LIRIDON

SULEJMANI AVDILI

HEROLI ND FATLUME FLORENT

OSMANI

DUGAGJIN

LATIFI

QAMIL

AVDIU AZEMI

FISNIK AZEMI

Parathnie : I dashur lexues , n dor ke skriptn e prpiluar nga nj grup nxnsish maturant. N vitin e kaluar pra n vitin 2011 kur edhe ne ishim maturant gjithnj na brengoste fakti se si ti msonim vetm ato q na krkoheshin si prgjigje gjat provimit t maturs , kurse krahas ksaj ne kishim librat e gjuhs dhe letrsis shqipe t cilt brenda tyre kishin prmbajtje t detajuar . Duke u gjendur para ktij fakti dhe duke pasur dshir pr nj msim selektiv t asaj e cila me t vrtet krkohej , mes nesh si grup nxnsish lindi nj pyetje se far t bnim lidhur me letrsin ngase n t si do t vreni edhe vet m posht kishte nj numr t madh autorsh , nj numr t madh veprash , nj numr t madh rrymash letrare si t vendit ashtu edhe t huaj , pastaj ksaj i shtohet edhe numri i madh i veprave letrare t shpjeguara detajisht . Ne meq kishim kt problem vazhdimisht mes temash q debatonim kishim edhe si t msonim m leht n gjuh shqipe . Duke par pyetjet q parashtroheshin n provimet paraprake q ishin dhn viteve t kaluara nga ministria e arsimit , pastaj duke e marr kt mendim dhe duke e krahasuar me at se ka realisht prmbanin librat , ne si grup nxnsish t nj klase , nj dit nga ditt e shkolls vendosm q t prpilojm kt skript . Ktu brenda ktij teksti do t gjeni shpjegime mbi rrymat letrare , mbi veprat e autorve , mbi ideologjin e secilit nga drejtimet apo thn m drejt do t gjeni t gjitha ato msime q prfshihen n materialin msimor t gjuhs dhe letrsis shqipe q nga viti i par e deri n vitin e katrt n gjimnazin e reformuar mirpo n nj format t reduktuar . Ktu kur themi format t reduktuar duhet t kihet parasysh fakti se nga teksti i vrtet q prmbahet n libr jan hequr shpjegimet e prsritura e t detajura thell gj e cila nga aq sa ne kemi mundur t kuptojm nuk krkohen npr provime . Prqendrimi yn m tepr sht i orientuar n emra , data , prkatsisht n pjesn numerike dhe at teorike q sht nga m e krkuara . Ktu n tekstet paraqiten s pari rryma letrare e prshkruar nga bartsit respektivisht autort me emra , pastaj vitet kur paraqitet , vendi ku paraqitet , zhvillimet politike , qllimi i rryms , autort , biografit e tyre t konkretizuara me vite , vende lindjeje , shkollime , pastaj veprat e tyre t paraqitura jan n form listash , e pas ksaj veprat e tyre ku jan dhn informata konkrete pra personazhe , zhvillime ngjarjesh t prgjithsuara , arsyet etj . Pra nga kjo ne skemi br gj tjetr prpos q kemi vendosur t gjith at material n nj skript si kjo ku qasja n informacionin e dshiruar sht m konkrete dhe m e shpejt . Lexuesit i drejtohemi me nj krkes faljeje mjaft t sinqert lidhur me gabimet e mundshme drejtshkrimore t bra brenda tesktit q pr munges kohe nuk mundm ti evitojm dhe aq sa duhet . Nxnsit i drejtohemi me urdhrin e prvojs q ta lexoj skriptn nja pes a gjasht her , nga fillimi deri n fund , dhe s bashku n kombinim me at q ka msuar m pare me shum sukses do t ballafaqoj sfidn e provimit t matures n pjesn e letrsis s gjuhs shqipe . Teksti n fjal gjat prpilimit sht ndar n grupe me nga dy ose nj person q pr hir t mundit t dhn do i prmendim edhe emrat e atyre q e bn kt pun jo me pak vler : materialin e vitit t par e kan prpunuar nxnsit Qamil Avdili dhe Herolind Osmani , materialin e vitit t dyt e ka prpunuar nxnsi Liridon Sulejmani , materialin e vitit t tret e ka prpunuar Dugagjin Latifi me asistenc t Fatlume Avdiut kurse materialin e vitit t katrt e kan prpunuar Fisnik Azemi dhe Florent Azemi. Ju dshirojm lexim t vmendshm dhe suksese n provim.

MATERIALI MSIMOR I VITIT T PAR LETRSIA E VJETR SHQIPTARE Fillon n shek. XVI (Marin Barleti) deri m 1836 (Milosao, J. De Rada). Para ksaj faze kemi fazn e dshmive: 1. Dshmia e Guilem Adeas (1332) , letra e Skenderbeut drguar princit t Torontos (1460) dhe M. Barleti Rrethimi I Shkodrs; 2. Dshmia e Pal Engjllit (1462), fjalorthi i Arnold Von Harfit (1497) dhe Perikopeja e ungjillit ( shek. XV-XVI). Pal Engjlli (1417-1470) Ishte Nga Drishti, kryepeshkop i Durrsit, diplomat dhe kshilltar i Skenderbeut. N kuvendin e 8 Nntorit 1462 n kishn e Shn Trinis s Matit shkroi veprn Rregullat, ku gjendet Formula e Pagzimit (afabet latin dhe Italian, dialekti gegrishte) , t ciln historiani Nikolla Jorga (rumun) e zbuloi n bibliotekn Laurentiana (Firence). Arnold Von Harfi Ishte nga Kolni (Gjermani), kalors q u ndal n Ulqin,Durrs dhe Sazan (ishte nisur pr Palestin). Nga nevoja pr komunikim n fjalorth (shqip- gjermanisht) shnoi: 26 fjal, 8 shprehje dhe 12 numror , kishte perdorur alfabetin latin-gotik. M 1860 e zbuloi Von Grote. Anonimi i Perikopes s ungjillit (prkthim i tekstit biblik) Autori (sipas Kol Ashts sht shqiptar, sepse bn m shum gabime n gjuhn greke se shqipe alfabet grek), prktheu nj tekst t shkurtr biblik Ungjilli i Shn Mateut, kaptina XVI , 62-66. E zbuloi Spiridon Lambrosi (bibliotekn e Milanos), 1906. HUMANIZMI Humanizmi u ngrit kundr shtypjes feudale pr t ndrtuar nj rend t ri shoqror- ekonomik, kundr errsirs kishtare dhe pushtetit t kishs. N kt periudh fillon edhe zvendsimi i prodhimeve zejtare n ato manifakturale dhe u krijua edhe shtresa e borgjezis (manifakturist, bankierve e financierve .Ku n vend t dogmave fetare (nihilizmi, fanatizmi, asketizmi) lindi vshtrimi kritik duke u bazuar n arsyen e mendjes s njeriut. Humanistt luftonin pr lirin personale e lirin e fjals. Ata shfytzuan kulturn greko-romake dhe folklorin, prdorinin gjuhn kombtare e pjesrisht latine. Humanizmi lindi n Itali, pastaj n Spanj, Franc, Angli, Gjermani, Shqipri etj. Humanizmi n letrsin shqiptare- dallojm dy faza: 1. At brenda territorit shqiptar (deri m 1479) 2. At jasht territorit (fillon prej 1479- gjat tr shek. XVI). Faza e par sht pak e njohur, n t dytn kemi humanist q shkruajtn pr: luftrat e Skenderbeut e t Shkodrs ( Marin Barleti, Marin Becikemi dhe Martin Segoni); gjeografin e Shqipris ( Martin Segoni); filozofi, poezi, astronomi (Gazulli, Tomeu dhe Maruli). Kta ishin doktor t shkencave e akademik, edhe profesor n universitetet si t Padovs e t Breshias.

BIOGRAFIA E HUMANISTIT MARIN BARLETI Lindi: (1460-1463), Shkodr ( sipas dok. n noterin e Padovs, dhe nga nj testament I vitit 1501). Shkollimi: msimet e para nga ndonj qendr humaniste, t mesmet n Venedik. Aktivitetet: meshtar n Shkodr. KRIJIMTARIA E HUMANISTIT MARIN BARLETI N veprn e tij ka letra q dergojn kundrshtart, dialogje t palve luftuese, fjalime t gjata, prskrime t natyrs dhe personazheve. Barleti ka shkruar vepra pr Sknderbeun. Ato vepra jan: Rrethimi I Shkodrs dhe Historia e Sknderbeut. ANALIZA E VEPRS HISTORIA E SKNDERBEUT Rndsia: rol t madh edukativ n brezat e ardhshm pse i ka edukuar n frymn patriotike , si ta duan dhe mbrojn atdheun. Kjo vepr ka vler edhe pr idet humaniste ku mon mendjen dhe gjykimin njerzor. E afirmon konceptin e liris politike t njriut. Nga Barleti tradhtart quhen qytetar t flliqur dhe bukshkal. Barleti njeh lufra t drejta, q jan mbrojtse dhe padrejta q jan okupuese. Ndahet n 13 libra ose kaptina. Tema: jeta dhe luftrat e Sknderbeut. Personazhet: Sknderbeu- pamje ideale, intelektual, ka kultura t huaja,ushtarak dhe me portrete si etik, psikologjik. Ballaban Pasha - renegat shqiptar, Ali Pasha, Mehmeti i II , sulltan Murati II, Mustafa Pasha- armiq. Subjekti:Pjesn m t madhe ua kushton luftrave t Sknderbeut kundr Perandoris Osmane q fillojn pas kuvendit t Lezhs (mars 1444). N qershor 1444 zhvilloi luftn e par kundr Ali Pashs ( n fushn e Torviollit, afr Dibrs), pastaj me Mustafa Pashn, m 1450 me sultan Muratin e II, Kruj ( ky sultan vdes n Edrene, 1451), mundi edhe Mehmetin e II (birin e Muratit II), n Kruj, pastaj psoi edhe Ballaban Pasha (renegat shqiptar). Sknderbeu korri suksese edhe n Itali, 1461, i ndihmoi Ferdinandit (djalit t mikut t tij Alfonsit V. Sknderbeu vdes m 17 janar 1468. Kjo vepr ka vler edhe pr idet humaniste ku mon mendjen dhe gjykimin njerzor. E afirmon konceptin e liris politike t njriut. Nga Barleti tradhtart quhen qytetar t flliqur dhe bukshkal. Barleti njeh lufra t drejta, q jan mbrojtse dhe padrejta q jan okupuese Vendi i ngjarjes: Kruj, Dibr dhe Itali.

BIOGRAFIA E HUMANISTIT GJON BUZUKU Lindi : nuk dim asgj, pr vendlindjen, sipas Norbert Jokli (austriak) dhe Marko La Piana (arbresh) thuhet se sht nga pjesa verilindore; ndrsa sipas Justin Rrots dhe Eqrem Qabej sht nga pjesa veriperndimore. Aktivitetet: meshtar i nj kishe. KRIJIMTARIA LETRARE E shkroi vetm veprn Meshari dhe nuk sht nj vepr origjinale por e prkthyer. ANALIZA E VEPRS MESHARI Rndsia : m i pari monument i literaturs shqiptare, pa kt vepr nuk mund ta studionim fonetikn, morfologjin e dialektologjin historike t gjuhs shqipe. Gjuha sht gegrishte arkaike. Alfabeti sht latin por pes shkrojnja jan t huazuara nga ai gllagolitik i sllavve t bosnjs. Tema: vargje nga bibila. Vecori: nga 220 faqe I kshin mbetur 188 kur e gjeti Gjon Kazasi( e quajti Meshari), pa kopertin. Pr vendbotimin ka mendime t ndryshme si p.sh. Tivar, Shkodr, Obod dhe m I besueshm Venedik. Sipas E. Qabej sht prkthyer nga: gjuha latine, italiane dhe srbe. Dallimi: tip i veprave fetare q prbhet nga libri i orve dhe nga i mesharit, ka edhe disa lloje poezish si himne dhe psalme.

BIOGRAFIA E HUMANISTIT PJETR BUDI Lindi: 1556, Gur t Bardh t Matit. Shkollimi: rrethin familjar. Aktivitetet: n mosh 21 punoi si meshtar n Kosov e Maqedoni. 1599 vicar i prgjithshm i kishave t Srbis (shrbeu 17 vjet). 1616 shkoi n Vatikan (pas Kuvendit t Prokupls) pr disa krkesa, nuk pati sukses. 1618 n Rom, botoi 4 vepra. 1621 I shkruan nj letr kardinal Gocadinit,organizimin e kryengritjeve. 1622 (Shqipri ) ipeshkv i Saps, mban mbledhje pr ndalimin e veprimtarve t huaj q ishin antikombtar. Vdiq: dhjetor 1622 (aksidentalisht duke kaprcyer lumin Drin, ndrsa I. Zamputi thot se ishte komplot).

KRIJIMTARIA LETRARE 1. 2. 3. 4. Doktrina e krshten, Rom 1618; Pasqyra e trrfyemit, Rom 1621 (prkthim nga latinishtja) Rituali roman, Rom 1621; Kush thot mesh kt kafsh duhet me shrbyem, Rom 1621.

ANALIZA E VEPRAVE T PJETR BUDIT Tipi i ligjerats sht Budi sht prozator dhe poet. Proza sht e prkthyer nga italishtja dhe latinishja dhe origjinale. Budi ka shkruar 3 200 vargje. Poezit jan me motive: 1. Biblike- dhiata e vjetr dhe e re (vllavrasja- Kaini vret Abelin; motivin e vajeve- Shn Mria vajton Krishtin) 2. Personale- t poetiks letrare: aktit t frymzimit, krijimit dhe zgjedhjes s motivit. Budi prdor vargun tetrroksh dhe alfabetin e Buzukut.

BIOGRAFIA E HUMANISTIT FRANK BARDHIT Lindi:1606, Kallmet t Zadrims, Familja: e shquar e Bardhajve, Shkollimi: msimet e para n familje, 1628 n Loreto, 1633 n kolegjin e propagands Fide t Roms. 1635 kreu studimet. Aktivitetet: 1636 ipeshkv n Sap e Sard, 1642 krkoi t mbahet gjyq pr vrasjen e Budit, u dshprua nga vendimi I gjyqit. sht shkenctari i mirfillt i shek. VII. Vdiq:1643. KRIJIMTARIA LETRARE 1. Dictionarium latino-epiroticum (fjalor latinisht-shqip), Rom 1635; 2. Gjergj Kastrioti Venedik 1636

ANALIZA E Dictionarium latino-epiroticum N parathnie jep dy motive se pse e shkroi: 1. Kombtar- ti ndihmoj gjuhs shqipe q kishte filluar t humbej, 2. Religjioz - ti ndihmoj priftrinjt q prmes ktij fjalori t prkthejn cdo libr q u bie n dor.

sht e tipit 2 gjuhsor por del edhe 4 gjuhsor si latinisht, italisht, shqip, turqisht. Ai shnon emrat n t pashquar, foljet n paskajore. N pjesn e dyt ka pjes gramatikore si: numrort, ndajfoljet, lidhzat, pasthirrmat dhe pjes nga folklori, 113 proverba dhe 2 biseda. Ka 2544 fjal. ANALIZA E VEPRS Gjergj Kastrioti E shruar latinisht dhe flet pr Sknderbeun n form t nj apologjie ku dshmon origjinn e Sknderbeut dhe mohon boshnjakun Tomko Marnaviqi. Ndahet n 2 pjes: 1. Origjinn e familjes s Marnaviqve, 2. Origjinn e familjes s Kastriotve. N apologji shfrytzon veprat e Barletit, Becikemit; t huajve si Sabelikos dhe Orbinit. Prdor alfabetin e Buzukut dhe Budit BIOGRAFIA E HUMANISTIT PJETR BOGDANI Lindi:1628, Gur t Bardh t Hasit t Prizrenit Familja: e prmendur q ka nxjerr mjaft intelektual. Shkollimi:msimet e para n familje, i vazhdoi n Kolegjin Ilirik t Loretos, studimet i vazhdon m 1654 n Kolegjin e Propagands Fide t Roms ( me ndihmn e Andrea Bogdanit), 1656 diplomon pr teologji dhe filozofi. Aktivitetet: Pas shkollimit t lart punoi si peshkop n shkodr dhe administrator i Tivarit. U arrestua m 1671 por nga burgu e nxorrn Pep dhe Nikoll Kastori ( veprimtari politike kundr perandoris osmane). 1677 emrohet ipeshkv n Shkup ( me krkes e Andrea B. dhe me urdhrin e Paps. 1682 strehohet n Dubrovnik, kthehet n Shkup m 1683. 1689 I bashkohet generalit austriak Pikolomilit me 6000 ushtar. Vdiq:1689, dhjetor, Prishtin. KRIJIMTARIA LETRARE E HUMANISTIT PJETR BOGDANI -Cuneus Prophetarus (ceta e profetve), 1685, Padov. -Krijimi I Rrozullimit, poezi refleksive -Jeta e dhjet sibilave dhe kankat e tyne. Prdori alfabetin e paraardhsve, sht I pari q shnon shkronjn me symbol t vecant. N poezi prdor vargun 11 rroksh, strofa tetvargjshe, me rimn ab, ab, ab, cc. ANALIZA E VEPRS ETA E PROFETVE Fillon me nj parathnie , T primt prpara letrarit. N kt parathnie shpreh brengn pr gjndjen politike-kulturore t popullit shqiptar I robruar, flet pr arsimin e lart ku thot se duhet t hapen ktu shkolla t larta e mos t shkojn prtej detit, flet edhe pr pasurimin e gjuhs me fjal plaka dhe fjal t reja dhe t mos huazoje nga popujt prreth. Vazhdon me tekstin themelorq ndahet n dy pjes. N pjesn e parflet pr imanencn e Zotit q ai e quan Hyji, fuqin e tij dhe se krijoi gjthcka madje edhe njeriun. 7

N pjesn dyt flet pr Jezu Krishtin, nnn e tij, pr fmijrin e tij, ndrtimin fizik dhe psikik, edhe pr vendimin q t martirizohet. N vepr ka fragmente me tem kombtare ku thot se Cesar Augustit q ka dashur ti ket vetm shqiptar se jan trima e t fort. Flet pr Vuce Pashn q humbi nga Kelmendasit. Prmend toponime si Prizrenin, Pashtrikun etj.

BIOGRAFIA E HUMANISTIT JUL VARIBOBA (arbresh) Lindi: 1724,Mbusat, rrethi i Kozencs Shkollimi: n kolegjin arbresh Shn Benedeto Uliano. Aktivitetet: 1751- rektor I kolegjit Shn Benedeto Uliano ( u shkarkua sepse opinion arbresh u ankua te Papati). Shkoi n Mbusat t punoj si prift. Mbante korin me vajzat e fshatit t cilat kndonin kng pr Shn Mrin q i thurrte ai. U shkarkua pr arsyen e nnjejt sepse propagandonte katolicizmin e arbreshve. Vdiq:1788, Rom. KRIJIMTARIA LETRARE Shkroi veprn origjinale por me personazhe t huazuara nga bibla Gjella e Shn Mris Virgjr. ANALIZA E VEPRS GJELLA E SHN MRIS VIRGJR Rndsia: vepr origjinale, poetike. Mnyra e botimit: 1762 n Rom. Personazhet: Shn Bambini (Krishti) Shn Mria- nna e Krishtit. Subjekti: sht e ndar n dy pjes: 1. Flitet pr Shn Mrin, e cila dallon nga personazhi biblik, sepse Shn Mria e Varibobs sht nj nn e vertet, fshatare dhe grua e rndomt, ajo gzohet kur njen se sht shtatzn, vepron sit gjitha nnat, e lidh, e zgjidh, i jep sis, e lmon, e shtrngon n kraharor, e puth, e mban n duar, edhe kur fillon t rritete ajo i kndon ninulla, e quan pllumb, brengoset pr t dhe vajton kur martirizohet prderisa ajo Biblike sht indiferente, nuk i jep sos, nuk kujdeset pr t, nuk afrohet ta shikoj dhe nuk e pranon se sht fmija i saj. 2. Flitet pr dy modele t Krishtin: kur flet pr fmijrin e tij sht real e natyror dhe vazhdon deri kur martirizohet, ai luan me shokt si fmij i rndomt, i do shokt dhe e duan, i sjellin dhurata shokt dhe i ndihmon t ms n punt e shtpis; prej martirizimit deri n vdekje tregohet sipas Bibls.

Vecori: vepra vuan nga proliksiteti, pjest nuk jan t lishura mir dhe ndihen zbrastira ndrmjet tyre. Ka prdorur metaforn, krahasime, epitete. Prdor varg t larmishm nga 5-14 rroksh. Gjuha sht me baz popullore por ka edhe shum italinizma. Vendi i ngjarjes: fshat. ALAMIADA SHQIPTARE Zhvillohet nga fillimi i shek. XVIII gjat tr shek. XIX. M par sht quajtur letrsia me alfabet arab dhe letrsia e bejtexhinjve. Letrsin shqiptare e pasuroi me motiv t reja si: poetiks letrare, nostalgji, patriotizm , moral-estetik, social dhe fetar. Nezim Frakulla botoi veprn e par arstistike n letrsin ton Divanin (1730-1735). Prdorn gjuhn shqipe, paraqitn forma letrare fetare si: ilahi, elife, mevlude; jofetare si: poemat, kasidet, gazelet, humored, satirat, divanet. Prdorn ligjeratn poetike dhe zhvilluan lloje t ndryshme t vargjeve e t strofave, vemas distiht e katrenat. BIOGRAFIA E ALAMIADISTIT HASAN ZYKO KAMBERIT Lindi:1743, Starje t Kolonjs. Shkollimi:medresen n lindje. Aktivitetet: 1789 mercenari Ali Pash Tepelens n luftn e Smederevs. Vdiq:mendohet pr vitin 1810 KRIJIMTARIA LETRARE Sipas temave ndahahet n tem : fetare dhe jofetare (laike). Tem fetare: 1. ilahi, 1749 2. prmbledhje poezish Mexhnua, Mevludi etj. Tem jofetare: Poezit: Paraja, Bahti im, Trahani, Lufta Mbretrore (Seferi humajun), Grat e va, Gjerdeku i vashs, Munafiku, Ty bota ta kan zili dhe Vasijetname. ANALIZA E POEZIS PARAJA Rndsia: sht me motiv social dhe m e rndsishmja e ksaj periudhe. Personazhet: personazhet jan t shtresave t ndryshme. 1. feudalt (mbreti,vezirt, pashallart, tregtart, zejtart) 2. klerikt (i pari i fes, myftiu, myderrisi, kyrt e vaizt) 3.t varfrit (servilt, mundqart, sahanlpirsit, pakurrizort) Subjekti: flitet pr veprimet, sjelljet e njerzve q t aarijn deri te para. Ku dy shtresat e para zhvillojn luft pa kompromis, ndrsa e treata veprojn kundr ndrgjegjes, moralit, karakterit pr t fituar para. Qndrimi i autorit: Shkrimtari dy grupet e para i satirizon dhe ironon ndrsa pr shtresne tret i vjen keq pr jetn e tyre. ANALIZA E POEZIS BAHTI IM (FATI IM) Subjekti: flitet pr jetn e poetit dhe eksperiencn e njeriut n jet. Shtron pyetje shoqris se kush duhet ta bjn t lumtur nj njeri: ryshfeti, paskrupulliteti, hipokrizia etj; apo dituria, 9

intelegjenca, puna sakrifica. T parat i kishte shtresa feudale dhe pr kt arsye at qeveri e quan zaife, hokabaza, pijanece, e t smur.

ANALIZA E DISA TJERA POEZIVE Trahani-shpreh keqardhjen pr barinjt e bujqit q han t njejtin ushqim , edhe at 12 muaj n vit, trahanin. Edhe n kt poezi bn ironi e sarkazm pr t pasurit. Lufta mbretrore: flet pr mercenarizmin dhe luftat feudale i quan si mshtruese,cvlitse, rrnuese.Grat e va dhe Gjerdeku i vashs: trajton temn e gruas s ve n shoqri e cila bhet edhe burra pr fmijt e tyr. Trajton fatin e vajzave q prindrit i fejojn me k t duan ata. BIOGRAFIA E MUHAMED KYYKUT Lindi:1782, Konispol, Gjirokastr . Familja: mbeti hert pa baba u rrit nga ungji i tij. Shkollimi: medresen n Konispol, n Kairo studioi. Aktivitetet: hoxh dhe muderriz n Konispol, merret me krijimtari prkthyese, prpilues tekstesh dhe krijues origjinal. Vdiq:1844, Konispol. KRIJIMTARIA LETRARE E MUHAMED KYYKUT Shkroi vepra me tematik fetare dhe jo fetare. Fetare: -Kaside byrda (prkthyer nga arabishtja) -Mevlud (origjinale). Jofetare: Poezit: - Gurbetlinjt - Bekriu - Zaptimi i Misolongut Poema: - Erveheja, 1818-1820 - Jusufi e Zylejhaja. ANALIZA E VEPRS ERVEHEJA N kt vepr sht e paraqitur jeta e nj gruaje e quajtur Erveheja. Prvec bukuris ka edhe mencurin. Gjthcka shkonte mir derisa burri i saj shkon n kurbet, kunati i saj dshiron ta bj t tijn por nuk mundshte sepse hasi n vigjilencn dhe moralin e Ervehes. Erveheja sht edhe humaniste kur e shpton nnga litari nj t huaj duke i paguar 400 dukat. Veprs ia humbin vlern artistike disa fenomene psh kur anija prmbyset dhe shpton vetm ajo, bhet mjek i syve.

10

Letrsia Botrore
Apo ajo e pgjitshme, sht deg e shkencs mb letrsin. Prfsin veprat letrare t t gjitha kohvedhe t t gjith popujve. Ka kritere teorike-letrare se cila vepr mund t integrohet n let. Botrore. P.sh. vepra q shquhen me idet, mendimet e porosit dhe veprat q kan prsosmri si nga prmbajtja ashtu edhe nga forma.

Miti dhe Mitologjia

Mitet- jan tregime ose rrfime pr qeniet hyjnore si perndit dhe gjysmperndit, pr qeniet njerzore si heronj dhe fenomene natyrore. Mitologji- quajm trsin e tregimeve dhe rrfimeve pr ngjarjet nga jeta e perndive dhe e hyjnive, e heronjve dhe e fenomeneve natyrore. Mitet ndahen n 3 cikle: teogonike, kozmogonike, heroike Teogonike- flasin pr historin e perndive. Kozmogonike- flasin pr zanafilln dhe krijimin e bots. Heroike- flasin pr heroizmat e trimave legjendar, t njerzve vigan ose t njerzve gjysmperndi. T till jan: Gilgameshi,gjysmperndi, lufton kundr Humbabs, sjell paqe dhe lumturi te njerzit e nj krahine. do popull ka mitet e tyre p.sh: t faraonve, sumero-asiro-babilonase, kineze, indiane, greke, romake, shqiptare etj.

Letrsia Mesopotamase
Mesopotamia shtet i lasht n Lindjen e Mesme I krijuar q n mijviearin e pest p.e.r , la nj kultur material dhe shpirtrore t pasur. Kult. shpirtrore u zhvillua s pari n gjuhn sumere. Sumert,popull indoevropian,nga India e Irani. E ruajtn gjuhn e tyre n rrasa guri dhe n pllaka argjili e shkruar me shkronja t veanta, sot t zbuluar afr Bagdadit. Gjuha dhe populli sumer u shuan n mijvjearin e dyt p.e.r, kulturn dhe shkrimin e vazhduan asiro-babilonasit, prandaj kjo let. ndryshe quhet let. sumere-asiro-babilonase. Kjo let. sht me prmbajtje religjioze dhe laike, ka qen i zhvilluar edhe epi, m t njohura jan: Zbritja e Inans n botn nntoksore, Epi pr Lugalbandn, Rrfimi pr prmbytjen etj.

11

Epi i Gilgameshit
S pari i krijuar n gjuhn sumere, aty nga shek. XXII deri n shek. XVIII p.e.r. Tregimet pr Gilgameshin, t njohura n gjith Lindjen e Mesme, por nuk I dihet autori. NDRTIMI I ndar n 12 kng, sipas temave e ndajm n 2 pjes TEMA E PAR Kjo pjes shkon deri n kngn VIII, ka si tem luftn q bn njeriu kundr s keqs njerzore Subjekti: Gilgameshi personazh kryesor i epit, me prejardhje hyjnore (2/3) dhe njerzore (1/3). Themelues i Urukut, dhe mbret i saj. Krijues i nj mbretrie t pasur, ishte nj sundimtar i vrazhd q nuk pyeste shum pr popullin, vemas i mundonte t rinjt, nuk i linte t bashkohen. Perndit i pranuan ankesat e popullit, drgojn nj krijes hyjnore Enkidujin, i cili e humbi betejn kundr Gilgameshit. M von kta dy bhen vllezr dhe bashklufttar. Kta dy luftuan kundr nj t keqe, Humbabs, krijes hyjnore q i tmerronte njerzit e nj krahine. Kta dy korrn fitore n kt betej me ndihmn e hyjnive t Shamashit (zotit t diellit), dhe t Ninibit (hyjit t lufts).Gilgameshi dhe Enkiduji luftuan pr t mirn e prgjithshme e jo personale. TEMA E DYT Fillon nga knga e IX e deri n fund, ka si tem fikn nga vdekja dhe nga bota e nndheshme dhe prpjekjen pr t gjetur pavdeksin. Konsiderohet si tema kryesore e epit t Gilgameshit. Subjekti: sht si vazhdim i pjess s par, por me prmasa shqetsuese, vdekja e Enkidujit. Vdekjen e Enkidujit Gilgameshi e prjetoi rnd, dhe q n at moment koncepti i epit merr nj kaje tjetr, jo t lufts dhe t guximit, por at t nnshtrimit dhe t friks nga vdekja. Me vdekjen e Enkidujt Gilgameshi kuptoi domosdoshmrin e vdekjes, se edhe ai nj sit duhej t vdiste. Gilgameshi mbante iluzione se Enkiduji do t zgjohet, e mbajti 6 dit t pavarrosur,t 7 dha urdhr pr ta varrosur. Atij i mbeti vetm nj shpres, gjyshi i tij Utnapishtimi, i cili e kishte fituar pavdeksin me barkn e tij q shptonte njerz. Gilgameshi me shum vshtirsi arriti te gjyshi i tij, ai ia tregon nj bari n fund t detit, mirpo ai bari nuk ishte bari pr ta fituar pavdeksin por n t cilin ishte i vendosur rinia dhe fuqia,edhe kt nuk arrin ta merr sepse para tij e merr nj gjarpr. Tani e kupton se edhe ai nj dit duhet t vdes dhe kthehet n Uruk, i krkon priftrinjve t shkoj n botn e nndheshme q ta takoj Enkidujin. Bisedon me hijen e tij, dhe e kupton tmerrin q e pret. Vepra e Gilgameshit mbetet nj porosi e madhe pr t gjith njerzit,se njeriu sht i vdekshm.

12

Homeri
BIOGRAFIA Thuhet se ka jetuar ndrmjet shek XI p.e.r dhe shek. IX p.e.r por disa thojn prej shek IX deri VII p.e.r. Shkrimtar i par i letrsis arkaike, i v themelet e let. Greke. Shkenca q merret me Homerin dhe veprat e tij quhet Homerologji. Dy poemat e tij heroike Iliada dhe Odiseja NDRTIMI (Iliada) Zhvillohet lufta n 51 ditt e fundit Lexuesi e di ngjarjen deri n ditn e 10 Ka 15.700 vargje e ndar n 24 libra, n baz t alfabetit grek. POEMA ILIADA Tema: Poem heroike, tregohet pr trimat e mdhenj t lufts s Trojs dhe pr luftn n mes grekve dhe trojanve. Subjekti: Shkaktar i lufts, hipokrizia e mbreti t Trojs Parisit , i biri i mbretit Priam. Parisi si mik i Menelaut (vllau i Agamenonit), i rrmbeu shum pasuri dhe gruan Helenn, me kt gjest t br nga Parisi filloi lufta 10 vjeare greko-trojane. Kryepersonazh i Iliads sht Akili, biri i mbretit Pelejs dhe i biri i perndeshs s detrave Tetids. Ngjarja e veprs fillon me hidhrimin e Akilit Agamenonit, Agamenoni ia rrmbeu vajzn e Krisit dhe e bri robresh. Agamenoni pranon ta lshoj vajzn e Krisit si kompenzim rrmben robreshn e Akilit Briseidn. Agamenoni dshiron t kthehet n Greqi por pengohet nga Odise. Prarjet e grekve i shfrytzonin trojant duke marr iniciativ pr t dalur jasht kalas. Parisi n duel me Menelaun, fituesi e merr Helenn. Parisin e shpton Afrdita. Hektori lufton me Ajaksin, e shpton Apoloni. Lufta ndikon edhe tek perndit t cilt ndahen n dy tabore, me grekt dhe kundr tyre, mirpo Zeusi ia ndalon perndive t marrin pjes n kt luft. Hektori (sypatremburi,grauja e tij Andromaka), del n luft me Petroklin( shuku i ngusht i Akilit, i cili ia kishte dhn veshjet e tij) mirpo ky vritet nga Hektori. Akili i zemruar del n dyluftim me Hektroin i cili e mundi at, me ndihmn e perndeshs Athina, e cila kinse ishte me Hektorin i ndihmoj Akilit. Si hakmarrje Akili ia lidh kokn pr qerre dhe e trheq rreth kalas ku e shohin prindrit e Hektorit. Me kngn XXIII bhet varrimi i Petroklit. Me kngn XXIV, Priamai babai i Hektori i bie n gjunj Akilit tia marr kufomn t birit, Akili ia jep hhe i premton 12 dit armpushim Ngjarja prfundon me varrimin madhshtor t Hektorit.

13

POEMA ODISEA Tema: Flitet pr kthimin e burrit n shtpi, n momentin kur gruaja e tij duhej t martohej me nj burr tjetr, dhe burri i vrtet e ndrpret martesn. Subjekti: Odiseu mbreti i Itaks bashk me nj grup lufttarsh marrin rrugn pr tu kthyer n Itak. Gjat rrugs s kthimit Odiseu haset n shum pengesa t ngyrosura me mitologji, ku ndikojne edhe perndit. Posejdoni, zoti i detit, ia on anijen n ujdhesn e nimfs Kalipso,e cilado ta prvetsoj pr burr n kohn kur Penelops gruas s Odiseut, shum msit e duan dorn e saj. Biri i Odiseut, Telemaku i cili ka dal ta krkoj t atin, n rrug takohet me heronjt e trojs: Menelaun dhe Helenn, por jo me Agamenonin sepse at e kishte vrar gruaja e tij. Kalipsa me urdhrin e perndive e lshon Odiseun, Posejdoni prsri ia shkatrron anijen. Nausika i gjen n breg t detit dhe i on n pallat ku aty takohet me Demodikun i cili kndon kng pr luftn e Trojs. Grekt ndrtojn nj kal t drunjt, n brendin e kalit fshehib qindra lufttar dhe Odiseun, Trojant e fusin kalin brenda kalas. Natn dalin lufttart dhe e shktrojn trojen deri n themele. Nprmjet 4 kngve Odiseu tregon ngjarje dhe takime t uditshme ku tregon kthimin nga Troja. S pari arrin n ishullin e Lotofagve, pastaj shkojn te kiklopt ku Polifemit ia nxhjerin t vetmin sy dhe e verbojn. Deprton n botn e nndheshme ku takohet me nnn, Agamenonin, Akilin. Kalon npr ngushticn e Skils dhe Kardibs ku i humb 6 shok dhe 6 tjer t cilt i kishin mbetur e vazhdon rrugn Kur arrin n Itak ai vishet si lyps, takohet me Telemakun birin e tij, ku aty mbyti t gjith msitt. M n fund vendoset paqja dhe qetsia n Itak me mbreti ne dikurshm Odiseun. PERSONAZHET Personazhe e Homerit paraqiten n situata t ndryshme, prandaj pasqyrojn edhe nj diapazon t gjr t realitetit. Akili- hero i madh i epiks greke, ka nj dihotomi t veant: di t dashuroj dhe t urrej me t njejtn fuqi, di t hakmerret dhe t ngushllohet pr t njejtt njerz. Hektori- gjithashtu hero i madh, n ann e Trojs, me karakter t fort, nuk pranon t trhiqet nga fronti i lufts edhe pse e pa vetn n rrezik,sepse iu duk vdekja m e mbl dhe e ndreshme n fushn e betejs, paraqitet pak m i kompletuar, sht burr e prind i kujdesshm. Agamenoni- ka pozit t lart n kierarkin ushtarake sepse i takonte klass aristokrate. Andromaka- gruaja e Hektorit,e kujdesshme q krijon familje t lumtur, e do burrin dhe e parandjen tragjikn q do ti ndodh n t ardhmn. Odiseu- si personazh e cilson maturia dhe mprehtsia n veprime, prfaqson njeriun e kohs, at t tregtarit dhe t lundrtarit. Ai ka dashurin ndaj atdheut dhe asnjher nuk e harroi Itakn dhe gruan. Penelopa- sht gruaja ideale n kohn e Homerit t ciln e cilson bukuria deh menuria. Mungesa e burrit e afirmoi edhe m tepr si shtpiake e mir, penelopa mbeti simbol i gruas s bukur. 14

SAFO
N letsrsin greke paraqitet nj form e re letrare, ku paraqiten lirika dhe dramaturgjia, n tematikn prmbajtsore pasqyrohet m tepr realiteti. BIOGRAFIA Gruaja e par poete e lindur n Lesbos, jetoi n shek. VI p.e.r, Bij e nj aristokrati, u martua me nj aristokrat, kishte nj vajz. Largohet nga Lesbosi pr n Sicili, kishte formuar shoqatn e femrave, t ciln e quant, shtpia e shrbtorve t muzave. Poezit e Safos jan t lidhura me dashurin e nj femre ndaj n mashkulli, Safo ishte pr nj bukuri t jashtme por edhe t brendshme, e cila thot: ,,I bukur sht ai i cili sht i madh n shpirt. Safo paraqitet n nj vazo greke me shirit n dor, kah ajo fluturon Erosi me nj mbishkrim ,, i pafat. Kjo simbolik ka edhe mitin pr Safon se ajo ka prjetuar nj dashuri t pafat me Faonin, t cilin e krijoi Afrdita. Safo nga dshprimi q nuk arriti tia rrmbej zemrn, ajo u hodh nga shkmbinjt n valt e detit, ngjarja mbaroi tagjikisht.Safo njihet si poete e epitalmeve. Jan t ruajtura 2 kng t tilla Kori I dhe Kori II

KORI I Trajton pozitn shum deprimues dhe degraduese, t nj vajze t pamartuar, t virgjreshs, t ciln e krahason me nj lule shum t bukur, mirpo kjo vajz nuk sht si t tjerat, kjo vajz karakterizohet me virgjinitet t humbur nga bariu, ku nga nj vajz e till ikin meshkujt. Poetja krkon shptim pr nj virgjresh t till, krkon shptim nga Hymena , perndesha e bashkshortsis dhe e dasms pr ti ndihmuar vajzs. KORI II Me motiv autonimik, lumturin e femrs q v kuror n rini. Kt e krahason me nj element produktiv q me frytet e saja i gzohen t tjert (hardhin). Pr poetn martesa ngjall 2 ndjenja: dashurin e burrit dhe knaqsin e prindrve.Edhe n kt poezi poetja e fton Hymenn q t vazhdoj me kurorzimet e t rinjve. EPITALAMI I AFRDITS Dallohen 3 komponenta q shprehin vuajtjet e femrs: vokacioni, epiteti, thirrja Me vokacionin o frontstolisura, o hyjnesh e madhe, o e lumtur e madhron Afrditn (hyjneshn e dashuris).Me epitet si : Afrdita e amshuar, hyjnesh e madhe, fytyr hyjnore, me t cilat e ngre m lart personalitetin e saj. Me thirrjet : ktu eja Zhvillohet dialogu n mes Afrdits dhe poets. Pjesa e dialogut t Safos flet prdashuri t plagosur, ku dashnori i ka ikur dhe nuk i kthehet, t ciln e lndon moralisht. EPITALAMI PASION DASHURIE Flet pr cfilitjet e femrs q nuk gjen dashuri, pr vuajtjet q jan fizike e psikike q shoqrohen deri n vdekjeSafo sht autore e nj strofe t veant Safike, Prbhet: 1katren, 3 vargjet e para i ka n vargun 11 roksh, vargun e 4 n 5rroksh. 15

Eskili
Fazn e let. Greke at klasike e karakterizojn dy nnfaza: zhvillimi i poezis lirike shek. VII-VI p.e.r Zhvillimi i tagjedisdhe komedis dhek. V-Ivp.e.r Lindja e tragjeis e t komesi e kushtzojn 2 momente: festat e Dionizit (perndis s vers), lulzimi i shoqris demokratike greke. Festat e Dionizitmbaheshin n pranver dhe vjesht. Korifeu- kishte rolin e tregimtarit t ngjarjes, ndrsa kori kndont kng lirike. Lulzimi i demokracis luajti rol n zhvillimin e tragjedis dhe komedis, u krijuan kushte pr krijimi ne teatrit grek: skena orkestra dhe publiku. BIOGRAFIA Krijoi tragjedit e para, njihet ,,baba i tragjedis, pr nga vlerat ,,gjeni i tragjedis. Ka lndur n Leuzin afr Athins, 525 p.e.r me prejardhje aristokrate, por mbshteti demokracin. Tragjedit e para, n moshn 40 vjeare, tragjedia e par Perst. Eskili thoshte se demokracia sht m e pranueshme se monarkia, lindin mospajtime mes Eskilit dhe Athins, ku m 458 u luajt n athin trilogjia ,, Orestina, ku u ngritn akuza t rndadhe u detyrua t largohet nga Athina, shkon n Sicili, vdes n vitin 456 p.e.r Pr vdekjen e tij ekziston nj legjend. Nj dit duke ndenjurn fush, kalon nj shqiponj ku mendon se koka e tij tullace sht shkmb, e lshon breshkn dhe bie n kokn e Eskilit, dhe kshtu vdes Eskili. KRIJIMTARIJA LETRARE Nga 90 sipas disave apo 70sipas disave, vetm 7tragjedi jan t ruajtura, mirpo nga 72 tragjedi ka fragmente dhe dihen titujt Ndahet n 3 faza: faza e hershme (Lutset, Perst faza e mesme (T shtatt kundr Tebes, Prometeu i mbrtyer) faza e fundit (Orestina) PERST Tema: Lufta e Persve kundr Grekve Subjekti: sht trilogji, i largohet legjendave, i zavendson me ngjarje bashkkohore, ku merr pjes edhe vet. Kjo luft zhvillohet n krye me Kserksin, biri i Darit, ngjarja zhvillohet n oborrin e Persve. Tragjedia fillon me kori ne pleqve persian, q e lvdojn mbreitn dhe ushtrin persiane. Nna e Kserksit sheh ndrra t tmerrshme, Dari flet pr humbje t mdha, q vjen si rezultat i krenaris s tepruar t Kserksit. Ngjarja religjioze dhe porosia morale e prcjellin fati ne ngjarjes. Ngjarja nuk zhvillohet para spektatorve por prmes lajmtarit i cili e kumton humbjen ose fitoren. T SHTATAT KUNDR TEBES Ktu personazhi kryesor merr nj rol dominues, roli i korit zvoglohet duke ia zn vendin prologu, N tragjedin Orestia fut edhe personin e tret

16

PROMETEU I MBRTHYER Tema: Flet pr kundrshtimin e Zeusit nga Prometeu, q t mos zhduk racn njerzore. Subjekti- Prometeu sht nj nga titant e mdhenj q ia mbajti ann Zeusit deri n momentin kur Zeusi dshiroj t sjell n rac tjetr tnjerzve dhe n at moment e kundrshtoi Zeusin. Zeusi e angazhoi Hefesin, t birin, perndin e zjarrit. Zeusi i dhuroi 2 veori alegorike: Pushtetin dhe Forcn. Prometeu lidhet pr shkmbi, rri si rojtar i vetmuar dhe n nj pozit shum t keqe. Prometeu i dhuroi njerzimit zjarrin, i bri njerzit q t njohin ciklet natyrore, i bri njerzit q t shohin edhe psekishin sy, t dgjojn, zbuloi numratme t cilat i dha mundsi t zhvillohet shkenca, zbuti kafsht etj, t gjitha kto prkundr dshirs s Zeusit. Zeusi me gjith forca e tij ngriti nj stuhi, e cila stuhi e rrzoi shkmbin ku ishte lidhur prometeu dhe ra n det. Zeusi u tregua i vrazhd edhe ndaj gruas s tij-Hers Fig. Prometeu ka simbolik njeriun q lufton kundr tiranis pr ti dhn njerzimit vlerat m t nevojshme n jet.

ARISTOFANI
N kt koh lind edhe komedia, fjala komedi nga gre. Komodia, do t thot kng e komosve (grumbullimi i njerzve t papun). Edhe komedia lindi n Athin n kohn e festave t Dioniseve. Aristoteli thot se : tragjedia lindi nga kngt ditirambike, ndrsa komedia nga kngt follike. BIOGRAFIA Lindi n Athin n vitin 445p.e.r n nj familje treftare T gjitha temat e komedive jan t lidhura me ngjarjet politike, shoqrore e kulturore. Vdiq n vitin 388 p.e.r n mosh t re La nj numr t madh komedish, prej 44-50, sot njohim 11 prej tyre. KOMEDIA KALORSIT Me tem plolitike, flet kundr liderit t partis demokratike radikale- Kleonit. KOMEDIA ZOGJT Tema: Prmes fantazis t krijoi nj jet t lumtur e t pasur, pr nj pavarsi t njeriut nga plotfuqia. Subjekti: Dy pleq nga Athina largohen atdheu t paknaqur, shojn n nj vend imagjinar n Pupz, me veti kishin marr pulat egra dhe sorra. Njrit i bie ndrmend ta krijoi polisin e zogjve ku njerzit dhe perndit do ti sundonin zogjt. Zogjt t shqetsuar vijn me maska,sepse n vendin e tyre kishin ardhur armiqt e tyre-njerzit. Pas fjalimit t mbajtur nga 17

njri prej pleqve arrijn marrveshje me zogjt ta formojn qytetin mes qiellit dhe toks, emrin Terqyqari (Nefalokokijati). N kt qytet do t pranohen njerz t shquar, por edhe poetin e varfur, Herakliti, Posejdoni, Tribali. Komedia prfundon kur Zeusi e marton t bijen me njrin prej qytetarve. KOMEDIA BRETKOSAT Paraqitet n kohn e shkatrrimit t shtetit detar Athins pas lufts s Peloponezit. Tema: Problemin e kritiks letrare, mes Eskilit dhe Euripidit n prezenc t Dionisit. Subjekti: Secili i bn shkut vrejtje estetike-letrare, ku secili mbrohet me kundrargumente. Euripidi e kritikon Eskilin mbi psikologjin e personazheve, ku pozixioni i tyre gjithmon sht i mbuluar, me fytyra t mbuluara, t heshtur, Eskili i prgjigjet se n tragjedin e Euripidit dalin persona t kputur, me rrecka, gojprishur e alamn. Euripidi thot se Eskili i l pa subjekt si n tragjedin Orestia, Eskili hedh posht kt vlersim duke cituar 3 vargjet e para. Euripidi konstaton se n ato 3 vargje ka m shum se 20 gabime. N fund sipas vlersimit t Dionizit, n rolin e gjykatsit, dueli prfundon me fitore t Eskilit. Aristofani n komedit e tij shprehu nj satir t fuqishme, t guximshme dhe realepr gjendjen politike-shoqrore n Athin.

LETRSIA ROMAKE
Zhvillohet pas gjysms s dyt t shek. III p.e.r , n kohn kurletrsia klasike greke ishte n prfundim e sipr, konsiderohet si vazhdim i let. greke. Let. romake zhvillohet n rrethana politike e shoqrore njejt si ajo greke, vetm se n nj periudh m t von kohore. Shoqria romake ka kaluar nga ajo fisnore, n at klasore, n at skllavopronare, me polisin ku mbizotronin antagonizmat. Letrsia romake, zhvillohet npr dia periudha, e cila ndahet n dy epoka kryesore: n epokn e let. republikane q arrin derin n vitin 30 p.e.r , epokn e let. mbretrore q fillon nga vitet 30 p.e.r vazhdon deri m 476 p.e.r Seciln epok e ndajm n disa periudha. Epokn e par e ndajm n 3 periudha a) Periudha e par letrare, fillon n mesin e shek. III, n kohn e helenizmit t let. romake, kur polisi shllavopronar e zgjeroi pushtetin n tr italin, zhvillohen himnet e kultit, kngt e vajeve, kngt triumfale, fjalt e urta etj. b) Periudha e shekullit t par t let. romake, zhvillohet deri n mesin e shek. II, Koha kur formohet polisi antik. N kt periudh krijues e kemi Plautin me 20 komedi, Eniusin nga Kalabria italo-grek, konsiderohet si Homeri romak, i prpunoi tragjedit dhe komedit greke: Terenci nga Kartagjena, shkroi 6 komedi dhe Katoni,llogaritet si histogra e orator. c) Periudha e shek. t fundit t republiks, zhvillohet nga gjysma e dyt e shek. II deri n vitet 30 p.e.r . N kt koh kemi luftra t ashpra sociale, kryengritja e robrve si ajo e Spartakut, ktu kemi edhe diktaturn e Cezarit. N kt periudh zhvillohet filozofia dhe 18

retorika, paraqitet publicistika, ktu dallojm: Ciceronin me veprat e tij : Mbi oratorin, Bruti dhe oratort e lavdishm, Letra miqve, Atika etj. , Katuli- poet i shquar i epigrameve, elegjive retorike et. Epokn e dyt e ndajm n: a) Periudhn e kalimit nga republika n mbretri, prej viteve 30 p.e.r deri n vitin 14 e.r, koha kur sundon Augusti, M t njohur t ksaj periudhe jan: Virgjili, Horaci- satiristi m i madh i ksaj periudhe, Ovidi-poeti elegjiak, Tibuli-poet i dashuris, Tit Livi orator e moralist. b) Periudha e letrsis bretrore e Roms, zhvillohet nga shek. I deri n shek II, u quajt edhe si periudha e bronzt e let. romake, M t njohur jan: Petronie-prozator; Fedriefabulist, Kuintiliani-retorist, Marciali-me epigramet, Plini i Ri-orator produktiv, Juvenalisatirist, Taciti etnograf dhe teorik i oratoris. c) Letrsia e von romake, Nga shek. II e deri n shek V, kur shkatrrohet perandoria romake. Krijuesit m t njohur t ksaj periudhe jan: Frontoni, Aula Geli, Apuli etj. G Gjat shek. V let. romake kalon n letrsi romake mesjetare.

PUBLIE VIRGJIL MARONI

BIOGRAFIA Lindi n vitin 70 p.e.r n Mantue- Italia Veriore. Nga nj familje e qytetarve t lir, Babai me zejatri U shkollua n Kremona dhe Milano. N Rom dhe Napoli studioi retorikn dhe shkencat. Punoi si avokat, por pr shkaqe objektive e la , dhe filloi t merret me poezi. Si poet ishte nn ndikimin e liriks satirike dhe epikuerane (i la m s shumti prshtypje). Ishte nn ndikimin e Teokritit. Vdiq n vitin 90 p.e.r VEPRAT Bukoliket Gjeorgjike ( Bujqsia) Eneida BUKOLIKET Vepra e par e tij 42-41 p.e.r N kt vepr zhvillohen gara t kndimit se kush thot poezi m gjata, apo m t shkurtra, kndoheshin kng pr dashurin. Virgjili pati sukses me kt vepr dhe u pranua n rrethin e Augustit. GJEORGJIKE (Bujqsia) N kt vepr punoi 7 vjet 19

Tregohet veprimtaria e trsishme e fshatit. Vepra ndahet n 4 pjes: bujqsia, pemtaria me vreshtarin, blegtoria dhe bletoria. N poem dy fenomene lvizin ritmikisht: drita dhe hija. ENEIDA Veprat e Homerit i kishte si shembull dhe dshiroi ta prpiloi nj epope pr heronjt romak duke u mbshtetur n mitologji. Poema Eneida ka 12libra e ndan n 2 pjes: N pjesn e par flet pr udhtimet e Eneutnga Troja npr Kartagjen, Butrint, Sicili e Rom, i prgjigjet pjess s dyt t Homerit-Odisea N pjesn e dyt flet: kur ngjarja vendoset n Lacio, kur Eneu lufton kundr Mezencit, dyluftimi i Euralit dhe Turnit, zemrimi i Nisit pr vrasjen e shokut t tij Euralit, i prgjigjet veprs s dyt t Homerit- Iliads. Eneu me flotn e tij duke iu afrua Italis nga Troja, Junina ia shkatrron flotn me stuhin e drguar, t cilt kishin arritur afr Kartagjens. Kt qytet e krijoi Didona, grua mjaft energjike, t cils ia kishin vrar burrin. Eneu fillon tia trego ngjarjen Didons, t cils i vjen shum keq pr vuajtjet e Eneut dhe i lind nj simpari, dhe nuk dshiron t largoet nga Kartagjena. Kur Eneu largohet nga Kartagjena, Didona bn vetvrasje, bie nga shkmbi. Rrugs pr Sicili, eneu Ndalet n Butrint takohet me Andromakn, gruan e Hektori. Eneu zbret edhe n Kum, Sicili, ku jan profecit e Apolonit dhe t Sibilave,deprton n botn e nndheshme, takohet me t atin Ankizi, e takon Didonn, ajo si flet. Nga Kumi shkon n Lacio ku fillojn luftimet, Eneu e merr rolin e Akilit, lufton kundr Mezencit. Zhvillohet luft n mes italikve dhe trojanve. Junina krkon q trojant t przihen me latint, dhe kto dy fise ta pranojn traditn dhe gjuhen italiane. Eneu bn dyluftim me Turin, i cili vritet, ashtu si Hektori nga Akili. Epopeja heroike Eneida idealizon periudhn antike romako- talike, n prani t elementeve mitologjike

20

MATERIALI MSIMOR I VITIT T DYT PANORAM E RILINDJES(ROMANTIZMIT) KOMBTARE SHQIPTAR Pr kt formacion teorik-letrar t shek XIX kemi dy shprehje terminologjike i pari ,,Letrsia e Rilindjes Kombtare(i prdorur m hert nga rilindsit shqiptar) dhe i dyti ,,Letrsia e Romantizmit Kombtar(i prdorur botrisht).Kjo rrym zhvillohet n rrethana t shek.XIX kur populli gjendej nn sundimi e Perandoris Osmane , si pasoj nuk zhvillohej ekonomia,kultura,arsimi si te popujt tjer q gzonin lirin politike.Perandoria Osmane n fillim t shek XIX n saje t lvizjes si faktor rrmues i brendshm dhe n saje t zhvillimit t ekonomis monetare ajo tanim fillon t quhet si ,,I smuri i Bosforitngase dobsohet shum.Nga ky dobsim n territoret shqiptare u formuan dy pashallqe , ajo e Bushatasve t Shkodrs dhe ajo e Ali Pash Tepelens n Janin.Ktu prkundr q u fuqizuan , e Ali Pash Tepelens u shkatrrua m 1821 kurse e Bushatasve m 1831.Themelet e ports s lart u lkundn edhe nga reformat e Tanzimatit m 1839 , shfaqen kryengritje shqiptare kundr reformave q provokuan krijimin e Lidhjes s Prizrenit(qershor 1878).Kongresi i Berlinit nuk i merr parasysh krkesat e shqiptarve,prkundr ksaj i shkputen territore trungut shqiptar dhe i dhurohen Malit t Zi , Srbis , Bullgaris dhe Greqis.Lidhja e Prizrenit formon formacione ushtarake pr mbrojtje territoresh.Ajo ekzistoi 3 vjet.U shkatrrua nga Fuqit e mdha , Perandoria Osmane , vetdija e ult kombtare.Lidhja e Prizrenit u kushtoi rndsi hapjes s shkollave,prpilimi i platforms s qart.Veprat q shrbyen pr ngritjen e ndrgjegjes kombtare ishin : ,,Letrqarkorja e Naum Veqilharxhit , shkruar 1846, shtron konceptin e lvrimit t gjuhs.,,Prmbledhje kngsh popullore dhe rapsodish shqiptare e Zef Jubanit ,doli si vepr e par e folklorit shqiptar q dshmon pr rezistencn e popullit shqiptar kundr turqive me kng. ,,Bleta shqiptare(1878) e Thimi Mitkos , shpreh shpirtin e pasur krijues t popullit shqiptar.Kjo vepr ishte thik kundr propagands greke se populli shqiptar nuk ka histori, nuk ka kultur,nuk ka gjuh e as shpirt krijues aq t pasur pr t shprehur nj bot t tr shpirtrore si edhe popukt tjer.,,E vrteta pr Shqiprin dhe shqiptart(1879) e Pashko Vass , i kushtohet opinionit t huaj sidomos atij diplomatik, pr ti treguar t vrtetn pr Shqiprin.,,Shqipria ka qen sht dhe do t bhet-traktat largpams , pr mjerimin politik,ekonomik,kulturor,arsimor e shoqror t Shqipris s shek XIX.N pjesn e tret tregon rrugt q jan prmes iluminizmit kombtar,poashtu ai zhdaravit idet dhe mendimet e disave t cilt nuk mund ta paramendonin shqiprin t ndar nga Turqia.Kjo letrsi fillon me poemn ,,Kngt e Milosaos(1836) e Jeronim De Rads e cila me proseden , gjuhn dhe koncepcionet mbi historin e nis kt formacion dhe mbaron me Baba Tomorri t Andon Zako ajupit e cila ka tem sociale t shtruar n poezit e 14 vje dhndrr dhe i ndrpret temat romantike dhe fillon me realizmin.Kjo letrsi zhvillohet mes viteve 1836-1902 ndahet n at prej fillimit deri te Lidhja e Prizrenit (1878) dhe at prej Lidhjes s Prizrenit e deri m 1902.N etapn e par kemi gazetn e par Arbreshi i Italis , poemn Kngt e Milosaos,n etapn e dyt kemi m shum shkrimtar dhe vepra.Romantizmi shqiptar vazhdon gjat deri n fund t shek XIX kurse ai botror deri n gjysmn e dyt t shek XIX.Si veori t romantizmit jan : karakteri patriotic,popullor,politik dhe kombtar,grsheton iluminizmin q ka qen i nevojshm pr t gjith,heronjt romantik europian largohen nga rrethi shoqror n shenj revolte kurse ata shqiptar i kthehen t kaluars 21

s lavdishme,i kundrvihen realitetit,robris me tendenc q ta ndryshojn.Tematika : bn evokimin e t kaluars s shklqyeshme historike t shek XV , ngjall krenarin pr kontributin q i ka dhn populli shqiptar vendeve t Europs,rrah tema filozofike,shoqrore,erotike , peizazhiste,fetare .Karakteristik tjetr sht mbledhja e kngve popullore marrin tema syzhe ,prmbajtje, figuracion dhe metrik nga folklori.M tepr spceifizohet poezia lirike,pr formacionin stilistik t realizmit q n letrsin e realizmit europian u shpreh m tepr me proz.Kemi prdorim t alfabeteve si ,,I stambollit i shoqris ,,Bashkimi , I shoqris ,,Agimi por ky prb u zgjidh n Manastir m 1908.Shkolla shqipe kish pasur edhe m par si n Kurbin(1632),n Pdhan(1638),n Blinisht(1639),Naimi dhe Samiu mundsuan q t nxirret leje dhe m 7 mars 1887 n Kor t hapet shkolla e par shqipe,pastaj n Kolonj , Pogradec,Prizren etj q m 1909 t hapet edhe normalja e Elbasanit.Msues t par ishin Pandeli Sotiri,Papa K.Negovani,Gj.Qiriazi,S.Qiriazi-Dako,M.Logoreci.Pr prpilimin e teksteve u formuan Shoqria e Stambollit(1879) nga Sami Frashri , P.Vasa , J.Vreto,I.Qemaili etj.Formoi variantin e abetares s dhn nga Sami Frashri me emrin Alfabetare.M 1881 Jani Vretua fromoi degt e ksaj lidhje n Bukuresht,n Egjipt dhe n Sofje.M 1886 dega e Bukureshtit e themeloi shtypshkronjn e par n gjuhn shqipe,ku po at vit n at shtypshkronj u botuan 10 vepra.M 1848 J.D.Rada me titull Arbresh i Italis , n etapn e dyt m 1879 doli n Athin gazeta ,,Zri i Shqipris i Anastas Kulluriotit,m 1888 ,m 1883 J.de Rada n Kozenc nxorri revistn ,,Flamuri i Arbrit , m 1884 n Stamboll doli revista Drita-Dituria,m1888 n Bukuresht nga N.Nao revista Shqiptari,m 1897 F.Konica nxorri revistn Albania,m 1897 A.Lorekio n Itali nxorri revistn ,,Kombi shqiptar.Poashtu shum revista u hapn n fillim t shek XX. BIOGRAFIA E RILINDASIT(ROMANTIKUT) JERONIM DE RADA Lindi:m 1814 n fshatin Maki,Kozenc Shkollimi:msimet e para i mori n Kolegjin e Shn Adrianos,n kolegj u njoh me idet prparimtare t Revolucionit Borgjez t Francs t vitit 1789,kolgjin e kreu m 1883,pushoi nj vit ngase ishte shndetligj,filloi t mbledh kng popullore,m1834 , u regjistrua n fakultetin juridik n Napoli Aktivitetet: Qyteti i la prshtypje,u njoh me lvizjen politike t rinis s Napolit.Lexoi shkrimtar antik , romantik europian dhe italian.M 1836 erdhi n pushime n vendlindje me veprn e par t botuar Kng e Milosaos.Ishte aktiv n lvizjen pr t prmbysur dinastin e burbonve,lvizja nuk pati sukses,u dnua me gjasht muaj burg,pasi u lirua ishte shum i varfr,punoi si msues privat n nj shtpi aristokrte t Napolit. Vdiq:1903 n vetmi t plot dhe me brengn e madhe pr fatin e mtejm t arbreshve. KRIJIMTARIA LETRARE E RILINDASIT(ROMANTIKUT) J.DE.RADA 1.VEPRA POETIKE 1.Poema liriko-epike Kng e Milosaos ,1836,Napoli 2.Poema epiko-lirike Serafina Topia , 1839,Napoli , e ripunoi dhe boti me titull t ndryshuar : ,,Nj pasqyr e jets njerzoreCoroliano Calabro 1843. 3.Poema epike Skanderbeku i pafan , 1872 2.VEPRA DRAMATIKE 1.Numidt ,tragjedi 1846 22

2.Sofonizma,tragjedi 1891 3.VEPRA SHKENCORE 1.Parimet e estetiks,1861 2.Rapsodi e nj poemi arbresh ,1866 3.Shkronjat dhe gramatika e gjuhs shqipe , 1894 4.Autobiologjia , 1898-1899 5.Testamenti politik , 1902. ANALIZA E POEMS EPIKO-LIRIKE SERAFINA TOPIA Botuar m 1839 si Kng e Serafina Topis dhe m 1897 si Nj pasqyr e jets njerzore.Tema sht romantike , grshetohet dashuria ndaj t zgjedhuri-zgjedhurs me dashurin ndaj atdheut , ktu ngadhnjen dashuria ndaj atdheut , sakrifikohet dashuria nda femrs apo mashkullit , pr hir t dashuris ndaj atdheut.Serafina , bja e Ndre Topis dhe mbesa e Gjergj Arianit Topis , sakrifikon dashurin q ka ndaj Bozdarit , nipit t Skenderbeut dhe martohet me Nikoll Dukagjinin , duke e respektuar fjaln e prindrve se kjo martes do t ndihmonte n bashkimin e forcave kombtare kundr armikut.Elementet lirike t poems jan : lindja e dashuris mes dy t rinjve , Serafins dhe Bozdarit,ndrrat vajzrore,frika se mos del dika q do ta pengoj e ta prish kt dashuri e cila konfrontohet n rastin kur marrin vesh prindrit e Serafins tek e cila dominon arsyeja mbi ndjenjn apo m mir thn detyra ndaj atdheut kundr pasionit t dashuris , kur prindrit e Serafins me plqimin e s bijs s vet , vendosin ta fejojn me Nikoll Dukagjinin , fisnik i Veriut q do t ndikonte n bashkimin e Veriut t tyre me Jugun e Topiajve pr t luftuar armikun e prbashkt , turkun , Bozdari , dashnori i par i Serafins , pasi e vret nj turk , largohet nga atdheu , m von kthehet , merr vesh pr gjn q i ka ndodhur merr vesh pr tolerancn e Serafins .Bozdari zemrohet ashu si Akili i Iliads s Homerit , aq sa nuk intervenon kur po e digjnin t gjall Evodn me djalin e saj turqit.N dasmn e Skndrbeut takohet Nikolla me Bozdarin , te Serafina ndodh ajo q i prtritet dashuria ndaj Bozdarit dhe n konfliktin q lind mes Nikolls dhe Bozdarit , Serafina mban ann e Nikolls ktu vrehet morali i bashkshortes dhe i nns q e mban ann e Nikolls. N konflikt intervenon edhe Skenderbeu , me autoritetin e tij i ndan t rinjt dhe e shkuan konfliktin , te masa paraqiten revolta kundr konflikteve individuale, kur krkohet unitet pt t luftuar kundr armikut t prbashkt.Evokohen kujtime nga lufta para ardhjes s Skndrbeut. Serafina sht romantike , ka dashuri t zjarrt ndaj atdheut,prballon ndarjen nga dashuria e par,sht dashnoe e zjarrt,patriote po ashtu ka edhe shpirt krijues sepse ajo sht autore e kngs pr Radavanin ku flet pr nj dashuri piklluese dhe tragjike.Iden e bashkimit kombtar e theksojn t gjitha personazhet kurse Skndrbeu i takon mendimit se duhet t luftojn shqiptart duke u mbshtetur n forca vetanake ktu n mnyr t trthort i bhet kritik vendeve perndimore q nuk ndihmuan asgj edhe pse Skennderbeu luftoi shum pr Evropn n kohn kur gjendja e saj ishte m kritike.Bozdari sht personazh romantik kur lufton kundr nj ushtari turk dhe kalorsiak kur shpton nj vajz t panjohur,kontravers kur dashurin ndaj atdheut e przien me dashurin ndaj t dashurit-t dashurs,e torturon veten,vajton buz detit,zbraz hidhrimin duke dashur t shpreh dashuri ndaj Olimpis.Radavani sht antitez e Bozdarit,ka dashuri konstante ndaj atdheut , dashuri ideale naj femrs , nuk largohet nga atdheu edhe kur i shkatrrohet lumturia me humbjen e s dashurs Parails.Dialogt dhe monologt lirik jan tipare t ligjerats poetike t ksaj poeme.Kemi idealizim t skajshm t Skndrbeut.

23

ANALIZA E POEMS SKANDERBEKU I PAFAN Ktu kemi personazhe t njejta si te Serafina Topia.Kemi shfaqje t qndress shqiptare kundr osmanve gjat shek.XV.Ngjarje q zhvillohen brenda 26 viteve t vendosura n krahina t njohura t Shqipris , si Kruj ,Shkodr ,Dibr ,Elbasan , Mirdit,Himar etj.Skenderbeu nuk sht personazh kryesor por popullata pas vdekjes s Skndrbeut nga ku e mer edhe emrin Skenderbeu i pafat.De Rada pasqyron t madhrishmen , tragjiken e kohs s Skndrbeut , vepra e vetme e romantizmit shqiptar q e pasqyron aq gjr periudhn e lavdishme me : motivin patriotik , at t lirimit t vendit me luft t armatosur e grsheton me motivin shoqror,t lirimit nga shfrytzimi feudal dhe me t drejtn q njeriu t vendos vet pr fatin personal pr t qen i lumtur.Skenderbeu q lviz si hije gjithkund vendos pr gjithka , simbolizon njeriun i cili sakrifikon t sotmen dhe t nesrmen,personalen dhe familjaren pr t mirn kombtare dhe bhet si prototip pr t gjith shkrimtart e Rilindjes Kombtare.Radavani dhe Astiri jan personazhe t dashura nga poeti sepse prmes tyre autori shpreh ide , Radavani i thot duks s Venedikur se pr fatin e atdheut duhet t vendosin vet shqiptart , kurse Astiri sht i tmerrshm n luft saq prijsi osman nuk guxon ti dal n dyluftim.Shtohet galeria e femrave , Imotea q shquhet pr pastrti morale dhe guxim e mbyt pashan turk duke i thn jam arbreshe ,Agata q ik nga Shkodra kur ajo pushtohet nga turqit , Frosina q intimisht e dashuron Skenderbeun por pati nj fat t mbrapsht,Goneta nj femr e dhembshme,Gravilla nj femr e mbl dhe delikate,Viola e bukur dhe e etshme pr pasuri,Vantisana princesh turke ,personalitet i fuqishm me ndjesi pr njerzit dhe me prgjegjsi.Kto poema kan ndikim poezin popullore. BIOGRAFIA E RILINDASIT(ROMANTIKUT) ANTON SANTORIT Lindi : m 1918 n Shn Katerini , Kozenc Familja: e varfr Shkollimi: 1835 regjistrohet n Kolegjin Shn Benedeto 1842-1858 vazhdon n manastirin Shn Marko Arxhentanos Aktivitetet: ishte orator i mir dhe pr kt arsye u ftua n qarqe fetare n Rom , pjesn m t madhe t jets ishte famulltar, kishte kriz materiale , ishte drugdhends Vdiq:n Shn Jak , Kozenc 1894. KRIJIMTARIA LETRARE E RILINDASIT(ROMANTIKUT)ANTON SANTORI Ndikim n krijimtarin e tij kishte Jeronim De Rada.Shkroi n gjuhn italiane dhe shqipe.Shkroi novela(ktu shkruan pr jetn e fshatarve arbresh,dukurit shoqrore-morale) , romane(ktu paraqet gjendjen e rnd sociale n t ciln jan t detyruar t jetojn arbresht dhe elementet entografike e folklorike , n romane gjejm frazeologjizma dhe shprehje proverbiale) , drama(autori i par q ka shkruar nj dram n gjuhn shqipe) , satira , fabula , shkenc , gramatik , poashtu mblodhi kng popullore. 1846-47 n gazetn e De Rads botoi prmbledhjen e par poetike ,,Il Canzionere albanese.Studiuese i krijimtaris santoriane sht Rexhep Qosja.Krijimtaria e tij ndahet n : 1)Vepra me tematik jashtfetare : 24

1.Prmbledhja poetike,,Kngtorja arbreshe 1846-47 2.Poema ,,Valle e hares s madhe 1848 n gazetn Shqiptari i Italis i J.D.R 3.Poema ,,I burgosuri politik italisht shqip,1850 4.Romani ,,Bija e mallkuar italisht , 1858 5.Drama ,,Emira n tre akte n Flamuri i Arbrit 1886-87 2)Vepra me tematik fetare : 1.Poema ,,Rozari i Shn Mris Virgjr 1649 2.Prmbledhje e lutjeve , kngve liturgjike ,,Krshteu shenjtruar1855 3)T mbetura n dorshkrim 1.Romane:Sofia Kominiate ,shqip,italisht;Ushtari shqiptar,italisht 2.Novela:Panaino e Delia;Kolluqi e Serafina;Miloshini;Virgjeria;Guidhja e Kusari 3.Melodrama:Pjetr Shtertori;Miloshini e Pjetr Shini;Malia 4.Drama:Sofia;Klementina a)Tragjedi:Jarobiam b)Komedi:Kallogrea kalloqare 5.Letrsi popullore:Prmbledhje kngsh popullore , Prralla nga Ezopi 6.Vepra gjuhsore:Gramatika e gjuhs shqipe , Fjalor italisht-shqip 7.Poem:Ushtari arbresh ANALIZA E POEMAVE T RILINDASIT(ROMANTIKUT) ANTON SANTORI Valle e hares s madhe ,poem,botuar m 1848.Poem q prshndet kushtetutn e re q ish sjell n Itali e cila sipas Santorit do t prmirsoj jetn e Arbreshve q vuanin nga dinastia e Burbonve.Tiparet romantike t veprs vrehen n optimizmin dhe utopin q shfaq autori pr kushtetutn. I burgosuri politik ,poem , italisht . Grsheton idet romantike si ; jeta e t burgosurit , arratisja , takimi me t birin , vrasja e shoqes dhe e t bijs nga armiqt.Grsheton edhe idet demokratike si ; mirkuptimi n mes njerzve. Poezit satirike-humoristike jan m t arrira se poemat.Japin pamje nga prditshmria dhe porosi morale.Pr nga tematikat satirat ndahen n: a)dukuri politike - burokracia (Propagandisti) b)dukuri sociale - varfrin (Varfanjakja e gjor) c)tipare negative karakterologjike vjedhjen , gnjeshtrn,llafosjen,prtacin, koprracin,hipokrizin ANALIZA E DRAMS EMIRA Rndsia:Paraqet dramn e par n gjuhn shqipe.Ka shkallzim xhelozie dhe intrige,ndrtim t konflikteve,dialog t gjall,kompozicion dhe ndrtim struktural t rrall. Mnyra e botimit:Pjesrisht , vetm tri aktet e para m 1886 kurse si trsi m 1984 nga Franesko Solano. Tema: a) Nj ngjarje nga jeta e arbreshve t kohs s shkrimtarit,dhuna q ushtrojn cubat n nj fshat arbresh dhe prpjekja e pushtetit legjitim q ta shptoj popullatn nga kjo e keqe e madhe q banorve t Piciljes ua ka vshtirsuar jetn. b) Dashuria mes dy t rinjve 25

Dallimi:Autori nuk i kthehet t kaluars(nj prej tipareve t romantizmit) por kapet pr realitetin e kohs. Personazhet:kan tipare romantike Emira - e dashura e Mirianit(plotsisht pozitiv;e iltr,e sinqert,besnike) Miriani - i dashuri i Emirs Gjergji - babai i Mirianit Bardhi babai i Emirs Albenci vllai i Mirianit Kalina vajza e dashuruar n Mirianin Kallonjeri djali i dashuruar n Emirn(plotsisht negativ;intrigant,xheloz,agresiv) Subjekti:Flitet pr nj dashuri q pengohet nga : a) Faktori i jashtm fushata e cubave b) Faktori i brendshm xhelozia q paraqitet te personazhet a)Faktori i jashtm fushata e cubave :Cubat i kishin djegur tr pasurin (i djegin shtpin dhe i marrin bagtin) Gjergjit.Gjergji(i ati i Mirianit) e dinte pozitn e tij inferiore ndaj Bardhit(t atit t Emirs).Gjergji krkoi nga Bardhi q ta prish miqsin respektivisht martesn mes Emirs dhe Mirianit.Bardhi kundrshton n mnyr mjaft intelektuale duke kundrpropozuar q t vazhdoj miqsia sikurse nuk ka ndodhur asgj. b)Faktori i brendshm xhelozia q paraqitet te personazhet:Kalina dhe Kallonjeri poashtu ndikonin n prishjen e dashuris mes Mirianit dhe Emirs.Kalina ishte shoqja e ngusht e Emirs e cila ishte dashuruar n Mirianin , kurse Kallonjeri i cili e donte Emirn (t dashurn e Mirianit) ishte nj hipokrit q shpif te cubat pr Mirianin (duke qen i shtyr nga Kalina).Miriani shqetsohet tepr.Intriga e Kallonjerit vazhdon ai tenton ta bind Emirn ta pranoj dashurin e tij madje don edhe ta rrmbej.Emirn nga rrmbyerja e shpton Albenci(vllai i Mirianit) i cili e plagos Kallonjerin.Kallonjeri pr hakmarrje e padit Gjergjin dhe Mirianin te pushteti si bashkpuntor t cubave.Miriani dhe Gjergji lirohen n munges t fakteve.Cubat e mbysin n fund Kallonjerin.N aktin e fundit Miriani dhe Emira martohen poashtu edhe Kalina me Albencin. Qndrimet e autorit: 1)qndrimi realist(atmosfern dhe veprimet e cubave) 2)qndrimi romantik(ndjenja e dashuris dhe pengimi i saj) 3)qndrimi sentimental(zgjidhja prfundimtare e konfliktit) Vendi i ngjarjes : Natyra prmes barinjve , bareshave,blegtorve. T ndrfutura:kngt , vallet , traditat,ritet familjare,prshkrimet etnografike(akti V) BIOGRAFIA E RILINDASIT(ROMANTIKUT) PASHKO VASA Lindi : m 1825 n Shkodr Shkollimi:autodidakt dhe msoi shum gjuh t huaja Aktivitetet: 17 vjear punon si sekretar n konsullatn angleze n Shkodr(5 vjet). 1848 viziton Romn dhe Venedikun ku ishte epror ushtarak n luftn e popullit Italian kundr zgjedhs austriake.(n fund italiant e larguan nga Venediku me dhun). 1850 viziton Stambollin ku u punsua n Ministrin e Jashtme t Turqis(pasi dinte nj sr gjuhsh t huaja). 1862 kthehet n Shkodr n kohn e kryengritjeve t mdha n Malsi. Pastaj kthehen n Stamboll e m von kryen shrbime administrative n Bosnj e Hercegovin 26

dhe n Mal t Zi Ishte poashtu aktivist i shoqris s Stambollit s bashku me Naimin , Vretuan etj. vdes e shoqja s bashku me katr fmij. M 1883 emrohet guvernator n Liban. Vdiq:1892 n Liban KRIJIMTARIA LETRARE E RILINDASIT(ROMANTIKUT) PASHKO VASA

Te ky shkrimtar paraqiten dy prej tipareve t romantizmit e q jan : 1)malli pr atdhe dhe 2)konceptimi i idelogjis kombtare. Veprat e Pashko Vass jan : 1.Romani autobiografik ,,Burgimi im,italisht ,(1850) Prshkruan : kohn e qndrimit t tij n Venedik , pjesmarrjen e tij n luftn e Italianve kundr Austris , sundimin mbretror , sundimin republikan dhe qndrimin e tij demokratik 2.Vllimi i poezive ,,Trndafila e gjemba,italisht(1873) Prshkruan : shpirtin e lnduar t vet autorit,pikllimin pr vdekjen e parakohshme t gruas dhe katr fmijve , pr atdhetarizmin , pr problematika. Tema : universale ,,vdekja Ndrtimi: Vasa tregohet njohs i vargut , i strofs , frazeologjis ,figuracionit/ 3.Artikullin e gjr t botuar n Alfabetare ,,Shqypnija dhe shqyptart(1879) Prshkruan:lashtsin e popullit shqiptar e t gjuhs shqipe 4.,,E vrtata pr Shqiprin dhe shqiptart(1879) , frengjisht 5.Poezia ,,Mori Shqypni , e mjera Shqypni Kuriozitet:sht poezia m e njohur e Rilindjes(romantizmit) kombtare. 6.Romani ,,Bardha e Temalit(1890),frngjisht. 7.Pashko Vasa , Vepra I,II,III,IV , RILINDJA Prishtin (1989) ANALIZA E POEZIS ,,MORI SHQYPNI , E MJERA SHQYPNI Rndsia : shrbeu pr aktualizimin e premisave(parakushteve) q shtronte lidhja e prizrenit pasi edhe vet poezia u prpilua m 1880 (n kulm t Lidhjes s Prizrenit).Pr shkak t tems q trajtonte poezia shrbeu si platform politike. Tema: vepra ka tredimenzionalitet tematik dhe prbhet nga tema e s kaluars , s tashmes dhe e s ardhmes s popullit shqiptar. Dallimi:Autori i kthehet t kaluars(nj prej tipareve t romantizmit) duke u kapur edhe n realitetin e kohs. Personazhet: vet populli Subjekti: Poeti duke u shrbyer me 1)figuracion t pasur simbolik dhe 2)gjuhn e poetiks popullore deprton n ndrgjegje t njeriut shqiptar dhe thrret q t mendojm pr at q strgjyshrit na e kan ln trashgim.Te poezia paraqitet nj kontrast mes t tashmes dhe t kaluars(,,Kush t ka qit<e tashmja> me krye n hi/Ti ke pas ken<e kaluara> ni zoj e ran). Qndrimi i autorit: Ai thrret n unitet(n nj bes pr bashkim kombtar) sidomos duke folur pr at ndarje q ka shkaktuar : vllavrasja , prarja kombtare dhe fetare , poshtrimi familjar , degradimi e turpi. Ideja:Pavarsimi i popullit shqiptar dhe ecja prpara

27

ANALIZA E ROMANIT ,,BARDHA E TEMALIT Rndsia: Mton t jet romani i par n letrsin shqipe edhe pse sht i shkruar n frengjisht. Mnyra e botimit:I botuar n Paris (1890), n fillim nuk bri buj mirpo pasi u prkthye m 1969 n shqip ather bri jehon t madhe edhe n popullin shqiptar. Tema: temat e ksaj vepre mund ti ndajm n : a)tema baz: ,,Dashuria e dy t rinjve q nuk mund t realizohet ashtu si ata dshirojn,por n linja t kundrta,prandaj ka prfundim tragjik b)tema dytsore : konfrontimet mes shqiptarve dhe sundimtarve c)tema tretsore : konfrontimet mes t rinjve q jan kundr t res dhe t rinjve q jan pr t ren ngaq jan lodhur nga zakonet e egra dhe nga fanatizmi. Dallimi: Vepra ka ton romantik Personazhet: Bardha nj vajz nga nj familje aristokrate e Shkodrs , e martuar me Lulin dhe e dashuruar n Aradin Luli prijsi i malsis s Temalit , i martuari me Bardhn. Aradi bashkmoshatar dhe i dashuri i Bardhs poashtu edhe vrars i t dashurit t motrs s tij . Pashai i Shkodrs mercenar dhe bashkpuntor i pushtuesit Osman Pasha mercenar dhe bashkpuntor i pushtuesit Jak Kola lufttar pr shtjen kombtare Personazhet ndahen n personazhe q jan : a) pr t rejn (pr rrnjosjen e traditave dekadente) e ata jan: Aradi dhe Anuli b) pr t vjetrn(pr traditn , pr zakonet). Pashai i Shkodrs , Osman Pasha , Luli , Jak Kola. c) personazhe q e vuajn t vjetrn : Bardha , Drandja , motra e Aradit Subjekti: Bardha nn ndikimin e prindrve t saj(nna dhe i vllai) e pa dshirn e vet martohet me Lulin ngase ai ishte prijs n malsin e Temalit( e kshtu do t lidhej miqsi me nj familje t fuqishme dhe me influenc nga paria e malsis).Bardha menjher ballafaqohet me prmimin e vjerrs ndaj saj dhe arrogancn e burrit t saj ngase ktu ballafaqoheshin mentaliteti fshatar i Bardhs dhe mentaliteti aristokrat i Lulit dhe i vjerrs s Bardhs.Pas 1 viti Bardha kthehet n shtpi.Bardha pas kalimit t nj kohe dashurohet me Aradin.Aradi vinte nga nj familje q ndiqej nga pushteti ngase famlija e Aradit kish vrar t motrn ngase ajo ish dashuruar pa lejen e prindrve n nj t ri t cilin e poashtu e kishte vrar Aradi.Bardha gjendej n nj udhkryq ngase po t dashurohej me Aradin prindrit nuk do e linin t martohet me t ngase familja e tij ndiqej nga pushteti , n ann tjetr me Lulin kishte konflikt mentalitetesh . Tashm ose duhej t vritet Luli nga Aradi q t realizohej dashuria ose t vritet Bardha nga xhelozia e Lulit.Ndodh m tragjikja q e ma e Lulit e vret nusen(Bardhen) natn. Vendi i ngjarjes :Shkodr dhe Malsi

28

BIOGRAFIA E RILINDASIT(ROMANTIKUT) GAVRIL DARA I RI Lindi : m 1826 n Palac Adriano t Siqelis. Familja : intelektuale e cila letrsis shqiptare i kish dhn nj prmbledhje kngsh popullore arbreshe.Ai ishte nip i Gavril Dars Plakut dhe bir i Andrea Dars Shkollimi:Msimet e para i mori n kolegjin arbresh t Palermos.N Palermo kreu edhe drejtsin. Aktivitetet: 1871-74 shkoi n Rom ku drejtoi gazetn Reforma t arbreshit F.Krispi 1874 kthehen i paknaqur n Gjirgjendi ku merret me studime shkencore dhe letrare. Vdiq: m 1885 n gjendje t rnd ekonomik KRIJIMTARIA LETRARE E RILINDASIT (ROMANTIKUT) GAVRIL DARA I RI Krijimtaria a Dars s Ri sht n gjuhn italiane.Krijimtaria e tij ndahet n letrare dhe shkencore . 1.Veprat letrare 1.Prmbledhja ,,Disa poezi 1847 2.Poema ,,Ana Maria Kominiate 1864 3.Poezia e gjat ,,T zezat tona 1870 4.Poema romantike ,,Knka e sprasme e Bals botuar pjesrisht n revistn Arbri i ri(Palermo 1887) dhe si libr (1906). 2.Vepra shkencore : 1.Mbi tipografin e Gjirgjendit (1863) 2.Topografia e Palac Adrianos , botuar n revistn Flamuri i Arbrit (1887) ANALIZA E POEMS ,,KNKA E SPRASME E BALS Rndsia:sht nj ndr veprat m t njohura t romantizmit shqiptar q i shmbllen edhe romantizmit europian. Mnyra e botimit:Kjo vepr sht krijuar duke mbledhur kng popullore q m pastaj autori do i fus n ndritm t veprs. Tema: Subjekti trajton dy tema : 1)Dashuria ndaj atdheut 2)Dashuria ndaj gruas Dallimi N kt vepr nuk zhvillohet luft e brendshme e personazheve por kemi vetm prpjekje pr t prputhur divergjencat e ndjenjave. Personazhet: Skenderbeu kryehero i shqiptarve Bala rrfimtarja q rrfen tregimin(q aludohen n Homerin e shqiptarve) Nik Peta romantik(pjesmarrs n luftrat e Skenderbeut),dashurohet n e par,detyrn ndaj atdheut e ve mbi dashurin,nisen n luft pr,,zulm e varr. Pal Golemi romantik(pjesmarrs n luftrat e Skenderbeut),dashurohet n e par , ka tipare kalorsiake ngase krkon q pazmorja dhe shpata ti varen mbi pem q tua fusin zjarrin armiqve, edhe ky niset n luft pr zulm e varr. 29

Mara e dashuruara n Nikun ,trimresh q nuk lejon ti hidhet n dor armikut. Subjekti : Bhet fjal pr trjatimin e dy temave paralel at t dashuris ndaj s dashurs dhe dashuris ndaj atdheut. Tema e dashuris shfaqet me Marn e cila sht nj vajz e dashuruar n Nikun.I ati i saj ia imponon nj kurth Pal Golemit nga e cila e shpton vet Mara.Ajo pasi q dgjon q Nik Peta ka vdekur n luft bn vetvrasje dhe vdesFlitet pr nj znk n nj ndej n mes Pal Golemit dhe Nik Pets pr Marn t ciln znk e qetson Skenderbeu me famn dhe trimrin e tij.Tema e lufts paraqitet me at se edhe Nik Peta edhe Pal Golemi merrnin pjes n luftrat e Skenderbeut edhe at me parolln ,,Zulm e Varr.Lufta q prmendet sht ,,Lufta e Valkalit.Si shihet n kt vepr t marr nga letrsia popullore flitet pr : grindjen e dy t rinjve pr nj femr,rrmbimi i vazjs nga duart e armikut , kthimi i unazs nga ana e burrit q ajo t martohet , amaneti i lufttarve q vdesin n luft,mbirja e pems.N vepr prmendet edhe Moisi Golemi q rri i vetmuar me kok ulur pr kompleksin e fjalorit. Ndrfutje: Ktu flitet pr at se hna , zogu i lajmrojn personazhet pr veprimet e armiqve. Koha e ngjarjes: Shek XV Porosia:,,Vetm me luft t armatosur mund t lirohet atdheu(ideja konsiston n at se robria ishte penges edhe n rrjedhjn normale t jets). BIOGRAFIA E RILINDASIT(ROMANTIKUT) ZEF SEREMBE Lindi : m 1884 n Strigari , Kozenc Familja: me prejardhje fshatare dhe e varfr Shkollimi: Msoi n kolegjin Shn Adriano(msues e pati De Radn) dhe pasiq i ati i Serembes ishte pjesmarrs i lvizjes kundr dinastis s Burbonve pas rrzimit t saj i ati i Serembes dnohet me vdekje n munges dhe pr rrjedhoj edhe Serembe detyrohet ta ndrpres shkollimin. Aktivitetet: 1848- rrzohet lvizja e italianve kundr Burbonve , n t ciln lvizje bn pjes si aktivist edhe i ati i Serembes . Babai i Serembes(Mikelangjeli) dnohet nga ana e pushtetin q kishin Burbont me vdekje n munges.Lvizja e re kundr Burbonve ishte pr vendosjen e domkracis dhe pr prmirsimin e gjendjes ekonomike.Kjo gj pati ndikim t madh n personalitetin dhe psikologjin e Serembes ngase familja u varfrua shum dhe Serembe u detyrua ta ndrpres shkollimin. 1860-e kemi vdekjen e s dashurs t ciln e kishte njohur prderisa po lvizte npr fshatrat arbreshe pr mbledhje t kngve popullore , e cila vajz kishte shkuar pr shkak t rrethanave politike-ekonomike pr t jetuar n Brazil .N Brazil pas nj kohe ajo kishte ndrruar jet.M 1875 Zefi nn ndikimin e Dora Distrias e cila ishte nj fanse e poezis s tij e cila kishte folur me princin e Brazilit q ti bnin pritje , Zefi vizitoi Brazilin , me shpirtin e tij romantic vizitioi edhe varrin e s dashurs dhe e gjith kjo gj poashtu prsri ndikoi mjaft rnd n gjendjen psikoshpirtrore t autorit.Kur u kthye jetoi si nj i varfr. Serembe jetoi n kohn e lvizjes pr bashkimin e Italis me n krye Garibaldin. N kohn kur i ati i Serembes prndiqej nga pushteti , Serembe shtiste n fshatrat e Kalabris e Siqelis pr t mbledhur traditn , folklorin,zakonet. Vdiq:m 1901 n Sao Paolo , Brazil n gjendje psikike shum t rnd.

30

KRIJIMTARIA LETRARE E ROMANTIKUT(RILINDASIT) ZEF SEREMBE Serembeja si nxns i De Rads pati ndikim t madh Deradian. 1860 shkroi poezin e par ,,Pr lirin e Venetisshfaq prcaktimet ideologjike me at se krahason Garibaldin me Skenderbeun,poashtu n poezi entuziazmohet me pjesmarrjen e arbreshve n lvizjen e Garibaldit. 1883 botoi prmbledhjen ,,Poezia italiane dhe knk origjinale t prkthyera, n kt vepr mallkon Brazilin q i shkaktoi humbje aq t mdha(ngase e dashura e tij pasi q kishte shkuar n Brazil kish vdekur). N poezit e mvonshme flet pr : shpresn , gzimin , optimizmin , protesta , akuza nda padrejtsis etj. 1893 botoi baladn n italisht ,,Ushtari i kthyer. 1894 i shkruan De Rads pr nj vepr prej 400 faqesh q flet pr historin e Shqipris. 1897 botoi poezin ,,Zotit , n Buenos Ajres . 1898 botoi vjershn ,, Pr vdekjen e Pjetr Irjanit. Poetika e veprave t Serembes dallohet me karakterin lirik.Lirika e tij ndahet n patriotike dhe dashurore. ANALIZA E LIRIKS PATRIOTIKE T ZEF SEREMBES N lirik patriotike flet pr ndjenja patriotike , dashuri ndaj atdheut t t parve ,pr t ardhmen e arbreshve etj.Ktu bjn pjes vjershat si : ,,Rrotullup(vrull) , ,,Detari , ,,Zonjs Elena Gjik , ,,Pr lirin e Venetis. ,,Rrotullup- botuar 1860 , ish n mosh 16 vjeare, flet pr fatin e atdheut, poashtu flet edhe pr nj luft t hapur kundr turkut q ,,na la pa mmdhe.N poezi paraqitet edhe vrulli i tij rinor dhe preokupimi i tij emocional shfaqet vemas n dy strofat e para t poezis.N vjersh shtrohen 3 drama : 1)dobsia e lvizjes kombtare , 2)drama e arbreshve q kan mbetur pa atdhe , 3) harresa tashm kish filluar ta mbuloj kujtesn historike t arbreshve.Flet pr at se Arbria tashm nuk ishte e pavarur dhe si e till nuk mund ti ndihmonte bashkatdhetarve. ,,Ditari- flitet pr nj lufttar q ishte nisur n luft kundr armikut , luft q e kish pritur gjat koh , n kt rrug pr luft se ndal as vajza q tani qan , te ky lufttar mbizotron dashuria ndaj atdheut ngase ai i prgjigjet thirrjes ,,vatra na thrret.Nga e dashura krkon q kur t kthehet ti vendoset flamuri n trarin e shtpis.Flamuri pr t sht sikur nusja.Figura e lufttarit t prkujton Teutn , Agronin e figura t lashta t historis shqiptare. ,,Zonjs Elena Gjik-botuar 1870 , ktu poeti e ndrton figurn e romunes me prejardhje shqiptare me t ciln krenohen arbresht , sidomos me formimin e saj intelektual , me pozitn e saj , si paraqet edhe autori si nj unaz q lidh dhe si nj yll i liris q ndrion.Poashtu n kt poezi autori brengoset me mosaftsin e Arbreshve pr tu ndihmuar bashkatdhetarve , flet pr ata si Xhavella , Bubullima , Boari e shum shqiptar t tjer q kishin luftuar pr Greqin kurse tashm pr vet mmdheun skishte asnj burr pr t luftuar dhe pr ta liruar nga zgjedha turke. ,,Pr lirin e venetis- shkruar 1860 , flet pr luftn lirimtare t Venedikut , t ciln luft e udhhoqi Garibaldi. Peoti gjithashtu u del n krah arbreshve q marrin pjes n lvizjen e Garibaldit duke shpresuar n ndihmn e Garibaldit ndaj shqiptarve saq Garibaldin e krahason me figura t larta shqipe si Skenderbeu. 31

ANALIZA E LIRIKS DASHURORE T ZEF SEREMBES Serembe konsiderohet si liriku m i madh i liriks dashurore.N kt lmi ka shkruar shum poezi.Dashuria e Serembes sht dihotomike , me fillim t shkurtr ku shfaq dshirat ndrrimtare , me nj vazhdim deri n finale , dhe me nj prfundim t hidhur , me helme,dhembje e pshertima ngase kemi dashuri t parealizuar.Dashuria e parealizuar u b shkak q poeti t lektiset t vuaj e t traumatizohet , t prgjerohet duke krijuar nj lirik madhshtore t dashuris. Pr sa i prket dihotomis s par , fillimit t shkurtr t dashuris ku shfaqen ndjenjat dhe dshirat ndrrimtare kemi kto poezi: 1)Knka e dashuris s par 2)Knka e gzueshme 3)Fytyra e asaj Dashuria e par te Serembeja ka nota romantike , lind n kontaktin e par , ky kontakt ralizohet n kish , poeti e paraqet portretin e vajzs , kontaktin e par , vazhdimin e asaj dashurie me intenzitet dhe pr kt frymzohet sidomos nga folklori arbresh.N moshn kur shum poet fillojn q t merren m tepr me motive filozofike Serembeja vazhdon q prsri t rrah motivin e dashuris.Poezia e tij Seremben e drgon n helme,vetmi , dhembje , pshertima , trauma , lektisje , n kontraste si gaz-vaj,gaz-pshertima, megjithat nuk zhytet n kotsi pr bn analiz t holl t psikologjis s dashuris.Serembe shquhet pr aftsin e mbajtjes s ekuilibrit t kontrasteve mes brengs s poetit dhe mosprfilljes s vajzs. ,,Kujtim- sht poezi e cila qndron n krye t erotiks shqiptare.Dashurin Serembe e shpreh nprmjet kujtimeve imagjinative t tij .N at gjendje prderisa vet poeti po fanitej gjen forc t plotsoj portretin e dashuris s tij q i kish vdekur duke krijuar iluzione se ,,vasha mu kthye nga tjetri dhe , por kur e sheh autori gjendjen e tij prsri bn kthes n realitet duke thn ,,sngrihet Bardhusha q te varri fle. BIOGRAFIA E RILINDASIT (ROMANTIKUT) NAIM FRASHRI Lindi : m 25 maj 1846 n Frashr Danglli Familja: Naimi ishte vllai i mesm i Abdylit dhe Samiut , bir i Halit dhe Emine Frashrit. Shkollimi: Msimet e para i mori n gjuhn turke-arabe-persiane te hoxha i fshatit , gjithashtu msoi edhe individualisht edhe nga vepra Hadikaja e Dalip Frashrit.Fshati zhvilloi te Naimi shpirtin meditues e skofiar dhe ndjenjn e humanizmit. 1865 Abdyli pas vdekjes s t atit , Naimin s bashku me vllaun e vogl Samiun i shprngul n Janin pr t vazhduar msimet n gjimanzin ,,Zosimea.N; gjimanz msoheshin frengjishtja , greqishtja e vjetr , anglishtja e italishtja. Abdyli u zuri vllezrve nj msues privat pr t msuar gjuhn turke-arabe-persiane q m von do i shrbej Naimit pr kryerjen e disa funksioneve n ministrin e arsimit t Turqis. Janina i impresionoi vllezrit ngase ishin ende t gjalla dshmit pr Ali pash Tepelenn. Aktivitetet: 1870 shkon n Stamboll pr t krkuar pun , nuk mundi t qndroj pr shkak t mosplqimit t atmosfers anadollake dhe smundjes s tuberkulozit .Kthehet dhe punsohet n Berat , Sarand . 1877 gjendja prsri i keqsohet dhe shkon pr mjekim n Austri . Viziton 32

prkrenaren e Skenderbeut .Gjat lidhjes s Prizrenit u angazhua n degn e Janins.1882 definitivisht Naimi vendoset n Stamboll.Gjeti pun atje si npuns n ministrin e arsimit t turqis.Kurr m nuk do t kthehet n vendlindje deri n vdekje.1884- si npuns n ministrin e arsimit nxorri lexe pr nj revist n gjuhn shqipe me emrin ,,Drita m von u quajt ,,Dituria.1887- nxorri poashtu leje pr hapjen e shkolls s par legjitime n gjuhn shqipe e cila hapet m 7 mars 1887 n Kor. Naim Frashri vdiq m 19 nntor 1900 n mosh 54 vjeare. KRIJIMTARIA LETRARE E RILINDASIT(ROMANTIKUT) NAIM FRASHRI N fillim shkroi turqisht dhe persisht.Prej 1886 do t botoj n shqip.Naimi n e par sht poet lirik por shkruan edhe poezi epike.Sipas motiveve krijimtaria e tij poetike ndahet n : 1)Poezi me motive atdhetare 2)Poezi me motive dashurore 3)Poezi me motive filozofike ANALIZA E POEZIVE ME MOTIVE ATDHETARE Te Naimi , erotika , filozofia , historia , konceptet fetare u nnshtrohen nj agensi t prbashkt e q sht ,,atdheu.Te ai kemi poezi dhe poema atdhetare.Poezit atdhetare jan shprndar n disa vepra dhe ato jan : Atdheu , Shqipria , Dshir e vrtet e shqiptarve , Pr se? Gjuha jon , Kora , Shpreh , Tradhtart. Poezit me motive atdhetare jan: ,,Atdheu sht poezia e par patriotike e Naimit.Shkruar n gjuh t huaj.Ktu jep definicionin prkufizues rreth nocionit ,,atdhe .Poezia prfundon me ligjeratn lutse dhe uruese. ,,Shqipria- ktu atdheun e shquan si territor ku jetojn shqiptart si trsi entike dhe historike.Kur i drejtohet lashtsis kombtare pr dshmimin e autokratis vrehet karakteri romantik i Naimit.Ngritjen e ndrgjegjes kombtare n poezi e krkon nprmjet arsimimit dhe gjuhs. ,,Dshir e vrtet e shqiptarve poemth i shkruar n greqisht.Tema ,,atdheu. Flet me frik pr fatin e Shqipris.Flet pr bindjet negative q kan popujt dhe vendet ballkanike e europiane rreth Shqipris dhe shqiptarve.Krkon poashtu ndryshimin e atyre bindjeve se sht interes i prbashkt. ,,Shpreh- shkruar n shqip.Motivi i ksaj poezie sht i ri ,,besimi n t ardhmen e lir t atdheut.Parashtron krkesn pr dritn iluministe q do t ndrioj mendjen shqiptare.Ai beson se ,,vetm drit e dituris prpara do na shpjer. ,,Pr se?- poezi q shpreh besimin pr nj t ardhme t ndritur t shqiptarve. ,,Gjuha jon- shpreh shenjtrin e gjuhs q sipasi tij duhet t respektohet si Perndia.Ktu paraqitet krkesa e Naimit q t shkruhet gjuha q ish e nevojshme pr kohn. ,,Kora kjo poezi lidhet me hapjen e shkolls s par shqipe n Kor. ,,Shkndij e diellit ndaj manushaqes flet pr gjendjen potilike t Shqipris dhe pr rrugt e shptimit t saj.Manushaqja sht metonimi pr Shqiprin kurse rrezet e diellit tregojn rrugn drejt s ardhmes.(arsimimi).N pjes t par dominon nota elegjiake kurse n t dytn kemi meditime filozofike.

33

,,Tradhtart ktu Naimi prplaset me njerzit e thuajsuar kombtarisht. Anatema e ksaj poezie sht ,,Buk e mmdheut znt , tradhtart e pabes. Poemat me motive atdhetare jan: ,,Bagti e Bujqsi n kt vepr romantikja paraqitet npmjet proklamimit t natyrs shqiptare.Ka dy tema kryesore: 1) bagtin dhe 2)bujqsin. Bagtia ka t bj me jetn baritore , paraqitet bukuria e tufs s dhenve , baresha me llrt e prveshur , stopani , shtrpari , loja e shqerrave me mmat e tyre q ka subjekt lirik n at se paraqitet atdheu me bijt e tij.Bujqsia ka t bj me bujkun , fushat pjellore , bimsin , pemtarin , shpesrin dhe q t dyja edhe bagtija edhe bujqsia e plotsojn kultin e natyrs q himnizohet si nj ,,jet ideale.N pjesn e par flet pr migrimin e shqiptarve n vendet e huaja(pt mrgimtarin) , pr lypsin (gjendjen e vshtir ekonomike n Shqipri).N paralelizm shtrohet edhe dashuria ndaj atdheut.N pjesn e dyt flet pr udhtarin(ktu shfaq traditn shqiptare t mikpritjes) q ka mbetur prjashta dhe pr vajin e nj nne me t bijn q vajtojn vajzn dhe motrn e vdekur(shfaqet tema e panteizmit).Naimi duke u nisur nga paradigma patriotike thrret fshatart q t mos shkojn n qytet.Poashtu paraqet autori edhe mallin pr vendlindjen.N vepr kemi shprthime lirike dhe prirje filozofike.Trajtat ligjrimore t poems jan:urimet ,lutjet , mallkimet.Figura q prdor m s shumti sht apostrofa mandje disa e quajn poemn si nj ,,apostrof e madhe. ,,Historia e Skenderbeut poem ku evokohet e kaluara e lavdishme e shek XV.Poema sht nj epope pr Skenderbeun.Figurn e Skenderbeut n vepr m s shumti e dallon atdhedashuria ngase luftrat e tij jan me karakter atdhetar.Skenderbeun n vepr e cilson menuria , humanizmi dhe fizikumi.Tema sht historike.Grshetohet miti , gojdhnat , emrat e personazheve , toponimet , emrat e popujve etj.Rndsia e tyre sht n formimin e ndrgjegjes kombtare. ANALIZA E POEZIVE ME MOTIVE DASHURORE Ktu Naimi zbulon botn meditive dhe konceptin origjinal t poetit mbi dashurin. ,,Vasha nazemadhe dhe me t ecur t kndshm poezi , shpreh botn intime t Naimit.Poeti n kt rast na paraqitet si prceptues dhe vshtrues romantik i bukuris femrore.Kt bukuri q ai e quan hyjnore e shpreh me metaforat si (syt-yje,balli-hn, faqet, flokt-drit qiejsh).Poeti nuk flet pr dashuri t prjetuar.Poezia mbyllet me nj reminishenc filozofike se ,,ska asgj t prjetshme , se bukuria dhe djalria vjen e shkon dhe ndrrohen gjrat.Bukuria sipas Naimit sht kategori estetike dhe shfaqje hyjnore.Bukuria hyjnore te femra shfaqet m plastike dhe e mbuluar vetm nga bukuria.Gjrat q Naimi prcepton jan : gusha , kraharori , syt , balli , pulpat , llrt , qpallat , kmbt , duart dhe ato i paramendon si t veantat e t prgjithshmes.Sipas tij nga bukuria lind dashuria kurse dashuria nuk mund t ekzistoj pa qen bukuria.Bukurin Naimi e shfaq n dy rrafshe n at 1)hyjnor apo filozofik dhe 2)toksor apo njerzor. ,,Bukuria- shpreh bindjet folozofike-panteiste pr bukurin se ,,bukuria nuk sht privilegj i femrs por i gjith asaj q e prceptojm n natyr.Dashuris toksore t Naimit i mungojn : partneriteti dhe reciprociteti.Pr Naimin ka rndsi vetm objekti i dashuris apo vendi ku do ta dredh dashurin , atij nuk i intereson se sa femra do tia kthej at dashuri.,,Knaqet vetm duke par por jo edhe duke shijuar.Pr Naimin ka rndsi , plaga , lektisja , viktimizimi sesa gzimi,knaqsia,lumturia q sjell dashuria e kontaktit.(ktu edhe shfaqet romanticiteti i tij).Ai ka dashuri platonike ngase dashnores nuk ia dim emrin,kohn,vendin , identitetin.Te e dashura e Naimit kemi munges t tipareve fiziologjike si , pamja e fytyrs,trupit , bots psikike , 34

temperamentit , prirjeve , karakterit , emocionet , reflekset ngase e gjith kjo ndodh sepse ai sht vetm vshtruesi jashtm i femrs. ANALIZA E POEZIVE ME MOTIVE FILOZOFIKE Naimi ishte i pari q futi n letrsin tone poezin filozofike.Filozofia e Naimit ka dy burime, burimin fetar(kuranin dhe bibln) dhe burimin shkencor(shkencat ekzakte).Ai n njrn an pranon imanencn e Zotit kurse n ann tjetr poashtu pranon teorin e Darvinit pr prejardhjen e njeriut , teorin e Laplasit pr sistemin heliocentric.Motivi filozofik i poezis naimiane bazohet n : 1)imanencn e Zotit , 2)n natyrn dhe ligjet e saj dhe 3) n njeriun. 1)Imanenca e Zotit e prmend edhe n poezit dashurore edhe n atdhetare.Ai Zotin e paraqet si krijues t gjithkaje q ekziston n tok.Ai mendon se Zoti sht krijues i gjith asaj q ekziston nn dhe mbi tok.Konceptin e gjithkrijuesit pr Zotin e lidh me at se ai shfaqet kudo q i kthen syt dhe me kt vrejm ndrlidhjen e Naimit me teorin filozofike t panteizmit.Ai flet pr at se Zoti e krijoi njeriun si qenie m t prsosur , i dha mendjen , arsyen, t folurit , por sipas Naimit njeriu vet duhet ta formoj moralin.Sipas Naimit Zoti mund t sjell bashkimine shqiptarve dhe ktu ndrlidhet edhe dshira patriotike e Naimit. 2)Natyra dhe ligjet e saj- ai e sheh natyrn n dy aspekte 1)vegjetativ dhe 2)filozofik.Aspekti vegjetativ paraqitet n poemn idilike Bagti e Bujqsi dhe sht autor i nj rndsie t veante ngase ishte i pari q natyrs shqiptare i bri nj vepr t veant.Mirpo n aspektin filozofik Naimi parashtron nj sr pyetjesh duke nisur nga : sht natyra? , Cilat jan ligjet e saj?Ku sht fillimi dhe mbarimi i natyrs apo i kozmosit?Ku sht vendi dhe roli i njeriut n natyr? ,,Filozofi- shpreh mahnitjen e tij me ligjet q sundojn n natyr , ai impresionohet nga yjet , fenomenet e funksionimit t natyrs , me at se bota sht pa krye , pa fund dhe pa an. ,,Qielli- poezi ku poetin e befason shklqimi i yjeve , kaltria , bukuria e qiellit . ,,Gjuha e zemrs shpreh at se ,, vet natyra n mnyra t ndryshme flet pr fshehtsit e veta.N kt vepr nuk flet autori por pr autorin flet trndafili , bilbili , reja , lumi , malet , fushat , yjet dhe gjuha me t ciln flasin sht gjuha e zemrs pr t ciln autori krkon ta kuptojn t gjith. ,,Qershori- natyrn e paraqet si nj rreth q prsritet dhe kurr nuk qetsohet p.sh pas dimrit vjen pranvera , pas dits vjen nata , pas t mirs vjen e keqja. 3)Njeriu ktu Naimi ndrton koncepte vetanake pr njeriun.At e vshtron nga pozita t ndryshme si pozita filozofike , pozita e poetit dhe pozita e personalitetit.Pr Naimin njeriu ashtu si natyra n baz t prsritjes rrethore bhet i pavdekshm dhe i prjetshm.(sipas aspektit filozofik).Poashtu pr Naimin ai(njeriu) paraqet qenie emocionale ku ballafaqohen : lumturia pikllimi , gzimi-dshprimi , dshira dhuna .(sipas aspektit poetik dhe personal). ,,Pranvera-shpreh lumturin q sjell pranvera , ringjalljen e natyrs , lumturin e varfanjakve dhe jetimve , pikllimin pr varrin e mikes e n mot ndoshta edhe pr varrin e tij. ,,Mbi trupin e bijs sime vdekur ^ ,,N vdekje t vllait shprehin dhembn e Naimit pr humbjen e disa prej antarve t familjes. ,,Fjalt e qiririt- ka simbolik t : krijuesit , humanistit dhe filozofit.Qiriri simbolizon vet autorin por edhe shum patriot e atdhetar q vet ishin djegur pr t br drit pr popullin shqiptar.Rndsia e Naimit ka rndsi t madhe pr motivin filozofik shqiptar q pr kohn ishte i varfr.

35

BIOGRAFIA E RILINDASIT (ROMANTIKUT) SAMI FRASHRI Lindi: 1850,Frashr. Familja : fmij I Halit dhe Emine Frashrit. Shkollimi: msimet e para te hoxha fshatit,t mesmen n gjim.Zosimea Janin ku msoi shkencat humanitare dhe natyrore. 1871-shkon n Stamboll,bie n kontakt me intelektual shqiptar si : Jani Vreto K.Kristoforidhi etj. 1874- u internua pr 1 vjet n Tripoli,Libi. 1877-kryetar i Komitetit shqiptar Stamboll. Bashk me P.Vasn shkroi memorandum kundr vendimeve t padrejta t Kongresit pr territoret shqiptare. 1878-boton gaz.:Zdhnsi i Lindjes ku kritikon P.Osmane dhe konferencn e Berlinit. 1879-formon Shoqrin e Stambollit dhe zgjidhet kryetar. Vdiq:1904,Stamboll.

ANALIZA E TRAKTATIT POLITIK ,,SHQIPRIA KA QEN SHT DHE DO T BHET Ndrtimi: e ndar n 3 pjes. Ideja: rruga r shptimin e atdheut q mbshtetet me varg faktorsh: Trsia territoriale,veoria gjuhsore faktet historike. Flet pr lashtsin e popullit shqiptar me luftrat e zhvilluara n Iliri dhe Epir t kohs s Gencit,Teuts,Pirruas etj.dhe lavdin q vjen si rezultat i lashtsis. Faktor kryesor q shqiptart t ken shtet sht gjuha e prbashkt shqip dhe trsia territoriale q ishin mjaft t rndsishme si factor mbrojts nga pushtuesit. Pr ta realizuar vlern e s drejts dhe t jetuarit t lir,Samiu e sheh prmes organizimit gjegjsisht Lidhjes s Prizrenit me ka i dbon pretendimet e shteteve shovinist ndaj territoreve shqiptar. N kt traktat,projekton t ardhmen e Shqipris,si nj shtet borgjez q mbshtet pronn private dhe parashihte formimin e Kshillit t pleqve n vend t presidentit. Zhvillimin ekonomik e sheh t zhvilluar n t gjitha degt,arsimimin dhe kulturn me dimension t ri,ku arsimin e ult e shihte si t detyrueshme,t mesmen dhe universitar t zhvilluar. BIOGRAFIA E RILINDASIT(ROMANTIKUT) ZEF SQIROI Lindi:1865,Hora,Sicili. Shkollimi:msimet e para n Seminarin arbrresh-Palermo,studion let.greko-romake dhe drejtsin n kolegjin e Garribaldit. 1887me Frano Petn boton revistn Arbri i ri. 1890-diplomon n drejtsi,emrohet docent i let.antike n Garibaldi. 1900-profesor i gj. Dhe let.shqipe n Instituin Oriental,Napoli.

36

1913-merr pjes n Kongresin e Trieshtes. Vdes:1927,Napoli. KRIJIMTARIA LETRARE E RILINDASIT(ROMANTIKUT) ZEF SQIROI Veprat letrare: 1887- Versi(prmbledhje poetike,italisht). 1891-Mili e Hajdhia(poem idilike). 1894-Knkat e lufts(poezi,italisht). 1900-Te dheu i huaj(poem). Veprat folklorike: 1887-Raspodi arbreshe 1890-Kng tradicionale t kolonive arbreshe n Sicili. 1901-Kng popullore shqiptare. 1923-Kng t prshpitshme t kolonive arbreshve n Sicili. Dorshkrime: Vistari(poem historike). Kthimi(poem). Mino(poem lirik). ANALIZA E POEMS ,,TE DHEU I HUAJ Poema ,,Te dheu i huaj sht poem historike-kombtare dhe shoqroro-psikologjike.Poema ka dy variante nj t vitit 1900 me 10 kng dhe nj t mbetur n dorshkrim me 9 kng. Shpjegimet fillojn n kngn e II dhe zgjasin deri n kngn e X. Tendencat e autorit:t zgjas kontekstin kohor ku paraqet edhe periudhn e lavdishme n shek XV por edhe periudhn e bashkkohsis s tij shek XIX.Ai mundohet t prish konvencn e respektimit t kronologjis s ngjarjes me at se ai nuk ka barts t ngjarjes por vet ai(nj familje arbreshe,,familja e autorit) mton t jet personazhi real e jo imagjinar q do t shtjelloj historin dhe t tashmen e arbreshve. Antart e familjes s till arbreshe marin shpjegime pr : Moisi Golemin , Gj.M.Topin , Bushatasit , Ali pash Tepelenn , Skenderbeun , Rrethimin e Shkodrs,gojdhnn e Rozafs , pr Donikn dhe prfundon me urim pr paqen n prgjithsi.Dallimi qndron n at se ai nuk flet vetm pr t madhrishmen heroike t popullit shqiptar t kohs s Skenderbeut por edhe pr fatin tragjik arbresh , pr t shmtuarn arbreshe q kan jetuar pa atdhe, pr at se gjithnj e m pak tek arbresht dgjohet gjuha shqipe , gjithnj e m pak respektohet traditat , ritet familjare , ritet fetare , zakonet dhe pr gjith kt ai fajson 2 faktor : 1) shkputjen nga trualli atror dhe 2)mostolerancn e vendasve(italianve) ndaj ardhacakve.Poetin nuk e mundon vetm e kaluara dhe e tashmja arbreshe ai preokupohet edhe pr t ardhmen duke shtruar pyetje : Po sikur arbresht ti ln shtpit e tyre n Arbri e t kthehen n Shqipri(atdheun e t parve) a do ti gjejn shtpit e t parve atje ku do t vendoseshin?.Ai ngel me dshirn q atdheu t lirohet nga turku i zi.Poems i mungon subjekti.Nuk kemi personazh qendror dhe nuk ka prshkrim t bots emocionale t personazhit kryesor nga vet mosprezenca e tij.Poeti ka prirje lirike shpreh ngjarje ,mendime,ndjenja etj.Mesazhi i ksaj vepre sht : ,,Aspiratat e arbreshve pr nj atdhe t lir t t parve dhe iden pr nj jet t lumtur e t barabart n t ardhmen me tr popujt paqedashs.

37

BIOGRAFIA E RILINDASIT(ROMANTIKUT)NDRE MJEDA Lindi:1886,Shkodr. Familje: t varfr. Shkollimi: shkoll fetare-Shkodr,pastaj1899 ndoqi kurs pedagogjik-Valenci dhe Kraljevic. 1884-47- studion Fakultetin Filozofik Rom dhe teologjin n degn e Krakovit. 1902-themelon shoqrin Agimi Merr pjes n kongresin e Orientalistve Rom. 1908- pjesmarrs n Kongresin e Manastirit. 1916-antar i Komisionit letrar Shkodr. Punoi : 1920-24 deputet i Parlamentit t Shqipris,1930 professor i shqipes n Shkodr. Vdes: 1937,Shkodr. KRIJIMTARIA POETIKE E RILINDASIT(ROMANTIKUT)NDRE MJEDA. Njihet si poet,studiues i gjuhsis folklorit,gramatiks,historis etj. Veprat letrare: 1917-Juvenilia (prmbledhje poetike,Vjen). 1928 Lissus (poem,Shkodr). 1937-Lirija(poem,Shkodr). 1939-Scodra(poem,Shkodr). Veprat shkencore 1904-Pallatalet n gjuhn shqipe,Leiden. Kndime pr shkollat e para t Shqypnis. 1932- Poett e mdhenj t Italis. 1934-Shkoll e jet(antologji,Shkodr). 1936-Dromca toponomastike. 1942-Fjalorth i ri. ANALIZA E VEPRS JUVENILIA Mjeda ngaq kan nj vler t madhe artistike vjersha dhe poema e tij jan t pakta,kurse t gjitha ato i ka prmbledhur n veprn Juvenilia e botuar n Vjen 1917.Me termin (Juvenus-rini) ai ka dashur t tregoj se poezit i ka shkruar n mosh rinore. ,,Vaji i bylbylit poema dhe krijimi i par i Mjeds , shkruar n mosh 21 vjeare. N rrafshin simbolik ,,bylbyli i privuar nga liria e fluturimit sht Shqipria e robruar (e n kt rast edhe vet autori ngase shum intelektual shqiptar ishin detyruar t largoheshin nga atdheu pr shkaqe politike)kurse ,,privuesi i liris sht perandoria osmane.Poema ndahet n katr pjes dhe si trajt ligjerimi ka dialogun.N kngn e par shfaq gjendjen e Shqipris pas kongresit t Berlinit me grishjen(ftesn) q i bn bilbilit t dal m nga kafazi se kish ardhur koha me at q thot ,,a il kafazi.N kngn e dyt tregohen shkaqet e vazhdimit t qndrimit t bylbylit(Shqipris) n kafaz(n robri).Shkaqet ishin objektiv : pushtuesi dshiron ta mbaj n sundim m t gjat dhe shkaku subjektiv : se Shqipria ishte e paaft q ta sjell vet lirin.N kngn e tret simbolika zbrthehet me at se prmendet atdheu(bylbyli) dhe vet autori(un).Me 38

bylbyl prpos q nnkuptojm Shqiprin nxjerrim n pah edhe simbolikn se fjala bylbyl nnkupton edhe vet poetin i cili bnte pjes n nj varg intelektualsh q dhuna e pushtuesit i kish detyruar t largohen nga atdheu(tipar i romantizmit).N kngn e katrt kemi ndrhyrje t meditimeve filozofike se ,,pas dimrit vjen pranvera , lirgjerata kalon nga e prgjithshmja n t veantn. Tiparet e prgjithshme-Mjeda varsisht nga disponimi ndryshon: vet disponimin nga elegjiak n optimizm , ndryshon vargun nga pesrroksh n shtatrroksh ,pastaj nga shtatrrokshi n tetrroksh e n fund prfundon me dhjetrroksh. ,,I tretuni- shpreh mallin e autorit pr atdhe.I treturi simbolizon mrgimtarin q e mundon malli pr vendlindje. Kjo poem prbhet nga pes kng , n kngn e par paraqitet i treturi n mrgim , n t dytn vendi ku ka mrguar , n t tretn meditimet e mrgimtarit dhe n kngn e katrt biseda imagjinare me lejlekun dhe n kngn e pest biseda me nnn n ndrr ku veohet qortimi i nns pr ,,kthim n vendlindje. ANALIZA E POEMS ANDRRA E JETS ZOGA Kjo poem dallon ngase ka procede romantike dhe realiste.Ndahen n 3 pjes n varsi t personazheve q jan 1)Trina , 2)Zoga dhe 3)Lokja.N pjesn e par paraqet tabllon romantike me prshkrimin e natyrs nprmjet elementeve si ,,dy qershia t lidhura n nj rrfan ose si dy molla t kputuna nga nj deg, ku qershit jan njra paraqet popullin shqiptar q jeton n Arbri kurse tjetra popullin shqiptar q jeton n Shqipri , rrfana e paraqet atdheun e t parve , kurse dy mollat poashtu e paraqesin njra arbresht kurse tjetra shqiptart e shqipris kurse dega e paraqet atdheun e t parve.Simbolika shfaqet edhe me kngn e gjelit n fund t pjess s par q tregon mbarimin e nj gjje dhe fillimin e nj gjje tjetr.N kngn e dyt shfaqet nj vajz e re e quajtur Trina e cila vdes.Nna e ksaj vajze sht Lokja.Dhembjen pr vdekjen e vajzs Lokja e prjeton thell pa e shfaqur haptazi ngase kjo tragjedi nuk shprehet me nota sentimentale si elegjit e vajtimit,referencat fetare pr t vetmen arsye q t mos e brengoste vajzn e vogl t quajtur Zoga me ritualin e vdekjes. Kjo shfaqet me at se Lokja prap punon , moliset , lufton pr ekzistencn e familjes.N kt kng(t dyt t quajtur Zoga) shfaqet jeta e pasvdekjes s Trins ku bartse e veprimit bhet Zoga.Shfaqet prsri natyra me bylbylat , zymbylat , dallndyshet , zgjoi i bletve , lvruesi etj dhe t gjitha kto e paraqesin simbolikn e asaj se ,,jeta vazhdon.N vazhdim kemi paraqitjen e ndrrs(nj prej elementeve m t njohura t romantizmit) ku si ndrrimtare sht Zoga.Zoga n ndrr sheh dy bylbyla t vendosur njri n deg t trndafilit kurse tjetri n deg t zymbylit.Simbolika e ksaj ndrre sht , zogjt jan Zoga dhe i ,,dashuri i saj i ardhshm d.t.th kjo simbolizon lindjen e dashuris.Mjeda si tipar dallues ka se i largohet folklorizmit q ishte tipar I shkrimtarve arbresh p.sh njohja e t rinjve , martesa , lindja e fmijs t gjitha kto ai i shmang. N pjesn tret paraqitet ajo se pr dik jeta sht e hidhur mbaron para kohe kurse pr dik tjetr ajo sht e mbl dhe vazhdon pa probleme.Poashtu na del n pah mungesa e djalit q do t ishte ndihm fizike pr Loken , Zogn dhe nipin.Trina-simbolizon rinin e paprjetuar,Zoga-simbolizon vazhdimsin e jets kurse Lokja simbolizon shkalln dhe peshn e dhembjes q t sjell jeta.Poema ska koncept kohor.(nuk mund ta vendosim n nj koh t caktuar historike), poashtu ajo nuk ka koncept komunikativ.(familja paraqitet si tepr e izoluar nga rrethi shoqror).

39

ANALIZA E POEMAVE TINGLLIMORE Mjeda ka tri poema tingllomore e ato jan:Liria , Lissus dhe Shkodra.Kto poema pr nga ligjerata poetike prbhen nga tingllimat dhe prandaj quhen poema tingllimore. ,,Liria-shkruar m 1901,prfunduar m 1911 dhe botuar m 1937(n kohn m aktuale t liris s popullit shqiptar).Tema:Domosdoshmria e liris pr popullin shqiptar.Tema e till shtrohet n mnyr asociative ngase flet pr lirin q fituan amerikant t udhhequr nga Xh.Uashingtoni luft kjo me kolonizatort anglez dhe ktu asocon me luftn q duhet ta fitojn me forc edhe shqiptart. ,,Lissus- i prkushtohet Lezhs , respektivisht historis s saj : periudhs ilire(t paraqitur n nnt tingllimat e fundit) dhe periudhs s Skenderbeut.(n tri tingllimat e fundit).Autori me kt vepr dshiron t dshmoj se liria pr shqiptart ka nj histori t gjat dhe sht tradicionale.Liria sipas Mjeds i ka sjellur begatin dhe lumturin vendit e banorve , sigurin dhe qetsin e tyre shpirtrore.Jeta e banorve n lirin e s kaluars q e paraqet Mjeda hymnizohet me at se ai dasmat n liri i krahason me festat e Bahut , t Veners dhe Afrdits. Vargu q prdor Mjeda sht njmbdhjetrroksh.N kt vepr dominon historia. ,,Scodra-I prkushtohet qytetit m t lasht ,Shkodrs.N kt vepr dominon gojdhana dhe mitologjia.Lashtsia e qyteti n vepr argumentohet me pasqyrim t jets mitologjike dhe me pasqyrimin e nj shklqimi t jashtzakonshm pastaj me futjen e qenieve t jashtzakonshme si objekte sakrale dhe publike q u ngjasojn prrallave ose prfytyrohen si Orakuj dhe perndi q kundrshtohen si n Olymp.Poeti ndrfut malin e Taraboshit q paraqet malin e shenjt shqiptar n krahinn e Shkodrs dhe dshmin m besnike t mitit.N kt mal ishin zhvilluar edhe luftra mes ilirve dhe grekve n ann e t cilve kishin qen perndit greke.Tipari klasik i Mjeds shprehet me at se ,,krkon flijim pr themelimin e qytetit sidomos me shembullin ,, Afrdita pr fli Rozafn lyp. BIOGRAFIA E RILINDASIT(ROMANTIKUT) A.Z.AJUPI Lindi: 1866,Sheper t Zagoris,Gjirokastr. Familje: fshatare. Shkollimi: fillor n shkoll greke, t mesmen n kolegj fetar- Aleksandri,pastaj studimet fakultetin e drejtsis-Gjenev. 1893-kthehet n Kavall,pastaj shkon n Egjipt. 1898-u paraqit n gazetn Shqipria-Bukuresht ku trajton shtjen e alfabetit t prbashkt pr shqiptart. 1919- shkruan memorandum te shoqria shqiptare Misiri drejtuar Konferencs Paqsore t Versajs. Po at vit i vdes e ma dhe i biri,Stefani, q ia prish disponimin me ka trhiqet nga jeta politike. 1928-formon shoqrin Shoqria e miqve. Vdes:1930,Helipolis,Kajro.

40

KRIJIMTARIA LETRARE E RILINDASIT(ROMANTIKUT)A.Z.AJUPIT Lexoi shum klasicistt francez me ka ndikuan n veprat e tij. Shumica e veprave t tij kan mbetur dorshkrim,m von ato botohen nga Sofokli api dhe tjera nga Institui Historik i Shqipris. 1898- Duke krkuar nj alfabet(artikull). 1902-Baba Tomorri(prmbledhje poetike,Kajro) bn kths n letrsin shqiptare prej romantizmit n realizm. 1908-Konstitucioni n Turqi(artikull,Kajro). 1914-Klub i Selanikut(artikull-pamflet,Egjipt). 1921-Pralla(prkthim,Helipolis,Egjipt). 1922-Lulet e Hindit(prkthim,Kajro). Vepra t botuara nga tjert 1937-Pas vdekjes (komedi,Kajro). 1937-Burri dheut(tragjedi,Kajro). 1966- Besa-Bes, Historia e nj familjeje dhe Mysafirt e ajupit.(tregime,frengjisht prkthyer n shqip,Tiran). 1971- Dhe neve t krishter jemi artikull. Dorshkrime t humbura : Detyra-dram. Kng e vame (vjersha pr L.II.Bot). ANALIZA E POETIKS S ANDON ZAKO AJUPIT Andon Zako ajupi krijoi nn ndikimin e Naim Frashrit.Nisi si i fundit n rrugn e romantizmit dhe si i pari n rrugn e realizmit shqiptar e kjo kthes ndodh me veprn e tij t njohur ,,Baba Tomorri.Motivacionet e poetiks s tij jan : patriotike , erotike dhe shoqrore.Shkroi edhe dramaturgji. 1.Poetika me motiv patriotik: Ktu ajupi si novitet (risi) paraqitet me at se ndrton kultet kombtare historike at pellazgjik dhe ilirik, t personaliteteve mesjetare si Skenderbeu , t prijsve e t kryengritsve si Zenel Gjonleka , Rrapo Hekali , Bilbilenjt,t njerzve t kulturs si Naim Frashri , t Papa Kristo Negovanit.Ai kontriboi edhe n ngritje t vetdijes kombtare prmes dy agenseve :1)duke treguar dobsit e lvizjes dhe 2)duke treguar rrugt pr shptimin e saj. ,,Baba Tomorri tregon se dobsi e lvizjes sht prarja fetare dhe vetdija e flashkt kombtare e shqiptarve dhe si rrug sht bashkimi dhe ngritja e vetdijes. ,,Robria-tregon dobsin tjetr q sht pozita politike e Shqipris , robria q shumkush nuk e kuptonte ose nuk donte ta kuptoj dhe t gjith kt e shfaq me metaforat q thot pr Shqiprin si ,,e gjor , ,,mjergull , ,,gazep ,, errsiretj.ajupi e lndon sedrn kombtare duke shkruar fjal n poezin e tij sikur i thot Sulltani ,,Nuk m bn dot gj shqiptari nga zgjedha ska pr t dal. Ktu kemi edhe rrugn e shptimit se duhet t kuptoj shqiptari robrin dhe gazepin e Shqipris.Poashtu autori luan edhe rolin e afirmuesit t krenaris kombtare prmes poezive si ,,Mmdheu ku e shpjegon nocionin mmdhe dhe me poezin tjetr si ,,Ku kemi ler tregon 41

pr prbrsit e vendlindjes ku i sheh dy kategori njerzish n ata q jan jasht atdheut q jan t prmalluar pr atdheun dhe n ata q jan brenda dhe smund t bjn asgj por madje edhe luftojn pr t huajt.(ajupi paraqet mal n Shqipri).Pr ngritjen e vetdijes kombtare prdor dy tipe t poezis ,,Baladn dhe ,,Romancn.Kemi baladn elegjiake ,,Vaj ku nna qan t djalin se kishte shkuar t luftoj madje jo pr shqiptart po pr nj popull t huaj, dhe romancn ,,Atdheu dhe dashuria ku flet pr dy vllezr konfesionesh t ndryshme.ajupi n poezit e tij prdor satirn,ironin,sarkazmin.Pastaj kemi poezit ,,Sulltani ku bn portretizimin e tij si nj figur makabre e sadiste dhe poezin ,,Punrat e perndis q i drejtohet perndis duke e pyetur pas t gjitha gjrave q krijove ,,deshe q krijove turqin ANALIZA E POEZIS ME MOTIVE EROTIKE Motivi erotik ka kto forma t paraqitjes : koncepti erotik,estetik,patriotic,sensual dhe shoqror.Konceptin erotik dhe estetik e paraqet nn ndikim e Naimit.Sipas ajupit koncepti i erotiks duhet ti nnshtrohet interesit kombtar.Poezia ,,Atdheu dhe dashuria-shpreh sakrifikimin e dashuris pr interesin kombtar apo iden se dashuria ndaj atdheut duhet t jet m e fuqishme se dashuria ndaj femrs.Kt veprim e bn Jorgji me t vllan e tjetrsuar konfeksionalisht.Erotika sensuale pasqyron botn psikike m t thell t heroit lirik,erotika sensuale e ajupit ka disa faza : erotika intime , erotika e idealizuar dhe erotika tragjike.Erotika intime pasqyron biografin erotike t autorit me poezi q jan rrfime t sinqerta me plot sentimente,femra nuk sht personazh imagjinar,ka emr ,,Mara , ka dashuri reciproke,sht naive,n kontekst t figurave autori prdor vetm krahasimin q ka pr burim folklorin.Erotika e idealizuar,heronjt jan t moshs madhore , ndjejn nevoj pr njri tjetrin , fillon me nota m reale,heroi lirik tashm vendos dialog me t dashurn,pasi jan tashm t rritur reciprociteti n dashuri fillon t zbehet.,,Kopshti i dashuris- sht himni m i bukur q poeti i thurr dashuris,bukuris dhe lumturis.Erotika tragjike(piklluese) i prkushtohet tragjikes s vet autorit,vdekjes s gruas s tij Evgjenis.Me kt motiv ka shkruar elegjin ,,Vaje-elegjia m e njohur n gjuhn ton.Elegjia fillon me qetsi relative emocionale , kemi prfytyrime t cilan e ngjallin elegjin por ato ndodhin pas qetsis.N vazhdimsi prdor vokacion t veant , shton ritmin e vargut dymbdhjet rroksh , me cenzur t rregullt n rrokjen e gjasht.Tensioni emocional rritet gradualisht nga retrospektiva e pasur me kujtime,me kujtimin m t madh ,,djalin.Mllefi ndaj dy krkesave m absurde q prdor autori mund t lejohej vetm nga nj poet,mlledi ndaj shoqes s vdekur q si dgjon lutjet e tij t djalit ndaj perndis, q e ndau shpirtin nga zemra , nnn nga djali.I deprimuar poeti kridhet n referenca filozofike mbi kurnit e bots dhe kuptimsin e ekzistencs s njeriut.,,14 vje dhndrr-komedi q shenjzon dy shtresa;1)martesat moshash t ndryshme dhe 2)jetn bashkshortore t korruptuar nga shtresat feudale.Kjo shfaqet n pjesn ,,Nuk marr nuse pr sis po pr punt e shtpis ngase Tan aka zgjedhur nj nuse 20 vjeare pr djalin 14 vje.Shenjzon bigamin e shtress feudale,format e incestit si tregohen n poemn ,,Baba Musa lakuriq. ANALIZA E POEZIVE ME TEMATIK SHOQRORE N lirik shoqrore kemi veprn ,,Baba Tomorri- vepr ku me nj ligjerat poetike,fillon periudh e re n letrsin ton-at t procedimit realist dhe kshtu shkputet nga romantizmi(rilindja).Temn shoqrore ajupi e zgjeron n veprn ,,Baba Musa Lakuriq. N veprat me tematik shoqrore ai trajton kurbetin i cili ishte plaga m e rrezikshme pr shqiptart 42

n shek XX sepse krijonte nj psikologji specifike te njerzit q largoheshin por edhe te ata q ishin ngelur n shtpi n pritje t kurbetinjve.ajupi si djal kurbetiu ishte edhe vet kurbeti.Ai duke e njohur mir temn e kurbetit,i ndikuar madje edhe nga letrsia popullore shkroi poezin ,,Kurbeti-pmes ksaj balade popullore,zbulon faktort ekstern dhe interne t ktij fenomeni.Sipas tij kurbeti sht rrug njkahshem, fati i kurbetinjve sht tragjik , tragjikja shprehet me at se largohen nga familja dhe vendlindja duke krijuar trauma te vetja dhe te t tjert.Flet pr at se sado q t fitoj materialisht dhe intelektualisht ai(kurbetiu) prap ka humbur se shkakton tragjik morale , psikike dhe fizike n familje dhe kjo humbje nuk kompensohet me asgj.Personazhi kryesor sht Mitrua i cili kthehet pas 20 vjetsh nga kurbeti , e vret t birin pse mendon se ishte dashnor i gruas , gruan q e pa n ,,corpus delicti dhe e gjitha kjo sht si pasoj e asaj se : Mitrua gjat koh kish qndruar n kurbet ai s pari e kish vrar veten moralisht dhe psikologjikisht dhe t dyja kto gjat riatdhesimit grshetohen pr t formuar nj vrasje fizike n familjen q e priste kthimin e tij.Porosia e ksaj vepre sht ,,Shprblimi moral dhe psikologjik pr t gjith ata q marrin rrugn e kurbetit.ajupi kt vepr e formon nga dy kndvshtrime nga ai romantik dhe ai realist.Si romantik shfaqet mendimi se gruaja mund ti shrbej atdheut , mund t jet dashnore dhe grua ideale , t ket bukuri t veant fizike dhe mendore , kurse si realist shfaqet me at se gruaja ka pozit inferiore ndaj burrit , poezit t rnd n familje , gruan e shikon si objekt vetm brenda shtpis , si krah t vetm pune pr fush dhe si indivit t ozurpuar nga zakonet prapanike q i kanoset dhun familjare si fizike ashtu edhe seksuale. ,,Fshati im-nxjerr n pah pozitn diskriminuese t gruas n familje , prmes nj dialogu impresiv ai arrin t deprtoj n psikologjin e gruas s strmunduar q edhe pse hesht flet m shum q do t fliste nj narracion poetik i revoltuar nga pesha e puns.Veprimi artistik madje i poetit vrehet n at se pozitn inferiore t gruas e shfaq prmes nj heshtje gj q flet edhe pr parazitizmin e burrit q freskohej nd hije. POETIKA E VEPRAVE DRAMATURGJIKE Dramat e ajupit jan ,,14 vje dhndrr , ,,Pas vdekjes dhe ,,Burri i dheut.ajupi sht i pari q n komedi futi tematikn shoqrore-politike.Komedit kan procedeun realist-kritik.,,14 vje dhndrr- e botuar n ,,Baba Tomorri ka pr tem ,,martesat e parakohshme t djemve 14 vjear me vajza 20 vjeare.Nntem ka ,,mbingarkesn e gruas me obligime familjare , nntem tjetr sht ,, kurbeti , pastaj ,,degjenerimi moral i shtresave feudale, ,,bestitnyt , ,,paragjykimet.N skenn e par komedia fillon me humor (humori paraqet fenomenin primar t artit skenik) , dhe prfundon me humor t idht n form tragjikomike.Skena hapet me Tann , grua e kthejllt , llafazane me Vagjelin , burr indiferent dhe flegmatik.Pas nj bisede mes burrit dhe gruas Tana shtron temn kryesore t komedis ,,t marr plqimin e burrit pr ta martuar djalin 14 vjear Gjenin , me nj vajz 20 vjeare t quajtur Marigon.Tana duke qen n dijeni se burri nuk do ta pranonte leht propozimin ajo ish prgatitur n prgjigjet q duhet ti jap q ta arrij qllimin kryesor.Si kundrargumente Tana prdor martesn e vet asaj me Vangjelin , prdori pastaj prbuzjen pr beun,mosinteresimin e tij pr martesn e djalit.Kur biseda ndrronte n favor t Vangjelit, Tana si thuhet edhe n tekst ,,hesht tri her pr ta zbutur dy her(Vangjelin).,pastaj si argument prdor prtacin e burrit , akuzon se t gjitha punt i ngelin asaj pr ti kryes , prdor argumentin se tashm ajo ish plakur , se shtpia krkonte nj dor pune etj etj.Vangjeli prfaqson fshatarin e asaj ane q nuk ka asnj profesion dhe q nuk punon asgj, q rri nn hije dhe bn muhabete t kota, dembel dhe parazit poashtu edhe qesharak me fjalt q i 43

thot s gruas.Komizmi n komedi shprthen nga bisedat. N pamjen e dyt skenike plotsohet figura e Tans me pamje nga mulliri , n bisedat q kalojn n grindje mes Tans dhe grave t tjera ku ktu shkrimtari na nxjerr n pah nj frazeologji shum t pasur t sharjeve,urimeve dhe prgzimeve.N pamjen e tret rolin e Tans n rrjedhje t dasms e marrin dasmort dhe dhndrri.Paradoksi arrihet kur n dhom ngel vetm nusja dhe dhndrri , e vemas n fjalt e dhndrrit dhe prgjigjet e nuses e cila gj shpreh ironin m t madhe t martesave t tilla.Komedia ,,Pas Vdekjes ka tem shoqrore-politike,shpreh luftn kundr oportunistve,konformistve ,demagogve,pr shqiptart q po prkrahnin xhonturqit kinse pr interesa kombtare por q realisht ishin kundr kombit.Kemi Dr Adhamudhin i cili sht nj prej prkrahsve t xhonturqive.Ky prpilon nj abetare prmes t cils vetdemaskohet me at q thot t prdoret alfabeti latin mirpo t shkruhet nga e djathta n t majt pr t mos zemruar xhonturqit. Karakterin e Adhamudhit na e zbulon shrbtori i tij Zeneli i cili perfidikisht zbulon karakterin e tij nga i cili zbulim dalin nj sr situatash qesharake. BIOGRAFIA E RILINDASIT(ROMANTIKUT) A.S.DRENOVA Lindi: 1872,Drenov. Pseudonimi: Asdren Shkollimi:shkollimin fillor n vendlindje,gjimnazin e vazhdon vetm 2 vite se i vdes i ati. 1885- emigron n Rumani pr t siguruar ekzistencn e familjes,takon Nikolla Naon dhe u angazhua si prkthyes t gazets s tij. Regjistron n Akademin Tregtare por nuk iu prgjigj afiniteteve t tij, m von Fakultetin e Shkencave Politike q e ndoqi deri n fund. Formon shoqrin Qarku i studentve shqiptar (Shpresa) Bukuresht me ka zhvillohen veprimtari kulturore,letrare nga Th.Mitko,E.Gjika etj. 1901- boton poezin e par te rev.Albania. Punoi : 1912 - emrohet sekretar i Komisionit letrar t L.Gurakuqit. 1912- pjesmarrs n Kongresin e Trieshtes. 1914-delegat i kolonis s Bukureshtit n Shqipri. 1922-34-punon n konsullatn shqiptare Bukuresht. 1937-kthehet n Shqipri,largohet i dshpruar se nuk gjen mikpritje q e meritonte. Vdes: 1947,Bukuresht. KRIJIMTARIA LETRARE E RILINDASIT(ROMANTIKUT)A.S.DRENOVA Krijon vepra pr nj koh 40 vjeare t llojit poezi dhe proza. Vepra: 1902 Dy tri fjal pr oxhaksin ( artikull Bruksel).. 1902 Kujtime nga Shqipria (artikull) rev.Albania 1904 Rreze dielli ( vjersha lirike) Bukuresht. 1905 shtja e alfabetit (artikull). 1912 ndrra e lot ( vjersha) Bukuresht. 1912 Parsia shqiptare (artikull). 1925 Naim Frashri,idealist shqiptar (artikull,Graz). 1930 Robria dhe liria(artikull). Dorshkrim : Kmbana e Krujs(vjersha). 44

POETIKA E VEPRAVE LETRARE T ASDRENIT Ai grsheton romantizmin shqiptar me at europian duke e br kt lidhje vemas prmes simbolizmit q q sishte karakteristik e romantizmit shqiptar.Motivacioni i poetiks asdreniane sht : atdhetar-shoqror, erotik , peisazhist dhe mediativ. ANALIZA E LIRIKS ATDHETARE SHOQRORE Romanticizmi asdrenik vrehet n at se ai i kthehet t kaluars s lavdishme pr t ngjallur te bashkatdhetart ndjenjn e patriotizmit dhe krenaris s dinjitetit kombtar.Ai prek poashtu sedrn kombtare me faktin se shum shqiptar kan kontribuar n lirin e grekve , serbve , romunve ,turqive duke u dhn atyre prijs e heronj kurse nuk jan t zot pr lirin e kombit t tyre.,,ndrra e lot- Asdreni ktu i largohet tradits dhe bn ngritje cilsore t liriks duke br nj kndvshtrim t ri t problematiks atdhetare mirpo prap se prap nuk sht i liruar plotsisht nga retorika dhe patetika.Ligjerata poetike shprehet prmes himneve dhe marsheve pr tiu prgjigjur atmosfers dhe kohs q krkonte luft pr liri.N kt shembull kemi poezit ,,Betimi mbi flamur dhe ,,Kng bashkimi.N vllimin e tret ,,Psallme murgu afirmohet ndjeshmria e lirikut mediativ dhe duke qen se i drejtohet t gjith njerzve poezia merr karakter univerzal poashtu ai i largohet retoriks dhe patetiks duke u afruar ndaj letrsis popullore sidomos nga futja e tij n dhembje dhe pikllim.N kt shembull kemi poezit : ,,N mrgim , ,,Mallngjim , ,,Mall vllazror , ,,Letr prej katundit tim etj.Asdreni poashtu e paraqet edhe faktin se shqiptari gjat robris s gjat osmane , ishte n pozit inferiore politike , pozit inferiore sociale , n nj zgripc si pr ekzistencn e tij ashtu edhe t familjes.Ai shpreson se liria do t prmbush t githa llojet e robris me liri sociale , me pozit m t lakmueshme politike , sociale dhe ekzistenciale.Personazhet e poezis s Asdrenit jan bujku dhe bariu, prkundr ,,oxhaksis(pushtetarve).,,Lulkuqja-shpreh udhzimin e Asdrenit pr nj luft t dyfisht e para pr lirim kombtar dhe lirim social.Lulkuqja-Shqipria , flett-shqiptari , ngjyrat-liria kombtare dhe sociale , kjo e paraqet edhe veantsin e simboliks asdreniane. ANALIZA E LIRIKS ME MOTIV EROTIK Erotika e Asdrenit influencohet nga Naimi dhe ajupi.Tek Asdreni vrehet prirja pr t kaluar nga karakteri erotiko-prshkrues (q paraqet bukurin e jashtme) ku pikrisht ktu vrehet influenc e lartprmendur n erotike-mediative(q paraqet bukurin e brendshme).N pjesn e erotiks prshkruese dashuria frymzohet nga jeta e fshatit , nga kujtimet personale t autorit dhe nga poetika e poezis popullore.Prshkruhet bukuria e jashtme,fizike e femrs dhe e mashkullit gjithmon n terminologjin prshkruese t bukuris prdoren terme nga folklori dhe krijimtaria popullore.p.sh vajza ka gushn e bardh , faqet si dardh,buzt ngjyr trndafili,ndrsa trimi syt si zjarr,shtatin e lart , t bukur etj.N pjesn e erotiks mediative poeti ia l vendin bukuris shpirtrore, dhe largohet prshkrimit t dashuris mes dy t rinjve,por prshkruan bukurin e tyre.Malli pr t dashurn dhe vuajtjet pr t nuk vijn nga dashuria por nga bukuria q ka vajza.,,Ballada e bariut- shpreh dashuri fatkeqe,t parealizuar,q del dika q ndikon n mosparaqitjen e dashuris reciproke.Flitet pr prgjrime,lektisje,dshira dhe prfytyrimet e nj bariu q sht i dashuruar n nj vajz me 45

prejardhje mbretrore.Ajo reflekton bukuri madje edhe hyjnore por jo dashuri, dhe nga ktu del se ata jan t barabart n potencn erotike po sjan t barabart n reflektimin e dashuris. ANALIZA E LIRIKS ME MOTIV PEIZAZHIST Ky lloj i liriks peizazhiste i ka munguar letrsis s Rilindjes.Ajo ka qen e paraqitur si e grshetuar n poezin atdhetare,erotike,shoqrore por si ekzistim m vehte ka munguar.Asdreni sht i pari q shkruan poezi me motiv peizazhist si vepr t veant.Ai kt lirik e veon si grup m vehte n do prmbledhje.N ,,Rreze dielli i sistemon si ,,Kng fushore n ,,Psalme murgu i quan ,,Ngjyra ylberi , n ,,ndrra e lot si ,,Natyra.N prshkrime peizazhiste ai prshkruan : peizazhe t fshatit , t vendlindjes,t stinve,t ylberi,t perndimit t diellit,kohs me shi,luleve,nj dite prilli e nj muaji etj.Ato nuk prshkruajn vetm natyrn,por kemi edhe prshkrime utilitare apo prshkrime t do gjje brenda natyrs.N kt lirik shkrihet natyra dhe poeti ngase poeti paraqitet si individ q ndjen madhshtin e natyrs.Pranvera pr autorin sht stina m e bukur pse at e karakterizon prtritja , vera sht stin mjaft optimiste se n t prodhohet buka, vjeshta e pasur pse vilen vreshtat e mblidhen prodhimet tjera si rezult i puns s njeriut dhe dimri q sjell acarin.T gjitha stint autori i sheh me parandjenj pozitive kurse ngjyrat q i shfaq jan mjaft t ndritshme.Njeriu n veprat peizazhiste nuk brengoset pr problemet atdhetare , dashurore apo filozofike ai sht n harmoni t plot me natyrn. ANALIZA E POEZIVE MEDITATIVE Poezia e ktill e Asdrenit trajton probleme filozofike si : jeta,vdekja,shpirti,morali etj.Edhe kto poezi jan t veuara p.sh n ,,Rreze dielli me titull ,,Mendimtare , n ,, ndrra e lot me titull ,,Mendime , n ,,Psalme murgu me titull ,,Vallja e jets.,,Lumtsia- persiat iden se kur njeriu mund t krijoj bindjen se e ka arritur lumturin ideale , lumturin e krkuar sa e sa vjet: kur t arrij nivelin maksimal n realizimin e krkesave , aq sa t mos ket nevoj pr asgj nga askush por ktu poeti prsri e shfaq at ciklin se po ta ndrpres krijimtarin nuk ka motiv , nxitje dhe frymzim e kjo prsri krijon n palumturi.,,Nj ndrr-flet pr paran si faktor mundues i t gjith njerzve.Kamja sipas autorit i hap t gjitha rrugt, i realizon t gjitha dshirat , kurse skamja t mundon me at se nuk t mundson t realizosh as ndjenjn m natyroredashurin.Ai nuk prdor vetm vizionin real por bn nj veprim romantik q sht t prdorurit e vizionit imagjinativ t quajtur ndrr.N ndrr sheh veten n maje t pyllit nga e vshtron botn dhe jep vlersime pr at q sheh .Maja e pyllit sht simbol i qetsis shpirtrore dhe i niveleve t larta intelektuale,kurse realiteti sht fati tragjik q e ka gozhduar poetin.,,Vrtetsia e gjrave- vepr ku botn reale dhe imagjintative mundohet ti shkrij n nj , gzimin dshprimin , vuajtjet dhe mundimet etj.Fenomeni i paras e krijon bindjen pr nj pasuri t prhershme e ajo mund t zhduket pr nj moment,dhe kur zhduket ather nevoitet kundrvenie ndaj t ligs,t keqes,t pavrtets etj.,,Lumtsia e shpirtit- shpreh dilemn e autorit pr at se zri i ndrgjegjes i flet pr lumturi krijuese jetsore.Ai iu drejtohet t tjerve por problemi pr t cilin u drejtohet e bren edhe at.Shpreh depresionin e tij t vetmis por edhe pesimizm. PANORAM E HUMANIZMIT DHE RENESANCS Humanizmi sht lvizje e gjr letrare-artistike, shkencore-filozofike e kohs s re q i prmbysi konceptet feudale-kishtare pr t ndrtuar nj concept t ri shoqror-ekonomik,letraro46

artistik.U paraqit n shek XIV,zhvillimin m t lart e arriti n shekXVI.Ndryshimet q ndodhn ishin ekonomia natyrore u shndrrua n mallore.Zbulimet gjeografike ishin : n fund t shek XV krijohen kushte pr zbulime t kontinenteve t reja dhe t rrugve detare pr kontinentet e panjohura , t cila do t sillnin prfitime t mdha dhe t shpejta , Kolombo zbulon kontinentin e Ameriks , V.De Gama zbulon rrugn detare pr n Indi , Magelani bn udhtimin detar rreth Toks ,duke dshmuar praktikisht se Toka sht e rrumbullakt.Zbulimet teknike ishin: zbulimi i barutit,busolla etj.Njeriu i mesjets mendonte dhe vepronte vetm pr t krijuar nj knd sa m t volitshm pr botn e amshuar,u nnshtrohej dogmave fetare , e ndiente veten t pafuqishm , t pavlefshm dhe si t prkohshm, ish deprimuar , nuk interesohej fare pr ndryshime shoqrore , politike dhe ekonomike , humanizmi krkonte nj njeri t ri ,nj ideologji t re , t liruar nga dogmat nj njeri q beson n fuqit e tij fizike dhe mendore q do ta shpiej drejt zhvillimit kjo ndikoi n lindjen e disiplinave shkencore si astronomia,anatomia,fiziologjia,zoologjia,botanika,,fizika n t cilat qendr e vzhgimeve u b njeriu dhe zhvillimi i tij.Humanizmi u mbshtet n antikitetin greko-romak,u shfrytzuan veprat artistike dhe filozofike origjinale ,kjo lvizje u quajt si renesans q do t thot rilindje.Rilindja prfshin shum lmenj t krijimtaris njerzore.Letrsia e renesancs n qendr t vmendjes dhe tematiks kishte njeriun,kaloi nga tema fetare n at jashtfetare,stigmatizoi hipokrizin fetare , u thellua n antikitet n pasqyrimin e bots reale t njeriut,morn nga antikiteti stilin,kultivuan forma t reja t shprehjes letrare si kngn lirike,epike,poemn,prozn,dramn,komedin dhe tragjedin.S pari u prhap n Itali pastaj n Franc,Spanj,Angli,Holand,Gjermani,Shqipri etj.N Itali ishin D.Aligieri ,F.Petrarka,Xh.Bokaio,n Franc F.Rable,Ronsari , n Angli Shekspiri, n Spanj Servantes n Holand Erazmi i Roterdamit , n Shqipri Marin Barleti.N art e kemi Leonardo Da Vincin , Mikelanxhelo Buonarotin , Rafaelin etj. BIOGRAFIA E RILINDASIT(ROMANTIKUT) DANTE ALIGIERI Lindi: 1265,Firenc. Familje: intelektuale dhe tw pasur. Shkollimi: studimet i kreu n vendlindje,interesohet pr letrsin e antikitetit si : Homeri,Sokrai,Ovidi,Virgjili etj. Italia n kohn e Aligierit ishte e prar n principata,n Firenc zhvillohej luft politike mes Guelfve q mbronin pushtetin e Paps dhe Gibelint mronin pushtetin perandorak. Lufta prfundoi me fitoren e guelfve. Ato ndahen n 2 grupe t tjera : t zinj(ithtar t paps) dhe t bardh(ithtar t perandorit) q prfundon me fitoren e t zinjve,me ka e detyron Aligerin t largohet nga Firenca pr 20 vjet pr t mos u kthyer m. Vdes: 1321,Raven.

KRIJIMTARIA LETRARE E RILINDASIT(ROMANTIKUT)DANTE ALIGIERI 1292- Jeta e Re (vepr poetike). 1304- Gostia (vepr e papwrfunduar). Monarkia (traktat politik). 1308-21 Komedia Hyjnore(vepr poetike).

47

ANALIZA E KOMEDIS HYJNORE 1.Krijimi dhe burimi i veprs Danteja kt vepr e koncipoi n Firenc,por intensivisht e punoi n mrgim q nga viti 1315 deri m 1321.E quajti komedi sepse n kohn kur jetoi Dante kshtu quheshin t gjitha ato vepra q fillonin me peripeci dhe mbaronin me hepiend.Vepra u quajt hyjnore jo ngaq n t kishte ndrhyrje ferare-shenjtore por nga ajo se pas 2 shekujsh ende nuk ka arritur ndonj shkrimtar t paraqes nj vepr aq t menduar e komplete si ajo prandaj iu dha epiteti hyjnore.Kt komedi e cilsojn dy komponenta krijuese 1) origjinaliteti prmbajtsor dhe stilistik dhe 2)grshetimi mjeshtror e shkrirja n nj trsi e burimeve q Aligieri i ka pasur nga antikiteti apo lashtsia , nga filozofia e antikitetit , filozofia bashkkohore,nga platforma politike e lvizjes bashkkohore ku ka qen pjemarrs edhe Danteja. 2.Ndrtimi formsor sht e ndar n 3 pjes t barabarta : Ferri , Purgatori dhe Parajsa.Secila pjes ka 33 kng, bashk me kngn e par si hyrje , vepra ka 100 kng.sht e shkruar n strofa tercina , me nga tri vargje njmbdhjetrrokshe.Poetit I dalin prpara tre bisha: Luciferi ka tri goj.Ktu shfaqet numri tre si numr karakteristik.Vendi i ngjarjes sht bota e amshuar.Botn e amshuar poeti e koncepton n form t rrathve koncentrik.Rratht koncentrik shkojn n drejtime t kundrta.N Ferr ku jan t vendosur mkatart , rratht koncentrik, sa vijn e ngushtohen , me drejtim nga lart posht , kurse n Purgator dhe Parajs , ku jan t vendosur njerzit e pastruar nga mkatet dhe t shenjtt, rratht sa vijn e zgjerohen , me drejtim nga posht lart.Rratht koncentrik t Ferrit kan nga nj brez ku jan t vendosur mkatart prpos rrethit t shtat (3 breza),rrethit t tet(10 breza), rrethit t nnt(4 breza). 3.Shresimet kuptimore Temn dhe iden e shtrim n dy rrafshe : 1)mistik-religjioz dhe 2)alegorik-shoqror-politik. N rrafshin 1)mistik-religjioz , sht q tu tregoj njerzve se rruga e ndrtimit t karakterit , t moralit , t etiks duhet t jet sipas parimeve tjera nga ato q praktikonin nga bashkkohasit e Aligierit. N rrafshin 2)alegorik-shoqror-politik , sht se udhtimi i tij imagjinar n botn e mashuar bhet pr tu folur bashkkohasve se me veprimet e tyre shoqrore dhe politike t gabuara pengojn bashkimin e italis dhe i sjellin shoqris e kombit dme t mdha.Pradaj nga konteksti kohor prkon distanca t ndryshme kohore. 4.Subjekti i poems Poema nuk ka subjekt themelor.Poeti tregon udhtimin e tij imagjinar n botn e amshuar , duke i shfaqur ngjarjet nga jeta e prditshme n t ciln jetonte edhe vet autori dhe kshtu paraqet krkesn e tij prprmirsimin e asaj shoqrie.Ngjarjet , bisedat , konfliktet njihet historikisht por edhe emocionet , prjetimet,meditimet jan t njeriut t ksaj bote.Ky udhtim nis me Ferrin , kjo pjes e veprs sht m e gjat dhe ka vlera m t mdha.Danteja ktu komunikon me bashkkohsin duke i dhn asaj kritik mjaft t ashpr,pa i kursyer shtresat e privilegjuara.N kngn e par shkritmari na hedh n botn e amshuar.Prmes pyetjeve dhe prgjigjeve t mkatarve na dshmon pr t keqen e s tashmes.N kt udhtim imagjinar Danteja gjendet n nj pyll t dendur e t errt q n aspektin religjioz personifikon njeriun e mbushur mkate, e n aspektin alegorik personifikon Firencn e tij t prar n shum parti t armiqsuara mes vete.Kto parti ishin ajo e guelfve dhe e gibelinve, ose e t bardhve dhe e t zinjve.Poeti nga 48

kjo kodr vren nj kodr tjetr q shklqen nga rrezet e planetit.Kjo n rrafshin fetar simbolizon perspektivn e Firencs, apo perspektivn e njeriut t liruar nga veset e kqija.Duke e kaluar pyllin Dantes ia zn rrugn tre bisha : pantera me simbolik mkatet e njeriut n moshn e rinis, luani-mkate e lakmis s njeriut pr pushtet t bra n mosh t rritur, ujkonja-mkatet e njeriut lakmitar t paras.Po e njejta n rrafshin alegorik simbolizon : pantera-luftn prarse t partive politike t Firencs dhe dmet q sjell ajo , luani-Firencn q e pengonte bashkimin e Italis , dhe ujkonja simbolizon papn e pangopshm.Danten nga kjo errsi e shpton Virgjili.Virgjili sht simbol i urtsis, i arsyes dhe i njohurive shkencore t njeriut t ksaj bote.Virgjilin e drgon Beatrieja.Virgjili e prcjell Danten npr tr rratht e Ferrit dhe t Purgatorit , kurse n Parajs e udhheq Beatrieja sepse Virgjili ishte pagan dhe nuk mund ta shoqronte edhe n Parajs.N Ferr dhe Purgator Danteja prderisa udhhiqej nga Virgjili dgjon britma,ulrima,vaje,kuje,mallkime t cilat m tepr e shqetsojn poetin vizionar se sa poetin pagan.Prpara Ferrit jan t vendosur ata q skan br as mir as keq sepse ata skan qen as me Zotin as kundr Tij.Pasi kalojn lumin Ankeron dy udhtart hyjn n Ferr, ku mkatart jan t ndar varsisht nga shkalla e mkatit.N rrethin e par jan t vendosur pagant dhe fmijt e papagzuar si Homeri , Sokrati , Platoni ,Aristoteli etj(pr kta ka respekt pr aspektin shkencor por pr aspektin fetar nuk i plqen).N rrethin e dyt jan vendosur mkatart e epsheve dhe tradhtart e besnikris bashkshortore.(Plqen dashurin por jo tradhtin bashkshortore).Ktu paraqitet si m e famshme historia e Franesks q martohet me nj ilimi t shmtuar, e tradhton t burrin me at se bn dashuri me vllan e burrit Paoln.N rratht tjer m t ngushtuar poeti e takon Ferinatin,Ferinati ishte kundrshtar partiak i Dantes(i guelfve) dhe i cili dy her i kishte thyer guelft.Ferinati kish penguar djegjen e Firencs dhe kish vdekur krenar pr at q kish br.N rrethin e tret Danteja vendos papt e kohs , Bonificin VIII, i cili m 1300,organizoi pelegrinazh jo pr shtje fetare po pr t grabitur popullatn ngase kishn e kish br vend tregtie e pazarllqesh t ndyta e poshtruse.N rrethin e nnt t rezervuar pr mkatart m t mdhenj ku mundimet jan m t mdha ngase mkatart i mundon akulli q vjen nga kraht e Luciferit.Ktu kemi t paraqitur Kont Ugolinin i cili ishte kryetar i Pizs, nj koh ra n konflikt me nipin Ninon . Armiqsin e shfrytzon kryepeshkopi Ruxheri , e akuzon Ugolinin si tradhtar e turma e dnon q ai bashk me dy djemt e me dy niprit t vdes nga uria n nj kull t vetmuar.N purgator pastrohen shpirtrat,prmes pendess.Purgatori ka shtat rrath,ku njerzit vuajn mkatet si : krenaria,smira,idhnimu,zymtia,gryksia dhe epshi.Mkatart vazhdimisht ngriten n shkall deri sa t arrijn Parajsn toksore , pr t fluturuar pastaj n Parajsn qiellore.N udhtimin nga Parajsa toksore n Parajs qiellore e shoqron Danten Beatrieja.Parajsa ka vetm tre rrath, t cilt i vn n lvizje tre grupe qiejsh,gjithsej nnt qiej.N qiellin e fundit sht e vendosur Perndia , prej ku buron dashuria. ANALIZA E ROMANIT DON KISHOTI E MIGUEL SERVANTESIT Spanja e shek XVI prjetonte kriz ekonomike pr shkak t fuqizimit monetar dhe kriz morale nga avanturizmi kalorisak.Ky avanturizm vinte nga leximi i romaneve kalorsiake q at koh e kishin vrshuar Spanjn.Romanet lexoheshin me t madhe madje njerzit gjrat q i lexonin mundoheshin ti veprojn n jetn e prditshme si ngjarje t imagjinuara.Ky lexim i romaneve kish ndikuar aq shum madje edhe n ekonomin e shtetit ngase te njerzit ishte mbjellur ideja se fare pa pun e pa br asgj po u bre si personazhet e romaneve kalorsiake mund t bhesh brenda nats person i pasur.Kt ish munduar ta ndalonte edhe mbreti Karlo V por skish mundur.At q nuk e arriti as mbreti arriti ta bnte Dante Aligieri me verpn e tij Don 49

Kishoti.Tema dhe ideja e romanit i bjn kritik t ashpr shoqris feudale t Spanjs.Ky roman me tem dhe vler estetike ngrihet mbi romante kalorsiake.Konsiderohet roman antikalorsiak.I ironizon , parodizon romante kalorsiake.Shkruan roman kalorsiak ku ballafaqon subjektivitetin e personazheve kalorsiake me realitetin objektiv dhe ky ballafaqim po q sht absurd aq sa ishin edhe veprimet e personazheve t ktyreve romaneve.Njerzit q lexonin romante kalorisake frymzoheshin me iden se po t bhen kalors , po tu ndihmojn t doptve, po ti shptojn t munduarit , po ti zgjidhin problemet e t varfrve e po t bjn t gjitha kto n fund rrjedhimisht si personazhe kalorsiake sa hap a mbyll syt do t bheshin t pasur.Rregullat pr tu br kalors ishin: ta ndrroj emrin e fmijris me nj emr t personazheve kalorsiake (emri Don Kishoti),t siguroj veshje , mburroj , me helmet , me shpat , me mamuze(merr nj tas t berberit dhe e prdor si helmet), ta zgjedh kalin e veant dhe ti vej nj emr nga romanet kalorsiake,t zgjedh dashnoren e tij , pr hir t s cils do t niset n nj rrug t gjat e t lavdishme(ajo ishte e quajtur Dulineja e Tobozs m nj fshatere e thjesht q ruan lopt), t marr nj shrbtor q do ti shnoj si histori t gjitha gjrat (Sano Pano i cili ishte shrbtor por ai nuk shkoi nga dshira pr t shnuar gjrat kalorsiake q do bnte Kishoti por at e mashtruan vet fjalt e Kishotit se ,,po t shkonte pas tij do t bhej i pasur).Groteska evitohet me prballjen q bn kryepersonazhi dhe me inciativat q i merr ai pr ti br dikujt mir.Nga kjo prleshje fiton realja kundr ireales . M binds sht ballafaqimi me realitetin si mullinjt e ers , me divat , kundr t cilve duhet t luftoj q ti mposht , bujtinn m t thjesht e sheh si kshtjell, tasin e berberit si helmet t shklqyeshme, t burgosurit si kalors t shtypur , dhent si ushtar , gruan n kolon si princezn e grabitur dhe pas lufts ai del i humbur , lndohet nga flatrat e mullinjve, pson n bujtin , me dhent , me t burgosurit etj pse ia shkundin vetdijen kalorsiake. ANALIZA E TRAGJEDIS HAMLETI E VILLIAM SHEKSPIRIT Kjo vepr veohet me ideale humaniste , meditime filozofike,stil t prsosur dhe prjetime estetike.Historin e familjes Hamleti s pari e shnoi Sakson Gramatiku n fund t shek XII , m 1580 u dha n teatr londinez Hamleti e shkruar nga Tomas Kidi .Shekspiri krijoi variantin origjinal me kt tem.Paraqitjen e ksaj tragjedie e paralajmron tragjedia Jul Cezari .Cezari ka tiparet e nj mbreti , diktatori dhe antipatiku por n vepr nj prej personazheve t veprs ,,Jul Cezari i quajtur Markoni thot se ai sht njeri i ndershm.Hamleti para vetes shtron pyetjen nse historia dhe shekspiri e dnuan vrasjen e Cezarit diktator nga Bruti republikan ather si do t ndryshohet e keqja kur diktatura nuk dnoher po republika.Nis me atmosfer t rnd, pushteti kot mundohej q t mbush arkn e zbrazur trsisht, kemi drama t prgjakshme angleze t kohs , t cilat s bashku u reflektuan n tragjedin Hamleti.Ngjarja nuk vendoset n Angli por n Danimark mirpo piksynimi i poetit leht mund t hetohet.(se ai n mnyr t trthort flet pr Anglin).Tema e veprs sht ,,Lufta e pamshirshme q bhej n Anglin e kohs s Shekspirit pr t rrmbyer fronin mbretror.Kemi konflikt brendafamiljar .N ndrfutje kemi temat si komplotet , ruajtja e nderit , rikthimi i fronit mbretror , intrigat , hipokrizit etj.Kemi hakmarrje pr baban e vrar tem kjo e njohur qysh n krijimtarin e antikitetit.Ideja e poetit konsiston n at q shteti t udhhiqet nga nj monark i kulturuar.Hakmarrja ktu nuk sht dukuri individuale por shoqrore.Hamleti ishte bir i mbretit t Danimarks, studion n Vitenberg t Gjermanis.Merr lajmin e papritur t vrasjes s t atit,kthehet menjher n Danimark me shokun e ngusht Horatin.Pas nj muaji e ma i martohet me xhaxhain Klaudin.I ati Hamletit i shfaqet n ndrr duke i thn se duhet t hakmerret kundr xhaxhait i cili e ka helmuar vllan 50

q tia marr fronin dhe tia rrmbej gruan.Ai nuk bn hakmarrje direkte dhe msim direkt t s vrtets dhe kshtu Hamleti organizon shfaqje teatrale n pallat q t mat pulsin e xhait.Kur n sken mbytet mbreti duke i futur vaj n vesh Klaudi (xhaxhai), se fsheh dot reagimin e vet.Hamleti pati rast ta vras por se bn , bn sikur e vret t mn por e vret Pollonin , babain e Ofelias (t dashurs s tij).E dashura tmerrohet , por i vllai Laerti pr kt vrasje e akuzon Klaudin.Mbreti urrejtjen e Laertit ndaj tij e kthen ndaj Hamletit.Organizohet dyluftim mes Hamletit dhe Laerti.Shpatn e Laerit e helmon dhe kupn pr fituesin e bri me helm.(Klaudi).Hamleti plagose me shpatn e helmuar t Laertit, por edhe ky plagose nga Hamleti dhe n astet e fundit e pranon komplotin e Klaudit.Gertruda (e ma e Hamletit) dhe mbretresha e pi gotn me helm dhe vdes, Klaudin e vret Hamleti dhe e pengon Horatin q ta pij gotn me helm me kush q ta lajmroj botn pr kt ngjarje tmerruese.Tregjedia ngrthen n vete korrupsionin , moralin e shthurrur t klass udhhqse t kohs s autorit.Klaudi krahasohet me delen q l kasollen e maleve pr tu ntrashur n moale. PANORAM E KLASICIZMIT Vjen pas humanizmit.Trashgon kultin e antikitetit,koncepton norma dhe rregulla t reja , veohet Nikolla Boallo, u paraqit n Franc n shek XVII dhe pastaj u prhap n tr Europn.Franca e atij shekulli udhhiqte me tr Europn,n saje t ndrtimit t monarkis absolute t Luigjit XVII,mer rolin udhheqs t qytetrimit europian,Luigji e forcoi pushtetin qendror , vemas policin q shtypte kryengritjet fshatare q krkonin lirim nga feudalizmi,ai rriti autoritetin e vet , t tjert e konsideronin si mbreti diell,kurse ai pr veten thoshte se shteti jam un.Luigji XIV mbuloi me prkrahje t madhe stimulative q u dha krijuesve dhe artistve t njohur t kohs , i mblodhi n oborrin e vet , stimulonte me shprblime , dekorta,ofiqe,tituj,pensione t majme dhe kshtu oborri i tij n Versaj dhe n Sen Zhermen u b qendra e letrsis dhe e arteve dhe u quajtn letrsi dhe arte oborrtare.Parimet Nikolla Boallo i paraqiti n veprn Arti poetik,kurse Dekarti n aspektin letrar ai sht kundr universalizmit dhe lirizmit subjektiv e emocional t humanizmit,krkon prshkrim individual kundr atij t prgjithshm dhe logjik kundr atij emocional.Ata bn seleksionim n artin romak , e morn cezarizmin romak e jo at republikan, i prgjigjej monarkis s Francs,mbretrit e tragjedive m tepr u prngjanin Cezarit ose Leks s Madh dhe kishin virtyte romake jo greke.Prsosn stilin artistik duke e br at t qart dhe t sakt.Poetika e klasicizmit i ndante veprat n : t larta si tragjedia,epopeja,oda,himni t cilat pasqyronin jetn e monarkve,princrve,fisnikve q zhvillohej n oborret mbretrore dhe t ulta si komedia,satira,fabula,epigrami,idilia etj ku pasqyrohej jeta e qyteteve ose banorve t tyre .Kemi modifikime n dramaturgji ku ndahet n tri njsi : t kohs q ngjarjet zhvillohen brenda 24 orve,t vendit q ngjarja niste dhe prfundonte n nj vend , t veprimit q vepra t ket n ngjarje kryesore.Ata krkojn ekzistimin e nj kufiri t dukshm mes tragjikes dhe komikes , t larts dhe t ults , t madhrishmes dhe t shmtuars q ato t mos ngatrrohen dhe t mos afrohen. BIOGRAFIA DHE KRIJIMTARIA LETRARE E KLASIKUT MOLIERI Zhan Batist Poklen Lindi: 1622,Paris.Pseudonimi : Molieri.Shkollimi:iloor n vendlindje,t mesmen n shkoll fetare jezuite,drejtsin n universitet q nuk e trhoqi aspak ky profesion.1643- l punn e avokatit dhe i prkushtohet teatrit.Formon trupn teatrale,me to shtit tr Francn pr 15 vjet ku 51

njohu jetn e popullit,veset,pasionet dhe karakteret e njerzve.1658- l trupn,kthehet n Paris,pas nj kohe jep shfaqje n Luvr : tragjedi t Kornejit dhe komedi t veten ku ia trheq vmendjen mbretit Luigji.1665-shfaqet smundja e tuberkulozit.Punoi: si actor,regjisor dhe komediograf.Vdes: 1673,nuk varroset solemnisht,porn fshehtsi t madhe. Krijimtaria letrare e Molierit.Shquhet si komediografi i par i klasicizmit.1661-Shkolla e burrave(komedi).1662- Shkolla e grave(komedi).1664-Tartufi(komedi).1665-Don Zhuani(komedi).1666-Mizantropi(komedi).1668-Koprraci(komedi).1670-Borgjezi fisnik(komedi).1673-I smuri imagjinar(komedi). ANALIZA E KOMEDIS TARTUFI E MOLIERIT Pr her t par u shfaq n oborrin mbretror t Varsajs, m 12 maj 1664.Kleri dhe aristokracia u dshpruan pa mas dhe intervenuan q t ndryshohet emri n ,,Mashtruesit dhe ta ndrroj veshjen Tartufit nga klerik n civil. Pas variantit t tret m 1669 u lejua shfaqja.Tema e komedis sht ,,hipokrizia e stess klerikale q mundohet t pasurohet n mnyr shum t shpejt,duke shfrytzuar besimin q kan t tjert pr profesionin e tyre t shenjt dhe mendjelehtsin e shtess borgjeze q nj koh bhet viktim e hipokrizis klerikale.Subjekti i veprs prbn ballafaqimin e dy shtresave shoqrore asaj klerikale dhe feudale e cila dobsohej gradualisht si ekonomikisht edhe politikisht dhe n at borgjeze e cila fuqizohej n mnyr t pandalshme.Autori mban ann e shtress s re asaj borgjeze.Orgoni , nj borgjez i kohs n mnyr naive i beson Tartufit q ta marr n shtpi vetm pr t ndihmuar nj krerik t ngrat.Fmijt me gruan n e par , Damisi dhe Mariana , dhe gruaja e dyt , Elmira , nuk jan dakort n sinqeritetin e babait , por nuk mund ta kundrshtojn .Me ardhjen etij harmonia familjare z e prishet.Hipokrizia e Tartufit kuptohet nga t gjith kuptohet prpos nga Orgoni.Ai ai shkruan pasurin e Tartufit n shenj t mirkuptimit dhe sinqeriteti q tregon . Don tia jap vajzn.Mariann pr grua edhe pse ajo ishte e fejuar.N kt akt t fundit intervenon gruaja e Orgonit , Elmira e cila i tregon pr hipokrizin e Tartufit.Orgonin e fsheh Elmira nn tavolin dhe i tregon pr takimin e fsheht me Tartufin dhe kshtu Orgoni pranon hipokrizin dhe pranon gabimin e tij .Kshtu e largon nga shtpia por tani e mbron shteti se ai paraqitet si pronar formal.Intervenon shteti dhe arrestohet Tartufi.N shtpi kthehet qetsia.Personazhet ndahen n dy grupe : q nuk kuptojn hipokrizin si zonja Pernel dhe pasaniku Orgon dhe ata q e kuptojn hipokrizin e Tartufit si Damisi,Kleanti ,Dorina . BIOGRAFIA DHE KRIJIMTARIA E KLASIKUT ZHAN RASIN Zhan Rasini.Lindi:1639,Ferte-Mion,Franc.Familje:npunsish me titullin e bujarit.Shklollimi:shkoll fetare janseniste,1651-55 studion n manastirin Port-Royal(mson latinishten,greqishten lexonte Homerin,Sofokliun,Virgjilin dhe konsiderohet njohs m i mir i Bibls),vitin e fundit e vazhdon n Paris 1658-59 ku bie n kontakt me klubet letrare.1664-njihet me Molierin q i ndihmon n shfaqjen e veprave.Vdes: 1699,varroset n Port-Royal. Krijimtaria letrareNjihet si tragjedian m i mir klasik.-Tebaida(tragjedi).1665-Aleksandri i madh(tragjedi).1665-Ndrgjyqsin(komedi).1667-Andromaka(tragjedi).1669Britaniku(tragjedi,tem nga historia romake).1670-Berenisa(tragjedi,tem nga historia romake).1672-(Bajaziti ,tem nga historia turke).1674-Ifigjenia n Aulid(tragjedi,tem nga historia greke).1677-Fedra(tragjedi).

52

ANALIZA E TRAGJEDIS ANDROMAKA Tema e ksaj vepre sht historike(luft greko-persiane).Trajton ngjarje menjher pas lufts s Trojs.Si personazhe kemi Orestin,djalin e Agamemnonit , Hermionn , bijn e Helens , Pirron , birin e Akilit , dhe Andromakn , gruan e Hektorit .Rasini i drejtohet antikitetit ngase e trhiqte humanizmi,poetika,vrtetsia e ngjarjeve .Andromaka ishte e veja e heroit t Trojs n ann e persianve,Hektorit , i cili ishte simbol i heroizmit , viktimizimit personal pr t mbrojtur qytetin.Hektorin e vrau Akili.Andromaka ktu tregohet nn e dhembshme pr fmijt e vet , madje tregohet vejush e pangushllueshme ngase prkundrejt krcnimeve ajo do ti mbete besnik burrit t saj t mparshm.Kt e rrmben biri i Akilit (Pirrua) dhe e drgon n oborrin mbretror n Butrint, q nj dit t martohet me t,edhe pse Pirrua ishte i martuar me Hermionn,por poashtu Andromaka nuk dshironte t martohej me djalin e vrassit t burrit t saj.Pirrua s pari nuk dshironte t dgjonte pr Hermionn dhe s dyti e krcnonte Andromakn se po nuk u martua me t ai do ia vriste asaj djalin e saj t vetm.Ajo vendosi t martohej me Pirron me kusht q t betohet se nuk do e vras djalin e saj dhe kishte n mendje q n momentin e martess t bj vetvrasje.Hermiona e nxit Orestin ta vras Pirron nga xhelozia q sdeshte t martohej me t fejuarn dhe vetvritet Hermiona nga dhimbja e vdekjes s Pirros se nuk besonte se Oresti do e kryente nj akt t till edhe pse vet i kish thn.Andromakn e cilsojn : qndruaeshmria morale,viktimizimi , vendosmria pr t refuzuar do ndihm q ofronin mbretrit. BIOGRAFIA E ROMANTIKUT JOHAN VOLFGANG GTE Lindi: m 1749 n Frankfurt mbi Majn. Familja : Intelektuale(fisnik) Arsimimi : Kishte msues privat , n moshn 16 vjeare regjistori drejtsin n Universitetin e Lajpcigut.Si student shkroi poezi.Vitin e fundit t studimeve shkoi n Strasburg pr t kryer studimet.Aty gjeti nj lvizje ,,stuhi e sulm dhe t ashtuquajturit ,,Gjeni t egra.N kto lvizje flitej pr Bibln,Homerin,Osianin,Shekspirin. Pasi kreu studimet 3 vjet punoi avokat n qytetin Veklar.M 1775 Gten e ftoi duka i Vajmarit q t krijoj n oborrin e tij mbretror,n oborr punoi si administrator i punve shtetrore.M 1794 Gteja njiher me Shilerin dhe s bashku me Herderin e prbnin grupin e gjenive t egra. Vdiq m 1832 me 140 vepra t kryera. KRIJIMTARIA LETRARE E ROMANTIKUT JOHAN VOLFGANG GTE ,,Gici i Berlihingenit dram 1773 ,,Vuajtjet e Verterit roman 1774 ,,Prometheu ,,Fausti , tragjedi ,,Elegji romake prmbledhje poezish ,,Egmont dram ,,Efigjenia n Taurid ,,Hermani e Doroteja 53

ANALIZA E TRAGJEDIS FAUSTI Fausti si personazh ka qen magjistar q ka jetuar n shek XVI.Ai shtiti Gjermanin , Italin,Holandn , Zvicrn , bri shum mrekulli , futi frikn te njerzit , sidomos te princrit , pr mrekullit dhe pushtetin.Pr kt magjistar kish shkruar dramaturgu anglez Marlou n shek XVI n veprn ,,Historia tragjike e doktor Faustit.M von pr t shkroi Lesingu , pas Gtes Henri Hajne etj.Ideja lindi q m 1772 kur Gte dgjoi pr legjendn popullore pr Johan Faustin si alkimist,astrolog e magjistar.Tragjedia nis me Kushtim , vazhdon me Paraloj dhe mbaron me Prolog n qiell.Tragjedia ndahet n dy pjes : n t parn paraqitet jeta individuale e Faustit , kurse n t dytn jeta shoqrore e tij.Tragjedis i mungon uniteti i veprimit(ngjarja kryesore).Ngjarjet n tragjedi i bashkon ideja themelore.Ajo konsiderohet si poem simbolike dhe filozofike.Tragjedia ka , monologje,kng korale,poezi lirike,analiza psikologjike,meditime filozofike ,stile t ndryshme etj.Shpreh mendimet e autorit dhe lvizjet e kohs(opinionin gjerman t kohs).Tragjedia fillon me monologun e Faustit.N monolog ai flet pr veten duke treguar se ka kryer (studiuar),filozofin,drejtsin,mjeksin,teologjin,pohon madje se sht doktor n kto shkenca por shpreh paknaqsin se ska arritur ende n njohje absolute t s vrtets dhe nga dshira pr t vrtetn ai jepet pas magjis me shpres se mund t zbuloj fshehtsin e natyrs.Gabimi m i madh i Faustit dhe i njerzve t shekullit t tij ishe se ata e shkatrruan fen pr tu mbshtetur n arsyen dhe racion e njeriut.t bindur se ajo mudn tu shpjegoj ligjet e natyrs.Fausti n kt rast mendon se shkenca mund ti shpjegoj fenomenet jashtshkencore.Rrugn e hulumtimit t natyrs ai e parasheh prmes magjis.Rruga e magjis sht mes shkencs dhe fes,prmes metafiziks q i sheh dukurit jashta prvojs.Fausti hap librin e Nostradamusit,thrret Shpirtin e toks n ndihm por ai e prbuz.Fausti i dshpruar,afron te buzt kupn e helmit pr ti dhn fund jets,n at ast dgjon jehonn e kngve fetare gjermane q kndohen ditn e pashkve n kish , i kujtohet fmijria,lojrat dhe kngt q ka knduar edhe vet ai dhe heq dor nga vetvrasja.Pastaj Fausti shtit me nxnsin e tij Vengerin,fshatart e prshndesin,ndalet pastaj n nj gur q ia kujton t kaluarn, kur bnte lutje dhe agjrime e ishte i gatshm pr fe.Kthehet n shtpi nj qen se le t qet,shqipton nj lutje magjike , kafsha kthehet n fytyr studenti,shfaqet Mefistofeli.Ky e fton Faustin t heq dor nga mendimet filozofike dhe t jepet pas argtimeve , gzimeve t jets por doktori spranon.E merr Mefistofeli e drgon n bodrumin e Auerbahut , n Lajpcig , ku sheh student t dehur dhe gaztor.M pastaj Mefistofeli e drgon te magjistarja, kjo e bn 20 vje m t ri.Fausti dashurohet n Margaritn , me dashuri ideale dhe reciproke por me fajin e tij mbaron tragjikisht.N pjesn e dyt Fausti vepron n dobi t njerzimit,mer inciativ t hap toka buke pr t ushqyer njerzit,vdes i lumtur.Mefistofeli i thrret djajt q ta drgojn n ferr por vijn engjjt dhe e drgojn n qiell edhe pse Fausti gjithmon u mundua pr t mirn e njerzimit.Fausti sht prfaqsues tipik i intelektualve gjerman t kohs..Mefistofeli sht inkarnim i djallit q tregohet si mik i njeriut.Margarita sht personzhi poetik i tragjedis. BIOGRAFIA E ROMANTIKUT XHORXH GORDON BAJRONI Lindi:m 1788 n Londr Familja: Fisnike

54

Shkollimi:U shkollua n nj shkoll t fmijve t pasur vazhdon studimet n Universitetin e Kembrixhit.Studion gjuhn dhe letrsin klasike greko-latine,historin e vjetr at t Lindjes.Lexon shkrimtar francize t shek XVIII m Volterin , Ruson. Aktivitetet:I ati s bashku me t u vendos n Skoci,n Albred , natyra dhe njerzit q dinin legjenda m von do i shrbejn pr veprat q do t koncipoj.Si fmij lndoi kmbn dhe mbeti tr jetn i al,kish temperament eksploziv,i paqndrueshm dhe me kompleksin e inferioritetit.Kish t mn zemrake.N mosh dhjet vjeare trashgoi pasuri pasurin familjare nga kushriri i tij me titullin e lordit.Pasi kreu fakultetin u paraqit n parlamentin anglez m 1809,n dhomn e Lordve.M 1809 u largua nga Anglia , nisi turne pr n Portugali,Spanj,Malti,Greqi,Turqi dhe Shqipri.M 1812 kthehet n Angli.Gruaja me fmijn e posalidur i krkon divorc,ndahet me pikllim shkon n Zvicrr.Nga Zvicrra kalon n Itali.Mori pjes n luftn greke ashtu si shkrimtari shqiptar Marko Boari .Vdiq n Greqi nga smundja e Malaries m 1824. KRIJIMTARIA LETRARE E ROMANTIKUT XH.G.BAJRONI ,,Ort e prehjes 1807 , prmbledhja e par me vjersha , shpreh simpati pr lvizjen demokratike dhe urrejtje kundr aristokracis. ,,Bardt anglez dhe redaktort skocez ktu i kundrprgjigjet dhe kritikon nivelin e gazetaris dhe emra t mdhenj si Valter Skotin. ,,Udhtimet e ajld Haroldit ,,Pirrati ,,Gjauri ,,Nusja e Abidos ,,Rrethimi i Korintit katr t fundit t botuara m 1812-16 ,,Strofa pr Augusten ,,Kur u ndam ne t dy ,,Letra Augusts ,,ndrr ,,Errsir ,,Don Zhuani kryevepr e paprfunduar. ANALIZA E VEPRAVE T BAJRONIT ajld Harold sht poem romantike-individualiste.sht ditar poetik i Bajronit, e ka mbajtur gjat udhtimeve t tij.Ka katr kng me mbi pesqind strofa.Dy kngt e para kan parathnie,ajldi ktu tregon se vepra sht rezult i imagjinats s tij kjo vrehet se n tri kngt e para flet n vetn e tret kurse n kngn e katrt flet n vetn e par sikur t fliste pr vetveten.Poema fillon me Haroldin, hero romantik,i ri i ngopur nga dfrimet,knaqsit,zhurma e jets , largohet nga vendi i vet dhe i mrzitur e i dshpruar shkon t krkoj zbavitje n vendet e huaja.Ai donte t thyente monotonin apo m mir thn ,,t mbyllet n vete pas ,,unit t vet.Niset t shkoj n vende pa liri politike dhe me nj t kaluar historiket shklqyeshme.Viziton Portugalin , pastaj Spanjn ,ku ende freskonte robria dhe dhuna e pushtuesve francez nn udhheqjen e Napoleonit.Ai nuk mund t kuptoj si nj popull i lavdishm si ishin dikur spanjollt tani ishin n robri.Kt robri e shfaq me monolog dhe nxit spanjollt me gjuh poetike ,pyetje retorike,epitete,eksklamacione,zvendsimin e liris dhe 55

dhunn,me padrejtsin,me t keqen dhe krkon ndrrim t gjendjes.Haroldi viziton Albulenn,ia prkujton luftn spanjollo-angleze dhe asaj franceze.Viziton Seviljen , qytetin e vetm t lir,zhgnjehet me vendasit se skan dshir e vullnet pr t luftuar kundr armikut.Viziton Andaluzin , Kadizin , Morenn , entuziazmohet nga qendresa ndaj pushtuesve.Ai shfaq romantizmin me shfaqjen e ,,heroizmit t nj populli t thjesht.Shfaq heroizmin e nj heroine nga Sirakuza , nj femr pa emr , preardhje fisnore , e dal nga populli.Ajo vepron si romantike ngase di t kndoj dashuris , kur e thrret atdheu ajo e ln kitarn dhe rrmben pushkn pr t lufutar armikun.N kngn e dyt prshkruan vizitn n Greqi dhe Shqipri.Viziton Greqin , del n Bosfor, n Stamboll,prshkruan bukurin e natyrs,fatin e mbrapsht grek , virtytet e popullit , u prkujton grekve t kaluarn pasi flet pr luftn greko-turke q ndodh n periodin 18091811,flet pr popullin duke thn se grekt nuk jan popull q jan pajtuar me robrin , por ai krkon q grekt vet t punojn pr lirin e tyre e jo t prisin nga dikush tejtr.Poashtu vizitoi Shqiprin jugore , konkretish Janinn , Himarn , Ali Pashn.Nga vizita e impresionon : natyra shqiptare,njerzit me t gjitha komponentat.Tregon se e njeh historin shqiptare t periudhs s lavdishme.Flet pr vargmalet q i duken si amfiteatr,shkmbijt e pyjet q formojn harmonin e plot.Vrojton kompleksitetin e shqiptarit , aspektin moral , psikologjik , folklorik , kulturor.Kontakti me shqiptart i l mbresa sidomos mikpritja , pastaj vallet q hedhin shqiptart etj.Flet pr pozitn e vshtir t gruas shqiptare n familjen patriarkale, thot se e cilson bukuria fizike dhe besnikria .Flet pr kngt , vallet ,veshjet,kngt(tamburxhi,tamburxhi).Poashtu Haroldi n kngn e tret flet pr Zvicrn e vitit 1816,pas humbjes s Napoeleonit n Vatrlo.Shtit Alpet ,Begjikn lumin Rajna.Shpreh shqetsimin pr Europn q lufta e Vatrlos e kishte br tragjedi t njerzimit.U kndon humanistve si Rusoi,Volteri , bijs s tij Ads.N kngn e katrt flet pr qndrimin e tij t fundit n Itali 1817 ,shpreh keqardhjen e tij pr gjendjen e fundit t Italis duke e krahasuar me antikitetin e lasht romak q ish i lavdishm pr kohn.U kndon edhe ktu humanistve si Cezari,Ciceroni,Dante,Bokaio,Petrarks,Galileut,Mikelanxhelos,Tasos etj. BIOGRAFIA E ROMANTIKUT ALEKSANDR SERGEJEVI PUSHKIN Lindi:Mos m 1799 Familja:Fisnike Shkollimi:Msimet e para i mori tek edukatort francez,msoi frengjishten,lexoi letrsin e klasicizmit francez.Gjyshja si fmij i tregonte prralla t bukura dhe kshtu e futi n krijimtari popullore.M 1811 regjistrohet n liceun e fisnikve n Carskoje Selo,liceu ishte erdhe e mendimeve revolucionare,flitej pr nevojn e ndrrimeve n Rusi.Si i ri shprtheu dshira pr poezi , n provim mature recitoi poezi para Darzhavinit i cili pas poezis tha ,,Ky sht poeti i ardhshm i Rusis. Aktivitetet :M 1817 u punsua si npuns n Petrburg.Pushkini u b antar i lvizjes dekabriste q krkonte reforma dhe heqjen e bujkrobris,shprthen me urrejtje e zemrim kundr aristokracis ruse dhe padrejtsive shoqrore.Shkroi poezit ,,Liris , ,,adajevi,,Fshatit dhe u b me nam n mesin e t rinjve.Cari nga ky veprim i Pushkinit u acarua dhe krkoi q ai t ndshkohet me internim,me ndrhyrjen e shkrimtarve rus t asaj kohe dnimi iu ndryshua duke e transferuar n jug t Rusis n Kaukaz.Prej 1820-1823 qndroi i internuar.Krijon vepra nn ndikim t Bajronit.Shpirti revolucionar nuk i pushon , internohet n Mihajllovsk m 1824.M 25 dhjetor 1825 para Sheshit t Pallatit shprtheu lvizja dekabriste dhe cari e pyet se do t kishte br po t kishe qen jasht ai thot do t isha prbri shokve t 56

mi.Viti 1827 shnon fundin e internimit m 1827 lirohet nga pesimizmi.M 1831 u martua nuk pati jet t qet.M 1837 e prekn rnd nderin familjar u prgjigj me dylufim ndaj nj oficeri dhe nga plagt vdes m 1837.Vdiq si 38 vjear. ANALIZA E POETIKS LETRARE T PUSHKINIT Shkroi poezi lirike me motivacion patriotik, shoqror ,erotik dhe peizazhist.,,Liria- ndr poezit e para,n moshn 18vjeare,shpreh mendimet e reja progresive,bri jehon t madhe n qarqet aristokrate dhe cariste.Me pjekuri pasqyron fytyrat kundrshtimore t shoqris njerzore kudo n bot: tiranin me jetn e pallatve , ku sundojn tmerret , llahtaria , q mbahen me ligje t rrepta dhe me dhun dhe skllavrin burrrore .Poeti sht optimist n shprishjen e ksaj dhune q mbahet me kamxhik e pranga dhe ai kshillon cart q me koh ta ln popullin e lir se nesr i pret fundi i turpshm.,,Fshati-shpreh tabllo nga idila fshatare , nga privimi I fshatarit nga liria ekonomike , v;shtron n; griplan me kopshtijet , livadhet ,brigjet , kodrinat , tufn e dhenve, plevicn dhe n detaje si aroma e sans , gurgullima e rrkeve,ushtima e mullirit q spushon , valza mbi liqenin e qet.Jetn e fshatit nuk e sheh t shkputur nga trsia e raporteve shoqrore.Pushkini mbetet poet i dashuris , erotiks dashurore , pr t ciln poeti ka konsiderata t mdha , sidomos pr botn intime q reflektohet por edhe pr forcn shtytse q sht burim i jets , shpres pr t ardhmen dhe forc prsritse e gjenetiks familjare.,,A.P.Kerns- ia ka kushtuar Ana Kerns , nj vajze q e ka vizituar n Mihajllovks.Shpreh nj disponim t dyfisht t poetit : disponimin e ngrysur , t zymt e plot andralla, me brenga e mrzi , kujtimet e mbuluara nga nj mjegull , nj jet trsisht e zbrazur.Poezia ka qartsi t madhe , shprehje poetike,ndjenja t sinqerta etj. ,,Mbrmje dimrore- paraqet poezi peizazhiste, ku jep modele t mrekullueshme t peizazheve t vjeshts dhe dimrit rus. ANALIZA E ROMANIT EUGJEN ONJEGIN Romani ndr t part i shkruar n vargje.Edhe pse i takon epiks kemi mjaft pjes lirike t ndrfutura dhe paraqet nj vepr t ngjizur epiko-lirike.Lirika shfaqet me at kur Pushkini e shpreh haptazi qndrimin e tij prmes personazheve , narracionit t shkrimtarit , prshkrimeve t natyrs , analizs psikologjike t personazheve , digresioneve t ngjarjeve.Tema e romanit sht ,,jeta ruse , ajo e fshatit dhe e qytetit rus n fillim t shekullit XIX .Bjelinski , studiues i thell i veprs s Pushkinit,thot se shumsia e temave e emrton kt roman si ,,enciklopedi t jets ruse t vitetve 20 t shek XIX.Rrethanat politike shoqrore-ekonomike t Rusis s shek XIX ishin : zhgnjimi i masave popullore pas fitores historike kundr Napoleonit , vazhdimi i sistemit shoqror t bukrobris,lvizja revolucionare e rinis s kohs pr ndryshimin e gjendjes ekonomike dhe t sistemit-politik-shoqror,dshprimi nga mossuksesi pr ndryshime , trheqja dhe mbyllja n vetvete pr shkak t pamundsis dhe t paaftsis pr ta ndryshuar gjendjen ,ndikimi i kulturave t huaja n rrjedhat e kulturs ruse etj.Autori i bn tri kategorive t aristokracis , asaj provinciale , asaj t Mosks dhe asja t Petrburgut.Shoqris ruse e cila karakterizohej nga prapambeturia intelektuale , konservatorizmi,parazitizmi dhe individualizmi e indiferentizmi.Personazhe kryesor jan: Onjegini,Tatjana,Lenski.Onjegini,prfaqsues i aristokracis s Ptrburgut ,si fmij u edukua nga msues francez,shkolln e kish vend dfrimi e loje,msoi prciptazi letrsin greke-romake,msoi gjuh frenge por edhe sjelljen e shfrenuar aristokrate,kalonte jet mondane , t zbrazur e plot dfrime.Kjo jet pa ndonj qllim t caktuar e bri t mbyllet n vete , merret me poezi,lexon vepra , kupton se ska talent,sgjen dot motive,shkatrrohet psikikisht, e takon xhaxhai i tij dhe krkon nga Onjegini q t bhet 57

pasardhs i tij.Vepron si romantik ,dshiron t shkoj n nj vend tjetr , largohet nga qyteti , shkon t jetoj n shtpin e xhaxhait n fshat nga revolta dhe paknaqsia,trashgon pasurin , tenton t bj reforma pr prmirsimin e gjendjes s bujkrobris s fshatarve.Onjegini ishte i paknaqur me politikn e carit rus,njihet me Lenskin , djalosh ky me formim intelektual,krijon miqsi,bn dyluftim me t dhe e vret,dashurohet n Tatjann , vajz me virtyte t larta,Tatjana martohet fillon t shfaq Onjegini dashurin ndaj saj , ajo nuk ia kthen dhe pason katastrofa e tij.Tatjana dallon nga Onjegini , sht e rritur n frymn e tradits popullore , me prralla , tregime , legjenda etj.Ajo prfaqson rinin prparimtare ruse , dshiron t bj ndryshime.Kur e takon Onjeginin plqen idet prparimtare dhe revolucionare t tij , i shfaq dashuri prmes nj letre , din m von pasi martohet ti thot jo Onjeginit ngase ky krkon t kurorzohet .Lenski prfaqson aristokracin provinciale BIOGRAFIA E ROMANTIKUT VIKTOR HYGO Lindi : m 1802 n Bezanson,Franc lindore Familja:Intelektuale, i ati general i Napoleon Bonaparts , e ma grua aristokrate rojaliste.Si fmij jetoi n Franc ,Spanj dhe Itali. Aktivitetet: Shrbeu si ushtarak i Napoleonit,m 1812 kthehet n Paris vazhdon jetn me familjen,regjistrohet n kolegjin Kordie.M 1817 mer pjes n konkursin e Akademis Franceze ku mer vendin e par.Studioi n fakultetin politeknik dhe prfundoi n drejtsi.M 1841 u b antar i akademis Franceze.M 1848 u zgjodh Hugo n parlament nga Luigj Napoleoni III,nipi i Bonaparts.Vdiq m 1885 KRIJIMTARIA LETRARE E VIKTOR HYGOS ,,Bug-Zhargal-botuar m 1820 . vepra e par , roman ,,Oda e poezi t ndryshme-botuar m 1822 ,,Kromuel dram , nuk u luajt asnjher,traktat dhe manifest pr romantizmin.I hedh posht rregullat e klasicizmit dhe ndrton ato t romantizmit.Krkon ndrrimin e prmbajtjes tematike,forms letrare,t futen ngjarje nga jeta e gjall e aktuale,t shprishen rregullat e ngurta t drams etj. ,,Ernoni- dram 1830 zhvillon betej mes romantizmit dhe klasicizmit. ,,Katedralja e Parisit , roman 1831 ,,Mbreti dfren ,,Vepra dhe fjalt libr gjykon qndrimin e qeversi dhe i mbron kryengritsit ,,Historia e nj krimi ,,Napoleoni i vogl ,,Ndshkimet ,,Soditjet ,,T mjert ,,Njeriu q qesh. ,,Viti 93 roman flet pr ngjarjet e vitit 1793 , pas revolucionit borgjez. ,,Legjenda e shekujve ,,Arti i t qenurit gjysh

58

ANALIZA E VEPRAVE T VIKTOR HYGOS Hygo n aspektin tipologjik la vepra t gjinis: lirike,epike dhe dramaturgjike. ANALIZA E POEZIS LIRIKE Romantizmi si formacion teorik-letrar karakterizohet me favorizimin e shprehjes s bots s brendshme t poetit apo t personazhit,kt gj romantikt e shprehin prmes vargut. Hygo dallohet si poet.Fillon me poezi lirike intime,vazhdon me sociale dhe kurorzon me at meditative dhe satirike.,,Oda dhe balada- fillon me kt vepr lirika intime, ,,Orientalet , ,,Kngt e rrugve dhe t pyjeve ,,Arti I t; qenit gjysh , ,,Katr errat e shpirtit, ,,Soditjetvazhdon lirika sociale dhe me veprat ,,Legjenda e shekujve , ,,Ndshkimet- kurorzon me lirikn meditative dhe satirike. .,,Oda dhe balada- me poezin ,,E vluara e trumbjetarit , kemi erotik baladeske flet pr vajzn q n kolonn e ushtarve t kthyer nuk e sheh t fejuarin e saj. ,,Orientalet- flet pr luftn e popujve t vegjl pr tu liruar nga robria , n kt rast populli grek. Poezia ,,Djali tregon pasojat e robris,tregon sakrificn e nj fmije t moshs rinore pr liri. ,,Soditjet-botuar 1856 , monument i poezis francize , i ngra paradokset e kohs n nivel letrar,sidomos ato t intelektualve q kundrshtonin konceptet e romantizmit,shkenctarve t akademis francize si Dyval , Hygo u jep prgjigje : I prgjigjem nj aktakuze,Shkruar m 1846 , Shkruar m 1885 etj. ,,Legjenda e shekujve- ka tri vllime,poem epike , shpreh persiatje meditative , urrejtjen ndaj tiranve dhe despotve , ide kjo e paraqitur m 1850 , n kohn kur Luigj Napoleoni III suprimoi republikn pr t vendosur m von perandorin.Ai ktu paraqet historin e njerzimit , dy fronte markante , t tiranve dhe despotve q nga fillimet e shoqris njerzore.Hygo tregohet romantik , realist , pse shrbehet me fantazin dhe idealizmat. ,,Legjenda e shekujve-shpreh tredimenzionalitet kohor , kohn e vjetr , t mesme dhe t re.Autori shpreh qndrim antimonarkist , pse nuk ka sundimtar q t mos jet tiran e despot pr popullin e vet.Ktu kemi kto poezi ,,Mbreti ziliqar , ,,Mbreti mosmirnjohs , ,,Mbreti i dyshimt , ,,Mbreti i poshtr , ,, Mbreti intrigant , ,,Mbreti hajdut , ,, Mbreti matuf , ,, Mbreti frikacak , ,, Mbreti q zgrdhihet , ,, Mbreti kriminel.Poezit me prmbajtje demokratike jan ,,Njerzit e varfr , ,,Ndrgjegja , ,,Doozi n gjum , ,,Mbreti i vogl. ,,Ndshkimet- demaskon figura e personit m t urryer nga Hygo ajo e Luigji Napoleonit III,at e akuzon si sundimtar q ka rrmbyer pushtetin n mnyr t paligjshme , sundimtar q mba pushtetin me dhun dhe egrsi , sundimtar q merr npr kmb dshirat e popullit,poeti pr kt gj ishte ngritur t flas edhe n parlament q ta mbroj demokratizimin nga perandorizmi, poezi e ktij vllimi sht ,,Ultima verba ku u drejtohet t gjith t arratisurve , q t mos pushojn e t luftojn pr Republikn(njri nga t arratisurit ishte edhe vet).N poezin ,,Nox nxjerr trradhtin si fakt q varros republikn.N poezin ,,Kujtimet e nats s Dhjetorit shpreh portretin sadis dhe kriminel t komplotistve.N poezin ,,Lux shpreh dshmi e optimizm pr ardhmrin e ndritshme t bots. ANALIZA E ROMANIT T MJERT

59

Viktor Hygo n kt roman glorifikon historin franceze t shek XIX, i merr n mbrojtje qeniet e mitura , t keqtrajtuara dhe t nprkmbura.Ka dy variante t romanit ,,T mjert , njri i vitit 1845 q i sjell Hygos titullin e akademikut n Akademin Franceze dhe tjetri i vitit 1860 q i sjell titullin e fisnikut derisa ishte n mrgim n Belgjik,botuar m 1862.Ideja e romanit mbshtetet n tri pika kryesore: t tregohet se si degradohet njeriu i shtresave t varfra , t tregohet se si gruaja humb dinjitetin familjar nga varfria e skajshme dhe tregohet se si atrofia(venitja , rrgjimi) e fmijve vjen nga varfria e skajshme e cila ia ngulfat jetn dhe ekzistencn.N kt roman tregohet viktima e nj rendi shoqror.N episodin e par kemi ngjarje nga Zhan Val Zhani dhe prifti i Denjit , Murjeli.Zhani sht i dnuar me burg ,ngase kish br vjedhje dhe ishte nj skamnor q skishte siguruar as kafshatn e gojs , ligji e dnon me burg , ai arrit t ik nga burgu , strehohet te prifti i Denjit , prifit me humanizmin e tij e pranon , mirpo Zhani natn ia vjedh priftit shandant e argjenda , ik nga prifti , xhandart e zn hajnin , prifti nuk deklaron se i jan vjedhur shandant dhe kjo e shpton Zhanin , ai magjepset me zemrgjersin e priftit dhe kjo gj ndikoi n ndrrimin e tij nga karakteri i Zhanit si hajn n nj njeri t ndershm q jeton me mundim dhe djersn e vet. N episodin e dyt : e ndrron emrin n Madlen , pasi kish ndryshuar karakter bhet kryetar i nj vendi t vogl,ballafaqohet me nj rast t rnd social me at t Fantins , dnohet si prostitute , kryetari i komuns Madlen e liron , prostituta ishte poashtu e keqtrajtuar nga polici Zhaver.Fantina kishte nj vajz t quajur Kozet , vajz ilegjitime , pr t siguruar bukn e ma ish marr me prostitucion dhe kjo qe arsyeja pse e liron Madleni.Madleni u b objekt pr gjyqin e vendasit q krkonin t dinin pr biografin e tij , Madleni e zbulon veten kur gjyqi duhej ta dnonte Shamatien t akuzuar pr vjedhje duke dyshuar se ai ishte Zhan Val Zhani , dhe n fund ai i tregon gjyqit se vet ai ishte Zhan Val Zhani.Shamatien e lirojn nga akuza pr vjedhje.N episodin e tret kemi Kozetn si shrbtore n nj familje t pasur , e cila ishte pasuruar duke ju faleminderuar plakitjeve q ishin br n luftn e Vatrlos,Zhan Val Zhani arrestohet , drgohet n burg , kur mendohej se kish vdekur duke ikur kanaleve t Parisit ai arrin te familja e Tenerdierve , e shpton Kozetn nga kthetrat e familjes ku punonte , e fsheh s pari n nj shtpi pastaj n manastir.N episodin e katrt Zhan Val Zhani vendoset n rrugn Plumet , ndrron emrin n Foshlvon , njihet me Mariusin , i cili kishte orientime republikane , Mariusi dashurohet n Kozetn , Fushlron arrestohet nga Zhaveri , por ai prsri arrin t shptoj.Epopeja e rrugs Sent Deni sht nj ndr ngjarjet m kulminante t lvizjes revolucionare , m 1832 buet kryengritja n rrugn Sent Deni.Mbi barrikada sht edhe Zhan Val Zhani s bashku me Mariusin dhe Gravoshin , t gjith nn komandn e studentit Enzholras.Zhan Val Zhani si i burgosur me pun t rnd , ia fal jetn policit Zhaver , e shpton Mariusin e plagosur rnd i cili m von martohet me Kozetn.Zhan realizon premtimin e dhn Fantins , kur vdes n vetmi , mbi kokn e tij ndriojn shandant dhe argjenta e priftit Myrjel.Zhan Val Zhani sht i burgosur , i persekutuar , simpatik pr lexuesin, i nnmuar.Prifti Myrjel sht kuptues i psikologjis s Zhanit , Fantina femr e persekutuar , e poshtruar nga shoqria dhe ligji,femr fatkeqe.Kozeta paraqet personazhin m t prkryer i viktims s pafajshme,shrbtore.Gravoshi , djal i mbar i braktisur nga familja , jeton n qytet t madh kur merr pjes n lvizje revolucionare , bhet viktim tragjike e romanit.Mariusi sht borgjez i ri plot ideale revolucionare , lufton kundr monarkis.Zhaveri sht fytyra m negative q mbaron me vdekje.

60

61

MATERIALI MSIMOR I VITIT T TRET Panoram e letrsis moderne shqiptare Letrsia e ksaj periudhe njeh 2 tendenca : modernen dhe avangarden artistike. Letrsia moderne karakterizohet me hibriditetin e formave dhe strukturave stilistike ku ndihen elementet e romantizmit,simbolizmit,futurizmit etj. Zbulohen koncepte t s bukurs,harmonis,hudhet patetizmi romantic dhe shprehet disponimi kritik ndaj dukurive shoqrore. Kultivohen poemat e gjata-epopet,balada,trioleti,romanca,oda,himni,poezi lirike,romani,melodrama,komedia,tragjedia,zhvillohen format e prozes: eseu,fejtoni,artikujt letrar.Mblidhet dhe botohet letrsia gojore,prkthehen shkrimtar botror etj. Biografia e modernistit Gjergj Fishta Lindi : 23 tetor 1871,Fisht t Zadrimes. Msimet e para n Kuvendin e Troshanit,studimet n Bosnj. 25.02.1894-shugurohet si prift. Punoi : msues n seminarin e Troshanit. 1899,Janar-themelon shoqrin Bashkimi-Shkodr. 1908-Kryetar i komisionit t Alfabetit-Manastir. 1916-themelon Komisin Letrare(me L.Gurakuqin). 1913-1944 botohet revista Hylli I Drits 1921-Gjim.Illyricum-Shkodr. Njihte Homerin,Virgjilin,Danten. Pjesmarrs n: Konferencn Paqsore t Paris-1919, Asamblen e Kombeve t Bashkuara Nju Jork-1922, Athin-1930, Bukuresht-1931, Stamboll-1913. Dekoratat :Mearif(1912-P.Osmane), Ritterkreuz(1912-A.Hungaria), Lector Jubilatus(1929Franc), Phoenix(1931-Greqi), Antar i Akademis s Italis (1939). Krijimtaria letrare e modernistit Gjergj Fishta Prdori vargje t ndryshme:7-rrokshin,9-rrokshin,11-rrokshin,strofa alkeike,sofike. Kndon sipas parimit t Horacit(Castigat ridendo - dnon duke qeshur). Personazhet e veprave jan huazur nga historia biblike,let.klasike,romake e helene. 1905-1937 Lahuta e Malcis (vepr epike me 30 kng) 1907-Anzat e Parnasit (satir) 1909-Pika Voeset (ose Vallja e Parrizit) 1913-Mrizi i zanave (vepr epike) 1922-Gomari i Babatasit (satir) 1911-Shqiptari i gjytetnuem (melodram) 1909-Vllaznia(dram) 62

1929-Shn L.Gonzaga (melodram). 1914-Juda Makabe(tragjedi), Ifigjenia n Aulli(tragjedi). Mojsi Golemi e Deli Cena (vepr epike) Poem pr Skenderbeun(sipas Barletit) Analiza e veprs Lahuta e Malcis Ndrtimi:E ndar n 3 njsi tematike.,shkruar me vargje tetrrokshe e ndrtuar n form t epopes. Studime brenda letrsis kombtare dhe nga shkrimtar t huaj (studimi i Maksimilian Lambercit) ku tregohen ndrlidhjet artistike t Lahuts me Iliadn e Homerit dhe Eneidn e Virgjilit. Pr kt Fishta njihet si Homeri shqiptar Tema:Lahuta e Malcis shtjellon ngjarjet e viteve 1858, 1878, 1912 q kan tem t prbashkt :fatin e shqiptarve te fuqit botrore. Subjekti :prshkruhet konflikti dramatik t ngjarjeve historike,kndohet trimria e shqiptarve si :Marash Ucit,Oso Kuks,Abdyl Frashrit,Ali Pash Gucis, q me aktet e tyre fitojn veti mitike si t: Mujit,Halilit,Gjergj Elez Alis etj.Vepra shpreh imazhin e plot t shqiptarve t cilt i lartson me elemente etnografike q dallohen gjat historis son, si : besa,solidariteti,besimi,nderi,keqtrajtimi nga fqinjt dhe fuqit e mdha pr qllime personale.Fishta si rrfimtar aktiv,shpalos me zanat kujtimet gjat historis,gzohet e vuan bashk me personazhet q me ngjarjet,aktet luftarake t tyre krijon strukturn e veprs ndrsa me zakonet e doket,qeniet mitike krijon funskionimin e bots s begatshme shqiptare.vepra paraqet ngjarje,ndodhi e personazh konkret,qe krijojn realitet fiktiv pr t forcuar vetdijen historike.

Biografia e modernistit Faik Konica Lindi:15 mars 1876,Konic. Shkollimet:msimet e para n Konic,t mesmen n kolegj Saverien-Shkodr,Liceun Perandorak(Gallatasaraj-Stamboll) dhe Dizhon-Franc. Studimet -Filologji Romane-Paris dhe i mbaroi n U.Harvard,1912. Njihte rreth 15 gjuh.25 mars 1897-1909 boton revistnAlbania(shqip e freng.) 1909-jeton n Amerik,mirret me diplomaci,njkohsisht drejton rev.Dielli-Boston. 1912-njri nga 4 themeluesit e Shoqris Panshqiptare Vatra. 1919-prfaqsues diplomatik i Shqipris n Uashington. 5 janar 1924- zgjidhet deputet n Parlamentin Shqiptar,e refuzon m 2 mars 1924. Vdes: 15 dhjetor 1924 n Boston,dshira tij ishte t varrosej m Shqipri,por nuk iu plotsua,mbahet n frigorifer nga shoket deri m 15 shtator 1948,ku varroset n Boston. 4 maj 1995-rivarroset n Parkun e Madh,Tiran. Krijimtaria letrare e modernistit Faik Konica Ndahet n 2 periudha: I. 1897-1909 kohn e rev.Albania,shpreh krkesat pr let.kombtare. II.1920-1923-periudhn e proceseve t vshtira politiko-shoqrore.

63

1895-Shqipria dhe Turqit(broshur politike-frengjisht). 1899-1901-Albania e vogl(shtojc politike pr Albania shqip e freng). 20 mars 1911-Trumbeta e Krujs(fletore,3 faqe shqip,1 anglisht). 8.08.1912-17.11.1918-Jeta e Sknderbeut(sipas Barletit,ndar n 25 pjes) 1915-Gjermania dhe Shqipria(broshur politike n freng). 1922-Katr prrallat nga Zullulandi(cikl tregimesh). 1923-Nn hijen e hurmave(prkthim nga 1001 nett arabe). 16.gusht-dhjetor 1924-Dr.Gjlpra zbulon rrnjt e drams s Mamurasit(25 pjes,fillim romani si sui generis). 1928-Shqipria si mu duk(reportazh ne 25 numra). 1935-1939- hartohet Shqipria-kopsht i Evrops Juglindore(vepr eseistike10ese,anglisht)botohet 1957 nga Mc.Bridge Comp.-Ne York. shpreh mozaikun e kulturs,historis dhe bots shpirtrore t shqiptarve. Analiza e esesShqipria si mu duk Prshkruan gjendjen q sheh pas 16 vjet mrgimi,t shoqris shqiptare q ishin t zhytur n jetn anadollake,apati pr pun plogshti orientale dhe armiqt q pengonin progresin n Shqipri q prfaqsonin 3 tipa njerzish : I.Ekspertt npuns q nuk di tjetr,pos t sjell dme me an t shpifjeve e padrejtsive n shoqri shqiptare. II.Robott paraqet njeriun pa kok q vepron mekanikisht, q edhe shpreh aparatin burokratik t Mbretris shqiptare. III.Levantet njerzit snob q tallen me traditat e zakonet e vendit dhe poshtron fjaln shqipe. Analiza e tregimit Katr prrallat e Zullulandit Tema: sht n plan satirik, prshkruhen problemet dhe shqetsimet t njohura pr shqiptart q jan t zhvendosura n Afrik te populli i Zullulandit me kultur origjinale dhe plot energji qe bijn pre e demagogve dhe fjalve boshe t Sepias. Personazhet : Denisulla Sepia- njeri intrigant, interesxhi i cili mashtron zullut pr interesa personale. Pligu-atdhetar me plot virtyte udhheqs ideal pr zullut pasi njeh psikologjin e tyre, i qetson ata kur e humbin kontrollin nga vazet e kngve dhe ritualve t ndryshme. Analiza e romanit Doktor Gjlpra zbulon rrnjt e drams s Mamurasit Nxitje pr kt vepr merr nga vrasja e dy amerikanve m v.1924 n Mamuras nga njerzit e Zogut. Tema:paraqet sintez t fuqishme mes realitetit dhe heroit prparimtar Dr.Gj. i cili sht njeri i mjeksis moderne t Europs ( q studioi n Rusi e Suedi). Jeta tij jipet n 2 etapa : qndrimi jasht atdheut ku edhe e priste karier me perspektiv dhe koha e kthimit n Shqipri pr t br rimkmbjen e popullit,por posa t zbres te porta Durrsit n vend t moralit e ligjit,ai ballafaqohet me paditurin,mjerimin,varfrin,dhun qe kishin qen t shtruara nga njerzit hajdut t ministrit Salemboza. 64

Personazht: Dr.Gjilpra nj intelektual shqiptar q e karakterizon vendoshmria dhe urrejtja ndaj padituris ku edhe fiton respect pr mendimet e pavarura. Dr.Dhalla dhe Dr.Emrullahu mjek q me mentalitetin ballkanik e anadollak paraqesin mjeksin e prapambetur. Ministri Salemboza-tiran anadollak,prepotent e i zgjuar q drejton fatin e vendit. Personazh tjer: Muhedin agai,Zylfikar agai,polici doganes,Ali Bibiu,suedezja Ingridi,Arifeja,nusja Vera,plaku marteshanas. Biografia e modernistit Fan Stilian Noli. Lindi:n Ibrik Tepe n Edrene-Turqi,6 janar 1882. Shkollimi: fillor n shkoll greke,gjimnazin n Keshan,studimet e filozofis i filloi n Athin por si mbaroi. 1908-shkon n Amerik studion historin n U.Harvard deri m 1912 ,m von shugurohet prift dhe angazhohet pr ndarjen e Kishs Ortodokse shqiptare nga ajo greke q njihet n Patriarkun e Konstantinopolit m 12.IV.1937. Studion muzikn n Konservatorin e Nju-Inglendit. 1934-tem diplome pat poemn simfonike Scanderberg. 1947-me studimin Bethoveni dhe Revolucioni Francezdoktoron n muzik. Punoi si qerraxhi,sufler,artist n teatro,m von si diplomat e burr shteti. 1927 nntor-merr pjes si antar I delegacionit t Ballkanit me rastin e 10vjetorit t Revolucionit Socialist t Tetorit - n BRSS. Vdes: 1965. Krijimtaria letrare e modernisit Fan Stilian Noli. Noli prdori motive nga bibla dhe mitologjia(greke dhe kishtare). Njihet si themelues i elegjis politike. Krijimtaria tij ndahet n 2 faza: Faza e par q zgjat deri m 1930 ku merret me poezi,dram dhe publicistik. Faza e dyt nga 1931 kur heq dor nga politika dhe mirret me muzik dhe histori. Veprat: 1907-Israelit dhe Filistin(dram 3aktshe) 1921 dhe 1947 punuar 2 her-Historia e Sknderbeut(proz). 1960-Autobiografia(anglisht,shkrim n proz). 1947-Albumi(vllim poezish). Prkthimet:. ndahen n 2 pjes: I.1909-1913 prkthen vepra kishtare pr nevojat e Kishes Autoqefale Shqiptare. II.Prkthen veprat e klasikve dhe humanistve botror si : Martesa me pahir-Molieri Vanina Vanini-Stendali(novel). Armiku I popullit-Ibzen(dram). Zonja Ingra e Ostrotit-Ibzen(dram). Otello-Shekspiri(tragjedi). Jul Cezari-Shekspiri(tragjedi) Hamleti-Shekspiri(tragjedi) 65

Makbethi-Shekspiri(tragjedi). Don Kishoti-Servantesi(roman) Prkthimet i prcjell me shnime kritike - Introdukta ku bri vlersimin kritik dhe nnvizoi vlerat e posame t tyre. Analiza e drames Israelit e Filistin Motivi i drams sht huazuar nga Bibla. Tema: sht quajtur Skelet drame se tregon konflikt t zbeht fetar mes monoteizmit dhe politeizmit. Subjekti: Konflikti zhvillohet mes Israelitve n krye me Samsonin q donin me an te urtsis dshironin filistinve tia impononin fen e tyre. Samsoni i cili posedon fuqi t mbinatyrshme,mashtrohet nga vajza Dalila q e v n gjum dhe zbulon sekretin e fuqis s tij,ndrkoh lidhet nga filistint n tempull dhe festojn fitoren,por atij i kthehet fuqia dhe vret filistint me crast bindet se forca sht arma e vetme pr imponim t fes sic e kshilloi plaku Rabin. Analiza e vllimit Albumi Shumica e vjershave jan marzhe dhe satira politike. Vjershat si Sulltani dhe Kabineti Shn Pjetri n mangall Marshi I barabajt Knga e Salep Sulltanit shpreh situatn politike t kohs ku kritikon Ahmed Zogun. Poezia Rent,or Marathonomak sht poezi q i kushtohet revolucionit,trajton problemin social n Shqipri. Poezia Ans lumenjve me an t antitezs,simboleve prshkruan ndjenjn e nostalgjis n trajt monologu. Biografia e modernistit Midhat Frashri Lindi: Janin,u rrit n Stamboll. Pseudonimet: Lumi Skndo,Mali Kokojka. Familje: bir i Abdyl Frashrit dhe nipi i dy figurave t shquara shqiptare: Naim dhe Sami Frashri. Punoi: 1905-1910 drejtor pr shtje politike n administratn osmane n vilajetin e Selanikut. 1912-ministri i par pr punt botrore,konsull i prgjithshm-Beograd. 1920-kryetar i Delegacionit shqiptar n konferencn e Paqes-Paris. 1923-1926-ambasador i Shqipris n Greqi. 1942- udhheqs i Ballit Kombtar. Aktivitete: ndihmoni n botimin Kalendari Kombiar -Sofje. 1908-1910- botoi fletoren e prjavshme Lirija-Selanik. Drejtori punimet n kongresin e Manastirit. 1909-boton revistn mujore Diturija,1916- revista shprngulet n Bukuresht,1926-1929- n Tiran. Gjat L.II.Botrore internohet n Rumani. 5 maj 1916- drejton revistn Lindependence albanaise Bukuresht. Hapi librari n Tiran(mbi 20.000 vllime m e madhja n Shqiprin e athershme). 1944- shprngulet n Itali,pastaj n Angli. 66

Vdes: 3 tetor,1949,Nju Jork. Krijimtaria letrare e modernistit Midhat Frashri. Veprat joletrare: 1901-Istori e shkrimit shqip 1910-Kndimet pr shkollat e para Selanik. 1912-Istori e Mbretris Otomane Stamboll. 1915-Letra mi nj udhtim n Zvicrr. 1924-Plagt tona-Tiran(traktat politik,61 faqe). 1926-Kalendari Kombiar. Naim Be Frashri (kritik letrare). Studimet: Pritmi i Shqipris(shqip) Shqiptart dhe sllavt (frengjisht). Prkthimet : 1898-Gjylom Telli i Lamartinit(Sofje) 1900-Bj-e t mirn pa hith-e n det nga Fanz Hofmani. 1909-pjes t Robinson Kruzos Daniel Defos. 1923-Psikologji e edukates nga Gustav le Bon. Analiza e kritiks letrare Naim be Frashri E shkruar me pseudonimin Kokojka. Shkruar n form t eses,ku jipen t dhnat e jets,shkollimit,menyra e sjelljes,pershkruhet atmosfera kohore,politike,shoqrore n t ciln prfshihet Naimi. Kokojka,kt jetshkrim t Naimit e vrojton n 2 aspekte: -aspekti i ndrlidhjes me Lidhjen Shqiptare t Prizrenit dhe synimeve t saj,ku Naimi ishte pakz skeptik rreth tyre. -aspekti bashkpunimit me krijuesit shqiptar dhe kolonit shqiptare t Italis,Sofjes,Bukureshtit etj. Analiza e traktatit politik Plagt tona Shtron problemin e mnyrs s organizimit t shoqris shqiptare. Midhat Frashri,ringjalljen e bots shqiptare e sheh n hartimin e nj programi me ka do i ndaloj prarjet dhe do bj prmbushjen e krkesave t shoqris. Analiza e studimit Shqiptart dhe sllavet N mnyr shkencore,demografike dhe etnografike prmbys tezat m shpifse t t huajve se shqiptart paraqiten sit egr e t paqytetruar. Analiza e vllimit Hi dhe Shpuz Prozat n kt vllim jan n : proza poetike,novella dhe kujtime. Trajton tema si : njohja dhe adhurimi i Shqiprise e prpunuar n tregimet : 67

Ay Mal ku plaku gjat ngjitjes n malin e Tomorrit e kshillon nipin ta doj atdheun,ku njkohsisht ia prshkruan topografin shqiptare nga Janina deri n Kosov. Plaku i Ylynecit ballafaqon dashurin atdhetare,dshirn pr jet dhe katastrofn njerzore,ku simbolikisht shfaqet fmija n djepin shkruar Shqipria,i cili luhatet midis jets dhe vdekjes. Tema e mrgimit : tregimet Udhtimi, Kngadhe Po kthehen. Tema e gjakmarrjes: tregimet Pika lot dhe Or e fundit. Tema e bess tregimi Si vdiq Selman Todorusha- vetvrasja e nuses pr fjaln e dhn kunatit se e don shum dhe se do sakrifikoj gjithka pr t. Biografia e rilindasit Lasgush Poradeci Lindi: 27 dhjetor 1899,Pogradec. Familja: zanatcinjsh. Shkollimi: msimet fillore n vendlindje,t mesmet n Athin e Manastir. Studioi Filologjin Romane dhe Gjermane n Grac dhe Artet e Bukur n Bukuresht. Aktivitete : punoi si professor i artit n gjimnazin n Tiran dhe si prkthyes n Institutin e Shkencave dhe n Shtpin Botuese Tiran. Vdiq : 12 nntor,1987. Krijimtaria letrare e rilindasit Lasgush Poradeci. sht poet q prdori simbolin dhe metaforn. Prdori me prpikmri rimn dhe ritmin. Strofa sht 4vargshe,vargu 6,10,12 dhe 8rroksh( m i prdorshm). Trajtoi 3 rrath poetik: 1.Rrethi Shoqror: i cili gjindet te cikli Vallja e Dherit/Zemra e Dherit. Ktu shpreh qndrimin e vet melankolik identifikues dhe dshprues pr gjendjen shpirtrore t vendasve t tij q nuk morrn kurrfar msimi nga e kaluara historike e heronjve t Shqipris. Te vjershat Mngjesi Korrik Mbarim vjesht Dimr pshkruan jet t pastr t vendlindjes s tij,Pogradecit,pasqyron jetn e bujkut dhe bariut. Te vjershaNaim Frashri prmes ironis polemizon me poett t cilt nuk tregojn kujdes pr gjuhn,e cila ka qen m e pastr n kohn e Naimit se sa tani n kohn e Lasgushit. 2. Rrethi i dashuris :gjindet te cikli Vallja e Yjeve/Ylli i Zemrs. N kt rreth tematik nuk shpreh vetm ndjenjat dhe prjetimet intime t dashuris,por edhe qndrimin poetik ndaj disa dukurive t jets shoqrore q lidhen me dashurin. Motivi i ksaj poezie prmban elemente t let.gojore dhe popullore. Ndjenjat t dashuris L.P i shpreh ndaj Motrs,Shoqes dhe Vashs. Poezit t ktij cikli jan : Ballad E mora shoqzen Knga Syt e lumtur Eja motr Vallja e luleve etj. Analiza e poezis Kroi i fshatit ton Tema : sht kroi si vendtakim i t rinjve dhe shfaqjes s dashuris s tyre. Ndrtimi : i ka tiparet e nj poemthi lirik dhe sht e ndar n 3 pjes. Subjekti : n pjesn e par pamjen e jashtme fizike t vashave q shkojn pr t mbushur uj. N pjesn e dyt prshkruan vajtjen e trimave n krua pr t kmbyer ndonj fjal me vashat. 68

N pjesn e tret pshkruan dashurin e t rinjve q e identifikon me rrjedhn dhe shijen e ujit t kroit. 3.Rrethi filozofik : gjindet te cikli Vallja e prjetsis/Zemra e Prjetsis dhe Vallja e vdekjes/Zemra e vdekjes. N kt rreth tematik trajton problematikn e krijimit t bots dhe t njeriut q e sheh t shkallzuar npr disa faza. N fillim sht krijuar material pastaj shpirti. Cikli i zhvillimit kalon n fazat : lnda,fryma,ndjenja,njeriu,prjetsia. Me identifikimin e Zotit prmes vetharrimit Lasgushi shpjegon procesin krijues poetik,q e sheh si proces t prjetshm q prsritet vazhdimisht. Procesi realizohet me trupin q nprmjet shijimit,prekjes,nuhatjet ndrlidhet me botn,zemra me an t pamjes dhe dgjimit kontakton me botn,kurse shpirti qartsohet me vetdijsimin. Poezit t ktij ciklii jan :Gjeniu i anijes Lundra dhe flamuri Vdekja e Nositit. Biografia e rilindasit Ali Asllani Lindi:1882,Vlor Familja:intelektualsh. Shkollimi:msimet fillore i mori n Vlor,t mesmet n Janin dhe t lartat(shkencat politikoshoqrore dhe administrative) n Stamboll. Punoi: si administrator n Perandorin Osmane,ministr,diplomat n qeverin e Zogut,prkthyes n Institutin e Shkencave. Vdiq:1966. Krijimtaria e rilindasit Ali Aslani Veprat e tij nga 1902 i shnon n gj.turke. 1913-1914 fillon t shkruaj n shqip. 1930-boton vjershat Dasma shqiptare dhe Vajza shqiptare. 1933-1942 krijon poemen Hanko Halla(4 pjes,25 kng) e cila botohet n revistn Minerva. 1964 Vajzat dhe dallendyshet(prmbledhje poezish). 1966-Kur merr zjarr rrufeja (prmbledhje poezish). U shqua si poet lirik dhe satirik,me poezit e tij i kritikon zakonet,satirizoi politikant dhe mentalitetin e vjetruar. Prdori krahasimet,sarkazmin,simbolet,liperbolat dhe fjal turke,arabe,greke pr ti tipizuar personazhet. Poezia tij ndahet m 3 motive: 1.Motivi patriotik-n kt pjes,prshkruan vjershat prkushtimore(pr heronj) dhe shpreh disponimin e tij ndaj dukurive shoqrore-politike t kohs. 2.Motivi shoqror-i thekson bartsit e dukurive t jets s prditshme n sistemin feudalborgjez si : pashain,again,beun,moralin fetar,hipokrizin etj. N kt tip t poezis jep prshkrime reale t jets aristokrate,pamjen e saloneve t stolisura dhe mnyren e ahengjeve aristokrate. Vjersha Nastradini-Musolini prmjet anekdotave fantastike t Nastradinit ngrihet kundr ndrhyrjes ushtarake t Italis s Musolinit n Ballkan.

69

Poezia Hakrrim- i demaskon politikant me patriotizm t rrejshm q bashkpunojn me okupatorin. Vjersha Imam efendiu-prqeshet Imami i cili njlloj si patriarkalt t tjer shkon npr ahengje,gzime pr t mbushur barkun,ndrsa ku ndahet mejdani sht i paaft pr t reaguar. 3.Motivi i dashuris - ndahet n 2 faza t poezis erotike: I. Faza e rinis ku i kndon dashuris me hov rinor. II.Faza e pleqris- disponimin e tij e shpreh me kujtime dhe shqetsime. Poezia e A.A ka elemente t liriks gojore t vendbanimit ku prshkruhet pamja fizike e femrs. Te vjershat : Gugu-guguftu , Vidi-vidi pllumbesh,Katr stina,katr apa Dallndyshet dhe vajzat etj. krahasohet bukuria e femrs me bukurin e kozmosit(yjet hnn) me botn bimore dhe shtazore(lulja,thellza,sorkadhja),me qenie hyjnore(engjujt xhindet). Analiza e poems Hanko Halla. Tema: Kundrshtimi i prparimit dhe qytetrimit nga ana e H.H Subjekti: Veprimi i poems sht n form t vetrrfimit t H.H. Kontaktin e par me botn e re e ka me lajmsin,i cili krkon mbesn pr grua,ndrsa kontaktin e dyt me t ren e vet me ka bie n konflikt. H.H me an t vetrrimit tregon pr aspiratat e veta dhe shpreh qndrimin kritik ndaj bots s re,jo nga pozita e nj t padituri por nga mospajtimi me pozitn klasore. N fund ajo vet bindet se ka marr fund koha e iluzioneve t saja dhe porosity t birin ti krkoj fajle nuss pr konfliktin e mparshm. Personazhet: Hanko Halla kryepersonazh i poems,jeton me nostalgjin e s kaluars patriarkale dhe don ta kthej t ren mbrapa. Personazh tjer: nusja ,i biri,prifti,mjeku,harbuti dhe lajmruesi.

Biografia e modernistit Ernest Koliqi Lindi: 20 maj,1903,Shkodr. Familje: patriotike. Shkollimi:1918-1921- kolegj t Bergamos dhe Milano-Itali. 1933-regjistrohet n Universitetin e Padovs. 1937-diplomon me temn Epika popullore shqiptare. Aktivitete:1923- me Anton Harapin,Nush Topallin themelon revistn Ora e maleve. 1924-pjesmarrs n Shoqrin patriotike Bashkimi krijuar nga Avni Rrustemi. Strehoi Norbert Joklin(albanalog austriak) nga duart e nazistve. 1940-themelon revistn Shkndija-Tiran. 1957-1973- ndihmon botimin e revists letrareShejzat-Rom(botohet 16 vjet rradhazi) U internua 5 vite n Tuzl,B.e Hercegovin,se ishte n listn e revolucionerve t ndjekur nga forcat e Ahmet Zogut. Punoi: sekretar personal i Luigj Gurakuqit,sekretar n Ministrin e Brendshme,msues n Shkoll tregtare Vlor,professor n gjimnazin Shkodr. 1939-emrohet n katedrn n gjuh dhe letrsi shqipe Rom,pastaj ishte ministr i arsimit dhe hap shkolla shqipe n Kosov,Maqedoni Shqipri. 70

1942-1943-kryetar i Inst.t studimeve Shqiptare. 1944-profesor i Albanologjis n Universitetin e Roms. Vdes: 15 janar 1975,Rom.

Krijimtaria letrare e modernistit Ernest Koliqi Njihet si poet,prozator,prkthyes,dramaturg,studiues letrar. Krijimtaria e tij njeh 2 faza : I- deri n L.II.Botrore (mbrenda 2 dekadave ) Veprat : 1924-Kushtrimi i Sknderbeut (poem dramatike ),kushtuar shokve t A.Rrustemit. 1929-Hija maleve(novel). 1933-Gjurmat e stinve(poezi lirik) 1935-Tregtar flamujsh(novel). 1936-Symfonia e Shqypeve(poemth). Prktheu: poett italian si : Danten,Petrarkn,Tasson,Montin,Manconin etj. i botoi n 2 vllime me emrin Poett e Mdhenj tItalis ( vll.i I-1932, vll i II-1935). II. Pas L.II.Botror. Veprat: 1959-Kangjelet e Rilindjes (vllim poezish,7pjes e krijuar n stilin e De Rads). 1960-Shija buks mbrume(roman). Analiza e poemthit Symfonia shqypeve E ndrtuar n 4 pjes: parailire,ilire t Arbrit dhe shqiptare.N to i kndohet mitologjis dhe historis shqiptarve ku tregon se kultura sht thelbi i themelimit t kombit. Te tregimet: Hija e maleve, Tregtar Flamujsh, Pasqyrat e Narizit tema kryesore sht : ndehja e mentalitetit kanunor dhe atij qytetar. Analiza e novels Gjaku Tema: transformimi i jets shqiptare i cili kalonte npr pengesa t pakalueshme pas fundit t Lufts s dyt Botrore. Kjo tem sht punuar nga gjith rilindasit shqiptar si pasoj e ndeshjes s tradits zakonore dhe patriarkalizmit,ndrsa te let.evropiane vjen si pasoj e ideologjive politike si : nazismi,fashizmi etj. Analiza e tregimit Tregtar Flamujsh Tema: konflikti mes poetit Hilush Vilza dhe tregtarit Gaspr Tragait. Subjekti: paraqitet mospajtim mes poetit i cili fantazon idealen t bukurn pr t cilin,poezia,flamuri dhe traditat kombtare jan t shenjta,ndrsa pr tregatin krijimet kombtare jan vetm prralla sepse ai kapt pr flamuri si send prfitimi e jo si symbol kombtar. 71

Biografia e modernistit Mitrush Kuteli Lindi:1907,Pogradec. Pseudonimi:Dhimitr Pasko. Studimet: filloren n Pogradec,mesmen n Selanik, t lartat Bukuresht(shkencat ekonomike,doktoroi m 1934). Zhvilloi aktivitet n kolonin shqiptare Bukuresht. Punoi: n Min. e Financave dhe guvernator n Banken Rumune. 1942-n vendlindje merret me ekonomi,letrsi. Vdes:1967,Tiran. Krijimtaria letrare e modernistit Mitrush Kuteli. Krijimtaria tij ndahet n 2 faza: -paralufts ku merret me krijime letrare,kritika letrare dhe vepra origjinale. -pas L.II.Bot. boton poezi dhe merret me prkthime si : M.Gorkun,M.Ostrovskin,Emineskun etj. Si rrfimtar afirmohet rreth viteve 1925-1940 Trajton tema shoqrore(motivin e gurbetit,kundrthniet shoqrore) dhe historike(tregon t kaluarn e popullit shqiptar). Veprat: 1937-Net shqiptare(tregime,novela). 1943-Ago Jakupi. 1944-Shnime letrare(kritik). 1944-Poet e detraktr(shkrim letrar)-kushtuar reagimit t Krist Malokit q bri ndaj vshtrimit kritik letrar t Kutelit(Shnime letrare). Balt nga kjo tok(poezi). Dha kontribut pr zhvillimin e kritiks letrare analitike. Sukses t madh ka te kritika publicistike dhe vshtrime letrare. Analiza e kritikes Shnime letrare Bn vshtrimin e autorve shqiptar si : L.Poradeci,F.Noli,veprat e M.Gramenos etj. N vshtrim t krijimtaris t L.Poradecit,vshtrimet i ndan n 2 pjes: vshtrimi i par analizon rimn,ritmin,fjalorin dhe fonologjin. vshtrimi i dyt analizon prmbajtjen e veprave t tij dhe ndalet te problemi i kozmogonis,filozofis s jets dhe vdekjes. N vshtrim t krijimtaris s Nolit,shtron problemin e afrimimit si poet,gazetar,orator,teolog dhe prkthyes t veprave letrare e kishtare. Biografia e modernistit Ethem Haxhiademi. Lindi: 1902,Elbasan. 72

Shkollimi:fillor n vendlindje,gjimnazin klasik n Insbruk-Austri. Studion shkencat politike n Berlin,Vjen. Punoi: npuns n administratn shtetrore : Luzhnj,Berat,Gjirokastr,zgjedhet antar i Inst.t studimeve Shqiptare. Merr pjes n konferencn e Mukjes si antar i Ballit Kombtar. 1947-arrestohet nga komunistt dhe dnohet me vdekje si armik i popullit. Vdes: 1965,Burrel. Krijimtaria letrare e modernistit Ethem Haxhiademi. Filloi me shkrime si student. Veprat : 1932-Lyra(poezi origjinale). 1931-Uliksi(tragjedi). 1931-Akil(tragjedi). 1931-Aleksandri(tragjedi). 1934-Pirrua(tragjedi). 1935-Sknderbeu(tragjedi). 1936-Diomedi(tragjedi). 1939-Abeli(tragjedi). Tragjedit kan subject t huazuar nga letrsia antike greke Iliada dhe OdiseaHomerit(Uliksi,Akili),kultura lasht shqiptare(Aleksandri,Pirrua),historia re kombtare(Sknderbeu),mitologjia biblike(Abeli). Tek tragjedit,i prmbahet strukturs pesaktshe t klasicistve francez dhe vargjet i shkruan n 11rroksh. Analiza e tragjedis Sknderbeu Tema: tradhtia e Moisi Golemit dhe intrigat e gruas s tij,Zanfins. Subjekti: edhepse n fillim flet pr heroizmin e Sknderbeut,n zhvillim t veprs mbizotron tragjizmi i lufts pr pushtet dhe i tradhtis. Hidhrimi ia turbullon arsyen Zanfins,dshiron t hakmerret ndaj Sknderbeut,se e ka ndar nga burri i saj,Karol Muzak Topia dhe ia jep pr grua motren e vet,Mamicn. Pas ksaj e shtyn Hamzain ta tradhtoj Sknderbeun. Vepra mbyllet me vetvrasjen e heroins kryesore,Zanfins. Analiza e drams Abeli Tema: rrfim pr lindjen e formave t para t dashuris,mkatit,vrasjes,fajit dhe veseve t kqija njerzore. Vepra nuk posedon zhvillim dramatik por m shum ballafaqohen botkuptimet e personazheve sesa veprimet e tyre. Dramn e sajojn 4 personazh q fuqishm korrespodon me mitin biblik pr Adamin,Evn dhe djemt e tyre Abelin e Kainin.

73

Dramn e shkakton Kaini,djali i madh i cili sht bujk i vyeshm,falnderues i vetvetes,por q nuk gjen gald e knaqsi se shqetsohet nga qndrimi posprfills i s ms dhe njanshmris q ka ndaj Abelit,djalit m t vogl. Ngarkesa psikologjike bn q gjat zhvillimit t drams ti prfitoj tiparet : smir,xhelozi,prish harmonin e familjes dhe prfundon me vrasjen e Abelit,ku e shtyn nga shkmbi n humner. Eva- si figur sht e ngurt,prfiton tiparet : pamshirshme,zemrgur,pakompromis ku me fajlen e dashuris sht priviligjuese ndaj Abelit dhe ashpr ndaj Kainit. N asnj moment nuk i prfill vrejtjet e drejta t Kainit dhe kshillat e mira t Adamit. Adami- n vlersim t dashuris,mirsis sht m i drejt,arsyeshm pr dallim nga Eva. N fillim vrehet nj brrejtje ndrgjegjeje se m par ka anuar dashuria atnore nga Abeli por pastaj korrigjohet,pranon fajin dhe angazhohet ta bashkoj familjen. Abeli e rikujton figurn qndrore nga Bibla,Jezu Krishtin. Deri n fund shquhet pr virtyte: gojmbl,skofiar,solidar,tolerant,zemrgjr q jan maja moralit e etiks. sht kundr qortimit m t vogl q i bhet Kainit nga prindrit,orvatet ta korrigjoj Kainin dhe angazhohet pr prmisimin e marrdhnieve mbrendafamiljare. Biografia e modernistit Millosh Gjergj Nikolla Migjeni. Lindi: 23 tetor,1911,Shkodr. Familje:tregtare. Shkollimi: fillor n Shkodr,msimet i vahzdon n Tivar,prfundon seminarin teologjik t Manastirit(1932). Punoi: 1933-msus n fshatin Vrak dhe Puk(1937). Rruga Vrak-Shkodr ia keqson shndetin,se u prek nga tuberkulozi. 1937 dhjetor- niset pr tu kuruar n Itali. Vdes: 26 gusht,1938,Itali. Krijimtaria letrare e modernistit Migjeni. 1934-boton shkrimet e para,bashkpunim me revistn Ilyria dhe Bota e re. 1936-Vargjet e lira(prmbledhje poezish). Poezia dhe proza Migjenit u b shprehse e fusiqshme e paknaqsis ndaj realitetit,urrejtjes ndaj dhuns,mashtrimit politik dhe hipokrizis. Veprat e tij shprehin p[rotestn e hapur,optimizmin e thellmndrrn pr bot t re. Analiza e vllimit me poezi Vargjet e lira Vllimin e hapte me vjershn Parathnia e parathnieve ku gzohet pr lirimin e skllavris shpirtrore. Vjershat i ndan n 6 cikle: Cikli i par - Kangt e ringjalljes,shpreh gzimin pr lindjen e Njeriut t Ri prej atyre t varfrve t mos jen m skllevr t tiranve por zot t vetes, ku njeriu t jet I lir se n at mnyr mund t shprthejn energjit dhe aftsit njerzore. N t gjitha ndryshimet,njeh si protagoniste rinin q sht m e pastra,m e bukura pjes e shoqris.

74

Cikli i dyte-Kngt e mjerimit nis me vjershn Poema e mjerimit ku i demaskon institucionet fetare,si fajtore t asaj shoqrie q pjell mjerimin ku edhe shprehet protesta ndaj saj. Pavarsisht dhembjes q krijohet,n fund t poezis ka tone optimiste se koha do t dij ti qetsoj kto dhembje. Cikli i tret - Kangt e perendimit sjell imazhin e L.II.Bot. ku me krizn ekonomike dhe plagt shoqrore paraqet nj bot q po rrshqet drejt gremins s shkatrrimit. Cikli i katrt - Kang m vete sjell imazhin e L.II.Botrore. Cikli Kangt e Rinis dhe Kangt e fundit jan m intime dhe m shprehse t poetit. Te kto 2 cikle : sjell imazhin e nj dashurie rinore,dshira pr t shijuar gjithka t bukur etj. N 8 vjershat e fundit q iu shtohen vllimit,ndihet pesimizmi dhe trishtimi i poetit pr jetn. Vjershat: Rezignata , Trajtat e Mbinjeriut trajton motive filozofikepr ekzistencn e njeriut,botn etj. Mendimi n kto vjersha sht i trubullt por kan t prbashkt optimizmin dashurin pr njeriun,pr t bukurn etj. Prozat e Migjenit Sipas strukturs i ndan n skica,novela dhe tregime por i quan novelza. Sipas tems q trajton ndahen n 2 grupe : motive nga fshati dhe qyteti. Motive nga fshati: vjershat : Luli i vocr , Zeneli, Puthja e cubit - prshkruan botn edhe ambiciet e fmijve. Vjershat: A do qymyr zotni, Historia e njns nga ato, Qershiat, Legjenda e misrit pasqyron jetn e malsorve,dshirn pr jet prkundr vshtirsive jetsore dhe mjerimit social. Motive nga qyteti : vjershat : Zoti t dhasht, Nj refren i qytetit tem- prshkruhet mjerimi i lypsve,q akuzohen pr hajdut,protesta e lypsit kundr regjimit t kohs dhe jeta e mjerueshme e puntorve. Biografia e modernistit Sterjo Spasse Lindi:n fshatin Gllomoboc 1914 Familja:fshatare me prejardhje maqedonase Shkollimi:filloren n Korc,t mesmen n Normalen e Elbasanit,studimet e pedagogjis n Firenc t Italis,t letrsis n Mosk(1958-1960) Vdes:12 shtator 1989 n Tiran. Krijimtaria letrare e modernistit Sterjo Spasse Krijimtaria e Spasses sht mjaft vllimore,prveq shkrimeve pedagogjike-didaktike q do ti botoj n revista,boton tregime,novella dhe romane. Proza rrfimore ndahet n: pamflete,skica alegorike,tregime dhe novela ku shpreh paknaqsin ndaj realitetit shoqror,shqetsimi pr njeriun e shtypur. Spasse trajton shum tema aktuale t periudhs q i prket si:jetn e rnd t shtresave t shtypura,temn e kurbetit ,dukuri shoqrore t jets patriarkale,t zakoneve t vjetruara dhe botkuptimeve prapanike,martesat sipas moshave t paprshtashme,martesave me pahir,bestytnis

75

shekullore,ndarjes s t rinjve,poligamin e shum t tjera t cilat i prshkruam n tregimet,prozat,pamfletet,novelat dhe dy romanet e tij. Veprat : 1929-Kush duron ,trashgon,shkrimi i par i tij,flet pr talentine shkrimtarit t ardhshm. 1930-Zri i zemrs s trndafilit-prmes trndafilit t lnduar prshkruan pastrtin morale e t varfrve. 1933-Prralla e lumit-qejfeve dhe ahengjeve t t pasurve ia kundrv dergjen e t uriturve npr trotuare. 1934-Kuror rinie-novel 1934-N kraht e nj femre-novel 1944-Nusja pa duvak-novel 1943-Nga jeta n jet-pse?!-(roman i mohimit) 1944-Afrdita-(roman i pohimit). Bota u cthurr(pamflet)Skandal-jo aspak(pamflet)-luftojn korrupsionin dhe moralin e klass sunduese Pellgu-(proz)-ngritet kundr kalbsirave shoqrore,q shtypin pamshir t varfrit. I mrguari(tregim)-do ta prshkruaj nostalgjin,dashurin e mrgimtarve pr vendilindjen dhe pr kngt e vashave. Dashuri e pafat(tregim) Prmbi varrin e dashnorit(tregim) N pragun e vdekjes(tregim) Bujku(novel) Nusja(novel) Shemra(novel) Te korijza(novel) A do ta shoh(novel) Analiza e romanit t mohimit Nga jeta n jet-pse?! Trajton tri Tema kryesore:jetn,dashurin dhe vdekjen. Subjekti: Kryepersonazh sht Gjon Zaveri,i cili pasi ka mbaruar studimet sht kthyer ne vendlidnje dhe sht kacafytur me ambientin q jeton.Prindrit e fejojn me Afrditn ,mirpo ai sht i paknaqur nga martesa e tij. Konflikti i tij sht m tepr konflikt filozofik,mediativ sesa konflikt aktiv,q krkon zgjidhje t lumtur.Ai sillet vazhdimisht rreth t njejtit problem:te jetosh apo t mos jetosh,dhe i jep prparsi t dyts,pasi nuk shihte zgjidhje fatlume..Duke u prpjekur t gjej zgjidhjen e ktij problemi ndrmjet vetvetes dhe ambientit,ai smuret mentalisht dhe shptimin e gjen n vetvrasje. Gj.Z e mundojn shum probleme t jets shoqrore t kohs:thurrja e rinis dhe intlektualve,qytetrimi borgjez,zakonet patriarkale,martesat me para,anaalfabetizmi i femrs,bixhozi etj. Personazhe tjer : Afrdita,Pola,Zonja P.Gjenci,Z.Nasi,etj. q kan t njjtn smundje t Gj.Z dhe bhen viktim e problemeve t pazgjidhura t shoqris s kohs Heroi i romanit me qndrimin mohues ndaj realitetit shoqror,trhoqi vmendjen e lexuesve dhe bri jehon t madhe ,sepse fatalizmi dhe tragjika e Gj.Z shprehte mospajtim me gjendjen shoqrore t sistemit shoqror. Analiza e romanit t pohimit Afrdita 76

Tema: kontributi i msueses pr edukimin dhe arsimimin e fshatarsis. Subjekti:Afrdita Skenderaj nj msuese fshati,n roman shpreh optimizmin,vullnetin e plot dhe dshirn e madhe pr pun. Ngjarja vendoset n dy fshatra Grykas dhe Pishas, t armiqsuar vite m par, n te cilin punon Afrdita.Pas shum peripetive dhe mundit t pakursyer ajo arrin t kryej nj mission t lart:bashkon t dy fshatrat duke zhdukur armiqsit e mome rreth nj qllimi t prbashkt dhe me ndihmn e tyre ndrton shkolln e re n mes dy fshatrave. Figura e idealizuar e Afrdits bri q t bj jehon t madhe n qarqet intelektuale dhe ky roman t luaj rol pozitiv n punn pedagogjike t msuesv. Biografia e modernistit Esad Mekuli Lindi: 17 dhjetor,1916,Plav. Shkollimi:fillor n Plav,t mesmen n gjimnazin e Pejs,studimet e larta n Beograd(fakultetin e veterinaris ku edhe doktoron). 1941 prill- arrestohet dhe drgohet n burgun e Gllavnjas. Punoi: redactor i revists shkencore e letrare Jeta e re revists pr fmij Gazeta e Pionjerve,revistn Prparimi. Vdes:6 gusht,1993,Prishtin. Krijimtaria letrare e modernistit Esad Mekuli. Njihet si autor i lirikave refleksive e patriotike. Ishte i inspiruar nga ambienti i vendlindjes ku kishte padrejtsi t shumta nacionale q ushtroheshin ndaj popullit shqiptar dhe mbizotronte mjerimi social. Krijimtaria tij ndahet n 2 faza : I. Para L.II.Botrore Veprat : Kangt e rojtarit t hekurudhs (poem,20 kng). Sharaxhinjt (poezi). Me t dbuarit(poezi). Letra birit t vdekun(poezi). Shqiptari t kndon Metohi(prmbledhje poezish,t mbetura n dorshkrim). Vjershat: Okupacioni, Kushtrimi, Dashunia, Pisha n shkmb, Landovics si tem kan : gzimin pr fitore ndaj okupatorve,dshira pr pavarsi dhe liri. II.-pas L.II.Botrore karakterizon fryma t patosit kolektiv,entuziazmi revolucionar dhe toni agjitues.Poeti shpreh ndjenjn e knaqsis pr jetn e re dhe lirin e fituar,por prezente sht edhe ndjenja e dhembjes,injoranca,feja dhe protesta ndaj padrejtsive. Veprat: 1955-Pr ty (libra me poezi). 1966-Dita e re(libra me poezi). 1971-Avsha Ada(libra me poezi). 1973-Vjersha(libra me poezi). 1981-Brigjet(libra me poezi).

77

Vjershat: Asht dit, Atdheut, Edhe na njerz jemi, Shqiptari kndon, Liri-nuk t kemi njoht shpreh ndjenjn se me ardhjen e nj ideologjie t caktuar n pushtet do t eliminohen paknaqsit,padrejtsit dhe diskriminimet klasore. Poezit: I varuni i kndon liris, Porosia e nanes, Dhimbje -n form proteste kndon kundr proceseve gjenocidale q bheshin ndaj shqiptarve nga ana pushtetit serb. Lirika erotike e modernistit Esad Mekuli Veprat: Andrra e jets , Vejume , Dashuria ime etj. Analiza e poezis Dashuria ime Kndon pr nj dashuri t dshiruar me zemr ose t p[rjetuar,ku me ngjyra emocionuese shpreh xhelozin e tij dhe e fsheh thell n zemr. Lirika peisazhiste Sipas tij,natyra sht vend ku njeriu iu largohet vuajtjeve,brengave t njerzit e varfr. Jan t shpeshta pamjet piktoreske t Plavs,Bjeshkve t Nemuna t Rugovs dhe shum liqenjve,lumenjve,bjeshkve etj. Veprat: Mbramja, N natyr, Muzgu n qytet etj. Analiza e sonetit Mbramja Poeti kndon pr rrnien e muzgut mbi fshat dhe pr qetsin e thell t nats q pllakoset mbi suka e fusha. Analiza e librs me poezi Avsha Ada. Prmban 11 vjersha t cilt jan t llojeve t ndryshme si : elegjiake,sociale,refleksive etj. Psh. Vjersh : Nata n Madrid, Butrinti, Kuks i ri , Avsha Ada etj. N vjershn Avsha Ada-poeti flet pr nj ishull n detin Marmara ku jetojn turq e grekr,t cilt kan probleme t shumta sociale,historike,ekzistenciale t ngjajshme me at t popullit shqiptar. Kto vjersha,poeti i pasuron me paralelizma e aluzione t shumta historike dhe aktuale q prmbajn mesazhe t rndsishme. Panoram e letrsis moderne botrore. Realizm rrjedh nga lat.realismus q dmth.realitet,vrtetsi. Realizmi si drejtim u paraqit n vitet 30 t shek.19 n vendet ku ishin t theksuara kundrthniet shoqrore(let.franceze,angleze,ruse)kurse m dobt n vendet ku sht paraqitu uniteti kombtar(let.gjermane,italiane etj). Realizmi prshkruan realitetin e prdishm njerzor ndrsa heronjt paraqiten t t gjitha shtresave shoqrore : kurtizana,rruga,oborrtar dhe jetojn n locale t ndryshme si : taverna,rrugica,bordello,lokale nate etj. Shkrimtart nuk iu nnshtrohen ndjenjave dhe pikpamjeve t veta,sepse e vrteta sht preokupim kryesor. 78

Realizmi njeh 3 faza: i hershm q karakterizohet me enigmatikn fabulatikve(Dikensi),komentet moralizuese(Balzaku),digresionet lirike(Gogoli). Realizmi i zhvilluar-personazhi motivohet m shum sociologjikisht dhe bhet determinues i marrdhnieve shoqrore. N kt faz krijojn vll.Gorki,Floberi,Thekeri,Turgenjevi etj. Realizmi i lart- paraqiten format e reja shprehse si : moralizmi te Tolstoji,problematika ideo-filozofike te Dostojevski etj. Biografia e realistit Honore de Balzak Lindi :Tur t Francs 1799 Familje: mikroborgjeze,babai bir i fshatarve,e ma parisiene Studimet: n nj kolegj,interesohej pr filozofin Kryen studimet pr drejtsi Nga prvoja e fituar n zyra avokatie, krijoj romanet me episodet mbreslenese nga prapaskenat e gjyqsis Vdes :1850. Krijimtaria letrare e realistit Honore de Balzak. Shum voluminoze,thuhet se pas Zotit m s shumti ka krijuar Balzaku.stili i tij shquhet pr qartsi dhe precizitet Ndahet n 3 periudha : I - zgjat 10 vite,strvitet n fushn e magjis s artit ,boton Shuant dhe Fiziologjia e martess II -vitet 30 ,boton :Lkura prej shagreni,Fajdexhiu Gobsek,Evgjeni Grande,,Kolonel Shaberi,Xha Gorio t gjitha i prmbledh n nj trsi me titull Komedia njerzore. III -Vitet 40 prfundon romanet Iluzionet e humbura dhe Shklqimi e mjerimi I kurtizanave Komedia njerzore-histori t shoqris franceze,struktur solide me 2500 personazhe. Ndahet n tri seri t mdha : 1.Studime pr zakonet ndahet n 6 cikle:skena t jets private,provinciale,parisiene,politike,ushtarake dhe fshatare 2.Studime filozofike-studime nga fusha t ndryshme t mendimit,t fes,t moralit etj 3.Studime analitike-vetm vepra me karakter t monografive

Analiza e romanit Xha Gorio Tema: prek shtresat e ulta te popullsis q si gjithmon lidershipit shtetror dhe aristokracis nuk i bn fare pr to. Subjekti: sa bizar aq edhe morbid,veprimi zhvillohet n Paris n nje pansion i s vejs Voker nj lloj vendstrehimi p t varfrit. Ktu rrefehet pr baban fatkeq,fatkeqsia e t cilit bhet aq m e madhe sa dhe dashuria ndaj dy bijave t tij. 79

Xha Gorio dikur tregtar shum i pasur por tani ka falimentuar sepse shkrin tr pasurin e tij pr ti martuar bijat e tij prej nje dere te madhe (njrn e bn baronesh kurse tjetrn kontesh).Ai i kishte llastuar shum bijat e tij pas vdekjes s nns s tyre Anastasin dhe Delifinen.Vajzat t cilat nuk pranojn t atin qe ti vizitoj,ato shkojn dhe e vizitojn n pansion n at vend te zymte e t pist,por jo pr tu cmallur por pr ti zhvatur atij edhe t hollat e fundit q i kan mbetur,vijne me pallavra dhe mirsjellje t rrejshme,babai i mjere nuk do t arrij t parashoh se vajzat e tij nuk do ti shkojn as n varrim. I vetmi njeri te cili ka humanitet sht Ezhen Rastinjak,provincialist q ka ardhur t studjoj n Paris,por njeri pa prvoj dhe do te haste me t verteten e shemtuar se me ndershmeri asgj nuk fitohet dhe ai do ti kanoset shoqerise duke pranuar sfiden e dashuris nga zonja Nysengen pr te hyr ne rrethin e shtresave te larta. Ai sht njeriu i cili aspak nuk kurseu t hollat e tij pr varrimin e Xha Gorios ,por ishte dhe njeriu i vetm q kishte simpati ndaj ktij plaku prderisa t tjeret jan tallur me nncmim dhe urrejtje,ai e prcjell n varr Gorion dhe qan seriozisht nga pikllimi. Vepra Xha Gorio sht shkruar pr 120 dit ,dhe s pari sht botuar n Revyn parisiene,kyrevepr e Balzakut dhe njra ndr veprat m t lexuara t tij.

Biografia e realistit Gystav Flober Lindi: 12 dhjetor 1821,Ruan ,Franc Familja:babai kirurg ,e ma bij mjeku Shkollimet:t mesmen n vendlindje,1841 n Paris studimet pr drejtsi ,pas 2 viteve detyrohet ti ndrpres pr shkak t nj smundjeje nervore Vdes: 8 maj,1880. Veprimtaria letrare -1835 fillon t shkruaj trgime e ti botoj n gazetat letrare,tregimin e par e boton n moshn 16 vjece . -1839 librin e par ,noveln filozofike Smarth. Kujtimet e nj t marrisht vepr me elemente autobiografike q prkon me periudhen kur u desh ti ndrpres studimet pr shkak t smundjes nervore(ku trajton temn e heroit q dshprohet thell pr shkak t nje dashurie ideale e mistike q nuk realizohet dot). - Nntor(roman)-shpreh keqardhjen pr lumturin e shkuar dhe pasionin e zjarrt pr dashurin fizike ndaj femrs. -Tundimi I Shn Antuanit(roman)-gjat udhtimeve n pellgun e Mesdheut dhe Lindjen arabe 1849-1851. 1862 - Salambo (roman historiko-arkeologjik)-grumbullon material pas vizitave tremujore t rrenojave t Kartagjens, ku ringjallet nj kultur e rrnuar qysh n lashtsi. 1877-Tri tregime(roman) trajton antikn,mesjetn dhe periudhn moderne. Edukimi ndjenjave (roman) - tematizohet edukimi sentimental-fiziologjik dhe shoqror-politik i rinis franceze si dhe ndikimi i korozionit t kohs mbi iluzionet rinore.N qendr t romanit sht Frederik Moroja,ai sht pjesmarrs i revulucionit q dshton dhe nga ky shkak pson zgjnjim t thell,doher q ndrmerr dicka vendimtare n jet ose shte e parakohshme ose e

80

vonuar asnjher n koh dhe e suksesshme.Labirinthi i qytetit e on Frederikun gjithmon n vende t njejta ,prandaj edhe pse roman i udhtimit t le prshtypjen e qndrimit n nj vend. Analiza e romanit Zonja Bovari(1855). Tema: Martesa fatkeqe dhe tradhtia n martes. Subjekti: Ngjarjet zhvillohen n provinc aty ku konservatorizmi ushqehet me thashetheme e ku liria e individit shihet si krim q duhet dnuar me vdekje. Aty jeton dhe vet heroina e romanit Ema e cila ndrron pr vende t largta dhe jet plot aventura,ishte shum e ndikuar nga romanet trivilale me tem dashurie,pranon t martohet me Sharl Bovarin(me shpres se do ti prmbushen ndrrat pr nj jet t lumtur joprovinciale). Sharli e adhuronte fuqishm gruan e tij por njeri me vlera mesatare shfryrjet e tij dashurore paraqiteshin n orar t rregullt kohe,njeri i mire bashkshort dhe baba i mir por t gjitha kto nuk do ta knaqin shpirtin e shfrenuar t Ems. Ajo nj dit fillon ta jetoj ndrrn e vet dhe bhet prishabes n martes,tradhtin e par q do ta bj do t jet me Leonin n t cilin dashurohet thell,njeri mediokr por kjo e prfytyron si burr t prkryer,mirpo nuk zgjat shum dhe ai e l. Pastaj vjen takimi me Rudolfin t cilit i hudhet n prqafim ngas pandeh se ai sht burri q do ta bj t lumtur.Mirpo edhe pse Ema e joshte me bukurin dhe elegancn e saj pr t ajo ishte vetm nj dashnore rasti. Sharli e fal dhe mtutje e dashuron,Ema bhet e dgjueshme ,nn dhe bashkshorte e mir,shkon n kish,mirpo gjat nj vizite n teatr takohet prsri me Leonin dhe ato e rifillojn lidhjen e tyre t dashuris,ajo prsri fillon ta urrej burrin ta l anash fmijen dhe harxhon para deri n fund,bie n borxhe t mdha dhe si e oroditur krkon ndihm nga Leonid he Rudolfi ,por t dy i a kthejn shpinn. Gremiset n nj gjendje t rnd shpirtrore e stresuar hyn n nj barnatore dhe para pronarit Justin ha helm arseniku,shkon n shtpi fillojn dhembjet n lukth,vjell gjak dhe n mnyr t ktill e prfundon jetn e saj. Pas vdekjes s saj Sharli ndjehet i piklluar dhe i humbur,jeton n modesti me te bijn e tij Bertn. Fjodor Mihajloviq Dostojevski Lindi:1821,Mosk Familja: babai nje tiran i vogel,mizor,vritet n rrethana t panjohura,e ma e shkolluar. Si djalosh i ri kur doli nga bota e errt e jetimores,kaloi vitet e para t jets bashk me vllan,fmijria e tij ishte e fikur trsisht.Pas kryengritjes n 1848 edhe n Rusi erdhi deri te nj val reaksionesh,pushteti mori masa drastike ndaj pjestarve ku ndr to ishte edhe Dostojevski,n momentin e fundit t ekzekutimit atij i lexohet nj aktvendimi ku dnimi me vdekje i kthehet n 8 vjet burg. Vdes: 9 shkurt 1881 Krijimtaria e realistit Dostojevski Dostojevski ka regjistr t pasur karakteresh t cilt bartin n vete nj shqetsim dhe jan t rrahur nga mjerimi dhe poshtrimet. 81

Ai synonte q letrsia e tij t jet edhe filofozi,politik,religjion dhe shkenc. N romanet e tij nuk ka melodizm fjalsh dhe shklqim letrar por ka begati t zbrthimit psikologjik. Te romanet nuk ka peisazhe,prshkrimet e natyrs jan t varfra,kurse interieret t errta,t varfra si jan banesat,shtpit e ndotura kuartet e lna pasdore ku jetojn heronjt e tij si studentt e varfr,inelektualt t poshtruar e t fyer. I urren maniret libreske dhe shablonet,dhe me fjal karakteristike e zhvillon dramacitetin jetsor n roman. Veprat: 1844-Njerzit e mjer (studim mjeshtror roman me letra q i a hap rrugn e lavdis) 1862-Shnimet nga shtpia e vdekur,prshkruan 4 vitet e dhunshme n Siberi ku kaloi n shoqri me hajdutt dhe vrassit,prshkruan robrine e vet t grshetuar m tmerr,edhe vet mbreti dnes mbi kt liber. 1866-Krimi e ndshkimi,Idioti,Shpirtat e kqinj dhe Kumarxhiu(vepra te botuara gjat qndrimit n vende t huaja). 1879-1880-Vllezrit Karamazov(roman) Analiza e romani Idioti Prmes kthesash dramatike thekson nj varg t tr shtjeve t prgjithshme etiko-morale dhe diskutime pr shoqrin ruse t asaj kohe,heroi i romanit sht princ Mishkini,epileptik naiv,n mnyr t pakuptueshme dhe si ndonj i shenjt,ai mban n vetvete nj varg t tr virtytesh njerzore:vetmohimin,sinqeritetin,ndjeshmrin,gatishmrin q t sakrifikohet pr lumturin e tjetrit. Analiza e romanit Vllezrit Karamazov. Edhe kjo sht nj vepr me ngarkes t madhe filozofike dhe me ide qndrore:shthurja e shoqris dhe familjes ruse.Fabula kriminalisitke pr vrasjen e plakut Fjodor Karamazov (ku vrassi nuk dihet nj koh t gjat) i nnshtrohet zbulimit t karaktereve t tre djemve t tij,t cilt jo vetm q ndryshojn nga vetit e tyre psikike,ato kan edhe botkuptime t ndryshme. Krahas Dimitrit njeri i ndershm ,i pasionuar dhe gjaknxeht por i prirur nga veset Ivani amoralist racional dhe rebel kunder fes Alosha-moralist i qetsuar Dhe gjysmvellai i tyre ,shrbtori Smerdjakov,i cili edhe e vret plakun Karamazov Zosima- sht barts i pikpamjeve ungjillore dhe msues i murgut Alosha. Analiza e romanit Krimi e ndshkimi-1866 Tema : Vrasja e fajdexheshs nga studenti Raskolnikov. Subjekti: Edhe ky roman sht i ndrtuar mbi fabuln e nj vrasjeje.Heroi i romanit sht studenti i mjeksis Rodion Romanovic Raskolnikov i cili ka kryer nj krim,ai ka vrar fajdexheshn me paramendim Fajdexhesha sht nj krijes e cila jeton mbi fatkeqsine e tjetrit,kurse rethanat n te cilat sht gjendur Raskolnikovi(varfria,mjerimi)e kan shtyr ta vras at me spat.Raskolnikovi mendon

82

se njerzve t jashtzakonshm doher u sht lejuar ti crrnjosin parazitt ,t cilt e bjn shoqrin e padrejt. Nuk kalon shum koh dhe Raskolnikovi bindet se ka gabuar rnde,edhe qeniet m t dashura pr t i nna dhe motra i bhen t huaja. I izoluar dhe i vetmuar ne konflikte t brendshme me vetveten i a pranon Sonjs se n fakt nuk e ka vrar fajdexheshn por veten,Sonja e bind ti dorzohet policis ,ai i penduar dhe i prulur thell ,duke krkuar ngushllim tek ndshkimi dhe ungjilli,bie vet n duart e policis

Biografia e realistit Sharl Bodler Lindi: 9 prill,1821,Paris. Familja:babai tij vdes,kur ishte 7vje,gj q e pikllon shum. Pas martess s srishme t nns me gjen.Opiku,nga zemra tij zhduket gzimi dhe jetn e sheh si trbim,mallkim dhe me prbuzje,ku do dit rritet mllefi ndaj nns dhe dshira pr t pushkatuar gjen.Opikun. I prcjellur me ndjenj vetmie,lshohet n bohemi,prostitucion dhe bie n borxhe t mdha. 15 mars 1866- viziton kish,q shembet prdhe dhe ia paralizon gjymtyrt. Vdes: gusht 1867,Bruksel. Krijimtaria letrare e rilindasit Sharl Bodler. Bodler sht poet,eseist,kritik arti. Vepra tij shnon fundin e romantizmit dhe fillimin e drejtimit t ri-simbolizmit ndrsa poezia tij paraqet piknisje t poezis muzikore-shpirtrore. Ishte poet i bashkimit t kundrthnieve: racionalen me iracionalen,nevojn pr rend dhe pr aventur,shtysat e errta t qenies dhe logjiks s fort. Veprat: 1857 Lulet e s keqes(libr me poezi). Kuriozitete estetike(kritika mbi artin) 1841-Albatros(vjersh). Arti romantik(kritika letrare). Ditar intim(shnime letrare). Parajsat artificiale(monografi mbi drogat). 1869-Splini i Parisit(proza poetike,botuar pas vdekjes). Analiza e librit me poezi Lulet e s keqes Ka rreth 100 poezi,n gjyq akuzohet pr imoralitet dhe satanizm,poeti detyrohet ti cenzuroj disa poezi. N vepr menjher bie n sy kundrthnia ndrmjet s bukurs q ka symbol lulet dhe s keqes q ka symbol satanin. N planin e moralit,vepra sht revolt kundr borgjezis,ku n poezi jan t pranishm refuzimi dhe kundrshtimi t drejtuar nga ligjet n fuqi,ku edhe qndron themeli i shoqris. Botn e sheh me pesimizm,me zymtsi,i kndon satanit,dashurive t ndaluara me grat e mallkuara jetn e sheh si bashkim t hyjnores dhe sataniks,madhrishmes dhe banales. 83

Prmban poezi t shkruara pr qytetin,ku i prshkruan rrugt e errta t qytetit s pari n papastrtin e tij,baltn,pervezitetin q paraqet bukuri e s shmtuars dhe pr gjendjen e mjerueshme t t varfrve,q skamja i ka hedhur rrugve. Analiza e vjershs Albatros. sht krijuar nga nj udhtim n Indi,me ka sht mahnitur nga shpendi i detit albatrosi. Me an t metaforve,poeti prmes albatrosit gjegjsisht fatit t shpendit krenar e t lir. T kapur nga marinart ku n kovertn e anijes e prdorin pr humor e argtim,e simbolizon edhe krenarin dhe tragjedin e vet ndaj shoqris, e cila nuk e pranon, e ngatrron dhe e ngujon poetin. Biografia e realistit Lev Nikollajevi Tolstoi. Lindi: 9 gusht,1828,Jasnaja Poljana-Mosk. Familje: vjetr fisnike,mbet jetim n moshn 9vjeare. Studimet: 1844-regjistron univerzitetin Kazan,ndikohet nga librat e Zhan Zhak Ruso. 1847- l universitetin pa diplomuar. 1851- me vllan Nikollain,hyn n luft kundr pushtuesve. 1862-martohet me Sonja Andrejevna Behr. Vdes:nntor 1910,n qyt.Astapovo. Krijimtaria letrare e rilindasit Lev Nikollajevi Tolstoi. Karriera tij fillon m 1852,krijimtaria Tolstojit kap 16 romane t mdha dhe numr t konsiderueshm tregimesh. Veprat: 1852- Adoleshenca (novel) 1854-Fmijria(novel) 1855-1856 Tregimet e Savastopolit prezentohen mbresat e lufts s Krimes. 1856-Rinia(novel). 1863-Kazakt(novel) 1912-Haxhi Murati(novel-flet pr carizmin rus kundr popujve t Kaukazit). 1863-1869 Lufta dhe paqja(roman historik). 1873-1877 Ana Karenina(roman). 1884-1886-Vdekja e Ivan Iliit(novel). 1889-Sonata e Krejcerit(roman)-flet pr shprbrjen e familjes oborrtare ruse. 1899-Ringjalla(roman) 1900-Pushteti i errsirs(dram) 1900-Kufoma e gjall(dram) Analiza e romanit Ana Karenina Ndrtimi: e komponuar n 2 libra(secila ka 4 pjes).

84

N librin e par ka 2 veprime paralele q ndodhin njkohsisht:njri veprim e prcjell bashkshorten jobesnike t Kareninit,Ann q e tradhton Karenin dhe martesa e Levinit me Kitin q prmes martess dhe familjes vinte te knaqsia personale. N librin e dyt : flet pr Ann e cila humb kontrollin mbi ndjenjat e veta dhe e dnon Vronskin me ka bn vetvrasje. Tema:martesa e Ans me Kareninin,tradhtia e saj dhe pasojat nga ky akt. Subjekti: Ana,nj grua e arsyeshme,besnike dhe e menur,martohet me Kareninin t cilt lindin djalin Serjozhin q e dojn shum. Ana me pasione t mdha pr t arritur te knaqsia personale e tradhton Kareninin me kontin Vronski me ka humb ndjenjn e realitetit nga dashuria e teprt ndaj tij,fillojn problemet martesore me Kareninin dhe vendos q ta l at dhe fmijn pr t jetuar me Vronskin. Pas ktij akti ajo refuzohet nga shoqria,fillon t ndryshoj bhet xheloze ndaj Vronskit,dhe nuk pajtohet me faktin se ka ln gjithka pr tu br prditshmri e tij. Ana e dikurshme stabile dhe e qet,tani bhet histerike,skeptike q vazhdimisht grindet me Vronskin dhe duke mos gjetur lumturin,bn vetvrasje nn rrotat e trenit duke i shkaktuar dhembje Vronskit i cili edhe m tutje ishte i dashuruar n t. Analiza e romanit historik Lufta dhe paqja Ndrtimi: prbhet prej IV vllimeve. I Na njeh me aristokratt rus : Andrea Bollkonski,Ellena Kurgini,Pjer Bezuhovi etj. II jep skena t kryeqytetit,sidomos t familjeve Bezuhov,Rostov dhe Bollkonski. III dhe IV jipen prshkrime t lufts s Borodinos,skena nga djegia e Mosks q prmbyllen me nj sken t qet t familjes Bezuhov. Tema: lufta patriotike e popullit rus kundr ushtris franceze t Bonaparts. Ngjarjet jan prej 1805 nga lufta e Borodinos deri 1820 deri te kryengritja e Dekabristve. Jeta e personazhve sht dhn bindshm,portretet jan komplete deri n hollsi ndrsa gjuha sht karakteristike: nj sht gjuha e aristokracis,tjetr gjuha e spahinjve dhe e treta gjuha fshatarve. N vepr nuk ka personazh kryesor,sepse hero kryesor paraqitet vet populli. Personazht historik(Napoleoni,Kutuzovi) jan vn krahas atyre fiktiv t fisnikve rus si : Knjaz Andrej Bollkonski shok i mir,kritik,racionalist i guximshm q ngreh moralin e ushtarve n luft,por plaga n betej shkakton ndryshime t botkuptimeve pr jetn dhe humb vullinetin pr veprime t mdha me ka bie n depression shpirtror. Pjer Bezuhovi- i drejt,joegoist i cili sakrifikon ndjenjat e veta pr lumturin e t tjerve. N fillim arsyeton do gjest t Bonaparts,por me zhvillimin e ngjarjeve ndrron mendim dhe don t bj atentat ndaj Bonaparts pr ta shptuar Rusin,por kapet nga armiqt francez. Natasha Rostova me fmijri pa brenga dhe e gzuar n rini sht n krkim t lumturis s vet me ka dashurohet n Bezuhovin dhe martohet me t duke arritur lumturin e jets. Tushini-ushtar i vogl me vullnet t hatashm,pr t cilin lufta shndrrohet n loj,me ka gzohet dhe enthuziazmohet pran t vdekurve n fushbetej ,por m von kndellet nga realiteti urdhi pr trheqje nga lufta.Ptalon Karataevi- naiv i urt,i qet i cili asgj t mir nuk ka par n jet t vet dhe t keqen e ka pranuar si dika shum normale.

85

MATERIALI MSIMOR I VITIT T KATRT Letrsi moderne

Modernizmi paraqitet si shkak: i paknaqsis ndaj krijimtaris tradicionale, atmosfers s zymt shpirtrore, etj. Modernistt preokupohen me t qensishmen, kaosin, gjetjen e njeriut t ri (i cili i kthehet esencs s vet). Drejtimet e modernizmit: futurizmi, ekspresionizmi, dadaizmi, kubizmi, imazhizmi, ekzistencializmi; jan drejtime q shpejt lindin dhe shpejt shuhen (zgjasin pak).

Biografia e modernistit Xhejms Xhojs Lindi: m 2 shkurt 1882 n Dublin. Familja: shum fetare dhe nacionaliste. Shkollimi: msimet e para ne nj kolegj jezuit(t cilin e braktis pr shkaqe financiare), vazhdon shkollimin falas n nj kolegj tjetr. 1898 regjistrohet n Kolegjin Universitar t Dublinit(studion letrsi dhe filozofi angleze, franceze dhe italiane). Pr shkak t kundrthnieve me shoqrin dhe religjionin m 1902 braktis Dublini dhe vendoset fillimisht n Triesht,pastaj jeton edhe n Rom Paris,Zyrih. Zhytet n borxhe pasi ka br rreth 30 operacione n sy. Vdiq: m 1941. Krijimtaria letrare e Xhejms Xhojs sht themelues i modernizmit. Prdor prroin e ndrgjegjes, teknik e cila fshin raportin rrfimtar-lexues, me rast e bn kt t fundit t jet protagonist i veprave t tij. 1900-Ese pr dramn Fantazmat e Henrik Ibsen 1907-Muzik kamertale (prmbledhje me 36 poezi) 1914-Dublinasit (prmbledhje me 15 novela) 1916-Portreti i artistit n rini(roman) 1922-Uliksi(roman) 1939-Zgjimi i Fineganit(roman)

86

Analiz e romanit Portreti i artistit n rini Tema: konsiderohet vepr autobiografike pasiq prshkruan jetn e Stefan Dedalusit (kryepersonazh) q nga fmijria e hershme e gjer n moshn 20 vjeare, q sht krejt e njejt me at t Xhejms Xhojs. Paraqiten prvojat dhe konfrontimet gjithnj e m t ashpra me realitetin shoqror t cilin detyrohet ta braktis pr t nisur nj jet t re,me ka edhe prfundon ky libr. Analiz e romanit Uliksi Ndrtimi: konsiderohet deri diku vazhdim i romanit Portreti i artistit n rini. Vepra ka 700 faqe pasiq autori paraqet gjithka (q nga banalitetet deri te botkuptimet politike, religjioze etj) q ka ndodhur brenda 18 orve (pr kt arsye libri ka 18 episode) t dats 16 qershor 1904. 18 episodet jan t ndara n 3 pjes: I. 3 episode pr Stefan Dedalusin, II. 12 episode pr Leopold Blumin dhe III. 3 episode pr rikthimin e S.D. dhe L.B. npr shtpit e veta. Uliksi konsiderohet si paralele ironike e Odiseut t Homerit, poashtu edhe personazhet e tij Blumi-Odiseu, Dedalusi-Telemaku, Moli-Penelopa (besnike) dhe si Kalispoja (provokative). Por sht quajtur edhe si parodi e ktij epi, psiq te vepra Uliksi sht krijuar nj anti-Odise, nuk ka madhshti por vetm prshkrime t prditshmris. Subjekti: agjenti tregtar, me origjin ifute L.B. bredh npr Dublin duke shkuar n vende t ndryshme dhe duke takuar njerz t ndryshm(pjesmarrja n varrim, lindja e nj mikeshe, shkuarja me shoqri t dehurish n shtpi publike, takimi me S.D. etj) sht i martuar me Molin e cila sht me origjin spanjolle. Moli gjat dits pret n shtpi dashnorin e saj pr t cilin L.B. sht n dijeni por e miraton n heshtje pasi edhe ai takohet me nj dashnore. Ata kan nj vajz e cila nuk jeton me ta, kan pasur edhe nj djal i cili ka vdekur. Nga dshira pr t gjetur djal L.B.(babai fiktiv) takohet me S.D.(djali fiktiv). Stefan Dedalusi sht msues n nj shkoll private por at dit ai e braktis punn pr t bredhur rrugve t Dublinit, ku edhe e takon L.B., t cilin e zvendson me babain e tij pijanec dhe badiavxhi. Libri prfundon me monologun e Molit. Personazhet: gati t gjith personazhet e XH.XH. jan pasiv me sjellje shum cikrrimtare dhe instinktive. Leopol Blum: 38 vjear, babai me origjin ifute nga Hungaria. sht nj mikroborgjez i sjellshm dhe i friksuar, i but dhe i mbl, baba dhe burr i kujdesshm. Me dhimbje kujton babain dhe e vajton djalin(i vjen keq q sl trashgimtar). Sipas veprimeve del nj mediokr, ka dituri t pa sistemuara dhe sht skeptic ndaj fes. Stefan Dedalus: 22 vjear. Kujton marrdhniet e kqia me babain, farefisin, shokt. Arrogant, tejambicioz, i ftoht dhe i pasigurt. Moli Blum: bhet e gjall me monologun e saj(60 faqe). sht nj krijes e paditur, e kufizuar me pun amvisrie dhe me epshe t shfrenuara. Biografia e modernistit Franc Kafka 87

Lindi: m 3 korrik 1883 n Prag. Familja: babai tregtar i pasur ifuto-ek i cili kishte dominim t plot n familje gj q ndikon n karakterin e Kafks (inferior, heziton, i pasigurt). Shkollimi: 1901- regjistron studimet nga gjermanistika dhe drejtsia. 1906- diplomon duke marr titullin doktor n drejtsi. Aktivitetet: 1908-1922- punon n nj ent sigurimesh. Vdiq: m 1924 nga tuberkulozi n nj sanatorium afr Vjens. Krijimtaria letrare e modernistit Franc Kafka Kafaka sht themelues i ekspresionizmit. Ai i ka dhn vul rrfimit modern. Librat e tij flasin pr besimin e humbur t njeriut n njeri dhe mosmarrveshjet me shoqrin. Ato ende konsiderohen enigmatike. Veprat e Kafks duken si t pakryera,jo mir t komponuara dhe me stil jo t prkryer. Dominante mbetet aftsia e tij pr t shpikur situata t padurueshme dhe saktsia rigoroze e prshkrimit t tyre, e jo zhvillimi i fabuls apo analizat psikologjike t personazheve. Koha dhe hapsira e kan humbur kuptimin . 1912-Prshkrimi i nj beteje 1913-Soditje 1919-Letr babait/Mjeku i fshatit(prmbledhje me tregime) 1924-Artisti i agjrimit 1925-Procesi 1926-Kshtjella 1927-Amerika 1951-Ditari Analiza e romanit Procesi Tema: sht procesiumi i nj akuze t ngritur ndaj kryepersonazhit Jozef K. . Subjekti: nj mngjes ende pa u zgjuar nga shtrati i hyjn n dhom inspektor t policis bashk me disa npuns t vegjl t banks ku punok J.K., dhe e arrestojn. Fabula vazhdon m prpjekjet e Jozedit pr t zbuluar se kush dhe pse e akuzon, a ka ndonj mnyr pr ti shptuar gjyqit, gjurmimet pr fajin, arsyetimet pr pafajsi, etj. Procesi rrjedh pa z dhe pandrprer n ambiente krejt t zakonshme dhe q nuk nxisin dyshime (pansion, bank, tavane, korridore, etj) Vepra prfundon me ekzekutimin e Jozef K. . Personazhet: nuk ka kurrfar kryengritje apo revolt nga ana e personazheve, ata vetm prjetojn dhe konstatojn. Jozef K. : sht nj npuns banke . Gzon respect n shoqri. Duket se sht krenar, por n shpirt e ndien veten mkatar (sht treguar jokorrekt me femrat dhe i rrept me vartsit e tij). Sillet sikur ka humbur orientimin. Gjurmon dhe analizon veprimet e veta, ku ka gabuar, si ta ndreq gabimet, etj. Krkon ndihm dhe merr shpjegime q nuk e knaqin. Pa br z (kryengritje) e pranon denimin. Personazhe t tjer: gjyqtari, komisari, avokati, hetuesi, xhaxhai, prifti, piktori, xhelatt, rojet.

88

Biografia e modernistit Ernest Heminguej Lindi: m 21 korrik 1898 n Oak Park-Illinois. Familja: intelektuale, nna e tij ishte e rrept (me do kusht donte q Ernesti t bhej violonelist), ndrsa me babain (vetvrasja e t cilit e traumatizon) kishte marrdhnie t mira. Shkollimi: nuk ka dashur t harxhoj koh pr arsim universitar. Shtit: Evropn,Amerikn,Afrikn,Kinn. Aktivitetet: ka punuar si reporter dhe lufttar n: Luftn e Par Botrore,luftn greko-turke,luftn civile spanjolle,Luftn e Dyt Botrore. Vdiq: m 1961, duke e prfunduar jetn me vetvrasje nga depresioni i madh.

Krijimtaria letrare e modernistit Ernest Heminguej Ka shkruar kryesisht n proz: novela dhe romane. Tematikat e tij sillen rreth njerzve t brezit t humbur,zhgnjimit pas luftrave, etj. 1926-Dhe dielli ngrihet po ashtu (roman-zhgnjimi i t rinjve dhe rnia n depresion nga lufa dhe idealet e tradhtuara) 1929-Lamtumir arm! (roman-prfundimi tragjik i dashuris s oficerit amerikan Fredrik Henri dhe infermieres angleze Katerin Kerkli) 1932-Vdekje mbasdite 1935-Kodrat e gjelbra t Afriks 1939-Kolona e pest (dram) / Pr k bie kmbana (roman)- nga lufta civile n spanj) 1952-Plaku dhe deti (roman) Analiz e novels Plaku dhe deti Tema: kt vepr ia kushtoi pasionit t tij (peshkimit). Tematizohet edhe qndrimi stoik deri n fund t lufts. Ndrtimi: ka m pak se 100 faqe. Ndahet n tre segmente prmbajtsore. Subjekti: 1. segmenti hyres-flet pr Santiagon (nj peshkatar plak i vetm, i cili pr 84 dit ka peshkuar, pa sukses, n ujrat e rryms s Golfit), peshkatarin e vogl Manolino,prshkrimi i kasolls s plakut,bisedat e tyre, etj, 2.segmenti kryesor-dalja e Santiagos pr peshkim n ditn e 85-t me ndrrn pr t kapur nj peshk t madh, t cilin pas nj lufte t mundimshme e z dhe e lidh pr barke. Kur niset nga bregu fillojn sulmet e peshkaqenve, me t cilt lufton q ta ruaj peshkun. Pas tri dit e dy net luft me peshkaqent kthehet n breg me skeletin e peshkut, 3.segmenti prfundimtar-plakun e rraskapitur n kasoll e viziton Manolino i cili pandrpre qan dhe habitet nga skeleti i madh. Gjuha dhe Stili- nj proz me analiza t holla psikologjike,shprehje t thjeshta, ku mbisundon monologue i brendshm,ku ka shum pak segmente narrative dhe prshkrime. Dallohet rreptsia dhe thjeshtsia prshkrimore. Personazhet- n pamje t par duken t ftoht. Pa komentuar futet n situate t ndryshme psikologjike duke zbuluar identitetin e vet. Jan fjalpak dhe shumica prjetojn ndonj traum (tradhti dashurie, zhgnjim nga lufta). Na sjell edhe personazhe kurajoz dhe burrror.

89

Santiago- sht nj plak fillikat vetm, pa pron, i varfr, por ngusht i lidhur me detin. Pson disata t rnda n peshkim por lufton deri n fund. Edhe pas dshtimit nuk dorzohet. Biografia e modernistit Alber Kamy Lindi: m 7 nntor 1913 n Mondovi-Algjeri. Familja: e varfr dhe varfria rndohet me vdekjen e babait m 1914. Shkollimi: filloren n Balkar, gjimnazin n Algjer, studimet e filozofis n Universitetin e Algjerit. Aktivitetet: si student themelon trupn teatrore, punon si dramaturg, aktor, prkthyes;pas studimeve, sa qendron n Algjeri, punon si aktor dhe gazetar. 1939- vendoset n Paris ku punon si gazetar. Merr pjes n Luftn e Dyt Botrore dhe gjat ksaj kohe themelon gazetn Lufta, redaktor i s cils mbetet dri m 1954. Arritjet: m 1957 merr mimin Nobel. Vdiq: smuret nga tuberkulozi por vdes m 4 janar 1960 n nj aksident automobilistik. Krijimtaria letrare e modernistit Alber Kamy Romansier, dramaturg, eseist. Krijimtaria e tij lidhet me nocionin e absurdit. Pasqyron problemet dhe situatat morale t njeriut bashkkohor t shekullit XX. Pr kundr ekzistencializmit q thot se pr njeriun nuk ka rrugdalje tjetr ve vuajtjes, Kamy rrugdaljen e krkon n nj parim aktivist-kryengritja ndaj s keqes. 1937-E mbrapshta dhe e mbara (libr me ese) 1939-Dasm (libr me ese) 1942-I huaji (roman),disa muaj m von Miti pr Sizifin (ideja filozofike e romanit I huaji) 1944-Keqkuptimi (dram) / Kaligula (dram) 1947-Mortaja (roman-vlersohet si Romani m i mir i vitit) 1948-Gjendje shtetrrethimi (dram) 1950-T drejtt (dram) 1954-Vera (lbr me ese) 1956-Rnia (libr me ese) 1958-Internim dhe mbretri (prmbledhje me novela) Analiz e romanit I huaji I vogl pr nga vllimi, thjesht pr nga ligjrimi. Tema: fatkeqsit e nj njriu i cili i shtyr nga rrethanat e prfundon jetn si kriminel. Kamy v n pah situate jetsore, kur ekzistenca e njeriut prjetohet si absurd. Ndrtimi: ndahet n dy pjes me njmbdhjet kapituj. Subjekti: n pjesn e par zbulohet jeta e rndomt e kryepersonazhit Mrso. Ai gjendet prball situatave para t cilave ndjehet i pafuqishm, ka e bn t mos i jap kuptim jets s vet. Veprimi fillon me telegramin q merr nga Shtpia e pleqve q e njofton me vdekjen e s ms. Kt lajm ai e prt me gjakftohtsi, nuk derdh as nj pik lot, fle rrugs pr n Marengo (qyteti ku gjendet Shtpia e pleqve), para kufoms pi cigare dhe kafe, kotet, refuzon t shoh nnn pr

90

her t fundit, fill pas varrimit shkon t lahet n plash, lshohet n aventura dashurie me ishdaktilografen e zyrs s tij,etj. Tensionimi dramatik fillon me takimet e shpeshta t Mrsoit me fqinjin e tij Rajmondin, i cili krkon mendim nga Mrsoi se si ti hakmerret gruas q e tradhton. Nj dit vllau i gruas s Rajmondit (Arabi) bashk me nj shok e prcjellin Rajmondin q ti hakmerren pr shkak t ofendimit t rnd q Rajmondi ia bn gruas. Nj dit tjetr Mrsoi bashk me Rajmondin i takojn dy arabt dhe fillojn t rrihen. Rajmondi do ta vras vllaun e s shoqes por Mrsoi e bind t mos e bj dhe ia merr revolen. Arabt trhiqen. Po at dit Mrsoi, i shyr nga t nxehtit shkon t freskohet te shkmbi pran burimit t vogl, ku takohet me arabin i cili e nxjerr thikn pr ta trembur Mrson, por ky e gjuan katr her me revole. N pjesn e dyt t romanit flitet pr procesin gjyqsor t Mrsoit ku shpallet pr kriminel dhe dnohet me vdekje. Poashtu kjo pjes paraqet rekapitulim t jets s tij q nga varrimi i nns deri te vrasja e arabit e par nga kndi i prokurorit mbrojts, kryetarit t gjygjit dhe dshmitarve. N fillim Mrsoi qndron indiferent, pas shqiptimit t denimit ai rebelohet, nuk mund t pajtohet me aktvendimin dhe me vdekjen q ia sjell ai. Pranon se deri m tani pr t gjitha shtjet ka patur mendim t gabuar, por pas shqiptimit t vendimit sht i preokupuar me dy gjra: me agimin dhe me lutjen pr falje. Tani sht aktivisht i motivuar dhe i sigurt n vete. Perzonazhet: jan revoltues dhe kryengrits Mrso: prfaqson njeriun absurd. Nuk sht n gjendje ti harmonizoj dshirat dhe mardhniet e tij me shoqrin. Nuk mrzitet pa shkak pr gjra si: vdekja ,dashuria dhe martesa. Nuk shet hipokrizi dhe demagogji. Nuk synon karrier, nuk vuan nga ambicie t smura dhe paragjykime, dhe nuk sht xheloz. Te ai shohim historin e nj njeriu,i cili pa qen hero,pranon t vdes pr t vrtetn. Biografia e modernistit Frederiko Grsia Lorka Lindi: m 5 qershor 1898 n Fuente Vakueros-Granad. Familja: bujq t pasur. Shkollimi: 1923-studimet e drejtsis n Universitetin e Granads. Aktivitetet: ka formuar trupn teatrore Barraka. Ka jetuar n Madrid n Shtpin e studentve(qendr intelektuale dhe artistike ne Spanj), ku njihet me Salvador Dalin, Rafael Albertin, etj. 1936- themeloi Lidhjen e intelegjencs antifashiste. Vdiq: m 19 gusht 1936, me pushkatim, si nj nga viktimat e para t fashizmit, dhe i digjen librat n sheshin Karmen n Granad. Krijimtaria letrare e modernistit Frederiko Grsia Lorka Krijimtaria poetike e Lorks Poezia e Lorks sht e rrnjosur thell n tokn spanjolle. Ajo sublimon folklorin muzikor spanjoll, fjaln poetike popullore, legjendat dhe gojdhnat, por edhe realitetin e Spanjs bashkkohore n njrn an. sht e ndrtuar nga imazhet, ngjyrat, pejzazhet, kundrmimet e Andaluzis, etj, t cilat paraqiten si simbole dhe metafora prmes t cilave gufojne erupcione zjarri epshesh dhe dridhje. 91

Krijimtaria dramatike e Lorks Lorka edhe n fushn e drams mbetet poet. Edhe drama ka t njejtin burim frymzimi, si poezia- traditn spanjolle. N to trajtohen tema e dashuris dhe vdekjes, si dhe tema nga e kaluara historike dhe aktualiteti spanjoll. 1919-Mbresa dhe pejzazhe (libr me poezi) 1920-Magjia e fluturs (dram) 1921-Libri me poezi (libr me poezi) 1927-S pari poezia (libr me poezi) / Mariana Pineda(dram) 1928-Romanc cigane (libr me poezi) 1930-Kpuctarja e uditshme (dram) 1931-Poezit e Kante Hondos (libr me poezi) 1933-Dasama t prgjakura (dram) 1934-Erma (dram) 1935-Vajtimi pr Injacio Sanez Mehijas (libr me poezi) 1936-Kngt e para / Gjasht kng galiciane (libra me poezi) Biografia e modernistit Horhe Luis Borhes Lindi: m 1899 n Buenos Aires Familja: intelektuale. Gjushja angleze ka bri q ai ta msoj anglishten paralel me spanjollishten. Shkollimi: t mesmen e kryen n Gjenev (pasi q me familjen jeton n Zvicr nga 1914-1921). Aktivitetet: 1956- profesor i letsis angleze n Universitetin e Buenos Airesit. 1957- ndan mimin ndrkombtar pr letrsi, bashk me Beketin. Ligjron n SHBA, Prais, Londr, Oksford, Kembrixh. Vdiq: m 1986 n Gjenev. Krijimtaria letrare e modernistit Horhe Luis Borhes Veprimtarin e fillon me shkrimin e vargjeve. Frymzohet nga hapsira dhe atmosfera e qytetit t lindjes. Nj her prfshihet n veprimtarit e poetve avangardist, por me fillimin e viteve 30-ta, Borhesi i tejkalon shkajsmrit avangarde pr t krijuar estetikn e intelegjencs. Motivet Argjentinase, nga mjdisi urban sht njri nga mjetet prmes t cilit ai shpreh vizjonin e vet pr botn. Temat filozofike flasin pr kozmosin, kaosin, labirinthin, pr prejardhjen e njeriut, tema nga prdithmria, i kndon qytetit, poetve dhe filozofve, etj. sht mjeshtr i ironis dhe ndrrimit t perspektivs. Proza mund t klasifikohet n tri lloje: tregime, parabol dhe ese. Ajo del nga erudicioni i begat q ka marr nga veprat filozofike, historike, psikologjike, etj. Shkruan variantet e veta t teksteve t huaja, gjithmon duke i cekur burimet. Fikcione: sht libri m i vlefshm me tregime i Borhesit. Prbhet nga dy prmbledhje: Kopshtivi i shtigjeve t degzuara dhe piksit. Trajtohen temat si: vdekja, pavdekshmria, amshimi, koha,kozmosi, etj. Eset e tij shtrojn tema t perthithura nga letrsia, historia, teologjia, filozofia. M t njohura jan eset pr Homerin, Servantesin, Floberin, Kafkn, etj. 1919-Ritmet e kuqe (poezi) Prgjim pr Buenos Airesin (poezi) 92

1925-Hna e afrt (poezi) 1941-Kopshiti i shtigjeve t degzuara (tregime) 1944-piksit (tregime) 1929-Shnimi San Martin (poezi) 1969-Lavdi hijes (poezi) 1972-Ari i tigrave (poezi)

Biografia e modernistit Gabriel Garsia Markes Lindi: m 6 mars 1927 n Arakataki-Kolumbi. Familja: u rrit nga gjyshrit pasi prindrit i kishte t varfr. Shkollimi: u shkollu n Barankia, Bogota, Kartahen. 1947-studimet n Fakultetin juridik n Bogot. Aktivitetet: punon si gazetar(1955-Gjenev, korrespondent i gazets El Espektador; 1959-Nju Jork/Meksik, korrespondent i gazets Prensa Latina),n Rom ndjek ligjeratat n Qendrn e filmit eksperimental. Shtit: Parisin, ekosllovakin, Polonin, Bashkimin Sovjetik, etj. Arritjet: 1982-mimi Nobel, 1971-Universiteti Kolumbia, Nju Jork, e shpall doktor nderi. Krijimtaria letrare e modernistit Gabriel Garsia Markes E fillon krijimtarin me shkrimin e tregimeve. N romanet e tij sintetizohen mitet perditshmeria aventurat dhe krijon personazhe q jetojn mes ndrrs dhe realitetit. Monologu i brendshm, stili barok, i ngjashm me romanin kalorsiak spanjoll. Gjethet e rna (La hojarsca)(roman- shenjon udhtart t cilt rrjedhat e kohrave moderne i kan sjell n Makondo- pr her t par i prmendur n prozn e Markesit). 1958- Kolonelit skishte kush ti shkruaj (roman) 1975-Vjeshta e patriarkut (roman) 1985-Dashuria n kohn e kolers (roman) Gjenerali n labirinthin e vet Njqind vjet vetmi Analiz e romanit Kolonelit skishte kush ti shkruaj Subjekti: ka qen i paramenduar t jet nj nga kapitujt e romanit Moment i keq. Koloneli plak e i varfr q e ka humbur djalin e vetm n luftn qytetare, e pret letrn me t ciln do t sillet vendimi pr pensionin e tij si veteran lufte. Letra nuk vjen pasi ka humbur n labirinthin e burokracis shtetrore. Koloneli nuk heq dor nga pritja dhe lshohet n iluzione. E vetmja gj q ka mbetur nga djali sht gjeli i aftsuar pr luft, t cilin koloneli e ushqen mir dhe e prgatit pr prleshje n arenn lokale, ku duhet t fitoj mbi t gjith gjelat e rrethins. Vendin e kaplon 93

nj entuziazm: gjeli sht symbol i shpress s prbashkt. Prkundr mjerimit dhe uris, koloneli refuzon tia shes gjelin nj pasaniku. Analiz e romanit Vjeshta e patriarkut Subjekti: sht vshtrimi i autorit pr pushtetmbajtsit e egr, t vrazhd, dinak, t prishur. Prmes gjasht kapitujve autori paraqet rrfimin pr jetn e nj diktatori, i cili me nj qeverisje tiranike, e shkatrron vendin duke e future n borxhe. Rikonstruktohet periudha e gjat e qeverisjes s Patriarkut, aventurat e tij t dashuris tentimet pr grushtshtet, etj. Diktatori vdes i vetmuar n pallatin e tij ku pr shum dit askush nuk ka guxuar t hyj, ndrkaq zogjt krmngrns e kan coptuar kufomn. Ideja:pushteti absolute e shkakton vetmin absolute t atij q e posedon. Analiz e romanit Gjenerali n labirinthin e vet Subjekti: sht roman historik q bn fjal pr shtat muajt e fundit t jets s gjneralit Simon Bolivari,i cili i mundur nga kundrthniet politike e lshon pallatin dhe emigron n Santa Marta. Analiz e romanit Njqind vjet vetmi Subjekti: historia e librit fillon n mars t 1952 gjat nj udhtimi me nnn n Arackataka, fshati i tij i lindjes. N kt vepr prshkruhet ngritja dhe rnia e familjes Buendia dhe e fshatit Macondo, themeluar prej saj n zemrn e Kolumbis. Gjasht breza, jett e t cilve grshetohen n Makondo (jasht bots, mes reales dhe fantazis, mes s vrtets dhe legjends, mes misterit dhe ezoterizmit). Nga kryeplaku i familjes dhe themeluesi i Macondo-s, Hose Arkadio Buendia deri tek fmija i fundit me t cilin mbyllet romani kalon nj shekull. Duke u martuar Hose Arkadio me kushrirn e tij Ursula, t gjashta brezat jetojn t mbytur nga supersticioni dhe nga frika e fmijve me bisht derrkuci. t pakta jan astet e lumtura n jetn e Mokando-s, shpesh her i trazuar nga lufta civile, lulzimi ekonomik, shfrytzimi, katastrofat natyrore dhe shkatrrimet nga dora e njeriut. Jeta q zhvillohet n faqet e romanit nuk sht vetm ajo e fshatit por e gjith Ameriks Latine. Personazhet e historis jan t shumt: nipr, fmij, vllezr, me hidhrimet e tyre, ndryshimet e gjeneratave, fantazit e paprmbushura, vitalitetin e burrave dhe menurin e grave t Makondos. Derisa arrijm n fund, ku tr fshati shkatrrohet nga nj ciklon tropikal. Nj shekull koh ka patur n disponim familja Buendia pr tu prmirsuar, por supersticionet dhe karakteret e degjeneruara t personazheve pengojn do prmirsim. Shpesh her personazhet e romanit kan t njjtat emra dhe sht e leht pr lexuesin t gabohet.Markesi sht pararendsi i realizmit magjik n letrsin latino-amerikane dhe at botrore t viteve 900. Biografia e modernistit Petro Marko Lindi: m 1913 n Dhrmi t Himars Shkollimi: filloren n vendlindje, t mesmen n nj shkoll tregtare n Vlor. Aktivitetet: gjat shkolls s mesme bashkpunoi me shum gazeta dhe revista. Me ndihmn e disa shokve, si:Asim Vokshi, Vasil Shanto, etj, punon n redaktimin dhe botimin e revists letrare ABC. Merr pjes n luftn qytetare n Spanj ku poashtu punon pr botimin e revists Vullneti i liris. 94

Vdiq: m 1992 n Tiran. Krijimtaria letrare e modernistit Petro Marko N form direkte e aktualizoi motivin social, temn e lufts dhe mjerimit. Duhet theksuar se arti i tij psonte nga ideologjit dhe tezat utilitariste, gjra t cilat i shpreh n shkrimet e tij letrare. Veprat e tij mbeten t zbehta dhe steriotipe. Punimet e para i boton n revistat Java, Ora, Demokratia, ejt. Poezit e botuara n revista do ti prmbledh n nj vllim, Horizont. M se shumti at e rndojn skematizmi n ndrtimin e personazheve, prmbajtjet shabllonike dhe angazhimi i theksuar ideologjik. Fjalt n poezin e Markos jan revoltuese dhe kumbuese, toni sht deklerativ dhe sundon shprehja plot afsh pr vdekjen e nj sitemi t kalbur shoqror. Poetika e veprs s Petro Marko ndahet ne dy pjes, t ceilat nuk i prshkon ndonj prerje e posame; dallohen: 1.faza para vitit 1937 dhe 2. faza pas vitit 1937. Horizont (prmbledhje me poezi) 1964-Rrug pa rrug (prmbledhje me skica dhe tregime-shkruar gjat viteve 30) 1956-Hasta la vista (roman) Stina e armve (roman) Qyteti i fundit (roman) Ar n mal (roman) Ultimatumi (roman) Shpella epiratve (roman pr fmij) Guna mbi tela (dram) Niku i Martin Gjinit (dram) Urata, dhia dhe perndia (prmbledhje me tregima-trajtohet motive social). Analiz e romanit Hasta la vista Tema: sht marr nga lufta qytetare e Spanjs e vitit 1936. Subjekti: paraqitet jeta dhe veprimet e vullnetarve shqiptar, heroizmi dhe solidariteti. Prvec ktyre trajtohet edhe motive i dashuris. Paraqiten tabllo lufte, episode aksionesh, luftimesh frontale, bombardime, vrasje, plagosje, etj. Autori i shpie personazhet e veta n situate t ndryshme, pa treguar se si reflektohet e gjith kjo n botn shpirtrore t tyre. Ideja: sht se njerzit i bashkon lufta e prbashkt e s keqes. Njkohsisht autori u ngre nj prmendore trimave shqiptar q vullnetarisht morrn pjes n luft. Personazhet: figura qendrore jan Gori Gjinleka dhe Anita t cilt biejn n dashuri me shikim t par, dashuri e cila ndrpritet me kthimin e Gorit n Shqipri. Gori Gjinleka: paraqitet portreti i tij fizik, sht trim,flijohet pr shokt e vet, njeri me ideoligji dhe me ndjenja. Pr t realizuar iden e tij sht n gjendje ta harroj edhe Anitn q aq shum e donte. Pucelli: njeri praktik, lufttar garibaldian me origjin Italiane, gjithmon sht optimist. Ai lufton jo pse e do luftn por pse e do lirin. Dallohen dialogjet mes Pucellit dhe Xhemal Kads. Biografia e modernistit Jakov Xoxa Lindi: m 1922 n Fier Vdiq: m 1979 95

Krijimtaria letrare e modernistit Jakov Xoxa Xoxa i ka takuar nj formacioni stilistik letrar i quajtur realizmi socialist, karakteristik e t cilit stil sht prshkrimi i detajuar. 1949-Novela 1958-Novela 1964-Lumi i vdekur (roman) 1971-Juga e bardh (roman) 1980-Lulja e krips (roman) Tregimet: Arka e thyer, Agimi partizan, Kapedani ,Gjeti ustai ustan, I urituri, Shembllimi, Vjeshta e Xheladin Beut, Nat kollozhegu, etj. Proza tregimtare e Jakov Xoxs Sipas tematikave q trajtojn tregimet e Xoxs ndahen n dy dimensione kohore: 1. koha e kaluar (dominon motive social), 2. koha e lufts (theksohet ideja e sakrifics dhe e fitores s madhe kombtare). Pr nga nfrtimi ndahen n: 1. tregime t shkurtra me subjekt t thjesht (Arka e thyer, Agim partizan, etj), 2. tregime q anojn kah novella (Kapedani, etj), 3. novelat (Gjeti ustai ustan etj). Vendi ku nodhin ngjarjet n tregimet e tij sht Myzeqeja. Autorin e preokupojn fat i fshatarsis, problemet shoqrore, padrejtsit, etj. Analiz e romanit Lumi i vdekur Tema: Roman shoqror ku dshmohet sprova e njeriut ton brenda kundrthnieve t mdha klasore e shoqrore. Duke prdorur mjete te artit realist autori rrok situata t skajshme historike dhe sociale, npr t cilat jeton njeriu yn i varfr. Jepen gjendja e konflikteve, prpjekjeve pr nj jet m t mir e plot aspirata tjera. N kt vepr poashtu prfshihet nj periudh e caktuar historike (1928-1940). Kjo bot shpaloset nga Xoxa prmes gradacionit, nj narracioni t shtruar, shum prshkrimeve, digresioneve dhe retardimeve. Subjekti: Prshkruhen fatet, raportet konfliktore e historiko-shoqrore t tr jets kombtare prmes fatit t tri familjeve, me ka ngritet ideja e madhe e qndress s fort ndaj dhuns dh t keqes n prgjithsi. Romani sht i shtruar n dy binar kryesor: 1. Fati i familjes Shpiragu. Rrfimi prap degzohet n dy linja tjera: vuajtjet e familjes (fshatarsis) dhe dashuria e Vits dhe Adilit. - Si pasoj e vrshimit t lumit dhe nga grabitja e tyxharve kjo familje mbetet pa mjete pr jetes. I shtyr nga kto rrethana Pilo Shpiragu detyrohet t mbshtetet te beu t cilit ia dorzon edhe vajzn, Vitn, e cila nuk pajtohet me kt akt t babait dhe pr kt shkak arratiset bashk me t dashurin e saj Adilin. Pas ksaj Shpiragajt dbohen duke mbetur pa streh. 2. Vuajtjet e familjes s Koz Dynjas. Kjo familje prjeton nj fat t njejt me at t Shpiragajve me preteksin se i kan prkrahur reformat e Fan Nolit, para ardhjes s Ahmet Zogut. Ktu pasqyrohet edhe rezistenca dhe kryengritja e ksaj familje ndaj armikut klasor, beut, klerit dhe formave tjera t pushtetit shfrytzues. Romani flet edhe pr nj fakt historik: at t ndjekje s Sulejman Tafilit nga monarkia jugosllave dhe vendosjes s tij, bashk me familjen, n fushat e Myzeqes. Shprngulja e familjes Tafili nga Kosova n Myzeqe u b nga shkaku se Xhaferi, vllau i vogl i Sulejmanit, kishte vrar nj serbomadh pasiq ai e kishte shar rnd Xhaferin. I detyruar q ti 96

ik denimit familja Tafili migron, n mnyr q t ruaj vetveten, dinjitetin dhe krenarin e trashguar nga t part. Personazhet: Nuk dalin n sken me buj t madhe por rezistojn n heshtje dhe tregohen t prmbajtur. Ata jepen si mshirim i jets dhe i imagjinats. N kt roman shohim tipa cinik dhe t paskrupullt (vllezrit Gjanica), shtyps dhe intrigant (Suat bej Vrmodha), injorant dhe t egr (qahallart e beut), dallkauk (Kol Shprvjeli), puntor e lakmiqar (Pilo Shpiragu), guximtar e dredharak (Koz Dynjaja), sedrtar (Sulejman Tafili), romantik e naiv (Vita), t vrullshm n ndjenja (Adili). Pilo Shpiragu: Jepen veorit e tij fizike, morale dhe psikike Suat bej Vrmodha: Klasifikohet si personazh negative te i cili personifikohet pushteti i egr klasor i tipit anadollak, poashtu pasqyrohen figura e tij imorale dhe fragmente nga jeta e tij. Kol Shprvjeli: Kryeplaku i fshatit. Figur e ngjashme me Suad bej Vrmodhin. Ai sht personifikim i demagogut, oportunistit dhe konformistit, q prkrah do pushtet pr t ruajtur pozitn e vet. Sulejman Tafili: Nga figurat m t skalitura. Ai simbolizon patriotizmin e shndosh popullor. Shquhet pr burrri, urtsi, drejtsi dhe dinjitet t pacnuar n fardo situate q bie. Adili: Djali i Sulejman Tafilit. Shkrimtari e jep si sintez dhe simbol t guximit dhe bukuris. I kundrvihet realitetit t ngryst shoqror. Provon shum intriga nga njerzit, burgoset, merr pjes n demonstrata kundr Italis fashiste, etj. Flijohet pr dashurin ndaj Vits dhe dashurin ndaj atdheut. Vita: Jepet me ngjyra romantike. Besimin dhe dashurin e saj nuk mund ta pengoj asgj. Ka nj bukuri t rrall. Prkatsia klasore dhe dashuria me nj kosovar me besim tjetr fetar, jan rrethana q e ngatrrojn fillin e jets saj. N do hap ngatrrohet nga paragjykimet, thashethemet, xhelozia dhe mria. sht e gatshme t flijohet pr nj t nesrme m t mir, prandaj dhe arratiset bashk me Adilin, duke mohuar do gj t bots ku jetonte. Gjuha dhe stili: Gjuha popullore dhe ajo e krijimtaris gojore e prbjn burimin e pashtershm t ktij romancieri t shquar. Ajo sht e gjall, metaforike dhe emotive. Shpreh t vrtetat e fatit njerzor. Jep atmosfera t rnda prmes animizmit. Prdor m tepr aluzionin, metaforn, simbolin, alegorin dhe ironin. Nj element impresiv n romanet e Xoxs sht peizazhi. Biografia e modernistit Martin Camaj Lindi: m 21 korrik 1925 n Temal i Dukagjinit. Shkollimi: shkolln jezuite n Shkodr, studimet e romantiks n Beograd dhe Rom. Doktoron me temn Meshari i Gjon Buzukut ,n Rom. Habiliton me temn Fjalformimi n gjuhn shqipe ,n Munih. Aktivitetet: Punoi n Beograd dhe Rom. Nga viti 1961 vendos t jetoj prgjithmon n Munih t Gjermanis. Vdiq: m 19 mars 1992 n Munih dhe u varros ne Langris. Krijimtaria letrare e modernistit Martin Camaj Ka botuar 25 vepra t lmive t ndryshme. 1953-Nj fyell ndr male (poemth) 1954-Kanga e vrrimit (vjersha) 1958-Djella (roman) 97

1964-Legjenda (vjersha) 1967-Lirika mes dy moteve (vjersha) Dranja (novel) 1981-Shkundullina (novel) 1987-Karpa (roman) 1991-Pishtart e nats (novel) / N hijen e gjarpnit (vjersha) Tri fazat poetike t Martin Camajt Veprimtaria e Camajt shtrihet n nj periudh kohore pesdhjetvjeare dhe realizohet ne poezi dhe proz. Provon disa forma poetike: vjershn,poemthin,tregimin,noveln dhe romanin. Krijimtaria letrare e Camajt ndahet n tri periudha: 1. periudha e fillimeve poetike pr ta gjetur fizionomin e vet (deri m 1967), 2. periudha e kuptimsis dhe shprehmris poetike (deri m 1978), 3. periudha e thellsis m t madhe kuptimore dhe e nivelit m t lart poetik. Studiuesi i Camajt, Anton Berisha, thekson se ai dallohet me thellsin e vrojtimit dhe kompleksitetin e shqiptimit t jets dhe bots s brendshm t njeriut ton. Poezia e Martin Camajt U prkthyr ne disa gjuh, ndr to: gjermanisht,anglisht,italisht. Ajo kalon vazhdimisht n prsosje. Camaj sht poet i pasqyrimit t kundrthnieve, t kontrasit ndrmjet t kaluars s lindur dhe t ardhmes s pasigurt. N njrn an sht jeta e egr dhe primitive e malsorit n ann tjetr jan prpjekjet e tij pr tu prfshir n rrjedhat e jets bashkkohore. Shkruan pr dashurin dhe krenarin e malsorit pr jet t bujshme, por edhe pr dhembjet dhe dshprimin e tij. Nj fyell ndr male: prmbledhja e par ku flet pr jetn blegtorale, me freskin e gjallimit malsor, q sht n kundrshtim me ashprsin e jets. Kanga e vrrimit: duke kaluar n klimn e but fushore, autori shpirtrisht sht edhe m i shqetsuar pr jetn e bashkatdhetarve te vet t zhytur n botkuptimin e zakoneve fisnore. Lahuta e vjetr: paraqet shkputjen nga tradita kreshnike e malsorit ne fusharak e cila nuk bhet n mnyr t natyrshme. Lahuta metaforikisht shrben pr t lidhur t kaluarn me t tanishmen. N hijen e gjarprit: ndahet n dy trsi Nema dhe Buelli. Paraqitet shqetsimi i autorit pr t kaluarn dhe t tanishmen. Leksema nma nnkupton brendin e njeriut, pakuptimsin, tragjikn q e cilson botn ton, etj. Simbolika e buallit degzohet n disa drejtime, nuk lidhet vetm me t keqen, por nnkupton edhe prballimin. Bualli ka prmasa demonike dhe konkrete. Prmes poezis s tij Camaj tenton t ngrit vetdijen kombtare. Proza e Martin Camajt Shkrimet e para i ka botuar n gazetat: Rilindja, Flaka e vllazrimit, Jeta e re, etj, kurse libra nisi t botoj nga viti 1958. Edhe ktu pasqyrohet jeta e malsorit. Heroi i veprs s tij sht vazhdimisht n lvizje dhe n krkim t s panjohurs, duke krkuar kt t panjohur, ai vazhdimisht bhet viktim e saj. Biografia e modernistit Kasm Trebeshina Lindi: m 8 gusht 1926 n Berat. Shkollimi: n vendlindje dhe n Normalen e Elbasanit. Aktivitetet: 1942-prfshihet n lvizjen e rezistencs, nga ka e ndrpreu shkollimin. Studimet e nisura n vitet 1948/1949 n Institutin e Lart t Teatrit A.Ostrovski t Shn Peterburgut (pr shkak t mosmarrveshjeve politike, nuk i prfundoi kurr). Largohet nga Partia Komuniste dhe Lidhja e Shkrimtarve. 1953-burgoset pr her t par dhe deri m 1988 u dnua tri her. 98

Jeton dhe vepron n Tiran. Krijimtaria letrare e modernistit Kasm Trebeshina sht e shtrir n tri gjinit letrare: dramaturgji, proz, poezi; si dhe letrsi shkencore. Veprat e tij i boton pas vitit 1990. M 1961 i sht botuar vetm vllimi me poezi Artani dhe Minja ose hijet e fundit t maleve dhe nj prkthim pa emr i Frederiko Garsia Lorks. Ka botuar nj numr t vogl veprash (18 vllime poetike, 42 pjes teatrale, 22 romane e novela, vllime tregimesh, shkrime politike, polemike e kujtime) por ka 82 tituj n dorshkrim. 1991-Stina e stinve (novel) 1992-Legjenda e asaj q iku / Koha tani, vendi ktu 1993-Qezari niset pr n luft / Rruga e Golgots 1994-Lirika dhe satira / Mekami (melodi turke) 1995-Histori e atyre q nuk jan 1996-Hijet e shekujve / ndrra dhe hija (dram) Tiranozauri (dram) Fshati mbi shtat kodrina Krijimtaria e tij ndahet n tri periudha. 1.Periudha e par: Krakteristike pr kt periudh sht novela Stina e stinve dhe romani epope n pes vllime Knga shqiptare. Trebeshina vet kt periudh e quan periudha e realizmit socialist. Stina e stinve: sht cilsuar si rrfim i fmijris n mjedisin shqiptar ku fenomenet reale i nnshtrohen prshtypjeve nave t fmijs n fazn e pubertetit dhe vlersimeve serioze. Prshkrimi i ngjarjeve prek tema t ndaluara pr kohn: bukuria femrore dhe prjetimi i saj. Trebeshina futet thell n zonat e prjetimeve t brendshme dhe instinktet njerzore i ngre n kult. Ai prshkruan zgjimin e instinkteve mashkullore t kryepersonazhit, Hiqmetit, momente t jets n shkoll, n fshat, rrahja e nxnsve mes vete, kafshimi i vajzs nga qeni, znka me Sikun, rrfimet pr xhindt, larja e vajzave n prrua, simpatia e par, prjetimi i par seksual, biseda me plakun, lopa e Sofs, dhunimi i Kristins, vrasja e fshatarve, poshtrimi i qehajait, pjekja psikike dhe fizike e personazhit, vdekja e babait, vetdijsimi i personazhit, largimi nga fshati dhe vajtja n luft. Subjekti prfshihet brenda nj vere, por me prapavshtrim (retrospektiv) prshkruhen edhe ngjarje tjera. 2.Periudha e dyt: Fillon n vitin 1955. Trebeshina bn nj kthes n veprat e tij. Vendos t krijoj nj bot fantastike me personazhe real ose t krijoj bot reale t populluar me fantazma. T till jan: Odin Mondvalsen, Histori e atyre q nuk jan, Meteoriti i Kotvanit, etj. Odin Mondvalsen: Pr ta pasqyruar sa m realisht absurdin shqiptar t shtetit totalitar, Trebeshina shkruan pr dhunn dhe shprlarjen e trurit q ushtronte pushteti mbi intelektualt. Subjekti: Kryepersonazhi Odin Mondvalsen nj i smur psikik, i vendosur n nj spital psikiatrik burgu, shpalon botn prshkrimore t ksaj novele. Ka humbur lidhjet me realitetin. Kthehet n botn reale vetm kur kujton Dashnoren, por vdekja e saj e kthen prsri n gjendje passive, indiferente dhe t pa interesuar. Ai nprmjet imazheve artistike udhton n katr ant e bots duke qndruar n vend hi pa lvizur. Bashkpersonazhe jan: mjekt, hetuesi, sekretari, polic sekret, gjykats. Ngjarja ndodh n Mars, ku Odini mendon se ka zbarkuar nga hna. Aty arrestohet si spiun, merret n pyetje pr tu zbuluar identiteti i tij. Para personazhve tjer flet si i mendur, por

99

guxon t arsyetoj, t shfaq mendime filozofike e t gjykoj. Koha e zhvillimit t subjektit sht koha e absurdit komunist. Histori e atyre q nuk jan: Subjekti: sht i ndrtuar mbi moralin e prishur t sistemeve shoqrore totalitare. Njeriu i ksaj drame prjeton poshtrime fizike e shpirtrore nga m t ultat, q n fund t arrij me guxim mbinjerzor t ngritet n shkalln m t lart t moralit njerzor. Heroi i Trebeshins sht i gatshm t vet shkatrrohet pr nj pozicion m te lart t moralit, duke u shndrruar nga antiheroi minor n hero tragjik. 3.Periudha e tret: Lufta e trojs, Tiranozauri, Mekami Fshati mbi shtat kodrina (Kapriio shqiptare): sht novela m e ngulitur n traditn shqiptare por edhe e mbarsur me elementin e absurdit. Tipike e realizmit simbolik. Subjekti: prjetimet e Rrapo Hardhis n form t nj ditari. Ideja: Prmbushja e detyrs jetsore bhet me koh, derisa ke fuqi dhe shpirt. Tiranozauri: dram filozofike, prmes s cils i bhet autopsi diktaturs. Paraqitet realiteti i kobshm me problemet, idet, mesazhet, kundrthniet dhe rrmimin e njeriut n sistemet totalitare. Rruga e Golgots: sht nj simvolik e Lufts s Dyt Botrore. Romani thyen kornizat e realizmit socialist. Shpalos nj luht t dhimbshme mes dy forcave shqiptare: nacionaliste dhe internacionaliste. Veprimi zhvillohet brenda tre ditve dhe nxjerr nj pamje t L.D.B., q paraqet Golgotn shqiptare prej kohave m t hershme e gjer m sot. Autori prqndrohet n prshkrimin e brendshm t personazheve, duke e shmangur prshkrimin e jashtm. Poashtu pasqyron shkatrrimin moral q i shtyn njerzit t bjn krime ndaj t tjerve dhe ndaj vetes. Personazhet ndahen n dy blloqe: personazhet e thjesht dhe t sinqert , kundr t cilve jan intrigantt t cilt paraprgatisin pushtetin prbri kufomave pa i vrar ndrgjegjja. Gjuha dhe stili: Trebeshina sht i kursyer n prshkrime, ndrsa del mjeshtri i dialogut dhe i nntekstit, vazhdon t krijoj n traditn e Mitrush Kutelit. Biografia e modernistit Dritro Agolli Lindi: m 1931 n Menkulas, Devoll. Shkollimi: filloren n vendlindje, t mesmen n gjimnazin e Gjirokastrs, studioi letrsi n Shn Peterburg. Aktivitetet: punoi si gazetar n gazetn Zri i popullit, ka qen Kryetar i Lidhjes s Shkrimtarve dhe Artistve t Shqipris, 30 vjet deputet n Kuvendin Popullor t Shqipris Krijimtaria letrare e modernistit Dritro Agolli I prket brezit t shkrimtarve t brezit t dyt t realizmit socialist, por Agolli bashk me Kadaren u desht t krijonin sipas dy metodave: realizmit socialist dhe modernes hermeneutike. sht e shtrir n disa gjini: poezi, poema, tregime, novela, romane, drama, skenar filmash. Tematizon jetn e bujkut dhe bariut, fshatarit dhe studentit, malsorit dhe fusharakut, por edhe pr nga e kaluara e lavdishme historike e kombit ton. Prcillet nga kritika letrare, bile kritokohet pr ironi dhe aludime anti-ideologjike. Heroi i tij lirik sht malsori i cili jepet pas do gjje t mir t ksaj bote, por edhe di ti qndroj balllart vdekjes. Ai del si hero i drams s madhe t s kaluars shqiptare, njeriu i shtypur dhe i revoltuar, i uritur e i robruar, i goditur e i pagjunjzuar, njeriu i parmends s drunjt dhe i mauzerit, i varfr por me shpirt t lir dhe krenar, me ndjenja t zjarrta 100

atdhedashurie, q shpesh e ka detyruar ta lr parmendn e ta rrmbej dyfekun. Heroi lirik i Agollit sht n kundrshtim, nga njra an me elementin e prapambeturis patriarkale t trashguar nga e kaluara, nga ana tjetr me lakmin e ambiciet dhe me pseudomodernizmin. sht njeri i ndjenjave t shndosha, q ka pr ideal at q sht reale dhe nuk rron as n ndrr e as n shprea. N veprat e tij Agolli sht nj un ku gjen veten bujku,puntori,intelektuali,lufttari,etj

Librat e Agollit u prkthyen n shum gjuh botrore. Poezia 1958-N rrug dola 1961-Hapat e mia n asfalt 1965-Shtigje malesh dhe trotuare 1964-Devoll-Devoll 1968-Mesdit 1969-Baballart 1974-Nn Shqipri 1977-Fjala gdhend gurin 1985-Udhetoj i menduar 1993-Pelegrini i vonuar 1995-Lypsi i kohs 1999-Fletorkat e mesnats Proza 1964-Zhurma e errave t dikurshme(tregime) 1970-Komisari Memo(roman) 1975-Njeriu me top(roman) 1980-Trandafil n got(roman) Shklqimi dhe rnia e shokut Zylo(roman) Hundleshi(ose Kalorsi lakuriq ,roman) Dshtaku(roman) Balad pr nj grua(dram) Fytyra e dyt(dram) Mosha e bardh(dram)

.Analiz e romanit Njeriu me top Tema: Ka t bj me luftn partizane. Subjekti: N qendr t vmendjes sht hakmarrja e kryepersonazhit Mato Gruda, i cili sht n gjak me fisin e Fizve. Nj dit Mato gjen nj top t braktisun nga ushtria italiane, t cilin e ruan pr hakmarrje. Ai pas kapitulimit t Italis fashiste strehon edhe nj ushtar italian, Auguston, t cilin Mato e quan Agush. Prej tij msohet ta prdor topin. sht koh lufte. I kompleksuar nga hakmarrja, Matoja nuk sht n gjendje t bj dasin politike. Hern e par gjuan shtpin e Fizve, por nuk e godet dhe zhgnjehet. Hern e dyt, i zemruar nga vrasja e shokut t tij Murat Shtags, Mato l anash interesin personal para interesave t larta kombtare dhe i bashkohet partizanve. Ai e trheq topin zvarr deri te vendi ku partizant i kishin zn pritn gjermanve. Analiz e romanit Shklqimi dhe rnia e shokut Zylo Tema: sht roman satirik i cili v n loj byrokracin, hipokrizin dhe servilizmin. Subjekti: Regjistrohen deri n hollsi ironike figurat e Zylos, nj drejtor i sektorit pr shtje kulturore, dhe vartsit t tij Demks. Kthes n karriern e shokut Zylo vjen kur atij i krkohet t shpreh pikpamjet e veta pr nj pjes teatrale. Shoku Zylo sht nj karaker universal q mund t ndeshet n do shoqri e n do epok. Rrfimi i romanit sht i veshur me humor popullor. 101

Personazhet: Ndrveprimi i personazheve sht i prafrt me t Don Kishotin dhe Sano Panon. N fillimi sht Sanoja q habitet me lajthitjet e t zotit, por n fund ai vet e humbet sensin e realitetit. Zylo: sht nj burokrat i qet e i heshtur. Imponimi i tij bhet me z t ult. Veprimet e tij jan gjithmon qllimmbara por e ojn n gabime qesharake. Ai nuk ka dijeni pr smundjen q ka, pr kt fakt lexuesit i vjen keq. I vesh vetes atribute t pamerita dhe personalitetin e vet e jeton me seriozitet, ndrsa t tjert mezi e mbajn t qeshurn. Demka: sht qesharak dhe i mjer. Dikur njeri me talent, por me kalimin e kohs i nnshtrohet vullnetit t eprorit.

Biografia e modernistit Adem Gajtani Lindi: m 1935 n Besian. Shkollimi: filloren dhe gjimnazin n Prishtin, studioi juridikun n Beograd n fillim, pastaj e vazhdoi n Shkup. Aktivitetet: i prkushtohet gazetaris, punon si korrespondent i Rilindjes nga Shkupi, dhe redakor i rubriks kulturore ne gazetn Flaka. Ka prkthyer vepra nga gjuha maqedone n shqip dhe e kundrta. Vdiq: m 1982 n Shkup. Krijimtaria letrare e modernistit Adem Gajtani Veprimtaria e tij kap 15 tituj. Temat e tij sillen rreth dashuris pr jetn, njeriun, kngn, etj. N poezin e Gajtanit paraqiten imazhe nga qyteti e fashti dhe hapsirat ku jeton e vepron njeriu yn. Ndrtimi bhet me nota t reales, t sociales, dhe aty-ktu, me ngjyrime romantike t s kaluars. Ka shkruar vetm nj prmbledhje me tregime-Malbrezet. Jan 12 tregime t botuara npr gazeta e revista gjat viteve 1959-1963. tregimet ndahen sipas nj simetrie: 6 t parave u prin mestitulli Malbrezet e qndress, kurse 6 t dytave Malbrezet e dashuris. N to shtjellohen subjekte nga Lufta e Dyt Botrore, t prshkuara nga nj not intime erotike. 1961-Drita n zemr 1962-Dielli i mbramjes,dielli i mngjezit 1964-Dryni i heshtjes 1966-Goca e detit 1968-Ti kng,ti zog i largt 1972-Lule m lule 1973-As dru,as zog-dashuri 1974-Unaz 1975-N ndrr knga 1977-Amfora e fundosur 1978-Kuq 1980-Knga e mjellms 1982-Gejzeri i blert 1982-Malbrezat (tregime) Biografia e modernistit Ismail Kadare 102

Lindi: m 28 janar 1936 n Gjirokastr. Shkollimi: Studioi gjuh dhe letrsi shqipe n Fkultetin e Filologji-Historis dhe n Institutin Gorki n Mosk. Aktivitetet: punoi si gazetar te Zri i popullit dhe Drita, drejtoi revistn Le letters albanaises. Doctor honoris i Universitetit t Tirans, t Gjirokastrs e t Prishtins. Kandidat shumvjear i mimit Nobel. Antar i Akademis s Skencave t Shqipris, i Akademis s Shkencave t Gjermanis dhe i Akademis Franceze t Shkencave Morale. N fund t viteve 90 u largua s bashku me familjen nga Shqipria dhe u vendos n Paris, por nuk i ndrpreu lidhjet me atdheun.

Krijimtaria e modernistit Ismail Kadare Provoi shum lloje gjinish: poezi-vjersha e poema, proz-romane, novela e tregime, ese, studime, reportazhe, shkrime pr fmij, pjes teatrale, etj. E preokupojn problemet t cilat i kan edhe populli i tij. Poezia e tij synon simbolin, sht e drejtprdrejt, e angazhuar dhe hyjnizuese. Ajo hyjnizon historin dhe qndresn e kombit shqiptar, lavdin dhe bmat e t parve, njsoj si hyjnizon Partin dhe veprat e saj, i kndon jets intime, dashuris, puntorit, fabrikave, uzinave, gjithnj duke i par n syrin shoqror. Nj burim i pashterrshm frymzimi pr poezin e tij sht periudha e lavdishme e motit t madh me Skenderbeun n krye, gjuha shqipe dhe etnosi shqiptar. Proza e Kadares prqndrohet rrethktyre temave: liria e njeriut dhe liria krijuese e intelektualit t nprkmbur nga pushtetart, qndresa dhe mbijetesa e njeriut, parasgjithash shqiptar, pastaj ballkanik, evropian e botror, pra, universal. Kjo luft pr ekzistenc personale funksionon n dy plane: 1. historik dhe 2. aktual. 1. N planin historik - ka kapur pikat kulminante t historis s popullit shqiptar. 2. N planin aktual projekton momente q meritojn t afirmohen te brezat e ardhshm. Pikvrojtimi i Ismail Kadares sht prqndruar rreth shtat periudhave kulmore t historis s popullit shqiptar, ka bn q vepra e tij t ndahet n shtat rrath tematik I. Trajton tema nga e kaluara e hershme historike, dhe grshetohet n paralelizm me historin e popujve tjer (grekt, egjiptiant). Piramida , Prbindshi , Prometeu , E bija e Agamemnonit , Eskili, ky humbs i madh , Ura me tri harqe , Kush e solli Doruntinn. 1. Prometeu - sht nj skic. Prmes saj autori, tashm i larguar nga poezia deklarative, himnizuese, erotike ; e i kthyer kah proza psiko-analitike; duke shfrytzuar mitologjin greke ripunon iden e protests, urrejtjes e mosnnshtrimit ndaj diktatorit. Urrejtja q shpreh populli ndaj diktatorit sht e njejt si urrejtja e Prometeut ndaj Zeusit. 2. Piramida - sht roman me 17 kapituj. Autori flet pr ndrtimin e piramids, Muzeu i Enver Hoxhs n Tiran. sht roman historik sepse rrfen pr ndrtimin e piramids s Keopsit n Egjipt, por q porosia prcillet me alegori, dhe duhet lexuar si alegori politike. Keopsi ishte betuar se nuk do t ndrtonte piramid si faraont e tjer, por bindet nga kryeprifti Hemiunu. Kshtu egjiptiant katrmijvjear e gjysm m par iu vun puns n ndrtimin absurd t piramids n shkrettir, njsoj si shqiptart e Ismail Kadares q prveshn llrt pr t ngritur qindra e mijra bunker betoni anemban vendit dhe nj mauzole mermeri pr faraonin e tyre. 103

3. Prbindshi - roman i cili u cenzurua pr 25 vjet. N t flitet pr prpjekjen tinzare t futjes s tradhtis n nj qytet me nj furgon t vjetr. Analogjia me Kalin e Trojs sht e dukshme, si edhe aludimi n gjendjen politike n Shqipri. 4. Eskil, ky humbs i madh - sht studim mbi jetn dhe veprn e dramaturgut t madh t antikitetit. N veprn e tij autori gjen edhe shum elemente nga tradita shqiptare, si besa n tragjedin Orestia. 5. Ura me tri harqe - roman ku trajtohen prarjet e feudealve shqiptar, e cila krijon kushte t volitshme pr deprtimin e t huajve nga Lindja e Perndimi. Ngjarja vendoset n shekullin XV. 6. Kush e solli Doruntinn - romani ku poetizohet besa e shqiptarve. Veprimi i romanit shtjellohet n Shqiprin mesjetare. Kapiten Stresi sht i ngarkuar t shkruaj nj raport dhe t mbyll shtjen e ardhjes s Doruntins nga Bohemia, vdekjes s saj dhe t nns, dhe hapjen e varrit t Konstandinit. Fjala sht pr nj nn me nnt djem dhe nj vajz, t ciln dshirojn ta martojn larg. Nna nuk bindet deri sa Konstandini i jep besn se do ta sjell Doruntinn sa her q ajo dshiron. N luft vdesin t nnt djemt. Nna digjet pr ta par doruntinn, por ska kush tia sjell. Mallkon Konstandinin e vdekur pse dha besn kur nuk sht n gjendje ta mbaj. Konstandini i mbetet besnik fjals, ndonse i vdekur,ngrihet nga varri, e shalon kalin, e gjen motrn dhe ia sjell nns.autori prcjell mesazhin se: besa si e mund jetn e nnshtron edhe vdekjen. II. Tematizohet periudha e mesjets s von me gjith karakteristikat prcjellse. Formimi i kombit shqiptar dhe ngjarje tjera historike. Tri kng pr Kosovn, Kshtjella. 7. Tri kng pr Kosovn - sht triptik novelistik i Kadares. Ka parasysh Betejn e Kosovs (1389). Kjo ndodhi i ka shrbyer autorit t persiat rreth mosmarrveshjes disa shekullore shqiptaro-serbe. Jepet t kuptohet se n kt kolektiv ballkanik shqiptart gjithmon kan dal t mashtruar dhe jan br pre e dashamirsis s rrudhjes s pandrprer si troje, si etnos, si komb dhe si qenie njerzore. 8. Kshtjella - roman me tem t historis s popullit shqiptar dhe mitit kombtar shqiptarkalas, si simbol i qndess dhe i mbijetess. Flitet pr kshtjelln e kohs s Skenderbeut, e cila pa sukses mbahet e rrethuar nga ushtria e Perandoris Osmane. Si te Gjenerali i ushtris s vdekur, edhe ktu Shqipria shihet me syt e nj t huaji pashait turk Tursun Pasha. Skendrbeu sht jasht mureve t kshtjells, sht strehuar maleve dhe vazhdimisht i vie n ndihm t rrethuarve duke i sulmuar adrat e ushtris rrethuese t Perandoris. Kshtu ushtria e Tursun Pashait nga nj ushtri rrethuese kthehet n nj ushtri t rrethuar. Ky roman u kuptua si aludim n ngjarjen e kohs, at t Ports s Lart me Kremlinin. III. Tematizohen ngjarjet e periudhs s pushtimit osman. Hankonatt, Pashallqet e mdha, Komisioni i fests, Npunsi i pallatit t ndrrave, Sjellsi i fatkeqsis. 9. Hankonatt / Breznia e Hankonatve - roman ku prshkruhet trungu familjar i familjes s Hankonatve nga Gjirokastra. Vihet n dukje zelli, paragjykimet, konfliktet, rivaliteti, ngritja dhe dshtimi i ksaj familje n nj periudh dyshekullore. 10. Pashallqet e mdha / Kamarja e turpit - roman ku prshkruhet personaliteti kontradiktor i Ali Pash Tepelens dhe etja e tij pr pushtet e lavdi. Veprimi i romanit zhvillohet n plan kronologjik dhe prqndrohet kryesisht rreth vrasjes s Ali Pash Tepelens dhe sjelljen e koks s tij n Stamboll nga Unxh Hatai. Pjesa tjetr e jts s Ali Pash Tpelens ndrtohet me an t prapavshtrimit. 11. Komisioni i fests - romani ka marr shkas nga ardhja e Mehmet Rashid pashs, m 1830 n Manastir, pr ti shuar kryengritjet shqiptare dhe shpalli amnisti t prgjithshme. Me kt rast

104

ftoi 500 kryengrits, gjoja pr t festuar amnistin, porn t vrtet i vrau t gjith. Veprimi i romanit ndrtohet nga shikimi i kampit t armikut. Ky roman na porosit q kundr pabesive t armikut duhet patur vigjilenc dhe unitet pr ta mbrojtur lirin e kombit. 12. Npunsi i pallatit t ndrrave / Pallati i ndrrave - sht nj roman ku shihet se si nj shtet totalitar bn kontrollin e shpirtrave, kanalizon opinionin dhe bn shprlarjen e trurit. N t prpunohen dy tema kryesore: degjenerimi i Perandoris Osmane dhe qndresa e vitaliteti i popullit shqiptar. Linja e par e veprimit ndrtohet rreth puns s Mark Alemit n Tabir Saraj, ku ishte caktuar t merrej me grumbullimin dhe shpjegimin e ndrrave t shtetasve t sulltanit Linja e dyt ndrtohet n form t nj polemike shkencore rreth eposit heroik shqiptar dhe pozits q ai duhet t ket n gjirin e folklorit ballkanik. Vjedhsi i gjumit perandorak sht varianti diaboli i ktij romani. 13. Sjellsi i fatkeqsis - roman me tem nga periudha e Perandoris Osmane, por q aludon n gjendjen aktuale n Shqipri. Bn fjal pr shqetsimin e Sulltanit se nj gjysm milioni shtetase t tij evropiane nuk mbuloheshin me ferexhe. Ai ngarkon Haxhi Miletin q ti sjell ato n malsit e thella t Shqipris. Haxhiu prfundon misionin, por kur kthehet n Orman iflig arrestohet dhe jetn e kalon n burg. I lihet lexuesit t prfundoj se Haxhiun e zu mallkimi i grave t Ballkanit, apo u b pre e ndonj intrige politike. IV. Kap nj periudh m t re. kadare prmbledh veprn letrare q kap gjysmn e par t shekullit njzet. Viti i mbrapsht, Prilli i thyer, Dosja H, Ardhja e Migjenit n letrsin shqipe. 14. Viti i mbrapsht - roman q flet mbi ngjarjet e vitit 1914, koha e sundimit gjashtmujor t princit gjerman Vilhem Vid. 15. Dosja H - prshkruhet udhtimi id y studiuesve t huaj Maks Roth dhe Vili Norton, t cilt vijn n Shqipri pr t mbledhur dhe regjistruar n gramofon kng t eposit heroic shqiptar. Hulumtojn pr ndonj lidhe mes eposit homerik me eposin heroik shqiptar, i cili akoma kndohej nga malsort shqiptar dhe sllavt e jugut. Ky udhtim iv n dyshim autoritetet shqiptare, sidomos nnprefektin e zons, i cili angazhon agjentin Dul Baxhaja ti prcjell t huajt. Veprimi zhvillohet n Hanin e Rashtbuallit. N popull prhapet dyshimi se ata jan spiun. Hani bastiset dhe materialet e tyre asgjsohen. 16. Prilli i thyer - roman i cili rrok temn e gjakmarrjes. Prshkruhet me hollsi forca e kanunit n jetn e malsorve. Veprimi vendoset n vitet e 30-ta dhe ndrtohet n dy linja. Linja e par flet pr nj malsor, Gjorg Berisha, i cili sht i detyruar nga familja dhe t afrmit ta vras vrassin e vllait t vet nga fisi i Kryekuqes. Krahas tragjizmit theksohet dshira e njeriut t thjesht, si viktim e kanunit, pr ta gzuar jetn. Shkrimtari deprton thell n psikologjin e ktij personazhi. Berisha nuk pajtohet me kanunin dhe nuk gjen forc ta kundrshtoj e ta dnoj. Linja e dyt sht ajo e udhtimit t iftit Besian dhe Diana Vorpsi n Malsi n Orosh. Prshkruhet edhe dashuria midis Gjonit dhe Dians, rrugt e t cilve kryqzohen n nj pik, kur Gjorgu shkonte pr ta takuar qehajain e gjakut, dhe kur Diana po kalonte muajin e mjaltit n malsi t Veriut nga insistimi i t shoqit,shkrimtarit Besian Vorpsi. 17. (30.3) Klorsi me skifter - flitet pr mnyrn e zhdukjes dhe ekzekutimit t kundrshtarve politik n dy qeveri:fashiste dhe komuniste.Nje arkitekt gjerman,n llogari t italianve projekton nj bujtin gjuetie n veri t Shqipris ,e cila prve solemniteteve t rastit do t kishte edhe nj funksion tjetr: zhdukjen e kunrshtarv politik.

105

18. Ardhja e Migjenit n letrsin shqipe - Kadare duke folur pr Migjenin ,flet edhe pr periudhn letrare n t ciln ai ka krijuar, e cila i eli udh letrsis shqiptare duke u larguar nga tradita e romantizmit kombtar. V. Tema nga Lufta e Dyt Botrore. Gjenerali i ushtris s vdekur, Nntori i nj kryeqyteti, Kronik n gur. 19. Kronik n gur - roman i cili prshkruan ngjarje t Lufts s Dyt Botrore n Gjirokastr. Veprimi projektohet nga pozita e nj fmije. Libri ka 18 kapituj dhe 1 epilog. Mendohet q n kt roman t jen dhn elemente nga fmijria e Kadares. 20. Nntori i nj kryeqyteti - n kt roman prshkruhet lufta partizane pr lirimin e Tirans nga pushtuesit gjerman m 1944. VI. Jan vepra letrare q i bjn jehon ngjarjeve sociale, politike, ekonomike, kulturore e historike t gjysms s dyt t shekullit XX deri m 1990. Dimri i madh (Dimri i vetmis s madhe), Dasma, Lkura e daulles, Emblema e dikurshme, Muzgu i perndive t steps, Krushqit jan t ngrir, Koncert n fund t dimrit, Shkaba, Lulet e ftohta t marsit, Historia e Lidhjes s Shkrimtarve dhe Artistve t Shqipris, prball pasqyrs s nj gruaje, Ikja e shtrkut, Hija, Pasardhsi, Ftes n studio, Nga nj dhjetor n tjetrin, Pesha e kryqit. 21. Dasma - roman i cili i kushtohet tems s prditshmris dhe propagans politike. 22. Lkura e daulles - roman q trajton aktualitetin dhe afirmon normat e reja morale. Bartse e subjekti sht Katrina me dasmn dhe historin e saj. 23. Emblema e dikurshme - roman me tem aktuale, ku shtrohet problem ii gjetjes s nafts n Lindjen e Afrt dhe lufta mes Izraelit dhe shteteve arabe. Barts i veprimit sht gjeologu Bardhyl Krasta, i cili prfaqson njeriun me karakter t fort dhe kmbnguls n pun dhe pr ta zbuluar t vrtetn. 24. Dimri i madh - sht variant i zgjeruar i romanit Dimri i vetmis s madhe, ku prshkruhen ngjarjet e vitit 1960-1961. sht viti i prishjes s marrdhnieve mes Shqipris dhe Bashkimit Sovjetik, me rast ndrpriten marrdhniet ekonomike e politike dhe shum student detyrohen ti ndrprejn studimet. Veprimi i romanit vendoset n Kremlin dhe Tiran dhe barts i veprimit sht gazetari Besnik Struga. Ai ngarkohet ta shoqroj delegacionin shqiptar, si prkthyes n Mosk. Lndn e ktij romani Kadare e herri nga procesverbalet e bisedimeve dhe nga kujtimet e Enver Hoxhs, portreti i t cilit sht shum lajkatues n kt roman, ka bri q t forcohej pozita e Kadares n parti. 25. Muzgu i perndive t steps - roman ku prshkruhen vitet e Kadares si student n Institutin Gorki, para prishjes s marrdhnieve sovjete-shqiptare. Paraqet degjenerimin e sistemit rus dhe historin e dashuris s nj studenti shqiptar me nj ruse. 26. Krushqit jan t ngrir roman kushtuar statutit t Kosovs n Jugosllavi. Veprimi i romanit zhvillohet n Kosov, ku ishte vendosur shtetrrethimi si rezultat i demonstrative t marsprillit t vitit 1981. autori niset nga mitologjia shqiptare pr t prshkruar proceset e montuara politike, arrestimet, burgosjet, vrasjet. N epiqend sht jeta e Teuta Shkrelit , mjeke kirurge n nj spital t Prishtins. Ajo n pun ballafaqohet me nj varg intrigash dhe inkriminimesh. Ndodhet n nj udhkryq, dhe zgjedh t ndjek rrugn e besnikris ndaj popullit t vet e ndaj profesionit, n vend t besnikris pasive ndaj shtetit. 27. Koncert n fund t dimrit - roman ku pasqyrohen ngjarjet e vitit 1978, n kohn e prishjes s marrdhnieve mes Shqipris dhe Kins. Personazhet jan t njejt me t romanit Dimri i madh, vetm tani jan 17 vjet m t vjetr.

106

28. Shkaba - roman q flet pr qytetthin e imagjinuar e t ln pasdore dhe nj kafebar t rrezbitu, ku jan mbledhur t rnt, t rrzuarit,t zbriturit 29. Lulet e ftohta t marsit - roman ku trajtohet motive i hakmarrjes. Piknisje e romanit sht mitologjia prrallore e djalit gjarpr- dy formave t jets. Veprimi zhvillohet rreth kryepersonazhit Mark Gurabardhi, piktor dhe dashnor i modeles q pikturon. 30. Prball pasqyrs s nj gruaje titull i 3 romaneve: Kalorsi me skifter, Historia e Lidhjes s Shkrimtarve dhe Artistve t Shqipris,prball pasqyrs s nj gruaje, Ikja e shtrkut. 31. (30.1) Historia e Lidhjes s Shkrimtarve dhe Artistve Shqiptar,prball pasqyrs s nj gruaje - roman i cili sjell para lexuesit mnyrn e funksionimit t LShASh, lev e PPSh deri m 1990. prshkruhen shkrimtart e realizmit socialist, t cilt jan prirur pr shpinkrrusje dhe miratim pa diskutim t do vendimi q vinte nga lart, port zellshm n thurrjen e intrigave n kurriz t kolegve. Prball tyre qndron prostitute, tek e cila shkrimtart kthejn pas do mbledhje dhe joshen nga bukuria e Margarits, e cila nuk an kokn pr plenume e kongrese, por vetm pr mijralekshin e shfryerjes s epsheve. Kadare tallet me t gjitha breznit e shkrimtarve dhe artistve, pa prjashtuar edhe veten. 32. (30.2) Ikja e shtrkut - roman kushtuar Lasgush Poradecit. Prshkruhet fat ii gjeniut n nj shoqri diktatoriale. N roman ndeshen diktatori me poetin. 33. Hija / Shnime t nj kineasti t dshtuar - subjekti i romanit ndrtohet mbi prpjekjen e nj kineasti francez q dshiron t bj film mbi Shqiprin dhe shqiptart e periudhs s Enver Hoxhs. Jepen prshtypje t kineastit gjat qndrimit n Shqipri. 34. Pasardhsi - roman q sjell n kujtes nj nga enigmat m t mdha n historin e Shqipris, vdekjen e mistershme t Mehmet Shehut, pasardhs i Enver Hoxhs, trupi it cilit u gjet me nj plumb n zemr natn e 13 dhjetorit n dhomn e tij t gjumit. 35. Ftes n studio - prmbledhje me 32 vjersh, disa prkthime nga autor grek, kinez, freng, rumun, rus; si dhe nj radh refleksionesh pr artin dhe kulturn e asaj kohe. 36. Nga nj dhjetor n tjetrin - roman ku autori shpreh impresionet e veta pr gjendjen e Shqipris nga dhjetori 1989 deri n dhjetorin e vitit 1990. 37. Pesha e kryqit roman ku zbulohen ankthet dhe vuajtjet e intlektualve n regjimin Stalinist t Enver Hxhs. sht vazhdim i Ftes m studio, dhe bashk me Nga nj dhjetor n tjetrin, paraqet nj lloj trilogjie politike letrare. VII. Lnda e romaneve te ktij rrethi sht ekzili i shqiptarve. Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut. 38. Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut - roman q trajton temn e arratisjeve pas vitit 1990, kur njerzit iknin dhe vriteshin n kufi. Romani sht prshkruar me grotesk, humor t zi e tragjizm, realizm magjik ballkanas, shqiptar e universal. Dialogjet jan t gjalla. Ismail Kadare n studimet e tij prpun shtjen e letrsis gojore shqiptare, sidomos t baladave dhe eposit heroik shqiptar. M t njohura jan Autobiografia e popullit n vargje, Mbi episodin e kreshnikve. Analiza e romanit Gjenerali i ushtris s vdekur Tema: qndresa e popullit shqiptar n ndeshje me nj ushtri pushtuese dhe fat ii kobshm i ksaj ushtrie n truallin shqiptar. Trajtohen edhe tema nga prditshmria. Subjekti: Kjo vepr konsiderohet kryevepr e prozs shqiptare t realizmit socialist. Shtjellohet ardhja e nj gjenerali dhe nj prifti n Shqipri, pr ti mbledhur eshtrat e nj ushtrie t vrar gjat Lufts s Dyt Botrore. Ata kalojn npr vise t ndryshme t Shqipris t pas 107

njzet vjetve paqe. Ardhja e tyre u kujton banorve ushtart e vrar, por edhe baballart, nnat, vllezrit, motrat dhe shokt e rn nga dora e ushtarve t ktyre dy ushtarakve. Gjenerali me prcjellsin e tij gjurmojn npr tokn shqiptare, ku i presin vendsit mikprits, t cilt e din se ata jan oficert q para njzet vjetsh u solln fatkeqsi dhe shkatrrime. Gjenerali ka pritur t takoj njerz t egr e barbar, por ngjet e kundrta, sa m shum njef popullin shqiptar, aq m shum ka dashamirsi dhe vetkritik. Personazhet: Plaka Nic: personifikon nnat e martirizuar dhe urrejtjen e pashuar t popullit ndaj agresovrve. N gjestin simbolik t hudhjes s eshtrave n kmbt e gjeneralit, gjykon dhe ekzekuton denimin pr kolonelin Z. Gjenerali: sht prototip i ushtarakve me dshira pr pushtime. Ai sht n konflikt t mpreht me popullin shqiptar. Vjen n Shqipri me krenari, por krenaria dhe solemntiteti e ln shpejt. Ai provon se sa e rnd sht t ndeshesh kudo me disfatn e turpshme, dshmit e s cils i mbledh npr mijra thas najloni. E trondit fund ii hidhur dhe qesharak i armatave t pathyeshme, t cilat u katandisn t ruanin pulat npr shtpit e fshtatarve shqiptar, duke br leck dinjitetin e Italis pushtuese. Prifti: paraqet tipin tjetr t armikut t egr t popullit shqiptar. Ai u pasqyrua n karakter t gjall me ngjyra psikologjike. Prifti e shoqron gjeneralin jo vetm si fetar, por edhe si specialist pr shtjet shqiptare, q zotron mir gjuhn shqipe dhe hiqet si njohs i s kaluars, psikologjis dhe mentalitetit shqiptar. Gjykimeve t tij pr shqiptart, traditat dhe zakonet e tyre, mundohet tu vr nj baz filozofike. Koloneli Z: mbetet si nj personazh fantazm, prmendet shpesh, por sdel asnjher, vese n fund shohim eshtrat e tij n nj thes t vjetr. Ai ka vrar burrin e plaks Nic dhe ia ka dhunuar t bijn katrmbdhjetvjeare. Koloneli Z realizohet n dy plane: prshkrimi i nns s tij e nxjerr si zemr t mirsis. Ndrkaq prshkrimi i plaks Nic nxjerr n pah ann e vrtet t njeriut bish, edhe pr shqiptart edhe pr ushtart e tij, si komandant i Batalionit blu q ishte. Biografia e modernistit Anton Pashku Lindi: m 8 janar 1937 n Grazhdanik, Prizren. Shkollimi: filloren n vendlindje, t mesmen n Prishtin. Aktivitetet: gazetar, m von edhe redaktor i rubriks s kulturs dhe redaktor i botimeve, n Rilindje. Vdiq: 1 nntor 1995 n Prishtin dhe u varros n vendlindje/ Krijimtaria letrare e modernistit Anton Pashku Anton Pashku konsiderohet themelues i letrsis moderne shqipe. Ka shkruar tregime, nj roman dhe dy drama. Temat e tij ngrihen mbi tabanin e letrsis dhe historis kombtare. Pashku nuk e lufton mitin, por e afirmon dhe krijon mite t reja. N tregimet e tij dallohen tre rrath tematik: dashuria, vetmia (ku shprehet dhembja pr prmbysjen vlerave morale t njeriut) dhe dhuna (prshkruhet dhuna e lufts dhe shprehet qndrimi injorues i autorit ndaj dhuns nprmjet ironis,humorit t zi dhe grotesks). Analiz e romanit Oh 108

N kt roman komunikojn koha aktuale, koha mitike dhe nj koh e ardhme si utopi negative. Romani Oh ndihmoi shprishje e konvencave tradicionale t ndrtimit t rrfimit n prozn tregimtare dhe ndrtimin e figurshm t realitetit prshkrimor. I mungojn shum karakteristika t prozs rrfimore klasike: fibula, lidhja syzheore, rrjedha njdimensionale e rrfimit, kndvshtrimi i fiksuar i autorit, kategoria e mirfikllt e kohs. Romani sht i shkruar n vetn e par. Rrfimi i ngjarjeve strukturohet si dialog i Burrit-rrfimtarit me bashkbiseduesen e pranishme. Dallojm dy koh: kohn e personazhit-subjektive (koha e ndodhive t romanit, e gjat 1 dit) dhe kohn e bots rrfimore t romanit-objektive (koha e ndodhirave n botn romaneske, q kap periudh kohore dymijvjere). Romani Oh sht roman hermaetik, apo antiroman. Subjekti: Njeriu i vetmuar, n dhomn e errt, sht kredhur n mendime. N dhom sht gruaja por ajo nuk merr pjs n shqetsimin e tij. Tragjika dhe absurdi dalin n Iliri dhe manifestohen prmes tradhtis, vrasjes, e vllavrasjes, shpifjeve. Ato prsriten edhe n periudhat e mvonshme historike. Ideja: Me an t ktij romani autori synon ta godas vetdijen kombtare. Analiz e drams Gof Subjekti: Ngjarja e dram vendoset n vitin 1939, n kohn e pushtimit fashist n Shqipri. Autori veon tri veti reagimesh individuale: Lulashin, Luluan dhe Lulanin. Kur pushtohet atdheu ata mbesin t ngujuar n nj shtpi t braktisur dhe aty reagojn secili n mnyrn e vet. I pari sht n agoni, i dyti i dehur dhe i treti lucid. Personazhet denoncojn njri-tjetrin pr ligsi dhe zihen pr t gjetur shtegdalje. Biografia e modernistit Azem Shkreli Lindi: m 1938 n Shkrel, Rugov. Shkollimi: filloren n Nakll t Pejs dhe Haxhaj t Rugovs. Normalen dhe studimet n Degn e Gjuhs dhe Letrsis Shqipe n Fakultetin Filozofik t Prishtins. Aktivitetet: gazetar n Rilindje, drejtor i Teatrit Popullor Krahinor, kryetar i Shoqats s Shkrimtarve t Kosovs, kryetar i Lidhjes s Shkrimtarve t Jugosllavis, drejtor i KosovaFilmit n Prishtin. Vdiq: m 27 maj 1997 n varrezat e Prishtins. Krijimtaria letrare e modernistit Azem Shkreli Ka shkruar poezi, proza, drama, skenar filmash. Poezia 1960-Bulzat 1963-Engjujt e rrugve 1969-E di nj fjal prej guri 1977-Nga bibla e heshtjes / Vjersha 1981-Pagzim i fjals 1986-Knga e hutinit 1990-Nata e papagajve 1961- Karvani i bardh (roman) 1997-Karvani i bardh-i riu (roman) 1965-Syt e Evs (tregime) 1968-Fosilet (dram) 1983-Varri i qyqes (dram)

109

1993-Muri prfundi shqipeve / Shtat nga ata 2001-Rrnj t gurta Poezia Dallohen tre rrafshe tematik, t cilt nuk bjn ndonj dallim t prer: lirika e dashuris, atdhetare dhe refleksive. N poezin e Azem Shkrelit bashkjetojn dy tema kryesore: tema e lirks subjective dhe tema e peizazhit natyror e shpirtror t ambientit shqiptar. Ditt e rinis e t fmijris i sheh si bukuri t vendlindjes. Kto venerime m pas do t kthehen n vrojtime kundr shkaktarve t prishjes s paqes. Ndihet nj ndikim i fort i poetit t mjerimit. Poeti ndjen nevoj ti drejtohet bashkkohsis pr rolin q duhet t ket ndaj brezave t ardhshm, ta zgjoj ndrgjegjen, urtin njerzore pr paqe. Analiz e romanit Karvani i bardh Tema: sht nj realizim kompozicional q shmang klishet e deriathershme dhe nj sintez mes romanit t personazhit dhe romanit psikologjik. Shkreli me kt roman i bn portret Dyl Mehmetit, nj malsor Rugovas. I bindur pr drejtsin e veprimeve t veta sht kundr ndryshimeve. Parimi dhe vlera e tij jetsore sht vdekja burrrore nga plumbi i pushks. Subjekti: Ngjarja vendoset n Rugov. Romansieri zbulon madhshtin e rrejshme t protagonistit. Dyl Mehmeti personazh gjysmlegjendar q ka pir uj dhe gjak malesh, zbulohet si njeri q nuk ka dashur ti ndrroj flamujt sipas motit. Mirpo, pikrisht i biri, Shpendi, sht aty pr ta prkujtuar t atin se koha e Dyl Mehmetve ka pernduar. Dyl Mehmeti do ta ndjej veten t thyer, port papushtetshm dhe do tia marr vetes jetn. Jeta do ta vazhdoj rrjedhn e vet n vazhdn e re, me Shpendin, i cili sht i vetdijshm se me luftn e fundit as toka, as njerzit nuk jan m ata q ishin. Te romani Karvani i bardh, Dyl Mehmeti pastrohet nga shpifjet dhe sajesat e kohs. Ideja: Lufta q fitohet doemos vjen nga nj varg betejash t humbura. Me kt roman Shkreli synon ngritjen e vetdijes s njeriut, e veanrisht atij shqiptar. Prshtatja pr sken e ktij romani sht dama Fosilet. Analiz e drams Varri i qyqes sht e ndrtuar mbi bazn e tregimeve Syt e Evs dhe Helmeta. Subjekti: Gjergji bashk me Marin, duke kaluar pran varrit t t birit Gjinit, q kishte rn n luft. Gjergji vret mendjen: ku dhe si i vdiq djali? Frikohet mos ka vdekur si qyqar. Maria sht e vetmja dshmitare e vdekjes s mistershme, e cila tregon ngjarjen, pas shum vitesh insistim nga ana e Gjergjit. Kulln ku ishte ngujuar Gjini partisan e djeg armiku. Pas disa ditsh te vend ii kulls gjenden dy pal eshtra. Njra pal e Gjinit, tjetra e gjermanit. Askush nuk e di se cilat t kujt jan, prandja varrosen pran njri-tjetrit. Gjergjin e mundon fakti se varri i Gjinit del me eshtra t przier, pra varr i qyqes. Dyshimin e shton e dhna se Gjini ka br dashuri me vajzn e Aleksit, dashuri kjo 110

q shenjzon bashkjetesn e njerzve me prkatsi t ndryshme kombtare. Kto dilemma e bjn tekstin t ndrlikuar. Bhet fjal pr tre, t zhdukur, kurse n hirin e kulls zbulohen vetm dy pal eshtra. ka fsheh Maria?

Biografia e modernistit Ali Podrimja Lindi: m 1942 n Gjakov. Shkollimi: filoren dhe gjimnazin n vendlindje. Studioi gjuh dhe letrsi shqipe n Universitetin e Prishtins. Aktivitetet: punoi n gazetn Rilindja, bashkpunon me t gjitha gazetat dhe revistat shqipe, sht antar i Akademis s Shkencave dhe t Arteve t Kosovs.

Krijimtaria letrare e Ali Podrimes Vargu i tij orientohet drejt simbolit e alegoris. Poezia e tij sht poezi lirike e frymzuar nga problemi i ekzistencs s popullit shqiptar, e lidhur thellsisht me fatin historik e politik t njeriut shqiptar. Prpunon tri fusha tematike, t cilat i prgjigjen tre faktorve: dy jan t jashtm-t huajt (njri sht fqiu pushtues, i cili me vete sjell dhun; kurse tjetri sht i trupzuar n indiferencn dhe dyfytyrsin e Evrops plak) dhe nj i brendshm (q jan puthadort, gjarprinjt, kameleont, minjt, ushujzat e larot e tyre, t cilt pr nj rrot veture-thot poeti,shesin fatin e kombit.). Prball t ktyre tri kategorive t s keqes Ali Podrimja vendos qndresn heroike shqiptare. N veprimtarin e tij dallohen tri faza krijuese: nismtare, t formimit e t kalitjes dhe fazn e pjekuris artistike. I. Thirrje, Shamijat e prshndetjeve, Dhimb e bukur. N kto vllime autori sht i magjepsur nga e kaluara historike e kombit. Preken edhe probleme si: mrgimi politik dhe ekonomik, problemi social, i puns, etj. II. Sampo, Torzo, Folja, Credo, Sampo 2, Drejtpeshimi, Lum Lumi. Autori sht gjithnj i preokupuar me fatet e kombit dhe t Kosovs. N kt faz grshetohen prjetimet intime t prditshmris s poetit. Shprehja poetike e Podrimes pasurohet edhe me ironi dhe grotesk. Lum Lumi - prmbledhje me poezi. Poeti sht i preokupuar me problemin e t keqes n histori, me ka dshmon se ajo nuk sht zbulim i t sotmes, por trashgim nga lashtsia.

111

T jetosh - Shqetsohet pr dekadencn morale t njeriut n ditt e sotme. Podrimja sht i prirur drejt dshirs pr krijimin dhe afirmimin e mitit t qndrueshmris. T keqeno - i kushtohet motivit t dashuris. Nuk kam br kurrgj pr Lumin - sht karakteristike pr pleksjen e personales dhe kolektives n nj ind t vetm. Autori e ndjen veten t fajshm se nuk ka br t pamundurn pr Lumin, t birin, edhe pse sht prpjekur t bj gjithka q sht e mundshme. Ky sht edhe nj qortim i prindit, i cili kurr nuk knaqet me ato q ka br pr pasardhsin e vet. III. Fund i gzuar, Zari, N bisht t sorrs, Buzqeshje n kafaz, Burgu i hapur, Harakiri, Ishulli Aabania, Dielli i zi, Libri q nuk mbyllet. Fund i gzuar - e kaluara jepet prball t sotmes. Prmes t kaluars poeti synon t ndikoj n t sotmen dhe t ardhmen. Objekt trajtimi jan fati, krenaria, drama dhe tragjika e popullit shqiptar, e njeriut ton n histori. Poezi 1961-Thirrje 1963-Shamijat e prshndetjeve 1967-Dhimb e bukur 1969-Sampo 1971-Torzo / Hija e toks 1973-Foleja 1976-Credo 1978-Poema 1980-Sampo 2 1981-Drejtpeshimi 1982-Lum Lumi 1988-Fund i gzuar 1990-Zari 1994-N bisht t sorrs / Buzqeshje n kafaz 1998-Burgu i hapur 1999-Hrakiri / Ishulli Albani 2000-Dielli i zi 2001-Libri q nuk mbyllet

112

113