km.
Fotografi t regjistruara nga kamera e Sojourner Roverit
108
Fotografi t regjistruara nga baza statike e sonds MPF Sagan Memorial Station
109
MISIONI NOZOMI (Planet B)

Viti: Data startuese: Shteti: I suksesshm: 1998 3.7.1998 Japonia Pjesrisht
Me 3 korrik 1998 n ora 18:12 min. sipas GMT-s (Greenwich Mean Time), nga qendra raketore n Kagoshima, afr ishullit Kyushu, me nj raket t tipit My-V, startoi pr n Mars sonda japoneze e quajtur Planet B, e cila pas fluturimit u riemrua me emrin Nozomi. Ky ishte misioni i par japonez pr hulumtimin e Marsit. Ndonse sonda kishte nj pesh t vogl prej 258 kg (pesha e prgjithshme e fluturakes Raketabartsja japoneze e tipit My-V ishte rreth 540 kg), ajo ishte e pajisur me 14 instrumente pr hulumtimin e ndikimeve t ndrsjella mes jonosfers s Marsit dhe errave diellore si dhe me nj kamer e cila, gjat fluturimit t sonds pran Hns, regjistroi fotografi t mrekullueshme. Pasi q raketabartsja japoneze nuk posedonte kapacitet t mjaftueshm pr nj fluturim t drejtprdrejt deri n Mars, u prdor manovrimi Swing-By i cili ia mundsonte fluturakes, q prmes fushs gravituese t Toks, t arrij shpejtsin dhe drejtimin pa shpenzim karburantesh. Pas disa rrotullimeve rreth
Teknikt japnez duke montuar sondn Nozomi 110
Ilustrim i sonds Nozomi
Toks dhe Hns, m 20 dhjetor 1998, kur sonda Nozomi duhej ta merrte kursin drejt Marsit dhe t arrinte atje pas m se 10 muaj udhtimi duke u pozicionuar n nj orbit prej 300 x 27300 km, pasoi nj defekt n sistemin ventilor t karburanteve q pamundsoi arritjen e shpejtsis s domosdoshme pr fluturim deri n Mars. Si pasoj e ksaj, sonda u detyrua t qndroj edhe 4 vite t tjera n nj orbit heliocentrike, para se ta merrte vrullin tjetr pr fluturim drejt Marsit.
Skica e tekniks manovruese SwingBy q u prdor tek sondat pr hulumtimin e sistemit diellor, Voyager 1 dhe 2, n vitin 1977
Skica e planit fluturues pr sondn Nozomi
Teknika manovruese Swing-By u zhvillua nga NASA n vitet 60 dhe nga ather u prdor n shum misione t ndryshme. Sondat, gjat fluturimit pran planetve t ndryshm, futen n nj fush, n t ciln ndikimi gravitues i planetve sht m i fuqishm se ai diellor. Ato, shfrytzojn fushn gravituese t atyre planetve pr t prfituar n prshpejtim dhe me kt teknik manovruese vazhdojn rrugtimin npr sistemin diellor, pran trupave t ndryshm qiellor, pa shpenzime shtes t energjis.
Gjat ksaj kohe, n prill t vitit 2002, Nozomi ballafaqohet edhe me nj problem tjetr. Nj erupsion i fuqishm diellor, pr 6 or rresht, e godet furishm kt sond duke i shkaktuar dmtime serioze n elektronikn e bordit: dmton regjistruesin e t dhnave dhe furnizuesin me energji. Si pasoj e ktij sulmi, pr nj koh, u b i pamundur edhe transmetimi i t dhnave telemetrike pr n Tok. Fatmirsisht, sonda Nozomi edhe m tej i pranonte urdhrat drejtues nga Toka. N shtator t vitit 2002, inxhinierve japonez u shkoi pr dore q Nozomin ta vn prap nn kontroll dhe ta prgatisin pr startimin tjetr drejt Marsit, q do t pasoj n qershor 2003, gjat kalimit t ardhshm pran Toks.
111
Edhe pse afrimi i fundit pran Toks prshpejtoi vrullin e sonds pr fluturim deri n Mars, ajo devijoi cakun e parapar t misionit. Shum von, m 9 dhjetor 2003, u arrit q t riaktivizohen mekanizmat lvizs dhe t ndrmerren korrekturat e fundit pr plasimin e sonds n orbitn e Marsit. Megjithat, u arrit q t mnjanohet prplasja e sonds me siprfaqen e Marsit q duhej t ndodhte Fotografia e par e Nozomit, br m me 14 dhjetor 2003. Sonda kaloi 1.000 19. 7.1998, ku shihet Toka dhe Hna nga nj largsi prej 160.100 km km pran planetit t Marsit dhe u pozicionua n nj orbit t Diellit. Teknikt japonez dshironin q kt sond tani ta riprogramonin dhe ta shfrytzonin pr misione tjera, si p.sh. pr vrojtimin e aktiviteteve t Diellit, mirpo, pasojat e dmtimeve n elektronikn e bordit nuk linin shum pr t shpresuar.
Marsi i fotografuar m 28. 8. 1998
Toka e fotografuar m 29. 8. 1998
Hna e fotografuar m 18. 12. 1998
Krateri i Tsiolkovskyt i fotografuar m 28. 12. 1998
112
MISIONI MARS CLIMATE ORBITER

Me 11 dhjetor t vitit 1998 n ora 13:45:51sek. (sipas EST-it), nga baza startuese Cape Canaveral u lansua pr n orbitn e Marsit sonda Mars Climate Orbiter (MCO) q prmbante instrumentet e fundit, t mbetura, nga sonda Mars Observer. N krahasim me sondn Mars Global Surveyor, MCO ishte edhe m e leht, saq pr startim nuk u prdor raketa normale Delta II, por nj version special me vetm 4 shtyts. Vetm sonda peshonte 338 kg nga pesha e prgjithshme e MCOs q ishte 629 kg dhe ishte e pajisur me dy instrumente eksperimentale: me nj Versioni special i raketabartses kamer MCI (Mars Color Imager) dhe nj Delta II me 4 shtytsa radiometr PMIRR (Pressure Modulator InfraRed Radiometer) q shrbenin pr matje dhe analiza t kushteve klimatike prgjat disa viteve n Mars. MCO-ja gjithashtu ishte parapar edhe si mjet ndrlidhs pr misionin tjetr Mars Polar Lander, q duhej t lansohej disa jav m von, si dhe pr misionet e ardhshme t NASA-s dhe atyre internacionale. Ishte planifikuar q me 23.9.1999, kjo sond t pozicionohej n nj orbit prej 160 x 38900 km e pastaj, prmes sistemit Aerobraking, t arrij orbitn prej 373 x 437 km t sferave polare t Marsit. M 15 shtator 1999 u bn korrekturat e fundit t kursit prmes sistemit motorik. M 23 shtator, n ora 9:01 min. (GMT), u aktivizua mekanizmi kryesor lvizs pr reduktimin e shpejtsis s sonds nga 5.5 km/s n 4.4 km/s dhe futjen e saj n atmosfern e Marsit, q duhej t zgjaste rreth 16 min. N ora 9:06 min., kur sonda gjendej prapa Marsit nn hijen e tij ndrpritet kontakti me Tokn, i cili duhej t rivendosej, sipas llogarive, disa minuta m von n ora 9:27 min. Mirpo, fatkeqsisht, kontakti me MCO-n nuk u rivendos kurr! Prpjekjet pr kapjen e sinjaleve t ksaj sonde u bn edhe dy ditt e ardhshme, por pa sukses. Me 27 shtator, ekipi operativ bashk me teknikt dhe inxhiniert filluan hetimet pr
113
zbulimin e shkaktarit t ksaj fatkeqsie. Dy dit m von u zbulua se fajtor pr humbjen e ksaj sonde ishte faktori njeri. Mes ekipit navigues n California dhe atij prgjegjs pr sondn hapsinore n Colorado kishte ardhur deri tek nj mosmarrveshje komunikuese. Pr manovrimin prfundimtar t sonds, nga njri ekip jan prdorur njsit angleze (yards, pfund pfund pr sekond), ndrsa nga tjetri ato metrike (metr, kilogram, njuton). Kjo mosmarrveshje, pra kjo llogari e gabuar e kursit, nuk ishte hetuar me koh nga asnjri ekip dhe si pasoj pati navigimin e gabuar t sonds e cila i ishte afruar Marsit n nj distanc prej 74 km, n vend t 160 km sa ishte parapar dhe, nga presioni atmosferik n kt lartsi, ishte shkatrruar. Misioni MCO ishte pjes e programit 10 vjear t NASA-s pr matjen e siprfaqes s Marsit dhe kishte kushtuar rreth 125 milion dollar.
Ilustrim i sonds MCO
Fotografia e vetme e Marsit e regjistruar m 7. 9. 1999 nga sonda MCO
MISIONI MARS POLAR LANDER

Sonda, Mars Polar Lander (MPL) ishte po ashtu pjes e programit pr hulumtime siprfaqsore t Marsit dhe bashk me sondn paraprake Mars Climate Orbiter, prbnin misionin, Mars Surveyor 98. Mars Surveyor 98 ishte vazhdimsi e misionit t par dhe shum t suksesshm t programit Discovery n Mars Mars Global Surveyor, q u lansua n vitin 1996.
114
MPL-ja nisi fluturimin 11 mujor drejt Marsit nga Cape Canaveral me nj raket t tipit Boing Delta II, m 3 janar t vitit 1999 n ora 15:21 min. (EST). Prve instrumenteve eksperimtale (disa prej t cilave ishin prodhim gjerman dhe rus), me t cilat ishte i pajisur Zbarkuesi, n bordin e sonds gjendeshin edhe dy mikrosonda (Penetrator) Deep Space 2, t emrtuara si Amundsen dhe Scott. Sipas planifikimit, sonda duhej t zbarkoj leht, me ndihmn e parashuts dhe sistemit frenues motorik, n afrsi t polit jugor (76 shkall n jug dhe 195 shkall n perndim) me 3 dhjetor 1999 n ora 21:30 min. Raketabartsja (sipas CET-it). Misioni primar i saj ishte hulumtimi i Boing Delta II klims n Mars, krkimi i ujit, roli i dioksid karbonit etj. Gjat aterimit, n nj lartsi rreth 2.000 m, dy penetratort Amundsen dhe Scott, do t shkputen nga sonda dhe do ta marrin drejtimin e tyre drejt siprfaqes s Marsit. Me nj shpejtsi prej 720 km/h (pa pengesa frenuese) ato, gjat prplasjes me siprfaqen, do t futen n brendi deri n tri metra, ku pr dy dit, sa do t jen aktiv, do ta hulumtojn bazamentin e ngrir t ktij regjioni t polit jugor. Gjat kohs s arritjes s sonds, n dhjetor t vitit 1999, n Mars mbretronte sezoni pranveror q mundsonte hulumtime shkencore, pasi q siprfaja n at regjion ishte e lir nga bora e dioksid karbonit q e mbulonte gjat sezonit dimror.
Ilustrim i zbarkuesit t sonds MPL dhe pentratorit Deep Space 2
Mirpo, gjat aterimit, sonda ndrpreu komunikimin me qendrn e JPLs n Tok dhe kjo lidhje nuk u vendos kurr m. N fillim, inxhiniert e NASA-s mendonin se ndoshta Zbarkuesi ishte n gjendje Standby Modus
115
(modus ansor), mirpo, pas prpjekjeve t shumta, por t kota, nga qendra komanduese JPL pr rivendosjen e kontaktit me MPL-n, u vrtetua se kishin t bnin me nj dshtim. Deri n fillim t shkurtit t vitit 2000 u bn prpjekje edhe prmes satelitit Mars Global Surveyor, nga nj lartsi prej 400 km, pr pikasjen e parashuts. Asnj nga fotografit nuk tregonin: as gjurm t parashuts, as gjurm t Zbarkuesit. Supozohet se MPL-ja ishte prplasur mbi siprfaqen e Marsit nga nj lartsi e madhe, pasi sistemi frenues raketor ishte aktivizuar nga kompjuteri i bordit para kohe, si pasoj e nj llogaritjeje t gabuar t nj sensori pr matjen e distancs mes Zbarkuesit dhe siprfaqes. Dy mikrosondat Deep Space 2, edhe nse kishin ateruar me sukses, pr shkak t jetgjatsis shum t vogl t baterive (2 dit), nuk ishin m n gjendje pr t emetuar sinjale drguese. Zbarkuesi i sonds MPL kishte nj lartsi prej 1.06 m dhe nj gjersi prej 3.6 m, sakaq peshonte rreth 290 kg. Pr furnizim me energji, Zbarkuesi ishte i pajisur me qeliza solare Gallium-Aresenid q kapnin nj siprfaqe prej 2.9 m dhe q prodhonin kapacitet prej 200 vatsh si dhe me nj akumulator nikel-hidrogjen me kapacitet prej 16 Ah. Instrumentet shkencore me t cilat ishte i pajisur Zbarkuesi, q quheshin MVACS (Mars Volatiles and Climate Surveyor) ishin kto: Nj stereo kamer SSI (Stereo Surface Imager) q ishte e vendosur n nj shtyll rrotulluese dhe t gjat 1.5 m, e cila mundsonte regjistrimin e fotografive 3D (3 dimensionale); nj kamer tjetr RAC (Robotic Arm camera) e montuar n krahun e Zbarkuesit; nj kamer tjetr shum precize e cila do t bnte fotografime gjat zbritjes MARDI
116
(Mars Descent Imager); nj pako meteorologjike q shrbente pr matje t ndryshme MET (Meteorological Package); Nj instrument pr analiza termike dhe t gazit TEGA (Thermal and Evolved Gas Analyzer); nj instrument pr matjen e prmbajtjes s pluhurit n atmosfer, n t cilin ishte i montuar edhe nj mikrofon pr regjistrimin e zrave eventual LIDAR (Light Detection and Ranging); nj anten UHF (me frekuenca ultra t larta) etj. Dy mikrosondat Deep Space 2, q kishin nj diametr prej vetm 35 cm dhe peshonin nga 3.6 kg, kishin pr qllim hulumtimin e ujit q supozohej se gjendej nn siprfaqe. Pas shkputjes nga sonda kryesore, me nj shpejtsi prej 700 km/h dhe pa pengesa frenuese, ato do t futeshin n brendi t kores s Marsit deri n 3 metra thellsi. Prmes nj minisistemi shpues ato do t hulumtonin prmbajtjen e ujit n at shtres si dhe do ta bnin matjen e temperaturs dhe t dhnat e mbledhura do ti drgonin deri tek sonda baz. Qllimi i mikrosondave Deep Space 2 nuk shtrihej vetm n hulumtime shkencore t kores s Marsit, por m s shumti n testimin e teknologjive t reja, m t sigurta dhe shum m t lira, t cilat do t mundsonin aterime n planett tjera pa ndihmn e parashuts dhe raketave frenuese.
MISIONI MARS ODYSSEY

Dy vjet pas misioneve t dshtuara MCO dhe atij MPL, NASA prgatiti misionin tjetr pr nisje drejt Marsit Mars Odyssey, i cili, deri n fazat
117
prfundimtare testuese (kah fundi i shtatorit 2000), njihej si Mars Surveyor 2001. Emri i ri iu dha ktij misioni nga romani dhe filmi i xhiruar me t njjtin emr, i autorit Arthur C. Clarake: A Space Odyssey. Mars Odyssey startoi me sukses m 7 prill t vitit 2001, me nj raket t tipit Delta II nga baza Cape Canaveral dhe, pas nj fluturimi prej m se 460 milion kilometrash, t cilat i kaloi pr 200 dit, ashtu si ishte parapar, arriti n Mars m 24 tetor 2001. Prmes sistemit t Aerobrakingut, pas 76 dit manovrimi, n janar t vitit 2002, sonda arriti t pozicionohet n orbitn e dshiruar dhe filloi misionin e saj dyvjear, pra nj vit t plot t Marsit. Sonda peshonte 725 kg (prej t cilave 348.7 kg karburante), kishte gjatsi prej 2.2 m, lartsin 1.7 m dhe gjersin 2.6 m. Dshtimi i dy sondave t mhershme e kishte detyruar NASA-n q n kt projekt t jet m dorlir. Mars Raketabartsja e sonds Mars Odyssey kishte kushtuar dyfish m shtrenjt Odyssey, Delta II sesa te dy sondat e dshtuara. Pr kt arsye ajo ishte e pajisur me tri instrumente m moderne hulumtuese: THEMIS (Thermal Emission Imaging System), GRS (Gamma Ray Spectrometer) dhe MARIE (The Maris Radiation Environment Experiment), q pr qllim primar kishin hartografimin e elementeve kimike t cilat i prmbante siprfaqja e Marsit, krkimin e ujit t rrjedhshm, ekzistimin e jets n Mars, si dhe hulumtimin e shkalls s rrezatimeve dhe rrezikshmrin e tyre pr misionet e ardhshme njerzore. Prve ktyre, kjo sond parashihej t shrbente edhe si rele komunikues pr dy Zbarkuesit pasues, drgimi i t cilve ishte shtyr pr n vitin 2003, pasi ishin konstatuar gabimet e njjta n softuer, sikurse tek sonda MPL. Instrumentet shkencore Misioni Mars Odyssey ishte i pajisur me teknologji inovative, mirpo, m t rndsishmet ndr to ishin tre instrumentet kryesore q gjendeshin n bordin e sonds dhe q shrbenin pr hulumtime shkencore sapo sonda ta arrinte Marsin. Te tre instrumentet prdornin spektrometr dhe s bashku peshonin 44.7 kg.
118
THEMIS (Terminal Emission Imaging System) sht nj version i prpunuar i instrumentit THES (Thermal Emission Spectrometer) q sht prdorur tek sonda MGS (Mars Global Surveyor), por me nj rezolucion shum m t lart se ai (pr 30 fach). Me ndihmn e ktij instrumenti, n t cilin gjendet nj kamer me rezolucion t lart fotografimi, dhe nj spektrometr me rreze infra t kuqe, do t bhet fotografimi dhe hartografimi gjeokimik i siprfaqes s Marsit. Gjat dits, ky instrument, shfrytzon rrezet q reflektohen nga mineralet. Mineralet, q gjenden n siprfaqen e Marsit, rrezatohen Instrumenti THEMIS nga Dielli, dhe n nj mnyr karakteristike, at rrezatim e reflektojn prap n gjithsi, kshtu q ato rrezatime t nxehtsis identifikohen nga instrumenti dhe hartografohen. Pasi THEMIS reagon edhe n rrezatime termike, gjat nats, do t hulumtoj edhe dukurit termike q mund t gjenden n fushat e ndryshme ose ato vullkanike t vullkaneve t shuara shum koh m par.
119
N spektrin infra t kuq, ky instrument shfrytzon 9 shirita spektral q duhet t ndihmojn n zbulimin e mineraleve. Kta shirita spektral shrbejn si siglim pr llojet e detajuara t materialeve gjeologjike. Mineralet si: karbonatet, silikatet, hidroksidet, sulfatet, fosfatet, toka silicore hidrotermale dhe oksidet shfaqen, t gjitha, me ngjyra t ndryshme n spektrin infra t kuq. Kjo metod multi-spektrale ua mundson shkenctarve gjurmimin n mineralet e posame dhe n kt mnyr gjejn kuptimin e drejt t prbrjes s tyre gjeologjike. N fushn e rrezeve infra t kuqe, THEMIS arrin nj rezolucion prej 100 x 100 m t siprfaqes s Marsit. Ndrsa n fushn optike, me nj rezolucion prej 20 x 20 m t siprfaqes, THEMIS shfrytzon 5 shirita spektral pr matjen e mineraleve dhe hulumtimin e strukturs s tyre, dhe prmes ksaj matjeje, zbulimin e prmbajtjes s ujit t rrjedhshm n t kaluarn gjeologjike e tyre. Pr nj studim t detajuar t siprfaqes s Marsit, do t regjistrohen mbi 15.000 fotografi brenda nj fushe praj 20 x 20 km. Kto t dhna t detajuara, s bashku me hartat mineralogjike, do t shfrytzohen pr identifikime potenciale t vendeve zbarkuese pr misionet e ardhshme n Mars. Pjesa optike e ktij instrumenti, mund t regjistroj fotografi, n t cilat mund t identifikohen edhe objektet q kan madhsin e nj automjeti. Kto fotografi, shpresohej se do ti mbyllnin shum zbrazti t krijuara nga sondat e mparshme me fotografi t nj rezolucioni t dobt . THEMIS peshon 11.2 kg, ka nj dimension prej 54.5x7.0x28.6 cm, fuqi elektrike prej 14 vatsh dhe sht i vendosur n platformn baz t sonds. GRS (Gamma Ray Spectrometer) sht nj instrument q do ta bj matjen e dendsis si dhe shprndarjen periodike t m se 20 elementeve, si: silikonit, magneziumit, kaliumit, kalciumit, aluminit, hekurit, monoksid karbonit etj. Prmes ktyre njohurive, do t prfitohen informacione t detajuara sesi ndryshon Marsi me kalimin e kohs. Pr prcaktimin e elementeve, q e mbulojn Marsin, prve spektrometrit me rreze gama, n sond, ishin t vendosur edhe detektor Instrumenti GRS t tjer. Rrezatimet kozmike (grimca t ngarkuara q burojn nga sistemi yn diellor dhe yjt tjer n gjithsi) i godasin edhe elementet kimike q gjenden n dheun dhe shkmbinjt e Marsit. Kto elemente, emetejon pastaj nj siglim t veant identifikuese t energjis n form t rrezeve gama, t ciln
120
instrumenti GRS e vren dhe e regjistron. Derisa, prmes ksaj energjie t emetuar mund t prcaktohen vetit e elementeve t saposkanuara, njkohsisht, intensiteti i spektrit, zbulon edhe sasin koncentruese t tyre. Shpresohet se kjo do ti avancoj njohurit pr t kaluarn dhe evolucionin e Marsit. Rrezet kozmike (grimcat elemetare me energji t lart) prplasen me atomet n siprfaqen e Marsit. Nse kto atome goditen nga kjo energji, lirohen neutronet, nj pjes e t cilave prplaset me ato t tjerat. Kto atome, n kt proces aktivizohen dhe emetojn rreze gama, pr ta shkarkuar energjin e mbingarkuar dhe pr tu kthyer n gjendjen e mhershme normale. Dy detektort neutronik i identifikojn kto neutrone ndrsa gama-sensori i identifikon rrezet gama. Prmes matjes s ktyre neutroneve, do t jet e mundshme t llogaritet dendsia e ujit n Mars, nse ekziston. Detektort neutronik e detektojn koncentrimin e ujit deri n nj metr nn siprfaqe. Sasia e lnds s ujit, q me gjas ekziston n form t ujit t ngrir, do t mund t matet drejtprdrejt nga spektrometri. Prve ksaj, do t mund t vrtetohet ndryshimi i akullit mbi siprfaqe gjat stinve vjetore. GRS-ja prbhej nga dy komponent kryesor: koks sensorike dhe njsis qendrore elektronike. Koka sensorike ishte e vendosur n fund t nj krahu 6 metra t gjat, pr t mos u penguar nga rrezatimet eventuale q mund t vijn nga pjesa qendrore e sonds; krahu ishte zgjatur pas futjes s sonds n orbitn e Marsit. GRS-ja peshonte 30.5 kg, kishte dimensione (bashk me ftohsin) prej 46.8x53.4x60.4 cm dhe i nevojitej nj fuqi elektrike prej 32 vatsh. Dy detektort tjer neutronik: spektrometri neutronik dhe HEND-i (High Energy neutron detector), ishin t prforcuar n platformn kryesore t sonds dhe punonin n kontinuitet gjat gjith misionit. Spektrometri neutronik kishte dimensione prej 17.3x14.4x31.4 cm, ndrsa ai HEND 30.3x24.8x24.2 cm. MARIE (Mars Radiation Environment Experiment) sht instrument q bn matjen e shkalls s rrezatimeve kozmike n ambientin e Marsit. Po t mos ishte ajo dinamoja gjigante n brthamn toksore, e cila krijon nj fush t fort magnetike, jeta n planetin ton do t ishte e shkret. Meq Marsit i mungon kjo sfer magnetike (ka shenja se m par nuk ishte kshtu), ai iu ekspozohet errave diellore Instrumenti MARIE dhe rrezatimeve kozmike q jan shum t rrezikshme pr organizmin njerzor.
121
Spektrometri sht nj instrument, q u nevojitet shkenctarve pr regjistrimin e burimeve t ndryshme t drits q pr syrin e njeriut jan t padukshme. Syri i njeriut sht nj detektor shum kompleks, por ai sht i ndieshm vetm ndaj nj pjese t vogl t spektrit rrezatues elektromagnetik. Pjesa e drits q ne e shohim quhet drit e dukshme ose optike. Por, pr ta par dritn e padukshme t spektrit elektromagnetik, si jan: rrezet gama, rrezet rntgen, rrezet ultraviolete, rrezet infra t kuqe, mikrovalt dhe radiovalt, nevojiten instrumente q na e mundsojn kt. Dallimi i vetm mes ktyre llojeve t energjis sht gjatsia valore e valve t tyre q sht 10 metra tek radiovalt dhe 1015 metra tek rrezet kozmike. Drita e dukshme, q paraqet nj interval shum t vogl t ktij spektri t prgjithshm elektromagnetik, pr sy t shndosh, sht e dukshme n gjatsin valore prej 380 750 nanometra. Shfrytzimin e ktyre valve e hasim n shum sfera t jets, duke filluar nga mjeksia (rrezet shum t njohura rntgen) e deri tek radiovalt q na mundsojn komunikim medial (radioja, TV-ja etj.) pa ndihmn e kabllove. Kto instrumente (spektrometra), me t cilat po pajisen gjithnj e m shum sondat pr hulumtime hapsinore, do tiu ndihmoj shum shkenctarve pr zbulime t rndsishme shkencore kozmike.
122
Rrezatimet hapsinore paraqesin nj rrezik ekstrem pr misionet hapsinore, sidomos mund ta shkaktojn kancerin dhe dmtime n sistemin nervor qendror. Pr kt arsye, prmes ktij instrumenti, duhet t parashihet lartsia e shkalls rrezatuese, q astronautt t mos bien pre e saj. Me nj instrument t llojit t till si MARIE jan t pajisur edhe fluturakja Space Shuttle dhe Stacioni Hapsinor Internacional ISS (International Space Station). Nj spektrometr n brendi t instrumentit bn matjen e energjis s ktyre burimeve rrezatuese. Instrumenti ka nj fush vrojtuese prej 68 shkallsh dhe ka mundsi q t memorizoj sasi t mdha t dhnash, t cilat, n kohn e prshtatshme i drgon pr n Tok. Qysh gjat rrugtimit pr n Mars, ky instrument kishte pr detyr t bj matjen e rrezatimeve t hapsirs, pastaj t orbits s Marsit dhe t vet Marsit. N gusht t vitit 2001 MARIE ndrpreu bartjen e t dhnave pr n Tok, mirpo, n mars t vitit 2002 u arrit q ky instrument t aktivizohej prsri. MARIA peshon 3.3 kg, ka dimensione 29.4x23.2x10.8 cm dhe i nevojitet nj fuqi elektrike prej 7 vatsh. Kronologjia e misionit Dy jav pas startimit t suksesshm, u aktivizuan edhe instrumentet shkencore q gjendeshin n bord. Njri ndr kto ishte instrumenti THEMIS i cili gjat fazs s kalibrimit, bri edhe fotografit e para t Toks. Kto fotografi tregojn se ekipi i sonds ka br nj pun fantastike, komenton Dr. Philipp Christensen antar i ekipit t THEMIS-it, n Universitetin e Arizonas (SHBA). Pr her t par Ilustrim i sonds Mars Odyssey kemi nj fotografi me rreze infra t kuqe t Toks dhe Hns, t br nga hapsira kozmike vazhdon ai. Fotografit u bn m 19 prill t vitit 2001 dhe dshmuan se, prve kamers, e gjith sonda ishte n gjendje shum t mir funksionale dhe lvizte saktsisht drejt koordinatave t parapara.
123
Fotografia e br n fushn e drits s dukshme, paraqet pjesn e errt t Toks (natn) me vshtrim kah poli jugor i planetit ton. Ndrsa fotografia e Toks, e br n t njjtn koh me ndihmn e rrezeve infra t kuqe, paraqet aftsin e instrumentit THEMIS pr regjistrime spektrale dhe t sakta edhe n errsir. Instrumenti ka regjistruar nj temperatur prej minus 50C n antarktik dhe nj temperatur prej 9C n Australi gjat nats. Kjo prputhej shum mir me t dhnat e stacionin Vostok n Antarktik, q kishte regjistruar nj temperatur prej minus 65C dhe me temperaturn e regjistruar n Australi prej 10C. Kjo dshmoi se instrumenti ishte n gjendje t bj matjen e temperaturs nga nj largsi prej 3 milion km.
M 24 tetor 2001, n orn 4:26 min. (sipas CET-it) sonda Mars Odyssey kishte arritur orbitn e Marsit. 29 min. m pas, nga nj anten e Deep Space Networksit, arritn sinjalet e para. Informatat e para q i kemi, dshmojn se gjithka kishte shkuar me sukses informon i gzuar projektmenaxheri i ktij misioni, Matthew Landano, dhe vazhdon: Mekanizmat lvizs kishin funksionuar ashtu si ishte parapar, dhe q tani mund t fillohet me fazn tremujore t Aerobrakingut. Sipas David Spencer, menaxher i misionit pran JPL-s, aktivizimi i sistemeve ndezse pr reduktimin e shpejtsis s sonds dhe futja e saj n orbit, jan manovrimet m kritike gjat gjith misionit. Pr kt arsye, i gjith ky manovrim prcillej dit e nat n JPL t NASA-s q n rast nevoje t reagohej. N muajin nntor faza e par e Aerobrakingut kishte prfunduar me sukses dhe tani fillonte faza kryesore e pozicionimit t sonds. T gjitha paraprgatitjet kishin kaluar sipas planit dhe, n baz t fotografive t drguara, dshmohej se instrumentet n bord t sonds funksiononin pr mrekulli. Brenda ktyre javve, koh e rrotullimit ishte shkurtuar dhe tanim sonda e bnte nj rrotullim eliptik rreth Marsit brenda 15 orve. Edhe pse vet sonda ishte e pajisur me instrumente pr zbulimin e stuhive t pluhurit dhe t fenomevene tjera n shtresn e poshtme t atmosfers s Marsit, t cilat mund t ken ndikim n shtresn e eprme t atmosfers dhe me kt edhe n
124
Aerobrakingun, ajo u mbshtet rregullisht nga sonda e drguar m hert Mars Global Surveyor. Enda pa prfunduar fazn e Aerobrakingut, e cila parashihej t ndodh n janar 2002, sonda Mars Odyssey zbuloi n Planetin e kuq, m hert se q ishte parapar, uj. Sinjalet e detektorve neutronik ishin jashtzakonisht t forta, q dshmonin pr sasi t mdha t hidrogjenit n regjionin e polit jugor dhe atij verior. Uji q gjendej nn siprfaqe duhej t ishte n gjendje t ngrir, por nuk prjashtohej mundsia q ai t jet edhe n gjendje t lngshme. Regjistrim i Marsit me rrezet infra t kuqe, br Pas pozicionimit t m 2 nntor 2001 nga nj largsi prej 22000 km, suksesshm t sonds Mars ku shihet qart sasia e madhe e hidrogjenit t Odyssey n orbitn e ngrir n polin jugor prshtatshme, q kishte pasuar kah fundi i janarit, n natn mes 5-6 shkurtit 2002, qendra kontrolluese n Pasadena t Californias, regjistroi nj ndryshim n sinjalin transmetues t ksaj sonde. Pr teknikt e JPL-s ishte e qart se antena kryesore e sonds ishte aktivizuar mu ashtu si ishte parapar. Lvizshmria e antens u testua nga ekipi kontrollues po at nat q rezultoi pozitivisht. Kjo anten lvizse do t mundsonte njkohsisht komunikimin e sonds me Tokn edhe kur instrumentet n bord ishin duke mbledhur t dhna shkencore n planetin Mars. Tani duhej gjetur vetm pozicioni optimal pr funksionimin e njkohshm t saj. Aktivizimi i suksesshm i antens hap rrugn pr vjeljen e frutave shkencor t ktij misioni, m sakt, bartjen e t dhnave pr n Tok, shprehet menaxheri i misionit, Davit A. Spencer. Antena gjendet e vendosur mbi platformn kryesore, ka paraboln me nj diametr prej 1.3 m dhe bn transferimin e datave me nj kapacitet prej 110 mij bitsh pr sekond. Kah fundi i shkurtit 2002, sonda Mars Odyssey pozicionon instrumentet e veta shkencore drejt Marsit. Fotografit e para, NASA planifikonte ti publikonte n nj konferenc shtypi q duhej t mbahej n fillim t muajit mars. THEMIS-i, njri ndr instrumentet kryesore n bord, bn edhe disa regjistrime kalibruese, para se t filloj fotografimin e siprfaqes s Marsit. Sikurse te do kamer e re, zgjat paksa deri sa t arrihet kualiteti optimal i
125
fotografis, thot DR. Philip Christensen prgjegjs kryesor pr sistemin e kamerave n bordin e sonds, dhe vazhdon: Kur t arrihet kalibrimi prfundimtar, presim nj mori fotografish prej saj. Prve materialit t pastr fotografik, sonda do t drgonte pr n Tok edhe t dhna tjera shkencore. Instrumenti GRS, pas hapjes s kapakut t sensorit me rrezet gama, q pasoi m 18 shkurt 2002, pritej t fillonte misionin e tij t plot pas nj jave. Vetm instrumenti MARIE, q ishte shkyur disa muaj m par pr shkak t nj gabimi n sistemin memorizues t softuerit t saj, akoma nuk ishte aktiv. Ekspertt e NASA-s planifikonin dhe shpresonin q n javt e ardhshme ta mnjanonin kt gabim dhe ta riaktivizonin prap kt instrument. Ashtu si ishte paralajmruar, n fillim t muajit mars, NASA publikoi t dhnat shkencore q i kishte transmetuar sonda Mars Odyssey. Prve fotografive t nj kualiteti shum t mir, u paraqitn edhe dshmit e rezultateve t para t spektrometrit me rrezet gama pr pranin e madhe t ujit n regjionin e polit jugor t planetit t kuq, sasin e t cilit shkenctart nuk ishin n gjendje ta prcaktonin, e q mendohej se ishte n gjendje t ngrir. Sipas Dr. Jim Gavin, t dhnat e para t ktij spektrometri tregojn se n polin jugor sasia e akullit gjendet menjher nn siprfaqe.
126
Disa nga regjistrimet e para t sonds Mars Odyssey t publikuara nga NASA n fillim t muajit mars 2002
Ne jemi shum t knaqur me kualitetin e t dhnave t transmetuara. Ne do ti shfrytzojm kto t dhna pr strukturimin e njohurive q kemi edhe nga misionet tjera pr Marsin. Prmes fotografive t ngrohta ne do t jemi n gjendje ta hulumtojm siprfaqen e Marsit nga nj perspektiv plotsisht e re, sqaron Dr. Steve Saunders shkenctar n JPL. Me 13 mars 2002, sipas t dhnave t ekipit prgjegjs pr kontrollimin e fluturimit t sonds, u arrit t riaktivizohet edhe instrumenti pr matjen e shkalls s rrezatimeve MARIE, q ishte inaktiv q nga gushti i viti 2001.
127
Tanim edhe ky instrument, prkrah dy t tjerve, filloi punn pr mbledhjen e t dhnave shkencore.
Hartografimi i Marsit i br prmes detektorve neutronik t instrumentit GRS (n pjest e errta, diku thell nn siprfaqe, supozohet se ekziston prania e ujit)
Disa muaj m von, n muajin maj, sonda Mars Odyssey, me ndihmn e spektrometrit me rreze gama, vrtetoi edhe njher pranin e akullit nn siprfaqen e Marsit. Kto jan me t vrtet rezultate entuziazmuese dhe dshmi t drejtprdrejta pr ekzistimin e ujit nn siprfaqe t Marsit, thot William Boynton prgjegjs pr instrumentin GRS q gjendej n bordin e sonds dhe vazhdon: Ne kishim gjithnj shpresa se do t gjenim dshmi pr pranin e akullit, por prania e zbuluar e akullit sht shum m e madhe sesa ajo q ne kemi pritur.
128
Rezultatet dshmuan se hidrogjeni i zbuluar nuk ishte i shprndar njtrajtshm nn siprfaqe. Koncentrimi m i madh i tij ishte n shtresat m t thella t regjionit m t ftoht t Marsit. Shkenctart erdhn n prfundim se hidrogjeni n kto regjione duhet t jet n form akullnajash. Shtresat e akullit fillojn diku nga nj thellsi prej 60 cm, ndrsa n polin e jugut edhe 30 cm nn siprfaqe. Ne kemi supozuar koh t gjat, se n Mars dikur ka pasur sasi t mdha uji, por enigm kryesore mbetej gjithnj se ku kishte mbetur gjith ajo sasi uji dhe far pasojash kishte pr gjallesat e mundshme atje? T dhnat e publikuara jan vetm nj pjes shum e rndsishme e rebusit, por ne duhet t krkojm edhe m tej, ndoshta n regjionet m t thella, pr t zbuluar se ku gjendet sasia e mbetur e ujit, vlerson njohurit m t reja Dr. Jim Garvin, ekspert n NASA. Sasia e hidrogjenit u zbulua edhe n regjionet tjera, por n sasi shum t vogla. Shkenctart mendojn se ktu nuk kemi t bjm me uj, por me hidrogjen t przier n mineralet e dheut t siprfaqes s Marsit. T dhnat e drguara nga kjo sond, deri n dhjetor t vitit 2002, vrtetuan prsri pranin e madhe t akullnajave nn siprfaqe, por edhe rrezikshmrin nga shkalla e lart e rrezatimeve. Ne ishim shum t befasuar dhe nuk kemi pritur se do t zbulojm sasi kaq t mdha t akullit pranon William Boynton nga Universiteti i Arizonas. Matjet e mhershme t sonds dshmuan se nn siprfaqen e polit jugor t planetit t kuq gjendet sasi e madhe e ujit t ngrir, por poli verior paraqitej i terur, i mbuluar nga nj shtres e trash e dioksid karbonit t ngrir. Por, tani n muajt e pranvers n Mars, kur kjo shtres e dioksit karbonit t ngrir ishte avulluar, spektrometrat e sonds regjistruan, sikurse n polin jugor, sasi t ujit t ngrir. Shkenctart mendojn se 20 deri 50% e siprfaqes s Marsit, n nj thellsi prej 30 deri n 100 cm, prbhet nga akulli. E paqart mbett vetm thellsia e shtresave t akullit ato mund t jen nj metr, por edhe nj kilometr? Zbulimi i sasive t mdha t akullit, n njrn an, ishte shum motivues pr planifikimin e misioneve t ardhshme njerzore, por t dhnat nga matjet e instrumentit MARIE, n ann tjetr, dshmojn rrezikshmri shum serioze nga shkalla e lart e rrezatimeve kozmike. Sipas matjeve t instrumentit MARIE, astronautt n Mars do ti Shkalla e rrezatimeve n Mars sipas matjeve t instrumentit MARIE ekspozohen tri her m shum
129
rrezatimeve kozmike sesa ata q gjendn n Stacionin Hapsinor Internacional - ISS, pasi q Marsi, n krahasim me Tokn, nuk ka fush t fort magnetike, e cila do ta mbronte nga grimcat me ngarkes t lart energjetike. Vetm brenda nj viti, sonda Mars Odyssey, ndryshoi n mnyr fundamentale fotografin ton mbi Marsin shprehet projektmenaxheri i sonds nga JPL-ja n Pasadena t Californias, Dr. Jeffrey Plaut. Deri n fillim t vitit 2004, kamera n bordin e sonds drgoi n Tok fotografi t detajuara mbi shprndarjen e mineraleve t ndryshme n siprfaqe dhe shkmbinj t Marsit. Gjithashtu, edhe regjistrimet me rreze infra t kuqe, q i transmetoi kjo sond pr n Tok, iu solln shkenctarve njohuri t detajuara mbi strukturn shum komplekse t siprfaqes s Marsit. T dhna shum t rndsishme, edhe pse jo aq pozitive, drgoi kjo sond edhe pr misionet e ardhshme t Marsit, ku planifikohet t drgohen edhe njerz. Misioni shkencor i sonds Mars Odyssey, sipas planit t parapar nga NASA, duhet t zgjas deri n gusht t vitit 2004. Kjo sond, ashtu si edhe ishte planifikuar, shrbeu edhe si rele pr dy misionet e NASA-s q ateruan me sukses n janar t vitit 2004 n planetin Mars.
130
Disa nga fotografit e shumta t regjistruara nga instrumentet e sonds Mars Odyssey
131
MISIONI MARS EXPRESS

Viti: Data startuese: Shteti: I suksesshm: 2003 2.6.2003 ESA (European Space Agency) Pjesrisht
Programi Disovery pati ndikim edhe tek agjencia evropiane ESA. Edhe ktu lindi pyetja: pse t ndrtohen sonda hapsinore komplekse dhe shum t shtrenjta, si ajo Rosetta dhe Huygens, kur ekziston mundsia t jen m e thjeshta dhe m e lira? Mars Express ishte prgjigjja e evropianve, misioni i s cils, edhe pse pa Zbarkuesin Beagle 2 (i cili dshtoi gjat zbarkimit), u tregua si shum efektiv. Sidomos kamera HRSC, q ishte prodhim gjerman, drgoi n Tok fotografi t rezolucionit shum t lart, q deri m kt koh nuk kishte arritur ti bj asnj instrument tjetr. Misioni kryesor i ksaj sonde ishte krkimi i ujit n siprfaqen e Marsit, struktura dhe prbrja e ksaj siprfaqeje si dhe shtresat atmosferike t Marsit. Me 2 qershor t vitit 2003, n ora 19:45 min. (sipas CET-it), nga Kozmodromi Baykonur n Kazahkstan, ESA pr her t par me nj raket t tipit Sojus, nisi pr n Mars sondn Mars Express. Parashikohej q pas gjasht muajve fluturim prmes sistemit diellor, me nj shpejtsi prej 30 km/s (nga Toka ajo fluturoi me nj shpejtsi prej 3 km/s), sonda ta arrij Marsin pikrisht m 25 dhjetor 2003. Kjo sond peshonte 1.042 kg, nga e cila 427 kg ishin karburante. N bordin e sonds gjendeshin 7 instrumente pr hulumtime shkencore q peshonin rreth 116 kg, si dhe nj Zbarkues shtes i emrtuar Raketabartsja Sojus Fregat Beagle 2, me pesh prej 65 kg. Ishte parapar q Zbarkuesi Beagle 2, pes dit para arritjes s sonds n Mars (dhjetor 2003), t shkputej nga ajo dhe, njher prmes parashuts e pastaj prmes sistemit t Airbagut, sikurse edhe Pathfinderi, t zbarkoj n siprfaqen e Marsit. Synohej q Beagle 2 t ishte aktive rreth 180 dit. Vet sonda Mars Express duhej t pozicionohej n nj orbit prej 250 x 1.1500 km
132
dhe parashihej t ishte n funksion pr 4 vjet rresht. Ky mision kishte kushtuar rreth 150 milion euro dhe, nse gjithka do t funksiononte si duhej, ESA planifikonte drgimin e nj modeli t till edhe pr n planetin e Veners n vitin 2005. Instrumentet shkencore Qarkori i ksaj sonde prmbante shtat instrumente pr hulumtimin e atmosfers dhe siprfaqes s planetit t kuq Marsit.
Prbrja skematike e sonds Mars Express
HRSC (High Resolution Stereo Camera) Kjo kamer e prsosur q ishte prodhim gjerman e q ishte konstruktuar pr misionin Mars 96, do t mundsonte regjistrimin e prgjithshm t planetit n tr spektrin e ngjyrave t tij, topografin e Marsit n formn 3 dimensionale dhe at me nj rezolucion prej vetm 10 m. Pjest e zgjedhura t siprfaqes do t mund t regjistroheshin me nj rezolucion vetm prej 2 metrash.
133
MaRS (Mars Radio Science Experiment) Ky instrument, q gjithashtu sht prodhim gjerman, shfrytzon sinjalet transmetuese pr hulumtimin e jonosfers, atmosfers, siprfaqes dhe gravitacionit n Mars. PFS (Planetary Fourier Spectrometer) Ky instrument, q sht prodhim italian me pjesmarrje edhe t gjermanve, sht nj spektrometr me rreze infra t kuqe q pr qllim ka hulumtimin e prbrjes s atmosfers n Mars n baz t gjatsis valore t rrezeve t diellit t absorbuara prmes molekulave n atmosfer si dhe n baz t rrezatimit infra t kuq t ktyre molekulave. Posarisht, bn matjen vertikale t shtypjes dhe profilet e temperaturs s dioksid karbonit q mbulon 95% t atmosfers s Marsit.
ASPERA (Analyser of Space Plasmas and Energgetic Atoms) Instrument i prodhimit suedez q bn analizimin e ndryshimeve t atmosfers s Marsit prmes matjes s joneve, elektroneve dhe atomeve neutrale.
MARSIS (Mars Advancet Radar for Subsurfface and Ionospheric Sounding) Instrument-radar i prodhimit italian q sht konstruktuar pr hulumtimin e jonosfers si dhe t strukturs s shtresave m t thella t siprfaqes s Marsit deri n disa kilometra.
134
OMEGA (Observatorie por la Mineralogie, lEau, les Glaces et lActivite) Instrument i prodhimit francez, gjithashtu i konstruktuar pr misionin Mars 96. sht nj spektrometr me rreze infra t kuqe, i konstruktuar pr hulumtimin e prmbajtes s prgjithshme minerale t siprfaqes s Marsit.
SPICAM (Spectroscopic Investigation of the Atmosphere of Mars) Instrument me rreze ultraviolete pr hulumtimin e prmbajtes s atmosfers.
Ndrsa Zbarkuesi Beagle 2, q ishte prodhim britanez, prbhej nga kto instrumente: nga nj spektrometr i mass, nj mjet pr shpuarjen e siprfaqes, i quajtur PLUTO, kamer me objektiv kndgjer, nj spektrometr rntgen, mikroskop, sensor ambiental etj.
135
Kronologjia e misionit Misioni i Agjencis Hapsinore Evropiane ESA, me 2 qershor t vitit 2003, n ora 19:45 min. (sipas CET-it), nga baza startuese n Baykonur n Kazahkstan, me nj fregat - raketambajtse t tipit Sojus, startoi me sukses pr n Mars sondn Mars Express, q n vete bartte nj Zbarkues dhe nj Qarkor. M 5 korrik, pas nj fluturimi t suksesshm, ekipi Ilustrim i sonds Mars Express komandues nga qendra ESOC (European Space Operation Centre) q gjendet n Darmstadt t Gjermanis, pr her t par gjat fluturimit, aktivizoi Zbarkuesin Beagle 2 i cili komunikoi me sukses me Qarkorin. Sistemet e prgjithshme t sonds (energjia, drejtimi fluturues, sistemet kontrolluese termike etj.) funksiononin n rregull. M 25 gusht, kur sonda gjendej rreth 20 milion km larg nga Toka, i gjith sistemi i sonds funksiononte akoma n rregull. Me kt edhe prmbyllet faza e afrsis s Toks dhe qendra komanduese filloi koncentrimin e aktiviteteve t sonds n pjesn tjetr t rrugtimit, n at interplanetar, dhe paraprgatitjeve pr futje n orbitn e Marsit. M 16 shtator sonda arriti gjysmn e rrugtimit t saj drejt Marsit. Qendra kontrolluese konstatoi se i gjith sistemi i sonds funksionon edhe m tej n rregull. Pas nj testimi t suksesshm t instrumenteve t sonds, q u b m 30 shtator dhe m 6 tetor, filloi edhe faza e paraprgatitjes pr aterimin e Qarkorit Beagle 2 dhe e testimit simulativ t ktij procesi. M 7 shtator dhe m 3 nntor u bn me sukses edhe testimet e Qarkorit Beagle 2. N fillim t nntorit, vetm edhe nj muaj e gjysm para arritjes n cak, sonda fluturonte n nj hapsir t rrezatimeve t dendura dhe intensive t krijuara nga aktivitet solare dhe gjeomagnetike. Prve disa pengesave t vogla t shkaktuara nga rrezet e forta rntgen q shprthyen nga Dielli (pasojat e t cilave, si dihet, u ndien edhe n Tok), q nuk kishin ndonj
136
ndikim t theksuar dhe rrezik pr misionin, sonda vazhdoi rrugn me sukses drejt Marsit. Mu pr kt shkak ekspertt kishin instaluar komponente dhe programe speciale n kompjuterin e bordit, q n raste ekstreme, kur n pjes t ndieshme elektronike, si procesori apo pjest memorizuese, t shkaktohej ndonj gabim i t dhnave nga energjit e ndryshme kozmike, kto, ti korrigjonin n mnyr automatike dhe ti sillnin n gjendjen funksionale t rregullt, q edhe u treguan shum t suksesshme n kt rast. M 16 dhjetor, sonds iu bn edhe korrekturat e fundit t kursit pr t marr pozitn sa m ekzakte para shkputjes s Qarkorit. Kto veprime ishin shum t rndsishme, pasi q nga preciziteti i orientimit do t varej edhe suksesi i zbarkimit, q ishte parapar t bhej n nj pjes t thell t Marsit, t quajtur Isidis Plantis (nj elips prej 170 x 100 km). M 19 dhjetor n ora 9:30 min. (sipas CET-it), pas nj udhtimi t prbashkt disamujor t Qarkorit Mars Express dhe t Zbarkuesit britanez Beagle 2, n hapsirn interplanetare t Sistemit ton Diellor dhe, pasi q pas vetes kishin ln rreth 400 milion km, nga qendra komanduese e Darmstadtit, u dha sinjali i ndarjes s tyre. 8 min. m von, pas arritjes s sinjalit (kaq i Ilustrim i ndarjes s modulit zbarkues, n t cilin nevojitej sinjalit t transmetuar ndodhet Beagle 2, nga Qarkori i sonds Mars nga antena parabolike e ESA-s Express q gjendet n New Norcia t Australis, pr t arritur deri te sonda), aktivizohet prmes nj shprthimi ndezs susta pr lirimin automatik t mbajtsit t Zbarkuesit, e cila e shtyn leht Zbarkuesin duke e vn at n rrotullim. Rrotullimet gjat fluturimit (14 rrotullime n minut) rrisin stabilitetin e Zbarkuesit dhe ai fillon t marr drejtimin e vet drejt siprfaqes s Marsit. M 23 dhjetor, pas t gjitha kalibrimeve q ishin br, sonda gjendej 400.000 km larg Marsit dhe 156.000.000 km larg Toks, pra vetm nj dit para arritjes n cak. N kt dit u b edhe paraprgatitja pr aktivizimin e sistemit kryesor ndezs q do t pasoj m 25 dhjetor, kur sonda t arrij cakun e parapar, pr tu pozicionuar n orbitn prkatse. M 25 dhjetor, pikrisht n ora 00:01 min., sonda arriti orbitn e Marsit. Aktivizohet kompjuteri kryesor dhe sonda tanim funksionon plotsisht
137
autonome, pa qasje nga qendra kontrolluese. Nga ora 03:47 min deri n 04:24 min. aktivizohet edhe sistemi kryesor ndezs, q bn frenimin e shpejtsis s sonds dhe mundson pozicionimin e saj n orbitn e caktuar, q pasoi me sukses, pasi pikrisht n ora 05:11 min., mu ashtu sikurse ishte parallogaritur, arriti sinjali nga antena transmetuese e sonds Mars Express. Tanim sonda ishte pozicionuar n orbitn e caktuar, ishte n gjendje t mir teknike dhe e gatshme pr misionin e parapar 4 vjear. Po kt dit, n ora 03:47 min., Zbarkuesi Beagle 2 ishte futur n atmosfern e Marsit, ku shtpiza e tij, nga frkimi me ajrin, kishte arritur nxehtsin 1.700C. Disa minuta m von ajo pritej t zbarkonte n luginn e thell t Isidis Planitia 11.6 shkall n veri dhe 269.5 shkall n perndim t Ekuatorit.
Lugina Isidis Planitia ku duhej t ateronte Zbarkuesi Beagle 2
N ora 06:36 min. Qarkori i sonds amerikane Mars Odyssey, q ishte lansuar n prill t vitit 2001 e q ishte parapar si stacion rele, fluturon mbi vendin ku duhej t zbarkonte Zbarkuesi Beagle 2, por pa arritur q t kapte ndonj sinjal nga ai. Nj or m von fluturon mbi vendin e parapar t zbarkimit edhe sonda Mars Express, por pa ndonj sukses. Shpresohej se n mbrmje, rreth ors 22:00 (n kt koh n Mars fillon mngjesi), kur rrezet e diellit do ta prshkonin Zbarkuesin, dhe ai do t furnizohej me energji, do t mundsohej vnia e kontaktit m t. Fatkeqsisht, edhe kjo prpjekje nuk pati sukses. Sonda amerikane Mars Odyssey, edhe n fluturimin e dyt nuk regjistroi ndonj sinjal. Zbarkuesit Beagle 2, pas aterimit, duhej q po t njjtn dit ti mbusheshin baterit me energji, dhe ather me kapacitet t plot, ai t fillonte drgimin e t dhnave pr n Tok. Kapja e ktyre sinjaleve
138
duhej t ndodhte ose prmes sondave qarkore q sillen rreth Marsit ose prmes radioteleskopve shum t fuqishm. Pas shum prpjekjeve t pasuksesshme q u bn n dhjetor 2003 dhe janar 2004 pr t vn kontakt me Zbarkuesin Beagle 2, ai m 7 janar 2004 u shpall si i humbur. Duke i analizuar regjistrimet e vendit ku duhej t zbarkonte Beagle 2, q i kishte br sonda amerikane Mars Global Surveyor, shihen qart pamje t kratereve me diametr disa kilometrash dhe me thellsi prej disa qindra metrash. Supozohet se Zbarkuesi kishe mundur t ateronte mu n ndonj krater t till, pasi q n elipsn e zbarkimit, q ishte reduktuar n fund n 70 x 10 km, nuk mund t precizohej saktsisht pika ateruese.
Fotografia e lugins Isidis Planitia e regjistruar nga sonda MGS, 18 min. pas aterimit t Zbarkuesit Beagle 2
Qarkori vazhdon misionin me sukses Me gjith dshprimin pr humbjen e kontaktit me Zbarkuesin Beagle 2, qendra komanduese vazhdon punn me Qarkorin i cili kryente misionin e tij me sukses. Paralel me krkimin e vnies s kontaktit me Beagle 2, u aktivizuan edhe u testuan edhe njher instrumentet pr krkime shkencore q gjendeshin n bordin e saj. M 14 janar 2004, pr her t par komunikuan mes veti sonda Mars Express dhe Zbarkuesi i sonds amerikane i quajtur Spirit, q u lansua vetm disa dit pas sonds Mars Express. Spirit, prmes Qarkorit Mars Express, i drgon t dhnat n Tok dhe anasjelltas i pranon ato nga qendrat komanduese prmes s njjts rrug. Me kt edhe arrihet pr her t par n historin kozmike komunikim internacional n hapsirn interplanetare. Dy
139
dit m von, Mars Express do t fluturoj drejtprdrejt, n nj lartsi prej 300 km mbi Spiritin, ku do tu mundsohet shkenctarve q t bjn matje njkohsisht edhe nga posht edhe nga lart. M 20 janar 2004, ESA paraqet edhe fotografin e par t siprfaqes s Marsit t br nga Qarkori i sonds Mars Express. N kt fotografi shihet n mnyr t detajuar nj siprfaqe interesante e regjionit t Marsit, e br n luginn m t madhe t sistemit diellor, Valles Marineris, me nj rezolucion prej 12.5 m. Fotografia sht br nga kamera HRSC e prodhimit gjerman. N fund t janarit 2004, ekipi i ekspertve t ESA-s lajmron se dy instrumentet q gjendeshin n bord, PFS dhe OMEGA, kishin regjistruar sasi t ujit n polin e jugut. Spektrometri me rreze infra t kuqe i prodhimit francez kishte matur sasi t ujit-akull dhe dioksid karbonit-akull, ose si quhet ndryshe akull i terur, q e konfirmoi edhe spektrometri i prodhimit italian. Instrumenti Fotografia e par e sonds Mars Express e br PFS, q bnte matjen e nga kamera HRCS m 14 janar 2004 prbrjes s atmosfers n Mars, tregonte gjithashtu se shprndarja e dioksid karbonit n jug dhe n veri, ishte e ndryshme. T dhnat e drguara nga sonda Mars Express, vrtetuan t dhnat e sonds amerikane, Mars Odyssey e cila kishte regjistruar uj-akull dhe uj n form gazi n planetin e kuq. N prill t po ktij viti, sonda evropiane, regjistroi edhe gjurm t metanit n atmosfern e Marsit. Kt e regjistroi spektrometri PFS q ishte i specializuar pr zbulim e molekulave partikulare. Matjet treguan sasi shum t vogl t metanit, edhe pse burimi i tij dhe shprndarja n atmosfern e Marsit nuk dihej! Pasi q metani vetm disa qindra vite mund t qndroj n atmosfer, ather sasie e zbuluar, edhe pse n prmasa shum t vogla, duhet t ket nj burim aktiv! Ose nga ndonj vullkan aktiv, akoma i pazbuluar, ose nga bakteriet e ndryshme, gjithashtu akoma t pazbuluara. Ekspertt shpresojn se n matjet tjera do t din m tepr lidhur me kt fenomen. Gjat gjith ksaj kohe, kamera me rezolucion t lart HRSC drgonte pr n Tok fotografi t ndryshme dhe shum t detajuara nga planeti Mars. Nj ndr to, q arriti n muajin prill, sht edhe ajo e vullkanit m t madh t sistemit ton diellor, Olympus Mons.
140
Fotografi t detajuara t vullkanit Olympus Mons t regjistruara nga kamera e Qarkorit t sonds Mars Express HRSC
N qershor 2004, kjo kamer drgoi n Tok edhe fotografin e gryks s quajtur Mangala Valles. Ekspertt supozojn, duke u bazuar n strukturn e luginave t Mangalas, se n kt hapsir, n koht e mhershme, ka rrjedhur sasi e madhe uji. Fjala Mangala rrjedh nga gjuha e vjetr indiane sanskrishtja, dhe do t thot, Mars.
Fotografi t gryks Mangala Valles
141
Nj muaj m von, ESA publikon edhe nj fotografi interesante, ku shihet nj hapsir, n jug t Olympus Monsit, q supozohet se sht formuar nga errat e forta q fryjn n planetin Mars. Nj struktur e till formohet kur kokrrat e rrs vihen n lvizje pr nj koh t gjat nga errat e ndryshme. Format e mbetura tek ne n Tok quhen Yardangs. N gusht, prve fotografive t tjera, ESA publikon edhe nj fotografi q paraqet nj dun (kodr t formuar nga rra) n siprfaqen e nj krateri n veri-perndim t Argyre Planitias. Rra e duns, le t supozohet se sht krijuar nga shprthimet vullkanike, pasi q edhe vet krateri, q ka nj diametr prej 45 km dhe nj thellsi prej 2 km, supozohet t jet krijes e nj vullkani t madh.
Yardangsi marsian
Rra e duns n siprfaqen e nj krateri n Argyre Planitias
T dhnat m t reja q arritn nga sonda Mars Express n muajin shtator 2004 tregojn se sasit e avullit dhe t metanit n atmosfern e Marsit jan mjaft t shtresuara. Kto t dhna, t regjistruara nga spektrometri PFS, ln t shpresohet n forma eventuale ekzistuese t jets n kt planet. Rezultatet tregojn se sasia e avullit n nj lartsi prej 10-15 km sht e shprndar proporcionalisht, ndrsa n afrsi t siprfaqes, avulli sht i koncentruar dy deri n tri her m shum n kto tri regjione t gjera rreth Ekuadorit: Arabia Terra, Elysium Planum dhe Arcadia-Memnonia, sesa n pjest tjera t siprfaqes s Marsit. Kto regjione me koncentrim t theksuar t avullit i kishte regjistruar edhe sonda amerikane Mars Odyssey. Prpunimi i detajuar i t dhnave q regjistroi spektrometri PFS, dshmon se edhe metani n atmosfer nuk sht i shprndar proporcionalisht, por n disa shtresa ai sht m i theksuar. Shtresat e prziera t avullit dhe metanit supozohet se burimin e kan n shtresat nntoksore. Matjet e instrumentit ASPERA, q gjendet n bordin e sonds Mars Express, q i publikoi Instituti Max-Planck pr krkime t sistemeve diellore n Katlenburg-Lindau t Gjermanis, e q u publikuan edhe n revistn shkencore Science, dshmojn se planeti Mars, para disa miliarda vitesh,
142
kishte nj atmosfer t dendur. Duke br hulumtimin e ndikimeve ndryshuese mes rryms s Diellit dhe jonosfers n Mars, si dhe duke matur sasin dhe masn e joneve dhe energjin e elektroneve dhe joneve n shum regjione t siprfaqes s Marsit, n t cilat zhvillohet interaksioni i rryms s Diellit dhe atmosfers, shkenctart shpresojn t arrijn tek informatat e sakta, sesi para disa miliarda vitesh ky planet humbi atmosfern dhe oqeanet e supozuara. N fillim t viti 2005, vmendjen e shkenctarve e trhoqi nj fotografi e br nga kamera HRCS n regjionin e quajtur Elysium Planitia, ku shihen qart n siprfaqe t ksaj pjese, q mendohet t jet liqe, shtresa t mdha akulli. N kt prfundim vjen nj grup shkenctarsh nga Universiteti i Londrs, Open University.
Shtresat e mdha t akullit n regjionin e Elysium Planitias
Fotografit e HRSC-s paraqesin strukturn, q t prkujtojn plisri akujsh: pllaka akulli vrehen mbi nj material jostrukturor dhe bashk me t duken sikurse po notojn. Kjo situat sht morfologjikisht identike me aisbergun q noton mbi det. Gjithashtu edhe plisrit e akujve jan t njjta sikurse ato t Toks. Shkenctart mendojn se n at pjes, nn siprfaqe, gjendet sasi e madhe akulli. Pr at na bind edhe siprfaqja e cila ka nj dukje
143
shum t rrafsht. Po t mos kishte akull, siprfaqja e saj do t ishte ndryshuar dukshm nga erozioni. Ky liqe, q ka nj siprfaqe prej 800 x 900 km, gjendet n afrsi t siprfaqes vullkanore t Elysiumit. Thellsia e liqenit sht vlersuar t jet diku rreth 45 m. Kto studime u publikuan edhe n revistn Nature m 17 mars t vitit 2005. Derisa po shkruhet ky libr, kjo sond vazhdon t drgoj edhe shum fotografi interesante, ndrsa instrumenti MARSIS, pritet t aktivizohet kah fillimi i muajit qershor 2005. Pasi misioni i ksaj sonde parashihet t zgjat disa vite, shpresohet se deri ather kjo sond do t sjell edhe shum t dhna t reja dhe me interes pr shkencn e kozmologjis. Sonda Mars Express (elementet e s cils ishin konstruktuar pr sondn Rosette, misioni i s cils ishte hulumtimi i kometave), prve hulumtimeve n Mars, kishte edhe rolin ndrlidhs pr misionet e mtejme q planifikonte ESA n eksplorimin e Sistemit Diellor, si ai Venus Express, q planifikohet t startoj n muajin nntor 2005 dhe misioni tjetr, Bepi Colombo, q parashihet t startoj kah fundi i viteve t dhjeta (2010).
Qendra komanduese e ESA-s
Fotografia e par e Marsit e regjistruar nga Qarkori i sonds Mars Express
Qarkori i sonds Mars Express 144
Zbarkuesi Beagle 2
Fotografi me rezolucion shum t lart, regjistruar nga sonda Mars Express
145
MISIONI MARS EXPLORATION ROVER

Viti: Data startuese: Shteti: I suksesshm: 2003 Spirit (MER-A) 10.6.2003 Opportunity (MER-B) 8.7.2003 SHBA Po
Vetm disa dit pas startimit t sonds Evropiane Mars Express, NASA nisi misionin e vet Mars Exploration Rover, duke lansuar drejt planetit Mars dy sonda binjake t emrtuara: Spirit (MER-A) dhe Opportunity (MER-B), q me vete bartnin nga nj mjet mobil (rover) pr eksplorimin e siprfaqes s Marsit. Sonda e par Spirit, u lansua m 10.6.2003, ndrsa sonda e dyt Opportunity, m 8.7.2003. Te dyja kto sonda u lansuan me raketa t tipit Delta II nga baza fluturuese Cape Canaveral.
Raketabartsja Delta II n bazn fluturuese Cape Canaveral e gatshme pr lansimin e sondn Spirit (MER-A) drejt Marsit
Misioni Mars Exploration Rover nuk prmbante Qarkor pasi q n orbitn e Marsit vese ndodheshin n funksionim t plot dy Qarkort e drguar m hert: Mars Global Surveyor dhe Mars Odyssey.
146
Procedura e fluturimit dhe zbarkimit ishte e projektuar njjt sikurse ajo e misionit shum t suksesshm Mars Pathfinder. Nga fluturimi i drejtprdrejt, pa ndihmn e ndonj ndalese shtes n orbit, Zbarkuesi, pasi t futet n atmosfern e Marsit, n nj lartsi prej disa qindra kilometrash, me ndihmn e parashutave dhe raketave frenuese do ta frenoj shpejtsin interplanetare nga afrsisht 20.000 km/h n vetm disa sosh. Pastaj, disa metra mbi siprfaqe, prmes sistemit t Airbagut, Zbarkuesi do t hidhet mbi siprfaqe dhe, pas disa prplasjeve me siprfaqen, ai do t qetsohet. Airbagu shfryhet, hapen panelt dhe roveri fillon misionin e tij. Ky ishte nj veprim mjaft kompleks dhe shum i kritikuar, pasi q procesi i aterimit n fazn prfundimtare, pr shkak t largsis shum t madhe nga Toka, do t zhvillohet plotsisht i pavarur nga kompjuteri i bordit t Zbarkuesit. Kjo metod e aterimit kishte funksionuar vetm nj her tek misioni Mars Pathfinderi, ndrsa tek t gjitha misionet tjera kishte dshtuar, duke prfshir ktu edhe Zbarkuesin e sonds evropiane Mars Express, ku Beagle 2 supozohet se gjat aterimit u prplas mbi siprfaqe. Megjithat, te dy Zbarkuesit ateruan me sukses.
147
Qllimi kryesor edhe i ktij misioni, sikurse edhe i shum misioneve tjera, ishte hulumtimi i gjurmve t ujit dhe jets n Mars. Prandaj, pr t qen suksesi sa m i madh, kta dy rover u lansuan n dy regjione t ndryshme, t cilat ishin hulumtuar nga sonda e misionit Global Surveyor dhe kishin dshmuar pranin e ujit. Spirit ateroi m 4.1.2004 n ora 05:35 min. (sipas kohs CET) n vendin e quajtur Krateri i Gusevit rreth 15 shkall n jug t Ekuatorit ku, sipas historis s Marsit, supozohet se aty kishte pasur sasi t mdha uji, ndrsa Opportunity m 25.1.2004 n ora 06:05 min. (sipas CET-it) n vendin e quajtur Meridian Planitia rreth 2 shkall n jug t Ekuatorit, n pjesn tjetr t Marsit, e cila, sipas regjistrimeve t sonds Mars Global Surveyor prmban mineralin e Hematitit, i cili n Tok, para s gjithash, gjendet n vendet ku ka pasur prani t ujit t qet.
Vendaterimi i sonds Spirit tek Krateri i Gusevit
Vendaterimi i sonds Opportunity tek Meridian Planitia
148
Te dy rovert ishin t pajisur me instrumente m moderne t kohs. Secili nga ata peshonte rreth 170 kg dhe kishin mundsin e komunikimit t drejtprdrejt me Tokn. Brenda nj dite t Marsit ishte parapar q t bnin lvizje deri n 100 metra, dhe, ata, ishin aq inteligjent saq lvizjet e tyre mund ti bnin edhe pa ndihm nga Toka. Edhe pse ishte parapar q misioni i ktyre dy roverve t zgjaste rreth 90 sol (dit Marsi), duke par punn e suksesshme t tyre, ai u vazhdua deri n marsin e vitit 2005. Vetm deri n fund t vitit 2004 u drguan pr n Tok mbi 50.000 regjistrime t bra nga kta dy rover, dy her m shum sesa te dyja misionet e mparshme bashkrisht: Viking dhe Pathfinder.
Instrumentet shkencore t roverve Spirit dhe Opportunity
149
Instrumentet shkencore Kto instrumente shkencore dhe kamerat mund t ndahen n dy grupe. N t parin bjn pjes dy sistemet, t cilt bjn regjistrime t afrta dhe t largta n fushn e rrezeve t dukshme dhe at infra t kuqe PanCam dhe Mini-TES, t cilat shrbejn edhe si orientues t roverit n terren si dhe przgjedhs t caqeve pr hulumtim. Ndrsa n grupin e dyt, bjn pjes katr instrumentet tjera q pr detyr kan hulumtimin e detajuar t copzave t veanta shkmbore si dhe t siprfaqes s Marsit RAT, MI, APXS, dhe MS e q ishin t montuara n krahun lvizs t roverit t ashtuquajtur krah instrumental IDD (Instrument Deployment Device). PanCam (Panoramic Camera) sht nj sistem q prbhet nga dy kamera identike me nj distanc prej 30 cm dhe t montuara paralelisht, njra pran tjetrs, n nj mbajts horizontal, n maj t shtylls portative. Konstruksioni i tyre ua mundson lvizjen prej 380 shkallsh kshtu q, edhe pa lvizjen e roverit, ato mund t bjn regjistrime n cilindo drejtim, ndrsa prmes shtylls portative ato mund t bjn fotografi nga afrsia, pra me nj rezolucion prej vetm 1.3 m mbi siprfaqe. Secila kamer, n thjerrat e saj, posedon 8 filtra t ndryshm prmes t cilve ato mund t bjn regjistrime n gjatsi t ndryshme valore, nga 430 deri n 980 nm, pra, q nga fusha e prgjithshme e drits s dukshme deri tek rrezet ultra t kuqe. Mini-TES (Mini-Thermal Emission Spectrometer) sht nj spektrometr i cili i regjistron dhe pastaj i analizon emetimet e rrezeve infra t kuqe (rrezet e ngrohta) q vijn nga copzat e shkmbinjve dhe objekteve t tjera. Kto rreze arrijn deri tek aparati prmes nj pasqyre q sht e montuar n maj t shtylls portative (pasi q pesha e rnd e aparatit nuk i mundsonte atij montim n shtyll). Shkenctart mendojn se analizimi spektral i ktyre rrezeve ultra t kuqe do tua zbuloj shum gjra t reja rreth prmbajts s siprfaqes s Marsit. Prve karbonateve, silikateve, molekulave organike etj, n kt mnyr do t mund t zbulohen edhe minerale t formsuar prmes ujit.
150
RAT (Rock Abrasion Tool) sht nj mekanizm q pr detyr ka hulumtimet gjeologjike. Prmes krahut instrumental t roverit, ky mjet presohet n drejtim t mass shkmbore dhe, me ndihmn e nj disku gdhends, gdhend n form rrethi nj siprfaqe me diametr prej 5 cm dhe thellsi prej 5 mm, masn e s cils e drgon tek instrumentet tjera pr analizim. MI (Mickroscopic Imager) sht nj instrument i kombinuar nga nj mikroskop dhe nj kamer, prmes t cilit bhen regjistrime t afrta t siprfaqes. Ky instrument sht i montuar n krahun lvizs t roverit, bashk me instrumentet e grupit t dyt, dhe prmes informacioneve vizuele ua lehtson punn instrumenteve t tjera dhe u ndihmon atyre pr nj analiz sa m korrekte t t dhnave. Kamera Imager, ka mundsi t bj regjistrime bardh-zi nga nj afrsi prej vetm 6 cm duke mbuluar nj siprfaqe prej 3 x 3 cm. APXS (Alpha-Praticle-X-Ray Spectrometer) sht nj instrument i cili aplikon hulumtimin e drejtprdrejt n kontakt me lndn, pr prcaktimin e prmbajtjes s shtresave t shkmbinjve dhe siprfaqes s Marsit. Prmes analizimit t spektrave energjetik q dalin nga provat e bra prmes emetimit t rrezeve rntgen dhe grimcave alfa, ka mundsin q t dshmohet prania e nj numri t madh elementesh kimike. Ky proces mats q zgjat rreth 10 or, sht relativisht i vshtir, dhe zakonisht praktikohet gjat nats s Marsit. Rezultatet e fituara nga kto matje do tju jepnin shkenctarve informacione t reja rreth aktivitetit t ujit n siprfaqen e Marsit. MS (Mssbauer Spectrometer) edhe ky instrument, sikurse APXS, bn hulumtimin e drejtprdrejt t lnds dhe pr procesin analizues t saj, pr t dhn rezultate t prpikta, i nevojitet nj kohzgjatje prej 12 orve. Ky instrument, duhet t bj matjen me nj saktsi shum t lart t pranis dhe
151
prmbajtjes s mineraleve t hekurit (pasi q mineralet m t rndsishme n Mars prmbajn hekur), dhe t na ofroj informacione rreth kushteve t mhershme ambientale n kt planet. Roveri Spirit (MER-A) Pas dy shtyrjeve t startimit, me 8 dhe 9 qershor 2003 pr shkak t kohs s keqe q mbretronte n afrsi t bazs startuese Cape Canaveral n Florida, m 10 qershor 2003 n ora 18:59 min (sipas kohs CET), fluturoi me sukses n drejtim t Marsit, me nj raket t tipit Delta II, sonda e par nga dy sondat binjake t misionit Mars Exploration Rover, e quajtur Spirit. Me 20 qershor 2003, kur u bn edhe korrekturat e para, sonda kishte kaluar nj rrugtim prej rreth 27 milion km, duke fluturuar me nj shpejtsi prej 32 km pr sekond. M 4 janar 2004 n ora 05:35 min., duk ln prapa 480 milion km, n vendin e quajtur Krateri i Gusevit, ateroi me sukses Zbarkuesi Spirit. Vetm 20 min. m von, ekipi i qendrs kontrolluese i JPL-s n Pasadena t Californias, arriti t z nj sinjal shum t fort t drguar nga Spiriti. Kjo tregonte se faza kritike e aterimit t Zbarkuesit ishte prballuar me sukses dhe tanim roveri ishte i gatshm pr fillimin e misionit t tij.
Startimi i sonds Spirit MER-A
Ilustrim i roverit
N ora 06:20 min. filloi shfryrja e Airbagut e cila vazhdoi pr disa minuta. Dy or m von, pasi Airbagu ishte shfryr dhe pasi ishte hapur platforma ku gjendej roveri, Spirit filloi edhe hapjen e panelve solar. Disa minuta m von arritn edhe fotografit e para bardh-zi nga roveri Spirit t cilat NASA i publikoi n TV-n e saj n ora 09:20 min. Dy dit m von arriti edhe fotografia e par me ngjyra, q sipas NASA-s ishte fotografia me rezolucion m t mir q ishte br deri m tani n ndonj planet. Dy dit m von, me ndihmn e PanCamit q fotografoi pozitn e Diellit, roveri arriti t marr drejtimin e prcaktuar. Pas aktivizimit me sukses t rrotave t parme me 9 janar dhe t atyre t pasme m 10 janar, m 15 janar 2004 (n solin e 12-t)
152
ai bri lvizjen e par drejt siprfaqes s Marsit dhe, saktsisht n ora 09:41 min., roveri preku pluhurin e Marsit. Rreth ors 11:00 arrijn edhe fotografit e bra nga PanCami ku shihej platforma e zbrazur e Zbarkuesit dhe profilet e rrotave t roverit.
Fotogarfia e par bardh-zi
Fotogarfia e par me ngjyra
Spirit para zbritjes nga platforma
Spirit pas zbritjes nga platforma
Brenda ktyre ditve, Spirit kishte br edhe hulumtimet e para t suksesshme q nga platforma. Prmes regjistrimeve t bra me Mini-TES, ai kishte zbuluar gjurm t karbonateve dhe hidrateve, t cilat kishin mundur t krijoheshin nga prania e dikurshme e ujit n at regjion. N solin e 15-t, Spirit gjendet para cakut t tij t par, para nj shkmbi t emrtuar me emrin e vjetr indian, Adirondack. Ai duhej q s
153
pari t rrotullohet rreth 40 shkall, e pastaj t lviz pr 1.9 m n drejtim t cakut. Ky manovrim zgjati rreth 30 min. N solin e 17-t, Spiritit i drgohen komandat e nevojshme q 3 instrumentet: APXS, MS dhe MI t bjn hulumtimin e copzs s shkmbit Adirondack. N solin e 18-t, nga nj shtrngat q prfshiu pjesn Canberra t Australis, ku ndodhet njra ndr radioantenat m t mdha n bot pr komunikim interplanetar e NASA-s, Deep Space Antenne, u ndrpren t gjitha kontaktet me roverin. Pas nj sinjali t shkurtr, 20 min., q u arrit 24 or pas humbjes s kontaktit prmes teleskopve pr komunikim rrjetor q Shkmbi Adirondack gjendeshin n Spanj, u konstatua se ipi memorizues nuk ishte i dmtuar, por problemi qndronte tek softueri pr kontrollimin e tij. Ekipi i ekspertve nga qendra komanduese JPL filloi prpjekjet pr aftsimin e plot t t gjitha instrumenteve t roverit, prmes riaktivizimit t sistemit kompjuterik dhe aplikimit t nj skripti memorizues. N solin e 21-t, ata arritn t rivn prap kontaktin e humbur dit m par. Me gjith kto probleme, Spirit arriti t drgoj n Tok nj fotografi ku shihej roveri i ngulitur n pozicionin ku ishte para shtrngats. Dhe, pas disa ditsh, n solin e 30-t, Spirit ishte prap plotsisht i gatshm pr vazhdimin e misionit t tij. Pasi q hulumtimi i copzs s shkmbit Adirondack akoma nuk kishte prfunduar, vazhdoi hulumtimi i tij. N solin e 36-t, Adirondack ve ishte hulumtuar dhe roveri filloi rrugtimin drejt caqeve t reja. N kt koh, roveri kishte br nj rrugtim rekord deri m tani: kishte kaluar rreth 108 m dhe tanim gjendej para nj krateri t emrtuar Bonneville. Ekipi i kontrollit kishte edhe nj arsye pr gzim: Spiriti pr her t par kishte filluar transmetimin e t dhnave me kapacitet prej 256 kilobitve pr sekond, dyfish m shpejt sesa transmetimet e mhershme.
Krateri Bonneville 154
N fund t marsit 2004, kur Spirit ndodhej n solin e 80-t, ai, pas hulumtimeve q kishte br n disa copza shkmbinjsh, kishte marr rrugtim drejt maleve t quajtura Columbia q kishin nj largsi prej 2.3 km dhe q ishte qllimi prfundimtar i misionit primar t tij. Sipas parashikimeve t shkenctarve, Columbia ishte nj regjion me masive shkmbore t vjetra si pasoj e aktiviteteve vullkanike e t cilat mund tu sillnin atyre njohuri t reja pr pranin e hershme t ujit n kt regjion.
Panoram e maleve t Columbias
N solin e 90-t, Spirit prfundoi misionin e tij t parapar dhe nga ktu fillon misionin e vazhduar q pasoi tri her. Njher ai u vazhdua pr 150, pastaj pr 250 sol dhe, hern e tret, misioni u vazhdua deri n shtator t vitit 2006.
MER rovert dhe Pathfinderi n mes
Teknikt duke montuar sondn MER-A
155
Fotografi t regjistruara nga roveri Spirit (MER-A)
156
Skica e rrugtimit t roverit Spirit deri n solin e 755-t
157
Roveri Opportunity (MER-B) Edhe fluturimi i sonds s dyt amerikane, identike me t parn, u shty disa her. Ajo ishte parapar t startonte m 26 qershor, pastaj u shty pr 28, pastaj pr 29.6.2003 dhe, pr shkak t nj dmtimi t izoluesit raketor, startimi i saj u b m 8.7.2003, n ora 04:18 min. (sipas CET-it), me po t njjtin tip rakete dhe po nga e njjta baz startuese, nga ku kishte startuar sonda e par Spirit.
Startimi i sonds Opportunity MER-B
Ilustrim i roverit
Pas nj fluturimi t suksesshm gjashtmujor, m 25.1.2004 n ora 06:05 min., me ndihmn e parashuts dhe raketave ndezse, si dhe prmes Airbagut, ateroi me sukses n nj krater t vogl t fushs Meridian Planitia, edhe sonda e quajtur Opportunity, n nj largsi prej 10.600 km nga vendaterimi i sonds tjetr. Pas arritjes s sinjaleve t para prsri gaz dhe hare n qendrn komanduese t JPL-s. Edhe sonda e dyt Opportunity ateroi me sukses t plot sikurse identikja tjetr Spirit dhe sonda e mhershme Pathfinder. Disa or m von pasoi edhe shfryrja e Airbagut dhe hapja e platforms. Rreth ors 10:15 min. arriti edhe fotografia e par e cila tregonte se roveri ishte n gjendje t mir. Fotografit e para paraqesin nj hapsir krejt tjetr nga vendi ku kishte zbarkuar Spirit. Prmes monitorve t qendrs kontrolluese shihej nj peizazh me kodrina rrore dhe kokrriza rre q dukeshin sikurse t ishin lmuar nga uji i rrjedhshm. Ndrsa n ann tjetr shiheshin gjurmt e Airbagut.
158
Gazi dhe hareja n qendrn komanduese t JPL-s, pas aterimit t suksesshm t sonds Opportunity (MER-B)
Fotografit e para t regjistruara nga sonda Opportunity, menjher pas zbarkimit
N solin e 4-t, pas aterimit t suksesshm, filluan edhe prgatitjet pr aktivizimin e roverit. Dy sol m von, para se t aktivizoheshin mekanizmat lvizs t roverit (rrotat), filloi edhe kontrollimi i t gjitha sistemeve tjera, dhe n solin e 8-t, Opportunity me sukses lshoi platformn dhe preku siprfaqen
159
e Marsit. Menjher pas ksaj, ai drgoi pr n qendr edhe fotografit e para t cilat paraqesin platformn e zbrazt, n t ciln kishte kaluar mbi gjasht muaj fluturimesh roveri Opportunity. Ishte hera e par n historin e NASA-s q dy robot lviznin n t njjtn koh n nj planet tjetr.
Opportunity para zbritjes nga platforma
Opportunity pas zbritjes nga platforma
N solin e 10-t, pr her t par roveri aktivizoi krahun instrumental. Brenda 24 orve parashihej q t bheshin edhe hulumtimet e nj strukture t siprfaqes prmes instrumentit MI, para se t hulumtohej prania e mineralit t hekurit n kt pjes nga instrumenti MS. Nj dit m von, po kt siprfaqe e hulumtoi edhe instrumenti APXS. N solin e 15-t, Opportunity vazhdonte me sukses misionin e tij hulumtues duke ekzaminuar copzn shkmbore q gjendej n afrsi t vendit aterues, Snout. Gjat hulumtimeve t muajit shkurt 2004, Opportunity zbuloi n shtresn e siprme t siprfaqes, mineralin e Hematitit, prania e t cilit n Tok sht si dshmi e pranis s dikurshme t ujit. Pranin e ktij minerali e kishte regjistruar edhe sonda Mars Global Surveyor. Mes solit t 30-t dhe 40-t, Opportunity pati mundsi q pr her t par nga siprfaqja e nj planeti tjetr t shikonte dhe regjistronte eklipsin e Diellit. M 4 mars, errson Marsin sateliti Deimos, ndrsa tri dit m von satelit Phobos.
160
N solin e 50-t, roveri vazhdon misionin e tij dhe gjendet n gjendje shum t mir. N fund t marsit, n nj konferenc pr shtyp, shkenctart e NASA-s e bn t ditur se n baz t t dhnave t Opportunityt, regjioni Meridian Planum, ku kishte zbarkuar roveri, kishte qen nj liqe me uj t njelmt. Instrumentet e roverit Opportunity kishin zbuluar minerale, sedimentimi i t cilave bhet Prof. Steve Squyres vetm nga avullimi i ngadalshm i ujit t njelmt. Copzat e shkmbinjve t sedimentuara nga uji n at regjion, q i kishte hulumtuar Opportunity, ofrojn mundsin e shklqyeshme t ruajtjes s materialit biokimik ose biologjik n to shprehet udhheqsi i shkenctarve pr misionin Opportunity, Steve Squyres, nga Universiteti i Cornellit.
Roveri Opportunity duke hulumtur nj shkmb t kraterit Eagle, ku edhe zbarkoi, n regjioni e Meridian Planumit
Regjioni Meridian Planum do t jet edhe cak i misioneve t ardhshme, bordi i t cilave do t jet i pajisur me instrumente biologjike. Deri n solin e 90-t, n ditn kur edhe prfundoi misioni i tij primar, Opportunity kishte hulumtuar me sukses edhe shum copza shkmbinjsh t tjer si dhe kishte drguar pr n qendrn komanduese n Tok, me qindra
161
fotografi t siprfaqes s Marsit. Pasi edhe ky, sikurse edhe roveri tjetr Spirit, gjendeshin n gjendje shum t mir, dhe fal kushteve atmosferike q ishin shum m t mira sesa q ishte parapar, iu vazhdua misioni edhe tre her t tjera. Dhe, deri n kohn kur po shkruhet ky libr, t dy rovert gjenden n gjendje t mir dhe jan duke vazhduar misionin e tyre shum t suksesshm. Me misionin Mars Exploration Rover, si misioni i fundit deri m tani, prmbyllim edhe kapitullin e misioneve drejt planetit t kuq, Marsit. Mirpo, me kt mision nuk mbaron edhe historia e eksplorimit t Marsit. Prkundrazi, sukseset e misioneve t fundit u kan hapur dyert shkenctarve, jo vetm t NASA-s, por edhe atyre t ESA-s, si dhe shkenctarve nga Japonia, pr vazhdimin e planifikimeve t misioneve t mtejme intreplanetare. Misioni tjetr i radhs n drejtim t Marsit Mars Reconnaissance Orbiter Mission Status, planifikohet t arrij n Mars n vitin 2006.
Teknikt duke montuar roverin dhe sondn Opportunity (MER-B)
162
Fotografi t regjistruara nga roveri Opportunity (MER-B)
163
Skica e rrugtimit t roverit Opportunity deri n solin e 727-t 164
A KA UJ N MARS?
Eliksiri i jets uji n Mars, ishte dhe sht gjithnj preokupimi kryesor me t cilin ballafaqohen shkenctart. Hulumtimet e shumta dhe zbulimet e disa mineraleve nga instrumentet spektrale, megjithat dshmojn se n t kaluarn e largt n Mars kishte pasur uj. Hulumtimet, gjithashtu dshmojn se n Mars jo vetm q kishte pasur uj t rrjedhshm, por kishin ekzistuar edhe Ilustrim i Kraterit t Gusevit siprfaqe t mdha t mbuluara me uj, si jan liqenet dhe detet tek ne n Tok. Bile, shtresat e sedimentuara t mineraleve, q i hulumtoi sonda m e fundit Opportunity, dshmojn se uji i atyre siprfaqeve kishte mundur t jet edhe i njelmt. Dhe lind pyetja: far u b me gjith at sasi uji? Shkenctart mendojn se Marsi para disa miliarda vitesh kishte kushte klimatike t njjta sikurse ka sot planeti yn, Toka. Mirpo, dikur para 3 miliard vjetsh, goditjet nga meteoritt e ndryshm kishin krijuar ndryshime t mdha klimatike, q ishin prcjell me shprthime vullkanike, duke u aktivizuar forcat e brendshme t planetit, q si pasoj kishte shkatrrimin katastrofal t atmosfers. Lavat e erupsioneve t mvonshme vullkanike ndikuan n krijimin e strukturave t reja n siprfaqen e Marsit, duke ndikuar edhe n shtresat e akullit (t krijuara nga sasia e ujit t mparshm), q kishin pasuar nga ky ndryshim klimatik. Kto shtresa supozohet se sot gjenden t ndrlidhura me shtresat tjera nn siprfaqen e Marsit, dhe n form mjaft t dukshme e t theksuar vrehen n polet e tij. Mirpo, nuk prjashtohet as mundsia q n brendi t planetit ekziston akoma uj n gjendje t lngt. Interesimi pr ujin n Mars nuk sht tem e ditve t sotme. Ai daton q nga shekulli XVIII, kur astronomi anglez W. Herschel, n vitin 1784, duke studiuar mbulesat polare t Marsit me teleskopin gjigant t asaj kohe q e
165
kishte krijuar vet, vjen n prfundim se atje ka bor dhe akull, ndrsa zonat e errta mbi siprfaqen e planetit i cilsonte si oqeane t ngjashme me ato t Toks. N vitin 1859, shkenctari italian, Angelo Secchi, gjat krijimit t harts s Marsit, riemrton rrafshnaltn Syrtis Major Planitia n Kanale atlantike. Kt formacion jo t zakonshm, t kanaleve e vrtetoi edhe astronomi tjetr italian, 18 vjet m von, Giovanni Schiaparelli. Ai thot se ka par vija t ngushta q e prshkojn shkrettirn e kuqe t Marsit, dhe kan struktur luginash ose hendeksh t cilat edhe i emrtoi canali kanale. Ai hodhi hipotezn pr prejardhjen artificiale t atyre kanaleve, q provokoi edhe diskutime t ashpra.
Ilustrime t Lowellit dhe fotografi t Marsit br nga teleskopi Hubble
Me 1905, n gazetn New York Times, P. Lowell shpall se ka arrit q pr her t par ti fotografoj canalet e Marsit. Fotografi t cilat u publikuan
166
m 1907 n revistn Century Magazine. Lowell mendonte se kto canale ishin sisteme gjigante ujitse. Me fillimin e misioneve fluturuese drejt planetit t kuq, Marsit, shkenctart, prmes informacioneve t marra nga kto sonda, arritn t krijojn pasqyrim m real dhe m t sakt pr klimn q mbretronte n Mars. Nga hulumtimet e ktyre informacioneve, rezulton se n ato kushte klimatike q dispononte Marsi, nuk mund t kishte as vegjetacion, as uj n gjendje t lngt, pra as jet. Dhe, tek n vitin 1971, fotografit e regjistruara nga sonda amerikane Mariner 9, q kishte si mision grumbullimin e t dhnave rreth ndryshimeve klimatike stinore n Mars si dhe hartografimin e sferave polare, pr her t par iu paraqiten shkenctarve strukturat e Marsit, q ishin t ngjashme me ato t Toks. N to shiheshin grshetime t ndryshme kanalesh q linin prshtypjen se ishin krijuar nga rrjedhat e lumenjve ose nga vrshimet q kishin mundur t ndodhnin shum koh m par. Gjithashtu ishin fascinuese, por edhe enigmatike, fotografit e polit verior, ku shiheshin shtresa t krijuara nga uji dhe akulli i dioksid karbonit, q dshmon pr nj klim dinamike n kt planet, q e dshmojn edhe fotografit e bra disa vite m von nga teleskopi Hubble. Mirpo, kto t dhna nuk mund t merreshin si dshmi faktike pr ta argumentuar pranin e ujit n kt planet, pasi q mungonin provat eksperimentale, por ishin piknisje shpresdhnse pr hulumtime t mtejme.
Fotografi t regjistruara nga sonda amerikane Mariner 9
T dhnat e drguara nga sonda Mars Global Surveyor, q pr detyr primare kishte hartografimin e detajuar t ndryshimeve klimatike, shtuan shpresat tek shkenctart pr pranin e ujit n Mars. Dr. Ken Edgett nga Malin Space Science, bashk me Dr. Michael Malin, n nj artikull t botuar n revistn Science shkruajn: Fotografit e bra nga sonda Mars Global
167
Surveyor na japin nj pjes t prgjigjes n pyetjen se ku gjendet uji, gjurmt e t cili i kishte regjistruar para shum vitesh edhe sonda Mariner 9. Uji ishte zhdukur nn siprfaqe dhe ai ndoshta edhe m tej ndodhet aty. Malin m tej shton: Un, prpara nuk kam qen prkrahs i teoris, se Marsi n historin e tij t hershme ishte i lagur dhe i nxeht, mirpo mendimet e mia u tronditn kur i pash fotografit e nj rezolucioni t lart t regjionit t Candar Chasmas. Ato shtresa t trasha dhe prafrsisht identike ishte e pamundur t krijoheshin pa pranin e ujit.
Dshmit e pranis s ujit n regjionin e Candar Chasmas - fotografi t regjistruara nga sonda MGS n nntor t vitit 2003
168
Shkenctart besojn se kanalet e dukshme n fotografit e publikuara, mund t jen formacione t krijuara nga uji i rrjedhshm dhe, n krahasim me siprfaqet e tjera t Marsit, struktura e tyre duket t jet shum m e re. Ato mund t jen disa miliona vjet t vjetra, por gjithashtu nuk mund t prjashtohet mundsia se ato jan krijuar dje thot Dr. Michael Dr. Micheal Malin Malin. Mirpo nj problem i mundonte shkenctart: pasi shtypja atmosferike n siprfaqen e Marsit sht rreth 100 her me e ult sesa tek ne n Tok, uji i rrjedhshm do t fillonte menjher t sublimohej. Pra, si kan mundur ather t krijohen ato kanale? Sipas Malinit kjo ka ndodhur prmes shprthimeve t prsritura dha lavave t prbra nga uji dhe zhavorri. Nga mijra fotografi t drguara nga sonda Mars Global Surveyor, Malin dhe kolegt e tij arritn q ti zbulojn disa qindra formacione t tilla, q supozohet se jan krijuar nga rrjedha e ujit, dhe at n vendet ku ata as q e kishin pritur. Sasia prkatse e ujit, sipas shkenctarve, duhet t jet rreth 100 deri n 400 m nn siprfaqe. Supozohet se nga nj shprthim, n siprfaqe kan rrjedhur rreth 2.500 metr kub uj nj sasi e mjaftueshme pr furnizimin e mbi 100 shtpive pr m se nj muaj. Por, shkaku i shprthimit t ujit mbi siprfaqe pr shkenctart megjithat ende sht i paqart. Vetm aktivitetet vullkanike, mendojn ata, nuk mund t jen shkaku i vetm! Shkenctart, duke i analizuar fotografit e drguara nga sonda Mars Global Surveyor, shprehin bindjen se n Mars, jo vetm q kishte pasur uj t rrjedhshm, por atje kishin ekzistuar edhe siprfaqet e rrafshta t mbuluara me uj. Kt e dshmojn shtresat e sedimentuara n thellsit e atyre regjioneve t cilat n Mars nuk jan t pakta. Shtresat e tilla t strukturave shkmbore tek ne n Tok, atje ku dikur ekzistonte nj liqe, jan normative. Regjionet q prmbajn shtresa t sedimentuara, q gjenden zakonisht n brendi dhe afrsi t kratereve, jan mjaft t prhapura n gjith siprfaqen e Marsit, si: Arabia Terra, Terra Meridiana Valles Marineris, Hellas Basins etj. Shkenctart i krahasojn kto shtresa t siprfaqes s Marsit me tiparet e atyre t Toks e q mund t shihen n Amerikn jug-perndimore si n grykn Gran Canyon dhe n shkrettirn e Arizons. T dhnat e sonds Mars Global Surveyor - thon Malin dhe Edgett, jan zgjidhje e vetm nj pjese shum t vogl nga prmbajtja e mozaikut t prgjithshm. Atje nuk ka ndonj ilustrim n pako q do t na paraqiste dukjen e mozaikut t kompletuar, dhe ne jemi t sigurt se shumica e pjesve t atij mozaiku mungojn. Shkenctart mendojn se strategjia e krkimit t ujit n Mars, pas gjith ktyre t dhnave t sonds Mars Global Surveyor, duhet t bhet n
169
vet vendin e ngjarjes. Vetm n kt mnyr, duke i krahasuar t dhnat e rezultateve t dala nga hulumtimet e qarkorve dhe atyre q do t bhen n vendin ku supozohet se mund t ket uj, do t mund t avancohet edhe m tej kompletimi i mozaikut t prgjithshm.
Janar 1998
Nntor 2003 Regjistrime t bra nga sonda MGS
Nntor 2005
Supozimet se n Mars dikur ka pasur me t vrtet uj, i thellojn dhe m shum rezultatet e fundit t regjistruara nga instrumentet e sonds m t suksesshme amerikane deri n at koh, Mars Pathfinder, q u lansua m 1996, vetm nj muaj pas sonds Mars Global Surveyor, dhe q pr her t par me vete bartte nj mjet lvizs Sojourner Roverin, pr hulumtimin e drejtprdrejt t siprfaqes s Marsit. Duke analizuar fotografit e drguara n Tok nga Pathfinderi, shkenctart thon se hapsira e Marsit ka qen e vrshuar nga sasi t mdha uji, 35 milion kub uj pr nj sekond. Dr. M. Malin kt e dshmon me pamjen e shkmbinjve t mdhenj, t mbshtetur njri n tjetrin, sikur t ishin shtyr nga ujrat vrshues. Edhe t arat n shkmbinj, ai thot se jan formuar si pasoj e krips s ujrave q trhiqen, q i krahason me shkmbinjt e Havajeve, t hedhur jasht nga aktivitetet vullkanike. Kto gjurm t
170
vrshimeve q i kan xhiruar kamerat e Pathfinderit, shkenctart i kan emruar The Monster Pan. Siprfaqja e mbuluar me shkmbinj, hullit dhe kodrinat e vogla n rrethin e afrt, si dhe format e vargmaleve n horizont, flasin pr nj sedimentim t krijuar nga uji, sipas t gjitha gjasave, prmes vrshimeve katastrofale q kan ndodhur n Mars. Ndrsa forma, madhsia dhe mineralogjia e gurve t matur n vendin ku kishte ateruar Zbarkuesi i Pathfinderit, paraqesin proceset krijimore t gurve t zhavorrit q dshmojn lvizje ujrash dhe nj klim m t ngroht n t kaluarn n Mars.
Regjistrime t bra nga sonda Mars Pathfinder
Dy sondat tjera, q prbnin misionin Mars Surveyor 98 si vazhdimsi e misionit Mars Global Surveyor, e t cilat kishin pr qllim matjen dhe analizimin e kushteve klimatike n Mars, fatkeqsisht dshtuan. Sonda Mars Climate Orbiter, q startoi n fund t vitit 1998, kishte pr detyr hulumtimin e ndryshimeve klimatike prgjat disa viteve nga orbita. Ajo, gjithashtu ishte parapar edhe si mjet ndrlidhs pr sondn tjetr, Mars Polar Lander q do t lansohej disa jav m pas. Mars Polar Lander, q bartte nj Zbarkues me dy mikrosonda Amundsen dhe Scott, startoi n fillim t janarit t vitit 1999 dhe ishte parapar t ateronte n afrsi t polit jugor, me detyr primare: hulumtimin e klims si dhe krkimin e ujit n ksulat e bardha polare. Edhe pas dshtimit te dy sondave t lartprmendura, NASA nuk ndrpreu aktivitetin pr hulumtimin e ujit n Mars. N prill t vitit 2001 ajo lansoi sondn tjetr Mars Odyssey q ishte e pajisur me instrumente mjaft moderne dhe q pr qllim primar, prve hulumtimeve tjera, kishte edhe krkimin e ujit dhe t jets n Mars. Kjo sond, q kishte kushtuar rreth 300 milion dollar, e q u cilsua si shum e suksesshme, akoma pa prfunduar fazn e Aerobrakingut, n janar
171
2002, prmes sinjaleve t detektorve neutronik, zbuloi sasi t madhe t lnds s hidrogjenit n polin e veriut, q sht pjes prbrse e ujit. Supozohej se uji duhej t ishte n gjendje t ngrir, por nuk prjashtohej mundsia q ai t ishte edhe n gjendje t lngshme. Dy muaj m von, n mars t vitit 2002, NASA publikoi t dhnat e transmetuara nga kjo sond dhe konfirmoi edhe njher se kjo sond, jo vetn n polin e veriut, por edhe n at jugor, kishte regjistruar sasi t mdha uji. S. Saunders, nj shkenctar i projektit Mars Odyssey, thot: Zbulimet e prezantuara sot jan vetm nj vezullim i vogl i asaj far pritet t zbulohet. Pr her t par mund t shihen kimikatet mbi siprfaqe t Marsit n format e tyre elementare.
Detektort neutronik t instrumentit GRS t sonds Mars Odyssey zbuluan pranin e ujit, jo vetm n polin e veriut, por edhe n at t jugut (pjest e errta n hartn polare t Marsit) 172
Dr. J. Gavin, duke u bazuar n t dhnat e spektrometrit me rreze gama (GRS), mendon se sasia e akullit duhet t jet menjher nn siprfaqe, megjithat, nevojiten vrojtime t mtejme pr ti dshmuar kto rezultate. Ne kemi supozuar koh t gjat vazhdon ai, se n Mars dikur ka pasur sasi t mdha uji, por enigm kryesore gjithnj mbetej shtja: ku kishte mbetur gjith ajo sasi uji dhe far pasojash kishte pasur pr gjallesat e mundshme atje? Ai dhe kolegt e tij shpresojn se instrumentet e sonds Mars Odyssey do tiu ndihmojn shum n zgjidhjen e ksaj enigme! Megjithat, disa shkenctar mendojn se ngrohtsia q buron nga brthama e planetit Mars, ka mundsi q t ket ruajtur n gjendje t lngt sasi t konsiderueshme nga uji q supozohet se ka ekzistuar dikur atje. Gjithashtu, ekziston mundsia q shtresat e akullit nntoksor, periodikisht, prmes aktiviteteve gjeotermike, t jen shkrir, edhe pse nuk dihet akoma saktsisht se a sht Marsi aktiv n fushn gjeotermike. Kah mesi i vitit, spektrometri me rreze gama (GRS), vrtetoi edhe njher pranin e akullit nn ksulat polare t Marsit, si n polin jugor ashtu edhe n at verior, i cili n kohn e arritjes s sonds, kur mbretronte ende dimr n Mars, ishte i mbuluar nga dioksid karboni i ngrir, i quajtur edhe si akulli i terur. W. Boynton, prgjegjs i instrumentit GRS, i entuziazmuar nga kto t dhna pranon se kishte gjithnj shpresa se do t gjendeshin dshmi pr pranin e akullit, por prania e zbuluar e akullit nga spektrometri gama sht shum m e madhe sesa ajo q ne kemi pritur.
Shtresat e akullit n polin jugor (MO)
Rezultatet e instrumenteve t sonds Mars Odyssey dshmuan se sasia me e madhe e shenjave pr pranin e ujit gjendet nn ksuln e polit jugor. Gjithashtu ato dshmuan se sasia e hidrogjenit, e zbuluar n regjionet e ndryshme t Marsit, nuk ishte e shprndar n mnyr t njtrajtshme nn siprfaqe, por koncentrimi m i madh i tij gjendej n shtresat m t thella e m t ftohta t Marsit. Sipas hulumtimeve q bn shkenctart, supozohet se n regjionet ku sht zbuluar sasia m e madhe e hidrogjenit, ai duhet t jet n form akulli, shtresat e t cilit fillojn diku nga 30 cm n polin jugor dhe rreth
173
60 cm n regjionet tjera. Megjithat, thellsia e ktyre shtresave t akullit mbetet ende e paqart: - thon ata ajo mund t jet nj metr, por edhe nj kilometr. Ndrsa, n regjionet ku ka prani m t vogl hidrogjeni, ai shfaqet i lidhur kimikisht me mineralet ekzistuese dhe nuk ka t bj me ujin. Prania e sasive kaq t mdha t ujit n gjendje t ngrir nn siprfaqe t Marsit ishte shum inkurajuese pr shkenctart. Kjo i motivonte ata edhe pr planifikime dhe prgatitjen e misioneve tjera n t ardhmen, e q n bordin e tyre, prve instrumenteve shkencore, do t jen t pranishme edhe qeniet njerzore. Edhe dy misionet e fundit, ai evropian Mars Express dhe ai amerikan Mars Exploration Rover, q u lansuan n qershor-korrik t vitit 2003, pr qllim kryesor kishin hulumtimin dhe zbulimin e ujit n hapsirat e Marsit. Qarkori i sonds s par evropiane pr hulumtimin e Marsit Mars Express, vetm disa dit pas pozicionimit n orbit, drgoi rezultatet e para dhe shum entuziazmuese pr ekipin e ESA-s. Instrumentet me rreze infra t kuqe q gjendeshin n bordin e ksaj sonde, ai i prodhim francez OMEGA dhe ai i prodhimit italian PFS, regjistruan sasi t mdha t ujitakull dhe dioksid karbonit-akull, n polin jugor, mu n at vend ku nj vit Me 18 janar 2004, instrumenti i sonds m hert kishte regjistruar sasi uji n Mars Express, OMEGA regjistron sasi t gjendje t ngrir edhe sonda mdha uji n polin jugor amerikane, Mars Odyssey. Nj muaj m von, n shkurt t vitit 2004, roveri Opportunity, n kraterin e vogl t fushs Meridian Planitia, ku zbarkoi, zbuloi mineralin e Hematitit. Hematiti sht nj oksid hekuri q zakonisht krijohet nga kontakti i hekurit me ujin, e q n Tok konsiderohet si dshmi e rndsishme e pranis s ujit. Matjet nga bordi i sonds Mars Global Surveyor kishin regjistruar prani t madhe t Hematitit n kt regjion, prandaj edhe Opportunity, qllimisht u drgua n kt pjes pr zbulimin e tij. Matjet e mtejme q i bn instrumentet e ktij roveri n disa copza shkmbinjsh dshmonin se kjo siprfaqe, para se t erozohej dhe thahej, dikur kishte qen e lagur, dhe at ndoshta dy her! Platforma poligonale e ktyre shkmbinjve q formohej nga nj rrjet t arash i
174
prngjan llumit t thar n Tok. Kur ne e pam mostrn e ksaj platforme poligonale t ktyre t arave, menjher menduam n nj shfaqje t dyt t ujit, q kishte pasuar shum me von se koha kur kta shkmbinj ishin formuar thot Dr. John Grotzinger, gjeolog n ekipin e roverit, nga Instituti i Massachusettsit. Nj ndr detyrat e roverit ishte edhe zbulimi i dshmive gjeologjike pr periodat nga e kaluara kur n Mars kishte uj, pasi q kso lloj ambientesh t lagura mund t ishin edhe vende t prshtatshme pr jet. Edhe regjistrimet m t reja t spektrometrit PFS nga bordi i sonds Mars Express, q arriti n muajin shtator 2004, tregojn se sasit e avullit dhe t metanit n atmosfern e Marsit jan mjaft t shtresuara e q ln t shpresohet n forma eventuale ekzistuese t jets n kt planet. Rezultatet treguan se sasia e avullit n nj lartsi prej 10-15 km sht e shprndar proporcionalisht, ndrsa n afrsi t toks, avulli sht i koncentruar dy deri n tri her m shum n kto tri regjione t gjera rreth Ekuadorit: Arabia Terra, Elysium Planum dhe ArcadiaMemnonia, sesa n pjest tjera t siprfaqes s Marsit. Kto regjione me koncentrim t theksuar t avullit i kishte regjistruar edhe sonda amerikane Mars Odyssey. Pr ta kuptuar m mir lidhshmrin mes shtresave t akullit nntoksor dhe pranis s avullit e metanit n atmosfern e Marsit, nevojiten edhe shum studime tjera. Megjithat, supozohet se shtresat e prziera t avullit dhe metanit, burimin e kan n shtresat e akullta nntoksore, t provokuara nga aktivitetet gjeotermike q kan ndodhur n brendsi t planetit. Sonda Mars Express, prsri trheq vmendjen e shkenctarve. Fotografit e br nga kamera HRCS n fillim t viti 2005, paraqesin qart shtresa t mdha akulli n nj siprfaqe t regjionit Elysium Planitia, q mendohet t jet liqe akulli. N kt prfundim vijn nj grup shkenctarsh nga Universiteti Open University i Londres t udhhequr nga gjeologu britanez, John Murray. Ky liqe, ka nj siprfaqe prej 800 x 900 km dhe shtrihet: 5 shkall n gjersi veriore dhe 150 shkall n gjatsi lindore t siprfaqes vullkanore t regjionit Elysium Planitia. Fotografit e HRSCs paraqesin strukturn q t prkujton plisri akujsh: pllaka akulli, q kan nj madhsi nga 30 m deri n 30 km, vrehen mbi nj material jostrukturor, dhe bashk me t duken sikurse Shtresa t mdha akulli n regjionin Elysium Planitia po notojn. Vlersohet se
175
thellsia e ktij liqeni duhet t jet rreth 45 metra. Kjo situat sht morfologjikisht identike me aisbergun q noton mbi det. Gjithashtu edhe plisrit e akujve jan t njjta, sikurse ato t Toks. Shkenctart mendojn se n at pjes, nn siprfaqe, gjendet sasi e madhe akulli. Pr at na bind edhe struktura e siprfaqes e cila ka nj dukje shum t rrafsht. Po t mos kishte akull, siprfaqja e saj do t ishte ndryshuar dukshm nga erozioni. Mendohet se kto plisri akujsh jan mbrojtur nga avullimi prmes nj shtrese hiri, e cila sht shprndar mbi kt siprfaqe nga shprthimet e mundshme vullkanike duke e izoluar dhe konservuar at. Duke u bazuar n numrin, shprndarjen dhe madhsit e ndryshme t kratereve, prmes s cilave bhet edhe vlersimi i vjetrsis s siprfaqes s nj planeti, vlersohet s ky liqe akulli, ka mundur t krijohet para 5 milion vjetsh, e q n shkalln gjeologjike paraqet mosh ekstreme t re. Gjeologu gjerman, Ernst Hauber, nga Instituti pr krkime planetare n Berlin-Adelshof, i vlerson kshtu kto matje spektakulare: Nse vrtetohen kto rezultate, ather Marsi gjeologjikisht, sipas prpjestimeve tona, sht edhe sot nj planet aktiv.
Poli jugor n shkurt 2004 (ME)
Poli verior n shkurt 2005 (ME)
Edhe sondat amerikane, Spirit dhe Opportunity, sa m shum q gjurmonin, aq m tepr dshmonin pranin e dikurshme t ujit n kt planet. Shkenctart nga Univeristeti i Corenellit, n dhjetor t vitit 2004, pasi i analizuan t dhnat e sondave amerikane, t cilat tanim kishin 10 muaj q hulumtonin me sukses siprfaqen dhe copza shkmbinjsh, erdhn n prfundim se n Mars dikur ishte i pranishm uji n gjendje t lngt e ndoshta atje kishte edhe jet? Njri nga profesort e ktij universiteti, S. Squyres thot se misioni i sondave tona nuk ishte krkimi i jets mikrobiologjike, por prshtatshmria e kushteve klimatike q, dikur, ndoshta e ka mundsuar at jet. At q e kemi hulumtuar ne, jan shkmbinjt e formsuar nga uji i rrjedhshm, prmes t cilve do t mund ta kuptonim historin, jo pr ta
176
dshmuar pranin e ujit t rrjedhshm n Mars, por pr ti msuar kushtet e dikurshme klimatike q kan mbretruar atje dhe, sht m e rndsishmja, se a jan n gjendje kta shkmbinj t formsuar ta konservojn pr nj koh t gjat dshmin e pranis s jets dikur? Skeptikt, megjithat, mendojn se kushtet klimatike q mbizotrojn sot n planetin Mars e pamundsojn pranin e ujit n gjendje t lngt. Shtypja e ult atmosferike q sht diku rreth 10 mbar, edhe po t ekzistonte ai uj n gjendje t lngt, pavarsisht prej temperaturs, do ta transformonte at drejtprdrejt n gjendje gazi. Vetm tek shtypja normale atmosferike prej 1.013 mbar, n shkalln e temperaturs pre 0 deri n +100C, uji ka formn e lngt. Gjithashtu, edhe temperaturat e ulta me nj mesatare prej -55C, do ta kthenin ujin nga gjendja e lngt n gjendje t ngrir. Duke i studiuar t dhnat e sondave t deritanishme q u lansuan pr n Mars, shkenctart nuk e mohojn se dikur atje ka pasur uj t rrjedhshm, bile ka prej tyre q jan shum t bindur se nj sasi e atij uji ekziston edhe sot, por jo mbi siprfaqe, por diku n brendi t planetit dhe shpresojn se misionet e ardhshme do ta konfirmojn nj gj t till.
Ndryshimet n polin verior t Marsit nga tetori 96 deri n mars 97 (regjistrim i teleskopit Hubble)
Mirpo, edhe pas kaq shum misionesh dhe prpjekjesh, prmes hulumtimeve t ndryshme dhe me aparaturat m moderne, si dhe prmes mjeteve lvizse, si: Sojourner, Spirit dhe Opportunity, pr ta dshmuar pranin e ujit n gjendje t lngt, prgjigje t plot e t sakt n pyetjen: a ka uj n Mars, akoma nuk ka.
177
A KA JET N MARS?
TEORIA E FILLIMIT T JETS
Teoria e Kozmologjis, si model standard pr krijimin e Universit, e pranon teorin e Big Bangut (plasjes s madhe), me t ciln gjithka filloi. Mirpo, nga kjo plasje e madhe, (teoria e s cils burimin e ka nga pena e autorit, Terry Pratchett, i cili shkruan: N fillim ishte hii pastaj ai eksplodoi dhe e vrtetuar nga Teoria e relativitetit t ciln e zbuloi shkenctari i njohur, Albert Einstein) a ishte e mundur q jeta me t gjitha format e saj t krijohej vetm n sistemin ton diellor, prkatsisht n planetin Tok? Dihet mir se n galaktikat e shumta t krijuara nga Big Bangu
178
ekzistojn miliona sisteme diellore me miliarda planet q lvizin rreth tyre, prandaj, si sht e mundur q n kt hapsir t pafund kozmike e t panjohur pr ne, t jemi t vetmet krijesa jetsore? Bota jon, pra Toka, nuk sht e izoluar, por pjes e gjith asaj strukture komplekse ndrplanetare. Jeta e krijuar ktu, me t vrtet u ndikua nga shum faktor, por kta faktor ekzistojn edhe n shum hapsira kozmike, ku vepron e njjta forc dhe i njjti ligj fizik... Megjithat, prgjigje t prera e t qarta rreth ktyre pyetjeve, natyrisht se akoma nuk ka, meq njohurit t cilat i disponon shkenca e sotme pr kozmosin n prgjithsi, jan shum t cekta, ndrsa mundsit pr eksplorimin e tij jan minimale. Por, n t kaluarn, pra n antikitet, kto pyetje ishin t qarta. Popujt e vjetr, pavarsisht se n cilin kontinent jetonin, besonin se n qiellin e yjzuar jetonin: zotrat, engjjt, djajt, dhe n t shumtn e rasteve, edhe shpirtrat e tyre pas vdekjes. Shum nga kto besime jan trashguar deri n ditt e sotme, dhe njerzit edhe sot e ksaj dite, luten me duar t ngritura nga qielli ose n forma tjera, duke iu drejtuar forcave t mbinatyrshme pr t cilat besojn se jan krijues t jets n Tok dhe se gjenden atje lart n qiellin e pafund. N gjithsi ekzistojn edhe shum Diej sikurse yni, t rrethuar nga planett tjer q lvizin rreth tyre, dhe q jan t ngjashm me Tokn ton. Kto fjal i ka thn para 400 e sa vjetsh, Giordano Bruno, sipas t cilit gjithsia ishte e pakufishme. Pr mendimet e tija prparimtare, q n at koh ishin n kundrshtim me dogmat kishtare, ai u dnua nga inkuizicioni me vdekje dhe u dogj pr s gjalli n turr Giordano Bruno drursh, n vitin 1600. Me mundsin e ekzistimit t gjallesave jashttoksore, pr t ciln ishte i bindur dhe u flijua edhe G. Bruno, shkenca filloi shum von t merrej seriozisht, por akoma pa ndonj rezultat konkret. Megjithat, njohurit aktuale shkencore nuk prjashtojn mundsin e jets, n ndonj form tjetr, jasht planetit ton. Pamundsia e njeriut pr hulumtime n sistemet e shumta diellore, e t mos flasim pr hulumtime n galaktikat tjera, kufizohet n planett e sistemit ton diellor. Supozohet se forma t ndryshme primitive t jets mund t ket n disa planet: si n atmosfern e planetit t Veners, n hnn e Saturnit Titanin, n hnn e Jupiterit Europa, e sidomos n planetin e kuq, Marsin. Zbulimet e sasive t ujit t ngrir n kt planet nga sondat e fundit, thelloj edhe m shum bindjen se atje akoma mund t ekzistojn forma t ndryshme jete, duke u bazuar n ligjet themelore t natyrs n Tok, se ku ka uj, ka edhe jet! Supozimet pr pranin e jets n Mars datojn qysh para m se 150 vjetsh, kur astronomi italian, Schiaparelli, zbuloi kanalet e Marsit. Me 1877,
179
kur Schiaparelli publikoi hartn e Marsit, shum shkenctar krijuan mendimin se kanalet jan krijesa artificiale t ndrtuara nga njerzit e atjeshm dhe shfrytzoheshin si sisteme ujitse, prmes t cilave bhej bartja e ujit nga ksulat polare n fushat e thata t siprfaqes s Marsit. Kto teza dshtuan n vitin 1964, kur sonda amerikane Mariner 4 drgoi pr n Tok fotografit e siprfaqes s Marsit, n t cilat nuk vreheshin askund kanalet e tilla.
Harta e kanaleve t Marsit e krijuar nga Schiaparelli mes viteve 1883-84
GJURMT E JETS N GURIN NGA MARSI

20 vjet m von, nj gur i vogl q peshonte m pak se dy kilogram, ndryshoi mendimin e shum shkenctarve dhe hapi horizonte t reja pr hulumtimin e jets n planetin Mars. Ky meteorit, q u zbulua nga Dr. Roberta Score dhe kolegt e tij nga National Science Foundation, m 27 dhjetor t vitit 1984, gjat nj ekspedite shkencore n Antarktik, pr t cilin supozohej se ka rn n Tok para 13 mij vjetsh nga planeti i Marsit, nuk prmbante vetm mikrobe, por edhe nj mesazh t fuqishm: ne nuk jemi t vetmit! Pra, ekziston jet edhe n Mars, ndoshta edhe n planett e sistemeve tjera diellore, larg, shum larg nga galaktika jon Rruga e Qumshtit. Shkenctart ia dhan emrin, ose m mir t thuhet nj numr regjistri si ALH84001, sipas emrtimit t vendit ku u gjet meteoriti Alen Hills, sipas vitit t gjetjes 1984 dhe, pasi ky ishte guri i par i gjetur q i takonte Marsit,
180
iu shtua edhe shifra 001. Sipas shkenctarve, ky meteorit duhej t ishte i vjetr rreth 4 miliard vjet. Supozohet se nga ndonj erupsion i tmerrshm ose nga goditja e ndonj meteoriti gjigant q ka ndodhur para disa miliona vitesh n Mars, ku nj numr i madh gursh sht shkputur nga siprfaqja e Marsit dhe kan lvizur npr gjithsi, sht edhe ky meteorit. Meteoriti, pas rrugtimit t tij npr gjithsi, m n fund, pas disa miliona vitesh, ka rn n Tok. Gjithashtu, supozohet se ky meteorit sht pjes e brendshme e kores s siprfaqes dhe i takon kohs kur Marsi ka qen m i nxeht dhe me i lagsht. Kt e vrteton, n konferencn e par pr shtyp lidhur me kt meteorit, q u mbajt 12 vjet m von, m 17 gusht 1996, edhe shefi i NASA-s, Daniel Goldin. Ai thot se pas formimit t ktij guri, n t arat e tij ka hyr uj dhe ka llurbtuar prbrjen e karbonateve. N formimin e karbonateve kan mundur t jen t kyur edhe Meteoriti ALH84001 organizmat e gjall. U deshn 12 vjet pun pr ta identifikuar saktsin e prejardhjes s ktij meteoriti dhe studiuar prmbajtjen e tij t brendshme. N NASA vrtetojn se brenda karbonateve t ktij guri kan gjetur minerale t lidhura me organizmat mikroskopik, disa molekula organike t ashtuquajtura: hidrokarbur aromatik policiklor (HAP), si dhe disa struktura t rralla njtrajtsore, pak si t gjata, t cilat kan ngjashmri me bakteriet n Tok.
Meteoriti ALH84001 nn thjerrn e mikroskopve elektronik
Kto studime q ishin parapar t botoheshin m 16 gusht 1996, n revistn shkencore Science, u konfirmuan nga vet shefi i NASA-s, D.
181
Goldin, edhe presidenti i athershm, Bill Clinton, q pas disa vitesh do t jet edhe miku m i madh i popullit ton. Clinton shnon disa rreshta t cilt dy jav m von, n konferencn e lartprmendur t shtypit, me 17 gusht 1996, ku u b prezantimi i rezultateve, do t trenasmetohen nga shum mediume: Sot na flet neve guri 84001 pr t gjitha ato miliarda vite dhe miliona kilometra. Ai na flet pr mundsit e jets. Nse kto zbulime vrtetohen, ather padyshim, ky do t jet nj vshtrim i mahnitshm mbi universin q shkenca ka mundur ndonjher ta nxjerr n drit. Megjithse ky zbulim na premton prgjigje n pyetjen ton m t vjetr, ai gjithashtu hap mundsin e pyetjeve t reja, edhe m fundamentale. Ne do t vazhdojm t dgjojm me kujdes se far ka pr t na thn ky gur, pra, si ti vijojm krkimet, si ti prgjigjemi atij. Te kto gjra kemi t bjm me pyetjet q jan t vjetra sa edhe vet njerzimi, por n t njjtn mnyr edhe shum domethnse pr ardhmrin ton. Brthama e hulumtimeve t ktij meteoriti ishte minerali i magnetitit, q sht shum i pranishm edhe n Tok. Ky mineral, q zakonisht krijohet tek proceset inorganike, u zbulua me ndihmn e mikroskopve elektronik n disa shirita skajor n brendi t karbonateve. Bakteriet e magnetitit zakonisht jan t pranishme n vendet ujore dhe nj grup i prcaktuar i tyre, krijojn n qelizat e veta nj zinxhir prej rreth 12 kristaleve t nj madhsie prej 30-120 nanometra. Faktet, se Marsi dikur ka poseduar fush magnetike, q e dshmuan t dhnat e regjistruara nga sonda Mars Global Surveyor, prkojn me at se atje ka pasur edhe bakterie q kan mundur ta krijojn at material magnetik. Gjithashtu, prania e akullit n bashkveprim me atmosfern, q sht mjaft e pasur me dioksid karboni, ka mundur t krijoj predispozita t nevojshme pr zhvillimin e mikrobeve t ngjashme me fosilet e gjetura n gurin ALH84001. Thomas Keprta thot: Ne besojm, sipas hulumtimeve m t reja, se magnetiti n gurin ALH84001 m s miri mund t sqarohet si nj przierje e proceseve biologjike dhe inorganike, q kan qen aktive m hert n Mars. Ndrsa antari tjetr i grupit pr hulumtimin e meteoritit, Simon Clemett, mendon: Hipoteza jon m e mir sht ajo se Marsi i dikurshm ka mundsuar krijimin e bakterieve t cilat kan shum veti t prbashkta me bakteriet e magnetitit t Toks, sidomos me grupin MV-1.
182
Por, lind pyetja: a mund t prballojn mikroorganizmat nj udhtim aq t gjat npr gjithsi? Pr skeptikt kjo sht e pamundur, mirpo eksperimentet shkencore pohojn nj gj t till. Eksperimentet e bra n Qendrn Gjermane t Fluturimeve Kozmike vrtetojn se edhe meteoritt vetm prej disa centimetrash iu ofrojn bakterieve embrionale mbrojtje t mjaftueshme pr ta prballuar nj distanc si ajo mes Marsit dhe Toks. Pr ti hulumtuar veprimet e rrezeve ultraviolete t Diellit, prof. G. Horneck me ekipin e tij nga Instituti pr biologji rrezatuese, eksperimentoi me 50 milion embrione t bakteries Bacillus subtilis. N gjendje t pambrojtur u shkatrruan t gjitha embrionet, mirpo me nj mbrojtje, si: argjil, gur ranor ose me materiale simuluese t siprfaqes s Marsit dhe t formsuara si sfer, mbijetuan rreth 10.000 deri n 100.000 embrione t ksaj bakterie, ndrsa ato t mbrojtura me gur ranor, mbijetuan gati t gjitha. Gjithashtu, nj ekip i prbashkt nga Amerika, Kanada dhe Zelanda e Re, zbuluan n siprfaqen e Antraktikut mikroorganizma q i prballonin thatsis dhe temperaturave ekstreme prej -35C, pra n kushte q jan t ngjashme me ato t Marsit. Shnimet pr kt zbulim, ata i botuan n revistn shkencore, Icarus.
Embrionet e bakteries Bacillus subtilis
Bakteriet e zbuluara n luginat e Antraktikut
Jo vetm n temperaturat ekstreme t ulta, por, mikroorganizmat u zbuluan edhe n temperaturat ekstreme t larta. Mikrobiologu, Derek Lovley, me nj grup biologsh nga Universiteti i Massachusettsit, zbuluan tek nj burim i vjetr vullkanor, n kodrinat e Beverheadit, n shtetin e Idahos n SHBA, nj koloni mikroorganizmash t ashtuquajtura Archaea Organizma, me nj form t panjohur dhe plotsisht tjetr nga sistemet mikrobiologjike t njohura deri ather n Tok. Kta mikroorganizma u zbuluan n nj thellsi ujore prej 200 m dhe mbijetonin pa dritn e Diellit, pa oksigjen dhe pa ndonj substanc organike n ujin e ngroh q kishte nj temperatur prej +60C. Energjin e tyre ata e thithin nga hidrogjeni dhe supozohet se jan krijuar para
183
disa miliona vitesh, duke mbijetuar me sukses n ato rrethana ekstreme. T dhnat t detajuara pr kt zbulim u publikuan m 17 janar t vitit 2002 n revistn Nature.
Mikroorganizmat Archaea t zbuluar n burimet vullkanike t Parkut nacional, Yellowstone
Kto zbulime dshmojn edhe njher bindshm pr aftsin e prshtatshmris s formave t ndryshme t organizmave edhe n kushte dhe rrethana nga m ekstremet, me ka edhe i shtojn shpresat pr ekzistencn e jets edhe jasht planetit ton.
FYTYRA N MARS
N qershor t vitit 1976, sonda amerikane Viking 1 ishte futur n orbitn e Marsit dhe bnte fotografimin e siprfaqes s tij, pr t gjetur vendin e prshtatshm pr aterimin e Zbarkuesit t binjakes Viking 2. N njrn nga kto fotografi, q u bn n regjionin e Cydonias, m 25 korrik 1976, t cilat NASA i lshoi pr publikim, shihet nj peizazh jo i zakonshm! Nj figur e ngjashme me figurn e fytyrs s njeriut n Tok, me von e quajtur The Face on Mars , si dhe nj varg objektesh me forma piramidale q dukeshin sikurse t ishin krijesa artificiale. Kto fotografi sensacionale provokuan reagime nga
184
m t ndryshmet. Disa mendonin se figurat n Mars jan krijesa t banorve t dikurshm t tij, t mbetura si relikte nga e kaluara, kur atje kishte gjallri. T tjert supozonin se kto figura artificiale ishin krijesa t vizitorve nga yjet tjer, t krijuara enkas pr ta trhequr vmendjen e njeriut pr ekzistencn e tyre, kur ky ta zotroj hapsirn kozmike. Kto reagime provokuan edhe iden e autorit t njohur Arthur C. Clarke, i cili bashk me Stanley Kubrick realizuan filmin 2001: A Space Odyssey.
Fytyra n Mars e regjistruar n regjionin e Cydonias, m 25 korrik 1976 nga Qarkori i sonds Viking 1
Pllakati i filmit 2001: A Space Odyssey
Sipas t dhnave zyrtare t NASA-s, ky fenomen u interpretua si nj loj e drit-hijes dhe, po t mos ishin dy ekspert t kompjuterve, inxhinieri i elektroniks, Vincent DiPietro dhe shoku i tij, Gregory Molenaar, ky zbulim sensacional i kohs, ndoshta do t zhytej n harres. Kta dy, duke krkuar n arkivin e biblioteks nacionale pr kozmologji, gjetn edhe fotografin me numr 35A72 t ciln e studiuan me kujdes. T fascinuar nga ngjashmria e ktij shkmbi gjigant, nga planeti i Marsit, me figurn e fytyrs s njeriut t Toks, DiPietro dhe Molenaar iu prveshn puns duke analizuar edhe mijra fotografi t tjera t drguara nga sondat Viking 1 dhe 2. Ata, duke i gjurmuar posarisht ato fotografi, ku shihej territori i Cydonias, zbuluan edhe nj fotografi tjetr, q mbante numrin 70A13, e br 35 dit m von, kur sonda gjat rrotullimeve tjera, fotografoi t njjtin regjionin, por nga nj knd tjetr i drits s Diellit. Kjo fotografi, e cila, edhe pse e br nn rrethana tjera t drits, paraqiste qart figurn e fytyrs s Marsit. Duke shfrytzuar teknikn e lart e t sofistikuar kompjuterike, krijuan nj seri fotografish me rezolucion dhe kontrast shum t lart, t cilat, pr habi t tyre, zbuluan edhe shum detaje karakteristike t fytyrs q kishin
185
simetri dhe harmoni t plot mes tyre, si: dritat e syve, goja me dhmb dhe di q t prkujtonte frizurn ose kask nga koha e faraonve egjiptas. Fytyra, m shum i prngjante njeriut parahistorik ose majmunit, sesa njeriut t sotm, ndrsa frizura prngjante me ato t kohs s faraonve t Egjiptit. Proporcioni i fytyrs s Marsit sht 450 m i lart dhe rreth 1.5 km i gjat, dhe me gjas, sht vendosur qllimisht n kt siprfaqe, me shikim kah qielli, q t mund t trheq vmendjen e secilit q e vzhgon at regjion nga lart.
Fotografia 35A72
Fotografia 70A13
Kta dy hulumtues konsideronin: n qoft se Fytyra n Mars sht ndrtim artificial, ather sht plotsisht normale q n regjionin e njjt t gjenden edhe objekte t tjera. Duke gjurmuar fotografi t tjera t NASA-s, pr habi t tyre, ata zbuluan prreth fytyrs edhe nj sr objektesh me dukje artificiale q e rrethonin at: nj si lloj kshtjelle e vendosur n veri-lindje t qytetit; murana me platform t prsosur spiralore; piramidat tetraedrore n kndet e qytetit si dhe struktura t mdha q t prkujtojn grhalat malore. Richard Hoagland, shkenctar dhe shkrimtar q kishte studiuar astronomin, biologjin dhe fizikn, dikur konsultant n NASA si dhe njri ndr themeluesit dhe udhheqsit e grupit Mars-Mission-Investigation, ishte befasuar nga rezultatet precize t bra nga DiPietro dhe Molenaar. I nxitur nga rezultatet e dy hulumtuesve t lartprmendur, ky vazhdoi edhe vet llogaritjen e regjionit t Cydonias, dhe vendit ku gjendeshin objektet ia dha emrin Sheshi i qytetit. Ai u befasua aq shum nga rezultatet e veta saq shkroi edhe nj libr pr kto monumente t Marsit t titulluar: The Monuments Of Mars. M impresionuesja nga t gjitha ato ishte piramida peskndshe q ndodhej n jug t sheshit, t ciln Hoaglandi e quajti D&M, si nderim pr DiPietron dhe Molenaarin. Maja e piramids tregonte kah fytyra e Marsit, kndi veri-perndimor i saj precizonte qendrn e sheshit, ndrsa kndi lindor precizonte nj kodrin t afrt. Duke br disa analiza gjeometrike shum t kujdesshme t ktij sheshi t qytetit, Hoagland arriti n prfundim se
186
fenomeni i Cydonias, jo vetm q na jep fakte pr nj planifikim intelektual, por edhe na tregon se n kompleksin gjeometrik t tij, si baz sht shfrytzuar matematika e lart, e q na bn me dije se nuk jemi t vetmit n gjithsi. Ai, dhe grupi i tij Mars-Mission-Investigation, erdhn n prfundim se prputhjet matematikore n regjionin e Cydonias, paraqesin gjithashtu edhe nj lloj t ri e radikal t fiziks, plotsisht t panjohur pr ne, e cila shfrytzon nj burim t energjis, t krijuar nga vibrimet dhe lvizjet e trupave t ndryshm qiellor. Ata mendojn, se njohja e plot e ksaj fizike, mund ti revolucionarizoj njohurit ekzistuese shkencore, duke na mundsuar kshtu zgjidhjen e shum enigmave me t cilat po prballet rasa njerzore. Me kto mendime, Hoglandi trhoqi vmendjen e shum shkenctarve eminent, t cilt iu bashkngjitn ides s tij.
Analizat gjeometrike t bra nga Richard Hoagland
Roland Horn, sheh n kto krijesa trashgimin e Atlantisit legjendar, q sipas filozofit grek, Platonit, ishte prmbytur nga nj vrshim i madh, dhe mendon se atje lart mund t gjenden dshmit pr zgjidhjen e kulturs s Atlantisit mitik. Austriaku, Walter Hain, shkon edhe nj hap m larg. Ai mendon se Fytyra n Mars dhe portreti i projektuar n mbulesn e
187
Turinerit (me t ciln supozohet se ka qen i mbuluar Jezu Krishti pas gozhdimit) jan identik dhe figura e zbuluar n Mars paraqet portretin e Krishtit. Ndrsa Rainer Lorenz beson n nj lidhshmri mes piramidave t Marsit dhe atyre t Toks q gjenden n Egjipt. Ai beson se piramidat e Toks jan ndrtes e inteligjencs jashttoksore, pikrisht e qenieve nga Marsi, t cilat para shum kohsh kishin vizituar Tokn dhe njohurit e tyre i kishin fshehur n piramidn e Keopsit. N vitin 1992, gjat nj ligjrimi n selin e Kombeve t Bashkuara, Hoaglandi shfrytzoi rastin q ta sulmoj vendimin e NASA-s pr refuzimin q prap t fotografohet siprfaqja e Cydonias nprmjet sonds Mars Observer, e cila duhej t lansohej kah fundi i atij viti. Kjo sond ishte e pajisur me instrumente shum m t fuqishme se ato t sondave Viking 1 dhe 2, dhe kshtu Richard Hoagland n nj emision do t zgjidhte njher e prgjithmon fenomenin e Cydonias. sht ironike, por t CNN-it misioni i sonds Mars Observer dshtoi gjat hyrjes n orbitn e Marsit. Edhe astronomi i njohur amerikan C. Sagan, i cili Fytyrn n Mars n fillim e kishte interpretuar si loj e hijes dhe drits, krkoi n dhjetor t vitit 1996, pak para vdekjes, q nj mision i ardhshm ta hulumtoj mu kt regjion t Cydonias dhe ta zbardh fenomenin e ksaj fytyre mistike. Kur jemi te sonda Mars Observer po prmendim edhe paraqitjen e astrofizikanit amerikan, prof. B. Fren, i cili thot se posedon fotografin e nj monstrumi, t ciln e ka emetuar sonda Mars Observer. Kt fotografi e ka publikuar edhe revista News. sht pritur q dikush nga agjencia NASA t reagoj e t thot di pr kt, por deri tek kjo nuk erdhi! Nj gj t till e ka krkuar Fotografia e monstrumit e botuar edhe vet profesori, por ka hasur n murin e n revistn News heshtjes. Ajo q sht supozuar u tregua e vrtet! Fotografin e lartprmendur, t publikuar n revistn News e kishte emetuar sonda Mars Observer, dhe at n mnyr imediate, para se t humbte dhe ta ndrpriste kontaktin me Tokn. Ekzistojn supozime se sonda sht ndeshur me nj qenie gjigante, t ciln ka arritur ta fiksoj, dhe fotografit ti drgoj n Tok. Kjo ka ndodhur
188
me 11 gusht 1993, disa dit para se ajo t arrinte n cak. N fotografin e prmendur sht fotografuar nj gjalles jo e zakonshme, t ciln n Tok e kan quajtur Peshku kozmik. Edhe pse ka hipoteza se kjo fotografi mund t jet mashtrim optik ose mashtrim fotografik i prof. Frenit, heshtja e NASA-s u hap rrug manipulimeve t mundshme. Edhe mossuksesi i sonds ruse, Phobos 2, sht i mbuluar me kontraversa t ndryshme. N nj nga fotografit e fundit, t cilat kan arritur pak para zhdukjes s ksaj sonde, shihet nj hije me form eliptike mbi siprfaqen e Marsit q supozohej se kishte nj gjatsi prej 25-27 km. Madhsi e hijes, pozita, forma simetrike dhe lvizjet e saj, prjashtojn mundsin q hija t jet projektim i vet sonds Phobos 2 ose projektim i Regjistrim i br nga satelitve t Marsit Phobosit dhe Deimosit. A mund t sonda Phobos 2 ishte kjo hije, q ishte edhe tem bisede mes Gorbachovit dhe Bushit (senior) n dhjetor t vitit 1989, n takimin e Malts, dshmi e kontaktit t sonds me forma tjera inteligjente t jets, t panjohura pr njerzimin, para se t zhdukej prgjithmon?!... Me lansimin e sonds Mars Global Surveyor, q arriti n Mars kah fundi i vitit 1997, supozimet e lartprmendura filluan ta humbin kuptimin. Fotografit precize dhe me nj rezolucion shum t lart, t bra n regjionin e Cydonias, ku ndodhej figura, dshmojn se Fytyra n Mars nuk ishte asgj tjetr vetm loj e drit-hijes, e cila nga ana e majt, e vshtruar nga lart, krijonte iluzionin e fytyrs s njeriut. Sipas skeptikve t mparshm, ishte nna natyr, ajo q kishte krijuar formacione me dukje t tilla, e jo jashttoksort, Marsiant ose Atlantt.
Fotografi t Fytyrs n Mars t regjistruara nga sonda MGS
N prill t vitit 1998, sonda Mars Global Surveyor fluturoi prsri mbi regjionin e Cydonias. Kt her caku ishte qendra e Sheshit t qytetit. N fotografit e rezolucionit shum t mir nuk shihej askund asnj rrug, asnj ndrtim, asgj e jashtzakonshme. Formacionet, q mendohej se ishin krijesa
189
artificiale, dukej se ishte krijesa natyrore t formuara prmes errave dhe erozionit. Edhe fotografit e fundit q i bri sonda Mars Global Surveyor n kt regjion, n prill t vitin 2001, gjat misionit t zgjatur, me gjith rezolucionin e lart, nuk e zgjidhn plotsisht kt enigm. Megjithse, pr shumicn e ekspertve t NASA-s kjo ishte shtje e mbyllur. Pr ta, strukturat e krijuara n regjionin e Cydonias jan formacione absolutisht natyrore dhe kurrfar ndrtimesh artificiale t krijuara nga jashttoksort. Mirpo, n ann tjetr, ata edhe zyrtarisht konfirmojn hulumtimin e gjurmve t inteligjencs jashttoksore.
Fotografi e br nga sonda MGS, prill 2001
Rikonstruktimi artistik i Fytyrs n Mars
Shkenctart, adhurues t teoris s qenieve jashttoksore, nuk pajtoheshin me t dhnat zyrtare t NASA-s. Mark Carlotto, pas hulumtimit t fotografive t sonds Mars Global Surveyor, me gjith rezolucionin e lart t tyre, nuk prjashton mundsin e krijimit artificial t formacioneve n at regjion, e sidomos Fytyrs n Mars. Shkenctart mendojn se objektet n regjionin e Cydonias jan ndrtime t lashta e, natyrisht, erozioni gjat viteve ka ln gjurmt e tij, duke i dmtuar mjaft ato. Fotografimi i fytyrs nga afr, q u b nga sonda Mars Global Surveyor, nuk e zgjidh enigmn e saj, pasi dimensioni i saj sht mjaft i madh, q kap nj gjatsi prej rreth 1. 5 km, dhe i jep kuptim skulpturs vetm kur t shikohet nga nj lartsi e mjaftueshme, q l t kuptohet se ajo sht krijuar si mesazh pr vizitort e jashtm. Me gjith ndryshimet klimatike q pasuan gjat historis s Marsit, kto objekte i rezistuan erozionit duke ruajtur simetrin e tyre deri n ditt tona, e sidomos piramida D&M. Kjo piramid peskndore, q u studiua edhe nga specialisti hartografik n Ministrin e Mbrojtjes, Erol Torun, kap nj siprfaqe prej rreth 1000 x 1500 m, ka nj lartsi prej rreth 1000 m, dhe ruan edhe sot e ksaj dite nj simetri prej 99% rreth boshtit t saj. Sipas matjeve q ai bri, gjatsia dhe diagonalja e ktyre kndeve qndrojn 1:1.6 n raport mes veti, e q sipas msimeve t famshme t Leonardo DaVincit, q ka br n vizatimet proporcionale t trupit t njeriut, kjo paraqet: Prerjen e art.
190
Piramida D&M
Llogaritje gjeometrike t piramids D&M
Prerja e art
Edhe pas gjith ktyre debateve, diskutimeve, supozimeve, hipotezave shkencore, laike ose sharlatane, misteri i regjionit t Cydonias mbetet akoma tem e nxeht dhe aktuale, jo vetm n kornizat e shkencs s astronomis, por edhe n opinionin e gjer. Zgjidhja e plot e ktij fenomeni si dhe shum fenomeneve t tjera q fsheh planeti i kuq - Marsi, shpresohet se do t bhen, vetm ather kur kmba e njeriut ta shkel siprfaqen e tij. T mos harrojm t cekim ktu edhe misionin e 9 sondave Ranger, q u lansuan nga viti 1961 (Ranger 1) e deri n vitin 1965 (Ranger 9), pr zbulime n Hn. Sondat e ktij misioni, bn mbi 17.000 fotografi t siprfaqes s Hns (300-500 i jan ekspozuar opinionit) por, n momentin kur njeriu pr her t par shkeli mbi t, vetm ather e kuptoi se pr at trup qiellor nuk di gati asgj!
Sonda Mars Global Surveyor drgoi n Tok shum fotografi dhe at me nj rezolucion shum t lart, q mundsonin dukje shum t mir t siprfaqes s Marsit. Nj ndr ato fotografi sht edhe ajo ku shihen disa struktura misterioze, e q u emrua si Inca City, bazuar n strukturat e ngjashme me ato t Inkve n Tok. Supozohet se te Qyteti i Inkve kemi t bjm me nj krater, i cili gjat miliona vitesh, s pari ishte mbuluar nga sedimentet e pastaj, prmes erozionit, ishte zbuluar pjesrisht. Shkenctart mendojn se kto fotografi, n t vrtet nuk e zgjidhin kt enigm, por tregojn se edhe ky regjion i pazakonshm, si shum t tjer, mund t kuptohet vetm n kontekstin e prgjithshm mbi Marsin.
191
Fotografi tjetr, mjaft interesante, sht edhe ajo q u regjistrua nga kamerat e sonds Mars Global Surveyor, m 26 nntor 1999. Kjo fotografi u publikua m 14 shkurt t vitit 2000, si lidhshmri me ditn e t dashuruarve Shn Valentinin, pasi pjesa q shihej n t kishte formn e zemrs.
OPTIMIZM REAL APO TEORI BIZARE

Nj gj nuk duhet harruar. Kmba e njeriut akoma nuk ka shkelur siprfaqen e Marsit. Nga prvoja me satelitin e Toks Hnn, e dim se, n momentin kur njeriu preki siprfaqen e saj, vetm ather kuptoi se pr at trup qiellor nuk paska ditur gati asgj. Prandaj, edhe t gjitha dshmit, hipotezat ose supozimet rreth jets n Mars jan vetm si rezultat i regjistrimeve t bra nga sondat e ndryshme. Asnj eksperimentim n kt drejtim dhe as matje e asnj strukture, nuk sht br drejtprdrejt nga faktori njeri. Prvojat nga shembujt e ndryshm matematikor na kan dshmuar se vetm disa milimetra devijim n projektim, mund ta deformojn gjith konstruksionin, q n praktik do thot: pasoja fatale pr objektin. Eksperimentet e bra nga aparaturat e sondave t ndryshme i kan ofruar njeriut mjaft njohuri t reja pr planetin ton fqinj, Marsin. Megjithat, faktort e shumt, si: ai mendor, fizik, teknik, hapsinor, e sidomos largsia disa qindra milion km, pamundson pr momentin hulumtimin e plot t tij dhe zgjidhjen e enigmave t shumta q mbizotrojn pr t, q nga e kaluara e largt e deri n ditt tona. Qeverit e shteteve t ndryshme, sidomos ajo amerikane dhe ato evropiane, po investojn gjithnj e m shum n lmin e kozmologjis, duke i motivuar shkenctart pr hulumtime t mtejme dhe zbulime t reja. Shkenctart jan optimist se hulumtimet m t thella, do ta pasurojn edhe m shkencn e kozmologjis dhe do t na mundsojn, jo vetm njohje m t mir t vetvetes, por edhe t rrethit ku sht i pozicionuar planeti dhe sistemi yn diellor. Sipas t dhnave shkencore, t cilat bazohen n ligjet vepruese t fiziks dhe kimis, e q jan t njjta n gjith hapsirn interplanetare, sht absurd t mendohet se ne jemi t vetmet gjallesa n kt pafundsi. Prandaj, sa m thell q futet shkenca n kto fusha shum pak t njohura, aq m shum zgjerohen edhe spekulimet rreth tyre. do hap i br n kt drejtim,
192
parashtron nj pyetje m shum, prej s cils lindin dhjetra prgjigje, qoft reale qoft iluzore. Rasti m konkret sht ai i ekzistimit t ujit n planetin Mars. Si e kemi cekur edhe m lart, n munges t shum faktorve, shumica e hulumtimeve, jo vetm n planetin Mars, por prgjithsisht n kt drejtim, bazohen vetm n llogaritje, teori, supozime ose fantazi, dhe natyrisht q provokojn efekte kontraverse. Edhe pse Marsi, pas Veners, sht planeti m i afrt yni, me gjith investimet e shumta kohore e materiale, eksplorimi i tij nga njeriu mbetet akoma shum i cekt, e t mos flasim pr planett tjer ose pr galaktikat e ndryshme n gjithsin e pafund, q pr mendjen njerzore, edhe sot e ksaj dite mbeten vetm prfytyrime perceptive, pr t mos thn imagjinat fiktive. Dhe natyrisht, n rrethana t tilla vshtir mund t bhet trheqja e paraleles reale. Prandaj, edhe pyetja se a ka jet n Mars q pr disa sht optimizm real, ndrsa pr t tjert, vetm nj teori bizare, duket se do t mbetet gjat pa prgjigje faktike.
193
DY SATELITT E MARSIT
Matematikani gjerman, Johannes Kepler (1571-1630), pas zbulimit t Hnave t Jupiterit, besonte n ekzistimin e Hnave edhe n planetin Mars. Ai u nis nga ajo, se sistemi yn planetar, gjat krijimit t tij, kishte harmoni numerike. Vrojtimet, n at koh, tregonin se Venera nuk kishte asnj Hn, Toka nj dhe Jupiteri katr. Pra, sipas Keplerit planeti Mars, pasi radhitet pas Toks, n harmoni numerike duhet ti ket dy Hna. Megjithse, teleskopt e par nuk mundsonin dukjen e ktyre dy satelitve t Marsit, n veprn e tij t shkruar m 1726, Udhtimet e Guliverit, shkrimtari Jonathan Swift, me saktsi i prshkroi kta dy satelit t Marsit. Vrojtimet e para t suksesshme t ktyre dy satelitve, i bri astronomi amerikan Asaph Hall n vitin 1877. Ai, vrejti dy objekte q reflektonin drit t dobt dhe q i silleshin Marsit brenda disa orve. Pr vrojtimin e ktyre objekteve, ai prdori nj teleskop t modelit m t ri me pasqyra q ndodhej n observatorin Marnie t Washingtonit. Ktyre dy objekteve, Hall iu dha emra nga mitologjia e lasht greke: njrit Phobos, q do t thot frik dhe tjetrit Deimos, q do t thot tmerr. N mitologjin e lasht greke me kta emra Asaph Hall njiheshin dy kuajt e Zotit t lufts Ares, q trhiqnin karrocn e tij luftarake. Ishte sonda amerikane Mariner 7, q n vitin 1969, pr her t par bri fotografin e njrit nga satelitt t Marsit, Phobosit. Edhe pse n pika t trasha, u konstatua madhsia e tij prej 22.8 x 17.6 km. Fotografit e para t t dy satelitve t Marsit u bn n vitin 1972, nga sonda Mariner 9, regjistrimet e s cils, gjithashtu, pr her t par bn edhe prcaktimi e sakt t madhsis s tyre. N vitin 1976, fotografi m t detajuara bn edhe sondat binjake, po ashtu amerikane, Viking 1 dhe 2, pastaj,
194
ne vitin 1988, sonda ruse Phobos 2, n vitin 1998, prap sonda amerikane Mars Global Surveyor dhe e fundit, sonda evropiane Mars Express.
Regjistrimi i par i Phobosit nga sonda Mariner 7 n vitin 1969
Regjistrimi i Phobosit nga sonda Mariner 9 n vitin 1972
Regjistrimi i par i Deimosit nga sonda Mariner 9 n vitin 1972
sht shum vshtir q kta dy satelit t vrojtohen prmes teleskopve nga Toka pr dy arsye: pr shkak t dimensioneve t vogla dhe pr shkak t afrsis s madhe q kan me Marsin. Pasi q Marsi, sht shum m i madh dhe shum m i ndritshm, n krahasim me satelitt e tij, vshtirson dukjen e tyre n afrsi t tij. Kta satelit, edhe pse kan shkall t vogl t ndritshmris, sipas disa shkenctarve, drita e tyre sht e bardh e jo e kuqe si e Marsit. Gravitacioni i tyre sht shum i vogl. Aq i vogl, saq nuk mjafton as pr ta paraqitur formn e tyre si trajt sferike. Phobosi, q sht edhe sateliti m i madh, ka nj diametr mesatar prej 20 km dhe i sillet Marsit mbi dy her brenda nj dite. Edhe ky, sikurse edhe Deimosi, nuk ka ndonj struktur t formsuar dhe konsiderohet si sateliti m i that n gjith sistemin ton diellor. Pjesa m e madhe e siprfaqes s tij sht e mbuluar nga krateret dhe pjesrisht nga hullit e ndryshme. Krateri m i madh, dhe njkohsisht edhe pjesa q m s shumti bie n sy, sht Stickney,
Phobosi i fotografuar nga sonda Mars Express m 15 nntor 2004 195
Krateri i madh prej disa kilometrash Stickney (regjistrim i sonds MGS)
me nj diametr prej 10 km. Ky satelit, sikurse satelitt artificial t Toks, shfaqet n perndim dhe zhduket n lindje. Nj vrojtues nga Marsi do ta shihte shfaqjen e tij n do 10 or. Phobosi gjendet m afr bazs s vet, se secili satelit tjetr n sistemin ton diellor m pak se 6000 km mbi siprfaqe t Marsit. Kjo afrsi e bn at t pavrojtueshm nga do pik e siprfaqes s Marsit. Ky satelit, mendohet se i afrohet Marsit me nj kuot prej 1.8 m pr 100 vjet, q do t thot, sipas llogaritjeve, pas rreth 50 milion vjetsh do t prplaset mbi siprfaqen e tij. Deimosi ka madhsi prgjysm m t vogl se Phobosi. Diametri mesatar i tij sht rreth 10 km dhe po u vrojtua nga Marsi, m shum do ti ngjaj nj Ylli sesa nj Hne. Orbita qarkulluese e tij rreth Marsit sht shum m e madhe se e Phobosit. Ai qndron mbi siprfaqe t Marsit n nj lartsi prej 23.500 km dhe gjith rrotullimin rreth tij e kalon pr 30 or e 15 minuta, pra pak m tepr sesa zgjat nj dit e Marsit. Pr kt arsye ai Deimosi i fotografuar nga Qarkori i sonds Viking 2 n vitin 1977 shfaqet n lindje dhe zhduket n perndim. Edhe ky satelit sht mjaft i goditur nga krateret, por pr shkak t shtresave t pluhurit q e mbulojn siprfaqen e tij, dhe vende-vende, supozohet se ato mund t ken trashsin deri n 100 metra, struktura e tij paraqitet m e formsuar se e Phobosit. T dhnat
Madhsia Largsia nga Marsi Koha e rrotullimit Temperaturat Dendsia mesatar
Phobosi
26.8 x 22 x 18.4 km 9.378 km 7 h 39 m 14 s -110 deri -5C 2,20 g/cm
Deimosi
15 x 12.2 x 10.4 km 23.459 km 30 h 14 m 24 s -110 deri -5C 1,70 g/cm
Shum Astronom, duke u bazuar n prbrjen e siprfaqes dhe madhsin e tyre, mendojn se t dy kta satelit, dikur ishin Asteroide t cilat duke kaluar shum pran Marsit, jan trhequr nga graviteti i tij dhe jan pozicionuar n nj orbit t caktuar. Ka shkenctar q e kundrshtojn kt teori dhe mendojn se kta satelit jan krijuar n t njjtn koh kur sht krijuar edhe Marsi. Mirpo ka edhe shkenctar t tjer q kta dy satelit i marrin si fakt binds pr ekzistimin e jets n Mars. Ata Supozojn se kta
196
satelit jan t prodhimit artificial. Supozimet e tyre ata i bazojn n lvizjet e tyre jostabile rreth Marsit, e sidomos ato t phobosit, q t bn t dyshosh se ai sht shum i leht dhe se hapsira e brendshme e tij sht bosh, sikurse ti ishte nxjerr prbrja. Ata hedhin posht edhe teorin se ky satelit, pr shkak se i afrohet gradualisht Marsit pr rreth 2 metra brenda 100 vjetsh, pas 50 milion vjetsh, do t prplaset mbi siprfaqen e tij. Duke u bazuar n vjetrsin e Marsit, q llogaritet se sht krijuar para m se 4500 milion vjetsh, do t ishte nj rastsi e pazakonshme q Phobosi t kishte mbijetuar kaq gjat, derisa u zbulua nga njerzit e Toks, pa u prplasur me Marsin.
Ilustrim artistik i dy satelitve t Marsit
Orbita qarkulluese e dy satelitve t Marsit
Edhe pse kto dy objekte kan dimensione impozante pr t qen satelit artificial, shkenctart thon se prodhimi i tyre nuk paraqet problem t pazgjidhur pr qeniet inteligjente. Para s gjithash, kur dihet se gjendja pa gravitet q mbretron n hapsir, mnjanon t gjith kufijt e instaluar n dimensionet kozmike. Pra, nj pesh e till (disa milion tonelata) nuk duhet t na shqetsoj. Njerzit qysh para disa mijra vitesh kan arritur t ndrtojn Piramidn e Keopsit q peshon disa milion tonelata, dhe at, sipas historis, me mjete primitive, e mos t flasim pr teknologjin q disponojm sot. sht shum logjike, nse shkenca vazhdon me kt trend, q pas disa qindra vitesh, satelit me nj madhsi t till do t sillen edhe rreth Toks. Gjithashtu dihet se asteroidet, t cilat shpesh jan me dhjetra her m t mdha se satelitt e Marsit, kan forma shum t rregullta, sepse sht fjala pr grumbuj t mbeturinave shkmbore, ndrsa, kta dy, supozohet se jan monolit, q sht edhe nj argument serioz n favor t tezs pr prejardhjen e tyre artificiale. Mirpo, t gjitha kto teza, mbesin edhe sot e ksaj dite, vetm n suazat e mendimeve dhe supozimeve, pa ndonj argument konkret. Dhe vetm ather, kur t bhet ekzaminimi i drejtprdrejt i shkmbinjve t ktyre dy
197
satelitve t Marsit, q planifikohet t ndodh n 20 vjett e ardhshme, do t mund t dshmohet m saktsisht mbi prejardhjen e tyre.
Pamja e Phobosit nga kndvshtrime t ndryshme
Pamja e Deimosit nga kndvshtrime t ndryshme
198
MARSI N SHNJESTR
EKSPEDITAT NJERZORE N MARS
Me 14 janar t vitit 2004, presidenti i SHBA-s George W. Bush, gjat nj fjalimi q mbajti para autoriteteve t NASA-s, shpalosi nj plan t ri pr pushtimin e kozmosit. Si pik qendrore n kt plan ishte parapar ndrtimi i nj stacioni t prhershm me ekuipazh n Hn, i cili do t prdorej edhe si baz startuese pr fluturime tjera kozmike, e sidomos pr fluturimin e misionit me njerz drejt Marsit, q planifikohet t zhvillohen brenda 20 vjetve t ardhshme. Nj ide t till e kishte parashtruar n fjalimin e tij edhe George Bushi (senior), president i dikurshm dhe babai i Bushit t ri, presidentit t tashm t SHBA-s, n 20 vjetorin e zbarkimit t njeriut t par n Hn, n vitin 1989. Mirpo, pr shkak t kostos shum t lart (500 miliard dollar), ky G. Bush - senior G. Bush junior projekt u refuzua nga kongresi dhe mbeti n harres. Mirpo, gjasat e Bushit t ri, pr realizimin e planit t parashtruar jan m t favorizuara dhe m reale thot drejtori i Institutit pr politik kozmike dhe kshilltari shumvjear i NASA-s, John Logsdon. Tani ne kemi nj kongres t dominuar dhe kontrolluar nga republikant, udhheqsit e t cilit, qe nj vit jan n krkim t nj vizioni t ri. Bushi junior, u shmanget shifrave rreth kostos s projektit t tij, e cila nuk do t jet hi m e vogl se shuma e krkuar nga i ati. 500 miliard dollar jan, me t vrtet sasi e madhe parash, por kur kto t ndahen n 30 vjet, nuk paraqet m ndonj shum bizare mendon edhe kritiku i ktij projekti, John Pike. N krahasim me miliardat q jan duke u derdhur kot n luftn kundr Irakut, misioni i Marsit duket t jet krejt i lir, komenton me sarkazm revista amerikan Christian Science Monitor.
199
Por, vizionet pr pushtimin e kozmosit nuk jan vetm ide t presidentve t SHBAs. Ato u prshkruan edhe n shum vepra shkencore e fantastike t autorve t ndryshm. Nj projekt t till e publikoi qysh n vitin 1952 eksperti i njohur i raketave, gjermani Wernher von Braun. Kt projekt, ai e kishte br n vitin 1948, pra, gati 10 vjet para se t lansohej sateliti i par hapsinor me raketn e tipit Sputnik 1. Wernheri, si hap t par kishte parapar krijimin e nj stacioni hapsinor n orbitn e Toks. Hapi tjetr, sipas tij, do t ishte drgimi i misioneve me njerz, s pari n Hn, e pastaj n planetin Wernher von Braun fqinj Marsin. T gjitha kt koncepte, ai i kishte paraqitur n mnyr shum t detajuara, duke filluar nga konstrukti raketor, ekuipazhi, fluturimi, aterimi si dhe kthimi i srishm n Tok. Startimi i anijeve kozmike pr Mars do t duhej t bhej nga lartsia prej 1.730 km t orbits s Toks. Pastaj ato duhet t pozicionohen n nj trajektore eliptike dhe, pas 260 dit udhtimi, t arrijn n Mars. 12 astronaut, me dy anije kozmike do t duhej t fluturonin pr n Mars, 9 nga t cilt do t zbarkonin n siprfaqen e tij. Secila anije do t duhej t peshonte rreth 1.700 tonelata dhe do t duhej t ishte e pajisur me 12 mekanizma ndezs. Pr aterim n siprfaqen e Marsit astronautt do ta prdornin nj fluturake me fluturim t lir, pasi atmosfera, edhe pse e pakt e Marsit, mundson shfrytzimin e sistemit aerodinamik. Mirpo, problem kryesor n kt koncept paraqiste drgimi i pjesve pr kto dy anije kozmike dhe montimi i tyre n nj lartsi prej 1.730 km. Wernher, pr kt kishte parapar ndrtimin e nj rakete transportuese trishtresore me kapacitet ngarkues prej 10 tonelatash. Varianti tjetr i ksaj rakete, q ishte parapar edhe pr ekuipazh, kishte edhe nj shtes nj fluturake n maj, e cila do t mundsonte rikthimin n Tok. Pr drgimin e t gjitha pajisjeve pr t dyja anijet kozmike, ai kishte parapar rreth 400 fluturime t tilla raketore. Koha e prgjithshme e transportit prmes t ashtuquajturit lift hapsinor, me nga dy fluturime n dit, ishte parapar t zgjas rreth 7 muaj. Pas qndrimit prej 448 ditsh n Mars, sa e kishte parapar Wernheri, astronautt, me anijen e tyre kozmike, duke u pozicionuar prsri n nj trajektore eliptike, do t ktheheshin n Tok. I gjith misioni, sipas llogarive t tij, do t duhej t zhvillohej brenda 3 vjetve.
200
Modeli i rakets transportuese dhe asaj me ekuipazh pr n Mars sipas Braunit
Modeli i fluturakes pr n Hn i quajtur Moonship sipas Braunit
Prkrahs i ideve pr fluturime intreplantare ishte edhe shkenctari dhe bashkpuntori i NASA-s, Carl Sagan. N shum punime t veta ai flet, si pr fantazin ashtu edhe pr nevojn e hulumtimit t gjithsis. Nse ne jemi n gjendje q ta lshojm planetin ton dhe ta hulumtojm nj bot tjetr, do ta kishim fatin e jashtzakonshm q ta prjetojm momentin e par t nj historie t vjetr disamilionshe, shkruan ai. Marsi, sipas tij, na mundson shansin pr zgjerimin e kornizave t bots son, pasi q ai prbn kufirin tjetr pasues drejt hapsirs s pafund gjithsis. N vitin 1990, Dr. Robert Zubrin, President i shoqats Internationalen Mars Society e parashtroi iden dhe projektin e tij t quajtur Mars Direct-Project, q u cilsua si gjenial. Gjat studimeve t gjata pr mundsin e zbarkimit t njeriut n Mars, ai erdhi n prfundim se nj mision i till do t
201
ishte i realizueshm vetm ather kur t reduktohet n mnyr drastike kostoja e transportimit. T gjitha konceptet e deritanishme pr fluturime kozmike me ekuipazh, pr shkak t madhsis dhe peshs s rnd t tyre, krkonin shpenzime t paprballueshme financiare, pasi ato, s pari duhej t barteshin n orbit, e tek pastaj t niseshin drejt gjithsis. Zubrini, n iden e tij, parashihte q lnda djegse pr rikthim n Tok t krijohej atje n Mars, duke e shfrytzuar atmosfern e pranishme n siprfaqen e tij. Ai supozon se me ndihmn e hidrogjenit, prmes nj reaksioni kimik n lidhje me dioksid karbonin e shumt t pranishm n Mars, do t mund t prfitohej metani dhe uji, e prmes tyre edhe karburanti. N baz t llogarive q bri, Zubrini mendonte se ishte e mundur q me ndihmn e vetm nj raketabartseje, si ajo e tipit Saturn V q drgoi n Hn ekuipazhin e par njerzor, t drgohej n gjithsi nj anije kozmike e ndrtuar komplet n Tok. Nj koleg i tij, David Baker, krijoi n baz t projektit t rakets Space Shuttle nj koncept t ri raketor q mundsonte kapacitet barts prej 130 tonelatash. Ksaj raketabartse, q ishte e mjaftueshme pr planet e Zubrinit, iu dha emri Ares. Zubrini, n projektin e tij Mars Direct-Project, parashikonte drgimin e tri raketabartseve Ares. Raketa e par Ares 1 do t poziciononte nj anije rikthyese t quajtur ERV (Earth Return Vehicle), por pa ekuipazh njerzor n nj trajektore transferuese eliptike, prmes s cils, brenda 6 muajsh, ajo do t arrinte n Mars. Me ERV 1 do t zbarkonin n siprfaqe t Marsit: nj fabrik e vogl kimike, nj reaktor brthamor, gjithashtu i vogl, dhe 6 tonelata hidrogjen. Ky reaktor do ta furnizonte fabrikn kimike me energji elektrike, e cila, me ndihmn e hidrogjenit, do t fillonte t prodhoj metan dhe uj. Nga 6 tonelatat e hidrogjenit, brenda 6 muajsh, do t krijohej nj sasi e prbashkt prej 108 tonelatave metan dhe oksigjen, q do t ishin t mjaftueshme pr ta kthyer ERV 1 prsri n Tok. Dy vjet m von (nse fluturimi i par do t ishte i suksesshm, do t startonte raketa e dyt, Ares 2, duke drguar pr n Mars nj ERV tjetr, gjithashtu pa ekuipazh. Disa jav m von do t startonte edhe raketabartsja e tret Ares 3, n anijen e s cils do t gjendej ekipi prej 4 astronautve, q Zubrin e quajti Crew, dhe njsia e tyre banuese e quajtur Habitat. Ky model cilindrik dykatsh, n t cilin do t gjendej edhe nj rover i Marsit, do tu mundsonte astronautve hapsir t mjaftueshme pr banim dhe pun shkencore. Pas gjasht muajsh fluturimi, edhe ERV 3 do t arrinte n Mars, dhe do t duhej t ateronte, mundsisht pran ERV 1. Ndryshe nga projektet tjera, Zubrin n projektin e vet kishte parapar q t gjith astronautt t zbrisnin n siprfaqen e Marsit. Anija e dyt, edhe pse kishte startuar disa jav m par, ajo qllimisht ishte vendosur n nj shteg m t gjat fluturues, pr t arritur n Mars pak m von. Ky planifikim ishte br qllimisht, q n rast nevoje, nse
202
ERV 3 e gabon cakun dhe ateron mbi 1000 km m larg se ERV 1, ather edhe ERV 2, t ateroj pran saj. Nse astronautt, gjat aterimit, e gabojn cakun e ERV 1 pr m pak se 1000 km, ather, ata, me ndihmn e roverit, do t mund t shkonin pa problem atje. Nse gjithka do t shkonte si ishte parapar, ERV 2, pas zbarkimit, sikurse edhe ERV 1, do t duhej t fillonte me prodhimin e metanit dhe oksigjenit pr ekuipazhin e dyt. Pas nj qndrimi 500 ditsh, prmes ERV 1, ekuipazhi prej 4 astronautve, do t kthehej prsri n Tok. Duke llogaritur edhe kthimin, i cili do t duhej t zgjas rreth 6 muaj, astronautt e par do ti kalonin n hapsir, gjithsej 860 dit. Projekti i Dr. Robert Zubrinit - Mars Direct-Project
Raketabartsja Ares
ERV 1 (Earth Return Vehicle)
ERV 2 203
ERV 3
Zbarkimi prmes parashuts
Moduli i zbarkuar Habitat
Eksplorimi i Marsit
Moduli Habitat 204
Dr. R. Zubrin dhe F. Schubert para modulit Habitat
Me aplikimin e programit Discovery, m 1993, NASA arriti ti reduktoj n mnyr drastike shpenzimet pr hulumtimin e kozmosit. Dhe, pas suksesit t madh q pati me sondn Mars Pathfinder, e cila ateroi n Mars n korrik t vitit 1997, ajo, nj vit m von, publikoi versionin e programit t vet pr Marsin, Reference Mission. Me ndihmn e raketabartsve Magnum, t cilt, sikurse dhe te projekti i Zubrinit, do t krijoheshin nga komponentt e rakets Space Shuttle, dhe prmes sistemit termonuklear, NASA, n kt program planifikon drgimin e dy anijeve kozmike pr Mars, por pa ekuipazh. Fluturimi deri n Mars duhej t zgjaste rreth 180 dit. Njra anije (ERV Earth Return Vehicle), q do t bartte nj fluturake kthyese, do t pozicionohej n nj orbit t caktuar t Marsit, ndrsa anija tjetr (AV Ascent Vehicle), e cila do t bartte: nj mjet fluturues shkallor (modul ngrits), i cili do t mundsonte bartjen e ekuipazhit deri n fluturaken kthyese, nj fabrik kimike dhe nj reaktor t vogl brthamor, do t zbarkonte n siprfaqen e tij. Edhe ktu, NASA i qaset konceptit t Zubrinit. Fabrika kimike do t prodhonte metan dhe oksigjen t mjaftueshm pr kthimin e astronautve, q planifikohej t drgoheshin atje dy vjet m von; natyrisht, nse gjithka do t shkonte n rregull. Pas nj qndrimi prej 500 ditsh, astronautt, me ndihmn e modulit ngrits, do t fluturonin deri te fluturakja kthyese e cila do t gjendej e pozicionuar n orbitn e Marsit, dhe me ndihmn e saj, pas 200 ditsh fluturimi, do t riktheheshin prsri n Tok. Projekti i NASA-s - Reference Mission
Raketabartsja Magnum 205
Zbarkimi prmes Parashuts
Njsia zbarkues AV
Zbarkimi i Habitatit
Eksplorimi i Marsit
Rikthimi i Crew prmes modulit ngrits
Bashkimi i modulit me fluturaken kthyese
Me kt, edhe n mnyr zyrtare, NASA konfirmoi planet e saj pr drgimin e njeriut n planetin fqinj, Mars, dhe pr her t par krijoi programin kontinuitiv pr hulumtimin e tij. Pr t ruajtur kt kontinuitet, NASA planifikonte q brenda do periudhe trivjeare t drgonte, s paku, nj
206
mision drejt Marsit. Ajo, tri vjet pas Mars Pathfinderit, n dhjetor 1998, lansoi drejt Marsit sondn Mars Climate Orbiter dhe n janar 1999 sondn Mars Polar Lander. N vitin 2001, sondn Mars Odyssey dhe n vitin 2003, dy sondat Zbarkuese, sondn Spirit dhe Opportunity q u tregun shum t suksesshme. T cekim se misioni i ktyre dy sondave t fundit, q ishte parapar t zgjaste rreth 3 muaj, pr shkak t funksionimit shum t mir t tyre, u vazhdua pr t tretn her n prill t ktij viti (2005) edhe pr 18 muaj, pra deri n shtator t vitit 2006. N gusht t vitit 2005, NASA lansoi drejt Marsit sondn QarkoreMars Reconnaissance Orbiter, e cila duhet t pozicionohet n nj orbit optimale t tij, n mars t vitit 2006. Nga ky moment e deri n vitin 2010, prve eksperimenteve shkencore, kjo sond do ta luaj edhe rolin e nj releje t fuqishme pr misionet pasuese, por edhe pr ato aktuale. Ajo, gjithashtu do ti zvendsonte edhe sondat, tani t moshuara, Mars Global Surveyor dhe at Mars Odyssey. Pr vitin 2007, NASA planifikon q ta drgoj n Mars nj laborator t madh shkencor q do t jet mobil, i cili do t disponoj hapsir shum m t madhe vepruese dhe do t ket nj jetzgjatje m t madhe se sondat e deritanishme. Ve ksaj, n kt vit, NASA planifikon t aplikoj edhe nj form t re projektuese t quajtur Scout Mission, e q sht fjala pr Zbarkues t vegjl ose di q do t ngjante me fluturake t Marsit.
Mars Reconnaissance Orbiter
Fluturake e misionit Scout
N dekadn pasuese, NASA planifikon projektimin e mtejm t Qarkorve, Zbarkuesve dhe Roverve t ndryshm, t cilt do t mund t shpojn m thell siprfaqen e Marsit dhe t sjellin n Tok lndn e saj. N JPL t Pasadenas, ve sht duke u eksperimentuar me katr prototipa roversh q jan t pajisur me funksione t eskavatorit. Ata, edhe pse shum t vegjl, me nj pesh prej 3.6 kg, jan n gjendje, prmes nj lopate, q t gropojn, ta ngarkojn at material dhe prap ta shkarkojn n vendin e caktuar. Udhheqsi i grupit punues pr mjetet robotike, Brain Wilcox, sheh mundsin
207
e shumanshme aplikuese t tyre. Nse n Mars zbulohen rezerva t fardo forme t ujit, kta rover jan n gjendje q kt vend ta gjurmojn shtres pas shtrese, mu sikurse njeriu gjat grmimeve arkeologjike thot ai. Nj mision i till parashihet t startoj mes viteve 2014 dhe 2016 edhe pse ka gjasa q kjo t ndodh n vitin 2011. Dhe, mes viteve 2018 2020, NASA planifikon aplikimin e programit Refernece Mission, ku parasheh fluturimin e ekuipazhit t par njerzor drejt planetit t kuq Marsit. Pra, 50 vjet m pas, q kur kmba e njeriut shkeli pr her t par mbi siprfaqen e satelitit t vet, Hns, ajo t prek edhe siprfaqen e planetit, kaq shum t prfolur e misterik, Marsit. Jo vetm NASA, por edhe ESA planifikon pushtimin e Marsit. Edhe pse nn hijen e NASA-s, sidomos pas dshtimit t Zbarkuesit, Beagle 2, ajo, n janar t vitit 2002 paraqiti programin e vet t quajtur Aurora, n t cilin parasheh, ve tjerash, edhe drgimin e misioneve njerzore pr n Mars deri n vitin 2030. N kt mision, ESA, prve hulumtimit t Marsit, planifikon edhe hulumtimin e Hns, asteroideve dhe trupave tjer qiellor. ESA, n fillim parasheh katr misione me sonda hapsinore: dy sondat e para, me nj teknologji ndrtuese m t thjesht, do t shrbenin pr minimizimin e rreziqeve pr dy sondat pasuese, ndrsa dy sondat tjera, me nj teknologji t prsosur, do t shrbenin si paraprgatitje pr misionet e ardhshme njerzore. Sonda e misionit t par, Earth re-entry vehicle/capsule-Mission, duhet q n vitin 2007 ta drgoj n nj orbit t fuqishme eliptike t Toks, nj satelit t vogl, dhe t kthehet prsri n Tok. Ky mision do t shrbente kryesisht pr testimin e rezistueshmris s kapsuls gjat kthimit t saj pr n Tok, nga rezultatet e s cils do t merreshin edhe veprimet e nevojshme pr misionet kthyese nga Marsi. Sonda e misionit t dyt, Mars aerocapture demonstrator-Mission, duhet t shrbej si testim pr hulumtimin e teknologjis, e cila do t ishte e domosdoshme, q nj sond hapsinore, duke pasur parasysh atmosfern e eprme t Marsit, ta pozicionoj n orbitn e caktuar t tij. Ky sht nj proces shum i rndsishm pr misionet e ardhshme njerzore. Dy sondat tjera do ta bnin hulumtimin e kushteve biologjike n Mars dhe gjurmimin e jets atje, para se t pasonin misionet tjera. Sonda e tret, ExoMars-Mission, duhet q n vitin 2010, prmes ndihms s parashuts dhe frenimeve ajrore, ta zbarkoj nj rover, nga nj orbit e caktuar e Marsit n siprfaqen t tij. Furnizimi me energji i ktij roveri do t bhej nga solar t zakonshm, me t ciln ai do t mund t lvizte disa dhjetra kilometra. Me ndihmn e nj freze, ai do t merrte prova nga siprfaqja e Marsit dhe do ti analizonte ato.
208
Sonda e katr, Mars Sample Return Mission, parashihet q, m s voni deri n vitin 2014, ta transportoj pr n Tok nj shtres nga siprfaqja e Marsit. Kjo sond, q do t prbhej nga disa njsi, s pari do t pozicionohej n nj orbit t caktuar t Marsit. Nj Zbarkues do t ateronte n siprfaqen t tij, do t mblidhte prova siprfaqsore dhe, me ndihmn e nj moduli ngrits, ai do t bashkohej me anijen baz n orbit, prmes s cils do t rikthehej n Tok. Kjo mnyr manovruese sht e ngjashme me misionet me ekuipazh njerzor Apollo, q ateruan me sukses disa her n Hn. Projekti i ESA-s Aurora
Qarkori i sonds s tret ExoMars-Mission
Roveri i sonds s tret ExoMars-Mission
Qarkori rikthyes i sonds s katrt Mars Sample Return Mission
Moduli ngrits i Zbarkuesit t sonds s katrt Mars Sample Return Mission
Dhe, nse gjithka do t kalonte sipas planifikimeve t ESA-s, n vitin 2015, duhet t prcaktohet koha e drgimit t misioneve pasuese me njerz n Hn dhe n Mars. Viti 2024 mund t jet viti kur do t startoj misioni i par
209
evropian me njerz pr n Hn, ndrsa startimi i misionit me njerz n Mars do t mund t ndodh n vitin 2030. Kto projekte do t mund t realizohen vetm nse do t ket buxhet t mjaftueshm financiar. T gjitha vendet antare t BE-s nuk jan gjithnj t mendimit t njjt, dhe plani financiar i tyre kufizohet n do pesvjear. Kshtu, secili vend, n momentin e caktuar, mund t prcaktohet pr ose kundr financimin t mtejm t programeve t ESA-s. E, q sht pr keqardhje, nj ndr vendet m t fuqishme, Gjermania, akoma nuk ka konfirmuar pjesmarrjen e saj financiare n pesvjearin pasues 2005-2009.
Ilustrim i misionit me njerz n Hn
Ilustrim i misionit me njerz n Mars
MUNDSIT REALIZUESE DHE PASOJAT E MUNDSHME

Realizimi i nj udhtimi interplanetar me ekuipazh njerzor, edhe pse duket si nj aventur fiktive, megjithat, sipas ekspertve t kozmologjis, sht i realizueshm. Prparimi i teknologjis dhe njohurit e reja nga sondat e misioneve t ndryshme, gjithnj e m shum po i eliminojn pengesat e shumta dhe po i shtojn gjasat pr realizimin e nj projekti t till. Me gjith gjasat optimiste, realizimi i ndonj misioni me njerz deri n vitin 2030, si parashohin NASA dhe ESA n projektet e veta, akoma varet nga disa faktor. Mirpo, dy jan faktort kryesor q duhet tejkaluar: faktori teknik njsia fluturuese dhe faktori biologjik vet njeriu. Sistemi i sotm raketor, q funksionon prmes energjis shtytse kimike, n t vrtet mundson fluturimin e nj misioni njerzor n Mars, por,
210
pr shkak t kohs s gjat fluturuese, paraqet rrezik t madh, si fizik ashtu edhe psikik, pr ekuipazhin e misionit. Aktivizimi raketor prmes sistemit shtyts kimik, q mundson shpejtsi maksimale prej 5.000 m/s, shfrytzohet vetm pr pozicionimin e sonds n nj trajektore eliptike, n t ciln fluturakja, kohn m t gjat, lviz pa ndihmn e karburanteve dhe ato i shfrytzon vetm n rast t ndonj manovrimi fluturues ose korrekture t nevojshme. Pasi q mundsit prmes sistemit aktivizues kimik jan t kufizuara, ather duhet krkuar nj burim energjie t ri, i cili do t ishte aktiv gjat gjith kohs s fluturimit. Me kt sistem do t shmangej fluturimi prmes trajektores eliptike dhe do t shkurtohej shum edhe koha e fluturimit. Energjia shtytse fizike funksionon pa ndonj reaksion kimik dhe mundson arritjen e shpejtsis shum m t lart se 5.000 m/s. Si alternativ t energjis shtytse kimike, s paku teorikisht, jan: energjia elektrostatike, energjia elektrotermike, energjia atomike etj. Si m e mundshmja, edhe pse shum e rrezikshme pr njeriun dhe ambientin n prgjithsi, prfolet ajo atomike. Thashethemet e para, se NASA sht duke punuar n ndrtimin e nj sistemi raketor atomik, filluan n fillim t vitit 2004, kur shefi i NASA-s, Sean O Keefe, n nj intervist n revistn Los Angeles Times, n mnyr t iltr tha se pr kt aspekt do t prononcohet edhe vet presidenti Bush n fjalimin e tij para dy dhomave t kongresit. Por, projektet pr krijimin e nj sistemi raketor atomik, nuk jan t reja. N vitet 60 amerikant zhvilluan Sean O Keefe nj projekt t quajtur, Nerva-Koncept. Mirpo, pr shkak t kostos s lart dhe rrezikut q mund t pasoj nga energjia atomike, pas disa vitesh, NASA, s paku publikisht, pezullon punimet n kt drejtim. N vitet 90, n programin e prbashkt ruso-gjerman, u krijua nj reaktor brthamor i quajtur, Topas-25, i cili funksiononte me uran t pasuruar 235. Me kt reaktor ishte parapar q t fluturonte nj sond hapsinore drejt planetit Pluton. Pr shkak t rrezikut t madh, edhe ky projekt u pezullua, edhe pse nj satelit testues fluturoi n gjithsi mbi nj vit. Pas shum mendimeve e debateve, m n fund u vrtetua se NASA kishte marr shtesn e nevojshme financiare nga qeveria amerikane pr krijimin dhe ndrtimin e nj motori t ri raketor t quajtur Prometheus, i cili do t funksiononte me ndihmn e energjis brthamore. Me ndihmn e ksaj rakete, do t shkurtohej koha e fluturimit pr n Mars, nga 6 muaj n vetm 2, q do t kishte shum efekte pozitive pr shndetin e astronautve, pjesmarrs t misionit. Pasi ata, gjat gjith kohs s fluturimit u ekspozohen rrezatimeve kozmike, si dhe gjendjes pa gravitet, kjo shkurtes kohore do ta reduktonte dukshm rrezikun serioz q i kanoset organizmit t tyre.
211
Problem tjetr teknik sht edhe energjia elektrike. Furnizimi i sondave, Qarkorve, Zbarkuesve, Roverve etj, zakonisht sht br prmes sistemeve solare. Mirpo, kapaciteti i ktyre burimeve t energjis si dhe koha e prodhimit t saj, gjithashtu sht mjaft e kufizuar. Ky kufizim i energjis, paraqet pengesa serioze pr shum misione interplanetare, ndaj edhe pr misionet e Marsit. Prandaj, mendohet se projekti Prometheus, jo vetm se do ti zgjidhte kto probleme, por edhe do ta revolucionarizonte shkencn e kozmologjis duke hapur nj faqe t re n historin e saj. Dashamirt e ktij projekti, thon se, jo vetm q do t shkurtohej koha e fluturimit, por prmes ksaj energjie, mundsohet edhe transporti i ngarkesave dyfish m t mdha se deri tani, q do ta ulte shum koston ndrtuese t misioneve. Robert Zubrin, edhe vet projektues i nj plani pr Marsin, e prshndet kt projekt si nj hap shum pozitiv. ...vendimi pr ndrtimin e nj teknologjie nukleare pr gjithsin, sht nj i hap i mtejm, q do t Forca shtytse prmes sistemit nuklearkursej miliarda dollar dhe do ti termik dhe atij nuklear-elektrik zgjeroj dukshm mundsit tona. thot ai. Natyrisht, q ky projekt, duke pasur parasysh rrezikun q paraqet atomi, jo vetm pr njeriun, por edhe pr natyrn n prgjithsi, ka edhe kritikt e vet. Mu pr kt arsye, prdorimi i teknologjis nukleare n hulumtimin e gjithsis, prej kohsh sht tem e kontestueshme. Edhe pse, pr shkak Sonda Cassini t ktij rreziku, u ndrpren dy projekte t tilla, t cekura m lart, amerikant, megjithat, n vitin 1999, lansuan pr n planetin Saturn, sondn Cassini, n bordin e s cils kishte plutonium. Kjo dukuri, asokohe, u prcoll me protesta masive publike. Ekspertt e NASA-s thon se njerzimi n Tok nuk duhet pasur frik nga ky projekt. Teknologjia atomike, prmes sistemit shtyts kimik, s pari do t bartet lart n orbitn e Toks, e pastaj, atje, ajo do t montohet dhe tek pastaj do t aktivizohet procesi veprues i energjis brthamore. Prmes ksaj rruge, shprehen ekspertt, do t shmanget edhe deprtimi i lnds radioaktive n raste
212
kritike. Mirpo, sesi do t shkoj puna e mtejme e projektit Prometheus, emri i t cilit sht marr nga mitologjia greke, mbetet t shihet m von. Prve faktorit teknik, penges tjetr shum serioze sht edhe faktori biologjik, pra vet njeriu. Prej kohsh, jan duke u marr me kt problem, jo vetm ekspertt e kozmologjis, por edhe mjekt dhe psikologt. Ata jan duke studiuar, se a do t mund ti prballoj organizmi i njeriut kto tortura disavjeare, pa u dmtuar fizikisht e shpirtrisht. Nj nga problemet kryesore pr astronautt, q e sheh medicina kozmike, sht ai i gravitetit, q do tu mungoj atyre me vite t tra. Secili astronaut q ka qen n orbit e ka prjetuar drejtprdrejt n trupin e tij nj ndjenj t till. Lngu i trupit, pasi q mungon forca gravituese, nuk do t trhiqet posht kah kmbt, por do t shprndahet n pjesn e siprme t trupit. Pasoj e ksaj sht t njturit e fytyrs, q njihet n kozmologji si Puffer Face, mukozat e ndryshme t trupit do t gufojn, kmbt do t fillojn t hollohen Spider Legs etj. Pra, sht kjo nj faz akute q njihet si smundja e gjithsis, q tek dy t tretat e astronautve, pas dy-tri ditsh, prcillet me ndjenjn e marramendjes, vjelljeve etj. Prve ksaj, gjendja pa gravitet ka edhe pasojat tjera. Kockat dhe muskujt, n kt situat, do t jen shum pasiv, e m kt do t filloj edhe shkatrrimi i tyre thot prof. Rupert Gerzer nga Instituti i medicins hapsinore n Kln t Gjermanis. Eksperimentet e shumta kan treguar se edhe programi m aktiv i fitnesit, nuk mund ta parandaloj plotsisht humbjen e kalciumit n kocka dhe t kaliumit n muskuj. Nga nj statistik e NASA-s, q u b n vitit 1997, rezulton se nga 279 astronaut, 276 prej tyre u ankuan se kishin pasur probleme gjat qndrimit t tyre n hapsir. Gjendja pa gravitet provokon edhe pasoja tjera shndetsore, si: humbjen e sistemit t imunitetit, pr shkak t dobsimit t aftsive limfocite; dobsimi i qarkullimit t gjakut pr shkak t aktiviteteve pasive trupore; rreziku i gurve n veshk, si pasoj e humbjes s kalciumit dhe mineraleve tjera etj. Vet NASA, numron mbi 100 rreziqe medicinale pr organizmin e njeriut, si pasoj e mungess s gravitetit. Shum t rrezikshme pr trupin dhe jetn e astronautve jan edhe rrezatimet kozmike, rrezet gama, q burojn nga vrimat e zeza si dhe protonet, q jan si burim i erupsioneve diellore, t cilave ata u jan t ekspozuara gjat gjith kohs, si gjat fluturimit ashtu edhe gjat qndrimit t tyre n planetin Mars. Si m t dmshme pr organizm, cilsohen rrezatimet kozmike, q supozohet se jan krijuar nga shprthimet e mundshme n galaktikat e ndryshme. Brthama e tyre jonizuese sht shum m e pasur me energji disa milion MeV (Mega electronvolt) sesa protonet e krijuara nga erupsionet diellore q kan vetm disa mijra MeV. Ato deprtojn me nj shpejtsi shum t madhe prmes mbshtjellsit t anijes kozmike deri tek trupi
213
i njeriut, duke dmtuar rnd strukturn e molekulave ADN, gjenet dhe qelizat e tij. Astronautt, n t vrtet, ka mbi 40 vjet q gjenden n gjithsi, por prve fluturimit pr n Hn, ata nuk kan kaluar kurr koh t gjat qndrimi atje. Ne e dim thot Frank Cucinotta nga Space Radiation Health Project, se sa rrezatime na presin ne, atje jasht, midis Toks dhe Marsit, por ne nuk jemi akoma t sigurt sesi do t reagoj trupi i njeriut ndaj tyre. Nj udhtim i gjat, si ai pr n Mars, pa ndonj planet n afrsi, fusha magnetike e t cilit do ti pengonte kto rrezatime, sht edhe nj sfid e re pr shkencn e kozmologjis. Astronautt, akoma nuk e kan provuar dozn e plot t ktyre rrezatimeve. Ata, q ndodhen n Stacionin Internacional Hapsinor ISS, pasi ndodhen n nj lartsi prej vetm 400 km, jan t mbrojtur, s paku 50%, nga ato rreze, fal fushs magnetike t Toks q sht edhe e vetmja mbrojtje e sigurt nga ato. Edhe astronautt e misioneve Apollo, q kan pasur shkall m t lart rrezatuese, s paku tri her m shum se ata t stacionit ISS, Stacioni Internacional Hapsinor ISS pr shkak t qndrimit t shkurtr t tyre n hapsir (n Hn) dhe afrsis me planetin Tok, nuk e kan ndjer veprimin e plot t atyre rrezeve. Sipas vlersimeve t ekspertve t NASA-s, nj amerikan, i moshs 40 vjeare, q nuk konsumon duhan, sht diku 20% i rrezikuar nga kanceri. Kjo vlen, nse ai jeton n Tok. Por, nse udhton n Mars, ather rreziku sht m i lart. Sipas studimeve t bra me njerzit q e kan mbijetuar Hiroshimn dhe pacientt q kan kaluar npr terapi rrezatuese, rreziku, gjat nj misioni 1000 ditor n Mars, shtohet deri n 19% ndrsa tek grat, pr shkak t gjinjve dhe mitrs, ky rrezik dyfishohet. Nse rreziku qndron n vetm disa prqind, do t ishte n rregull, por nse llogaritet se astronauti yn ka mosh 40 vjeare ather: 20% + 19% = 39%, paraqet nj shkall t lart rrezikshmrie, q astronauti yn t smuret nga kanceri pas kthimit t tij n Tok. Kjo pr ne sht e paakceptueshme shprehet Cucinotta. Ai mendon se studimet e bra me njerz t rrezatuar, nuk mund t merren si zvendsim pr realitetin q sundon n gjithsi, pasi rrezatimet atje, paraqesin nj przierje t llojit t veant.
214
Astronautt, q do t udhtonin pr n Mars, do tu ekspozoheshin atyre rrezeve pr nj koh mjaft t gjat, ndoshta 2 vjet, pasojat e t cilave, pr momentin, nuk mund t vlersohen realisht. Mirpo, eksperimentet simuluese q parashihet t bhen deri n vitin 2015, sipas Cucinottas, do ta ulin prqindjen e rrezikshmris n minimum. Pasi q pr momentin nj mbrojtje e plot nga kto rrezatime akoma nuk ekziston, qarkullojn plane, ose thashetheme, q n kto misione t drgohen njerz n mosh t shtyr. Nj fush tjetr, mjaft problematike dhe komplekse, me t ciln medicina kozmologjike ballafaqohet prej kohsh, sht edhe fusha psikologjike. Si do t reagoj njeriu kur shkputet plotsisht nga planeti am dhe, muaj ose vite t tra, e percepton at vetm si nj pik n largsi? Pra, a do t mundet ekuipazhi i misionit pr n Mars ti prballoj psikologjikisht vshtirsit e ndryshme dhe nj izolim kaq t gjat social? Qndrimi i prbashkt i ekuipazhit n nj hapsir t ngusht, gjat gjith asaj kohe, largsia e madhe nga vendi am, pamundsia e plotsimit t nevojave fiziologjik n rrethanat e jashtzakonshme n t cilat do t veprojn ata, e sidomos ajo seksuale, sht shum afr mendsh, q mund t provokojn rregullime t ndryshme psikike, si depresion dhe agresivitet. Kjo sht provuar edhe nga misionet e ndryshme, ku pas 30 ditsh qndrimi t prbashkt, t izoluar n nj hapsir t ngusht, n munges t shum faktorve social, ose kan shprthyer znkat mes veti ose i gjith mllefi sht zbrazur ndaj qendrs komanduese n Tok. Gjithashtu, qndrimi i gjat n kto rrethana, provokon, prve depresionit ose agresivitetit, edhe lodhje dhe dobsim t koncentrimit, e q jan shum t nevojshme pr antart e ekuipazhit, pr t vazhduar misionin e tyre.
Tre astronaut n hapsirn e brendshme t stacionit ISS 215
Astronautja R. Seddon duke u ushqyer n hapsirn e brendshme t fluturakes Space Shuttle
Eksperimenti q u zhvillua n Rusi, kah mesi i viteve 90, me nj grup astronautsh nga e gjith bota, t cilt duheshin t qndronin t izoluar pr 110 dit, dshtoi. Pas tri javsh qndrimi, kur nj astronaut rus u mundua ta puth nj kolege kanadeze, shprdheu nj prleshje. Pas ktij ekcesi, eksperimenti u ndrpre. Prof. gjerman Grezer, q sht duke eksperimentuar n kt drejtim, mendon se pr misione t tilla sht shum e rndsishme zgjedhja e sakt e personave adekuat, ashtu sikurse sht vepruar n zgjedhjen e astronautve t ISS-s. Vetm astronautt q do tu rezistojn ngacmimeve depresive dhe agresive, q do t ndiejn nxitje t brendshme pr veprim, q do t jen n gjendje t marrin rol udhheqs n ekip, do t arrijn n rrethin e ngusht t zgjedhjes. Duhet t jen njerz me aftsi pune n ekip, mendon Prof. Grezer. Shqetsime psikike provokon edhe ndryshimi i bioritmit. Kjo u vrtetua tek astronautt q kishin pasur probleme me gjumin, gjat qndrimit t tyre n fluturaket Space Shuttle, ku periudha kohore dit-nat sht 23.5 or. Shum astronaut, pr kt shkak, kan probleme me gjumin dhe flen, mesatarisht 6 or, derisa t njjtit, n Tok flen 7-8 or. Kjo situat, q provokon molisjen e astronautve, e ngrit edhe shkalln e rrezikshmris aksidentale thot Dr. Kenneth Wright, nga Instituti NSBRI (National Space Biomedical Research Institute). N Mars, astronautt duhet t prballen me nj periudh m t gjat kohore sesa ajo q vepron n Tok, q sht mbi 24.5 or, e cila gjithashtu, mund t provokoj shqetsime serioze. N kt drejtim, pr ta adaptuar orn e brendshme tek njeriu, jan duke punuar edhe Dr. Wright me kolegt e tij. Arritja e ktij adaptimi sht shum e rndsishme pr nj mision t suksesshm n Mars mendon Dr. Wright.
Ekipi i Institutit NSBRI gjat trajnimit 216
Nga eksperimentet e shumta, dihet fort mir, se ndryshimet psikologjike ndikojn dukshm edhe n sistemin imunologjik t njeriut. Kt e kan konfirmuar shkenctart e qendrs Johnson Space Centres n Hjuston, t cilt kan eksperimentuar me astronautt e fluturakeve Shuttle. Analizat e bra n kt qendr dshmuan se n sekrecionet e astronautve, virusi EBV (Epstein Barr Virus), kishte koncentrim katrfish m t lart se tek personat e testuar n Tok. Ky lloj virusi, q gjendet n rruazat e bardha t gjakut e q, n t vrtet, n Tok, nuk paraqet ndonj rrezik serioz, aktivizohet n situata t caktuara t stresit. Por, pr udhtart e Marsit, ky virus mund t kthehet n problem serioz. Me dobsimin e sistemit t imunitetit, si pasoj e streseve t krijuara nga faktort e ndryshm, natyrisht q zvoglohet edhe rezistenca e organizmit t njeriut ndaj sulmeve t ndryshme infektuese. Me gjith masat e ndrmarra higjienike, sht e pamundur q t eliminohen plotsisht t gjith mikroorganizmat n bordin e anijes. Hapsira e ngusht dhe pa gravitet, n bord krijon kushte ideale pr zhvillimin dhe shumimin Virusi EBV shum t shpejt t tyre, e q n sistemin e dobsuar t imunitetit t astronautve, mund t provokojn smundje t rnda infektuese. Fatale sht, se bakteriet n bordin e anijes kozmike, krijojn shum leht nj baz stabile dhe mund t shumohen shum shpejt. Derisa sistemi i imunitetit vjen duke u dobsuar, agresiviteti i embrioneve vjen duke u shtuar sqaron Prof. Gerzer. Problem tjetr, gjithashtu kompleks, sht edhe furnizimi i rregullt dhe i bollshm i astronautve me elementet kryesore pr jet, si: ushqim, uj dhe ajr, prej t cilave ata do t jen t varur gjat gjith udhtimit dhe qndrimit atje. Mungesa e vetm njrit nga kto elemente, do t paraqiste fundin e tyre. Mirpo, kto nuk jan t gjitha unazat e dobta n vargun zinxhiror. Akoma mbetet i paqart skenari i veprimeve t ekuipazhit n rast t nevojs urgjente, pasi q mundsit e rreziqeve, gjat misioneve t tilla, jan t shumllojshme dhe t paparashikueshme. far do t ndodh nse ndonjri nga antart e ekuipazhit ka nevoj pr intervenim kirurgjik, smuret rnd ose edhe vdes? far do t ndodh nse shprthen nj epidemi virusale? far do t ndodh, nse gjat puns n siprfaqen e Marsit pason ndonj incident: ndonjri e then kmbn-dorn, ndonj kock tjetr ose bie pre e fenomeneve t papritura, t ndryshme ta zm e plasaritjeve shkmbore, q nuk jan t rralla atje? far do t ndodh nse pason nj defekt teknik, si: rnia e sistemit kompjuterik, dmtimi i ndonj aparati elektrik ose dmtimi i fluturakes nga mikrometeoritt q jan t shumt n gjithsi? Kto dhe shum shtje t tjera
217
jan sfida shum serioze me t cilat shkenctart duhet t ballafaqohen, dhe tu gjejn zgjidhje para lansimit t misionit t par njerzor n Mars. Fakt sht se nuk mund t vlersohen t gjitha pasojat e mundshme t nj udhtimi kaq t gjat disavjear, mendojn shum shkenctar t NASA-s. Mirpo, ata jan t bindur se fal puns s madhe, q ve sht duke u br n shum laboratore anemban globit, pr mnyrn e zgjidhjes s faktorve sfidues, si dhe eksplorimeve sistematike q parashihen n vitet pasuese, misioni me ekuipazh njerzor pr n Mars do t jet i realizueshm.
GJALLRIMI I SRISHM I MARSIT

Ideja pr rikthimin e jets n Mars, nuk sht ndonj vizion i planifikimeve moderne. Mnyra e urbanizimit t nj trupi qiellor sht prshkruar q n vitin 1930, nga shkrimtari britanez William Olaf Stapledon, n romanin e tij shkencor-fiktiv, Last and First Men. M 1942, shkrimtari Jack Williamson, n romanin e tij, gjithashtu shkencor-fiktiv, Collision Orbit, shpik fjaln Terraformen mostr e ngjashme e planetit ton, t ciln n mnyr t detajuar, n vitin 1950, e prshkroi autori i njohur i veprave fantastike, Arthur C. Clarke n romanin e tij The Sands of Mars. Vepra me tematik t till shkruan edhe autor, si: Robert A. Heinlein Farmer in the Sky, Isaac Asimov The Martian Way, Stanley Robinson, n tri veprat e tij Red Mars, Greesn Mars dhe Blue Mars, si dhe shum autor t tjer. Dhe, vetm n vitin 1960, filloi edhe NASA t interesohet pr fenomenin e Tarraformes. Carl Sagan, n temn e doktoraturs, q e prgatiti n vitin 1961, prshkroi mnyrn e gjallrimit t Veners, prmes vaksinimit t atmosfers s eprme t saj. Edhe James Lovelock, nj shkenctar i njohur dhe krijues i hipotezs Gaia, q nga vitin 1984 sht duke u marr intensivisht me mundsin e ngrohjes s Marsit, q sht edhe problemi James Lovelock kryesor pr rivitalizimin e tij. N baz t parakushteve t lartprmendura, filloi edhe NASA t krijoj planet e veta pr Terraformen e Marsit. Pas misionit t par njerzor, dhe pas prfitimit t oksigjenit nga dioksid karboni i atmosfers s Marsit, planifikohet edhe ndrtimi i nj stacioni permanent. Pr ndrtimin e ktij stacioni do t
218
prdoren fluturake t mdha transportuese, t cilat, pas zbarkimit, do t shrbejn edhe si module pr pun dhe banim, pr ardhacakt nga Toka.
Pastaj, do t filloj ndrtimi i shtpizave me ajr (nj sistem i thjesht ndrtimi, ku prdoret masa e but plastike e cila fryhet me ajr) ose me qelq, ku do t fillonte edhe kultivimi i bimve t para, t cilat m von do t shfrytzoheshin edhe si lnd ushqyese nga astronautt. Pr tu mbrojtur nga rrezatimet e mundshme, hapsirat banuese do t mbulohen me dhe t Marsit. Gradualisht, duke e zgjeruar hapsirn e puns, do t prmirsohen edhe kushtet pr pun dhe banim si dhe do t rritet edhe numri i stacioneve q do t mundsojn ardhjen e m shum astronautve nga Toka. N fillim, n hapsirat e mbyllta, ata do t fillojn t kultivojn, s pari alg e pastaj edhe bim t tjera m komplekse. Kujdes t posam do ti kushtohet ambientit
219
banues, i cili duhet tu krijoj astronautve atmosfer sa m t kndshme, si gjat marrjes s ushqimit ashtu edhe gjat kohs s pushimit dhe gjumit. Me rndsi pr kt stacion, do t jet edhe ndrtimi i hangarve, ku do t vendosen automjetet e Marsit.
Pastaj do t filloj faza prcjellse pr Terraformen e Marsit. S pari do t ndrtohen stacione matse prmes s cilave do t bhet analizimi i siprfaqes s Marsit dhe zbulimi i pranis s ujit atje. Natyrisht q do t vizitohen edhe misionet e mhershme, si: Viking, Pathfinder etj., t cilat ndoshta do t vendosen ne muzeun e par marsian.
220
Sipas NASA-s, jan 4 detyra q njeriu duhet ti zgjidh pr ta br Marsin planet t banueshm: - T ngrihet temperatura, nga -50C n, s paku, +10C, q uji t mund t ekzistoj n gjendje t lngt; - T krijohet atmosfer e dendur, e cila do ta mundsonte qndrimin e ujit n gjendje t lngt dhe do ti mbronte gjallesat embrionale nga rrezatimet vdekjeprurse; - Pas ngritjes s temperaturs dhe krijimit t atmosfers, duhet q Marsi t ujsohet. - Nse arrihet q t ujsohen siprfaqet e Marsi, ather ato do t ishin t prshtatshme pr mikroorganizma t ndryshm, por jo edhe pr bim. Mungon edhe kushti i fundit: oksigjeni dhe azoti, me t cilt duhet t pasurohet atmosfera e Marsit. Vetm pas plotsimit t ktyre kushteve, do t bhet e mundur lvizja e lir e njeriut, pa ndihmn e rrobave dhe mjeteve hapsinore, mbi siprfaqe t Marsit. Ekspertt e NASA-s dshirojn q disa nga kta faktor ti zgjidhin me nj rrug. Pasqyrat e dimensioneve shum t mdha nga folie shum t holla t aluminit, do ti absorbojn rrezet e Dellit, dhe ato, pastaj, do ti drejtojn kah polet e Marsit. Nn ndikimin e ktyre rrezeve, do t filloj t lirohet azoti i ngrir duke e pasuruar atmosfern e Marsit me t. Marsi fillon gradualisht t ngrohet dhe atmosfera e tij dalngadal t dendsohet. Gjithashtu, nga uji i lngt do t mund t rigjenerohet edhe oksigjeni, teprica e t cilit do t drgohet n atmosfer. N zonat polare, atmosfera do t vaksinohet me alga t kaltra, t cilat do t ndikojn q t shtohet prmbajtja e oksigjenit n atmosfern e Marsit. Pastaj, do t fillonin t reshurat, uji i t cilave do t filloj ti mbush kanalet dhe krateret, dhe npr shtretrit e lumenjve do t fillonte t lvrinte jeta.
221
Pasi t krijohet atmosfer mjaft e dendur, do t filloj edhe hedhja e disa llojeve t farrave, t ndryshuara gjenetikisht, mbi siprfaqen e Marsit. Bimt, q do ti rezistojn t ftohtit dhe do t jen imune ndaj rrezatimeve t larta ultraviolete, do t fillonin t mbijn mbi siprfaqe. Me rritjen e prodhimit t oksigjenit dhe azotit, Marsi, me koh, do t ndryshohej deri n at mas, saq njeriu do t mund t qndronte, jetonte dhe lvizte mbi siprfaqen e tij, pra, i lir, sikurse n Tok, pa ndihmn e rrobave dhe mjeteve tjera hapsinore.
Sesi do t zhvillohen gjrat dhe a do t realizohen kto plane, q tingllojn pak si utopike, shikuar nga kndvshtrimi i sotm sht shum vshtir t gjykohet, pasi q, sipas projektuesve t ktyre ideve, pr rigjallrimin e Marsit nevojitet nj koh shum e gjat. Ata mendojn se nj vizion i till do t jetsohet, nse shkenca vazhdon t investoj n kt drejtim, brenda nj periudhe kohore 800 10.000 vjeare. Megjithat, shkenca vazhdon t lviz rrugs s vet, ngadal, por me hapa t sigurt drejt procesit t pandalshm, drejt zbulimeve t reja, pavarsisht nga mendimet, gjykimet apo spekulimet q drejtohen n adres t saj. Ajo sht edhe detyra e saj. do zbulim i ri i saj, natyrisht q ka edhe defektet e veta. Prandaj, sesa do t jen produktive investimet q bn ajo n hulumtimin e hapsirave t reja kozmike, do t na e paraqesin rezultatet e mvonshme, t cilat faktori koh do ti vlersoj, pavarsisht se ne, dhe shum gjenerata pas nesh, nuk do ti prjetojm.
222
Marsi gjat evolucionit terraformues
Marsi pas procesit terraformues
Olympus Monsi pas procesit terraformues
223
SI PRFUNDIM
Gjat prpilimit t ktij libri, jam prpjekur q ti prmbledh dukurit m interesante q kan t bjn me planetin e kuq - Marsin, duke shfrytzuar burime nga m t ndryshmet. N krkim t materialit kam gjurmuar numr t madh faqesh nga interneti, e sidomos ato zyrtare t NASA-s dhe ESA-s, q m kan ndihmuar jashtzakonisht shum n grumbullimin e t dhnave pr kt libr. Gjithashtu, kam shfrytzuar literaturn nga biblioteka e qytetit te Kreuzlingenit dhe Konstanzit, si dhe artikuj t botuar n revista t ndryshme. Q materiali t jet sa m i kuptueshm pr lexuesin, librin e kam ilustruar me fotografi t shumta, q ndokujt edhe mund ti duken si t teprta, mirpo, pa pranin e tyre, prmbajtja e librit do t ishte shum m e zbeht. Megjithse, materiali i ktij libri paraqet vetm nj rreze shum t vogl n spektrin e pafund t hulumtimit ndrplanetar, shpresoj se s paku do t jet nj informator solid pr t interesuarit e ktij lmi, duke e plotsuar sadopak mungesn e ndjeshme t ksaj literature n gjuhn shqipe. Shpresoj se ky material gjithashtu, do t jet edhe frymzim dhe brum fillestar pr shum novator, si dhe nj trokitje e leht n ndrgjegjen e institucioneve tona kompetente. Pr shkak t kostos s lart botuese, librin m sht dashur ta ilustroj me fotografi bardh e zi. Mu pr kt shkak, shum fotografi humbasin vlern paraprake dhe dukjen e tyre artistike. Prandaj, pr ta prezantuar sa m t plot kt material e pr t mos i mbetur borxh lexuesit, librit ia kam bashkangjitur edhe nj CD-ROM, n t cilin jan prmbledhur fotografi origjinale, skica t ndryshme, ilustrime artistike dhe video-animacione t shumta q kan t bjn me planetin e Marsit. Natyrisht, q gjat shkrimit t nj libri, nuk prjashtohet as mundsia pr lshime eventuale q mund t ndodhin si rrjedhoj e shum faktorve objektiv e subjektiv, duke filluar nga prkthimi i materialit, n munges t atij n gjuhn amtare, e deri tek erudicioni profesional. Mirpo, duke iu falnderuar kshillave, sugjerimeve, vrejtjeve, pra, ndihms profesionale t profesorve t nderuar, Prof. Dr. sc. Z. Shemsidinit, Prof. S. Susurit dhe Prof.
224
S. Kabashit, si dhe puns s pakursyer t lektorit Hasan Hamzbalaj, ky libr ka marr formn e plot e t prsosur q ka tani. Gjithashtu, dshiroj ti falnderoj t gjith shokt q m prkrahn pa rezerv dhe m ndihmuan moralisht e materialisht, edhe n ditt m t vshtira q i prjetova gjat fundvitit 2005, q ky libr ta sheh dritn e botimit. Jam i vetdijshm se materiali i librit tim l edhe shum pr tu dshiruar n kt lm, pasi q, jo vetm planeti i Marsit n veanti, por i tr sistemi yn diellor, e sidomos kozmosi n prgjithsi, jan akoma tema q m shum u prkasin eksplorimeve imagjinare se sa realitetit faktik. Pas shum vitesh, kur pr qenien-njeri do t bhet realitet udhtimi ndrplanetar, e q jam m se i bindur se kjo nj dit do t ndodh gjithsesi, shum gjra do t evoluojn n kt drejtim. Prandaj, kt libr, pavarsisht prej varianteve alternative q diku-diku jan edhe t diskutueshme, e shoh si nj krkes t arsyeshme t kohs pr plotsimin e nj boshllku q ekziston prej kohsh n lmin e astronomis shqiptare.
Kreuzlingen, mars 2006
Autori
225
BIOGRAFIA
Sabir Krasniqi u lind m 17 janar 1966. Si opojar me rrnj, por banues n qytetin e bukur, piktoresk e historik t Prizrenit. Shkolln fillore dhe at t mesme i mbaroi n Prizren, ndrsa studimet e larta i regjistroi n Fakultetin Teknik n Prishtin. Q i ri filloi t merret me mjeshtrin e artit figurativ, sidomos me piktur e m von filloi t studioj edhe fenomenet parapsikologjike, n veanti hipnozn. Me vepra arti ka hapur ekspozita personale dhe kolektive npr disa qendra t Kosovs. N fillim t viteve 90 emigron n Zvicr, ku jeton dhe vepron edhe sot e ksaj dite.
226
Edhe n Zvicr sht aktiv n lmin e artit figurativ, prmes ekspozitave dhe si bashkpuntor i revistave t ndryshme. Gjithashtu ai vazhdon thellimin e njohurive parapsikologjike dhe, prmes kurseve t ndryshme, studion edhe lmin e informatiks. Ka botuar punime t shumta npr gazeta dhe revista shqiptare, si: Zri i Rinis, Sharri, Lulkuqet e Marsit, Rilindja, Zri i Kosovs, Republika, Ngucakeqi, Astra etj. Prve aktiviteteve tjera ai merret edhe me shkrime. Deri m tani ka shkruar kto libra: Parapsikologjia shkenc q troket n dyert e t sotmes, Prizren, 1996 Hipnoza shkenc apo fiksion, Prizren, 1998 Windows 98 kurs pr fillestar Kreuzlingen, 2000 Marsi planet i mistereve sht libri i tij i katrt. Sabir Krasniqi sht antar i disa shoqatave dhe njri ndr themeluesit e Shoqats Informatike S&S si dhe Shoqats Alternative-Shkencore UNIVERSI, shoqat e par shqiptare q zhvillon aktivitete n lmin e parapsikologjis n Perndim.
227
FJALORI
FJALORI
Absorbim thithje e gazrave dhe e avullit nga trupat e ngurt dhe t lngt; prthithje. ADN (acidi deoksiribonukleik) substanc themelore biokimike ku jan t regjistruara t gjitha informacionet gjenetike; ka formn e spirales s dyfisht dhe gjendet n brthamn e do qelize trupore. Aerobraking sistem frenimi me ndihmn e rezistencs s ajrit. Aerosol mjet dezinfektues pr pastrimin e ajrit. Airbag thes (jastk) i mbushur me ajr q aktivizohet automatikisht n raste fatkeqsish komunikacioni pr ta mbrojtur vozitsin; tek misionet hapsinore prdoret pr mbrojtjen e Zbarkuesve gjat prplasjes s tyre n siprfaqen e planetve t ndryshm. Aisbergu bregore akulli q noton n det; term i prdorur nga S. Freudi n teorin psiko-analitike t tij, ku n proceset psikike, vetdijen e krahason me majn e akullit, ndrsa jovetdijen me pjesn m t madhe t tij, q gjendet nn uj. Akceptim marrje, pranim. Alg bim e thjesht q nuk ka ndarje n krcell, gjethe e rrnj dhe q rritet n vende me uj. Alkimi periudha parashkencore e kimis; veprim udibrs pr shndrrimin e metaleve t zakonshme n metale me vler, si argjend, ar etj. Alumin metal i bardh, i leht dhe i but. Anomali shmangie nga rregulli i zakonshm; rregullim, zhvillim jonormal. Argjil dhe i but, q prdoret pr t br en a sende t tjera prej balte. Arkaik q i prket nj kohe t lasht; shum i vjetr. Arom er e kndshme; er e mir. Asocim lidhje; shoqrim; bashkim. Asortiment lloji i nj prodhimi sipas madhsis, forms, prdorimit etj. Asteroid planet i vogl; mizri trupash q vrtiten rreth Diellit sipas orbitash t prfshira, kryesisht ndrmjet orbitave t Marsit dhe Jupiterit; planetoid. Astronomi shkenc q merret me studimin e trupave qiellor. Aterim ulje n tok; lshim n tok.
228
FJALORI
Atmosfer mas ajri q mbshtjell Tokn dhe disa trupa t tjer qiellor; mbshtjellja e gazt e nj ylli, planeti ose sateliti. Atom grimca m e imt e do elementi kimik, q prbhet prej brthams dhe prej elektroneve. Avantazh eprsi; t qent m prpara se nj tjetr; dobi e mir. Avari dmtim i nj mekanizmi etj. gjat kohs s puns ose gjat lvizjes. Azot element kimik; gaz pa ngjyr e pa er q prbn pjesn m t madhe t ajrit. Bakterie organizm shum i vogl njqelizor, q gjendet n uj, n ajr, n tok e n qenie t gjalla dhe dmton lndn organike ose shkakton smundje t ndryshme; mikrob. Barometr vegl e posame pr t matur shtypjen atmosferike. Big Bang-u teoria e krijimit t universit sipas modeleve standarde t kozmologjis. Bit njsia m e vogl informative pr shifrat binare q prmban vlerat 0 ose 1. Bizar i uditshm; i papar. Bord pjesa e brendshme e mjeteve t udhtimit. Bugs programe kompjuterike jo t plota. Bulon element metalik i cili shrben pr t mbrthyer fort pjes t ndryshme. Buxhet plani financiar i nj enti, institucioni, organizate etj.; shuma e parashikuar e t ardhurave dhe e shpenzimeve pr nj koh t caktuar. Byte grup tetshifror i prbr nga zerot dhe njshat, prbhet nga 8 bit. CET (Central European Time) koha e Evrops Qendrore; +1 or nga kohe e Grenwichit. Cikl varg i plot dukurish q kryhen brenda nj kohe t caktuar dhe q prsriten rregullisht sipas po asaj radhe. Cilindr trup gjeometrik n trajt t nj gypi t rrumbullakt, i prer rrafsh n t dy ant. Cip shtres e holl q mbulon siprfaqen e dikahi. ip element gjysmprues elektronik; pllakz e prbr zakonisht nga siliciumi n t ciln jan t vendosura qarqet e integruara q prmbajn shum elemente elektronike (transistor, resistor etj.); koncept universal pr t gjitha elementet ndrtuese t mikro-elektroniks, si: mikro-procesort, memoriet e puns etj. Debat rrahje mendimesh; diskutimi i gjer dhe i hapur. Definim prkufizim. Dekad periudh kohore q zgjat dhjet dit ose dhjet vjet rresht. Depresion gjendje shpirtrore patologjike, q shfaqet me nj lodhje t prgjithshme; rnie shpirtrore. Destinacion caku i nj qllimi.
229
FJALORI
Detektor zbulues; aparat q kap sinjalet dhe valt elektromagnetike. Diagonale vij e drejt q bashkon dy kulme jo t njpasnjshme t nj shumkndshi; vij q bashkon dy kulme t nj trupi. Diametr vij e drejt q bashkon dy pikat e nj rrethi a t siprfaqes s nj sfere, duke kaluar npr qendr. Dinamo makin q shndrron energjin mekanike n energji elektrike; gjenerator elektrik. Diod llamb elektrike me dy elektroda (me anod e me katod). Dioksid bashkim kimik q ka dy atome oksigjen n molekul. Disk pllak e rrumbullakt magnetike q shrben pr memorizimin e t dhnave kompjuterike. Distanc largsi; diferenc. Dogm tez themelore e nj feje, q duhet pranuar verbrisht nga besimtart dhe q sht e detyrueshme pr ta. Donacion dhurat. Dun kodr a stom rre, q formohet nga era n shkrettira ose brigjeve t detit. Eklips errsim i prkohshm i nj trupi qiellor kur zihet nga nj trup tjetr qiellor. Eskavator makin vetlvizse q shrben pr t grmuar a pr t grryer dheun, pr ta ngarkuar at n mjetet transportuese ose pr ta zhvendosur diku tjetr. Ekspedit vajtje e nj grupi njerzish n nj vend t caktuar pr qllime krkimore ose studimore. Eksplorim shkuarje n nj vend t panjohur pr t br vzhgime ose hulumtime. Ekstravagant i tepruar; q kalon masn e nj pune a nj sjelljeje. Ekstreme pikpamje tepr e skajshme pr dika; q kalon do mas n gjykime a veprime. Ekuator rrethi m i madh i nj planeti i prfytyruar si nj rreth pingul me boshtin e tij t rrotullimit. Ekunikosi barasnat; saditnata; asti i kalimit t qendrs s Diellit npr ekuatorin qiellor, q bhet dy her n vit: me 21 mars (ekuinoksi i pranvers) dhe m 23 shtator (ekuinoksi i vjeshts). Ekuipazh trsia e njerzve q punojn a q shrbejn n nj anije, n nj aeroplan etj. Ekzakt i prpikt; i sakt. Ekzaminim krkim, hetim, hulumtim pr zbulimin e dikahi. Elektron grimca shum t vogla elementare me ngarkes elektrike negative, q sillen rreth brthams s atomit. Elips vij e lakuar dhe e mbyllur q ka trajt vezake.
230
FJALORI
Eminent i shquar; i dalluar. Energji pun, veprim; aftsia q ka nj trup a nj lnd pr t br nj pun t caktuar ose pr t qen burim i nj force q v n lvizje a n veprim dika. Enigm dika q sht shum e vshtir pr ta kuptuar, zbrthyer a shpjeguar. Enorm i jashtzakonshm; shum i madh; prtej mase. Entuziazm ndjenj e fuqishme gzimi e knaqsie shpirtrore e bashkuar me dshir e vullnet pr tiu prveshur nj veprimtarie; frymzim i lart. Eolitik q i prket eolitit (epoks m t vjetr t kohs s gurit); i kohs s eolitit. Erodon grryen tokn (nga ujrat, era etj.). Erozion grryerje q pson siprfaqja e toks nga veprimet e ujrave, akullit ose ers. Erupsion shprthim, rndom pr shkak t aktiviteteve t brendshme t toks. ESA (European Space Agency) Agjencia Hapsinore Evropiane me qendr n Paris t Francs. ESOC (European Space Operation Centre) Qendra Evropiane e Operimeve Hapsinore me qendr n Darmstadt t Gjermanis. EST (Eastern Standard Time) koha standarde n SHBA-n lindore, 5 or nga koha e Grenwichit. Evidencim regjistrimi i t dhnave; mbajtja e t dhnave. Evolucion proces i ndryshimit dhe i zhvillimit t ngadalshm i dikahi nga nj gjendje n nj tjetr. Fach distanca fokusale e kamerave fotografike. P. sh. vlera e zakonshme e nj objektivi 35-105 mm i prgjigjet nj zmadhueshmrie optike prej 3fachsh. Fascinim magjepsje; q ti merr mendt, t habit. Fashitet pushon e resht dalngadal dika q sht n lvizje dhe vepron; ulet, bie n qetsi. Fiksion sajim, trillim, prfytyrim; marrje me mend e dikahi. Filtr mjet q shrben pr t pastruar lngje ose gazra. Fillbits njsi informative pa ndonj kuptim t veant (bit t mbushur). Flot njsi anijesh nn nj komand. Fokus vatr, zjarr; prshkrimi i vendit n gjeometrin optike, ku rrezet paralele t drits tufzohet prmes elementeve optike. Fosfat krip e acidit fosforik. Fosile mbeturina parahistorike t bots shtazore ose bimore, q jan mbuluar n tok dhe jan ruajtur n trajta t ngurtsuara. Fotosintez sinteza q shkaktohet tek organizmat e gjall nn ndikimin e drits s Diellit.
231
FJALORI
Frez makin e posame e pajisur me nj vegl prerse ose turjel, e cila lviz duke u rrotulluar dhe shrben pr ti dhn trajta t ndryshme siprfaqes s nj sendi ose pr t shpuar dika. Galaktik trsi e prbr prej nj numri shum t madh yjesh, q formojn nj sistem m vete. GBit (Gigabit) 1 miliard bit; giga (109) = 1.000.000.000 (1 miliard) dhe bit njsia m e vogl informative. N sistemin binar nj GBit = 1 073 741 824 (230). Grhal gur me maja t mprehta q t shpojn; gur me siprfaqe t ashpr. GMT (Greenwich Mean Time) Koha e Grinuiit; pjes jugore e Londrs npr t ciln kalon meridiani fillestar i Toks (meridiani 0), i cili u mor si llogarits +/0 pr gjersin gjeografike t kohs n vitin 1884. Kjo shprehje u zvendsua me termin UT (Universal Time koha universale), m 1924, t cils i referohen zakonisht t dhnat astronomike. Gravitet forca me t ciln trupat qiellor i trheqin trupat tjer t afrt drejt qendrs s tyre. Gufoj shprthej; dal jasht me forc; nxjerr krye. Gjeokimia shkenca q studion prbrjen kimike t dheut; kimia e dheut. Gjeologjia shkenca q merret me studimin e ndrtimit, t prbrjes, t formimit e t zhvillimit t kores s Toks, me historin e trajtave t ngurosura t jets organike n Tok dhe me krkimin e vendburimeve t mineraleve t dobishme. Gjeomorfologjia shkenca q merret me trajtat e siprfaqes s Toks dhe me krijimin e zhvillimin e tyre. Gjeotermik pjes e gjeologjis q merret me studimin e temperaturs n brendin e Toks. Hangar ndrtes e veant, ku qndrojn, ruhen ose ndriqen makinat e ndryshme. Hartografim vizatim i hartave; krijim dhe punim i hartave gjeografike. Heliocentrik q e ka si qendr Diellin, rreth t cilit rrotullohen planett. Hematit lloj oksidi i hekurit q gjendet n natyr si mineral me ngjyr t kuqe ose t murrme. Hermetizm t qent shum i errt dhe i pakuptueshm pr shkak t gjuhs s vshtir ose ideve a figurave t paqarta; t qent shum i mbyllur. Hidrazin lng i dendur si vaj, i pangjyr; bashkim kimik joorganik i azotit me hidrogjenin. Hidrogjen elementi m i leht kimik, zakonisht n trajt gazi pa ngjyr, pa er e pa shije, q kur bashkohet me oksigjenin formon ujin. Hidrokarbur bashkim kimik i prbr prej karbonit dhe hidrogjenit; n klasn e bashkimeve t tilla kimike bjn pjes: nafta, benzina, vajguri, parafina etj.
232
FJALORI
Hidroksid trup q del nga bashkimi kimik i oksidit t nj metali me ujin. Hulli brazd; t ara n siprfaqen e toks. Identik i njjt me nj tjetr; krejt i njllojt. Imagjinat parafytyrim; trillim; krijim me mendje; pjell e mendjes. Imediat i menjhershm; i ngutshm. Impozant madhshtor; q bn prshtypje t madhe me madhshtin e tij. Impuls val rryme elektrike q vjen me ndrprerje dhe zgjat pak koh. Inaktiv jo aktiv; q nuk vepron. Inkuizicion organizat e kishs katolike, themeluar n shek. XIII, q ndiqte dhe dnonte rrept njerzit prparimtar dhe idet e tyre. Inspirim frymzim. Interaksion q ka t bj me lidhje t ndrsjellt; lidhje reciproke. Interplanetar q ka t bj me lvizjen dhe me komunikimin ndrplanetar. Invadim pushtim; futje me dhun n nj territor tjetr me qllim pushtimi. ISS (International Space Station) Stacioni Internacional Hapsinor; nj projekt i prbashkt i shum shteteve t zhvilluara industriale, si: SHBA-ja, Kanadaja; Evropa, Japonia, Rusia etj. Jon atom me ngarkes elektrike. Jonosfer shtresa m e siprme e atmosfers, q fillon n nj lartsi prej m shum se 30 km dhe prmban shum jone e elektrone t lira. JPL (Jet Propulsion Laboratorium) laboratori i NASA-s pr ndrtimin dhe drejtimin e satelitve dhe sondave hapsinore. JPL-ja, prve pr NASA-n, punon edhe pr Pentagonin; shtrihet n nj siprfaqe prej 72 hektarsh n Pasadena t Californias (SHBA) dhe n t punojn dit-nat mbi 5000 persona. Justifikim prligjje; shfajsim. Kalcium metal i but me ngjyr t bardh n t verdh dhe i shklqyeshm si argjendi, q sht prbrs kryesor i gurve glqeror. Kalibrim t dhnt e forms s duhur a t madhsis prfundimtare. Kalium metal i but si dylli, me ngjyr t bardh e me shklqim argjendi, q ka prdorim t gjer n bujqsi. Kanion gryk e thell; lugin e ngusht me an t rrpita shkmbore. Kapsul en n trajt gjysmrruzulli. Karbon qymyr; element kimik, jometal, q gjendet n natyr i lir ose n t gjitha lndt organike. Karbonat krip e acidit karbonik. Karburant lnd djegse n gjendje t lngt, q v n lvizje nj mekanizm. Kask kapel mbrojtse; helmet. KBit (Kilobit) 1000 bit; kilo (103) = 1.000 dhe bit njsia m e vogl informative. N sistemin binar nj KBit = 1 024 (210). Klor element kimik m i rnd se ajri me veti helmuese e dezinfektuese.
233
FJALORI
Kolektor pjes e rrumbullakt e dinamos a e makins elektrike, q shrben pr shndrrimin e rryms s ndryshueshme n rrym t vijueshme. Komet trup qiellor q duket si nj njoll e ndritshme mjegulle me nj brtham n mes dhe me nj zgjatim n trajt bishti; yll me bisht. Kompleks trsia e elementeve prbrse t dikahi; trsi. Kondicioner rregullues klimatik. Konfirmim pohim, vrtetim. Konservim ruajtja n gjendje t mir e dikahi, q t mos e dmtoj koha. Konstatim t vnit re a t diktuarit e nj fakti, t vrtetuarit e ekzistimit a t gjendjes s dikahi. Konstruktim ndrtim; ngritje e dikahi. Kontekst rreth i ngjarjeve apo rrethanat n t cilat zhvillohet a prfshihet dika; trsi kuptimore. Kontinuitet vijimsi; vazhdimsi; i pandrprer. Kontravers i kontestueshm; i diskutueshm; q nuk pajtohet n vetvete. Koordinat bashkrenditje; madhsi q prcakton me prpikri vendin ku ndodhet nj pik n rrafsh ose n hapsir. Kosto shpenzimet materiale dhe sasia e puns s gjall, q duhet pr t prodhuar dika. Kozmologji shkenca q merret me trsin e bots fizike, me krijimin dhe ligjet e gjithsis. Kozmos gjithsia; bota n trsi, e pakufizuar n koh e n hapsir dhe pafundsisht e shumllojshme n format q merr materia n procesin e zhvillimit t saj. Krater gryk vullkani si hink, nga ku del e derdhet jasht lava. Kronologji renditje e ngjarjeve njra pas tjetrs sipas radhs kohore. Kuriozitet kureshtje. Laik popullor; q nuk e njeh nj deg a fush t caktuar; i padijshm. Lansim hedhje; lshim i nj fluturake n kozmos. Lav lnd minerale q del e shkrir dhe shum e nxeht me rastin e shprthimit t vullkaneve e pastaj ngrin. Lvrij lvizje e shpejt e me gjallri; vlon, glon. Liken bim e ult, q prbhet nga nj krpudh dhe nga algt, t cilat bashkjetojn e formojn nj organizm t vetm mbi lvoret e drurve, mbi gur e shkmbinj, npr mure. Limfocid rruaza t bardha gjaku q zhvillohen n indin rrjetzor t gjndrave limfatike. Llum grop a pellg i madh me uj t ndenjur e t ndotur. Llurbtir q sht i squllur; q ka lluc, balt. Maghemit mineral magnetik (Fe2O3).
234
FJALORI
Magm lnd minerale e shkrir dhe e trash si brum, q gjendet n thellsi t Toks dhe del gjat shprthimeve t vullkaneve. Magnez metal i but e i leht, q ka ngjyr t bardh n t argjendt q digjet n ajr me nj flak verbuese. Manuskript shkrim; dorshkrim. MBit (Megabit) 1 milion bit; mega (106) = 1.000.000 (1 milion) dhe bit njsia m e vogl informative. N sistemin binar nj MBit = 1 048 576 (220). Memorizim t mbajturit mend; t regjistruarit e t dhnave elektronike n ndonj mjet memorizues, si: shirit, pllak magnetike etj., ku ruhen dhe n rast nevoje mund t prpunohen prsri. Metabolizm trsia e shndrrimeve kimike e biologjike q kryhen n organizmin e qenieve t gjalla gjat shkmbimit t lndve. Metan gaz q formohet nga bashkimi i karbonit me hidrogjen. Mikroskop mjet optik i prbr prej thjerrave, i cili prdort pr t zmadhuar ose pr t par trupa t vegjl q nuk mund t shihen me sy. Mineral lnd joorganike ose bashkim kimik natyror, q gjendet i ngurt ose i lngt n koren e Toks dhe prmban metale. Mision detyr q i ngarkohet ta bj dikush; grup njerzish q drgohen n nj vend pr t kryer nj detyr t caktuar. Mister dika e panjohur ose shum e fsheht; dika e errt dhe e pashpjegueshme. Mitologji shkenca mbi mitet. Modem modulator-demodulator; mjet elektrik q shrben pr bartjen e t dhnave mes dy aparateve komunikuese prmes kabllos telefonike; bn modulimin e t dhnave digjitale n analoge, dhe te pranuesi, prap ato t dhna analoge i demodulon n digjitale. Modifikim ndryshim i trajts s dikahi pa ia ndrruar thelbin, natyrn ose ndrtimin themelor. Modul kombinim i komponentve t ndryshme n nj hapsir t prbashkt; modulet zakonisht prdoren pr shkmbime t lehta dhe t shpejta ndaj moduleve tjera ose pr zvendsimin e plot t tyre n hapsirn kozmike. Molekul grimca m e imt e nj lnde, q prbhet nga atomet dhe q mund t veohet e t ruaj vetit kimike e fizike themelore t ksaj lnde. Monoksid oksid me nj atom oksigjeni n molekul. Monolit nj cop e vetme dhe e madhe shkmbi a guri; prmendore a dika tjetr e gdhendur n nj cop t till. Morfologji shkenca q studion trajtn dhe ndrtimin e jashtm t dikahi; trajta e jashtme dhe ndrtimi i dikahi, mnyra sesi lidhen ndrmjet tyre pjest prbrse t saj. Mori sasi shum e madhe sendesh, dukurish, njerzish etj.
235
FJALORI
Mostr pjes e vogl e dikahit q merret pr tia treguar dikujt, me qllim q ai ta njoh cilsin e gjith lnds. Mozaik larmi trajtash, llojesh, pjessh t ndryshme, q prbjn nj trsi. Mukoz cip e holl e prbr nga nj lnd e bardh dhe e tejdukshme, q vesh faqet e brendshme t disa organeve. Muran grumbull gursh n vendin ku sht vrar ose sht varrosur dikush. NASA (National Aeronautics and Space Administration) - Administrata Nacionale pr Aeronautik dhe Hapsir, n SHBA, e formuar n tetor t vitit 1958. Navigim lundrim; drejtim; mjeshtri e drejtimi t mjeteve lundruese, zakonisht ajrore. Neutron grimc pa ngarkes elektrike, q bn pjes n brthamn e atomit. Nocion koncept; prfytyrim ose mendim q kemi pr dika. Nuanc ndryshim i holl ndrmjet sendeve e dukurive t t njjtit lloj a t s njjts kategori. Nuklear brthamor. Objektiv q ekziston jasht ndrgjegjes dhe pavarsisht prej saj; ai q gjykon drejt dhe nuk niset nga interesat, ndjenjat dhe qllimet vetjake. Observator qendr shkencore pr vzhgime astronomike, meteorologjike etj. Oksigjen element kimik, gaz pa ngjyr, pa er e pa shije, q prbn rreth nj t pestn e ajrit e q sht i domosdoshm pr frymmarrje dhe, kur bashkohet me hidrogjenin, formon ujin. Okular q i prket syrit, q ka t bj me syrin. Operativ veprues; veprimtari e gjall; veprim i menduar pr dika. Orbit rruga q prshkon n hapsir nj trup qiellor natyror ose artificial. Ovale q ka trajtn e vezs. Papirus letr e br nga bim tropikale q prdorej nga popujt e vjetr pr t shkruar n t. Parabol vij e lakuar e hapur, q prfitohet kur pritet koni me nj rrafsh paralel me njrn nga brinjt e tij dhe q i ka pikat t baraslarguara nga nj vatr e nga nj drejtz e qendrs; zbatim t gjer gjejn n instrumentet optike, si p.sh: tek teleskopt, antenat etj. ku tufa rrezesh paralele, pr shkak t forms s parabols, prqendrohen n pikn (vatrn) e caktuar. Parametr madhsi q ruan vlern e saj t pandryshueshme vetm n kushtet e nj detyre a t nj problemi t dhn; tregues i njrs prej vetive a karakteristikave themelore t nj sendi a t nj dukurie, t cilat prcaktojn natyrn dhe gjendjen e saj. Parashut mjet prej plhure t fort, q kur hapet ka formn e adrs dhe shrben pr tu hedhur nga aeroplani e pr t rn ngadal n tok. Pasoj shkuarje pas dikujt; t ndjekurit e rrugs s dikujt.
236
FJALORI
Pasoj dukuri a gjendje q lind e kushtzohet nga nj shkak ose nga disa shkaqe. Penetrator deprtues; q futet n brendsi t dikahi; q prshkon dika. Perspektiv paraqitja e nj sendi n nj siprfaqe t rrafsht q t jep prshtypjen e prmasave t tij, t vllimit, t largsis etj.; e ardhmja e dikujt; q sht parashikuar pr t ardhmen. Petrologjia shkenc q merret me prbrjen fizike e kimike, me strukturn dhe me prejardhjen e shkmbinjve dhe t mineraleve. Pionier ai q hedh hapat e par n nj veprimtari. Piramid trup gjeometrik q ka pr baz nj trekndsh a nj shumkndsh dhe pr faqe ansore aq trekndsha t dybrinjshm sa brinj ka baza, t cilt bashkohen lart n nj kulm; piramidat e njohura t faraonve egjiptas. Pixel pika fotografish; njsia m e vogl e nj elementi digjital grafik; sht shkurtes e fjalve angleze: Picture - pic-pix dhe Element - el. Planet trup qiellor q qarkullon rreth diellit ose ndonj ylli tjetr dhe q nuk ka drit t veten. Platform vend i rrafsht i ndrtuar posarisht pr ndonj veprimtari t caktuar; program politik pr veprim. Plisri copa t mdha dheu, q ngre plugu kur an tokn. Plutonium metal q prfitohet artificialisht nga mineralet e uraniumit e q ka veti radioaktive dhe prdoret pr t prfituar energji brthamore. Polemik diskutim i gjat me prgjigje e kundraprgjigje, q zhvillohet ndrmjet dy a m shum njerzve, palve etj. Poligonale q ka shum knde. Portativ q sht i leht e q mund t bartet n dor, t merret me vete nga nj vend n tjetrin. Procesor varg veprimesh q bhen t lidhura njri me tjetrin, pr t arritur nj prfundim t caktuar; brthama e nj kompjuteri q bn prpunimin e t gjith operacioneve llogaritse duke i nxjerr t dhnat prfundimtare, me ndihmn e programeve t posame, n ekran. Profil paraqitja e nj siprfaqeje, e nj sendi n rrafshin pingul; trsia e tipareve themelore t dikahi. Proporcional prpjestimor. Proton grimc e vogl me ngarkes elektrike pozitive t barabart me at t elektronit dhe q prbn, s bashku me t, brthamn e atomit. Prototip tipi i par; fillestarja e dikahi q sht prsosur m von; model i par i dikahi q prodhohet n seri. Qeliz njsia themelore m e thjesht, nga e cila ndrtohen indet e organizmit t gjallesave.
237
FJALORI
Radar pajisje elektrike q shrben pr t zbuluar dhe pr t prcaktuar vendin e ndodhjes dhe t largsis s nj objekti. Radioteleskopi aparatur pr kapjen dhe regjistrimin e radiorrezatimeve t ardhura nga objektet qiellore. Radioval val elektromagnetike me nj frekuenc prej 75 kHz drei n 10 GHz. Reaksion kundrveprim. Reaktiv q shkaktohet nga kundrveprimi i rrymave t gazrave, t cilt dalin me forc prapa. Rebus dika e vshtir pr ta zbrthyer e pr ta kuptuar. Refraktor teleskop q objektivin e ka thjerr. Reliev trsia e brigjeve dhe luginave n siprfaqen e toks. Rends vrapues. Renesanc rilindje. Rentabl q jep t ardhura, t cilat mbulojn shpenzimet e prodhimit dhe sigurojn njfar fitimi. Reporter gazetar i ngarkuar pr t mbledhur lajme pr ngjarjet e ndryshme. Retraktor mekanizma pr trheqjen e gjrave t ndryshme. Rezervuar en e madhe e mbyllur ku ruhet nj lng a nj gaz. Rezolucion n informatik paraqet numrin e pixelve t paraqitur n ekran. Rikonstruktim ndryshim rrnjsor q i bhet dikahi n mnyrn e ndrtimit. Sarkazm ironi therrse, e shprehur me urrejtje a me prbuzje. Satelit trup qiellor q rrotullohet rreth nj planeti a nj ylli - satelit natyror; pajisje me vegla dhe aparatur t posame, e lshuar n orbit rreth Toks ose ndonj trupi tjetr qiellor pr qllime shkencore, pr vzhgime, pr ndrlidhje etj. - satelit artificial. Sediment fundrrin, mbetje e nj materiali. Sekrecion lnd e nevojshme pr veprimtarin e organizmit, q prodhohet si lng nga gjndra t ndryshme dhe q derdhet n gjak. Sensacional q l mbresa t forta; prshtypje e madhe q bn nj ngjarje, nj lajm a nj veprim. Sensor mjet shum i ndieshm q reagon n vibrimet e drits, temperaturs etj. Server aparat i veant n rrjetin kompjuterik q u mundson qasje t gjith shfrytzuesve t rrjetit. Sfer trup i rrumbullakt; rruzull; send q ka trajtn e nj rruzulli. Silicium jometal q paraqitet si pluhur me ngjyr hiri ose n trajt kristalesh t forta, por t thrrmueshme dhe q sht shum i prhapur n tok si prbrs kryesor i mineraleve dhe shkmbinjve.
238
FJALORI
Silikat emrtim i prgjithshm i mineraleve shum t prhapura n natyr, q prmbajn silicium dhe q hyjn n prbrjen e shum shkmbinjve. Simetri harmoni prpjestimesh. Simulim shtirsi; prpjekje pr paraqitjen e nj veprimi shtirs si t vrtet. Sinjal shenj e caktuar q jepet me tinguj, me drita etj. pr t njoftuar dika, pr t dhn nj urdhr, pr tu marr vesh etj. Siglim shenj; vul; nnshkrim. Sinkron i njkohshm; q ndodh n t njjtn koh me nj tjetr. Skaner mjet elektronik pr matjen dhe regjistrimin e informacioneve prmes forms magnetike, optike ose mekanike. Skeptik dyshim; ai q dyshon e shfaq mosbesim pr gjithka. Skulptur art i krijimit t statujave, busteve a formave tjera artistike. Sofistik prdorim i sofizmave n nj arsyetim pr t paraqitur si t vrtet dika t gabuar e t pavrtet. Sol nj dit e Marsit q zgjat 24:37:23 sek. Solar teknik q shfrytzon energjin e Diellit pr t prfituar energji elektrike. Space Shuttle tip fluturakeje hapsinore e krijuar nga NASA; starton si nj raket, prdoret si fluturake hapsinore gjat fluturimit dhe ateron n tok si nj aeroplan; sht 37 m e gjat dhe arrin nj shpejtsi prej 28 000 km n or. Spektrometr instrument pr regjistrimin e burimeve t ndryshme t drits q pr syrin e njeriut jan t padukshme. Spekulim shtrembrim i s vrtets, i fakteve etj. n dm t dikujt; mashtrim. Spirale lakore q bn nj sr rrotullimesh rreth nj pike a nj boshti duke u zgjeruar n mnyr t njtrajtshme. Squfur element kimik, jometal, shum i prhapur n natyr. Stratosfer shtres e atmosfers n lartsin mbi 10 km nga siprfaqja e detit me nj trashsi mesatare prej afr 30 km. Struktur mnyra si jan vendosur dhe si jan lidhur pjest prbrse t dikahit; ndrtimi i brendshm, prbrja. Sublimacion shndrrim i drejtprdrejt i nj lnde nga gjendja e ngurt n gjendje t gazt a anasjelltas me an t nxehjes, pa kaluar me par n gjendjen e lngt. Sufiks prapashtes. Sulfat krip e acidit sulfurik. Surpriz befasi e kndshme; e papritur. Shakulli thas nga lkura e bagtive t imta. Shkrmoq grimcoj; thrrmoj.
239
FJALORI
TASS ( ) agjentura informative e Bashkimit Sovjetik. Telemetri matje n largsi; matje e largsis. Teleskop vegl e posame, me thjerra t mdha e me pasqyra, q zmadhon shum dhe q shrben pr t kqyrur trupat qiellor e pr t br vzhgime t ndryshme astronomike. Termik q lidhet me nxehtsin; q mbshtetet n veprimet e nxehtsis a t energjis s saj. Terraform mostr e ngjashme si e planetit ton; zhvillimi i jets n nj planet tjetr p.sh. n Mars. Tetraedr nj form piramidale, por me katr trekndsha t barabart. Topografi deg e gjeodezis q merret me prllogaritjen dhe me paraqitjen n shkall t zvogluar t siprfaqes s toks n rrafshe e n harta. Trajektore vija q prshkon nj pik lndore kur lviz n hapsir. Transformim shndrrim i formave i gjendjes dhe i vetive. Transmetim uarje; prcjellje prej njrit te nj tjetr prmes formave t ndryshme. Transparent i dukshm; i hapur. Variacion ndrrim nga nj gjendje n nj gjendje tjetr. Vegjetim zhvillim i bimve; rritje, gjallrim. Version nj nga mnyrat sesi e paraqesim, e prshkruajm a e shpjegojm nj ngjarje ose nj fakt. Vezullim drit q her shklqen shum e her dobsohet. Vizuel q kapet me an t shikimit; dika optike. Vrojtim vzhgim; ndjekja me sy e dikujt a dikahi; t shikuarit me vmendje. Yll trup qiellor me ndriim t vetin; trup qiellor i ngjashm me Diellin, q ndodhet shum larg Toks dhe q duket natn n qiell si pik e ndritshme. Zdrugth vegl dore prej druri a metali, me nj thik t gjer, q prdoret pr pastrimin, rrafshimin a drejtimin e drrasave e t pjesve t tjera prej druri ose pr t hapur kanale n to. Zodiak brez i qiellit, q shtrihet rreth eliptiks, n t cilin kryhen lvizjet e dukshme t planetve t sistemit ton diellor; yllsi q kan marr emra kafshsh: Dashi, Demi, Bricjapi, Gaforrja etj. Zhavorr rr e trash e przier me gur t vegjl, q gjendet zakonisht n brigjet e n shtratin e lumenjve.
240
LITERATURA
LITERATURA
Johannes Fiebag Torsten Sasse: Mars Planet des Lebens, Dsseldor, 1996 Holger Heusler Ralf Jaumann Gerhard Neukum: Die Mars Mission, Mnchen 1998 Paul Raeburn: Uncovering the Secrets of the red Planet, Washington, 1998 Bruno Stanek Ludek Pesek: Neuland Mars, Bern, 1976 Junior Wissen, Universum, Stuttgard, 1994 Sir Julian Huxley: Das Weltall, London 1967 Grup autorsh: Grosse Mnner der Weltgeschichte, Klagenfurt, 1987 Grup autorsh: Das groshe Buch des Allgemeinwissens Stuttgard, 1991 Grup autorsh: Chronik der Menschheit, Mchnen, 1984 Hysni Myzyri: Historia e popullit shqiptar, Tiran, 1994 Ramazan Hysa Fjalor i astronomis, Tiran, 1978 Mikel Ndrecaj: Fjalor fjalsh e shprehjesh t huaja, Prishtin, 1986 Akademia e Shkencave e RPS t Shqipris: Fjalor i Gjuhs s Sotme Shqipe, Tiran, 1980 Revistat: Tajne, Beograd, 1988-1992 Revistat: Tree oko, Beograd, 1987-1997 Revistat: Vege Visionen, Herrischried, 1996-1998 Faqet e internetit: http://www.nasa.gov/about/highlights/index.html http://www.jpl.nasa.gov/ http://www.esa.int/esaCP/index.html http://www.dlr.de/ http://www.astrolink.de/ http://www.wappswelt.de/tnp/nineplanets/pxmars.html http://www.pianeta-marte.it/Default.htm http://www.mpe.mpg.de/~amueller/lexdt.html http://www.solarviews.com//germ/mars.htm http://www.astronews.com/ http://www.raumfahrer.net/
241
LITERATURA
http://www.uni-bonn.de/~uzsrcj/index/Geologie/Arbeiten/Mars/MarsReferat.htm http://www.bernd-leitenberger.de/mars-missionen1.html http://www.space-odyssey.de/ http://www.raumfahrtgeschichte.de/ http://www.guenthernet.de/ http://www.geocities.com/mars2018de/raumsonden3.htm http://www.science-at-home.de/ http://www.raumfahrt24.de/planetmars.php http://www.bernd-leitenberger.de/raumsonden-mars.html http://www.marssociety.de/html/modules.php?op=modload&name=News& file=index&catid=&topic=18&allstories=1 http://www.astrosurf.org/lombry/mars-terraforming2.htm http://www.urbin.de/next_step/next_step http://www.donaldedavis.com/2003NEW/NEWSTUFF/DDMARS.html http://www-k12.atmos.washington.edu/k12/mars/nasa_jpl_mpf_pics.html http://www.msss.com/moc_gallery/ http://www.faz.net http://www.wissenschaft.de/wissen/ http://www.marsgeo.com/ Spirit/Stratigraphy.htm http://solarsystem.dlr.de/RPIF/mars32.shtml http://www2.sfdrs.ch/sfmeteo/diverses_wetterlexikon.php http://www.the-planet-mars.de/ http://www.lsw.uni-heidelberg.de/ http://www.ieap.uni-kiel.de/
242
PRMBAJTJA
FJALA E RECENSENTIT 5 PARATHNIE 7 HYRJE 9 NJ VSHTRIM I PRGJITHSHM HISTORIK 13 MARSI PLANET I MISTEREVE 21 MARSI DHE SHQIPTART 27 KRONOLOGJIA E ZBULIMEVE NGA RENESANCA DERI TE KOHA E FLUTURIMEVE KOZMIKE 31 MISIONET FLUTURUESE DREJT PLANETIT MARS 35
MISIONI MARS A (MARSNIK 1) 37 MISIONI MARS B (MARSNIK 2) 38 MISIONI MARS C (SPUTNIK 22) 38 MISIONI MARS 1 39 MISIONI MARS D (SPUTNIK 24) 40 MISIONI MARINER 3 40 MISIONI MARINER 4 41 MISIONI ZOND 2 43 MISIONI MARS E 44
MISIONI MARINER 6 44 MISIONI MARINER 7 46 MISIONI MARINER 8 49 MISIONI MARS G (KOZMOS 419) 50 MISIONI MARS 2 50 MISIONI MARS 3 51 MISIONI MARINER 9 52 MISIONI MARS 4 56 MISIONI MARS 5 57 MISIONI MARS 6 58 MISIONI MARS 7 58 MISIONI VIKING 1 59 MISIONI VIKING 2 69 MISIONI PHOBOS 1 73 MISIONI PHOBOS 2 75 MISIONI MARS OBSERVER 77 Programi DISCOVERY 79 MISIONI MARS GLOBAL SURVEYOR 81 MISIONI MARS 96 87 MISIONI MARS PATHFINDER 88 Prgatitjet pr mision 89 Aterimi i sonds Mars Pathfinder 101
83 dit (sol) n Mars 103 Rezultatet eksperimentuese 104 MISIONI NOZOMI (Planet B) 110 MISIONI MARS CLIMATE ORBITER 113 MISIONI MARS POLAR LANDER 114 MISIONI MARS ODYSSEY 117 Instrumentet shkencore 118 Kronologjia e misionit 123 MISIONI MARS EXPRESS 132 Instrumentet shkencore 133 Kronologjia e misionit 136 Qarkori vazhdon misionin me sukses 139 MISIONI MARS EXPLORATION ROVER 146 Instrumentet shkencore 150 Roveri Spirit (MER-A) 152 Roveri Opportunity (MER-B) 158
A KA UJ N MARS? 165 A KA JET N MARS? 178

TEORIA E FILLIMIT T JETS 178 GJURMT E JETS N GURIN NGA MARSI 180 FYTYRA N MARS 184 OPTIMIZM REAL APO TEORI BIZARE 192
DY SATELITT E MARSIT 194 MARSI N SHNJESTR 199

EKSPEDITAT NJERZORE N MARS 199 MUNDSIT REALIZUESE DHE PASOJAT E MUNDSHME 210 GJALLRIMI I SRISHM I MARSIT 218
SI PRFUNDIM 224 BIOGRAFIA Fehler! Textmarke nicht definiert. FJALORI 228 LITERATURA 241 PRMBAJTJA 243

Ma Rsi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ma Rsi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Redaktor Prof. Sejdi Susuri Recensent Prof. Dr. sc. Zahadin Shemsidini Prof.

Skender Kabashi Lektor Hasan Hamzbala

I prjetshm do t jet malli dhe kujtimi pr ty!

MARSI PLANET I MISTEREVE

MARSI PLANET I MISTEREVE

Skenderaj, m 25 prill 2006

Prof. Skender Kabashi

MARSI PLANET I MISTEREVE

MARSI PLANET I MISTEREVE

Prizren, m 12 gusht 2005

MARSI PLANET I MISTEREVE

MARSI PLANET I MISTEREVE

MARSI PLANET I MISTEREVE

Galaktika Rruga e Qumshtit ku gjendet edhe sistemi yn diellor

MARSI PLANET I MISTEREVE

MARSI PLANET I MISTEREVE

NJ VSHTRIM I PRGJITHSHM HISTORIK

MARSI PLANET I MISTEREVE

MARSI PLANET I MISTEREVE

MARSI PLANET I MISTEREVE

MARSI PLANET I MISTEREVE

Isaac Newton edhe teleskopi i par reflektor i konstruktuar prej tij 17

William Herschel (fotoja lart) dhe teleskopi i tij gjigant

MARSI PLANET I MISTEREVE

MARSI PLANET I MISTEREVE

Radioteleskopi m i madh n bot n Arecibo t Puerto Rico-s, n SHBA 19

Radioteleskopi tjetr, gjithashtu shum i njohur, n Effelsberg t Gjermanis

MARSI PLANET I MISTEREVE

MARSI PLANET I MISTEREVE

MARSI PLANET I MISTEREVE

MARSI PLANET I MISTEREVE

MARSI PLANET I MISTEREVE

Ilustrimi i kanaleve t Marsit sipas Schiaparellit

MARSI PLANET I MISTEREVE

H. G. Wells dhe romani i tij The War of the Worlds

C. Clarke dhe vepra e tij shum e njohur 2001 A Space Odyssey

Nj sekuenc nga filmi Mars Attacks! i xhiruar n vitin 1996 24

MARSI PLANET I MISTEREVE

MARSI PLANET I MISTEREVE

MARSI PLANET I MISTEREVE

MARSI DHE SHQIPTART

MARSI PLANET I MISTEREVE

MARSI PLANET I MISTEREVE

MARSI PLANET I MISTEREVE

MARSI PLANET I MISTEREVE

KRONOLOGJIA E ZBULIMEVE NGA RENESANCA DERI TE KOHA E FLUTURIMEVE KOZMIKE

MARSI PLANET I MISTEREVE

Harta e Marsit sipas Herschelit

Harta e Marsit sipas J. Mdler dhe W. Beer

MARSI PLANET I MISTEREVE

MARSI PLANET I MISTEREVE

MARSI PLANET I MISTEREVE

MISIONET FLUTURUESE DREJT PLANETIT MARS

MARSI PLANET I MISTEREVE

MARSI PLANET I MISTEREVE

MISIONI MARS A (MARSNIK 1)

MARSI PLANET I MISTEREVE

MISIONI MARS B (MARSNIK 2)

MISIONI MARS C (SPUTNIK 22)

MARSI PLANET I MISTEREVE

MARSI PLANET I MISTEREVE

MISIONI MARS D (SPUTNIK 24)

MARSI PLANET I MISTEREVE