T.C.

KAFKAS NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI

CUMHURYET DEVR TARH DERS KTAPLARINDA RUSYA MGES

ZGR AKTA

YKSEK LSANS TEZ

DANIMAN Yrd. Do. Dr. Kemalettin KUZUCU

KARS -2006

TC KAFKAS NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRL'NE

zgr AKTA'n Yksek Lisans Tezi olarak hazrlad "Cumhuriyet Devri Tarih Ders Kitaplarnda Rusya mgesi" adl bu alma, yaplan tez savunmas snav sonunda jri tarafndan Lisansst edilmitir. Eitim ve retim Ynetmelii uyarnca deerlendirilerek oy ile kabul

../

/200..

Ad Soyad: B akan : Yrd. Do. Dr. Kemalettin KUZUCU ye ye : Do. Dr. Seluk URAL : Yrd. Do Dr. Cengiz YANIKLAR

mza

Bu tezin kabul, Sosyal Bilimler Enstits Ynetim Kurulu'nun ..../..../200.. gn ve ../ sayl kararyla onaylanmtr.

UYGUNDUR

Do. Dr. Mithat AHN Sosyal Bilimler Enstit Mdr

NDEKLER ZET ABSTRACT NSZ KISALTMALAR GR A- Tarihin Tanm ve Amac B- Tarih Ders Kitabnn Misyonu 1-3 3-11 I II III-V VI

BRNC BLM TARH BOYUNCA TRKLER VE RUSLAR 1. Balangtan 20. Yzyla Kadar Trk-Rus likileri 1.1. Ruslarn Bir Devlet Politikas Olarak Panislavizm 1.2. Rusya'nn Trk Dnyas zerindeki Emelleri ve stihbarat Faaliyetleri 2. Osmanl Devleti le Rusya Arasndaki Baz Tarihsel Benzerlikler ve Farkllklar 3. Edebiyatmzda Rusya ve Ruslar 11-15 15-18 18-23 23-32 32-39

KNC BLM CUMHURYET DEVR TARH DERS KTAPLARINA KAYNAKLIK EDEN OSMANLI TARH YAZICILII VE BAZI NEML TARH DERS KTAPLARI 1.Osmanl Dnemi Tarih Yazcl 2.0smanl'dan Cumhuriyete Tarih Ders Kitaplar 2.1. Ahmed Vefik Paa ve Fezleke-i Tarih 2.2 Ahmed Refik ve Tarih- Umm 2.3 Ahmed Refik ve Byk Tarih- Umm 2.4 Ahmed Hamid, Mustafa Muhsin ve Trkiye Tarihi 2.5 Ali Read ve Tarih- Umm 40-42 42-45 45-47 47-50 50-52 53-54

NC BLM TEK PART DNEM TARH DERS KTAPLARI 1. Tarih Ders Kitaplarna Yansyan Trk Bak Asnn Tarihi Kkenleri 55-63 2.Trk Tarih Tezinin Oluturulmas Srasnda Rusya'nn Trk Dnyasna Ynelik Siyasi Faaliyetleri 63-65

3. Ders kitaplarnda Rusya mgesinin Belirleyicisi Olarak Trk Siyasal Hayat 4- Tarih Ders Kitaplar ve Rusya DRDNC BLM DEMOKRAT PART DNEM TARH DERS KTAPLARI 1. Demokrat Parti Dnemi Dnce ve Siyaset Ortam 2. Demokrat Parti Dnemi Tarih Ders Kitaplarnda Rusya mgesi BENC BLM 1960-1980 DNEM TARH DERS KTAPLARI 1. 1960-1980 Dnemi Dnce ve Siyaset Ortam 2. Ders Kitaplannda Rusya mgesi

65-71 71-85

85-86 86-91

92-94 94-100

ALTINCI BLM 1980 SONRASI DNEM TARH DERS KTAPLARI

Sonu Kaynaklar zgemi

107-108 109-114 115

ZET Trkiye'de ders kitaplar konusu son yllarda tarihilerin ve eitim bilimleri camiasnn aratrmalannda nemli lde yer tutmaktadr. Tarih ders kitaplarnn hazrlanmasnda, devletin ideolojik gr, toplumun sosyal ve kltrel yaps ve uluslar aras ilikiler nemli rol oynamaktadr. Tarih ders kitaplarmzda Rusya ile ilgili tarihsel olaylar aktarlrken saydmz etkiler daha da n plana kmaktadr. Cumhuriyetin ilk yllarnda tarih ders kitaplarnda Rusya'nn ve Ruslarn tarihleri hakknda ayrntl bilgiler vardr. Ruslarn kurduklar yeni ynetim olan Sovyet Rusya'ya d ilikilerde dostane atflar bulmaktayz. Demokrat Parti Dneminde ise Sovyet Rusya ideolojik olarak kar kutuptadr. Tek Parti dnemine gre Sovyet Rusya'ya atflar sertletirilmitir. Bu dnemdeki tarih ders kitaplarnda Ruslarn smrgeci tarihlerine dikkat ekilmitir. ki askeri darbe dneminde (1960- 1980) ise Sovyet Rusya'ya kar ifadeler yine serttir. Bu dnemde Ruslarn smrgeci hareketleri ile Trk topluluklarna verdikleri maddi ve manevi zarara dikkat ekilmektedir. Sovyetlerin uluslar aras arenadan gten dmeye baladktan 1980'li yllarda Sovyet Rusya'nn ideolojisi hala Trkiye'de tehlikeli grlmektedir. Atatrk ilke ve inklplar ise bu ideolojinin nnde duran en gl silah konumundadr. Sovyetler Birlii'nin 1991 ylnda dalmasndan sonra Trkiye Cumhuriyeti uzun yllardr Ruslarn hkimiyetinde yaayan rkdalanyla yakn iliki kurmak iin ders kitaplarn da kullanmaya balar. 1994 ylnda karlan bir kanunla tarih ders kitaplarnn arkasna bir Trk dnyas haritas eklenir. Rus hkimiyetinden kan Trk topluluklarn tarihlerine daha fazla yer verilerek, Rusya'nn asrlardan beri Trk dnyasna zarar veren en byk faktr olduu vurgulanr.

ABSTRACT Recenty, the subjects of course boks have an important role in the stuying area of historians and education scientist. The ideology of the state, the cultural and social values and forms and international relations have an the history course book's. When telling the historical events dealing with Russia, the same point of views hava more importance. In the first years and at the begining of republic, there were a lot pf information in the course boks about Russian people and Russian history. There were a lot of friendly attiributions in the history text boks during the single party goverment. Soviet Rusya was in the opposing group during the goverment of democrat party. At the time of the Republic Population Party goverment in our country the relation ships between Russia and Turkey began to worse. In other words the attirubation about Russia began to be hardened. In this governing period the attiribution in the history course books were about calling attention to the history of Russian colonialism. In 1960-1980, including the two military impact the expression about Russia were also hard sitrict. During this time period the meterialistic and spiritual damages derived from the Russian colonialist activities reflected. Turkish people in the Assian continent and our country this subject began to be more in the history text books to be proud attention. In the years of 1980s, that Russian policies and political power began to decrease, the Soviet Russian ideology was stil dangerous. After coming to an and of Russia in 1992, we began to get into touch with Trks and Turkish socities living in the Asssian continent to be very for from our country planned by Russia for not getting into touch with us. A map o Turkish world was added to the end of the history text books.

II

NSZ Trkiye Cumhuriyeti Devleti, Osmanl mparatorluunun maddi ve manevi varl zerine ina edilmitir. Osmanl Devleti'nden kalan problemler, Trkiye'yi birebir ilgilendirmektedir. Corafi bakmdan Trkiye'ye yakn olan Rusya ile Osmanl mparatorluu arasnda yaanan youn ilikiler sadece blgenin kaderini etkilemekle kalmam dnya siyasetine de etki yapmtr. Btn Trk dnyas asndan Rusya ve Ruslar olduka nemlidir. Rusya ayrca dnya siyasetinin en nde gelen aktrlerinden birisidir. Bu nedenle Rusya her adan dikkatle takip edilmesi gereken bir devlettir. Akademik tarihilik asndan Rusya ile ilgili pek ok eser yazlmtr. Bu aratrma konusunun amac ise Trk dnyas zerinde kader deiiklii yapabilen ve 16. yzyldan itibaren uluslar aras gelimelere yn verebilen bu komumuzu lise rencilerine ne kadar tantabildiimizle ilgilidir. Lise tarih ders kitaplarnda Rusya ile Osmanl Devleti arasnda 1700 ylnda yaplan stanbul Anlamas'na kadar olan blmlerde Rusya ile ilgili ok az bilgi vardr. Fakat Osmanl Devleti'ni anlatan tarih III ders kitaplarnda 1699 Karlofa Anlamas'ndan; Birinci Dnya Savana kadar olan blmde en fazla Rusya'ya yer verilmitir. Rusya'nn Osmanl Devleti'ne kar kazand savalarn nedenini doru olarak tespit edebilmek tarihi olaylara daha nesnel ve daha gereki bakabilmemizi kolaylatracaktr. Tarihsel olaylarn

nedenlerini doru tespit edebilmek yetien gen nesillerin sorunlarn zmelerine nemli katk salayacaktr. Bazen akademik tarihiliin gzden karabildii ayrntlar ders

kitaplarnda bulabilmekteyiz. almada, tarih ders kitaplarnn ele alnd eserler temel bavuru kaynaklarmzdan olacaktr. Yine ders kitaplarn

deerlendirebilmemiz asndan Osmanl tarih yazcl hakknda bilgi sahibi olmak alma iin nemlidir. Ders kitaplarnn yazld dnemin siyas artlarn ve hakim olan iktidarn tutumunu tespit etmek ders kitaplarn doru deerlendirebilmek asndan yarar salayacaktr. Toplumlarn birbirlerine bak asn yanstan tarih

III

eserler oluturulurken edeb eserleri de incelemek bir sonuca varabilme asndan olduka nemlidir. Trkiye'de tarih ders kitaplarn ele alan almalar 1932 ylnda I. Trk Tarih Kongresi ile balamtr. Cumhuriyetin ilk yllarnda ders kitaplarna yansyan bak asn deerlendirmek amac ile Afet nan, smail Hakk Uzunarl, Enver Ziya Karal'n tarihilikle ilgili almalar nemlidir. Bra Behar Ersanl'nn; ktidar ve Tarih adl eseri, Mete Tunay'n; Trkiye'de Tek Parti Ynetiminin Kurulmas adl eseri, Etieene Copeaux'un Trk Tarih Tezinden Trk slam Sentezine adl ders kitaplarn inceleyen eseri, tarih ders kitaplar hakknda nemli bilgi vermektedir. Tarih ders kitaplar incelemesinde Salih zbaran'n eserleri olduka nemlidir. 1994 ylnda Buca Sempozyumunda sunulan bildirilerin derlendii Tarih Eitimi ve Tarih Ders Kitaplar, Tarih Vakf'nn 1995 ylnda dzenledii II. Uluslar aras Tarih Kongresinin bildirilerinin topland Tarih Eitimi ve Tarihte teki Sorun u yine tarih ders kitaplarn deerlendirebilmek amacyla temel bavuru kaynamz olacaktr. niversitelerde son yllarda yaplan ders kitaplar ile ilgili tez almalar aratrma konusu asndan nemlidir. Ycel Kabapnar'n Kredili Sistem ve Ders Kitaplar tez almas konu asndan yarar salayacaktr. Rusya ile ilgili imgeleri tespit etmek amacyla Trk Rus ilikilerini ele alan eserlere de bavurmak gerekir. Bu alanda Akdes Nimet Kurat bavurulmas gereken temel kaynaktr. Rusya ile ilgili imgeleri tespit edebilmek amac ile edebiyata bavurmak olduka nemlidir. Son yllarda seilen aratrma konular ierisinde toplumlarn birbirlerine bak alarn gsteren imge kavramn tespit etmek yine alma asndan nemlidir. Bu alanda Nuri Kstkl'nn;" Trk Tarih Ders Kitaplaryla Karlatrmal Olarak ngiliz Tarih Ders Kitaplarnda Metodoloji ve Trk majna Dair Baz Tespitler"adl makalesi, brahim irin'in; Osmanl mgeleminde Avrupa adl eseri, Kezban Acar'n; Resimlerle Rusya, Savalar ve Trkler adl, eserini incelemek imge kavram hakknda bizlere nemli lde bak as verecektir. Cumhuriyetin ilanndan itibaren okullarmzda okutulan ve aratrma konusu olan lise tarih ders kitaplar incelenirken; incelenmesi gereken bir konu ise lkemizin politik yaps ve o dnemdeki lkenin d politikasdr.

IV

Cumhuriyet dnemi tarih ders kitaplar incelenirken incelenmesi gereken Osmanl tarihilik anlaynn yan sra; Osmanl Devleti'nin son dnemlerinde yazlm olan tarih ders kitaplardr. nk bu kitaplar, Cumhuriyetin ilk

dnemlerinde yazlm olan tarih ders kitaplarna temel oluturmulardr. Sovyetler Birlii'nin dalmasndan sonra, iki kutulu dnyada artk yeni bir g dengesi iin mcadeleler devam etmektedir. Bu mcadelenin taraflarndan birisi de yakn komumuz olan Rusya Federasyonu'dur. 16. Yzyldan itibaren iyi takip edemediimiz ve hakknda yeterince bilgi edinemediimiz bu devlet karsnda byk kayplar verdik. Bu dnemdeki dnya zerindeki hkimiyet mcadelesini iyi anlayabilmemiz ve bu mcadeleden olumsuz etkilenmememiz iin kuzey

komumuzu iyi takip etmemiz gerekmektedir. Bu devlet hakknda bilgi salama yolu iin tarih biliminden yararlanmak ok nemlidir. Bu tez almasnn her aamasnda bana yardmc olan Yrd. Do Dr Kemalettin Kuzucu'ya ok teekkr ederim. Ayrca tez almasnda gerekli olan kaynaklar salamamda bana yardmc olan Ahmet Emin Osmanolu'na da teekkr bir bor bilirim.

KISALTMALAR

ASBF C. ev. der. haz. A

Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi cilt eviren Derleyen Hazrlayan slam Ansiklopedisi, MEB Yaynlar stanbul niversitesi sayfa Trk Tarih Kurumu Yaymlayan

s.
TTK yay

VI

GIRI A-Tarihin Tanm ve Amac Btn bilimlerin retim etkinlikleri srecinde, ilk nce retilecek bilimin ne olduu hakknda genel ya da zel bir tanmlama yaplmas gerekir. Konu tarih bilimi olunca phesiz "tarih nedir" diye sorulacak bir soruya insanlarn yaklam farkl olacaktr. Tarih bilimiyle ilgilenmeyen insanlar bu soruya ksa srede bir cevap bulacaklardr. Fakat tarih bilimiyle uraan bilim adamlarnn veya tarihi akademisyenlerin bu soruya verecekleri cevap ok da kolay deildir. Carr, tarihi tanmlamann zorluunu yle dile getirmitir. "Tarih nedir? Sorusunu cevaplamay denediimizde, cevabmz bilerek ya da bilmeyerek, zaman ierisindeki kendi tutumumuzu yanstr ve daha geni bir soruya, iinde yaadmz toplum hakknda ne dndmz sorusuna vereceimiz karln bir parasn oluturur. Ele aldm konunun, daha yakndan bir incelemede nemsiz

bulunmasndan ekinmiyorum.

Yalnzca bylesine engin ve bylesine nemli bir

soruya el attm iin fazlaca kstah gzkmekten korkuyorum." Tarihi incelerken dikkat edilmesi gereken noktalardan biri ise fen

bilimlerindeki gibi kesin doru bilgiye ulalmasnn imknsz olduudur. Bununla birlikte tarih olaylar doru deerlendirebilmek fen bilimleri ile uraan insanlara geni ufuklar kazandrabilmesi ve bilimin temel zellii olan neden sonu ilikisi kurmak as kazandrabilmesi nemlidir. topladklar olgulardan ve Tarihiler aratrdklar konu iin faydalanarak tarihsel olaylar

birikimlerinden

anlamlandrmaya alrlar. Tarihiler srekli olarak gemii aydnlatmaya alrlar; Fakat unutulmamaldr ki gemiteki olaylar bugn iin birebir aydnlatmamz mmkn deildir.3 Baz durumlarda da tarihi olaylar yorumlarken daha gemiteki benzer olaylara bakarak deerlendirme yapmaya alrz. Tarihsel olaylarda genelleme yaplp yaplamayaca konusunda deiik bak alar vardr. Tarih biliminin hareket noktasn insan oluturduu ve beer

Edward Hallet Carr, Tarih Nedir? letiim Yaynlar, stanbul, 1996, s. 13. Ahmet Mumcu, "Trkiye'de Tarih retimine Ynelik Baz Dnceler", Ahmet kr Esmer'e Armaan, ASBF Yayn, Ankara 1981, s. 177. 3 Dursun Dilek, Tarih Derslerinde renme ve Dncenin Geliimi, 2. Bask, PegemA Yaynclk, Ankara, 2002, s. 5.
2

hadiselerde srekli deimeyi gz nnde bulundurursak tarihin tekrardan ibaret olduu ynndeki fikirler etkisini yitirmi olur. Beeriyetin srekli deimesine paralel olarak insanlarn ve insan kitlelerinin yaratt olaylarda da deime olacaktr. Fakat birbirini takip eden ve birbiri ile ilikili olaylarda neden sonu ilikisi rahatlkla kurulabilir.4 Tarihiler, aralarnda tam bir fikir birlii bulunmasa da tarihsel olaylarda benzerlik bakmndan alt dzeyde genellemeler yaplabilinecei grndedirler5. nsanlarn tarih boyunca gemi olaylara bakarak deerlendirme yapmaya altklar grlmtr. Aratrma konusu olan Sovyet Rusya'da byle bir rnek mevcuttur. Bolevikler, Fransz Devrimi'nin Napolyon ile sonulandn

biliyorlard. Ruslar kendi devrimlerinin de byle biteceinden endieliydiler. Bu nedenle liderleri ierisinde kiilik zellikleri bakmndan Napolyon'a en ok benzeyen Troki'ye gvenmediler ve Napolyon'a en az benzeyen Stalin'e gvenerek onu destelediler.6 Tarihi gemiteki olaylar deerlendirmeye alrken temel malzemesi gemiten kalan bilgi ve belge trndeki verilerden yararlanmaktadr. Tarihinin iini yapabilmesi bu verilere baldr. Buna kar tarihsel olaylarn gnmzde deerlendirilme ekli konuyla ilgilenen tarihilerin kiisel zellikleriyle de

balantldr. Tarihi olaylar ele alnrken bilgi ve belgeler tarihinin almasna k tutarken; tarihsel kaynaklardan sonular karlrken tarihinin kiisel zellikleri de aratrmay etkilemektedir. Carr, Tarihi ile olgular arasndaki ilikiyi karlkl bir etkileim olarak deerlendirmitir. Tarihi olgularnn ne aciz bir klesi ne de zalim bir efendisidir. Tarihi ile olgular arasndaki iliki, bir eitlik bir al veri ilikisidir. Tarihi olgular olmakszn bo; olgular tarihisi olmadan l ve anlamszdr.7 Tarihin tanm, retimi veya eitimi yaplrken verilmesi gereken en nemli nokta kukusuz tarih biliminin merkezini insann oluturduu gereidir.Tarihi olaylarn gemite olup ve gemiteki etkisinin bugnmz ekillendirdii

brahim Kafesolu, "Tarih lmi ve Bizde Tarihilik", . Tarih Dergisi, S. 17-18, stanbul 1963, s. 6. 5 DLEK, Tarih Derslerinde renme ve Dncenin Geliimi, s. 27. 6 Carr, Tarih Nedir? s. 84. 7 Carr, Tarih Nedir? s.7.

unutulmamaldr. Tarih bu gne uyarlanabilmelidir. Tarihin insanolunun deiik zamanlarndaki yaantsn anlatt unutulmamaldr. Tarihsel olaylar ele alrken tarihin ana konusunun insan olduu

unutulmamaldr. Tarih hibir ey yapmaz, byk servetleri yoktur ve savalarda dvmez. Her eyi yapan, sahip olan ve dven insandr, sahici canl insan8. Tarihsel olaylar incelerken dikkat edilmesi gereken en nemli noktalardan birisi de tarih bilimi tahminlerin ve olaslklarn uyarlanmaya alld bir bilim olmaddr. Carr'n deyimiyle:"Bismark 18. yzylda domu olsayd. Bu elbette sama bir varsaymdr. nk o zaman Bismark olmazd. " Carr, tarihi ahsiyetleri yarglamaya alan tarihileri Croce'nin szleriyle tekrar uyaryor: "Sulamada bulunanlar u nemli noktay unutuyorlar ki, eylemde bulunan ve oysa tehlikeli teki olabilen kimseler, bizim mahkemelerimiz, iin kurulmu yaayan

kimseler kendi

zamanmzn

mahkemelerdir, yarglanmlardr.

zamanlarnn

mahkemelerinde

Tekrar ikinci kez mahkm edilemez ya da balanamazlar...

Tarih anlatyoruz diye yarglk taslayp, tarihin grevinin bu olduu inancyla unu mahkm edip bunu balayanlar... Genellikle tarih duygusunda yoksundurlar."9 Tarihi olaylar ayrca rastlantnn rn olarak deerlendirilmemelidir. Devrimler, ihtilaller, savalar gibi toplumsal olaylarn nedenlerini ansa ya da rastlantnn rn olduuna inanan insanlar, gnlk hayatlarnda da doru deerlendirmeler yapamamaktadrlar.10 B-Tarih Ders Kitabnn Misyonu Sosyal bilimler ierisinde tarih, konusu ve kapsam gerei pek ok alana etki etmektedir. nsanlann siyasal, sosyal, kltrel alanlardaki yaantlannda tarihin tesiri grlmektedir. Okullarda rencilere tarih dersini retirken tarihin bir sava malzemesi, propaganda arac, dost ya da dman kazandran bir misyonu olmadn, insanolunun yaamn anlaml klmaya alan bir bilim olduunun hissettirilmesi gerekmektedir. phesiz rencilere tarih bilimi aktarlrken bilimlerin temel zellii olan nesnellik ilkesine dikkat edilmelidir.

8 9

Carr, Tarih Nedir? S. 59. Carr, Tarih Nedir? S. 91 10 Carr, Tarih Nedir? s. 120.

Dnyann her tarafnda tarih ders kitaplarnn mensup olduu devletin politikasn rencilere aktarma gibi bir grevi vardr. Dnya zerinde u anda tarih retimini tam anlamyla nesnel yapabilen bir toplum yoktur. Fakat son yllarda tarih biliminde eletirel ve evrensel bak as kazandrma abalarnn artm olmas, tarih retiminin tarafszlatrlmas ynnde bir umut arttrmtr.11 Tarih ders kitaplar komu devletlerle olan ilikilerinde hep savalar, snrlar ve bu dorultudaki konular uluslar arasnda ayrlklara neden olacaktr. Bu konuya en iyi rnek Sovyetler Birlii'nin dalmasnda sonra ortak bir Kafkasya tarihi yazmak iin toplanan lkelerin siyasi konularda anlamaya varamamas gstermitir.Siyasi konularda atma domas nedeniyle toplumlar arasnda benzerlik olan gelenek, grenek, mzik, edebiyat ve yemek piirme gibi toplumsal konularda ortak bir tarih yazma karar alnmtr.12 Kukusuz tarih bilimi, alan gerei siyasetin ve iktidarlarn kullanmna msait olan bilim dallarnn banda gelmektedir. Bu etkiden en byk payn alan ise devlet okullarnda okutulan tarih ders kitaplar olacaktr. Tarih retiminin vatanda yetitirme gibi bir misyonu olmas nedeniyle, tarih dersleri bilimsel tarih bilgileri vermenin yan sra, vatandalara devletin kltrel deerlerini alama gibi bir ama da gtmektedir. Bu durum bazen tarih dersinin tarih disiplini retmekten syrlarak deiik amalar iin kullanlmasna da neden olmaktadr.13 Tarih ders kitaplar birok lkede dost veya dman yaratma amacna hizmet edebilmektedir. krklemektedir. Bu durum toplumlar ve lkeler arasnda ayrlklar iyice

1946 ylnda UNESCO ilk genel kurul toplantsnda tarih

kitaplarnn dmanlklar ve ayrlklar yaratt konusunda uyarlarda bulunmutu. 1974 ylndaki genel kurul toplantsnda bu uyarlardan, Balkan lkeleri de nasibini almt. zellikle Sovyetler Birlii'nin dalmasndan sonra, yllarca bir arada

Salih zbaran, "Giri", Tarih retimi ve Ders Kitaplar, haz. S. zbaran, Buca Sempozyumu 29 Eyll-1 Ekim 1994, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1994, s. 1. 12 Titana Milko, "Tarih Ders Kitaplarnda Yeni Bir Anlaya Doru", Tarih Eitimine Eletirel Yaklamlar, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 2003, s. 87. 13 Dilek, Tarih Derslerinde renme ve Dncenin Geliimi, s. 36.

11

yaam insanlarn arasnda meydana gelen kanl savalar toplumlar arasndaki ayrlklar krklemenin ac sonucunu gzler nne sermitir.14 Tarih ders kitab devletin ideolojisini, yazld dnemin siyasi artlarn, yazarn ideolojisini tayaca kesindir. Tarih biliminin bir lkenin ideolojik grn yanstt dnyann btn kesimlerinde kabul gren bir gerektir. Fakat bu durumun olumsuz etkileri kiiler ve toplumlar zerinde grlmektedir. nsanolunun yaants zerinde nemli bir yere sahip olan tarih biliminin retilmesindeki aralardan birisi de devlet okullarnda tarih retimi iin kullanlan tarih ders kitaplardr. Trkiye'de ilkretimden itibaren rencilere aktarlmaya allan tarih bilgisi, insanlarn ileriki yllarda, tarih ile ilgili konular deerlendirmelerinde ok nemli yer tutacaktr. lkemizde niversite eitimi iin ayrlan kontenjanlarn birok renciyi niversite eitiminden mahrum brakmas nedeniyle rencilerin

ilkretim ve ortaretim dnemlerinde

aldklar tarih bilgisi ile yetinmek

durumunda kalmaktadrlar. Bu nedenle ortaretim kurumlarnda verilen tarih bilgileri, yksek retimden mahrum kalan insanlarn yaantlarna nemli lde tesir etmektedir. Tarihsel konularn incelenmesinde tarihinin ierisinde yaad toplumun ve zamann etkilerinden uzak kalmas olas grlmemektedir. Tarihi eserinde toplumu nemli lde yanstmaktadr. Bir tarihi eser incelenmeye baland zaman yazarn adl eser hakknda bir ngr salamaktadr. Bunun yannda eserin yazl tarihi ve yaym tarihi de eser hakknda bilgi salamak asndan nemlidir ;5 Gemiin her tarihi iin farkl olan bir yn vardr. Tarihiler eserlerinde farknda olmadan

duygu ve dncelerini de katabilmektedir.16 Tarih ders kitaplarnda Trkiye'nin komular hakknda bilgiler yetersiz dzeydedir. Tarih ders kitaplarmzn yakn tarihlerde olan deimeleri ve

dnmleri yeterince yanstamad grlmektedir. Sovyetler Birliinde 1917 ylndaki Bolevik Devrimi ve ran'da 1979 ylnda yaplan slam Devrimi blgeyi ve uluslar aras camiay nemli lde etkilemitir. Ayrca snr komularmz Yunanistan ve Bulgaristan'da nemli dnmlerin olduu olaylar tarih ders

Trkiye'de lk ve Ortarenim Dzeyinde Tarih retiminin Yeniden Yaplandrlmas, Tarih Vakf Yaynlar, Ankara, 2000, s. 8. 15 Carr, Tarih Nedir? s. 52-54. 16 Mustafa Aksoy, "Sosyoloji ve Tarih likisi", Trk Dnyas Tarih Dergisi, Say: 134, ubat, 1998, s. 24.

14

kitaplarna yanstlmamtr. Yine Sovyetlerin dalmasnn uluslar aras etkileri ders kitaplarmza yanstlmamtr. Sovyetler Birlii'nin dalmasndan sonra,

bamszlklarna kavuan Trk Cumhuriyetleri ve Dou Avrupa lkeleri hakknda tarih ders kitaplarnda verilen bilgiler olduka azdr.17 Tarih ders kitaplarmzda Trk Devletlerinin ve kkl Trk kltrnn izlerini yeterince verememekteyiz. Tarih ders kitaplarmza Trklerin dnya medeniyetine olan katklarn yeterince verememek nemli eksiklerdendir.18 Tarih ders kitab yazm genel anlamda Avrupa lkelerinde de bir ideoloji arac olarak grlmektedir. ngiliz tarih ders kitaplarnda Trk imajn inceleyen Nuri Kstkl, Trklere kar baz nyarglar belirtmitir. "Understanding History I" adl ders kitabnda Osmanl Devleti anlatlrken kaza oturtulmu iki insan minyatrnde Trklerin cezalandrma yntemini dile getirilmitir. Yine Trkler hakknda nyarg ile yazlm bir kitap da " Twentieth Century History the World since 1900" adl ders kitabdr. Bu kitap Kurtulu Sava veren Trkleri, 20. yzyln zalim milliyetilerine rnek olarak gstermitir.19 Tarih ders kitaplaryla ilgili aratrmalarda bulunan Hakk Dursun Yldz, Avrupa tarih ders kitaplarnda Trk kltr ve medeniyeti hakknda bilgilerin verilmedii ve siyasi tarihte Trklerin ad geerken nyarglarn devreye girdii grlmektedir. Fransz tarih ders kitaplarnda Trk tarihi ile ilgili bilgiler ok azdr. Alman tarih ders kitaplarnda da Trklerle ilgili bilgiler yetersiz kalmaktadr. Trkler hakknda en fazla n yarglarn olduu kitaplar Yunan tarih ders kitaplardr. Yunan Tarih ders kitaplar, Trk idaresinden karanlk devir diye sz etmektedirler.20 Tarih ders kitaplarnda nemli eksiklerden birisi de kukusuz tarihi olaylar Trk ve slam tarihinin baz blmlerine, ksmen de Avrupa tarihinin baz blmleri ile snrlandrm olmamzdandr. zellikle Japonya, in, uzak dou lkeleri ve nc Dnya lkeleri olarak adlandrlan Afrika uluslarnn tarihine, smrge

Salih zbaran, Tarih Tarihi ve Toplum, 3. Bask, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2005, s. 131. brahim Kafesolu, "Tarih lmi ve Bizde Tarihilik", s. 10. 19 Nuri Kstkl, Sosyal Bilimler ve Tarih retimi, 3. Bask, Gnay Yaynclk, Konya, 2003, s. 134-135. 20 Hakk Dursun Yldz, " T r k Tarihi ve Liselerimizde Tarih retimi", Trk Kltr, Say 18, Nisan, stanbul, 1964, s. 9 0 - 9 3 .
8

17

kart hareketlerine yer ayrlmadna ve bu uluslarn bamszlk yolundaki mcadelelerinin sayfalara yanstlmadn grmekteyiz.21 Trk tarihinin ders kitaplarna yansmasnda da eksiklikler vardr. Trk tarihi iinde Seluklu ve Osmanl tarihleri ile ilgili bilgiler nemli oranda yer tutarken, Buna kar 16 ve 17. yzyldaki Orta Asya Trk dnyasnn kitap sayfalarna yok denecek kadar az yanstld grlmtr. 22 Tarih ders kitaplarndaki slup ve anlatm noktalarnn da ok nemli olduunu vurgulamak gerekir. Ders kitaplarmzda genellikle ezberci bir anlatm tarz gze arpmaktadr. Tarih ders kitaplarnn sorunu olarak da bu kitaplara yol gstericilik misyonu olan akademik tarihiliin evrensel bak as yakalayamam olmas byk bir problemdir.23 Tarih ders kitaplarmzda tarihi bilgileri arptarak sloganlatrma yolunu ok defalarca tercih etmekteyiz. Birinci Dnya Savanda Mttefiklerimizin yenilmesi ile sava kaybetmi olmamz, Ayrca Akdeniz'in bir Trk gl olduunu sylememiz baz tarihsel elikilerimizdendir. Akdeniz'i bir Trk gl olarak anlatrken; Akdeniz'deki Malta ve Sicilya sleri ve spanya kylarnn elimizde olmadn gz nnde bulundurmamamz yaptmz en bariz hatalardandr. 24 Trkiye'de tarih ders kitaplarnn kapsamn ve tarih retimini etkileyen nemli faktrlerden birisi de ortaretimden sonra yaplan snavlardr. Gerek devlet okullarnda gerekse kolej ve ya dershanelerdeki retmenler snavda soru sorulan konulara younlamakta, dier konular atlanabilmektedir. Bu nedenle renci seme snavlarnda sorulan sorularn konulara gre dalmnn fazla olmas ve toplumsal ve iktisadi tarihten sorular sorulmas okullarda mfredatlara yeni konular alnmasn tetikleyebilecektir.
25

zbaran, Tarih Tarihi ve Toplum, s. 156. Hakk Dursun Yldz, "Trk Tarihi ve Liselerimizde Tarih retimi", Trk Kltr, Say: 18, Nisan, stanbul, 1964, s. 9 0 - 9 3 23 lber Ortayl, "Tarih retimi in Yazlacak Olan Kitaba likin Sorunlar", Tarih retimi ve Ders Kitaplar, Haz. Salih zbaran, B u c a S e m p o z y u m u 29 Eyll- 1 Ekim 1994, B u c a Sempozyumu, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1995, s. 48. 24 Ortayl, "Tarih retimi in Yazlacak Kitaba likin Sorunlar", s. 47. 25 Murat izaka, "Ortaretim Tarih retiminde erik Yenilenmesi", Tarih retimi ve Ders Kitaplar, Haz. Salih zbaran, Buca Sempozyumu 29 Eyll- 1 Ekim 1994 Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1995, s. 229.
22

21

Avrupa'da ortaretim tarih ders kitaplarnn mfredat incelendiinde 20. yzyl tarihine nemli oranda yer ayrlmtr. En fazla zerinde durulan konular unlar olmutur. Birinci Dnya Sava ve ortaya k nedenleri Rus devrimi 1918'de Avrupa'nn yeniden yaplandrlmas Totalitarizmin ykselii, komnizm, Nasyonel sosyalizm ve faizm Ekonomik kriz Uluslar aras bansn k kinci Dnya Sava, "toplu sava" 1945'de Avrupa'nn yeniden yaplandrlmas Souk Sava dnemi: NATO ve Varova pakt Smrgeciliin tasfiyesi 1945 sonrasnda siyasal ve ekonomik ibirlii Avrupa Topluluu Glastnos ve Prestroyka Sovyetler Birlii'nin dalmasdr.26 Avrupa'daki ders kitaplar mfredatna baktmz zaman ada konulara yer ayrlabilmitir. Ders kitaplarnda da bu konulardan bazlarna deinilmektedir. Fakat genel olarak kitaplarmzda sava konular yerini alrken uluslar aras kurulular ve toplumsal hareketler gz ard edilmektedir. Avrupa lkelerinin tarih ders kitaplarnda, zerinde nemle durulan hususlardan birisi de toplumsal temalardr. Tarih mfredatlarnda gze arpan ana temalar u balklar altnda ele alnmaktadr. 20. yzylda teknolojik ve bilimsel gelimeler Sosyal deiim

26

Robert Stradling, 20. Yzyl Avrupa Tarihi Nasl retilmeli, ev. Ayfer nal, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, stanbul, 2003, s. 4.

 Kadnlarn toplum iinde deiim rolleri Kitle kltrnn ve genlik kltrnn ortaya k 20. yzyln zgn kltr ve sanat akmlar Sanayileme ve sanayi sonras toplumun ortaya k Kentleme Ulam ve haberleme Nfus hareketleri Avrupa'da ulusal ve dier aznlklarn deien durumlar atma ve ibirlii Milliyeti hareketler Totalitarizm ve liberal demokrasi nsan haklar.27 lkemizde yetitirilen ortaretim rencilerinin, Trkiye'yi ve dnyay daha iyi anlayabilmesi, sosyal ve kltrel deiimleri daha iyi yorumlayabilmesi iin yukarda bahsedilen temalar tarih kitaplarmza dhil etmemizde byk fayda vardr. Ders kitaplarmz 1945 yl ile snrlandrarak, bilimsel bilgilerin srekli olarak eskidii bir ortamda a yakalayabilmede geri kalmak sorunu ile kar karyayz. Bu yzden 1945'ten sonra dnyada meydana gelen byk deiim ve dnmleri tarih ders kitaplarna yanstmamz gerekmektedir.28 Buna ek olarak tarihi olaylarn anlatmn hikyecilikten kurtaramamamz, tarihi olaylar hep kronoloji bilgisi erevesinde deerlendirmemiz tarih ders kitaplarnda nemli lde kendisini gstermektedir. Cumhuriyet tarihi ile ilgili yazlm nemli lde eser varken bu bilgileri ders kitaplarna yanstamamamz nemli eksikliktir.29

27

Stradling, 20. Yzyl Avrupa Tarihi Nasl retilmeli, s. 4. Oktay Gkdemir, "Kreselleme Balamnda Trkiye'de Cumhuriyet Tarihi Yazclnn Sorunlar", Tarih Yazmnda Yeni Yaklamlar, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 2000, s. 213. 29 Mustafa Aksoy, "Sosyoloji ve Tarih likisi", Trk Dnyas Tarih Dergisi, Say: 134, ubat, 1988, s. 24.
28

kinci Dnya Sava yllarndan itibaren dnyada ve Trkiye'de nemli deimeler ve gelimeler yaanmtr. Bu gelimelerin tarih ders kitaplarna aktarlamamasnda phesiz ilgili kurullarn ve yneticilerin pay ok byktr.30 Avrupa'da bulunan ulusal ve blgesel tarih retmenleri birlii Euro Clio, Tarih retmenleri Birlikleri Avrupa Daimi Konferans, adl bir rgtlenmeye giderek ve tarih ders kitaplar ieriklerinin iyiletirilmesi konusunda ortak bir gre varmlardr. Bu grlere gre iyi bir ders kitab: 1. Snrlar zorlayc olmaldr. 2. Aktif ve yaratc olmaldr.

3. Akademik ve eitsel anlamda en yeni olmaldr. 4. ok ynl/ oul perspektifi olmaldr.

5. Ya grubuna ve yeteneklere uygun olmaldr. 6. Hedef gruba uygun dil kullanmal, dil yeteneklerini gelitirici olmaldr. 7. Mfredat ders programn tmyle kapsamaldr. 8. ekici olmaldr. 9. Yardmc malzemelerle, biliim ve iletiim teknolojisiyle balantl olmaldr. 10. Dersler aras ortak almalara olanak tanmaldr.31

30

Salih zbaran, "Trkiye'de Tarih Eitimi ve Ders Kitaplar stne Dnceler", Tarih Eitimi ve Tarihte "teki" Sorunu, 2. Uluslararas Tarih Kongresi 8-10 Haziran 1995, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1998, s. 63. 31 Tarih Eitimine Eletirel Yaklamlar, haz. O. Kymen, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul 2003, s. 211.

10

BRNC BLM TARH BOYUNCA TRKLER VE RUSLAR 1. Balangtan 20. Yzyla Kadar Trk-Rus likileri Yaadklar corafya itibaryla Ruslar Trklerin en eski komularndandr. Blgesel yaknln birbirine yaklatrd bu iki toplum, ilikilerini, kltrel alandan siyasi alana tamak durumunda kalmlar, bunun sonucunda yer aldklar blgede siyasi mcadele iine girmilerdir.32 Ortaadan gnmze Asya ve Avrupa ktalar bata olmak zere, dnya siyasetinin belirlenmesinde daima aktif rol alm ve hatta bu siyasete yn vermi olan bu iki milletin 21. yzylda, bugn adna Avrasya denilen corafyann siyasi ve ekonomik ekillenmesinde de etkin rol oynayacaklar aktr. Ruslarn etnik kkeni hakknda deiik grler mevcuttur. Bunun nedeni Ruslarn, Slav rkna mensup olmas ve bu rkn yeryzndeki siyasi ve dini dalmnn geniliidir. Antropoloji ve filoloji almalar, Slavlarn Hind-Avrupa kkenli olduklarn ortaya koymutur. Slavlarn bir kolu olan Ruslarla ilgili olarak slam kaynaklarnda yer alan bilgiler, bu halkn Dou Avrupa corafyasnda grlmeye balad 8. yzyla kadar gider. Ruslarn milli kaynaklar, kendilerinin deniz an memleketlerden geldiklerini ileri srerler.33 Ruslarn sansn bir kavim olduklarna dair bilgiler, daha 6. yzyla ait Bizans kaytlar ile 9. ve 10. yzylda kaleme alnm Arap kaynaklarnda yer almaktadr. Bununla birlikte, corafi yaknlk ve kltrel ilikilerin etkisiyle Trklerle ayn kkten geldii bilinen Fin rkyla kaynama sonucunda, Ruslarn rksal zelliklerini kaybetmeye baladktan

bilinmektedir.34 Ruslar uzun yllar boyunca Trk devletlerinin ve Moollarn hkimiyeti altnda yaamlardr. Bu nedenle Ruslarn devlet tekilatnda Trklerin ve Moollarn izlerini grmek mmkndr.

Topluluklarn yaadklar corafyalar birbirine yakn olmas ya da benzer olmas, toplumlarn yaamlarna nemli oranda tesir etmektedir. Fakat bir topluluun kltrn corafi evre artlarnn tayin ediciliine tabii determinizme bal gren bir metod yanl da sk sk yaplabilmektedir. Sosyal gereklii sadece corafyaya balamak doru deildir. Corafyann insan topluluklar zerindeki etkisi nispidir; mutlak deildir (Mustafa E. Erkal, "Tarihilerin ve Sosyologlarn Kanmalar Gereken Baz Metod Hatalar", Tarih ve Sosyoloji Semineri Bildiriler, 28-29 Mays 1990, Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1991, s. 24. 33 Akdes Nimet Kurat, "Ruslar", A, Eskiehir 1997, X, 788. 34 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi Balangtan 1917'ye Kadar, TTK Yayn, Ankara 1993, s. 3.

11

Ruslar

10.

yzyln

sonlarnda

Hristiyanl

kabul

etmilerdir.

rgtlenmeleri ise Knezlik (prenslik) eklindeydi. 13. yzyla kadar Kief Knezlii dierlerine oranla ne kmken, bu tarihten sonra stnlk Moskova'ya gemitir. van Kalita zamannda kilisenin Moskova'ya nakli ve ondan sonra gelen knezlerin ok akllca hareket etmeleri Moskova Knezlii'nin bsbtn kuvvetlenmesine neden olmutur.35 Ayn dnemde Anadolu'nun kuzeydousunda, yeryznn en byk imparatorluklarndan birini kuracak olan Osmanl beyliinin bu yolda ilerlemesine benzer biimde, Moskova'nn da dier knezlikleri hkimiyetine almaya balamas, Ruslarn devletleme yolundaki srecin balangcn tekil etmektedir.36 Rusya tarihinde dnm noktas oluturan olaylardan biri, 1395 ylnda meydana gelmitir. Hkimiyet sahasn geniletmek isteyen iki Trk hakan,

Altnorda Hkmdar Toktam ile Asya corafyasn alt st eden byk Timur arasnda vuku bulan sava sonucunda Altnorda'nn ar bir darbe almas, Ruslara Kafkasya blgesinde geni bir imparatorluk kurmak iin byk frsat dourmutur. Altnorda zayflamaya baladktan sonra Trkler, eitli isimler altnda hanlklar kurdular. Bunlardan bazlar Kazan Hanl, Krm Hanl, Astragan Hanl, Saray_Taht Hanl ve Sibir Hanl'dr. Bu Hanlklarn ierisinde gerek Trk-Rus, gerekse Trk-Avrupa siyasi ilikileri asndan en nemli yeri Krm Hanl igal etmektedir. Krm Hanl olduka tutarsz bir siyaset izlemesiyle dikkati eker. Bir taraftan Trk dnyasyla yakn temas kurma yoluna giderken, dier taraftan Ruslar ve Lehlilerle ittifaka girmek gibi zikzakl bir politika izlemitir. Mehmet Saray'n, ilk Krm hanlarndan Mengli Giray'n siyasetine ilikin tespitleri olduka arpcdr: "Daima istiklali, salamak iin Moskova Byk Knezlii ile birlemek, Litvanya ve Lehistan'la dostluk kurmak ve hanln kendi kuvvetlerini arttrmak iin Volga kysnda kalan dier kabileleri de elden geldii kadar Krm'a ekmek olmutur". 37 Son Altnorda hkmdar Seyyid Ahmed Han, Ruslardan alnan verginin denmemesi zerine, 1481 ylnda Moskova seferine girimiti. Zaten Timur

darbesiyle byk yara alm olan Altnorda'y kontrol altna almak isteyen Krm Han Mengli Giray Altnorda topraklarnda tek sz sahibi olmak amac ile Seyyid

35

M e h m e t Saray, Trk-Rus Mnasebetlerinin Bir Analizi, M E B Yaynlar, stanbul 2004, s. 14. M e h m e t Saray, Trk-Rus Mnasebetlerinin Bir Analizi, s. 11. 37 Mehmet Saray, Trk-Rus Mnasebetlerinin Bir Analizi, s. 18.
36

12

Ahmed'in Moskova seferi srasnda ona kar bir saldr tertip ederek, Ahmed Han' ldrmtr. Bylelikle Krm han, dolayl olarak, Rusya'ya mstakil hareket etme imkn vermitir. 15. yzylda balayan Rus yaylmas, 16. yzyln ortalarnda Hazar

Denizi'ne kadar ulat. Bu genileme Ruslara, Dou Avrupa'nn en gl devleti haline gelmelerinin yolunu at. Nitekim IV. van'n, "Knez" nvann terk ederek "ar" unvann almas, Rusya mparatorluunun teyidi anlamna gelmekteydi. Rus tarihilerinin, "Mthi" lakabn yaktrdklar bu ar, dier yandan kendi halkna yapt zulmlerle nam sald iin de "Korkun" lakab verilmek suretiyle yeni bir unvana sahip olmutur. Korkun van, tarihiler tarafndan Rus arl'nn kurucusu kabul edilmektedir. Kafkaslarda binlerce yl hkm sren Trk stnlnn, bir zamanlar Trklere tabi Rus halknn eline gemesi, olduka dndrcdr. nk bu blgede asrlarca Trk devlet gelenei ve Trk devlet ynetimi hkimdir. Ordu, devlet, maliye ve benzeri birok alanda ana gre ileri olan Altnorda Devleti'nin yerini dolduramayacak Trk miraslar brakamamasnda ite yaanan byk iktidar mcadeleleri etkili olmutur. Altnorda'nn ortadan kalkmasndan sonra, Trk koruyucularnn gten dmeleri karsnda blgenin nemli toplumlar, eenler, erkezler ve Grcler arasnda meydana gelen mcadelelerde malup olan beyler, areyi IV. van'a snmakta bulmulardr. Kazan ve Astrahan'n dmesinden sonra bu beyler, kendi ahalilerinin Rus hkimiyetine girmek istediklerini ileri srerek Ruslar buralara davet ediyorlard. Nitekim Ruslar bu durumdan istifade ile pek ok Trk sahasn ele geirdiler.
39

Trk tarihinde nemli bir yere sahip olan Altnorda, Rus devlet tekilat bakmndan da nemli bir yere sahiptir. Altnorda Devleti, dier Trk devletleri gibi hkimiyeti altnda olan topluluklara hogr ve adaletle yaklamtr. Ruslar Altnorda hkimiyetinde ban ve huzur ierisinde yaamlardr. Altnorda'nn yklmasndan sonra Ruslarn dnya siyasetini ynlendirmeye balayacak kuvvete yava yava ulat grlmektedir. Bu basanda Ruslarn, Altnorda Devleti'nin,

38 39

Saray, Trk-Rus Mnasebetlerinin Bir Analizi, s. 24. Saray, Trk Rus Mnasebetlerinin Bir Analizi, s. 27-28.

13

askeri, siyasi ve ekonomik ynden devlet tekilatn rnek almalarnn byk etkisi olmutur. Ruslarn Kafkasya'da siyasi bakmdan glenmesinde, Osmanl Devleti'nin izlemi olduu politika da etkili olmutur. Zira Osmanllar kurulu ve genileme dnemlerinde yzlerini batya evirmiler; dounun Mslman devlet ve

topluluklaryla ise, ancak kendisine ynelik bir tehlike sezinlediinde savaa tutumulardr. Osmanl'nn Kafkasya'daki rkdalan ise 18. yzyln ikinci yarsna kadar ciddi anlamda ilgisini ekmeyecektir. Osmanl Devleti dier Trk devletlerinin mirascs olduu ynndeki politikasn Altnorda Devleti'nin topraklarnda devam
40

ettrmemtr. Ruslar, Trk topraklarnda ilerlemeye devam ederlerken; Kanuni Sultan Sleyman zamannda altn an yaayan Osmanl mparatorluu, tm Trk ve Mslman leminin lideri konumundayd. Gerek devletin dikkatini batya evirmesi, gerekse Rus tehdidinin ciddiyetinin anlalmasnda ge kalnmas gibi nedenlerle Trk diyarlar yava yava Ruslarn eline gemeye balamt. Rus tehlikesini grece erken fark eden ve bu tehlikeye kar tedbir olarak Don ve Volga rmaklarn bir kanalla birletirmek isteyen Sokullu Mehmed uramasnda Paa'nn Krm projesi, hannn hayata ikircikli

geirilememitir.

Projenin

baarszla

politikasnn pay byktr. Bu dnemde Osmanl mparatorluu'nun 1678 ylnda ehrin Seferi'nde Ruslar yenilgiye urayan Ruslarn, Osmanl zerindeki emellerine geici bir darbe vurmusa da, Rus yaylmaclk siyasetine tam anlamyla engel olunamamtr. te bu tarih, Trk-Rus ilikilerinin, Osmanlarlk Rusya mcadelesi kimliine

brnmesinin balangcn oluturur. Bundan sonraki mcadelelerde arlk Rusya'ya kar Trk dnyasnn temsilcisi Osmanl mparatorluu'dur. Osmanl ordusunun Viyana'da bozguna uramas, Ruslara teden beri bekledikleri ve tarihsel adan deer biilemeyen frsat vermi, Rusya, 1700 ylnda imzalanan stanbul

Antlamas'yla Osmanl Devleti'nden ilk defa toprak ve siyasi imtiyaz elde etmitir. Osmanl mparatorluu ve Rusya arasnda yaplan savalardan sonra imzalanan ve Osmanl'ya aleyhinde ar maddeler tayan Kk Kaynarca (1774)

40

S. F. Orekova, "Rusya ve Osmanl mparatorluu Arasndaki Savalar: Sebepleri ve Kimi Tarihi Sonular", Dnden Bugne Trkiye ve Rusya Politik, Ekonomik ve Kltrel likiler, der. G. Kazgan-N. Ulenko, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003, s. 18.

14

ve Ya (1792) Antlamalar, Rusya'nn Osmanl mparatorluu karsnda stn duruma gemesini salamtr. Azak Kalesi'nin Ruslarda kalmasn teyid eden Kk Kaynarca Antlamas, Krm ile Osmanl'nn balarnn kopmas anlamna gelmekteydi. Ayn antlama ile Osmanl Devleti'nde Ortodoks kiliselerinin

himayesini Rusya alyor ve Rus tccarlara ayrcalklar tannyordu. 1792 ylnda yaplan Ya anlamas ise Kk Kaynarca Antlamasnn maddelerini iyice arlatryordu. Krm'n Rusya'ya ilhak kabul ediliyor, zi tamamen Rusya'ya braklyordu. Krm'n Osmanl Devleti'nin elinden kmasnn nedenlerinden birisi olarak Rusya'nn Krm hanlar arasnda yapt propagandalar gsterilebilir. Zira Ruslar Krml yneticilere sk sk Cengiz soyunun anl gnlerini hatrlatarak, Krmllarn da bu mirasn doal sahibi olmak ynndeki telkinleri, Tatar beyleri arasnda Osmanl ynetiminden kp bamsz bir devlet kazanmak ynnde fikirlerin gelimesinde tevik edici rol oynamtr.4 Osmanl aleyhine ar artlar tayan dier bir anlama ise, 19. yzyln ikinci eyreinde Osmanl Devleti ile Rusya arasnda yaplan savalardan sonra imzalanan Edirne Anlamas'dr. 1829 tarihli bu antlama Eflak; Bodan ve Srbistan'n zerkliini arttryordu. Ruslar sadece Slav topluluklarnn yan sra Slav olmayan Yunanllarn da Osmanl Devleti'nden ayrlmasnda en byk rol oynuyorlard.42 1.1 Ruslarn Bir Devlet Politikas Olarak Panslavizm Rusya'nn, Osmanl Devletini ykmak iin kullandklar en nemli aralardan birisi Panslavizm silahdr. Btn Slavlar Rusya'nn himayesinde toplamak amacn gden Panslavizm siyaseti, Osmanl Devleti'nin paralanmasnda nemli rol oynamtr. Bu fikir akm 1877-1878 Osmanl-Rus savanda Osmanl Devleti'nin yenilgiye uramasndan sonra daha da etkili olacaktr. Siyasi bir hareket haline gelen Panslavizm, Rusya'nn bu akm kendi emperyalist maksatlarna alet etmesinin etkisiyle daha hzla yayld. Rusya'da Panslavizmin kuvvetli bir ekilde gelimesi, 1725'de ark limler Akademisi'nin kurulmas ve 1755'de Moskova niversitesi'nin tesisi ile balayan Rus dili ve tarihini aratrma faaliyetleri srecinde, Slav dilleri ve tarihlerine de geni ilgi

41 42

Sleyman Kocaba, Tarihte Trk- Rus Mcadelesi, Vatan Yaynlar, stanbul, 1989, s. 129. Kurat, Rusya Tarihi Balangtan 1917 Tarihine Kadar, s. 325.

15

gsterilmesiyle olmutu. Panslavizm fikri daha sonra siyasi bir kimlie brnerek tm Slav topluluklarnn bir bayrak altnda toplanmas ekline brnd. Bu fikir Rus airlerinden zellikle Pukin ile Tytev tarafndan ilenerek btn bir devlet politikas haline getirilmiti.43 Rusya'nn, Panslavizm'i bir ideoloji olarak belirledii devre, Rus ve Ermeni ilikileri asndan da nemli gelimelerin yaand dnemdir. Trklerle asrlarca iyi ilikiler ierisinde yaayan Ermenilerin, sonradan Osmanl Devleti'ne ynelik ayrlk hareketlere kalkmasnda, Panslavizm dncesinin pay olduka byktr. Ruslarla Ermeniler arasnda ilk mnasebetlerin Petro'nun tahta getii 17. yzyln ilk eyrei sonlarnda balad bilinmektedir. Taraflar arasndaki bu mnasebetlerin ksa zamanda gelierek 18. asrn ilk eyrei sonlarnda bir nevi ittifaka dnt grlr.44 19. yzyln drdnc eyreinde Ruslarla Osmanllar arasnda yaplan ve Osmanllar aleyhine ok ar artlar tayan anlamalardan birisi ise Berlin Anlamas'dr. Bu anlama ile Srbistan ve Romanya'ya bamszlk tannm, Bulgaristan'n bamszlna gidiinin yolu almt. Sz konusu antlamann arifesinde yaplan 1877-1878 savayla birlikte bir btn olarak deerlendirildiinde, bu sava ve ardndan imzalanan antlamann Osmanllar iin ok ar ve ykc hkmler tad aktr. Zira savata Trklerin asker kayb da ok fazla olduu gibi, antlama ile de, hem douda hem batda ok geni bir araziyi Ruslara terk edilmiti. Nitekim bundan sonraki tarihlerde Osmanl Devleti hzl bir paralanma srecine girecek, Kafkasya ve Balkanlar'dan Anadolu'ya onbinlerce insan g etmek zorunda kalacakt. Bu savala birlikte muhceret (g) olgusu Trklerin yaamna girecektir. Bundan daha nce 1853-1855 yllarnda ayn lke ile yaplm olan Krm Sava'nn akabinde de ortalama bir milyon insan yurtlarn terk ederek Osmanl topraklarna snd. Sz konusu Trk glerine ilikin ok sayda akademik alma ortaya konulmu olmakla birlikte, burada sz uzatmadan, sadece Kemal Karpat'tan derlenen ve aada tablo halinde sunulmu olan verilerle yetinilecektir.
4

43

Saray, Trk-Rus Mnasebetlerinin bir Analizi, s. 142. Saray, Trk-Rus Mnasebetlerinin bir Analizi, s. 164. 45 Kemal Karpat, Osmanl Modernlemesi, ev. Akile Zorlu Durukan-Kaan Durukan, mge Yaynlar, Ankara, 2002, s. 130. Konuyla ilgili olarak ayrca bk. Abdullah Saydam, Krm ve Kafkas Gleri (1856-1876), TTK Yayn, Ankara 1997; Nedim pek, Rumeli'den Anadolu'ya Trk Gleri (1877-1890), TTK, Ankara 1994.
44

16

TABLO I: Krm Sava'ndan Birinci Dnya Sava'na Kadar Kafkasya ve Balkanlardan Trkiye'ye Trk Gleri G edilen yer Krm Krm ve Kuban Krm ve Kuban Kafkaslar Kafkaslar Kafkaslar Balkanlar Balkanlar Yllar Nfus 1.000.000 450.000 350.000 1.500.000 1.000.000 125.000 800.000 2.200.000 Toplam: 7.425.000 Osmanl mparatorluu ile Rusya'nn kar karya geldii son sava ise Birinci Dnya Savadr. Bu savala Sarkam'ta taarruza geen Trk ordusu, on binlerce askerini ar k artlarnn etkisiyle kaybetmi, asker savaamad iin Erzurum ve Kars dman igalinden kurtarlamamt. stelik Mu ve Bitlis'in dman eline gemesiyle Osmanl'nn doudaki kayplarna yenileri eklenmiti. 1917 ylnda Rusya Bolevik46 Devrimi'nin etkisiyle savatan ekilmek zorunda kalmt. Buna paralel olarak Osmanl Devleti'nin Anadolu topraklarnda yeni kurtulu hareketi filizlenmeye balayacak ve bu hareket 1920 ylnda Trkiye Byk Millet Meclisi adyla stanbul'dan bamsz olarak yeni bir hkmet sfatyla Trk tarihinde yeni bir sre balatacakt. Her iki lkedeki bu yeni sre, asrlardr mcadele halindeki iki devletin d politikasnda yeni hedefler gndeme getirecek ve ortak dmanlara kar iki millet ortak hedefler etrafnda ittifaklar ve anlamalar yapmaya kadar uzanan yeni politikalara girieceklerdi. Nitekim Trkiye ile Sovyetler arasnda bir sava sz konusu olmakszn imzalanan 16 Mart 1921 tarihli Moskova Anlamas, belirtilen iyi ilikileri talandran bir anlama olarak tarihe geecektir.47

1853-1856 1856-1862 1867-1914 1862-1865 1865-1900 1874-1877 1877-1878 1878-1914

47

Bolevik kelimesi Rusa kkenli bir kelimedir. Anlam ounluk ya da okluktur. Blent Gkay, Bolevizm ile Emperyalizm Arasnda Trkiye, ev. Sermet Yaln, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1997, s. 143.

17

TBMM hkmeti ile Cumhuriyet rejimi arasndaki Trk-Rus ilikileri, bu almann temel konusunu tekil ettiinden, bu dnemdeki ilikiler, yeri geldike

incelenecektir. 1.2. Rusya'nn Trk Dnyas zerindeki Emelleri ve stihbarat Faaliyetleri Tarih boyunca Ruslar ve Trkler birbirleriyle yakn iliki ierisinde

bulunmulardr. Zaman zaman savalar ve anlamalarla belirlenen siyasi ilikiler, ticaret, sosyal hayat, kltr, mzik, edebiyat gibi pek ok alana yaylmsa da TrkRus ilikilerinin en nemli noktasn kukusuz blgedeki iktidar mcadelesi tekil eder. 16. yzyla kadar Orta Asya ve Kafkasya'daki Trk topraklarnn byk blmn ele geiren Ruslar, bu tarihten sonra gzlerini Osmanl topraklarna dikmeye balamlard. Bu amaca ilk defa 1700 ylnda imzalanan stanbul Antlamas ile ulatlar. Tarih boyunca Trklerin byk medeniyet ve ok gl devlet tekilat oluturmalarna ramen daha 16. yzylda varln hissettirmeye alan Rusya karsnda Trklerin o dnemdeki en byk ve en gl devleti olan Osmanl mparatorluu Rusya ile yapaca baarsz savalar sonucu yava yava stnl Rusya'ya kaptracakt. Ruslarn Trk dnyasna kar elde ettii baarlan salayan krlma noktalar vardr. Bununla birlikte Trk- Rus ilikileri ok uzun soluklu bir alma alandr Ruslarn nasl geliip glendiini Trk kavimlerini nasl alt edebildiini ve Trk dnyasna verdii zarar doru tespit etmek gerekmektedir. Bu tespit ileride TrkRus ilikilerinin hangi safhaya kayacan yorumlamak ve bu durum iin politika retmek asndan nemlidir. Osmanllarn Rusya karsndaki yenilgileri, imparatorluk asndan sadece toprak ve insan kayb olarak deerlendirilmiyor, ayn zamanda kamuoyunun maneviyat zerinde olumsuz tesir brakyordu. nk mparatorluk batda; Orta Avrupa'ya kadar giderek Hristiyan rakiplerinin gururunu krmt. Fakat Douda nemsemedii hatta Tatar savalanna emanet ettii bir knezlik, imparatorluu iyiden iyiye ypratmaya balamt. stelik bu rakip sadece toprak kazanmakla

18

kalmyor, ayn zamanda imparatorluun i ilerine karmak suretiyle Devlet-i Aliyye'nin ann ayaklar altna alyordu.48 Ruslarn 18. yzyldan itibaren Osmanllarla byk ve kanl sava

yapmalarnn nedeni kukusuz blgenin corafi konumunun yannda, bu sahann siyasi ve ekonomik konumuyla da ilgilidir. Zira Osmanl corafyas ticaret yollarnn kesitii bir noktadayd. Rusya'nn arzulad Byk Slav birliini kuracak

topluluklar yine Osmanlnn hkimiyeti altnda yaamakta idiler. te yandan Hristiyan dnyasnn nemli merkezlerinden stanbul ve Kuds Trklerin elinde bulunuyordu. Corafi keiflerden itibaren ticaretin ve savalarn kaderini denizler ve okyanuslar belirlemekteydi. Rusya'nn suyollar zerindeki en byk engel Osmanl mparatorluu idi. Rusya'nn Avrupa kylarn evreleyen denizler ierisinde, Karadeniz'in byk bir nemi vard ki, o da, sz konusu denizler ierisinde sadece Karadeniz'in buz tutmuyordu. Bu nedenle, Trk hkimiyetindeki Karadeniz, gl Rusya iin hayati nem tamaktayd.49 Ruslarn yllar boyunca gerekletirmeye altklar tarihi emelleri, Trklerin karlaryla tarih boyunca arpmtr. Ruslarn genel politikalarndan birisi Roma mparatorluu'nun halefi olduklarn iddia etmeleri ve bu mparatorluun

topraklarn ele geirmeye almalardr. kinci temel politika ise Panslavizm politikasdr ve ayaklandrmtr. ar I. Nikola ile birlikte Ruslar, Osmanl devleti'ne artk "Hasta Adam" gz ile bakyorlard. Osmanl topraklarn ele geirmek Ruslarn en byk emeliydi. Osmanl Devleti'nin yklmas ve mirasnn paylalmas anlamna gelen "Dou Sorunu'nun" fikir babas Rusya'yd.
50

Osmanl

egemenliindeki

aznlklar

bu politikayla

sk

sk

Ruslar, Trklere kar olan emellerini gerekletirebilmek amacyla topluma Trklere kar bir bak as salamak amacyla propaganda unsurlarna

bavurduklar gibi, Trkleri tanmak amac iin byk aba harcamlardr Ruslar ile Trkler arasnda asrlarca devam eden mcadelelerin nemini ve Ruslarn Trk topraklar zerindeki emellerini daha iyi anlayabilmek iin, Ruslarn Trklerle giritikleri mcadeleler srasnda kamuoyuna ve askerine cesaret vermek
48 49 50

Arnold Toybee, Trkiye, ev. Kasm Yargc, Milliyet Yaynlar, stanbul 1971, s. 55. Oral Sander, A n k a ' n n Ykselii ve D, 2. Bask, m g e Yaynevi, 2000, s. 134. Kurat, Trkiye ve Rusya, s. 327.

19

amacyla kullandklar "Lubki" ya da "Lubok" ad verilen resimler zerinde durmak gerekir. Lubki resimleri Rusya'ya ilk defa, Korkun van dneminde seyahat amacyla bu lkeye gelen ve sonradan buraya yerleen yabanclar tarafndan getirilmiti.51 Rus hkmetinin, propaganda arac olarak Lubki adl resimleri ilk defa kullanmas, Krm Sava srasnda olmutu. Bundan sonraki byk sava srasnda, yani 93 Harbi srasnda da Rus askerinin maneviyatn ykseltmek dncesiyle Lubkilere bavurulmutur. Bu resimler zellikle d siyasette Trklere kar propaganda arac olarak kullanlyordu. Bunun yannda i politika malzemesi olarak da kullanld gze arpmaktadr. lk zamanlarda dinsel elere yer veren bu resimler Petro'nun tahta gemesi ile birlikte, ieriini i politik gelimelerden almaya balamt. Okuma yazma bilmeyen halk iin ansiklopedi yerine kullanlan bu resimler, ayrca lke ierisinde yaplan gzel eylerin darya yanstlmas amacna da hizmet ediyordu. Byk Petro bu yzden Lubki resimlerin ierisine dnyevi elerden ziyade, abidevi binalar, planl ehir panoramalar ve ateli silahlar gibi, hkmetin baarlarn ve icraatlarnn olumlu ynlerini tasvir eden elerin konulmasn emretmiti. 2 Lubok resimleri sava srasnda cephedeki askerleri cesaretlendirmek ve cephe gerisindeki halka moral vermek amacyla kullanlmakta idi. Resimlerde dini temalar zellikle ne karlmaktayd. Bu ynyle, 13. yzyldaki Hal seferlerini kamuoyuna benimsetmek isteyen din adamlarnn, seferlere dini anlam yklemelerini akla getirmektedir. te yandan savalarda kahramanlk gsteren Rus askerleri ve komutanlarna ayrca nem verilmekteydi. Trklerin betimlendii resimlere gelince, bunlarn gerei yanstmad, ancak Rus askerlerinin ve Rus halknn duygularn okayacak lde nyargl olduunu hemen dikkat ekmektedir. Bir baka ifadeyle bu trl resimler, geleneksel oryantalizm dncesinin tipik bir ifadesiydi:53 Olduka uzun sakallar, atk kalar, fesli balar bu karikatrlerdeki Trk imajnn genel unsurlaryd. Resimlerde dikkat eken bir husus da, sava sahnelerinin canlandrld resimlerde Trk ve Rus askerlerinin arasndaki farklar ortaya koyan ayrntlarn yine nyargdan kurtarlamam olmasdr. Resimler incelendiinde, Rus askerlerinin

51

52 53

Kezban Acar, Resimlerle Rusya, Savalar ve Trkler, N o b e l Yaynlar, Ankara, 2004, s. 6. Acar, Resimlerle Rusya, Savalar ve Trkler, s. 7 Acar, Resimlerle Rusya, Savalar ve Trkler, s. 88.

20

olduka intizaml, Osmanl askerlerinin ise dzensiz ve babozuk bir biimde ifade edildii hemen dikkati ekmekteydi. Ksacas Trk askerlerinin gerek yz ifadeleri ve gerekse tekilat yaps, vermekteydi.54 Bununla birlikte bu resimlerde en fazla Trk tasvirine yer verilmi olmas, Rus dnyasnda en byk rakip olarak Trklerin grld izlenimini onlarn yenilgi ile zdelemi olduu havasn

uyandrmaktadr. Taraflar arasnda yaanan uzun mcadeleler nedeniyle bu iki devlet arasnda birbirlerine olan tutumlarnda olumsuzluklar yaanmas doaldr. Osmanl tarihileri ve siyaset bilimcileri hakl olarak, Osmanl

mparatorluu'nun Rus politikasnn hatalarla dolu olduunu savunurlar. Gerekten de Osmanllar asrlarca ynlerini Bat'ya evirip, bu dnya zerine politika gelitirmiken, yan bandaki Rusya'nn srekli olarak ve stelik birok alanda kaydettii ilerlemeyi gzden karmlardr. Ruslar ise Trklerin kltr ve

medeniyetlerini renmek iin byk aba harcamlard. Osmanllarn bu konudaki eksikliini yneticiler dzeyinde deerlendiren Akdes Nimet Kurat, Osmanl devlet adamlarnn Rusya ile az ilgilendiklerini, bunun neticesi olarak da Rusya hakknda hibir zaman yeterli bilgi elde edemediklerini savunmaktadr. Rus politikasnn baarszlnn altnda yatan nemli etkenlerden birisi de, Rusya'nn daima kmsenmi olmas, daha dorusu bir rakip olabileceinin akllara getirilmemesidir. Hlbuki Rus devlet adamlar Osmanl dnyasna her ynden nfuz etmeye almlar, Osmanl'nn siyasi, idari, ekonomik, kltrel ve hatta sosyal hayatyla ilgili gelimelerini yakndan tanmak iin byk aba sarf etmilerdir. Bunun sonucunda Osmanllarn zellikle askeri yapsn derinden analiz etmiler ve Osmanl politikasn buna gre dzenlemilerdir. Belirtilen almalan titizlikle yerine getirmeyi temel ilke kabul eden Moskova, srf d ileriyle megul olmas adyla Posol'skiy Prikaz dairesini (Eliler dairesi) kurmutu. Bu dairede Trkiye ile ilgili almalar yapan zel bir birim oluturulmutu.55 Trkiye zerine geni aratrma ve incelemeler yapan Trkiye masas, 18. yzyldan itibaren Osmanl Trklerini Rusya'da tantan eserler neretmeye balad. Hatta I. Petro Trk dilini renmeleri amacyla stanbul'a renciler gnderilmesini istemiti. 19. yzylda baz Trk

54 55

Acar, Resimlerle Rusya, Savalar ve Trkler, s. 52. Kurat, Trkiye ve Rusya, s. 5.

21

romanclarnn eserlerinin Rusaya evrilmi olmas, Rusya'nn Trkiye ile ilgili dce ve almalarnn boyutunu yanstmas bakmndan nemlidir.56 Bu arada Avrupa'nn baka yerlerindeki arkiyatlar ya da Osmanl tarihi zerinde alan aratrmaclarn eserleri de elde ediliyor ve ilgililerin istifadesine sunuluyordu. Bunun yannda, Osmanl mparatorluu hakknda bilgi sahibi olmak isteyen sadece ar Petro deildi. Tarihilerin Osmanl tarihi hakknda ilk modern tarih sentezi olarak kabul edilen, Joseph von Hammer-Purgstall tarafndan yazlan on ciltlik Osmanl Tarihi (Geschichte des Osmanischen Reiches) adl eser Rus ar Nikola'ya ithaf edilmiti.57 Mustafa Kemal Atatrk, Balkanlarn Trk hkimiyetinden ayrlmasnda ve Balkanlarn Trklerin elinden kmasn Ruslarn yaptklar tarih ve dil almalarna balamtr. Ruslarn kurduklar "slav Aratrma Cemiyetleri" Osmanl'da yaayan aznlklar Osmanllara kar yabanclatrma ynnde her trl faaliyeti yrtmekte, bunun yannda, Osmanl'dan yz eviren bu yabanclar Ruslarla kaynatrma politikas izlemekteydi.58 Trkiye ile Rusya arasnda ilikilerin en iyi olduu dnem ve tarihte ortak dmana kar olan ama birlii milli Mcadele dnemine rastlamaktadr. Sovyetler Birliinin kurulmasndan sonra ynetime Lenin'in Kurtulu Sava'na destek vermesi iki toplum arasnda ksa sreli yaknlama salad. Lenin'in Trk Kurtulu Mcadelesine olumlu bir gzle bakp destek verirken, Osmanl gemiine ise Rus arl'na olan yaklam gibi, Osmanl ynetimini despotik bir ynetim ve Osmanl Devleti'ni de smrgeci bir devlet sistemi olarak

deerlendirmekteydi. 59 Bilindii gibi Trkiye, 1919-1923 arasnda Bat'ya kar mcadele vermi ve bu mcadele srasnda Sovyet Rusya'dan da destek grmt. Buna kar Trk hkmetleri de geleneksel dman olan Rusya ynnde rota krmam, tam tersine

S. N. Uturgauri, " G l o b a l l e m e Koullarnda Kltrn R o l " , D n d e n B u g n e Trkiye ve Rusya Politik, Ekonomik ve Kltrel likiler, der. G. Kazgan-N. U l e n k o , Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003, s. 101. 57 Ahmet Aydn, "Osmanllarda Tarih Yazcl", Trkler, Ankara 2002, XIII, s.473. 58 Celal Metin, Trk Tarih Tezi ve Tarih Ders Kitaplarnda Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi, Ankara, 1998, s. 44. 59 Dou Perinek, Lenin Stalin Ve Mao'nun Trkiye Yazlar, 3. Bask, Kaynak Yaynlar, stanbul, 1992, s. 109.

56

22

bu mcadele Trkiye'nin batya ynelmesini yavalatacana, iyice hzlandrmtr.60 Trkiye'nin Batya ynelmesinde Ruslarn tarih boyunca srdrdkleri yaylmac politikalarnn yannda; yeni sistemleri olan Bolevizm'i Trkiye'ye ihra etmek istemelerinin rol byktr. Trkiye'de yayabilmek iin Bununla birlikte Rusya'nn komnist fikirlerini balatt giriimler Trkiye'de Milli Mcadele

yllarnda alkantlara neden olmutur. Ruslarn siyasetini benimseyen baz partiler cumhuriyet dneminde Trkiye'de etkinlik salamaya almlardr. Kurtulu sava srasnda ortak dmana kar yumuayan Trkiye-Sovyetler Birlii ilikileri 1945'li yllarda Ruslarn Boazlar zerindeki istekleriyle tekrar bozulmaya balamt. Aslnda Kurtulu Sava'ndan sonra Trkiye'nin yzn batya dnmesi iki kutuplu dnyada Trkiye'yi Rusya ile kar karya getirmiti. Stalin iktidaryla birlikte Sovyetler Birlii hkmeti, Balkanlarda ve Trk

topluluklarnn bulunduu Asya corafyasnda Sovyet ynetiminin egemenliinde bulunan Trklere kar daima bask ve iddet uygulamay tercih etmiti. zellikle Stalin, Ermenilerle Trkleri arptrmay adeta politikasnn temeli haline

getirmiti.61 Stalin kinci Dnya Sava srasnda Trk topraklarnda hak iddia edecek kadar ileri gitmiti. Pravda ve zvestia adl Rus gazeteleri Trklere kar yrtlen emperyalist propagandann balca organlar haline getirilmiti. Ne var ki Stalin, bu tehditkr ve dmanca tutumunun, Trkiye'nin Batl lkelere ynelmesinde en byk rol oynayacan hesap edememiti. ki kutuplu dnyada Trk ve Rus ilikileri durgunluk dnemine girmise de Sovyetler Birlii'nin 1990 ylnda dalmas dnya zerinde dengeleri deitirerek yeni bir sreci balatmtr.

2. Osmanl Devleti ile Rusya Arasndaki Tarihsel Benzerlikler ve Farkllklar Rusya'nn, Trk dnyasn hkimiyetine almas, Osmanl Devletiyle yaplan savalar ve Cumhuriyet dnemindeki Trkiye'de taraftar kazanma faaliyetleri Trkler arasnda Rusya'ya ve Ruslara kar tepkiye neden olmutur. Yaadklar corafya

60

61

Bernard Lewis, M o d e r n Trkiye'nin Douu, s. 477. Perinek, Lenin Stalin Ve M a o ' n u n Trkiye Yazlar, s. 43.

23

itibaryla insanlar ve devletlerarasnda baz farkllklar olduu gibi benzerlikler de vardr. Bu rneklere Trkleri ve Ruslar gstermek mmkndr. Osmanl Belii kurulu dneminde yava yava Anadolu'da stnl kurmaya balarken, ayn tarihlerde Ruslar da Moskova Knezliinin glenmesi ve bymesi ile devlet olma ynndeki sreci balatm oluyorlard. Trklerle Ruslarn birletii bir ortak noktalardan birisi ise stanbul'un her iki toplum iin maddi ve manevi deeridir. stanbul'un corafi konumu nedeniyle bu iki toplumun da ryalarn sslemitir. stanbul, Hz. Muhammed'in fethini Mslmanlara mjdeledii ehirdir. Hristiyanlar iin kinci Roma olan bu ehir, Ruslarn Hristiyan leminin lideri olabilmek iin Trklerden almay hayal ettikleri bu ehri Ruslar "argrad" imgesi ile btnletirmilerdir.62 Osmanl mparatorluu'nun 1593-1610 yllar arasnda patlak veren Celali syanlar km, Anadolu'nun byk blmnde nfus azalmasna yol am olaylar "Byk Kagun" ad ile Osmanl tarihinde gemitir. "Byk Kagun" ile Osmanlda asayi bozulmu ve tarmsal retim byk bir darbe yemitir. Rusya'da ise 1598-1613 yllar arasnda "Moskova'nn Kargaa a" ad verilen dnem, Rus topraklarn kargaa iinde brakr ve bu dnemde Ruslar yaylmac politikalarna bir sre ara vermek zorunda kalrlar.63 Osmanl mparatorluunun kuruluu gibi d arasnda da Rusya ile benzerlikler mevcuttur. Yine Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulu yllar ile Sovyet Rusya'nn kurulu tarihleri arasnda alt yl gibi ksa sre vardr. Ayrca kurulduu corafya asndan hem Avrupa hem de Asya ktasnda topraklara sahip olan Trkler ile Ruslarn Dou ve Bat arasnda yaanan elikileri birbirlerine olduka benzemektedir. Yaam biimi, gelenek, kltr, eitim gibi pek ok alanda Avrupa ile benzer yaam paylamaya balayan Trkler ve Ruslar, baz alanlarda ise Avrupa'dan tamamen ayrlarak dou kltrnn birer temsilcisi olarak karmza karlar. Rusya'nn Avrupallamas bal bana bir konudur ve tarih ders kitaplarnda bu konuya zellikle dikkat ekilmektedir. Rusya'nn Avrupallamasn iyi

anlayabilmek iin Trkiye'nin batllama ynndeki abalarn da iyi anlalmas

62 63

Carter V. Findley, Dnya Tarihinde Trkler, Kitap Yaynevi, stanbul, 2006, s. 142. Findley, Dnya Tarihinde Trkler, s. 119.

24

gerekir. nk bu iki toplumun batllama ynndeki abalarndan ve elikilerinden benzerlikler kurmak mmkndr. Osmanl mparatorluunun batya ynelmesindeki nedenin temelinde alnan ar yenilgiler ve mparatorluun onurunu kran byk toprak kayplardr. Osmanl Devleti her ne kadar Batnn bilim ve teknolojisinden yararlanmay kabul etmise de uygulamalarda gayri mslimlerden gelen bu yardmlar hibir zaman iine

sindirememitir. Bu yzdendir ki Osmanldaki deiim ar admlarla ilerlemitir. Bat'dan gelen subaylar Osmanl askerlerini yeni silahlarla ve kyafetlerle talim ettirirken ok byk zorluklarla karlamlardr. Rusya'da ise deiim kart glerin pasifletirilmesi hem kolay, hem de hzl olmutur. phesiz bu durum deiim de Osmanl'y Rusya'nn gerisine itmitir.64 Rusya, Avrupa'nn modern silahlarn takip etmek ve modern silahlar elde edip kullanmak hususunda kafkas Trklerini oktan geride brakt gibi, Osmanl'nn da yava yava nne gemekteydi. Rusya Asya'daki Trk svarileri karsndaki baarsn top ve tfeklere borluydu. Avrupa'nn gl devletlerindeki silah

teknolojisini izlemeye msait olan sve ve Polonya'nn Rusya'ya kar koymasyla, Rusya genileme alann Trk topluluklarnn bulunduu corafyalara evirmek politikas izledi. Artk 16. yzylda Rusya bir "barut imparatorluu" idi. 65 Buna karlk Osmanl mparatorluu topraklarn savunabilmek iin

Avrupa'dan modern silahlarn satn almak zorunda idi. Bu silah alma maliyeti Osmanl ekonomisini iten ie kertiyordu. Birinci Dnya sava'nda bile imparatorluk ar top gllelerini retecek seviyeye gelememiti.66 Rusya'da batllamak fikri, tpk Osmanl Devleti'ndeki gibi, batdan ynelen yaylmac emellere engel olma amacn tamaktayd. Rus tarihinde bu tr eilimin en az iki kere gerekletii grlmektedir. Birincisi Byk Petro zamannda, ikincisi ise Bolevikler devrindedir. Byk Petro, 17. yzyln bat lkelerinin tersanelerinde alan iilerin ve talim avularnn hnerlerini kefetmek zorunda idi. Toynbee'ye gre Bolevikler de ngiltere'nin sanayi devrimi ile ba etmek zorundaydlar. Btn

Lewis, M o d e r n Trkiye'nin Douu, s. 83. Paul Kennedy, Byk Glerin Ykselii ve k, 8. Basm, ev. Birtane Karanak, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul 2 0 0 1 , s. 4 1 . 66 Erik Jan Zrcher, Sava, D e v r i m ve Uluslama Trkiye Tarihinde Gei D n e m i ( 1 9 0 8 - 1 9 2 8 ) , ev. E. Aydnolu, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2005, s. 7 1 .
65

64

25

bunlar Ruslar bir ikilemin iine sokmutu. Zira kendilerini zorla batllamaktan korumak iin, kendi istekleriyle ksmen batllamalar gerekiyordu.67 Rusya'da eski Rus kltr ile Avrupa kltr arasnda mevcut olan ztlk, Osmanl'da batl deerler ile geleneksel kltr arasnda sregelen farkllktan daha fazladr. rnein Osmanl'nn son dnem edebiyatnn balca konularndan biri olan gelenekler aras atmalarn benzerini Rus edebiyatnda da grmek mmkndr.68 Osmanl'da Ziya Paa ve Namk Kemal'in Avrupa smr dzenine kar ortaya koyduklar fikirlere benzer yaklamlar, 1860'l yllarn Rusya'snda Dostoyevski'nin yazlarnda da kendisini gsterir. Gen Osmanllarn Avrupa'nn maddi elerinin alnp maneviyatta zden kltrden uzaklalmamas ynndeki fikirlerine kar Dostoyevski, Avrupa'nn maddi ve manevi deerlerine ayrm yapmakszn sava aar. Dostoyevski, Avrupa'nn smrge dzenine kar Rus deerleriyle mcadele edilmesini savunmutur. Osmanl ve Rus kltr evrelerindeki Avrupa kart ya da Avrupa'da dair grlerin paralellik gstermesi, her iki evreye mensup entelektellerin ayn tarihlerde Avrupa'da bulunmalar ve grlerini Avrupa'ya yaptklar seyahat

izlenimlerine dayandrmalar ile yakndan ilgilidir. 19. yzyln sonlarnda Avrupa'nn kendi iindeki eitsizlik ve adaletsizlii, Osmanl'da Namk Kemal'in, Rusya'da ise Dostoyevski'nin yazlarnda kendisini aka belli eder. Dostoyevski, Londra'da yaayan insanlar arasndaki byk ekonomik eitsizlie kar tepki gsterirken; Namk Kemal de Fransz Devrimi'nin hrriyet, eitlik, kardelik ilkelerinin bu lkede hayata geirilemeyeceini ileri srmtr. nk Fransz Devrimi bu ilkelerin kullanlmasn ancak topluluklarn saysnn fazla olmas esasna dayandrmt. Namk Kemal, Fransz Devrimi'nin temel ilkelerinin yine Franszlarn kendi karlarna gre kullanldn belirterek bat'nn ikircikli yapsn
69

ortaya koymutur. Trk edebiyatnda batllamann getirdii kimlik bunalm ve yozlamann rn olan "zppe" tipine benzer bir yaklam, Rus edebiyatnda da kendini hissettirir. Bu yaklamn rn olan tepki, birok kez, yine bat kaynakl olan aydnlanma dncesine kar duyulan tepkinin ok ilerisinde olacaktr. Murat Belge'ye gre,

Arnold Toynbee, Medeniyetler Yarglanyor, ev. Ufuk Uyan, Aa Yaynclk, stanbul, 1991, s. 151. 68 erif Mardin, Trk Modernlemesi, Der. M. Trkne- T. nder, 14. Bask, letiim Yaynlar, stanbul 2004, s. 38. 69 brahim irin, Osmanl mgeleminde Avrupa, Lotus Yaynevi, Ankara, 2006, s. 330.

67

26

Osmanl muhafazakrlarnn zppe'sini karikatrize ederek gerek aydn susturmaya ve yok etmeye ynelik bu trden mdahalelerin rnei az deildir.70 ki devlet arasndaki benzerlikleri, asker rgtlenmede de grmek mmkndr. Rusya'nn geleneksel askeri rgt olan "Streltsi" birliini kaldrmak iin verdii mcadele, Osmanl Devleti'nin Yenieri Ocan kaldrmak iin verdii uratan daha zor olmutur. Her iki askeri tekilat da lkelerinin yapaca reformlarn nnde engel tekil etmekteydi. Ancak Rusya yneticileri, sz konusu birlii lavetme ynndeki abalara Osmanl yneticilerinden bir asr nce girimitir. ar 1698 ylnda bu tekilat kaldrmken, Osmanllar Ancak 1826 ylnda II. Mahmud devrinde yenieri ocan kaldracaktr. Bununla birlikte, Ruslarn batllama ynnde attklar admlarn, Osmanl'y ok geride brakt dikkat ekmitir. Zira Osmanl'da matbaa 1700'l yllarda kurulurken, Rusya'nn matbaayla tanmas 1564'tr. ki lkenin eitim sahasnda giritii reform hareketlerinde de Rusya'nn ncelii sz konusudur. rnein Rusya ar Petro dneminde Avrupa'ya renci gnderirken, Osmanl Devleti'nde bu yndeki almalarn bir asr sonra, yani II. Mahmud zamannda balatld grlr.71 Modernleme ya da batllama abalar asndan iki devletin faaliyetlerine bakldnda, Rusya'nn bu ie Osmanl Devleti'nden yaklak bir asr nce soyunduu dikkat eker. Tarihilerin II. Mahmud ile Petro arasnda karlatrmalar yapmalar, onlarn giritikleri reformlarn alan ve seyir bakmndan benzerlii ile iki devlet adamnn kiisel benzerliklerine dayanr. Her iki hkmdar da imparatorluklarnn geleceini batllama ynnde ataca admlarda grmt. Bu reformlardan biri de gndelik hayatta batl yaam tarzn uygulamakt. rnein Petro'nun devlet

alanlarna getirdii sa ve sakal kesme zorunluluunu, Osmanl Devleti'nde II. Mahmud da bir asr sonra uygulamaya sokmutur.72 Tanzimat dneminin nde gelen dnrlerinden Ziya Paa, dare-i Cumhuriyet ile Hkmet-i ahsiyye diye ayrd ynetim ekillerinden cumhuriyet idaresinin ideal ynetim ekli olduu grn benimsiyordu. Osmanl Devleti ve Rusya'nn ynetim

70

M u r a t Belge, " O s m a n l ' d a ve R u s y a ' d a Aydnlar", D n d e n B u g n e Trkiye ve Rusya Politik, Ekonomik ve Kltrel likiler, der. G. Kazgan-N. Ulenko, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003, s. 117. 7 1 Belge, "Osmanl'da ve Rusya'da Aydnlar", s. 112-113. 72 M e h m e t Halil Leylak, I. Petro D n e m i n d e R u s y a ' d a Yaplan Yenilikler, Y a y m l a n m a m Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 1990, s. 12.

27

biimini yanstan Hkmet-i ahsiyye ynetimlerine eletiriler yneltirken, Avrupa'nn Cumhuriyet rejimlerinin getirdii faydalar sralar ve bu idare tarzn svire rneinde sembolletirir.73 Rusya'nn, yapt reformlarla ykselie gemesine karn, Osmanl Devleti'nin giritii reformlarn gerilemeyi nleyemeyii ve bu reformlarn devleti gemiin anl gnlerine neden gtremedii sorusu hep merak konusu olmutur. Rusya, reformlar yapt zaman gcnn doruuna yava yava ulamaktayd. Fakat Osmanl Devleti ise asrlarn yorgunluunu ve ypranmln zerinde tayordu. Ayrca bir yandan byk devletlerle giriilen savalar, dier yandan ayrlk isyanlar reformlarn hayata geirilmesi nnde byk engel tekil etmekteydi. Buna ilaveten yaplan reformlarn kaynan batl geleneklerin oluturmas, dini ve rfi bakmdan dou anlayn devam ettirmek isteyen Osmanl toplumunda hemen kabul grmyordu. Oysa Rusya bat kltrne Osmanlya gre birok ynden daha yatknd. Osmanl ordusunu slah iin Trkiye'ye getirilen Prusyal subay Helmuth von Moltke, Petro ile II. Mahmud arasnda bir karlatrma yapm ve II. Mahmud'un baanszln, Trklerin Avrupal danmanlanna ka olan geleneksel kmseyici davranlanna balamtr. Moltke, Rusya ve Osmanl Devleti'nde yabanc

reformculara olan tepkiyi kyaslayarak Osmanl Devleti'ndeki bu refleksin daha sert ve temellerinin de daha derinlerde olduunu belirtmitir.74 Trklerle- Ruslar, Trklerle-B atllar arasndaki ilikiler, ou zaman zt ynde olmutur. Trkler Batyla ittifak ederek Ruslara kar ortak hareket ettikleri zaman olmutur. Buna kar bat ile olan anlamazlklarda Rusya ile ittifaka gidilmitir. Napolyon seferi srasnda, Mehmet Ali Paa isyan srasnda, Kurtulu Sava yllarnda batya kar Rusya mttefik konumundadr. Osmanl ile Ruslar arasndaki ilk ciddi atmalann, imparatorluun batya yneldii dnemlerde yaand bilinmektedir. Souk sava dnemindeki atmann temelinde ise Rusya'nn, Dou lkelerinin temsilcisi olduu varsaym ve Trkiye'nin ise "Batnn ileri bir karakolu" olduu varsaym etkilidir. Kurtulu Savandaki ortak

' irin, Osmanl mgeleminde Avrupa, s. 326. 1 Lewis, Modern Trkiye'nin Douu, s. 83.

28

nokta ise Bolevik Devrimiyle Bat ile balarn koparan Ruslar ile Batya kar yaam sava veren Trkler arasndaki uyumadr.75 Ruslarn Kafkasya'daki yaylmasyla birlikte yurtlarndan ettii pek ok Trk, srgn olarak Anadolu'ya gelmitir. Ruslara kar Trk dnyasndaki tepkilerin nedenlerinden birisi de budur. Buna karlk Trkiye Cumhuriyeti'nde yaayan Trkiye'de yaayan Trkler'in kuzey komusu hakkndaki bilgileri ise zellikle tarih ve edebiyat alannda yeterli deildir. Genel bir deerlendirme yaplacak olursa Rusya hakknda eksik ve n yargl bilgilerimiz de mevcuttur. Tarihi sre ierisinde gelien Trk-Rus ilikileri gerek akademik tarih yazmnda, gerekse ders kitaplarnda askeri ve siyasi ilikiler yn n plana karlarak incelenmi; Fakat ilikilerin ekonomik, sosyal ve kltrel boyutu ihmal edilmitir. Osmanl corafyas ticaret yollarnn kesiim noktasnda olduu iin srekli cazibe merkezi halindeydi ve bu cazibeye en yakn komu olan Ruslar da katlmlard. Ruslarn Akdeniz, Karadeniz, Krm, Boazlar, Azak Kalesi zerindeki emellerinin siyasi olduu kadar ticari nitelik de tad kukusuzdur. Bunun bilincinde olan ngiltere ve Fransa, Rusya'nn Osmanl Devleti zerinde siyasi etkisi olduu kadar ticari etkisini de krmak istemekte idiler. Krm Sava Avrupa devletlerinin Rusya'y Karadeniz'de etkisiz konuma getirerek Rus ticaretine ar darbe vurduklar bir savatr.76 Krm Sava Osmanl mparatorluuna ve Rusya'ya ekonomik anlamda ok byk zarar vermitir. Osmanl Devleti Krm Sava sonunda bozulan ekonomisini dzeltmek amacyla ilk defa bor almtr. Bu alnan bortan sonra Osmanl Devleti sk sk borlanma yoluna gidecek ve bu durum karsnda ekonomik bamszln kaybedecektir. Buna karlk Rusya da Berlin ve Amsterdam'dan bor alarak ve rublenin deeri alt st etmitir. Hazine aklarn kapatmak iin Osmanl Devleti'nin yapt gibi piyasaya kt paralar srld ve lkede enflasyon hzla ykseldi. Rusya'daki hayat pahall, kyller arasnda byk huzursuzlua neden oldu ve bu da Bolevik Devriminin nemli bir nedenini oluturdu.
77

75

Kemal Tahir, Osmanllk ve Bizans, yay. Cengiz Yazolu, B a l a m Yaynlar, stanbul 1992, s. 490. 76 Haydar Kazgan, "Tarih B o y u n c a Osmanl-Rus Ticareti ve Sanayi Devrimi lkelerinin Ticaret Politikalar", D n d e n B u g n e Trkiye ve Rusya, der. G. Kazgan- N. Ulenko, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003, s. 37. 77 Paul Kennedy, Byk Glerin Ykselii ve k, s. 220.

29

Krm Sava'nn nemli bir zellii de Ruslarn 1774 ylnda Osmanl Devleti'nden elde ettikleri ticari ayrcalklara darbe vurmu olmasdr. Bilindii gibi, Kk Kaynarca Antlamas Rus ticaret gemilerine Karadeniz'de serbeste

dolaabilme hakk tanmt. Ayrca Ruslar konsolosluk ama hakk kazanmlard. Bu durum sz konusu konsolosluklarn ticari ilikilerde Ruslarn iinin kolaylamas anlamna gelmekteydi. Ksacas, kapitlasyonlardan Avrupallar gibi Ruslar da yararlanabilecekti. Bununla birlikte Ruslar Osmanl ticaretini kendilerine ekebilmek
no

amacyla Osmanl tacirlerine benzer ticari kolaylklar da salamlard.

Ancak Rus

tccarlar Avrupa'ya kar olan yanta, Osmanl tccarlar gibi baanl olamamtr. 19. yzyln sonlarnda Osmanl'da olduu gibi; Rusya'da da batl tketim alkanl yaylmt. Osmanl Devleti ve Rusya, Avrupa mallarnn tketilebilecei cazip bir pazar haline gelmilerdi.79 Ticari alanda olduu gibi siyasi alanda da Karadeniz hkimiyetinde

Osmanllarla Ruslar ayn kaderi paylaacaktr. rnein daha 18. yzyln sonlarnda her iki devletin de siyasi ve ticari rakipleri ortak olabilmektedir. Zira bu dnemde Fransa'nn bana geen ve Avrupa'daki dengeleri alt st eden Napolyon, Osmanl Devleti'ni 1779 ylnda Msr'da sktrdktan sonra 1812 tarihinde tm gcyle Rusya'ya yklenmitir. Bunun yannda Osmanllarla Ruslar Karadeniz'i bir mcadele sahas

semilerdi. Genel itibaryla Ruslar, denizlerde Osmanllardan daha baanl saylabilir. Ruslar srasyla 1770 ylnda eme'de, 1827 ylnda Navarin'de, 1853 ylnda

Sinop'ta Osmanl donanmasn yakmlar ve nihayet Osmanllarn Karadeniz'deki stnlne son vermilerdi. Fakat bu zaferler Ruslarn denizcilikte tam anlamyla baanl olduklar anlamna gelmemelidir. Zira Rus donanmas, Baltk Denizi'nde de Karadeniz'deki gibi baanl olamayacak, buradan okyanuslara kamayacakt. Avrupa devletlerinin tehdidi, Rus donanmasnn, Osmanl Devleti'nin en zayf zamanlarnda bile boazlardan Akdeniz'e inme cesaretlerini krmtr. Krm Sava'nda Avrupa devletleri'nin donanmalar karsnda hibir varlk gsterememeleri bunun en ak gstergesidir. Daha sonraki dnemde, Birinci Dnya Sava srasnda, iki Alman gemisi Rus limanlarn kolaylkla topa tutmay baaracaktr. Neticede, Ruslarn Osmanl Devleti'nin boazlarndan geip Akdeniz'e inmesi bir topyadan ileri geemeyecektir.
78 79 80

Sander, Anka'nn Ykselii ve D, s. 147. irin, Osmanl mgeleminde Avrupa, s. 3 6 1 . Belge, Osmanl ve Rusya'da Aydnlar, s. 118.

30

Trkler ve Ruslarn denizlerde baarl olamamasnn nedeni kukusuz her iki ulusun da gcn Asya'nn geni bozkrlarndan alm olmasdr. Osmanl Devleti 16. yzylda Akdeniz'de ve Karadeniz'de altn an yaamtr. Fakat iki yzyl sonra bu stnlk Rusya ile yaplan savalarda son bulmutur. Akdeniz'deki basanlardan sonra, okyanuslara alan Osmanl donanmas istenilen sonucu elde edememitir. Bu baarszln sonucu olarak devlet hem byk maddi kayplara uram, hem de dnya zerindeki g dengesinde yava yava gerilemeye yz tuttuunu gstermitir. Rusya'nn Karadeniz politikasndaki baarszl 20. yzylda da devam edecek; tarih boyunca byk mcadele verdii Krm, Odesa ve Sivastopol limanlarn kaybedecektir. u anda Rusya'nn Karadeniz'e ulaabilen kk bir eridi vardr. Eski Sovyetler Birlii topraklarnda yaayan ve Karadeniz'e kys bulunan Ukrayna'da 2005 ylnda Amerika Birleik Devletleri'nin destekledii bir ynetimin baa gemesi, sz konusu deniz kysndaki gler dengesine yeni bir soluk getirmitir. te yandan 1992 ylnda Litvanya, Letonya ve Estonya'nn bamszlklarn kazanmalarndan sonra Rusya'nn Baltk Denizi'ne giden yollar olduka daralmtr. Japon Denizi'ne alan Vladivostok limanlar da iklimin olumsuzluu nedeniyle kullanm gl ile kar karyadr. Btn bu bilgiler dikkate alndnda Rusya scak denizlere alma hedefinden olduka uzak kalmtr.81 Denizcilik alannda ok byk basanlara ulaamayan Ruslar, bu baanszl demiryolu politikasyla kapatmaya almt. Bu dncesinde de baanl olmutu. Nitekim Ruslar demiryolu yapm ile siyasi ve ticari ynden hayli ilerleme saladlar. Osmanl Devleti'nin paralanmasnda nemli dnm noktas tekil eden 1877-1878 Sava'nn Rusya lehine sonulanmasnda Rus demiryollarnn pay byktr. Zira Ruslar bu savata demiryollaryla cepheye yiyecek ve cephane sevk etmek suretiyle savan kaderini deitirmilerdi. Osmanl mparatorluu 20. yzyla girerken denizlerde ve demiryolu yapmnda olduu gibi pek ok alanda en byk rakibi Rusya'nn gerisinde kalmt. Yenilgilerle birlikte toprak ve nfus kayb imparatorluu zlme aamasna getiriyordu. Yine ekonomik alannda Osmanl Devleti kaynaklarn Rusya gibi etkin

1 Ylmaz Tezkan, "Deien ve Kreselleen Dnyada Trkiye ve Kadim Komusu Rusya", Kadim Komumuz Yeni Rusya, haz. Y. Tezkan, lke Kitaplar, 2001, s. 14. 82 Sander, Anka'nn Ykselii ve D, s. 137-140.

31

bir ekilde kullanamyordu. Zrcher'in istatistiklerle ifade ettii rakamlar g dengesini en ak ekilde ortaya koymaktadr.83 Tablo II: 20. Yzyla Girerken Osmanl Devleti ve Rusya Arasndaki Beeri ve Ekonomik Fark:

Osmanl Devleti Nfus Demir yolu Devlet geliri Kmr retimi 32 milyon (1844 yl) 5.759 km (1914 yl) 330 milyon Hollanda Florini (1909) 0,6 milyon ton (1900)

Rusya 126,4 milyon (1897) 62.300 km (1914 yl) 2113 milyon Hollanda Florini (1900) 16,2 milyon ton (1900)

3. Edebiyatmzda Rusya ve Ruslar almann konusunu, tarih ders kitaplarnda Rusya ve Ruslarn yeri olduu iin, bu kapsamda edebi Osmanl rnlere Devleti aksetmi ile Rusya olan birka rnek yaplan burada savalar

deerlendirilecektir.

arasnda

incelendiinde, bunlarn cereyan ettii saha ve katlan asker saysnn younluu bakmndan ok byk savalar olduu dikkati eker. Bu savalarn sonu itibariyle toplumlarda derin izler brakmtr. Bu izleri en iyi ekilde yanstan rnler ise, edebi eserlerdir. Tarih biliminin gemiteki olaylar yanstabilmesi bakmndan edebi rnler olduka nemlidir. Bu anlamda lkeler arasndaki tarihi olaylar incelenirken mutlaka edebi eserlerden yararlanlmas gerekmektedir. Trk-Rus ilikilerine deinen edebi rnlerin gemii, 15. yzylda Altnorda Devleti'nin yklndan sonra dank duruma den Trk boylarnn Ruslarla

Erik Jan Zrcher, Sava, Devrim ve Uluslama, ev. Melis Behlil, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2005, s. 68-72. Gnmzde Rusya Trk d ticaretinde en fazla paya sahip olan lkeden birisidir. Rusya ticari olduu kadar siyasi alanda da Trkiye iin nemlidir. Amerika Birleik Devletleri'nin Sovyetler Birlii'nin dalmasndan sonra blgeye yerleme abalar Rusya'y olduka endielendirmektedir. Atilla lhan'a gre bu durum Rusya iin olduu kadar Trkiye iin de bir tehdit unsurudur. Bu yzden Trkiye ve Rusya'nn blgede yabanc mdahalesi ile gelebilecek tehlikelere kar ibirlii yapmas gerekmektedir. nk Kurtulu Sava yllarnda ngiltere'nin Kafkas corafyasna yerlemesi Trkler ile Sovyetlerin mcadeleleri sayesinde gerekletirilmiti (Atilla lhan, Yldz, Hilal ve Kalpak, 2. Bask, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2004, s. 102).

83

32

giritikleri mcadelelere kadar uzanr. rnein, Kazan han Mehmed Emin Han'n 1445 ylnda Ruslar zerine dzenledii seferi zaferle sonulandrmas, ayn dnemde Mevarannehir'i Timurlulardan almay baaran eybak Han'n aadaki dizelerinde ifadesini bulmutu:84 "Urus Kfirini krmsn olum Sana gazilik mbarek olsun." Fakat ilerleyen dnemlerde Trklerin Ruslar karsnda ayn basanlar gsterememeleri ve gittike gerilemeleri nedeniyle, iirlerin ierisini zafer

kutlamalarnn yerine baka temalar alacakt. Bu psikolojiyle dile getirilen iirlerde daha ziyade, dmandan ylmamak gerektiini vurgulayan, onu yeni seferlerle ypratmay ve malup etmeyi tleyen ifadelere yer verilecekti. Krm Sava srasnda Rus askerlerinin Kars civarn ele geirmeleri halk arasnda byk bir znt ile karland. Halk airi Efkri Rus Bakumandan Bebutof un saldrlarna kar aadaki regel* Destan 'n yazmt: Ezel batan senin medhin eyleyim Zati dumanldr ban regel Yiirmi ylda bir harab olursun Hemee byledir, iin regel, ki yandan ordu geldi, kuruldu ar etrafta, nakkareler vuruldu Nie bin koyiit sende krld Gayboldu oldu ar koun regel. Elen Mir Paa'dan imdadn gelsin Urusun ordusu arada kalsn At pervane topu, perian olsun Dlsn glleye dn regel. Arpaay'dan asker olan ekildi
84

Mehmet Saray, Trk-Rus Mnasebetlerinin Bir Analizi, s.25. * regel bu gnk Akyaka ilesinin addr.

33

Ol vakit slam'n beli bkld Urus topu att, kyler skld Dald topran, tan regel Bebuta bakmad ekmee Tuza Mevla'm kahreylesin koymasn gze Vay ivan yetiti geline kza Serildi yerlere lein regel Kazaklar bir yandan, S aldat bir yandan Zulmetti slam'a bezdirdi candan ayr imenlerin doydu al-kandan Gayboldu a-lavan regel Efkarim der, bu paalar nettiler? Krdrd orduyu yesir ettiler Nie bin haneler gp gittiler Zehir oldu ekmek an regel.85 Ayn yllarnda stanbullu bir airin iirlerinde Ruslara dair motiflere rastlanmaktadr. Bu air, Namk Kemal'i de etkiledii bilinen Halis Efendi'dir. Krm Sava'na dair yazd koaklamalar ehnme-i Osmn adl risalede toplanan Halis Efendi'nin Dsitn-i Asker serisi ierinde bulunan o gnk vatan sevgisini yanstan iirin baz dizeleri yledir: Vatan oullar gayret edelim Irz, namusu himayet edelim Birbirimizle muhabbet edelim Vatan evladlar gayret edelim Ar oullar, ilerye gidelim Moskov haini berbad edelim

85

Krzolu, 1855 Kars Zaferi, Il Matbaas, stanbul, 1955, s. 82.

34

Eski Osmanllar yad edelim Ruh-i ecddmz ad edelim Vatan evladlar gayret edelim Ar oullar ilerye gidelim Kahbe Moskof yine bozdu ahdin Hrs uratt belaya kendin imdicik anlayacaktr haddin Vatan evladlar gayret edelim Ar oullar ilerye gidelim.86 Yaygn adyla 93 Harbi olarak bilinen 1877-1878 Osmanl-Rus Sava'ndan sonra yaplan antlamalarla Kars'n elden kmasnn ardndan, bu topraklara baz Rus topluluklar yerletirilmiti. Rus hkmetinin bask ve zulmne dayanamayan blgenin Trk ahalisinin bir ksm Anadolu ilerine hicret etmek zorunda kalmt. Yaanan ac olaylar Kars yresi aklarnn iirlerinde geni lde ilenmitir. Ardahanl Ahmet Mazlm Efendi (Mazlum Hoca), Nikola'nn Trkleri yurtlarndan edip yerlerine Ruslar yerletirmesini, 1905'te yazd II. Nikola Destan'nda yle ifade eder: 8 7

Fehmi olanlar srdn Sibir'e Baladn zulme, iddet, cebire

M. Fahrettin Krzolu, 1855 Kars Zaferi, 55. Trk topraklarna Rusya tarafnda srlm Malakanlar ve Dukhorlar nemli sayya ulamtr. Malakanlar, Beyaz Rus kkenli etnik bir gruptur. Ruslar tarafndan 1877-1878 ylnda Kars'n Arpaay ilesine bal Atlar, alka vur ve Yalnayr Kylerine yerletirilmilerdir. Malakanlar 1962 ylnda Trkiye'den Rusya, Amerika ve Avustural'ya ya g etmilerdir. Malakanlar 1917 ylnda Bolevikliin ilan ile Rusya'ya dnen gruplar arasna katlmamlardr. Maloko kelimesi Rusada st; Malakan kelimesi ise Rusada st ien anlamna gelmektedir. 19. yzylda Rusya'da haftada iki gn st ime gelenei varken, Malakanlar ise her gn st iilebileceini ileri srerek yeni bir inan sistemi olutururlar. Bu yzden Malakan kelimesi perhizi bozan anlamna da gelir. Malakanlar uzun yllar Trklerle i ie yaayan bir topluluk olmas bakmndan ayrca uzun yllar bu topluluun Trklerle uzun yllar boyunca dostane ilikiler kurmas bakmndan nemlidir. Dukhorlar ise Malakanlar gibi Rusya'da mezhebsel ayrlklara dm bir toplumdur. iirde de ifade edildii gibi Nikolas'n, Malakanlar ve Dukhorlar' devlet iin tehlikeli grd iin onlar srgn usul ile lkeden uzaklatrma yntemine bavurmutur. Dukhorlarn byk blm Sibirya'ya srlrken bir ksm ise Trk topraklarna ge zorlanmtr. nl Rus yazar Tolstoy bu etnik guruba mensuptur. Bu bilgiler ve daha fazla ayrnt iin bk. Orhan Trkdoan, Malakanlarn Toplumsal Yaps, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul, 2005, s. 7-8, 31, 35-36.
87 86

35

Khokhol, Malakan, Dukhobor'a Komu ettin ktn bizi Nikola Devrile devrann yok ola varn Kalka stmzden fesadn, serin evketli l-Osmn zaptede yerin Karalana ikbal bahtn Nikola. Yazk Mazlm syler vasf- hlini Senin zulmn krd nn belini Bir Allah'a verdi arzuhalini Dalsn o tacn tahtn Nikola.88 1877-1878 Osmanl-Rus savanda ldrl Ak enlik, halk arasnda 93 Koaklamas adyla bilinen destann yazmtr. 89 Ehl-i slm olan iitsin, bilsin. Can sa iken yurt vermeniz dmana sterse Uruset (Rusya) ne ki var gelsin Can sa iken yurt vermeniz dmana Asker olan blk blk blnr Sandnz m ki Kars kal'as alnr Boz-atlar stnde kl alnr Can sa iken yurt vermeniz dmana. Kavga gn namert sapa yer arar Er olan gsn dmana gerer Cemi' ervah bizden meydana girer Can sa iken yurt vermeniz dmana
88

Fahrettin Krzolu, Edebiyatmzda Kars, Il Matbaas, stanbul 1958, s. 75-76. Bu iirin baz yazarlar tarafndan k Esmn'iye ait olduu ileri sUrUlmUtUr (Nurettin Temel, Kazmanl Halk airleri ve Aklar, MEB Yaynlar, 2. bask, 2005, s. 19). Kanaatimizce iirin asl airi Mazlum Hoca'dr. 89 Krzolu, 1855 Kars Zaferi, s. 38.

36

Hele Al-Osman'n grmemi zorun Din gayreti olan tedarik grn At tepin ba kesin, Kazak'n krn Can sa iken yurt vermeniz dmana B en'Asferdir bilin urusun asl Orman yabanisi, balk nesli Hnzr srsne dalp kurt misli Can sa iken yurt vermeniz dmana enlik ne durursunuz atlar binin Syra-Kln kfir stne dnn Artacaktr an bu Al-Osman'n Can sa iken yurt vermeniz dmana. Ruslarn yaylmac politikasnn rn olan doudan batya Trk g, Balkan savalan esnasnda da artarak srmt. Bu glerden sonra Balkanlarda kalan Trklerin ilesi bitmek bilmeyecektir. Cumhuriyet tarihinde de Bulgaristan Trklere devlet eliyle bask uygulayarak bu insanlar doduklar topraklardan ayr brakacaktr. Balkan gleri adeta bir trajedi kaynadr. Bu g olayn Refik Halid Karay "Gz Ya" hikyesinde g trajedisini yle dile getirir. Balkan Sava kopunca, hududa ok yakn olan kylerde, bir akamst u korku yaylm; Dman geliyor! Mslman erkei sngleyecek ve Mslman kadn kirletecek. Btn ky halk mal, mlk ne varsa brakp kamaya karar veriyor; bir anda at, kz, araba ka iin ne tat varsa hazr oluyor.
90

Birinci Dnya Sava srasnda birok Trk askeri Rusya'da esir dmt. Bu askerler daha nceki savalarda olduu gibi yaam koullan ok ar olan Sibirya'ya srgne gnderilirler. Bu esirlerin durumu ve yaadktan aclar edebiyata da yansr. Baz Osmanl edebiyatlar yazdklar eserlerini bu esir askerlere adarlar. Bu eserler askerler iin bir moral kaynadr. k Zlali esir Trklere umut iin yazd ntibahnme'de bunu daha iyi anlayabiliriz:
Refik Halid Karay, Gurbet Hikyeleri ve Yer Altnda Dnya Var, nklp Kitabevi, 11. bask, stanbul, tarihsiz, s. 35.
90

37

Biz bu zulmetler iinden karz bir gn olur arka garba yldrmlar akarz bir gn olur. Kars, Batum Kafkas Eli'nden evrilen hisarlar Vuruben milli klnkle ykarz bir gn olur. Anadolu'dan Hind in'e geeriz Temr gibi Himalaya Dalarn alkalarz bir gn olur. Trk doarz Trk Yaarz Trk gezeriz her zaman Devrilen Moskof elinden karz bir gn olur. 91

Birinci Dnya Sava srasnda Rusya ile Osmanl Devleti'nin imzaladklar Brest-Litovsk Antlamas gereince 1877-1878 sava ile aldklar yerleri geri vermilerdi. Fakat Ruslar geri ekilirken yerlerine Ermenilerin gemesini

salamlard. Rusya'nn etelere vermi olduu maddi ve manevi desteklerden cesaret alan Ermeniler, Trklere kar katliama girimilerdi. Ermeni zulm yre aklarnn iirlerinde geni lde yansmasn bulmutur. rnek olmas

bakmndan, 1861 ylnda Kars'ta doan Ak Cemal Hoca'nn dizelerine bakmak yeterli olacaktr. 92 Ruslar terk eyledi Kafkas elini Ermeni'ye verdi millet maln O da doyup yakt kz gelini, Doldurdu damlara duman grnd. Trk edebiyat ve fikir alannda Rusya'ya kar bak as kukusuz Trk toplumunun da Rusya ve Ruslara bak asn etkilemektedir. Cumhuriyet tarihinde, gerek fikirsel alanda gerekse edeb alanda belli bir kitleyi peinden srklemeyi baarm kiilerden birisi de Necip Fazl Ksakrek'tir. Byk Dou Dergisinin de fikir babas olan Necip Fazl Rusya'ya bak geleneksel bir kartln da ifadesidir.

91

Yunus Zeyrek, Posoflu Ak Zlali, Milli Eitim Bakanl Yaynlar stanbul, 1990, s. 181. Nurettin Temel, Kazmanl Halk airleri ve Aklar, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 2. bask, 2005,s. 46.
92

38

Ruslarla Trkler arasnda yaplan savalarn etkisi, hem Osmanl hem de Cumhuriyet devirlerinde yaam olan asker, devlet adam ve edebiyat Sleyman Nazif'in yazlarnda da kendisini belli eder. Nazif'e gre, Osmanl'nn ehirlerde uygulamaya alt imar faaliyetleri, Rus savalar yznden sekteye uram, bu yolda sarf edilen emekler srf bu yzden heba olup gitmitir. Trk topraklarnn her bir kar, Ruslarla mcadelelerde ehit den askerlerimizin kanlaryla sulanmtr.93 Rus imgesi, daha yakn tarihli edebi rnlere de konu edilmitir. Mesela Necip Fazl ilk basksn 1973 ylnda yapt Moskof adl eserinde, Rusya ve Ruslar hakknda apc ifadeler kullanmtr. Yazar, yeryzndeki topluluklar arasndaki farklln, dnceler arasndaki ztln ve milletler arasndaki tarihi, sosyolojik ve siyas farkllklarn en gzel rneinin Ruslarla Trkler arasnda bulunduuna dikkat ekmitir. Ona gre, iki millet arasndaki ztlk sradan olmayp, tarih boyunca hibir toplum arasnda ve hibir meknda kaydedilmedii kadar keskindir.94

Kylere, tarlalara niin harap olduklarn sor: Derhal cevap verirler ki imar eden bazu-y sa'yi bir Moskof cenginde krld! Bu diyarn arknda, imalinde bir avu toprak bulunmaz ki Trk'n Moskof eliyle dklm mbarek kann imi olmasn! Sleyman Nafiz Rus Kimdir, Moskof Nedir? Adl eserinde Ruslara kar tepkisini ortaya koymaktadr (uayb Karaka, Sleyman Nazif, Kltr ve T u r i z m Bakanl Yaynlar, Ankara, 1988, s. 214). 94 Maddeler ve manalar, insanlar ve davalar arasnda olduu gibi, toplumlar ve milletler arasndaki ztla, buz da ve yanarda derecesinde en keskin rnek, Moskof ile Trk. Tarih byle bir ztl hibir milletle hibir toplum arasnda ve hibir zaman ve meknda kaydetmedi. Evet, dorudan doruya birbirinin vcut hikmesine dman olmaktan gelen bir zddiyet mnafereti, tarihte tektir ve sadece Trk'le Moskof a hastr (Necip Fazl Ksakrek, Moskof, B y k D o u Yaynlar, stanbul,

93

2003, s. 5-6).

39

KNC BLM CUMHURYET DEVR TARH DERS KTAPLARINA KAYNAKLIK EDEN OSMANLI TARH YAZICILII VE BAZI NEML TARH DERS KTAPLARI 1. Osmanl Dnemi Tarih Yazcl Kurulu dneminden itibaren Osmanl tarih yazcl ile devletin ideolojisi arasnda dorudan bir ba bulunmaktadr. Balangtan itibaren Osmanl Devleti'nde tarih yazar ayn zamanda da devletin bir szcs durumundadr. zellikle II. Murad dneminden itibaren tarihiler ayn zamanda devlet grevlisiydi.95 Osmanl

Devleti'nin kurulmas ile Osmanl Devleti hakknda bilgi veren eserlerin yazlmas arasnda yaklak iki yz yllk sre vardr. II. Murad devri Osmanl tarih yazclnn balangc olarak kabul edilmektedir.96 Osmanl tarihi hakknda gnmze kadar ulaan en eski eser Ahmed'nin Germiyan Oullarna sunduu skendernme isimli eseridir. Mesnevi trndeki bu eserin sonuna Yldrm Bayezid devrine kadar gelien olaylar anlatan bir blm eklenmitir. Dsitn- Tevrih-i Mlk-i li Osman adn tayan vekayinme trndeki eserlerin ilk rnei bu eserdir. Fatih Sultan Mehmed'le birlikte Osmanl Devleti cihan hkimiyetini elinde bulundurmak gibi bir hizmetin de temsilcisi olduu iin, vuku bulan tm olaylar gelecek kuaklara aktarlmas gereken olaylar olarak deerlendirilmitir. Osmanl tarih yazclna Hristiyan devletlere kar yaplan seferleri anlatan

"gazavatnme"ler yazlmaya balanmtr. II. Bayezid'in tahta gemesi ile birlikte Osmanl'da edeb eserlerde zenginleme grlmesinin nedeni Bayezid'in ilim adamlarn himaye edip onlar eser yazmaya tevik etmesidir. Bu devrin nemli tarihisi Akpaazade'nin, Tevrih-i li Osman adyla kaleme alm olduu eser Anadolu Trkesinin en saf rneklerinden birisini temsil etmektedir.

Akpaazade'nin eserinin nemi btnyle Osmanl tarihini ele alan ilk Trke eser olmas ve sade bir Trke ile yazlm olmasdr. Akpaazade eserinde Osmanl Devleti'nin kuruluundan, 15. yzyln sonlarna kadar olan dnem hakknda bilgi vermektedir. II. Bayezid dneminin nemli tarihilerinde birisi de Cihan-nma'nn yazar Ner'dir. kinci Bayezid devrinden sonra bir hkmdar dnemini ya da bir

' smail Cokun,"Bat deolojilerinin Trk Tarih Anlayna Yansmalar zerine", s. 44. * Fahameddin Baar, "lk Osmanl Tarihileri" , Trkler, Ankara, 2002, C. XI, s. 409.

40

sava anlatan eserler de genel tarihin yannda yazlmaya balanmtr.97

Yavuz

Sultan Selim'in Msr topraklarn almasyla birlikte Arap tarz tarihilik anlaynn benimsenmesiyle birlikte, Arapa ve Farsa szckler de Osmanl tarihiliine girmeye balar.98 18. Yzyldan itibaren Osmanl tarihilik anlayna vakanvislik anlay hkim olmaya balamtr. Vakanvisler vazifeli devlet tarihileridir. Vakanvisler kendilerinden nceki eserleri incelemek gibi bir grevlerinin olmasnn yannda, kendi zamanlarnda vuku bulan olaylar kaydetmekle de ykml idiler.

Vakanvislik kurumu tarih yazcl asndan nemli bir kurum olmakla birlikte grevli tarihilerin ekonomik kayglarla bu kurumu yozlatrmaya baladklar da
99

grlmtr. Lale Devrinden itibaren eitli alanlarda devam eden Batllama abalar tarihilik alannda da etkisini hissettirmitir. Resmi sfatl vakanvislerin dnda, baz devlet adamlar ya da sivil ahslarn da tarih yazclna giritikleri grlr. Mehmed Nuri Paa'nn Netyic'l-Vukuat' bu trden bir Osmanl tarihidir. Bu dnem tarih yazclnn nemli bir zellii de Avrupa devletlerinin tarihlerine de yer verilmesidir. stelik batl kaynaklardan yararlanlmaya baland gze arpar. Btn bunlar, Lale Devri ile Tanzimat dnemi arasndaki srecin tarihilik alannda yneldii alm yanstan gelimelerdir.100 Bu arada unu da belirtmek gerekir ki, 18. Yzyl, vakanvis anlayn kurumsallamaya balad bir dnem olmutur. 101 Tanzimat dneminde, kurulutan beri sre gelen Osmanl tarihini slam tarihi ierisinde deerlendirme geleneinin yava yava terk edilerek, Osmanl hanedan tarihini esas alan tarihilik anlaynn yerlemeye balad grlr. Hanedan merkezli tarih anlay, Osmanl hanedann en zayf olduu bir dnemde tm uyruklar hanedan evresinde toplamay gden bir amaca da hizmet etmektedir.102 Bu dnemde Avrupa dillerini bilen tarihiler yetimeye balam ve bu yazarlar eski kavimlerle Avrupa tarihi zerinde durmulardr. Genel Trk tarihini anlatan eserlerde

Baar, "lk Osmanl Tarihileri", 409414. Ahmed Aydn, "Osmanllarda Tarih Yazcl", Trkler, Ankara, 2002,XI, s. 420. 99 Aydn, "Osmanllarda Tarih Yazcl", 4 2 1 . 100 Zeki Arkan, " T a n z i m a t ' t a n C u m h u r i y e t ' e Tarihilik", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Trkiye Ansiklopedisi, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, V, 1584. 101 Bekir Ktkolu, "Vekayi'nvis", .A, M E B Yaynlar, Eskiehir, 1997, XIII, 2 7 1 . 02 Cokun,"Bat deolojilerinin Trk Tarih Anlayna Yansmalar zerine", s. 52.
98

97

41

bile ada Avrupa tarihinden bahsedilmi ve olaylar arasnda kronolojik balant kurulmasna zen gsterilmitir.103 Tanzimat dnemi tarih anlay devlet politikasna paralel olarak Osmanlclk ideolojisini benimsemiti. Tanzimat dneminden sonraki Osmanl tarihilii, Cumhuriyet dnemi tarihiliine kaynaklk ettii iin, bu dnemdeki gelimeler ilgili blmde deerlendirilmitir. 2. Osmanl'dan Cumhuriyet'e Tarih Ders Kitaplar 1923 ylnda Cumhuriyetin ilan edilmesi ile birlikte tarih retimi yeni ideolojinin yerini salamlatrmas bakmndan nemli bir konum elde etti. Cumhuriyet kadrolarnn fikirlerini temsil eden tarih ders kitaplar 1930'lu yllarda Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti tarafndan baslmaya baland. Cemiyetin yaymlad kitaplar 1939 ylna kadar okutuldu. Kitaplar tematik, kronolojik ve baka alardan incelendiinde, bu kitaplarn Osmanl Devleti'nin son zamanlarnda yaymlanan tarih ders kitaplarndan esinlendii grlr. Bir baka deyile, Cumhuriyetin ilk yllarnda, Osmanl dnemi tarihiliinin devam ettirildii sylenebilir. rnein Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti'nin liseler iin hazrlad tarih ders kitabnn Osmanl tarihini anlatan nc cildindeki bilgilerin genel olarak Abdurrahman eref Bey'in Osmanl tarihinden uyarlanm olduu rahatlkla anlalmaktadr.104 Ksacas, Cumhuriyetin ilanyla Osmanl mparatorluu'ndan kalan tarih anlayn ve tarih ders kitaplarn hemen deitirmek mmkn olmamtr.105 Cumhuriyet dnemine kadar okullarda tarih retiminde, geleneksel retim usulleri devam ettirilmi; ilk, orta ve lise dzeylerindeki tarih eitimi arlkl olarak, Osmanl ve slam tarihleri ile ekillendirilmitir.
06

Bunun nedenleri ve dnemlere

gre yol at skntlar, aada yer yer incelenecektir. Osmanl mparatorluu'nda bilimsel anlamda Trk tarihini tantmaya ve aydnlatmaya dnk almalarn Tanzimat ve Merutiyetle balad bilinmektedir. Tanzimat'a kadar olan srete tarih yazclnda, slami dnya gr eksenli tarih anlay hkimdi ve devletin resmi tarih yazclar, doal olarak, ynetimi rahatsz
Zeki Arkan, "Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Tarihilik", s. 1584. smail Hakk Uzunarl, "Trk Tarihi Yazlrken Atatrk'n Alaka ve Grlerine Dair Hatralar", Belleten, III/9-12. Ankara 1939, s. 349. 105 Tfekiolu, " Liselerde Tarih ve Sosyoloji Eitimi", s. 69. 106 Celal Metin, Trk Tarih Tezi ve Tarih Ders Kitaplarnda Trkiye Cumhuriyeti Tarihi (19231960), Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1998, s. 23.
104 103

42

edecek konulara girmekten kanmaktayd. Tanzimat'tan sonraki dnemde ise Trk tarihine ve dnya tarihine ynelik almalarn farkl bir slupla ve geni olarak ele alnmaya balad grlr.107 Osmanlclk ideolojisinin ilk temsilcilerinden Namk Kemal, slamclk ve Trklk ideolojilerine de uzak kalmayan Osmanl aydnlarndan biriydi. Namk Kemal, Evrak- Perian ve Emir Nevruz adl eserlerinde, slam'n byk

dnemlerine sk sk atflarda bulunmutur. Namk Kemal'in Evrak- Perian' bir tarihsel biyografi zellii gstermektedir. Bu eseriyle Namk Kemal ulusuluk ve kahramanlk duygularn n plana karmaktayd. Selahaddin Eyyubi, Fatih, Yavuz, gibi nde gelen slam kahramanlarn seerek din, millet ve ahlak kavramlar zerinde vurgu yapmaktayd. 108 Namk Kemal ayrca, Ernast Renan'n slamln ilerlemeye engel olduu kendi ynndeki siyasi iddialarna kar yazd Renan geni

Mdafaanamesi'nde

dncesinin

yannda

tarihiliinin

yelpazesini de ortaya koymutu. Namk Kemal'in balatt Osmanlclk idealine dayal tarih anlay yava yava Trkle dnk tarihi almalar da tetiklemitir. Avrupa'da yaplan Trkoloji aratrmalar Trklerin slamiyet'ten nceki tarihini nemli lde gn na karmt. Mustafa Celalettin Paa olarak Franszca yazd Les Turcs Anciens et Modernes (Eski ve ada Trkler) adl eserde Trklerin Avrupa halklar ile akraba olduu iddiasn gndeme getiriyor ve Trklerin ari rkn Turan kolunu temsil ettiini ne sryordu. Ayrca Roma ve Yunan tanrlarn isimlerinin ounun adnn Trk kl olduunu dile getiriyor ve Trk medeniyetinin dnya dillerinin en eskisi olarak Yunancaya ve Latinceye etki ettiini ne sryordu. Zeki Arkan'a gre, bu kitap, Atatrk tarih tezinin esaslarn oluturmaktayd.
109

Mustafa Celalettin Paa Trk tarihi ile ilgili aratrmalarn Avrupa'da nemli temsilcilerinden Leon Cahun'un "introduction al'historire de'l Asie" isimli eserini Trke'ye evirerek, Asya Tarihine Giri adyla 1896'da stanbul'da bastrmt. Bu eserde Trklerin ve Avrupallarn ayn kkenden geldii vurgulanmt. 1

Tfekiolu, " Liselerde Tarih ve Sosyoloji Eitimi",s. 69. Bra Ersanl, ktidar ve Tarih, s.65. 09 Zeki Arkan, "Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Tarihilik", s. 1587. 110 Polonya asilzadelerinden Constantin Borzenki ismini; Mustafa Celalettin Paa olarak deitirmi ve Mslmanl kabul ederek Osmanl Devletinde yzba rtbesiyle hizmet vermitir. Mustafa Celalettin Paa'nn amac Trklere kendi tarihini ve kltrnn bykln gstermek ve Avrupallara, Trklerden kken olarak ortaklk bulunduunu gstermektir. Avrupallarn Trklere
108

107

43

emseddin Sami, Ahmed Midhad, Mehmed Emin ve Necip Asm gibi Osmanl tarih yazarlar ile Leon Cahun, 111 Trk tarihiyle ilgili almalarda Trk dilini n plana karm olmalaryla ayr bir yere sahiptirler.112 Ali Suavi ,Paris'te yaymlad Ulum gazetesinde, Trklerin en kkl milletlerden birisi olduunu ve dnyann eski medeniyetlerini kurduklarn dile getirmi ve bu milletin slam uygarlnn gelimesine olan katklarndan bahsetmiti.113 Osmanl'nn son dneminde Trk tarihi ile ilgili aratrmalarn younluk kazand gze arpmaktadr. Sleyman Paa Trih-i lem isimli eserinde

slamiyet'ten nceki Trk tarihi zerinde durmuu. Sleyman Paa bu aratrmasnda Avrupal yazarlarn eserlerinden de geni biimde yararlanmt.114 Osmanl'nn sadece bir lke ismi olmadn ileri sren Sleyman Paa, bu milletin dil ve edebiyatnn da Trk dili ve Trk edebiyat olarak isimlendirilmesi gerektiini savunuyordu.115 Necip Asm da ayn dnemde Trk Tarihi adl eserinin yannda, Trk tarihiyle ilgili ok sayda makale neretmiti.
6

Osmanl mparatorluu'nda modern eitimin uygulanmas ynnde ilk adm olan Saffet Paa'nn hazrlad Maarif-i Ummiye Nizamnmesi, bu yolda nemli bir dnm noktasdr. Bu tzk ilk ve ortaretim kurumlarnda tarih derslerinin okutulmasn ngrmekteydi. Nizamnameye gre Sbyan mekteplerinde "Muhtasar Tarih-i Osman", Rtiyelerde ise hem "Tarih-i Umm" hem de "Tarih-i Osmn" okutulacakt. Ancak II. Abdulhamid'in tahta kmasndan sonra ilkokullardan

kar rki stnln geersiz klarak iki alem arasndaki dmanlklar azaltmak olarak zetlenebilir. Mustafa Celaleddin Paa'nn bu abalarnda kendisin Polonyal bir aileden gelmi olmasnn nemli etkisi olduu sylenebilir. (Hilmi Ziya lken, Tarih ve Millet uuru, Pulhan Matbaas, stanbul, 1948, ss. 151-152.) 111 Arkan, "Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Tarihilik", s. 1587 112 Bra Ersanl, ktidar ve Tarih, s. 79. 113 Arkan, Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Tarihilik, s. 1587 114 Sleyman Paa ynetimiyle sorumlu olduu askeri okullarn tarih derslerinde, bat dillerinden evrilmi herhangi bir kitabn okunmasn uygun grmemitir. Bu kitaplarn Trkler hakknda yanl ve ykc anlatmlar tadn ne srerek kendisi Tarih-i Alem isimli bir kitap yazma yolunu semitir. Sleyman Paa 1876 ylnda yalnzca bir cildi yaynlanm olan bu ilk a tarihini anlatan eserde Trklere olduka fazla yer ayrm; Bat Avrupal yazarlarn Trkler hakkndaki olumsuz grlerini eletirmitir. Sleyman Paa Fransz sinelogu, Deguignes'in eserinden yaralanm, Ouz Han'n in kaynaklarnda geen Hiung Nu'larn hkmdar Mete olmas gerektiini bu eserinde ileri srmtr.(Nejat Kaymaz, "Trk Tarih Gr", s.438) 115 Arkan, "Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Tarihilik", s. 1587 116 Ersanl, ktidar ve Tarih, s. 65.

44

Osmanl Tarihi, ortaokullardan da genel tarih dersleri kaldrlacak, ortaokullarda yalnz Osmanl Tarihi dersi kalacakt. 117 II. Merutiyet dneminin getirdii hrriyet ortam, fikirlerin serbeste tartlmasna imkn salad gibi, tarih ders kitaplarnn ieriinde de nemli deiiklikleri gndeme getirmiti. Bu dnemde, istibdat diye adlandrlan dneme ynelik eletirel yazlar kmakla beraber, hatra trnden eserler de bu dnemde verilmeye balanr. 118 II. Merutiyet dneminde Darlfnun'da okutulan Tarih-i Umumi ve Tarih-i Osman gibi derslerin yannda, Yunan, Roma Tarihi, Ortaa Tarihi, Siyaset Tarihi, Dou klasikleri tarihi gibi alanlara snrl da olsa yer verilmeye balanmtr.119 Ancak Fransz tarih yaznndan alelacele uyarlanan bu ders kitaplarnn milli dnceyi yanstmamas ve Trkler hakknda olumsuz yarglarda bulunmasndan dolay, bu kitaplar ksa zamanda eletiriye uramt. 2.1 Ahmed Vefik Paa ve Fezleke-i Tarih'i 1860 ve 1870 ylnda hem erkek hem de kz ocuklar iin ilk ve orta dereceli okullarn almas kitap sorununu da beraberinde getirmiti. Bu okullarda okutulmas amacyla kaleme alnan ilk ders kitab Ahmet Vefik Paa'ya aittir. Profesr unvan ile Darlfnun'da derslere giren Ahmed Vefik Paa, Osmanl Devleti'nin son vakanvisi Abdurahman erefin yazd genel tarih kitab olan Hikmet-i Tarih'i kullanmt. 120 Ahmed Vefik Paa Trklerin dillerinin Osmanl corafyasyla snrl olmadn, Hazardan, Pasifik'e kadar btn Asya'da uzanan eski ve geni familyann bat kolunu temsil ettiini savunmutu.121 Paa bu savn kantlamak amacyla, Ebulgazi Bahadr Han'n aatayca yapt olan ecere-i Terkime'yi bat Trkesine evirmi; Lehe-i Osman adyla yaymlad dier bir eserinde ise, Trke ve Trkelemi kelimelerle, Farsa kkenli kelimeleri ayr ayr

deerlendirmi, ayn zamanda yer isimleri hakknda bilgiler vermitir.122 I. Merutiyet dneminin meclis bakan da olan Ahmed Vefik Paa, Fezleke-i Tarih-i Osmn adl ders kitab da yazmt. Bu kitap sadece okullarda okutulmak
Mete Tunay, "lk ve Orta retimde Tarih", Felsefe Kurumu Seminerleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1977, s.276. 118 Arkan, Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Tarihilik, 1590. 119 Celal Metin, Trk Tarih Tezi ve Tarih Ders Kitaplarnda Trkiye Cumhuriyeti Tarihi (19231960), Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1998, s. 23. 120 Ersanl, ktidar ve Tarih, s. 66. 121 Arkan, "Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Tarihilik", s. 1588. 22 Nejat Kaymaz, "Trk Tarih Gr", s. 438.
117

45

amac ile yazlmt. Paa bu eserinde Osmanl mparatorluu'nun tarihini alt blme ayrarak incelemitir.123 Fezleke, Abdulaziz zamanna kadar olan Osmanl tarihini kapsar. I. Abdulhamid dnemine kadar yaanan gelimeler ders kitab llerine gre detayl bir ekilde anlatlmtr. III. Selim'den sonraki olaylar 34. ksmda Hatime-i Kitap blmnde incelemitir. III. Selim'den nceki her padiaha bir ksm ayrrken III. Selim ve ondan sonraki IV. Mustafa, II. Mahmud, Abdulmecid, Abdulaziz dnemlerinin olaylar zet ekilde sunulmutur. Ahmet Vefik Paa kitab yazd dnem Osmanl-Rus savalarnn olduu dnemlere denk gelir. Rusya ile ilgili konularn geni biimde incelenmesi Prut Sava ile balar. Paa, Prut savana giden yolda askerin, devlet adamlarnn ve halkn sava ynnde ortak bir kanaat tadn belirtir. Savan kaderinde Katerina'nn entrikalarnn son derece etkili olduundan bahseder. Bunun yannda, yenieri ocann disiplinsizliinin etkilerinin en fazla bu sava srasnda

grldn, daha dorusu babozuk askerin orduya ve lkeye verdii zararn en ak biimde bu harp esnasnda grldn getirir. 124 Ahmed Vefik Paa, kitabnda Petro iin Byk Petro ya da Deli Petro sfatlarn kullanmaz; bunlarn yerine "akbyk" sfatn tercih eder. 125 Yazar, Rusya'y, kara devleti olmaktan ziyade, Hollanda ve ngiltere gibi deniz devletlerde etkin olan devletler kapsamnda deerlendirir.126 Ahmed Vefik Paa, Eflak ve Bodan'n elden kmasnda Boyarlar sular ve onlar "hain" olarak nitelendirir. 127 Ahmed Vefik Paa'nn Fezlekede bahsettii ve dier ders kitaplarna yansmayan bir baka husus ise "eyh'ul-Beled"lik kurumuyla ilgilidir. Bu snfa mensup kiiler, Osmanl Devleti'ne kar Klemen kkenli insanlarla beraber isyana kalkmalaryla nlyd. rnein, bu snfn liderlerinden Ali Bey'in Osmanl Devleti'ne kar isyan srasnda Drzlerle birlikte Rus kkenli askerlerin de bulunmas dikkat ekicidir.128 Bu kurum, Emir Hanlk, Msr Defterdarl erkes beylerinin hkimiyeti altnda olduu iin, Osmanl valileri erkes beyleri ile

123

Arkan, "Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Tarihilik", s. 1588. Ahmed Vefik, Fezleke-i Tarih, Matbaa- Amire, stanbul, 1288-1872, s. 224. 125 "... Moskov ar olan Akbyk koca Petro." (Ahmed Vefik, Fezleke-i Tarih, s. 223). 126 Ahmed Vefik, Fezleke-i Tarih, s. 242. 127 Ahmed Vefik, Fezleke-i Tarih, s. 265. 128 Ahmed Vefik, Fezleke-i Tarih, s.268.
124

46

mcadelelerinde ou zaman baarsz oluyorlard. 129 Ahmed Vefik Paa eserinde Ruslarn casusluk faaliyetlerinin ok yaygn olduunu belirtmitir. Rusya'nn rakip grd devletlerin ierisindeki isyanclara para ve insan gcyle destek verdiini belirtmi ve bu duruma rnek olarak Msr' gstermitir.130 zetlemek gerekirse, Ahmed Vefik Paa'nn bu eseri, Cumhuriyet

dneminde Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti'nin hazrlad kitaplara ve daha sonra liselerde okutulacak olan tarih ders kitaplarna kyasla, Rus tarihi ve kltr hakknda daha ayrntl bilgi vermektedir. 2.2 Ahmed Refik'in Tarih- Umm Adl Ders Kitab Osmanl'nn son dnemlerinde yetien ve Cumhuriyet dnemine de damgasn urmu olan en en etkili Trk tarihilerinden Ahmed Refik (Altnay) 31 , konumuzla ilgili Tarih- i Umm adl eserini 1911 ylnda yaymlamtr. Kitap, 6., 7. ve 8. snflar iin hazrlanmtr. Kitap, bol resimlerle desteklenerek grsellik asndan zenginletirilmitir. lk adan balayarak genel olarak Birinci Balkan Sava'n kapsayan konular zetle vermektedir. Tarih-i Ummnin Rusya ile ilgili blmleri zellikle Petro ve II. Katerina dnemi zerinde younlamaktadr. Kitabn "Rusya'da Byk Petro Dnemi Trkiye'de Islahat" baln tayan ksm I. Petro dnemine ayrlmtr. Bu blmde, ad geen ar dneminin slahatlar vgl bir slupla anlatlmtr. Prusyal subaylarn getirilmitir. Rus ordusunu ve Rus askerini modernletirme abalar dile

Kitapta genel olarak ittihat ve Terakki Partisi'nin fikri atmosferinin

izlerini grmek mmkndr. nk vg ile bahsedilen Petro'nun yenileme

smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV. Cilt, 2. ksm, 3. bask, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1988, s. 248. 130 130 Ahmed Vefik, Fezleke-i Tarih, s. 270. 131 Tarihilik alannda Trk tarihine hazine deerinde eser kazandran Ahmed Refik'in hayatn bilmek yazd tarih ders kitaplarn daha iyi anlamaya yardmc olacaktr. 1870 ylnda stanbul'da doan Ahmed Refik, askeri okullarda renimini tamamlamtr. rencilik yllarndan sonra Askeri okullarda Franszca ve tarih dersleri vermitir. Osmanl ordusunda yzbalk rtbesi ile askerlik de yapan Ahmed Refik eitli gazetelerde ve dergilerde de yazarlk yapmtr. Ahmed Refik 1909 ylnda Tarihi Osman Encmeni'ne tayin edilmitir. ttihatlarla yakn ilikisi olan Ahmed Refik, Birinci Dnya Sava srasnda, ttihatlarn yayn organlarndan Milli Mecmua'da yazlar yazmtr. Ahmed Refik, Cumhuriyetin ilanndan sonra okullarda tarih retmenlii yapmaya yeniden balamtr. Trk Tarih ve Tetkik Cemiyeti kurulduu zaman grleri cemiyetin grleri ile tam anlamyla uyumamtr. Orta Asya, Gne- Dil Teorisi gibi dnceleri destekleyen yazlar yazmamtr. Fakat bu fikirlere kar grler de yazd grlmemitir. Bununla birlikte kendi uslbu ve tarz ile yazlarn srdrmeye devem etmitir. Ahmed Refik'in yazd ders kitaplarna ttihat gr nemli derecede tesir etmitir (Muzaffer Gkman, Tarihi Sevdiren Adam, Ahmed Refik Altnay, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 1978, s. 16, 121-122) 32 Ahmed Refik, Tarih-i Ummi, Matbaa-i Hayriye ve reks, stanbul, 1911, s. 173.
129

47

abalar ve Prusya'dan subay getirilmesi, ayn zamanda ittihatlarn faaliyetleri ile de byk lde rtmektedir. Ruslarn 16. yzyldaki sosyal hayatna da k tutan eserde, rnein belirtilen dnemde Rus erkeklerinin uzun sakallar braktndan, uzun elbiseler giydiklerinden bahsedilmitir.133 Kendilerini erkeklerden saknan kadnlarn kapal bir evrede yaadklarndan, i dnyasnda kadnlarn bulunmadndan bahsedilmitir.134

Ruslarn yabanclardan ve zellikle Batllardan nefret ettikleri; Katolik, Protestan vs. btn toplumlara inansz nazaryla baktklar zerinde durulmutur. Ruslarn ele geirdikleri memleketlerden insanlar grmeyi adet ettikleri iin, Rus nfusunun deiik milletlerden olutuu yazlmtr.135 Rus arnn memleketine okullar yaptrmas ve eitim amacyla genleri Avrupa'ya gndermesi, kitapta zerinde durulan nemli hususlardandr. Ahmed Refik, Petro'nun bu ynn, arn vecize niteliindeki u szleriyle aklamak istemitir: "Memleketimiz henz glkle renen korkak ocuklar gibidir. O

derecede ki, onlara bir eyi retmek iin zorlamak lazmdr. Bu evvel onlarn pek ziyade glerine gider; fakat rendikten sonra muallimlerine minnattr olurlar."136 Ahmed Refik, I. Petro'nun modernleme ynndeki aba ve icraatlarna geni lde yer vermitir. arn brokrasi alanndaki reformlar arasnda, uzun sakallar yasak etmesi, sar 137 adamlarnn sakallarn kendi eliyle kesmesi, memurlarna Avrupa'y grmeyi emretmesi gibi uygulamalar sralanr. Petro'nun bunlarla

yetinmeyip, kadnlarn yzlerini amalarn emretmesi, erkeklerin cemiyetlerine katlmalarn istemesi, ksacas kadn sosyalliine nem vermesi, bu kitapta zellikle ilenen konular arasndadr. Kitapta, Rusya'da Avrupa adetleri yerlemeye balad, kadnlarn ilk defa erkeklerle birlikte dans ettikleri kaydedilmitir.

ar Petro dneminden nce Rusya'da sakalsz bir erkek sayg grmezdi. Rus sakal sadece erkek fizyonomisinin fiziksel bir ayrnts deil, o sakal tayan kiinin sosyal durumu ve Rus milli ruhuna uygun yaaynn gstergesiydi. Fakat ar Petro dneminde bu gelenek deitirildi. Ruslarn geleneksel uzun elbiseleri, Rus insann Bat Avrupa'dan ayran bir zellikti. ar Petro ile bu gelenek de tasfiye srecine girdi. Geleneksel uzun Rus elbiseleri giymek ehirlerde ve asilzadeler arasnda kati bir surette yasaklanrken, kyller ve din adamlarna ar bask uygulanmad (Mehmet Halil Leylak, I. Petro D n e m i n d e Rusya'da Yaplan Yenilikler, s. 12). 134 Ahmed Refik, Tarih- Umm, s. 173. 135 Ahmed Refik, Tarih- Umm, 174. 136 Ahmed Refik, Tarih- Umm, Matbaa-i Hayriye ve reks, stanbul, 1911,s. 176. 137 Ruslarn genel olarak fiziki zellikleri olan sarnlk, Trklerin Ruslara baknda nemli bir imgelemdir. Ruslar tanmlamada ou kez bu zellie vurgu yapld grlmektedir. " B e n ' i Asfer" ya da "Kzl" sfatlar adeta Rusya ile zdelemitir. Ak enlik'in 93. Koaklamasnda Ben'i Asferdir bilin Urusun asl dizeleri buna bir rnektir (Krzolu, 1855 Kars Zaferi,s. 38).

33

48

Ahmed Refik'in kitabnda Petro'nun Avrupa'ya renciler ve sanatkrlar gnderdiinden, teknik, iktisat ve corafyaya ait kitaplar tercme ettirdiinden ve eski oraklarn biimini deitirdiinden bahsedilmitir.138 Petro'nun orduyu

modernletirmesinden ve ahaliyi snflara ayrmasndan bahsedilmi, Petro'nun Ruslar Avrupallatrmas ise en ok yer verilen konu olmutur. 139 Bununla birlikte, Petro'nun modernleme almalar srasnda ortaya kan toplumsal muhalefet de gz ard edilmemitir. Askeri ve dini evrelerin modernleme hareketlerine olan tepkisi; hatta arn bizzat kars ile olunun da muhalif gruplarla ibirlii yapt anlatlmtr. Petro'nun kendisine kar kanlar, bertaraf etmek politikasnn baarl olduuna deinilmitir: Muhalif askerleri odunlar zerinde yakmak, olunu ve karsn ldrmek gibi uygulamalar, onun iktidar diktatrce kullandnn rnekleridir. Ahmed Refik, Tarih-i Umumide, II. Katerina dnemine de geni yer ayrmtr. Bu devreyi "Ve kinci Katerina" bal altnda deerlendirir. Katerina'nn Rus tahtna gemesi ile birlikte Osmanl aleyhine Ruslarn daha fazla almaya baladktan, Katerina'nn Bizans mparatoru'nun yerine gemek idealini dile getirir. Katerina'nn, Rusya'da casusluk faaliyetlerini devlet politikas olarak kulland, Yunanistan'a casuslar gndererek Osmanl ynetimine kar isyana sevk ettii ve onun Papaz olan olunun bu ayaklanmalardaki rolne deinmitir.140 Kitapta, Katerina'nn Rusya'da kanunlar deitirdiine iaret edilmitir. dam kaldrp yerine Sibirya'ya srgn getirdii bilgisini vermitir. Katerina'nn Krm' zulmle ynettii, rnein 30 bin Tatar' kltan geirdii anlatlmtr. Katerina'nn memleketin Rus nfusunu ok gstermek amacyla, Tatarlar krbala sahil kylarna srdrmesi dramatik bir uslupla ve hikye tarznda anlatlmtr. Katerina'nn bilim adamlarna hitaben yapt konumada vurgulad, "Milet hkmdar iin deil; hkmdar millet iindir" sz etrafnda gelitirdii politikasna vurgu yaplmtr.141 Gerekten de, Katerina tarafndan sylendii belirtilen bu szden kitapta ttihat grlerin etkili olduunu bir kez daha anlyoruz. nk bu kitabn yazld tarihte ttihat liderler ynetimde sz sahibidirler ve Balkan topraklarnn bir blgesi
138 139

Ahmed Refik, Tarih- Umm, s. 179 A h m e d Refik, Tarih- Umm, s. 189. 140 A h m e d Refik, Tarih- Umm, s.180. 141 A h m e d Refik, Tarih- Umum, s.190.

49

olan Ohri'de askerler talime "Yaasn padiah yerine, yaasn millet" sloganlaryla talime karlmaktadrlar. Bu szler aslnda ittihatlarn grlerini dile getirdiinin en byk kantdr. Katerina'nn faaliyetleri anlatlrken sk sk Osmanl Devleti'ne en byk zarar Katerina'nn verdii zerinde durulmas dikkat ekicidir. Osmanllarn Rusya karsnda yenilmesinin nedeni olarak da Osmanl Devleti'nin kendi cehaleti ve hatas yznden bu duruma dt ifade edilmitir. Avrupa'da ordular talim ve terbiye edilirken, Osmanllarda dzensizliklerin hakim olduu, ilme deer

verilmedii ve Avrupa'daki slahatlara yabanc kalnd vurgulanmtr.142 Katerina'nn Osmanl Devleti'ne byk zararlar vermesine kar ynetici olarak kendi lkesinin ilerlemesinde nemli rol olduunu belirtmitir. Kendisi dinsiz olmasna ramen lkesindeki dini gruplara ve Katoliklere din sahada zgrlk tanmasnn, Rusya'nn ilerlemesi ynnde byk ve nemli bir adm olduu dile getirilmitir.143 2,3. Ahmed Refik'in Byk Tarih- Umm Kitab Uygarlk tarihi niteliini tayan bu kitap genel olarak ilk a tarihini anlatmaktadr. Kitapta Ruslar hakknda dorudan bilgi yoktur. Ruslarla mensup olduklar Slav kavimleri araclyla balant kurulmutur. almamzda, Trklerle Ruslar arasndaki ilikilerin younluk kazand dnemi de ieren, drdnc cilt kullanlmtr. Ahmed Refik kitabnda, Avrupa'y istila eden kavimler arasnda nfusu en yksek olanlarn banda Slavlar gsterilmitir. Yazar, Alman bilgin Herder'in "Slavlar tarihten ok; harita zerinde yer tekil ederlerdi" szne atf yapm ve Slavlarn kkeninin Hind-Avrupa kavimlerine dayandn ne srmtr. Ayrca Slavlarn Tun Devrine kadar kendi topraklar olmad bilgisini vermitir.
144

Kitaptaki anlatma gre Slavlar yerleik hayata getikten sonra tarma byk nem vermilerdir. Tarm sahsnda ilerlemeleri, Slavlarla zdeletirilen "apann, oran ve sapann dedii yer benimdir" szyle vurgulanmtr. Bunun yannda, Slavlarda aile cemiyeti esasna gre yaamn hakim olduu dile getirilmitir. Buna gre Slavlarda aile yapsnn zellikleri yledir: Her ailenin bir reisi vardr. Aile
142 143 144

Ahmed Refik, Tarih- Umm-, s. 190. Ahmed Refik, Tarih-i Umm, s. 190 Ahmed Refik, Byk Tarih- Umm, Agop Matyosyan Matbaas, stanbul, 1327, s. 419.

50

bireyleri bu reise itaat ederlerdi. Bunun yannda, aile reisi btn ilerinde daima aile bireylerine danmak mecburiyetinde idi. Reisin iledii toprak aile fertlerinin hepsinin ortak mal idi. Eski Slav lehelerinde fakir kelimesine hi rastlanmazd. Slavlarda, ihtiyarlar ve sakatlar aileler beslerdi. Eer malikne kk olursa aileden baz yeler evden ayrlmak zorunda kalrlard. lk ve ortaa toplumlarnn hemen tamamnda olduu zere, Slavlar arasnda da, evlerini kalelerin kenarlarna yaptrmalar adeti yaygnd. 145 Slavlarn sava sisteminden de bahsedilmitir. Buna gre Slav askerleri yaya olarak harp ederlerdi. En gzde silahlar ise, salam fakat kk ebatl baltalard. Dier etkili silahlar arasnda grz, eki ve zehirli oklar saylabilirdi. Sava stratejisi olarak tercih ettikleri en etkili yntem ise, ormanlarn 146 iinde pusu kurmak suretiyle dman imha etmek esasna dayanyordu. Slavlarn dini ve sosyal yaantlan hakknda bilgiler de bulunmaktadr. rnein Slavlar pantolon giymekte idiler. badetlerinde sade olduklar anlalan bu toplum, ibadetlerini genellikle ak alanlarda yapmay tercih ederlerdi. 147 Slavlar, yaratcnn kumlar su yzne getirmek sureti ile yeryzn yarattna inanrlard. Onlara dncesinde, ruh, kalpte bulunurdu. lmden sonra ruhun bedenden ayrlmasn salamak amacyla ller ykanrd. Bununla birlikte, bazen len erkei kars ile birlikte yaktklar da olurdu. Ruslar istikballerini kaybedecekleri

endiesinden dolay, Alman dinini kabul etmemilerdi. Rusti Zola, Bizans'a eliler gndererek onlardan yeni dini kendilerine retmesini istemitir. Nitekim Ruslara giden Bizans elileri onlara, kiliseyi tantarak, alfabeyi ve edebiyat retmilerdi. Ruslarn, Mool dnemindeki igal hareketlerinden de bahsetmitir. Adeta enkaz ynndan baka bir eyin kalmad bu dnemde, Rus kyleri yaklp kl edilmi, tarlalar orak kalm, ahali ise, yazarn ifadesiyle darmadan olmutur. 148 Ruslarn erken tarihleri hakknda bilgi veren bu kitap, daha sonra yazlacak olan ilk a tarihi kitaplarna gre Ruslarn yaaylan hakknda ayrntl bilgi

A h m e d Refik, B y k Tarih- Umm, s. 419420. Bu kitapta Slavlarn ormanlar iinde pusu kurduu bilgisinden hareketle, Ruslarn eski tarihlerde ormanlarda yaadklar ve balklkla uratklar bilgisi, R u s y a a m kltrn ileyen edebi rnlerimizde de yer alr. rnein Ak enlik'in 93 K o a k l a m a s ' n d a k i " B e n ' i Asferdir bilin Urusun asl, O r m a n yabanisi, balk nesli" msralar bu zellii yanstr. 147 Ahmed Refik, Byk Tarih- Umm, s. 420. 148 Ahmed Refik, Byk Tarih- Umm, s. 432.
146

145

51

vermektedir. Sonraki dnemlerde yazlacak olan tarih ders kitaplarnda Ruslar hakknda bu trden bilgilere az rastlamaktayz. 2.4. Ahmed Hmid ve Mustafa Muhsin'in Trkiye Tarihi Kitab Liselerin birinci devre nc snflarnda okutulmak zere Marif Vekleti Milli Talim ve Terbiye dairesi"nin onayyla 1924 ylnda yaymlanan Trkiye Tarihi adl tarih ders kitab, amacna uygun olarak Cumhuriyetin ilk yllarnda ad geen okullarda okutulmutur. Bu kitap Cumhuriyet devrinde baslm olmasna ramen, olaylara yaklam ve anlatm tarzyla Osmanl Devleti'nin son dnemlerinde yazlm tarih ders kitaplarna benzemektedir. Dolaysyla bu kitab bu blmde deerlendirmek daha uygun olacaktr. Trkiye Tarihi adl bu ders kitabnda, Osmanllarn Ruslarla ilikileri genel olarak savalar balamnda ele alnmtr. Kitapta Rusya ile ilgili bilgilere en ok 1877-1878 Osmanl-Rus Sava'nn anlatld ksmda deinilmitir. Ad geen savala ilgili bilgi verilirken dikkat ekilen hususlardan birisi, Ruslarn yardma Romenleri armalar ve savan Ruslar lehine sonulanmasnda Romen faktrne atfta bulunulmasdr.149 Ruslarla Romenler arasndaki ilikinin Cumhuriyet dneminde kaleme alnan dier tarih ders kitaplarna yansmad gz nne alnnca, Trkiye Tarihi ndeki bu bilginin nemi daha iyi anlalr. Yine 1877-1878 Osmanl-Rus savann anlatld blmde, Osman

Paa'nn Ruslara esir dmesi konusu ilenirken, Rus ynetiminin Osman Paa'ya kar olan tutumu genellikle takdirle ya da en azndan yumuak bir slupla kaleme alnmtr. Ruslarn bu savaa vermi olduklar nem, ar Aleksandr'n bu savaa katlmyla vurgulanmaya allmtr. arn, Osman Paa'y tebrik etmesi, silahn ve klcn kendisine geri vermesi ve Paa'nn askeri elbise ve nianlanm tamasna izin verilmesi gibi ayrntlar gzden kamlmamtr. Savan Osmanl asndan deerlendirilmesi srasnda, Berlin Antlamasnn Trkler iin ok ar artlar tad gerekesiyle Hariciye Nazr Saffet Paa'nn bir mddet aladktan sonra anlamay imzalamak zorunda kalnn anlatlmas srasnda hikyeci bir sluba meyledildii grlmektedir. 1

1 1

Ahmed Hmid-Mustafa Muhsin, Trkiye Tarihi, 2. Bask, Milli Matbaa, stanbul 1926, s. 640. Ahmed Hmid-Mustafa Muhsin, Trkiye Tarihi, s. 641.

52

2,5.Ali Read'n Tarih- Ummsi Drlfnun'da tarih dersleri veren Ali Read'n kaleme ald drt ciltlik bu eser, Cumhuriyetin ilk yllarnda liselerde okutulmutur. lkalardan itibaren tarihi olaylar hakknda ayrntl bilgi verilen bu kitap, Rusya tarihi ve Rus kltrnn yannda, Osmanllarn bu lkeyle olan ilikilerine de geni yer vermitir. Konuyla ilgili olarak yukarda incelediimiz kitaplarda olduu gibi, bu eserde de, OsmanlRus ilikilerinin savalar ekseninde deerlendirildii grlmektedir. te yandan bu eserde Japonya ve in gibi lkelerin tarihlerine de yer verilmi olmas olduka nemlidir. 151 Zira amzda yazlan ders kitaplarnda bu lkelerin siyasi ve kltrel tarihlerine ok az yer verilmekte ya da bu konu zerinde hi durulmamaktadr. Tarihi Ummde Rusya ile ilgili ayrntl bilgiler nc ciltte ve drdnc ciltte verilmitir. Cumhuriyet dneminin dier ders kitaplarnda olduu gibi, bu eserde de, daha ziyade I. Petro ve II. Katerina dnemi olaylar zerinde durulmutur. Eserde, ar Petro'nun Rusya'y modernletirme ve Avrupallatrma adna giritii reform hareketlerine geni yer verilmitir. Osmanl Devleti ile olan ilikilere de yeterince deinildii grlmektedir. Bunlardan birisi de Baltac Mehmed Paa ile ar Petro arasnda yaplan Prut Sava'dr. Sava srasnda Petro'nun sara krizleri geirecek derecede kt duruma dt tasviri bir edeb eser edasyla ilenmitir. Baltac Mehmed Paa'nn Rusya ile ok hafif artl anlama yapmas ise "gafillik" olarak deerlendirilmitir.152 19. yzyln ortasnda Rusya'nn, Krm Sava'ndan sonra giritii savalar kazanmak amacyla, an modern tekniklerini kullanarak yeni stratejiler belirlemi olmas, yazarn dikkatinden kamamtr. Savalar srasnda asker ve mhimmat sevkini kolaylatrmak dncesiyle demiryolu ann geniletilmesi ve imendifer imalatna giriilmitir. Bu yeni projenin hayata geirilmesinde kukusuz baka faktrler de etkili olmutur. lke ekonomisinin gelitirilmesi ve iktisad hayatn canlandrlmak istenmesi bunlarn banda gelir. Yazar ayrca, bu tarihten itibaren Rusya'da kyl esaretinin kaldrldn belirtmitir. Krm Sava'ndan sonra Rusya'nn Avrupa ile bozulan ilikilerini yeniden dzeltmek arzusuyla, politikasnda yeni araylara ynelmesi n plana kmaktadr.
153

151

Ali Read, Tarih- Umm, C. 4, Yeni Matbaa, stanbul, s. 134. Ali Read, Tarih- Umm, C. 4, s. 10. 153 Ali Read, Tarih- Umm, cilt 4, s. 181.
152

53

Krm savandan sonra Rusya'nn demiryolu siyasetine ilikin tespit ok nemlidir. nk Ruslar demiryolu siyaseti ile byk bir gce ulamtr. Rus hkmetinin bu politikas, 1917 ylnda kurulan Sovyetler Birlii'nin demiryolu siyaseti iin nemli bir temel oluturmutur. Cumhuriyet dneminde yaymlanan tarih ders kitaplarnda Rusya'nn 19. yzyldaki ulam politikas ve bilhassa demiryollaryla ilgili gelimeler zerinde durulmad, daha dorusu, Rusya'nn her trl geliiminde demiryollarnn rolnn gzlerden kat hesaba katlrsa, Ali Read'n kitabnda yer verdii tespitlerin nemi daha iyi anlalr. Kitapta dikkat eken bir husus da, dnemin en etkin devlet adamlarndan Sadrazam Mahmud Nedim Paa ile ilgili yaplan deerlendirmelerdir. Yazara gre byle bir kiinin sadarette bulunmas, Ruslar iin bulunmaz bir frsatt. Zira Mahmud Nedim Paa Ruslara besledii sempatiden dolay, icraatlarnda Rusya'nn karna dnk karar ve uygulamalara ynelmitir. Mahmud Nedim Paa Bulgaristan'da Rus nfuzunun yerleip gelimesine gz yummutur. 154 Gerekten de ad geen Paa'nn Ruslara olan hayranlndan dolay, dnemin devlet erkn arasnda, Nedimof lakabyla anld biliniyordu. Kitapta Rus tarihi, baa geen arlarn iktidara gelii esas alnarak kronolojik biimde anlatlmtr. II. Aleksandr dnemiyle ilgili ksmda Rusya'nn ekonomik ve sosyal yapsndan ksaca sz edilmitir. rnein Rusya iin teden beri problem tekil eden Rus kylsnn durumunu dzeltmek yolunda II. Aleksandr'n kyllere arazi datt ifade edilmi; bununla birlikte bu dzenlemenin kynn durumunda bir iyileme meydana getirmedii belirtilmitir. Bunun nedeni, Aleksandr'n toprak datmnn ardndan kylleri vergiye tabi tutmas ve datlan arazilerin azl nedeniyle kyllerin sefalete dmesidir. Nitekim kyller yeni kazan yollar elde etmek amacyla ehirlere g etmek ve buralarda amelelik gibi ikollarnda almak yolunu tutmulardr. Son olarak, Rusya'da yaayan Hristiyanlarn, Osmanl Devleti'nde olduu gibi, kendi lkelerinde de anayasal bir dzen istediklerine dair beklentilerine iaret edilmitir. Fakat ar Aleksandr'n Rusya'da mutlakyet rejimini srdrmeye ynelik srarna vurgu yaplmtr.155

154 155

Ali Read, Tarih-i Umm, cilt 4, s. 191. Ali Read, Tarih- Umm, C. 4,s. 553

54

NC BLM TEK PART DNEM TARH DERS KTAPLARI Cumhuriyet'in ilanyla birlikte gen Trk devleti ite ve dta birok sorunla kar karya kald. Bir taraftan d ilikileri gelitirmek amacyla uluslar aras anlamalar yaplyor, dier taraftan da ite dzen ve istikrar salanmaya allyordu. Cumhuriyetin ilk yllar yeni devletin ideolojisinin yerletirilmesine dnk uralarla geti. Yeni Trk devleti varln askeri ve siyasi sahalarda kantlamak zorunda olduu kadar, sosyal ve kltrel sahada da kantlamak zorundayd. Bunun iin bu dnemde eitim anlay yeni Trk devletinin ideolojisini ieride ve danda ortaya koymak zorundayd. Bu ideolojinin gerei, faaliyet alann tarihle ve tarih retiminin bir arac olan tarih ders kitaplaryla da deerlendirmeye allmtr. Bu dnemde devletin eitim anlay, Cumhuriyet Halk Partisi'nin parti programnda belirtildii hususlar erevesinde yrtlmeye allmt. Mustafa Kemal Atatrk, retmenlerin irfan ordusuna mensup olduklarn dnyordu. Asker ordusuyla irfan ordusu arasndaki uyuma ve benzemeden sz eden Mustafa Kemal'e gre irfan ordusunun grevi milletin istikbalini yourmaktr. rfan ordusu, kutsal grevini len ve ldren birinci orduya niin ldrp niin ldn reterek grevini yerine getirebilirdi.156 CHP'nin 1927'den itibaren yer verdii parti programnda, bata Rusya olmak zere dandan gelebilecek ideolojilere kar olunduu aka vurgulanmaktayd. Parti komnizme kar tek silahn milliyetilik olduu grndeydi. ncelikle, komnizme ve sosyalizme, ama ayn zamanda da liberalizme kar teki ve totaliter bir milliyetilii savunmaktayd. ada kltrnn iki byk gelenei olan sosyalizm ve liberalizm akmlarn zararl gren nc yol olma iddiasndayd.157 1937 ylnda iktidara gelen Celal Bayar hkmeti ise parti programnda u ifadeye yer verir: Kemalist rejimde okul, yalnz mecburi bir ahkm deildir, aksine byk milletimizin her ihtisas sahasnda en byk adamlar yetitirecei bir kurumdur ve bunu gerekletirecek kabiliyet kan damarlarmzdadr.

156 157 158

smail Kaplan, Trkiye'de Milli Eitim deolojisi, letiim Yaynlar, Ankara, 1999, s. 141. Kaplan, Trkiye'de Milli Eitim deolojisi, s. 172. Kaplan, Trkiye'de Milli Eitim deolojisi, s. 164.

55

Bu dnemde dikkat eken husus, Cumhuriyet kadrolarnn tarih eitim sistemini olutururken, imparatorluun ac deneyimlerini daima gz nnde tutmalar ve bunun da Kemalist eitim sistemini yakndan etkilemi olmasyd. 1. Ders Kitaplarna Yansyan Trk Bak Asnn Tarihi Kkenleri ve Rusya Cumhuriyet dnemi tarih ders kitaplarna yansyan Trk bak asnda Rusya'nn ve Ruslarn byk etkisi olmutur. 1870'li yllarda Osmanl Devleti ile Rusya arasndaki mcadele 1877- 1878 Osmanl Rus Sava'yla Trklere geni miktarda toprak ve binlerce insan kaybettirmiti. Bu kayplarn etkisiyle, devletin iinde bulunduu glkten kn ve imparatorluun geleceinin Trklere bal olduu gr hkim olmaya balad. Nitekim bu dnemde Ruslara kar mcadeleler kapsamnda, Orta Asya'yla ilgili gerek askeri gerekse kltrel alanlarda almalara nem ve hz verildii dikkat ekmektedir. Gaspral smail Bey, Bahesaray'da kard Tercman gazetesiyle Rusya'daki tm Trkleri ve Mslmanlar birlie armaktayd. Bu fikirlerin Osmanl mparatorluu'na yaylmasnda Hseyinzde Ali'nin nemli katklar olmutu. Orta Asya'da oluan bu milli uyan etkilerinin gen Cumhuriyete aksetti. Sleyman Paa'nn Trk tarihini Orta Asya'dan balatmas, Cumhuriyetin ilk dnemlerindeki tarih yazclnn Orta Asya'ya ynelmesinde nemli derecede etkili oldu. 159 Sleyman Paa, Trklerin ve Tatarlarn tarihini anlatan Joseph de Guignes'in (Historie General des Huns, Turcs, Mongols, et Autres Tartares Occidentaux) eserinden etkilenerek Orta Asya Trkleri zerinde aratrmalar yapmaya ynelmiti. kinci Merutiyet sonrasnda mparatorlukta ykselen milliyeti akmlar, Trkleri de

etkilemeye balamt. Aznlklara tannan haklarn Osmanl toplumundaki ayrmay engelleyememesi, Trk unsurunun dikkatinden kamamt. Bu dnemde Batda Trkler hakknda yaplm olan eserler Trkeye evrilmeye baland. Bylece Osmanlclk ve slamclk akmlarna paralel olarak gelien tarih anlayna da bir ncs, Trk tarih anlay eklenmi oldu.
160

Trkiye'de modern anlamda tarih yazcl kinci Merutiyetten sonra balamtr. Bu dnem Osmanl tarihiliinin yava yava vakanvis gelenekten

M a r d i n , Trk M o d e r n l e m e s i , s. 9 5 . Z e k i Arkan, O s m a n l Tarih anlaynn Evrimi, Tarih ve Sosyoloji Semineri, Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1991, s. 90-91.
160

159

56

syrlmaya balad yllara denk der. II. Merutiyetin ilanndan sonra tarih yazclnn merkezinde Osmanl hanedan olmak zere tarih yazclnn Gaznelilere ve Selukululara kadar uzand grlmtr. Bu dnemde temellerini oluturmaya balayan "Trk Tarih Tezi", Ziya Gkalp'n dnceleri ile de ekillenmeye balamtr.161 Cumhuriyet dneminde ise Trkl merkeze alan gr as slam ann da Trk bir bak asyla ele almaya balad. 162 Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti tarafndan hazrlanan tarih ders kitaplarnda bunu aklkla grebilmekteyiz. mparatorluun son dneminde Trk tarihine olan ilginin artmasnda phesiz Rusya'dan gelen Trk tarihileri de byk pay sahibidir. Osmanl dndaki Trklerin bu ilgisi, Ruslarn yllardan beri uygulad bask ve kltrel ykm politikasnn bata Trkistan, Krm, Kazan ve Azerbaycan'da yaayanlar olmak zere, buradaki Trkler zerinde yapt derin tahribatla yakndan alakaldr. Rusya'nn izledii emperyalist politikann soncunda Osmanl Devleti'ne snan aydnlar imparatorlukta Trk fikirlerin yaylmasnda nemli bir rol oynamlardr. Rusya'dan gerek Trkiye'ye gelen Ahmet Aaolu ve Yusuf Akura'nn, Trklk dncesi yannda Trk Oca'nn kurulmasnda ve Trk Yurdu dergisinin yaynlanmasnda nemli rolleri olmutur. Hseyinzade Ali ise, "Turan" adl iirini yaynlayarak tm Trk dnyasna birlik mesaj gnderiyordu. 163 Trklerin Rus emperyalizmine kar kltrel sahada mcadeleleri ksmen baarya ulamtr. Gaspral smail Bey sayesinde Trk okullar kurulmutu. Ayrca Trkler Rus kltr emperyalizmine kar tarikatlarla da mcadele etmeye

alyorlard. Bu tarikatlar ierisinde en aktif olanlar Nakibend ve Veysi tarikatlar idi. arlk Rusya mcadele yllarnda Trklere kltrel haklarn kullanabilme sz verdi ise de, bu sadece szde kalmt. Kazanl Ayaz shaki bu dnemdeki Rus basksn tavsiye u ekilde ifade etmiti: ederim, nk btn "Tatar genlerinin hapishanelere gelmelerini Rusya'nn en mmtaz simalarn burada

bulacaklardr". Osmanl mparatorluu'nda gelien ulusal hareketin nde gelen liderlerinden Yusuf Akura, slamclk, Osmanlclk ve Trklk akmlar arasnda kyaslama
161 Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyeti'nde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas 1923-1931, 4. basm, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 2005,s. 310. 162 Kafesolu, "Tarih lmi ve Bizde Tarihilik", s. 15. 163 Frey, Frederic W, "The Turkish Political Elite", The M.I. T Pres, Cambridge, 1965. s. 91. 164 Laszlo Rosoyni, Tarihte Trklk, nc bask, Trk kltrn aratrma enstits, Ankara, 1993, s. 277.

57

yaptktan sonra, takip edilmesi gereken siyasetin Trklk olmas gerektii sonucuna ulamt. Yusuf Akura ulusal hareketin ynetim yerinin de stanbul olmas gerektiini belirtmiti. Bu ulusal akmn beslenebilecei corafya olarak da, Trk unsurun edebi ve kltrel alanda en saf yeri olan Yayk ve dil Havzas olmas gerektiini belirtiyordu.165 Yusuf Akura, Osmanlclk ve slamclk dncesinin devleti

paralanmadan kurtarmak iin geerli olamayacan savunuyordu. nk Rusya, Osmanl tebaas gayrimslimleri, imparatorluktan ayrlmak hususunda etkin bir propagandaya girimiti. Ona gre slamclk bo bir abayd. nk Arap toplumlar Osmanl'dan ziyade ngiltere'yi kendilerine yakn buluyorlard. Ayrca Arap topluluklar arasnda milliyetilik hareketleri gn getike artmaktayd. Bir slam Birlii kurulsa bile, bunun uzun mrl olamayacan savunan Yusuf Akura, Araplar ve Fars topluluklar arasndaki ayrlklarn beraberinde mezhep atmasn getirdiini de hatrlatyordu.166 Osmanlclk akmnn savunucularndan olup Msr'da yaayan Ali Kemal, Yusuf Akura'ya u cmlelerle muhalefet etmekteydi: "Rusya Devleti'ni btn Slavlar, Almanlarn btn Cermenleri bir birlik altnda toplamas ile bir Trk birlii kurulmas arasnda byk farklar vardr. nk Slavlar ve Cermen topluluklar arasnda rk, fikir vatan, iklim ve dil benzerlii vardr. Fakat Trk dnyas bu yaknla sahip deildir. Topluluklar arasnda corafi uzaklklar vardr. Ayrca bu topluluklar Rusya gibi gl bir devletin hkimiyeti altndadr, Fakat; Osmanl Devleti, Rusya karsnda iyice gsz dmtr. Ali Kemal'in; Tatarlar Krm'da oturur iken Osmanl Devleti ile Tatarlar, Krm' koruyamad, imdi btn Asya'nn Trklerini mi tevhide alacaz!" ifadesi o dnemde bir Trk birlii kurmann zorluklarnn altn izmekteydi. 1
67

Trk birliini savunanlar, sadece Osmanl topraklar ve Orta Asya'da yaayanlarla snrl deildi. 1848 htilalleriyle Rusya'nn Avusturya'ya yardm bahanesiyle girdii topraklarda, Macar milliyetilerini yurtlarndan srgn etmesi, bu insanlara kar uygulad zulm ve siyasal g politikas, Macarlar arasnda tepkiye neden olmutu. Macar milliyetileri arasnda Panslavizme kar olan tepki ksa srede Macar Milliyetileri arasnda Panturanizm fikrine dnt. Rusya tarafndan
165

Yusuf Akura, Tarz- Siyaset, Yayna Hazrlayan: Enver Ziya Karal, Lotus Yaynevi, Ankara, s. 43. 166 Akura, Tarz- Siyaset, Yay. Haz: Enver Ziya Karal ,s. 50-51. 167 Akura, Tarz- Siyaset, Yay. Haz: Enver Ziya Karal, s. 68.

58

srgn edilen Macarlarn byk bir ksm Osmanl Devleti'ne snd. te bu Macar mltecileri, Trkiye'deki milliyeti dncenin gelimesinde rol oynamlard.168 Turanclk ideali aslnda Macar topraklarnda filizlenmeye balam bir fikir akmyd. Temelleri Macaristan'da atlan Turanclk ideali, Tatarlar arasnda balayan Trklk akmn tetikleyen bir misyon da stlenmitir. Trklk idealinin Tatarlar arasnda balamas, bu akmn ncleri arasnda Tatarlarn da bulunmas nemlidir. nk bir zamanlar Ruslarn ynetimi kendilerinde olan Tatarlar, daha sonra Rus egemenlii altna girmilerdi. Rus egemenliiyle Tatarlarn devletleri elden gitmi, bu durum beraberinde bir ulusun gururuna da dokunmutu. 169 Btn Trkler arasnda iletiim kurmay hedefleyen hareket, Anadolu dnda bir yerde, Turanclk fikirlerinin yeerdii yer olan Macaristan topraklarnda rgtlenmeye balamt. Macaristan'da btn dnyada yaayan Trklerle eitli alanlarda ortak bir ba kurmak isteyen Turan Cemiyeti 1910'da kurulurken, Trkiye'de ise kurulan ilk Turanc cemiyet olan Ner-i Maarifin kurulu tarihi 1911 yldr. Bir yl sonra ise Trk Ocaklar kuruldu. 170 Macaristan'daki Turanc cemiyet ile Osmanl Devleti'ndeki Turanc guruplar iletiim halinde idiler. stanbul'da Turanclar tarafndan kurulan Tahsil-i Sanayi Cemiyeti, 1916 ylnda hkmetle grmeler sonucunda 186 kiilik bir renci gurubunu eitim iin Budapete'ye gnderdi. 171 Macar Turanclar, ayrca basn ve yayn yoluyla Trk Kurtulu Savana destek vermitir. Turan adndaki dergileri ile Kurtulu Savan takip ediyorlar ve Ermeni soykrm yalanlarna kar Trklerin yannda yer alyorlard.172 Macar bilginlerinin Trkoloji almalar, dou Trkleriyle ilgili birtakm bulgular ortaya koymutu. Osmanl mparatorluu'nun kurucularnn ve egemen esinin unutulmu uzak gemiine bu almalar nemli derecede k tutmutu. Bu almalar Dou Avrupa'da yaayan Trkler ile Orta Asya'da yaayan Trkler arasnda rk ve dil balarn ortaya koymutu. Macar bilginlerinin bu almalar kukusuz Osmanl aydnlarnn Trk tarihine ynelmesi iin bir ilham kayna olmutur. Fakat Macarlarla bir Turan birlii kurulmas dncesi, Osmanl'daki
8 169 170 171 172

Nejat Kaymaz, "Trk Tarih Gr", s. 439. Tark Demirkan, Macar Turanclar Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2000, s. 4. Fsun stel, Trk Ocaklar, 2. bask, letiim Yaynlar, stanbul, 2004, s. 35. Demirkan, Macar Turanclar, s. 47. Demirkan, Macar Turanclar, s. 55,56.

59

Trk guruplar hibir zaman heyecanlandrmamt. nk Dou Avrupa'da yaayan ve akraba olan Macarlar baka dine mensuptu. 173 Osmanl mparatorluunun son yllarnda glenen ulusal akm ile din arasnda srekli bir atma yaratabilecek boluk kalmtr.174 Osmanl Devleti'nin ykln engellemek yolunda fikri almalarda

bulunmak isteyen bir gurup aydn 1912 ylnda Trk Ocaklar'n kurdu. Yusuf Akura gibi fikir adamlarn da iinde barndran bu kltr dernei, faaliyet alann Osmanl ile snrlandrmam, tm Trk dnyasna hitap etmek istemiti. Dernein ittihatlarla hedef birlii bulunmakla birlikte, yneticiler kendilerini ttihat ve Terakki liderlerinin etkisinden uzak tutabilmeyi baarmlardr.175 Trk Ocaklar, Turan Birlii idealini gerekletirmek isteyenlerin kayt olduu kltrel ve siyasi bir dernekti. Bununla birlikte Turan ideali bir topya olmann tesine gidemedi. Trkler arasnda bir birlik kurulamad gibi Anadolu dndaki Kafkaslarda ve Orta Asya'da yaayan Trkler, Rus egemenliine girdiler. evket Sreyya Aydemir Birinci Dnya Sava srasnda Turan Birliini kurmak isteyenlerin heyecann ve ideallerini Trk Oca marnn ifade ettiini belirtir. 176 "nde sancak, elde sng, kalpte Tanr biz, Dnyaya hkim olmak isteriz Mabedimiz Trk Oca, Kabemiz de yce, parlak Turandr, Hep ancak"... Trk Ocaklar'nn yayn organ Trk Yurdu dergisi Rusya'daki Trkler arasnda byk ilgi uyandrm, kutsal bir kitap gibi sayg grmeye balamt. Trkler arasnda yaylan ulusal duygular Rusya'da endie ile karland. Bu derginin bulundurulmas yasakland ve yasaa uymayanlar hakknda kovuturmalar balad. 177 Turan Birlii dncesi Birinci Dnya Sava ncesi birok Trk aydn asndan ve askeri, asndan da gerekletirilmesi gereken bir hedefti. Fakat ordunun ald ar yenilgiler Turanclar derin bir hayal krklna uratt gibi, Anadolu topraklar da igal altna girdi. evket Sreyya Aydemir, bu hayal krkln
Nejat K a y m a z , " T r k Tarih G r " , s.437, lhan Tekeli, Tarih Yazm zerine Dnmek, Dost Kitabevi, Ankara, 1998, s. 117. 175 Gnay Gksu zdoan, Turan'dan Bozkurt'a, letiim Yaynevi, 2. bask, s. 78. 176 evket Sreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam, 11. basm, Remzi Kitabevi stanbul, 1999, s. 73. 177 stel, Trk Ocaklar, s. 43.
174 73

60

kitabnn ilgili

blmnde

epilogla

zetlemitir:

Ergenekon

bir kurtulu

efsane sidir... Balkan bozgunundan sonra bu efsane, bize de, tam zamannda ulat. Ama ortada ne bir bozkurt ne de Brtecene vard.
178

Enver Paa ve arkadalarnn bir Trk Birlii kurabilme umutlar Enver Paa'nn ehit edilmesiyle tamamen baarszla urayacakt. Pantrk baka bir deyile Turanc hareket her ne kadar bir Trk birlii kurmada baarsz oldu ise de, gereklemesi imknsz bir topya olarak Trk milliyetilerine daima bir ilham vermitir. Bizzat eitim ve tarih almalarna eilen Mustafa Kemal Atatrk, 1930'lu yllarn balarnda baslan kitaplara "Bozkurt" simgesini zellikle yerletirmiti.179 Kurtulu Sava yllarnda tilaf Devletlerine kar yaplan mcadele de Sovyet Rusya'nn desteine ihtiya vard. Bu yzden Turanclk faaliyetlerinin durdurulmas ynndeki Sovyet ikazlar dikkate alnmak zorunda kald. Gen Cumhuriyet artk ite ve dta birok sorunla mcadele etmek zorunda kald iin Trk dnyasna ynelik retilen politikalar byk lde baarszla urad. Sovyetlerle 1925'de imzalanan dostluk anlamas, Trk Ocaklarnn faaliyet alann sadece Trkiye Cumhuriyeti'ndeki Trklerle snrlayan nemli bir etken oldu. 1930 ylnda i Sovyet bykelisinin Trk Ocaklar'nn faaliyetlerinin Sovyetler Birlii iin bir endie kayna olduunu belirtmesi ve bu durumun komuluk ilikilerine zarar verebileceini aklamas Trk Ocaklar'nn

kapatlmasnda bir d etken olmutu. Bu ocaklarn kapatlmasyla ortaya kan boluk, yeni kurulacak olan Halkevleri ile doldurulmaya allacakt.181 Halk evleri kltrel adan Trk Ocaklar'nn yerine geebilmitir, ama siyasi ynden Sovyet hkimiyetinde yaayan Trklere ynelik bir birlik politikas retememitir.

Rusya'nn hkimiyetinde yaayan Trklere ynelik bir birlik mesaj Atatrk dneminde yazlan ders kitaplarna yansmamtr. Cumhuriyet kadrolar kltrel anlamda Sovyet hkimiyetinde yaayan Trklerle iliki kurmaya alsa da siyasi olarak ciddi bir faaliyette bulunamad. Trkiye Cumhuriyetinin, 1930'lu yllardaki Sovyetlerin hkimiyetinde bulunan Trklere ynelik politikasn Atatrk'n

cumhuriyetin kuruluunun onuncu ylndaki u konumasnda bulabiliriz: Bugn

178 179

Aydemir, Suyu Arayan Adam, s. 51. zdoan, Turan'dan Bozkurt'a, s. 40. 180 zdoan, ,Turan'dan Bozkurt'a,s. 83. 181 stel, Trk Ocaklar, s. 360-361.

61

Sovyetler

Birlii

dostumuzdur.

Koumuzdur.

Mttefikimizdir.

Bu

dostlua

ihtiyacmz vardr. Fakat yar ne olacan kimse kestiremez. Tpk Osmanl gibi, Avusturya- Macaristan gibi paralanabilir, ufalanabilir. Bugn elinde smsk tuttuu milletler yarn avularndan kaabilirler, dnya yeni bir dengeye ulaabilir, ite o zaman Trkiye ne yapacan iyi bilmelidir... Bizim bu dostumuzun idaresinde dili bir, inanc bir kardelerimiz vardr. Onlara sahip kmaya hazr olmalyz. Hazr olmak yalnz o gn susup beklemek deildir, hazrlanmak lazmdr. Milletler buna nasl hazrlanrlar: Manevi kprleri salam tutarak; dil bir kprdr... nan bir kprdr... Kklerimize inmeli ve olaylarn bld tarihimizin iinde birlemeliyiz. Onlarn (d Trklerin) bizlere yaklamasn beklememeliyiz. Bizim onlara

yaklamamz gerekir. Atatrk dneminde Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti tarafndan hazrlanan kitaplara yansyan Trk bak asnda Rusya'nn yannda Batl devletlerin Trkler aleyhinde iddialar da nemli rol oynamtr. Avrupallarn Trklere ynelik aslsz iddialarna da bu kitaplarla cevap vermek amac gdlmtr. 1928 ylnda Franszca bir corafya kitabnda Trk rknn sar rka mensup ve Avrupa zihniyetine gre ikinci snf oluturan insan tipi eklinde kaydedildiini gren Afet nan'n bunun sebebini Atatrk'e sormas zerine, Atatrk'n bunun doru bir ifade olamayacan ve bu konu zerinde allmas gerektiini belirtmiti. Bundan sora Trk medeniyetinin tarihi ve dnya medeniyetlerine salad miras aratrma almalan hz kazanmt. 182 Atatrk'n bu almalannda tevik unsuru olarak batllarn Trk tarihine ve Trklere ynelik olumsuz bak nemli rol oynamtr. Trklerin kkl medeniyetin temsilcisi olamayaca ynnde batda kaleme alnan yazlar, Trklerin tarih boyunca kurduklar devletten ikisi olan; Avrupa Hun Devleti ve Osmanl Devleti'nin Trklkle balantsn kesmek amac ile bu devletlerin hkmdarlarnn soyunu bir HindAvrupal soya balamaya ya da Trklkle balantlarn kesmee gayret ediyordu. 183 Atatrk, Trklerin bir airet olarak Anadolu'da medeniyet kurduu fikrine de karyd. Trkler tarihinin alt yzyllk bir zamanla snrlanmasna, yani Osmanl mparatorluunun tarihiyle Trk tarihinin btnletirildii grlerle, Atatrk'n
Afet nan, "Atatrk ve Tarih Tezi", Belleten, Cilt III, Say: 10, s. 244. Kafesolu, "Tarih lmi ve Bizde Tarihilik", s. 5. Gnmzde de bu trden abalar grmekteyiz. Osmanl padiahlarnn Trklkle balarn koparma amac gden, onlar baka bir soya aitmi gibi gsterme abalar vardr.
83 182

62

grleri arasnda byk fark vard. Atatrk, Trk tarihinin, tarihin en eski alara kadar aratrlmasn milli bir vazife olarak gryordu. 184 Atatrk Trklerin

Anadolu'da kkl medeniyet kurduunu ve bu medeniyetin kklerinin ok eski tarihlere dayand eklindeki gr, Cumhuriyet dnemi tarih almalarnn temelini oluturmaktadr. Atatrk dneminde Trk tarihi ve kltr ile ilgili aratrmalara hz verilmitir. Bu amala ilk olarak Trk Tarih Kurumunu yeleri, "Trk Tarihinin Anahatlar" isminde bir kitap yaynlamakla grevlendirildiler.185 Bu kitap dnya tarihi ve medeniyeti iinde Trk tarihini yerini irdeleyen ilk denemeydi. 186 1930'l yllar Trk tarihine ynelik ilginin ve aratrmalarn en youn olduu devredir. Trk Tarihini Tetkik Cemiyeti ile birlikte balayan almalara bu dnemde eitli dergiler de destek olmaya balamtr. Trk medeniyetinin dnya medeniyetine olan katks, Anadolu medeniyetlerinin Trk kkenli olduuna ynelik bilgiler ve Trklerin kkeni hakkndaki grler 1934 ylnda baslan lk dergisinde aynen ifade edilmitir. 1932 ylnda orta ve yksek retimdeki btn tarih retmenleri Ankara Halkevi'nde yeni tarih tezini renmek iin kursa arlmlar ve bu toplantya "Birinci Trk Tarih Kongresi" ad verilmitir. Bu toplantda Trk Tarihi ve Tetkik Cemiyeti tarafndan yazlan ciltlik ders kitaplar hakknda tarih retmenlerine bilgi verilmi ve katlmclarn bu husustaki gr ve eletirilerine bavurulmutu.188 1935 ylnda ise Trk Tarih Tetkik Cemiyeti; Trk Tarih Kurumu adn almtr. 2. Trk Tarih Tezinin Oluturulmas Srasnda Rusya'nn Trk Dnyasna Ynelik Kltrel Faaliyetleri Rusya'nn Panslavizm politikas sadece nfusu Hristiyan ounlukta olan yerleri Osmanl Devleti'nden ayrmakla kalmam, ayn zamanda Trk ve Mslman nfusun youn olarak yaad baz topraklarn da Ruslarn eline gemesiyle sonulanmt. Bu durum Sovyetleri yeni bir politika ierisine sokmutu. Bolevik devrimin hemen ardndan Lenin ve Stalin imzal bildiride Trklerin ve Mslmanlarn
Afet nan, Mustafa Kemal Atatrk'ten Yazdklarm, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1979, s. 109. 185 Afet nan, "Atatrk ve Tarih Tezi", Belleten, Cilt III, Say: 10, s. 245. 186 Semavi Eyice, "Atatrk'n Byk Bir Tarih Yazdrma Teebbs Olarak Trk Tarihinin Anahatlar", Belleten, XXXII/128, Ankara,1975, s. 513. 187 Mehmet Saffet, "Anadolu'da En Eski Trk Medeniyeti ve Cihan Medeniyetlerine Hkimiyeti", k lk, 1934, 88 188 Tunay, Tunay, ' Trkiye Cumhuriyeti'nde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas 1923-1931, 4. basm, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 2005, s. 312.
184

63

ulusal ve kltrel alanlarda hayatlarnn serbest ve dokunulamaz olduu ilan edilmiti. 189 Bolevik devriminden sonra Sovyetler ele geirdikleri Trk topraklarn ellerinde tutabilmek amacyla tm Trklerin ve Mslmanlarn temsilcisi olduklar savn dile getirmeye baladlar. Dier yandan da Trk topluluklar ile Trkiye arasndaki sosyal ve kltrel ba zayflatmaya altlar. Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulma aamasnda Trk-Sovyet ilikilerinde her iki tarafnda baz ekinceleri vard: Bunlar, Sovyetler Birlii'nin arlk dneminde igal ettii topraklardaki iddialar ve komnist dnceyi yaymak istemesi, buna karlk Trkiye Cumhuriyeti'nin Sovyet topraklarnda Turanc faaliyetler yrtebileceinden kaynaklanan Sovyetlerin endiesiydi. Trklerle Ruslar her ne kadar d ilikilerinde birbirlerinin i ilerine karmamay taahht etmilerse de iten ie muhalif hareketleri destekledikleri zamanlar olmutur. Birinci Dnya Sava'nn sonlarnda Trkler arasnda filizlenmeye balayan sol dncelerde Sovyet hkmetinin nemli lde etkisi ve destei vardr. Sovyet hkmeti 1919 ve 1920 yllarnda amacnn Mslman ve Trk Dnyas'nn bamszln salamak olduunu dile getiriyordu. zellikle Trkiye, ran ve Afganistan'n bamszla ancak Sovyetler Birlii'nin yardm ile kavuabilecei propagandasn ngilizlere kar yrtyordu. Ruslar, Panislamizm ve Panturanizm akmlarn kar

kullanma yolunu deniyor ve bu hareketlerin kendine

kullanlmamasn engellemek amacyla da gizliden gizliye tedbirini alyordu. 190 Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra da Sovyet Rusya, kendisinin Trk dnyasnn lideri olduu propagandasn devam ettirdi. Buna karlk Trkiye siyasi olarak ba kuramasa da kltrel olarak Trk Dnyas ile balant kurmaya alt. Sovyetler Birlii, Trkiye tarafndan yrtlebilecek Turanc faaliyetlerden nemli lde endielenmekteydi. ubat 1926 ylnda Bak Birinci Trkoloji kongresi ile Sovyetler Birlii Asya Trklerine ynelik politikalar retmeye balad. Bu politika Sovyetlerin Turanc faaliyetleri geersiz klmak amac ile Asya Trklerine ynelik yaknlama siyasetiydi. Bu durum Trkiye tarafndan ksa srede fark edilmiti. Trkiye, Sovyetlerin Trk dnyasnn liderliini ele geirme amac gden politikasna
189 Carter V. Findley, D n y a Tarihinda Trkler, ev. Ayen Anadol, Kitap Yaynevi, stanbul, 2006. s. 148. 190 Carr, Bolevik Devrimi 1917-1923, c. III, s. 226.

64

kar bir savunma gelitirilmeye almt. Birinci Bak Kongresine Trkiye, Fuat Kprl ve Hseyinzade li'yi gndererek; Rus Trkolou Viladimir Vasiliy Barthold karsnda Trk bilim adamlaryla kar ataa geer. Bylece Ruslarla Trkiye arasndaki askeri mcadelelere son verilirken, kltrel bir sava balam oluyordu. Bu kongrede Orhun yaztlaryla ilgili bir sergi ald. Eski Trk tarihinin kolayca anlalabilecek bir dilde yaymlanmasn nerildi. Tm Trk dillerini iine alacak bir sistem oluturuldu. Bak, bir inceleme mzesi de ieren, byk bir Trkoloji ve etnoloji merkezi yaplacakt. Etienne Copeaux'a gre Stalin bu yarta adeta Mustafa Kemal Atatrk'le bir rekabet ierisine girmiti. Ruslarn kltrel sahada Trkiye ile ibirlii ynndeki ifadeleri sadece bir grntden ibaretti. Bak Kongresi'nin Trkiye'nin, Trk dnyas zerindeki etkisini krmak iin hazrlanmtr. Sovyet hkmeti, Trkoloji incelemelerinde Trkiye'den nce davranmtr. Fuat Kprl'nn abasyla Mustafa Kemal iin Sovyetler tarafndan kltrel alanda ibirlii yapma ars sadece grntden ibarettir. ki devlet arasndaki siyasi mcadele kltrel mcadeleyle yeniden sahnededir.191 Sovyetlerin Orta Asya'da yaayan Trklerin, Trkiye ile balarn iyice koparabilmek iin bavurduu kltrel faaliyetlerden birisi de dille ilgiliydi. Arap alfabesini kullanan Trkiye ile Trk unsurlarn iletiimini gletirmek iin Sovyetler Birlii, Trk topluluklar arasnda Latin alfabesini yaygnlatrmaya alt. Fakat bu durum Trk milliyetilerinin Latin alfabesine geebilmek iin abalarn da hzlandrd. Trkiye'nin Latin harflerini kullanmaya balamasyla Sovyetler de kar ataa geerek latin alfabesi yerine kendi egemenliinde yaayan Trkleri Kiril alfabesi kullanmak zorunda brakt. 192 3. Kitaplarda Rusya mgesinin Belirleyicisi Olarak Trk Siyasal Hayat Osmanl mparatorluu Birinci Dnya Sava'na Rusya'nn karsnda girmiti. Birinci Dnya Sava'ndan sonra Rusya'da arlk rejimi yklm, yerine Sovyetler Birlii kurulmutu. Anadolu topraklarnda ise Trkiye Byk Millet Meclisi ynetimi ele almt. Rusya'da yeni ynetimle birlikte devletin siyaseti de deimi, yeni ynetim Batl lkelere kar mcadele vermeye balamt. Bu durum, her iki devletin de ortak dmana kar birlikte hareket edebilecekleri bir Copeaux, Tarih Ders Kitaplarnda (1931-1993) Trk Tarih Tezinden Trk slam Sentezine, 2. Bask, ev. Ali Berktay, Tarih Vakf Yurt Yaynlarjstanbul, 2000, s. 30. 192 Bernard Lewis, Modern Trkiye'nin Douu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2000, s. 427. 65
191

ortam hazrlamt. Fakat zellikle Kafkasya ve Orta Asya'daki nfuz mcadelesi, iki toplumu rakip durumuna geirmekteydi. Bu nedenle Kurtulu Sava yllarnda Trklerle Ruslarn birbirlerine kar politikalar olduka esnek ve krlgan bir seyir izlemeye mahkum olmutu. Sovyetlerle yakn ilikiler kurma abas aslnda ttihatlardan balatlmt. Birinci Dnya Sava'ndan sonra yurt dna kan ttihatlar, Sovyetlerle yakn ilikiler kurdular. Enver Paa 1920 ylnda Bak'de dzenlenen ark Milletleri Kurultayna katlmt. Enver Paann evresindeki ttihatlar "Mesai" adl sol bir program hazrlamlard. Yine Enver Paa'nn yaknnda bulunan bir grup ise Anadolu'da "Halk uralar Frkas"n kurmulard. Enver Paa, Anadolu'da verilen mcadelenin bana gemek iin Ruslarla ibirlii yapmak isteyen ilk ttihat komutanlardandr. Sovyetler Birlii ise Mustafa Kemal Paa ve Enver Paa'dan hangisi ile ibirlii yapmak konusunda acele etmedi. Sakarya Sava'nda Mustafa Kemal Paa'nn baars hem meclisteki ttihat vekillerin gcn krm, hem de Sovyetlerin tm dikkatini, Mustafa Kemal'e yneltmesine neden olmutu. 193 Anadolu topraklarnda, bir yandan tilaf Devletlerine kar Sovyet destei aranmaya allrken, dier yandan da Sovyetlerin yaylmac siyasetine kar nlem alnmaya allmaktayd. Ruslarn yaylmac siyaseti Birinci mecliste de

dikkatlerden kamamtr. Hoca Raif Efendi nderliinde kurulan "Muhafaza-i Mukaddesat Dernei" tznde Boleviklikle mcadele edilecei aka

belirtilmiti. Zira bu cemiyet Sovyetlerle uzlama abalarn ho karlamyordu.194 Sovyetler Birlii'nden yardm salamak dncesiyle Komnist fikirlere gz yumulmasnn tehlikeli boyutlara ulamas Cumhuriyet kadrolarnca da tehlikeli grlyordu. Mecliste Bolevik dnceye meyleden milletvekillerinin says

oalmt, hatta bu oran te bire kmak zereydi. Bu gelimeler Mustafa Kemal'i ksa srede nlem almaya mecbur kld. erkez Ethem ve Mustafa Suphi derhal bertaraf edildi. Meclis Komnistlerin vatana ihaneti ile ilgili bir yasa kararak bu dncenin mebuslar arasnda yaylmasn engelleyici tedbirler ald.
195

1920'li yllarda Trkler ve Ruslar d ilikilerinde birbirlerine kar olumlu izlenimler verirken lke ierisindeki koullar ok farkldr. Cumhuriyetin ilan
193 194

avdar, Trkiye'nin Demokrasi Tarihi, s. 224. avdar, Trkiye'nin Demokrasi Tarihi, 1839-1950, s. 220. Erik Jan Zrcher, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, ev. Gl aal Gven, letiim Yaynlar, stanbul, 2003, s. 40. 195 Falif Rfk Atay, ankaya, Bate Atatrk Dizisi, stanbul, 1998, s. 258-259.

66

edildii tarihten sonraki yllarda bile Sovyetler Trkiye'de Boleviklii yaymak amacnda vazgemeyeceklerdir. Nitekim bu amaca ulaabilmek amacyla Sovyet

destekli ve gdml partiler kurulmu, gazeteler karlm ve iiler arasnda propaganda yoluna gidilmitir.196 Kurtulu Sava yllarnda Komnist dnce de kendisini yayn organlaryla ve kurulan partilerle, kurulan cemiyetlerle ve meclis iindeki gruplarla hissettirmeye almaktayd. Halk Zmresi, Yeilordu Cemiyeti, Trkiye Halk tirakyn Frkas, Trkiye Komnist Frkas gibi siyasi organlar, Sovyetlerle yakn iliki ierisine girmilerdi. Genel olarak sol hareketler Moskova ile olan yakn ilikilerini, emperyalizme kar olduklarn Milli ve slamiyet'le dneminde olan balarn sk sk

vurgulamaktaydlar.

Mcadele

Sovyetlerle

yaknlamay

destekleyen dier bir cemiyetlerden en aktifi ise Yeilordu Cemiyeti'dir. slamiyet'in dnya gr ile Bolevizm esaslar arasnda denge kurmaya alan bu cemiyetin yayn organ Seyyare-i Yeni Dnya adl gazetedir. erkez Ethem'in Yeilordu'ya katlmasyla bu parti Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti iin tehdit oluturmutu. erkez Ethem isyan bu partinin sonunu hazrlamtr. 97 Sovyet Rusya, Orta Asya'daki Trk topraklarn emperyalist yntemlerle tek tek ele geirmekteydi. Sovyet ideolojisi, destekledii partiler ve yandalar vastasyla Anadolu topraklarnda taraftar toplamaya almaktayd. Trk hkmeti ise buna kar Sovyet gdmndeki partilerin lke ierisindeki faaliyetlerini nlemek iin eitli tedbirler alyordu. Hkmet Sovyetlere yakn grd yayn organlarn kapatmak iin en kk frsat dahi karmyordu. eyh Sait isyanndan sonra karlan Takrir-i Skn yasas ile birlikte, Aydnlk ve Orak-eki dergileri kapatld. Hlbuki bu dergiler isyanda hkmet yanls yazlar yazmaktaydlar. Hkmetin Sovyet kartl ynndeki abalarna, Akam, Tanin ve Vakit gazeteleri de destek vermekteydi. Hseyin Cahit Yaln, Necmeddin Sadak ve Ziyad Ebzziya gibi yazarlar, Moskova yanls Tan gazetesine ve Moskova'ya kar sert mesajlar

gndermekteydiler.199

Sovyetler Birliinin, Trkiye'deki faaliyetlerini M e t e Tunay, Trkiye'de Sol Akmlar II. Kitabnda ayrntl ekilde ele almtr. 197 avdar, Trkiye'nin Demokrasi Tarihi, 1839-1950, s. 226. 198 avdar, Trkiye'nin Demokrasi Tarihi 1839-1950, s. 294. 199 Nilgn Grkan, Trkiye'de Demokrasiye Geite Basn (1945-1950), letiim Yaynlar, stanbul, 1998, s. 416.

196

67

Sovyetler birliinin Trkiye'ye ihra etmek iin ura verdii Marksizm lke ierisinde taraftar bulabilmekle beraber, Trkiye'nin bu sistemle ynetilebileceini dnmek hayal dnda bir ey deildi. nk binlerce yllk Trk devlet gelenei ve slam kltr Rusya'nn bu yeni sisteminin nnde en byk engeldi. Ayrca Cumhuriyete giden srete Abdulhamid'e muhalefet iin eitli Avrupa lkelerinde bulunan Jntrkler arasnda Marksizm hibir zaman kabul grmedi. Komnist dncenin bayraktarlnn Rusya gibi Osmanl Devleti ile yllarca mcadele ierisinde bulunan bir devlet tarafndan yaplmas, bu dnceye kar Trkler arasnda tepkiyi iyiden iyiye artryordu.200 Sovyetler Birlii 1923-1930 dneminde bir yandan eitli alanlarda

mcadele edilen bir devlet olmann yannda, bir yandan da ekonomik ilikilerin gelitirilmek istendii bir devletti. Sovyetler de, Trkiye ile sadece siyasi yaknlk kurmaya almam, ayn zamanda ekonomik ilikileri gelitirmek istemiti. Lenin, Ankara elisi Aralov'a Trkiye hakknda birtakm uyarlarda bulunmutu. Bu uyarlarda Lenin, Trkiye'nin bir kyl lkesi olduunu ve sanayisinin ok geri bulunduunu belirtmiti. Lenin, Trk sanayisinin Avrupal kapitalistlerin eline getiini hatrlatmt. Lenin'in Aralov'a yapt bu hatrlatmalarn amac,

Sovyetlerin Trkiye'ye ynelik siyasi almalan srasnda, Trkiye'nin bu artlann gz nnde bulundurmasn salamakt. Zira o, Trkiye'yi ksa zamanda yanna ekebileceini ummaktayd. 20 Cumhuriyetin ilk yllarndan kinci Dnya Savann sonuna kadar olan dnemde Trkiye'nin Sovyetler ile Almanya politikas arasnda benzerlik

grlmektedir. 1923-1939 dneminde Trkiye, bir yandan kendisiyle ekonomi alannda yakn iliki kurmak isteyen Sovyetler Birlii, br yandan da eski mttefiki Almanya'nn siyasi ve ticari yaknlama ilikileriyle ka karyadr. Nitekim Cumhuriyetin ilk yllarnda Almanya ile balayan ekonomik ilikiler artarak devam etmi, 1939 ylna gelindiinde Trkiye'nin d ticaretteki en byk pay

Almanya'nn eline gemitir. Almanya dnda Trk ticaretinde byk pay sahibi olan Rusya, devleti sanayi programlarnn gerekletirilebilmesi iin kredi

bavurusu yaplan lkeydi. Rusya, 1929 dnya ekonomik buhrann talya ile birlikte

200

M a r d i n , T r k M o d e r n l e m e s i , s. 185. S. . Aralov, Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Anlar, ev. Hasan Ali Ediz, 2. bask, Birey ve Toplum Yaynlar, Ankara, 1985. s. 30.
201

68

en az sarsntyla atlatan iki devletten birisi olmutu. Trkiye'nin ilk bankalarndan birisi olan Smerbank, Sovyetlerden alnan krediyle kurulmutu.202 Sovyetlerin bu yaknlama abalarna ramen Trkiye, siyasi alanda olduu gibi iktisadi alanda da tercihini batl devletlerden yana kullanmaktayd.

Cumhuriyetin ilk yllarnda zmir ktisat Kongresi kararlar, Bankas'nn kurulmas, aarn kaldrlmas, Tevik-i Sanayi Kanunu'nun karlmas, sendika kurma ve grev yapma haklarnn yasaklanmas batya gnderilmi ak mesajlard.203 te yandan Trk nklb'nn kendisine has bir yaps bulunduunu ve dier rejimlerden farkl olduunu savunan yazlaryla dikkati eken Kadro dergisi kapatlmt. Zira Kadrocularn ideolojileri ile devletin iktisadi gr arasnda ayrlklar bulunuyordu. Hkmet artk yzn batya doru dnm iken; Kadrocular kapitalizmin dnyay felakete gtren ynn vurguluyorlard.204 Yabanc

sermayeye kar olan Kadrocular, bu sermayenin gemite Osmanl Devleti'ni felakete srkledii gibi, imdi de Trkiye'yi ayn bataa gtrecei grnde birleiyorlard.205 Trk d ticaretindeki Alman stnl kinci Dnya Sava srasnda da korunmutu. Bunun yannda aralarnda Hseyin Nihal Atsz, Samet Aaolu, Mkrimin Halil Yinan, Peyami Safa, Fethi Tevetolu, Zeki Velidi Togan, Akdes Nimet Kurat ve Osman Turan gibi fikir adamlarnn bulunduu bu gurup, Almanya ile ilikilerin daha yaknlatrlmas gerektiini savunmakta idiler. Almanya'nn Sovyet topraklarnda ilerledii kinci Dnya Sava yllarnda, Trkiye'de yukarda bahsedilen gurubun grlerini savunan dergilerin saysnda art meydana gelmiti. Ksacas Trk akm temsil eden Bozkurt, Gk, Br, Tanrda, naralt, Orkun gibi dergiler, Almanlarn douda ilerledikleri yllarda da yaynlarn serbeste srdrdler. Fakat sava Almanya'nn aleyhine dnnce hkmetin politikas da deiti. Bu fikir adamlarnn bulunduu guruptan 57 kii 1944 ylnda gzaltna alnd. Turanc faaliyetlerde bulunduklar iddia edilen bu fikir adamlarnn tutuklanmas hkmetin lke ierisindeki Almanya'ya olan yaknl engellemek istemesindendir. nk bu grup hem hkmetin politikasna aykr bir yol izliyor;
202

Yahya Sezai Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi (1923-1950), Tarih Vakf Yaynlar, Ankara, 1982, S. 178. 203 Taner Timur, Trk Devrimi ve Sonras, 5. Bask, mge Kitabevi, Ankara, 2001. s. 45. Yahya Sezai Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, s. 152. 204 evket Sreyya Aydemir, nklp ve Kadro, 5. bask, Remzi Kitabevijstanbul, 2003, s. 173. 205 Aydemir, nklp ve Kadro, s. 187.

69

hem de ynetime kar bir alternatif aray ierisine giriyordu. Turanc fikir adamlar ile birlikte, Almanya ile ibirlii ynnde yaklamlar olan dergilere de kstlama ve yasaklar gelmeye balamtr. 1944 ylnda Irk-Turanc ad verilen davayla birlikte, bu fikir adamlar tutuklanmt ve yukarda ad geen dergiler de kapatlmaya balamt. 206 kinci Dnya Savandan sonra lke ierisindeki sac ve solcu gruplarn faaliyetleri devam etti. Fakat Sovyetler Birlii'nin savatan hemen sonraki

Trkiye'den talepleri kamuoyunda byk endielere ve tepkilere yol at. Bu durum Turanc davadan yarglananlar iin bir dnm noktas oldu. Turanclar susuz bulundu. Hkmet bu ortamda solcu gazetelere ve dergilere yaplan saldrlara sert tepki vermedi. Turanc faaliyetler bu dnemden sonra destek bulmaya balad. 1945 ylnda Trk-Sovyet ilikilerinin artk kmaza girdii dnemde Turanc davadan yarglananlar beraat ettiler 2 0 7 Artk hkmetin eski gnlerdeki gibi Sovyet tehdidine kar Bat ile birlikte hareket etmesi genel siyaseti belirlemiti. Artk sol dnceye ve yaynlara bask uygulanmaya balanacak ve bu eilimler sk sk Moskova yanls olarak

deerlendirilmeye balanacaktr. Sovyetlerin bask ve talepleri, lke ierisindeki solcu gruplara bask yaplmas neticesini dourdu. 1948 ylnda Ankara Dil Tarih ve Corafya Fakltesi'nde bir grup niversite hocas Sovyet yanls ve komnist grleri savunduklar gerekesiyle grevlerinden alnarak cezalandrldlar. kinci Dnya Sava'ndan sonraki deiim Sovyetlerin Trkiye'ye ynelik politikasndan kaynaklanmaktayd. zellikle Pravda Gazetesi ve Sovyet radyosu Trkiye'den baz tavizler koparlmas iin propagandaya girimilerdi. Pravda'da kan bir makalede Lazlarn etnik kkeni zerinde durulmu ve Trkiye'de yaayan Laz asll vatandalarn birtakm siyasi imtiyazlara ve topraa kavuturulmas gerektii dile getirilmiti. Bununla birlikte Trkiye'den Kars ve Ardahan'n Rusya'ya geri iade edilmesi iin ar yaplyordu. Bu dnemde Sovyet Rusya Balkanlarda Trk etkisini krmak iinde harekete gemiti. zellikle Bulgar

206 207

zdoan, T u r a n d a n Bozkurta, s. 127. zdoan, T u r a n d a n Bozkurta, s. 127. 208 zdoan, Turan'dan Bozkurt'a, s. 93.

70

politikas Moskova'dan belenmekteydi. Stalin'in isteiyle yaklak yz elli bin Trk bu dnemde snr d edilmiti. 209 1945 ylnda Sovyetlere kar oluan tepkiye muhalefetin nde geleni Tan gazetesiydi. Zekeriya ve Sabiha Sertel, Sovyetlere kar oluan bu politikada ngilizlerin rolne dikkat ekmektedir. Pravda gazetesi ise Tan gazetesini Ruslara kar yaplan haksz hcumlar gren gazete olarak deerlendirmektedir.210 Zekeriya Sertel, anlarnda Tan'n misyonunu Sovyet dostluu ve faizm dmanl olarak tanmlar. Sovyetlerin artk eski arlk Rusya olmadn dile getiren Sertel, bu lkeyle iyi geinmenin artk bir zorunluluk olduunu dile getirmi ve batl devletlerin yznden komularmzla dmanla dmenin yanl olduunu dile getirmitir.211 Fakat uras bir gerekti ki, bu dnemde komusu aleyhinde birtakm siyasi emeller besleyen ve bu emelleri toprak talebine kadar gtren devlet Sovyetler Birliiydi. Ksacas, arlk Rusya'nn Trk dnyasna kar yaylmac politikas, Sovyetler Birlii hkmetlerince aynen devam ettirilmekteydi. 4. Tarih Ders Kitaplar ve Rusya Tarih ders kitaplarnda Rus ve Rusya imgesi ile ilgili olarak Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti'nin hazrlad Tarih II, Tarih III ve Tarih IV kitaplarn deerlendirilirken dnemin resmi ideolojisinin de gz nnde bulundurulmas gerekir. Atatrk devrinde hazrlanm bu kitaplar bask teknii ve kt kalitesi ve grsel elerle zenginletirilmi olmasna karn, analiz ve sentez ynnden eksik kalmaktadrlar. Kitaplarda Rusya ile ilgili bilgiler verilirken devletin ideolojisini salamlatrmaya alld gze arpmaktadr. Kitaplarn yazarlarnn nemli bir ksmnn brokraside ya da mecliste grev alan kiilerden olmas da bu amaca hizmet edildiinin gstergesi saylabilir. rnein Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin

yaymlad tarih ders kitaplarnn baz mebus yazarlar unlard: Samih Rfat Bey: anakkale Mebusu Akuraolu Yusuf Bey: stanbul Mebusu Reit Galip Bey: Aydn Mebusu Hasan Cemil Bey: Bolu Mebusu
209

Grkan, Trkiye'de Demokrasiye Geite Basn, s. 116. Kemal Karpat, Trkiye ve Orta Asya, ev. Hakan Gr, mge Kitabevi, 2003, s. 201. 210 Grkan, Trkiye'de Demokrasiye Geite Basn, s. 415. 211 Zekeriya Sertel, Hatrladklarm, 4. bask, Remzi Kitabevi, stanbul, 2000.s. 246-248.

71

Ismail Hakk Bey: Balkesir Mebusu Reit Saffet Bey: Koceli Mebusu Sadri Maksudi Bey: arki Karahisar Mebusu Yusuf Ziya Bey: Eskiehir Mebusu Kitaplarda tarihi olaylar ortaya konulurken hikyeci slubun tercih edilmi olmas dikkat ekmektedir. Byle bir yola gidilmesi, tarihsel neden sonu ilikisinin gz ard edilmesi sorununu da beraberinde getirmektedir. Bu dnemin tarih ders kitaplarnda, Osmanl'dan kalma baz yazm tekniklerinin devam ettirildii grlmektedir. rnein Slav terimi, slav eklinde yazlmtr. Ruslarn ilk alardaki yaamlar hakknda verilen bilgilerin ksaca ve bu toplumun ait olduu Slav kltr kapsamnda deerlendirildii anlalmaktadr. V. yzyldan sonra doudan Avrupa'ya ynelen yeni istilalar srasnda Slavlar Tuna'dan Elbe Irma'na kadar olan Orta Avrupa'nn geni ovalarn igal ettiler. Ondan sonra Slavlar Bulgarlarla kararak Tuna'y getiler; Balkan yarmadasn istila ettiler. Dier bir grup Slav da Tuna'nn orta geitlerini aarak, Dalmaya sahillerine gitti. 7. yzyl sonlarnda kuzey e gney Slavlar Alp dalar ve Oder Irma'na kadar douya uzanan geni bir imparatorluk tekil ettiler. Topluluun banda "Frank Samoa" adnda biri bulunuyordu. Fakat bu imparatorluk az zamanda birbirinden siyasi menfaatler ve dini mnakaalarla ayrlm birok kk kabileler halinde dald.2
2

Bu bilgileri

ksaca deerlendirmek gerekirse, ierisinde

kitaplarda Slavlarn yanllna

imparatorluk

rgtlenmesi

deerlendirilmesinin

hkmedilebilir. Zira ilkalarda Slavlar genelde dank halde yaamakta idiler. Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti'nin hazrlad Tarih II kitabnda, Trk hakknda bilgi verilirken, en fazla zerinde durulan devletin Timur devleti olmas dikkat ekicidir. Sz konusu kitabn en fazla yer verdii kii ise Timur'dur. Bu kitapta Timur'un hayat geni yer tutar ve bilgiler, Timur'un Trk dnyasnn en byk komutanlarndan birisi olduu ana fikrinde younlar. Dier tarih ders kitaplarnda olduu gibi, bu kitapta da, Rusya'nn byyp glenmesi Altnorda hkmdar Toktam Han ile Timur arasndaki mcadele ile ilikilendirilir. Fakat bu savan tm sulusu Toktam Han olarak gsterilir.

212

Trk Tarihi ve Tetkik Cemiyeti, Tarih II Orta Zamanlar, Devlet Matbaas, 1931,s.77.

72

Toktam Han hinlik ve nankrlkle sulanr. Toktam'n Timur'un yardmyla hkmdar olduunun belirtildii blmde, Moskova halknn Timur'un istilasn korkuyla bekledii fakat Timur'un, Moskova'ya sefer yapmad da dile

getirilmitir.213 Ayn kurumun hazrlad Tarih III kitabnda ise en fazla yer tutan konu Osmanl Rus savalardr. Bu kitapta Rusya'nn ksaca bymesinden bahsedilir ve Rusya'y nemli lde genileten Rus arlarnn bir zaman Krm beylerine tabi olduklar nemle vurgulanr. Ruslarn en baarl dnemlerinde bile Trk unsurunun byk yeri olduu belirtilir. IX. yzylda Ruslarn bana geen Rus beylerinin (kynazlar) aslnda Trklerin Rus kabilesinden olduu belirtilir; ilk Rus devletini Trk beylerinin kurduu ve Ruslara miras brakt dile getirilir.214 Uzun yllar boyunca Trklerle Ruslarn bir arada yaamas birok alanda etkileimi salamtr. Hatta Ruslarn dnya siyasetine yn verebilen bir konumda olmalar Trklerden aldklar devlet tekilat ve askerlik anlaynn bir sonucudur. Fakat Rus arlarnn etnik kkeninin Trklere balanmas iddias Cumhuriyetin ilk yllarnda oluturulan Trk Tarih Tezi ile ilikilidir. Rusya tarihi ile ilgili Trke kaynaklarda Trklerin bir Rus kabilesi olduu hakknda bir bilgi yoktur. Ayrca Rus halknn Trklerle balants hakknda bir ilikilendirme yapmayp; yneticilerinin Trk olduunun iddia edilmesi, bir karara varmak asndan bizlere yol gsterici niteliktedir. Rus arlarnn Trk kkenli olduu ynndeki iddia, sadece Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti'nin yazd sz konusu kitapta gemektedir. Hlbuki gerek Cumhuriyet'ten nce yaymlanan kitaplarda, gerekse Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin hazrlad kitaplarn dndaki Cumhuriyet dnemi tarih ders kitaplarnda, Rus arlarnn Trk olduuna, Trklerin tarihte bir Rus kabilesinin bulunduuna dair bir bilgiye rastlanlmamaktadr.
Trk Tarihi ve Tetkik Cemiyeti, Tarih II Orta Zamanlar, s. 312. 1870 ylnda Mustafa Celalettin Paa ile birlikte Trk tarihi ve kltr hakknda yaplan aratrmalarn ve karsamalarn olduka iddial sylemlerini grmekteyiz. Mustafa Celalettin Paa, Etrsklerin kkenlerinin t a m bilinmemesi ve dillerinin z l m e m i olmas nedeniyle, bunlarn m e n e i n i n Trklere dayandn iddia ederken, talya'y da Etrsklerin uygarlatrdklarn ileri srmekteydi. Mustafa Celalettin Paa'nn, Smerlerin ve Hititlerin Trk kkenli olduu ynndeki grleri, Cumhuriyetin ilk yllarnda bilimsellii tartlmadan kabul edilmi ve tarih anlayna yansmt. Cumhuriyet kadrolar Trk Tarih Tezi'ni olutururken Mustafa Celalettin P a a ' n n grlerini miras almt. Ermenilerin, Yunanllarn Anadolu topraklarnda hak iddialarna karlk, Trkler ise Hititlerin A n a d o l u ' d a k i gemiini sahiplenmek suretiyle A n a d o l u ' d a k i yabanc emellere cevap verdiler. Fakat Trk Tarih Tezi sadece Anadolu'yu sahiplenmekle kalmam, t m uygarlklarn temelinde Trklerin varln kantlama abasna dnmtr. 1936 ylnda ise "Gne-Dil teorisi" ile tm dillerin Trke kkenli olduunu kantlama abasna giriilecekti (Etienne Copeaux, Trk Tarih Tezinden Trk slam Sentezine, s. 17-60). 214 Trk Tarihi ve Tetkik Cemiyeti, Tarih III, stanbul Devlet Matbaas, 1933, s. 9.
213

73

Osmanl Devleti'nin duraklama dnemine girme sreci anlatlrken Kanuni Sultan Sleyman zamanndaki israf, rvet ve entrikalarla devletin duraklama dnemine srkledii ifade edilmektedir. Kanuni Sultan Sleyman'n olu ehzade Mustafa'y ldrmesinin tm sorumluluunu, gzellii ve zeks ile Trk padiahn etkileyen Rus esirlerinin gzeli Hrrem Sultan'a balar. Hrrem'in Rus asll Roksana isminde bir kle olduu birka satrda tekrar edilir. Roksana'nn Rus kkenli olduu belirtilerek Byk ehzade Mustafa'nn ldrlmesinde Roksana'nn olu ehzade Selim'i tahta geirmek istemesinin nemli rol olduu belirtilir. Trk tarihiliin pek uzak olmad bu yaklam tarz birok ders kitabnda bulunmaktadr. Trk devletlerinin yklma nedenlerini in prensesleri ve Rus gzellerine balayan bu tarz yaklam, bazen tarihsl neden sonu ilikisinin de nne geebilmektedir.215 Osmanl tarihine ayrlm olan Tarih III kitabnda Petro'nun mensup olduu Romanov hanedannn Rusya'daki faaliyetleri hakknda bilgi verilmitir. Bu ailenin Rusya'y batllatrdndan sz edilmitir. Bu ailenin Rusya'ya tacirler ararak Rusya'nn refahn arttrd dile getirilmitir. Kadnlarn siyasete girdii bilgisi verilmitir.216 Bu kitapta dile getirilen Rusya'nn batllama abalaryla ilgili bilgilerin, Osmanl'nn son dneminde yazlan tarih ders kitaplarndaki bilgilerle byk lde rtt grlmektedir. Rusya'nn modernlemesini anlatan satrlar sadece Rusya'ya bak asn yanstmakla kalmamakta ayn zamanda devletin ideolojisini de yanstmaktadr. Rusya Avrupa'ya almakla, kadnlara haklar vermekle ve yabanc sermayeyi yurt iine ekerek baarl olmutur. Trk devleti de bu hedeflere doru yrmektedir. Sonu olarak izlenen yol dorudur ve devletin takip ettii siyaset baarl olaca mesaj verilmektedir. Trk tarih yazmnda ve tarih ders kitaplarnda Rusya denilince akla gelen iki isimden biri I. Katerina, dieri ise ar Petro'dur. Katerina, Osmanl Devleti'nin Ruslar Prut kysnda sktrp tam yok edecei srada, Rus ordusunu felaketten kurtaran gzellii dillere destan bir kadn olarak sunulur. Katerina'nn nemli bir zellii de entrikacldr. ki byk devlet arasnda vuku bulan bir savan sonucunun tayini bir kadna braklmaktadr. Katerina, tarihten pimanlk karmaya
215 216

Trk Tarihi ve Tetkik Cemiyeti, Tarih III, s. 6 1 . Trk Tarihi ve Tetkik Cemiyeti, Tarih III, s.127.

74

alanlarn sk sk bavurduu bir enstrman olarak kullanlmaktadr. Bununla birlikte, Katerina'nn her ad getii yerde mutlaka zikredilen, dnemin sadrazam ve ayn zamanda Prut savann Serdar- Ekremi Baltac Mehmed Paa ile ilgili deerlendirmeler de dikkate ayandr. Zira bu kitaplarda Baltac Mehmet Paa, Katerina ile anlamak gafletinde tarih bulunmak bir suretiyle, karan Osmanl'nn gnahkr Rus olarak

yaylmacln nitelenmitir.

engelleyebilecek

frsat

Kitaplarn en fazla zerinde durduu dier Rus by ise ar Petro'dur. Tarih aratrmalannda hem "Byk" hem de "Deli" olarak adlandrlan bu ar, Rus tarihi ve kltrne yapt katklar ve yeniliklerle birinci sfata, zaman zaman taknd anlamsz tavrlar ve garip uygulamalarla da ikinci sfata layk grlmtr. Akdes Nimet Kurat, Petro'ya "Deli" lakab verilmesinin nedenini, Trkler

nazarndaki baz acayip davramlan ile kendi halkn tabi tuttuu tuhaf uygulamalara balar. Tebaasnn salarn, sakallarn, elbiselerini makasla kestirmesi veya bizzat kendisinin trl maskaralklara katlmas, akl almaz hareketlerde bulunmas gibi devlet adamlarnn uzak durduklar yaklamlar bu arn "deli" sfatn almasnda olduka etkili olmutur. 217 ar Petro, Rus tarihine yapt hizmetler asndan, II. Mahmud ile karlatrmaktadr. Akademik aratrmalannda teyit ettii zere ar Petro

gerekten de byk bir devrimcidir. Ders kitaplarndaki bilgilere gre Petro'nun gerekletirdii reformlar yle sralanabilir: Moskov devletini Avrupa usullerine gre tanzim etmek istemitir. Yenierilere benzeyen Strelist askerleri imha etmeyi baarm, ilk defa donanma kurmutur. Geleneksel Rus kyafetlerini de zorla deitirerek halkn sosyal hayatna mdahale etmi, hatta onlarn geim yntemlerini de deitirmee almtr. Eitim sahasnda byk atmlar gerekletiren Petro, Ruslarn ilk laik okullar amtr. Osmanllarla Ruslar arasndaki siyasi mcadelede stnlk simgesi olarak alglanan Azak Kalesi onun zamannda Ruslarn eline gemi ve Osmanl sultannn "bakire kz" saylan Karadeniz'e el atlmtr.
218

Moskov devletinin Petersburg devresi Petro'dan itibaren balatlm ve artk Petro'yla birlikte arlar, Rusya mparatoru unvann tamaya balamtr.

mparatorluunu ilan ettii zaman baslan madalyaya "Petro Grek mparatoru" diye

217 218

Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, Trkiye Kltr Bakanl Yaynlar, 1970, s. 21. Trk Tarihi ve Tetkiki Cemiyeti, Tarih III, s. 142.

75

yazdrarak, kendisinin eski Dou Roma, yani Bizans imparatorlarna halef olduunu ima etmek istemitir. Trk Tarihi ve Tetkiki Cemiyeti tarafndan hazrlanan Tarih III kitabnda gze arpan nemli bir husus da, Ruslardan bahsedilirken Rus kelimesinin yerine Moskov kelimesinin kullanlmasnn tercih edilmesidir. Bu ekilde yazm tarz, Osmanl dneminden gelen bir gelenektir. Zira Osmanl literatrnde sz konusu ahali iin "Mosko", "Moskov" ya da "Moskolu" gibi terimler kullanlrd. Ayn ders kitabnda, Rusya'nn bymesi yle hikaye edilir: Rusya'nn gittike kuvvetlenerek Osmanl mparatorluu iin byk tehlike tekil etmekte olduu Osmanllarca dikkate alnmam; yapmakta olduu slahatn kymet ve ehemmiyeti gzden karlmt. Bu zamanlarda Trkiye'nin tabii mttefiki olan sve'in yalnz kalarak ezilmesine msaade olunduu gibi, en skntl zamannda Avusturya'ya iliilmedi. Hlbuki bir mddet sonra serbest kalan Rusya ve Avusturya, Osmanl mparatorluu'na taarruz etmekte bir an gecikmediler.220 Bu kitaplarda dikkat edilmesi gereken bir nokta da Osmanl Devleti yerine sk sk Trkiye adnn kullanlm olmasdr. Rusya'nn, Krm' Osmanllardan almas ve 1770 ylnda eme Limannda Osmanl donanmasn yakmasnn en byk nedeni ise, Osmanllarn halifeliin siyasi gcnden yararlanamamasna balanmtr: Yavuz Sultan Selim'den itibaren Osmanl padiahlarnn slam halifesi olduklarn unutmalar felaketlerin nedeni olarak gsterilmitir. Kllarn iyi bilenmi, barutlarn kuru, toplarn dman toplarna stn, askerlerinin dman askerlerinden daha iyi talimli ve disiplinli olduu zamanlarda, bu gibi aletlere zaten ihtiya olmad dile getirilmitir. Kanuni Sultan Sleyman ve haleflerinin slam halifesi olmaktan ziyade, Roma imparatoru olmak iddiasn benimsemelerinin, devlete byk zarar verdii dile getirilmitir. Ynetim eklini Cumhuriyet olarak belirleyen bir ideolojinin kendinden nceki devletin baarszln, ksa sre nce kaldrd halifeliin siyasal gcnn kullanlmamasna balamas, kukusuz Gen Cumhuriyetle, Osmanl mparatorluu arasndaki tarihsel ba da ortaya koymaktadr.

219 220

Trk Tarihi ve Tetkiki Cemiyeti, Tarih III, s. 143. Trk Tarihi ve Tetkiki Cemiyeti, Tarih III, s. 144.

76

Rusya ile Osmanl mparatorluu arasndaki mcadeleler, Lehistan, sve ve Rusya arasndaki rekabete benzetilerek sunulmutur. Bu aktarmda kukusuz Lehlilerin Trklerden yardm istemesi ve baz mcadelelerde ortak hareket etmesidir. Lehistan'n topraklarnn Rus igaline girdii belirtilen ksmda, Lehlilerin efsaneletirilerek anlatlmtr. Lehlilerin Ruslar Varova'dan kahramanlkla

kardklar destans bir ekilde ifade edilmitir. Bununla birlikte Avusturya ve Prusya'nn mdahalesi nedeniyle Lehlilerin yenilgiye uradklar dile getirilmitir.221 Ruslarn 19. yzyldaki Lehistan siyaseti anlatlrken; onlarn Katolik Lehlilerin kiliselerine ve Leh kyllerinin topraklarna el koyduundan ve bu gelirlerin Ruslar arasnda paylatrldndan bahsedilmitir. Bu dnemde Ruslar arasnda milliyetiliin yayldn ve Ruslarn zengin olan ve verimli topraklar zerinde bulunan Lehlileri topraklarndan atmak iin her yola bavurduklar belirtilmiti. 2 2 2 sve ve Lehistan' bozguna uratan Rusya'nn, Avusturya ile el ele vererek Osmanl mparatorluu'nu da ayn akbete uratmak istedii, savalarn kronolojik sras ile birlikte verilmitir: Prut (1711), Pasarofa (1718), Belgad (1739), Kaynarca (1774), Ya (1792). 223 Rus ar I. Nikola'nn Osmanl Devleti'nin topraklarn paylamak amac ile kutsal yerler sorununu dile getirdiini ifade eden satrlar, Nikola'nn Avrupa literatrne "Hasta Adam" imgesini soktuunu hatrlatmaktadr. Nikola'nn "Kutsal Yerler" meselesini karmak iin; Kuds'teki Katolik ve Ortodoks papazlar arasndaki kavgay sebep gsterdii trnden hikyeci bir anlatma

bavurulmutur. Srp ve Yunan ayaklanmalarnda Rusya nemli bir rol stlenmitir. Yerli ahalinin Osmanl idaresine kar kkrtlmasna Rusya'nn aktif desteine dikkat ekilmitir: "Bilhassa Rusya'nn Osmanl hkmeti aleyhine tahrikta girien

memurlar da Rumeli'nin her tarafna yayldlar. alelhusus Mslmanlar idaresi altnda bulunan

Ve Rusya ar Hristiyanln, Ortodokslarn mncisi gibi

gstermeye altlar. Osmanl hkmetine dayanarak irtikp, irtia ve zulmde

221

Trk Tarihi ve Tetkiki Cemiyeti, Tarih III, s. 177. Trk Tarihi ve Tetkiki Cemiyeti,Tarih III, s. 74. 223 Trk Tarihi ve Tetkik Cemiyeti, Tarih III, s. 177 224 Trk Tarihi ve Tetkik Cemiyeti, Tarih III, s. 2 4 5 .
222

77

hkmet memurlarna ta karan Rum papazlar gayrimslim tebaay hem Osmanl hkmetinden yapyorlard".
225

soutuyorlar;

hem

de

Rus

arlnn

propagandacln

Rusya'nn Panslavizm politikasndan sk sk bahsedilmektedir. "Rusya eski Hristiyanlk propagandasna yeni rki kardelik, slavlk propagandasn da ilave ederek, Balkanlarda ekseriyet tekil eden Srp, Karadal gibi hakiki slavlar ve esasen Trk olmalarna karn Ruslarn telkini ile kendilerini slav sayan Bonak ve Bulgarlar Osmanl hkmeti aleyhine tahrike koyuldu. Siyasi vaziyetin byle kendi lehine dnmesinden istifade eden Rusya Hkmeti evvela Hersek ve Bosnallar sonra Bulgarlar kyam ettirip, Osmanl Devletini bir hayli uratrdktan sonra Srp ve Karada Beyliklerini de Osmanllar zerine saldrtt. Btn bunlar olurken Rusya'nn kurnaz elisi Ignatyev stanbul'da padiah ve devlet adamlarn

kandrmakla meguld. Yukarda anlatlan satrlar tarih biliminin, bilimsel zellii ile ters

dmektedir. nk Osmanl padiahlar ve devlet adamlar iyi bir eitimden geiyorlard. Binlerce yllk Trk devlet kltrne ve deneyimine sahip olan ynetimin bir Rus elisi tarafndan kandrlmas ynnde bilgiler verilmesi hatal bir yaklamdr. Cumhuriyet ncesi dnemde yazlan tarih ders kitaplarnda yapld gibi, Mahmud Nedim Paa'nn sadrazamlk dnemi zerinde zellikle durulmutur. mparatorlua en byk zarar Ruslardan geldii bir srada, bu sadrazamn Rus yanls politikalarnn lkeye verdii zarara vurgu yaplmtr. Mahmud Nedim Paa'nn Rus dostu olduunu dile getiren satrlarda, bu dostluk nedeniyle halkn kendisinden nefret ettiine iaret edilmitir. Bu kitapta olaylar, incelediimiz dier ders kitaplarnda yapld gibi, sadece Mahmud Nedim Paa'nn ahsnda deerlendirilmemi, gelimelere daha geni adan baklmtr. Bu olay tarih biliminin ilkelerine uygunluk arz eder. Mesela Mithat Paa ile Mahmud Nedim Paa arasndaki mcadelenin aslnda ngiliz ve Rus politikalar arasnda bir tercih meselesi olduu belirtildikten sonra, Liberal Yeni Osmanllarn ngiliz politikasn tercih ederek Rus etkisini krd

225 226

Trk Tarihi ve Tetkik Cemiyeti, Tarih III, s. 198. Trk Tarihi ve Tetkiki Cemiyeti, Tarih III, s. 257-258.

78

dile getirilmitir. Rus yanls politikann, Mahmud Nedim Paa'nn kendisi gibi Sultan Abdulaziz'i de felakete gtrd aklanmtr.227 Aada bahsedilecei ksmda da grlecei zere, Trk Tarihi ve Tetkik Cemiyeti'nin hazrlad kitaplar, Rusya ile ilgili olarak daha yakn dnemlerde yazlm dier tarih ders kitaplarna nazaran daha ok bilgi iermektedir. Bununla birlikte Trk dnyasna ve Rus topraklarnda yaayan Trklere atf yaplrken, Trklerle dier uluslar bir arada deerlendirilmitir: "Rusya, 19. asrda hala mutlakyetle idare edilen bir devlettir. Millet snflara ayrlmtr. Asilzadeler ve Papazlar itimai birtakm imtiyazlara sahip olmakla beraber, hkmdarln bu snflar zerindeki nfuz ve hkimiyeti kati bir surette mevcuttur. nc snfa mensup ahali, kyller araziye merbut bir esir vaziyetindedir. ehirlerde kk esnaf ve ameleden mrekkep ufak bir ktle vardr. Rusya mparatorluu rk, dil ve din itibari ile birbirinden farkl ve muhtelif tarihlerde Rusya'ya ilhak etmi muhtelif milletlerden oktur".228 Ruslarn Trklerin yan sra kendisine tabi tm uluslara kar uygulad asimilasyon politikas ile smrgeci hareketini anlatan ifadeler bu kitapta aka grlmektedir. Buna gre, Ruslar, hkimiyetlerine aldklar btn milletleri Ruslatrma siyaseti gtmlerdir. III. Aleksandr dneminde Ruslatrma hareketi hz kazanmtr. Trkler ve Lehliler Ruslatrma siyasetinden en fazla etkilenen ve dolaysyla byk aclar eken balca milletlerdir. rnein Trk medreselerinde Rusa okutulmas zorunlu hale getirilmi, Trke kitaplarla dier yaynlarn satlmas yasaklanmtr. Bu siyasetin yerletirilmeye alld dnemde Trkiye'den Trke eser getirilmesi de yasaklanmtr.
229

mrekkeptir

ve

milletler

arasnda

Trk

cinsinden

olanlar

pek

Rus siyasetinin, Osmanl Trklerinin Orta

Asya'daki rkdalanyla etkileimi kesmek amac gtt aktr. Tarih III kitabnda bu tr bilgilerin verilmesi, okuyucularda bu izlenimin olumasn salamak amacna dayal olsa gerektir. Kitapta, II. Aleksandr zamannda topran kyller tarafndan ortaklaa kullanlmasn tavsiye eden bir kararn alnmasnn Rusya'da sosyalizme geiin ilk belirtisi olduu vurgulanmtr. Bu devrede Rusya'da byk sanayin balad ve

227 228 229

Trk Tarihi ve Tetkiki Cemiyeti, Tarih III, s. 256. Trk Tarihi ve Tetkiki Cemiyeti, Tarih III, s.273. Trk Tarihi ve Tetkiki Cemiyeti, Tarih III, s. 274.

79

bunun sonucunda oluan ii snfnn sosyalizmin Rusya'da yerlemesinde nemli rol olduu belirtilmitir.230 Gnmzn en popler politik konularndan olan Trklerle- Ermeniler arasndaki ilikiler bahsine gelince, sonraki dnemde yaymlanan tarih ders kitaplarnda Ruslarn Ermenilerle iyi ilikilerinden bahsedilirken, incelemekte olduumuz Tarih III kitabnda, Rusya'nn Ermenilerle olan anlamazlklarna yer verilmitir. Ancak kitapta, Ermeni anarizminin Abdulhamid tarafndan iddet yoluyla bastrldnn ifade edilmesi gariptir. Yine ayn kitaba gre, Avrupa devletlerinin bu konuyla ilgili mdahalelerinin de zararszca bertaraf edilmi olduu belirtilmi 231 ise de bu doru deildir. Zira Avrupa devletlerinin basks nedeniyle Osmanl hkmeti Dou vilayetlerinde reform yapmay kabul etmitir. te yandan Ermenilerin milli hareketlerini kendi menfaatlerine aykr gren Rusya'nn bu meselede Babli'ye siyasi yardmda bulunduuna dair verilen bilgi de eksiktir. nk Rusya'nn bu yaknlamasnn altnda, Ermenileri kendisine yaklatrmak emeli yatmaktadr. Nitekim ilerleyen dnemlerde Rusya'dan beslenen Ermeni komitaclar Bbli'nin bana trl sorunlar aacaklardr. Bu almada incelenen kitaplar ierisinde, yakn dnemlerde yaymlanan ders kitaplarnda bulunmayp da, Tarih III kitabnda grlen bir nokta, Rusya ile Japonya arasnda cereyan eden 1905 savadr. Bu savala ilgili olarak sz konusu kitabn deerlendirmesi, Rusya'nn bu sava sayesinde Japonlarn gcn tanm olmas ve bir daha Japonya aleyhine genileme siyaseti gtmemesi ynndedir.232 Esasnda bu sava, Jn Trkler tarafndan da byk bir dikkatle izlenmitir. Bu dnemde bir dou devleti olarak kabul edilen Japonya'nn, Gen Osmanllar tarafndan bir Batl devlet olarak kabul edilen Rusya'y yenmesi, onlarn, imparatorluun tekrar eski gcne dnebilecei ynndeki umutlarn arttrmt. O tarihe kadar Trkiye ile Rusya'nn doulu mu batl m olduu yolundaki tartmaya, bu tarihten itibaren Japonya da katlmtr. Japonya'nn Rusya'ya meydan okuyup onu yenerek gcn kantlamas ve byle yapmakla da, byk 20. yzyl devrimini tututuran ilk kvlcm karmas btn dou toplumlar iin bir uyan olmutu. 1789 ve 1848 Fransz devrimleri Orta Avrupa uluslar arasnda uyan hareketine sebep olurken, 1905 Japon zaferinin yanklar daha ziyade Asya'da grld. Bu
230 231

Trk Tarihi ve Tetkiki Cemiyeti, Tarih III, s. 275. Trk Tarihi ve Tetkiki Cemiyeti, Tarih III, s. 294. 232 Trk Tarihi ve Tetkiki Cemiyeti, Tarih III, s.289.

80

malubiyetinin Rusya'daki etkisi byk olmu ve Rus halk ara kar ayaklanmt. Bu ayaklanma bir bakma Ekim 1917 devriminin bir provas niteliindeydi.233 Ne var ki 1905 savandan sonra Rusya'da ba gsteren muhalefet, tarih ders kitaplarmza yansmamtr. Trk Tarihi ve Tetkiki Cemiyeti'nin hazrlad Tarih IV kitab genel olarak Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulu aamasn ve Atatrk'n yapt yenilikleri anlatr. Kitapta doal olarak, Birinci Dnya Sava srasndaki Trk-Rus ilikileri ile Trkiye-SSCB ilikilerine deinilmitir. Bununla birlikte, bu kitapta, "Rusya Sovyetli Federatif Sosyalist Cumhuriyeti" adnn kullanldn belirtmek gerekir. Rusya bu kitapta ideolojisine sayg duyulan bir devlet konumundadr: "Milli Trkiye, Bolevik ihtilalinin kendi memleketine sirayet etmesine msaade edemezdi. Bolevik Rusya da milli cereyann Rusya'ya cereyanna msait olamazd . Trk

devletinin d politikasnn temel ilke ve nitelikleri, bu ders kitabnda yansmasn bulmutur. Yukarda belirtildii zere, Trkiye, Sovyet topraklarnda Turanc faaliyetleri srdrmeyeceini Sovyetlere iletmi, bu dorultuda Trk Ocaklarn bile kapatmt. Sovyetler Birlii ise Trkiye Cumhuriyeti'nin rejimini ilk tanyan devletlerden birisi olmutu. Fakat Sovyetlerin bu kural ihlal etmeye balad kitabn ileriki sayfalarnda hemen kendini belli etmektedir. erkez Ethem ve Halk tirakuyun Frkasndan bahsedilirken Sovyet ideolojisinin lkede karmak istedii karkla dikkat ekilmitir. Trkiye Byk Millet Meclisi aldktan sonra Rusya'daki Komnist fikirlerin Trkiye'de yaylmak istendii belirtilmitir. Bu fikirlerin yaylmasnda Yeilordu Cemiyeti'nin

almalarnn etkili olduu dile getirilirken, bu cemiyetteki baz kiilerin Mustafa Kemal'in adn kulland ileri srlmtr. Yeilordu Cemiyeti'ne erkez Ethem ile kardei Tevfik Bey'in de girdii kaydedilmitir. Atatrk'n, Yeilordu Cemiyeti'ni erkez Ethem'i Bat cephesine gnderdikten sonra lavettii bilgisine yer verilmitir.235 Yeilordu Cemiyeti'ne mensup kiilerin Atatrk'e muhalefet ettikleri bilgisi verilirken; bu kiilerin erkez Ethem'e gvenerek Eskiehir'de Yeni Dnya adyla komnizm izgisine yakn bir gazete kardklar belirtilmitir. Yeilordu tekilatna

233 234

Carr, Tarih Nedir? , s. 174. Trk Tarihi ve Tetkiki Cemiyeti, Tarih IV, s. 59. 235 Trk Tarihi ve Tetkik Cemiyeti, Tarih IV, s. 68.

81

mensup olan Nazm Bey adl bir valinin Halk tirakuyun Frkas diye bir frka tekil edildii bilgisi verildikten sonra, bu frkann milli olmad gibi ciddi de olmad dile getirilmitir. Bu zatn menfaat peinde koan birisi olarak tanmlanmasndan sonra, yabanc parmana dikkat ekilerek Sovyetler Birlii hkmeti st kapal biimde eletirilmitir. Bu komnist nitelikli partilerin mili mcadeleye kar isyan cephesini, tekil ettii deerlendirmesiyle konu bitirilmitir.236 Sovyetler Birlii ve erkez Ethem'in yer ald Sovyet gdml partilerden bahsedilirken erkez Ethem'le mcadele hl n plandadr. erkez Ethem bertaraf edilmitir; bununla birlikte izleri de tarih ders kitaplar aracl ile silinmeye allmtr. Cumhuriyet dnemi lise tarih ders kitaplarna Enver Paa'nn Sovyetler Birlii'ne gitmesine ve oradaki faaliyetlerine dair hibir bilgi yoktur. erkez Ethem'in, Yeilordu Cemiyeti ile ilikisine, Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti'nin hazrlad tarih IV kitabnda vurgu yaplrken, Enver Paa'ya olan vurgu Atatrk'le mcadelesi balamnda ilenmitir. Enver Paa'nn Atatrk'n basanlarn

kskand ynnde bilgiler verilerek Enver Paa'nn Atatrk'e nazaran baarsz olduu vurgulanmtr.237 Birinci meclisin yaps hakknda bilgi verilirken Mustafa Kemal Atatrk' merkez almak zere, en sa hocalardan mrekkep muhafazakrlar; en solu ise Ruslar tarafndan yaylmaya allan komnist tesirlere az ok kaplan vekiller oluturuyordu.238 Trkiye Cumhuriyeti'nin yapsn tekil eden ilkelerden bahsedilirken devletilik meselesine geni ekilde yer ayrlmtr. Devletin mevcut siyasi artlarda ekonomide devletilik ilkesinin uygulanmak zorunda olduu belirtilmitir. Bunun yannda liberal ekonomiye geilmesi ynnde abalardan bahsedilmitir. Trk devletiliinin kendisine has yapsna zellikle vurgu yaplmtr. Bu ilkenin zellii ise Rusya'daki gibi ferdi teebbsleri engelleyen bir rolnn bulunulmadna dikkat ekiliyordu.
239

236

T r k Tarihi ve Tetkiki C e m i y e t i , T a r i h IV, s.69. Trk Tarihi ve Tetkik Cemiyeti, Tarih IV, s. 21. 238 Trk Tarihi ve Tetkik Cemiyeti, Tarih IV, s. 88. 239 Trk Tarihi ve Tetkik Cemiyeti, Tarih IV, s. 184.
237

82

Cumhuriyet ideolojisi, Sovyet ideolojisinin kendi topraklarnda faaliyet gstermesine kar ders kitab aracl ile de ekonomik sistemini savunmaktadr. Sovyet ideolojisinin temelini dayandrd ii ve kyllere Cumhuriyet ideolojisi de atfta bulunarak Sovyet ideolojisinin etkisi krlmaya allmtr. Halk Frkasnn milletvekili adaylarnn kyl, ifti ve amele snflarndan semesi, onun devleti ve halk bir karakter tadnn en byk kant olduu dile getirilmitir.240 1938 yl Trk devletini kuran ve Trk Tarih Tezinin olumasnda byk katks olan Ebedi efin lm yldr. Atatrk'ten sonra baa geen Milli ef dnemi kendine has koullar tayacaktr. Bu dnemde Sovyet Rusya ile mevcut artlar devam ederken 1945 ylndan itibaren artk Trk topraklarnda Sovyet talepleri gndeme gelmeye balayacaktr. Dnemin tarih anlay Atatrk dnemi anlayyla paralellik arz etmekle birlikte, Trk Tarihi ve Tetkik Cemiyeti'nin hazrlad kitaplarn okullarda okutulmasna son verilmitir. Mustafa Kemal Atatrk'n lmnden bir yl sonra (1939) emsettin Gnaltay'n, 1942 ylndan sonra ise M. Cavid Baysun'un, Enver Ziya Karal ve Arif Mfit Mansel'in hazrladklar kitaplar okullarda okutulmaya balanmtr.241 Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin ortaokullarda 1939 ylndan sonra

okutulmaya devam eden tek ders kitabnda, Sovyet Rusya'dan bahsedilirken Cumhuriyetin ilk yllarnda baslan kitaplarda kullanlan ifadeler tekerrr etmektedir. Ermenilerle imzalanan Gmr Antlamas, Londra Konferans'na katlm, nn muharebelerini kazanlmas gibi gelimelerin, Ruslar, Trklerle ksa srede

anlamaya sevk ettii ve 18 Mart 1921'de Ruslarla Moskova Anlamas'nn yaplmas Trkiye ile Ruslar ksa srede dost yapt gibi klasik bilgiler zetle
949

geitirilmitir. Bunun yannda, Rus modernlemesinden bahsedilirken Trk

modernlemesine atflarda bulunulmakta, rnein bu asrda Rus kadnlarnn harem dairesinden karlp, rtlerinin atld, Rusya'nn Avrupallama hareketinin I. Petro zamannda balad gibi bilgiler tekrar edilmitir.

240 241

Trk Tarihi ve Tetkik Cemiyeti, Tarih IV, s. 198. Tfekiolu, "Liselerde Tarih ve Sosyoloji E i t i m i " , s. 7 1 . 242 Trk Tarihi ve Tetkik Cemiyeti, Ortaokullar in Tarih IV, Maarif Matbaas, Ankara, 1941, s. 213. 243 Trk Tarihi ve Tetkik Cemiyeti, Ortaokullar in Tarih IV, s. 60.

83

Rusya'nn i siyasetinden bahsedilirken, milliyetilik konusundaki ikirciklii dile getirilmitir. Rusya'nn Balkanlardaki etnik unsurlar bamszlk iin kkrtt, kendi ierisindeki birok etnik unsurun zellikle de Trklerin inan ve geleneklerini yasaklamaya alt dile getirilmitir. Rusya'daki milliyetilik ve hrriyet hareketlerinden bahsedilirken arlk zamanndaki ihtilal hareketlerinin amac yle belirtilmitir: 1. Rusya'da arl kuvvetlendirmek,

2. Rusya'da garp tarznda bir hkmet kurmak, meruti bir hkmet vcuda getirmek, 3. Rusya'nn esir olan milletlerini istiklallerine kavuturmak, 4. Amelenin ve topraksz kylnn refahn temin etmek iin sosyalist bir devlet kurmak. 244 Milli ef dneminde yazlan ilk a tarihi kitabnda Ruslar hakknda dorudan bilgi verilmezken Ruslarn dahil olduu topluluk olan Slavlar hakknda ksa bilgi sunulmutur. lka tarihinde rklar bal ile verilen konuda, bu devirdeki rklar Akdeniz rk, dallar ve kuzeyliler diye gurupta toplanmtr. Slavlarn Kuzey rkna mensup olduu belirtilmitir. Bu topluluun uzun kafal, mavi gzl olduu ve demirin dnyaya yaylmasnda nemli rol stlendii belirtilmitir. Fakat bu rkn safln koruyamad ve Akdeniz rk ve dallarla kart ifade edilmitir. 1939 ylnda emsettin Gnaltay tarafndan yazlan ders kitabnda ise Ruslar hakknda bilgi yoktur; ancak Ruslarn dhil olduu Slavlar iin Roma hudutlarnn kuzeyinde, abuk oalan ve daima baka topraklar aramaya hazr kavimler olarak tasvir edilmi ve bu bakmdan Trklere benzetilmitir.246

244

Trk Tarihi ve Tetkik Cemiyeti, Tarih IV, s. 136. Arif Mfid Mansel, Cavid Baysun, Enver Ziya Karal, lk a Tarihi, Maarif Matbaas, stanbul, 1943, s. 5. 246 emsettin Gnaltay, Tarih I, Maarif Matbaas, stanbul,1939, s. 4 0 0 .
245

84

DRDNC BLM DEMOKRAT PART DNEM DERS KTAPLARI 1. Demokrat Parti Dnemi Dnce ve Siyaset Ortam Demokrat Parti'nin iktidara geldii 1950 yl, birok adan Trkiye'de bir dnm noktasdr. lkedeki genel deiim tarih ders kitaplarnda da ierik ve slup asndan birtakm deiiklikleri gndeme getirmiti. Bilindii gibi bu dnemin d politikasn Amerika Birleik Devletleri'yle yaknlama, Kore Sava, NATO'ya yelik gibi olaylar belirler. Yzn tamamen Bat'ya eviren Trkiye'nin, komnizmle mcadelede erevesinde Sovyetler Birlii ile olan ilikilerinde duraksama ya da en azndan nceki dnemin devam niteliinde yrtmeye alr. Sovyetlerle ilikilerde meydana gelen bu krlma, tarih

yazclnda da kendini gstermi ve ders kitaplarnda Sovyet Rusya "teki" konumunda nitelendirilmitir.. Bu dnemdeki iktidar mcadelesinde sol eilimler sk sk Moskova yanls olarak grlmekteydi. Souk sava dneminde ideolojik etkiler o kadar belirgindir ki, Rus salatasnn adnn bile Amerika salatas olarak deitirilmesi Rusya'ya kartlk politikasnn en ak rneidir.247 1945 ylndan itibaren Sovyet Rusya'ya olan tepkiler ve Trkiye'nin yzn bat blouna evirmesi, eitim sistemine de yansmtr. CHP'nin son yllarnda eitim programlarnda milliyeti ifadeler ak ekilde programda belirilmekteydi. 1950'li yllarda Cumhuriyet Halk Partisi ve Demokrat Parti arasnda birok alanda gr fark bulunmakla beraber, Sovyet kart bir tutum izlemek ve Amerika Birleik Devletleri'nin politikalarn srdrme konusunda fikirler neredeyse birbirine paraleldir.248. Demokrat Parti'nin iktidara geldii dnem, Sovyetler Birlii'nin, Trkiye ile olan sorunlarnn had safhada olduu bir devreye rastlar. Bu nedenle Demokrat Parti'nin programnda "Bat blou" ile ilikilerin glendirilmesi ve komnist faaliyetlerle mcadele edilecei ilkesi ncelik kazanmt. "Demir Perde" lkelerinin saldrgan tutumunun hr dnyaya kar bir tehdit olduuna sk sk atfta bulunuluyordu. Parti programnda, lkedeki Sovyet gdml solcu gruplarn etkilerine kar, eitim sistemiyle mcadele yoluna da gidilecei belirtilmekteydi.
247 248

avdar, Trk Demokrasi Tarihi 1950-1995, s. 87. avdar, Trkiye'nin Demokrasi Tarihi 1950-1995, s. 34.

85

Cumhuriyet Halk Partisi'nin son yllarna rastlayan 1948 tarihinde on il merkezinde mam Hatip kurslar alm, Ankara niversitesi bnyesinde lahiyat Fakltesi kurulmutu. Demokrat Parti ise iktidar boyunca on dokuz tane mam Hatip Okulu at. Bu okullar lkedeki Sovyet ideolojisine kar lke genliinin manevi deerlerini korumak amacn da gdyordu. Bu okullarn kurulmas Sovyet ideolojisine kar bir siper kabul edildii iin batl devletler tarafndan

memnuniyetle karlanmt.249 Demokrat Parti iktidarnn ilk yllarnda Trkiye'nin d ticaret hacminde ABD fazla pay alan lke olarak ne km, Sovyetler Birlii geri planda kalmt. 250 Souk Sava yllarnda Sovyetlerle ilikiler pek ok kez siyaset malzemesi olarak kullanlm; DP
251

ve

CHP

birbirlerini

Komnizme

tahamml

gstermekle

sulamlardr.

Demokrat Parti'nin iktidara geldii dnem her ne kadar i siyasette Sovyetlere kar ar eletiriler yaplyordu ise de d ilikilerde bir dnem sonra yaknlama oldu. Stalin'in Trkiye'ye bask uygulamaya almas Trkiye'yi batya bir adm daha fazla yaknlatmyordu. Bunun zerine Sovyet Rusya, Stalin'in lmnden sonra, 1953 ylndan itibaren Trkiye'ye kar yumuama politikas izlemeye balad. Kt ilikilerin kaynann Stalin'in kiisel politikalarndan kaynakland dile getirildi. Hatta Stalin dnemindeki toprak taleplerinden vazgeildii belirtildi. 1959 ylnda Trkiye'den baz bakanlar Moskova'y ziyaret ettiler. Trkiye'nin zellikle bu dnemde batl devletlerden salamaya alt krediler bir trl verilmek istenmedi. Bu durum Adnan Menderes hkmetinin Sovyetlere kar yaknlama politikas gtmesinin en byk nedeni oldu. 252 2. Demokrat Parti Dnemi Ders Kitaplarnda Rusya mgesi Genel olarak bakldnda 20. yzyln ikinci yarsnda sadece Trkiye'de deil dnyann birok yerinde, tarih bilimi her zamankinden daha fazla siyasetin etkisi altna girdii grlr. Bu srete kapitalist toplumlar, komnizme kar topyekn mcadele halindedirler. Buna kar Sovyet tarih yazcl devlet ideolojisinin bir savunma arac durumundadr. Tarih yazcl Sovyetler Birlii'nde
249

Kaplan, T r k i y e ' d e Milli E i t i m deolojisi, s. 224. Tezel, C u m h u r i y e t D n e m i n i n ktisadi Tarihi, s. 2 2 3 . 251 Erik Jan Zrcher, Modernleen Trkiye'nin Tarihi, ev. Yasemin Saner Gnen, 9. bask, letiim Yaynlar, stanbul, 2000, s. 310. 252 Karpat, Trkiye ve Orta Asya, s. 198.
250

86

artk Komnist Parti eliyle yrtlmektedir. Tarih, Sovyetlerin resmi doktrini olan "Marksizim" ve "Leninizim" ideolojisinin temelini oluturan
253

"diyalektik

materyalizm" ile "snf mcadelesi" tezini kantlamann peindeydi.

Demokrat Parti dneminde Trkiye'de yazlan ders kitaplarna bakldnda souk sava dneminin ideolojisi aka grlr. Askeri ve mlki liselerde tarih retmenlii yapm olan Enver Behnan apolyo tarafndan kaleme alnan ve 1953 ylnda baslan Trkiye Cumhuriyeti Tarihi (1918-1950) adl ders kitabnda kinci Dnya Sava geni biimde tasvir edilmitir: Rusya'nn en yakn mttefikleri ngiltere ve Amerika'dr. Almanya ve Rusya savata byk zarar grmlerdir. Her iki devlet de baskc bir anlaya sahiptir. Kitapta Alman devlet bakan Hitler, Napolyon'un, Ruslar karsndaki baaramadn baarmak isteyen bir lider olarak gsterilmitir. Hitlerin, Rusya'y adeta bir kan glne evirdii ifade edilmitir. Almanya'ya kar savaan devletlerin tek umutlarnn Rusya olduu belirtilerek bu devletlerin varn younu bu cepheye aktard ynnde deerlendirmeler yaplmtr.254kinci Dnya Sava'nn anlatld satrlarda yine Trklerin, Rusya'ya baknda Rusya'nn doulu bir devlet mi yoksa batl bir devlet mi olduu eklinde kesin bir deerlendirme yoktur. Savan cereyan ettii corafyann, Avrupa Rusya's eklinde betimlenmesi ilgintir. Kitabn komnizmi aka hedef ald kolaylkla anlalmaktadr. nk Komnist idare, arlk Rusya'snn yaylmac ideolojisini devam ettirmektedir. Ruslar Macaristan, Romanya, Yugoslavya, ekoslovakya ve Bulgaristan'

emperyalist yntemlerle igal etmilerdir. Liberalizmin tersine, Komnizm gittii yerde halk sefalete srklemitir. Sovyet ideolojisinin karalanmas, Komnizmin dnyann bana gelen en kt musibet olarak nitelenmesine kadar gtrlmtr. Amerikallarn, Ruslarla her zaman anlamak istemelerine ramen Ruslarn bundan srekli kanmasnn dnya barna zarar verdii zellikle vurgulanmtr. Kitaba gre, Ruslar Kazablanka, Yalta, Postdam ve Washington grmelerinde her zaman Amerika Birleik Devletleri'nin uzanan dost elini geri evirmitir. Rus Lider Molotov, her toplantda veto yoluyla btn kararlar bozmutur. 1945'ten 1950 ylna kadar demokratik devletlerle, Komnist devletler arasnda bir dmanlk sz

2 3 Georg G. ggers, Yirminci Yzylda Tarihyazm, ev. Gl aal Gven, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 2000, s. 82. 254 Enver Behnan apolyo, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, MEB Yayn, stanbul, 1953, s. 174.

87

konusudur. Ruslar alttan alta, talya, Fransa, ngiltere ve Amerika iilerini greve tevik ederek bu memleketlerin huzurunu karmlar, Ruslarn snmek bilmeyen ihtiraslarna kar hr demokrasiler, dnya barn korumak iin bir anayasa hazrlamay dnmlerdir.255 Yukarda anlatlanlara baklra, Rusya hakknda olumlu bir imge ya da izlenime rastlanmamaktadr. Daha dorusu, Rusya'nn her trl ktln msebbibi olduu ynndeki deerlendirmelere, ne cumhuriyet ncesi ne de tek parti dnemindeki ders kitaplarnda vardr. Osmanl Devleti'ne en byk zararlar veren Kk kaynarca Anlamas, Ya anlamas ve Berlin Anlamas'ndan sonra yaplan deerlendirmelerde bile Rusya hakknda bu kadar sert bir slup kullanlmamtr. Sovyet Rusya'nn yaylmac ideolojisi ak ekilde belirtilmi olsa da, nesnellik ilkesi gz ard edildiinden dolay bu tr yaklam tarihsel anlatma ters dmektedir. te yandan Amerika Birleik Devletleri'nin uzlamac ya da demokrat bir biimde sunulmas ise gereklerle elimektedir. Ayn kitabn nsan Haklar Evrensel Beyannamesi'yle ilgili deerlendirmeleri de, Amerika Birleik Devletleri'nin propagandas mahiyetindedir. Souk savan dier kutbundaki Rusya ise her trl anlamazln tek sorumlusudur. Kitabn sz konusu bildirge ile ilgili deerlendirmesinin daha iyi anlalabilmesi iin burada aynen sunulmas uygun grlmtr: nsan haklar beyannamesi, 30 madde olarak btn insanla ilan edildi. Amerikallarn btn gayesi yeryznden sava kaldrmakt. Bu beyannameden

sonra milletlerin geim durumlarn kolaylatrmak, saln korumak, ocuklarn hrriyet fikrine balamak iin birtakm milletler aras teekkller meydana getirildi. Birlemi Milletler eitim, bilim ve kltr kurumu ad altnda ksaca "UNESCO" denilen bir birlik kurdular. Trkiye de kurucular arsna girdi. UNESCO 'nun gayesi rk, dil, din fark gzetmeksizin milletlerin birbirlerini sevmelerini, haklarn tanmalarn, yardmlamalarn temin etmektir. Bunun iin kltr, eitim ve bilim kurumlar meydana getirerek her millet bu yolda almalara balad. Komnist Rusya, Fakat

Birlemi Milletler Kurulunun almalarna her sahada engel

olmaya alt. Bunun iin btn demokrasiler, komnizme iddetle bir sava atlar.

255

apolyo, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, s. 175.

88

Btn insani almalara ramen Ruslar 1950 ylnda btn in'i komnizm rejimine soktular.25 6 Kitapta kinci Dnya Sava devam ederken Trkiye'nin ngiltere ve Fransa ile Ankara Pakt'n imzalad ve bylece demokratik lkeler safna getii ifade edilmitir. Bu sayede de Amerika Birleik Devletleri ile Trkiye'nin dostluunun salandna dikkat ekilmitir. Demokratik devletlerle yaknlamann Trkiye'nin sosyal yapsnda yeni bir hukuk anlay yaratt ifade edilmitir.257 Bu ders kitabnda Demokrat Parti'nin nitelii, Sovyet kartl ile birlikte verilmitir. Dnyada demokrasinin savunucularnn batl devletler olduu dile getirilirken, Trkiye'de de bu misyonun temsilcisi olarak Demokrat Parti gsterilmitir. Partinin lideri Celal Bayar'n demokrasinin gerek anlamn halka anlatt eklinde de bir deerlendirme yaplmtr. Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti'nin hazrlad Tarih IV kitabnda eletiri oklarna hedef olan Osmanl ynetiminin yerini, bu kitapta, Milli ef sistemi almaktadr. Tetkik Cemiyeti'nin hazrlad kitaplarda en fazla eletiri alan erkez Ethem'in yerini ise bu kitapta Rus lider Molotov almt. 258 1950 seimlerini bir inklp biiminde deerlendiren kitap, bu gelimeyi Demokrat Parti'nin kansz bir ihtilali olarak sunmutur. Ayrca Trk milletinin bu seiminin dnya tarafndan hayranlkla karland ifade edilmitir.259 apolyo yine siyasi rejimin batya olan yaknln vurgulamak amac ile Demokrat Partinin demokrasinin iktisadi prensibi olan liberalizmi tercih ettiini yazmtr. Demokrat Parti'nin getirdii liberalizm ilkesinin Trk kltr ve geleneine olan yaknlndan bahsederek, Komnist sistemi hem ekonomik hem de kltrel ynlerden eletirmitir.260 Yazarn Kore Sava'yla ilgili deerlendirmesinde, tarihi olaylarn

aktarlmasndan ziyade, Amerika Birleik Devletleri ile Trkiye'nin dostluunu vurgulamaya alan bir misyon stlendii izlenimi akla gelmektedir.261 Trk

apolyo, T r k i y e Cumhuriyeti Tarihi, s. 177. apolyo, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, s. 178. 258 apolyo, T r k i y e Cumhuriyeti Tarihi, s. 179. 259 apolyo, T r k i y e Cumhuriyeti Tarihi, s. 180. 260 apolyo, T r k i y e Cumhuriyeti Tarihi, s. 182. 2 6 1 Demokrasiler safnda bulunan Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti de Birlemi Milletler Kuvvetlerine katlmak zere 4500 kiilik bir kuvvet olan, 141. alaydan teekkl eden bir tugaymz Tugeneral Tahsin Yazc komutasnda Kore'ye gnderdi. Birden bire 200.000 kiilik in Komnist kuvvetleri souk ve sisli bir havadan istifade ederek, Birlemi Milletler kuvvetlerini sarverdiler. Artlk devini zerine alm olan Trk kuvvetleri sratle ileri atldlar. Tk askerleri, cephaneleri ve
257

256

89

askerinin kahramanln zaten dnya en iyi ekilde Kurtulu Savanda grmt. Kore Sava'nda da Trk askerinin cesareti ve fedakrl herkes tarafndan grld. Fakat bu savata Trk askerinin gstermi olduu basanlarn szcln Amerikal bir komutana yaptrmak geleneksel bir propaganda trdr. 262 Enver Ziya Karal da dnemin dnce atmosferi paralelinde bir tarih ders kitab yazmt. Yazar, 1958 ylnda yaymlad Trkiye Cumhuriyeti Tarihi (19181953) adl kitapta, Demokrat Parti'nin iktidara geliini kansz inklp olarak deerlendiritir.263 Enver Ziya Karal erkez Ethem olayyla ilgili deerlendirmesinde, Ethem taraftarlarn Sovyetlerin destekledii kiiler olarak takdim etmektedir.264 Yazar, yakn tarih konular arasnda yer alan, Kars ve Ardahan zerindeki Rus isteklerini yaklak bir sayfalk ksmda irdelemitir. Bu ekilde bir yakn tarih konusunun bir ders kitabnda yer almas, tarihilik asndan elbette olumlu bir yaklamdr. Zira daha sonraki tarihlerde yazlacak ders kitaplarnda bu tr yaklamlara rastlanamyor. Karal, Cumhuriyetin ilk yllarnda gelimi olan Trk-Rus dostluunun 1945 ylnda Ruslar tarafndan bozulduunu dile getirmitir. Ruslarn bu dnemde Boazlarn yan sra, Kars, Ardahan ve Artvin zerinde besledii emellerini Grcleri kullanarak gerekletirmeye altklann dile getirmitir. Yazar, bu emeller nedeniyle Rusya'y bu dnemde Trkiye iin en tehlikeli devlet statsnde grmektedir. Trkiye'nin bu dnemde Boazlar konusunu sadece Rusya ile grmek yerine, kendisine yakn bulduu devletlerin de yer ald artlarda grmesinin hakllk ve isabetine dikkat ekmitir.265

yiyecekleri tkenmesine ramen Karini Geidi mdafaasnda savan her eidini tatbik ettiler. Bu mdafaa devam ederken 8 inci Amerikan ordusu geriye ekilerek kendilerini kurtarmak imkn buldu. Trk askerlerinin kahramanca arptklarn gren bir Amerikal komutan "Dnyada byle asker grmedim" demekten kendini alamad. Kore Savanda Trk askerlerinin gstermi olduu kahramanlk dnyay hayrette brakt. Yeryz basn gnlerce Trk askerlerinin cesaret ve Kahramanlklarn vd. Bu savata Trk Milleti gcn bir kere daha cihana tantt (apolyo, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, s. 184). 2 2 Kore Savandan sonra geleneksel mttefiklerin Trkiye'yi yanlarnda grmek istedikleri dier bir sava ise Irak Sava'yd. Krfez Savanda Trkleri Amerikallarn yannda savaa sokmak isteyen dnemin Cumhurbakannn Trk askerinin cesaretine ve kahramanlna gnderme yapmas, yine siyasetin tarihten bir dost ya da dman yaratmasn beklemekten baka bir ey deildir (Salih zbaran, Gdml Tarih, Cem Yaynevi, stanbul, 2003, s. 225). 263 apolyo, T r k i y e C u m h u r i y e t i Tarihi, s. 2 1 9 . 264 Enver Ziya Karal, T r k i y e Cumhuriyeti Tarihi, M a a r i f Basmevi, stanbul, 1958, s. 90. 2 6 Karal, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, s. 223. 5

90

Bu dnemdeki ders kitaplarnda Sovyetler Birlii ile Rusya terimleri zdeletirilmitir. Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti'nin yazd Rus ynetimi yeni ad olan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii olarak ifade edilirken, souk sava dnemindeki ders kitaplarnda yeni kurulan ynetimim adna riayet edilmeyerek genellikle Rusya denilmektedir. Demokrat Parti dneminde -inceleme imknn bulduumuz- lk a tarihi kitabnda Rusya ve Slavlarla ilgili bilgiler olduka ksadr. Rusann Hind-Avrupa ailesinden Slav koluna ait bir dil olduu bilgisi vardr. Bunun dnda Rusya veya Slavlarla ilgili baka bilgi verilmemitir.266

266

Bedriye Atsz-Hilmi Oran, Tarih I lk a, nklp Kitabevi, stanbul,1953, s. 11.

91

BENC BLM 1960-1980 DNEM TARH DERS KTAPLARI 1.1960-1980 Dnemi Dnce ve Siyaset Ortam Bu dnem Trkiye iin birok adan olduka skntl bir devredir. Askeri darbe ile balayan bu sre sadece yirmi yl sonra yine bir askeri darbe ile sona ermitir. 1960 ile 1980 yllar arasnda Trk d politikasnn Rusya'ya bak asn deerlendirmek olduka gtr. Bu dnem genel olarak Sovyetler Birlii'nin Trkiye'ye kar ittifak araynda olduu yllardr. Sovyetlerin aray karlnda Trkiye bu lkeyle birok alanda anlamalar imzalam, karlkl ziyaretler yaplmtr. Bu dnemin btn sa partilerinin programlarnda Komnizmle mcadele ilk sralarda yer almaktayd. zellikle Milliyeti Cephe hkmetleri, Trk solunun Moskova gdmnde siyaset yaptn ileri srmekte, dolaysyla

komnizmi byk bir tehlike hatta dman olarak grmekte idiler. Sol cephe ise Sovyet politikas konusunda daha farkl yaklama sahipti. smet nn 1965 seimlerinde Cumhuriyet Halk Partisi'nin ortann solu eklindeki yeni

yaplanmasnn sosyalizmle bir ilgisinin olmadn dile getirmekteydi. Buna kar sa partiler bu politikann Sovyet sisteminin bir yan rn olduu yaktrmasn yapyorlard. "Ortann solu Moskova yolu" slogan CHP'ye kar kullanlan bir sembol haline gelmiti."267 Bu dnemin ilk yllarnda yaymlanan ders kitaplarnda Sovyet Rusya yine "teki" konumunda grlmektedir. rnein askeri idarenin icraatlarn hakl karma amac tad aka belli olan bir ders kitabnda yer alan u satrlar, bunun apak gstergesidir: kinci dnya harbinden sonra Sovyet Rusya harp esnasnda hkimiyeti altna alm olduu devletlerden peykler meydana getirerek hr leme kar, almas g bir "demir perde" yaratt. Bir yanda demir perde arkasndaki memleketlerde Bolevik rejimini zorla ettirip bask siyasetine devam ederken, bir yandan da hr dnyada huzursuzluk yaratacak meseleleri tahrik etmekten geri durmad.268 1960'l yllarn sonu Sovyet ideolojisinin Trkiye'de baz sol kesimler arasnda gzden dt yllard. zellikle Bulgaristan'da Trk kkenli vatandalara yaplan bask ve zulmler, dnemin solcu yazarlarnn ar eletirilerine hedef

267 268

avdar, Trk Demokrasi Tarihi, 1950-1995, s. 165. Mkerrem Kamil Su, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Kanaat Yaynlar, stanbul, 1963, s 165.

92

olmaktayd. Sovyet ordusunun 1968'de ekoslovakya'ya mdahalesi Trkiye i Partisini ikiye blmt. Bu dnemde in'in Sovyetlerle mcadelesinde Dou Trkistan Trklerine yaknlamas sol gruplar arasnda ilginin Sovyetlerden in'e kaymasna neden olmutu. 269 1961'den sonra, Trk kltrn Aratrma Enstits (TKAE)'nn

kurulmasyla birlikte, Trk- slam tezinin geni kitlelere ulatrlmas olduka yaygnlar. TKAE, aylk yayn organ Trk Kltr ile 1970'den sonra Trk-slam sentezi ideolojisinin yaylmasnda nemli bir ara olmutur. 1970 ylnda, milliyeti kesimin nde gelen dnrlerinden brahim Kafesolu, zellikle 1970 ve 1980'li yllarda Trkiye'de kltr, sanat ve bilim konularnda nemli etkisi olacak Aydnlar
970

ocan kurmutur. 1970'li yllar Trk-slam sentezinin taraftarlar olan Milliyeti Cephe hkmetlerinin koalisyona gittii yllardr. Bunlarn ideolojileri tarih ders kitaplarna yansm ve Trklk ile slamiyet arasndaki kurulmaya allan ba, etkisini eskisinden daha fazla arttrmaya balamtr.271 Milliyeti Cephe iktidar dneminde d Trklere ynelik ilginin de artt muhakkaktr. Gemiteki hayal krklklarna ramen Turanc hareketin baarya ulaabileceine dair fikirler neminden bir ey kaybetmemiti. rnein Hseyin Nihal Atsz, Turanclk grnn Enver Paa ile birlikte geerliliini yitirdii yolundaki grleri iddetle reddediyordu. Ona gre Enver Paa'nn hareketi tam anlamyla Turanc bir gr temsil etmiyordu, Sarkam harekatnn, kendi yklerini hafifletmek amacndaki Almanlar tarafndan aldn ileri sryordu. Atsz Sovyetlerin hkimiyeti altnda yaayan Trklerin bir gn bamszlklarn kazanacaklar konusunda mitliydi. Bu yzden tarih eitiminin Trk topluluklarnn tarihine ve kltrne nemli lde yer vererek birletirici rol oynamas gerektii grndeydi.272 O, okullardaki tarih eitiminin mill olmas gerektiini

269 avdar, Trkiye'nin Demokrasi Tarihi, 1950-1995, s. 190; Kemal Karpat, Trkiye ve Orta Asya, s. 221. 270 Copeaux, Trk Tarih Tezinden Trk slam Sentezine, s. 55. 271 Etienne Copeaux, "Trkiye'de 1931- 1993 Arasnda Tarih Ders Kitaplar", Tarih Eitimine Eletirel Yaklamlar, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 2003, s. 109. 272 Hseyin N i h a l Atsz, Trk Tarihinde Meseleler, 2.bask, tken Yaynevi, stanbul, 1977, s. 4 9 .

93

savunuyordu. Bu husustaki grn dnemin Milli Eitim Bakanlna sert bir dille ifade etmiti. 273 Bu arada, Bat dnyasnn Trklerle ve Trk tarihi ile ilgili olarak 19. yzyln sonlaryla 20. yzyln balarnda sahip olduklar grleri, 20. yzyln nc eyreinde nemli lde deiime uram; Asyal bir kavim olan Trklerin sar rktan olduklar ynndeki grlerinden syrlmaya balamlard. 1960'l yllara gelindiinde Avrupa'nn Trk tarihine ilgisinin olaanst biimde artt ve bu alanda yaplan almalarn hayli oald grlmektedir. Bu nemli gelimede kukusuz Atatrk'n 1930'lu yllarda balatt Trk tarihini incelemeye ynelik almalarn byk rol vardr. 274 2. Ders Kitaplarnda Rusya mgesi 1960-1980 dneminde Osmanl-Rus ilikilerinin anlatld tarih ders kitaplar daha nceki tarihte yazlan ders kitaplar ile benzerlik gstermektedir. Bu blmde deerlendireceimiz ilk kitap Emin Oktay tarafndan kaleme alnan ve 1966 ylnda yaymlanan Tarih IIIkitabdr. Kitapta Petro'nun Rusya'y Avrupallatrmak ynndeki abalarna geni yer ayrlmtr. Rusya'nn Dou devleti olmaktan kp bat devleti olduu Petro'nun sayesinde gerekletii vurgulanmtr: Rusya'y Avrupal bir devlet dzeyine getiren Romanov soyu arlar olduu dier ders kitaplarnda olduu gibi vurgulanmtr. Soyun ilk temsilsi kabul edilen Mihael

Romanov'un, Rusya'nn dmanlar olan sve ve Lehistan'la anlat dile getirilmitir. Fakat bu bilgiler verilirken Romanov soyundan olan Petro'nun en fazla sve ile mcadele ettii gerei gzden karlmtr. Kitabn ilerleyen blmlerinde ise Petro ile sve kralnn mcadelesine geni yer ayrlmtr. Petro'nun hkmeti dinlemeyen derebeylerle uraarak merkezi bir krallk kurduu dile getirilmitir.
275

Fakat kitapta bahsedilen Rusya'nn bu merkezileme abalar tarihsel olarak Petro dneminden ziyade IV. van dnemindeki abalara daha uygundur. Ruslarn Petro sayesinde Fransa ve ngiltere'ye birok heyetler gndererek bu devletlerle ekonomik ve kltrel iliki kurmasnn Rusya'nn batllamasnda nemli

273

"Ey Milli Eitim Bakanl! Adnn bandaki "milli" kelimesi doru ise, bunun bizim anlamadmz baka bir manas yoksa, nce sen "titre ve kendine dn" de okullarda bir milli tarih kitab hazrlat ve Talim-Terbiye dairesine Trk tarihinden anlayan bir iki sekin ye bulup oturt" (Hseyin N i h a l Atsz, Trk Tarihinde Meseleler, 2. bask, tken Yaynevi, stanbul, 1977, s. 49). 274 Kafesolu, " T a r i h lmi ve B i z d e Tarihilik", s. 5. 275 Oktay, Tarih Lise III, s. 150.

94

bir dnm noktas olduu belirtilmitir. Deli Petro'nun Almanya, Hollanda, ngiltere, Venedik, Roma ve Avusturya'y ziyaret ettiine dikkat ekilmi, Petro'nun ahsiyeti hakknda ayrntl bilgi verilmitir. Petro'nun Hollanda ve ngiltere'de bulunduu srada Avrupa'nn gemicilik tekniine hayran kald ve Rusya'y bir deniz devleti haline getirme abalarnda, Petro'nun bu gezisinin byk nem tadna vurgu yaplmtr. Kitap incelendiinde, Petro'nun "Hep grmeliyim" sznn devlet politikas asndan Baty tanmada nemli rol olduu hissedilir. Petro'nun Rusya'ya dnd zaman, Avrupa'dan birok subay, mhendis, doktor, retmen ve teknisyen getirttii ve Rusya'da bu suretle byk bir slahat yapt vurgusu yaplmtr. Petro'nun sve karsnda ilk zamanlarda baarsz olduu fakat "yenile yenile yenmesini reneceim" sznden hareketle, kararllkla sve zerine gittii ve sonunda kral Demirba arl' Poltova'da yendii belirtilmitir.276 Deli Petro'nun, Poltova zaferinden sonra durumu uygun grdnden Osmanl Devleti zerindeki emellerini de yerine getirmee kalkt ifade edilmitir. Eflak ve Bodan beylerini isyana kkrtt, Balkanlarda da gizli propagandalara balad bilgisi verilmitir. Osmanl Devleti'nin esasen Rusya ile sava iin bahane arad, Demirba arl'n devleti savaa kkrtmas ve o srada Krm Han'nn, Petro'nun emellerine giritii hareketi bildirir rapor gndermesi zerine Rusya'ya sava ilan olunduu belirtilmitir. Yazar Emin Oktay'a gre, Osmanl ordusunun Prut Irma kysnda sktrmas zerine Petro asabi buhranlar geirmi ve ordusuna yle haykrmt: "Ordumuz! misli bir dman kuvvetiyle sarlm bulunuyoruz. Bizi bu tehlikeli durumdan ancak bir mucize kurtarabilir." Bu savatan sonra imzalanan Prut Anlamas ise u ekilde anlatlmtr: te Rus ordusu bu halde iken Petro'yu bu tehlikeden sonralar kars olan Katerina adl gzel bir kadn kurtard. Katerina, Baltac Mehmet Paa'ya eliler gndererek bar istedi. O'na kymetli

hediyeler sundu. Paann mahiyetindeki adamlar parayla elde ederek Baltac'y bara raz etti. Demirba arl ile Krm Han bara taraftar deildiler. Onlar er ge Rus ordusunun teslim olacan ileri srerek bu bara engel olmak istedilerse de, Baltac'ya sz dinletemediler. Bunun zerine Rus babakan ile Baltac arasnda Prut Antlamas imzaland.277 Emin Oktay Prut Sava'nda Rus babakan ile Baltac arasnda anlama imzalandn belirtmitir. Fakat Rus tarafndan anlamay kimin

' Emin Oktay, Tarih Lise III, Atlas Yaynevi, stanbul, 1966, s. 151. Oktay, Tarih Lise III, s. 156.

95

imzaladna dair bir bilgi vermemitir. ada anlamda babakanlk kurumunun Rusya'da o dnemde hangi kuruma karlk geldii belirtilmemitir. Genel anlamda tarih ders kitaplarmzda Prut Sava'nn kaybedilmesinde Baltac Mehmed Paa'nn, kiisel sorumluluuna dayandrlmaktadr. Fakat

Rusya'nn ordusundaki ateli silahlar ile sava gcn nemli lde arttrdndan ve Baltac Mehmed Paa'nn bu nedenle savan kaybedilmesi gibi endielerinden tarih ders kitaplarnda izah edilmemitir. Bununla beraber Osmanllarn daha 1699 ylnda imzaladklar Karlofa Antlamas'na giden sreteki savata ordunun nasl bozguna urad ve Osmanl ordusunun artk eskisi kadar gl olmad hi hesaba katlmamaktadr.278 Kk Kaynarca ve Ya anlamalar anlatlrken Ruslarn stn durumu sonucunda III. Mustafa'nn kederinden ld dile getirilmitir. Bundan sonra tahta geen I. Abdulhamid'in de Ruslarn zi kalesini almas nedeniyle kederinden ld yazldr. Bu satrlar ayrca Ruslarn, savalarda Trklere ne kadar zarar verdiklerini rencilere anlatmak bakmndan nemlidir. Katerina, ise Avusturya imparatoru ile anlama yapmak suretiyle tm amac Bizans' ihya etmek olan bir ahsiyet olarak imgelenmitir. Katerina'nn kiisel abalaryla, Rusya'da yaayan halk arasnda, Osmanllara kar byk bir dmanlk uyandrmaya alt dile getirilmitir. 279 Bu kitap Bolevizm hakknda ksa bilgi de iermektedir. Buna gre Bolevik htilali 1917 ylnda patlak vermi ve bu darbe, bir Bolevik olan Lenin tarafndan gerekletirilmitir.280 Emin Oktay'n Lenin'i Bolevik olarak tantmken, Trk Tarihi ve Tetkik Cemiyeti'nin hazrlad Tarih IV kitab ise onun Ruslam bir Trk kkenli aileden geldiini savunmaktadr.281 Ancak dier ders kitaplarnda Lenin'in Trk meneli olduuna dair bilgiye rastlanmamaktadr. Emin Oktay Rusya'daki i karklklara da ksaca deinmitir. Buna gre, devlet idaresi, iilerle askeri eflerin kontrolndeki Komnist partisinin eline gemi, bu devletin ilk bakan Lenin 1924 ylnda lmtr. Lenin'den sonra Komnist eflerden Troki ile Stalin birbirleriyle mcadeleye tutumular, sonunda Stalin, Rus idaresini ele almtr. Troki ise Rusya'dan Rusya'dan katktan sonra

278 279 280 281

nal, Trk Siyasi Tarihi, s. 4041. Oktay, Tarih Lise III, s. 167. Oktay, Tarih Lise III, s. 290. Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti, Tarih IV, s. 6.

96

ldrlmtr.282 Emin Oktay'n bahsettii bu ekimelerin dier tarih ders kitaplarnda yer almam olmas, bu kitab dierlerinden farkl klan bir zellik olarak karmza kmaktadr. Kitapta Stalin'in iktidara gemesi ve Komnist rejimin yaps hakknda bilgi verilmitir: Stalin Rusya'nn bana gemesinden sonra Rusya'da komnizm rejimi tam anlamyla yerlemi, ihtilalden sonra Kafkasya, Ural ve Trkistan'da kurulan kk cumhuriyetler "Kzl Ordu" tarafndan birer birer ortadan kaldrlmtr. Bugn ise (Kitabn yazld tarih) Rusya szde 283 halk cumhuriyeti haline gelmitir. Emin Oktay, Rusya'da Kzl bir diktatrlk olduunu belirterek, Rusya hakknda tarihsel bir imgelem yapmtr. Rus ynetiminin kiisel haklara, mlkiyete ve kii haklarna hibir deer vermediini belirtmi ve her eyin Komnist eflerinin elinde olduunu ifade etmitir. 284 Kitapta Ruslarn smrgecilik hareketlerinin tarihi ve mahiyeti hakknda da bilgi verilmitir. Ruslarn zellikle Sibirya blgesinde smrgecilik faaliyetlerinde bulunduuna deinilmitir. Ruslarn smrgeci hareketinin dier milletlere gre daha acmasz olduunu belirten Emin Oktay, hkmetin smrge blgelerini merkeze baladn dile getirmektedir.285 Kitapta Ruslarn smrgeci hareketleri hakkndaki tespitler ok nemlidir. nk Ruslarn smrgeci hareketleri ve Ruslatrma siyaseti birbiriyle rtmektedir. 1960- 1980 aras dnemdeki tarih ders kitaplarnda, kinci Dnya Sava'nda Trkiye'nin genel tavr anlatlrken genel bir bilgi verilmi; Trkiye'nin politikasnda genel olarak Sovyetlerin yaylmac isteklerine kar koyma amac bulunduu fikri verilmeye allmtr. Bu blmde incelenecek ikinci kitap, Mkerrem Kamil Su tarafndan yazlmtr. Kitabn zellii, kinci Dnya Sava srasnda Trkiye'nin izledii d politikay aynen yanstm olmasdr. Askeri darbenin ksa sre ardndan, Mkerrem Kamil Su tarafndan yazlan tarih ders kitabnda da Rus yaylmaclna ve Komnist

Trk Tarihi ve Tetkik Cemiyeti, Tarih IV, s. 290. Ruslar Bolevik devrimini o k zor artlar altnda gerekletirdikleri ve bu devrimi gerekletirmek iin ok kan akttklarn simgelemek iin eitli alanlarda kan imgesini veren " K z l " kelimesini kullandlar. Kitabn yazar ise devrimi zor artlar altnda gerekletiren bu ynetimin baa getikten sonra gerekletirdikleri devrimlerin temel ilkelerinde hi birine uymadn belirterek "kzl diktatrlk" kelimesini kullanmtr. 284 Oktay, Tarih III s. 290. 285 Oktay, Tarih III, s. 295.
283

282

97

ideolojiye cevap verilmitir Buna gre, kinci Dnya Sava balarken Trkiye ile Rusya dost idiler. Bunun yannda kitapta, Trkiye'nin ngiltere ve Fransa ile saldrmazlk anlamas yapt belirtilmitir. Rusya'nn ise savan ilk yllarnda, Almanya ile anlama yaparak hataya dt dile getirilmitir. Trkiye Rusya'y bu hatadan evirmek istemise de, Rusya bu iten vazgememi; Moskova'ya giden Trk elileri bile Sovyetleri bu hatadan dndrememitir. Mkerrem Kamil Su'ya gre Rusya bu hareketiyle emperyalist emellere hizmet ettiini belirtmekte, Trkiye'nin de her zaman emperyalist emellerin karsnda olduu iin Rusya ile ilikisini bozduunu ileri srmektedir.286 Birinci Dnya Sava'ndan itilaf devletleri galip kmlar ise de, bu savatan sonra Avrupa'da ekonomik skntnn artmt. Kamil Su'ya gre, ekonomik buhran nedeniyle Komnizm Avrupa'y tehdit etmekteydi. talya, Almanya ve Avusturya gibi devletler komnizmden hayli tedirginlerdi. Yazar talya'da

Mussolini'nin elde ettii zaferi, komnizm tehdidine balamtr. Komnizmin Avrupa'ya bulaabileceine dair endielerin bulunduunu dile getirmitir.287 Bu kitapta Rusya'daki ideolojinin dier lkelere bulaabilecei eklinde bir

deerlendirme yaplmas hatal bir yaklamdr. Zira bu tarihte Sovyetler Birlii, ideolojisini baz lkelere igal yolu ile yayarken; baz lkelerde ise eitli nedenlerle bu sisteme geme ynnde hareketler grlmtr. Yoksa bu sistemin bulac bir hastalk gibi lkelere yaylabilecei eklindeki deerlendirmeler tarihsel anlatmla badamamaktadr. Mkerrem Kamil Su'nun kitabnda en fazla zerinde durduu ikinci husus Demokrat Parti iktidardr. Bunun nedeni, kitabn 1960 darbesinin hemen akabinde, daha dorusu askeri rejim ortamnda yazlm olmasdr. Demokrat Parti zamannda, tarih ders kitaplarnda siyasal iktidar meru gsterilmek istenirken, imdiki kitaplar Demokrat Parti'nin karsnda bulunuyorlard. Kamil Su, Sovyet rejimi iin kulland eletirel slubu Demokrat Parti idaresi iin de kullanmaktan

ekinmemitir. Ona gre, Trk milletinin kendisinden ok ey bekledii siyasal idare, i bana geldii tarihten itibaren kalknma plan ad altnda plansz ve programsz birok yatrm yapm, bunlar baarya ulaamam, ierde ve darda devletin itibarnn sarslmtr. Dardan gelen byk mali yardmlar keyfi bir

' Mkerrem Kamil Su, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Kanaat Yaynlar, stanbul, 1963, s. 128. ' Su, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, s. 151.

98

surette harcanm, ksacas hkmet Trk ekonomisine byk zarar vermi ve d borlanma nedeni ile lkenin kalknmasna ar bir darbe vurulmutur. Yazar, Demokrat Parti'nin kendisine kar yneltilen eletirileri susturmak amacyla her yola bavurduunu da dile getirmitir. Kitapta Demokrat Parti iktidarna son veren yeni ynetimden bahsedili ekli, tpk aratrma konusu olan Trk- Rus ilikilerindeki gibi tarih ve iktidar ban gstermektedir: nklpla beraber Silahl Kuvvetler mensuplarndan harekt idare edenler milli bir komite kurdular. Buna Milli Birlik Komitesi ad verildi. Komitenin bakan Trk silahl Kuvvetler Bakumandan Orgeneral Cemal Grseldi. Cemal Grsel ayn zamanda Devlet ve Hkmet Bakanlklarn da zerine ald.

Drstlkleri ile tannm ve hibir partiye mensup olmayan sivillerle milli inklp hareketini idare etmi olan subaylardan vekiller seildi.288

Su, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, s. 160.

99

ALTINCI BLM 1980 SONRASI DNEM TARH DERS KTAPLARI Trkiye'de yeni bir askeri idarenin ibana geldii bu dnem, Sovyet Rusya'nn uluslar aras politikada eski gcn kaybetmeye balad yllard. lkede etkili olan i karklklar bir yandan ekonomiye zarar vermekte, dier yandan da diplomatik krizlere neden olmaktayd. Sovyetlerin bu durumu, Trkiye'den ziyade, Batl devletlerce yakndan takip edilmekteydi. Hatta Avrupa devletleri,

Sovyetlerdeki zlmeyi hzlandrmak yolunda birtakm giriimlere balamlard. Bilim evrelerinde, komnizmin k srecine girdiine kesin gzyle baklmakta, Rusya eski sistemi devam ettirirse bile Bat'nn liberal toplumlar gibi

geliemeyecei trnden deerlendirmeler yaplmaktayd. Sovyetlerin dalmas ile tarihin yeniden balayacana dair fikirler bat kamuoyunda kendisini iyiden iyiye gstermekteydi.289 Bununla birlikte Trk kamuoyunda komnizm hala tehlike olarak

grlmekteydi. Asker ynetim, "Ilml slam"n Komnizmle mcadele asndan faydal olaca grndeydi. Bu bakmdan Trk-slam tezi asndan tarihi olaylarn yorumlanmasna gidilmiti. Bu durum Kemalizm'in Trk-slam tezi potasnda eritilmesi ile gerekletirilmeye allacakt.290 Askeri ynetimin eitim politikas da yeniden belirlenmeye balamt. Eitim sistemi toplumun slami ve milli deerleri de hesaba katlarak Atatrk ilkeleri etrafnda oluturulmaya alld. 1983 ylnda Trk Tarih Kurumu, Trkiye

Cumhuriyeti Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu adyla oluturulan kurumumun bnyesine katld. Ortaretim kurumlarna zorunlu din eitimi

getirilirken, mam hatip okullar da sayca arttrld. Btn bu almalar aslnda komnizme kar bir nlemden baka bir ey deildi. 1991 ylndan sonra ise Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra, uzun yllardr uzak kalnan Trk dnyas ile yakn iliki kurulmaya allacaktr. 1994 ylnda karlan bir kanunla tarih ders kitaplarna Trk dnyas haritasnn

289

Francis F u k u y a m a , " T h e E n d Of History", T h e National Interest, No 16, Washington, 1989, s. Copeaux, "Trkiye'de 1931- 1993 Arasnda Tarih Ders Kitaplar", s. 109. Dilek, Tarih Derslerinde renme ve Dncenin Geliimi, s. 61.

18.
290 291

100

eklendiini grmekteyiz. Bu tarihten sonra tarih ders kitaplarnn Trk Dnyas arasnda etkileimin bir unsuru olarak kullanlmaya allmaktadr. Sovyetlerin g yitirmesi ve ardndan dalma srecine girmesiyle

Trkiye'nin i ve d siyasetinde nemli deiiklikler meydana geldi. Komnizm tehlike olmaktan km, bunun yannda dini sylemleri n plana karan parti ve guruplar glenmeye balamtr. 1980 ylndan sonraki kitaplar da genel olarak gemi yllardaki kitaplarla konular ve anlatm teknii bakmndan benzemektedir. Fakat inceleme konusu olan Rusya ile ilgili baz yorumlarda farkllklar gze arpmaktadr. rnein 1930'lu yllarda Mustafa Kemal Atatrk'n en byk rakibi olarak gsterilen Enver Paa'ya bu dnemin kitaplarnda daha az yer ayrld anlalmaktadr. Ayrca Enver Paa hakknda yaplan deerlendirmeler biraz daha yumuatlmtr. rnein Ahmet Mumcu ile Mkerrem Kamil Su'nun, birlikte yaymladklar Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi kitabnda, Enver Paa'nn Orta Asya'daki faaliyetlerine ksaca deinilmi ve Mustafa Kemal Paa'nn nderlik vasflarn glgeleyecek faaliyetlerde bulunduu trnden bir deerlendirmeyle konu bitirilmitir.292 Atatrk ilke ve inklplarnn anlatld ksmda halklk ilkesinden bahsedilirken, halkn gerek temsilcisinin Trkiye olduunun vurgulanmas nemlidir. Burada baz rejimlerin halkn temsilcisi olduunu iddia etmelerinin aldatmacadan baka bir ey olmad ifade edilmi ve bu tr rejimlerin sadece adnn nne halk kelimesi getirilmesiyle asla halk olamayaca ileri srlmtr. Bu ifadelerle in Halk Cumhuriyeti ve Sovyet Rusya'nn ynetim biimlerinin kastedildii anlalmaktadr. Ayn ksmda komnizm sistemine atfta bulunularak, bunun bir tehdit olarak gsterilmesi de gzden kamamaktadr. Devletilik ilkesinden bahsedilirken elli yl nce Trk

Tarihi Tetkik Cemiyeti'nin hazrlad kitaplarda olduu gibi devletilik anlaynn, sosyalizm sisteminden ayrld kiapta koyu harflerle zellikle belirtilmi; ayrca Trkiye'nin devletilik sistemi sayesinde Japonya ve Rusya ile birlikte gelien lkeden birisi olduu zellikle vurgulanmtr.
294

Kitapta Trk inklbnn nitelikleri hakknda bilgi verilirken, bu konunun byk bir blm Japonya'ya ayrlmtr. Emin Oktay'n yazd tarih ders kitabnda
A h m e t M u m c u - M k e r r e m Kamil Su, Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1981. 293 M u m c u , T r k i y e C u m h u r i y e t i nklp Tarihi, s. 2 6 2 . 294 Mumcu-Su, Trkiye Cumhuriyeti nklap Tarihi, s. 267.
292

101

souk sava dneminin nemli aktrlerinden Amerika Birleik Devletleri iin sarf edilen vg dolu kelimeler ifadeler, bu kitapta Japonya iin kullanlmtr. Yine ayn konuda Trk inklbn btn mazlum milletler iin rnek alnd sylenmi ve Endonezya ile Hindistan rnekleri verilmitir.295 Fakat ok yaknmzda olan Sovyet ve in basks altnda yaayan Trklere ynelik bir atfta bulunulmam olmas yine bu ders kitabnn eksikleri arasndadr. 1997 ylnda baslan Yahya Akyz'n de iinde bulunduu bir komisyon tarafndan yazlan kitapta, Rusya'nn Birinci Dnya Sava srasnda harpten ekilmesi olay, tarihsel gereklerle tam olarak badamamaktadr. Zira bu kitapta sosyalizmin uluslara zgrlk tayan bir grevi olduundan bahsedilmitir. 1917'de Rusya'da Sosyalist ihtilalle Rusya'nn savatan ekildii ve Dou Anadolu blgesindeki topraklar Trkiye'ye terk ettikleri dile getirilmitir.296 Bu iddialar Rusya'daki inklbn niteliklerini doru ekilde deerlendirmek iin yetersizdir. Zira sosyalizmin uluslara zgrlk tanyan bir misyonu olsa da, Ruslarn bu erevede hareket etmedikleri grlmtr. Ruslarn amac gney snrlarn gvenceye almak daha sonra yaylma politikas izlemektir. Ruslarn Kurtulu Sava srasndaki d politikas, kazanan tarafn yannda yer almak dncesine dayaldr. Bolevikler hem tilaf Devletleri ile hem de Trkiye Byk Millet Meclisi hkmeti ile ittifak artlarn grmektedirler. Kurtulu sava srasnda Trkiye ve Bolevik Rusya arasndaki ilikilerde Rusya'nn denge politikas izledii gerei inkr edilemez. ngiliz-Sovyet Ticaret Anlamas ve Trk Sovyet Dostluk Anlamas'nn her ikisi de ayn gn (16 Mart 1921) imzalanmtr.297 Bolevik Devrimi'nin iyice glenmeye balamasndan grmekteyiz. Cumhuriyet'in kuruluundan itibaren tarih ders kitaplarna yansmayan bir konu da Kurtulu Sava yllarnda Sovyetlerin yapt para ve cephane yardm meselesidir. Moskova'ya giden heyetin ald yardmlar henz ders kitaplarna girmemitir. Ali Fuat Cebesoy Sovyetlerden talep edilen maddi yardmlar aklarken, Rza Nur da Sovyetlerden altn, mermi ve silah aldklarn sonra Ruslarn yaylma politikas izlemeye baladklarn

aklamaktadr. Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti'nin hazrlad Tarih IV kitabnda ise

M u m c u - S u , Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi, s. 2 8 1 - 2 8 2 . Yahya Akyz ve dierleri, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi I/1, Yksek retim kurulu Yaynlar, Ankara, 1997, s1 18. 297 B l e n t G k a y , B o l e v i z m ile E m p e r y a l i z m A r a s n d a Trkiye, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1997, s. 116.
296 295

102

Rza Nur ve Ali Fuat Cebesoy'un Rusya'ya gittiinden sz edilmi; fakat yardm konusu zerinde durulmamtr.298 Yine okullarmzda okutulan tarih ders kitaplarnn Rusya ile yaplan savalar hakkndaki deerlendirmeler, salt zafer veya da yenilgi veyahut da anlama ile snrlandrlm birer haber mahiyetinde deerlendirilmitir. Savalarn yol at g, alk, hastalk, yangn gibi sosyolojik, psikolojik ve ekonomik sorunlar gz ard edilmektedir. Tarih ders kitaplar zerinde aratrmalar yapm olan Ycel

Kabapnar, Altan Deliorman'n tarih ders kitabnda Osmanl'nn yapt sava listesinde bunu en iyi ekilde dile getirmektedir.299 Kemal Kara tarafndan yazlan Liseler in Tarih II kitabnda kinci Mahmud'un Mehmed Ali Paa'dan yardm istemesini, siyasal tarih kitaplarnda da kullanlm olan "Denize den ylana sarlr" atasz ile gerekelendirmitir.300

Bylece hem bir edebi rn sosyal bilgiler ders kitabnda kullanm, hem de ylan motifinde Rus tehlikesini ima etmeye almtr. Fakat bu atasznn kullanld yerde tarih retmeninin zel aklama yapmas gerekebilir. Bu szn ders kitabnn yazar tarafndan benzetme amac ile kullanld anlatlmaldr. Bu atasznn bir dman yaratma imgesi iin kullanlmamasndan zenle kanlmaldr. 1980 ylndan sonraki ders kitaplarnda Rusya'nn Osmanl Devleti'ne kar politikas ele alnrken; Rusya'nn 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl mparatorluu'nu hasta adam olarak deerlendirdii belirtilmitir. Bunun yannda 1980 ylndan sonra yazlan ders kitaplarnda, Balkanlarda olan ayaklanmalarda Rusya'nn rolne dikkat ekilmekle beraber, bu topraklarn sava alan olmas nedeniyle bu blgelerde huzurun kat ve Osmanllarn Balkanlarda eskisi dzeni salayamamas nedeniyle ynetime kar isyan hareketlerinin gelitii bilgileri verilmitir.301 Bu bilgiler tarihsel olaylar deerlendirebilmek asndan olduka nemlidir. nk Balkan topraklarnn Osmanllarn elinden kmasnn nedeninin sadece Rusya'nn yaylmac politikasna balanarak anlatlmas, bu blgedeki olaylarn ana nedenine inmede olduka yetersiz kalmaktadr. Rusya ile ilgili ders

298

Dr Rza Nur'un Moskova- Sakarya Hatralar, 2. bask, Boazii Yaynlar, stanbul, 1993, s. 83, Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hatralar, Temel Yaynevi, stanbul, 2002, s. 77. 299 Ycel Kabapnar, "Kredili Sistem ve Lise Tarih Kitaplar", Tarih retimi ve Ders Kitaplar, Haz. Salih zbaran, B u c a S e m p o z y u m u 29 Eyll- 1 E k i m 1994, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1995, s. 224. 300 K e m a l Kara, Tarih II, n d e Yaynclk, stanbul, 1997, s. 79 301 Kara, Tarih II, s. 82.

103

kitaplarnda geen ifadelerin eksik olduuna dikkati eken Halil Berktay da, Rusya ile ilgili bilgilerin baz alanlarla snrl kaldn ifade etmektedir. zellikle Balkan uluslarnn ierisinde bulunduu durum iyice tanmlanamadan her eyin Panslavist politikann rn olduunu ifade etmek ders kitaplarnn yanllanndan birisidir. Yine tarih ders kitaplarnda herhangi bir 19. yzyl romancsnn ad gemezken Rus yazar Dostoyevski'nin adnn romanlarndan ok Panislavist bir ideolog olarak takdim edilmesi, uluslar tanmak amacyla daha geni alm yapamadmzn bir kant olarak nmze gelmektedir.302 Tablo III. Tarih Ders Kitaplarnda Savalar: Savalan lke Rusya Rusya(Avusturya ile birlikte) Rusya(Avusturya ile birlikte) Venedik(Avusturya ile birlikte) Avusturya( Rusya ile birlikte) Avusturya(Rusya Birlikte) ile Sava yllar 1711 1736-39 1768-74 1787-92 Sonu Kesin zafer Baaba Yenilgi Yenilgi Yaplan anlama Prut Andlamas(1711) Belgrad Adlamas Kk Kaynarca Ya Andlamas

1715-1718

Kesin zafer

Pasarofa Andlamas

1736-39

Baanl

Belgrad Andlamas

1788-91

Baaba

Zitovi Andlamas(1791)

1980 ylndan sonra tarih ders kitaplarnda vurgulanmaya balayan bir konu ise Ermeni meselesidir. zellikle Amerika Birleik Devletleri'nde ve Avrupa lkelerinde Trkiye'yi zor durumda brakmak iin szde Ermeni soykrmn dnya gndemine getirenlere kar tarih ders kitaplarnda Ermenilerin Osmanllar ile huzur ierisinde yaad ve Rusya'nn Ermenileri kkrtmaya balamasndan sonra Ermenilerin verilmitir. 303 Trklere kar saldrya ve katliama giritikleri bilgisine yer

302
303 303

Halil Berktay, "Tarih Eitimi ve Ders Kitaplar", Toplumsal Tarih, S. 100, Nisan 2000, s. 43. Kemal Kara, Tarih II, nde Yaynclk, stanbul, 1997, s. 88. 303 Ahmet Baaran, Ali Sert, Ltfi lgn, Osmanl Tarihi, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 2005, s. 116.

104

Liseler iin yazlan Milli Eitim Bakanl'nn hazrlad Osmanl Tarihi adl ders kitabnda, Prut Sava'nn istenilen ekilde sonulanamamas, yenierilerin yanl hareketlerine balanmtr. Baltac Mehmet Paa'nn ikinci kez Ruslara kar saldrya geememesinde yenierilere olan gvensizliin nemli rol bulunduu belirtilmitir.304 Lise tarih ders kitaplarnda zerinde en fazla durulan konulardan birisi olan Prut Sava'nda, genellikle Baltac Mehmed Paa sulanrken bu kitapta baarszln nedeni yenierilere yklenmitir. 1991 ylnda Sovyetler Birlii'nin dalmasnn ardndan Trk dnyas ile ilgili bilgiler tarih ders kitaplarna daha fazla yansmaya balamtr: lk Trk topluluklarndan bahsedilirken Avarlar, Bulgarlar, Hazarlar, Macarlar, Peenekler, Kpaklar hakknda Rusya ile ilintili bilgiler verilmitir. Bu bilgilerden

karlabilecek olan genel yarg, belirtilen Trk topluluklarnn topraklarnn Ruslar tarafndan ellerinden alnmas ve bu nedenle z benliklerini koruyamadklar ynndedir. Avar topluluunun, Slavlar zerinde etkili olmasndan dolay, Slavlarn birok uygulama ile birlikte devlet rgtn ve askerlik tekniini de Avarlardan aldklar bilgisine yer verilmitir. Bulgarlardan bahsedilirken bu Trk boyunun hkmdar olan Simeon'a, Papa tarafndan "ar" unvan verilmesiyle birlikte, Bulgarlarn artk "Han" unvann brakp ar unvann aldklar ve bu nedenle de Slavlamaya baladklar dile getirilmitir. til Bulgarlarnn ise Rus saldrs ile bir daha toparlanamadklar ifade edilmitir.305 Hazarlarn Slav topluluklar arasnda eridii, Macarlarn ise Slav topluluklarnn arasna girerek onlarn birlemesini engelledii bilgisi verilmitir.306 Altnorda Devleti'nin yklmasndan sonra kurulan Trk hanlklarnn Rusya tarafndan yutulduu bilgisi geni yer tutmaktadr: Krm Hanl 1792 tarihinde Ruslar tarafndan ilhak edilmitir. Astarhan Hanl 1557 ylnda, Kazan Hanl 1552 ylnda, Kasm Hanl 1681 ylnda, Sibir Hanl 1628 ylnda, Nogay Hanl da 1777 ylnda Ruslar tarafndan ele geirilmitir. Nogaylarn byk blm Osmanl mparatorluu'nun topraklarna snmlardr. Kemal Kara, Ruslarn Trk yaadklar topraklar ele geirmesinde Trk kavimlerinin sayca az, dank ve

304 305 306

Baaran, Sert, lgn, O s m a n l Tarihi, s. 80. K e m a l Kara, Lise Tarih I, n d e Yaynclk, stanbul, 2 0 0 5 . s. 90. Kara, Lise Tarih I, s. 9 1 .

105

birbirlerinden kopuk bulunmalarna ve silah donanm bakmdan eksiklikleri bulunduunun nemli rol olduuna dair tespitler yapmtr.307 Kitapta ad geen hanlklardan birisi de Hive ve Buhara hanlklardr. Hive Hanl 1783 ylnda Ruslarn eline gemi, 1920 ylnda Sovyetler tarafnda ortadan kaldrlmtr. Buhara Hanl ise 19. yzyln ikinci yarsnda Ruslarn egemenliine girmi ve 1920 ylnda tamamen ortadan kaldmlmtr. Bir dier hanlk olan Hokand Hanl ise 1868 ylnda Rusya'nn himayesine girmi, fakat dierlerinden daha nce (1876) tarihten silinmitir.308 Kazak Hanl 1848 ylnda Ruslar tarafndan ele geirilmitir. Kazaklar 1991 ylna kadar Ruslarn hkimiyetinde kalmlar; bu srete Rus hkmeti blgenin ekonomik zenginliklerini ele geirmek amacyla Kazak topraklarna Rus nfusu yerletirmitir.309 Kemal Kara bylelikle Ruslarn emperyalist siyasetine vuru yapmtr. Kara, Sayan-Altay Trklerinin meneini skitlere dayandrmaktadr. Altay Trklerinin 1632 ylnda Ruslar tarafndan hkimiyet altna alndn, Sayan-Altay Trklerinin Ruslar tarafndan "Yakut" ismiyle anldn belirtmitir. Yaka

Trkmenleri ( Trkmenistan) 1890 ylnda Ruslarn egemenliine girmitir. Bolevik Devriminde ba gsteren Trkmen ayaklanmalar Ruslar tarafndan kanl bir ekilde bastmlmtr. 1924 ylnda Trkmenistan Sovyetlere balanmtr.310 Kemal Kara'nn en son yer verdii Trk devletikleri ise Azerbaycan hanlklardr. Kara'ya gre, Ruslara kar en sert mcadeleleri Azerbaycan hanlklar vermitir. Bunlarn banda ise Gence Hanl gelmektedir. Bolevik devriminden sonra 1918 ylnda Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti kurulmu, ancak bu devlet 1920 ylnda Ruslar tarafndan ortadan kaldrlarak topraklar ilhak edilmitir.
311

307 308 309 310 311

Kara, Lise Tarih I , s. 91. Kara, Lise Tarih I , s. 210. Kara, Lise Tarih I , s. 211. Kara, Lise Tarih I , s. 212. Kara, Lise Tarih I , s. 213.

106

SONU Trkiye'nin konumland corafya srekli olarak ilgi oda olmas nedeniyle ve dnyann kaderinin bu corafyadaki gelimelere bal olmas bizim de bu corafyann sosyal ve kltrel yapsn iyi ekilde bilmemizi zorunlu klmtr. Bugn dnyann en nemli aktrlerinden birisi olan Rusya uluslar aras gelimelere yn verebilen komularmzdan birisidir. Ruslar uzun yllar boyunca Trklerle yakn bir corafyada yaamaktadrlar. Blgede siyasi lider olabilmek mcadelesi Trkler ve Ruslar arasnda devam etmektedir. Bu mcadeleler sonucunda Trklerle Ruslarn birbirlerine baknda baz n yarglar vardr. Bra Ersanl Behar, tarih ders kitaplarnda yer alan ve adeta geleneksellik kazanm dmanca ifadelerden kanlmas ve Ruslarn geleneksel Trk dman konumundan karlmas gerektiini savunur. nk souk sava dneminin bitmesiyle geleneksel kartlk bitmitir. te yandan, bugn dost saydmz Orta Asya Trk cumhuriyetlerinin Rusya ile yakn ilikiler ierisinde bulunduu herkesin malumudur. Yazar, slam Tarihi-I adl bir ders kitabnda yer alan, "Altnorda Devleti'nin yklmasndan sonra intikam hisleri ile hareket eden Ruslar MslmanTrk leminin en nde gelen dmanlarndan olmulardr", ifadesini ok ar bulduunu ifade ederek, tarihi olaylarn daha uygun bir slupla anlatlmas gerektiini savunmaktadr312 Ruslar 16. yzyldan itibaren Trkleri tanmak amacyla nemli almalarda bulunmulardr. Ruslarn bu almalar Orta Asya'da Ruslarn Trklere kar baarsnda nemli bir rol oynamtr. Fakat Osmanl Devleti'nin Rusya ile yakndan ilgilenmemesi bu lkede olan gelimeleri gz ard etmesi neticesinde, devlet ok byk zararlara uramtr. Aratrma konusu olarak seilen tarih ders kitaplarnda Rusya'nn rencilere tantlmas olduka nemlidir. Fakat Rusya ile ilgili bilgiler verilirken devletin o dnemki ideolojisinin ders kitaplarna yansd hemen gze arpmaktadr. Osmanl mparatorluunda tarih ders kitaplarnn yazm kinci Merutiyet dnemine denk gelmekteydi. Bu durum ders kitaplarnda Rusya'ya verilen satrlarn
312

Bra Ersanl Behar, "Tarih retimi ve Trk Dnyas", Tarih retimi ve Ders Kitaplar, Haz. Salih zbaran Buca Sempozyumu 29 Eyll -1 Ekim 1994, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul 1995, s. 204-205.

107

oalmasna neden olduu gibi, Rusya'dan bahsedilirken ttihat grlerin kendisini ifade etmesi sonucunu dourdu. Cumhuriyet ncesi ders kitaplarnda sk sk Petro'nun reformlarna atf yaplarak ttihatlarn yaptklar reformlara destek salanmaya allmtr. Cumhuriyet dneminde tek parti iktidarna denk gelen dnemlerdeki ders kitaplarnda Osmanl Rus ilikilerini anlatan blmlerde byk bir deiiklik yoktur. Cumhuriyet tarihi ders kitaplarnda ise Sovyetler Birlii hakknda deerlendirmeler genellikle olumludur. Bu kitaplarda Trkiye'nin ve Sovyetler Birlii'nin birbirlerinin rejimlerine sayg duyduu ve iki devletin dost olduu nemle vurgulanr. Bunun yannda i politikada Sovyetlerin zararl faaliyetleri olduu dile getirilir ve Trkiye'nin Devletilik ilkesinin Sovyet sistemi olan komnizmle hibir benzerliinin bulunmad zellikle ifade edilir. Demokrat Parti dnemi ise Ruslara kar en fazla eletirilerin yapld ders kitaplarnn olduu dnemdir. Sovyetlerin Trkiye'den baz tavizler istemesi ve Trkiye'nin batl devletlerin ye olduklar kurululara bavurmas, Sovyetlere kar eletiriyi iyiden iyiye arttrmtr. 1960 -1980 aras dnemde ise Demokrat Parti dnemindeki ifadeler biraz daha yumuamtr. Bu dnemde yine ders kitaplarnda Trkiye'nin Bat blounun bir paras olduu nemle vurgulanmaktadr. 1980-1990 yllar arasnda yazlan ders kitaplarnda ise yine komnizmle mcadele n plandadr. Devletilik ve Halklk ilkelerini en iyi uygulayan devletin Trkiye olduu belirtilmitir. Sovyetler Birlii ve in'deki sistemin halkn gerek iradesini yanstmad nklp Tarihi ders kitaplarnda vurgulanmaktadr. 1991 ylnda Sovyetler Birlii'nin dalmasndan sonra ise yllardr uzak kalnan Trk dnyas ile etkileim kurmak amacyla tarih ders kitaplarndan da yararlanlmaya allmtr. 1994 ylndaki bir kanun ile Tm tarih ders kitaplarnn arkasna bir Trk dnyas haritasnn eklenmesi karara balamtr. Bu tarihten sonra Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinin tarihlerine eski ders kitaplarna nazaran daha fazla yer verilmitir.

108

KAYNAKA Acar, Kezban, Resimlerle Rusya, Savalar ve Trkler, Nobel Yaynlar, 2004, Ankara. Aksoy, Mustafa, Sosyoloji ve Tarih likisi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Say: 134, ubat, 1998, s. 21-26. Aralov, S. , Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Anlar, 2.bask, ev. Hasan Ali Ediz, Birey ve Toplum Yaynlar, Ankara, 1985. Arkan Zeki, "Tanzimat'tan Cumhuriyete Tarihilik", Tanzimat'tan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, VI, s. 1584-1594. __________"Osmanl Tarih Anlaynn Evrimi", Edebiyat Fakltesi Basmevi, 1991, s. 77-91. Akura, Yusuf, Tarz- Siyaset, Ankara, 2005. Tarih ve Sosyoloji Semineri,

Yay. Haz: Enver Ziya Karal, Lotus Yaynlar,

Atay, Falif Rfk, ankaya, Bate Atatrk Dizisi, stanbul, 1998. Atsz, Hseyin Nihal, Trk Tarihinde Meseleler, 2. bask, tken Yaynevi, stanbul, 1977. Aydemir, evket Sreyya, Suyu Arayan Adam, Remzi Kitabevi, stanbul, 1999. __________, nklp ve Kadro, 5. basm, Remzi Kitabevi, 2003. __________, Tek Adam, C. II, 21. Bask, Remzi Kitabevi, stanbul, 2005. Aydn Ahmet, "Osmanllarda Tarih Yazcl", Trkler, Ankara, 2002, XIII, s. 417-425. Baar, Fahamettin, "lk Osmanl Tarihileri", Trkler, Ankara, 2002, XIII, 409-416. Behar, Bra Ersanl, "Tarih retimi ve Trk Dnyas", Tarih retimi ve Ders Kitaplar, Haz. Salih zbaran, Buca Sempozyumu 29 Eyll-1 Ekim 1994, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1995. __________, ktidar ve Tarih, letiim Yaynlar, stanbul, 2003. Belge, Murat, Osmanl'da ve Rusya'da Aydnlar, Dnden Bugne Trkiye ve Rusya, Der. G. Kazgan, N. Ulenko, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003, s. 109-124. Berktay, Halil, "Tarih Eitimi ve Ders Kitaplar", Toplumsal Tarih, Say: 100, Nisan, stanbul, 2000, s.40- 43 Carr, Edward Hallet, Tarih Nedir?, 5. bask, letiim Yaynlar, stanbul, __________, Bolevik Devrimi 3 (1917-1923), Yaynlar, stanbul, 2004. ev. Tuncay Birkan, Metis

Copeaux, Etienne, Tarih Ders Kitaplarnda (1931- 1993) Trk Tarih Tezinden Trk-slam Sentezine, 2. bask, ev. Ali Berktay, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2000. __________, Trkiye'de 1931-1993 Arasnda Tarih Ders Kitaplar, Eitimine Eletirel Yaklamlar, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 2003. Tarih

109

Cokun, smail, "Bat deolojilerinin Trk Tarih Anlayna Yansmalar zerine", Tarih ve Sosyoloji Semineri (28-29 Mays 1990), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1991, s. 42-55. avdar, Tevfik, Trkiye'nin Demokrasi Tarihi 1939-1950, 2. bask, mge Kitabevi, Ankara, 1999. __________, Trkiye'nin Demokrasi Tarihi 1950-1995, 2. bask, Ankara, 2000. Cebesoy, Ali Fuat, Moskova Hatralar, Temel Yaynlar, stanbul, 2002. izaka, Murat, "Ortaretim Tarih retiminde erik Yenilenmesi", Tarih retimi ve Ders Kitaplar, Buca Sempozyumu 29 Eyll-1 Ekim 1994, Haz. Salih zbaran, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1995. Demirkan, Macar Turanclar, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 2000. Deringil, Selim, Denge Oyunu, 3. bask, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2003. Dilek,Dursun, Tarih Derslerinde renme ve Dnce Geliimi, 2. bask, PegemA Yaynclk, 2002, Ankara. Erkal, E, Mustafa, "Tarihilerin ve Sosyologlarn Kanmalar Gereken Baz Metod Hatalar", Tarih Ve Sosyoloji Semineri Bildiriler (28-29 Mays 1990), Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1991,s. 17-26. Eyice, Semavi, "Atatrk'n Byk Bir Tarih Yazdrma Teebbs Olarak Trk Tarihinin Anahatlar, Belleten, XXXII/128, s. 509-526. Gkay, Blent, Bolevizm le Emperyalizm Arasnda Trkiye, eviren: Sermet Yaln, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1998. Gkdemir, "Oktay, Kreselleme Balamnda Trkiye'de Cumhuriyet Tarihi Yazclnn Sorunlar", Tarih Yazmnda Yeni Yaklamlar, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 2000, s. 2005, 213. Gkman, Muzaffer, Tarihi Sevdiren Adam Ahmed Refik Altnay, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 1978. Grkan, Nilgn, stanbul, 1998. Trkiye'de Demokrasiye Geite Basn, letiim Yaynlar,

Hobsbawn, Eric, Ksa 20. Yzyl, Sarmal Yaynevi, eviren: Yavuz Alogan, stanbul Fazl, Necip, Moskof, 9 bask, Byk Dou Yaynlar, stanbul,2003. Findley, Carter V, Dnya Tarihinde Trkler, ev. Ayen Anadol, Kitap Yaynevi, stanbul, 2006. Frey, Frederic W, The Turkish Political Elite, The M.I. T Pres, Cambridge, 1965. Fukuyama, Francis, "The End Of History", The National interest, Washington, 1989, s. 3-18. Mardin, erif, Trk Modernlemesi, 14. bask, letiim Yaynlar, 2004. Nur, Rza, Moskova-Sakarya Hatralar, Boazii Yaynlar, 1993 ggers, Georg, Yirminci Yzylda Tarihyazm, ev. Gl aal Gven, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 2000.

110

lhan, Atilla, Yldz, Hilal ve Kalpak, 2. Bask, Trkiye bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2004. nan, Afet, "Atatrk ve Tarih Tezi", Belleten, Say 10, Ankara, Tarihsiz, s. 243-246. __________, Mustafa Kemal Atatrk'ten Yazdklarm, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1971. Ortayl lber, "Tarih retimi in Yazlacak Kitaba likin Sorunlar", Tarih retimi ve Ders Kitaplar, Buca Sempozyumu 29 Eyll-1 Ekim 1994, Haz. Salih zbaran, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1995. zbaran, Salih, Tarih, Tarihi ve Toplum, 3. basm, Tarih vakf yurt Yaynlar, stanbul, 2005. __________, Gdml Tarih, Cem Yaynevi, stanbul, 2003. zdoan, Gnay stanbul, 2002 Gksu, Turan'dan Bozkurt'a, 2.bask, letiim Yaynlar,

Kabapnar, Ycel, "Kredili Sistem ve Lise Tarih Kitaplar", Tarih retimi ve Ders Kitaplar, Haz. Salih zbaran, Buca Sempozyumu 29 Eyll-1 Ekim 1994, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1995. Kafesolu, brahim, "Tarih lmi ve Bizde Tarihilik", Tarih Dergisi, Say: 17-18, 1962-1963, s. 1-16. Kaplan, smail, Trkiye'de Milli Eitim deolojisi, letiim Yaynlar, stanbul, 1999. Karay, Refik Halid, Gurbet Hikyeleri ve Yer Altnda Dnya Var, 11. bask, nklp Kitabevi, stanbul, Tarihsiz. Karaka; uayb, Sleyman Nafiz, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, 1988. Karpat, Kemal, Osmanl Modernlemesi, ev. Akile Zorlu Durukan, Kaan Durukan, mge Kitabevi, 2002. __________, Trkiye ve Orta Asya, eviren: Hakan Gr,1. bask, mge kitabevi, 2003. Kaymaz Nejat, Trk Tarih Gr, Felsefe Kurumu Seminerleri, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1977, s.433-443. Kazgan Haydar, Tarih Boyunca Osmanl- Rus Ticareti ve Sanayi Devrimi lkelerinin Ticaret Politikalar, Dnden Bugne Trkiye ve Rusya, Der. G. Kazgan, N. Ulenko, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003, s.33-45. Kennedy, Paul, Byk Glerin Ykselii ve k, ev: Birtane Karanak, Trkiye Bankas Yaynlar, 2001. Krzolu, M. Fahrettin, 1855 Kars Zaferi, Il Matbaas, stanbul, 1955. __________, M. Fahrettin, Edebiyatmzda Kars, Il Matbaas, stanbul, 1958. Kocaba, Sleyman, TarihteTrk- Rus Mcadelesi, Vatan Yaynlar, stanbul, 1989. Koak, Cemil, Trkiye'de Milli ef Dnemi, cilt II, 2. bask, 2003, stanbul.

111

Kstkl, Nuri, Sosyal Bilimler ve Tarih retimi, Gnay Matbaaclk, Konya, 2003. Kurat, Nimet Akdes, Rusya Tarihi, 3.bask, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1993. Kurat, Nimet Akdes, Trkiye ve Rusya, Trkiye Kltr Bakanl Yaynlar, 1970. __________, Ruslar, .A, , Milli Eitim Bakanl Yaynlar, Eskiehir, 1997, IX, s.787-790. Ktkolu, Bekir, Vakanvis, A, Eskiehir, 1997, XIII, 393-408. Lewis, Bernard, Modern Trkiye'nin Douu, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 2000. Metin, Celal, Trk Tarih Tezi ve Tarih Ders Kitaplarnda Trkiye Cumhuriyeti Tarihi 1923-1960, Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1998. Mumcu, Ahmet, "Trkiye'de Tarih retimi zerine Baz Dnceler", Ahmet kr Esmere Armaan, ASBF Yaynlar, Ankara, 1981, 177- 194. Orekova. S. F, "Rusya ve Osmanl mparatorluu Arasndaki Savalar: Sebepleri ve Kimi Tarihi Sonular", Dnden Bugne Trkiye Ve Rusya, Der. G. Kazgan, N. Ulenko, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003, s.17-32. Perinek, Dou, Lenin- Stalin Ve Mao'nun Trkiye Yazlar, 3. Bask, Kaynak Yaynlar, stanbul, 1992. Rosoyn, Laszlo, Tarihte Trklk, 3. bask, Trk Kltrn Aratrma Enstits, Ankara, 1993. Saffet, Mehmet, "Anadolu'da En Eski Trk Medeniyeti ve Cihan Medeniyetlerine Hkimiyeti, "lk", Haziran, 1934, s. 262-268. Sander Oral, Anka'nn Ykselii ve D, 2. bask, mge Yaynevi, 2000. Saray, Mehmet, Trk-Rus Mnasebetlerinin Bir Analizi, Bakanl Yaynlar, stanbul, 2004. Bask, Milli Eitim

Sertel, Zekeriya, Hatrladklarm, 4. bask, Remzi kitabevi, stanbul, 2000. Stradlng, Robert, 20. Yzyl Avrupa Tarihi Nasl retilmeli, ev. Ayfer nal, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 2003. irin, brahim, Osmanl mgeleminde Avrupa, Lotus Yaynevi, Ankara, 2006. Tahir, Kemal, Notlar/ Osmanllk ve Bizans, Yay. Haz. Cengiz Yazolu, Balam Yaynlar, 1992. Tekeli, lhan, Tarih Yazm zerine Dnmek, Dost Kitabevi, Ankara, 1998. Temel Nurettin, Kazmanl Halk airleri ve Aklar, 2. bask, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 2005. Tezel, Yahya Sezai, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi (1923-1950), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, Ankara, 1982. Tezkan, Ylmaz(yayna hazrlayan), "Deien ve Kreselleen Dnyada Trkiye ve Kadim Komusu Rusya", Kadim Komumuz Yeni Rusya, lke Kitaplar, yer yok, 2001, s. 9-21. Timur, Taner, Trk Devrimi ve Sonras, 5. bask, mge Kitabevi, Ankara, 2001. 112

Tonybee, Arnold, Trkiye, ev. Kasm Yargc, Milliyet Yaynlar, 1971, s. 55. __________, Medeniyetler Yarglanyor, ev. Ufuk Uyan, Aa Yaynclk, stanbul, 1991. Trkiye Toplumsal ve Ekonomik Tarih Vakf, Tarih retiminin Yeniden Yaplandrlmas, Ankara, 2000. Tunay, Mete, "lk ve Orta retimde Tarih, Felsefe Kurumu Seminerleri", Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1977. __________, Trkiye'de Sol Akmlar 1925-1936, BDS Yaynlar, stanbul, 1992. __________, Trkiye Cumhuriyeti'nde Tek Parti Ynetimi'nin Kurulmas 1923-1931, 4. bask, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 2005. Tfekiolu, Hayati, "Liselerde Tarih ve Sosyoloji Eitimi, Tarih ve Sosyoloji Semineri (28-29 Mays), stanbul, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Basmevi, 1991. Trkdoan, Orhan, Malakanlarn Toplumsal Yaps, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul, 2005. Trkiye Toplumsal ve ekonomik Tarih Vakf, Yaklamlar, yay haz. Oya Kymen, stanbul, 2003. Tarih Eitimine Eletirel

Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi, Cilt IV, 2. ksm, 3. bask, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1988. __________, "Trk Tarihi Yazlrken Atatrk'n Alaka ve Hatralar", Belleten, III/9 -12. Ankara 1939, s. 349-353. Grlerine Dair

lken, Hilmi Ziya, Millet ve Tarih uuru, Pulhan Matbaas, stanbul, 1948. nal, Tahsin, Trk Siyasi Tarihi 1700- 1958,5. Bask, Emel Yaynlar, Ankara, 1978. stel, Fsun, Trk Ocaklar, 2. bask, letiim Yaynlar, stanbul, 2004 Zeyrek Yunus, Posoflu Ak Zlali, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1990. Zrcher, Erik Jan, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, letiim Yaynlar, stanbul, 2003. __________, Modernleen Trkiye'nin Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul, 2000. __________, Sava, Devrim ve Uluslama, ev. Ergun Aydnolu, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2005.

113

DERS KTAPLARI Ahmet Vefik, Fezleke-i Tarih-i Osman, Matbaay Amire, 5. bask, stanbul, 1288. Akyz, Yahya, Aybars-Ergn, Kocatrk, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi, Yksek retim Kurulu Yaynlar, Ankara, 1997 Atsz, Bedriye, Oran Hilmi, Tarih I lk a, nklp kitabevi, stanbul, 1953. Gnaltay, emsettin, Tarih I, Maarif Matbaas, stanbul, 1939 Kara, Kemal, Tarih II, nde Yaynclk, stanbul, 1997 __________, Tarih I, nde Yaynclk, stanbul, 2005 Karal, Enver Ziya, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi 1918-1953, Maarif Basmevi, stanbul, 1958 Komisyon, Tarih Lise II, Milli Eitim Bakanl, Milsan Basn San. A.., stanbul, 2003 Mumcu, Ahmet, Su, Mkerrem Kamil, Trkiye Cumhuriyeti nklap Tarihi, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1981 Mustafa Muhsin-Ahmet Hamid, Trkiye Tarihi, 2. Bask, Milli Matbaa, stanbul, 1926. Oktay, Emin, Tarih Lise III, Atlas Yaynevi, Tan Gazetesi ve Matbaas, stanbul, 1966. __________, Tarih III, Yeni ve Yakn alar, Remzi Kitabevi, stanbul, 1956 Ahmed Refik, Tarih- Umm, Ktbhane-i slam ve Askeri, stanbul, 1330. __________, Byk Tarihi Umumi, Ktbhane-i slam ve Askeri, 1327, stanbul Ali Read, Tarih- Umm, Yeni Matbaa, stanbul, 1341 apolyo, Enver Behnan, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi 1918-1950, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1953. Trk Tarihi ve Tetkik Cemiyeti, Tarih II, stanbul, 1931. __________, Tarih III Yeni ve Yakn Zamanlarda Osmanl- Trk tarihi, Devlet Matbaas, stanbul, 1931. __________, Tarih IV, Devlet Matbaas, 1931.

114

ZGEM zgr AKTA, 1981 ylnda Kars'ta dodu. lk ve Orta renimi Kars'ta tamamlad. 2004 ylnda Dokuz Eyll niversitesi Buca Eitim Fakltesi tarih retmenlii blmnden mezun oldu. Ayn yl Kafkas niversitesi Eitim Fakltesi Sosyal Bilimler retimi Tarih Anabilim Dalnda aratrma grevlisi olarak greve balad. Halen bu kadroda almaktadr.

115