GR

1980 sonrasnda Uluslararas Para Fonu, Dnya Bankas ve Dnya Ticaret rgt, uluslararas ekonomik ve siyasal yaplanmadaki nemli rollerinin yannda, giderek gnlk hayatlar da etkileyen bir yere sahip olmaya baladlar. Uluslararas sistemin geirdii dnmle birlikte, bu rgtlerin artan nemlerinin incelenmesi, uluslararas ilikiler ve uluslararas ekonomi politik disiplinleri iin ortak bir alan oluturmaktadr. Bu tezin konusu da, 19452000 yllar arasnda bu uluslararas ekonomik rgtlerin uluslararas ekonomik ve siyasal yaplanma iinde geirdikleri dnmdr. Uluslararas likiler disiplini ve disiplinin 1980lere kadar iine skp kald, yeni almlar getiremeyen tartmalar, 1980lerden itibaren Eletirel Teorinin katksyla sorgulanmaya balad. 1970lerden itibaren, Uluslararas Ekonomi Politik alanndaki almlar da Uluslararas likiler almalarnda etkili olmaya balad. Tezde de bu iki bakn kesiim noktalar, olgular anlamlandrmaya yardmc olacak aralar olarak kullanlmaktadr. Tezde iktisadi ve siyasi alanlar kavramsal olarak birbirinden kat biimde ayrmayan bir yaklam benimsenmitir. Geleneksel Uluslararas likiler yaklamlar, siyasi alan n plana kartarak bu alan altyapdan bamszm gibi sunmaktayken, Neoliberalizm ekonomik alan soyutlatrarak altyapnn toplumsal ve siyasal ieriini gizlemeye almaktadr. Uluslararas ilikiler analizlerine Eletirel yaklamn ve Dnya Sistemci yaklamn gznden bakan bir alma ise altyap-styap ilikilerini ortaya koymaya yardmc olacaktr. Bu tezin amac, uluslararas ekonomik rgtlerin geirdikleri dnm, uluslararas sistemin ve uluslararas sistemdeki hegemon gcn dnmyle ayn dzlem iinde deerlendirebilmektir. Tezde, bu rgtler araclyla hegemonyann devletler ve toplumsal sreler zerindeki etkileri ele alnarak, uluslararas ilikiler disiplinine uluslararas ekonomi politik yaklamlarn da dahil eden bir inceleme yaplabilmesi hedeflenmektedir. Bu rgtleri ele alan mevcut yaklamlarda ska ihmal edilen tarihsel boyut, toplumsal balamlar, kurumsal dnmler ve bunlarn

hepsinin uluslararas sistem ve bu sistemdeki hegemon g ekseninde ele alnmas, ancak uluslararas ilikiler ve uluslararas ekonomi politik perspektiflerini kesitirerek mmkn olacaktr. Byle bir incelemede ele alnmas gereken nemli bir dier boyut da, uluslararas dzeydeki hegemonyann snfsal temelleridir. Tezde baz noktalarda snfsal analizlere deinilmekle birlikte, snf tartmalar daha ayrntl incelenmesi gereken bir alan oluturduundan tezin kapsam dnda tutulmutur. 1945te kinci Dnya Sava sonras yeniden yaplandrlan uluslararas sistem iinde gemite bu denli kurumsallam rnekleri olmayan Uluslararas Para Fonu, Dnya Bankas ve Dnya Ticaret rgt, bu amala seilen ve almann odakland uluslararas ekonomik rgttr. Zaman aral olarak 19452000 arasnn seilmesinin nedeni, bu yllarn Amerikan hegemonyasnda ve uluslararas ekonomik yapda btnlkl iki dnemi iermesidir. Bretton Woods sisteminin k olarak simgelenen 1971 bir krlma noktas kabul edilerek, 19452000 arasndaki uluslararas ekonomik sistemi iki alt dneme ayrmak mmkn olmutur. 2000de iine girilen yeni bir sre ncekinden farkllaarak henz devam etmektedir ve yaptalar henz belirginlememitir. 1990da Dou Blokunun dalmas uluslararas siyasal sistemde kkl bir deiiklie yol amsa da, bu 1970lerde balayan bir srecin devamdr. Tezde ele alnan ikinci dnemin 1990 yerine 2000de sonlandrlmasnn nedeni, ABDnin hegemon konumunun 1970lerden 2000e kadar bir d eilimi gsteriyor olmas ve 1990da Batnn Dou Blokuna kar kazand iddia edilen zaferin aksine kendisinin de bu mcadeleyle rtbas ettii bir kriz iinde olmasdr. Tezde ele alnan zaman aralnn bu ekilde kurgulanmasnn altnda yatan temel neden ise, tezin zerinde ykseldii varsaymlardr. Uluslararas sistemin temellerinin ekonomik olarak kurulduu, siyasal, toplumsal ve ideolojik katmanlarn bu yapdan bamsz anlalamayaca bunlardan birisidir. Bir dieri ise uluslararas sistemde tarihsel olarak var olan hegemon glerin ykseli ve dlerinin uluslararas sistemi dorudan etkilediidir. Tezde yaplmak istenense, bu yap iinde uluslararas ekonomik rgtlerin nereye oturduklarn incelemektir. Bylece,

gnmzn olgularn ve sorunlarn anlamak iin bunlarn kkenlerine, yani gemie baklarak; kurumsal sreler, tarihsel ve yapsal balamnda anlamlandrlmaya allacaktr. Bunlar yapabilmek iin tezde kullanlan yntem, yirminci yzyln ikinci yarsn anlamaya yardmc olacak eitli kurgulardan birisidir. Tarihin bu dnemine baka kurgular araclyla, baka perspektiflerden bakmak da mmkndr, ancak uluslararas sistemin ekonomik temelli bir yap oluturduu varsaym uluslararas ekonomik sistemin zelliklerini incelemeyi zorunlu klmaktadr. Seilen rgtn Uluslararas Para Fonu, Dnya Bankas ve Dnya Ticaret rgt olmasnn nedeni ise, bu rgtn oluturduu uluslararas ekonomik rejimlerin uluslararas ekonomik yapnn ve bu yap zerinde ykselen hegemon gcn temellerini oluturmasdr. Bu rgtlerin rolleri ve yaplarndaki deiiklikler ABD hegemonyasnn ele alnan dnem boyunca geirdii deiikliklerle yakndan ilikilidir. ortaya rgtlerin geirdii deiimlerdeki bu krlma ABD noktalar, ABD hegemonyasnn geirdii deiimlerin krlma noktalaryla da rtmektedir. Ayrca konulmaya allan tabloda, rgtlerin hegemonyasnn kurulmasnda ve uluslararas sistem zerinde bir g olarak ilemesinde nasl bir ileve sahip olduklar incelenecektir. Bu tezde, 19452000 arasnda Batdaki ekonomik sistemin tm dnyaya yaylma srecinde uluslararas ekonomik rgtler ve Amerikan hegemonyasn birlikte incelenmektedir. Bu nedenle almann odanda Bat yer almaktadr. Ancak bu durum, tm dnyann sadece Bat merkezli bir incelemeyle aklanabilecei anlamna gelmemektedir. Bu amalar ve varsaymlarla tezin Birinci Blmnde Uluslararas Ekonomi Politik yaklamlar genel olarak ele alnacak ve uluslararas ekonomik rgtlerin bu yaklamlarca nasl deerlendirildiine baklacaktr. Yine ayn blmde farkl yaklamlarn hegemonya kavramn nasl kurguladklar ve deerlendirdikleri ele alnacaktr. kinci ve nc Blmlerde seilen uluslararas ekonomik rgt olan Uluslararas Para Fonu, Dnya Bankas ve Dnya Ticaret rgtnn tarihsel

geliimleri incelenirken, rgtlerin geliim sreleri uluslararas sistemde hegemon g olan ABD ile ilikili olarak deerlendirilecektir. kinci Blmn banda uluslararas sistem kavramnn nasl alglandna deinilecek ve her iki blmde de o zaman aralnda var olan uluslararas sistemin bir resmi ekilmeye allacaktr. Ardndan, her rgtn bu dnemlerdeki resmin neresinde ne ilevle durduuna baklacaktr.

BRNC BLM: KAVRAMSAL EREVE: ULUSLARARASI EKONOMK RGTLER VE HEGEMONYA

Bu tezin stne kurulu olduu varsaymlardan birisi, Uluslararas Ekonomi Politik (UEP) literatrnde yaygn olarak kabul gren, ABDnin 1945 sonrasnda uluslararas sistemde hegemon g konumunda olduu varsaymdr. ABDnin hegemon konumunu 1971e kadar koruduu UEP yaklamlarnca genel olarak kabul edilir, ancak 1971 sonrasnda ABDnin gcnn boyutlar ve snrlar konusu literatrde tartmaldr. ABDnin konumunun UEP yaklamlarnca farkl ekilde ele alnmalar, bu yaklamlarn zerinde kurulduu temel varsaymlarn farkllndan kaynaklanmaktadr. Bu blmde Uluslararas Ekonomi Politik yaklamlar ele alnrken, ABDnin konumunu neden farkl deerlendirdikleri de ortaya konulacaktr. ABD hegemonyasnn ekonomik olarak nasl kurulduuna ve srdrldne, uluslararas ekonomik rgtlerin hegemonya erevesinde nereye oturduklarna ve dnya ekonomisinin yapsal deiiklikleri ile ABD hegemonyasnn geirdii srece gemeden nce balca yaklamlar etrafnda uluslararas ekonomik rgtler ve hegemonya kavramlar ele alnacaktr. Bu amala nce Uluslararas Ekonomi Politik yaklamlar balca teori gruplar etrafnda anlatlacak ve uluslararas ekonomik rgtlerin bu yaklamlardaki ele aln deerlendirilecektir. Ardndan da UEP yaklamlar erevesinde hegemonya kavramnn ne ifade ettii incelenecektir. Ama uluslararas ekonomik rgtler ve hegemonya erevesinde yaplacak deerlendirmeleri nceleyen bir girie zemin salamak olduundan, bu yaklamlar zellikle bu kavramlar etrafnda ele alnacaktr.

I.

ULUSLARARASI EKONOM POLTK YAKLAIMLARI VE ULUSLARARASI EKONOMK RGTLER

Tezin temel konusunu oluturan uluslararas ekonomik rgtlerden Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankasnn 1945 sonras uluslararas ekonomik sistemdeki rollerini incelemeden nce, bu balkta uluslararas ekonomik rgtlerin farkl perspektiflerden nasl deerlendirildii ele alnacaktr. Bu amala, nce Uluslararas Ekonomi Politik (UEP) yaklamlar genel olarak anlatlacak ve rgtlerin bu yaklamlardaki yerlerine deinilecektir. UEPdeki temel yaklamlar genellikle balk altnda incelenir: Realist, Liberal ve Eletirel yaklamlar. Bu yaklamn her biri ok sayda teori ierir. UEPdeki yeni teoriler de, -bu yaklamn eletirisini yapan yeni teoriler bile- bu yaklamlardan birine daha yakn varsaymlar iermekte olduundan, UEP literatrnde kullanlan l ayrm gnmzde de geerliliini korumaktadr.

A. Realist Uluslararas Ekonomi Politik Yaklamlar Bu balk altnda nce Realist UEPnin kkenlerini oluturan Merkantilist dncenin temel zelliklerine, baz nemli temsilcilerinin grleri etrafnda ksaca deinilecektir. Ardndan Realist UEP yaklamlarnn temel nermeleri zerinde durulacaktr. Uluslararas Ekonomi Politik yaznnn ilk sistemli incelemelerini yapm olan Merkantilizm; ticari kapitalizmin gelitii Ortaan sonuyla Sanayi Devrimi arasndaki dnemde, yeni ticari kapitalist snfn ideolojisini yanstan bir politik iktisat sistemidir.1 Merkantilizm, Bat Avrupada 16. yzyldan 18. yzyla kadar devletlerin politikalarnda etkili olmutur. Birinci Dnya Savana giden yolda sanayileme yarnda lke politikalarnda tekrar nem kazanm, Savan ardndan

Byk Buhrann etkisiyle nemini korumutur. kinci Dnya Savann ardndan siyasal realizm iinde nemli bir yer tutmutur. Merkantilizm, ortaya ktndan beri her zaman etkilerini hissettiren bir yaklam olmutur. ada UEP yaklamlarnn Merkantilist kkene dayananlar Realist olarak anlr. Realist yaklam Neomerkantilistleri ve Neorealistleri de kapsamaktadr. Bu balk altnda devleti uluslararas ilikilerin merkezine oturtan ve korumac iktisat politikalarn savunan almalar, Realist olarak ele alnacaktr. 16. yzyldan itibaren Bat Avrupada Merkantilizmin olumas, maddi temellerinden ayr dnlemez. 1500-1800 arasndaki Merkantil dnem, feodalizmin zlmesiyle birlikte piyasalarn da gelimesi ve ticari kapitalizmin olumasna; bunlarla birlikte toplumun yeniden rgtlenmesine ve bireysel hayatlarn yeniden dzenlenmesine sahne olmutur.2 Ayrca ulusal devletlerin3 de bu dnemde ortaya kmas, Merkantilizmin devlet merkezli, korumac ve ekonomi ile siyaseti ayrmayan yapsn etkilemitir. Merkantilizm, paray ve d ticareti n planda tutar. Buna gre, d ticarette koruma politikas yoluyla salanacak demeler dengesi fazlas, uluslararas alanda karlar atan lkelerin gl olmas iin gereklidir. Devletin gcnn kayna, d ticaret fazlasyla elde edilen servettir.4 Merkantilizmin uygulamalar spanya ve Portekiz rneklerinde olduu gibi devlet merkezli ya da Hollanda ve ngilterede olduu gibi ticaret burjuvazisi merkezli olmak zere iki farkl ekilde olabilir. Her iki trde de ticareti ihracat zendirip ithalat azaltmaya alan ekilde rgtleyen devlet olmutur. Merkantilizmin genel olarak hakim olduu 16.-18. yzyl aras dnemin sonlarnda, Britanyada Merkantilizm temsilcileri Britanyann karlarna uygun decek ekilde Liberalizmin savunucular haline gelmilerdir. Buna karlk Kuzey Amerikada, Britanyaya kar Merkantilizmi savunan isimler olmutur. Bu isimlerden biri olan Alexander Hamilton (1755-1804), ekonomik kalknmayla
Glten Kazgan, ktisadi Dnce ya da Politik ktisadn Evrimi, stanbul, Remzi Kitabevi, 9. B. 2000, s. 43. 2 aya r, Ekonomi Politik: Zarif Mezar Talar, Praksis, No. 10 (Yaz-Gz 2003), ss.145-148. 3 Ulus devlet, burjuva dzenlerinin yaratmak istedii tek uluslu devlet tipidir; oysa ulusal devlet, bu yllarda olumaya balayan Mutlakiyeti Monarinin eanlamls olarak kullanlabilir. Bkz. Baskn Oran, Kreselleme ve Aznlklar, Ankara, maj Yaynlar, 2003, s. 5. 4 Kazgan, op. cit., ss. 44-46.
1

ilgilenmi, ekonomik bamll azaltma konusu zerinde alm ve devletin retimin gelimesinde etkin rol oynamas gerektiini savunmutur. Hamilton, 1791de Amerikan Kongresine verdii malat zerine Raporda ekonomik sektrleri, ulusal bamszlk ve gvenlie hizmet etmesi bakmndan deerlendirmi, tarm ve imalat sektrlerini karlatrm ve devletin imalat sektrn desteklemesini nermitir.5 Ykselen Liberalizme ve Britanyann kendi karlarna uygun olarak Liberalizmi evrensel olarak sunmasna kar, bu yllarda Almanyada da Merkantilizmin geerlilii savunulmuur. Merkantilist dncenin nemli temsilcilerinden olan ve yavru sanayiler teorisiyle (yaygn kullanlan ngilizce karl infant industries) iktisat literatrnde anlan Friedrich List (17891846); Adam Smith ve devamndaki liberal gelenei, evrensel ekonomik kurallarn peinde olduu ve teoriyi somut durumlardan kopard gerekesiyle eletirmitir. List, kozmopolit bir ekonominin teorisini tamamen reddetmemekle birlikte, belirli uluslar temel alarak anlatlan somut ekonomi politii tercih ettiini; toplumlarn ekonomisinin bireylerin ekonomisinden nce geldiini belirtmektedir. Liste gre bireyler ve tm insanlk arasndaki temel birim ulustur. Ulusal refahn srdrlebilmesi iin ulusun birlii temel kouldur, bamszlk ile g ulus fikrinden kaynaklanr. Ulusal kar gerekletirmek iin ulusun ekonomisine younlalmaldr. Tespit ettii bu duruma uymak iin, List devlet eliyle sanayilemeyi nermektedir.6 19. yzylda ABD, Japonya ve Almanyann uygulad politikalar ile Latin Amerikada Raul Prebishin temsilcisi olduu kalknma iktisad temelli okul ECLA da Listin nerdii korumac politikalardan etkilenmitir.7 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren serbest d ticarete kar korumac politikalarn savunulmas, ngiltere ve Fransaya oranla ge sanayileen Almanya ve
Alexander Hamilton, Report on Manufactures, ed. George T. Crane ve Abla Amawi, The Theoretical Evolution of International Political Economy, New York, Oxford University Press, 1991, ss. 37-47. 6 Friedrich List, The National System of Political Economy, ev. Sampson S. Lloyd, Londra, Longman, (1844), 1928, ss. 97-141. 7 Eric Helleiner, Economic Liberalism and its Critics: The Past as Prologue?, Review of International Political Economy, C. 10, No. 4 (Kasm 2003), s. 687.
5

ABD gibi lkeleri rekabetten koruma amaldr. Listin korumac politikalar savunmas sanayi kapitalizmine kar olmasndan deil, Almanyada yeni gelien sanayilemeyi rekabetten koruyarak glendirmek fikrinden kaynaklanmaktadr.8 Kapitalizmin iki byk krizi saylan 18731896 ve 1929 krizleri, piyasalarn kendi kendilerini dzenlemediini ve mdahale edilmeden istenildii gibi ileyemediklerini ortaya koyarak Liberal iktisat dncesinin de temelindeki serbest piyasa argmann sorgulamasna neden olmutur. Liberal iktisat, bu krizleri aklamak iin sistem d ve sistem ii nedenleri ele almtr. John Maynard Keynes, kapitalizmi krize ynlendirenin sistem ii krizler olduunu ve bunun da toplam talebi ynlendirerek alabileceini sylemitir. Talep piyasa dndan, devlet tarafndan ynlendirilince krizi amak mmkn olacaktr.9 Byk Buhran yllar olan 19291930da ekonomik krizi, toplam talebi ynlendirerek amay neren teori de Keynes kaynakldr. Keynese gre gmrk vergileriyle ithal mallarn fiyatlarnn ykseltilmesi, tketicileri yerli mallara ynlendirecektir. Bunun ardndan, hem ithalat azalp hem de yerli mal tketimi artnca, istihdam ve milli gelir artacaktr.10 Dolaysyla ekonomi devletin korumasyla glenecektir. Keynes liberal bir iktisatdr, ancak devlet mdahalesiyle piyasa mekanizmasnn ileyeceini ve aksaklklarnn ortadan kalkacan ne srmektedir. Keynesin grleri hem Liberal UEPyi hem de Realist UEPyi etkilemitir.11 Avrupa ve ABDde, kinci Dnya Savann ardndan 1960larn sonuna kadar, devletin ekonomik rolne gelir
Kazgan, op. cit., s. 179; List, loc. cit.. John Maynard Keynes, stihdam, Faiz ve Para Genel Teorisi, ev. A. Baltacgil, stanbul, Faklteler Matbaas, 1969, s. 352. Keynesin iktisat teorisine getirdii temel yeni nerme, kapitalist bir sistemin, tam rekabet koullar altnda bile, ksa dnemde veri kaynaklarn tam istihdamn salayacak bir mekanizmaya sahip olmaddr. Ylmaz Akyz, Sermaye, Blm, Byme, Ankara, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1977, s. 197. 10 Kazgan, op. cit., s. 183. 11 Keynesi Merkantilist ya da Realist olarak adlandrmak doru deildir, ancak Keynesin grleri korumac ekonomik politikalara yer yer esin kayna olmutur. zellikle Merkantilizmin ticaret fazlas zerinden ulusal karlar koruyan anlay, Keynesin ithalat artrarak istihdam ve milli geliri etkileme nerisine benzemektedir. Ayrca serbest ticaretin, korumac ticaret politikalarndan daha faydal olduunu ne sren Liberal yaklama kar, Keynesin nermeleri korumac politikalara esin kayna olmutur. Keynesin buradaki eletirisi, mevcut nermelerin tam istihdam varsaymyla yapldn ancak gerekte eksik istihdam altnda durumun deerlendirilmesi gerektii ynndedir. Keynese gre eksik istihdamda korumac tarifeler istihdam ve ulusal geliri artrarak ulusal refahn ykselmesine yol aabilecektir. Yine de Merkantilist nermeler ulusal bir perspektifi kullanmaktayken Keynesin almalarn bu kaygnn ynlendirdii sylenemez. Dudley Dillard, The Economics of John Maynard Keynes: The Theory of a Monetary Economy, Londra, Prentice-Hall, 1956, ss. 280281.
9 8

dalmn ve sosyal gvenlik harcamalarn toplam talep dzeyini kontrol etme greviyle birlikte dzenlemek stratejileri de dhil edilerek Keynesin politika nermeleri uygulanmtr.12 1960l yllar, Karl Polanyinin ifte hareket olarak adlandrd, toplumunun sosyal devlet araclyla piyasaya kar kendi koruma nlemlerini ald bir dnem olarak da deerlendirilmektedir.13 Bununla birlikte, Keynes politikalarnn uyguland sosyal demokrasi ve refah dnemi olarak da anlan 1960lar, kapitalizmin arlklarnn geici olarak trplendii bir dnem olarak da grlr. Ekonomik Milliyeti olarak da adlandrlan Realist UEP yaklam, yukarda kabaca anlatlan Merkantilist ve korumac grlere dayanmaktadr. Uluslararas ekonomi politiin temel ilgi alanlarndan olan ekonomi-siyaset ilikisi asndan deerlendirildiinde, Realist UEP, siyasete ncelik veren bir yaklamdr. Bu yaklamda, ekonomi siyasete tabi olarak alglanr ve ikinci plandadr. Siyasal ve ekonomik alanlar birbirinden ayr dnlemezler. Bu iki alan, siyasal olann nceliinde btnlemitir. Siyasetin nihai amac ulusal gvenlik ve d otonomidir. Devlet politikasnn merkezi hedefi ulusal gc korumak ve artrmaktr. Realist UEP yaklamlarnn bir baka ortak zellii, ekonomiyi devlet karnn ynlendirdii inancdr. Buna gre, devlet ekonomiye ulusal ve uluslararas boyutta mdahale eder. Uluslararas boyutta g dengesinin temel gstergesi devletlerin ticaret dengesidir.14 Uluslararas ekonomi iin de temel ilke korumaclktr. Bu yaklamn temsilcileri, ekonomik ilikileri her zaman bir taraf
12

William K. Tabb, Ahlksz Fil 21. Yzylda Kreselleme ve Sosyal Adalet Mcadelesi, ev. Ercment zkaya, Ankara, Epos Yaynlar, 2002, s. 66; James Meade, The Keynesian Revolution, ed. Milo Keynes, Essays on John Maynard Keynes, Londra, Cambridge University Pres, 1975, s. 88. 13 Polanyide ifte hareket, piyasann ykc etkilerine kar toplumun kendi koruma nlemlerini almaya almasn anlatr. Piyasalar da Liberal yaklamn nerdii gibi kendiliinden ortaya km, kendi kendini dzenleyen, doal kurumlar deil, devlet mdahalesiyle oluturulmu kurumlardr. Piyasann ykc etkilerinden toplumun kendini korumas ise, on dokuzuncu yzylda farkl yollardan gereklemitir. 1960larda refah arlkl iktisat yaklamlar ve sosyal devlet uygulamalar, kapitalizmin bu istisnai Altn anda devlet araclyla toplumun korunmasnn sz konusu olduu yorumu yaplabilir. Karl Polanyi, Byk Dnm amzn Sosyal ve Ekonomik Kkenleri, ev. Aye Bura, stanbul, letiim Yaynlar, 2000, ss. 123, 133, 306; Jacques Adda, Ekonominin Kresellemesi, ev. Sevgi neci, stanbul, letiim Yaynlar, 2. B., 2003, s. 119. 14 George T. Crane ve Abla Amawi, Introduction, ed. George T. Crane ve Abla Amawi, The Theoretical Evolution of International Political Economy, New York, Oxford University Press, 1991, s. 6.

10

kazanrken dier tarafn kaybettii sfr toplaml bir oyun olarak deerlendirirler. Ekonomik ilikiler ayn zamanda g ilikisi olarak alglanr.

15

Ekonomik milliyeti almalarda ortaya konan temel ilke unlardr:16 Ulusun ortak bir ekonomik kaderi vardr, ulusal ekonomiyi verimli klmak devletin grevidir; ulusal karn gereklilikleri gereklilikleri devletin ekonomik politikalarn ynlendirmelidir. Realist UEP yaklamlarna gre, uluslararas ekonominin temel aktrleri olan ulus devletler g peinde koarlar ve ekonomiyi bu amala ekillendirirler. Anarik uluslararas sistemde devletler, daha yksek bir otoriteye tabi deillerdir. Rasyonel aktr olan devletler uluslararas g ilikilerine gre politika retirler. UEPde Realizmin ayrt edici zellii, gce yapt vurgudur. Ekonomik kayglar siyasi kayglara tabidir. Ticari korumaclk, toplam geliri azaltsa da, siyasi gc artraca iin savunulur.17 Realist yaklamn devlete atfettii bu nem, kresellemenin etkisiyle devletin uluslararas sistemdeki rolnn deimesi zerine yaplan tartmalarda, devletin geleneksel roln halen koruduu ynnde bir tavr almasna neden olur. Kresellemenin ulus devletin otoritesini azaltt ve uluslararas sistemdeki roln dntrd iddiasna kar, ekonomik milliyeti akm devletin ekonomi zerinde belirleyici bir etkisi olmas gerektiini savunur. Bu akmn temsilcileri, ekonomi ve milliyetilik arasndaki ilikinin nemini vurgularken, ulus devletin bizatihi kendisinin milliyetiliin rn olduunu, milliyetilik fikrinin kendi ekonomik gereklilikleriyle yaadn ve devlete belirli grevler yklediini; kreselleme anda da devletin rolnn znde deimediini sylemektedirler. Bu gre gre, ulus devlet, kresellemeyi gelitiren, ynlendiren, dzenleyen ve kalc bir role

15

Sfr toplaml oyun, oyun teorisinde en az iki tarafl bir ilikide taraflardan birinin sonutaki kaybnn dierinin kazancna eit olduu durumu anlatr. 16 David Levi-Faur, "Economic Nationalism: From Friedrich List to Robert Reich", Review of International Studies, No. 23 (1997), s. 360. 17 Jeffry A. Frieden ve David A. Lake, International Political Economy Perspectives on Global Power and Wealth, 4. B., Londra ve New York, Routledge, 2000, s. 12.

11

sahiptir. Ayrca ekonomik kalknma ancak devlet eliyle gerekletirilebilir, bu yzden devlet ulusal retici gleri korumaldr.18 Devlet merkezli realist bir yaklam benimseyen Robert Gilpin, piyasa gleri siyasal snrlar zorluyor olsa da, devletin gzetmesi gereken ve gzettii mantn, ulusun gcn ve ekonomik refahn artrmak amacyla, ekonomik byme ve sermaye birikim srelerini kontrol altnda tutmak olduunu belirtir.19 Gilpin, devletlerin politikalarnn uluslararas ekonominin ileyiinde en nemli girdileri yarattn, farkl ulusal sistemlerin ve onlarn ekonomik politikalarnn ak ve ok tarafl bir kresel ekonomik yapnn olumasna izin vermediini ifade eder.20 Gilpin ve Realist UEPnin gnmzdeki dier temsilcileri, devlet ve piyasa kartln UEP almalarnn merkezine koyar. Realist UEPnin iktisat politikas nermelerinde, zellikle sanayi

politikasnda ulusal kontrol esastr.21 Stratejik endstrilerde mlkiyetin zel ya da devlet mlkiyeti olmas nemli deildir. Ancak nemli sektrlerdeki ulusal firmalara yabanclarn sahip olmas zorlatrlmal ya da engellenmelidir. Aratrma ve gelitirme faaliyetleri ile eitim politikalar da bu sektrlere hizmet edecek ekilde dzenlenmelidir. Stratejik olmayan mallarda ithalata bamlln sorun yaratmamas beklenir. Bununla beraber; sermaye mallar, silah, nemli hammaddeler ve temel gda kaynaklarnda ithalata bamllk engellenmeye allmaldr. Bu mallar ithalatla temin edilmek mecburiyetinde kalnd zaman da kaynaklarn eitlendirilmesi gerekir. Sermaye ithali, ulusal gc gzeten devletler tarafndan, rasyonel bir politika olarak grlmektedir; bylece yabanc fon akmna ok baml hale gelinmez ya da d borlarn arl ok hissedilmez. Dier taraftan, sermaye ihracna kar kaytsz kalnmaldr; nk ihra edilmeyecek sermaye yurtiinde yatrma dnecektir. Bu noktada, dar sermaye akn nleyecek kstlamalar nem kazanr. Dolaysyla, Realist-Merkantilist bir dnyada uluslararas sermaye
18

David Levi-Faur, Friedrich List and and the Political Economy of the Nation State, Review of International Political Economy, C. 4, No. 1 (Bahar 1997), ss. 155-157. 19 Robert Gilpin, Global Political Economy, Princeton , Princeton University Press, 2001, s. 81. 20 Ibid., ss. 147-195. 21 Buradaki nermeler u kaynaktan alnmtr: Stephen Gill ve David Law, The Global Political Economy, Perspectives, Problems and Policies, New York, Harvester, 1988, s. 28-30.

12

hareketleri (portfy yatrmlar ve dorudan yatrmlar ile ksa dnemli sermaye akmlar) zerinde kstlamalar yaygn olacaktr. Sermaye hareketlerini kontroln bir yolu ulusal bankalardr. lkeye dorudan yabanc yatrmlar yaplmas durumunda, yabanc irketlerin hareketlerini dzenlemek ve kstlamak nerilmektedir. Emek hareketleri konusunda Realist bak, darya ii gnderme sz konusuysa; eitimli, nitelikli igc ve niteliksiz igc arasnda ayrm yapmaktadr. Beyin gnn nlenmesi amalanrken, dardan nitelikli igcnn gelmesi tevik edilir. Tam istihdama yakn lkelerde darya niteliksiz ii gnderilmesi, ieride emek darl yaratp cretleri ykseltecei ve maliyetleri artraca iin istenmez. Emein srekli olarak ikame edilebilecei durumda ise niteliksiz iilerin gitmesi yurtii maliyetleri drr ve giden iilerin para gndermesi durumunda toplam geliri artrr. Emek darl olduunda da niteliksiz igcnn gelmesi istenir, ama gelenlerin says ve kltrel zellikleri de nemlidir. Realist UEP yaklam iin, mallarn, teknolojinin ve sermayenin hareketini kontrol edebilme ve bu tarz ekonomik g kaynaklarn rasyonel amalara ynlendirebilme yetenei, devletin temel endielerinin banda gelir. Kuvvetli milliyetilie dayanan bir ulusal oydama varsa, bunlar yapmak daha kolay olacaktr. Realist UEPyi destekleyenler, tm lkeler bu politikalar uygularsa uluslararas ekonomik liberalizmin gereklemesinin imknsz hale gelmesini beklerler. Bu perspektiften baknca siyaset, ulusal ve uluslararas dzeyde ekonominin eklini belirler.22 Realist UEP yaklam, iinde ok farkl teorileri barndrmasna ramen bu tezde ortak zellikleri zerinden ele alnmaktadr. Ancak, yaklamn gnmz temsilcileri arasnda ciddi ayrlklar da bulunmaktadr. rnein Realist UEP yaklamnn nde gelen isimlerinden Robert Gilpini yeterince ekonomik milliyeti bulmayan Eric Helleiner, ekonomik milliyetilik iin daha kapsaml bir tanm yapmaktadr. Helleinera gre, ekonomik milliyetilik sadece Merkantilizm kaynakl

22

Ibid., ss. 30-31.

13

ekonomik koruma politikalarndan ibaret deildir. Bunun yannda, ekonomik milliyetilik, ulusal kimliin ve milliyetilik ideolojisinin zerine kurulmaldr.23 Realist UEP yaklam, gvenlie yapt vurguyu ayn zamanda ekonomik altyapyla da birletirmektedir. Souk Sava dneminde Uluslararas likiler disiplininde de yaygn olarak kullanlan Realist perspektif, uluslararas ilikilerde gvenlik boyutuna ar vurgu yapmtr. Ancak 1990lardan sonra, Realist Uluslararas likiler almalar iinde de gvenlik ekonomik boyutlaryla birlikte ele alnmtr.24 Realist UEP yaklamlar iindeki nemli bir teori grubu da Neomerkantilist teorilerdir. 1971de Bretton Woods sisteminin kmesinin ardndan uygulanan korumac politikalar Neomerkantilist olarak da adlandrlmaktadr. Neomerkantilizm de, ithalatn ihracattan byk olduu bir d ticaret dengesini nermektedir, ancak korumac politikalarn sadece d ticaretle ilgili olmadn, makroekonomik nermeler ierdiini ve para politikasn da etkilediini belirtmektedir. Neomerkantilistler, Bretton Woods sisteminin knn ardndan ABDnin hegemonyasnn da kt ve yerine oligopolc-ok kutuplu bir sistem geldii yorumunu yapmaktadrlar.25 1970lerin sonunda Uluslararas likiler disiplininde Realizm iinde ykselen Neorealist akm, Realizmin temel varsaymlarn kabul etmekle birlikte, Realist uluslararas ilikiler yaklamlarnn analiz yntemine uluslararas sistem esini dahil etmitir ve uluslararas yapnn devletlerin davranlarn snrladn ve belirlediini varsaymtr.26 Neorealizm, uluslararas yapy ve devleti anlamak iin mikro iktisat analizlerini de kullanmtr. Neorealizm, Realist UEP iinde yer
Eric Helleiner, Economic Nationalism as a Challenge to Economic Liberalism? Lessons from the 19th Century, International Studies Quarterly, No. 46 (2002), ss. 309-310. 24 Souk Sava dneminde gvenlik almalarna yaplan vurgunun Sper Gler arasndaki mcadelenin ekonomik boyutunu gizledii nermesi ve ekonomi ile gvenlii bir arada ele bir deerlendirme iin bkz. David Goldfisher, E. H. Carr: a Historical Realist Approach for the Globalisation Era, Review of International Studies, No. 28 (2002), ss. 697-717. 25 Paolo Guerrieri ve Pier Carlo Padoan, Neomercantilism and International Economic Stability, International Organization, C. 40, No. 1 (K 1986), ss. 29-35. 26 Kenneth Waltz ve George Quester, Uluslararas likiler Kuram ve Dnya Siyasal Sistemi, ev. Ersin Onulduran, Ankara, SBF Yaynlar, 1982, ss. 50-51.
23

14

almaktadr ancak Liberal UEP yaklamlarna da yakndr. Bunun temel sebebi, Realist ve Liberal UEP yaklamlarnn ikisinin de kapitalist bir sistem varsaym iinden analiz yapmalardr. 1980lerden itibaren Neoliberalizmin uluslararas politikadaki egemenlii, UEP teorilerinden Realist olanlar da kendi eksenine ekmitir. Realist UEP yaklamnn bu dnemdeki almalar, Neoliberalizmin de artan etkisiyle, aslnda kopmad ama arka planda tuttuu kapitalist ekonomik sistem iin teori retmeye devam etmitir. Burada bahsedilen Realist varsaymlarn ve teorilerin dnda, Hegemonik stikrar Teorisi de, istikrarl bir uluslararas ekonomik sistemin salanabilmesi iin, hegemon bir devletin sistemin ileyiini salamas gerektiini ne srmektedir.27 Realist UEP iinde nemli bir yer tutan Hegemonik stikrar Teorisi, hegemonya kavram deerlendirilirken ele alnaca iin, burada tartlmayacaktr.

B. Liberal Uluslararas Ekonomi Politik Yaklamlar 17. yzylda, Bat Avrupada ticari kapitalizmden sanayi kapitalizmine gei aamasnda Liberal ekonomik yaklam da domaya balamtr. Liberal ekonomik teori, Adam Smith ve David Ricardoya dayanmaktadr. Genel olarak laissez-faire ilkesine bal liberal akm, 18. ve 19. yzylda Merkantilizmin eletirisi olarak ortaya kmtr. Liberalizm genel olarak serbest pazar savunmaktadr ve piyasaya yaplan devlet mdahalesine kardr.28 Adam Smith, Merkantilizmin zenginlii deerli madenlere dayandran yaklamna kar, zenginliin bir ekonominin emek kapasitesinden kaynaklandn ileri srmtr. Emek araclyla retilen mal, ulusal zenginliin kaynan oluturur, dolaysyla zenginlik d ticaretten deil retimden kaynaklanr ve retimin temelinde de emek yatar. Bunun gereklemesi iin de devletin ekonomiye mdahale

27 28

Infra. s. 30. Gill ve Law, op. cit., s. 41.

15

etmemesi gerekir.29

Adam Smithe gre ekonominin temelinde bireylerin mal

deiimi, takas ve mbadele eilimi yatmaktadr.30 Bu eilimleri tayan ve kendi karn gzeten bireylerin davranlarnn toplam, toplumun yararnadr. Smith, kurgulad piyasa mekanizmasyla ve grnmez el yoluyla dzenlenen ekonomik etkinliklere yapt vurguyla, siyasal ve ekonomik alanlarn ayrlmasnn yolunu amtr. Pazar zerine yaplan bu vurgu ekonomik glerin zerkliini gerektirmektedir. Burada devlete den grev de piyasalara olabildiince serbest hareket alan salayacak koullar salamaktr.31 Smithten sonra David Ricardo da ekonomi ve siyaseti ayran soyut modelleme yntemini kullanm, mutlak stnle dayal ticaret kazanlar yerine karlatrmal stnlk ve uzmanlamay gelitirmitir. 1870lerden 1920lere kadar olan srete, 18. yzyln klasik liberal iktisat teorileri, Neo-klasik iktisatlar tarafndan revize edilmitir.32 Genel olarak znel deer33 ve blm teorileri zerinde duran Neo-klasik iktisat, liberal gelenein bir parasdr. Keynes iktisadnn eletirisini yaparak Neo-klasik iktisad canlandran ve Bretton Woods34 sisteminin iindeki sabit deiim oranlar rejimine kar kan Milton Friedman, teorik anlamda klasik liberalizm kkenlerine geri dn simgeler. Neo-klasik iktisat, ekonomi ve siyaseti tamamen ayr alanlar olarak deerlendirerek saf ekonomik teori retmeye almaktadr.35 Neo-klasik iktisadn ilk dnemi ve 1960lardan sonra Keynes eletirisiyle gelien ikinci dnemi de Liberal UEP yaklamlarnn temellerindendir.

Crane ve Amawi, op. cit., s. 55; Adam Smith, Of the Principle of the Commercial or Mercantile System, ed. George Crane ve Abla Amawi, The Theoretical Evolution of International Political Economy, New York, Oxford University Pres, 1991, ss. 58-64. (Adam Smith, The Wealth of the Nations, New York, y.y., 1937den tekrar basm) 30 Adam Smith, Uluslarn Zenginlii, ev. Aye Yunus ve Mehmet Bakrc, stanbul, Alan Yaynclk, 3. B., 2001, s. 25. 31 Gill ve Law, op. cit., s. 5. 32 Kazgan, op. cit., ss. 114-120. 33 znel deer teorisi, dier bir adyla marjinal deer teorisi, mallarn deerinin maliyetleri ve faydalaryla orantl olarak belirlendiini ileri srer. Buna karlk David Ricardo ve Karl Marx kaynakl nesnel deer teorisi, dier bir adyla emek deer teorisine gre deer, emek cinsinden retim maliyetiyle belirlenir. 34 Bretton Woods sistemi, kinci Blmde ele alnacaktr. Bkz. s. 65. 35 Crane ve Amawi, op. cit., s. 107.

29

16

Liberalizmin nemli temsilcilerinden F. A. Hayeke gre, ekonomik piyasalar kendiliinden olumu sosyal kurumlardr.36 Hayek, toplumlarn ekonomik sorunlarn retim ve datm sorunlar olarak deerlendirmemekte; eksik ya da yanl kullanlan bilgiden kaynaklanan rasyonel ekonomik organizasyon eksikliinin dourduu sorunlar olarak grmektedir.37 Hayek de Friedman gibi klasik liberalizmin ilkelerini savunmaktadr. Liberal UEP yaklam, genel olarak serbest ticareti ve serbest piyasay savunur. Bu yaklama gre, devletin ekonomik rol snrl olmaldr. Ekonomiye devlet mdahalesinin, piyasay kstlad varsaylmaktadr. Ancak, baz kamu mallar devlet tarafndan salanmaldr ve devlet, serbest ve rekabeti bir piyasann salanmas iin gerekli ortam hazrlamakta nemli rol oynamaktadr. Devletler lkenin savunmasn yapmal, mlkiyet haklarn korumaldr. Liberal UEPnin temel kabul gren ilkeleri, evrensel serbest ticaretten tm devletlerin kar salayaca ve bu toplu refah durumunun uluslararas atma ve savalarn nedenini ortadan kaldraca ynndedir. Liberallere gre, devletler uluslararas ekonomik alanda da ulusal ekonomilerini ynettikleri (ynetmeleri gerektii) gibi davranmaldrlar. Adaletsiz bir uluslararas rekabeti nlemek ve ulusal kurlar arasndaki deiimleri dzenlemek iin genellikle uluslararas rejim denilen kurallar ve dzenlemeler olmaldr.38 Ancak devletler bu rejimlerin ilemesini garanti altna almak dnda uluslararas ekonomiye karmamaldr. Liberal UEP yaklamnn temel analiz birimi bireydir. Liberaller, devletler zerinde yaptklar tespitleri, ekonominin doas gerei yaptklarn iddia ederler. Devletlerin uluslararas ilikilerdeki politikalarn ve konumlarn firma analizlerine benzetmektedirler. Liberal yaklam, birimleri rekabet iinde ve krlarn maksimize etmeye alan aktrler olarak grmektedir.

Gill ve Law, op. cit., s. 42den F. A. Hayek, Knowledge, Evolution and Society, Londra, Adam Smith Institute, 1983. Buna karlk Polanyi, piyasalarn kendiliinden deil, devlet mdahalesiyle oluturulduklarn ileri srmektedir. Polanyi, op. cit., s. 108. 37 F. A. Hayek, Use of Knowledge in Society, The American Economic Review, C. 35, No. 4 (Eyll 1945), ss. 519-530. 38 Frieden ve Lake, op. cit., s. 10.

36

17

Liberal UEP iindeki nemli bir akm, 1970lerde ortaya kan Karlkl Bamllk teorileridir. Richard Cooper39 tarafndan gelitirilen karlkl bamllk kavram, Robert Keohane ve Joseph Nye tarafndan uluslararas politikaya uygulanmtr. Keohane ve Nyea gre uluslararas politikann doas kinci Dnya Savann ardndan artan karlkl bamllk nedeniyle deimitir. Burada ele alnan bamllk tr, uluslararas politikada aktrlerin birbirleriyle ilikilerinde sadece karlkl kara deil, ayn zamanda fayda ve maliyet hesabna dayanmakta olduu dncesi zerine kuruludur. Bahsedilen trden bir karlkl bamlln olumas iin karlkl maliyetlerin eit olmas gerekmemektedir, asimetrik bamllk da olabilir. Bu bak asna gre, uluslararas ilikiler sfr toplaml bir oyun olarak deerlendirilmemektedir. Dolaysyla kar atmalarnn getirdii mcadele, uluslararas ilikilerin temeli deildir; sistemdeki aktrlerin ibirlii iin nedenleri vardr.40 Keohane ve Nyen bakyla, uluslararas ekonomik sistemin ilemesi de karlkl bamllktan kaynaklanmaktadr. Ancak burada aktrlerin tercihi dnda zorunlu bir durum sz konusudur. Karlkl bamllk kurgusu, uluslararas ilikilerde aktrler arasnda birok iletiim kanalnn bulunduunu, konular arasnda askeri gvenlik konularnn stte yer ald bir hiyerari olmadn varsaymaktadr.41 Karlkl bamllk teorisine gre, Realist yaklamlarn arlk verdii askeri gc kullanmann maliyeti byktr. Karmak karlkl bamllk ilikileri iinde olan devletler, karlkl ilikilerinde ayn zamanda bir pazarlk srecindedirler.42 Liberal UEP iindeki bir dier teori grubu da, Rasyonel Tercih analizlerine dayanan teorilerdir. Rasyonel tercih modelleri, iktisadn kavramlarn siyaseti
Richard Cooper, National Economic Policy in an Interdependent World Economy, ed. George Crane ve Abla Amawi, The Theoretical Evolution of International Political Economy, New York, Oxford University Press, 1991, ss. 110-121. (Richard Cooper, The Economics of Interdependence: Economic Policy in the Atlantic Communityden tekrar basm.) 40 Robert Keohane ve Joseph Nye, Interdependence in World Politics, ed. George Crane ve Abla Amawi, The Theoretical Evolution of International Political Economy, New York, Oxford University Pres, 1991, ss. 122-132. (Robert Keohane ve Joseph Nye, Power and Interdependence: World Politics in Transition, Scott Foresman and Company, 1977den tekrar basm) 41 Robert Keohane ve Joseph Nye, Realism and Complex Interdependence, ed. George Crane ve Abla Amawi, The Theoretical Evolution of International Political Economy, New York, Oxford University Pres, 1991, ss. 133-139.
39

18

aklamak iin kullanmaktadr.43 Bu analizlerde siyasal ve toplumsal davranlar aklamakta kullanlan iktisat kavramlar ve nermeler Neoklasik iktisada aittir. Ekonomik modeller, toplumsal kurumlara uygulanmaktadr. Rasyonel tercih analizlerini kullanan balca teoriler, Neoklasik kurumsalclk ve Kamu Tercihi Teorisidir. Kamu Tercihi teorisi, piyasalarn ngrld gibi ileyememesi durumda, piyasann deil devletin baarsz olduunu ileri srmektedir.44 Neoklasik kurumsalc yaklam, toplumsal kurumlar Neoklasik iktisadn modelleriyle inceler ve kurumlarn birey davranlarna etkileri zerinde durur.45 Rasyonel Tercih teorisi, bireylerin ve kurumlarn ekonomik olmayan davranlarnn da, ekonomik birey kurgusunda olduu gibi karn enoklatrma ve fayda-zarar deerlendirmeleri ierdiini varsaymaktadr. Bunlarla birlikte, Liberal UEP iinde, 1980lerde klasik liberalizme geri dn yaanmtr. Ancak liberalizmin bu yeni biimi, daha kresel bir vizyona sahiptir. Bu yaklam, 1980lerden sonra nc Dnya lkelerine ve zellikle 1990dan sonra eski Dou Bloku lkelerine de nfuz etmeye almtr. Neoliberalizm olarak adlandrlan bu politika ve yaklam, bu dnemde literatrde ve uluslararas politikada etkili olmutur. Amerikan hegemonyas, Neoliberalizmle birlikte kendini Yeni Dnya Dzeni ideolojisinde yeniden kurmaya almtr. Neoliberalizm, yeni mali kurallar erevesinde sermayenin siyasi

mdahalelerden zgr olmasn salamaya almtr. Neoliberalizmle birlikte emek piyasalarnn esnekletirilmesi hedeflenmi ve sosyal dzenlemeler bir kenara braklmtr. Uluslararas ekonomik rgtler araclyla tm dnyada kamu programlarnn azaltlmas salanmtr.46 Neoliberalizm, uluslararas ekonominin kresel ynetiim kavram etrafnda ynetilmesini nermektedir. Kresel ynetiim, ulusal, uluslararas, ulus alt, zel ve kamu, resm ve gayr resm aktrler
Robert Keohane, Power and Interdependence Revisited, International Organization, C. 41, No. 4 (Kasm 1987), s. 734-736. 43 Ngaire Woods, Internatonal Political Economy in an Age of Gobalization, ed. John Baylis ve Steve Smith, The Globalization of World Politics, Oxford, Oxford University Press, 2001 s. 287. 44 Gilpin, op. cit., ss. 27-29. 45 Douglass C. North, Institutions and Economic Growth: A Historical Introduction, ed. Jeffry Frieden ve David Lake, International Political Economy Perspectives on Global Power and Wealth, 4. B., Londra ve New York, Routledge, 2000, ss. 47-59.
42

19

ve kurumlarn dahil olduu ok katmanl bir sreci anlatmak iin kullanlmaktadr.47 Kresel ynetiim modelleriyle, uluslararas ekonominin dzenlenmesinde uluslararas ekonomik rgtlerin rolleri artmaktadr. Neoliberalizm, kresel ekonominin genileme srecini ve ynetim modelini kar konulmaz ve kanlmaz bir durum olarak sunmakta ve bu yolla hem kendi meruiyetini artrmaya, hem de kar alternatifleri bertaraf etmeye almaktadr.

C. Eletirel Uluslararas Ekonomi Politik Yaklamlar Eletirel UEP yaklamlar, Marksizm, Emperyalizm teorileri, Bamllk Okulu, Neo-Gramscici yaklam, post-modern yaklam, evreci teoriler, feminist teoriler gibi geni bir teori yelpazesini iine almaktadr. Eletirel UEP yaklamlarnn ncekilerden temel fark, Marksizm gibi kapitalizme alternatif reten ve temellerini sarsacak eletirileri ieren teorileri iinde barndrmasdr. Dolaysyla Eletirel UEP yaklamlar, Liberal ve Realist UEP yaklamlarna kart olarak alglanabilir. Tarihsel materyalizme dayanan ve tarihi snf mcadelesinin tarihi olarak gren Marksizmin iktisadi anlats Eletirel UEP yaklamnn kkenlerini oluturur. Kapitalist sistemin retim sreleri zerine oturmu smr ilikileri sistemi olduunu ileri sren Marksizm, sistemin kendi alma mantnn ayn zamanda onun kmesine neden olacak i elikisini yarattn sylemektedir.48 Marksist emperyalizm teorileri49 ile neo-emperyalizm teorilerinin,50 dnya ekonomisinin hiyerarik olarak yapland varsaym, Eletirel UEP yaklamlar
Tabb, op. cit., ss. 84-85. Theodore Cohn, Global Political Economy Theory and Practice, 3. B., New York, Pearson, 2005, s. 102. 48 Kazgan, op. cit., s. 301. 49 Emperyalizm teorilerinin ncleri Hobson, R. Luxemburg ve R. Hilferdingdir. Leninin emperyalizm teorisi de onlarn temel varsaymlarn kullanmaktadr. A. Bukharin ve K. Kautsky de birinci kuak emperyalizm teorileri temsilcilerindendir. 50 Neo-emperyalizm teorileri, kinci Dnya Savann ardndan klasik smrge ilikilerinin yabanc sermaye ve dorudan yabanc yatrmlar yoluyla srdrldn ileri srmektedir. nemli temsilcileri H. Magdoff, P. Sweezy, P. Baran, A. Emmanueldir.
47 46

20

tarafndan genel kabul grmektedir. Dnya ekonomisinin bu hiyerarik yaplanmas, uluslararas smr ilikilerinin kanallarn oluturan ve koruyan zemini yaratmaktadr. 1960lardaki kalknma iktisad temelli Bamllk Okulu da (Dependency School) bu temel varsaymdan hareket etmektedir. Uluslararas ekonomik sistemdeki lkeleri uluslararas iblm yapsndan hareketle genellikle merkez ve evre lkeleri olarak snflandrmaktadrlar. Bu ayrm Eletirel UEP tarafndan yaygn olarak kullanlmaktadr. Bamllk Okuluna gre, gelimi lkeler azgelimi lkeleri geri brakmaktadrlar ve az gelimi lkelerin zerk olarak kalknmalarna izin vermemektedirler. Bamllk Okulu, bu anlamda zellikle kuzey-gney lkeleri arasndaki ilikiye odaklanmtr. zellikle Latin Amerika kkenli olan ve Raul Prebishle zdeleen Bamllk Okulu, azgelimi lkelerin kalknmasnn nndeki yapsal engeller zerinde almtr. Liberalizmin serbest ticaretin tm lkelerin yararna olduu tezine kar, Bamllk Okulu azalan ticaret hadleri51 nedeniyle azgelimi lkelerin bu ilikide kaybeden taraf olduunu belirtmektedir. Ayrca az gelimi lkeler daha ok hammadde ihra edip, merkez lkelerden mamul mallar ithal ettiklerinden, mevcut ticaret oranlar da bu lkelerin zararna olmaktadr. Bu tespitlerin yannda Bamllk Okulunun nerdii zm, az gelimi lkelerin ithal ikameci politikalar araclyla sanayilemesidir.52 Dnya Sistemi yaklamlar53 da Marksizmden kaynaklanan merkez-evre analizini benimsemilerdir ve buna nc bir ara kategori olan yar-evre kavramn eklemilerdir.54 Dnya Sistemi analizleri, dnya tarihini, dngsel sistemlerin birbirini izledii bir yap olarak grmektedir. Dnya sistemlerinin zelliklerini ekonomik altyaplar belirlemektedir. Dnya sistemleri, sermaye birikim sreleri tarafndan belirlenen, merkez-evre hiyerarisi iinde rgtlenen, birbirini izleyen hegemonik dnemleri olan, birbirini izleyen ekonomik genileme ve daralmalardan
D ticaret haddi, ihracat fiyatlarnn ithalat fiyatlarna orandr. Cohn, op. cit., ss. 121-122; Ahmet nsel, ktisat deolojisinin Eletirisi, 4. B., stanbul, Birikim Yaynlar, 2003, ss.166-167. 53 Dnya Sistemi yaklamnn nemli temsilcileri I. Wallerstein, C. Chase-Dunn, G. Arrighi, S. Amin, A.G. Frank, B. Gillsdir. Bu yaklam, hegemonya kavram ele alnrken daha ayrntl olarak incelenecektir. infra. s. 45. 54 Cohn, op. cit., ss. 127-128.
52 51

21

oluan evrimleri ieren yaplar olarak grlmektedir.55 Modern dnya sisteminin gemiinin, be bin yllk m olduu, be yzyllk m olduu konusu yaklam iinde tartlmaktadr. Modern Dnya Sisteminin be yzyllk olduunu ileri srenler, bu sistemin Avrupada kapitalizmin olumasyla ortaya ktn, bu dnemde dnyada baka sistemler de olduunu sylemektedirler.56 Sistemin be binyllk gemii olduunu ileri srenler ise, sistemin temelindeki sermaye birikim srecini be binyl gemie sahip olarak yorumlamaktadrlar.57 Robert Coxun Gramscinin kavramlarn uluslararas ilikilere uygulamasyla ortaya kan Neo-Gramscici gelenek ise gnmz Eletirel UEP yaklamlarnn en ok ilgi ekenlerindendir.58 Neo-Gramscici UEP yaklam, daha ok hegemonya ve tarihsel blok kavramlarna arlk vermekte ve uluslararas ilikilerin toplumsal boyutlar zerinde durmaktadr. Neo-Gramscici Eletirel UEP yaklamlar, ortodoks UEP akmlarnn hem teorik nermeleri ve ampirik incelemeleri, hem de epistemolojik pozitivist ve olarak ontolojik konumlanlar kendisini zerinden eletirilmesini olarak nermektedirler.59 Neo-Gramscici yaklam, kendisinden nceki UEP teorilerini adlandrrken, post-pozitivist konumlandrmaktadr.60 Burada ayn balk altnda ele alnm olsa da, bu yaklam

Andre Gunder Frank ve Barry K. Gills, 5000 Yllk Dnya Sistemi: Disiplinler Aras Bir Giri, ed. A. G. Frank ve B. K. Gills, Dnya Sistemi Be Yzyllk m, Be Binyllk m?, ev. Esin Soanclar, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, 2003, ss. 41-45. 56 Immanuel Wallerstein, Dnya-Sistemleri Kavramna Kar Dnya-Sistemi Kavram: Bir Eletiri, ed. A. G. Frank ve B. K. Gills, Dnya Sistemi Be Yzyllk m, Be Binyllk m?, ev. Esin Soanclar, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, 2003, ss. 527-534. 57 Frank ve Gills, loc. cit.. 58 Neo-Gramscici yaklam iin infra. s. 35. 59 Craig N. Murphy ve Roger Tooze, Getting Beyond the Common Sense of the IPE Orthodoxy, ed. C.N. Murphy ve R. Tooze, The New International Political Economy, Cambridge, Cambridge University Press, 1991, s. 14. Bilginin felsefesi olan epistemoloji, bilginin ne tr dzlemlerde olduu ve nitelii ile ilgili sorular sorar. Varlkbilim olan ontolojinin sorular ise ampirik olarak yantlanmas pek mmkn olmayan ve varla ynelik sorulardr. Bir teoriyi baka bir perspektiften sorgulayabilmek n kabulleri yeniden ele almay gerekli kldndan, epistemoloji ve ontolojiye ynelik sorularn sorulmas anlaml olacaktr. Bununla birlikte, epistemolojik ve ontolojik temelli bir sorgulamada dikkat edilmesi gereken nemli bir nokta analiz dzeylerinin farklln gzden karmamaktr. Epistemolojinin, ontolojinin ve metodolojinin sorularn kendi analiz dzeylerinde yantlayabilmek, bir teoriye ynlendirilen eletirileri anlaml klacaktr. 60 Andreas Bieler ve Adam David Morton, Theoretical and Methodogical Challenges of NeoGramscian Perspectives in International Political Economy, International Gramsci Society Online Article, <http://www.italnet.nd.edu/gramsci/resources/online_articles/articles/bieler_morton.shtml>

55

22

Marksizmi de ekonomizme saplanarak toplumsal gerekilii gzard etmekle eletirmektedir.61 Bu yaklam, retim ilikilerinin kalplarn, ekonomik indirgemecilie dmeden analizinin temeline oturtarak, toplumsal dnmleri tarihsel materyalist bir bakla anlamaya almaktadr. Neo-Gramscici yaklam, tarihsel yaplarn; retimin toplumsal ilikileri, devlet biimleri ve dnya dzenleri arasnda etkileimle olutuklarn ve uluslararas ilikilerle ilgili analizlerde bu noktalarn gz nnde tutulmas gerektiini ne srmektedir.62 Neo-Gramscici yaklam, egemen devletler arasndaki ilikileri ayn zamanda bir yabanclama sreci olarak grr. retim glerinin retim aralarndan kopartlmasn ve siyasal ile ekonomik alanlarn birbirinden ayrlmasn, devletlerin ve toplumlarn tarihsel olarak yabanclamasnn rnekleri olarak deerlendirir.63 Eletirel UEP iinde yeni yaklamlar, geleneksel yaklamlarn pozitivist epistemolojisini ve rasyonel ontolojisini reddetmektedirler. Evrimci iktisat, yorumsamac (hermeneutik) yaklam, Toplumsal Konstrktivizm ve Post-yapsalc yaklamlar bu reddi paylaanlardr.64 Rasyonalist dnceyi ve bundan kaynaklanan dnya dzeninin rasyonel temelleri olduu iddiasn reddeden kimi Eletirel teoriler, sebeplerin zneler aras kurulduunu ve gerein yoruma ak olduunu savunmaktadrlar. Rasyonel olmayan UEP teorileri (Eletirel UEP)65, dnya dzeninde sabit bir hiyerarik toplumsal ilikiler setinin varln reddetmektedirler. Kendinden nceki yaklamlar geleneksel UEP olarak adlandran Eletirel UEP teorisi, kurumsal snrlarn srekli deiime tabi olduunu ve aktrlerin ok eitli
Stephen Gill, Historical Materialism, Gramsci and International Political Economy, ed. C.N. Murphy ve R. Tooze, The New International Political Economy, Cambridge, Cambridge University Press, 1991, ss. 51-75. 62 Adam David Morton, Social Forces in the Struggle oer Hegemony: Neo-Gramscian Perspectives in International Political Economy, Rethinking Marxism, C. 15, No. 2 (Nisan 2003), ss. 153-179. 63 Mark Rupert, Producing Hegemony: The Politics of Mass Production and American Global Power, Cambridge, Cambridge University Press, 1995, ss. 15-16. 64 Toplumsal konstrktivizm, tm toplumsal oluumlarn yap ve aktrlerin karlkl etkileim iinde ina ettikleri bir sre sonucu ortaya ktn varsayar. 65 Bu tezde Eletirel UEP, Marksizmden balayan ve evreci teorilere kadar uzanan bir teoriler grubunu adlandrmak iin kullanlmtr. Ancak, UEP yaklamlarnn pozitivizmini ve rasyonelliini
61

23

olduunu ileri srmektedirler. Bu anlamda geleneksel UEP yaklamlarn yetersiz grmekte ve dzen ile dzensizlik zerine bu kurgulamalarnn toplumsal ve teorik olarak ina edildiini belirtmektedirler. Rasyonel olmayan UEPnin temelinde, devletler sisteminin tarihsel kurgusunun geici ve srekli deiime tabi olduu varsaym bulunmaktadr. Teorinin bir baka varsaym, mevcut konjonktr gibi tm sosyoekonomik hayatn ynlendiriliyor olduudur. Devlet-piyasa ilikisi de kurumsal rutinler, normlar ve bilginin kullanmyla yerletirilmi bir g ilikisi olarak alglanmaktadr. Rasyonel olmayan UEP, son olarak teorilemeyi ve genelletirmeleri reddetmektedir.66 G ilikilerinin toplumsal temelleri gibi kimi bak alar Neo-Gramscici yaklamla ortak olsa da, Rasyonel olmayan yaklamlar pozitivizmi ve rasyonalizmi reddederek temelden farkllamaktadrlar. Eletirel UEP yaklamlar (burada ele alnmayan post-modern yaklamlar hari) genel olarak ekonomi-siyaset alanlar arasnda ayrm yapmazlar ve bu iki alan btnlemi olarak grrler. Bu yaklamlar ayn zamanda, tarihsel yapsalc bir yntem benimsemilerdir. Kullanlan kavramlar tarihsel ierie sahiptirler. Tarih d nermeleri olan genel geer analizler yapmazlar.

D. Uluslararas Ekonomi Politik Yaklamlarna Uluslararas Ekonomik rgtler

kinci Dnya Savann ardndan ABD hegemonyas dneminde uluslararas rgtlerin uluslararas ilikilerde nemi fiilen artmtr. Teorik olarak da, uluslararas rgtler konusunda dorudan almalar bu dnemde artmtr. Buradaki dikkat ekici nokta, bu almalarn daha ok Liberal UEP yaklamlar tarafndan yaplm olmasdr.

reddeden bir UEP yaklam da kendisini Eletirel UEP olarak adladrmaktadr. Bu paragrafta bahsedilen Eletirel UEP, ikincisidir. 66 Ash Amin ve Ronen Palan, Towards a Non-Rationalist International Political Economy, Review of International Political Economy, C. 8, No. 4 (K 2001), ss. 559-577.

24

Tezde esas olarak ele alnacak olan Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankas, Birlemi Milletlerin uzmanlk kurulular olarak hkmetleraras uluslararas rgtlerdir. Hkmetleraras uluslararas rgtler, devletleraras bir oluuma sahiptir ancak kendilerini oluturan devletlerden ayr ve srekli bir iradeye sahip bileimlerdir. Uluslararas rgtlerden zellikle ekonomik temelli olanlarnn ele alnmasnn nedeni, bu tezde hegemonyann uluslararas konumlannda ekonomik altyapya atfedilen nemdir. Uluslararas hegemonya esas olarak maddi temeller zerinde ykselmekte, altyapsn salamlatrrken bir taraftan styapy belirlemekte ve st yap da dnml olarak altyapy etkileyerek altyapnn srdrlmesine yardmc olmaktadr. Ekonomik altyapya verilen bu nem, hegemonyann dier unsurlarn yok saymaktan kaynaklanmamaktadr. Uluslararas ekonomik rgtler iinde zel olarak Bretton Woods kurumlar olarak anlan Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankasnn seilme nedeni ise, uluslararas hegemonyann finansal temellerinin hegemonyann kuruluu, konumu, gc ve dyle yakndan ilgili olduunun ve ayn zamanda bunlarn gstergesi olduunun varsaylmasdr. Uluslararas Para Fonu, finansal dzenlemelerin nemi nedeniyle bu tezdeki iki rgtten biridir. Dnya Bankas ise ekonomik altyapnn kresel piyasann her noktasna nfuz etmesini salayacak altyap uyumlatrmalarnn temel zeminlerinden olmas nedeniyle seilmitir. Hegemonya kavramnn UEP yaklamlarndaki kavrannn incelenmesine gemeden nce, uluslararas rgtlerin, zellikle de uluslararas ekonomik rgtlerin temel UEP yaklamlarnda ele aln incelenecektir.

1. Realist Uluslararas Ekonomi Politik Yaklamlarda Uluslararas Ekonomik rgtler Realist yaklamn rgtlere atfettii nem, kurgulad dnyada rgtlerin aldklar yer kadardr. rgtler, bu yaklamca uluslararas politikann temel aktrleri arasnda saylmazlar. Uluslararas politikann gerek aktrleri devletlerdir.

25

Realist yaklamlar iinde uluslararas rgtlere zel bir yer ayrlmamtr, ele alnan rgtler de gvenlik temelli rgtlerdir. Dolaysyla uluslararas rgtlerin Realist yaklamlardaki yeri, uluslararas sistemde rgtlere atfedilen nem ve rgtler ile devletler arasndaki iliki zerinden deerlendirilebilir. Realizm iinden bir deerlendirmede, uluslararas rgtler ve devletler arasndaki iliki iki ekilde alglanabilir. Birincisi, ulus devletler uluslararas politikada tek egemen aktrler olduundan, uluslararas ekonomik rgtlerin etkilerinin ulus devletlerin belirledii snrlarn dna kamayaca yorumudur. kincisi, uluslararas ekonomik rgtlerin ulus devlet zerindeki otoritelerinin ulus devletin egemenliini zedeleyici bir etkiye sahip olduu yorumudur. Bu iki deerlendirmede yklenmemektedir. Uluslararas ekonomik rgtlerin temel ilevlerine baktmzda, kime ve neye hizmet ettikleri bir kenara braklrsa, genel olarak uluslararas ekonomide dzenleyici bir role sahip olduklar sylenebilir. Realist yaklamlarn perspektifinden, bu dzenleyici rol, ulus devletlerin politikalarna dardan bir mdahale olarak alglanmaktadr. Bunun yannda, uluslararas ekonomik rgtlerin bileenlerine baktmzda, devletlerin oluturduu rgtler olduundan, devletlerin iradesi dnda politikalar retemeyecekleri varsaylsa bile, tm devletlerin ayn anda bu rgtlerin politikalarndan kar salayamayaca gr, uluslararas ilikileri sfr toplaml bir oyun olarak alglayan Realist perspektife uygundur. Realist UEP iinde nemli bir yeri olan Hegemonik stikrar Teorisi67 asndan deerlendirildiinde, uluslararas ekonomik rgtler, uluslararas sistemde gl konumdaki devletlerin karlarn gzetecek ekilde ynlendirilebilecek aralar olarak da deerlendirilebilir. Hegemonik stikrar Teorisinin nermeleriyle ele alndnda, tm devletlerin refah ancak hegemonun uluslararas dzeni salamasyla mmkn olacaktr. Buna gre, hegemon devletin uluslararas ekonomik kurululara ykleyecei rol, dier devletler tarafndan olumlu alglanmak zorunda
67

de,

uluslararas

ekonomik

rgtlere

olumlu

bir

rol

Infra, s. 30.

26

olacaktr. Dolaysyla, uluslararas ekonomik rgtlerin rollerinin devletler tarafndan alglan, devletlerin uluslararas sistemdeki konumlarna bal olarak deiecektir. Bu durumda, Realist yaklam iinden bakldnda, devletlerin uluslararas ekonomik rgtlere ynelik temel politikas, bu rgtleri kendi karna uygun olarak ynlendirmek olacaktr. Bu yaklamda, bir devletin kazanc dier devletlerin zararna edeer olduundan, uluslararas ekonomik rgtlerin devletlere ynelik politikalarnda da, tm devletleri ayn ynde etkileyecek bir yap yoktur. Realizme gre uluslararas politikada tm devletlerin karna uygun olabilecek bir ibirlii perspektifi olmad iin, devletler ibirliine yatkn aktrler olarak grlmezler. Dolaysyla Realizmde uluslararas rgtlerin devletlere ibirlii zemini salayc bir ilevleri de yoktur. Uluslararas rgtlerin devlet davranlarn kstlayc bir etki yaratmaya alt endiesini tayan Realistler, yine de, bu kurumlarn devletlerin davranlar zerinde bamsz etkileri olmadn sylemektedir.68 Realist UEP yaklamlarna gre kurumlar (normlar ve rgtler) ortaya ktklarndaki dnemde var olan g ilikilerini yanstmaktadrlar.69 Realist gelenek iin, uluslararas rgtler, uluslararas hukuk ve g dengesi, baat olann karlarn yanstmaktadr. Uluslararas kurumlar, mevcut yapy srdrmeye yaramakta ve gsz olanlarn durumunu ktletirmek pahasna glnn karlarn korumaktadrlar.70 Bunlarn yannda, Realist UEP iindeki farkl grlerin uluslararas ekonomik rgtlere bak homojen deildir. rnein Gilpin, GATT ve daha sonra Dnya Ticaret rgt araclyla dzenlenen uluslararas ticaretin ve ticaretteki serbestlemenin az gelimi lke ekonomilerinin de kazancn saladn ileri srmektedir.71

68

Randall L. Schweller ve David Priess, A Tale of Two Realisms: Expanding the Institutions Debate, Mershon International Studies Review, C. 41, No.1 (Mays 1997), ss. 3-4. 69 Ibid., s. 9. 70 Ibid., s.12. 71 Gilpin, op. cit., ss. 232-233.

27

2. Liberal Uluslararas Ekonomi Politik Yaklamlarnda Uluslararas Ekonomik rgtler Liberal UEP yaklamlar, UEP iinde uluslararas kurumlara en ok yer veren yaklamdr. Bunun temelinde Liberalizmin dnya kurgusu yatmaktadr. Liberal UEP, uluslararas ilikileri ibirliine ak ve aktrlerin ibirliinden karlkl kar salayabilecekleri bir alan olarak grdnden, ibirlii kanal olarak varsayd uluslararas rgtlere nem vermitir. Uluslararas kurumlara Liberal teorilerin gsterdii bu ilgi, Robert Coxun teorinin her zaman birisi ve bir ama iin72 olduu nermesini takip ederek, Amerikan hegemonyasnn liberal temellerinin, yorumlanabilir. Liberal yaklamn 1970lerde ulusal kar kavramn geniletmesi ve uluslararas ekonomik karlkl bamlla arlk vermesiyle73 uluslararas ekonomik rgtlere atfedilen nem de artmtr. Somut olarak uluslararas rgtleri ele almann tesinde, Liberal UEP yaklam kurallar btn olarak deerlendirdii ve uluslararas rejim olarak adlandrd uluslararas normlar da incelemektedir. Belirli bir uluslararas ilikiler konusunda genel kabul grm normlar, kurallar, ilkeler ve karar verme ekilleri olarak adlandrlan uluslararas rejimler, uluslararas rgtlerin dzenlemelerinin de bir parasdr. rnein Uluslararas Para Fonu, uluslararas finansal rejimin bir parasdr.74 Liberalizmin karlkl bamllk teorisi erevesinde, uluslararas rejimler ve rgtler, uluslararas ibirliinin kanallarn yaratan zeminler olarak deerlendirilmektedir. Liberal teorilerce aklanmas ve merulatrlmas olarak

Robert Cox, Social Forces, States and World Orders: Beyond International Relations Theory, ed. Robert Cox ve Timothy J. Sinclair, Approaches to World Order, Cambridge, Cambridge University Press, 1996, s. 87. 73 Karlkl bamllk yaklamna gre, bir ilikide taraflarn karlkl karlarnn varl bir mddet sonra ilikinin kurulu biimini belirledii gibi, devam etmesinin altnda yatan neden haline de dnr. Karlkl ilikide atlan her admn bir de maliyeti olmaya balar. Her karar deiiklii ayn zamanda maliyet hesaplamasn da ierir. Kazanlar kayplardan ok olduunda iliki srdrlr. Joseph Nye, Neorealism and Neoliberalism, World Politics, C. 40, No. 2 (Ocak 1988), s. 240. 74 Cohn, op. cit., s. 100.

72

28

Liberal UEP yaklam, uluslararas topluma, karlkl bamlla ve uluslararas kurumlara nem vermektedir. Ancak liberalizmin uluslararas rgtlere ykledii anlam, bu tezde kullanlan perspektiften ok farkldr. Liberalizme gre uluslararas rgtler, uluslararas ibirliini kolaylatrc ve zemin hazrlayc oluumlardr. Liberal temelli teoriler, analizlerinde aktrleri ibirliine yatkn karakterli olarak deerlendirmektedirler. Uluslararas rgtler de genel olarak ibirliini kolaylatrc aralar olarak grlmektedir. rnein Liberalizm kaynakl fonksiyonalist teoriye gre, etmektedir. Liberal UEP yaklamna gre uluslararas kurumlar, devletleri ibirliine itebilir, ibirlii iinde kalmalarn salayabilir ve bu kurumlarn devlet politikalar zerinde nemli etkileri olabilir.75 zellikle 1945 sonras arlk kazanan blgesel entegrasyon almalarndaki neofonksiyonalist yaklamn deerlendirmesiyle, blgesel rgtler ibirlii zemini yaratmaktadr. Bu yaklama gre, zellikle Bat kaynakl ekonomik kurumlara yelik, hipermilliyetilii, militarizm ve uyruklar arasnda atmay engelleyecek bamllk mekanizmalarn yaratr.76 Liberal UEP yaklam iindeki bir gre gre, uluslararas bir hegemonyann varl dneminde oluturulmu uluslararas rgtler ve uluslararas normlar, hegemon devlet gcn kaybettikten sonra da etkinlik gstermeye devam ederek uluslararas sistemin ileyiini salamaktadr.77 Hegemon devletin artan hkimiyet dneminde oluturulmu kurumlarn ileyilerini srdrmeleri iin hegemon devletin varlnn art olmadn belirten bu gr, uluslararas sistemin yapsnda uluslararas rgtlere zel bir nem vermektedir.78 bir alandaki ibirlii uluslararas rgtlerin de araclyla dier alanlara sramaktadr ve genel olarak barn korunmasna yardm

75 76

Schweller ve Priess, op. cit., s. 4. Ibid., s. 12. 77 Robert Keohane, After Hegemony Cooperation and Discord in the World Political Economy, Princeton, Princeton University Pres, 1984. 78 Stephen D. Krasner, State Power and the Structure of International Trade, ed. Jeffry Frieden ve David A. Lake, International Political Economy, Perspectives on Global Power and Wealth, Londra, Routledge, 2000, ss. 35-36.

29

3. Eletirel Uluslararas Ekonomi Politik Yaklamlarda Uluslararas Ekonomik rgtler Eletirel UEP genel olarak uluslararas ekonomik rgtlerin uluslararas sistemdeki rollerine olumlu bir anlam yklememektedir. Uluslararas ekonomik rgtler, uluslararas sistemdeki g ilikilerini yanstan kurumlardr; karlkl bamllk deil, uluslararas bamllk kanallardr ve sistemi muhafaza etmeye yardmc olurlar. Eletirel UEP yaklam iinde zellikle Neo-Gramscici analizler, dorudan uluslararas ekonomik rgtlerle ilgilenmilerdir. Neo-Gramscici analize gre gnmz uluslararas sisteminin kresel retim ve deiim ilikilerini oluturan tarihsel blokun temel kurumlar ok uluslu irketler, uluslararas bankalar, uluslararas i evreleri ve uluslararas ekonomik rgtlerdir. Buna gre, tm bu kurumlar snf ilikilerini kresel dzeyde anlamamza yardmc olurlar.79 Neo-Gramscici Eletirel UEPye gre, dnya hegemonyasnn evrensel normlarnn ifade mekanizmas uluslararas rgtlerdir. Uluslararas rgtler hegemonyann aralar olarak u ilevleri yerine getirmektedirler: Hegemonik dnya dzeninin yaylmasn kolaylatracak kurallar uygularlar, uluslararas dzenin kurallarn ideolojik olarak merulatrrlar, evre lkelerin elitleriyle merkez lkeler arasnda ibirlii yaptrrlar ve oluabilecek hegemonya kart grleri engellemeye alrlar.80 Eletirel UEP iin, bu rgtler arasnda uluslararas ekonomik sistemin temellerini oluturan Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankasnn zel bir yeri vardr. nk bu rgtler sadece uluslararas ekonomik sistemin maddi temellerini belirlemekle kalmamakta, ayn zamanda toplumsal alanda da etki dourmaktadrlar. Liberal bir uluslararas ekonomik dzen iinde ulusal ekonomi politikalarn
79

Cohn, op. cit., s. 131.

30

uyumlatrmaya almaktadrlar ve bunu yaparken lkelerin toplumsal yaplarn da bu uyumlatrma projesi iine almaktadrlar.81 UEPdeki eletirel yaklamlar, uluslararas ekonomik rgtleri

hegemonyann aralar olarak deerlendirmektedirler. almann bundan sonraki ksmnda, bu balantya k tutabilmek amacyla, hegemonya kavramnn UEP yaklamlarnca nasl ele alnd incelenecektir.

II.

ULUSLARARASI EKONOM POLTK YAKLAIMLARINDA HEGEMONYA KAVRAMI

Uluslararas ekonomik rgtlerin hegemonya kavram erevesinde nereye oturduunu ve 1945 sonras uluslararas sistemdeki rollerini anlamak iin, bu blmde byle bir incelemeye temel olacak hegemonya kavramnn literatrde nasl ele alndna baklacaktr. Bu amala, hegemonya kavramn kullanan temel akmlar olan Realist yaklam, Eletirel yaklam ve Dnya Sistemci yaklamlarda kavramn nasl anlald zerinde durmak ve tezde kullanlacak olan hegemonya ve uluslararas ekonomik rgtler arasnda balant kurmaya almak mmkn olacaktr.

Hegemonya kavramnn literatrdeki esas referans noktas, Antonio Gramscinin kulland ekliyle rza ve zora dayanan, sivil toplum ve siyasal toplum olarak ayrlm bir sistemde bir snfn dierleri zerinde egemenlik kurma abasdr. Gramscinin devlet dzeyinde kulland ekliyle hegemonyann uluslararas dzeye aktarlmas ise farkl akmlar tarafndan farkl ekilde yaplmtr. Gramscici anlamda hegemonyay uluslararas sistemde anlamlandrmaya alan yaklam genel olarak Neo-Gramscici olarak adlandrlan Eletirel yaklamlardr. Realist yaklamn
80

Robert Cox, Gramsci, Hegemony and International Relations: An Essay in Method, ed. Stephen Gill, Gramsci, Historical Materialism and International Relations, Cambridge, Cambridge University Press, 1993, s, 64.

31

uluslararas hegemonyaya bak, maddi kaynaklar temellidir ve bu yaklamca uluslararas sistemin istikrar iin hegemon bir devletin varlnn gerekli olduu ileri srlr. Dnya Sistemci yaklam ise hegemon konumdaki devletlerin tarihteki varlklarn kapitalizm iindeki uzun dnglerin bir paras olarak grmektedir.

Ele alnacak olan hegemonya yaklamlarnn yannda bir de posthegemonik olarak nitelendirilebilecek imparatorluk yaklamlar literatrde yer tutar. zellikle Michael Hardt ve Antonio Negrinin 1990lardan sonra Amerikan hegemonyasn imparatorluklarn siyasal temelli yaplarna benzetmeleri ve dnya sistemini -ele alnacak olan yaklamlardan farkl olarak- hiyerarik bir imparatorluk rgtlenmesi olarak adlandrmalar, hegemonya tartmalarn burada ekonomik temelli yaklamlar ele alnaca iin deinilmeyecek ayr bir temele oturtmutur.82

Ele alnacak yaklamlarda, kanlmaz olarak aralarndaki ince ayrmlar yer yer gz ard edecek gruplandrmalar ve genellemelere ihtiya duyulmutur. Esas ama temel teori gruplarnn hegemonya kavramna baklarn incelemek olduundan, yaklamlarn ortak zellikleri zerinden hareket edilmitir.

A. Realist Yaklamlarda Hegemonya Realist Uluslararas Ekonomi Politik yaklam iinde saylan Hegemonik stikrar Teorisi (Hegemonic Stabilization Theory), en genel hatlaryla uluslararas sistemin srdrlebilmesi iin kural koyan ve bu kurallarn ilemesini salayan bir hegemonun varlna ihtiya olduunu ileri srmektedir. Dnya ekonomisinde bir dzenden bahsedebilmek iin hegemon gcn sistemi dzenlemesi gerekmektedir. Teoriye gre, mallarn, hizmetlerin ve sermayenin dolamnn serbest olduu ak bir uluslararas ekonomi, tek bir baat g ya da hegemonik gcn sistemi istikrara

Idem.. Hardt ve Negrinin hegemonya yaklam iin bkz. Michael Hardt ve Antonio Negri, mparatorluk, ev. Abdullah Ylmaz, stanbul, Ayrnt Yaynlar, 2001.
82

81

32

kavuturduu ve gl bir rejim oluturduu durumda ileyebilmektedir.83 Hegemonik stikrar Teorisi konusunda burada ele alnacak isimler, Charles Kindleberger ve Stephen Krasner ve Robert Keohanedir.84 Realist varsaymlara bal Hegemonik stikrar Teorisi, uluslararas ilikilerin doasn anarik olarak nitelendirmektedir. Realizmin genel kabul, uluslararas sistemin temel aktrleri saylan ulus devletlerin, kendi karlarn gzeten birimler olduu ynndedir. Bu atma dnyasnda g, siyasetin nihai amacdr ve devletleraras sistemde, rakip devletler arasnda ilikilerin kalbn ulusal g kaynaklarnn dalm belirlemektedir. Anariden kastedilen dier ulus devletlere etki edebilecek ve dzeni dayatabilecek bir dnya devleti tarafndan salanacak kresel bir gcn eksikliidir. Hegemonik stikrar Teorisi de, eksik olan dzenin hegemon bir devlet tarafndan salanmas gerekliliini savunur ve tarihsel koullar ile ampirik verilerin de uluslararas sistemin ancak bir hegemon devletin varlnda istikrarl olduunu syler. Teorinin dikkate alnmas gereken en nemli zellii, bu nermeyi kapitalist bir altyap ve liberal bir dzen iin yapyor olmasdr. Teori, hegemon bir devletin, liberal bir uluslararas ekonominin kurulmas ve srdrlmesi iin gerekli bir koul olduunu, ancak tek bana yeterli bir koul olmadn ileri srmektedir.85

1. Hegemonik stikrar Teorisi Hegemonik stikrar Teorisi, Charles Kindleberger tarafndan 1930larn dnya ekonomik krizini aklamak amacyla gelitirilmitir. Teori, 1929 Bunalmnn uzun srmesinin nedenini uluslararas sistemde nde gelen hibir lkenin sistemi istikrara kavuturacak bir role soyunacak yetenekte ve istekte olmamas olarak aklamaktadr. Bu dnemde hegemon olmaya Birleik Krallkn
Frieden ve Lake, op. cit., s. 12. Kindleberger ve Krasner Realist uluslararas ekonomi politik yaklamlarna daha yakn isimlerken, Keohane liberal uluslararas ekonomi politik yaklamlarna daha yakn saylabilir. Ancak, Realizm ve Liberalizm, Hegemonik stikrar Teorisi balamnda benzer deerlendirmeler yapmaktadr. 85 Gilpin, op. cit., s. 94.
84 83

33

gc yetmemi, Amerika Birleik Devletleri de yeterli gc olmasna ramen bu rol stlenmek istememiti.86 Kindleberger, sistemi istikrara kavuturacak devletin sorumluluklarn yle sralamtr:87 Normal mallar iin bir piyasa salamak, sermaye akn salamak, finans sistemi tkandnda likidite salamak, kur oranlarn dzenlemek ve ulusal mali politikalar koordine etmek. Dnya ekonomisinin istikrarl olmas iin, bu politikalar uygulayacak ve bu grevleri stlenecek bir lkenin olmas gereklilii Kindlebergerin tezinin temelinde yatmaktadr. Ancak Kindleberger bu pozisyondaki devleti hegemon olarak adlandrmaktan rahatszdr. Bu rol, hegemonya olarak deil liderlik olarak deerlendirmekte ve hegemonya kavramnn bask, g ve tehdide ar vurgu yaptn dnmektedir. Liderlii mutlaka g kullanmna dayandrmamakta ve bir ailedeki babann konumuna benzeterek hegemon olmadan lider olunabileceini sylemektedir.88 Liderlii smrye dayal ilikiden ayrmaktadr ve uluslararas sistemde liderlik konumunun salad faydann yannda klfetinin de herhangi bir devletin kaldramayaca byklkte olduunu ileri srmektedir. Hatta lider devletin, ittifaklarda dier mttefiklerden her zaman daha fazla ykn altnda kaldn, 18701913 arasnda Britanyann ve 1945-1971 arasnda ABDnin altn ve kur standardn ynetmesinin bu devletlere ykledii maliyetin yksek olduunu rnek gstererek anlatmaktadr. Lend-Lease uygulamasn ve Marshall yardmlarn lider devletin kar olmadan yapt jestler olarak alglamakta ve lider olmayan bir devletin byle ykleri kaldramayacan sylemektedir.89 Hegemonik stikrar Teorisinde hegemon devletin uluslararas alanda yapt dzenlemeler ve stlendii sorumluluklarn alglan ekli, iktisat teorisindeki kamu mallar kavramna yakndr. Kamu mallar, krl olmadklar iin piyasa tarafndan
86

Charles Kindleberger, Hierarchy versus Initial Cooperation, International Organization, C. 40, No. 4 (Gz 1986), s. 841. 87 Charles Kindleberger, Dominance and Leadership in the International Economy: Exploitation, Public Goods, and Free Rides, International Studies Quarterly, C. 25, No. 2 (Haziran 1981), s. 247. 88 Kindleberger, Hierarchy versus, s. 841. 89 Kindleberger, Dominance and , ss. 248-251.

34

salanmayan, ancak devlet tarafndan

salanmas

gereken,

blnmesi

ve

fiyatlandrlmas g olan mallardr. ktisatta ordu tarafndan salanan milli gvenlik ya da otoyollarn klandrlmas gibi hizmetler bu grupta ele alnmaktadr. Piyasa gleri tarafndan krl olmad iin verilmeyecek, ancak elzem olan bu hizmetleri devletin vermesi gerekmektedir. Hegemon konumdaki devletin uluslararas ekonomi iin yapt dzenlemeler de, bakalar tarafndan yaplamayacak, ancak st otorite konumundaki birisi tarafndan mutlaka yaplmas gereken hizmetler olarak sunulmaktadr. Kindlebergerin deerlendirmesiyle 18501914 arasnda ngiltere dnya ekonomisine serbest ticaret rejimi, altn standard ve donanmasnn yardmyla belle poque yaatm; ABD ise dnyaya istikrar getirecek konuma 19451968 yllar arasnda gelmitir. Bunun yannda, Amerikan liderliinin sona ermesini ya da gerilemesini, dnya ekonomisinde istikrarszla neden olaca iin sorun olarak grmektedir. Teori, sadece hegemon devletin varlyla dnya ekonomisinin durumu arasnda bir iliki sunmakla kalmamakta, normatif bir nermeyle hegemon bir devletin varlnn da gerekli olduunu eklemektedir. Kindleberger, hegemon ihtiyacn sadece ekonomik temellere dayanyor gibi sunmakta ve ekonomik istikrarn (kulland liberal nermelerle ayn zamanda refahn) nkoulu olarak ele almaktadr. Oysa, hegemon devletlerin istikrar nasl saladna rnek verirken ngiliz donanmasnn oynad rolden de bahsetmektedir. Dolaysyla, teoride ele alnd ekliyle olmas gereken hegemon, ekonomi d aralar da kullanacaktr.

2. Hegemon Devlet ve Uluslararas Ticaret Modeli Realist yaklamn bir dier temsilcisi ve Hegemonik stikrar Teorisinin savunucusu Stephen Krasner, serbest ticaret rejiminin oluturulmas ve srdrlmesi iin lider bir gcn uluslararas sistemde hegemon olmasnn gerekli olduu grndedir. Serbest ticaretin uluslararas sistem iin faydal olduunu ve

35

atmalar nlediini varsayarak, byle bir ticaret sistemi ve hegemonun varl arasnda kurduu balantyla, uluslararas istikrarn salanacan ileri srmektedir. Varsaymn dorulamak iin 1820-1879, 1879-1900, 1900-1913, 1918-1939, 19451970 yllar arasndaki dnemlerde uluslararas ticaretin yapsn incelemi ve bu yapy hegemon devletlerin bu dnemlerdeki konumlaryla ilikilendirmitir. Bu yllardaki tarife dzeyleri, ticaret paylar, blgesel ticaret ortaklar ile devletlerarasndaki gcn dalmn incelemitir. 90 Zaman aralklarna gre uluslararas ticaret ve hegemonya arasndaki balanty Krasner u ekilde kurmutur:91 18201879 aras, uluslararas ticarette serbestliin artt ve ngiliz hegemonyasnn ykselite olduu dnemdir. 1880 1900 yllarnda ticaret, nceki dneme gre daha snrldr ve ngiliz gcnde greli bir de sahne olmutur. 19001913 yllar arasnda uluslararas ticarette ticaret paylar artm, gmrk tarifeleri sabit kalmtr. Ancak bu dnemde ngiltere halen en byk ekonomik g olmakla birlikte, hegemon konumunu yitirmektedir. Artan ticaret paylar ise olaanst sava ekonomileriyle aklanmtr. 19191939 arasnda kapal bir ekonomik sistemin yannda ticaret blgesellemitir, tarife seviyeleri dengesizdir. ngiltere bu yllarda hegemonik konumunu srdrmeye alm, ancak yetersiz kalm; Amerika ise hegemon olmaya hazrlanm, ancak bu konuma sava sonrasnda gelmitir. 19451960 yllar aras ise dk tarife seviyelerinin olduu, ticaret paylarnn artt, tam serbestlik olan bir dnemdir. Bu yllar ayn zamanda Amerikan hegemonyasnn en gl dnemi olarak deerlendirilmitir.

Krasner, uluslararas sistemde devletin konumu hakkndaki geleneksel yorumun eletirilmesine kar kar. Devlet d aktrlerin uluslararas sistemdeki rollerinin neminin olduundan fazla gsterildiini dnen Krasner, temel analiz birimi olarak devleti grr ve uluslararas sistemin temel aktrlerini de egemen devletler olarak deerlendirir. Bu varsaymlarla karlkl bamllk teorilerinin varsaymlarnn aksine, devletin kendi seimi dnda sistemin zellii olarak
90

Stephen Krasner, State Power and the Structure of International Trade, ed. Jeffry Frieden ve David Lake, International Political Economy Perspectives on Global Power and Wealth, 4. B., Londra ve New York, Routledge, 2000, ss. 19-36.

36

karlkl bamllk ilikileri iinde olmadn iddia eder. Uluslararas ekonomik ve siyasal sistemin ileyiinin karlkl bamllk gryle aklanmasnn ancak belirli ekonomik yapda anlaml olabileceini, ama yapnn kendisini aklamakta yetersiz olacan ne srer. Krasnera gre, uluslararas ticaret ulusal hedeflerini maksimize etmeye alan devletlerin karlar ve gleri tarafndan belirlenir. Bu yaklama gre, potansiyel ekonomik gcn hegemonik dalm, ak bir ticaret sistemini dourmakta ve bu sistemin ileyiini mmkn klmaktadr. Buna rnek olarak Byk Britanya ve ABDnin hegemonik liderlik dnemleri, uluslararas ticaretin dzenleyicileri olduu iddia edilerek, gsterilir.92

Hegemonik stikrar Teorisi, hegemonik bir sistemde, ekonominin ak bir sistem eklinde ilemesinin hegemon devlet tarafndan tercih edileceini; nk bu durumda hegemon devletin ulusal gelirinin, byme oranlarnn ve siyasi gcnn artacan; uluslararas ekonomiye daha az mdahale edeceini ve sosyal istikrarszln engelleneceini ne srmektedir.93 Bu balamda, Realist yaklam, serbest uluslararas ticaretten yanadr. Bu nermelere getirilebilecek bir eletiri, teoride uluslararas ekonomiye mdahale etmemesi ngrlen hegemon devletin, tarihsel rneklerin de gsterdii gibi aslnda kresel ekonominin dzenleyicisi konumuyla tm ekonomilere nfuz etme ve dzenleme abasnn gz ard ediliyor olmasdr. Uluslararas ekonomiye mdahale edilmemesi nerisi, Hegemonik stikrar Teorisinde hegemon devletin konumuyla da elimektedir. Hegemonik stikrar Teorisinin varsaymlarna gre, hegemonik bir uluslararas sistemin yeleri olan kk devletler de toplam ulusal gelir ve ekonomik byme avantajlar byk olduu iin ak ekonomiyi savunurlar. Bu devletlerin siyasi gleri ne yaparlarsa yapsnlar snrldr. Orta boy devletlerin davranlar, hegemonik gcn kaynaklarn nasl kullanacana baldr. Hegemon devlet ise dierlerini ak ticaret sistemine ikna edecek gce sahiptir. Sembolik olarak hegemon devlet, ekonomik baarnn nasl yakalanacann rneidir. Dier devletlere uygun
91 92

Ibid., ss. 28-34. Ibid., ss. 19-20. 93 Ibid., s. 23.

37

olmasa da politikalar taklit edilir. Arada byk asimetri varsa zayf devletleri ak ticaret sistemine zorlamak iin askeri g kullanlabilir. Kuvvet kullanm, ekonomik politikalar deitirmek iin pek etkili bir yntem deildir ve orta boy devletlere uygulanmaz. Daha da nemlisi, hegemonik devlet ak bir ekonomik yap oluturmak iin elindeki ekonomik kaynaklar kullanabilir. Kendi geni i pazarna ve ucuz ihra mallarna eriimi aabilecei gibi, d yardm yapmayarak ve nc dnya lkelerinin piyasalarnda bu devletlerle rekabete girerek dier devletleri mecbur brakabilir. Hegemon, istikrarl bir uluslararas para sistemi iin gven yaratabilirse ve paras ak sistem iin likidite salayabilirse ikna edicilii artar. Sonuta, ak sistem hegemonun ykseli zamanlarnda gerekleir. Bu durumda devletin dk tarifler, ykselen ticaret hadleri ve daha az blgeselcilie ihtiyac olduundan, karlar ak ekonomiden yana olur.94

3. Rejim Teorisi ve Hegemonik stikrar Bir devletin hegemon olduu dnemde oluturduu ve kendi karlarn yanstan kurumlarn, hegemonun gc azaldktan sonra da ilemeye devam edeceini ileri sren Robert Keohane, hegemonik bir liderin uluslararas sistemde dzeni salad ynndeki Realist varsaym kabul etmekte, ancak hegemonyann olmad bir ortamda da ibirlii ve istikrarn olabileceini eklemektedir.95 Liberal bir isim olan Keohane, hegemonyann varlnn uluslararas sistemi dzenledii konusunda Realist yaklamlarn nermelerini kabul etmektedir. Keohanein Realistlerden ayrld nokta, hegemon bir devletin olmamas halinde de uluslararas sistemin karkla srklenmeyebilecei varsaymdr. Keohane e gre hegemon devlet, gl konumdayken dnya apnda ileyecek kurumlar yaratmtr ve bu kurumlar zamanla hegemon g olmadan da ileyebilecek hale gelmilerdir. Bu nermeleri anlatrken Keohane uluslararas rejim kavramn kullanmtr. Uluslararas rejim, belli konulara ilikin rtl ve ak ilkeler, normlar ve kurallar btndr.

94 95

Idem.. Robert Keohane, After Hegemony, passim.. Liberal yaklamlara daha yakn bir isim olan Keohane, hegemonyann varl konusunda Realist yaklamlarn nermelerini kabul etmektedir.

38

Keohane, Hegemonik stikrar Teorisini snamak amacyla, 19671977 dnemini mamul mallarn ticareti, uluslararas finansal ilikiler ve petrol ticareti asndan deerlendirilmitir. Uluslararas rejim olarak adlandrd bu alanlardaki ileyiin, eilimin ve kurallarn istikrarnn hegemonyayla ilikisini sorgulamtr. Bu yllarda azalan Amerikan hegemonik gcnn uluslararas rejimleri nasl etkilediine bakmtr. alan da bahsedilen yllarda zayflam, ancak rejim deiiklii en ok petrol alannda, en az da mamul mal ticaretinde olmutur. Hegemonik stikrar Teorisinin varsaymlar bu yllar arasnda dorulanm gzkse de, Keohane bu bulgularn bu yllar iin geerli olduuna, genel geer doruluk tamas konusuna pheli yaklalmas gerekliliine dikkat ekmitir.96 Keohanein 1970lerde gelitirdii rejim teorisi, Amerikan gcnn dnn kresel sonularnn sistem iin kt olmayacan gstermek iin kullanlmtr. Hegemonik stikrar Teorisinin gl uluslararas ekonomik rejimlerin hegemonik bir gce dayand ynndeki varsaymna tersten de baklabilir. Buradan, rejimlerdeki aksaklklarn hegemonyann dnn gstergesi olarak deerlendirilebilecei sonucu kar. Dolaysyla, Hegemonik stikrar Teorisi bir taraftan hegemonik bir yapnn varln merulatrmaya hizmet ederken, dier taraftan da dnya ekonomisindeki krizlerin Amerikan hegemonyasnn dn simgelediini gsterir. Hegemonik stikrar Teorisine getirilebilecek nemli bir eletiri, neden-sonu ilikisini hatal kurmakta ve nedenlerle sonular kartrmakta olduudur. Liberal yaklamlarda uluslararas ekonomik rgtler anlatlrken belirtildii gibi, Coxun kuramn her zaman birisi ve bir ama iin olduu grn takip ederek, Realist Hegemonik stikrar Teorisine ynelik olarak da Amerikan hegemonyasn merulatrmak amacn gzettii sylenebilir. Ayrca, hegemon devletin ya da daha iyimser bir tahminle merkez lkelerin ekonomik karn gzeten durumlar, tm dnyann yararnaym gibi sunulup meruiyet kazandrlmaya allmtr.
96

Robert Keohane, The Theory of Hegemonic Stability and Changes in International Economic Regimes, 1967-1977, ed. George T. Crane ve Abla Amawi, The Theoretical Evolution of International Poltical Economy, New York, Oxford University Press, 1991, ss. 245-263.

39

B. Eletirel Yaklamlarda Hegemonya Eletirel yaklamn hegemonya kavramn ele al, Realist ve Dnya Sistemci yaklamlardan daha geni temellere oturmaktadr. Eletirel yaklamn bu anlamdaki temel hedefi, Gramscinin perspektifini tarihsel materyalist bir dnce anlayyla uluslararas boyuta tayabilmektir. Bu abann sonucunda ortaya kan yaklam, Neo-Gramscici yaklam olarak adlandrlmaktadr. Eletirel perspektifin hegemonya yaklamlarna en nemli katks, dnyadaki toplumsal ilikileri de hegemonya kavramyla birlikte ele almalardr. Burada Robert Cox, Stephen Gill ve Mark Rupertin hegemonya ile ilgili grlerine yer vermek uygun olacaktr. Gramsci, hegemonya kavramn basite diktatrlk ve liderlikten ayrmtr ve geni bir devlet tanm iinde bir sosyal snfn, tbi gruplarn rzasn alarak deerlerini ve nderliini kabul ettirdii siyasal bir liderlik durumu olarak tanmlamtr.97 Hegemonyann bu ekilde kavran Gramscinin devlet tanmn da geniletmitir. Ayn zamanda, hegemonun gcnn dayanaklarn da farkl ekilde ortaya koymutur: Daha ok rzaya dayanan g, gerektiinde zora da dayanr.98 Neo-Gramscici yaklam, hegemonya kavramn uluslararas dzeye tarken Gramscinin dier nemli kavramlar olan sivil toplum, siyasal toplum ve tarihsel blok kavramlarndan da faydalanmaktadrlar.99

Thomas R., Bates, Gramsci and the Theory of Hegemony, Journal of the History of Ideas, C. 36, No. 2 (Nisan-Haziran 1975), s. 352. 98 Robert Cox, Gramsci, Hegemony, ss. 50-52. 99 Gramsciye gre kuvvetler ayrl ve bunun sonucu ortaya kan hukuk kurallar sistemi, sivil toplumla siyasal toplum arasndaki mcadelenin sonucudur. Bu mcadele belirli bir tarih dneminde, snflarn geici bir dengesi iinde yrtlmtr. Bkz. Antonio Gramsci, Hapishane Defterleri, ev. Adnan Cemgil, stanbul, Belge Yaynlar, 2003, s. 310. Gramscide sivil toplum, st yapnn bir parasdr ve iktidara rza vermeyi salayan toplumsal iktidar zeminidir. Rzaya dayal meruiyetin kurulmas egemen snfn sivil toplum iindeki bir etkinliidir. st yap iinde sivil toplumun karsnda ise siyasal toplum yer alr. Siyasal toplumun ilevi zor kullanma, kurulu dzeni zorla srdrmektir; bu ilev askeri zoru da yasal basky da ierir. Bkz. Sibel zbudun ve Temel Demirer,

97

40

1. Neo-Gramscici Uluslararas Hegemonya Eletirel kuramn kurucularndan Robert Cox, Gramscinin devlet, devlet-sivil toplum ilikisi ve siyaset, ahlak ve ideolojinin retimle ilikisi zerindeki almalarn, uluslararas rgtlenmenin yapsn aklayabilecek bir perspektif gelitirmeyi hedefleyerek kullanmtr. Coxa gre, Gramsci, uluslararas g ilikilerinde ya da dnya dzeninde askeri-stratejik ya da jeopolitik dengedeki temel deiikliklerin, toplumsal ilikilerdeki temel deiikliklere uzanan bir temeli olduunu sylemektedir.100 Coxun bakyla toplumsal gler devlet snrlaryla bal deillerdir ve uluslararas yap toplumsal snflar araclyla aklanabilir. Bu anlatda devlet, kresel dzeyde etkileen toplumsal glerle, lkelerin snrlar iindeki yerel toplumsal glerin arasnda zerk ve arac bir rol oynamaktadr. G, realist almalardan farkl olarak sadece maddi temelde alglanmaz. G, toplumsal srelerden kaynaklanmaktadr.101 Bu bak asyla devletler, kresellemenin snrlarn belirleyen temel birimler olduklar gibi, ayn zamanda kresel ekonomiyi toplumsal olarak kontrol altna alabilecek temel yaplardr.102 Cox, dnya dzenini incelerken zellikle Gramscinin hegemonya kavramn farkl bir boyuta tamtr. Gramscinin kullanmndan farkl olarak uluslararas ilikilerde genellikle bir lkenin dierleri zerinde baatl ya da baz durumlarda emperyalizmin eanlamls olarak kullanlan hegemonyann, uluslararas dzeyde de bir rza ve zor bileimi olarak meruiyet saladn, sadece

Sivil Toplum(culuk) mu?, Humanite Dergisi, No.7, (Kasm-Aralk 2004). Tarihsel blok, belli bir zamanda ve mekandaki altyap-styap btnldr. 100 Cox, op. cit., s. 58. 101 Robert Cox, Social Forces, States, s. 105. 102 Robert Cox, Political Economy and World Order: Problems of Power and Knowledge at the Turn of the Millenium, ed. Richard Stubbs ve Geoffrey R. D. Underhill, Political Economy and the Changing Global Order, Kanada, Oxford University Press, 2000, s. 25. Cox, burada Karl Polanyinin kendi kurallarna gre ileyen piyasay devletin ortaya kard tezine de atf yapmaktadr ve kresel ekonomiyi toplumsal olarak kontrol altna alabilecek birim olarak devleti gsterirken Polanyinin bu teziyle benzerlik kurmaktadr. Oysa Polanyinin tezinin temelinde, tarihsel olarak devlet mdahalesiyle olumu kendi kurallarna gre ileyen piyasaya kar, Polanyinin ikili hareket olarak adlandrd ekilde toplum kendini koruma nlemlerini alaca yer almaktadr. Burada Coxun devlet tanmnn Gramsciye yakn bir ekilde sivil toplumu da iin alan geniletilmi bir tanm olduu varsaylsa bile, bu tanm Polanyinin toplum ve devlet tanmlamalaryla rtmemektedir. Bkz. Polanyi, loc. cit..

41

ekonomi ve siyaset alannda deil, ideolojik ve kltrel alanlarda da kendini yeniden rettiini belirtmektedir. Coxun ifadesiyle, tarihsel olarak, bir devletin hegemon olabilmesi iin, evrensel anlamda bir dnya dzenini kurmas ve korumas gerekmektedir. Burada sadece bir devletin dierlerini smrd bir dzenden ziyade, dier devletlerin de bu durumu kendi karlarna uygun grd bir dzen sz konusudur. Bu tarz bir dzen, sadece devletleraras olarak alglanmamal ve kresel olarak tanmlanan sivil toplum asndan da deerlendirilmelidir. rnein, kresel kapsamda bir retim dzeni, kapsad lkelerdeki toplumsal snflar arasnda balantlar oluturur.103 Kresel olarak ileyen bir retim dzeniyle, devletlerin snrlar iindeki snflar ve zellikle de burjuvazi, snrlar aan balantlar kurarlar; hem birbirleriyle mcadele ederler hem de ortak karlar olduu noktada ibirliine giderler. Coxa gre, uluslararas dzeydeki hegemonya sadece devletleraras bir dzen deildir. Dnya ekonomisinde, tm lkelere nfuz eden hkim bir retim biimi dzenidir. Ayn zamanda farkl lkelerdeki toplumsal snflar balayan uluslararas sosyal ilikilerin btndr. Dnya hegemonyas sosyal, ekonomik ve siyasi bir yapdr, bu alanlarn hepsini birden kapsar. Ayn zamanda da evrensel normlar, kurumlar ve mekanizmalar araclyla devletlere ve uluslararas dzeyde hareket eden sivil toplum glerine genel davran kuralar koyan bir yapdr.104 Uluslararas alanda egemen olacak kadar ekonomik ve siyasal gce sahip bir devlet, kltrel liderliiyle de rza kazanarak hegemon devlet konumuna ykselmektedir. Tarihsel olarak bu tr hegemonyalar toplumsal ve ekonomik bir devrim yaam gl devletler tarafndan kurulur. Bir dnya hegemonyas, balangcnda hkim bir toplumsal snfn i (ulusal) hegemonyasnn darya yaylmasdr. Dnya hegemonik yapsnda, hegemonya merkezde daha youn ve kapsamlyken evrede daha eliki doludur.105

103 104

Cox, Gramsci, Hegemony and , ss. 60-61. Ibid., s. 62. 105 Ibid., s. 61; Cox, Social Forces, States and World Orders , s. 107.

42

Stephen Gill ve David Law da ayn yorumu yapmakta ve kapitalist hegemonyann merkez lkelerde evre lkelere gre daha uyumlu, kapsaml ve yerlemi olduunu belirtmektedirler.106 Arrighi de benzer ekilde ngiliz hegemonyasnn merkezde liberal, evrede ise baskc olduunu belirtmektedir.107 Fakat bu iki benzer yorum arasnda hegemonyann tanmndan kaynaklanan ciddi bir fark vardr. Neo-Gramscici yaklam hegemonyay rzaya dayanan bir toplumsal ilikiler btn olarak deerlendirdii iin, merkez lkelerde hegemonyann daha yerlemi olduunu sylerken bu lkelerdeki demokratik kurumlarn, kiisel zgrlklerin daha yaygn olmasn, meruiyete daha ok nem veriliyor olmasn rnek gstermektedir. Ayn zamanda, evre lkelerde ise piyasa sisteminin tam yerlememi olmas, kapitalizm ncesi dnce ve retim ekillerinin var olmas nedeniyle, bu lkelere gidecek yabanc sermaye iin siyasi istikrar gerektiini ve bu nedenle de bu lkelere ynelik olarak zora bavurmann sistem iin gerekli hale geldiini, buradaki zorun da hegemonya deil, baatlk anlamna geldiini sylemektedir. Oysa Dnya Sistemci yaklama gre, evrede gerekleen bu zora bavurma yolu, bizatihi hegemonyann yapsnn gereidir ve hegemonya tanmna dahildir. Hegemon devlet, bir ekilde sistemini srdrmeye almakta ve kapsayabildii kadar ok alan kapsamaya abalamaktadr. Hegemonya kavramn uluslararas dzeye tarken karlalacak bir sorun, hegemonya srecinin ne zaman balad ve ne zaman sona erdiidir. Coxa gre, 18451960 aras dnem, birbirini izleyen hegemonik ve hegemonik olmayan aralklara blnmtr. Bu konuda dnya sistemci yaklamlardan fark, bir hegemonun dyle dier hegemonun ykseliini ezamanl ya da aralksz takip eden sreler olarak alglamamas ve hegemonik dnemlerin ardnda hegemonik olmayan dnemlerin de var olduunu ileri srmesidir. Uluslararas sistemde hegemonyann kurulmas bir yana, bu dzeni srdrmek ve srekli yeniden retmek iin eitli mekanizmalar vardr. zellikle Amerikan hegemonyasnn srdrlmesinin arac, devletin uluslararaslatrlmas,
Gill ve Law, op. cit., s. 78. Giovanni Arrighi, Uzun Yirminci Yzyl: Para, G ve amzn Kkenleri,ev. Recep Boztemur, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, 2000.
107 106

43

yani kresel srelerin bir paras haline getirilmesi ve egemenliinin erozyona uratlmas olmutur. Cox, ngiliz hegemonyasnda ulusal retimin ve ticari sermayenin oynad zel roln yerini Amerikan hegemonyasnda dorudan yatrmlarla yaylan kresel retimin aldn ileri srmektedir.108 Cox, ABDnin 19451960 yllar arasndaki dnemde hegemon olduu grndedir. 1980lerdeki almalar hegemonya kavramnn uluslararas dzeye tanmasna odaklanan Cox, yakn zamanlarda daha ok ABD hegemonyas sonras kresel dnya dzeninin farkl eleri zerine almalar yapmaktadr. Coxun Gramscinin hegemonya kavramn uluslararas dzeye uygulamas, uluslararas hegemonyann ekonomik ve siyasi dayanaklar dnda kltrel, ideolojik ve toplumsal dayanaklarnn da olduunun belirtilmesi asndan ilgi ekici ve dnya dzenini toplumsal glerle aklamas asndan da orijinaldir. Neo-Gramscici bir gelenein kaplarn aralamtr ve uluslararas dzeyde hegemonya kavramnn gelitirilmesinin yolunu gstermitir. Ancak, Coxun hegemonyann uluslararas dzeyde kurulmasnda rza unsuru zerine yapt tm vurguya ve bu perspektifin at yeni kaplara ramen, rzann salanmasnn zeminini hazrlayan maddi unsurlar, hegemonyann kurulmas aamasnda daha nemlidir. Mevcut maddi zemini srdrmek ve yeniden retmek iin rza gereklidir, nk uluslararas sistemde hibir devlet her istediini yaptracak kadar egemen olamaz. Ancak ulusal hegemonyann kurulmasnda snflarn rollerinden farkl olarak, uluslararas dzeydeki hegemonyada devletlerin snflardan daha nemli bir rol vardr.109

2. G ve Hegemonya

Cox, Social Forces, s. 110. Buradaki yorumun aksine, Fuat Keyman, Coxun hegemonya kavramn kurgularken snfsal indirgemecilik yaptn ileri srmektedir. Bkz. Fuat Keyman, Uluslararas likiler Kuramnda Dnmsellik Sorunu: Rasyonalite, Hegemonya ve Kimlik/Farkllk, Kreselleme, Devlet, Kimlik/Farkllk,Uluslararas likiler Kuramn Yeniden Dnmek, stanbul, Alfa Yaynclk, 2000, s. 164-165; Fuat Keyman, Eletirel Dnce: letiim, Hegemonya, Kimlik/Fark, ed. Atilla Eralp, Devlet, Sistem ve Kimlik Uluslararas likilerde Temel Yaklamlar, stanbul, letiim Yaynlar, 4. B., 2001, s. 248.
109

108

44

Stephen Gill de Gramscinin kavramlarnn tarihsel materyalist bir dnceyle ilikilendirilmesini hedefleyen Neo-Gramscici yaklamn takipisidir. Gillin eletirel yaklamda hegemonya" kavramna katks, g kavramn bu perspektiften analiz etmesi ve hegemonyayla birlikte gcn de toplumsal ilikilerin normatif ve maddi, yapsal ve davransal boyutlar olduunu gstermesidir. Gill, g, gcn kaynaklar ve zerinde g kullanma arasnda ayrm yapmaktadr. Gille gre, Marksist emperyalizm teorileri ve dnya sistemci yaklamlar, finansn ve retimin uluslararaslamasn dikkate almadklar ve devlet kavramsallatrmalar yetersiz olduu iin, Amerikan hegemonyasn aklama konusunda yetersiz kalmaktadrlar. Buna karn, Gramscici hegemonyann ancak yapsal ve davransal gcn bir arada incelenmesiyle anlalacan savunmaktadr. Hegemonyann sadece bir ulusun dierleri zerindeki hkimiyeti olmadn, ancak bir snfn ya da snf ittifaknn dierlerine grece stnlnden kaynaklandn; burada da ulus tesi toplumsal glerin neminin olduunu belirtmektedir.110 Amerikan hegemonyasn Gramscinin tarihsel blok kavram araclyla deerlendiren Gill, kinci Dnya Sava sonrasnda sosyal demokrasi, Fordist birikim rejimi111 ve oluturduu snf yaps ve artan uluslararas ticareti uluslararas tarihsel bloun paralar olarak deerlendirir. Bu yolla, tarihsel blok kavramn ulus tesi snf dayanmasndan da ayrr.112 Gillin yorumuyla 1960larda Amerikan hegemonyas krize girmitir ve yeni bir hegemonik oydama Japonya ve Bat Almanyann uluslararas sistemdeki arlklarn gsterecek ekilde; ulus tesi sermayenin, yeni sanayileen devletlerin ve Sovyet Blounun artan nemini dikkate alarak oluturulmaya allmtr.

Gill ve Law, op. cit., ss. 76-80. Fordizm, emei younlatran, ar mekanikletiren, uzmanlatran ve denetim altna almay kolaylatran yar otomatik retim hattnda yaplan Taylorist retimden kaynaklanr; kitle retiminin sosyo-ekonomik sistemi ve zgl birikim rejimidir, ayn zamanda kitle retimi sisteminin yaratt bir yaam tarzdr. David Harvey, Postmodernliin Durumu Kltrel Deiimin Kkenleri, ev. Sungur Savran, stanbul, Metis Yaynlar, 1999, ss. 148-158. Post-Fordizm, yani esnek birikim rejimi, emek sreleri, igc piyasalar, rnler ve tketim kalplar bakmndan esnek bir yap zerine kurulmutur. Post-Fordizm 1970lerden itibaren hakim olmaya balamtr. Harvey, op. cit., ss. 168174.
111

110

45

Gill, Uluslararas hegemonyann Neo-Gramscici yaklamlar dnda, uluslararas sistemde dier devletler zerinde gcn kullanabilen gl bir devletin baatl ve liderliiyle zde saylmasn yetersiz bir tanm olarak grmekte ve toplumsal gleri snrlar iine hapsetmenin hatal olduunu oysa kresel sistem iinde toplumsal glerin iledii bir btn olarak alglanmas gerekliliini nermektedir.113

3. Hegemonyann Toplumsal Temelleri Realizmi114 ve Dnya Sistemi yaklamlarn hegemonyann toplumsal tarihini ihmal etmekle eletiren Mark Rupert, Amerikan hegemonyasnn toplumsal temellerinin tarihsel olarak yeniden yorumlanmasn nerir. Realizmi ve Dnya Sistemci yaklamlar, kresel hegemonik dzenin toplumsal temellerini gizleyen, devlet-toplum ilikilerini sorgulamayan ve esas ilgileri verili sosyal ilikiler alannda datm sorunlar zerine olan yaklamlar olarak yorumlar.115 Rupertin bu yorumu, Realizm ve Dnya Sistemi yaklamlarna bu konuda ayn eletirileri getirdii iin biraz sorunludur. Realizmin klasik Merkantilist ekonomi politik temelli siyaset algsnn toplumsal iliki biimlerini ihmal ettii sylenebilir, ancak Dnya Sistemi yaklamlar aada da ele alnaca gibi dnya tarihindeki genel eilimleri ortaya koyma amacnn getirdii genelletirici bak asnn yannda, tarihsel koullarn nasl gelitii konusunda derinlemesine toplumsal, siyasi ve ekonomik analizler de iermektedir.116
Stephen Gill, American Hegemony and the Trilateral Commission, Cambridge, Cambridge University Press, 1990, ss. 48-49. 113 Stephen Gill, Epistemology, Ontology and the Italian School, ed. Stephen Gill, Gramsci, Historical Materialism and International Relations, Cambridge, Cambridge University Press, 1993, s. 41-42. 114 Burada Realist olarak anlan yaklamlar Mark Rupert Neorealist olarak adlandrmaktadr. 115 Mark Rupert, Producing Hegemony: State/Society Relations and the Politics of Productivity in the United States, International Studies Quarterly, C. 34, No. 4 (Aralk 1990), ss. 428-430. 116 Realizmi ve Dnya Sistemi yaklamlarn bu anlamda bir tutan benzer bir eletiriyi Stephen Gill de yapmaktadr. Gill, iki yaklamn da uluslararas dzen tanmlarnn benzer olduunu; iki yaklamn da kapitalizmde dzen ve barn bir hegemon devlet tarafndan, dngsel hareketlerle salanaca fikrinin ortak oldunu belirtmektedir. Stephen Gill, American Hegemony, s. 39. Dnya sistemi yaklamnn Hegemonik stikrar Teorisinin dzen ve barn hegemonla salanaca konusundaki grne benzer bir nermesi yoktur. Arrighi hari Dnya Sistemci yaklamn temsilcileri hegemon ve uluslararas fiyat dalgalanmalar arasnda kurduklar balantda, fiyat istikraryla hegemon devletin ykseli dnemleri aras bir benzerlik ortaya koymulardr. Oysa
112

46

Dnya Sistemi yaklamlarn eletirirken Rupertin gz ard ettii nemli bir nokta, Dnya Sistemi yaklamlarnn hegemonlarn ykseli ve dn tarihsel bir eilimin paralar olarak akladklardr. Dnya Sistemciler bunun yannda her hegemonun farkl yapsna da nem vermektedirler. Sistemlerin tekrar eden genel zelliklerinin yannda, her hegemon devletin kendi hegemonyas sresince kurduu zel yaplar da incelemektedirler. Rupertin yapt ise ABDnin hegemonik konumunun farkl zelliklerini aklamaktan ibarettir. Eletirilerine ramen, Mark Rupert de dnya sistemci yaklamlardan farkl olmayan bir ekilde ABDnin kresel iblmnn tepesinde olduu varsaymn yapar, ancak bu hegemon konumun nasl mmkn olduu noktasnda ayrlrlar. Ruperte gre, ABDnin sra d kresel gc,
devlet-toplum ilikilerinin ABDye zg ekilde yeniden yaplandrlmas, ezamanl olarak kitlesel retim ve kitlesel tketimin toplumsal altyapsnn oluturulmas ve bu srada da liberal kapitalist toplumsal formasyonlarn temel zellii olan ekonomi ve siyaset ile kamu ve zel alanlarn ayrmn srdrlebilmesi sayesinde mmkn olmutur.117

Rupertin analizinin temelleri Robert Coxa dayanmaktadr. O da, analizini belirli devletlerin tarihsel inas ve bunun oluturduu toplumsal balam zerine kurar. Ruperte gre de g, toplumsal srelerden kaynaklanmaktadr. Hegemonyann ncelikle rzaya dayand, zor unsurunun bu yolla arka planda kald nermesine Rupert de katlr. Realist ve dnya sistemci yaklamlarda gcn sadece maddi kaynaklarn stnl olarak alglandn ve kendi perspektifinde mevcut olan kresel retimin toplumsal organizasyonunu tarihsel yapyla birletirme pratiinin dier iki yaklamda olmadn ileri srer.118 Bu noktada da Realizm ile Dnya Sistemi yaklamn birlikte deerlendirmek sorunludur. zellikle hegemonlarn tarihsel yaps konusunda dnya sistemci yaklamlarn zayf bir pozisyonu olduunu sylemek gtr.

Hegemonik stikrar Teorisi uluslararas dzenin hegemon devletin varlyla salandn ve bunun byle olmas gerektiini sylemektedir. 117 Rupert, op.cit., s. 428. 118 Ibid., ss. 432-433.

47

Coxun hegemonya hakkndaki deerlendirmelerine katlan ve dnya sistemci yaklamlar tarihsel balamdan yoksun olarak deerlendiren Rupert de Cox gibi modern tarihteki hegemonik dnemleri 1789dan balatmaktadr, kapitalizme zg toplumsal iliki biimlerini deerlendirirken; bu ilikilerin temellerini de sanayi kapitalizmi dneminden daha geriye gtrmemektedir. Oysa Wallerstein ve Arrighi hegemonik dnemleri kapitalizmin bir sermaye birikim sreci olarak ortaya kmasyla balatmakta ve bunun da kkenlerini tarihsel mirasyla birlikte ele alrken, toplumsal ilikilere de analizin alt birimlerinde yer vermektedir.119 Ruperte gre ABDnin kresel gc, ABD iinde rgtlenen toplumsal g tarafndan ekillenmitir. eride uzlamaya dayanan hegemonya, 2. Dnya Savann ykt lkelerdeki sosyopolitik temeli yeniden ina ederek uluslararas alanda da siyasal hkimiyetini kabul ettirmitir. ABD hegemonyasyla ilgili bu yorumlar yapmak, aslnda dnya sistemci yaklam darda brakmak anlamna gelmemektedir. Dnya sistemci yaklam da sosyal ve siyasi boyutlar hegemonya kavramnn iinde yorumlamaktadr. Fakat Rupert hegemonik dzenin temeline ABDnin kendi devlet-toplum ilikilerini dzenleme eklini koymaktadr. Toplumsal yapy hegemonyann ve gcn ayrlmaz bir bileeni olarak kabul etmekle, gcn uluslararas boyutta bir hegemonyaya dnmesini salayan etmen olarak grmek ve hatta hegemonyann bu toplumsal glerden kaynaklandn ileri srmek arasnda fark vardr. Burada Rupert de hegemonyann lke iinde ve uluslararas boyutta kurulmasn salayan maddi temelleri gz ard etmektedir. Rupertin dnya sistemi yaklamna atfettii olumsuz zelliklere ve uluslararas hegemonyann kaynakland eler bakmndan kendini dnya sistemi yaklamndan ayrmasna ramen, hegemonyann uluslararas konumu bakmndan vard nokta dnya sistemci yaklama benzemektedir. Neticede Rupert de ABDnin kresel iblmnn tepesinde olduunu belirtmektedir. Rupertin yorumuyla, 20. yzyldaki Amerikan ulusal gvenlik algs ve kresel gcn sergilenii, ABDnin sosyopolitik ilikilerinden kaynaklanan ayr bir

48

zellii yanstmaktadr.120 Bu noktada, Amerikann kendi tarihsel koullar ve iyaps, Amerikan hegemonyasnn farkl zelliklerini aklamakta nemli bir yer tutmaktadr. rnein, ABDnin feodal bir dnem yaamam olmas hegemonyasnn zelliklerini etkilemektedir. Ancak, Amerikan hegemonyasnn bizatihi var oluunun dnya tarihinde yzyllardr sren bir eilimin ve kapitalizmin rgtlenmesinin dnemsel bir tezahr olduu da unutulmamaldr. Ayrca, ABDnin kendi zel koullarnn bu ekilde olumu olmas, dnya tarihinin seyrinden bamsz dnlemez. Dolaysyla ABDnin uluslararas hegemonik konumunun bu ekilde olmasn etkileyen lke iindeki devlet-toplum ilikisinin, ayn zamanda ABDnin feodal bir dnem yaamam olmasndan kaynaklandn sylenebilir. Ancak, ABDnin feodal dnem yaamam olmasn sadece ABDnin kendine has bir zellii olarak alglamamak gerekir. Bu durum, ayn zamanda dnya tarihinin bir parasdr.121 Eletirel teorinin nerdii gibi, bu yapnn i dinamiklerine ve zelliklerine de baklmal, ancak resmin genel zellikleri de gzden karlmamaldr. Aksi takdirde uluslararas sistemin iinde bulunduu durum biricik olarak alglanr. inde bulunulan an da benzersiz saymak, gemii ve gelecei deerlendirmeyi imknsz klar.

C. Dnya Sistemi Yaklamlarnda Hegemonya Dnya Sistemi yaklam, tarihsel yaplar birbirleriyle etkileim iindeki sistemler olarak deerlendirir. zellikle 1500l yllarda Avrupada kapitalizmin bir sermaye birikim sreci olarak ortaya knn ardndan, btn dnyay tek bir ekonomik pazar olarak kurma eiliminin beraberinde devletler sistemine de bu yapya uygun bir ileyi kazandrma eilimi getirdiini ileri srer. Bir dnya sistemi

119

Frank ve Gills, dnya sistemlerinin tarihini 5000 yllk bir sre olarak deerlendirmektedir. A. G. Frank ve B. Gills, 5000 Yllk Dnya Sistemi, s. 42. 120 Rupert, op. cit., s. 435. 121 Avustralya, Yeni Zelanda ve Kanada da ABD gibi feodal dnemi yaamam lkelere rnektir.

49

olarak kapitalizmin btn mrne yaylan tekrarlar ve evrim modelleri nda halihazrdaki eilimlerin122 yapsn anlamaya almaktadr.

Dnya

Sistemi

yaklam

iindeki

grler

homojen

bir

btnlk

gstermemektedir. Her birinin sistem kurgularnda farkllklar vardr ve hegemonya kavramn kullan ekilleri, ortak zelliklerine ramen yer yer farkllamaktadr. Dnya Sistemi yaklamlar, gvenlik ynelimli ve dnya ekonomisi ynelimli olmak zere iki ana akmdan olumaktadr. Bu almada, ekonomi ynelimli dnya sistem analizleri temel alnacaktr. Bu nedenle, zellikle Realist uluslararas ilikiler yaklamnn ilgisini eken ve dnya sistemci perspektif benimseyen Thompson ve Modelskinin Baat G kavramna yer verilmeyecektir; nk bu isimlerin hegemonya kavramlatrmas gvenlii n planda tutan ve siyasal bir analiz temeline oturmaktadr.123 Bu tezde ise uluslararas sistemde kurulan hegemonyann esas olarak ekonomik temelde rgtlenen bir yapya dayand varsaym kullanlacaktr.

Dnya Sistemi yaklamn benimseyenlerin almalarndaki ortak zellikler ise, analiz birimi olarak dnya sistemini kullanmalardr. Tm sistemlerde hiyerari mevcuttur ve merkez, evre, yar-evre olarak rgtlenmilerdir. Hegemonya kavram iinde ykseli ve d eilimini barndrr.

Bu balk altnda Dnya Sistemci Yaklamlarn temsilcilerinden I. Wallerstein, C. Chase-Dunn ve G. Arrighinin hegemonya kavramlatrmalar temel alnacaktr.

1. Dnya Sistemi ve Hegemonya

122 123

Arrighi, op. cit., s. 20. Baat gcn uluslararas sistemdeki etkisinin temelinde siyasal stnlnn yatt varsaylr. Bununla beraber askeri gc de sistemi ynlendirmesine izin verir. Bu askeri gcn simgesi de denizlerde hakimiyettir. Baat G kavram iin bkz. George Modelski, The Long Cycle of Global

50

Dnya Sistemi Yaklamnn nclerinden Immanuel Wallerstein, 16. yzylda ortaya kan Modern Dnya Sisteminin, kendisini, evrilen yapsal ereveyi salayan karmak sreler olarak tanmlad ve dnya sisteminin vektrleri olarak adlandrd bir dizi kurumsal alanda srekli ina ettiini ileri srmektedir. Bu vektrler, devletleraras sistem, dnya retiminin yaps, dnya emek gcnn yaps, dnyadaki beeri refah kalplar, devletlerin toplumsal birlii salama gc ve bilgi yaplardr.124

Dnya-sistemi perspektifine gre, bir retim biimi olarak kapitalizm, merkez ve evre lkelerinin igc arasnda hiyerarik bir blnmeyi getirmitir. Kapitalist dnya ekonomisi, zerinde rgtlendii dnya apndaki iblmyle, ekonomileri (merkez, evre ve yar-evre olarak) dzenler ve her ekonominin stlendii rol ayn zamanda sistemdeki siyasal rollerini de belirlemektedir.125

Wallersteinn almalarnda esas vurgu dnya sistemlerinin yaplar zerinedir, hegemonyann tali bir kullanm vardr. Ama Dnya Sistemi yaklamnn temellerini oluturmu ve hegemonya kavramn kullanan Dnya Sistemci sosyal bilimcilere zemin hazrlamtr. Wallersteine gre bir gcn devletleraras sistem zerinde hegemonya kurabilecek derecede kuvvetli bir konuma sahip olabilmesi istisnai bir durumdur. Kapitalist bir dnya-ekonomi olan modern dnya sistemi; sermayenin sonsuz birikimiyle, merkez-evre lkeleri arasnda iblmyle ve szde egemen devletler arasndaki bir uluslararas sistem ya da gler dengesi sisteminin oluturduu siyasi styapyla ilemektedir. Gler dengesi, tek devletin devletleraras sistemi tek bir dnya-imparatorluuna evirmesini engellemek iin tasarlanmtr.126
Politics and Nation State, Comparative Studies in History and Society, C. 20, No. 2 (1978), ss. 214235. 124 Terence K. Hopkins ve Immanuel Wallerstein, Dnya Sistemi: Bir Kriz Var m?, ed. Immanuel Wallerstein ve Terence Hopkins, Gei a Dnya Sisteminin Yrngesi 19452025, ev. Orhan Akaln, stanbul, Avesta Yaynlar, 2000, ss., 9-21. 125 Immanuel Wallerstein, Modern Dnya Sistemi: Kapitalist Tarm ve 16. Yzylda Avrupa DnyaEkonomisinin Kkenleri, cilt 1, ev. Latif Boyac, stanbul, Bak Yaynlar, 2002, s. 176. 126 Immanuel Wallerstein, The Three Instances of Hegemony in the History of the Capitalist WorldEconomy, ed. George T. Crane ve Abla Amawi, The Theoretical Evolution of International Political

51

Tarih

boyunca

kapitalist

dnya-ekonomiyi

dnya-imparatorluuna

evirme

giriimleri baarszlkla sonulanmtr, ancak devletleraras sistemde hegemon olma giriimleri kere baarl olmutur. Bu hegemon, 17. yzyln ortasnda Birleik Eyaletler (Hollanda), 19. yzyln ortasnda Birleik Krallk (ngiltere), 20. yzyln ortasnda da Birleik Devletler (Amerika) olmutur.

Sistem ksa sreliine de olsa hegemonya evresinde olduunda bir devlet, sistemik yaplar biimlendirerek ve sistemik politikalarnn yalnzca gsz devletler tarafndan deil, dier gl devletler tarafndan da neredeyse her zaman kabul edilmesini salayarak hatr saylr bir ekilde ve srekli olarak liderliini sergiler.127 Devletleraras sistemde hegemonya, byk gler arasndaki mcadelenin ok dengesiz bir hal almasyla ve bir gcn eitler arasnda birinci hale gelerek, ekonomik, siyasi, asker ve hatta kltrel alanlarda kendi kurallarn ve isteklerini dierlerine dayatabilmesiyle mmkn olmaktadr. Bu gcn maddi temeli, temel ekonomik alan olan tarmsal- endstriyel retimi, ticareti ve finans idare edebilme yeteneinde yatmaktadr.128 Wallerstein, hegemonya kavramn basite sistemdeki en gl devleti tanmlamak iin deil, ancak stnln ok belirgin olduu, mttefik devletlerin hegemon devlete tabi konumunda, kart devletlerin de engellenmi ve savunmada kald durumlar iin kullanmaktadr. Bunun yannda, her eye gc yeten bir hegemon devletin devletleraras sistemde var olamayacan da eklemektedir.

Wallersteinn anlatmyla byk glerin birbirleriyle olan mcadeleci ilikilerinin sregiden yapsndan ortaya kabilecek iki u sonutan birisi hegemon gcn ortaya k, dieri ise ok sayda eit gcn gruplanmalar olmakszn bir arada olmasdr. ki ihtimal de az rastlanr ve kararsz durumlardr. Devletleraras
Economy, New York, Oxford University Press, 1991, s. 236. (International Journal of Comparative Sociology, C. 24, No. 1-2 (1983)de yaynlanan makalenin tekrar basm) Wallersteina gore, gler dengesi sistemi, tek bir dnya-imparatorluuna dnrse, dnya-ekonomi apindaki iblmnn snrlaryla rten snrlara sahip olacaktr. Bu durumda da sermayenin sonsuz birikim eilimi, tek snr iine hapsedilmi olacaktr. Bu ihtimal kapitalist dnya-ekonominin ileyiini kstlayacandan, devletleraras sistemin srdrlmesi tercih edilmektedir. 127 Hopkins ve Wallerstein, Dnya Sistemi, ss. 10-11. 128 Wallerstein, The Three Instances, s. 237.

52

sistemdeki olaan durum, kamplara ayrlm birok gcn bir arada var olduu ve hibir tarafn dierleri zerinde kendi isteklerini dorudan dayatamad, dengesizlik ve karklk yaratacak eleri de yer yer ieren bir yapdr. Btn bunlarn yannda, Wallerstein, hegemonyay rastlantsal bir durum olarak grmemekte, belirli koullarn altnda oluan ve kapitalist dnya-ekonominin tarihsel geliiminde nemli rol oynayan bir fenomen olarak deerlendirmektedir.129

Wallerstein, tarihsel hegemonyann ortak zelliklerini de u ekilde sralamaktadr:130 Balca ekonomik alanda greli etkinliin kazanlmas ve kaybedilmesi srasyla nce tarmsal-endstriyel retim, sonra ticaret en son da finans alanlarnda gereklemektedir. Bu durumda, 1980lerde artk Amerika retim alanndaki stnln kaybetmeye balamtr ve dier alanlara da srayacak bu gerileme, hegemonik dn simgesidir. kinci ortak zellik, hegemonik glerin ideoloji ve politikalarnda ortaya kmaktadr. Tm hegemonlar kresel liberalizmin savunucular olmulardr. Yine de hegemon devlet kar gerektirdiinde korumac politikalar da benimseyebilir.

Wallersteinn hegemonik glerin ideoloji ve politikalarn anlatrken kulland benzerlik, ar bir genellemedir. Tm hegemonlar kendi ideolojilerini ve siyasetlerini bir ekilde dayatmlardr, ancak hegemonun da ayn politikalar dayattn sylemek ve farkl politikalar sadece geici karlarn gerektirdii durumlar olarak aklamak aradaki farklar gz ard etmektir. Hollandann ticaret sistemi korumac ve Merkantilist zellikler iermekteyken, ngilterenin ticaret sistemi tek tarafl ve ABDnin ticaret sistemi ok tarafl olmutur.

Wallersteinn tespit ettii nc ortak zellik ise hegemon glerin balangta askeri olarak deniz gcnde, gnmzde ise deniz ve hava gcnde stnle sahip olduklar, ancak daha sonra hegemon konumlarn korumak iin kara gcne de arlk vermek zorunda kaldklardr. Drdnc ortak zellik ise, snrl
129 130

Ibid., ss. 238-243. Ibid. ss. 239-244.

53

savalarn kapitalist dnya-ekonominin devletler sisteminin ilemesi iin normal bir durum olmasnn yannda, ender rastlanan dnya savalarnn hep hegemonik gcn kazanlmas ile ilikili olduklardr.

2. Hegemonyac Merkez G

Dnya sistemi yaklamnn nemli temsilcilerinden, almalar uluslararas siyasal sistemin ekonomik temelleri zerinde odaklanm bir isim olan Christopher Chase-Dunn hegemonya kavramn kullanrken, kavramn olumasn salayan tarihsel kkenlerin, Avrupada kapitalizmin douuyla balatlan yaklak 500 yllk bir srecin daha da gerisine gittiini ve 8000 yllk bir sreci kapsadn belirtmektedir. Tarihteki siyasal yaplanmalarnn genel olarak bir ykseli ve d eiliminde olduunu belirten Chase-Dunn, hegemonyann yapsn da buna bal olarak alglamaktadr.131

Modern dnya sisteminin kurumsal zelliklerini dnya piyasasnda krl bir mbadele iin yaplan retim; merkez ve evre arasnda i blm ve emek kontrol; merkezde gl, evrede grece gsz devletlerin olduu devletler sistemi olarak sayan Chase-Dunn, merkezdeki rekabet ve merkez-evre ilikilerinin yapsndaki dngsel deiiklikler arasnda nedensellik ilikisi olduunu ileri srmektedir.132

Avrupada bir sermaye birikim sreci olarak kapitalizmin ortaya kmasyla, nceki merkez yaplanmalardan farkl olarak tm merkezi fethetmeden, askeri ve ekonomik gc araclyla hegemonyac merkez g (hegemonic core power) ya da hegemonun ortaya ktn ileri srmektedir. Hegemonik gcn liderlik ve hakimiyet olarak alglanabileceini, fakat hakimiyet unsurunun ar bastn; liderliin ayn zamanda baatlk ve smry merulatran bir ideolojisi olduunu
131

Christopher Chase Dunn, Hegemony and Social Change, Chase Dunn et. al., Mershon International Studies Review, C. 38, No. 2 (Ekim 1994), s. 361. 132 Christopher Chase-Dunn, Comparative Research on World-System Characteristics, International Studies Quarterly, C. 23, No. 4 (Aralk 1979), ss. 607-609.

54

sylemektedir.

Ancak

Hegemonik

stikrar

Teorisinin

tersine,

hegemonik

yaplanmann kresel toplum iin en iyi zm olmad varsaymyla hareket etmektedir. Chase Dunna gre, kapitalist retim biimi, siyasi-askeri gte ve dnya piyasasnda sat ve retimden elde edilen art deerin smrlmesinde tek bir mantk sergilemektedir; devletleraras sistem ve sermaye birikim sreleri arasnda karlkl bamllk vardr.133

Hegemonya tartmalar akademik gndeme hegemonyann krize girmesiyle birlikte gelmitir. Hegemonya kavramnn znde d vardr. Devletleraras sistemdeki lider devlet kurgusu, Gramscinin hegemonyasndan yani sivil toplumda toplumsal bir snfn devlet merkezli liderlik algsndan farkldr. Bir devleti hegemon olarak adlandrmak, onun uluslararas siyasal sistemdeki konumuyla ilgilidir. Teorik olarak eit-egemen birimlerden olutuu varsaylan uluslararas sistemde hegemon bir devletin varl kavramlatrmas devletler ve snrlar aras farkl yaklamlara sahip olmay gerektirir. Paralara ayrlm bir uluslararas sistem, devletlerin kendi aralarnda mcadelelerine sahne olacaktr ve g bu sistemde eitsiz dalacaktr. Bu durum devletleraras sistemi yeniden retmek yerine, bir dnya imparatorluu yaratmaya allmasyla sonulanacaktr. Bu balamda Dnya Sistemci yazarlar, hegemonyay emperyal projenin kart hareketi olarak kurgulamaktadr. nk hegemon devlet, dier devletlerin topraklarn ele geirmeyi hedeflememekte ve bu anlamda egemenliklere dokunmadan siyasi olarak sisteme liderlik etmeyi amalamaktadr. Emperyal projeye kartlk, hegemonun nemli bir zellii olmakla beraber, hegemonik proje esas olarak dnya piyasalarnn ve devletleraras sistemin ileyiini kendi kar dorultusunda gerekletirebilmek amacyla siyasi ve ekonomik avantajlar kullanmay ierir. Hegemon kendisi iin iyi olan, sistemin dier yeleri iin de iyiymi gibi sunar. Rzann da nem kazand bu durum, Hollandann denizlerin serbestliini ve oligarik cumhuriyetilii; Byk Britanyann serbest ticareti ve parlamenter siyaseti; ABDnin ise serbest giriimi ve liberal demokrasiyi savunmasnda kendini gstermektedir.134 Her hegemon kendi
Christopher Chase-Dunn, Interstate System and Capitalist World Economy One Logic or Two?, International Studies Quarterly, C. 25, No. 1 (Mart 1981), ss. 20-21. 134 Peter Taylor, Hegemony and Social Change, Chase Dunn et. al., Mershon International Studies Review, C. 38, No. 2 (Ekim 1994), ss. 363-364.
133

55

kltrn ve modernitesini yaratarak ve dayatarak dier devletlerin halklarna da gelecek vaat eder.135 Hollandann kurgusundaki Merkantilist sistem, metropoln ihracat ve ithalatna dayanmakta ve dier devletler de ona yetimek iin benzer bir strateji izlemekteydi. Ayn ekilde ngilterenin yaratt endstri devleti modeli, retim ve dnya pazarlarna ihracata dayanyordu ve dier devletler de bu modeli benimsemilerdi. Amerikada devletin temel itici gc retim ve tketimin birlemesiydi ve dier devletleri de kitlesel retim ve tketime ynlendirdi.136

3. Sistemik Birikim Daireleri

Giovanni Arrighi, dnya tarihsel sistemini byk hegemonun liderlii altnda, sistemik birikim daireleri kurgusuyla anlatmaktadr.137 Hegemonya kavramlatrmalarnda Arrighinin ayrdedici zellii ve bu tezde de temel alnan dayanaklardan bir tanesi, hegemonun ekonomik ynne verdii arlk ve dnya siyasal ilikilerini deerlendirirken dnya paras kavramna atfettii nemdir. Arrighi, hegemonyay kapitalist bir dnya sistemi etrafnda anlamlandrmaktadr. Dnya sistemi kapitalist olduu iin, rza ve zor yollar hegemon gcn tek dayanaklar deildir. Bunun yannda zora bavurmann tehlikeli, rzay salamann da yetersiz olduu durumlarda, hile ve yolsuzlukla da meruiyet salanmaya alr. Hegemonya, evrensel deme arac olan paray da kullanr. Dnya sistemini kapitalist yapan ey, sermaye birikiminin dnya gcnn dalmnda oynad zel

Peter Taylor burada, devletlerin altn a olarak kurguladklar gemie dayanarak kendilerini merulatrdklarn fakat uluslararas sistemdeki hegemonun mekan olarak da dier devletlere gelecek vaad ettiini sylemektedir. 19. yzylda ngiliz ehirlerinin grntsn dier devletlerin kopyalamaya almalarn ve dier lkelerden insanlarn oralara gitmeyi geleceklerini kurtarmak olarak alglamalarn, gnmzde New Yorkun dier devletler iin simgeledikleriyle e deer tutmaktadr. Taylor, op. cit., s. 364. Ayn ekilde David Harvey de sermayenin mekansal birikiminin byle bir etkisi olduunu belirtmektedir. 136 Taylor, op. cit., s. 364. 137 Arrighi, Uzun Yirminci Yzyl, s. 25.

135

56

roldr.138 Dnya hegemonyas ve deme aralarnn kontrol arasndaki iliki, hegemonyann ykselii ve d arasndaki ilikiyi gstermektedir.139

Arrighi, hegemonya kuramn somut olarak ngiliz ve Amerikan hegemonyas rnekleri zerinde kurmaktadr. ngiliz hegemonyasnn dayanaklarn Avrupada g dengesini ynetmesi, Bat dnyasnda ticaretin liberallemesinde ngiliz liderlii, Bat d dnyada da mparatorluk kurmada ngiliz liderlii olarak saymakta; ngiliz hegemonyasnn Batda rzaya, Bat dnda zora dayandn belirtmektedir.140

Arrighinin kulland anlamyla dnya hegemonyas,

devletin hegemonyac devletler sistemi zerinde nderlik ve ynetme ilevlerini yerine getirme gcn ifade etmektedir. Bu g, ilke olarak, belirli bir zamanda kurulduu halde bulunan byle bir sistemin yalnzca sradan bir biimde idare edilmesini gerektirebilir. Bununla birlikte, tarihsel olarak hegemonyac bir devletler sisteminin ynetilmesi, daima sistemin ileyi tarzn kkl bir ekilde deitiren bir tr dntrc faaliyeti gerektirmitir.141

Buradaki g, sadece tahakkm anlamnda kullanlmamaktadr. Ayn zamanda Gramsciden kaynaklanan rza ve zor unsurlarn da iermektedir. Fakat eletirel yaklamdan farkl olarak, rza ve zor unsurlarnn yannda kapitalist gcn elinde nemli bir silah vardr: deme aralar zerinde denetim.142

Arrighi, Gramscici hegemonya kavramnn uluslararas dzeye tanmasnda iki sorunlu nokta grmektedir. Birincisi nderlik olgusuyla ilikilidir. Hakim devletin devletler sistemine arzulanan ynde nderlik edebilme yetenei ve genel kar koruduu inancn vermesi, hakim devleti hegemon bir devlet haline

138

Giovanni Arrighi, Hegemony and Social Change, Chase Dunn et. al., Mershon International Studies Review, C. 38, No. 2 (Ekim 1994), s. 365. 139 Ibid., s. 366. 140 Giovanni Arrighi, The Global Market, Journal of World System Research, C. 5, No. 2 (Yaz 1999), ss. 219-222. 141 Arrighi, Uzun Yirminci Yzyl..., s. 54. 142 Ibid., s. 55.

57

getirebilir. kincisiyse, genel kar kavramnn devletleraras sistem dzeyinde tanmlanmasnn zorluudur.143

Dnya

Sistemci

yaklamn

bir

zellii

olarak,

Arrighi

dnya

hegemonyalarnn, -dnya hegemonyas kavramnn ierii ne olursa olsundeimeyen bir yapnn temelleri zerinde bamsz bir biimde gelien dnya sisteminde ykselip kmediini, aksine modern dnya sisteminin kendisinin, birbiri ardna gelen hegemonyac devletler tarafndan ynetilen ve ynlendirilen, tekrarlanan ana yaplar tarafndan oluturulmu ve onlar tarafndan gelitirilmi olduunu ileri srmektedir.144

Sistem oluur ve yeniden oluturulur. Bu srete de birbirini takip eden dnya hegemonyalar tarafndan stlenilen grevlerle, modern dnya sisteminin evrimsel doas kendini gsterir.

Arrighi, sistemik birikim daireleri kavramyla, dnya sistemi olarak tarihsel kapitalizmin maddi genileme-mali genileme aamalarnn birbirini takip eden yapsn anlatr. Her maddi genileme ve arkasndan gelen mali genileme sreci, dnya tarihinde bir sistemik birikim dairesine denk der. Dnya sistemci yaklamlarn benzer dng kavramlar, mal fiyatlarnn uzun dnem dalgalanmalaryla oluturulmutur, fakat Arrighinin dngleri maddi genileme ve mali genileme srelerine baldr.145 Kapitalizmde mali genileme aamalar ar sermaye birikimi ve den kr oranlaryla iktisadi bir krizi ve devletleraras artan rekabetle siyasi bir krizi dourmaktadr. Bunun sonucu olarak da sermaye kmekte olan bir merkezden ykselmekte olan bir merkeze akmakta ve bu da dnya leinde

143 144

Ibid., ss. 56-57. Ibid., s. 58. 145 Ibid., ss. 22-23.

58

yeni bir hegemonik g olumaktadr. Bu g de, dnya ekonomisinde yeni bir canlanma ve genilemeyi salamaktadr.146

Dnya tarihinde drt sistemik birikim dairesini Ceneviz, Hollanda, ngiltere ve Amerika olarak sayan Arrighi, her birinin farkl zelliklerle hegemon olduklarn varsaymaktadr. Hegemonik devletlerin her birisi kendi modeliyle dnya sistemini iletmitir, hepsinin tarih boyunca ortak izledii politikalar btn yoktur. Ancak kapitalist altyapyla birlikte dnldnde gzettikleri temel prensipler ortaktr. Her hegemonun krizi ve d, hegemonun sistemin tamamna yaylmas sonucunda ortaya kmtr. Yeni bir genileme dnemi, yeni bir hegemon devletin sistemi yeniden organize etmesiyle tekrar balamtr.147

Hegemon konumdaki lke ya da merkez, kapitalizmin kresel olarak yaayabilirliini salamaya almaktadr. Bu ekonomik temelli ilevi yerine getirebilmek iin ekonomik aralarn yannda, birbirleriyle etkileim iindeki siyasal, sosyal ve kltrel alanlar da denetiminde tutmaya almaktadr. Ancak parann hegemonyann kurulmas ve srdrlmesiyle dorudan bir ilikisi vardr: Amerikan hegemonyasnn ayrtrc zellii parann sermaye ilevinin siyasal olarak denetlenmesidir. Yani para ilikisi Amerikan hegemonyasnda siyasal bir ilikidir ve bu nedenle Amerikan hegemonyasnn krizi dnya sisteminin siyasal krizidir.148 ***

Dnya Sistemci yaklamn hegemonya hakkndaki tarihsel kkenlere vurgu yapan, sistemde hegemon d devletlerin de konumlarnn zelliklerini ele alan, ekonomik, siyasal ve kltrel boyutlarn hepsini kapsayan ve sisteme daha btnletirici bakan yorumlaryla; eletirel yaklamn toplumsal ilikilerin ulusal ve
Ahmet Haim Kse ve Ahmet nc, ktisadn Piyasas, Kapitalizmin Ekonomisi, ed. A. H. Kse, F. enses ve E. Yeldan, ktisat zerine Yazlar I, Kresel Dzen Birikim, Devlet ve Snflar, stanbul, letiim Yaynlar, 3. B., 2004, s. 113. 147 Giovanni Arrighi ve Beverly J. Silver, Chaos and Governance in the Modern World System, Minneapolis, University of Minnesoya Press, 1999, s. 271. 148 Kse ve nc, op.cit., s. 114.
146

59

uluslararas ekilleniini ele alan perspektifi bir arada ele alndnda, ABD hegemonyas daha derin ve anlaml bir analize tabi tutulabilir. Bu tezde, eletirel yaklamn hegemonyann kurulmasnda ve srdrlmesinde toplumsal formasyonlara atfettii nem tek, kurucu ve elzem bir neden olarak alglanmak yerine; dnya sistemci yaklamlarn nerdii dier alanlarla karlkl etkileim iinde ve maddi temelleri de n planda tutularak deerlendirilecektir.

Arrighinin ve Gillin ortak olarak vurguladklar, sermayenin gcnn mevcut kresel ekonomi politiin anlalmasnda merkez bir rol oynad gr, bu tezde hegemonyann temelleri konusundaki temel varsaymlardan biri olarak kullanlacaktr. Bu varsaymdan da hareketle, 1945 sonrasnda Amerikan hegemonyasnn kurulmasnda uluslararas finans denetim altna alan Uluslararas Para Fonu ile sistemdeki lkelerin altyaplarn hegemonik projeyle uyumlatran Dnya Bankasnn, Amerikan hegemonyasnn deiik dnemlerindeki yaplarna baklacaktr. Uluslararas Para Fonu, dnya sistemindeki eilimlerin bir paras olarak hegemonik sisteme hizmet edecek biimde sermaye ilikilerini dzenlerken, Dnya Bankas da Eletirel yaklamn da nerdii ekilde toplumsal ilikileri etkileyecek altyap uyumlatrmalarn gerekletirmeye almtr. nce GATT, 1995den sonra da Dnya Ticaret rgt araclyla dzenlenen uluslararas ticaret de Amerikan hegemonyasnn merkez lkeler iindeki ekonomik oydamay kurmasnda, ardndan bunu evre ve yar-evre lkelere yaymasnda etkili bir ara olarak kullanlmtr. Uluslararas ticaretin hegemonya eliyle dzenlenmesi, Dnya Sistemi yaklamnn hegemonik dzenlemelerde uluslararas ticaret yapsna atfettii nemin haklln gstermektedir. Bu kurumlarn kresel varlklarnn rza ve zor dayanaklar ile hegemon devletle ilikileri, bunlara k tutacak zellikleri ve deiiklikleri, Amerikan hegemonyasnn deien konumuyla ve politikalaryla balantl olarak bu rgtlerin rolleri tezin ilerleyen blmlerinde ele alnacaktr.

60

KNC BLM: 19451971 ARASINDA AMERKAN HEGEMONYASI VE ULUSLARARASI EKONOMK RGTLER

kinci Dnya Savandan en gl uluslararas konuma sahip olarak kan ABD, kendi iinde olgunlaan koullarn ve gcn uluslararas alana yayarak, giderek gcn yitirmi olan bir nceki hegemon devlet Byk Britanyann yerini almtr. Birinci Blmde ele alnan hegemonya yaklamlarnn her birinin ABDnin uluslararas sistemdeki konumunu deerlendirii farkl olsa da; bu yaklamlarn ortak noktas, 1945 sonrasnda ABDnin uluslararas sistemde hegemon olduunun kabuldr. Bretton Woods sisteminin kt 1971den sonra ABDnin konumu hakknda ele alnan UEP yaklamlarnn farkllaan grleri ise nc Blmn konusunu oluturacaktr. Bu blmde, 19451971 arasnda uluslararas sistemde hegemon g olan ABDnin konumu, uluslararas ekonomik yap ve uluslararas ekonomik rgtlerin rol deerlendirilecektir. Bu deerlendirme modern uluslararas sistemin kkenlerini ekonomik temele dayandran bir kabulle yaplacaktr. Bunun iin nce uluslararas

61

sistem kavramnn ne ifade ettii ve 19451971 arasnda uluslararas sistemin genel zellikleri tartlacaktr. Ardndan Amerikan hegemonyasnn zerinde ykseldii ekonomik temeller ve bu temelleri kurumsallatran uluslararas ekonomik rgt incelenecektir. Bu blmn sonunda ise, uluslararas ekonomik yapnn 1971de geirdii sarsntnn nedenleri, hegemonya ve uluslararas ekonomik rgtlerle balantsyla birlikte deerlendirilecektir.

I.

ULUSLARARASI SSTEM 1945 sonras uluslararas sistem ve bu sistemde ABD hegemonyasnn

kendine has zellikleri ele alnrken, bu yaplarn benzersiz olmad ve uluslararas sistemin belirli evrelerinde ykselen ve den hegemon devletlerin varl unutulmamaldr. ABDnin bu dnemdeki konumu da, modern dnya sisteminin evrimsel yaps altnda dnlmelidir. 1945 sonras uluslararas sistemin farkl zelliklerini benzersiz bir yap olarak grmek, 1945 sonrasn tarihsel srelerden bamsz bir ekilde kendi iinde ele almaya ve neden-sonu ilikilerini gz ard etmeye neden olacandan, uluslararas sistemin bu eilimi balamnda deerlendirilecektir.

A. Uluslararas Sistem Kavram 1945 sonrasnda uluslararas sistem ele alnrken bu sistemin kkenlerine de sistemin yapsnn tarihsel bir anlam ve temeli olduunu gstermek iindeinilmelidir. Burada ele alnacak uluslararas sistem ve sistemin kapitalizmle olan ilikisi, aslnda ekonomi-siyaset alanlarnn ayrl, birlii ya da birbirlerini etkilemeleri erevesinde UEP disiplininin temel tartma noktalarndan biridir.

62

Devletler (ya da birimler) aras sistemler tarih boyunca var olmusa da, on altnc yzylda Avrupada olumaya balayan devletleraras sistem kendine has zellikleriyle birlikte 1945 sonras uluslararas sistemin temellerini oluturur. Gnmz uluslararas sisteminin kkenlerini on altnc yzylda Avrupada kapitalizmle birlikte ekillenmeye balayan modern uluslararas sistem olarak kabul etmenin iki nedeni vardr. lki, modern dnya sisteminin gemiinin yaklak be yz yl olmasdr. Dnya Sisteminin kkenlerinin be yz yllk m be bin yllk m olduu konusundaki tartma erevesinde149 on altnc yzyl sonrasnn kendine has ve ayr zellikler barndrdn kabul etmek anlamndadr. Bir dier nedeni ise, devletler arasndaki ilikilerin on altnc yzyldan itibaren zerinde kurulduu temel ilkelerin gnmzdeki kurumsallamann da temellerini oluturduudur. Aadaki paragraflarda, bu ikinci noktadan ne anlald ele alnacaktr.150 On altnc yzylda Avrupada olumaya balayan toplumsal sistemin temelinde kapitalizm vard. Dnya Sistemci yaklama gre:
Bir dnya-ekonomisinin151 be yz yl ayakta kalmas ve buna ramen bir dnyaimparatorluuna dnmemesi modern dnya-sisteminin bir zelliidir, gc de bu zellikte sakldr. Bu zellik, kapitalizm ad verilen ekonomik rgtlenme biiminin politik yndr. Kapitalizm gelime imkn bulmutur nk dnya-ekonomisi snrlar iinde bir deil birok siyasi sisteme sahipti.152

Avrupada on altnc yzylda ortaya kan bu farkl toplumsal sistem, ekonomik temel zerinde hayatn her alann deitirmeye balamtr. Kapitalizmle birlikte toplumlarda ekonomik ilkeler, deer yasas olarak hkim hale gelmitir; kapitalizm ncesi toplumlarda ise politik ve ideolojik kurallarn egemenlii ar basar.153 Kapitalizmin dnyaya yaylma eilimi, kendisini nceki sistemlerden ayrmakta ve kapitalist temelde rgtlenmi bir devletler sistemini gerekli klmaktadr. Lakin, bu devletler sistemi sadece sermaye birikim srecinin basit bir sonucu olarak alglanmamaldr. Birinci Blmde hegemonya kavramn ele alnrken yer verilen Chase-Dunnn yorumu, uluslararas sistem balamnda da dnlmelidir:
Bu tartma iin baknz Andre Gunder Frank ve Barry K. Gills, Dnya Sistemi Be Yzyllk m, passim.. 150 Bu ynyle, uygarlk tarihini Avrupa merkezci bir yapya sktrmakla edeer deildir. 151 Bu kavram, Birinci Blmde aklanmt. Bkz. s. 46. 152 Wallerstein, Modern Dnya Sistemi, s. 360.
149

63

Kapitalist retim biimi, siyasi-askeri gte ve dnya piyasalarnda retim ve sat araclyla artk deere el konulmasnda tek bir mantk sergiler.154 Birinin dierini belirledii iki bamsz alandan bahsedilemez; devletleraras sistem ve sermaye birikim sreci karlkl etkileim iinde olan ayn sosyoekonomik sistemin paralardr.

Yaklak bir tarih olarak on beinci yzyln ikinci yarsnda kapitalist bir dnya ekonomisinin uygun koullar Avrupada olumaya balamt. Sistem, dnya apnda bir iblm ve belli blgelerdeki brokratik devlet mekanizmalar zerinde rgtlenecekti.155 Modern devletleraras sistemin Avrupada ortaya kmas ve oradan kaynaklanan bir sreklilik gstermesi de, kapitalizmin Avrupada rgtlenmesi ve ykselmesiyle dorudan ilikilidir. Sermaye birikimi tm srelere isel hale gelmeye balamtr. Sermaye birikimi tek tek devletlerin ekonomik ve siyasi erevelerine ikin olduu gibi, devletler sistemine de ikindir.156 Avrupada ortaya kan trde bir devletleraras sistemin yeniden retimi ve yaylmas, retim ve sermaye birikimiyle ilikili kurumsal oluumlar ve dinamik sreleri gerektirmektedir.157

Avrupada ortaya kan kapitalist sistemin kurumsallatrd devletleraras yap Vestfalya sistemi olmutur.158 Vestfalya sistemine atfedilen temel zellik devlet merkezli bir yap olmasdr. Vestfalya sistemiyle birlikte ulusal devletler159 sistem iinde temel aktrler olarak kabul edilmeye baland. Sistem iindeki aktrlerin birbirlerine kar konumlar asndan ise, Vestfalya egemen eitler arasnda kurulan
Samir Amin, Modern Kapitalist Dnya Sistemi Kavramna Kar Eski Dnya Sistemleri Kavram, ed. A. G. Frank ve B. K. Gills, Dnya Sistemi Be Yzyllk m, Be Binyllk m?, ev. Esin Soanclar, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, 2003, s. 461. 154 Chase-Dunn, Interstate System and , s. 21. 155 Wallerstein, op. cit., s. 78. 156 K. Ekholm ve J. Friedman, Eski Dnya Sistemlerinde Sermaye Emperyalizmi ve Smr, ed. A. G. Frank ve B. K. Gills, Dnya Sistemi Be Yzyllk m, Be Binyllk m?, ev. Esin Soanclar, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, 2003, s. 144. 157 Christopher Chase-Dunn, Global Formation Structures of the World-Economy, Cambridge, Blackwell Publishers, 1993, s.141. 158 Avrupada Otuz Yl Savalarn bitiren 1648 Vestfalya Antlamasyla oluturulduu varsaylan modern devletler aras sistem Vestfalya sistemi olarak anlr. Vestfalya Antlamasnn Avrupa tarihi asndan nemini zetleyen bir metin iin bkz. Stephen J. Lee, Avrupa Tarihinden Kesitler 14941789, ev. Ertrk Demirel, Ankara, Dost Kitabevi Yaynlar, 2002, ss. 124-130.
153

64

ilikileri yaplandrmaktadr. Vestfalya sisteminin bu zellii, sistemle birlikte uluslararas hukukun da kurumsallamasyla kural haline gelmitir. Uluslararas hukuk da iktisadi nedenlerle ve on altnc yzylda ticareti gvence altna almak iin kurumsallamtr.160 1648 Vestfalya ile temel zellikleri kurumsallamaya balayan devletleraras sistem, 1815 Viyana Konferans sonras Avrupa Uyumu ad altnda devam etmitir. Avrupa Uyumu da on dokuzuncu yzyl boyunca greli bir bar dneminin srmesini salamtr. Bu dnem boyunca kapitalizm, uluslararas alanda yaylmaya devam etmitir. 18731896 aralnda gerekleen sinai kapitalizmin en byk kriziyle birlikte greli bar da krize girmitir ve Birinci Dnya Savana giden yolu amtr. ki dnya sava boyunca temelleri sarslan devletleraras sistem, kinci Dnya Savann ardndan, farkl zellikler tayor olsa da tekrar kurumsal kkenlerine dnmtr. 1648den gnmze devletleraras sistemin geirdii birok deiiklie ramen, siyasal olarak zerinde kurulduu devletlerin egemen eitlii ilkesini srdrd varsaylmaktadr.

Uluslararas sistemin temelinin devletlerin egemen eitlii olduu varsaym sorgulanmaldr, nk tarihsel srece baktmzda bu varsaym kendisini dorulamamaktadr.161 Vestfalya sistemi, egemen eitlik vurgusuna ramen, tarihi boyunca bu ideal durumdan uzak olmutur. Sistem iinde hem hiyerarik yaplanma hem de hegemon konumda bir g olagelmitir. Vestfalya sistemi, eitlik sylemi altnda hegemonik bir yapy g dengesi sistemi olarak yaratm ve srekli olarak yeniden retmitir. Vestfalyen sistem 1648 anlamalarnn ngrd koullarla Avrupada ortaya kt, fakat dnyay kuatmak iin her aamada zndeki devletilik (eitlik mant) ile zellikle dnya sisteminin eperlerinde yer alan

Ulus devlet-ulusal devlet kavramlar arasndaki ayrm iin baknz. Oran, op. cit., s. 5. Karl Zamenek, Was Hugo Grotius Really in Favor of the Freedom of the Seas?, Journal of the History of the International Law, C. 1, No. 1 (1999), passim.. 161 Bu varsaymlar geleneksel uluslararas ilikiler teorilerinindir. Uluslararas sistem konusundaki bu geleneksel kabul eitli ynlerden ve farkl perspektiflerden eletirilmitir. rnein liberal yaklamlar uluslararas sistem yerine uluslararas toplum olduunu sylemektedirler. Fred Halliday, Rethinking International Relations, Londra, Macmillan Press, 1994, s. 94. Eletirel Teori de devlet d aktrlerin uluslararas sistem iindeki rollerini yeniden deerlendirerek kresel bir politika yapsnn varln kabul etmektedirler. Cox, Approaches to World Order, s. 153. Uluslararas sistem konusundaki tartmalarn bu yn burada ele alnmayacak, sadece Vestfalya sistemine atfedilen geleneksel egemen eitlik kavramnn hiyerarik bir rgtlenme benzeri yapda ideal varln srdrmediine deinilecektir.
160

159

65

lkelerdeki hegemonik gereklii (eitsizlik mant) birletirerek, aamalar halinde geniledi.162 Falkun vurgulad bu eitsizlik mant, hiyerarik biimde yaplandrlm bir dnya dzeni ortaya karmtr.

Modern uluslararas sistemin egemen eitlik anlay, genel olarak liberalizmin yaratt ve sunduu eitlik anlaynn bir uzantsdr. Liberal bireyin sahip olduu haklara benzer ekilde, devletlerin de siyasal ve hukuk alanda sahip olduklar varsaylan eitliklerinin karsnda ekonomik bir eitlik sz konusu deildir. Kapitalizmin uluslararas sistem olarak rgtlenmesinde bir dier nemli nokta da hegemonik liderliin var olmasdr. Bu durumda, hukuk eitlik prensibi, ekonomik alanda karln bulamamaktadr. Ekonomik eitsizlikler de siyasal alan derinden ve esasl bir biimde etkileyebilmektedir. Kapitalist dnya ekonomisinin zerinde rgtlendii dnya apndaki iblmnn ekonomileri merkez, evre ve yar-evre olarak dzenlemesi ve her ekonominin stlendii rol, siyasal dzleme de yansmakta ve siyasal rolleri de belirlemektedir.

G dengesi, iki ynl almaktadr. Bir taraftan tek bir devletin dnya ekonomisini snrsz bir ekilde kontrol etmesini ve birikim zerinde siyasi tekel dayatmasn engeller. Devletleraras bir sistemin varl, uluslararas yap iinde merkez devletlerin ya da hegemon bir gcn varlna ramen, sermayenin hareketlilii iin siyasi bir arka plan oluturur.163 Dier taraftan ise, merkez devletler ya da hegemon devlet tarafndan ynlendirilen ve bu konumlarn varln merulatran bir yap sunar. Modern devletleraras sistemde tek bir devlet mutlak ve snrlanamaz bir hegemon konumuna ykselemez. Uluslararas sistemde hegemon konuma ykselen devlet, sistemi kendi karlarna uygun olarak ynlendirme yeteneine sahip olabilmitir, ancak bu snrsz bir tahakkm deildir. Birinci blmde kavramsal

Richard Falk, Dnya Dzeni Nereye? Amerikan Emperyal Jeopolitikas, ev. Neenur Domani ve Nusret Arhan, stanbul, Metis Yaynevi, 2005, s. 26. 163 Chase-Dunn, Interstate System , s. 31.

162

66

olarak ele alnan hegemonya, iinde bulunduu ve yeniden ekillendirmeye alt uluslararas sistemden bamsz dnlemez. Hegemonya ve uluslararas sistem ilikisi hakknda dikkat ekici bir dier nokta, hegemon devletin gcn kaybettii dnemlerde ekonomik milliyeti politikalar uygularken bile devletleraras sistemi srdrmesi ve konumunu bir dnya imparatorluuna evirmeye almamasdr. Bunun yannda, hegemon devletle mcadeleye giren ve ona meydan okuyan dier devletler hegemon devlet zayfladnda, kapitalist dnya ekonomisini bir dnya imparatorluuna evirmeye alrlar.164 Bu durum baka bir adan da hegemon devletin konumunu ele geirmek isteyen ve ona meydan okuyan (challenger) devletlerin mcadelesi olarak deerlendirilir. Bu yoruma greyse meydan okuyan devletin amac bir dnya imparatorluundan ziyade ayn konumu elde etmektir. Her iki durumda da, hegemon devlete meydan okuyan g, devletler sistemini ve kapitalist dnya ekonomisini tehdit etmektedir.

B. 19451971 Arasnda Uluslararas Sistem

1945 sonras uluslararas ilikiler, siyasal olarak uluslararas sistemin Birlemi Milletler sistemiyle geniledii, asker, hukuksal ve ideolojik olarak Souk Savan hkim olduu, ekonomik olarak da Bretton Woods dzeni tarafndan belirlenen bir yap sergiler. Bu yapnn temel zellii iki kutupluluktur. Sistemin aklanmasndaki kritik e ise ABDnin 1945 sonrasnda elde ettii hegemon g konumudur. Bu balk altnda incelenen modern uluslararas sistem, 1945 sonras ABD hegemonyas erevesinde deerlendirilecektir. Tezin ierii asndan tad
Chase Dunn, Global Formation, s. 146. Chase-Dunn, hegemonyaya ve uluslararas sisteme meydan okuyan bu devletleri arkadan gelen devlet (second-runner) olarak nitelendiriyor. ChaseDunna gre, bu lkelerin uluslararas kapitalist mcadelede stn bir pozisyon elde etmeyi amalayan ve aslnda gelimemi olan burjuva snf, devlet tarafndan desteklenmektedir. Devlet nclnde sanayileme ve silahlanma sreleri yaanrken, bir taraftan da devlet aygt glenmektedir. Bu bileenler bir araya geldiklerinde, tarihsel rneklerdeki gl devlet gelenekleriyle de birarada dnldnde, arkadan gelen bu devletlerin uluslararas sistemde sadece hegemon olmaya almalar, kendi lkeleri iin yetersiz kalmaktadr. Bu nedenle uluslararas sistemde glenmeye alan ve hegemona meydan okuyan devletler daha ok bir dnyaimparatorluu kurmaya almlardr.
164

67

nemden dolay, sistemin temelini oluturan ekonomik yap ve bu yapda ABD hegemonyasnn uluslararas ekonomik rgtler araclyla deerlendirilmesi bu blmn bir altbal olarak ele alnacaktr. Bu nedenle, burada anlatlacak 1945 sonras uluslararas sistemin genel zellikleri, uluslararas ekonomik sistemin anlalmasna zemin salayacak niteliktedir.

kinci Dnya Sava sonrasnda smrgeler ortadan kaldrlarak devletler sistemi Birlemi Milletlerin de araclyla tm devletleri kapsayacak ekilde yayld. Birlemi Milletlerin Genel Kuruldaki yaps ise tm yelere eit haklar tanyarak bu yapnn gelimesine katkda bulundu. ki kutuplu yap, Sava sonras uluslararas sistemin siyasal yn ekillenirken henz ortaya kmamt. Sava sonras uluslararas sistemin yaps hakknda dzenlenen konferanslarla bir anlamda ekonomik, siyasal ve corafi olarak paylalan dnya, Souk Savaa da meruiyet zemini yaratmt.

kinci Dnya Savandan baat g olarak kan ABD, teknoloji ve retimde ele geirdii stnl kulland. Dnya altn arz ve bunun desteiyle en deerli para olan Amerikan dolar, Amerikan askeri aygtn sistemdeki en gl ordu haline getirdi. Sava sonrasnda dnyay corafi olarak paylat rakibi Sovyetler Birlii ise savatan askeri ve endstriyel kapasitesi zayflam olarak kmt.165

1945 sonras uluslararas sistemin yapsn anlamaya yardmc olacak belirgin bir zellik, Souk Savatr. Souk Sava genellikle iki farkl temelde aklanr.166 lk aklama, Souk Sava iin iki kampa ayrlm dnya grn kullanr. Geleneksel yaklama gre Souk Sava, Byk G politikalarnn nkleer silahlar ve kapitalist-komnist ideolojik kartlk elerinin eklenmesiyle devamndan
David Harvey, Yeni Emperyalizm, ev. Hr Gld, stanbul, Everest Yaynlar, 2004, s. 43. Kendi iinde farkl evrelere ayrlmakla birlikte, Souk Savan 19471989 yllar arasnda yaand kabul edilmektedir. Fred Halliday ise 1947-1953 arasn Birinci Souk Sava, 1979-1985 arasn kinci Souk Sava olarak adlandrr. Halliday, Souk Sava hakkndaki teorileri drt gruba ayrr ve bunlar Realist, zneci, selci ve Sistemler Aras olarak sralar. Fred Halliday, Rethinking International, ss. 170-177. Buradaki ayrm da esas olarak Hallidayin ayrmna dayanmaktadr, ancak drt grup yerine selci yaklam bir taraf, dier yaklam da dier bir taraf olarak gruplanmtr.
166 165

68

ibarettir. Geleneksel yaklam iinde Souk Sava alglama ve yanl alglama kavramlar erevesinde deerlendiren grler de yer alr. Souk Sava bu ereve dnda ele alan dier yaklam ise, bu olguyu bloklar arasnda deil, blok ii ilikilerle aklar.167 Bu perspektife gre Souk Sava sper glerin kendi blgelerini denetlemelerini salayan ilevsel bir sistemdi. Yine bu gruptaki benzer bir aklama da Souk Savan daha ok ABD i politikasyla ilikili bir uluslararas yap oluturduunu, SSCBnin de bu yapdan faydalandn belirtir.168

Souk Savala ilikili olarak, bu deerlendirmelerin her ikisinin de anlaml olduu noktalar vardr, ancak bu perspektifler siyasi verilere arlk verirler. Souk Sava, bunlarn yannda bir de uluslararas ekonomik sistem asndan ele alnmaldr: 1945ten itibaren ABD hegemonyasnn korumas altnda dnya pazar yeniden oluturulur. Bu, askeri ve ideolojik iki kutupluluk ve Souk Sava atmosferinde gerekleir. Tm bu aama boyunca Dou-Bat elimesi, sosyalizmkapitalizm elimesi gibi gzkr. Oysa gerekte en kktenci biimiyle de olsa bir merkez-evre elimesi sz konusudur.169

Souk Sava, yakn bir dnya sava tehlikesinin korkusunu dnyaya hissettirerek, kinci Dnya Sava sonrasndaki eitsiz kresel g dalmnn SSCB ve ABD tarafndan kabul edilmesinin arac olarak kullanld.170 Ayrca Souk Sava, ABDnin geleneksel tecrit politikasn Yeni Amerikan Yzyl politikasna evirmesini merulatrma arac olarak da bir ileve sahipti.171 Souk Sava, jeopolitik bir sistem olarak devletler sistemini etkiledii gibi, devletlerin i politikalarn, toplumsal dzenleri de etkiledi.172

Bu yaklamlara rnek olarak Noam Chomsky, Alan Wolfe ve Michael Cox gsterilebilir. Halliday, op. cit., s. 173. 169 Samir Amin, Kaos mparatorluu Yeni Kapitalist Kreselleme, ev. Ik Soner, stanbul, Kaynak Yaynlar, 1993, s.12. 170 Eric Hobsbawm, Ksa Yirminci Yzyl 1914-1991 Arlklar a, ev. Yavuz Alogan, stanbul, Sarmal Yaynclk, 2003, s. 278. 171 Ibid., s. 288. ABDnin uluslararas sistemdeki gl konumu, zellikle de hegemon gcnn en yksek noktasnda olduu 1945-1970 arasndaki dnem, Henry Luceun 1941de Life dergisindeki yazsna atfla yaygn olarak Yeni Amerikan Yzyl olarak anlr. 172 John Agnew ve Stuart Corbridge, Mastering Space Hegemony, Territory and International Political Economy, Londra, Routledge, 1995, s. 40.
168

167

69

Souk Savala birlikte, aslnda dnya durumu savatan hemen sonra nemli lde istikrar kazand ve uluslararas sistemle bu sistemi oluturacak birimlerin yeni bir uzun sreli siyasal ve ekonomik krize girdikleri 1970lerin ortasna kadar yle kald.173 Souk Savala ilgili bunun gibi retrospektif deerlendirmeler genellikle iki kutupluluun uluslararas sisteme istikrar kazandrdn belirtmektedir. Sistemin kontrol altnda tutulmas asndan geerli olan benzeri yorumlarn vard nokta, dengenin kaostan daha iyi olduunu ve bu anlamda statkonun srdrlmesinin getirecei faydalar anlatarak hegemonyaya ve hegemon gcn uluslararas politikalarna meruiyet dayana yaratmaktr. Bu deerlendirmenin varaca bir dier nokta da Hegemonik stikrar Teorisidir.174

1945 sonras uluslararas sistemin gze arpan nemli bir zellii de, sistemde egemen aktrlerin deimesidir. SSCB ve ABD sistemde sz geen aktrler olarak yer alyorlard, fakat ABDnin konumu SSCBden daha stnd. ABD uluslararas sistemde, SSCBden farkl olarak hegemondu. ABDnin retimde ve teknolojide ele geirdii stnlk, bunlarn desteiyle Amerikan dolarnn uluslararas sistemde artan deeri ve tm bunlarn sonucunda ABDnin artan askeri gc, siyasal alana da yansyordu. Bu g sayesinde ABDnin uluslararas sistem zerinde kontrol yetenei artt ve bu dnem Pax Americana olarak anlmaya balad.

Hegemon devlet olan ABDnin uluslararas ekonomik yapy yeni zellikleriyle kurumsallatrma abalarn destekleyecek askeri bir ittifak olarak da 1949da NATO kuruldu.175 ki kutuplu yapy srdren bu askeri ittifak sistemi de Amerikan hegemonyasnn ve uluslararas sistemin 1945 sonrasnda bir baka temel kurumuydu.

Hobsbawm, op. cit., s. 280. stikrar etiketinin meruiyet arac olarak kullanlmas ve hegemonyayla ilikisi, 1980 sonras IMF programlarnn gelimekte olan ekonomiler zerinde uygulanmasnn istikrar getirecei sylemiyle benzemektedir.
174

173

70

Karl Polanyinin on dokuzuncu yzyl deerlendirme biimi, 1945 sonras uluslararas kullanlabilir. sistemi
176

deerlendirmede

yol

gsterici

bir

perspektif

olarak

Polanyi, btn sistemin temel tan piyasa olarak deerlendirmitir.

Buna gre piyasa, insan doasna aykr yaps nedeniyle nihai kne ulatnda, devletleraras sistemi de beraberinde kertmitir. Polanyini devletleraras sistemin ktn sylemesi iin byk bir dayana vardr: kinci Dnya Sava. Ancak kinci Dnya Savandan sonra yeniden kurulan uluslararas dzene baktmzda, kapitalizm etrafnda rgtlenmi devletler sistemi, devlet d aktrlerin de sistemdeki konumlarnn meruluuyla, ksmen farkl hukuk dzenlemeler tayor olsa da, on altnc yzylda temelleri atlan uluslararas sistemin genel zelliklerini srdrmektedir. Batnn kapitalizmle zde egemenlii, sermaye birikim merkezleri el deitirdike yer deitirmitir; uluslararas politikadaki Avrupa merkezlilik iki dnya savann ardndan yerini tamamen Amerika Birleik Devletlerine brakmtr. Polanyinin tanmlad ekilde on dokuzuncu yzyl uygarlnn ken kurumlar, farkl formlarda kinci Dnya Savann ardndan yeniden kuruldu. G dengesi sistemi yerine onun muadili olan Birlemi Milletler sistemi; uluslararas altn standardnn yerine nce Bretton Woods sistemi, sonra da dnya paras sistemi; liberal devletin yerine nce sosyal refah devleti, sonra liberal ve neoliberal devlet geti. Kendi kendini dzenleyen piyasa fikri ise, neoliberal reti tarafndan 1980 sonrasnda tekrar savunuldu.

Bunun yannda 1945 sonrasnda, Polanyinin ikili hareket olarak adlandrd ve piyasann ykc etkilerine kar toplumun kendini korumasn da ieren bir sre yaand sylenebilir. Sosyal refah devleti araclyla piyasann toplumu ykc etkilerinin giderilmesine de allmtr.

175 176

Hobsbawm, op. cit., s. 295. Polanyinin on dokuzuncu yzyl deerlendirii iin bkz. Polanyi, op.cit., passim..

71

II. 19451971 ARASINDA ULUSLARARASI EKONOM, AMERKAN HEGEMONYASI VE ULUSLARARASI EKONOMK RGTLER Bir nceki balkta anlatlan kinci Dnya Sava sonras uluslararas sistemin temelinde uluslararas ekonomik yap yatmaktadr. Bu balk altnda, kinci Dnya Savandan 1971e kadar olan dnemde uluslararas ekonomik yapnn ekillenii ve zellikleri genel olarak ele alnacaktr.

A. Uluslararas Ekonomi ve Amerikan Hegemonyas 1. 1945 ncesi Uluslararas Ekonomik Sistemin Deerlendirilmesi kinci Dnya Sava sonras uluslararas ekonomik yap, zellikleri itibariyle Sava ncesinden ciddi bir kopuu simgeler. Ancak, hem ABD hegemonyasnn kkenleri Sava ncesi dnemde yatar, hem de Sava sonras dnem nceki dnemin ekonomik krizlerini nlemesi planlanan dzenlemeleri ierir. Bu anlamda kinci Dnya Sava ncesi dnem, sava sonras uluslararas ekonomik sistemin hazrlaycs olmutur. Uluslararas sistemde hegemon konumdaki Britanyann yerine, ABD Birinci Dnya Savandan uluslararas kreditr ve dnyann en byk endstri gc olarak kt. ki sava aras dnemde, nceden verdii borlar ve kredilerle ABDye bal

72

olan Avrupa ekonomileri zor durumdayd.177 Bunun zerine bir de kinci Dnya Savann yaratt ykmn ardndan, ABD dndaki ekonomilerin sarsnts derinleti. 1929da ABDde borsann kmesiyle dnyaya yaylan Byk Bunalmn ardndan 1931de uluslararas sermaye piyasalar da kt ve Britanya yeniden kurulan altn standardn terk etmek zorunda kald. Bu kriz, ayn zamanda finans ilikilerinde liberal gelenein terk edilmesini de simgeler. 1931 uluslararas finans krizi, iki sava aras dnemde nemli bir dnm noktasdr. 1931e kadar, 1914 ncesi liberal uluslararas para ve finans dzenine geri dnme abalar hkimdir.178

ki sava aras dnemde uluslararas ekonomiyi yeniden dzenlemek iin gsterilen abalar baarsz oldu. 1933te de Dnya Ekonomi ve Para Konferans topland. 1929 Buhrannn ve uluslararas siyasal ortamdaki karklklarn etkisiyle, bu konferanstan sonu alnamad.179 Bu dnemde uluslararas ekonomik sistemi dzenlemek iin ortaya konan nemli abalardan bir bakas da, 1936da ABD, ngiltere ve Fransa arasnda imzalanan l Para Antlamasyd. Bu antlama, ye lkelerin dier ye lkelerin paralarn altnla deitirebilmelerini ngrerek lkeler arasnda kur stabilizasyonu gerektirmiti. Kur, altna gre belirlenebildii iin uluslararas ok tarafl ilemlerde kolaylk salanacakt. Ancak, iinde oluturulduu uluslararas ortamn da etkisiyle bu sistem verimli bir ekilde uygulanamad.180

ABD bu dnemde hem borlarnn geri denmesini talep ederek hem de ticarete snrlamalar koyarak zellikle kendisine en ok borcu olan Britanya ve Fransay ekonomik olarak zor durumda brakmtr. ABDde 1922 Fordney-McCumber ve 1930 Smoot Hawley yasalaryla ticari kstlamalar yaplmr. Cohn, op. cit., ss. 24-25. 178 1920de Brkselde ve 1922de Cenevrede toplanan uluslararas para konferanslarnda dengeli btelere, bamsz merkez bankalarna, serbest sermaye hareketlerine ve uluslararas altn standardna geri dn iin dteki hegemon Britanyann finans merkezi Londra ve ykselen hegemon ABDnin finans merkezi New Yorklu bankerler aba gstermi ve hkmetlere bunlar yerine getirmek iin yksek miktarda bor vermeyi nermilerdir. Eric Helleiner, States and the Reemergence of Global Finance: From Bretton Woods to the 1990s, Ithaca, Cornell University Press, 1994, s. 26. 179 Cohn, op. cit.,s. 25. 180 Ergun Trkcan, IMFnin Kkenleri, IMF stikrar Politikalar ve Trkiye, ed. Cevdet Erdost, Ankara, Sava Yaynlar, 1982, ss. 6-7.

177

73

ki sava aras dnemin bu ekonomik kaosu, Realist UEP yaklamlarna gre, uluslararas sistemde dzenlemeler yapacak bir hegemonun eksikliinden kaynaklanr.181 Dnya Sistemi yaklamnn bu dnem konusundaki genel aklamas ise, dnemin krizlerinin kapitalizmin yapsal krizlerinin bir paras olduudur. 1873 1896 ile 19141945 dnemleri, Britanya hegemonyasnn krizleri ve ayn zamanda Amerikan sermaye birikim sisteminin geliimi ve dnya leine yaylnn evreleri olarak deerlendirir. Bu dnemler, Britanya hegemonyasnn gcn yitirmesiyle balantl olarak, kapitalistler aras youn rekabet mcadelesinin kendini devletleraras ilikiler alanna tad dnemlerdir.182 2. Bretton Woods Konferans 1945ten sonra uygulanan uluslararas ekonomik sistemin esaslar, kinci Dnya Savann bitiminden bir yl nce ABDnin New Hampshire eyaletinde Bretton Woodsda yaplan United Nations Monetary and Financial Conference at Bretton Woods isimli toplantnn gndemiydi. 22 Temmuz 1944te, 45 lkenin katlmyla gerekletirilen bu konferansta sava sonras uluslararas ekonomik yapnn ke talarn oluturacak uluslararas ekonomik rgtler kurulmu ve uluslararas ekonominin yeni ileyi biimi belirlenmiti. Bretton Woods Konferansnda esas olarak ABDyi temsil eden Herry Dexter White ve ngiltereyi temsil eden John Maynard Keynesin planlar tartld.183 Whiten plan balangta, yabanc kur oranlarnn bozulmasn, finans ve kredi sisteminin kmesini nlemeyi, d ticaretin yeniden tesisini salamay ve dnya apndaki sava sonras knty onarabilmek iin gerekli ve byk miktardaki sermayeyi salayabilmeyi hedeflemekteydi. Bu hedefleri yerine getirebilmek iin istikrar salayc bir kurulu olarak Uluslararas Para Fonunun (International Monetary Fund-IMF) ve imar iin bir uluslararas banka olarak Uluslararas mar ve Kalknma Bankasnn (International Bank for Reconstruction and Development-

rnein Kindleberger, Dominance, passim., ; Cohn, op. cit., s. 25. Arrighi, Uzun Yirminci Yzyl, ss. 320-323, 399. 183 Dexter ve Whiten planlar kinci Dnya Sava ncesinde hazrlanmaya balanan ve birok deiiklikle son eklini alm planlardr ve ileride de ele alnaca gibi tamamen kart planlar deildir.
182

181

74

IBRD,

gnmzde
184

yaygn

kullanlan

ismiyle

Dnya

Bankas)

kurulmas

nerilmekteydi.

Bretton Woods Konferansnda ngiltereyi temsil eden Keynes, Uluslararas Kliring Birliinin (International Clearing Union) kurulmasn tasarlamt. Bu tasar, Whiten rekabeti kambiyo piyasalarnn merkezi piyasalarn kur orann etkilemek iin mdahalesini snrl tutacak ekilde yeniden tesisi nerisinin aksine, kambiyo ilemlerinin (exchange transactions) merkez bankalar araclyla merkeziletirilmesine dayanan bir kurum neriyordu. Whiten Uluslararas Para Fonu araclyla iletmeyi planlad altna bal deiim oran standardna karn, Keynes bancor isimli yeni bir rezerv deeri (reserve asset) nermekteydi. Kambiyo yani deiim oranlar dengesizliini gidermeye alrken, kredi veren ve fazlas olan lkelerin ak veren ve bor alan lkelerle yk paylamalar gerektii ilkesinden hareket edilmesini savunuyordu.185 Keynes, sava sonrasnda deflasyonist bir ekonomik ortam olaca ve talep azl yaanaca tahminine dayanarak, oluturulacak sistem iin Whiten nerdiinden ok daha fazla bir bte ve dolaysyla bata ABD olmak zere zenginleen lkeler iin byk bir yk ngrmt.186 Keynesin plannda kredi otomatik ileyen bir mekanizmayla alnabilecekken Whiten plannda bor alacak lkeler iin kat koullar hazrlanmt.187 ki plann ortak noktas dalgal kur sistemine ve uluslararas ticaretin kstlanmasna kart olmalaryd. kisi de ksa sreli sermaye hareketlerinin ulusal

Robert A. Isaak, Managing World Economic Change, New Jersey, Prentice Hall, 2000, ss. 38-39. Bu tasarnn -uluslararas boyutta olduu iin- ABD Dileri Bakanlnda hazrlanm olmas beklenirdi, ancak tasar ABD Hazine Bakanl tarafndan hazrlanmtr. (Isaak, op. cit., s. 38.) Ayrca uluslararas para politikas zerindeki kontrol de New Yorktaki Federal Reserve Banktan New Dealin merkezi haline gelecek Hazine Bakanlna 1931 krizinden sonra devredilmiti. (Helleiner, States and, s. 30.) Henry Morgenthaunun bakanlndaki Hazine Bakanl, Bretton Woods konferansnda ve sava sonras dzenlemelerde byk rol oynad. Morgenthau, New Deal politikasn uluslararas ekonomiye tama plannn sahibidir. 185 Isaak, op. cit., s. 39. 186 Keynes, 23 milyar dolar ABD tarafndan karlanacak 26 milyar dolarlk bir toplamdan bahsederken, White toplam 5,2 milyar dolar ve ABDnin yapaca katk iin de 3,2 milyar dolar hesap yapmt. Idem.. 187 Idem..

184

75

denetim altnda olmasn savunuyordu.188 Farkllatklar noktalar ise kredi veren lkelere yklenen sorumluluklar, kur esnekliinin derecesi gibi daha ayrnt uygulamalard. Neticede Bretton Woods kurumlarnn kurulu maddeleri, Keynesden ok Whiten somut nerilerini yanstyorduysa da, gzetilen temel ilkeler ve aslnda Whiten nerileri de Keynesin teorilerini temel almaktayd.189 kinci Dnya Savann ardndan yaklak 1970lere kadar yaanan dnem uluslararas alanda Keynes temelli ekonomi politikalarnn uyguland yllard.

3. Amerikan Hegemonyas ve Uluslararas Finans, Para ve Ticaret Sistemleri kinci Dnya Sava sonrasnda tm ekonomilerde grlen maddi gelime ve byme dnemi Bretton Woods sisteminin kne kadar kesintisiz srd. Bu dneme, ekonomik gelimelerden tr, istisnai bir zaman dilimi olarak kapitalizmin Altn a ya da otuz muhteem yl denmektedir.190 Bu dnemi hazrlayan iki sava aras yllarda ve hatta ncesinde, ABDde kitlesel retim ve tketimle, verimlilik artlaryla ve ekonomik bymeyle yeni bir toplumsal model yaratld. ki dnya sava aras dnemde New York dnyann yeni finans merkezi haline gelirken, ABD ticareti dnya apndaki payn arttrd ve dnya apnda bir endstriyel g haline geldi. ABDnin uluslararas alandaki hegemonyasnn lke iindeki kkeni de, srekli artan verimlilik, ekonomik byme ve refahn yaylmas temelinde oluturulan yeni bir toplumsal oydamadan kaynaklanr. Bu yolla ABDde devlettoplum ilikilerinde kitlesel retim ve tketimin altyaps oluturulurken ekonomik ve siyasal alanlar birbirinden bamszm gibi sunulmutur.191 Bylece 1945 sonrasnn ABDsi, retimdeki verimlilik artnn yannda, sermaye, piyasalar ve hammaddeler zerinde uluslararas denetim salayacak
James Foreman-Peck, A History of the World Economy: International Relations Since 1850, Essex, Prentice-Hall, 1995, s. 239-240. 189 Trkcan, IMFnin Kkenleri, passim.; Helleiner, States and the, s. 32. 190 Hobsbawm, op. cit, s. 316. 191 Mark Rupert, Producing Hegemony: The Politics, ss. 59-69.
188

76

ekonomik gce de sahip oldu. ABD sermayesi, nce Marshall Yardm, sonra da dorudan yabanc yatrmlarla Avrupaya, kuzeydou Asyaya ve Japonyaya akt. Uluslararas ekonomik sistemde nce ABD, ardndan ABD sermayesiyle gelien Avrupa ve sonra da Japonya firmalarnn kresel yaylmas, bu lkelerin mallarnn sanayilemi dnyada retimi ve pazarlanmas sz konusuydu. Merkez lkeler, evre ve yar evre lkeleri hammadde kayna olarak ve rekabeti igc kayna olarak konumlandracak balantlar derinletirdi.192 Uluslararas finans piyasalar on dokuzuncu yzyln sonlarnda ve yirminci yzyln balarnda gelimitir. Ancak 1930lardaki ekonomik krizi izleyen yaklak 30 yl boyunca sermaye hareketlerinin snrlandrlm olmasndan dolay bu piyasalarn varlndan sz edilemez. 1950lerde uluslararas zel finans hareketlerinin artmasyla bu piyasalar tekrar etkinlik kazandlar.193 1945 sonrasnda uluslararas ekonomik sistemin temel zellikleri, sabit kurlar, serbest ticaret ve sermaye hareketlerinin snrl olmasyd. Bu kstlanmann temel nedeni, Keynesi refah devletinin zerkliini artrma abasdr. Ayn zamanda bu yolla, yeni ulusal makroekonomik planlamalar ve politikalar, uluslararas sermayenin serbest hareketinin yarataca etkiden korunmu olacakt. Bunun yannda, iki sava aras dnemin deneyimlerinden dolay, sermaye hareketlerinin serbest olmasnn sabit kur rejimiyle eliecei dncesi hkimdi.194 Uluslararas finansn liberalizasyonu 1950lerin sonunda balad ve sermaye kontrolleri -1971 sonrasnda sona erdirilene dek- 1960larn balarnda gevedi.195 Bu durum genellikle uluslararas sermayenin basks, piyasa gelimeleri ve teknolojik deiim nedeniyle ortaya km olarak deerlendirilir. Ayrca devletlerin bu sreteki rol minimuma indirgenir ve hatta devletlerin bu baskya direnemedikleri deerlendirmesi yaplr. Gz ard edilmemesi gereken nemli bir nokta, uluslararas
Randall D. Germain, International Organization of Credit: States and Global Finance in the World Economy, Cambridge, Cambridge University Press, 1997, s. 77. Germain, dnya ekonomisinin mulak ama ABD hegemonluunda genileyen snrlarnn ABD askeri yrngesi takip edilerek de grlebileceini sylemektedir. 193 Helleiner, States and the Reemergence, s. 1. 194 Ibid., ss.4-7, 33-35, 48-49. Helleiner, bunlarn yannda ABDnin stratejik hedeflerinin ve Souk Savan ekonomi politikasnn da sermaye hareketlerinin kstlanmasnda etkisi olduunu ileri srer.
192

77

finans piyasalarnn ancak devletlerin politikalar ve gc tarafndan izilmi bir kurumsal yapda gelimi olduudur.196 Uluslararas sistemde ABDnin hegemon olduu bu dnemde uluslararas para piyasalar da, Uluslararas Para Fonu ele alnrken anlatlaca gibi, ayarlanabilir sabit kur sistemi temelliydi. ABD dndaki lkelerin paras, ABD dolarna oranla sabit bir deerde tutulurken, ABD dolar da altna bal bir deere sahipti. Uluslararas para sistemi dzenlemeleri ksa vadede kurlarn birbirine serbeste evrilebilecei sabit oranlar yaratmay hedefliyordu. Uluslararas para politikas araclyla, ABD liderliindeki ekonomik sisteme dahil lkelerde devalasyon ve demeler dengesi aklar nlenmeye allyordu. 1958e kadar bir uluslararas para sisteminden tam anlamyla sz edilemez nk uluslararas konvertibilite bu tarihe kadar tam olarak kurulamad, ancak 19581971 arasnda sabit ama ayarlanabilir kur sistemi tm ilkeleriyle birlikte iledi. Bu dnemdeki uluslararas para sisteminin asl nemi, teknik

dzenlemelerden te, dnya para retiminin refah, gvenlik ve g dnceleriyle gdlenmi bir hkmet rgtleri a tarafndan ele geirilmi olmasyd.197 Bu zemin ilke olarak Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankasyd, ancak uygulamada ABDnin mttefiklerinin merkez bankalaryla uyum iinde hareket eden Amerikan Federal Rezerv Sistemi tarafndan ynlendiriliyordu. Uluslararas para sistemi, uluslararas siyasal sistemin nemli bir parasyd ve gvenlik ve para kurumlar birbirlerini tamamlyordu.198 Uluslararas ticaret sistemi, GATT ele alnrken deinilecei gibi -Amerikan hegemonyasn kendinden nceki uluslararas hegemon Britanyadan ayran bir zellik olarak- ok tarafl bir yapdayd. Bu yapnn yerletirilmesi ve yaygnlamas, uluslararas para sistemine bal olduu iin, 1960larn sonuna kadar yava bir sre izledi.
John Gerard Ruggie, International Regimes, Transactions and Change: Embedded Liberalism in the Postwar Economic Order, International Organization, C. 36, No. 2 (Bahar 1982), s. 403. 196 Helleiner, op. cit., s. 6-7. 197 Arrighi, Uzun Yirminci Yzyl, s. 413. 198 Idem..
195

78

B. Amerikan Hegemonyasnda Uluslararas Ekonomik rgtler Uluslararas ekonomik rgtlerin kurulu ve ilevlerini deerlendirmeye gemeden nce, Amerikan hegemonyasnn en parlak olduu dnemde hegemonya ve uluslararas ekonomik rgtler arasndaki ilikinin nitelii ele alnacaktr. ABD, sava sonrasnda uluslararas ekonomik sistemi dzenlerken laissezfaire ilkesini terk etti. Bu dnemde New Deal politikalar uluslararas boyuta tand. stikrar salama amac, uluslararas ekonomik yapnn yeni kurumlar oluturulurken gzetilen temel ilkelerden biri oldu.199 ABD uluslararas alanda hegemonyasn kurarken, uluslararas ekonomik sistemi liberal bir temelde rgtlemedi. kinci Dnya Sava sonrasnda uluslararas ekonomik sistemin liberalizmi, bu dnemde ticaret, para ve sermaye zerinde kurulan rejimlerin ve uluslararas ekonomik rgtlerin de gsterdii gibi, devletler eliyle dzenlenen piyasalar ierir. Ruggie bu dnemi dzenlenmi liberalizm (embedded liberalism) olarak adlandrmaktadr.200 ABD, kinci Dnya Sava sonrasnda kapitalizmi kresel dzeyde yeniden rgtlerken, kurulmasna nayak olduu uluslararas rgtlerde farkl bir temsili yap oluturulmutu. Birlemi Milletler Genel Kurulunda her lkenin tek oyunun olmasnn yaratt kararlara eit katlma ilkesi, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinde daimi yelerin alnacak kararlar zerindeki veto yetkisiyle uyumuyordu. Yine de, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinde Dou Blokuyla Bat Bloku bir arada yer almaktayd. Bundan farkl olarak, Bretton Woods kurumlar olan Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankasnda kapitalist olmayan Dou Bloku yer almyordu. ABDnin bat bloku iindeki ekonomik rgtlenmesini salayan bu
John Cornwall, Capitalist Development in the Twentieth Century, New York, Cambridge University Press, 2001. s. 202. 200 Ruggie, op. cit., s. 392. Embedded sfatnn kelime anlamnn gml demek olmasna ramen ve Polanyinin piyasalarn topluma yerleiklii balamnda embedded kelimesini kullanmasna ramen, Ruggienin kullanm liberalizmin ngrlerinin aksine ABD hegemonyas tarafndan dzenlenen bir ekonomik yapy anlatmak iin olduundan burada dzenlenmi karln kullanmak daha uygundur. Ancak Ruggie dzenlenmiin karl olabilecek regulated kelimesini kullanmamtr.
199

79

iki kurumun yannda GATTta da dou bloku lkeleri yoktu. Ayrca, Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankas, eit oy ilkesi yerine arlkl oy yapsyla, bata ABD olmak zere ekonomik adan gl merkez lkelerin bu rgtlerde karar verici konumda olmasn salyordu. Bu rgtler, ABD hegemonyas altnda, geni tabanl bir ye yelpazeleri olduu iin, ABD hegemonyasnn meruiyet dayanaklarnn bir ynn temsil eder. ABD hegemonyasnn ok tarafllk ilkesi bu kurumlar araclyla kendini gerekletirir. Ancak uluslararas ekonomik rgtlerdeki arlkl oy ve kota yaps bu ok taraflln aslnda tek tarafl ilediini gsterir. kinci Dnya Sava sonras uluslararas ekonominin yeniden

rgtlenmesindeki hkim gler, Uluslararas Para Fonu, Dnya Bankas ve GATT kresel ekonomiyi kendi haline brakmamak ve ynetmek iin kurmulard. Keynesi refah devletiyle de uyumlu bir ekilde, bu uluslararas rgtlerin kurulular, piyasalarn dzenlenmesi gerektii inancna dayanyordu. Bu uluslararas rgtler, oranlarn lkelere uygulamalar gibi gereken ekonomik politikalar iin bask uygulayacaklard. Ulusal dzeyde harcamalar artrmak, vergileri azaltmak ve faiz drmek
201

genilemeci

ekonomi

politikalar

uygulamalarn

salayacaklard.

ABD, uluslararas sistemde hegemon olarak gcnn en st dzeyini yaad yllarda, uluslararas ekonomik rgtleri uluslararas politikalar iin dorudan kullanmamtr. Bu tezde de ekonomik rgtlerin hegemonyayla ilikilerinin deerlendirilmesi bakmndan temel alnan iki yaklamdan biri olan Dnya Sistemi yaklamna gre:
bu daha geleneksel g aralar, zgr dnyann yeniden rgtlenmesinde ve korunmasnda kullanlmaya balannca, Bretton Woods rgtleri (IMF ve Dnya Bankas) ile Birlemi Milletler, ya dnya hegemonyas ilevlerini yerine getirme grevinde Amerikan hkmeti tarafndan kullanlan yardmc aralar haline geldi, ya da bu amala kullanlmyorlarsa, kendi kurumsal ilevlerini yerine getirmeleri engellendi. Bylece 1950ler ve 1960lar boyunca Uluslararas Para Fonu (IMF) ile Dnya Bankas, Amerikan Federal Rezerv Sistemi (US Federal Reserve System)
201

Joseph E. Stiglitz, Kreselleme Byk Hayal Krkl, ev. Arzu Taolu ve Deniz Vural, stanbul, Plan B Yaynevi, 2002, s. 34.

80

tarafndan ynetilen sekin bir ulusal merkez bankalar topluluuna oranla ve bununla ilikili olarak dnya parasnn dzenlenmesinde ya hibir rol oynamad, ya da pek kk bir rol oynad.202

Hegemon devlet ve uluslararas ekonomik rgt ilikisi bakmndan anlaml bir baka gr olan Eletirel yaklama gre, uluslararas rgtler hegemonyann mekanizmalardr. Uluslararas rgtler araclyla hegemon devlet evrensel normlarn ortaya koyar. Hegemonik dnya dzeninin yaylmasn kolaylatracak kurallar uygulayan ve kendileri bu dzenin rettii kurumlar olan uluslararas ekonomik rgtler, bu kurallar ideolojik olarak merulatrma ve oluabilecek hegemonya kart
203

grleri

engelleme

ilevlerini

yerine

getirmeleri

iin

tasarlanmtr.

Yine Eletirel yaklamn bak asndan, Bretton Woods kurumlar toplumsal sorunlar konusunda, ulusal politikalarn liberal bir dnya ekonomik sistemiyle uyumlu olmas artyla, isizlik gibi konularda daha hassas davranmlardr. Ancak yine de bu kurumlar, arlkl oy sistemiyle, rgtlerin uygulamalar ve kararlar zerinde ekonomik ve siyasal gleri yanstan bir sistem benimsemitir. Bu kurumlar ayn zamanda ideolojik bir ilevi de yerine getirirler. Hegemon devletin ve merkez lkelerin ideolojileri ve politika nerileri, devletlerin i yaplarn da etkiler, devletleri kresel bir uyumlatrma projesinin paras haline getirir.204 Realist UEP yaklamlar bu durumu farkl deerlendirmektedir. Robert Keohanee gre, ABD kinci Dnya Savann ardndan hegemon konumdayken oluturduu uluslararas rgtler ve rejimler araclyla hem kendi gcn ve sistemini korumaya alm, hem de sistemdeki dier devletler arasnda ibirliini gelitirmitir. Hatta bu rgtlerin ve rejimlerin yaratt karlkl ibirlii, bamllk ve karn etkisiyle, 1970lerden sonra ABD hegemonyasnn krize girmesinden sonra bile, bu kurumlar ilerliini yitirmemitir.205

202 203

Arrighi, Uzun Yirminci Yzyl, s. 114. Cox, Approaches to World Order, s. 138. 204 Idem.. 205 Robert Keohane, After Hegemony, passim..

81

Burada ele alnan ve uluslararas ekonomik sistemin temellerini yanstan rgt, aslnda Bretton Woods konferansnda ortaya konan hedeflerinden farkl ynlerde iledi. Uygulamadaki bu deiikliin sebebi yine ABDdir. ABD, Bretton Woods sistemini, gidermek istedii sorunlar gidermedii ya da elde etmek istedii sonular elde edemedii lde deitirdi.206 nce bu rgtlerin kurucu antlamalarndaki maddeleri farkl yorumlayarak uygulad.207 Sonra da Marshall Yardm rneinde grlecei gibi, bu rgtlerin yine kendi belirlemi olduu ilevlerini yerine getirmelerini engelleyerek dorudan kendisi bu politikalar uygulad. nce rgtler araclyla koyulan ekonomik kurallarla dzenlemeye alt uluslararas ekonomik sistemi, sonra dorudan kendisi siyasal olarak ynetti, yer yer rgtleri devre d brakt. Bu da Souk Sava politikalaryla mmkn oldu.

1. Uluslararas Para Fonu Bretton Woods Konferansna katlan 45 lkeden SSCB dndaki 44 lkenin imzasyla, Bretton Woods kurumlar olarak anlan Uluslararas Para Fonu (International Monetary Fund-IMF) ve Uluslararas mar ve Kalknma Bankas kuruldu. Uluslararas Para Fonu 1947 ylnda kuruluunu tamamlayarak almaya balad. Uluslararas ekonomik yapnn ayan oluturan uluslararas ekonomik kurumlar olan Uluslararas Para Fonu, Dnya Bankas ve Gmrk ve Ticaret Genel Anlamasnn (GATT) kurulu amalar birbirlerini tamamlar. Uluslararas Para Fonunun grevi ksa vadeli demeler dengesi sorunlarn zmekken, uzun vadeli yapsal uyum Dnya Bankasnn roldr.208 GATT ise uluslararas ticaretin serbestlemesi zerine alr. Bu rgtlerin amalarnn kinci Dnya Sava ncesi dnya ekonomisinin sorunlarnn tekrarlanmasn nleyecek dzenlemeler getirmek olduu yaygn olarak belirtilir. Bu deerlendirme yaplrken dikkat edilmesi
Geoffrey R. D. Underhill, Global Issues in Historical Perspective, ed. Richard Stubbs ve Geoffrey R. D. Underhill, Political Economy and the Changing Global Order, Kanada, Oxford University Press, 2000, s. 110. 207 Ruggie, op. cit., s. 406. 208 Isaak, op. cit., s. 41.
206

82

gerekilen nokta neden-sonu ilikilerini kartrmamak olmaldr. Bu rgtler sava ncesi koullarn ortaya kmasna tek balarna engel olamazlard. ABD eliyle yeniden dzenlenen uluslararas ekonomik yapya yeniden rgtlenme zemini merkez devletler araclyla yaratlm, bu rgtlerin dzenlemeleriyle de yap kurumsallatrlmaya allmt. kinci Dnya Sava ncesinde ok tarafl ticaret sistemi ve uluslararas altn standard knce bunlarn yerini alacak uluslararas ekonomik dzenlemeler yaplamad. Uluslararas Para Fonunun kurulu amac uluslararas para sisteminin eksikliini gidermek ve dzensizlii nlemekti. Fon kurulurken ayn zamanda ok tarafl ticaretin yeniden canlanmas ve bunun iin de kurlarn serbest olarak birbirlerine evrilebilmesinin salanmas amalanmt.209 Uluslararas Para Fonunun bunun dndaki temel amalar, uluslararas finansal ibirliini salamak, kur oranlarn istikrarl hale getirmek, uluslararas ticaret ve tam istihdam yararna uluslararas likiditeyi geniletmekti.210 Bretton Woods kurumlarnn birbirini tamamlayan amalarnn yannda rgtsel yaplar da benzemektedir. Uluslararas Para Fonunun ve Dnya Bankasnn yeleri ayndr. Uluslararas Para Fonunun merkezi Washingtondadr. Genel Kurul (Board of Governors- Guvernrler Kurulu olarak da anlr), cra Direktrleri Kurulu (Executive Board-Ynetim Kurulu olarak da anlr) ve Bakan (Managing Director) organizasyon yapsnn temelleridir. rgtsel emann tepesinde her biri bir ye lke tarafndan atanm yelerden oluan Genel Kurul yer alr. Genel Kurul her yl bir kere toplanr ve genel ilemleri yrten cra Direktrleri Kuruluna bu ilemlerin yaplabilmesi iin yetki verir. Genel Kurul bunun yannda kurucu antlamalarda yaplan deiiklikler, yeni ye alm, ynetimin seimi konularyla da ilgilenir. cra Direktrleri Kurulu ise 24 yelidir. Kurul, atanm ve seilmi yneticilerden oluur.211 Bretton Woodsta alnan kararlara gre, en byk kotaya sahip ilk be devletin cra Direktrleri Kurulunda daimi temsilcisi olacakt. Antlama imzalandnda en byk ilk be kotaya sahip olmas ngrlen devletler
209

Klaus Knorr, The Bretton Woods Institutions in Transition, International Organization, C. 2, No. 1( ubat 1948), s. 22. 210 Isaak, loc. cit..

83

ABD, ngiltere, in, Fransa ve SSCBydi.212 SSCB antlamay imzalamaynca onun yeri Hindistana verildi. Bretton Woods kurumlar, konferansa SSCBnin de katlm olmasna ramen, sava sonras ekonomik blnmeyi de simgeliyordu. Asl imzaclardan birisi olan SSCB antlamay onaylamaynca Genel Kurul iki deiiklik yapt. 14 Mart 1946da, antlamay onaylamas iin SSCBye 31 Aralk 1946ya kadar ek sre verildi. Daha sonra yaplan bir deiiklikle, Fonda altnc byk kotaya sahip olan Hindistan SSCBnin yerini ald ve cra Direktrleri Kurulunda dorudan temsil hakk kazand.213 Souk Savan balang tarihi olarak kabul edilen 1947den sonra da iki blok arasndaki snrlar kesinleti. Dou Bloku lkeleri Fona ye olmadlar. Uluslararas Para Fonunda kararlar genellikle oy okluuyla, baz durumlarda da nitelikli ounlukla alnr. ye lkelerin bu kurumlara verdii ya da ald yardmlar arasndaki byk farklar nedeniyle bir lke-bir oy eitlii Fonun iki temel organnda yoktur, arlkl oy sistemi uygulanr. Fon yelerinin dolarla llen kotalar vardr ve kotalar her lkenin verecei oyu belirler. lkesel kotalar, milli gelir, ticaret dengesi ve 1971e kadar altn rezervleri gibi lkeye ait ekonomik verilerin sonucunda belirlenir.214 Her devletin bir temsilcisi bulunan ve karar alma organ olan Genel Kurulda her yenin 250 oyu ve kotasndaki her 100.000 dolar iin ek bir oyu mevcuttur.215 Bu hesaba gre, ilk kurulduunda Genel Kurulda oy dalm bakmndan baskn lkeler ABD, Britanya, Kanada, Fransa, Bat Almanya, talya, Hollanda, Belika, sve ve Japonyayd.216 Kotalarn deitirilebilmesi iin Genel Kurulda toplam oy

211 212

<www.imf.org/external/np/exr/facts/finfac.htm> Knorr, op. cit., s. 21. Bugn en byk kotaya sahip ilk be devlet, ABD, Japonya, Almanya, Fransa ve ngilteredir. 213 International Monetary Fund, International Organization, C. 1, No. 1 (ubat 1947), s. 124den International Monetary Fund, Selected Documents of the Board of Governors Inaugural Meeting, Washington, Nisan, 1946, s. 22. 214 Knorr, loc. cit.. 215 Ibid., s. 22. 216 Isaak, op. cit., s. 42.

84

gcnn bete drdnn onay gerekmektedir. Kotalar bu dnemde 1958, 1960 ve 1970te olmak zere kere topluca yeniden belirlenmitir.217 Uluslararas Para Fonu, ye lkelerine kendi kurlarna dolar ya da altna oranla deer bimelerini zorunlu kld. Sabit deilse de istikrarl kur rejimi iin destek, Fonun kaynaklarndan salanacakt. Kaynaklar da ye lkelerin kotalarndan gelmekteydi. Kotann eyrei altn ya da ABD dolar olarak denmeliydi, kalan ksm ise lkenin kendi parasyla denebilirdi. ye bir lke, Fonda tutulan rezervden, azami olarak kendi kotasnn iki katn bor alabilirdi. Bunun yannda, lkeler kendi kotalarnn %25i kadarn da otomatik olarak bor alabiliyordu. Ek kaynak alma haklar da, lkelere ancak kurlarn gereki bir deiim orannda tutulmas art ve sk koullar altnda verilebiliyordu.218 Bylece Uluslararas Para Fonu depozit alan ve bor veren bir banka olarak alt ve uluslararas rezervlerini artrabilme gcne sahip oldu. rnein, bor alan bir lke ilk kredisini dolar olarak aldysa, rezerv pozisyonu bu miktar kadar artm oluyordu. Ayn zamanda, ABDnin rezerv pozisyonu da ayn miktarda artm oluyordu; bylece Fondaki toplam rezerv ekilen miktarn iki kat kadar artm oluyordu.219 Fon, kotalara gre kendisine yaplan katknn dnda bu uygulamalarla btesini artrr, nk Fon, zel firmalar gibi alarak yapt ilemlerden kazan salar. Bunun bir sonucu da, dier uluslararas rgtlerin aksine, btenin Fonun hareketlerini kstlayan bir unsur olmamasn salamasdr.220 Yeni sisteme geii kolaylatrmak iin tek seferlik %10a kadar her kurun deerinde ayarlanma yaplmasna izin verildi. Her kurun deeri belirlendiinde, ye lke ancak Fonun onayyla deiiklikler yapabilecekti. Onay ancak lkenin demeler dengesinin ciddi bir dengesizlik iinde olmasyla verilebilecekti. Uluslararas Para Fonunun kur oranlarndaki temel kriteri istikrar salamak ve
217

Susan Strange, IMF: Monetary Managers, ed. Robert Cox ve Harold Jacobson, The Anatomy of Influence: Decision Making in International Organization, Londra, Yale University Press, 1974, ss. 263-264. 218 Foreman-Peck, op. cit., s. 241. 219 Idem.. 220 Strange, op. cit., s. 266.

85

srdrmekti. Bu da ekonomik byme ve yatrm iin nkoul olarak alglanyordu.221 Bunun iin sabit kur sistemini srdrmeye alt. Kurlarn resmi deiim oranlar, altna ve dolara oranla belirlenmiti. ki sava aras dnemde ticaret savana yol am olan kurlarn rekabeti devalasyonunu engellemek iin sabit bir deiim sistemi ayarlanmt.222 Devalasyon bir kurun dieriyle deime orannn drlmesidir. Bir lke kurunu devale ederse, ithal ettii mallarn ve hizmetlerin fiyatlar ykselir ve ihra ettii mallarn fiyatlar baka lkelere daha ucuz gelmeye balar. demeler dengesinde ak olan lkeler (lkeye gelenden daha ok para lkeden kyorsa) ithal ettii mallardan kazan elde edebilmek iin parasn devale etme eilimi gsterir. Uluslararas Para Fonu, demeler dengesinde geici sorunlarla megul lkelere ksa dnemli bor verip kurlarn arasnda sabit deiim oranlarn srdrmeye alyordu.223 lkeler, geici sorunlar zmek iin ektikleri yardm sorunu giderince hemen geri demeliydiler; hemen denemezse de bir lkenin ald borlar en fazla be yl iinde geri demesi gerekirdi. Fon, kurlarn birbirine evrilebilirliini salad. ye lkeler, cari ilemler zerinde yabanc kambiyo kontrolnde bulunmayacaklard. Sermaye hareketleri zerinde kontrole izin verilmiti, hatta scak parann denge bozucu hareketlerini engellemek iin kontrol zendiriliyordu.224 ABD, faturay tek bana demek istemedii iin Uluslararas Para Fonu kuruluundan beri hep ykl miktarda nakde sahip olmutur, nk cari bte aklaryla yumuak geilerle ba etmek isteyen lkeler iin hazr para tutulmalyd. Ayrca bor verdii lkelerin dizginlerini elinde tutmay garanti altna almak iin Uluslararas Para Fonu borlarnn hep koullu olmas olaan prosedr haline geldi. Stand-by antlamalar yoluyla politika snrlamalar ve performans hedefleri kredi verilme mekanizmasnn 1960larla birlikte bir paras oldu. Fonun mali ve parasal hedefleri, 1957den beri pek deimemitir.

221 222

Isaak, op. cit., s. 41. Cohn, op. cit.,s. 26. 223 Idem.. 224 Knorr, op. cit.,s 23.

86

Uluslararas Para Fonuna ye olan bir lkenin, uluslararas ticaret hacmi, ulusal ve uluslararas geliri ile uluslararas rezervlerinin miktaryla belirlenen kotas, lkenin nakit alacak ve verecei ile oy gcn de belirledii iin, dnya ekonomisi iindeki yerini de belirlemi oluyor. Bylece Fon, zerinde kurulduu bamllk ilikilerinin srdrlmesinin de bir arac olarak ilemekteydi. Uluslararas Para Fonunun hegemon devlet olan ABDyle ilikilerine gelince, ABD 1971e kadar uluslararas ekonomik yapnn temel rgtlenmesini Bretton Woods kurumlar ve GATT araclyla kurmu olsa da, amalanan politikalar bu rgtler araclyla yerine getirilemedike rgtleri devre d brakarak dorudan kendisi uluslararas ekonomiyi dzenlemiti. Bat Avrupann yeniden imar konusunda Uluslararas Para Fonu yetersiz kalnca ve 1947de Britanyada kur konvertibilitesini salama giriimi baarsz olunca, ABD Fonu devre d brakt. Uluslararas ekonomik rgtlerin uluslararas ekonomik sistemin

iletilmesinde ABD tarafndan devre d braklmasnn belirgin rnei, 1948de Marshall Plannn Avrupa Yeniden mar Program olarak uygulamaya konulmasdr. Marshall Yardmlar, kurulan Avrupa Ekonomik birlii rgt (OEECOrganization for European Economic Cooperation) araclyla datld. ABD, OEEC araclyla yardm verecei lkeyle ikili mzakereler yapyordu. 19481952 arasnda Avrupa lkelerinin Fonun kaynaklarndan yararlanmas engellendi, bu durum fiilen 1955e kadar uzatld.225 Ancak bu dnemde Avrupa lkelerinin Fondan ayrlmas da engellendi. rgtleri devreden kartan Marshall Plan, Bat Avrupann ekonomik olarak kendini toparlamasn salamtr. Ama daha da nemlisi, Avrupann demeler dengesi krizini zmek iin srekli finanse edilmesine denge salamtr. Ayn zamanda Avrupadan Amerikaya sermaye kan dengelemitir. Plan, bir anlamda, ABDnin Avrupa zerinde sermaye hareketi kstlamas uygulayamamasn telafi etmitir.226 ABD, uluslararas ekonomik rgtler araclyla yaplmas ngrlen bu dzenlemeleri, rgtleri darda brakarak dorudan kendisi idare etmi oldu.
225

Strange, op. cit.,s. 277.

87

1950de Avrupa kurlarnn birbirine evrilebilirliini salayacak Avrupa demeler Birlii (EPU-European Payment Union) ABD tarafndan kurduruldu.227 Uluslararas Para Fonu politikalaryla salanmas planlanm olan kurlar arasnda tam konvertibiliteye gei ancak Avrupa demeler Birlii tarafndan salanabildi. Fon, konvertibiliteyi tm kurlar iin salamakla grevliydi ancak Avrupa iindeki ayarlamalar yapamaynca yerine demeler Birlii nce Avrupa ii konvertibiliteyi salad. Dolar ve Avrupa paralar arasnda konvertibilite ise ikinci aamada gerekleti. 1958de Avrupa lkeleri kurlar ve dolar arasnda serbest deiime geilmesi, pratikte ortaya bir dolar standard karm oldu. Avrupa demeler Birlii de grevini tamamlaynca bu tarihte sona erdi. Bylece Bretton Woods sistemi ve kurumlarnn ilevi rafa kaldrld, onun yerine ynetim dorudan ABD Hazinesi ve Federal Rezerv tarafndan yerine getirilmeye baland.228 Dolarn uluslararas para sistemindeki rol, ABD ittifak sisteminin ve dnya ekonomisinin ilemesini kolaylatrd; dolar rezerv ve uluslararas kur olarak ABDnin kresel pozisyonunda ke ta oldu. Ekonomik ve siyasi nedenlerden tr ABDnin balca mttefikleri rezerv olarak dolar tutuyorlard, dolarn uluslararas rol ABDye senyoraj (para basma) hakk tanyordu, bu da uluslararas ekonominin dzenleyicisi olan ABDye baz ayrcalklar veriyordu.229 Bunlarn ardndan yaanan Svey Bunalm ve Cezayir Savann sterlin ve franka olan etkisi nedeniyle, Fransa ve Britanya Fondan byk miktarda destek aldlar. Ayrca 1958de Avrupada kurlarn tam konvertibilitesine geildi.230 Bu gelimelerle Fonun nemi artt ve Fon uluslararas alanda tekrar kullanlmaya baland. 1969da zel ekme Hakk (SDR-Special Drawing Rights) denilen, merkez bankalar arasnda kullanlacak, kotalara bal yeni bir rezerv deeri Uluslararas Para Fonu tarafndan yaratld. SDR, sabit kur sistemini dengelemek amacyla, iki
226 227

Helleiner, States, s. 58. Underhill, Global Issues, s. 109. 228 Idem.. 229 Gilpin, op. cit., s. 237. 230 Strange, op. cit., s. 270.

88

temel rezerv deeri dolar ve altnn yetersiz kalmas zerine oluturulmutu. SDR, Keynesin Bretton Woods konferansnda nerdii bancordu. Ancak 1971de Bretton Woods sisteminin kmesi ve sabit kur sisteminin terk edilmesi, SDRnin uluslararas rezerv deerini anlamsz kld. Yine de SDR, bir l birimi gibi kullanlmaya devam etti.231

2. Dnya Bankas 1944 Bretton Woods konferansnda kurulan ikinci Birlemi Milletler uzmanlk kuruluu Uluslararas mar ve Kalknma Bankasdr (IBRD-International Bank for Reconstruction and Development).232 Dnya Bankas, Uluslararas Para Fonu ve Uluslararas Ticaret rgt (ITO-International Trade Organization) ile birlikte uluslararas ekonomik yapnn ABD liderliinde yeniden tesisi iin tasarlanan kurumdan biriydi.233 Dnya Bankasnn kurulu amac, kinci Dnya Sava sonras lkelerin ekonomik olarak yeniden toparlanmasna yardmc olmakt. Uluslararas Para Fonunun ksa dnemli borlarnn aksine, Avrupann sava sonras yeniden inasn salamak amacyla uzun dnemli bor vermek iin tasarlanmt. Dnya Bankas aslnda bir fonun, Uluslararas Para Fonu da aslnda bir bankann ilevlerine sahipti.234

<www.imf.org/external/np/exr/facts/sdr.htm> IBRD, daha sonra kurulan drt kurumla birlikte bugn Dnya Bankas Grubu olarak anlr. Tezde bundan sonra IBRD, yaygn olarak kullanlan ekilde Dnya Bankas olarak anlacaktr. Aslnda IBRD ve IDA bir arada Dnya Bankas olarak adlandrlr. IBRD gelimekte olan lkelere, IDA az gelimi lkelere bor vermektedir. Dnya Bankas Grubundaki kurulular unlardr: Uluslararas mar ve Kalknma Bankas (International Bank for Reconstruction and Development-IBRD), Uluslararas Kalknma Kurumu (International Development Association-IDA), Uluslararas Finans Birlii (International Finance Corporation-IFC), oktarafl Yatrm Garantisi Ajans (Multilateral Investment Guarantee Agency, MIGA), Yatrm Uyumazlklarnn zm iin Uluslararas Merkez (International Centre for Settlement of Investment Disputes-ICDIS) <www.worldbank.org> IBRD ve IDA bir arada Dnya Bankas olarak adlandrlr. IBRD gelimekte olan lkelere, IDA az gelimi lkelere bor vermektedir. 233 Uluslararas Ticaret rgt, bir sonraki balkta ele alnacaktr. 234 Keynes, Fonun adnn banka, Bankann adnn fon olmas gerektiini sylemitir. Bkz. Edward S. Mason ve Robert E. Asher, The World Bank Since Bretton Woods, Washington, The Brooking Institution, 1973, s. 11.
232

231

89

Dnya Bankas kurulurken, iki sava arasnda yaanan ekonomik ykmn ardndan uluslararas ekonominin yeniden rgtlenebilmesi iin byk miktarda sermayeye ihtiya olaca varsaylmt. Bu varsaym da, uluslararas zel yabanc yatrmlarn kendiliinden canlanmayaca beklentisinden kaynaklanmaktayd. Bu dnemde yaplmas gereken hem zel hem de kamu yatrmlarn salayacak srekli fonlar Dnya Bankas tarafndan salanacakt. Bunun iin de Banka, zel yabanc yatrm harekete geirmek iin garantiler vermeye ve zel sektr, normal artlarda yatrm yapmayaca projeleri finanse ederek desteklemeye balad.235 Bankann bu ilevleri ve politikalar, Keynesiliin uluslararas ekonomik alanda uygulamaya konulmasyd. Dnya Bankasnn organizasyon yaps, yelerinin ortak olduu Uluslararas Para Fonuna benzer. Fonla ayn ekilde tm yeler Genel Kurulda (Board of Governors) temsil edilirken, Direktrler Kurulunda (Board of Directors) 24 yenin temsilcisi yer alr.236 Banka ve Fon yeliinin birbirine balyd, dolaysyla Uluslararas Para Fonuna ye olmayan SSCB, Dnya Bankasna da ye olmamt. Dnya Bankasnn btesi, Uluslararas Para Fonunun kota sistemine benzer ekilde ye lkelerin dedikleri aidatlardan oluuyordu. Uluslararas Para Fonunda en byk kotann sahibi ABD, Dnya Bankasnda da en yksek aidat deyen lkeydi. Fon gibi Bankann ilemleri de bir dnya paras olarak ABD dolar zerinden yaplyordu. En yksek aidat sahibi olarak ABDnin Fon gibi Bankada da fiili veto yetkisi olumutu. Dnya Bankasna lkeler tarafndan verilen aidatlarn %2si dolar ya da altn olarak denirken, %18i ye lkelerin kendi paralarnda denecek ve ancak ye lkenin rzasyla bor verilebilecekti. yelerin dedii miktarn %80i de Bankann etkinliklerini garantiye alan bir rezerv gibi garanti fonu olarak tutulacakt.237 Dnya Bankas, ismi gibi bir bankadan ziyade ye lkelerin hissedarlar olduu bir
Knorr, op. cit., s. 29. <www.worldbank.org> cra Direktrlerinde gnmzde en byk hissedarlar ABD, ngiltere, Fransa, Almanya ve Japonyann atad birer cra Direktr yer alrken, kalan 19 Direktr de dier ye lkeleri temsil etmektedir. 237 Foreman-Peck, op. cit., s. 241.
236 235

90

kooperatife benziyordu. Bu sermaye yapsyla, zengin ya da fakir, tm lkelerin ortak bir havuz yaratmaya katlmasn salayacak bir yap oluturmak amalanmt. Bylece Bankann yapt ilerin sorumluluu sadece merkez lkelerin stnde olmas engellenmi, tm yelere yaylmt. En byk hissedar olan ABDnin en byk yatrmlarndan birinin sorumluluu sadece kendi zerinde deildi, tm yelerin stndeydi. Bu durumda evre ve yar-evre lkelerin stne grece daha ok yk bindirilmi oluyordu. Dnya Bankasnn ilk uygulamas 1947de Fransaya sava sonras yeniden imar iin bor vermek olmutu.238 Bankann Avrupann yeniden imarna ve dnyann kalan ksmnda ekonomik bymeye destek olabilmek iin benimsedii ilk strateji, bu amalara sanayileme araclyla ulamakt. Bunun iin de altyap yatrmlar yapacak yabanc finansn salanmas ve gelimekte olan sanayi sektrlerinin korunmas yollarn gerekli gryordu. Avrupann yeniden imar konusunda, 1960lardan sonra Dnya Bankasna ihtiya kalmamt. Zaten 1948den sonra bu grev Marshall Plan araclyla yerine getirilmeye balanmt. Dnya Bankas balangtaki grevi olan kinci Dnya Savandan zarar gren gelimi kapitalist ekonomilere uzun dnemli borlar vermesinin ardndan, 1950lerde az gelimi lkelere bor vermeye balad.239 Bu amala Dnya Bankas uluslararas sermaye piyasalarndan bor almaktayd. Bylece ticari faiz oranlarnn altnda bor alma imkn, nde gelen kapitalist lkelerce Bankaya verilen fonlar nedeniyle kstlanmt.240 1952de Dnya Bankas organizasyon yapsnda yaplan deiiklikle, blgesel temelli yeni birimler oluturuldu. Bu yap deiiklii, Bankann Avrupa dnda nc Dnya lkelerine ynelmesini kolaylatrd.241 1966da kabul edilen bir memorandumla, Fon ve Banka ncelikli sorumluluklar belirleyerek grev alanlarn ayrdlar. Banka iin kalknma programlar ncelikli alan haline geldi. Fon ise ncelikle kurlar ve ksa sreli demeler dengesi sorunlaryla ilgilenecekti. ki

<www.worldbank.org> Pereira, Dnya Bankasnn nc Dnya lkelerine ynelik bu kalknmaya destek politikasyla, Kalknma ktisadn yakn iliki iinde deerlendirmektedir. Luiz Carlos Bresser Pereira, Development Economics and the World Bankss Identity Crisis, Review of International Political Economy, C. 2, No. 2 (Bahar 1995), ss. 213-215. 240 Gill ve Law, op. cit., s. 144. 241 Mason ve Asher, op. cit., ss. 74-76.
239

238

91

kurumun grevleri arasndaki bu snrlar, Bretton Woods sisteminin knden sonra mulklaacakt.242 1945ten ortalama 1970lere kadar olan ve kapitalizmin Altn a olarak adlandrlan bu yllar, uluslararas ekonomide genileme olduu, retimde art yaand iin greli bir refah dnemi olmutu. Merkez lkelerin byme hzlarna oranla evre ve yar-evre lkeler daha az byyor ve aralarndaki fark gittike alyorsa da, evre ve yar-evre lkeler de mutlak bir ekonomik gelime yaadlar bu dnemde. Dnya Bankas politikalar da bu gelimelerle uyumlu bir seyir izledi. 1980lerden sonra deimi olan uluslararas ekonomik ortamla birlikte Dnya Bankasnn politikalar ve yaps da deiecektir. 3. GATT Bretton Woods Konferansnda Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankasyla birlikte bir de Uluslararas Ticaret rgt (International Trade Organization-ITO) kurulmas kararlatrlmt. Konferansta ABD endstriyel stnlklerini de gz nnde tutarak serbest ticaret sisteminin yeniden kurulmasn isterken, Britanya dolar skntsnn ve bunun yol aaca olumsuzluklarn tam istihdam politikalarn engelleyebilecei endiesiyle serbest ticaret rejiminin acilen kurulmasna pheyle yaklayordu.243 1945te, ABD Uluslararas Ticaret rgtnn kurulmas iin hazrlad neriyle, SSCBnin de dhil olduu eitli lkelere ticaret engellerini azaltma konusunda yaplacak mzakerelere katlma arsnda bulundu.244 Londra, Cenevre ve Havanada 1946-1948 arasnda yaplan uluslararas grmelerin sonucunda Uluslararas Ticaret rgtnn kurulmas iin Havana art oluturuldu ama art hibir zaman yrrle girmedi.245 Havana artnn hazrlanmas aamasnda, Bretton Woods konferansnn aksine nc Dnya lkeleri de mzakerelerde sz
242

Richard E. Feinberg, The Changing Relationship Between World Bank and the International Monetary Fund, International Organization, C. 42, No. 3 (Yaz 1988), s. 548. 243 Gilpin, op. cit., s. 217-218. 244 Foreman-Peck, op. cit., s. 241den K. Kock, International Trade Policy and the GATT 1947-1967, Stockholm, Almquist and Wiksell, 1969, s. 62. 245 Foreman-Peck, op. cit.,s. 242.

92

sahibi olmu ve belli sektrlerin korunmas ile kotalar konusunda baz nemli dnler elde ederek, tercihli ticaret antlamalar yapabilme imkn kazanmlard. Uluslararas Ticaret rgtnn planlanan oylama sistemi de, Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankasnn arlkl oy kuralnn aksine eit oy ilkesine dayanyordu. Uluslararas Ticaret rgtyle ilgili tartmalarn bir ksm da, Britanya ve Fransann eski smrgeleriyle ticari ilikilerinde ayrcalkl konumlar talep etmesinden kaynaklanyordu. ABDnin kurmak istedii ok tarafl serbest ticaret rejimiyle elien bir noktaya gelinmiti.246 Havana art ABD tarafndan onaylanmaynca Uluslararas Ticaret rgt kurulamad. Havana art ve Uluslararas Ticaret rgt zerine almalar ve tartmalar srerken, rgt kurulana kadar uluslararas ticaretin belirli bir zeminde ileyebilmesi iin 1947de Gmrk Tarifeleri ve Ticaret Genel Antlamas (GATT-General Agreement on Tariffs and Trade) hakknda mzakereler yaplmaya baland. 1947de 23 lke GATT imzalad. GATTa katlmn Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankasna katlmdan daha dk olmasnn nedeni, bu iki rgte yelik birbirine balyken, zaten merkez lkelerin lehine bir ticaret sistemi gelitirecek GATTa taraf olma konusunda byle bir zorunluluk olmamasyd. ABD 1950de Uluslararas Ticaret rgtnn kuruluunu onaylamaynca, sava sonras ticaret mzakerelerini balatmak iin hazrlanan GATT, uluslararas ticaretin dzenlendii esas zemin haline geldi. GATT araclyla uluslararas ticareti dzenlemek iin, yeler arasnda mzakere turlar yaplyordu.247 Bu mzakere turlarna katlan ve GATTa taraf olan lkeler, balangta zerinde anlama yapacaklar sektrleri ve yapabilecekleri gmrk tarife indirimlerini bildiriyordu ve bunlar zerinden ikili ya da ok tarafl mzakereler yaplyordu. ABD dnya ticaretini bir Ticaret rgtyle dzenleme amacn balangta gerekletirememiti ve nce merkez lkeler iinde bu konuda
246

William K. Tabb, Economic Governance in the Age of Globalization, New York, Columbia University Press, 2004, ss.291-296. 247 Dnya Ticaret rgt kurulana kadar sekiz mzakere turu yapld: Cenevre (1947), Annecy (1949), Torquay (1950-1951), Cenevre (1955-1956), Cenevre (1960-1962; Dillon Turu), Washington (1964-1967; Kennedy Turu), Tokyo (1973-1979), Paris (1986-1994; Uruguay Turu). Ralph Pettman, Understanding International Political Economy, Londra, Lynne Rienner Publishers, 1996, s.141.

93

oydama salamak zorunda olduu ortaya kt. Dnya Ticaret rgt kurulamam olsa da, bu mzakere turlar araclyla ABD dnya ticaretine yn vermeye alyordu. GATTa ilk yllarnda sadece merkez ekonomiler katld.248 ABD, GATT mzakere turlaryla merkez iinde bir oydama salamaya alrken sadece merkez ekonomilerin desteini almaya almyordu, ayn zamanda ykselmeye balayan kendi dndaki merkez lkeleri denetim altnda tutmaya alyordu.249 1960larda kalknma iktisadnn da etkisiyle thal kameci Sanayicilik gibi ulusal kalknma stratejileri izleyen az gelimi ekonomiler, GATTn nerdii ticaret modeliyle bu tr ekonomik politikalar elitiinden pek katlm gstermediler. 1960 1961 ylndaki GATT mzakere turunda sadece yedi az gelimi lke yer ald.250 GATTn gzettii temel ilke, ticarette liberalizasyonu salamakt. GATT, ok tarafl grmelerde lkelerin gmrk tarifesi oranlarn drmek iin ve bu yolla iki sava aras dnemde uyguladklar korumac ticaret bariyerlerine geri dnlmesini engellemek iin tasarlanmt. GATT taraflar birbirlerine en ok gzetilen ulus kaydn uyguluyorlard. Bu ilkeyle GATTa taraf lkelerin birbirine kar tercihli ticaret antlamalar yapmalar engelleniyordu. GATT erevesinde yaplan anlamalarn bir dier ilkesi de karlkllkt. GATTn en nemli zellii ise sadece mallarn ticaretiyle ilgili dzenlemelerin yaplmasyd. Ticaret liberalizasyonunun salanmas ve ticaret mzakereleri iin genel bir ereve salayan GATTn, kurulamam olan Uluslararas Ticaret rgtnn aksine, yetki ve sorumluluk alan snrlyd. Gerek bir uluslararas rgt deil, mzakere forumuydu, kural koyan bir otoritesi yoktu. Dahas, tartmalar zecek bir mekanizmas yoktu. Tarm ve hizmet sektrlerini, dorudan yabanc yatrmlar dzenleme yetkisi yoktu; ayrca gmrk birlii ve dier tercihli ticaret antlamalaryla ilgilenecek yetkiye sahip deildi. 251

GATTa taraf olan 34 devlet, 1952 ylnda dnya ticaretinin %80ini elinde tutuyordu. Bkz. Foreman-Peck, op. cit., s. 242. 249 Ergin Yldzolu, Hegemonyadan mparatorlua, stanbul, Everest Yaynlar, 2003, s. 111. 250 Tabb, op. cit., s. 291. 251 Gilpin, op. cit., s. 218.

248

94

GATT araclyla yaplan anlamalarla, uluslararas ticaretin liberalizasyon hz ulusal hkmetlerin inisiyatifine braklmt. Ancak, ABDnin oluturmak istedii ok tarafl ticaret sistemi Uluslararas Ticaret rgtyle kurulmu olsayd da, uluslararas para sistemindeki sorunlar nedeniyle bir anda gerekletirilemeyecekti.252 Uluslararas ekonomik sistemin dier iki kurumuyla birlikte deerlendirildiinde, GATTn etki alan snrlyd. Bu durum, uluslararas ticaretin ABDnin istedii ekilde kurumsallamas iin ncelikle dier alanlarn tesisinin gerekliliinin yannda ticaretin devletlerin ekonomi politikalarnda grece daha nemli yerinden ve ABDnin nfuzunun yetmemesinden de kaynaklanyordu. Bu nedenle GATTn ilk dnemleri ounlukla merkez lkeler arasndaki mzakerelerle gemiti. Uluslararas para sistemi kinci Dnya Sava ncesinde kt iin ve eski hegemon devlet olan Britanyann gc bu sistemi yeniden kurmaya yetmedii iin, para sisteminin ABD nderliinde kurulmasna dier merkez lkeler fazla kar kmamt. Fakat ticaret konusunda durum farklyd. Eski ticari ilikiler devam ediyordu. ABD ve dier merkez lkeleri arasnda ticaret konusundaki anlamazlk da, eski smrgelerle olan tercihli ticaret sisteminin yer yer srdrlmesinden kaynaklanyordu. Ayrca Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankasnn aksine GATTn Birlemi Milletlerle organik bir balants yoktu.

III. BRETTON WOODS SSTEMNN SONU 1971de Bretton Woods sisteminin sona ermesinin yks, hem birbirini izleyen ekonomik gstergeler ve siyasal kararlar, hem de bunlarla balantl olarak ABD hegemonyasndaki deiiklikleri anlatr. Burada, nc Blmde ele alnacak Neoliberalizme gei dnemi olarak nce Bretton Woods sisteminin nasl kt anlatlacak, ardndan da bu deiikliin nedenleri ve hegemonya asndan anlam zerinde durulacaktr. A. Bretton Woods Sisteminin k

252

Arrighi, Uzun Yirminci Yzyl, s. 414.

95

Sabit uluslararas kur sisteminin dolar ve altna bal kurgulan ekli nedeniyle, ABDnin sistemine bal tm ekonomilerde yabanc kur olarak tutulan rezerv miktarlar 1960lar boyunca artt. Sabit kur sisteminde konvertibilitenin salanm olmasyla, kstlanan sermaye hareketleri de yeniden canlanmaya balad. Uluslararas bono piyasalarnda ilemler artt, bunlarn etkisiyle oluan eurodollar253 piyasalar uluslararas ekonominin ehresini deitirmeye balad. Bankalar da uluslararas borlanmaya balaynca ve off-shore bankaclk254 ortaya knca, ABDnin dolar rezervlerinin ABD dna k hzland; ABD de dolarn dar kna ve d bamllklarna yetemez hale geldi ve sistemin olduu ekliyle srdrlmesi zorlat.255 Altn rezervleriyle desteklenen dolar, pratikte uluslararas para sistemini nakit ya da hesap akyla srdryordu. 1968de Fransann tuttuu dolarlar altnla deitirmek istemesiyle balayan Avrupann devale edilmi banknotu garanti edilmi altn kleyle deitirme tercihi, uluslararas para sisteminin zaten sarslan temellerine bir dinamit daha koydu. Mevcut dolar kadar altn tutulmas sistemin temel ilkelerinden biri olarak belirlenmiti, ancak dolamdaki Amerikan dolarnn karl kadar altn yoktu. Avrupadan gelen dolar altnla deitirme talepleri karsnda, ABD dna akan altnn fiyat taleple orantl olarak ykseldi. Uluslararas para sisteminin ileyii, ABDnin altn rezervleri dnda Avrupann da bu rezervleri tutma isteiyle birlikte bir mddet daha srdrld.256 1968de Fransa ve Almanya, kendi kurlarnn deerini dolarn karsnda %10 drerek Bretton Woods sisteminin kmesine giden yolda bir adm daha atm oldular. Aslnda bu tarihte dolarn konvertibilitesi fiilen sona erdi.

Eurodollar, ABD dndaki bankalarda tutulan ABD dolar cinsinden mevduat ve rezerve verilen addr. ABD dolar ilk glenmeye ve dnya paras olmaya balad yllarda Avrupada younlatndan ABD dnda tutulan dolar eurodollar olarak anlmaya balanmtr. Ancak gnmzde eurodollar ABD dnda dnyann herhangi bir yerinde tutulan Amerikan dolarn anlatmak iin kullanlr. 254 Off-shore bankaclk, bir lkede faaliyet gsteren ancak merkezi o lke dnda baka bir lkede bulunan denizar bankalar anlatmak iin kullanlr. Bu ekilde alan bankalarn en nemli zellii, merkezlerinin yer ald lkeler dnda altklar iin, faaliyet gsterdikleri lkelerin yasal dzenlemelerine tabi olmamalardr. Bu konuda yasal dzenlemelerin olmad lkelerde faaliyet gstereren off-shore bankalar, yasal mevzuattan bamsz ilem yapabilmeleri sayesinde zellikle vergilendirilme konusunda avantajl bir konum elde ederek ksa vadede krllklarn artrmaktadrlar. 255 Barry Eichengreen, The Bretton Woods System: Paradise Lost?, Barry Eichenberger, Gold Standard in Theory and History, Florence, Routledge, 1997, ss. 313-315. 256 Hobsbawm, op. cit., s. 296.

253

96

ABD asndan bu gelimelerin baka nedenleri de vard. Vietnam Savann finansmannn getirdii ykn yannda ABDnin uygulamaya koyduu Great Society programnn finansman, ABD demeler dengesinin aklarn bytyordu. Bu durumda da ABD uluslararas likiditeyi salayabilmek iin srekli dolar basyordu ve bylece uluslararas ekonomik sistem iindeki dier devletlerin fazla vermesi salanm oluyordu. Bu gelimelerin de etkisiyle, parasal genilemeyle beraber ABDde enflasyon oranlar da ykseliyordu. ABD ise, artan ekonomik maliyetleri demek iin bavurabilecei yollardan biri olan lkede vergileri artrma yolunu sememi, onun yerine enflasyonist makroekonomik programlar izlemiti. Uluslararas para sistemindeki bu sarsnty aabilmek iin, 1967de Uluslararas Para Fonu bnyesinde yaratlan ve 1969da yrrle giren zel ekme Haklar (SDR), ye lkelere balangta verilen ve yetersiz kalan kotalar desteklemek ve likidite aknn srekliliini salamak iin tasarlanmt.257 SDR sayesinde ABDnin daha az para basmas salanmaya alld. SDRnin uluslararas para sistemine dhil olmas, Uluslararas Para Fonunun kurucu antlamasnda yaplan ilk kkl deiiklikti. ABD, uluslararas ekonomik rgtleri devre d brakarak dorudan kendisinin mdahale ettii sistemde sarsntlar oluunca, rgtleri tekrar devreye sokmaya alt. ABDnin bte an dengeleme politikas 1971de baarsz olunca, Almanyaya artan dolar akyla birlikte Alman marknn deerinin ykselmesine mdahale etmedi. Japonya ise Almanyann aksine ihra mallarnn rekabet deerini koruyabilmek iin parasnn deerinin artmasn engelledi.258 ABD aklarn azaltmaya alrken, uluslararas para sistemine dhil lkeleri kendi kurlarn yeniden ayarlamaya zorlad. Dolarn deerini drnce, altnla dolar arasndaki balant koparlm oldu. 1971 tarihli Smithsonian Antlamasyla yeni kur oranlarn belirlendi ve dolarn altn cinsinden deerinde %10luk bir devalasyon yapt. Bu deiiklikler, ABDnin a srd iin sabit kur rejiminin sorunlarn zmedi.

257 258

Isaak, op. cit., s. 42. Foreman-Peck, op. cit. s. 305.

97

Bylece uluslararas para sistemi sabit kur dna km oldu.259 Sistem knce hzl enflasyon ve yksek isizlik oranlar uluslararas ekonomik sisteme hkim oldu.260 Sabit kur sisteminin kmesi, 1973le balayan petrol oklar ve yksek enflasyon oranlar uluslararas sermaye piyasalarnn etkinliini artrd ve devletler de sermaye kontroln braktlar.261

B. Bretton Woods Sisteminin knn Deerlendirilmesi Uluslararas para sisteminin kmesi, para politikalar aslnda sadece piyasa kurallaryla ileyen bir yapda olamayaca iin ayn zamanda siyasal bir olaydr. Uluslararas para sisteminin kuruluu gibi k de, nedenleri ve sonular bakmndan siyasal temellidir. Yukarda anlatlan ekonomik gelimeler, dnya sistemi iinde hegemonyann gcndeki ve konumundaki deiiklikler bakmndan da ele alnmaldr. Dolarn Bretton Woods sisteminde evrensel para olarak konumlanm olmasnn arkasnda ABDnin siyasal gc yer alyordu. ABD, dnya paras zerindeki etkin denetimi sayesinde 1960larn sonuna dein dnya retim ve ticaretini destekleyip gelitirebildi ve demeler dengesi aklarn finanse edebildi.262 Fakat ABD ekonomisi Vietnam Savann getirdii mali ykle zor durumda kalmt. Vietnam Sava bunun yannda siyasal anlamda da ABD hegemonyasnn anmasna yol amt. D askeri harcamalar ABD dolarnn dar akn fazlalatryordu. Kamu aklar artyor, enflasyon ykseliyor ve sanayinin rekabet gc azalyordu, bunun sonucunda demeler dengesi aklar byyordu.
Gilpin, op. cit., s. 238. Bu durum genel olarak dalgal kura geildi eklinde yorumlanr. Oysa tamamen serbest dalgalanmaya braklm bir kur sistemi sz konusu deildir. Kur, snrlar belirli bir alanda hareketlenmeye braklmtr sadece. Bu yeni durumu anlatmak iin dalgal kur yerine esnek kur ifadesi tercih edilebilir. 260 Eichengreen, op. cit., s. 314. 261 Jonathan Kirshner, Money is Politics, Review of International Political Economy, C. 10, No. 4 (Kasim 2003), s. 651.
259

98

ABD firmalarnn d yatrmlar dizginlendi, ABD kendisi de eurodolara yneldi. ABD, daha gl olduu dnemlerin rn Bretton Woods sistemini tayamaz hale gelmiti.263 Ancak Bretton Woods sistemi ktkten sonra da ABD ve dnya paras konumunda olan ABD dolar uluslararas ekonomik sistemin temelinde durmaya devam etti. 1950ler ve 1960lar boyunca dnya ekonomisindeki sermaye fazlas, mal ticareti ve retime ynlendirilmiti. 19681973 yllar arasnda ise, eurodolar piyasalarndaki birikim iyice artmt. Ayn zamanda gelien off-shore piyasalardaki parasal ilem hacmi, dnya ticaretinin para deerini amt. Bu tarihten sonra dnya ekonomisinde mali genileme dnemi hzland.264 Bylece sermaye hareketleri zerindeki fiili kontrol de kaldrlm oldu. Bretton Woods sisteminin uluslararas parasal sistemi ve finans sistemi arasndaki yaltlmlk, 1960larda eurodolar piyasasnn olumasyla zlmeye balamt. Kstlanm olan uluslararas finans sistemiyle, temel dinamikleri deien uluslararas para sistemi kesimeye balad.265 1971de Bretton Woods sisteminin kmesi ve bununla balantl mali genileme dnemi, dnya ekonomisinde kesinlikle devrimci bir eilim olarak grnmemektedir. Bu tr mali genilemeler, on drdnc yzyldan beri, sermayenin dnyann tm byk ticari ve mali genilemelerinin deimeyen bir sonucu olarak ortaya kan rekabet basklarnn younlamasna kar gsterdii karakteristik bir tepki olarak yinelenmekteydi.266 Dnya kapitalizminin bu dnm ABDnin hegemon konumundaki kriz ve elikilerle, siyasal ve ekonomik g kayplaryla rtyordu. 1980lerle birlikte Neoliberal politikalarn izlenmesiyle hegemonya ve kapitalizm baka bir srece girecekti. ABD, Bretton Woods yllar boyunca, uluslararas hegemonyasn

Kse ve nc, op. cit., s. 125. Paul Kennedy, Byk Glerin Ykseli ve kleri, ev. Birtane Karanak, stanbul, Bankas Kltr Yaynlar, 9. B., 2002, ss. 512-513. 264 Arrighi, Uzun Yirminci Yzyl, ss. 441-443. 265 Gilpin, op. cit., s. 234. 266 Arrighi, op. cit., s. 443.
263

262

99

yayarken Fordizmi de uluslararas alana yaymt. 1971 sonras durum, ayn zamanda birikim rejiminde de deiikliklere sahne olacakt.267 Bretton Woods sisteminin kmesiyle, Altn a dnemi de sona ermitir. Bretton Woodsun kyle de balantl olarak Altn a sona erdiren dier nedenler fiyat kstlamalarnn kmesi, yksek enflasyonun ortaya kmas ve petrol fiyatlarndaki ani ykseli oldu.268 19711973, yllar bylece uluslararas ekonominin krlma noktalarndan biri oldu. Bu tarihten sonraki kur sistemi sermaye birikiminde yaratt belirsizliklerin yannda, uluslararas ticaret dengesi de giderek bozuldu. 1971in bir baka nemi de dnya apndaki ticaret dengelerinin krlma noktas olmasdr. 1971 sonrasndaki uluslararas ticaret dengeleri 1971 ncesinden farkl olmutur. 1948den 1970e kadar dengede olan uluslararas ticarette, bu tarihten sonra ABD hep ticaret a verecektir.269 1971 devalasyonuyla ABD kendi retimini korumaya alt. Devalasyonun sonucunda ABDnin ticaret dengesi biraz dzeldi ve ekonomisi canlanmaya balad, bu srada Avrupa ve Japonyann rekabet gc azald. Devalasyonla ABD zerindeki yk merkez lkeler arasnda datm oldu.270 Yine de, Bretton Woods sisteminin knn dnemin hegemonu olan ABDnin gcyle ilikisi; Britanya hegemonyasnn gcn yitirmesinin nihai simgelerinden biri olan 1931de altn standardnn terk edilmesi, uluslararas para sisteminin tamamen kmesi ve bu kn yaratt uluslararas kaos kadar derin deildir. Bretton Woods sisteminin ileyii kmtr ancak yine de ABD merkezli bir uluslararas para sistemi kalmtr. Hatta bu nedenle aslnda uluslararas para sisteminin kmedii, temelindeki g odaklar ayn kald iin sadece ileyi kurallarnn deitii sylenebilir.

Harvey, Postmodernliin, s. 163. Angus Maddison, Dynamic Forces in Capitalist Development: A Long-Run Comparative View, New York, Oxford University Press, 1991, s. 178. 269 Ahmet Haim Kse ve Ahmet nc, Imbalances in the World Economy and Congestion in the Periphery, yaynlanacak, Zed Publishing, 2006, ss. 7-8. 270 Giovanni Arrighi ve Beverly J. Silver, Polanyis Double Movement: The Belle Epoques of British and US Hegemonies Compared, Politics and Society, ss. 27-28.
268

267

100

Kse ve nc, 1971deki krlmay sermayenin mant ve devletin mant arasndaki ayrmla aklamaktadr.271 Bu yoruma gre, 1930larda balayan bir srete dzenlenmi bir sermaye birikimi balamt ve devlet gcnn mant, sermaye gcnn mantn kendi denetimine alm ve dzenlenmi bir liberalizm ya da dzenlenmi liberalizm (embedded liberalism)272 dnemi yaatmt. 1971den sonra ise sermayenin gcnn mant, devletin gcnn mantna stn gelmeye baladndan dzenlenmi sermaye birikimi sistemi terk edildi. Bretton Woods sistemiyle ABD tarafndan dzenlenen uluslararas ekonomik sistemdeki devletin kontrol altndaki sermaye, bu istisnai dnemden sonra devletin kontrol dna kt. Bylece Otuz Muhteem Yl ya da Altn a bitmi oldu.

Kse ve nc, Imbalances in the World Economy, ss. 8-9. Gcn kapitalist mant ve gcn lkesel (territorial-snrlar belirli toprak paras) mant arasndaki ayrm esas olarak Arrighi ortaya koymaktadr. Arrighiye gre, modern dnya sisteminin evrimci doasnn ve hegemonlarn bu sistemi oluturma ve srdrmelerinin temelinde, sermaye birikimi ve siyasal rgtlenme arasndaki elikinin hegemon tarafndan uyumlatrlmas yatar. Bu yolla kurulan kapitalist dnya ekonomisinin kuruluunda gcn merkezi bir konumu vardr. (Arrighi, Uzun Yirminci, ss. 42, 62.) David Harvey ise, Arrighinin yapt ayrmdan hareketle gcn bu iki mantnn gdlerinin ve karlarnn farkl olduunu belirtmektedir. Harveye gre bu iki mantk, kapitalistin ve devlet adamnn eylemlerinde somutlamaktadr. Sermaye birikiminin corafi sreleri, lkesel manta bal ekilde siyasi karar almaya gre ok daha danktr ve otoriteye daha az baldr. Bunun yannda devlet iindeki kurumsal dzenlemeler sermaye birikiminin mmkn klnmasnda nemli bir role sahiptir. Mali ve parasal aralarn yannda mali ve parasal mdahale biimleri, devleti gl bir ekonomik aktr haline getirmektedir. Harveye gre gcn kapitalist ve lkesel mantklarnn farkl olduklarn kavramak inceleme iin ok nemlidir. Gcn bu iki mant ayn zamanda karmak ve elikili yollardan birbirine baldr. ABDnin bir hegemon g olarak kresel politikalarn analiz ederken sadece sermaye birikiminin zorunluluklarn dikkate almak, gcn lkesel mantn grmemek yanltc olabilir. ABDnin Souk Sava srasnda SSCByi evrelemesi ya da kinci Dnya Sava sonrasnda Avrupa ekonomilerini yeniden iler hale getirmeye almasn, uluslararas ekonomik rgtler araclyla uygulad uluslararas politikalar gcn tek bir mantyla aklamak eksik olacaktr. Harvey bu noktada, gcn iki mantn diyalektik olarak ele alan bir kapitalist emperyalizm analizini nermektedir. Harvey, ABDnin Uluslararas Para Fonu ve Dnya Ticaret rgt araclyla sermaye piyasalarn da almaya zorlamasn, ABDnin mali kurumlarnn bundan yarar salayaca dncesiyle yaptn sylemektedir. Bu aklamaya gre, gcn lkesel mantnn temsilcisi olarak ABD, gcn kapitalist mantnn yararna politikalar retmektedir. ABD mali kurulularnn ve Uluslararas Para Fonu tarafndan desteklenen ABD Hazinesinin rol, ekonomik gcn hakimiyet kurmak iin fiziksel gle birlikte kullanlmasna rnektir. (Harvey, Yeni Emperyalizm, ss. 27-36.) Ayn ayrm temel alan William Tabb ise devletin mantyla sermayenin mant arasndaki elikinin kresel ekonomik rgtler araclyla gerekletirilen politikalarda kendini gsterdiini ne srmektedir. (Tabb, Capital, Class, passim..)

271

101

NC BLM: 19712000 ARASINDA AMERKAN HEGEMONYASI VE ULUSLARARASI EKONOMK RGTLER

Bu blmde Uluslararas Para Fonu, Dnya Bankas ve GATTn devam olan Dnya Ticaret rgtnn (World Trade Organizaton) ABD hegemonyasyla ilikilerinin, Bretton Woods sisteminden farkllat bir dnem ele alnacaktr. Bretton Woods sisteminin kt 1971den 1980lere kadar olan ve neoliberalizme hazrlk dnemi olarak adlandrlan dnemin ardndan, 2000e kadar ABD hegemonyasnda yaanan deiikliklerle birlikte Uluslararas Para Fonu, Dnya Bankas ve Dnya Ticaret rgtnn uluslararas ekonomik sistemdeki konumlar
272

Bkz. s. 80.

102

da deiti. Bu deiimin yapsn tartabilmek iin, nce dnemin genel zellikleri, ardndan da deiimi simgeleyen temel kavramlar olan neoliberalizm, Washington Oydamas (Washington Consensus) ve kresel ynetiim (global governance) ele alnacaktr. Bu dnemi ele alrken karlalan esas zorluk, kavramlar analitik olarak ayrmann gldr. ABD hegemonyasnn bu dnemde geirdii deiiklikler, bu deiimlerin dnya sistemi balamndaki aklamalar, uluslararas ekonomik sistemin yaps ve tm bunlarn iinde uluslararas ekonomik rgtlerin deien ilevleri ve konumlar i iedir. inde bulunduumuz bir sreci dardan bir gz olarak izlemenin zorluunu amaya yardmc olacak ara ise, zaman yceltmek yerine dnya sistemci bir perspektifle tarihsel balamna oturtarak, genel eilimleriyle birlikte anlamaya almak olabilir.

I.

ULUSLARARASI SSTEM A. Bretton Woods Sonrasnda Uluslararas Sistemin Temel zellikleri 1970ler ve devamndaki gelimelerin tetikleyicisi, bir nceki blmde ele

alnan Bretton Woods sisteminin kn hazrlayan nedenler oldu. Para sistemindeki farkllamalar, zerindeki denetimin kalkmasyla birlikte uluslararas finans sisteminin ortaya kmas, uluslararas ticaret sistemindeki deiiklikler, ABD hegemonyasnn ekonomik olarak zayflamas ve ekonomik gerilemenin yol aaca hegemon konumundaki d nleme abalar bu dnemin uluslararas ekonomik yapsna damgasn vurdu. Btn bunlarla birlikte uluslararas siyasal yap da byk deiiklikler geirdi. 1970 sonras dneme yaktrlan sfatlar genellikle uluslararas ekonomide d anlatr. 19731993 aras dnem Uzun D ya da Srekli Durgunluk

103

dnemleri

olarak

anlr.273

Hatta

bu

yllarn

ekonomik

krizleri,

ngiliz

hegemonyasnn gcn kaybediini simgeleyen 18731896 Byk Bunalmyla karlatrlr.274 Bretton Woods sisteminin knn ardndan gelen dnem ele alnrken 1970li yllar, 1980lerde etkisini hissettiren neoliberal hegemonyaya hazrlk dnemi olarak anlatlabilir. Neoliberal politikalar da uluslararas sistemi deitirme ve etkileme bakmndan 1980li yllarda izledii seyri 1990larda deitirdiinden, 1980li yllar ve 1990lar kendi iinde neoliberal dnemin iki alt dnemi olarak kurgulanabilir. lk aama olan 19801990 arasnda uluslararas ticaret tamamen serbestletirilmi, ardndan gelen 1990 sonras dnemde de sermaye hareketleri deregle edilmitir.275 Bretton Woods sisteminin 1971de knn ardndan 1980lere kadar olan dnem uluslararas ekonomide belirsizlik ve gei dnemiyken, ayn zamanda Souk Savata Yumuama dnemiydi. Bu yllarda aada anlatlacak nedenlerle gcn yitirmeye balayan ABD hegemonyas, uluslararas ekonomiye Bretton Woods sistemindekinden farkl temellerde mdahalelerde bulunarak gelimelerin ynn deitirmeye alt. Bu mdahalelerin banda bir nceki blmde ele alnan Bretton Woods sistemini sona erdiren politikalar geliyordu. 1970lerle birlikte uluslararas ekonomik gstergeler, merkez lkeler iin bir nceki dnemin byme sinyallerini vermese de, daha yava bir ekilde devam etti. Bu resmin giderek bozulan dier bir taraf ise evre ve yar-evre konumundaki lkelerdi. Bu lkelerin merkezle aralarndaki refah fark giderek alyordu.276 Bu tarihlerde merkez lkelerin ekonomilerinin birbirlerine gre konumlar da deiiyordu. kinci Dnya Sava sonras dnemde ABDnin korumasnda gelien Avrupa ve Japonya ekonomileri ile ABD arasnda verimlilik farklar azalmaya balamt. Hatta Atlantik merkezli bir ekonomik sistemin baatl azalyordu. zellikle 1973ten sonra ABDnin retimdeki verimlilik art hzlar dmeye

273

Robert Brenner, Ekonomik Patlama ve Balon New Left Review 2000 Trke Sekisi, stanbul, Everest Yaynlar, 2001, s. 309. 274 Byle bir karlatrma iin bkz. Arrighi ve Silver, Polanyis Double Movement, s. 28. 275 Kse ve nc, Imbalances in the World, s. 12. 276 Hobsbawm, op. cit., ss. 489-490.

104

balad. Bunlara ramen ABD kii bana den gelir miktar olarak ve ekonomisinin byklyle dnya sralamasnda halen birinci sradayd. Bu dnemin genel ekonomik dnmlerinin banda sanayilemi lkelerde zenginliin ve refahn oluturulmasndaki deiiklikler, retimdeki sektrel deiiklikler, maddi retimin dnda fikri retimin de metalamas, hizmet sektrnn uluslararas alanda ekonomik olarak ykselmesi, okuluslu irketlerin uluslararas ekonomide etkinliklerinin artmas saylabilir. 1970lerden sonra bir baka eilim de emek piyasalarndaki dolamn kstlanmasyd. Ayrca dnemin sonunda Souk Savan sona ermesi ve SSCBnin dalmasyla uluslararas siyasal sistemin yapsnda da kkl deiiklikler oldu. 1970lerden sonra uluslararas ekonomide, hissedarlar farkl lkelerden olan ya da esas olarak bir lkenin irketi olan ancak farkl lkelerde retim yapan ve kr oralarda yeniden yatrma dntrmeyen okuluslu irketler de etkili olmaya balad. Tarihleri 1600lere kadar giden okuluslu irketlerin etkinlikleri, 1970lerden sonra retimin ve uluslararas ekonominin deien yapsnda daha ok hissedildi. nceki hegemon gler olan Birleik Eyaletler ve Birleik Krallk gibi ABD hegemonyas da uluslararas ekonomik alandaki etkinliini gelitirirken okuluslu irketleri kulland. Bretton Woods yllarnda hkim olan Fordizmin ardndan 1970lerde daha esnek bir birikim rejimi ortaya kt. Bu yeni rejimin emek sreleri, igc piyasalar, retim ve tketim kalplar esnek srelerde rgtleniyordu.277 1980lerden sonra bu esnek birikim rejimi daha ok finans ve petrole dayanmaya balad.278 ABD hegemonyasnn gl yllar olan 19451971 arasndaysa birikim rejiminin temelleri maddi retimde younlamt. Bu deiimin temelinde kapitalizmin geirdii yapsal dalgalanmalar yatyordu.

Harvey, Postmodernliin Durumu, s. 146-170. William K. Tabb, Capital and Class and the State in the Global Political Economy, Globalization, C. 2, No. 1 (Mays 2005), s. 54.
278

277

105

1973 ylnda petrol fiyatlarndaki hzl artla birlikte ortaya kan birinci petrol oku uluslararas ekonomik dengeleri etkiledi. Enflasyon art hzyla birlikte isizlik oranlar da ykseldi. Petrol krizi de aslnda ABDnin politikalar sonucu ortaya kmt. Petrol fiyatlarndaki ykselmeyle ABD mttefikleri karsnda rekabet avantaj elde etti.279 ABD, bunun yannda sonraki blmde ayrntl ele alnacak bir ekilde dolarn deerini drerek uluslararas ekonomik rekabetten korunmaya alt. 1973 ylnda artan petrol fiyatlar ABDye deil ama Avrupa ve Japon ekonomilerine zarar verdi. ABD bankalar petrodolarlarn dnya ekonomisinde yeniden dolama girmesinde nc rol oynad, uluslararas finans sistemi anlatlrken ele alnaca gibi sermayenin ABDye geri dn politikalarnn bir paras oldu.280 Petrol fiyatlarndaki bu ykseliin evre ve yar-evre lkeler iin anlamysa borlanmalarnn artmas ama ihracatlarnn artmamasyd. Bu sre de 1980lerden sonra bu lkelerin iinden klmaz bir bor sarmalna girmelerinde nemli bir adm oldu. Bunun yannda petrol reticisi lkeler bu krizden ksa srede yararlanm olsalar da uzun vadede kazanl kamadlar. ran Devrimi, 1979-1980deki ikinci petrol oku ve SSCBnin Afganistana mdahalesi ABD dolarna olan gveni iyice sarst. 1982de ulusal geliri petrole dayal Meksikada balayan ekonomik kriz, Bat Blokunda olduu kadar Dou Blokunda da yayld. Bu ortamda ABD politikalarnda kkl deiiklikler oldu. SSCB ile silahlanma yar kzt ve aslnda bir anlamda ekonomik olarak bununla ba edebilme savana dnt. 1980lerde ayn zamanda borlanma dngsne iyice girmi bulunan evre lkelere merkez tarafndan dayatlan durgunlatrc ayarlama politikalarnn etkileri de toplumsal ve siyasal olarak bu politikalarn olumsuzluklarn gsteriyordu. Ekonomik olarak ise, zellikle Gney Amerikadaki borlu lkelerin i pazarlarnn daralmas, merkez lkeler iinde en bata ABDnin ihracatn durduruyor ve ticaret an giderek bytyordu.281

279

Ronen Palan ve Jason Abbott, State Strategies in the Global Political Economy, Londra, Pinter, 1996, s.130-131. 280 Harvey, Yeni Emperyalizm, s. 53-54. 281 Adda, op. cit., s. 188.

106

1990lara gelindiinde uluslararas siyasal sistemde kkl bir deiim yaanyordu. SSCBnin dalmas ve Souk Savan sona ermesiyle, ABD ve Batnn stnl iddialaryla Yeni Dnya Dzeni tezleri ortaya atlyordu. Buna gre, ABD ve Batnn zaferi, kapitalizmin stnl demekti ve tm dnyaya yaylacakt. Ancak bu gelimeler kinci Dnya Savandan beri dnyay dntren bir srecin paralaryd ve ABDnin konumu ksa sreli bir toparlanmann ardndan tekrar de geecekti.

B. Amerikan Hegemonyas ve Uluslararas Ekonomik Sistem Amerikan hegemonyasnn uluslararas ekonomik sistemin temel direkleri zerinde nasl durduu birok adan tartmaldr. Bu tartmal konularn banda ABDnin konumunun nasl deerlendirilmesi gerektii gelir. 1970lere kadar hegemon olarak en gl dnemini yaayan ABDnin 1970lerle birlikte iine girdii kriz, Japonya ve Avrupann ekonomik olarak kendisiyle yara girmesiyle derinleti. ABD bu krizden kmak ve ekonomik olarak kendisiyle yara giren Avrupa ve Japonyayla mcadele edebilmek iin, kendi i sistemine olduu kadar uluslararas yapya da gidiatn aksine bir yn vermeye alt. Bu mdahaleler ksa vadeli toparlanmalar salam olsalar da, uzun vadede ABDnin hegemon olarak dn hzlandrd. Srekli kriz ve krizden k politikalar erevesinde ele alnabilecek bu sarsnt dneminde, aslnda birbirinden keskin izgilerle ayrlmas mmkn olmayan uluslararas para, ticaret ve finans sistemlerinin dnm ve ABD hegemonyasnn bu dnmdeki yeri ele alnacaktr.

1. Uluslararas Para Sistemi Uluslararas para sisteminde balca uluslararas rezerv ve deiim arac, yani dnya paras olarak kullanlan dolarn altnla bann koparlmasndan sonra bu dnemde dolar altndan bamsz ekilde ayn ilevi srdrd. Altn-dolar bann kopmasnn ardndan Amerikan dolarnda 1973te yaplan devalasyonla ABDnin

107

uluslararas alanda retim ve ticarette rekabet gcnn artrlmasna alld. Bunun yannda, ayn zamanda saf dolar standard olarak adlandrlan bu yeni uluslararas para sisteminde ABD, altn olarak karlk tutmas gerekmedii iin uluslararas piyasalara snrsz bir dolar ak yapabilme imkan kazand.282 Bu tarihten sonra ABDnin uygulad geniletici para politikalaryla dnya paras Bretton Woods yllarna benzer ekilde yine siyasal olarak dzenleniyordu, ancak bu kez srdrlen siyasetin merkezinde ABDnin yitirdii ekonomik gcn yeniden kazanma aray yer alyordu.283 ABD para arzn artrrken, 1980lere kadar dolarn kaybettii gcyle paralel olarak dier merkez lkeler de para arzlarn artrdlar. Bylece uluslararas ekonomide parasal tabann genilemesi bu yllarn genel zelliklerinden biri haline geldi ve uluslararas finans hareketlerindeki artta etkili oldu. 19451971 arasndaki sabit ama ayarlanabilir kurun yerini 19711984 arasnda esnek kurlar ald. 19711974 aras tam ileyemeyen ve uyumazlklara sahne olan kur sistemi, 1974ten 1984e kadar alt. 1979den sonra ABD, Japonya ve ngiltere arasnda esnek kur srerken, Avrupa Topluluunun ou yesi kendi aralarnda konvertibilite istikrar iin sabit ama ayarlanabilir kur sistemi esasyla ileyen Avrupa Para Sistemini kurdu.284 kua daha glenmeye balad.285 Bu srada 19851993 arasnda Plaza ve Louvre anlamalaryla ABD uluslararas para sistemini istedii yne evirmek iin mdahale etti. 1985 ylnda ABD, Fransa, Almanya, ngiltere ve Japonya arasnda yaplan Plaza Anlamasyla Amerikan dolarnn deerini drecek politikalar izlenmesi ngrld. Merkez lkeler arasnda imzalanan bu anlamann ardndan ABD dolarnn deeri drlnce, 1973 devalasyonuna benzer ekilde ABDde ihracat artt, kr oranlar Bylece 19791993 yllar arasnda Avrupa para sistemi ve o sistem iinde gl olan Alman mark temelli bir para

282 283

Arrighi, Uzun Yirminci Yzyl, s. 455. Kse ve nc, ktisadn Piyasas..., ss. 129-130. 284 Maddison, op. cit, s. 189. 285 Paul Hirst ve Grahame Thompson, Kreselleme Sorgulanyor, ev. ala Erdem ve Elif Ycel, Ankara, Dost Kitabevi Yaynlar, 2003, s. 58.

108

ve retim ksa sreli de olsa ykseltildi.286 Bu anlama o yllarda uluslararas alanda G-5 lkeleri arasnda imzalanm olsa da, en gl para saylan Japon yeni, Alman mark ve Amerikan dolar arasndaki ilikileri dzenlerken aslnda ayn zamanda bu paralarn arkasnda olan ve G-3 olarak adlandrlan ekonominin birbirlerine gre konumlarn ve uluslararas ekonomideki etkinliklerini dzenliyordu. 1987 ylnda da Plaza Anlamasnn bir benzeri olan bu sefer G-7 olarak adlandrlan ve nceki gruba ek olarak talya ve Kanadann da imzalad Louvre Anlamasyla da kurlara mdahale edilerek istikrar salama ve Amerikan dolarnn deerin dk tutarak ABD ekonomisini glendirme abalar devam etti. Plaza ve Louvre Antlamalar, ABDnin hegemon konumunu korumak iin bu dnemde yapt mdahaleler asndan nemli rneklerdir. Plaza ve Louvre en belirgin rnekleri olmakla beraber, uluslararas para sistemine 1985-1992 arasnda on yedi kere mdahale edildi.287 ABD sermayesini dnyada imalat zerinden rekabet edecek hale getirmek iin dolarn deerini dk tutmay amalayan bu mdahalelerin srekli tekrarlanmas, ABD ekonomisinin uluslararas konumunun dn de simgeler ayn zamanda. Kur deerlerindeki deiiklikler de uluslararas ekonomik rekabetin temeline oturmas asndan ABDnin greli konumunun bir gstergesi haline geldi. Plaza ve Louvre anlamalaryla izlenen bu dolarn deerini dk tutma politikas, 1990larda tersine evrildi. 1995 ylnda Meksika pesosu deer yitirince, ABDnin bu lkeye salad destei geri ekti. Buna bal olarak ABD dolarnn deeri belirgin bir biimde dt, ABD dolarn deerinin dklnn imalat ve finans-d sektrlerde salayaca krllk art iin dolarn dne mdahale etmedi. Bu durum en ok ABDnin ykselen rakibi Japonyay sarst ve Japon yen inin yksek kur deeri 1995 ylnda artk Japon retiminin maliyetleri karlayamamasna ve Japon ekonomisinin bymesinin durmasna neden oldu.288 Japon ekonomisinin ABDnin ihtiyacndan fazla gerilemesinin yol aabilecei
Plaza Antlamasyla yaplan kurlara mdahale zellikle 2000 sonrasnda ABDnin ekonomik gcn toparlayabilmek iin srekli yapt faiz indirimleriyle ska benzetilmektedir. Bkz. <www.ntv.com.tr/news/107268.asp> 287 Hirst ve Thompson, op. cit., s .74. 288 Brenner, op. cit., ss. 285-286.
286

109

uluslararas ekonomik kriz, ABD ekonomisine daha ok zarar verecekti. ABD, Japon yeninin ve Alman marknn deerini drp ABD dolarnn deerini ykseltmek iin ABDdeki faiz oranlarna karn Japonyadaki faiz oranlarn drmek ve bu iki lkenin dolar satn almasn salayarak bu politikay desteklemek iin, bu lkelerle anlat. Bu yeni politika Tersine Plaza Anlamas olarak anlmaktadr. ABD, Plaza ve Louvre anlamalaryla salad dk kur deerinin kendi retimine salad avantajlar brakm oluyordu. ABD, imalatta elde ettii avantajn ardndan finans alannda glenecekti. Tersine Plaza politikalaryla, Plaza Anlamas sayesinde retimdeki artla ykselen ve mucize olarak anlmaya balanan Uzakdou ekonomileri, bu sefer blgesel bir ekonomik bunalma girdi.289 Dou Asya ekonomik krizinin ardndan ABDde imalat sektrnn giderek canlanmas 1998de son buldu.

2. Uluslararas Finans Sistemi 1970 sonras dnya ekonomisindeki en nemli deiimlerden birisi de, sermaye hareketleri zerindeki devlet denetimleri kaldrlnca uluslararas finans piyasalarnn ve uluslararas finans sisteminin tekrar ortaya kmasyd. Bretton Woods yllarnda yabanc dorudan yatrm olarak gerekletirilen uluslararas sermaye ihracat, artk bir anlamda parann ticaretinin serbest olmasyla uluslararas ekonomik yap iinde etkinliini giderek artrd. Uluslararas finans sisteminin yaps, ABD hegemonyas ve uluslararas ekonomi asndan nemli bir gstergedir. 1971 sonrasndaki finansal genileme aslnda iki eilimin sonucudur. ABD hegemonyas araclyla yeniden dzenlenen kapitalist uluslararas ekonomide sermayenin ar birikimi ve hareketli sermaye iin youn devletleraras mcadele finansal bir genilemeye neden oldu. Dnya ekonomisinde maddi karl olmayan parasal bir genileme balad. Dnya sistemini bir analiz birimi olarak kullandmzda, finansal yaylmann ve genilemenin anlamysa, kapitalist gelimede d sinyali olmasdr.290 Bu durum kapitalizmin dnya sistemci evrimleri iinde ayn zamanda hegemon gcn de
289

Ibid., ss. 287-288.

110

d sinyalidir. Bu sarsntlar baka bir adan da uluslararas siyasal sistemin yapsal dnmlerinin altnda yatan nedenlerdendir. ABD, 1971de Keynesci politikalarn kmesiyle birlikte, devletler karsnda glenen finans sermayesini, kendi ekonomisini yeniden glendirmek iin kullanmaya alt. Uluslararas planda retim alannda kendisine meydan okunan ABD, ilk yllarda buna finans alanndaki hegemonyasyla karlk verdi, bunu yaygnlatrmak iin de sermaye piyasalarnn uluslararas ticarete almaya zorlanmas gerekiyordu. Bu srecin nemli bir arac da Uluslararas Para Fonu oldu.291 1970lerden itibaren uluslararas finans sistemindeki deiikler, yeni finansal merkezlerin ykselii de ABD hegemonyasnn durumuyla ve dnya-sistemci perspektifteki ykseli ve dlerle ilgili bir gstergedir.292 Bu dnemde temel finansal merkezler arasndaki hiyerari, uluslararas finans sistemindeki devletler arasnda mevcut g dalmn da simgeler.293 1970lerde balayan bir srele ama asl olarak 1980lerden sonra Japon ekonomisi uluslararas alanda balca kredi veren ekonomi durumuna gelirken, ABD uluslararas kredinin en byk tketicisi ve en borlu devlet haline geldi.294 Uluslararas sermayenin bu glenii ve devlet kontrollerinin kalkmasyla sermayenin gc devletleri dntrmeye ve etkilemeye balad. Bu sreten sonra devletlerin zellikle de hegemon pozisyonunu korumaya alan ABDnin sermayeye ihtiyac artyordu. 1978de ABDde faiz oranlarnda Federal Rezerv tarafndan yaplan yksek bir artla ABD gcnn bir simgesi olarak tm dnyaya yaylm olan sermayesini lkesine geri arm oldu. Bu politikayla ABD dolar tekrar deer

Arrighi ve Silver, Chaos and Governance, ss. 31-33. Harvey, Post-Modernliin Durumu, s, 189; Harvey, Yeni Emperyalizm, s. 55. 292 Finansal sistemler ve tarihsel dnglerle ilgili bir alma iin bkz. Ulrich Pfister ve Christian Suter, International Financial Relations as a Part of the World System, International Studies Quarterly, C. 31, No. 3 (Eyll 1987), ss. 239-272. 293 Germain, op. cit., s. 21. Germain, uluslararas finans sistemini, sermaye dolamndan daha geni anlamlar ykleyerek ve siyasal alanla balantsn vurgulayarak uluslararas kredi rgtlenmesi olarak adlandrmaktadr. 294 Uluslararas finans sistemindeki bu deiiklii anlatan bir tablo iin bkz. Germain, op. cit., s. 110.
291

290

111

kazanmaya balad, cari ak ve ticaret dengesindeki ak devam etti.295 Bu geri arma politikas, sermayenin geri dnn hzlandrmann yan sra meknsal engelleri ortadan kaldrmaya ya da en azndan azaltmaya ynelik bir drt 296 olarak ele alnabilir. Mekn ortadan kaldrarak tm dnyaya ABDnin hegemonluunda yaylan sermayenin, ABDnin ekonomisinin toparlanmasn salamak iin, meknla balantsnn yeniden kurulmas ve ABDye geri dnmesi gerekiyordu. Bretton Woods yllarnda daha ok dorudan yabanc yatrmlar araclyla gerekletirilen ABD sermayesinin uluslararas alana yaylmas, bu sefer sermaye hareketleri serbest olduu iin ksa sreli olarak faiz dzenlemeleriyle ynlendirilebiliyordu. ABD, Bretton Woods dnemi boyunca dnyaya yapt harcamalarn, 1970lerin sonundan itibaren kendisine geri dnmesini bekledi. ABD, 1978de uluslararas sermayeyi kendi ktasna faiz artrm yoluyla geri arnca 1970lerin uluslararas sermaye aklar 1980lerin sermaye ktlna dnt. Sonra ard ardna gelen finansal krizler bir taraftan ABD ekonomisinin yararna olurken, dier taraftan da ileride ele alnacak olan Washington Oydamasnn sermaye yanls politikalarna yol at. 1985e gelindiinde ABD Hazine Mstear James Bakern adyla anlan yeni bir planla, ABD uluslararas bor krizinden k iin strateji koydu ortaya. Buna gre, borlu lkelerin taleplerinin dzenlenmesinin yanna arz da artracak yapsal politikalar eklenmeliydi. Burada izlenmesi nerilen yol, borlu lkelerin ekonomik durgunluuyla ilgilenilmeden bymelerini salamak ynndeydi. Bu amala alacakl lkelere yaplacak net transferin drlmesi nerildi. Bunun iin de bankalarn borlu lkelere kredi amalar gerekiyordu. Bu strateji istenildii gibi uygulanabilseydi, Dnya Bankas ve Uluslararas Para Fonunun finansman rolleri azaltlm olacak, onun yerine Fon makroekonomik gelimeleri dzenleme ve Banka da yapsal reformlar uygulatma grevlerine geri dnebilecekti. Ancak bankalarn
295

ABDnin bu akl ekonomik yaps ve bu yapy ortaya seren tablolar iin bkz. Kse ve nc, Imbalances 296 Harvey, Yeni Emperyalizm, s. 84. Buna karlk Germain merkezsiz bir finansal yaylmayla sermayenin corafyadan kopuundan bahsetmektedir. Germain, op. cit., s. 104. Kse ve nc ise sermaye-mekan ilikisinin ABD corafyasnda yeniden sabitlendiini belirtir. Kse ve nc, ktisadn Piyasas..., passim..

112

lkelerden alacaklarn ikincil piyasalarda genellikle borlu lkelere yatrm yapacak okuluslu irketlere devretmeleriyle bu yntem ilerliini kaybetti. 1989da zellikle Latin Amerikada uluslararas borlarn yaratt toplumsal maliyetten ekinen ve krizlerle karlaan ABD, Brady Plann uygulamaya koydu. Bu plan, borlar hazine tahvillerini satarak silmeyi neriyor ve bu teminatlarla yeni bor alabilmenin nn ayordu.297 Brady Planyla kendi Hazine tahvillerini satarak bor silen ve borlar eviren ABD, evre lkelere de ancak bu teminatlarla yeni bor bulabilecekleri bir yol dayatm oldu. Planla ksa sreli ertelenen borlar aslnda giderek derinleen bir bor yaplanmas yaratarak evre zerindeki balarn glendirdi ve 1990larn sonundaki finansal krizlere zemin hazrlad.

3. Uluslararas Ticaret Sistemi 1970lerden sonraki uluslararas ticaret sisteminde korumaclk ve

serbestleme ikileminin gelgitleri, Bretton Woods yllarna gre daha belirgin oldu. Bu dnemde ABD uluslararas ticaret rejimini kurumsallatrmay tamamlamaya alrken, uluslararas ekonomik sistemin dier yelerine dayatt ticarette serbestlemeye karlk kendisi Neomerkantilist olarak da adlandrlan korumac politikalar izlemeye devam etti. zellikle 1980 sonrasnda GATTn etkinliinin artmas ve 1995te Dnya Ticaret rgtnn kurulmas rneklerinden hareketle ticarette uluslararas serbestlemenin artt gzlemi yaplacaksa, bu durum merkez lkeler, merkez lkeler iinde ayrca ABD, evre ve yar-evre lkeler iin ayr ayr deerlendirilmelidir.298 ABD, Britanya hegemonyasnn serbest ticaret sistemine kendi korumac ticaret politikalaryla meydan okuyabilmiti. ABD kendi hegemonyasn kurduunda Britanya gibi liberal deildi, dayatt liberal dzene bir tek kendisi uymad. Bunun en belirgin rnei de uluslararas ticaretin liberalletirilmesi politikalarnda grlr.
Adda, op. cit., s. 189. Uluslararas ticaretin serbestlemesi hakknda burada eletirilen trden bir yorum iin bkz. Diana Tussie, Trading in Fear? US Hegemony and the Open World Economy in Perspective, The New International Economy, Craig. N. Murphy ve Roger Tooze (ed.), Colorado, Lynne Rienner Publishers, 1991, ss. 79-97.
298 297

113

ABDnin kta apndaki byk i ekonomisinin Britanya gibi dnya ihra mallarna almasna ihtiyac olmad gibi uluslararas alanda faaliyet gsteren ABD firmalar da buna ihtiya brakmyordu.299 ABD, zellikle Souk Savan youn olduu yllarda askeri gc sayesinde mttefiklerini iki tarafl ya da ok tarafl ticaret antlamalarna ynlendirebilmesiyle zamanla Britanyadan daha gl ekilde uluslararas ticaret ve uluslararas yatrm liberalletirmi oldu.300 Tussie, uluslararas ticaret sistemindeki deiikliklerin, para ve finans sistemindeki deiikliklerin etkisiyle ve gmrk tarifelerini indirmede baarl olan GATT mzakereleri sayesinde gerekletiini ileri srerken; dk byme oranlar ve ABD hegemonyasnn gcn kaybetmesinin bu deiiklikte ancak ikincil derecede nemi olabileceini syler.301 Oysa sadece ekonomik gstergelerle deil toplumsal ve siyasal olarak da kurulan ve srdrlen, uluslararas kapitalist sistem iine yerlemi hegemonik bir yapnn, uluslararas ekonomik sistemin temel direklerinden biri olan ticaretten bamsz deerlendirilmesi mmkn deildir. 1980 sonras uluslararas ticarette artan liberalleme, bu serbestliin ancak gl bir hegemon eliyle salanacan ileri sren Hegemonik stikrar Teorisi asndan ele alndnda, bu teoriye kar bir argman olarak da kullanlamaz. Bu bak asndan yaplabilecek muhtemel bir deerlendirme olan ABD hegemonyas gcn yitirirken uluslararas ticaret serbestlemeye devam ettii iin Hegemonik stikrar Teorisinin yanlland yorumu teorinin zerinde kurulu olduu zemini kabul etmek demektir. Oysa Hegemonik stikrar Teorisi, uluslararas ticaret sisteminin yapsn merulatrc bir ierie sahiptir. Bu dnemde uluslararas ticaretin yapsal deiikliklerinin banda

1970lerdeki gei dneminin ardndan 1980lerden sonra uluslararas ticaretin hacminin giderek artmas saylabilir. Artan ticaret hacmi iinde ABDnin ve dier merkez lkelerin konumu ise 1971 ncesinden farkllk gsterir. ABD, bu tarihten nceki Bretton Woods dnemini ticaret fazlas vererek geirmiti.302 1971de krlan ticaret dengesinin ardndan ABD ticaret dengesi srekli ak vermeye balad. evre
299 300

Arrighi ve Silver, Polanyis Double Movement, 19-21. Ibid., s. 24. 301 Tussie, loc. cit..

114

lkelere uluslararas ekonomik rgtler araclyla dayatlan istikrar programlaryla bu lkeler ayn zamanda siyasi olarak zorlanarak bte fazlas ile ticaret fazlas vermeleri saland.303 ABDnin uluslararas ticaret dengesi 1971 sonrasnda srekli ak verirken, ABD aslnda kendisi dndaki merkez lkelerin de ticaret fazlas vermelerini salayarak uluslararas ticaretteki dengesizliklerin ykn hem evre lkelere hem de kendi dndaki merkez lkelere detmi olmaktadr.304 Uluslararas ticaret sisteminde nemli bir hamle de, 1995te Dnya Ticaret rgtnn kurulmasyla birlikte, OECD lkeleri arasnda gelitirilen ve 1998de imzaya alan Yatrmlar Hakknda oktarafl Anlamadr (Multilateral Agreement on Investments-MAI). eriiyle ulus-devletleri okuluslu irketlere tabi klacak dzenlemeler getiren ve bu irketlere ekonomik yaplar zerinde hukuken gl bir pozisyon kazandrmay planlayan Anlamann gizli yrtlen grmeleri aa knca toplad tepkiden dolay rafa kaldrld.305 Bu anlama, devletlerin uluslararaslatrlmas erevesinde deerlendirildiinde, neoliberal dnmn de nemli bir parasn oluturur. Devleti kresel sermayenin hareketliliini garanti altna alacak bir ara haline getiren MAI, glenen ulustesi kapitalist snfsal yaplarn neoliberal proje erevesindeki konumlarnn bir parasdr.306 Uluslararas ticaretin aamal olarak serbestletirilmesi ve yapsnn deitirilmesi, zellikle 1995te Dnya Ticaret rgtnn kurulmasyla aada ele alnaca gibi yeni bir boyut kazand.

II. 19712000 ARASINDA ULUSLARARASI EKONOMK RGTLER

Germain, op. cit., s. 117. Kse ve nc, Imbalances, s. 7. 304 Ibid., s. 12-15. 305 Oran, Kreselleme ve Aznlklar, ss. 25-39. 306 Daniel Egan, The Limits of Internationalization: A Neo-Gramscian Analysis of the Multilateral Agreement on Investment, Critical Sociology, C. 27, No. 3 (2001), ss. 74-97.
303

302

115

A. Amerikan Hegemonyas ve Uluslararas Ekonomik rgtler likisi iin Genel ereve Uluslararas ekonomik rgtlerin Bretton Woods sisteminden sonra geirdii deiim, 1970lerin ekonomik bulankl erevesinde bu yllarda karmak ve belirsiz bir seyir izledi. Hemen ardndan 1980lerde ABDnin uluslararas ekonomik sisteme mdahaleleriyle, 1980 sonrasnda uluslararas ekonomik rgtlerin deien rolleri, yaplar ve ilikilerini aklamakta kullanlacak anahtar kavramlar, Neoliberalizm ve Neoliberalizm balamnda gelien Washington Oydamas ile Kresel Ynetiimdir. 1980lerde yrrle konan ve bu kavramlar etrafnda ekillenen politikalar, 1990larda Dou Blokunun dalmasyla SSCB sonras ekonomileri de ierecek ekilde geniledi ve neredeyse tm uluslararas alana egemen oldu.

1. Neoliberalizm kinci Dnya Sava sonras yllarda, ABD hegemonyas en gl zamanndayken uygulanan Keynesi politikalarn ve dzenlemi liberalizm politikalarnn aksine, 1970 sonrasnda yaklak on yllk bir gei dneminin ardndan gelen Neoliberalizm dnemiyle liberalizmin tekrar canlanmas, ABD hegemonyasyla uluslararas ekonomik rgtler arasndaki balantda kritik noktay oluturur. ABD hegemonyasnn dzenlenmi liberalizmden sonra Neoliberal bir sylemi benimsemesinin nedeni bizatihi hegemonyann kendi krizinden kaynaklanr; bu bir korunma yantdr. 1945den 1970lere kadarki dnemde baskn olan rgtl liberalizmin aksine, Neoliberal sylem piyasalarn hkimiyeti fikri zerine kuruludur. Bir anlamda klasik liberal dncenin 1980 sonras dnyaya uygulanm hali olan Neoliberalizm, ekonomik alanda piyasalarn hkimiyetini ve ekonominin verimli ve faydal olabilmesi iin piyasalara mdahale edilmemesi gerektiini savunur. Neoliberalizm ekonomi ve siyaset alanlarn birbirinden bamszm gibi sunar; uygulamada siyaseti ve hatta tm toplumsal yaplar ekonomik gerekliliklere

116

tabi klar.

Aslnda i ie olan bu iki alandan siyasetin gereklilikleri nedeniyle

ekonomiyi kullanr. Neoliberal ekonomi politikalarnn genel zellii ise arz ynl olmalardr. Sosyal gvenlik politikalar terk edildikten sonra terk edilen talep ynl ekonomi politikalar da yerini Neoliberal yeniden dzenlemenin temelinde yatan finans merkezli politikalara brakmtr. Neoliberal dnemin belirgin bir baka zellii de mali krizlerin yaygn olmasdr. Mali krizlerin yaratlmas, zelletirmelerin ve daha fazla liberallemenin dayatlmas iin bir aratr, ama sadece Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankasnn dayatmalar olarak deerlendirilmemelidir. Mali krizler, bu kurumlarn aslnda hi de bamsz olmadklar yerel elitlerin ulusal ekonomileri ynlendirme abalarna da uygundur.307 Yeni finansal rejimin siyasal etkileri 1980lerin bor krizlerinde kendini gsterince, bu borlarn ynetimi uluslararas ekonomik rgtleri glendirdi. Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankas birlikte aslnda piyasa kurallarnn siyasallatrlmasnn zel bir rneini sergilediler. evre lkeler iin borlar ve beraberinde gelen yapsal uyum sadece ekonomik deildi, devlet aygtn yeniden dzenleyecek ekilde siyasiydi.308 Neoliberalizmin z ve sz arasndaki farkllklar bu noktada belirginlemektedir. ABD hegemonyasnn 1980lerden sonraki ekonomik projesi olarak deerlendirilebilecek Neoliberalizm, yapsal uyum programlaryla zellikle evre ve yar-evre lkelerdeki ekonomik istikrar arayan ulusal ekonomi politikalarn da almaya zorlad.309 Neoliberal dnemde esas olarak yeniden yaplandrlan uluslararas ekonomik sistemde, dnya ekonomisinin ar sermayelemesi ve
Tabb, Capital, Class, s. 54. Bu tezde uluslararas ekonomik rgtlerin hegemonyayla ilikileri ele alnrken, rgtsel ve kurumsal dnmlere odaklanld iin deinilmeyen snf ilikileri, aslnda uluslararas ekonomik yapnn nemli belirleyenlerindendir. 308 Philip McMichael, World System Analysis, Globalization and Incorporated Comparison, Journal of World System Research, C. 6, No. 3 (Gz-K 2000), ss. 81-82. 309 William J. Robinson, Globalization, the World System and Democracy Promotion in US Foreign Economic Policy, Theory and Society, C. 25, No. 5 (Ekim 1996), s. 634.
307

117

devletin ekonomiye karmasnn kstlanmas amaland. Bu kresel neoliberal dnmn araclar ise, Dnya Bankas ve Uluslararas Para Fonu oldu. Washington Oydamas olarak adlandrlan reform serileriyle evre lkelerinin yeniden yaplandrlmas, da ak ekonomilere sahip olmalar ve devlet yaplarnn yeniden dzenlenmesi sz konusu oldu. Yapsal reform ise iyi ynetiim kavram altnda sunuldu. 1990dan sonra Dou Blokunun da dalmasnn etkisiyle tm dnyay tek bir piyasa haline getirmeye alan ABD ve kendi liderliinde yeniden rgtledii uluslararas kapitalist sistemin dnyann her noktasna yaylmas iin Washington Oydamas ve Kresel Ynetiim kavramlar kullanld.

2. Washington Oydamas Washington Oydamas, ilk defa 1989da John Williamson tarafndan Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankas araclyla Latin Amerikaya ynelik olarak uygulanacak politikalar nermek iin kullanld.310 Williamson tarafndan Latin Amerika iin nerilen politikalar, mali disiplin, kamu harcamalarnda ncelikli olarak daha fazla gelir getirmesi garantili olan alanlara ynelinmesi, vergi reformu, faiz oranlarnn serbestletirilmesi, rekabeti kur oranlar, ticarette serbestleme, dorudan yabanc yatrmlarn serbeste yaplabilmesi, zelletirme, dereglasyon ve telif haklarnn garanti altna alnmasyd. Burada gzetilen temel ilke Latin Amerika lkelerinde uygulanmas nerilen makroekonomik disiplin, piyasa ekonomisinin hakimiyeti ve dnya piyasalarna ak olma gerekliliiydi.311 Terim, bu politikalarn Neoliberal ieriinden dolay, 1990lardan itibaren uluslararas ekonomik rgtler tarafndan evre ve yar-evre konumundaki lkelere uygulanmas nerilen Neoliberal politikalar tanmlamak iin daha geni bir ekilde kullanlmaya baland. Washington Oydamasnn kkenleri, sarslan ABD hegemonyasn tekrar toparlamak iin uluslararas alandaki ekonomik yeniden yaplandrma fikridir.
John Williamson, Washington Oydamasnn kullanld raporu Uluslararas ktisat Enstitsnn (Institute of International Economics) yesi olarak hazrlamtr.
310

118

1980lerde oluan Alternatif Yok tezi (There is no Alternative, TINA), zellikle 1990lardan sonra Washington Oydamasna dnerek neoliberalizmin zaferi haline geldi.312 Neoliberal TINA slogannn nerdii ekilde, uluslararas ekonomide yaplmas gereken deiimlere direnmenin anlamszl Washington Oydamas ile birlikte de sunulmaya devam etti. Washington Oydamas olarak anlan politikalar da zaman iinde deiti. Oydamann araclar ise Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankas olarak kald. Washington Oydamasnn altnda yatan iki temel neoliberal varsaym, devletlerin kalknmay salayc birimler olmak yerine baarszlklaryla kalknma ve gelimeye engel olduklar ve piyasa mekanizmalarnn kaynaklarn idare edilmesi konusunda en etkili ve verimli yol olduudur.313 evre ve yar-evre lkelerin finansal damarlarn elinde tutan Washington Oydamasnn araclar, bu lkeleri devletilii brakmaya davet ettiler. 1960 ve 1970lerin kalknma teorisinin tersine, ekonomilerini dnya piyasalarnn rekabetine amalar istendi.314 Neoliberalizmin sz ve z arasndaki farka uygun ekilde, bu politikalar kalknma ve refah yolu olarak sunuldu. Geni kullanmyla Washington Oydamas, 1990larda ABDnin uluslararas politikasnda iki alan ayn anda temsil eder. Washington Oydamas no.1 olarak da anlan Oydamann birinci ksmna gre ABDnin dnya ekonomisini dzenleme sistemine MAI hukuksal ereve salayacakt. Washington Oydamas no.2 ise ABDnin askeri-siyasal liderliinin merkez iinde ykselen gler olan Avrupa Birlii ve Japonyaya kabul ettirilmesi abasn anlatr.315 Oydama no.1in Asya ekonomik krizinden sonra krlmasyla, MAInin geleceinin belirsizlemesiyle ve Arjantin krizinden sonra Oydamann ekonomik nerilerinin geerliliklerini yitirdiklerinin grlmesiyle birlikte, ABDnin salamaya alt Oydama no.2nin

John Williamson, Did the Washington Consensus Fail?, Institute for International Economics, (Outline of remarks at the Center for Stratejic & International studies), 6.11.2002, www.iie.com. 312 Helleiner, Economic Liberalism, s. 685. 313 E. Osei Kwadwo Prempeh, The International Financial Institutions and the Institution-Building Agenda: A Human Factor Critique, Review of Human Factor Studies, C. 9, No. 1 (2003), s. 4. 314 Arrighi ve Silver, Polanyis Double Movement, s. 33. 315 Oran, op. cit., s. 43ten Ergin Yldzolu, Cumhuriyet, 30.11.1998.

311

119

de sadece ekonomik temellere dayanarak ayakta kalmas mmkn olmad.316 Oydamann bu iki aya, toplamda ABDnin uluslararas plandaki neoliberal dzenlemelerini simgelemektedir. Washington Oydamas no.2nin zayflamas, Oydamann ilk ksmnn zayflamasyla birlikte, ABDnin merkez lkelerin desteini almadan kendi hegemonyasn srdrmeye almas, merkez lkeler iinde de sorun yaratmaktadr. Merkez ekonomiler arasnda ortaya kan bu sorunlar ve rekabet, ulusal devletler dzleminde ekonomik ve siyasal ie kapanmayla rekabetin srdrlmesine yol aabileceinden, neoliberal politikalarn srdrlmesini imkansz hale getirebilir.317 Washington Oydamas altnda gerekletirilmesi ngrlen tm ekonomi politikalarnn ncelikli hedefi ABDnin sermaye fazlasn dnya leinde yksek kr oranlaryla yeniden yatrma ynlendirmektir. Oydamann ekonomik ksm merkez lkeler iinde genel kabul grmektedir, nk dier merkez ekonomilerin de sermaye fazlalarn ayn ekilde deerlendirmeye ihtiyalar vardr. Oydama, evre lkelere nerdii politikalarla retimi uluslararaslatrp retim maliyetlerini en aza indirmeyi hedeflemektedir. Bununla birlikte kamusal ve ortak mlkiyet varlklarnn evre lkelerde zel mlkiyete devri nerilmektedir. Mali sermayenin evre lkelere devlet borcu olarak ynlendirilmesi ve sermayenin getirisinin yksek reel faizlerle ykseltilmesi Oydamann kapsamndadr.318 Btn bu neoliberal iktisat politikalarnn hem Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankas araclyla uygulanmas, hem de bu politikalarn uygulanmasna kar devletlerden ve toplumlardan gelebilecek direncin bu rgtlerin yapsal uyum programlaryla krlmas hedeflenmitir. Bu noktada ABD hegemonyasnn ihtiya duyduu bir dier kavram da Kresel Ynetiim olacakt.

3. Kresel Ynetiim

Yldzolu, Hegemonyadan, ss. 337-338, 366. lhan Uzgel, Hegemonik Bir Kriz Olarak ABDnin Iraka Mdahalesi Sorunu, Mlkiye, C. 27, No. 240 (Yaz 2003), s. 62. 318 Ahmet Haim Kse ve Ahmet nc, Ekonomi ve Finansn Fuar: Sizde Ucuz Emek Bulunur mu?, Evrensel, 7 Mays 2005.
317

316

120

Neoliberal

hegemonya

dneminde

uluslararas

ekonomik

rgtlerin

hegemonyayla balantsn aklamaya yardmc bir dier kavram da Kresel Ynetiimdir. Kresel Ynetiim, aslnda devletin dnmn ngren neoliberal politikalarn ynetiim kavram etrafnda ele alnmasnn uluslararas alana aktarlm halidir.319 Kresel ynetiim kavram ve bu kavram zerindeki anaakm almalar, kapitalist ekonomik sistemde ynetiim pratiklerinin snfsal karakterini gizledii gibi,320 lkelerin ekonomik gelime iin izlemesi gereken rotann bir paras olarak sunulan yapsal dnmlerin uluslararas ekonomik rgtler eliyle yaplmasn merulatrmaktadr. Birlemi Milletlere bal Kresel Ynetiim Komisyonunun raporlarnda, toplumsal ve ekonomik politikalar uluslararas bir merkezden dorudan uygulayabilmek iin yapsal erevenin yetersiz olarak deerlendirildii ska belirtilir. Bu raporlara gre kresel ynetiim araclyla evre lkelere uygulanmas gereken ekonomik politikalar ise finansal istikrar, da ak ticaret politikalar, yksek yatrm ve tasarruf oranlar ve zel sektr brokratik denetimden azat etme gibi neoliberal politikalardr. Raporlarda, bu politikalarn piyasa koullarnn gerektii gibi uygulanabilmesi iin, kresel ynetiim gerekliliklerine uyulmas ve bu reformlar geri dnlemez bir noktaya tamak iin lkelerin tm yaplarna ileyecek ekilde formle edilmesi gerektii vurgulanr.321 Kresel Ynetiim Komisyonu, Birlemi Milletlerin yannda kresel ynetiimin en nemli aralarnn Uluslararas Para Fonu, Dnya Bankas ve Dnya Ticaret rgt olacan belirtir.322 Kresel Ynetiim zellikle ekonomik rgtler araclyla sermayenin hareketliliinin garantisini yaratrken, devletlerin yapsal dnmleriyle toplumsal gleri de denetim altna alr.

Ynetiim kavram, ilk defa Dnya Bankasnn 1989 tarihli Sub-Saharan Africa: Crisis to Sustainable Growth raporunda kullanlmtr. Kavramn geliimi, Dnya Bankasnn 1991 tarihli Word Development, 1992 tarihli Governance and Development, 1994 tarihli The World Bank Experience, 1997 tarihli World Development raporlarndan izlenebilir. Raporlar iin bkz. www.worldbank.org 320 Henk Overbeek, Global Governance, Class, Hegemony: A Historical Materialist Perspective, Working Papers Political Science Vrieje Universiteit, Amsterdam, No. 1 (ubat 2004), passim.. 321 <www.un.org/documents/ga/conf166/ngo/950307140407.htm> 322 The Commission on Global Governance, Terms of Reference, <webarchive.org/web/20020211112037/www.cgg.ch/tor/htm>

319

121

Uluslararas ekonomik rgtler ve kresel ynetiim kavram etrafnda nemli bir nokta da, devletlere iyi ynetiim ilkeleri nerdiini iddia eden bu kurumlarn kendi ynetim ve ileyi mekanizmalarndaki effaflk eksiklii ve siyasi kuralszlktr. zellikle Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankasndaki arlkl oy sistemi ve eitsiz karar mekanizmas bu balamda sorgulanmaldr. Bu iki kurumda da iyi ynetiim gndemi effafl ve hesap verilebilirlii artrmak, verimlilik, adalet ve katlm olarak kodlanr.323 Rekabeti piyasaya dayal ekonomik sistemin tm uluslararas sisteme yaylmas iin kresel ynetiimin paras olan Uluslararas Para Fonu, Dnya Bankas ve Dnya Ticaret rgtnn politikalar yaygnlatrlmalyd. Kresel ynetiim erevesinde bu uluslararas ekonomik rgtlerin evre ve yar-evre lkeleriyle olan ilikisinin devlet yaplarn dntrme boyutu, devleti piyasa artlarna tabi klacak bir anlayla giriimci devlet modeli dayatmaktadr.324 Uluslararas ekonomik yapnn dntrc aralar olarak kullanldklarndan, kendileri kresel ynetiimin paralar olan bu rgtn devletlere uygulattklar politikalar da ynetiim anlay erevesinde devleti dntrmeyi amalar. Kresel ynetiim erevesinde devletin ekonomiye mdahalesini engellemeyi amalayan 1980 sonras Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankas politikalarnn arkasnda yatan Neoliberal yeniden yaplandrma srecinin ileyii bylece garanti altna alnmaya allmaktadr.

B. Uluslararas Ekonomik rgtler Bu dnemde kurulduklar Bretton Woods dneminden farkl alanlara da ynelen uluslararas ekonomik rgt arasndaki grev dalm, uluslararas ekonomideki deiikliklere paralel ekilde giderek mulklat. Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankasndan kurulu ve ileyi olarak farkl bir seyir izleyen GATT, Dnya Ticaret rgtne dntnde uluslararas ticaret sistemindeki serbestlii
Ngaire Woods, The Challenge of Good Governance for the IMF and the World Bank Themselves, World Development, C. 28, No. 5 (2000), ss. 823-841. passim..
323

122

kat kurallara balayarak artrrken, Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankasnn lkelerin uluslararas ekonomik sistemle yapsal uyumlar konusundaki alma alanlar i ie geti. Bu nedenle aada rgtler ele alnrken konular arasndaki geikenliin net snrlarla ayrlmas pek mmkn olmamtr.

1. Uluslararas Para Fonu Hemen aada ele alnacak Dnya Bankasnn aksine, Uluslararas Para Fonunun resmi amac 1971 sonras dnemde deimedi. Fakat Dnya Bankas ile birlikte, kresel ynetiim ve Washington Oydamas erevesinde uluslararas alanda etkinlii ve nemi artt. Uluslararas Para Fonunun 1970lere kadar hakim politika uygulama biimi olan ksa vadeli hedeflere odaklanma ilkesi bu dnemde de devam ederken, Dnya Bankasyla birlikte ayn zamanda uzun vadeli yapsal dnmlerin de arac oldu. Kuruluundan beri Uluslararas Para Fonunun temel grevi olan istikrar salama, lkeler arasnda demeler dengesini dzenli bir sisteme oturtma amacyla el ele srdrld. Toplam talebi azaltarak ticaret dengesindeki aklar azaltma politikas Uluslararas Para Fonu reetesinin banda gelmekteydi. Bu politikalarn yannda ikinci bir hedef de enflasyonla mcadeleydi. Uluslararas Para Fonunun lkelere uygulatt programlarn temel zellikleri para ve maliye politikalarnda katlk, daha dk enflasyon oranlar ve ihracatn azaltlmasdr. Bunlarn da kamu harcamalarnn azaltlmas ve yksek faiz oranlar araclyla gerekletirilmesi nerilir.325 Kur oranlarnn ayarlanmas ise Uluslararas Para Fonu politikalarnn ikinci ayan oluturur. Uluslararas para sistemi anlatlrken ele alnd gibi, uluslararas sistemde lkelerin birbirlerine gre konumlarnn da bir gstergesi olan ulusal kurlarn deerinin belirlenmesinde Uluslararas Para Fonunun etkisi hem demeler
Sonay Bayramolu, Ynetiim Zihniyeti: Trkiyede st Kurullar ve Siyasal ktidarn Dnm, stanbul, letiim Yaynlar, 2005, s. 133-134.
324

123

dengesine mdahale hem de devalasyon araclyla olmaktadr.326 Uluslararas para sisteminin deien esaslar zerinde Uluslararas Para Fonu yelerinin kurlarnn yabanc kurlara serbeste evrilebilmesini gerektirir ve yelerin Uluslararas Para Fonunu dier yeleri etkileyecek finans ve para politikalar deiikliklerinden haberdar etmek ykmll vardr. Uluslararas Para Fonunun genel uygulamas iinde olan istikrar ve uyum programlarnn nerileri her lke iin benzer politikalar ierir. Aslnda lkelerin zel koullarnn dikkate alnmamas da, tm eleri kresel yapya dahil etme ve tektipletirerek uluslararas ekonomik sistemde lkeleri istenilen yere konumlandrma amacn belli eder. Bu benzer politika nermelerinin banda kur devalasyonu ve kurlarn piyasaya uygun olarak ayarlanmas gelir.327 kinci uygulama ise, enflasyona kar talep ynetimi politikalardr, fiyat ayarlamalar ve gelir azalmalaryla gerekletirilen talep ynetimi enflasyonun art hzn drmek iin kullanlr. Uluslararas ekonomik sistemdeki ve ABDnin hegemon olarak gcndeki sarsntlarla birlikte Uluslararas Para Fonunda da deiiklikler yapld. Ocak 1970te yrrle giren SDRler uluslararas para sisteminin sorunlarn zemeyince kendiliinden sadece deer birimi olarak kullanlmaya baland. Austos 1971de ABD dolarla altn deitirmeyeceini ilan ettikten sonra, Austos 1971deki Smithsonian Anlamasyla sanayilemi lkelerin kurlar yeniden belirlendiinde Uluslararas Para Fonu merkez kur deerleri ve ayarlanma seviyesindeki geni boluklar iin geici bir dzenleme rejimi kurdu. Mart 1973te Avrupa Topluluu lkeleri dolar karsnda kendi kurlarnn ortak dalgalanmasn kararlatrnca, kurlarda genel bir esnek sistem balad.328

Lance Taylor, Editorial: The Revival of the Liberal Creed? The IMF and World Bank in an Globalized Economy, World Development, C. 25, No. 2 (1997), s. 147. 326 Ibid., s. 148. 327 Thomas J. Biersteker, Reducing the Role of the State in the Economy: A Conceptual Exploration of IMF and World Bank Prescriptions, International Studies Quarterly, C. 34, No. 4 (Aralk 1990), s. 484. 328 www.imf.org

325

124

Ocak 1976da parasal sistem zerinde Uluslararas Para Fonunda yaplan reformla kurucu antlamann 4. maddesi deitirildi. Nisan 1978de kurucu antlamadaki ikinci kkl deiiklik yrrle girdi, ye lkelere kur oranlarn kendi istedikleri ekilde ayarlama izni verildi ve birka ay sonra da Uluslararas Para Fonundaki kotalar %50 artrld.329 Ayn yl ABDnin faiz oranlarn uluslararas alana yaylan sermayesini geri armak iin ykselttii gz nne alnrsa, kur deerleri konusundaki bu deiikliin de uluslararas konvertibiliteyi artrp sermayenin hareketliliini kolaylatrrken, aslnda sermayenin ABDye doru dnn gerekletirmeyi amalad grlebilir. zellikle 1980lerden itibaren bor sarmalndaki lkelerin Uluslararas Para Fonuyla ilikisi bir anlamda vesayet ilikisine dnt. Uluslararas Para Fonunun lkelere kredi verme mekanizmasna eklenen koullar, lkeleri makro ekonomik politikalarn yeniden belirleme zorunda brakt. evre ve yar-evre konumundaki lkeler mevcut borlarn yeniden yaplandrma, deme ve tekrar bor alma gereklilikleri iin Uluslararas Para Fonuna muhta hale gelirken, Fonla birlikte Dnya Bankasnn yapsal uyum programlar uluslararas bamllk kanallarn derinletirdi.330 Ksa vadeli borlarn yaratt istikrarszln yannda uzun vadeli borlarn yaratt bu yapsal zorunluluklar, zellikle evre lkelerde Uluslararas Para Fonu brokratlarnn kendi dntrdkleri devletin politika belirleme yetkilerini devralmalarna yol at. Uluslararas Para Fonunun lkelere uygulatt politika paketleri 1980den sonra giderek derinleti ve ekonomiyle ilgili her alan aama aama kapsamaya balad. Bu uyum programlarnn ilk evresini oluturan ekonomik istikrar devalasyon, fiyat serbestisi ve bte disiplini gibi ksa dnemli nlemleri ierirken, bununla e zamanl olarak yapsal reformlar iin nce yasal dzenlemelerle altyap salanmaya alld. Uluslararas Para Fonunun yapt kredi anlamalar olan stand-by dzenlemelerinin yannda, Fon tarafndan hazrlanan Telafi Edici ve Beklenmedik Durumlara Kar Finansman Anlamalar, Geniletilmi Fon Anlamalar, Yapsal Uyum ve Artrlm Yapsal Uyum Anlamalar, Sistemik
Idem.. Michel Chossudovsky, Yoksulluun Kresellemesi: IMF ve Dnya Bankas Reformlarnn yz, ev. Neenur Domani, stanbul, iviyazlar, 1999, s. 53.
330 329

125

Dnm Anlamalar ve Acil Kredi Anlamalar geni bir yelpazede her zel durum iin lkelere ayr ayr uyguland.331 Uluslararas Para Fonunun kredi karsnda uygulatt programlara, lkelerde stand-by dzenlemeleri araclyla meruiyet de kazandrlmaya alld. Bir anlamda lke brokrasisinin kendi nerdii programlarn uyguland grnmnn arkasnda, aslnda atlacak her admda kresel ynetiim aygtlarnn onay aranyordu. Bu onay ve kabul mekanizmas da, uluslararas ekonomik rgtlerin ynetimindeki baskn merkez lkelere dayand iin ve bunlarn banda hegemonyasn korumaya alan ABD geldii iin, dorudan hegemonik yapyla balanty oluturdu. Uluslararas Para Fonu, Dnya Bankasnn yeni kresel anlayn yerlemesi ve ekonomilerin da tamamen ak yapya sahip olabilmeleri iin eksikliin ulusal politikalardaki yetersizlik ve yanl uygulamalar olduu varsaymn, zerinde etkin olduu lkelere nkoul olarak kabul ettirdi.332 D borlar ve demeler dengesi arasndaki ilikinin kurulu biimden lkelerin makro ekonomik politikalarn sorumlu tutan Uluslararas Para Fonu, temel hedefi olan demeler dengelerini uyumlatrmak iin verdii kredilere ekledii artlarla borlu lkelerin bu problemlerini uluslararas ekonomik yapya uygun olarak zme vaadinde bulundu.

2. Dnya Bankas Uluslararas Para Fonunun aksine, Dnya Bankas ynelimini kuruluundan 2000lere kadar birka kere deitirdi. nce Avrupada sonra da gelimekte olan lkelerde byk kamu altyap projelerini finanse etmek iin kurulmu olan Dnya Bankas, 1970lerden sonra uygulamalarn yoksullukla mcadele alanna evirdi. 1980lerde piyasa yanls ekonomik reformlar ve neoliberalizmle birlikte Dnya Bankas da Uluslararas Para Fonuyla beraber bor krizlerinden ve den ihra fiyatlarndan etkilenen evre lkelere demeler dengesi sorunlar iin destee
331

Ibid., s. 64.

126

balayarak, bnyesine yapsal uyum borlarn dahil etti.333 1980ler boyunca Banka kurulu amacndan farkl alanlara da yneldi. 1980lerin balarnda makro ekonomik sorunlarla ve borlarn yeniden yaplandrlmasyla ilgilendi. Ardndan yoksullukla mcadeleyi resmi amac haline getirdi. 1980lerin sonlarnda ise, toplumsal ve evresel sorunlar Bankann gndemine girdi. Dnya Bankasnn bu yeni dnemdeki GSMHdeki byme oranlarn artrmaya ynelik uyum politikalarnn bir ksm nce kotalar yerine gmrk tarifelerinin konulmas, bu tarifelerin de sbvansiyonlarla birlikte indirilmesi araclyla d ticaretin liberalletirilmesine dayanr. Bankann baka bir uyum politikas da lkelerin finans piyasalarnn uluslararas sermaye hareketlerine tamamen ak hale getirilmesi ve bu konuda gerekli yasal dzenlemelerin yaplmasyla gerekletirilecek dereglasyondur. Bunun yannda emek piyasalarnn dereglasyonu ve vergi sistemlerinde yeni dzenlemeler, kamu iktisadi teebbslerinin zelletirilmesi ve devletin ekonomik piyasalarn serbestlemesini salamalar da Dnya Bankasnn uyum politikalar arasndadr.334 Tm bu politikalar, Uluslararas Para Fonunun ilgi alanlaryla rtmekle beraber, neoliberal bir kresel pazarn yaratlmas projesiyle uyumludur. Dnya Bankasnn yoksulluu azaltma ve ekonomik gelimeyi salama projelerinin temel varsaymlarndan biri, bunlar gerekletirmede ulusal politikalarn yetersizliidir.335 Bu varsaym sayesinde, Uluslararas Para Fonu gibi Dnya Bankas da uyum programlarnn yrtcs haline gelebildi. Bankann piyasa temelli geni lekli ekonomik dzenlemelerinin temelinde yapsal ve sektrel uyum programlar bulunur. zellikle 1997de Dnya Bankasnn Deien Dnyada Devlet balkl Dnya Kalknma Raporuyla Bankann devleti dntrc ve devleti daha etkin alan bir yapya kavuturacak politikalar uygulamas gerektiinin vurgulanmas uyum projesinin kapsamn ve derinliklerini gsterir.336 Bu programlar araclyla sadece devletin dnm salanmaz, ayn zamanda toplumsal yapya olan etkileri
332 333

Biersteker, op. cit., s. 483. Taylor, Editorial: The Revival of the Liberal Creed, s. 147. 334 Ibid., s. 149. 335 Biersteker, op. cit., s. 483. 336 World Development Report, 1997: The State in a Changing World, <www.worldbank.org>.

127

nedeniyle Neoliberalizmin piyasaya uyumlu bireyler yaratlmasna ve ekonomik yapyla ilgili tm birimleri etkilemeye yardmc olunur.337 Dnya Bankas, bu balamda evre ve yar-evre konumundaki lkelerde Uluslararas Para Fonu politikalarnn uygulanmas iin gerekli zemini hazrlayan bir pozisyona sahiptir. Bu rgtlerin ilk yllarndan beri Amerikan Hazinesinin Uluslararas Para Fonuyla ilikisinin bir benzeri de Dnya Bankas ile kuruluydu. Hatta Dnya Bankas bakannn ABDli, Uluslararas Para Fonu bakannn Avrupal olmasnn ngrlm olmas, Banka araclyla gerekletirilecek yapsal uyumu ynlendirmeye ABD hegemonyasnn verdii nemin de bir gstergesidir. Dnya Bankasnn lkeler gzndeki meruiyetinin Uluslararas Para Fonuna kyasla daha fazla olmasnn nedeni, yoksulluu azaltma projesinin iinde ortaklarn yani faaliyet gsterdii lkelerdeki devlet brokrasisini srece dahil etmek iin aba harcamasdr.338 Yapsal uyum kredilerinin yannda sektrel uyum kredileriyle programlarn uyguland lkelerde aslnda Uluslararas Para Fonundan daha kalc etkiler brakan Dnya Bankas, lkelerde destekledii projelerle ve yoksullukla mcadele hedefleriyle bu iki kurum arasnda uyum projesinin gleryzn oluturur. Uluslararas Para Fonu daha ok gncel makro ekonomik politikalarla ilgilenirken Dnya Bankas hem bu politikalardan vergi reformu gibi daha yapsal konulara hem de sektrel reformlara eilir. Dnya Bankas lkelerdeki faaliyetlerinde, istikrar nlemlerinin yol at toplumsal maliyetle ilgili kayglarn hep dile getirmektedir. Dnya Bankas kendisini eletirenlerle diyaloga da zen gstermi ve sivil toplum rgtleriyle temas iinde olarak etki alanndaki lkelerde toplumsal ilikilerle de i ie olmaya almtr. zellikle son blmde ele alnacak bu kurumlara kar toplumsal tepkinin trmand 1990larda Banka politikalarndaki hassasiyetin artmas dikkat ekicidir.339 Artan sivil toplum sesinin bankay yksek bteli ve nemli projelerde lkelerin koullarn dikkate almamakla ve kendi dayatt politikalar gzetmekle
David Williams, Constructing the Economic Space: The World Bank and the Making of Homo Oeconomicus, Millenium, C. 28, No. 1 (1999), ss. 93-94. 338 Bayramolu, op. cit., s. 88.
337

128

sulamasna karn, Bankann bu eletirilere yant vermesi, toplumsal srelere dahil olmaya almas ve gelen tepkiyi bu yolla azaltarak meruiyetini artrmaya almasna gzel bir rnektir. Banka, bu eletirilere kar hazrlad 1992 tarihli Wapenhans Raporunda kendi yapsnda da deiiklik iin reform giriimleri balamtr. Ayrca Bankaya kar projeler hakknda yneltilen sulamalar ve eletiriler 1990larda Banka bnyesinde almaya balayan Soruturma Birimiyle deerlendirilmitir.340 Bylece Banka kendi meruiyetini de artrm oldu.

3. Dnya Ticaret rgt Bretton Woods dneminde kurulmaya allan ancak kurulamayan Uluslararas Ticaret rgtnn yerine uluslararas ticaretin dzenlenmesine araclk eden GATT mzakereleri, 1971 sonrasnda younlat ve uluslararas ekonomik gndemin merkezine oturdu. 1995te Dnya Ticaret rgt kurulana kadar, GATT mzakerelerine katlan lke says da artan toplam uluslararas ticaret hacmiyle birlikte fazlalayordu. 19731979 yllar arasndaki Tokyo Turu, 1971de Bretton Woodsun kmesinin hemen ardndan yaplmt. ABD ticaret dengesi 1971den sonra ilk defa ak verdiinden, bu mzakere turunda ABD ihra mallar zerinde youn ekilde durarak ilk ticaret ann gidiatn deitirmeye alt. Bu mzakere turu ve bir nceki Kennedy turu, merkez lkeler iin geni lekli politika deiimleri ieriyordu.341 1986da balatlan Uruguay Turunda, merkez lkeler arasndaki esas kayg dnya ekonomisinin 1970lerden itibaren zayflamasyd. Uruguay Turunun deiik taraf ise, GATT mzakerelerine yeni konular getirmesiydi. Bundan nce sadece mallarn uluslararas ticaretiyle ilgilenilen GATT mzakerelerinde, bu sefer
Tabb, Ahlaksz Fil, s. 72-73. www.worldbank.org 341 Gilbert R. Winham, The Uruguay Round and the World Economy, ed. Richard Stubbs ve Geoffrey R. D. Underhill, Political Economy and the Changing Global Order, Kanada, Oxford University Press, 2000, s. 163. GATT mzakereleri iin bkz. suppra, s. 94.
340 339

129

gndemde uluslararas ticaretteki sektrel deimelerle paralel ekilde fikri haklar, yatrm ve hizmetler de vard.342 ABD, zellikle uluslararas alandan kendi lkesine ektii sermayenin karlarna uygun olarak yatrmlarn, hizmetlerin ve fikri telif haklarnn dhil olmas konusunda en srarc pozisyondayken uyumazlklarn zm mekanizmasn da yeniden canlandrmak istedi.343 Uruguay Turunda ticaret mzakerelerine Ticaretle likili Fikri Mlkiyet Haklar (Trade Related Intellectual Property Rights, TRIPs), Ticaretle likili Yatrm nlemleri, (Trade Related Investment Measures, TRIMs) ve Hizmetlerin Ticareti Hakknda Genel Anlama (General Agreement on Trade in Services, GATS) eklenince, Dnya Ticaret rgtnn 1995te kurulmas nnde bir engel kalmam oldu. Dnya Ticaret rgtne, GATT mzakerelerinin aksine evre ve yar-evre lkeler de hzla ye oldular. Uluslararas ekonomik sistemin dier rgtleri gibi, Dnya Ticaret rgt de dahil etme ve dlama pratikleriyle ABD ve dier merkez lkelerin ekonomilerine tbi olan zellikle evre ekonomilerini gittike derinleen bamllk kanallaryla iinde olmaya zorlad. GATT mzakereleri yllarnda merkez lkeler arasnda uluslararas ticaretin yaps konusunda oydama ya da meruiyet salamaya alan ABD, Dnya Ticaret rgtnn kurulabilecei konusunda bir birlik saladnda bunu hayata geirmitir. Bu gelimenin en nemli sonucu da Dnya Ticaret rgtnn GATTtan farkl olarak evre ve yar-evre lkelerini de bu srece dahil ederek yapsal bir ekilde dntrmesi ve Uluslararas Para Fonu ile Dnya Bankas tarafndan yerine getirilen dier grevlerle bir btn oluturmasdr. Dnya Ticaret rgt, Washington Oydamasna uygun bir biimde, retimin uluslararaslatrlmas kapsamnda fiziksel sermaye yatrmlar ile mal ve hizmet ticaretinin dnya leinde serbestletirilmesini salamaya alr. Bu serbestleme aslnda kuralszlamadr.344 Bir anlamda merkez lkelerin ucuz hammadde, yeni ticaret alanlar ve ucuz igc gereksinmelerini evre lkelerden karlamalarn salayan Dnya Ticaret rgt dzenlemelerinin evre lkelere
Ibid., s. 169. Susan K. Sell, Big Business and the New Trade Agreements: The Future of the WTO?, , ed. Richard Stubbs ve Geoffrey R. D. Underhill, Political Economy and the Changing Global Order, Kanada, Oxford University Press, 2000, s. 175 344 Kse ve nc, Ekonomi ve Finansn, s.1.
343 342

130

verdii zarar sadece ekonomik deildir. Geleneksel ticari dzenlemelerin ok tesinde dzenlemeler ieren Dnya Ticaret rgt faaliyetleri, evre, salk, gvenlik gibi alanlar da derinden etkilemektedir.345 Ticaretin nndeki engellerin almas konusundaki kuralszlk hayatn ekonomi dndaki dier alanlarn da kendi kapsamna almakta ve tahrip etmektedir. Dnya Ticaret rgt, GATT dzenlemelerinden ok farkl bir biimde ayn zamanda bir mahkeme gibidir ve yaptrm uygulama gcne sahiptir. Bu tahkim sistemiyle Dnya Ticaret rgt, ayn zamanda Dnya Ticaret Mahkemesi olarak da iler.346 GATT mzakerelerinde uyumazlklarn zm yaptrma tbi olmadan diplomatik yollarla yaplmaya allyordu, ancak Dnya Ticaret rgtnn uyumazlklarn zm mekanizmas yasal bir sre olarak ilemektedir. Ticari konulardaki anlamazlklarda mahkeme gibi ileyen Dnya Ticaret rgt jrileri nnde anlamazk konusu davay kaybeden taraf, dava konusu politikay deitirmek veya terk etmek kararn uygulamak zorundadr. Uygulanmayan kararlar karsnda tazminat talep edilebildii gibi, Dnya Ticaret rgtden ticari yaptrmlar uygulamas da talep edilebiliyor.347 Anlamazlklarn zmndeki bu balayc karar yetkisinin yannda, ayn zamanda ulusal snrlar korumac politikalar olmadan uluslararas ticarete ama art da, Dnya Ticaret rgtnn yapsnn ve politikalarnn dier iki rgtle beraber egemenlik konusuna yapt mdahaleleri gndeme getirmektedir.348 zellikle Dnya Ticaret rgtnn temelindeki serbest ticaret ilkesi, evre ve yar-evre lkeleri iin 1970lerin ulusal kalknma teorilerinin aksine farkl bir kalknma yolu sunar. Bu kalknma yolu sadece mallarn ticaretinin serbestlii deil, yatrmlarn, hizmetlerin ve fikri telif haklarnn da serbestliini gerektirirken, bu alanlar zerindeki kresel dzenlemeler devletin ulusal ekonomiyle uluslararas ekonomi arasndaki roln azaltmay ve giderek yok etmeyi hedefler.349

Lori Wallach ve Michelle Sforza, DT: Kimin Ticaret rgt? irket Kresellemesine Direnmek iin Nedenler, stanbul, Metis Yaynlar, 2002, ss. 34-47. 346 Bayramolu, op. cit., s. 93. 347 Wallach ve Sforza, op. cit., ss. 30-31. 348 Tabb, Economic Governance, ss. 312-315. 349 Robert Hunder Wade, What Strategies are Viable for Developing Countries Today? The World Trade Organization and the Shrinking of Development Space, Review of International Political Economy, C. 10, No. 4 (Kasm 2003), ss. 621-644.

345

131

Dnya Ticaret rgtnn Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankasndan nemli bir farkll, dier ikisi gibi kurallar koyan bir yapya sahip olmamas, ticaret pazarlklarnn yaplaca bir forum oluturmas ve anlamalara uyulmasn salamasdr.350 Ancak her kurumda da ortak olan zellik, merkez lkelerin politika belirlenmesindeki arldr. Yine de Dnya Ticaret rgtnde Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankasnn aksine arlkl oy sistemi deil, eit oy sistemi uygulanmaktadr. Dnya Ticaret rgtnn kresel ynetiimle ilikisi de Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankasndan farkldr. Piyasann hakimiyetini salamay amalayan neoliberal politikalarn temelinde, Dnya Ticaret rgtnn temel hedefi olan uluslararas ticareti tamamen serbestletirme yatar. Dnya Ticaret rgtne yelik ise, artk kapsad ve dzenledii alanlarn genilii dikkate alndnda uluslararas ekonomik sisteme dhil olma anlamn dorudan vermektedir. zellikle inin 2001de rgte ye olmas bu erevede deerlendirilir. Ancak ABDnin Dnya Ticaret rgt ile olan ilikileri, kendini hegemon olarak konumlandrrken uluslararas ticaret sistemini kurma biimiyle rtr. ok tarafl serbest ticareti tm dnyaya dayatan, korumac ticaret politikalarn yasaklayan ve bunun alann zellikle 1990dan sonra genileten ABD, kendisi iin bu politikalar uygun grmez. Bunun bir rnei de Kuzey Amerika Serbest Ticaret Blgesi/Anlamas (North America Free Trade Area/Agreemet-NAFTA) dahilindeki politikalarn Dnya Ticaret rgtnn kurallaryla aka elien uygulamalardr. C. Uluslararas Ekonomik rgtlere Ynelik Protestolar zellikle 1990lardan sonra, bir taraftan SSCB dalm ve ABD hegemonyas araclyla uluslararas kapitalist sistemin yaylaca alan genilemiken, dier taraftan da uluslararas ekonomik sorunlara kar kreseltoplumsal tepkiler ykselmeye balad. Bu durumun tezin konusu bakmndan nemi ise, tepkilerin dorudan bu uluslararas ekonomik rgte ynelmi olmasdr. Bunun nedeni ise tm ekonomik, toplumsal ve siyasal yapy dntren kresel ekonomik politikalarn rgtler araclyla uygulanm olmasdr.
350

Stiglitz, op. cit., s. 37.

132

Bu tepki 1990larn sonunda ve zellikle de 2000lerin banda uluslararas ekonomik rgtlerin toplantlarnda daha belirgin ve grlr bir hal aldysa da, tezin zaman olarak kapsad alanda olumaya balamtr. Amerikan hegemonyasyla birlikte kurulan uluslararas sistem, kendi kartln da iinde beslemitir. Kresel Ynetiime kar tepki, ynetiimin ele alnan rgt dndaki dier oluumlarna kar da kendini gstermitir. Kresellemeye kar toplumsal tepkilerin yannda, kresel ekonomik politikalara kar evre lkelerden devlet dzeyinde de tepkiler ykselmektedir. rnein Malezya, Asya krizinin ardndan lkesindeki sermaye hareketlerini denetim altna ald. Uluslararas Para Fonunun Latin Amerikada yaratt tahribat hem toplumsal dzeyde hem de devlet dzeyinde kendi kartln ykseltmeye balad. Bu tepkiler, dorudan rgtlere ynlendirilmi olsalar da, daha geni bir kapsamda deerlendirilmelidirler. Tepkilerin iinde olutuu uluslararas ekonomik sistemin yapsnn yaratt, dayatt eitsizlikler ve bunlar srdrme biimleri snfsal mcadelelerle birleince daha geni bir tabana yayld. Uluslararas Para Fonu, Dnya Bankas ve Dnya Ticaret rgtne kar tepki, aslnda ABD, dier merkez lkeler, kapitalizm, ulusal devletler ve okuluslu irketler de dhil kapitalizmin tm araclarna ynelen bir tepkinin davurumuydu. rgtler eliyle uygulanan politikalar her eyden nce dorudan toplumsal yapy dntrrken eitsizlikleri derinletirdiinden ve zelletirme ve yapsal uyum gibi rgt politikalar dorudan bireyleri fakirletirdiinden tepki toplamas kanlmazd. ABD hegemonyas altnda toplumsal tepkilerin 1990lara kadar, 1968 dnda youn olmamasnn nedeni, 1960larda kalknma politikalarnn protesto ve tepkileri nlemi olmas ve ABDnin toplumsal gleri dntrme aralarn etkili kullanmasnn yannda, Souk Sava politikalarnn yaratt gerilimin kar bir hareket iin yer brakmamasyd.351 Bunun yannda emek piyasalar zerindeki denetimin 1970lerden sonra sklam olmas, yine sylemin aksine piyasa
351

Arrighi ve Silver, Polanyis Double Movement, s. 9, 21 ve 25.

133

koullarna braklmam ve dzenlenmi olmas, bu alandaki uluslararas hareketliliin nn kapattndan genel tepkilerin birlemesi de ertelenmi oldu. Bu rgtlere kar toplumsal tepkilerin yannda, ounlukla daha uzlamac olsa da UEP teorileri iinden de tepki gelir. zellikle Washington Oydamasnn ve kurum ina srelerinin insan faktrler asndan eletirileri yaplrken, bu uluslararas rgtlerin politikalarnn temelindeki makro ekonomik varsaymlar, serbest ticaret inanc ve kalknmann bu yolla salayaca varsaym sorgulanmasna vurgu yaplr.352 Buradaki amaz ise, Dnya Bankas ve Uluslararas Para Fonu politikalarna daha insan bir boyut eklenmesinin talep edilmesiyle bu politikalarn ve kurumlarn tmden reddi arasnda tercih yapma zorunluluudur. Bunun yannda, Dnya Sosyal Forumu gibi platformlarda bir araya gelen kart gruplarn iinde, Neoliberalizme kar olan geleneksel akm dzenlenmi liberalizmi savunanlar, List kaynakl ekonomik milliyetiler ve Marksizm- dnda bu kadar eski olmayan yeiller ve feministler gibi UEP akmlar da yer almaktadr. 353 Polanyinin piyasann ykc etkilerine kar toplumun kendi koruma nlemlerini ald varsaym, uluslararas ekonomik rgtlere ynelen protesto hareketleriyle balantl olarak ele alnabilir.354 Ancak bu toplumsal hareketlerin tam anlamyla Polanyinin kulland ekilde ikili hareketin toplumsal korunma tarafna denk dp dmedii sorgulanmaldr. Arrighi ve Silvern yorumuna gre, Polanyinin kulland ekilde ikili harekette, toplumu koruyacak olan kar hareket yerel ve ulusaldr. Bu korunma da piyasann oluturulmas gibi yine devlet araclyla gereklemitir.355 Polanyinin ngilterede on sekizinci yzylda piyasalarn oluumu ve bunun ykc etkilerinden toplumun korunmas erevesinde verdii rnekler hep ulusal snrlar iindedir. Gnmzdeki nemli soru ve Polanyinin kavramlarndan farkllaan nokta ise, dnya toplumunun kendini nasl koruyacadr. Polanyinin rneklerinde yine devlet politikalar toplumun korunmasn salayacak sonular dourduundan, kresel toplum iin kresel

352 353

Prempeh, op. cit., passim.. Eric Helleiner, Economic Liberalism, ss. 691-693. 354 Toplumsal korunma ve ikili hareket iin bkz. Polanyi, op.cit., passim.. 355 Arrighi ve Silver, Polanyis, s. 7.

134

korunma politikalar beklemek pek anlaml deildir. Eitlii zedeleyen unsurlar yukardan geldii iin, korunma hareketinin aadan olmas daha anlamldr.

SONU
ABD ve uluslararas ekonomik rgtler arasndaki iliki, ele alnan iki dnem olan 19451971 ve 19712000 arasnda yer yer farkl bir seyir izlemise de, yapsal olarak devam eden bir srecin inili kl paralardr. Ele alnan uluslararas ekonomik rgtlerin geirdii dnm, ABD hegemonyasnn geirdii dnmle zaman olarak rtmektedir ve bu da tezde kullanlan dnemlemenin yaplan inceleme iin uygun olduunu gstermektedir. Bu iki dnemin ilkinde ABD, ele alnan Realist, Eletirel ve Dnya Sistemci yaklamlarn hepsinin hegemonya

135

tanmlar erevesinde uluslararas sistemde hegemon g konumundayd. kinci dnemde ise kapitalizmin uluslararas rgtleniindeki sorunlarla birlikte ABDnin bata ekonomik gc, bununla balantl olarak da siyasal gc sarslmaya balad. ABD ise g kaybn nleyebilmek, konumunu koruyabilmek ve 1945 ncesinden balayarak kurduu sistemin devamlln salayabilmek iin politikalar retti. Bu politikalar da ksa sreli etkileri bakmndan hedeflerine ulam olsalar da, uzun sreli etkileri asndan amalarnn aksine ABDnin hegemon g olarak konumunu zayflatm oldu. Ele alnan iki dnemin ardndan gelen ve iinde bulunduumuz ve tezin kapsam dnda kalan dnem ise ABDnin konumunu korumak iin yapt yeni mdahalelerle ekillenmeye devam etmektedir. 19451971 ve 19712000 dnemlerinde uluslararas ekonomik rgtlerle, bir hegemon g olarak ABD arasndaki iliki ise farkl alardan deerlendirilebilir. Aslnda ABD, Britanya hegemonyasnn sarslmasndan beri bu konum iin mcadele ediyorduysa ve Birinci Dnya Savandan beri yer yer uluslararas sisteme ekil vermeye alyorduysa da, 1945ten itibaren kendi hegemonluunda uluslararas sistemi yeniden dzenlemek iin kalc ve somut dzenlemeler yapmaya balamtr. ABD, hegemonyasnn en nemli bileenlerinden olan ve siyasaltoplumsal srelerle i ie olan ekonomik yapsn, hegemonun kendi karlaryla uyumlu bir ekilde ynlendirebilecei ve konumunu srdrmesine yardmc olacak ekilde uluslararas ekonomik rgtler araclyla kurumsallatrd. Bu kurumsallamann en byk aralar Bretton Woods rgtleri Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankas ile GATT oldu. 19451971 dneminin ilk yllarnda bu rgtler aslnda merkez lkeler arasnda bir eit oydamay kurmaya ve ABDnin konumu iin meruiyet salamaya hizmet etti. ABD dndaki merkez lkelerin kinci Dnya Savandan harap durumda kmas, hegemonyann rza unsurunun salanmasna elverili bir ortam yaratt ve bu da uluslararas ekonomik rgtlerin kurulmasyla salamlatrlm oldu. 1945in hemen sonrasnda henz Uluslararas Ticaret rgt kurulamadndan ve GATT da onun yerini tam alamadndan uluslararas ticaret dzenlemeleri ksmen darda brakld. Dahil etme pratikleri ve katlm mekanizmalar grntleriyle ABD iin hem uluslararas meruiyet aralar hem de uluslararas ekonomik sistemi ynlendirme aralar olan iki Bretton Woods rgt

136

ABDnin uluslararas ekonomik sisteme istedii yn verecek ekilde etkili kullanlamad. Bu alanda ncelikli hedefi merkez lkeleri yeniden ina etmek olan ABD, bu rgtleri grevlerinin aksine devre d brakarak ekonomik yeniden ina iin dorudan kendisi harekete geti. 19712000 dneminde ise, ABDnin bir hegemon g olarak konumundaki sarsntlar uluslararas ekonomik rgtlerle balantsn belirledi. lk dnemde hegemonyasn yerletirmeye ve srdrmeye ynelik politikalar izleyen ABD, bu dnemde hegemonyasn korumaya ynelik politikalar izlemeye balad. Bu deiime paralel ekilde, uluslararas ekonomik rgtlerin ABD iin anlam da bu amaca hizmet edecek biimde yeniden belirlendi. Bu uluslararas ekonomik rgtn ilevsel nemleri artm oldu. Hem bu rgtler araclyla uygulanan politikalar ve politikalarn nemi artt, hem de bu rgtler ayn zamanda ABDnin uluslararas ekonomik sistemi iin meruiyet dayanaklar olduundan ABDnin rgtlere olan ihtiyac artt. Dolaysyla ABDnin hegemon olarak konumuyla ele alnan uluslararas ekonomik rgtlerin konumlar arasnda ters orantyla anlatlabilecek bir iliki geliti. Gl hegemonya dneminde geri planda kalan rgtler, zayflayan hegemonya dneminde glenmeye baladlar. rgtlerin ilk dnemde daha pasif tutulmasnn nedeni zaten gl olan hegemonyann onlara dorudan ihtiya duymamasyd. Uluslararas katlml meruiyet salayc rgtler yerine ABD dorudan kendisi uluslararas ekonomik politikalar ynlendiriyordu. Zaten, ABDnin ihtiyac olan meruiyetin byk bir ksm da Souk Sava sayesinde kazanlyordu. Fakat ABDnin gc azaldnda rgtleri kullanma ihtiyac artt. Bu sadece bir meruiyet salama ihtiyac deil, ayn zamanda uluslararas ekonomik sistemi rgtler araclyla ynetme ihtiyacyd. ABDnin zellikle Bretton Woods dneminde evre zerinde Souk Sava araclyla kurduu meruiyeti srdrmesi Souk Savan yumuamasyla zorlamaya balad. rgtler araclyla derinletirilmeye balayan uluslararas ekonomik bamllk kanallar Souk Savan siyasal bamllnn yerini ald.

137

Bu uluslararas ekonomik rgt kurulurken merkez ii ilikileri dzenlemenin esas aralarydlar. zellikle GATT mzakerelerinin uzun yllar srmesi ve Dnya Ticaret rgtnn 1995te kurulabilmi olmas uluslararas ticaret alannda merkez iinde dzenlemeler yapmann zorluunu gstermektedir. Bir taraftan merkez iinde uluslararas ekonomik sistemin nasl olaca konusundaki oydamann sonucu kurulan bu rgtler, dier taraftan da ABD iin kendisi dndaki merkez lkeleri ekonomik olarak yeniden yaplandrmann aralar olarak tasarlanmt. kinci dnemde ise rgtler esas olarak evre ile ilikiler bakmndan nem kazand. Dnya Ticaret rgtnn geliim sreci Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankasndan farkl ve daha ge olduu iin, Dnya Ticaret rgt merkez iinde kalma eilimini byk oranda devam ettirdi; dier iki rgt ise evre ve yarevre zerinde ekonomik bamlln yannda siyasal ve toplumsal bamllk kanallarn derinletirmenin aralar olarak kullanld. Bu ekonomik rgtn politikalar yine de her iki dnemde, tm katlm mekanizmalarna ve rgtlerin kararlarnn snrl bir otonomisi olmasna ramen dorudan ABD tarafndan belirlendi. lk dnemde rgtler, ABDnin uluslararas ekonomik politikalarna uygun ekilde, dzenleme syleminin ve Keynesci refah politikalarnn, sosyal devlet uygulamalarnn aracyken; ikinci dnemde rgtlerin sylemi serbest piyasa savunuculuu olarak deiti. Bu uluslararas ekonomik rgtler, 19452000 arasnda geen srede hegemonyann aralar olmann yan sra, derin bir biimde kurumsallat. Gnmzde artk bu rgtler dnyann her yerindedir. Dnya ekonomisiyle ilgili tm istatistik, bilgi ve yapsal veriler neredeyse bu rgtlerin tekelindedir. Politika uygulatma glerinin yannda bilgiyi kontrol etme gleri de bu rgtlerin nemini Bretton Woods sonras yllarda giderek artrmtr. Hegemonya konusunda, tekrar eden bir eilim varsa o da belirli alanlardaki stnlk ve tahakkmn bir devleti/devletleri hegemon konumuna getirebileceidir. Her hegemon devletin kendine has, ayr zellikleri onun konumunu farkl biimlerde kurabilmesini ve srdrebilmesini salamtr. Onun iin hepsinin d de farkl olmutur. ABD hegemonyasnn ekonomik rgtlenii asndan kendine has

138

zellikler tayan nemli bir unsur haline gelmi olan uluslararas ekonomik rgtler, hegemonya ve kapitalizm kart tepkileri de kendilerine ekmektedirler. zellikle Bretton Woods sonras yllarda evre zerindeki ekonomik uygulamalarn aralar olan bu rgtlerin politikalar, dnyaya verdikleri zarar kadar olmasa da tepki grmektedirler. Yapsal uyum programlar gibi politikalarla ekonomik ilevlerin tesinde siyasal, toplumsal ve ideolojik ilevlere de sahip olan bu uluslararas ekonomik rgtlere ynelen tepkiler ve hareketler ise, hem uluslararas kapitalist sisteme hem de ABD hegemonyasna kar honutsuzluun kanalize olduu bir alan olarak ortak hareket zemini yaratmaktadrlar. Neoliberal ekonomi politikalarnn tahrip ettii alan geniledike, bu politikalara kar tepki artmaktadr, bu politikalar bir anlamda kendi zayflk tohumlarn ekmektedirler.

KAYNAKA
Kitaplar: Adda, Jacques, Ekonominin Kresellemesi, ev. Sevgi neci, stanbul, letiim Yaynlar, 2.B., 2003. Agnew, John ve Stuart Corbridge, Mastering Space Hegemony, Territory and International Political Economy, Londra, Routledge, 1995.

139

Akyz, Ylmaz, Sermaye, Blm, Byme, Ankara, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1977. Amin, Samir, Kaos mparatorluu Yeni Kapitalist Kreselleme, ev. Ik Soner, stanbul, Kaynak Yaynlar, 1993. Arrighi, Giovanni ve Beverly J. Silver, Chaos and Governance in the Modern World System, Minneapolis, University of Minnesoya Press, 1999. Arrighi, Giovanni, Uzun Yirminci Yzyl, Para, G ve amzn Kkenleri, ev. Recep Boztemur, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, 2000. Bayramolu, Sonay, Ynetiim Zihniyeti: Trkiyede st Kurullar ve Siyasal ktidarn Dnm, stanbul, letiim Yaynlar, 2005. Chase-Dunn, Christopher, Global Formation Structures of the World-Economy, Cambridge, Blackwell Publishers, 1993. Chossudovsky, Michel, Yoksulluun Kresellemesi: IMF ve Dnya Bankas Reformlarnn yz, ev. Neenur Domani, stanbul, iviyazlar, 1999. Cohn, Theodore, Global Political Economy Theory and Practice, 3.B., New York, Pearson, 2005. Cornwall, John, Capitalist Development in the Twentieth Century, New York, Cambridge University Press, 2001. Cox, Robert ve Timothy J. Sinclair (ed.), Approaches to World Order, Cambridge, Cambridge University Pres, 1996.

140

Crane, George T. ve Abla Amawi (ed.), The Theoretical Evolution of International Political Economy, New York, Oxford University Press, 1991. Dillard, Dudley, The Economics of John Manyard Keynes: The Theory of a Monetary Economy, Londra, Prentice-Hall, 1956. Eralp, Atilla (ed), Devlet, Sistem ve Kimlik, Uluslararas likilerde Temel

Yaklamlar, 4. B., stanbul, letiim Yaynlar, 2001. Falk, Richard, Dnya Dzeni Nereye? Amerikan Emperyal Jeopolitikas, ev. Neenur Domani ve Nusret Arhan, stanbul, Metis Yaynevi, 2005. Foreman-Peck, James, A History of the World Economy International Relations Since 1850, Essex, Prentice Hall, 1995. Frank, Andre Gunder ve Barry K. Gills (ed.), Dnya Sistemi Be Yzyllk m, Be Binyllk m?, ev. Esin Soanclar, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, 2003. Frieden, Jeffry A. ve David A. Lake (ed.), International Political Economy Perspectives on Global Power and Wealth, 4.B., Londra ve New York, Routledge, 2000. Germain, Randall D., International Organization of Credit: States and Global Finance in the World Economy, Cambridge, Cambridge University Press, 1997 Gill, Stephen, American Hegemony and the Trilateral Commission, Cambridge, Cambridge University Press, 1990. Gill, Stephen ve Law, David, The Global Political Economy, Perspectives, Problems and Policies, New York, Harvester, 1988.

141

Gilpin, Robert, Global Political Economy, Princeton , Princeton University Press, 2001. Gramsci, Antonio, Hapishane Defterleri, ev. Adnan Cemgil, stanbul, Belge Yaynlar, 2003. Helleiner, Eric, States and the Reemergence of Global Finance: From Bretton Woods to the 1990s, Ithaca, Cornell University Press, 1994. Halliday, Fred, Rethinking International Relations, Londra, Macmillan Press, 1994. Harvey, David, Postmodernliin Durumu: Kltrel Deiimin Kkenleri, ev. Sungur Savran, staul, Metis Yaynlar, 1999. Harvey, David, Yeni Emperyalizm, ev. Hr Gld, stanbul, Everest Yaynlar, 2003. Hirst, Paul ve Grahame Thompson, Kreselleme Sorgulanyor, ev. ala Erdem ve Elif Ycel, Ankara, Dost Kitabevi Yaynlar, 2003. Hobsbawm, Eric, Ksa Yirminci Yzyl 1914-1991 Arlklar a, ev. Yavuz Alogan, stanbul, Sarmal Yaymclk, 2003. Isaak, Robert A., Managing World Economic Change, New Jersey, Prentice Hall, 2000. nsel, Ahmet, ktisat deolojisinin Eletirisi, 4. B., stanbul, Birikim Yaynlar, 2003. Kazgan, Glten, ktisadi Dnce ya da Politik ktisadn Evrimi, stanbul, Remzi Kitabevi, 9.B. 2000.

142

Kennedy, Paul, Byk Glerin Ykseli ve kleri, ev. Birtane Karanak, stanbul, Bankas Kltr Yaynlar, 9. B., 2002. Keohane, Robert, After Hegemony Cooperation and Discord in the World Political Economy, Princeton, Princeton University Pres, 1984. Keyman, Fuat, Kreselleme, Devlet, Kimlik/Farkllk,Uluslararas likiler

Kuramn Yeniden Dnmek, stanbul, Alfa Yaynclk, 2000. Keynes, John Maynard, stihdam, Faiz ve Para Genel Teorisi, ev. A. Baltacgil, stanbul, Faklteler Matbaas, 1969. Lee, Stephen J., Avrupa Tarihinden Kesitler 1494-1789, ev. Ertrk Demirel,

Ankara, Dost Kitabevi Yaynlar, 2002. List, Friedrich, The National System of Political Economy, ev. Sampson S. Lloyd, Londra, Longman, 1904. Maddison, Angus, Dynamic Forces in Capitalist Development: A Long-Run Comparative View, New York, Oxford University Press, 1991. Mason, Edward S. ve Robert E. Asher, The World Bank Since Bretton Woods, Washington, The Brooking Institution, 1973. Oran, Baskn, Kreselleme ve Aznlklar, Ankara, maj Yaynlar, 2003. Palan, Ronen ve Jason Abbott, State Strategies in the Global Political Economy, Londra, Pinter, 1996. Pettman, Ralph, Understanding International Political Economy, Londra, Lynne Rienner Publishers, 1996.

143

Polanyi, Karl, Byk Dnm: amzn Sosyal ve Ekonomik Kkenleri, ev. Aye Bura, stanbul, letiim Yaynlar, 2000. Rupert, Mark, Producing Hegemony: The Politics of Mass Production and American Global Power, Cambridge, Cambridge University Press, 1995.

Stiglitz, Joseph E., Kreselleme Byk Hayal Krkl, ev. Arzu Taolu ve Deniz Vural, stanbul, Plan B Yaynevi, 2002. Tabb, William K., Ahlksz Fil 21. Yzylda Kreselleme ve Sosyal Adalet Mcadelesi, ev. Ercment zkaya, Ankara, Epos Yaynlar, 2002. Tabb, William K., Economic Governance in the Age of Globalization, New York, Columbia University Press, 2004. Tooze, Roger ve C. N. Murphy (ed.), The New International Political Economy, Cambridge, Cambridge University Press, 1991. Wallach, Lori ve Michelle Sforza, DT: Kimin Ticaret rgt? irket Kresellemesine Direnmek iin Nedenler, stanbul, Metis Yaynlar, 2002. Waltz, Kenneth ve George Quester, Uluslararas likiler Kuram ve Dnya Siyasal Sistemi, ev. Ersin Onulduran, Ankara, SBF Yaynlar, 1982. Wallerstein, Immanuel ve Terence Hopkins, Gei a Dnya Sisteminin Yrngesi 1945-2025, ev. Orhan Akaln, stanbul, Avesta Yaynlar, 2000. Wallerstein, Immanuel, Modern Dnya Sistemi: Kapitalist Tarm ve 16. Yzylda Avrupa Dnya-Ekonomisinin Kkenleri, cilt 1, ev. Latif Boyac, stanbul, Bak Yaynlar, 2002.

144

Yldzolu, Ergin, Hegemonyadan mparatorlua, stanbul, Everest Yaynlar, 2003.

Makaleler: Amin, Ash ve Palan, Ronen, Towards a Non-Rationalist International Political Economy, Review of International Political Economy, C. 8, No. 4 (K 2001), ss. 559-577. Amin, Samir, Modern Kapitalist Dnya Sistemi Kavramna Kar Eski Dnya Sistemleri Kavram, ed. A. G. Frank ve B. K. Gills, Dnya Sistemi Be Yzyllk m, Be Binyllk m?, ev. Esin Soanclar, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, 2003, ss. 457-506. Arrighi, Giovanni, The Three Hegemonies of Historical Capitalism, ed. Stephen Gill, Gramsci, Historical Materialism and International Relations, Cambridge, Cambridge University Pres, 1993. Arrighi, Giovanni. The Global Market, Journal of World System Research, C. 5, No. 2 (Yaz 1999), ss. 217-251. Arrighi, Giovanni ve Beverly J. Silver, Polanyis Double Movement: The Belle Epoques of British and US Hegemonies Compared, Politics and Society, Bates, Thomas R., Gramsci and the Theory of Hegemony, Journal of the History of Ideas, C. 36, No. 2 (Nisan-Haziran 1975), ss. 351-366. Bieler, Andreas ve Adam David Morton, Theoretical and Methodogical Challenges of neo-Gramscian Perspectives in International Political Economy, International Gramsci Society Online Article,

145

<http://www.italnet.nd.edu/gramsci/resources/online_articles/articles/bieler_morton.s html> Biersteker, Thomas J., Reducing the Role of the State in the Economy: A Conceptual Exploration of IMF and World Bank Prescriptions, International Studies Quarterly, C. 34, No. 4 (Aralk 1990), 477-492. Brenner, Robert, Ekonomik Patlama ve Balon New Left Review 2000 Trke Sekisi, stanbul, Everest Yaynlar, 2001, ss. 273-324. Chase-Dunn, 623. Chase-Dunn, Christopher, Interstate System and Capitalist World Economy: One Logic or Two?, International Studies Quarterly, C. 25, No. 1 (Mart 1981), ss. 1942. Chase Dunn, Christopher, et. al., Hegemony and Social Change, Mershon International Studies Review, C. 38, No. 2 (Ekim 1994), ss. 361-376. Cooper, Richard, National Economic Policy in an Interdependent World Economy, ed. George Crane ve Abla Amawi, The Theoretical Evolution of International Political Economy, New York, Oxford University Pres, 1991, ss. 110-121. (Richard Cooper, The Economics of Interdependence: Economic Policy in the Atlantic Communityden tekrar basm.) Cox, Robert, Social Forces, States and World Orders: Beyond International Relations Theory, Approaches to World Order, Approaches to World Order, ed. Robert Cox ve Timothy J. Sinclair, Cambridge, Cambridge University Press, 1996, ss.85-123. Christopher, Comparative Research on World System

Characteristics, International Studies Quarterly, C. 23, No. 4 (Aralk 1979), ss. 601-

146

Cox, Robert, Gramsci, Hegemony and International Relations: An Essay in Method, Gramsci, Historical Materialism and International Relations, ed. Stephen Gill, Cambridge, Cambridge University Press, 1993, ss. 49-66. Cox, Robert, Political Economy and World Order: Problems of Power and Knowledge at the Turn of the Millenium, Political Economy and the Changing Global Order, ed. Richard Stubbs ve Geoffrey R. D. Underhill, Kanada, Oxford University Press, 2000, ss. 25-37. Egan, Daniel, The Limits of Internationalization: A Neo-Gramscian Analysis of the Multilateral Agreement on Investment, Critical Sociology, C. 27, No. 3 (2001), ss. 74-97. Eichengreen, Barry, The Bretton Woods System: Paradise Lost?, Barry Eichenberger, Gold Standard in Theory and History, Florence, Routledge, 1997, ss. 313-334. Ekholm, K. ve J. Friedman, Eski Dnya Sistemlerinde Sermaye Emperyalizmi ve Smr, ed. A. G. Frank ve B. K. Gills, Dnya Sistemi Be Yzyllk m, Be Binyllk m?, ev. Esin Soanclar, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, 2003, ss. 139174. Eralp, Atilla, Uluslararas likiler Disiplininin Oluumu: dealizm-Realizm Tartmas, Devlet, Sistem ve Kimlik, Uluslararas likilerde Temel Yaklamlar, Atilla Eralp (der.), 4. B., stanbul, letiim Yaynlar, 2001, ss. 57-82. Feinberg, Richard E., The Changing Relationship Between World Bank and the International Monetary Fund, International Organization, C. 42, No. 3 (Yaz 1988), s. 545-560. Frank, Andre Gunder ve Gills, Barry K., 5000 Yllk Dnya Sistemi: Disiplinler Aras Bir Giri, Dnya Sistemi Be Yzyllk m, Be Binyllk m?, der. A.G. Frank

147

ve B.K. Gills, ev. Esin Soanclar, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, 2003, ss.41139. Gill, Stephen Historical Materialism, Gramsci and International Political Economy, ed. C.N. Murphy ve R. Tooze, The New International Political Economy, Cambridge, Cambridge University Press, 1991, ss. 51-75. Goldfischer, David, E. H. Carr: a Historical Realist Approach for the Globalisation Era, Review of International Studies, No. 28 (2002), ss. 697-717. Guerrieri, Paolo ve Padoan, Pier Carlo, Neomercantilism and International Economic Stability, International Organization, C. 40, No. 1 (K 1986), ss. 29-42. Hamilton, Alexander, Report on Manufactures, The Theoretical Evolution of International Political Economy, ed. George T. Crane ve Abla Amawi, New York, Oxford University Press, 1991, ss. 37-47. Hayek, F. A., Use of Knowledge in Society, The American Economic Review, C. 35, No. 4 (Eyll 1945), ss .519-530. Helleiner, Eric, Economic Nationalism as a Challenge to Economic Liberalism? Lessons From the 19th Century , International Studies Quarterly, No. 46 (2002), ss. 307-329. Helleiner, Eric, Economic Liberalism and its Critics: The Past as Prologue?, Review of International Political Economy, C. 10, No. 4 (Kasm 2003), ss. 685-696. International Monetary Fund, International Organization, C. 1, No. 1 (ubat 1947). Jervis, Robert, Realism in the Study of World Politics, International Organization, C. 52, No. 4 (Gz 1998), ss. 971-991.

148

Keohane,

Robert,

Power

and

Interdependence

Revisited,

International

Organization, C. 41, No. 4 (Kasm 1987), ss. 725-753. Keohane, Robert, The Theory of Hegemonic Stability and Changes in International Economic Regimes, 1967-1977, ed. George T. Crane ve Abla Amawi, The Theoretical Evolution of International Political Economy, New York, Oxford University Press, 1991, ss.245-263. Keohane, Robert ve Nye, Joseph, Interdependence in World Politics, ed. George Crane ve Abla Amawi, The Theoretical Evolution of International Political Economy, New York, Oxford University Pres, 1991, ss. 122-132. (Robert Keohane ve Joseph Nye, Power and Interdependence: World Politics in Transition, Scott Foresman and Company, 1977den tekrar basm) Keohane, Robert ve Nye, Joseph, Realism and Complex Interdependence, ed. George Crane ve Abla Amawi, The Theoretical Evolution of International Political Economy, New York, Oxford University Pres, 1991, ss. 133-139. (Robert Keohane ve Joseph Nye, Power and Interdependence: World Politics in Transition, Scott Foresman and Company, 1977den tekrar basm) Kindleberger, Charles, Bretton Woods Reappraised, International Organization, C. 5, No. 1 (ubat 1951), s.32-47. Kindleberger, Charles, Dominance and Leadership in the International Economy: Exploitation, Public Goods, and Free Rides, International Studies Quarterly, C. 25, No. 2 (Haziran 1981), ss. 242-254. Kindleberger, Charles, Hierarchy versus Initial Cooperation, International Organization, C. 40, No. 4 (Gz 1986), s. 841- 847.

149

Kirshner, Jonathan, Money is Politics, Review of International Political Economy, C. 10, No. 4 (Kasm 2003), ss. 645-660. Kse, Ahmet Haim ve Ahmet nc, ktisadn Piyasas, Kapitalizmin Ekonomisi, ktisat zerine Yazlar I, Kresel Dzen Birikim, Devlet ve Snflar, der. A.H. Kse, F. enses ve E. Yeldan, stanbul, letiim Yaynlar, 3. B., 2004, ss. 93-141. Kse, Ahmet Haim ve Ahmet nc, Ekonomi ve Finansn Fuar: Sizde Ucuz Emek Bulunur mu?, Evrensel, 7 Mays 2005. Kse, Ahmet Haim ve Ahmet nc, Imbalances in the World Economy and Congestion in the Periphery, yaynlanacak, Zed Publishing, 2006. Knorr, Klaus, The Bretton Woods Institutions in Transition, International Organization, C. 2, No. 1( ubat 1948), ss. 19-38. Krasner, Stephen D., State Power and the Structure of International Trade, International Political Economy, Perspectives on global Power and Wealth, Jeffry Frieden ve David A. Lake (ed.), Londra, Routledge, 2000, ss. 19-36. Levi-Faur, David, Economic Nationalism: from Friedrich List to Robert Reich, Review of International Studies, No. 23 (1997), ss. 359-370. Levi-Faur, David, Friedrich List and the Political Economy of the Nation State, Review of International Political Economy, C. 4, No. 1 (Bahar 1997), ss. 154-178. List, Friedrich, Political and Cosmopolitical Economy, ed. George T. Crane ve Abla Amawi, The Theoretical Evolution of International Political Economy, New York, Oxford University Press, 1991, ss. 48-57.

150

McMichael, Philip, World System Analysis, Globalization and Incorporated Comparison, Journal of World System Research, C. 6, No. 3 (Gz-K 2000), ss. 68-99. Meade, James, The Keynesian Revolution, Essays on John Maynard Keynes, Milo Keynes (ed.), Londra, Cambridge University Pres, 1975, ss. 82-88. Morton, Adam David, Social Forces in the Struggle over Hegemony: NeoGramscian Perspectives in International Political Economy, Rethinking Marxism, C. 15, No. 2 (Nisan 2003), ss. 153-179. Murphy, Craig N. Ve Tooze, Roger, Getting Beyond the Common Sense of the IPE Orthodoxy, ed. C.N. Murphy ve R. Tooze, The New International Political Economy, Cambridge, Cambridge University Press, 1991, ss. 11-31. North, Douglass C., Institutions and Economic Growth: A Historical Introduction, Jeffry Frieden ve David Lake, International Political Economy Perspectives on Global Power and Wealth, 4. B., Londra ve New York, Routledge, 2000, ss. 47-59. Nye, Joseph, Neorealism and Neoliberalism, World Politics, C. 40, No. 2 (Ocak 1988), ss. 235-251. Overbeek, Henk, Global Governance, Class, Hegemony: A Historical Materialist Perspective, Working Papers Political Science Vrieje Universiteit, Amsterdam, No. 1 (ubat 2004), ss. 1-19. zbudun, Sibel ve Temel Demirer, Sivil Toplum(culuk) mu?, Humanite Dergisi, No.7, (Kasm-Aralk 2004). Pereira, Luiz Carlos Bresser, Development Economics and the World Bankss Identity Crisis, Review of International Political Economy, C. 2, No. 2 (Bahar 1995), s. 211-247.

151

Pfister, Ulrich ve Suter, Christian, International Financial Relations as a Part of the World System, International Studies Quarterly, C. 31, No. 3 (Eyll 1987), 239-272. Prempeh, Osei Kwadwo, The International Financial Institutions and the InstitutionBuilding Agenda: A Human Factor Critique, Review of Human Factor Studies, C. 9, No. 1 (2003), s. 1-19. Robinson, William J., Globalization, the World System and Democracy Promotion in US Foreign Economic Policy, Theory and Society, C. 25, No. 5 (Ekim 1996), ss. 615-665. Rochester, J. Martin, The Rise and Fall of International Organization as a Field of Study, International Organization, C. 40, No. 4, Gz 1986, ss. 777-813. Ruggie, John Gerard, International Regimes, Transactions and Change: Embedded Liberalism in the Postwar Economic Order, International Organization, C. 36, No. 2 (Bahar 1982), ss.379-415. Rupert, Mark, Producing Hegemony: State/Society Relations and the Politics of Productivity in the United States, International Studies Quarterly, C. 34, No. 4 (Aralk 1990), ss. 427-456. Schweller, Randall L. ve David Priess, A Tale of Two Realisms: Expanding the Institutions Debate, Mershon International Studies Review, C. 41, No.1 (Mays 1997), ss. 1-32. Sell, Susan K., Big Business and the New Trade Agreements: The Future of the WTO?, Political Economy and the Changing Global Order, ed. Richard Stubbs, s. 175

152

Strange, Susan, IMF: Monetary Managers,Then Anatomy of Influence: Decision Making in International Organization, ed. Robert Cox ve Harold Jacobson, Londra, Yale University Press, 1974, ss.263-298. Tabb, William K., Capital, Class and the State in the Global Political Economy, Globalization, C. 2, No. 1 (Mays 2005), ss. 47-60. Taylor, Lance, Editorial: The Revival of the Liberal Creed-the IMF and World Bank in a Globalized Economy, World Development, C. 25, No. 2 (1997), s. 145152. Tussie, Diana, Trading in Fear? US Hegemony and the Open World Economy in Perspective, The New International Economy, Craig. N. Murphy ve Roger Tooze (ed.), Colorado, Lynne Rienner Publishers, 1991, ss. 79-97. Trkcan, Ergun, IMFnin Kkenleri, IMF stikrar Politikalar ve Trkiye, ed. Cevdet Erdost, Ankara, Sava Yaynlar, 1982, ss. 1-55. Underhill, Geoffrey R.D., Global Issues in Historical Perspective, ed. Richard Stubbs ve Geoffrey R.D. Underhill, Political Economy and the Changing Global Order, Toronto, Oxford University Press, 2000, ss.107-118. Uzgel, lhan, Hegemonik Bir Kriz Olarak ABDnin Iraka Mdahalesi Sorunu, Mlkiye, C. 27, No. 240 (Yaz 2003), ss. 53-70. r, aya, Ekonomi Politik: Zarif Mezar Talar, Praksis, No. 10 (Yaz-Gz 2003), ss. 144-159. Viner Jacob, Power Versus Plenty as Objectives of Foreign Policy in the Seventeenth and Eighteenth Centuries, World Politics, C. 1, No. 1 (Ekim 1948), ss. 1-29.

153

Wade, Robert Hunder, What Strategies are Viable for Developing Countries Today? The World Trade Organization and the Shrinking of Development Space, Review of International Political Economy, C. 10, No. 4 (Kasm 2003), ss. 621-644. Wallerstein, Immanuel, The Three Instances of Hegemony in the History of the Capitalist World-Economy, . George T. Crane ve Abla Amawi, The Theoretical Evolution of International Political Economy, ed New York, Oxford University Press, 1991, ss. 236-244. (International Journal of Comparative Sociology, C. 24, No. 1-2 (1983)de yaynlanan makalenin tekrar basm) Wallerstein, Immanuel, Dnya-Sistemleri Kavramna Kar Dnya-Sistemi Kavram: Bir Eletiri, Dnya Sistemi Be Yzyllk m, Be Binyllk m?, der. A.G. Frank ve B.K. Gills, ev. Esin Soanclar, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, 2003, ss. 527-534. Williams, David, Constructing the Economic Space: The World Bank and the Making of Homo Oeconomicus, Millenium, C. 28, No. 1 (1999), ss. 79-99. Williamson, John, Did the Washington Consensus Fail?, Institute for International Economics, (Outline of remarks at the Center for Stratejic & International studies), 6.11.2002, www.iie.com. Winham, Gilbert R., The Uruguay Round and the World Economy, Political Economy and the Changing Global Order, ed. Richard Stubbs ve Geoffrey R. D. Underhill, Political Economy and the Changing Global Order, Kanada, Oxford University Press, 2000, ss. 163-173. Woods, Ngaire, The Challenge of Good Governance for the IMF and the World Bank Themselves, World Development, C. 28, No. 5 (2000), ss. 823-841.

154

Woods, Ngaire, Internatonal Political Economy in an Age of Gobalization, The Globalization of World Politics, ed. John Baylis ve Steve Smith, Oxford, Oxford University Press, 2001, ss. 277- 298. Zamenek, Karl, Was Hugo Grotius Really in Favor of the Freedom of the Seas?, Journal of the History of the International Law, C. 1, No. 1 (1999).

nternet Adresleri: www.iie.com www.imf.org www.ntv.com www.worldbank.org www.wto.org The Commission on Global Governance, Terms of Reference,

<webarchive.org/web/20020211112037/www.cgg.ch/tor/htm>

155

ZET
Bu tez, Uluslararas Ekonomi Politik ve Uluslararas likiler yaklamlarn bir arada ele alan bir yntemle, Amerikan hegemonyas ve Uluslararas Ekonomik rgtler arasndaki ilikiyi ele almaktadr. Tezin amac, uluslararas ekonomik rgtlerin geirdikleri dnm, uluslararas sistemin ve uluslararas sistemdeki hegemon gcn dnmyle ayn dzlem iinde deerlendirebilmektir. Bunu yaparken hegemonya kavramnn uluslararas sistem iinde deerlendirilmesi gereklilii kabulunden hareket edilmitir. Tezin Birinci Blmnde Uluslararas Ekonomi Politik yaklamlar genel olarak ele alnm ve uluslararas ekonomik rgtlerin bu yaklamlarca nasl deerlendirildiine baklmtr. Yine ayn blmde farkl yaklamlarn hegemonya kavramn nasl kurguladklar ve deerlendirdikleri ele alnmtr. ABDnin 1945 sonrasnda uluslararas sistemde ekonomik temeller zerinde ykselen bir hegemon g olduu varsaym, Dnya Sistemci ve Eletirel yaklamlarn perspektiflerine uygun ekilde kabul edilmitir. Tezde zerinde durulan uluslararas ekonomik rgt Uluslararas Para Fonu, Dnya Bankas ve Dnya Ticaret rgtdr. kinci Blmde 1945-1971 yllar arasnda uluslararas sistem, bu sistemde Amerikan hegemonyasnn konumu ve Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankas ile Dnya Ticaret rgtnn temellerini oluturan GATTn oluumlar ve geirdikleri dnm ele alnmtr. Bu yllar arasnda ABD uluslararas sistem zerinde gl bir hegemonya kurduu iin, kresel ekonomi politikalarn uygulamak iin meruiyetini de artracak rgtleri kullanmaya fazla ihtiya duymam ve uluslararas ekonomik politikalar dorudan kendisi uygulamtr. 1945-1971 arasnda rgtlerin hegemonya asndan temel ilevi merkez ekonomiler iinde bir oydama salayabilmek olmutur. nc Blmde 1971-2000 yllar arasnda ABD hegemonyasnn neoliberal zelliklerine uygun kresel ekonomik politikalar ele alnmtr. Bu yllarda Uluslararas Para Fonu, Dnya Bankas ve 1995te GATTn yerine kurulan Dnya Ticaret rgt, bir nceki dnemden farkl olarak Amerikan hegemonyasnn evre lkelere ynelik politikalarnn arac olarak kullanlmtr.

156

157