http://genclikcephesi.blogspot.

com

KUTSAL SYAN MLL KURTULU SAVAININ GEREK HKAYES I

http://genclikcephesi.blogspot.com

HASAN ZZETTN DNAMO

KUTSAL SYAN
MLL KURTULU SAVAI'NIN GEREK HKYES I

TEKN

YAYINEV

http://genclikcephesi.blogspot.com

SONSUZ KAI
Denizde rzgrn bulunan keyfine kimse, tbidir.
Atasz

Danimarka

iri yar Talt Paa ila ince uzun boylu hsan Namk bey, kardan rzgrn yzlerine arpt souk Kasm ya murunun etkisiyle srtlar kamburlaarak iri admlarla y ryorlard. Talt Paann srtnda kl rengi bir pards vard; alaca karanlkta daha koyu grnen bu pardsnn iinde kocaman gvdenin att admlar pek kararl ve umutlu deildi. Bebek yolunun sanda boazn sular, cokun bir r mak gibi Marmara'ya doru akyordu. Bebek, uyuyordu. Konuan, kmldayan, yalnz tabia tn vahi gleriydi. 1918 yl Kasmnn Cumay Cumartesiye balayan bu skntl gecesinde saat yirmi sularnda Talt Paa, son suz kann henz balangcnda bulunuyordu. Bir ara durdu, gzleriyle evresini aratrd, gerek deniz kysn da, gerekse duvar diplerinde hi kimse grnmyordu. Is sz korularda rzgrn ve gz yamurunun grlt ve h ltsndan baka bir ey duyulmuyordu, ihsan Namk bey'e: Hani, burada bulumayacak mydk? diye sordu, acaba Enver nerede kald? Sonra apkasndan yzne szlerek kaln, kara ve dk byklarnn ucundan akan yamur sularn kocaman elinin iri parmaklariyle silmee alt. Arkada: 5

http://genclikcephesi.blogspot.com

 Daha ileride buluacaktk, paaml u burnu dne lim, dedi. Yeniden yrmee baladlar. Sa yanlarndan byk bir grlt ile akp giden deniz, bsbtn hrnlamt. Boaz yamuru bu iki umutsuz yz daha insafszca do uyordu. En sonra burnu dndler. Burada boaz rzg rndan birisi fesini, br de apkasn kurtarabilmek iin her iki yolcu da ellerini balarna gtrmek zorunda kal d. Talt Paa, apkalyd. Talt Paa : Ne de berbat gne rastlad, dedi, insan bir kere dmeye grsn, artk, ona tabiat da acmaz olur. Biraz ilerde gzel bir yal ykseliyordu. ahniini hr n sularn zerine doru uzanmt. hsan Namk bey : te, oradalar) Dedi. Gerekten de yalnn geni saa altnda iki glge seiliyordu. Yaklatklarnda bunlardan birinin En ver Paa, brnn de kz kardei Mediha hanm olduu nu grdler. mparatorluun Bakumandan vekilini son yolculuunclc uurlayan biricik kara gn dostu bu idi. Drt kii birbirine sokulmutu. Hepsinin de gzleri de nizin uzaklarnda idi. Yamur boazn iki yakas arasnda koyu kl rengi bir perde gerdiinden Anadolu yakas bs btn yitip gitmi gibiydi. stanbul'dan Karadeniz'e, Karadeniz'den stanbul'a geen vapur ve takalarn fenerleri bu perde arasnda da ha ok kzaryor ve eriyordu. Bunlar arasnda bekledikleri k yoktu. En sonra kar dan bir projektr parlad, klar gittike byyp g lenerek yaklat, biraz sonra da yalnn rhtmna yanat. Bu, torpidodan gelen bekledikleri motordu. Motor homur tularla rhtma yananca iinden iki sarn Alman deniz cisi karaya atlad; motoru karaya yanatrdlar: Herein bitte! dediler. Enver Paa, kz kardei Mediha ile sarlm p yordu :

http://genclikcephesi.blogspot.com

 Yolun ak olsun. nallah, yine alnn ak dner sin, aabey! Hi merak etme, Medlha, yine dneceim, dne ceiz; beni bekleyin. Size her zaman haber gndereceim. Alman denizcilerden biri : Schnell, bitte! Diye bard. Ve bu anda kolundan tuttuu Talt Paa'y motora bindirdi. Enver Paa da kzkardeinden ayrlarak denizcilerin yardmna aidr etme den motora atlad, ve kk kamaraya girdi. Motor hemen yola kt. Rhtm zerinde, iki hareket siz glge, Mediha hanmla hsan Namk bey dikilmi du ruyor ve manyetize olmu gibi uzaklaan motora bakyor lard. Motor, yamurun karanlk perdesi altnda gzden uzaklanca Mediha hanmn bir hkr denizin grlts arasnda yitip gitti. Boazn altn, gm ve masmavi ya kamozlar yapan koyu lcivert sular, Akdeniz'e doru akp gidiyordu. Motorun aydnlk kamarasnda yolcular ilk kez birbir lerinin yzlerini iyice grdler. Talt Paa, ilkin Enver Paa'nn yzne bakt. Bu yz de byk bir znt ile byk bir hrnln ve kararll n izlerini de grd. Onda, yemekte olduu gzel bir ye mein bandan zorla kaldrlm bir adam hali vard. Wilhelm benzeri kk, ular kalkk ve dik bykla r, sinirli, enerjik ve iradeli grnnden bir ey yitirmemiti. Yamurla slanm uzun kirpikleri onu alama ben zetiyordu. ri el gzlerinin baklar bilinmeze atlan n sanlarn ne denli kararl da olsa huzursuz, tedirgin ruh ha lini gsteriyordu, yanaklar yine pespembe, yz yine bir erkek gzelininkinin tpksyd. Artk zerinde Bakuman danlk niformasndan eser yoktu. Rastgele bir Avrupal klna brnm, bana da Talt Paa gibi bir apka geirmiti. Ruhundaki enerji denizi henz tkenmemiti; hi de partiyi yitirmie benzemiyordu. Fakat Talt Paa, i dnyas daha derin bir adamd. Osmanl mparatorluu'nun korkun kntsn hem iri gvdesinin zerindeki geni omuzlarnda, hem de ruhun-

da duyuyordu, iinde, mrnde hi duymad bir ac kabaryordu. Bu acy hi bir eye benzetemiyordu. Enver Paada grd yeni bir servene atlan insan hali ve ka rarll, onda yoktu. Enver, en sonra bir idealist ve asker di. Fakat, Talat Paa daha realistti ve omuzlarnda duydu u sorumluluk yk, hi bir idealin kanatlarnn kaldramyaca arlktayd. ok sevdii aziz yurdundan he sap vermeden bir cnl gibi kayordu. Yarn payitahtta bir bomba gibi patlayacak olan ka haberinin korkun g rltsn imdiden kulaklarnda duyuyor gibiydi: Ne bah tiyar ocuk u Enverl diye dnd: O, u anda Kafkas ordularnn bana geip u ters talihin zerine yrye ceini ve drt yldr en gl Alman ve Trk ordularylu birlikte yenemedii dnya ordularn bu bir avu Kafkas ordusu ile yeneceini sanyor, fakat zarar yok, varsn y le sansn. ttihat ve Terakki'nln son sadrazam, Enver Paa'nn da kendisini szmekte olduunu sezdi: Sakallar uzamt, bu, yz on be kiloluk adamdaki knt ve zayflama, kendisini tanyanlarn gzlerinden kamayacak gibi di. Avurtlar km, esmer yz daha ok glgelenmi ve kararm gibiydi. Gzlerinin alt mosmordu. Yamurun iyi ce slatt apkasndan yzne sular szyordu. Palabyk larnn hafife kalkk ular dmt. ri siyah gzlerinin baklar ruhundaki uuruma doru derinleerek kararyordu. Motor boazn kuytu bir yerinde koyu kl rengi silu eti le kararan bir torpidoya yaklamt. Bu torpido. Bi rinci Dnya Sava iinde Ruslardan alnan birbirinin ben zeri torpidodan biriydi. Sava kabinesinin decei gn lerde Kasmpaa'daki br iki torpidonun yanndan alna rak Alman denizcilerinin emrine verilmiti. Vahidettin'in bir kahpelii karsnda, henz Alman ordusunun igalin de bulunan Ukrayna'nn byk ky ehri Odesa'ya doru yola kacaklard. te. imdi, o gn gelip atmt. Eski esir Rus torpidosu felein bu yeni esirlerini alm Rusya' nn esir bir ehrine gtrecekti. Talt Paa ile Enver Pa a, Alman deniz erlerinin yardmlyle torpidoya bindiler; 8

yamur hl sisle kark yayordu; yzlerinden, stlerin den balarndan sular szlerek kamaraya indiler, ieri nin scak havas birdenbire yzlerine arpt. Ve uzun gn lerdir lk kez kendilerini gven iinde buldular. Artk son suz yolculuun ilk basamana admlarn atmlard. Ar kalarnda kocaman dev gibi dman ve sevgili bir ehir ykseliyordu; her yenilenin ardnda dosttan ok dman bulunurdu. Elirka kara gn dostu devede kulak kalrd. Artk, yarndan tezi yok, herkes, omuzlarn kaldramiyaca arlktaki yenilme ykn ykleyecek gl omuzlar aramaya balayacakt. Bu omuzlar da olsa olsa Sadrazam Talt Paa ile Bakumandan Vekili Enver Paa'nn omuz lar olabilirdi. Alman denizcileri Osmanl mparatorluunun bu en byk iki adamna garip duygular iinde akn - akn bakyorlard; ne dndklerini sylemek biraz zordu, fa kat, yine de bu iki yenilmi adamda kendi byklerinin ve kendilerinin de sonlarn gryorlard. Biraz sonra boazn baka bir yanndan sakalndan yamur sular szlen Bahriye nazr Ceml Paa ile bir ka ttihat ve Terakki by daha gelmiti. Bunlar Ce ml Paa, Doktor Nazm ve Bahaettln kir beylerdi ve hepsi de apkalyd. Torpidonun makineleri almaa balamt. Gemi ahenkli bir biimde titriyor ve sarslyordu. Geminin kap tan bu byk kaaklar: Gute Nacht! Diye selmlyarak ekildi. Biraz sonra kaak sava gemisi boazn karanlk su larn yararak yol almaa balad. Btn hz ile Karade niz'e doru ilerliyordu, nk, yarn gn dounca bir teh like an alabilir, zzet Paa'nn btn iyi niyetleri bir ya na atlarak Vahidettin'in gnderecei sratli bir harp ge misi onlar yakalayp geri getirebilirdi. Artk kaderin ka ranlk gleriyle bir lm-dirim sava balyordu. Gemi, boazdan karken sarslmaa balamt, ar tk Karadeniz'i grmeyen yolcular, onun alkantl ve hr n varln duyuyorlard. Talt Paa, Enver Paa'ya: 9

 Odesa'ya ne kadar zamanda varabiliriz acaba? Diye sordu. Denizin dalgal, oynak ve tehlikeli uzaklklarn sanki srayarak, uarak amak isteyen Enver Paa : ki koca gnden nce varamayz oraya! Diye kestirip att. Talt Paa, bunu yalnz bir can kaygusu ile sormu tu. Padiah, gerekten kendilerini yakalatmak iin hare kete geebilirdi. Vahidettin, hibir vakit sevmedii, seve medii bu ttihat kodamanlarn, elinden kurtulup gitmi olmasna pek yanacaa benziyordu. Enver Paa'ya gelince: O. bir an nce Odesa'ya var maa can atyordu, nk, birka zamandr kurduu ma veray Kafkas ordusunun bana geecek, srtn boleviklere dayayarak yine eski dmanlarna kafa tutacak ve hi olmazsa Anadolu Trklerini kurtarmak iin lnceye dek savaacakt. Gerek Enver Paa, gerekse Talt Paa, dn gece g zn krpmamt, ok yorgun, bitkin ve sinir indeydiler, fakat ranzalarna uzanm hl dertleiyorlard. Enver Paa, Talt Paa'ya : Paam. dedi. Hibir ey kaybetmi deiliz. te yz kere syledim, yine de sylyorum, ben bu ingilizlerle Franszlar en sonra yola getireceim. Amcam Halil Paa' ya yolladm 260 bin altn, ordularmn lk admlarnda ie yarayacaktr. Boleviklerle harp halinde olmaymz ar kamz bir tehlikeli blge olmaktan karmtr; Bolevikler le el ele vererek Emperyalist bat devletlerine kar arp mak imkn domutur. Btn Kafkas mslman ve Trk leri, btn Orta Asya Trkleri, btn Afgan, ran ve Hin distan mslmanlar, hl elimizin altnda bakir, taze bir malzeme olarak bulunmaktadr. Bolevik ordular, her yan da eski dmanlarmz olan emperyalistlerin kkrtm ol duu yeril, yabanc ordularla arpmaktadr. Biz de eli mlzin altndaki bir mslman dnyasn Ruslarn da azl dman olan ngilizlere kar kkrtabilir, savatrabiliriz. Biz bu ii yaptmz mddete boleviklerden dostluktan 'baka bir ey beklememeliyiz.

u anda Batum. Kars ve Beyazt'ta ki kuvvetli grupumuz vardr; 9 Haziran 1918'de kurmu olduum bu or dular ekirdek olarak kullanacaz ve Lloyd George'un btn tahn kursanda brakacaz. Enver Paa'nn anlatt bu ordularn her tmeninde on bin insan vard ve Ruslarn ekilirken cephaneliklerde, braktklar saysz silhla silahlandrlmlard. Bu ordular Ermeni tmenlerini yenmi, ngilizlerin Enzeli yolu ile Irak' tan acele olarak gnderdii bir mfrezeyi de ayn bkbete uratmlard. Enver Paa, savan kt bir sonuca doru gittiini grnce Kafkas eteklerindeki bu dayanma yuvalarn mey dana getirmiti. Enver Paa, Turanc olmakla beraber imdi daha re alist dnyor, Kafkaslarda kuraca bir hkmeti, yeni den kurmak istedii bir dnyann temel ta olarak kullan may tasarlyordu. Bunun iin de btn umudu, kardei Nuri Paa le amcas Halil Paa'da ve erke Yusuf zzet Paa'da idi. O, oraya yetiinceyedek yerlerinde sapa salam durmala r gerekiyordu. Onca, zaman btn mrnce bu denli de erli olmamt; olaylarn son kerte hzla gelitii bu za manda yalnz gnlerin deil, saatlarn ve dakikalarn bile deeri vard. Her alnn, her duvarn, her toprak ynnn, her deniz dalgasnn ardnda pusuya yatm saysz d manlar ve dmanlklar gizliydi. te bunun iindir ki, ku olup Halil Paa'nn yanna, maveray Kafkas ordusunun dost saflar arasna umak istiyordu! O, ancak bu ordunun bana getii gn, tilf devlet leriyle erefli bir bar yapmak imknn salayacak, by lece toptan bir ykmn nne gemi olacakt. Sovyetlerin de, gneyden gelecek emperyalist ordu larna kar duracak byle dost bir sava devlete ok ih tiyalar vard. Onlardan gelecek madd - manev yardmla Anadolu'nun bu dalk blgelerinde, batl dmanlarn bozgundan bozguna uratmak her zaman olaand. Gn dounca torpido daha hzl yol almaa balam t. Torpidonun kaptaniyle beraber hepsi de arkalarndan 11

padiahn gnderecei bir sava gemisinin anszn ufukta belirivermesinden korkuyordu. Vahidettin, onlarn byle abuk kaacaklarn sanmyor, hepsini birden yakalaya ca gn ve saati bir rmcek sabr ile bekliyordu. lk nce Polis Mdr Ceml Azmi bevle Bedri beyi tevkif ettirmi, bu tehlikeli ar yuvasn vakitsiz tedirgin etmemek iin yine salvermiti. Vahicltsttin, Enver Paa ile Talt Paa'yt, btn o Bahaettin kir ve Doktor Nazm'larla birlikte /aktiyle onla rn Yakup Cemil'e yaptklar gibi Bekiraa Bl'nn so uk ta koularna tktrmay candan istiyordu. imdi ise bu sinsi dmann avlar elinden kamt. Kimbilir, onla rn ka onu nasl kplere bindirmiti. Bunun iin yolcular, Odesa'ya ka mil ve ka saat kaldn soruyorlar ve tehlikeli blgeden bir an nce uzak lamak iin dua ediyorlard. Talt Paa'nn istifasndan sonra kurulan ilk kabine yine yurtsever insanlarla doluydu; ttihat ve Terakki b yklerine memleketi brakp gitmelerini gizlice salk veren zzet Paa ile arkadalar da bunu byle biliyorlard, yle sanyorlard ki, kendilerinin ekilip gitmesiyle dman, Trkiye'ye daha insanca davranacakt. Talt Paa, zzet Paa'nn dncesini o denli doru buluyordu ki, Enver Paa'nn memleketten gitmemek iin bir ngar karma sndan bile korkuyor ve bu iin kolaylkla olmasn isti yordu. Bunun iin de Ceml Paa ile konumu ve Enver Paa'y yola getirmek gerektiini anlatmt: Bu ocuk, imdi binbir dereden su getirir, vuru madan, kar koymadan bahseder. Dedikleri ve diyecei belki dorudur. Allah bir insana memleketini felkete g trm olmak thmetiyle vatandan ayr dmek cezasn nasip etmesin. Zaten dirimiz deil, lmz gidecek. Fa kat, u anda bizim yurdu terketmemiz gerek. Bunu Enver'e lykyle anlatacak birisini sen bul. Talt Paa'nn hakk vard. Enver Paa, gerek Vahldettin'in emriyle, gerekse dmanlarca tutuklanmak teh likesine kar Kurueme'deki yalsn bir k:ale gibi g lendirip lnceyedek kar koymak ve onlarn eline sa 12

gememek istiyordu. lmn pahalya satmak iin elin den geleni yapacaa benziyordu. Bu konumadan sonra zmir Valisi Rahmi bey, bu de vi zerine alm ve Enver Paa'nn dncesini buna yatrabilmiti. zzet Paa, onlarn memleketten kp gitmeleri iin Fethi beyle (Okyar) yle bir haber gndermiti: a Memleketi terketmelerinde zaruret vardr. Mta rekede ngilizler harp sulularnn kendilerine teslimini is teyeceklerdir. Bu takdirde, kendilerinin harp karar veren ve bunu devam ettiren kabine mensup ve reisi olarak bu talebe muhatap olacaklar tabiidir. Bu takdirde hkmet, byle bir talebe muvafakat etmeyecek olursa, memleketi tamamen igal iin frsat arayan dmana bu imkn ver mi olacaz. Bunun iin ok rica ederim, yanlarna sureti kafiyede Enver ve Ceml Paa hazerat ile dier resay alp muvakkat bir zaman iin memleketi terketslnler ve mttefiklerimizden birisinin yanna, hi olmazsa svire ve ya ispanya gibi bitaraf diyar terif etsinler. Ahmet zzet Paa bundan sonra Ali Fethi beye u sz leri sylemiti: Ltfen, kendilerine sureti katiyede bildi riniz ki, bu talebimi kabul etmedikleri takdirde istifa ede rim. Muhaliflerin kulana giden bu haber zerine her ka fadan bir ses kmaa ve harp sulularnn mutlaka tu tuklanmas gerektii yaygaralar ayyuka kmaa bala mt. Ne var ki, Ahmet zzet Paa'nn kabinesi, bu ii ya pamayacak kadar yurtseverdi. Bunun iin Padiah Vahidettln de pusuya yatm, bu eski ve azl dmanlarnn zerine atlaca o mutlu gn hatta saati sabrszlkla bekliyordu. Ka gnnn sabahnda, haber, bomba gibi patla ynca Vahidettin'in ilk ii kaak torpidoyu yakalamak iin sratli bir torpido gndermek oldu. Onlar, biraz sonra istanbul'a zafer marlar le giren ngilizlere kendi elleri le teslim ederek himayelerine s nacak ve gzlerine girmee alacakt. Yeni Sadrazam Ahmet zzet Paa'nn, kendi eliyle ve 13

byk bir gizlilik iinde tertipledii bu katan 6 ay son ra Bandrma vapuru ile Karadeniz Boazndan Samsun'o doru Talt Paa'nn Sar Paa dedii pek deerli bir yolcu daha yola kacak, onu da stanbul'a yerlemi olan ngilizler bir harp gemisi ile kovalayarak yakalamak iste yecek, bunu baaramayacaklardr. Nitekim, ilk kaanlarn ardndan Vahidettin'in gnderdii torpido da avlarn yakalayamadan geri dnmek zorunda kalm ve torpido, yol cularn Ukrayna'nn Odesa limanna baar ile karabilmlti. ANCAZBAP'TAK HANET
Yreklilik, btn zorluklar ile her biimde savamaktr.
Clntncuu

Torpido, be yolcusunu sonsuz yolculuklarnn ilk du ra olan Odesa'ya sa salim karmt. Bir otelin geni bir odasnda battaniyelerinin zerine oturan bu yolcular, aknlk iindeydiler; ne var ki hepsi de yine kendine h kim grnyordu. Talt Paa'nn iri ve babacan gzlerin deki dalgnlk ve duruluk kadere boyun ediini ve bun dan byle kaderin oyunca olduunu pek derinden se zen ve duyan bir insann i dnyasn yanstyordu. Ceml Paa, Bahaettin kir ile Doktor Nazm'n halleri de aa yukar onunki gibiydi. Enver Paa ise, byk bir sinirlilik iinde, kk, dik byklarn beyaz ve biimli parmaklariyle burup duruyor ve hl eski ordularna emir veren ba kumandan gibi enerji ve inan dolu bir sesle konuuyordu. Talt Paa, zgn ve babacan sesiyle : Enver, kaderin u anlarda yeni bir maceraya gz yumaca phelidir. Gel, birlikte Almanya'ya gidip bir zaman orda hdiseleri kollayalm. Ondan sonra daha ko lay bir yol izebiliriz, diyordu, bu korkun karklk iin de hayatn da, namn da, erefin de tehlikeye girebilir. Bi raz sabredelim, siyaset ufuklarnn afa bir sksn he14

le; yeni bir knt altnda kalmaktansa bir zaman da ha kadere rza gsterip bir kuytuda bekleyelim. u anda memlekette zzet Paa'nn kabinesi yurtseverliine inan dmz insanlarla dolu; sonra zzet Paa, hepimizin. de bildiimiz gibi bize bal bir zat. Tekilt Mahsusamzi. mesture'den besleyeceini vaadetti. Tekiltmz dipdi ri ieride yaayacak. Senin Hsamettin'e verdiin direk tiflerin hi de boa gideceini sanmyorum. imdi, seni Kafkas ordularnn banda gren tilf devletleri, bu son dayanak yuvalarn yok etmek iin Ana dolu'ya girip ilerlemeye ve btn memleketi inemeye baiayacaklardr. Biraz da brakalm, mutedillerimiz idare etsin memleketi; belki bu su almaya balam gemiyi ba trmadan karaya ulatrrlar. Enver Paa byklarn ekitirerek : Paam, dedi, zaman geirmee gelmez; mvery Kafkas ordusunun ilerde tarihin gidiatn nasl deitir diini greceksiniz. Ben, Anadolu'nun dalk blgelerinde tilf devletlerini dize getireceim. nallah, hep yaarsak bunu greceiz. Yoksa bize ok korkun ve alaka bir bar kabul ettirmeye alacaklardr. Bundan baka Ana dolu'yu da paralayp lokma-lokma yutacaklardr. Her ey den nce bunu nlemeye almak zorundayz: Bu mem leket bir kere paraland m artk kolay kolay toparlanamaz. Trk ounluunun bulunduu Anadolu, Trkln biricik mit kaynadr. Bunun iin ilk iim Anadolu'yu dmanlara kaptrmamak olacaktr. Hava souktu. Odada soba yanmyordu. Krk cam lardan giren souk ve yamur serpintileri zaten ruhlar yp duran bu adamlar bsbtn tyordu. Ne var ki, Enver Paa, dnmenin ve konumann iddetinden terlemiti, apkasn elinin bir davranyla arkaya atnca alnndaki prl prl ter damlalar meydana kt. Talt Paa, Enver Paa'y daha ok zorlamad; onun nuh deyip peygamber demediini bilenlerdendi. Bylece uzun-uzun onun gelecek iin tasarlad btn plnlar ve projeleri aknlk, znt iinde dinlediler. Onu an cak yar dinliyor, daha ok kendi i sorunlar ve dnya15

lan ile urar grnyorlard. Gemisini kurtarann kap tan olaca gnler gelip atmt. Ama, Enver Paa, byle deildi, o hem kendi gemisini, hem de milyonlarca insann gemisini kurtarmaa almak kararnda idi. Hava bozuktu. Hemen Kafkasya'ya doru yola k mamas, birka gn daha beklemesi iin yalvardlar; ald r etmedi; bol para ile tuttuu bir yelkenliye atlamadan nce Talt ve Ceml Paa ve br arkadalar ile sarla rak uzun uzun helllat: Merak etmeyin, ben devletimi kuraym, hepinizi yaknda oraya aracam, dedi. Ve yerleri dven evik ve enerji dolu Prusyal asker admlar ile otelin kapsn dan kt, rzgrn iddetle saa sola savurduu souk yamurun iine dald. Talt Paa, dalgn gzleri ile arkadalarna bakarak: Tpk Napolyon gibi bir general, bu Enver, dedi. Napolyon da bozguna urayp adadan adaya srl dke yenme hrs daha ok kabarr, dnyay yeniden fet hetmek iin iinde sonsuz bir g, bir hrs ve mit duyar d. Evet, Demirba arl'n bozgundan bozguna uratt Petro gibi her bozgunu, her baarszl baarya giden bir yol olarak kullanmak gerekti. Fakat, gereklerin iz gisinden sk sk admmz dar atmakla bu baarszlk lar zinciri ancak yeni bir halka kazanr; fakat, ben yine bu ocuun baarya ulamasn btn kalbimle istiyorum. Enver'i u anda dimdik, taptaze delikanl gibi ayakta tu tan nedir biliyor musunuz? dealistlii! Yoksa bizim gibi realist bir devlet adam olsayd oktan yelkenleri suya n dirirdi. te, idealistliin gerek gc burda. Btn dnya Trklerini ve mslmanlarn bir bayrak altnda toplamak hlyas, az ey mi? Napolyon da imparatorluunu iln edinceye kadar idealistliin kaynandan besleniyordu. B tn dnyaya hrriyet gtrdne inanyordu. Enver de Panturanizm ile Pan-islmizm arasnda bocalyor. Fakat, bunlar her eye ramen ona cesaret ve mit veriyor; bu da bir gerek. Biz de yollanalm Berlin'e, bakalm bundan sonra bamza daha neler gelecek? Enver Paa, hepsiyle kucaklap helllatktan sonra 16

.rhtmda bekleyen yelkenliye doru ilerledi. Bu, Odesa ile Krm arasnda ileyen bir yelkenli idi ve tatar denizcilerlnce idare ediliyordu. Srtna sivil bir kat elbise geirmi, eski niformasn bir bavula tkmt. Artk, ou zaman byle mtenekkiren yolculuk etmek zorunda kalacan anlyordu. Rhtm zerinden uzaklara, denizin ok uzaklarna bakt. Trk yurdu ite o kurun renkli izginin tesindeydi ve klmbilir orada ka zerinde ne yenilmez, yutulmaz lflar edili yordu. Evet, ordan hesap vermeden ayrlmak zorunda kal mt, ne var ki, pek uzak olmayan bir gelecekto yine ora ya varacak ve btn yurttalarna aln ak olarak hesap verecekti. Bu milletin haksz bir kuruunu bile kursana indirmediini onlara ispat edecekti. te. o gnn, golocek o byk gnn atei ile kalbi tutuup duruyordu. Bunun iin de rzgrn ve yamurun soukluunu duymuyordu.. Bu ara kendisini Elbe ya da Saint-Elen adasnn kysnda durup dalgn-dalgn uzaklarda kalm Fransa'nn ufuklar n gzetleyen Napolyon Bonapart'a benzetti. Fakat diye dnd, Napolyon bu adalara srld zaman pek ok zaferler kazanm ve adn tarihe elik kalemlerle kazdr m bir kumandan, bir imparatordu. Ben yalnzca yonilml bir Bakumandandan baka bir ey deilim, fakat, henz nmde kazanlacak zaferler sra dalar gibi duruyor. Trkiye'nin ufuklarna doru bakarken uzun kirpik leri, scak yalarla arlat ve bu yalar yamurla ka rt iin denizciler bunun gzya olduunu anlama dlar. Yelkenlinin kk kamarasna girdikten sonra bir sre tayfalarla konutu, Ukrayna, Krm, Kafkasya ze rine bilgi edinmeye alt. Sonra yine kendi hlyalarna ve dncelerine gmld. Karadeniz, pek dalgal, rzgr pek sertti. Kuzey den gneye hi durmadan karanlk bulut ynlar gei yor, yelkenler kam gibi saklayp duruyordu. Hava ger ekten yle ktyd ki. cesur denizciler bununla baa kamayacaklarn anladklarndan rotalarn Krm'a e virmilerdi. Byle havalarda Karadeniz'in mavi uurumlari17 F. : 2

zerinde bir fndk kabuu gibi oynayan kk gemi ler, takalar ve yelkenliler, sk sk lmle kucaklard. Dakika yitirmek istemeyen Enver Paa, oradan da ayn yelkenli ile yola kt. Karadeniz kimi zaman yle kudururdu ki, sanki btn fkesi, bu realiteye meydan oku maa alan gen generali yola getirmek iindi. Kurun renkli da gibi dalgalar, yelkenliyi kapp havalanyor ve iindekiler o an lmn artk gelmi olduunu sanyor lard. lm gelmiyordu; direkler krlp denize srklen mi, yelkenler paralanmt. Gerek denizciler, gerekse Enver Paa, liklerine dek slanm olarak tayfalarla bir likte denizin korkun fkesine kar dyordu. Ka kez yaamaktan umudunu keser gibi oldu. Ka kez bu kk yelkenli ile yola ktna, Talt Paa'y dinleme diine piman oldu, hava biraz dzelince yine yapt iin doruluuna inand. Elindeki srsklam bavulu, srsklam giynekleriyle Anapa'da karaya ayak bastnda bu yapt iin gerek bir serven olduunu anlad. Gvdesi ate gibi yanyordu. Bir rahat yataa d p gnlerce uyumak istiyordu. Dokuz gn sren bu kor kun yolculuk gerekten onun iflahn kesmiti. Gnd zn d gryor gibiydi. Ne varki yine de nereye gide ceini biliyordu. Bir arabayla yola kt. Btn varln kavuran hastaln saldrn gsliyerek varaca ye re bir an nce erimekten baka hibir ey dnm yordu. Kafkasya'nn yumuak, tatl havas onu sanki bir d iklimine sokmu gibiydi. Akam karanl bastnda bir kyde mola vermek zorunda kald. Bir yer yatann iine kendini attnda ilk kez adamakll hasta olduunu anlad. Her yan ate gibi yanyor, hzl hzl soluyordu. Bu yabanc da kynde tam on be gn lmle peneleerek hasta yatt; kendini kaybettii anlar oldu. Ate onu yiyip bitirmiti. Sakallar uzam, avurtlar km, yanaklarnn pembe rengi uup gitmiti. Zaten denizde iyice ttn anlamt, bunun bana bir i aacan biliyordu, kendisini byle yataa mhlayp en deerli za manlarn kaybettireceini hi de aklna getirmemiti. 18

Hastaln yenerek nekahet gnlerine ilk admn atar atmaz iine bir ac kmt: Acaba kardei Nuri Paa ile amcas Halil Paa maveray Kafkas ordusunun ban da myd? Acaba Yusuf zzet Paa, Abaza erkesleri tekiltlandrm, bu orduya yardmc olarak hazrlam myd? Onlara ka kurye gndermiti. Emirlerini tutma m, yerine getirmemi olamazlard. Ya btn iler ters gitmise! te, bu belkiyi yenmek iin son kalan gcn kullanarak yatandan doruldu ve randevu yerine do ru inleye oflaya yola dt. Enver Paa, bitkin, ten ve dtan tedirgin, yine de, iinde sonsuz bir umudun defet mee alt belirsiz, gizli bir ac ile Ancazbab'a vard. Bu acnn yalnz ve yalnz ge kalm olmak korkusun dan doduunu da sezmiyor deildi. u anda ruh tahlil leri yapacak zaman yoktu. Ancazbab'a girer girmez de iinde kabarp duran korkulu acnn neden ileri geldii ni hemen anlad. Sokaklarda ngiliz askerleri dolayordu. Demek ki Ancazbab ngilizlerce igal edilmiti. Demek ki btn direktiflerine ve gndermi olduu kuryelere kar n Mondros brakmas yapaca oyunu yapmt. K lalar ngiliz askerleri ile doluydu. Herkes evine ekilmi, kaplar, tehlikeli zamanlarda olduu gibi skca kapanm ve arkasndan srglenmlti. Sokaklarda a kpekler do layor, tek tk gelip geenlerden medet umarak arka larna taklyorlard. nceden tand bir Abaza dostunun kapsn ald. Uzun duraklamalar ve fsltlardan sonra kap ald ve rkek bir erkek ba: Kim o? diye sordu. Benim, Enver! Hangi Enver? Canm, taniyamadn m? Enver Paa! O zaman adam, kapy ardna kadar aarak konuu nu abucak ieri ald. Sonra hafif-hafif yaan kar altn daki apak sokaklar gzleriyle iyice aratrd ve o da hz la ieri dald. Bu kale gibi byk bir evdi. Enver Paa, ev sahibinin arkasndan merdivenleri 19

trmanarak yukar kt ve soba yanan scak ve rahat bir odaya alnd. ite, burda korkun gerei btn plakliyle rendi. Halil Paa. istanbul'a gitmi, Abaza milislerini ha zrlamas gereken Yusuf izzet Paa. Trabzon'a gemi, kardei Nuri Paa ise ingilizlerce tutuklanarak eski bir kuleye hapsedilmiti. Enver Paa, bunlar dinledikten sonra oka benzer bir sarsnt geirdi, yalnz : Eyvahl diyebildi. Hrsndan ve aczinden alayacak gibi oldu. Gzle rinin iinde yalar yzyordu. Yaplacak bir ey yoktu. Kader, vuraca darbelerin en korkuncunu vurmutu. Ta rihin akn deitirecek olanak bir ku gibi uup git miti. Demek ki. onun gecikmesi, orda kendisini bekle yenleri umutsuzlua drmt. Zaten onun da btn korkusu bu deil miydi? Artk Anadolu'nun yaln ve sarp dalarnda ilerle yecek dmanlara kurun atacak bir tek askeri bile yok tu. Tarihin bu ihaneti gerekten ok korkuntu! 260 bin Trk altn ile amcas Halil Paa'nn stanbul'a geip git mesi ise yrekler acs di. Bu para olmadan hibir ey yaplamazd. Bu altnlar belki oktan Vahldettin'in eline bile gemiti!. Artk, merkezi Baku olrnak zere Kafkasya'da kur may dnd devlet de suya dmt. Klmbiiir han gi hain eller, elverisiz koullar ile birleerek onun umut larn ve ordularn darmadan etmiti. Bu yle nemli bir darbeydi ki, imdi btn bundan sonraki yaayna ve mcadelesine yeni bir ak vermek gerekiyordu. O, bu ordularla devletini kuracak, bu ordularn yar dm ile srtn Bolevik Rusya'ya dayamak ansn sa layacak, yine bu ordularla, Anadolu'ya yrmek yrekli liine gsterecek dman karlayp yenecek ve erefli, insanca bir bar yaplmasna yardm edecekti. Ruslar, gney snrlarn garanti eden byle savakan bir Trk devletine elbette ellerinden gelen yardm esirgemeyecek20

lerdi. nk, Sovyetler drt cephede hl arlk ordula rnn kalntlarn yneten generallerle ve Polonya'da Pilsudski ordulariyle arpyorlard. Enver Paa, yataa girdiinde ancak yorgunluktan uyuyabildi. Bu. bir umutsuzlar uykusuydu. Bu korkun darbenin sarsnts, onun ruhunda ok daha uzun zumun srp gidecekti. Ruhundaki enerjiye yeni bir ak yn verinceye dek dnyann umutsuzlar arasnda bir umut suzdan baka bir ey saylamyacakt. Realist bir aksiyon adam olmcs iin gereken btn malzeme elinden aln mt. Kaderin arkadan vurduu bu haner yarasnn kunlar, herhalde, btn mr boyunca akp duracakt. Bunlar gerekten uzak eylerdi. Gerek stanbul'da, gerekse Anadolu'da Albay Hsamettin emrindeki teki lt mahsusa bir koz olarak umut vericiydi. Sonra ken disi Sultan Reat'n damad saylyordu. Onun erkek kar deinin kz Naciye Sultan'la evliydi, Trkesi, Halifenin damadyd. Bu da dounun Trk ve mslman milletlerince benimsenebilmek iin bir baka kozdu. Sonra, Tr kistan'a gnderdii Kuubaolu Eref beyin kardei Hac Sami ve arkadalar, ora Trkleri arasnda bir ok propagandalar ve hareketler yapmlard; turanclk da bylece adnn evresinde bir altn hle gibi parlyordu; daha baka olanaklar da dnebilirdi: Boleviklerin m saadesi ve yardm ile yeni bir ordu kurarak Anadolu'yu istilya kalkacak dmanlara kar arpmak. Ne varki btn bunlar elle tutulacak trden gerek eyler de ildi; zerinde uzun uzadya dnlecek, allacak so runlard bunlar! Kafas atlayacak gibiydi. lk i, Almanya'ya Talt Paa'nn yanna gitmek olacakt, nk, imdi buralar da da-ta dmanla doluydu. Bir avu dost bir yana. dman Grcler, dman Ruslar, dman Tanaklar, hele bu korkun ve tehlikeli Ermeni komitaclar, burula r barnlmaz bir cehennem haline getirmiti. Lenin'le ve br bolevik liderleriyle grp konu acak ve onlarla iyice anjap zararsz bir adam olduu nu anlattktan sonra Rusya'da ve Kafkaslarda daha ser-

beste alabilecekti. Elbette btn elinin altndaki mal zemeyi ngiliz dmanl uruna harcamak zere. Yok sa. Bolevikler bu eski Pan-turaniste hi bir vakit ken di lkelerinde ve buralara yakn yerlerde soluk aldrmaz lard. Artk, her eye yeniden balamann gerektiine ina nyordu. Hemen Almanya'ya gidip ilk hareket olanakla rn orada hazrlamalyd. stanbul'dan ilk haberler de gelmiti: Amcas Hal/ Paa, elindeki 260 bin altn hkmete alndktan sonra tutuklanp Bekiraa bl cezaevine tklmt. Oysa zavall adam, maveray Kafkas ordusunun bir ihanete uramas sonucunda g-bel kapa stanbul'a atmt. Szde olan biteni Enver Paa'ya anlatacakt: Fiu ihanet sonucunda kardei tfuri Paa esir edilerek bir ku lede hapsedilmi ve btn personel ve tekilt dalp gitmiti. Artk tehlike kapda an alyordu. lk i olarak ba na dost Abaza ve Grclerden bir grup toplayarak kar dei Nuri Paa'y kurtarmalyd. Bu i de kolay oldu. Bu elindeki kk kuvvetle ha pishane olarak kullanlan kuleye cretli bir baskn yap t ve kardeini kurtarp da kylerine ekildi. Ordan da klk-kyafetini ve adn deitirerek yine geldii gibi ad sz olarak gizlice Almanya'ya kat. Bu baskn yapann Enver Paa olduu anlaldn da o oktan bu tehlikeli blgeden uzaklamt bile.

DN YOLU
Servi ondan yklnca bir dal herkes koparr.
Aristfanes

Yldrm ordular grubu kumandan Mustafa Kemal, grup karargh olan Adana Oteli nin antresinde otur22

mu, dnceli-dnceli sigara iiyordu. Ak kapdan sokaklara, damlara aralksz yaan Adana'nn bu sinsi yamuruna dalm olan yorgun mavi baklar, alnnda ki dnce krklariyle bu zayf ve sarn yze zgn ve umutsuz bir anlam veriyordu. imdiki halde geri Yldrm ordular grubu kuman dan bulunuyordu. Ne varki Mondros brakmasnn tr pan, Trk ordularnn bu blmne de yetimi, burasn da darmadan etmiti; ordunun yalnz ad kalmt. Anafartalar mucizesini yaratan bu gen kumandan, biraz da akn, bekliyor ve dnyordu. Drt yl akntya krek ekilmi ve bu drt yl so nunda aknt kay alp gtrmt. Masann zerindeki kl tablas izmaritlerle dolmu, sabahtan beri itii kahvelerin says unutulmutu. Bu ara, yaveri Cevat Abbas'n karsna dikildiini grd : Paam, sadrazam zzet Paa sizi hemen imdi makina basnda bekliyor. Canskntsndan patlayp duran kumandan, btn gvdesine yaylan umutsuzluktan' silkinir gibi oldu; gz lerinin mavisinde bir kvlcmlanma grld; bir k par lad: Hmm! diye sylendi, zzet Paa'nn en sonra akl bana gelmi olacak; herhalde bizim Harbiye Nazrl iin yaptmz teklifin gerekliliini anlad... Makina bana gittiinde karsnda geri Ahmet z zet Paa'y buldu, ne varki o, artk sadrazam deildi; bir izzeti nefis iinden dolay ekilmiti. Bu haber onu bir kez daha hayl krklna uratt. Bir frsat daha karl mt. Bundan sonra artk devlet mekanizmas her an bi raz daha gerileyecek, gittike daha az lyl< olan ellere decekti. Bu kabinedeki nazrlarn bir ounu daha n ce padiaha kendisi empoze etmi gibiydi; zzet Paa' nn sadrazam olmasn da isteyen oydu. Vahidettin, onun bu isteine uymua benziyordu. u ara stanbul'da iler yine sarpa sarma benziyordu. zzet Paa, kendisinin de stanbul'da bulunmasnn gerektiini sylyordu. stan bul'un ve ordularn yitirmi Osmanl devletinin en kritik 23

gnlerini yaad anlalyordu, izzet Paa, telin bt ucundan : Ben istifa ettim, senin de stanbul'da bulunmakln uygun olur, diyordu. Mustafa Kemal: iktidarda iken bizim gcmzden yararlanmasn oilmedi, imdi dtkten sonra bizden me det umuyor! diye dnerek makina bandan ayrld. Hemen stanbul'a yollanmaktan baka are yoktu. Sadrazamn: stanbul'da bulunmanz uygun olur! demesi ne demekti? Demek ki stanbul bir ana-baba g n yayordu. Kyda-kede kalm akl banda kiile rin paytahtta bulunmas gereken gnler gelip atmt. Talt Paa'nn harp kabinesi deli beri en nemli ikin ci olay zzet Pca kabinesinin dyd. Bundan sonra iktidar, karanlkta nbet bekleyen karanlk zmrelerin, hrslarn, belki de gerek yurt dmanlarnn eline gee cekti. zzet Paa, son namuslu sadrazam saylabilirdi, Fauf bey. Fethi bey gibi kaliteli hrriyeti ve yurtsever arkadalariyle birlikte byk bir iyi niyetle de kabinesini glendirmiti. Mondros mtarekesinin ilnndan beri ii ni dolduran huzursuzluk ve umutsuziuk, imdi yerini bir ama urunda varln feda edecek bir diren ve ideal adamna brakmak zereydi. Bu knt, Osmanl mparatorluu'nun kmesi, y le korkuntu ki, bir yurtta ne kerte gl ve iradeli olur sa olsun enkaz altnda kalp ezilebilirdi. u anda atlacak her yanl adm, yaplacak en kk ihanet, bu zavall milleti daha iinden kimaz felketlere srkleyebilir di. Kurtarlabilecek ne varsa abucak onu kurtarmak ve ilerisini de buna gre dnmek gerekti. lk i, stan bul'a kapa atmak olmalyd. Orda asl bundan sonra korkun bir boumadr balayacakt. Herkes, bu yaral arslandan bir para koparmaa alacakt. hanetler, zu lmler, fedakrlklar, alaklklar, yurtseverlikler hep bir birine karacakt. Makina bandan ayrldktan sonra kafas bir cehen nem gibi almaa balamt. Sigara stne sigara ya kyor, oturup kalkarken, yryp dururken maddolemi 24

bir dnceye benziyordu. Dnceleri kabaryor, kaba ryor, sanki btn evreni dolduruyordu; bu yzden Ada na Oteli onu bir ka saatlik konukluk iin bile skmaa balamt. Zaten stim zerindeydi, emir bekliyordu, nk, Li man Von Sanders Paa'nn gzyalar iinde kendisine teslim ettii Yldrm ordular grubu oktan lavedilmi, ortada sadece bir kuru kumandanlktan baka bir ey kalmamt. Mondros mtarekesi, Trk milletini btnbtn ordusuz ve silhsz brakmak zere ok eytanca, ok alaka hazrlanm ve kabul ettirilmiti. stifasn vermi olan izzet Paa birka gn iinde koltuundan ayrlp gidebilirdi. stifasnn kabul edilecei zerinde Mustafa Kemal'in hi kukusu yoktu. Gnk, bu zorlamann nereden geldiini biliyordu. Kara Kuvvetin btn zmreleriyle beslenmi olan Hrriyet ve itilf Par tisi, kmldamaa balamt. Enver, Talat ve Ceml Pa a gibi ttihat ve Terkki'nin en byk balar yurttan kap gittikten sonra bunlarn itihas kabarmt. Ar tk geici zzet Paa kabinesinden sonra iktidar kayt sz, artsz onlarnd. Gerekten de zzet Paa kabinesi. Halifeye arpan bu karanlk dalgann etkisiyle sarslmaa balamt; Vahidettin, kabinedeki Cavit bey, Fethi bey gibi ittihatla rn atlmas iin zzet Paa'y sktryordu. Kabine bir Sre buna kar koymusa da en sonra bunu bir izzeti nefis ii sayp ekilmee karar vermiti. Mustafa Kemal'in hazrlanmas uzun srmedi. Bir ka bavulu ile ordu kumandanl otomobilini sabahleyin trene ykledii gibi kendisi de yaveri Cevat Abbas'la be raber yatakl vagondaki yerine yerleti ve kafasnda stanbul olaylar, gemi sava yllarnn anlar ve gelece in karanlk dnceleri kaynarken penceresinden bu portakal, limon, muz ve pamuk cennetini seyrederek s tanbul'a doru yola kt. Ruhunu kaplayan sonsuz umutsuzluk dumannn ara sndan tek tk uzak umut yldzlarnn parladn gr yor, ii snyordu. Dayanmak, dayanmak, btn mem-

leketin zerine yryen karanlk felket dalgalarna kar dayanmak gerek, her eyi yitirmedik daha! Her ey yitmedi. Hele bir stanbul'a gidip iskandil edelim. Bakalm, bu enkaz altndan neler kurtarabileceiz? Dikkat, Mus tafa! Sen de srklenip gitmeyesin ha! Dayanmak, da yanmak gerek! Artk hkmet mkmet hak getire! Ar tk, kendi gcmze, dayanmamz gerek! Artk, millet kendi gcne gvenmeli, ban dorultup direnmelidir!* Durmadan iinden bunlar tekrarlyordu. 7 nci ordu kumandan ve eski arkada Ali Fuat Paa'y Adana'yu artarak onunla babaa dertletii saatlar ve memle ketin kaderi zerinde yapt umutlu ve iyimser konuma lar bir kez daha yaad. nsan tek bana her zaman umutsuzlua dyor, kendi dncelerine uygun bir ar kadala konumaa balaynca dnyalar fethedecekmi gibi enerji ve inanla doluyordu. Bu konumalarda kesin bir kanya varmlard: Evet, gerek ngilizler, gerekse br itilf devletleri mtareke hkmlerini hie sayacaklar, emri vaki >> ler yaratarak Trkiye'yi yava yava para layp paylaacaklard. Trk ordusunun snr boylarndaki paralarn esir etmee alacaklar, ya da bunlar mem leket iine doru tip sktrarak terhis olmaa zorlaya caklard. Bylece btn savunma gcnden yoksun ka lacak olan memleket olgun bir yemi gibi avularna d ecekti. Mondros mtarekesi korkun bir paavrayd, stelik itilf devletleri bunu bile inemekte sanki birbirleriyle yara kmlard. Mtarekenin 25 inci maddesine gre Osmanl devletiyle itilf devletleri arasndaki arpmalar 31 Ekim 1918 le zeri duracakt. Bu emir gerek itilf devletleri ordularna, gerekse Osmanl ordularna bildiril misti. Yine de ngilizlerin birinci ordusuna bal bir s vari tmeninin kumandan olan general Kassel 4 Kasm 1918 de Musul petrol blgesini igale balamt. Bir Fransz deniz subay ile bir ngiliz binbasn ta yan iki destroyer skenderun limanna girerek demir at m ve bir konuma memuru istemilerdi. itilf ordular bakumandan general Milne bize m26

tarekenin ikinci maddes) gereince limandaki torpillerin taranmasn emretmiti. Bunun bir oyalama taktii oldu unu anlayan Ali Fuat Paa, hemen kar tedbirler al mt. Onlarn asl amalar skenderun limann igal et mekti. Ali Fuat Paa bu cretkr torpidolar limandan uzaklatrmakta gecikmemiti. Musul'un igali ve skenderun olay, itilf devletleri nin btn kt niyetlerini aa vurmutu. Mustafa Ke mal, Ali Fuat'la dertleirken artk kesinlemeye balayan grn sloganlar atarak ortaya atabiliyordu : Fuat, artk millet, kendi haklarn kendi araya caktr; biz, yalnz ona yol gstermeli ve elinden tutarak ona yardm etmeliyiz; tamamiyle kendi bana da braka mayz onu. Bir sre durmu, sonra keskin mavi ve ehla bak larn Ali Fuat Paa'nn sarn, gzel ve iyi niyetlerle do lu yznde ve arbal bir cesaretin yzd iri mavi gzlerinde gezdirmi ve yle sormutu : Dncelerimiz tamamiyle birbirine uygun, deil mi, Fuat? Ali Fuat Paa hi duraksamadan ona u cevab ver miti : Aramzda tam bir anlama var, paam! Mustafa Kemal, bu korkun kaos ortasnda tutuna ca ilk kayay bulan bir yolcu gibi sevinmi ve gzleri nin mavi eliinde ipek gibi yumuak ve gvenilir bir dost k belirmiti. ' Ali Fuat Paa, hep onun kumandas altnda alm ve onun emirlerine, dncelerinin gl karakterine bo yun emekte her zaman gerek bir tat ve gven bulmu tu. u anda bile onun Yldrm Ordular Grubundan 7 nci orduya kumanda ediyor ve ona bal bulunuyordu. Mustafa Kemal, bu arkadana ok deer verirdi. n k, onun bamsz davranabilecek bir zeks ve iradesi olmakla beraber hakl dvalarda her zaman boyun e mesini bilirdi; hr yaradll olduu halde Mustafa Ke27

mal'n dncelerine ortak olmakta gecikmezdi. Bunun iin de Mustafa Kemal onu ok severdi. Mustafa Kemal, A!i Fuat Paa'ya yle elemiti: Fuat, dikkat et, bugnlerde sana ok i decek, nk yldrm ordular grubu ile 7 nci ordu kararghnn lavedilmesi arifesinde bulunuyoruz; bu da ngilizlerin baskssiyle olacak; byle olunca sen 20 nci Kolordu'da kalacuksn; ilk savunma tedbirlerini de bylece sen almak zorunda kalucaKsn. Aklnda otsun, ilk mukavemet mer kezi Kilikya'da kurulacaktr. Bu konumadan biraz sonra, yni 7 Kasm 1918 de yldrm crduhr grubu lavedilmi, Mustafa Kemal Paa da istanbul'a arlmt. Mustria Kemal, Adana'dan stanbul'a yollanmadan nce Ali Fua; Paa ile mektuplamay kararlatrmt. Trenler yn yn asker ve subay tayordu. Bunlar arasnda glen ya da glmseyen bir yz grnmyor du; bunlarn hepsi yklm bir dnyann ocuklar idi; sn m zafer umutlar, en yakn dostlarn, kardelerin lm haberleri, alk tehlikesinin dourduu korkular, inan szlk, her ey bu yzlerin sonsuz konuklar gibiydi. Bun larn hepsi dalndan koparlm bir yapran sularda s rkleniini andryordu. Hemen hepsi anlarnn korkun dnyasna kapanm, realiteye bakmaktan rken gzlerle evrelerine bakyorlard. Mustafa Kemal bu, inanc yeniden yaratmann hatta vurumak azmini yitirmie benzeyen yurtta ynlarn ye niden kalkndrmak, yepyeni bir inanla bir heyulay an dran realitenin zerine yrtmenin ancak bir mucize ile olabileceini dnyordu. Bu dalan ordular, bu yk lan inanlar, yeniden meydana getirmedike de bir kur tulu yolu dnlemezdi. Kara tren, kara dumanlar savurarak Adana ovasnda ilerliyor, bu solmaz yeilliklerle rtl bereketli topraklar artk arkada brakyordu. K ortas olduu halde her yan yemyeildi. Yol kenarlar ayrlarla rtlyd ve kuytu larda iekler amt. Her yaz pembe ieklerle rtl yaban zakkum fidanlar, kk dere kenarlarnda ve sel 28

yarntlarnn krmz topraklarnda solmayan yeillikleri le keyifli keyifli yayordu, istasyonlarda stleri balar par a para, avurtlar km iskelet gibi ihtiyarlar, ocuklar ve kadnlar grnyordu. Her yerde kr, topal, olak bin lerce gen insan, el am dileniyor ve gelip geen tren lerden medet umuyor, asker tayn istiyorlard. Bunlar grdke Mustafa Kemal'in btn umutla r krlr gibi oluyor, bu umutsuzluktan, alktan iskelet haline gelmi insan ynlarn nasl yeni bir savaa zor layacan anlayamyordu. r e n , artk, Toroslar'n rampasna dayanm, soluya soluya ve daha yava bir tempo ile ilerliyordu. Toros da larnn yemyeil amlarla ve prnallarla ssl yaln ya malarnda dolaan baklarnda yeniden umut klar yanmaa balamt. te Anadolu'nun bu dalar, Anado lu insannn son bamszlk ve hrriyet yuvalar olabilir di. Bu. memleketin hemen her erkeinde bir Krolu, bir akrcal ruhu yaard. Anadolu'nun byle dalar ok tu. Hemen hepsini de yakndan grmt. Btn bu da lar, hrriyet sembolleri gibi Anadolu'nun barnda yksel mekteydi. Dman izmesi altnda ineneceklerin son erefli ve umutlu sna bu dalard. Bakt, Toroslar'n tepesinde kar vard. Pozant'y geip de Konya Erelisi'ne doru lerledike hava soumutu. Orta Anadolu'nun ka rak btn topra eski ak rts ile rtmt. Tren yolunun sol aasnda uzayan dere buz tutmutu. Drt yllk umutsuz bir savan btn kaynaklarn kuruttuu memleketin stne Zemheri btn iddeti ile km t. Her yanda kskn asker yzleri, hibir eye inanma yan ayn insan yzleri gze arpyordu. Tuzlu ve bereket siz Konya ovas, nsana usan veren karla rtl beyaz monotonluu ile uzuyordu. Ufuklarda bembeyaz bir da zinciri bu ovay bir anan kenar ile evreliyordu. Geceleri uyumaa alan ya da tanmad subay larla dertleen Mustafa Kemal, gndzleyin hep bu kav ruk memleketin seyretmekten bir trl bkp usanmad manzaralarn seyrediyor ve hi bir nsan glgesi grn meyen bu topraklarn ne gizli hazinelerle dolu olduunu 29

dnerek avunuyordu. Artk, kafas bir askerden ok sosyal dertleri yakndan bilen bir insann kafas gibi ili yor/, bu topraklarda yaayan bahtsz insan ynlarnn da mutlu olmaa hakk olduunu dnyordu. Henz kr kna gelmemi bu asker, ok eyler grm, her trl mcadelenin ve savan dalgalar arasnda zaten vaktin den nce gelimi, olgunlamt. . Dnya savana girilmemesinl can ve gnlden iste miti; bir kez girdikten sonra da onda bir grev almaktan geri durmamt. Trablus, Anafartalar, Kafkas cepheleri. Arabistan cepheleri, drt yl kulaklarn sar eden top, tfek, makinal tfek grltleri birdenbire hep birer za vall an olmutu. Tpk deirmenin grlts kesilince uyanveren deirmenciye benziyordu. Birden uyanm gi biydi: Gzlerinin nnde kocaman umutsuz bir memle ket ve ala, esarete mahkm milyonlarca insan, milyon larca aziz yurtta vard. imdi bu panoramay grmekten sanki korkuyor gibiydi. Bu yklm, km gerei hangi omuzla yklenip kaldrabilecekti? Dnyor, dnyor, sonra kafas yorulunca, tatl bir uyuukluk, onu bu korkun realite dnyasndan alp uykunun-umutsuzlar avutan ucuz cennetine gtryordu. Arkasnda dalm ordularn enkazn babo bra karak istanbul'a gitmek ona bir ka, bir korkulu rya dan, bakmaa cesaret edilemeyen bir aziz yitikten ka gibi geliyordu. Kendisine verdikleri Yldrm Ordular Grubu nu bile henz dzenlemee, vurucu bir g haline getirmee vakit kalmadan Mondros mtarekesi patlak ver mi, kolunu, kanadn krmt. Yldrm ordular grubu ola rak emrine verilmi olan asker birlikler, unlardan iba retti: Nihat Paa'nn kumandasndaki ikinci Ordu kl, ka rargh Adana'da bulunuyordu, bu onun eski ordusuydu. Yedinci Ordu ki, onun ordusuydu ve banda vekleten Ali Fuat Paa bulunuyordu. Muhittin Paa'nn emrindeki Hicaz seferi kuvveti ki bir vakitler onun kumandanl na atanan Mustafa Kemal, kabul etmemi ve am'a dn mt. Maan'da bulunan bir yakm birlikler de bu topla mn iindeydi. 30

imdi, btn bu birlikler, byk bir tehlike iinde bu lunuyordu, hepsi esarete, dalmaa mahkmdu. Bu dank ve perian birlikleri artk hi bir gcn bozgundan kurtarmayacan dndke ii kan alyor du. Oralarda da yapabilecei bir i kalmamt. stanbul'a, suyun gzne cesaretle gidiinin bir tek gerek anlam vard: Her e / 3 , her eye karn bu korkun atrdlarla kmekte olan aziz varl kurtarmaa almak. te, ancak bu dnce, onun bir ka olarak duy duu yolculuun zntsn azaltyordu. Hicaz ve Maan'daki birliklerin esarete mahkm ol duunu iki yl nce Enver Paa ile Ceml Paa'ya syle mi, dinletememiti. Zaten Enver Paa'nn umudu, gney den ok yukarda, Anadolu'nun kuzey blgelerindeydi. He le bolevik ihtilli olup da Ruslarla mtareke yapldktan sonra Enver Paa, Arabistan'daki ordu gruplarn bir setr grevi grmek zere gzden karm, yani feda etmi ve Kafkas cept esine ynak yapmaa balam t. Bu bir likleri ileride kullanmak istiyordu. Bunda da felek ona yr olmayacakt. Tren, apak kardan bir hal ile rtl Konya ovasn da puflayarak gemi, daha dalk ve deiik manzara lar iinden ilerliyordu. Memleket ne kadar insansz gr nyordu! Sanki bu korkun drt sava yl, erkekleri cep hede, ihtiyarlar ve ocuklar da cephe gerisinde yiyip bitirmiti. nsansz bir memleket gzlerinin nnde ala bildiine uzuyordu. Btn her yan, da tat; sanki bu topraklara hi insan eli dememiti. Dalarn gney srt; larnda tek tk ormanlk blgeler grnyor, br yan da, yeilliksiz, kra bir sszlk, insann iini rkterek, uzayp gidiyorcu. Bu sahipsiz gibi grnen topraklarn baht iin kim bilir ne ackl plnlar hazrlanyor, ne kor kun dolaplar dnyordu. Karnca yuvalarna benzeyen tek tk kylerin zerinden souk k gne doru yk selen mor dumanlar, oralarda insanlarn yaadn gs teriyordu. Mustafa Kemal, istanbul'a yaklatka daha ok dalgnlam, kafas memleket dvalarndan uzaklaarak Beikta'ta Akaretler'deki 26 numaral evde oturan ve 31

tpk kendisini andran biri kendinden ok daha yal bi risi de kendisinden gene iki kadn dnmeye balamt; bunlardan yals annesi Zbeyde, br de kz kardei Makbule idi. Dnyada var you onlard; onlarn da var you kendisi idi. Annesinin dizi dibindeki mindere bada kurarak kendisini sevdirmesini, okatmasn ne kadar is tiyordu. Hayatta daima bir ama peinde kotuu iin evlenememiti. Evlenen erkeklerin bir deal peinde ko amayacaklarna inanyordu; ya hep, ya hi formln uy gulamaa almaktan baka hibir ey dnemiyordu. Kadn efkatini yle gereksemiti ki! Nedir ki. yaayn da tand kadnlardan hi biri ona bu efkatin zerresini verememiti. Ona bu efkati verebilen bir tak kadn vard: Annesi! Ona da babasnn lmnden sonra evlendii iin uzun aman ksmt. Zbeyde hanmn oluna kar duy duu derin sevgi ve efkat, bu buzlar eritmekte gecik memiti. Tren zmit'e vardnda durdu. Mustafa Kemal,zeki yzl, zayf, kendi yanda eski bir arkadaiyle yz yze geldi. Bu, zmit Mutasarrf Sreyya (Yiit) beydi. Ta Trablus'ta italyan emperyalistleriyle arpt gndenberi candan bir arkadayd. Sonra, anakkale sa valar srasnda, Mustafa Kemal, bu yakn arkadaiyle sk sk grr, konuurdu. Sreyya bey, o civarda grev liydi. Memleket sorunlarnda hep ileri dnceler evre sinde birlemekteydiler. Bu gen ve idealist mlkiye y neticisi, gnn birinde her eyi arkada brakp yine ih tillci Mustafa Kemal'in arkasna decek ve onunla, kel le isteyen en tehlikeli sralarda da ta birlikte gezecek ti. ki eski arkada, sarma dola oldular. Tren kalknca ya dek Sreyya bey de Mustafa Kemal'in karsna ku ruldu ve korkun bir yergi yamuru altnda, en tehlikeli neter darbeleriyle i ve d dmanlar, ngilizleri, Enver, Ceml Paalar ve ttihat ve Terkki'yi hatrdlar. Tren zmit'i getikten sonra, paa tra oldu, ykand, hazrland. u srada dinlenecei bir tek huzur cenneti vard: Annesinin zerine dikilecek mavi gzleri. / Yalnz eve yaklatka sevinciyle beraber yorgunlu u da artyordu. yle sere serpe yan gelip dinlenerek

enerji ve hz almak, sonra yine mcadeleye atlmakl Artk tren stanbul'un kklerle, gl baheleriyle, gz leri dinlendiren huzur yuvalariyle dolu banliy blgesin de lerliyordu. Mustafa Kemal, artk hibir ey duymadan ve dnmeden bakyordu. Duyacak, dnecek tmen tmen ey vard, hi biri tekine sra vermediinden bun larn sahibi de stanbul'u trenin penceresinden bir oto mat gibi seyrediyordu. Tren Haydarpaa'da durunca Mustafa Kemal, yaveri Cevat Abbas ve kendisini garda karlamda gelen eni.tesi Mecdi beyle eyalarn bir beylik motora yklettiler, motor aksrp ksrerek ilerliyordu. Dalga Kran'n iinden geerek Kzkulesi nlerine vardlar. Bu ara Mustafa Ke mal'in gzlerine arpan bir faciay yaveri Cevat Abbu* dile getirdi: Paam, baknz, itilf donanmas geliyorl Gerekten de itilf devletlerinin ir ili - u fok l donanma lar Marmara da ilerliyor ve ilk golenler belirli noktalarda demir atyordu. Mustafa Kemal kurun renkli korkun ejderhalar gi bi ilerleyen ve grltyle demir atan dritnotlar ve zrhl lar tiksinti ile bir sre seyrettikten sonra yaverine ; Merak etme. geldikleri gibi giderler! dedi. Arburnu'nda ve Anafartalar'da ancak drbnle sey rettii kl renkli saysz deniz ejderleri, boazn koyu ma vi sularn rtmt; itilf devletlerinin en azl sava ge milerinin elik gvdeleri Vahidettin'in saray nndo. top larnn namlularn padiahn gzlerine sokmak isterce sine Dolmabahe'ye evirmi yatyorlard. Caddeden karya geecekleri srada durmak zorun da kaldlar: sko gaydalarnn ald cokun bir mar ile caddeyi boydan boya doldurarak bir ngiliz deniz as ker birlii geiyordu. Mutala Kemal, ne yapacan a rmt. Paa niformasiyle, Anafartalar'da yendii bu dman urackta byle yakndan seyretmek ne acyd Uzun ve gzel parmaklarnn arasnda yanmakta olan si garasn hrsndan yere atarak inedi. Sonra, btn o reti sevinci ve mutluluu ruhunu boaltp kaarken. 33 F.: 3

Akaretler'e doru yrmee balad: Btn bunlarn so nu gelecek! diye mrldand. 76 numaral evin nnde durduunda kz kardei Makbule hanmn bir sevgi ve heyecan l atarak boy nuna atlmasiyle karlat; nk onu bekliyorlard. Kz kardeini gerek bir karde zlemi ve itenliiyle kucak lad : Nasl, Makbu, annem iyi mi? diye sordu. Yukardan Zbeyde hanmn sesi geldi: Ho geldin, Mustafacm! Mustafa Kemal, merdivenleri sanki koarcasna tr mand, annesi merdiven banda kollarn am, onu bek liyordu. Mustafa Kemal'i bir sevin hkr ile kucak layp bir sre ylece barna bast, koklad, sonra, olu nun yanaklarn gzyalariyle slatarak birok kereler p t : Ne kt zamandayz, Mustafack! Seni Allah bir kere daha sa salim gnderdi bana! Seni hi bir yana brakmayacam, artk! ' Bu ift sevgi, Mustafa Kemal'e btn yorgunluunu unutturmutu. niformasn deitirdi, gnlerce sren tren yolculuunda yznn rengini deitiren ve sarn gzel derisini sanki esmerletiren odun dumannn izlerini sil mek iin banyosunu yapt, sonra, anneciinin dizi dibi ne, minderin zerine uzand : Oh! dedi, ana evi de ne rahat yermi! Fakat ne yazk ki ana, vatann rahat kat. LK KOBAI Rauf bey, Bahriye Erkn Harbiye Reislii sresin de Boleviklerle Brest-Litovsk bar andlamasn imza layan heyette bulunmu, sonra yurda dnnce bu gre vinden ekilmiti. O da, Mustafa Kemal gibi Almanlarn kilit noktalarmzda bulunmalarna kartt. Brest-Litovsk andlamasiyle Ruslarla olan savaa son verilmiti. Artk 34

Karadeniz'de Rus-Trk donanmalarnn arpmas dur mutu. Rauf bey, ite bu yzden Osmanl Bahriyesinin ba na getirilmi olan Alman Amirali oson'un artk grevi nin son bulduu kansndayd. Bunun iin de Bahriye N zn Ceml Paa ile. didiip duruyordu. Ceml Paa tpk Enver Paa gibi, hl Almanlar gcendirmekten korku yordu. Rauf beyin zoru ile, Ceml Paa bir n bu so runu Vkelya arzetmi, ne var ki, onlar bu neriye yanamamlard. Rauf bey. Ceml Paa'nn bu teklifi cidd olarak yapmadn, biliyordu, yoksa bu kabul edile bilirdi. te, o da 5 Haziran 1918 de istifasn basp e kilmi ve ksknler kafilesine katlmt. Ceml Paa, pek ok direndii halde istifasn geri almam ve drt ay s ren bu sre iinde daireye bir kez bile gitmedii halde Ceml Paa bunu idare etmee almt. te, bu kritik anlardayd ki, bir gn Ferik Ahmet z.zet Paa onu grmek zere artmt. Paa ile Galata'da Seyri Sefain acentesi idarehanesinde bulumu lard. Sultan Vahidettin o gnlerde yeni taht'a kmt. 'Bu nu tarafsz devletlere bildirmek zere de bir heyet seil miti. Ahmet zzet Paa bu heyetin bakan, Rauf bey de bir yesiydi. Seyri Sefain acentesinde bulutuklarnda zzet Paa ona sr namiyle birok eyler anlatt. Bunlar arasnda Makedonya'da Bulgarlarn itilf ordulariyle mtareke yap t, Talt Paa harp kabinesinin dt ve Vahidettin'in sadareti Tevfik Paa'ya teklif etmi olduu haberleri de vard. Padiah erkn harbiye reisliini de zzet Pa a'ya teklif etmiti. zzet Paa, bu ok g zamanda sa darete geen Tevfik Paa'nn ve kendisinin insanst a balar harcamas gerektiini anlatt, Rauf beyin de ken dilerine yardmc olmasn istedi.

Tevfik Paa'nn kabineyi kuracan iiten Rauf bey. ok fena olmutu: Evet, Tevfik Paa devlet adamlarmz arasnda yurtseverliiyle tannm bir kiiydi. Gerek Ha35

mit, gerekse Merutiyet dneminde bulunduu grevleri hak ve adalet dairesinde yerine getirmiti. Her trl in sana nsanca davranmt. Trk yurdunda sevgiye ve say gya kavuan devlet adamlarndan biri olmutu. Ne var ki, ya ok ilerlemi, piri fni denecek duruma gel miti. Rauf bey, Birinci Dnya Sava'ndan nce Sultan Osman zrhls svarisi olarak Londra'da bulunduundu Tevfik Paa, Londra elisi olarak bulunuyordu. Adamca zn, orada, bu elilik grevini bile lykiyle yapamad n yakndan grp anlamt. Yni normal artlar altnda bir elilik grevini bile yrtecek gte deildi, artk. El ilik memurlar onun imzasn taklit ederek, houna gitme yen birok resm ileri haberi olmadan yrtp durmu lard. Rauf bey, btn bunlar zzet Paa'ya anlattktan son ra son olarak da unlar syledi: imdi buyurduunuz gibi, devletin maruz bulun duu hayat tehlikeler inde hkmeti Tevfik Paa ku rarsa, o hkmette ben, bir Ganbot kumandanln bilo stme almak cesaretini kendimde gremem. Siz ki mil letin ve ordunun gvenini kazanm, vatan ve milleti ok tehlikeli durumdan kurtarmak iin gereken btn haslet leri nefsinizde toplam bulunuyorsunuz. Tevfik Paa ka binesinin kuruluundan pek az sonra kendini gsterece inden phe etmediim idaresizlik ve baarszlklar kar snda hayl krklna urayacak ve hizmet imknn bu lamayacaksnz. Onun in teklif edilen mevkii kabul buyurmamanz rica ederim. izzet Paa, Rauf beyin bu szlerinden ok duygu land ve ona yle d e d i : Padiah beni davet ederek bu vazifeyi kabul etmekliimi srarla rica etti. Ben de sz vermi bulundum. imdi szm geri almay namusumla kabili telif gre mem. Ahmet zzet Paa, Ekim aynn sonunda Rauf beyi yeniden ard. Yine Galata'da Seyri Sefaln acentesi ya psnda bulutular. zzet Paa, ona lml bir sesle unlar syledi: 36

 Rauf bey. dediin oldu. Tevflk Paa birka gndenberl, benim de yardm ve mzaheretimle alt hal de kabineyi kurmaya muvaffak olamad ve istifa etti. Pa diah da vkel heyetinin tekilini bana havale etti. Ne kabul, ne de reddettim. Durumu tetkik in msa ade istedim. Frkal veya frkasz olmalarna ehemmiyet vermeye ceim kimselerle bir kabine kurmay dnyorum. Poli tikamzn esas i ekimelere yer vermeyecek, millet ara snda birlii salamak ve Birleik Amerika Cumhurreisinin sulh konusunda yaymlad beyannamenin bize temas eden ksmndaki prensipler dahilinde sulh yapmaa a lmak olacaktr. * Bulgarlar, on gndenberi mtareke yaparak harpten ktlar. Bu yzden Trakya hudutlarmz. Makedonya'da artk serbest bulunan byk itilf kuvvetlerine kar ak, mdafaasz kalmtr. Filistin cephesindeki stn* dman ordular karsnda mhim ksmlarn kaybeden kuvvet lerimiz esir olmamak iin perian bir vaziyette ricat edi yorlar. Irak cephesinin durumu da aa yukar bu halde. Bu vaziyette idare mes'uliyetini stne almakta ah s emel ve menfaatlerin, hatt kbal ve eref mitlerinin yeri yoktur. Bencil dnceleri, fikir ayrlklarn bir tarafa brakarak hereyln stnde olan vatann elde kalan k smlarn ve milletin siyas stikblini kurtarmak yolunda gerekirse nefsimi de feda etmeyi bilecek alma arkada lar bulursam ne l. hkmeti kurmakta tereddt etme yeceim. Aksi halde ben de sadareti kabulden ekinece im. Bu szler Rauf beyi iyice sarmt. Tam anlamyla yurtseverce konumalard bunlar. Bu koullar altnda ge rek kendisinin, gerekse baka yurtsever arkadalarnn kabinesine girerek kendisini destekleyeceklerini ak y reklilikle anlatt. zzet Paa. eski valilerden Reit Akif Paa'y Dahi liye Nezaretine, Berlin Elisi Rfat Paa'y da Hariciye Nezaretine getirmek istiyordu. Reit Akif Paa, yann ok lerlemi olmas dolaysiyle bu grevi yklenmek Is-

temiyordu. Rfat Paa da henz zzet Paa'nn telgrafna karlk vermemiti. Oysa bu Nezarete abucak bir Na zr bulmak gerekiyordu. Rauf beye bu makama kimin ge tirilebileceini sorunca o da Talt Paa kabinesinde Duhiliye Nazr iken istifa eden smail Canbolat beyin ge tirilmesinin pek yerinde olacan syledi. Rauf bey, smail Canbolat beyi, merutiyetin iln srasnda tanmt. Bir sre sonra ordudan ekilerek Ml kiye hizmetine geen Canbolat bey, kaymakamlklarda, emniyeti umumiye mdrlnde, ehreminlinde bulun mutu. En son grevi Dahiliye Nazrlyd. dare maki nann i yz zerinde derin bilgisi ve salam gr leri vard. Drstt, kanuna kl krk yararcasna saygs vard. Byle bir adam yabana anlamazd. zzet Paa da onu yabana atmayarak kabinesinde Dahiliye Nazr yap t. zzet Paa, Nafa Nezaretine de Ali Fethi beyi getir meyi dnyordu. Ali Fethi bey. son gnlerde ttihat ve Terkki'den ayrlm, muhalif bir parti kurmutu. zzet Paa, bar zerindeki dncelerini de anlatarak Fethi beyin fikrini yoklamasn Rauf beye havale etti. Bu ana dek Rauf beyin kendisine ne kabinede, ne do kabine d nda bir grev teklif etmemiti. Zaten o da byle bir grev bekliyor deildi. O, vatan ve millet urunda her trl fedakrl makamsz, mevkisiz de yapmay gze almt. Bu yurtsever kabineyi btn varlyla destekle mek kararndayd. Rauf bey. Harbiye Nezaretiyle, Erkn Harbiye-i Umu miye Riyasetini kimlere verebileceini zzet Paa'dan sor du; o da, bu hususta henz bir karara varmadn sy ledi. Yalnz, imdilik her iki grevi de kendisi yklenmek istiyordu. Rauf bey, bunun zerine bu grevlerden birini Mustafa Kemal'e vermenin ok yerinde olacan syle di. Bylece zzet Paa'nn yklendii pek ar yk. gene paann gl elleriyle byk lde hafifletilebilecekti. izzet Paa bu teklif zerinde epeyce dnd, son ra da Mustafa Kemal'in bu grevleri ok iyi baarabile ceini, fakat u sradaki harp durumu dolaysiyle onu 38

bu trl bir memuriyet vermenin doru olamayacan anlatt. nk Mustafa Kemal'i, Suriye cephesini idare eden Von Sanders'le deitirmek gerekiyordu ; Alman generali Von Sanders'i hizmetinden affet mek zaruri olacaktr, bu takdirde boalacak kumanda mevkiini mevcutlar iinde yalnz Mustafa Kemal Paa'nn igal edebileceini siz de takdir edersiniz. Vaziyet sulha doru geliir ve cephenin bugn arzettii tehlike ortadan kalkarsa Harbiye Nazrln Mustafa Kemal Paa'ya de vir ve tevdi etmeyi dnyorum. O zamana kadar Su riye cephesinde kolordu kumandan bulunan Miralay s met beyi Erkn Harbiye ikinci reisliine, Kafkas cephe sinde dier bir kolorduya kumanda eden Kczm Karabekir Paa'y da Harbiye Mstearlna mnasip gryo rum. Yalnz Ahmet zzet Paa'nn iini bir kurt kemiriyordu. Harp kabinesinin istifasn verip kuzu kuzu kenara ekilen o eski kurt, eski komiteci ittihat kodamanlar, yeniden iktidar ele geirmek iin bir kuvvet denemesi yapamaz mydlar? Bir hkmet darbesi yaparak memle kette sert bir diktatrlk kuramazlar myd? Dev gibi Na zm Paa'y kanlar iinde yere sererek ihtiyar Kmil Pa a'nn elinden sadareti zorla ekip alan bu gz pek adam lar, hl ortalardaydlar. Geri biraz yorgun, biraz umut suz grnyorlard, ama, grne hi aldanmaa gel mezdi. Enver'den de, Talt'dan da br ikinci sradaki kodamanlardan da korkulurdu. zzet Paa, en sonra bu kurdu da meydana kard: Acaba Rauf bey bu yolda bir tehlike grmyor muydu? Rauf bey, btn bu ttihat kodamanlarn son gn lerdeki ruh hallerini pek yakndan izleyen bir kimse ola rak bu yolda hi bir tehlike olamayacan syledi. zzet Paa isterse Talt Paa'y gidip grebileceini ve sorunu daha yakndan sezinleyebileceim de syledi. zzet Paa, Talt Paa ile grme iini Rauf beye verdi. Rauf bey, hemen bir lndoya atlayarak Galata kp rs, Eminn, Sirkeci yolu ile Ayasofya'ya gitti. Ayasofya camisinin karsndaki eski ve gsterisiz bir evin 39

kaps nnde arabadan indi. Ortalarda eski hareketli ve hararetli gnlerden bir z yoktu. Ev, zgn bir sessizlik iindeydi. Rauf bey, arabadan iner inmez kap almt. nk, artk bu ev halk iin kukulu gnler balamt. Dosttan ok dman bekler bir hali vard bu evin. Talt Paa gibi koskoca bir sadrazamn, byle bir evde otur duuna inanabilmek hayli gt. Kapy aan, Talt Paa'nn ta kendisiydi. zerinde bada kurmu oturmua benzeyen, krm bir panto lon ve ceket vard. Rauf beyin lndodan indiini grr grmez nemli bir ey iin geldiini anlam ve kapyj kendi eliyle amakta acele etmiti. Rauf beyin Talt Paa'yla tanmas epeyce eskiydi, hemen hemen 10 yl o l mutu. Onu Merutiyetin ilk haftasnda, Selanik'ten stan bul'a geliinin ertesi gn tanmt. Bu babacan, iten grnl devlet adam ile aras her zaman eker-bal olmamt. Her ikisinin arasnda bir ok nemli dnce ayrlklar meydana gelmi, gizliden gizliye baya sava p durmulard. Rauf beyin dik bal, karakterli ve atak genliini k ramayan Talt Paa bu gen kahramana, masal kahra manlklar yaratan Hamldiye'nin bu lmez kahramanna kar her zaman yumuak, babacan, iten, aydnlk dav ranmt. Bu yzden Rauf beyin de ona kar pek iten bir saygs vard. Prensipleri dnda hi bir dmanlk ve katlk gstermemilerdi birbirlerine. Talt Paa bu sefer de her zaman olduu gibi Rauf beyi byk bir itenlikle kabul etti, orta halli ailelerinkine benzeyen mobilyalarla denmi kk bir salona gtrd. Rauf bey, ilk bakta paann, zayflam olduunu anlad. nk, sadrazamlk zamannda giydii sivil elbi seleri zerinden sarkyor gibi geldi ona. Bu yzyirml ki loluk, iri yar adam aa yukar yirmi otuz kilo vermie benziyordu. Geni, ablak ve zeki yznn ortasndaki kara gzleri zgn bir atele iin in yanyordu. Hatt kocaman etil ve yumuak elini skt zaman bu elin ga rip bir atele yandn duydu. Neden geldin der gibi byk bir merakla Rauf beyin 40

gzlerine bakyordu. Kahveleri getirdiinde onun kars n da ayn byk zgnlk iinde ac ac glmser gr d. Rauf bey, kahvesini hprdetirken baklay azndan kard ve Ahmet zzet Paa'nn korkusunu anlatt. Ta lt Paa, yzn kaplayan derin bir itenlikle : Rauf bey, dedi. Sadaroddin Ahmet zzet Paa gibi evsafl bir devlet adamna teklif olunmasna son derece sevindim. Tevfik Paa'nn kabine tekiline altn bi liyordum ve bir an nce muvaffak olacak diye de mkl anlar geiriyordum. Biz, memleketi ecnebi mdahalesinden, Rus tahak kmnden ve istil vo izmihlalden korumak azim ve mi diyle - Rusya'ya muhalif olan - Almanya ve AvusturyaMacaristan zmresinde harbe girdik, muvaffak olamadk. Bu tarzda hareketimiz ve harp mddetince vuku bulan baz idaresizlikler, yolsuzluklar ve ihtikrlar dolaysiyle mes'ul grlmemiz tabiidir ve kanunun emrettii muame leye tbi olacamz da phesizdir. Mes'uliyetimiz ta hakkuk ederse, derecesine gre elbette ceza greceiz. Uzun mddet iktidarda bulunduk. Dost ve birok da d man edindik. Fakat, malbiyetimizin dourduu vaziyet ve frsattan dmanlarmzn stifadeye kalkp namusu muzla oynamalarna asla raz olmayacamz takdir eder sin. zzet Paa'nn sadarete gemesini bu bakmdan da muvafk grr, memnun ve msterih olurum. Ona zorluk karmak yle dursun, faydal olabileceimiz her husus ta mzaheret etmeyi de bor bilirim. Mesel istifa eden sadrazamlarn haiz olduklar sal hiyete dayanarak Padiaha, zzet Paa'ya kar olan tovecchlerindeki isabeti kuvvetlendirecek maruzatta bu lunabilirim. Talt Paa, elini alnndan geirip bir sre dndk ten sonra szn ylece srdrd : Rauf bey, zzet Paa asker vaziyetimizi ve vaha metini grr, takdir eder ama, maliyemizin haline lykiyle vakf bulunduunu zannetmiyorum. Halbuki mail-

yemizin hali, asker vaziyet kadar ve belki daha perian ve berbattr. Maliye Nazr bulabildi mi? Henz bulamgdiyse en mnasip zatn Cavit bey olacan tarafmdan paaya syleyiniz. Cavit bey de tpk zzet Paa gibi Birinci Dnya Sava'nu girmemizi istemeyenlerdendi. Savaa bir olup bit ti halinde girilmesi zerine kimi arkadalariyle szleerek Nazr bulunduu kabineden ekilmiti. ttihat ve Terkkiciler bu ekilie ok fkolsnmilerdi. Ona vatansz, hain, milliyetsiz diyenler bile olmutu. Hele kimi partililerin onu dman tarafls olmakla damgaladklar bile grlmt. Rauf bey, te, btn bu olanlar yakndan bildiinden Talt Paa'nn Cavit beyi ven ve salk veren szleri kar snda arp kalmt. Ne diyeceini bilememiti. O zaman Talt Paa ona yle syledi : Ne dndn biliyorum. Cavit bey lehinde ve aleyhinde ok eyler sylendi, fakat, harbin devam mddetince birka defa Maliye Nazrln stne alm ol mak itibariyle kanaatim udur ki, bizim zamanmzda ol duu gibi zzet Paa'nn da maruz kalaca mkl za manlar memleketin Maliyesini idareye kudretli bir zat var ise o da Cavit beydir. Teklifimi ahs ve frka duygularn dan syrlm olarak sadece vatann menfaati dnce siyle yapyorum. Talt Paa, konumasnn bandanberi belki biraz zgn grnyordu, ama, yine de kendine, zntsne gem vurmaa alyordu. imdi, bu znts coup ta m ve btn benliini kaplam gibiydi. Onun bu ld rc acs, Rauf beye de dokunmutu. Karsndaki bu eski sadrazama ve politikacya kar iinde byk bir sevgi vard. Onu avutmak iin bir ka sz kekelemek istedi. Ta lt Paa hemen onun szn keserek unlar syledi : Rauf bey, olan olmutur, artk, ne dense fayda szdr. Biz, harbe, ancak vatan dt inkiraz uuru mundun kurtarabiliriz kanaatiyle girdik. Bu kanaatimizin leh ve aleyhinde ileri srlm mtalalar oktur. Bu arada

dmanlarmzn ve dostlarmzn bizi iddetle tenkit ve itham eyledikleri ermeni tehciri meslesi de vardr. Fakat, bizim yerimizde kim olsayd memleketin selmeti nam na bunu yapmaa mecburdu. Dnn bir kere; ordula rmz, sayca ve tehizata kat kat stn dman kuv vetleri karsnda adeta dii ile, trna ile bir lm-kalm mcadelesi yaparken, vatanda bildiimiz Ermeniler, b tn menzil yollar boyunca silhlanp ayaklanarak bizi arkadan vurmak maksadiyle dmanla ibirlii yaptklar zaman bu unsuru harp blgeleri dna sevketmekten ba ka bir are tasavvur edilebilir miydi? Yoktu, hi bir are yoktu. Ve bu elbette kolay yaplabilir bir i de deildi. Bundan dolaydr ki tatbiki esnasnda baz idaresizlikler ve fenalklar olmutur. Bu ciheti itiraf etmekle beraber unu da syleyeyim ki, o hengmede uzaklarda olup bi ten daresizliklerin ve fenalklarn gnahn, bunlardan be nim gibi habersiz olan hkmet erknna yklemek de in saf ile kabili telif deildir. Emin olunuz ki isyan ile fiilen mnasebeti olmayan baz Ermenilere kylmasna mani olamaymz ve bu arada kymetli arkadalarmzdan iki sini ehit veriimiz beni dilhun etmitir. Bize tecrbesizlik ve hatta cehalet isnad edilebilirdi. Fakat, kimse hrsz diyememeliydi. Tekrar edeyim, isyan blgesi dnda ve isyan ile fiilen alkalar olmayan ba zlarna yaplan mezalime mni olamadm iin derin bir elem ve strap duymaktaym. Bir trl mteselli olamadm dier bir hatamz da merutiyet ismini verdiimiz bir devirde bizimle ayn fi kirde olmayan vatanperverlerin ayr bir frka kurmalar na mani oluumuzdur. Bu hatamz imdi gzlerimizle g ryoruz. Bu yzden bu buhranl zamanda memleket ida resi, vatanszlar eline geerse kabahat elbet bizim ola cak deil midir? Bu konuma srd srece hem syleyen, hem de dinleyen zgnd. Bu szler koca bir iktidar devrinin fa tihas gibiydi. Rauf Bey artk buna karlk syleyecek bir sz bulamadndan, kk, gsterisiz salon sesizlie gmlmt. Talt Paa'nn palabykl agrandisman bir 43

resmi, eski kudretli devrin tek tan gibi klcna dayan m, duvardan onlara bakyordu. Rauf bey, Talt Paa'nn evinden ayrlnca hemen ilkin Ali Fethi beyin, sonra da smail Canbolat beyin evi ne urad. Onlarla ayr ayr babaa grt. kisine de Ahmet zzet Paa'nn dediklerini anlatt. Her kisi de z zet Paa'nn dncelerini doru ve yerinde bulurak ku raca kabinede grev almaa hazr olduklarn belirtti ler. Rauf bey, onlarn dediklerini, akamst Ayana gi derek zzet Paa'ya anlatt. Ahmet zzet Paa, stanbul'da yiyecek skntsnn ok arttndan ve bunun sonunun ok kt olacundun sz at. Harp kabinesine, savan son yllarna doru bir iae Nazrl katlmt. Ayda drt buuk milyon lira yutan bu besleme ii, en sonra hazineyi tamtakr bir hale getir miti. Artk, bu i iin para bulmak imknsz bir hal al mt, izzet Paa, ae nezaretine herkese sevilen Dr. Cell Muhtar beyi getirmee karar vermiti. Cell Muh tar bey, askerlerin yardm olduu takdirde bu grevi ka bul edeceini bildirmiti. Bu adam sava sresince. Hi lli Ahmer eliyle pek ok dertlere deva olmu, pek ok yaralarn - bu arada ktisad de - sarlmas imknn sa lamt. Partiler st tarafsz bir siyaset gtmesi de her kesin ayr ayr ona sayg duymasna yol amt. Rauf bey, ayanda bulutuklarnn ertesi gn izzet Paa'ya yine urad. Bu sefer ondan can skc haberler ald. Birok ayan yesiyle kimi mebuslar, smail Canbolat beyin Dahiliye Nezaretine getirilmesi dncesini ho karlamamlar, buna kar direnmilerdi. zzet Paa, bu direnii Canbolat beye anlatmas grevini Rauf beye yk lemek istiyordu. Bu, Rauf bey iin ok ar bir grevdi. Ahmet izzet Paa Dahiliye Nezaretini bu sefer Ali Fethi beye vermek stedi. Yine bunu bildirme grevini de Rauf beye verdi. Rauf bey, ismail Canbolat beyi evinde grerek du rumu olduu gibi anlatt. Canbolat bey, ittihat ve Terak44

kl'nln ilk admlarndan beri. onun her trl almalarnda birinci derecede rol sahibi olanlardan biriydi. Sonra, Ta lt Paa'nn da en yakn ve teklifsiz parti arkadalarn d a n ve dostlarndan biriydi. Elbette ki. imdi sava su lularndan biri olarak karlanacak ve hakknda gvensiz lik gsterilecekti. Rauf beyi dinledikten sonra : Fakat, dedi, zzet Paa'nn da bunlar dnp hesapladktan sonra bana Dahiliye Nezaretini teklif et tiini farzederek vatann tehlikeli bir zamannda davet et tii vazifeyi bir takm zrler ileri srerek kabulden ka nmay doru bulmamtm. Paa'nn tatbikini dnd siyaset inaallah memleket iin hayrl olur. alma larnda benim yzmden en ufak bir zorlua bile ura malarn arzu etmeyeceimi sylemee hacet yoktur. Maliye Nezareti iin birka namzet zerinde ura ldktan sonra yine Cavit beye bavurulmutu. Rauf boy, Bykada'daki evine giderek ii ona anca Cavit bey. unlar syledi : stemem, artk, usandm. Aleyhimde sylenmedik lf kalmad. Yaplan dedikodularn haddi hesab yok. Bu artlar altnda Maliye Nazrl yapamam. oka direni zerine bu grevi stne almak zo runda kald. En sonra, Ahmet izzet Paa kabinesi kuruldu. Ra uf bey de en son dakikada Bahriye Nazrlna getirildi. zzet Paa kabinesinin yurtsever Nazrlar en g koul larla her Allah'n gn pene peneye gelmekteydiler. B tn aznlklar, btn ttihat ve Terakki dmanlar, cn kK frsatta dilerini, trnaklarn gsteriyorlard. Talt, Enver ve Ceml Paalarla br ittihat koda manlardan birkann bir gece bir torpido muhribine bi nerek memleketten kamalar korkun yaygaralarn kop masna sebep oldu. Artk, btn ittihatlarla onlarn yar daklarna aznlk ve muhalefet gazeteleri ate pskryordu. Bu yzden Cavit beyle Hayrl efendiye de sata maa baladlar. Kabine gerekten g bir duruma dt. Kabinenin 45

daha ok hrpalanmasna yol amamak iin Cavit beyle Hayri efendi istifa etmekte gecikmediler. zzet Paa'nn da yiitlii tutmutu. Bu istifalar ka bule bir trl yanamyordu. Bu srada sadrazam hasta lanmt. Konandan kmayarak devlet ilerini ordan ida re etmee alyordu. Rauf bey, sadaret konana gittiinde orda Cavit bey le, Hayri efendiye rastlad. Birer koltua gmlm, z gn yzleriyle istifalarnn kabul edilmesi iin bekliyorlar d. zzet Paa, istifalarndan sz aarak Rauf beyin on lar istifadan vaz geirmee almasn istedi. Rauf bey, her iki nazra istifa etmemeleri zerinde kandrc bir konuma yaptysa da sonucu deitireme di. Onlarn anlattna gre, istifalar kiisel kaygulardan ileri gelmiyordu. Onlar, dmanlarn kendilerini bahane ederek yurtsever sadrazam drmee alacaklarn dan korkuyordu. Bu kritik anda ondan daha uygun bir sadrazam bulunamazd. Memleketin menfaatleri onun ik tidarda kalmasn gerektiriyordu. Gazetelerin saldrlar, alabildiine srp gidiyordu. Tam kodamanlarn ka gerek halk, gerekse onlarn dmanlarn ve padiah ileden karmken bir gn sonra Levazmat- Umumiye Mdr smail Hakk Paa' nn da kayplara karmas, barda tarmt. Bu sefer herkes hkmete ullanmaa balad. Kaanlarn, hk metin yardmiyle katklar stne rivayetler ald yr d. En ok Dahiliye Nazr Fethi beye saldrlyor. Onun grevini yapmad, belki de kaaklarn onun eliyle ka rld belkileri zerinde duruluyordu. O gn, zzet Paa'nn ars zerine sadaret kona na giden Rauf Bey, onun fkeden kplere bindiini gr d. Bu bell kalarn memleketi kargaala srkle yeceini syleyip duruyordu : smail Hakk Paa, Avusturya Sefareti mensuplariyle, Avusturya zabitlerini alp bir gn evvel hareket eden Alman vapuru ile karm. Hariciye Nezaretinin teebb s zerine Avusturyallar paay Odesa'dan geri gnder-

mee raz olup bunun iin gerekenlere telgrafla talimat vermiler, diyen zzet Paa, Rauf beye paay Odesa'dan geri getirmek zere hemen sratli bir gemi gndermesini syledi. Rauf bey de hemen o akam Odesa'ya doru yo la bir ganbot kard. Ganbot gn sonra bombo geri dnd. Ganbot Odesa'ya varmadan nce Paa, bir otomobi le atlayarak bilinmeyen bir yere doru uzaklamt. Rauf bey, o gn sadaret konanda sadrazamdan di rektif alrken Cevat Paa zgn olurak sadaret kona na gelmiti. Elinde Adana'dan Yldrm Ordular Grup Ku mandan Mustafa Kemal'den gelen bir mektup tutuyordu. zzet Paa, iki gn nce sadrazamca Genel Kurmay Ba kanlna atanmt. Cevat Paa'nn elindeki telgraf, adam cazn elini ate gibi yakyor gibiydi. Sanki elinde tehli keli bir ey tutuyormu gibiydi. Bundan bir an nce kur tulmak ister gib ; grnyordu. Cevat Paa'nn, zzet Paa'ya uzatt telgrafta Mus tafa Kema Paa, onun Genel Kurmay Bakanlna iti raz ediyor ve bu memuriyeti ona lyk grmediini, da ha kts onun kendisine yollayaca bildirilere boyun emeyeceini sylyordu. Sadrazam da aresiz kalm insanlara zg bir yz le Cevat Paa'nn gzlerine bakarak yle dedi : Ben Mutala Kemal Paa ile muhabere ediyorum. Lzm gelen eyleri yazacam. Rica ederim, siz, vazife nize devam ediniz. skenderun'da meydana gelen bir olay yznden Ra uf Bey, yine izzet Paa ile karlamak zorundu kald. skenderun limanndaki maynlar msaade almakszn taluyan bir Fransz gemisi, bir mayn patlamas ile zayiuta uramt. Bu davranlariyle Franszlar, Mondros mtarekesi hkmlerini aka zorlamaa balamlard. Mayn taranaca yolunda hi bir bildiri hkmetin kap sn alm deildi. Rauf bey, bilgi edinmek zere sadaret konana gi dince zzet Paa ona Mustafa Kemal Paa ile bu konu zerinde yapm olduu haberlemeleri gsterdi.
47

ngilizler. Halep ehrini mtarekeden nce almlar d. Mustafa Kemal Paa. ekilirken btn kprleri attr m ve demir yollarn bozdurtup kullanlmayacak balo getirmiti. Bu yzden ingilizler byk gle uramlar, ya ral ve hastalarn nakledemeyecek duruma gelmilerdi. Bunun iin de bunlar Halep-skenderun osesi ve sken derun liman yolu ile gnderebilmek iin buralar tutun Trk tmeninin kumandanna ba vurmulard. Turnen kumandan da bunu Mustafa Kemal Paa'dun sormutu. Mustafa Kemal, byle bir eyin olamayacan sy lemi, bunu sadrazama da tellemiti. zzet Paa. ngiliz lerin doru davrandklarn hasta ve yarallarn ad ge en ose ve limandan geirilmeleri iin Mustafa Kenul'e emir vermiti. Mustafa Kemal Paa bu emre de boyun emek iste memiti. Verdii karla gre bu osenin batsnda voskenderun yaknlarnda Trk mfrezeleri bulunmaktayd. Eer ngilizler, bu oseden gemee balarsa bu mfre zelerin ekili yollar kesilecekti. Bunun iin de bu yol dan yaral ya da salam hi bir ngiliz askeri geemezdi. Eer gemee kalkrlarsa atele karlaacaklard. izzet Paa'nn kansna gre ise Antakya, Halop vi lyetine balyd. Suriye snrlar iinde bulunuyordu; erge dmanlarn eline geecekti. Mondros mtarakesi hkmleri akt. Mustafa Kemal bunu bilmemezlik ede mezdi. Bu zorluu neden karyor ve hkmeti noden zor durumda brakyordu? ite, zzet Paa'nn anlayamad da buydu. Rauf boy, yle bir dnce ileri srd : Mtareke icaplarn durumun nezaket vo zarure tini anlatarak, Mustafa Kemal Paa'ya emirlerinizi tekrar ettiiniz takdirde anlamazln ortadan kalkacan tah min ediyorum. Sadrazam, bunun zerine Rauf beye biraz daha al mak gerektiini anlad. Mtareke yaplncaya kadar her eyin mahvolduuna inanarak vazife almaktan bile ekinen baz dostlar, 48

bu kark durumda olsun yardm edecek yerde, aksine, mtareke yaplm, her tehlike ortadan kalkmtr, zehablyle yardm yerine zorluklar gstermee baladlar. Hatta zat- hne bile! Evet padiah bile. Son gnlerde ka binede deiiklik yaplmasn teklif etti. Ayan reisi Ah met Rza beyi bana gndererek Cavit beyle Hayri efen dinin kabineden karlmalar hakkndaki radesini tebli ettirdi. Kabinenin her zamandan fazla kuvvetli grnmosi gerektii bir srada yaplan byle bir teklife elbette raz olamazdm. Fakat, hastalmdan dolay kendim gidemediimden durumun nezaketini anlatp isteklerinden vazgemelerini salamak zere Abdurrahman eref beyi padiaha gn derdim. Sadrazam, umutsuzdu. 7 Kasm gn sadrazamca yeniden arlan Rauf bey, sadaret konana gitti. Sadra zam nekahet devresine girmiti. Doktorlar henz dar kmasna msaade etmiyorlard. Bu sefer Rauf beye un lar anlatt : Padiahn kabinede deiiklik yaplmasn stedi ini, benim de raz olmadm ve bunu kendisine anla tp iyileinceye kadar bu tekliften vazgeilmesini arzetmek zere Abdurrahman eref beyi gndermi olduu mu biliyorsunuz. Abdurrahman eref bey, biraz evvel geldi. Sultan ziyaretle ricam arzetmi. Fakat, padiah fikrinden vazgememi. Ahmet Rza bey de bir gn son ra ikinci defa olarak geldi. Padiahn, kabinede tasfiye yaplmasn beklediini, Levazmat- Umumiye Reisi s mail Hakk Paa'nn kamas mnasebetiyle gazeteler Fet hi beye kar da iddetli yaynlarda bulunduundan, onun da kabineden karlmas gerektiini, eer bu deiik liklere raz olmuyorsam istifa etmemi ve o takdirde isim leri geen nazr darda braklmak sortiyle kabineyi tekil vazifesinin yine bana braklacan syledi. Ben de bu suretle hareket doru olmaz, bir iki gne kadar tamamiyle iyileerek saraya gideceimi umuyorum. O za man zat- ahaneyi kendim ziyaret le meseleyi netlcoF. : 4

lendirlrim, dedimse de o padiah deiiklik steinde s rar le bunun tatbik mevkiine konulmasn bekliyor, aksi takdirde Kanun-u Esas ile haiz olduu selhiyeti kullana rak hkmeti azletmek zorunda kalacaktr, diye srar etti. Ben de kendisine dedim ki: Padiah bizzat grp vaziyeti arzedeceim. Siz, rica ederim, bunu kendilerine arzediniz. Zat- hne bunu bildikleri halde arzularnda srar ederlerse bana telefonla haber veriniz. Ahmet Rza bey, gitti. Fakat, ok gemeden telefon etti: Zat- hne isteklerinde srar ediyorlar, diye ha ber verdi. imdi, sizi bu ii grmek iin ardm. zzet Paa biraz durup bu szlerin etkilerini karsn dakinin yznde aradktan sonra : Kanun-u Esas gereince padiahn hkmeti azle selhiyeti var mdr? diye sordu. Rauf bey : Kanun-u Esas maddeleri tamamiyle hatrmda de ildir, fakat padiahn istedii anda hkmeti azletmek hakk kabul olunursa merutiyet ve millet meclisine kar sorumlu hkmet mefhumunun mns kalmaz. En iyisi bir Kanun-u Esas bulup okumal, diye karlk verdi. Konakta bir Kanun-u Esasi nshas bulunamad. O zaman hem mebus, hem de Dahiliye Nazr olan Fethi beyi .armay aklettiler. Gelirken bir de Kanunu Esas getirmesini sylediler. Fethi bey gelince, sadrazam ona bu hkmeti azil sorununu sordu. Fethi bey de : Padiahn byle bir hakk olamaz. Kanun-u Esas'nln hkmdar grev ve yetkisine dair olan maddesine (adna sikke bastrmak, usl dairesinde kabineyi azil ve nasbetmek fkras varsa da, bu fkradaki (usl dairesi) tbiri, iktidarda bulunan hkmet, millet meclisinde o unluu kaybederek istifa zorunda kalnca, padiahn di er bir kimseyi kabine kurmaa memur etmek yetkisi ol duunu gsteriyor. te, Kanun-u Esas'de bahis konusu olan (usl) budur. Ve padiah ancak bu usle uyarak yeni kabine kuracak kimseyi seebilir. Yoksa, hkmdarn sorumluluu, hkmet ve millet vekil'erine kar sorum luluu mns kalmaz. Bu cihetle Ahmet Rza beyin id dias katiyen doru deildir. ? 50

Bundan biraz cesaret alan sadrazam, ertesi gn v kel heyetini toplayarak kesin bir sonu almaa ala cakt. Gerek sadrazam, gerekse Rauf ve Ali Fethi beyler Ahmet Rza beyin tutumuna ap kalmlard. Nasl ol mutu da eski jntrklerin ve hrriyetilerin bu sayg de er bayraktar, bunca gerilemiti? Hrriyeti bomaa a lan bir padiah nasl destekleyebilir? Onun szcl n nasl yapabilirdi? Rauf beyle Fethi bey, bunu anlayabilmek iin tutu up yanyorlard. Vakit ge olduu halde kalkp yn da iresine gittiler Ahmet Rza beyin orda olduunu ren milerdi. Ahmet Rza beyi scack yatandan kaldrdlar. Bu Avrupalvari kesilmi ak sakall, dzgn yzl, tatl ba kl adam giyinmi olarak karlarnda buldular. Rauf beyin onunla bu ilk karlamas idi. Yalnz herkes gibi onu ok nceleri Abdlhamit'in zulmne kar Avrupa'da bayrak at gnlerden beri tanyordu. Ona kar gyabi bir saygs da vard. Onun Avrupa'da karp Trkiye'ye soktuu Meveret gazetesi, nice hrriyeti genlerin kann atelemiti. imdi istibdadn yanbanda yer alan bu adam, o ayn adam myd? Buna imkn var myd? Vahidettin, onu yn bakanlna setii iin mi idi bu gerileme? Oysa vaktiyle byle yksek memuriyetleri ona Abdlhamit de ok vaad etmi, fakat, onu yolundan dndrememiti. nn arasnda ufak bir hal hatr sorulusundan son ra Kanun-u Esas'nin hukuk-u hne blmne getiler. Ahmet Rza bey, Kanun-u Esas'yi getirip onlarn nne aarak maddeye parman bast ve padiahn tutumunu savunur biimde konumaa balad. Sylediklerinin do ruluu zerinde btn gc ile direniyordu. Padiahn usl dairesinde kabineyi azil ve nasp maddesi zeri ne beyaz parman bastnda gerek Rauf, gerekse Fethi beyler bu maddenin altnn krmz kalemle izilmi oldu unu grdler: Demek ki, diye dndler, padiaha bur51

da yol gsteren kii. Ahmet Rza beyden bakas deil di. Tartma hi bir ilerleme gstermeden srp gidiyor du. En sonunda Rauf beyin sabr tkenmiti: Peki, beyefendi, hkmet grnde srar ile h kmdarn isteini reddedip istifa etmezse hasl olacak du rumu dndnz m? diye sordu. Ahmet Rza bey, bir denbire kuyruuna baslm bir ylan gibi irkildi: Aman Rcuf beyefendi, ne diyorsunuz? Pek vahim olur, diyerek ayaa frlad. Yine de Nuh deyip peygamber demiyordu : Byle bir harekete ihtimal veremem. Gayet nazik olan durumumuzla bunu badatramam. Esasen kanun-u Esas'nin tatbikatndan anlamazlk karsa yn Mec lisinin tefsir salhiyeti vardr. Bu sebeple mesele bu e kilde hallolunat ilir. Kendileri ile grtm yn aza lar da benim fikrimdedirler. Grecek baka bir eyleri kalmamt. ki kafadar, Ahmet Rza beyden msaade is teyerek ayrldlar. yn dairesinden ktklarnda ikisi de ac ac d nyorlard. Bu memleket, nasl bir memleketti ki, en tannm hrriyeti liderleri bile zamanla bu hale getiri yordu? Fethi bey, bu kaygusunu amaktan kendini ala mad : Ahmet Rza beyle aramz, ta Merutiyetin ilnn dan beri aktr, dedi. Bu adam padiaha benim aley himde de lzm gelen syleri sylemitir. Padiah, sra rnda inat ettii takdirde hkmet istifa etmek zorunda kalrsa bunun yerine esasen ekilmek isteinde bulunan Cavit beyle, Hayri efendi ve benim istifa etmemiz daha doru olur. Bu suretle zzet Paa kabinesi kk bir de iiklikle yerinde kalr ki, bunu memleketin menfaati ba kmndan elzem saymaktaym. Ben, imdi istifam verme e hazrm. Rica ederim, bunu sadrazama syleyin. Fakat, Rauf bey bu dncede deildi: Ben, bu meseleyi ahslar zerinde durarak hal letmek taraftar deilim. Vkel meclisi, yarn toplanarak bu meseleyi konuacak. Sonunda padiahn iradesine uy gun bir ekilde halli istenirse ben de istifadan baka bir

ey yapamam, o takdirde; (devleti padiahn istedii gibi idare etmeyi memleketin menfaatine uygun grecek) bir zat ibana gelir. Fakat, bu durumun olmamasna almak gerekiyor du. Vkel heyetinin toplantsnda padiah-hkmet a tmasnn kar yol olmadna ve toptan istifaya karar verildi. zzet Paa da bunun gerekesini u szlerle ak lad : istifadan baka are yoktur. Zira padiah ile e kimenin ne gibi sonular dourabilecei kestirilemez. Sonra, padiah bugnk isteklerinden vazgeirmek mm kn olsa bile benzeri hdiselerin tekrar kendini gstere meyeceini kimse iddia edemez. Byle olunca da bu art lar altnda mes'uliyet kabul olunamaz. stifay yazmak iin Reit Akif Paa, Abdurrahman eref bey ve Cavit bey babaa verdiler. Yalnz istifa nn duyulmas bir karkla sebep olur korkusu ile gizli kalmas iin de bir karara varlmt. Fethi beyin Minber Gazetesi bu haberi stunlarna geirmiti bile. Ne var ki Fethi bey, gazetesi basld halde satn durdurmak suretiyle zzet Paa'nn ricasndan dar kmad. 10 Kasm gn Tevfik Paa, Vahidettin ve onun akl hocalariyle babaa vererek yeni kabineyi kurdu.

Mustafa Kemal, Yldrm Ordular Grubu Kumandan lndan ayrlp stanbul'a dnm, annesinin Beikta' ta Akaretler'dekl evinde pek az dinlendikten sonra hemen telefona sarlp Fethi ve Rauf beyleri aramt. nk stanbul'da gvenebilecei sadece bu iki yiit arkada vard. Sonra Enver Paa onu 7. Ordu Kumandanl ile ve Vahidettin'in emri ile yeniden Arabistan llerine s rerken o bu iki aziz dostuna: Aman, gemekte olan si yas hdiseleri ok yakndan takip ediniz. Bir ey kar maynz diye salk vermiti. Gnn birinde bu olaylarla karlap bouulacam pek iyi biliyordu. Bu memleke ti yeniden yourup yapmak in verdii karar, varlnn her zerresinde her saniye seslenip durmaktayd. Mustafa Keml, Fethi beyle grp gerekli bilgile53

ri aldktan sonra Rauf beyle de babaa uzun uzun ko nutu ve btn olan biteni son szcne dek dinledi. Rauf bey son olaylar iinde daha yakndan ve daha de rinden yuvarlanmt. Hatta son olaylarn yrmesine yar dm eden gerekli arklardan biri haline gelmiti. En nem li orbalarda da tuzu vard. Mustafa Kemal bu yzden onu btn dikkatiyle ve usanmadan dinlemi ve olaylarn i yzn anlar gibi olmutu. Demek ki imdi ilk siyas sava balayacakt. Artk cephe sava bitmiti. Rauf bey, Mustafa Kemal ile ilk tant gn hatr lyordu. 1909 Nisanyd. 31 Mart olaynn bastrld gnler den sonrayd. Makriky (Bakrky) telgrafhanesine ura mt. Telgraf mdrnn koltuunda Mahmut evket Pa a oturuyordu. Onun evresinde topu feriki Hurit ve Si nan ve Badatl Hasan Rza Paalar vard. Karsnda kol ordu kumandanlarna emirlerini telgrafla yazan bir Erkn- Harp Kolaas duruyordu. Omuzunda kurun pelerini, yorgun ve solgun yz, sakin davraniyle dikkati eken bu zat, Mustafa Kemal beydi. Sonralar paa ve Bahriye Nazr olan Cemal bey, o gn orackta onlar birbirleriyle tantrmt. Hareket ordusunun, kar ihtilli bastrd gnler den sonra Mahmut evket Paa'nn kararghnda kar lap grrlerdi. Rauf beyin iyice hatrladna gre Mustafa Kenal bey, o zaman bu 31 Mart kar ihtillini yle yorumluyordu: ttihat ve Terakki reislerinin hk met kuvvet ve kudretini merutiyet esaslarna aykr ola rak ahslarnda toplamalarndan ve serbest seim ile vcut bulmu bir Millet Meclisi yerine asker kuvvetine dayanmalarndan ve cebir ve iddet kullanmalarndan ile ri gelmiti diyordu. Bu dncesini ttihat ve Terakki ele balarna da sylemi, fakat anlatamamt. Bu doru szler tersine onun stnde kukular uyandrm ve onu kukulanlan bir adam durumuna sokmutu. Rauf bey, ordunun siyasete kartrlmamas dn cesinde de Mustafa Kemal'le eskiden beri beraberdi. Ne var ki artk mtareke olmu, ordu darmadan bir hale 54

gelmiti. Artk subaylar da siyasete karmakta serbest tiler. Onlar da artk tek balarna birer bireydiler. Yur du ve milleti kurtarmann pratik yollarn da ancak onlar biliyorlard. Onlar, yat olduklar siyaset adamlarnn becererniyecekleri bir eyin ustas idiler. Dmann kalbi ne atlacak silh kullanabilmek! imdi de biricik gere ken ey buydu. Anafartalar kahraman ile Hamidiye kahraman dir seklerini bir masaya dayayarak byle konuup dertletiler. En sonra Mustafa Kemal ona kendi dncesini at. Keke istifa edip ekilmeseydiniz! .diye hayfland. Rauf bey, padiahn bu istifay nasl kanlmaz bir i haline getirdiini anlatt. Mustafa Kemal'in gr, sar ve erkek kalar, bir sre mavi gzlerinin zerine bir fr tna bulutu gibi sarkt. Sonra kaln ve iradeli sesiyle tane tane unlar d e d i : Artk, yan ban alm olan bu vezirden baka trl bir hareket beklenemiyeceini de benden iyi bilir siniz. Bilhassa, bu derece mhim ve nazik bir zamanda i banda bulunmas memlekete zarardan baka bir ey temin edemez. Fakat ne yapmal? Benim bu hususta bir fikrim var, fakat, bu ancak zzet Paa'nn alaca tavr harekete baldr. Bunun iin de Fethi, sen, smail Canbolat ve ben, Ahmet zzet Paa'y ziyaret edelim ve derince konualm. Ahmet zzet Paa henz Fuat Paa trbesinin kar sndaki sadaret konandan tanmamt. Onu hep bir likte oruda ziyarete karar verdiler. Drt arkada toplanarak Mustafa Kemal Paa'nn Ordu Kumandanl arabasna - bu eski, st ak bir mersedesti - doldular. Araba, ufak yokuu indi, haberli olarak kendilerini bekleyen zzet Paa solgun yzyle onlar karlad. Hastalktan yeni kalkmt. Son gnlerin znts onu hl hasta gsteriyordu. zzet Paa, yalanm olduu halde hl iri yar, kccaman bal ve yzl, iri eneli, yiit grnlyd. Salo nun kapsnda bekliyordu. Mustafa Kemal, omuzlarna at t kurun kurmay pelerininin altndaki gzel dikilmi

paa elbisesi iindeydi. Rauf, AH Fethi ve Canbolat bey ler sivildiler. Hepsi de uzun boylu, hareketli kimselerdi. Rauf bey ile Fethi bey, boy boa tekilerden daha yk sek duruyorlard. zzet Paa, bunlarn karsnda, kaln ve kuvvetli gvdesini rten basit bir elbise iindeydi. l kin Mustafa Kemal'e elini uzatarak : Ho geldiniz, paal dedi. Ho geldiniz arkada lar! Mustafa Kemal, abucak ilerliyerek onun elini skt ve gzleri bir sre sadrazamn yznde takl kald: Fiu yz, namuslu, doru insanlara zg bir yzd. Olduka yalyd, onun da Birinci Dnya Sava'nda moda olduu gibi Kayzer Wilhelm ve Hlndenburg gibi ular yukar kalkk ak byklar vard. Kayzer'in ve Hindenburg'un e lik miferleri altnda ular yukar burulmu byklar dn yaya kafa tutan bir enerjinin sembol gibiydi. Ve pek ok Trk paalar da byklarnn onlara benzemesinde bir byklk buluyorlard. Geri bu trl byk biimi ger-, ekten eski bir Trk byk biimiydi. Ne var ki Alman lar bunu tekelleri altna alr gibi grndklerinden bu paalar iinde bir tek Mustafa Kemal bu biime yana mam ve Enver Paa'ya benzememi olmak iin byk larnn ucunu krptrm ve bunlara dudaklarnn ucundan teye gemeyen bir snr izmiti. En eski ve en gl rakibi Enver Paa'nn her yaptnn tersini yapmakta bir haz duyard. Prl prl astragan kalpa altnda aarm salar ve byklaryla karsnda gven veren bir devlet adam di kiliyordu. Geri bu adam ona kabinesinde, ok istedii halde, Harbiye Nazrln vermemiti. Ne de olsa realist olmas gerekiyordu. Olaylar insanlarn isteklerini hie sa yan korkun gmbrtleriyle sralanmaya balamt. Sadrazamn ak ve biimli eliyle gsterdii kocaman maroken koltua gmld. imdi, ttihat ve Terakki'nln mutedil lerinden olan ve karsnda oturup kendisini dikkat ve sempati le szen bu yal ve zeki adamla iyi bir pazarlk yapmay dnyordu: Ahmet zzet Paa drst, temiz, faziletli bir insan ve mert, cesur, kabiliyetli ve vatansever bir kumandan 56

olarak orduca olduu gibi, herkese takdir edilip sevilen mstesna bir ahsiyetti. Ahmet izzet Paa, Merutiyet devrinde kendi seti i bir askeri heyetle Yemen'e gitmi ve orada birok sl hat ve baarl iler yapmt; btn o yerleri brakmamz emreden Mondros mtarekesini imzalarken gzyalar iinde unlar sylemiti: u tecelliye bakn; Hicaz, Ye men ve Trablus'taki kuvvetlerimizin silhlarn terk ile d mana teslim olmalar emrini de tarih bana imzalattryor. Ahmet zzet Paa, Enver Paa'dan nce Harbiye Na zr idi. Alman tarafls olan Enver Paa'y onun yerine ge irmek iin Talt Paa'nn oynad oyun sresinde izzet Paa ok kesin dnceleri ileri srm ve yle demiti: Eer benim yerime Enver beyi getirmek fikrindeyseniz, bu gerek ordu, gerekse memleket iin hi de hayr l olmayacaktr. Enver, atak, emrivakici, gen ve cok he yecanl bir arkadatr. Devletin ve ordunun banda da bilkis tecrbeli, durendi adamlara ihtiya vardr. Hafa.zanallah, bir emrivaki yaplr, memleket bir badireye soku lur, sonra bunu hepimiz alsak dzeltemeyiz, demiti. Evet, Ahmet izzet Paa, namuslu, temiz ve tecrbe li bir devlet adam ve ordu kumandanyd; Enver beyin, Drang nach Osten slogan ile davranan Kayzer Wilhelm siyasetinin elinde oyuncak olduunu ok yi biliyordu. Byk admlarla yaklaan korkun dnya savanda bir olup bittiye srklenip kurban edilmek ihtimalimizi ak lndan karamyor ve gen Enver'in bu sakat ii yapaca ndan korkuyordu. Trkiye'nin kaderini Almanya'ya ba lamasn istemiyordu. Mustafa Kemal de tpk onun gibi dnyordu. Birin ci Dnya Sava balaynca Mir Ahmet izzet Paa ikin ci ordu kumandan olarak Ruslara kar drken Mus tafa Kemal de onun kuvvetleri arasnda ve emrinde sa vayordu. Ahmet izzet Paa hastal yznden grevin den geici olarak ayrlnca yerine ikinci ordu kumandan vekili olarak Mustafa Kemal Paa atanmt, ite, Musta fa Kemal'in izzet Paa ile esasl tanmas buradan geli yordu. 57

Tarihin ne garip cilvesiydi ki, bir zamanlar bir oyunla ayan kaydrp Harbiye Nazrln elinden alan Enver Pa a, Talt Paa'nn harp kabinesinin ekilmesiyle yine y rini Mir zzet Paa'ya brakmt. zzet Paa, gerek Mustafa Kemal'in, gerekse br ar kadalarnn hatrn sorduktan sonra Mustafa Kemal'e dnd: Yldrm Ordular Grupundan, Suriye cephesinin 6on durumundan bilgi edinmek istedi. Rauf beyin daha nce kendisine anlatm olduu istifa olay zerine gen paa'ya bilgi verdi. Mustafa Kemal: Paa hazretleri, dedi. Makina banda verdiiniz haber ve yaptnz ksa konuma beni derin derin dn drd. Banda bulunduunuz kabinenin ekilmesi ben ce, memleketin ve dare mekanizmasnn kaplarn sonu na kadar saldrmak iin sra bekleyen bir yn a cana vara amak demektir. Sadaretin Tevfik Paa'ya verilmi olmas, ok byk mna tamaktadr. Bir kere Tevfik Paa'nn olu Vahidettin'in byk kz ile evlidir. Yani damad ehriyeridir. Trkesi, padiah artk devletin idaresini kendi akra balarna devretmekte gven aramaktadr. Tevfik Paa ile birlikte Hrriyet ve Itilflar devlet idaresine el atacaklar ve oraya kene gibi yapacaklardr. Bundan sonra artk memleket meseleleri tamamiyle ikinci plna atlacak ve memlekette sonsuz bir insan av balyacaktr ki hibiri mizin bundan kurtulamyacamz meydandadr. Rauf, Fet hi ve Hayri beyler gibi namuslu ve erefli kiilerin kabi neden atlmalar iin size yaplan basknn bir tek gayesi vard: Banda bulunduunuz yurtsever kabineyi dr mek. Bunda da baarlar tamdr. Her eye ramen sizin kabineniz dmemeliydi, d mesi doru deildi. Mustafa Kemal bu szleri byk bir hatiplik gc ile sylyor, zzet Paa da elindeki kalemle oyalanarak sabr la onu dinliyordu. Ben padiahn bu isteklerinin arkasndaki mna y sezmemi deildim, bu sadece bir ttihatlk dmanl deildi, padiahn arkasnda gizli sabrsz ellerin rpn58

dn seziyordum. Bylece bunu bir izzeti nefis meselesi yaparak sadaretten ayrlmam bekledikleri meydandayd. Farzedin ki, Fethi ve Hayri beyleri feda ederek kabineye daha mutedil elemanlar aldk; onlarn istekleri bununla kalacak myd? Elbette kalmayacakt. Bu sefer baka na zrlarn kabineden karlp yerlerine filn ya da falann konumasn isteyeceklerdi. Byle yava yava kemirilerek yenip bitirilmektense toptan bastk istifay. Mustafa Kemal'in tabakasna elini attn gren z zet Paa masann kristali zerinde parlayan altn tabaka sn aarak ayaa kalkt ve bunu ona ve teki konuklara uzatarak: Buyrun! dedi. Mustafa Kemal, zzet Paa'nn ak t mumlu kibritten sigarasn yakarak teekkr etti ve yerine oturdu. Sigara dumanlar altn yaldzl yksek tavana doru halka halka ykselirken Mustafa Kemal, maroken koltu unun ucuna dek geldi ve biraz ne eilip rahatlayarak: Paa hazretleri, diye, gr ateli ve gvenli bir ses le, syledi, paa hazretleri, siz sadaretten ekilmeyecek siniz, ekilmemelisiniz, son mit sizde ve sizin byk ki iliiniz evresinde toplanucak olan kabinededir. ba na yine sizin gelmeniz zarureti vardr, paam. Memleketin bugn maruz bulunduu mkilt bunu icap ettirmektedir. Sizin yeni bir kabine kurmanzdan baka are yoktur. Bu nun iin Tevfik Paa kabinesini mecliste itimatszla u ratmak lzmdr. Peki ne yapalm, paa? Yaplacak bir tek ey var! Meclisi Mebusan'da Tevfik Paa'nn isteyecei itimat reyi ni verdirmemee alarak yine eski kabinenin gelmesini salamak. Bugnden tezi yok, hemen btn nfuzunuz altn daki mebuslarla temas arayacaksnz, ben de arkadala rmla elimden geldii kadar ayn biimde alacam, iti mat reyi verilecek gne kadar fikirleri elmi olacaz - ve o gn Tevfik Paa, arkasnda srkleyip getirecei btn o haeratla beraber ks ks ardna bakarak ekilip gi decek; siz ve kabineniz yeniden iktidara gelince hi ol59

mazsa kurtariabilecek ne varsa onlar kurtarncaya dek kalrsnz. zzet Paa'nn iri, babacan gzleri minnetten yaaracak hale gelmiti. Mustafa Kemal ne gzel konuuyordu. Kendisi hakknda bunca gven beslediini lse kestire mezdi. Yalnz bu ateli paann syledikleri, kolay uygula nacak eyler deildi. Gerek, bambakayd. Mustafa Ke mal'e kendisine gsterdii gven iin ok teekkr etti ve sonra, bunlar uygulamann glklerini bir bir akla d: Arkadalariyle birlikte kendisini ekilmeye zorlayan ne denler imdi de olduu gibi duruyordu. Bunun iin yeni bir kabine kurmaya almak, hayalden baka bir ey ola mazd. Sonra, padiah da Kanun-u Esas'yi inemee ka rar vermi grnyordu. Hkmdarla kabinenin ekime si de memleke i daha byk bir karkla, hatt felke te srkleyebilirdi. Bu yzden de artk iktidara gelmee ni yeti olmadn, tok sesiyle uzun uzun anlatt. Mustafa Kemal Paa, dediinde direniyordu: Her eyin stnde tutulmas lzm gelen memle ket menfaatlerinin gerektirdii ii yapmak iin fedakrlk tan ekinilmemesi lzmdr. Bu takdirde yenilmeyecek zor luk yoktur. Tevfik Paa kabinesini Meclis reyiyle dr mee ve yerine ikinci zzet Paa kabinesini kurmaa a lmalyz. Bana da bu kabinede Harbiye Nazrln vere ceksiniz, yegne kurtulu aresi bundadr. zzet Paa, Mustafa Kemal'in bambaka bir insan ol duunu yeni yeni anlyordu. Ona Harbiye Nazrln ver mediine pimanlk duyuyor gibiydi. Vahidettih: Benim arslan yeleli paam dedii Mustafa Kemal'e Harbiye Na zrlnn verilmesi iin zzet Paa'y ok sktrd halde o buna bir- trl yanamamt. nk Mustafa Kemal, Mondros mtarekesinin koullarna kar durmaa kalk m, gerek kendisine, gerekse tilf devletlerinin ordular na meydan okumutu. Bunun iin Harbiye Nazrl n alnca daha byk ngarlar karacandan korkmu ve onu kabineye almamak iin padiaha kar bile direnmi ti. zzet Paa, yumuaklk, akl, feraset ve kurnazlkla her eyin yoluna konacan sanyor ve u tehlikeli anda 60

memleketi kurtarmak in baka herhangi bir arenin, he le sertliin tamamiyle ters sonular vereceine inanyor du. Oysa olaylar korkun paletleri zerinde dnerek ilerle yen ve her trl itidal! ineyen muazzam tanklar gibi yenilenlerin zerine doru yuvarlanarak gelmekteydi. Mustafa Kemal: Kurtarlmas gereken son eyi kurtaracaz, diye bir k daha yapt. Ne yazk ki, ben ok nce Halep'ten padiaha ektiim telgrafla sizin kabinenizin kurulmasn stemitim; harp kabinesi erkn daha o zamandan her e yi yitirdiklerini bildikleri halde, bir kurtarc mucize bekler gibi bouna direniyorlard. O zaman Vahidettin'den sizin sadrazam, benim de Osmanl ordularnn bakumandan ve ayn zamanda Harbiye Nazr olmaklm istemitim; fa kat, zt- hne bu hal aresine her nedense yana mamlard. Ancak ykntdan, harp kabinesi zas kap gittikten ve her ey kaybedildikten sonra sizi i bana getirdiler. Ne deerli zamanlar kaybetmiiz meer. Belki o zaman kaybetmi olduumuz partiyi tamamiyle yerine koyamazdk, fakat bugnknden daha ok eyler kurta rabilirdik. Yalnz sizin kabineniz kurulunca benim nazr lk iin padiaha salk verdiim yurtsever kiiler arasn dan birkann burda yer alm olmas beni pek sevindimiti. Fakat, sonradan zat- hnenin ayn zatlar kabi neden uzaklamanz in sizi sktrm ofmas da hayli zc bir ey dorusu. Mustafa Kemal, zzet Paa'nn, sadrazam olduu za man kendisine, Harbiye Nazrln vermesi isteine yle bir telgrafla karlk verdiini yeniden dnd: Badossulh refakatimiz eltaf- sphaniyeden memuldur! Yani Mustafa Kemal'e demek stemiti ki: Hele bir bar ba aralm da ondan sonra senin iin de bir eyler dn rz. Mustafa Kemal ise barn hi bir vakit abuk gelme yeceini iyice biliyordu. Onun hizmet etmek istedii an, bu tehlikeli and. Yoksa bar inde herkes Harbiye Na zrl yapabilirdi. zzet Paa, sa elinin sigara dumanndan sararm 61

ahadet ve orta parmaklar arasnda tuttuu sigaray i meyi unutmutu. Sigara bouna ttp duruyordu. Pao kendisini tamamiyle Mustafa Kemal'in bysne kaptr m gibiydi. Evet. bu i olabilir, diye dnyordu, mebuslarn byk ounluu Tevfik Paa kabinesine rey vermeyecek olursa ve eski kabineyi isterse, padiah ister istemez bu na boyun eecektir. nk, Vahidettin kurnaz olmakla beraber korkak bir adamdr da. Mustafa Kemal: Sanrm, bugn Meclisi mebusanda hatr saylr bir yurtsever mebus ounluu vardr. Tandmz yakn arkada mebuslar vastasiyle bunlar zerinde ilersek hep sini yola getirmek mmkn olabilir; Tevfik Paa, itimat reyi istedike meclis ademi itibat reyi verir, onun pres tijini krar, kiiliini andrp hie ndirir. O da en sonra yerini size brakmak zorunda kalr. O zaman, tamamiyle ileri fikirli, yurtsever arkadalardan salam bir kabine ku rarsnz, olur biter; phesiz bu da geici olacaktr, fakat, yine de bir eyler baarlabilir sanyorum. izzet Paa aarm kaln byklarn okayarak: Evet, bu mmkndr, dedi. Tevfik Paa kabinesi dediiniz gibi Hrriyet ve tilflar iin yeni bir kpr ba saylr; zt- hne imdi elinde hamur gibi yourabilecei bir sadrazama muhta. Onun vastasiyle dn ta mamiyle tasfiye edecek, belki de meclisi mebusan da tacaktr. nk Hrriyet ve tilflar dizginleri tamamiy le ele almak iin hl yurtsever nsanlarn bir ounun ba ndan bu topluluun datlmas iin alabildiine propa ganda yapyorlar. Demek ki ortada zmn bir anlama var. Sarayn o yana doru kaymaa balad meydanda. Bence, stanbul, artk koktu, bundan hayr yok, fakat, lr ken bir insann kolunu, bacan oynatmas kabilinden biz de yle bir hareket daha yapmaa alalm. zzet Paa konuurken, Mustafa Kemal, onun arka sndaki duvardan kendisini dikkatle szd sanlan Vahidettln'in kocaman kalpakl ve burnundan tutturma gz lkl resmine bakyordu. Vahidettin, gzlklerinin altn 62

dan sinsi baklariyle onlar dikiz ediyor gibiydi: Sanki onlara bu sinsi baklar ile: zmeyin kendinizi bouna, artk ipleriniz benim elimdedir! demek istiyordu. zzet Paa ile Mustafa Kemal ve arkadalar biraz ilerde kurulabilecek yeni zzet Paa kabinesine alnacak arkadalar zerinde konutular. Bylece Mustafa Kemal, zzet Paa'y dt umutsuzluk ukurundan kurtarm t, yalnz kendisi iin bu ufak bir denemeydi, nk, onun karakterinde yerim tedbirlerle i grmek diye bir eyin knyesi okunmazd; bu bir deneme, bir yoklamayd, nasl olsa Vahidettin Meclisi mebusan datacak ve memle keti tek elden iradelerle idare etmee alacakt; bir batakla benzeyen zavall memlekette de ancak byle bir idare geerdi; ama ne de olsa biraz daha zaman kaza nlr ve bu aradc bir eyler dnlebilir, bir eyler yapla bilirdi. Ahmet zzet Paa, iri gvdesiyle ayaa kalkt, Mus tafa Kemal'i ve arkadalarn kapdan uurlarken : Biraz daha gayret edelim, paa dedi. Bu batan gemiyi kurtaracamz pheli, fakat, hi olmazsa bizi de srkleyip gtrmesine raz olmayalm. Batmakta olan gemiyi kurtaracaz, paam. Mustafa Kemal kandrc mantiyle en sonra izzet Paa'nn oka tecrbeden, bir o denli d yallktan ge len duraksamalarn, kukularn yenmiti. imdi, artk, hep si de Mustafa Kemal gibi dnyordu. Ayr ayr ynler den kendilerine yakn mebus gruplarn ileyecekler, yurt severlik, hrriyetilik damarlarn ateleyecekler ve Tevfik Paa ile Vahidettin'e, Ferit Paa ve Ahmet Rza beye bek lemedikleri bir amar atacaklard, t Mustafa Kemal hemen o gn Ali Fethi, Rauf, Canbolat ve Halil Mente beylerle toplanarak bu ademi iti mat reyi iini yeniden konutular. Byle bir ey mm kndr, nk mebuslarn ounluu yurtseverdi diyor lard. Zaman dard, bir ka gn iinde Tevfik Paa itimat reyi isteyecekti. Bunun iin az zamanda ok i grmek, bu dnceyi elden geldiince btn mebuslara duyurmak gerekti. 63

Az zaman inde, gerekten de ok i grdler. Mec lisi mebusanda bir partinin de lideri olan AH Fethi bey. btn parti arkadalarna bu dnceyi kabul ettirir gibi oldu. Bu sefer de kimi mebuslar szde akllca lf ettik lerini sanarak bylece kem km etmee baladlar: Eer ademi itimat reyi verecek olursak meclis da tlr. Tevfik Paa'ya itimat reyi vererek biraz daha zaman kazanlabilir, bu sre iinde de belki bir ka fay dal i grlebilir. Mustafa Kemal, btn irili ufakl mebus gruplar ile gryor ve meclisin mutlaka datlacan ve data cak olann da Tevfik Paa'nn ta kendisi olacan ba rarak sylyor, konumaktan ve barmaktan sesi ksl yordu. Ne var ki, insanlar tereddt lerinden ve sahip olduklar dncelerden ayrmann ne denli g? olduunu burda bir daha gryordu. Mustafa Kemal Paa ile Rauf, Fethi ve smail Canbolat beyler, Mebuslar arasnda Tevfik Paa kabinesi aley hindeki kampanyalarn srdrrken Minber gazetesi de bu yaylm atee katlyordu. Kuvvetli hkmet isteriz bal altnda yle bir yaz gze arpyordu: Byle kuvvetli bir hkmete en ok muhta olduumuz bir zamanda Tevfik Paa kabinesi de ta bir cenini sakt olduunu ispata balad. Zaten millet, paann ahsndan daha fazla bir kuvvet de bekleyemez di. nk, umum efkra istinat etmediinden emindi. Evet nihayet zafyla mmtaz olup kalan bir hkmet, hi bir surette millete istinat etmiyor, nk, millet, onun na sl bir hviyete malik olduunu bilmiyor. Tevfik Paa, si yas ahsiyeti renksiz, haric meselelerdeki mevcudiyeti de belirsiz bir diplomat sfatiyle btn meziyeti ite, by le hi bir ey yapamam ve yapamayan olmaktan ibaret bulunan vkel heyeti reisi ka yldr devam eden yanl itibariyle de sahne-i vatanda tevali eden facialarn ses siz bir seyircisi mahiyetinden baka bir hviyete malik deildir. Minber, Ali Fethi beyin gazetesiydi. Dahiliye Nazr olunca onu bir arkadana emanet etmiti. imdiyse, g64

\
revlnden ayrlmt. Serbeste hedefleri bombardman edi yordu. Gazete ok satmyor, batmak tehlikesi ile kar karya bulunuyordu. Sermayesinin byk bir blmn Mustafa Kemal koymutu. Cavit bey de gazetenin kalknmas in urap duruyordu. Karasu Efendi'den parann byk bir blm n bulmasn istemilerdi. Bir parasn da Cavit bey bulmutu. Gazetenin ba yazarln smail Mtak beye vermilerdi. Cavit bey. ayrca Kara Kemal beyden de yardm s temiti. Tacirler, irkete ortak olmak suretiyle Kara Ke mal beye bu paray salamaa alyorlard. Tevfik Paa. bir kez gven oyu alsn bu gven oyuna gvenerek ve bundan kuvvet alarak meclisi datma yet kisini kendinde grebilecek ve bu ii hi bir szntya mey dan vermeden yapacakt. Evet, bu da bir politika oyunuy du. Sokaktaki adamn baht hep bu eit politika oyun larnn elindeydi. Ne yazk ki, bu iten, onun temsilcisi olan u mebus denen szde sekin insanlarn da bir ey anla d yoktu. Mecliste gven oyu verilecei gnden bir iki gn n ce, kalabalka bir mebus grupu Mustafa Kemal'in bu me seleyi kendilerine aklamas in meclisin kk salo nunda toplandlar. Mustafa Kemal, iinde bulunduklar koullarn gl n, korkunluunu anlamaya balayan bu aydn, yalnz beceriksiz ve basz kalabaln tutunacak bir dal aradk larn seziyordu. Onlara bu yardm yapabilmek in g l, realist ve tok mant ile elinden geldiince onlara kul lanlacak taktii aklad; aa yukar hepsi ona hak ver di. Tevfik Paa kabinesi mutlaka daha ilk admnda, mela netini yapmaa vakit kalmadan devrilmeliydi. Hepsi, g vensizlik oyu vermeye sz verdiler. Btn bu mebuslarn yzlerinde ve gzlerinde bir umut parlts, bir irade kmldan grr gibi olan Mustafa Kemal, yi bir i yap m bir insan sevinci ve ferahl ile btn mebuslara ba arlar diledi ve ekildi. Osmanl devletinin kaderi zerin de o da artk rol sahibi olmaa balyordu. Vaktiyle, Anu65

fartalar'da dman yenerek payitaht kurtarm olan bu gen kumandan, imdi de batmakta olan devlet gemisini kurtaracakt; arm olan kaptanlara akl hocal edi yordu. imdi, Meclisin byk salonunda gven oyu verilmek zereydi. Onun yanndan ayrlan mebuslar oraya geti ler. O da koridordan ilerliyerek ndeki dinleyici localarn dan birine girdi ve oturdu. Meclise sivil giyneini giyerek geldiinden br dinleyiciler arasnda baya bir dinleyi ci gibi kayboluyordu. Btn mebuslar yerlerini almlard. Ts yoktu. Mus tafa Kemal, oynad oyunun verecei sonucu dnerek iinden ks ks glyor, gerek Vahidettin'in, gerekse Tevfik Paa'nn itahasn kursanda brakacana inanyor du. i Alttaki sralar gzden geirince, Ahmet zzet Paa'y sol yanda, evresini Ali Fethi, Rauf, Canbolat ve Hayri bey ve onlarn arkadalarndan bir grup sarm olduu halde krsnn yannda grnen Tevfik Paa'y szer bul du. Tevfik Paa, kara resmi elbisesi inde aarm saka l, sarkk byklar, sert baklar ve hi de sempatik olma yan hali ile mebus sralarn gzden geirir grnyordu. yi kalpl fesi, dik yakalkl sert kolal ak gmlei ve iri beyaz papyonu ile orada dikilip duran Tevfik Paa, Mus tafa Kemal'e pek antipatik geldi. Bu adama oynad oyu na bu yzden ocuk gibi seviniyordu. Biraz sonra oylar sorulmaya balanmt: Birer birer mebuslarn adlar okunuyor, kalkp Evet, Hayr diyor lard. Mustafa Kemal'in sevinci gittike yerini bir umut suzlua ve daha sonra korkun bir fkeye brakmaya balamt. ar oy usul kullanan Tevfik Paa, kurnaz ca btn mebuslar hasr gibi yere sermiti. Saym olup bittikten sonra btn o babayiitlerin ounlukla Tevfik Paa'y Sadrazamlkta tuttuklar anlald. Btn Mec lis kendi varln ortadan kaldracak olan bir eki suratl adama kuzu gibi oylarn verivermilerdi. Tevfik Paa, soy sopca Krm'ldr; Bahesarayl Mirza Mustafa efendi nin torunudur, Tuna blgesi kumandan Ferik smail Pa 66

a'nn da oludur. Babaannesi Krm Han Ahmet Giray'n kzdr. Tevfik Paa skdar'da dodu. Eitimini stanbul'da yapt. Harbiye Okulu'ndan svari temeni olarak kt. As kerlii brakarak siyasetle uramay daha uygun buldu. Berlin, Viyana. Atina elilikleri baktiplii, Petersburg maslahatgzarl yapt. Birok eliliklerde bulunduktan sonra da kinci Me rutiyet gnlerinde sadrazamla getirildi. Vahidettin'in sal tanatndan nce Sultan Reat zamannda da bir kez daha sadrazam olmutu. Mustafa Kemal, bu beyinsiz sry bir daha grme mek iin abucak locasndan kalkp karken : Pes, vallahi pes! diye sylendi. Bu son deneme, yeterdi. Demek ki, Vahidettin ve eni tesi damat Ferit Paa, imdi ii salam kaza balam oluyorlard. Tevfik Paa da en sonra bu ikisinin oyunca idi. Artk bundan sonra Hrriyet ve tilf Partisi'nin mf ritlerinden bir kabinenin iktidara gelecei gnler uzak sa ylmazd. Tevfik Paa'ya yollar dzeltmek iin merdanelik grevi verilmiti. O da bu ii can ve gnlden yapacak t. nk, Vahidettin'in kzlarndan biri onun gelini idi. Mustafa Kemal, Fndkl'daki Meclis yapsndan kar kmaz kimseye grnmeden orada bekleyen otomobiline atlad: ek, Akaretler'e! dedi. Otomobilin iinde boulacak gibi oluyordu. inde bir ey daha kmt, yalnz bu ken eyin iddetinden baka bir ey ykselmiti ki, bu korkun bir sava azmiydi. Evet, artk, bundan byle siyas oyunlarla, kombine zonlarla hibir ey olamyacan kesin olarak anlamt. Kyasya bir sava balayacakt bundan sonra; yalnz bu sava alann kendisi seecek, orda rakiplerini, yurt d manlarn, kokmu politika adamlarn birer birer dize ge tirecekti. Parlmentolar meydana getiren adamlarn by le kaypak, byle karaktersiz, byle uucu yaratklar ola can imdiye dek gerekten bilmiyordu. Yarm saat n ce tkrdkleri tkr yalayp yutmulard. Ne denllebi67

lirdi? Bu bir gerekti. Verilen szden nasl caylrd? Bir asker byle bir ey yapamazd, demek kl bir politika ada m iin bundan daha kolay bir ey yoktu! Eve varnca biraz yukarda oturan Diyarbakrl Kzm Paalara kotu. Hemen telefonu ap saray arad: Vahldettin'le kar karya yurt ve memleket ileri zerinde apak konuacakt. Arkadalar ile dnm olduu ted birlerin padiaha kabul edileceine kuvvetle inanyordu: Saraydan Yaver Naci bey (paa) ile konutu. Naci bey, Mustafa Kemal'in eski hocasyd, o gnlerde padiah la bir randevu koparabileceini vaat etti. Vahidettin'in bir iki gn sonraki cuma selmlnda Mustafa Kemal ile ko nuabileceini bildirdi. Bu pek kurnazca verilmi bir ran devu idi, nk cuma selml ok kalabalk olur, orda birok paalar bulunurdu. Padiahla babaa bir iki lf edilemezdi. Baka are de yoktu. Cuma selmlnda da, olsa Vahidettin'i grmee gidecekti. Sahte savalarla siyaset kalesinin demir kapsna havale ettii bir koba, houna gitmiti. Tokmaklar, tam kapya yklenecek ve toslayacak yere gelince, ko ban brakp birer yana savumulard. Tarih de gste recektir ki Mustafa Kemal'in daha birok koba saldr lar olacak ve toslanan kale kaplarnda korkun gedikler alacaktr. ARSLAN YELEL PAAM NAMAGLP KUMANDANIM!
Bir eyi yapmak isteyen in san umutsuzlua kaplmama ldr. Amacna ve idealine inanla sarlmaldr. Goethe

Mustafa Kemal, cuma selmlnda padiah'la yapa ca grme saatini iple ekmiti. Geri, kararn ver miti. Yalnz, bir kez daha eski ahbabn yakndan dinle me, dncelerini renmek ve yaplabilecek bir ey var sa yapmak istiyordu.

Sabahleyin erkenden kalkt, tra oldu, ykand, ve en yeni ordu kumandanl giyneklerini giydi, klcn takt. Sa valarda ald madalya ve nianlar gsnde parlyordu. Bunlar ok seviyordu. nk hepsini klcnn hakk ola rak almt. Konsolon zerindeki kocaman aynada klk kyafetini szerken annesi Zbeyde hanmla kz kardei Makbule hanm ieri girmi, bir ey sylemeden durmu ona bak yorlard. Mustafa Kemal'in birbirinden uzaka mavi, ehl ve gzel gzleri aynann derinliinden onlarn sempatik ve biraz korkulu baklarn yakalad: Korkmayn, dedi, bir ey deil, Vahidettin'le g rmeye gidiyorum; bir ka gn nce randevulamtk. Ama. Mustafam, dikkatli ol, btn byk adamla r toplayacaklarm diyorlar. Elin etlisine stlsne kar aym, deme; bana bir ey gelmesin, olum. Korkma, anne, bugn iin henz beni dman sa yan kimse yok. Ben ttihat deilim ki, korkaym. Ben, her zaman onlarn ahlarna meydan okumuum. Enver, Talt, Ceml Paalarn kap gitmesi, imdi btn bely br ittihatlarn zerine ykt. ehirde bir ittihat avdr gidi yor. Geri hrriyet ve Itilflar bana da eski bir ittihat ve pheli bir adam gzyle bakyorlarsa da, padiah, pek onlarn fikrinde deil. Almanya'ya beraberce yapm ol duumuz yolculukta bana kar sempati beslemee ba lad. Kimbilir belki de u anda beni kendine gerekecek adamlar arasnda hesaplamaktadr. Beni: Arslan yeleli paam!, Namalp kumandanm! diye aryor. Ben de onun bu sempatisinden faydalanarak onunla birka memleket meseleleri konumak istiyorum. Kendine mukat ol, Mustafam, kendine mukat ol, zamanlar ok kt. Mustafa Kemal annesine gven ver mek iin gld. Gerekten de imdilik onun iin korkacak bir ey yoktu. Anne, korkma, diyorum sana, ben ya tahtaya ba sacak adam mym? Mustafa Kemal, bunu sylerken annesini sa kolu ile

sararak aynann nne getirdi ve eilip ban onunkine yaklatrd: Bak. anne. dedi. ne kadar sana benziyorum: Kes kin dudak izgileri, byke, kuvvetli insanlara has bu run, gzler, gzlerin birbirinden uzakl, aln, ba teekklt; akak kemiklerinin kkl, hepsi mi hepsi ayn. Eer sen kadn olmasaymsn, bir Mustafa Kemal, bir Anafartalar kahraman domazd, ama, sen de mutlaka kalbur st bir kimse olur kardn. Fakat, imdi, yalnz hem bir kadn, hem de bir annesin, bunun iinde hakl olarak korkuyorsun. Bu korku, Zbeyde hanmn yeni korkusu deildi ki; bu korku ta Rumeli'nden balyor ve durmadan srp gi diyordu. nk, Mustafa Kemal, btn br subaylar gibi uslu bir asker deildi. syan doluydu; hakszlk dmany d; milleti dnen yalnz ve yalnz kendisi olduuna ina nyordu. Bunun iin de ba beldan kurtulmuyordu. Zbeyde hanm, olunun erkn harp subay ktk tan sonra bile rahat durmayarak, kendisine ne heyecanl, ne korkulu gnler ve geceler geirttiini dnyor ve onun kolay kolay uslanmayacana inanyordu; onu ya naklarndan perek: Mustafack, dedi, sen belki hatrlamazsn, ama, ben iyi hatrlarm o gnleri. Hani, yeni erkn harp km Selnie tayin edilmitin. Orda her Allann gn subay ar kadalarnla padiahmz Abdlhamid'i devirmek iin top lantlar yapyordunuz. Bir gece yine bizim evde toplanmtnz. Bizim ahiretlik sizin yukar odada gizli iler evirdiinizi anlam, usulca gelip bana anlatmt. Ben hasta yatamda yatyordum; zor bel kalktm, odann kapsna vardn, dinlediklerim, tylerimi diken di ken etmiti. nk, siz yedi evliya kudretindeki padiaha dil uzatyor, onu devirmee kalkyordunuz. Sen beni uyur sanyordun, arkadalarn ekilip gittikten sonra sana bir gzel t vermitim, ama, bir trl kandramamtm se ni. Evet, yedi evliya kudretinde padiaha atlmaz, in70

sann dili tutulur, elleri kurur, demitin. Halbuki pek az zaman sonra bizler yktk o padiah, tahtn bana geir dik. Kendisini de Selnie gtrp hapsettik. Mustafam. sakn yeni padiahmza da kafa tuta ym demeyesin, bak Enver'le Niyazi iflah oldu mu? Birisi krpe anda vuruldu, ite br de anl erefli gnler den sonra vatandan kat gitti. Artk o da iflah olmaz, o lum, aman sen sen ol, yeni padiahmza olsun kafa tut ma. Zaten sever seni, o, fahri yaveri deil misin zaten onun? Mustafa Kemal annesinin sylediklerine byk altndan tatl tatl glyordu. Eski dindar bir mslman terbiyesiyle bym olan annesinden zaten baka bir ey bekleyemezdi. Onun ken disini o byk sevgi ve efkatiyle sevmesi yeterdi. Nite kim, o zaman, annesi, onun Nuh deyip Peygamber deme yen trden bir insan olduunu anladndan ona yle demiti: Evldm, siz acemisiniz, madem ki byle ilere bur nunuzu sokuyorsunuz, bari beni yaptnz ilerden haber dar edin ve gizli eylerinizi bana verin. ok dikkat edin, muvaffak olmak zordur. Mahvolmak her zaman daha ko laydr. Ne yapaym, bir tek e/kek evldmsn. Senin mah volman stemiyorum. Olu da o zaman ona yle demiti: Anne, bu iler alm yrmtr. Ben namuslu bir adam olarak bu ilere katlmak zorundaym. Beni bun dan meneder misin? Hayr evldm, bir gn bu iler olup bittikten son ra seni namus ve haysiyet sahibi olanlarla beraber gr mezsem ite o zaman zlrm. Ben, senin kadar oku madm; senin kadar bilmem, seni grdn, anladn ey leri yapmaktan alkoymak istemem. Yalnz bir ana kalbi tayorum, onun iin dikkat et, esas olan bir ii baar maktr. Muvaffak olmaya aln. Mustafa Kemal o gnleri andka tarihin maskara lklarna sesi geliyordu. Dnya olaylar bu elde edilmi hrriyetleri yeniden zorbalarn eline drm, u anlar71

da se bsbtn tehlikeye atm, hatt uuruma srkle miti. Enver'le Niyazi'nin dalara k, gen kurmaylarn onlarn izinden inanla yry, kinci Merutiyetin iln. Hareket ordular, Balkan savalar, Trablus ve Bingazi kah ramanlklar, koca drt yl sren ve on binlerce kahraman lkla dolu dnya sava, hepsi, ite, bounayd. imdi, u anda kendisi de, annesi de, kz kardei de, padiah du, btn istanbul ve Trkiye halk da esir durumdayd. En basit hrriyetlerini bile kullanacak halde deildiler. Boaz inden namlularm stanbul'a evirmi dritnotlar artk hr riyetlerin, hr yaamann duman olduunu gsteriyordu. Olaylarn olumsuz ve hoa gitmeyen akna stenen yn verdirebilmek iin bu grme son koz olacakt. On dan sonra, artk, yine tarih bir kez daha yenilenecek o, bir kez daha ba kaldracak; bir kez daha btn yurtse verlerle el ele verecek Ferman padiahn, dalar bizim dir deyip ipleri koparacakt. Artk, ondan sonra Anado lu dalarna ekilip btn dnyaya meydan okumaktan, kafa tutmaktan baka are kalmayacakt. Zaten bu g rmeden de ok bir ey bekledii yoktu. Yalnz olaylar geliip dururken o da, bu arada hi olmazsa olumlu bir rol oynamak istiyordu. Yoksa padiahla grlerek varla cak btn kararlar geici olacakt... Bunlarn temelli kur tarc bir etkileri olamayacan seziyordu. Ne de olsa bir alkanlk dolaysiyle bu son legal kozlar da bir kez de nemekten kendini alamyordu. Ama bu olduktan sonra annesinin oka korkmas gerekmezdi. Anneciinin gerekten korkaca gnlerin ok yakn olduunu da seziyordu, nk hem olaylar hz la ve kahpece geliiyor, hem de barndaki gizli yanar da yufka kabuunu sk sk yokluyordu. Bu volkan patla d gn btn zayf kulakllar, kulaklarn tkayacak, b tn ktan rken zayf gzller gzlerini kapayacaklard. Evet, Mustafa Kemal'e inden bir ses. kulakla duyul mayan gizli bir ses, byle diyordu. Vhfdettin'le gr mek in apansz verdii karar da bu volkann yoklayndan baka bir ey deildi. Evet, yokluyordu; Mustafa Ke mal pek yakn bir gelecekte kar koyaca, kafa tutaca-

, sahneden silecei trl gleri yokluyor, dayanma de recelerini anlamaya alyordu. Bu tehlikeli kaos gleri, bir gn gelecek onun zerinde de duracaklar, onu da za rarsz hale getirmek iin davranacaklard. Byle nemli ve gl bir adam salt ttihat ve Terakki dmandr aye sonuna dek elini kolunu sallayarak serbeste stanbul'da gezmee brakmayacaklard. Btn dnceleri, btn na bzlar yokluyor, kendi zerinde surda burdu fsldananla r can kulaiyle dinliyordu. imdi, kendisini, Lolta girme mi bir ormann btn basknc tehlikeleriyle evrili duyu yordu; onun iin de ok atikti, ok tetikteydi, en viak k mldamadan, en hafif rzgrdan anlam karmaa, tehli ke sezinlemee alyordu. Krolu'nun esen rzgrdan hiyle sezmek sz ne kadar doru, ne kadar da gzelai. Korkmuyor deildi. Korkuyordu: Bouna tutuklanp har canmaktan korkuyordu. Bu zamanda insan kim vurduya giderdi. Kafasnn iindeki idealin emrettii yolda kelleyi vermek, normal bir iti. Yalnz, kk kinlerin garazlarn ve alma hrslarnn kurban o'mak da bir o kadar kt ve korkuntu. Anafartalar'da ka kez lm hie saya rak ona kar yrm, ya da lm ka kez bilmeden ya n bandan syrarak geip gitmiti. Anafartalar'da, Cehennemdere'de gsn delmek zere gelen bir kurun nasl kk cebindeki omega saate arpm ve ancak sa atin cann alabilmiti. ngiliz siperlerine kar askerini sng tak saldrttnda en nde koan ve askerlerine rnek olan o deil miydi? Hem nasl bir cehennemdi bu saldrdklar yer? Bunun hayali bile insann tylerini diken diken ederdi. Onun byle bir ok lm hie saylar var d, yalnz, yerinde ve milletin yararna olarak. Onun bi ricik korkusu pisipisine harcanmakt. Bunun iin de ok dikkatli konuuyor, pek yakn ideal arkadalarndan, can yoldalarndan bakasna almyordu. Annesi ile kz kardei Makbule'ye: Haydi, imdilik hoa kaln, merak etmeyin, ben akllca konuuruml dedi ve merdivenlerden ar ar in di. Emirerinin ard bir iandoya bindi ve sal sollu 73

ayn tipte sralanm bu Akaret evlerinin arasndan aa, Beikta'a doru inmee balad. Mustafa Kemal, tranvaylarn yan sra, Yldz Saray'na doru yava yava ilerleyen arabadan sokaktaki halk seyrediyor, padiahla yapaca bu grmeye ok nem verdii iin ister istemez heyecanlanyordu. Veliahtln da ahbaplk kurduu padiah. Sultan Reat'n lmnden sonra tahta knca iten pazarlkl haliyle herkesi rkt mee balamt. Onunla ilk tant gn yle bir hatrlamaa al arak onun yanna hazrlkl gitmek istiyordu. Siyaset ba kmndan onunla konumann son derece tehlikeli olduu nu biliyordu, nk, onun bu kaos ortasnda zayf beyni ile daha ok sarsntlar geireceini, belki de tam bir ka rarszlk iinde bulunacan dnyordu. te onu bu kararszlk iinde yakalayp kimi iler yaptraca zerin de ufak, belirsiz bir umudu vard. Sonra padiahn, kendisini, selmlk gibi, pek ok pa salarn ve devlet adamlarnn bulunaca bir toplulua a rmas ok tuhaft. Neden byle yapmt, kendisiyle yal nz bana, konuup grmekten neden ekiniyordu? Bunlar zihninde evirip eviriyor, doyurucu bir kar lk bulamyordu. Hi olmazsa onun karsnda psikoloji yanl yapmamalyd: Daha pek uzak olmayan bir gemite, ordularn sevk ve idaresinde Alman generallerinin ve mareallerinin dik tatrce davranlarndan ve hkmetin banda bulunan larn dncesiz ynetiminden bkm, usanm olan Mustafa Kemal, istifay basarak gelmi stanbul'daki Perapalas otelinin bir dairesine yerlemiti. O zaman gaye siz, zgn, umutsuz bir insand, yalnz kzyor, imknsz lklara di bileyip duruyordu. Yoksa, btn bu yanl bir yn tutmu iler, zor da olsa bir hale yola konulabilirdi. Ne var ki, btn kebalar tutulmu ve herkes yerine kene gibi yapmt; skebilirsen sk!. te o, byle arpac kumrusu gibi dne dursun bir gn Sultan Reat'n vekili olarak ona bir adam gn derilmiti, gelen adam ona : 74

 Alman imparatoru Wilhelm, zt hne'yi karar ghna davet etti. Fakat Sultan Reat byle bir seyahati yapamayacck kadar yaldr. Veliaht Vahidettin efendi nin onun namna bu seyahati yapmasn uygun bulduk. Nasl bu yolculukta onunla beraber gitmek ister mi siniz? diye sormutu. Mustafa Kemal, bir kokmu batakla benzeyen s tanbul'un boucu havasndan ve hi bir i yapmamann verdii can skntsndan kurtulmak iin hemen bu soru ya evet cevabn vermiti. Sonra Vahidettin gibi bir adam la, yani, ya-nn padiahiyle imdiden tanm olmann pek avantajl bir ey olduunu da dnm ve bu fr sat, geici bir kurtulu aresi olarak karmamak iste miti. Enver Paa, Mustafa Kemal'in bu yolculuu kabul et tiinin bildirilmesi zerine kendisi de onu Harbiye Neza retine artarak onunla yine bu neri zerinde konu mu ve bunu kabul ettiini kendi azndan da iittikten sonra hazrlk iin gereken emirleri vermiti. Seyahat ter: tibat alnm, tebligat yaplmt. Seyahate klmadan nce Mustafa Kemal'in Vahidettin ile tantrlmas isten miti. Bu yolculukta da Harbiye'den Mustafa Kemal'in hocas olan Albay Naci Bey de bulunacakt. Yolcular, yola kmadan bir ka gn nce Vahidettin'in engelky tepelerindeki saraynda bulumulard. Mus tafa Kemal yannda yaveri Cevat Abbas olduu halde bir polis motoru ile Beikta'tan engelky'e gemi, veliaht ile aalklar iindeki kknde bulumutu. O gn Arap hasrlariyle rtlm bir kapdan ieri alnmlard, byk bir salondan da kk bir odaya gemilerdi. Odada re dingotlu bir yn adam ayakta dikiliyordu. Odann eya s yaldzl bir kanape ile bunun her iki yanna yerletiril mi iki koltuktan ibaretti. Mustafa Kemal ve Naci bey, odaya girdiklerinde umursamaz, laubali halleri ile ortada dikilip duran bu Penguen kularna benzeyen budala n san tipleri arasnda ne yapacaklarn arm bir halde beklemee balamlard. Biraz sonra bu redingotlu adamlar iinden baka bir 75

redingotlu adam daha meydana kvermiti. Bu adamn kim olduunu ne Mustafa Kemal, ne de Naci bey biliyor du. eri girince hemen Mustafa Kemal ile Naci beye do ru ilerlemee balamt; gelmi, kanapenin sa kesine oturuvermiti. Mustafa Kemal, onun karsndaki koltua, Naci bey de ona paralel koltua oturmutu. Redingo'lu adam, kanapeye oturunca gzlerini kapa m, vecde dalm gibi bir hal almt. Burnundan ilitiril mi altn ereveli gzlklerinin ardna snarak eker leme kestirmee balam gibiydi. Gzel kalpl fesinin yanlarndan aarm salar dar tayor, kr pos byk lar aa sarkyordu. Solgun, zayf hastalkl gibi gr nen bu yzdeki uyku almetleri, yalnz gzlerini yeniden a ile silinmiti. rkek ve ekingen bir sesle iki konu a : Sizinle merref oldum, memnunum! diye ltifat ta bulunmu, sonra yine gzlerini kapamt. Oysa bu arada Mustafa Kemal, onun bu nazik szlerine karlk ' gzel bir iki sz sylemek iin kafasnn iini kartrp duruyordu. Adamda bir deli hali vard. Mustafa Kemal bunu se zince hazrlad gzel ve nazik szleri sylemekten vaz gemiti; bu arada bir duraksama an da geirmi, Naci beyin yzne bakm, onun da durgunluunu grerek hi bir ey sylememenin yerinde olduunda karar klmt. Veliaht Vahidettin'den bakas olmayan bu adam. bi raz sonra yeniden gzlerini amt. Azndan dirhemle sz kyordu. Seyahat edeceiz, deil mi? Pek ok sklm olan Mustafa .Kemal, yarm azla veliahda u karl vermiti: Evet, seyahat edeceiz! Sempatik olmayan ve biraz da yukardan bir tonla sylemekten kendini alamamt. Mustafa Kemal karsndaki veliahtn bsbtn de li olduuna inanm gibiydi. Bunun iin de onunla normal bir nsanla konuur gibi konumaktan vazgeerek ayaa kalkm ve unlar demiti: 76

 Efendi hazretleri, beraber seyahat edeceiz; seya hat iki gn sonra balayacaktr. Perembe akam garda hazr bulunacaksnz; oradan hareket edeceiz. Bu szlerle veliahda veda edip saraydan kmlard. Vahidettin, onlarn emrine muhteem bir saray arabas vermiti. Besililikten tyleri prl prl yanan bir ift at ko ulmu bu araba onlar iskeleye gtrrken Mustafa Ke mal Naci beye yle fsldamt: Zavall, bedbaht, acnmaa lyk. Bunlarla ne ola bilir? yledir. Bu zavall yarn padiah olacaktr, kendisinden ne beklenebilir? Hii Biz ki, aklmz, mantmz vardr. Biz kl memleke tin mukadderatn, halini ve geleceini dnen insanla rz, ne yapabiliriz? Naci bey: G! demiti. Mustafa Kemal, Perembe gn Sirkeci garna gitme den nce veliahdn evresindeki adamlara bu gezinin as ker bir yolculuk olacan anlatm ve Vahidettin'in asker niformasn giymesi iin haber gndermiti. Gar'a gitti inde onun sivil giyneiyle geldiini grmt. Veliahtn terifatbas hsan beye: Veliahd hazretlerinin niforma giymesi in haber gndermitim, sylemediniz mi? diye sormutu. hsan bey, saray geleneklerinin verdii bo bir alm la Mustafa Kemal'e: Siz kim oluyorsunuz? diye diklenmiti. Ben sana kim olduumu aklayacak durumda de ilim, yalnz soruyorum: Ben sana veliaht hazretlerinin niforma giymesi gerektiini syletmitim. Bunu kendisi ne syledin mi, sylemedin ml? Bu szler biraz serte ve mirce sylenmiti. O za man terifatba <^na cevap vermek gerektiini anla mt : Ben syledim, fakat, yapmad. 77

 Neden? Msaade ederseniz anlataym. Terifatbanh anlattna gre Vahidettin'e feriklik (tmgenerallik) rt besi verdiklerini bildirmiler, sonra da bu rtbenin Mirli valk (tugenerallik) olduunu, kendisine yanl bildirildi ini sylemiler. O da buna kzarak lle de ilk rtbeyi is terim, tekine tenezzl etmem! diye tutturmu ve bu ikin ci rtbeyi takmamak iin de sivil giyneini giyip gelmiti. Bir asker birlik saf dzeninde veliahd arlamaa ha zrd. zel tren de istim zerinde bekliyordu. Bakuman dan vekili Enver Paa da veliahd uurlamaa gelmiti. Enver Paa'nn gzleri, eski rakibi Mustafa Kemal'in zerindeydi. Mustafa Kemal, bunu duyuyor, aldr etmez grnyordu. Mustafa Kemal, veliaht Vahidettin'e yaklaarak: Bu asker sizi teyi iin hazrdr, kendilerini se lmlaynz! demiti. Vahidettin, bundan bir ey anlamyarak Nasl? di ye onun yzne bakmt. Mustafa Kemal : Siz yrynz, arkanzdan biz geleceiz! diyerek aret etmiti. Vahidettin askerin nnden, iki elini de ha vaya kaldrm olduu halde bir otomat gibi yryordu. Enver Paa, yaklaarak gerek Vahidettin'in, gerekse Sar Paasnn elini skmt. Alman generalleri ile bir tr l geinemeyen Mustafa Kemal'i bir yandan bir ka gn iin olsun stanbul'dan uzaklatrmak, bir yandan da ona Alman gcnn ne muazzam ve muhteem bir mekaniz ma gibi ilediini gstererek tutumunda bir deiiklik meydana gelmesini istiyordu. Mustafa Kemal'in bombo ve isiz gsz olarak s tanbul'da oturmasnn kendileri iin ne byk tehlik'j ol duunu yakndan biliyordu; Mustafa Kemal'in propagan das ok tehlikeliydi. Veliaht, Enver Paa-ve Mustafa Kemal Paa ktay se lmlayarak trenin yanna gelmilerdi. Enver Paa : Gzel yolculuklar efendimiz! dedi. Vahidettin, Mus tafa Kemal, Naci bey tnsne bindiler, arkalarndan da bir 78

sr saray ua, binip tren hareket edince pencerenin nnde yanyana duran Veliaht'la Mustafa Kemal'e kala balk bir halk yn merakla bakmaa balamt. Bu ara Mustafa Kemal, Vahidettin'in kulana : Bu pencereden askeri ve ahaliyi selmlaynz! de yince Vahidettin : Niin lzmdr? diye sormutu. Evet, lzmdr. Vahidettin Mustafa Kemal'in korkusuzca yapt ih tara boyun eerek onun dediini yapmt. Tren kalkm, Yedikule'den gemi Trakya ovasna doru puflyarak, ddkleriyle sszl n n ttrerek ilerliyordu. Vahidettin, nceden Mustafa Kemal'le beraber bulun duu bir salonun gerisindeki baka bir salona girmiti, onun iin hazrlanan kompartman buydu. Mustafa Ke mal'i brakt salon da ona aitti. Orda yatacakt. Yalnz uaklarn getirdii bavullarla buras tklm tk lm dolu bulunuyordu. Daha nce Vahidettin'in st kardei ve ok yakm olan Refik bey adl bir adama Mustafa Kemal: stiyorum, Vahidettin'in yaknnda yataym, onun la beraber bulunaym ve kendisini mtala edeyim! de miti. Bu adam, daha nce ona sz verdii halde sonradan ileri yle bir dzenlemiti ki Vahidettin'in yakn adam lar her yan doldurmu, Mustafa Kemal'e de ite bu salon kalmt. Refik beye : Niin byle yaptnz? diye sorunca ba terifat ona u karl vermiti: Efendimiz, bendegn ile hemkarn olmak isler. Za t liniz efendimizi ve o da sizi rahatsz edebilir. Bu yz den sizi onun vagonuna bitiik bir yerde bulundurmay doru buldum. Mustafa Kemal, iinden: ok mkul konuuyor, diye dnmt. Evet Vahidettin'in yannda yalnz uaklar ve onarn banda da Refik bey bulunmaldr.

Tren. stanbul'dan olduka uzaklam, dzlkler ve ufak plak lepelerle monoton olarak uzayp giden Trakya topraklarnda ilerliyordu. Gkyz kapalyd, kuzeyden poy razn srp gtrd kara ve kl rengi bulut ynlar pek de sevinli olmayan bu yolculuun tedirgin edici ha vasn bsbtn karartyordu. Bu ask suratl doay bez ginlikle seyreden Mustafa Kemal'i Vahidettin'in adamla rndan biri Veliaht'n salonuna armt: Efendimiz sizi salona aryor! Bu ar, zamannda yaplmt., Mustafa Kemal, s kntdan nerdeyse patlayacakt; buna ok sevinmiti; ya rnn padiahn pek yakndan inceleyebilmek ansn elde ediyordu. Bu, elbette sevinilecek bir eydi. Vahidettin'in vagonuna girdiinde Veiiaht kendisini ayakta bekler bulmutu: Uzun zoylu, elimsiz zayf, kam burca gvdesi, aarm salar, kk avurtlar, uzun boy nu ve burnundan ilitirilmi altn gzlklerinin altndan bakan zevksiz fakat sempatik klarla dolmaa alan gzleri ile Mustafa Kemal'in karsnda duruyordu. Srtn daki borjur, ona hi de yakmyordu. lemeli sedire iretli bir biimde oturarak Mustafa Kemal'e de oturmak in yer gstermiti. alacak ey deil mi? Mustafa Kemal'in gzlerine inanamayaca geliyordu. Vahidettin o her zaman kapan maa alk gzlerini btn gc ile amt. Mustafa Ke mal'e bakyordu. Gzlklerin arkasndan Mustafa Kemal' in gzlerinin iine bakan bu gzlerde zek kvlcmlar par lyordu. Vahidettin, artk, gizlenmenin gereksizliini anla yan saklanm bir hayvan gibi btn i dnyas ile mey dana kmt. stanbul'un korkun havas tam altm yl bu prens zerine yle bir bask yapmt ki, adamcaz ok ustalk la kendini kamufle edebilmi ve Osmanl saraynda vePahtlardan biri olarak hayatn grnr grnmez birc: tehlikelerden ancak bylece koruyabilmiti. Vahidettin, b tn mrnce aabeysi Sultan Abdlhamld'in yannda ya amt. Abdlhamid, kendisi iin bir tehlike haline gel meyeceine tam anlamiyle inandktan sonra ona deer

vermi, onu koruyup yetitirmee karar vermiti. Ne var ki, adamcazn evresinde insan olarak bulunan btn yaratklar, sultann hafiyelerinden bakas deildi. Vahidettin. bu yzden btn mrnce en byk tehlike iin de yaamak zorunda kalm ve zamanla iini gsterme mek iin kapal bir kutu haline gelmi; renksiz, silik, ap tal bir grne brnmt. Aslnda bambaka bir insan d, zekiydi, hem de Abdlhamit gibi son derece tehlikeli, zeki ve kurnaz bir padiah aldatacak, atlatacak kadar. Abdlhamit, onda tahtndan indirilinceye dek, kendisine boyun emekten baka bir ey bilmeyen zavall, alka bir adam grmt. Sultan Hamlt, gitmi, yerine ttihat ve Terakki, Enver, Talt ve Ceml Paalar gelmiti. Onlar da Vahidettin'i bask altna alm, evresini bir polis kor donu ile sarmlard. Biricik gayesi Osmanl tahtna geip sultan olmak olan Vahidettin, bu kez de onlarn basks altnda, zek sn, gcn ve varlnn derinliklerini gizleyip sabrla beklemeyi uygun bulmutu. Sultan Abdlhamit, onca, en sonra, bir padiaht. Sul tan Osman'n torunu ve hak sahibi idi. Talt ve Enver Paalarsa halktan, avam tabakasndan d; boylarna bolarna bakmayarak yeeni Mecit efendiyi onun yerine tahta geirmek istiyorlard ve bu arada bir eye yeltenmemesi iin de tpk Sultan Hamid'in yapt gibi onu gz hapsinde bulunduruyorlard. O da bu yzden onlardan tiksiniyor ve ruhunun derinliklerinde btn ttihat ve Terakkicilere kar byk bir kin besliyordu; Enver'le Talt'a kar, tpk Abdlhamid'e yapt gibi davranyor ve onla rn suyuna gider gibi grnerek gnn sabrszlkla bekliyordu. te, stanbul'un, kendisini afyonlayan bu havasndan kurtuluncaya dek kamufla|n bozmamt. stanbul'dayken, Mustafa Kemal'i de ayn uyuuk ve tasasz hava iinde kabul etmi, aldatmt. Onun elinde deildi; bu artk ken dini koruma igds haline gelmi bir huydu, bir kalkan d, dirimini ancak bununla koruyabileceine inanyordu. Mustafa Kemal, bunun iin onu anlamakta glk 81 F. : 6

ekmi ve hkmlerinde yanlmt; onu vecde dalm der vilere benzetmiti; sonra, memleket szcn de molmeket biiminde, yani Anadolu kyls gibi kullanyordu. Bu krk dakikalk konuma elbette ki, aldatc olmutu; Vahidettin, kafas ilemiyormu da dncelerini kafasn dan keserle bir ivi skermi gibi sker grnyordu. By le cahil ve konumasn bilmez, dervi tabiatl bir adamn Avrupa'da Trkiye'yi rezil edeceinden korkuyor ve bu ie girdiine bin piman oluyordu. Yine de ii sonuna dek gtrmenin bor olduunu duyuyordu. te, Mustafa Kemal'in, Vahidettin'i maskesiz haliy le grdr ki, bu aknl meydana getirmiti. lemeli kanapesinde imdi rahat, kendine gvenir ve iradeli bir insan gibi oturan Vahidettin, sesinde ve ba klarnda byk bir nezaket, tatllk ve itenlikle Musta fa Kemal'le konumaa balamt, yalnz bu konuma biraz hazrlanma benziyordu ve nutuk kokuyordu: Affedersiniz paa hazretleri, bir ka dakika nce sine kadar kiminle seyahat etmekte olduumu bana izah etmemilerdi. Ancak, trenin hareketinden sonra aldm malmat zerine gyaben ok iyi tandm ve takdir etti im bir kumandanmzla beraber bulunduumu anladm. Ben sizi ok iyi bilirim. Arburnu'nda ve Anafartalar'da yaptnz btn icraat, kazandnz btn muvaffakiyet ler, tamamen malmumdur. Siz, stanbul'u ve her eyi kurtarm bir kumandansnz; beraber seyahat etmekte olduum iin ok memnun ve mftehirim. Vahidettin, bu szleri hi kekelemeden tekrara ka madan, dzgnce sylyordu. Mustafa Kemal'in aknl bsbtn artmt; o da ona gereken cevaplar verdi. Vahidettin'in iltifatlar henz bitmemiti, Anafartalar' anlat mak isteyerek balang nutkunu u szleri ile bitirmiti: Ecdad izammdan Fatih Sultan Mehmet hazret lerinden sonra stanbul'un ikinci fatihi'nin zat devletleri olduunu bilirim ve,zat devletlerinizi ok takdir edenler den biriyim. Bu szlerden sonra Mustafa Kemal, iin srrn biraz olsun kefeder gibi olmutu. Vahidettin, onun kiiliinde 82

bir Talt - Enver dmanl grdnden onda bir des tek aramaa kararl grnyordu. Vahidettin, karsndaki ordu kumandan zerinde yeterli bilgiye sahipti. Bunun iin de ileride ittifakna alaca nemli kiilerden biri olarak onu hazr amaa alt da meydandayd. Mustafa Ke mal'e sigara ikram ediyor ve mumlu kibriti akp onun sigarasn yakacak kadar da ileri gidiyordu. Mustafa Ke mal de kendi ynnden seviniyordu; nk bu. kendisin den ok yal padiahlk adaynn ileride ok iine yara yacan dnyor ve bunun zerine saysz hesaplar kuruyordu Sultan Reat hastayd, gnden gne kyor ve bu nakl artyordu. Yirmi be yl, Sultan Hamid'in hapislie benzeyen sk gz hapsinde ve kontrolnde yaamak zo runda kalan bu iyi huylu ve bahtsz adamcaz ruha da, gvdece de artk rm, ie yaramaz olmutu. Onun tahtnn zerinde azgn kheyln gibi tepinip duran Talt, Enver, Ceml Paalar tryumviras vard. Vahidettin ileride padiahlk tahtna oturunca Musta fa Kemal gibi gl paalara dayanarak bu sacayan bir kenara atabilecei gibi Mustafa Kemal de sultan des tekleyip akl hocal yaparak yine bu tryumviray devire bilir ve Trkiye'nin uuruma doru gitmekte olan kaderi ne el koyabilirdi. Yoksa, onun gibi gl bir kiinin Vahi dettin gibi clz bir ahsiyetsin bende ligini kabullen meyi dnmesi, akla gelemezdi. Sonra, Vahidettin'in memleket ilerini yakndan bilmedii de meydandayd. Ta lt'la Enver'in hafiyelerince skca kouturulduundan ok kii ile konuup grmek olanandan yoksundu; si vil polisler, engelky'deki veliahtlk kknn evresin de vzr vzr dolayor ve her gittii yerde evresini bir salk kordonu ile eviriyor, onu kimseyle grtrmemee alyorlard. ou zaman, Menkp Sadrazam ve ngiliz taraftar l ile tannm Kmil Paa'nn Sarahane'deki konana gider ve orda saatlerce kalrd, tabi ne grp konu tuunu da hi kimse bilmezdi; kimi zaman da halka g rnmek ve popler olabilmek kaygusu ile yangnlarda ka83

labalk arasna karyor ve bylece memleketin dertl rine ortak olduunu anlatmak istiyordu. Gerek Vahidettin. gerekse Mustafa Kemal, ge vakit birbirlerinden ay rldklarnda her ikisi de kendi hesaplarna honuttular. Her ikisi de akllarna getiremedikleri bir dostluk havasnn h-1 leine brnm olarak ayrlmlard. Mustafa Kemal'in. Naci beyle ilk edindii izlenim btn silinmi, gitmiti. s tanbul'dan uzaklanca nasl olup ta bu uyuuk derviten byle konukan, iten ve canl bir adamn ktna artk amyordu. 60 yl bir siyas cendere ierisinde yaatlan bir adamn hrriyete doru ak bir pencere bulunca el bette burdan ald temiz ve gneli hava ile canlanabile ceim ve gerek kiiliinin zerindeki sahte rty .kal drp atabileceini hesaplamak gerekti. Demek, Vahidettin, bir kez bu mkemmel kamuflaj yapacak kadar zeki, sabrl, hesapl ve kurnaz bir adamd. Sizin kim olduunuzu bir ka dakika nce bana bil dirdiler derken aka yalan syledii anlalyordu. Ya nna verilmi mavirin kim olduunu u ana dek bilme mesi olaan olabilir miydi? En aa elli yl sren korkun bir terr ve bask al tnda padiahlk hlyas kurmu olan bu adamn yarnki saltanatnn desteklerini, dayanaklarn uzun uzadya he saplamamas, arayp bulmamas dnlebilir miydi? Mus tafa Kemal'e u saatta gsterdii dostluk, yaknlk ve i tenlik, onun gzel sarn yz, arslan yelesi sar salar, parlak, gzel, byleyici mavi gzleri iin miydi? Mustafa Kemal'in konumalarndan iyice anlamt ki, zeki ve ttihat ve Terakki dman gen paa, otomatik olarak onun yarnki yardmclar arasna girecektir. Mustafa Kemal, bu ilk yolculuk konumasndan Ison ra kendi vagonuna ekilmi; saatlerce uyuyamayarak ko nuulanlar yeniden dnmekle ve gelecek iin yaplacak tasarlarn ekirdeklerini evirip evirmekle vakit geirmi ti. Baya, ocuk gibi seviniyordu. Veliahd'a adamakll almt, ona gven vermi, bylece her kisi de karlkl gven havas iinde devri keskin neterleri altnda delik deik etmilerdi. Vahidettin imdiyedek ancak enitesi 84

damat Ferit'le Kmil paalarn konanda byle cesaretle Konuabilmiti; stanbul'un ikinci fatih'i saylan bu gen ve gl paa ile byle dolu dizgin konuup boalmak, onun iin umutlu bir eydi. Onun iin Vahidettin'in de, Mustafa Kemal'in kalkmasna msaade ettikten sonra, se vincinden gzleri parlyordu. Byle anlayl bir paa ile yola ktndan dolay ok seviniyordu. Mustafa Kemal, yolculuk sresince Vahidettin'le daha bir ok grmeler yapm ve gelecein padiahn mem leket ileri zerinde iyice hazrlamann grev olduu d ncesi ile byk abalarda bulunmutu. Yalnz, Mustafa Kemal'in veliahd stne son kans, onun son kerte kur naz, hesapl ve bu yzden de ok tehlikeli bir adam oldu u idi. Abdlhamid'in yetitirmesi ojan bu adam, ondan pek ok eyler renmiti. Yarn, padiah olunca Abdlhamid'i taklide kalkabilirdi. Onu yine de birok memle ket ve devlet ileri zerinde aydnlatmaa, yetitirmee almak, bir yurtseverlik deviydi.

Veliahd ile Mustafa Kemal Almanya'ya varmt. K k bir kasabada kurulmu olan Alman mparatoru Kayzer Wilhelm'in kararghnda onlar tepeden trnaa silh l ve tam anlamiyle modern bir ordunun bir paras olan bir Alman ktas karlamt. Kayzer Wilhelm, kararghn giri yerinde ve onlar selmlayan sayg ktasnn banda beklemekteydi. Asker ktay ve Wilhelm'i selmladktan sonra giri yerinden byk bir hole gemilerdi: Burda bata imparator olmak zere, Hindenburg, Ludendorff ve btn karargh erkn hazr bulunuyordu; bunlar veliahdla onun maiyetindekileri kabul ediyorlard. Kayzer'le Vahidettin el skmlar, sra onun maiyetindekileri mparato ra tantrmaa gelmiti. Naci bey, Vahidettin'e maiyetin dekileri tantrmasn syledi, veliahdla ilk olarak Musta fa Kemal'i Wilhelm'e takdim etti. mparator, sol eli g sndeki dmelerin arasna sokulmu olarak Mustafa Ke mal'in elini sa eliyle tutmu ve bu eli adamakll skarken askerce ve ok yksek bir sesle Almanca barmt: On altnc kolordu.. Anafarta! 85

Btn orda bulunanlar, VVlhelm'in bu sz zerine gzlerini Mustafa Kemal'e evirmilerdi. Mustafa Kemal, Almanca'y pek iyi bilmediinden mparatorun ne demek istediini pek iyi anlamayarak nne bakmt; sklmt; onun ne dediini anlamadndan ne trl karlk verece ini de bilemiyordu. VVilhelm, bu kez kukulanmt. Acaba yanl kap m almt? ri, mavi gzlerinde ve kpkrmz yznde g duruma dm bir insan hali vard. Mustafa Kemal'in bu utanga, sklgan ve alak gnll hali onda bu hakl ku kuyu uyandrmt; bunun iin ona u soruyu sormak zo runda kalmt: Siz on altnc kolordu kumandan ve Anafartalar' yapm olan Mustafa Kemal deil misiniz? Mustafa Kemal diye bir baka kiiye hitap ettiini sanmt; onun yeniden ve Almanca olarak sorduu bu so ruya Mustafa Kemal Franszca olarak u karl ver-" misti: Evet, ekselnsi Ne var ki, Mustafa Kemal azndan kan bu szler den sonra gerek ve byk bir mahcubiyet duymaa balamt, byk bir yanllk yaptn anlamt. Bir im paratora ya Kayzer, ya da Sr demesi gerekiyordu. Bu ok byk bir yanllk olmamakla beraber Mustafa Ke mal gerekten utanmt. Bu yanll yapar yapmaz, bunun birinci deil ikinci kez yinelenmi bir yanl olduu aklna gelmiti: Sofya'da Fethi beyin eilii zamannda o da orda ataemiliter ola rak bulunurken Bulgar kral Ferdinand'a da Sr yerine Ekselans! diye hitap etmiti. Kararghta ok gzel yerletirilmilerdi. Veliahdn s ras ile gnn en nemli kiilerini yerlerinde ziyareti ge rekiyordu: rnein bakumandan Hindenburg, Genelkur may Bakan Ludendorff da bu aradayd. Ziyaret edecek ler de, Vahidettin, Mustafa Kemal ve Naci beydi. lkin Hindenburg'u ziyaret etmilerdi. Kck bro sunda Hindenburg'la kar karya bulunuyorlard. Mare al masasnn banda, onun solu ilerisindeki koltukta Va66

hldettln, onun yannda da dili demek olan (sylenenleri Naci bey tercme ediyordu) Naci bey oturuyordu. Musta fa Kemal de. Hindenburg'un sandaki sandalyeye k mt. Veliaht ile Hindenburg, bir trende yaplmas gere ken resm, ksa bir konumaya balamlard. Hindenburg, babacan davran,, ar ve tok konumas ile Trk mille tini avutucu bir yol tutturmutu. Ortada nemli bir ey konuulduu yoktu; yani Mustafa Kemal'e gre konuu lanlar fasa fisoydu, incir ekirdeini doldurmaz eylerdi. Hindenburg'un syledii avutucu ve gzel szlere veliahd da nazike ve durmadan teekkr ediyordu. Btn Trk milletine iletilmesi iin sylenen bu szlerde ne cep helerde lme gs geren Trk askeri, ne de cephe ge risinde alktan, tifsten sinek gibi krlan Trk milleti iin bir zerrecik avutucu tat vard. Mustafa Kemal, hayl krklna uram gibiydi, so murtmak zereydi, bu lflarn ancak bir nezaket eseri olarak sylendiine kendini nandrmaa alyordu. En sonra, yavuz bir ev sahibi konuklarna kar bir konukse verlik devi yapyor gibiydi. Mustafa Kemal'in ehl mavi gzleri, Hindenburg'un kl kprdamayan kocaman dik ve heybetli byklarla ss l yznde ucuz teselli ler datan bir resm memur iz leniminden baka bir ey grmyordu. Onun syledikleri, Mustafa Kemal'in bekledii szler deildi; bunun iin de bu konumaya katlmak iin hi bir istek duymam ve bunun bir an nce bitmesi iin de iin den dua etmee balamt. Artk, buradan kalkp dar ktklarnda Mustafa Ke mal, Hindenburg'u yitirilmi bir davann bir zoraki figra n olarak gryordu. Genelkurmay Bakan ve Alman strateji dhisi Ludendorff da onlar byk bir nezaketle kabul etmi ve tpk Hindenburg'un avutucu konumalarn andran konu malar yapmt. Kuzey-bat cephesi zerinde tilf ordula rn kerterek ezecek ok parlak ve baarl taarruzla rn srdrmekte olduklarn anlatm, bunun ne gibi so87
\

nular dourabilecei zerinde bir tek sz sylememiti; ite, Mustafa Kemal, asl bu sonucu Ludendorff'un azn dan iitmek istiyordu. Ludendorff, Alman ordularnn hl parlak taarruzlar yapabilecek gte ve takatta olduunu mttefiklerine gs termek kaygusu ile bu taarruza balamt; bylece btn mttefiklerinin, hatt Alman milletinin kmekte olan mo ralini dzeltmee alyorlard. Mustafa Kemal'in kafa snda bu kuku engerei kvrlp durmaktayd. O, bu sa van bittiine inanmaa bile balamt. olsun diye Ge neral Ludendorff'a yle bir soru sormutu: En sonra taarruz kuvvetleri hangi hatta kadar gi deceklerdir? Ludendorff, en sonra bir veliahdn maiyetinde tad rastgele bir subayn byle ok nemli ve karlk veril mesine hemen hemen imkn olmayan bir soru sormasiyle, arm, afallamt. Bir kez bunu nezaket kaideleri-" ne uygun bulmad gibi gven bakmndan da tehlikeli bir soruydu bu. Yalnz, nazik ve tecrbeli Genelkurmay Bakan, bu rastgele sorulduunu sand soru karsn da biraz durakladktan sonra yine de taktik bir karlk vermenin gerektiini anlyarak ve onun yzne dikkatle bakarak ; Biz taarruz ediyoruz, sonucunu olaylar gstere cektir; diye kaamak bir cevap vererek bu tehlikeli alan dan uzaklamaa almt: Yaplmakta olan taarruz neticesinin ne olabilece ini anlamak iin hadisat ve talihin tecellisine intizar et meye lzum olmadn zannediyorum, nk, yaplan ta arruz, en nihayet Parsiyal bir taarruzdur. Ludendorff, yeniden dikkatle Mustafa Kemal'in y zne bakmt; nk, onun ne demek istediini pek yi an lamt. Olumlu olumsuz hi bir karlk vermeyerek sus mutu. Bylece konuma kesilmi ve ziyaret de bitmiti. Vahidettin, Mustafa Kemal ve Naci bey oturmu, kar lkl konuuyorlard. Mustafa Kemal, frsat dtke, bir an durup dinlenmeden olaylarn can alacak noktalan ze88

rinde Vahidettin'in kafasn iletmee alyordu. Bugn k Almanya'nn bu durumuyla daha ok dayanamyacan. keceini ve kerken Osmanl mparatorluunu do srkleyeceini anlatyordu. Veliaht, Ludendorff'u nasl sktrp susturduunu grmt. Alman byklerinin ken dilerine tpk tpksna benzeyen bu gen generalden holanmaylarnn nedenini Vanidettin, anlamaa balam t; nk, o, gerekleri ayna gibi grp yanstan bir ze kya sahipti. Mustafa Kemal hi bir vakit bir Alman dman de ildi, yalnz Trk ordularnn bana yksek rtbeli Alman general ve mareallerinin getirilmi olmasn bir trl an layamyor ve bunun Trk askerlik dehasn kmseme nin, hie indirmenin ta kendisi olduunu rastgele syleyip duruyordu. Eer Almanlar yerine ngilizlerle ittifak edil seydi de Trk ordusunun bana ngiliz eksper ve kuman danlar getirilmi olsayd, onlara da ayn iddetle sald racakt. Mareal Falkenhain ile arasnda byk bir geim sizlik, hatta tiksintiye benzer bir ey vard. General Liman Von Sanders ile aralarnn iyi olmasnn biricik nedeni, Al man generalinin daha taktik sahibi, daha suplesle davranabilen bir asker olmasndand. Mustafa Kemal'in Trk, Alman btn bu mareal ve generaller stnde bir tek d ncesi vard: Hepsi el ele vermi, Trkiye'yi uuruma srklyordu. Suriye'deki bo ve mnsz taarruzlar, ku zeydeki insafszca ve beceriksizce taarruz taslaklar, hep ayn kategorinin iindeydi. Bunun iin Mustafa Kemal'in zeks korkun bir tenkit makinas gibi iliyor, olaylar pf noktalarndan yakalayp neterliyor ve Veliahdn gz leri nne btn iyz ile ve byk kandr gc ile seriyordu. Vanidettin, bu muazzam dnya savann ne olduunu, nasl olduunu, ne olacan ancak imdi anla yabilmiti. imdi, artk tpk Mustafa Kemal gibi dn yor, onlara onun gzleri ile bakyordu. Artk, onun kar snda btn dnyay korkutmu, yldrm bir mparator Wilhelm, bir dhi kumandan Hindenburg, btn dnya or dularnca byk bir asker ve strateji olarak tannm Lun89

derdorff yok, salt Osmanl mparatorluunu uuruma s rklemekte olan insanlar vard. Mustafa Kemal'in bu kendisinden yal, ak sal rencisi, tpk Mustafa Kemal gibi, iinden g klr ar sorular soruyor, Alman erknn kzdryordu. Bunak, akl sz ve zavall bir veliahtla karlaacaklar stne rapor alm olan Alman erkn, onda Alman dman Mustafa Kemal'in serpintisini grerek aryorlard. Bu konutuklarn bylece bir kez daha hnla yine leyip durduklar srada darda byk grltler, bar arlar iiterek yerlerinden dorulmulard. Her azdan: Kayzer! Kayzer! szleri iitiliyordu. Kap vurulmu, ieri bir subay girmi ve Almanca, imparatorun veliahd ziyarete geldiini sylemiti. Hemen veliaht, Mustafa Kemal ve Naci bey koarca sna imparatoru karlamaa kmlard. Kayzer'le ora ckta burun buruna gelmiler ve onu salonda kabul etmi lerdi. Hep beraber oturduktan sonra konumaa balam lard. Wilhelm, Osmanl devletinin ok deerli bir mtte fik olduunu, hele bakumandan vekili Enver Paa'nn bu ittifak ok byk anlayla deerlendirmee altn. Alman bakumandanlk ve erkn harbiyesinin bu sekin zata kar ok derin bir gven beslediini anlatyordu. ok nazikti, yz, byk bir honutluk ve dostlukla parla maktayd. Karlarnda gerekten, centilmen bir imparator bu lunuyordu. mparator, Vahidettin'in solunda, Mustafa Kemal, sa nda Naci Bey ise karlarnda oturmutu. Vahidettin, Naci beyin tercmanl ile mparatora yle bir soru soruvermiti: Trkiye'nin Almanya'ya kar sadakat ve vefasn dan, yakn bir gelecekte Alman mttefiklerinin mutlulua kavuacaklarndan bahseden beyanat ahaneleri Os manl devletinin yarnn dnmek durumunda bulunan cizlerinde byk bir ferahlk ve avunma uyandrd. An90

cc-k, genel durumu bir yana brakrsak, bir noktay daha aka anlamak istiyorum. Trkiye'nin ta kalbine ynelti len darbeler durdurulmakszn ilerlemektedir. Eer bu dar beler muvaffak olacak olursa Trkiye mahvolacaktr. Bu darbeleri durdurmak iin yeteri kadar beyanatnz dinleyemedim. Ltfen bu hususta beni biraz aydnlatabilir mi siniz? Bu soruyu iiten mparator, hmla yerinden frlad ve resm bir nutuk syler gibi yle dedi: Trkiye'nin muhterem veliahd, anlyorum ki, sizin zihninizi kartranlar vardr. Ben, Almanya mparatoru, size gelecekten, gelecek baarlardan bahsettikten sonra pheniz kalr m, kalmaz m? Veliaht cnun bu szlerini hi de kabul etmi ve kanma benzem yordu. mparator da, Ludendorff gibi bir kez huylanmt. Kalkt sandalyeye bir kez daha oturmayarak gitmek is tediini bylece onlara anlatmt. Demek ki. Alman dman grnen Mustafa Kemal burda da yola gelmemi, stelik veliahd da yoldan kar mt. Wilhelm'in fkeye benzeyen halinden bu kolayca sezilebilirdi. mparator, yine de byk bir nezaketle salonun kap sna doru yrmt. Onun arkasndan Vahidettin, Mus tafa Kemal ve Naci bey gidiyordu. Kayzer, sola kvrlan bir koridordan yryp gidecekti. Mustafa Kemal, mpa ratorun kendisinden holanmadn sezdiinden ters yan daki koridorda ve biraz uzaka durmutu. mparator, veli ahdn, sonra onun yannda bulunan Naci beyin ellerini skm ve uzakta dikilerek ciddi bir yzle kendisini s zen Mustafa Kemal'e bakm ve sonra yneldii koridor boyunca yrmee balamt. Mustafa Kemal'in elini skmadan uzaklayordu, bun da da haksz deildi. Bir imparator hi bir vakit bir gene ralin elini skmak iin onun ayana gitmezdi. Bu gene ralin imparatorla el skmak iin elbette ilerlemesi doru bir davran olurdu. Mustafa Kemal, giden mparatorun iri gvdesine dalgn dalgn bakarak orada duraklamt.
91

Ne dnmse dnm, imparator, bir ka adm attktan sonra geri dnm ve Mustafa Kemal'e yaklaa rak : Affedersiniz, sizin elinizi skmadm) demiti. Mustafa Kemal, elini imparatorun yumuak ve baba can ovucunda bulmu ve bu elde dosta bir scaklk duy mutu. mparator, Mustafa Kemal'in gnln almak iin ona bir ka tatl ve licenapa sz sylemekten de kendi ni alamamt. mparatorun sofrasna akam yemeine arlmlar d. Kayzer'in karsnda bir prens, sanda Vahldettin, so lunda Berlin elisi Hakk Paa, prensin solunda ise Mus tafa Kemal Oturuyordu. Mustafa Kemal'in solunda da Ludendorff vard. Ludendorff, Mustafa Kemal'le Franszca konuuyordu. Mustafa Kemal, Almanca'ya epey alm, yle byle anlayacak duruma gelmiti. Ne var ki bu dillekonuamyordu. mparator Ludendorff'a Almanca : Sandaki adamla konu! demiti. Ludendorff'un sandaki adam da Mustafa Kemal'den bakas deildi. Onun Almanca ne dediini anlamt. mparator Alman dman olarak iittii bu gen generalin mukavemetini krmak iin bu gn yolundan geri dnm ve onun aya na kadar giderek elini skmak nezaketini ve babacanl n gstermiti. Sonra VVilhelm'in gznden kamayan bir ey daha vard ki, o da Vahidettin'in bu gen genera lin etkisi ve bys altna girdiiydi. Ludendorff mparatorun ihtarna: Ben de o ii yapyorum! diye karlk vermiti. mparator Ludendorff'a bu uyarmay yaparken elbet te Mustafa Kemal'in bu szleri anlayacak kadar Almanca bildiini bilmiyordu. Geri, Ludendorff Mustafa Kemal'le szlerine zel bir nem vererek konumaa balamt; nedir ki, btn kay nayan cephelerin bin bir trl yk altnda ezilmi, hrpa lanm ve tam anlamiyle yorulmu bir kafa ile ne bulup konuabilirdi ki! Sonra, Ludendorff karsndaki gen generalin onun idare ettii muazzam harp makinasnn geleceine, ve bu 92

nun vadettil zafer yemilerine inanmayan bir septik ol duunu oktan anlamt. Bunun iin de Ludendorff, Mustafa Kemal'in belle inde, bu imparator sofras ihtiamna karn an sayla bilecek bir izlenim brakamamt. Yemek bitince, tpk bu salona benzeyen, onun biraz daha bycei olan bitiik salona gemilerdi. VVIlhelm, Hindenburg. Ludendorff, Bavekil, Vahidettin, Mustafa Kemal ve Naci bey, Hakk Paa, bir grup olarak bu salonda toplanmlard. mparator Vahidettin'i, onlardan uzaka bir keye ekmiti, orda yzlerinde glmsemeler, tatl tatl konu uyorlard. Mustafa Kemal ise. srtn her iki salonu birbirinden ayran duvarn kavsine dayamt. Karsnda ok hey betli ve canl, asl baklarnda gerei anlad grlen, fakat anladklarn her muhataba sylemekten ekinen, yksek bir ahsiyet bulunuyordu: Bu, Hindenburg'tul Mustafa Kemal, onunla derin derin konumaa, onu demee can atyor ve Veliaht'la birlikte zerinde durduk lar konulara onu yeniden srklemek iin ok kurnazca konuma kaplar ayordu. Mareal Hindenburg, ilk konumalarnda, Suriye cep hesindeki durumun dzeltildiini ve orada da yeni ve ta ze bir svari tmeninin sava meydanna srldn sylemiti. Mustafa Kemal ise bunun ne olduunu pek iyi bHiyordu. Hindenburg, bunlar, oradaki Alman kumandan larnn verdikleri rapora dayanarak sylyordu. Gerekte ise bu svari tmeni, Mustafa Kemal henz ikinci ordu kumandan iken, Yldrm grupunu taviye iin bu grupa gnderilmesi istenen tmen den bakas deildi. Daha Mustafa Kemal 7 nci ordu kumandanlna gelmeden n ce bu svari tmeninin tekiline ok almt. Ancak, toplanabilen bu kuvvet o denli bitkin, takatsizdi ki, ilkin Lagar atlarn Re'slayn civarndaki otlaklarda otlatp bes lemek, ondan sonra da bir ie yarayp yaralayacaklarn yeniden gzden geirmek gerekiyordu. Mustafa Kemal, ye di ay sonra 7 nci ordu kumandanlna geldiinde bu s93

vari tmeninden yararlanp yararlanamyacan uzun uzun incelemi ve ald raporlar sonucunda bunun savaa so kulabilecek durumda bir birlik olmad kansna varmt. Hindenburg'un, Mustafa Kemal'e anlattna gre de, bu ie yaramaz tmen savaa srlm ve yararlklar bi le grlmt. Mustafa Kemal, Alman kararghnda bu maceray an latabilmek iin sabrszlktan atlayacak duruma gelmi ti. En sonra onun azndan koca Hindenburg btn hi kyeyi dinlemi, itiraz da edememiti. Olayn en yakn kahraman, onun karsnda idi ve gerei santimi santi mine anlatyordu: Benim syleyeceim szler sizin aldnz rapor lar muhteviyatna uymayabilir, fakat, emniyet edebilirsi niz kl, hakikattir. Suriye vaziyeti Islh edilmi deildir. Bu nu kabul ediniz. Sonra, mareal, siz mhim bir taarruz yapyorsunuz ve zannetmem ki, buna ok bel balam olasnz, yalnz, bana syler misiniz, emniyetle mit etti iniz hedef ve maksat nedir? Byk ve ihtiyatl asker onun bu sorusuna elbette cevap veremezdi. Zaten, Mustafa Kemal, ondan bunun karln da bekliyor deildi. Yalnz, bu g sorular sor maktan amac, doulu generallerin de, yularndan srk lenecek eekler olmadn onlara anlatmakt. Varsn ce vap vermesinler, byk askerlik ve cephe srrdr diye sus sunlar, bu sorularn ne demek stediini anlamaktan da kendilerini alkoyamazlard yal Kk bir Trk generalinin bu laubali ve cret kr durumu Hindenburg'u hi de ok artm deildi. O da imparatorun sofrasndaki nefis ampanyadan bol bol imi ve her trl merasimin daraltc emberinden da r km, itenliin lk havas iine girmi bulunuyordu. Zaten kendisi ile Franszca konuan ve Alman sarnl n tayan bu gen generalde bir demir leblebi bulmu gi biydi. Hindenburg, onun kendi zerindeki hayran bakla rn da sezdiinden onu elden geldiince iten karlama a karar vermi bulunuyordu. Yalnz, her eyden nce gerek mparator, gerekse Ludendorff ve Hindenburg, bu 94

iki ziyaretiden elden geldiince psikolojik bilgiler szdr maa alyorlard. nk, Alman ordusunun elik yn lar, artk bir teneke sesi vererek tn tn tmee balam t, Artk, mttefiklerin nabzn yoklamak zaman gelip at mt. Byk asker Hindenburg, her eye karn Mustafa Ke mal'e bir karlk vermenin kolayn bulmutu. Salonun or tasnda, zerinde sigaralar bulunan kk bir masay gs tererek : Ekselans, demiti, size bir sigara takdim edebi lir miyim? Bylece koca Hindenburg, her eye karlk bulmu oluyordu. Mustafa Kemal kmsendiini anlamt. Ortadaki masaya doru yrmler ve Hindenburg iri ve babacan elleriyle Mustafa Kemal'e bir sigara takdim etmiti. Bu sre iinde, Vahidettin ile konuan imparator bir yandan da Hindenburg ile Mustafa Kemal'in konumala rn dikizliyordu. Mareale Almanca : Ne diyor? diye sormu, Mareal de : Bir eyler! diye batan savma bir karklkla impa ratorun azn kapayvermiti. Mustafa Kemal, sigarasn yaktktan sonra Hindenburg'un yanndan ayrlarak imparatorla konuan Vahidettin'in yanna gitmiti; ona Nasl, hakikati anlyor musunuz? demiti. Kar nzdaki Almanya imparatorudur. Benim size arzettiim en dieleri izah edecek bir tek kelime syledi mi? Hayr! Konumaya devam ediniz ve cidd konuunuz, b tn endieleri sylemekte tereddt etmeyiniz, ben eminim ki o, sizden memnun olmayacaktr. Fakat hi olmazsa Trkiye'de hakikati grm olanlarn varlna inanacak tr. Veliaht masum bir davran taknm: yle yapyorum!, demi, konuma da burackta sona ermiti. 95

Almanya'nn bu itibarl'konuklar, bundan sonra bat cephesine gtrlmt. Orada onlara Alman sava ma kinesinin ezici ve harikulade gcn gstereceklerdi. Bu kk kafile tam cephede bir karargha varmt: Olduk a byk bir kararght bu. Bu Fransz cephesinin en yk sek kumandan bir harita zerinde onlara parlak szlerle yeni cephe durumunu aklamaa balamt. Kumandan yle inandrc ve kandrc bir tonla konuuyor, olaylar yle istedii biime sokuyordu ki yan gzle Vahidettin'i szmekte olan Mustafa Kemal, onun sarslr gibi olduu nu grmt. Mustafa Kemal'in yan banda bulundu undan eilerek onun kulana : Ya buna ne dersin? demiti. Mustafa Kemal, ona hemen u cevab vermiti: Haritada gsterilen bu durumu mahallinde grmek arzusunu gsteriniz. Vahidettin'ln bu istekte bulunmas zerine muharebe cephesine gtrlmlerdi. Orda onlar byk kk bir ok subay karlamt. Onlarn nerelerini ve neleri gr meleri gerektii zerinde de abucak bir pln hazrlan mt. Mustafa Kemal, bu pln grdkten sonra Alman subaylarna yle demiti: Cephenin byk kumandan, bize genel durumu aklad. inde bulunduumuz muharebe cephesi bize o aklamann rettii cephedir. Msaade edilir mi biz sizin yaptnz pln brakalm ve benim gstereceim ye re gidelim. O anda bir kargaa olmu ve Vahidettin hazrlanm olan pln gereince gezmek zere o yana doru yrm t. Mustafa Kemal, zaten bakasnn iradesine boyun e meyi hi bir vakit becerememi bir insand. Bu kez de on da bir asker inad uyanmt. Veliahtla mihmandarlar nn arkasndan gitmiyerek kendilerine verilmi olan hari taya gvenerek rastgele ate hattnn bir noktasna do ru yryvermiti; ate hatt gerisinde bir aacn altnda durmutu. Onun yannda da mihmandar Alman subayla r vard. Aacn zerinde drbn ile Fransz cephesini g zetleyen bir gen Alman subay, mirlerini grnce heye96

canla aa nmi, merakla Mustafa Kemal'i szmee ba lamt. Bu ba kalpakl subay olsa olsa yksek rtbeli bir Trk subay olabilirdi. Gzclk yapan subay aacn zerinden grdkleri ni anlatyordu. Mustafa Kemal: Msaade eder misiniz ben de aaca kaym, de yince : Hayhay! demiler, Mustafa Kemal, hemen boy nundaki drbnle evike aaca trmanm, gen subayn grdklerini ayniyle grmt. Asl bahis konusu olmas gereken nokta, bu grl mekte olan duruma kar olan durumdu. Bunun iin de yle bir soru sormutu: Bu dman durumu karsndaki kuvvetiniz, terti batnz, ihtiyacnz nedir, ltfen bana syler misiniz? Ate hattndaki subaylar, btn rnekleri gibi saf ve temizdiler; askerlik bilgileri, siyas durumun elinde esir deildi; oflar btn tok varlklariyle tepeden trnaa tek nik askerdiler; bunun iin de Mustafa Kemal, onlarn a zndan gerei btn plakl ile ekip alabilmiti. Ger ek yleydi: Piyade birlikleri, hemen hemen yetmeye cek kadar erimi tkenmiti. Svarilikten bozma bir pi yade birliinden bahsetmilerdi ki, o da birinci hattn ih tiyat larndan sonra ihtiyat denecek nitelikten km bulunuyordu. Bu bilgileri alan Mustafa Kemal, akna dnmt. Bu aknln verdii korkusuzlukla bana toplanm olan bir yn Alman subayna heyecanl bir sesle yle demiti: O halde tehlikedesiniz! Onlarn da hemen bir azdan verdikleri karlk u idi: ylel Ate hatt kararghndan ayrlmlard. mparatorun, Vahidettin'in arkadalna vermi olduu bir kolordu ku mandan, Mustafa Kemal'in arkasn brakmyordu. Gnlerdir Mustafa Kemal'in yan banda gezip do laan bu general, ilk kez onunla ilgilenir grnmt. 97 F. : 7

Otomobille gidecekleri yere atla gidiyorlard. Alman generali atn onun yanna srerek: Siz veliahtn yaveri misiniz? diye sormutu. Hayrl Peki ne mnasebetle refakatte bulunuyorsunuz? Byle bir vazife aldm iin. Asker vaziyetlerden ok iyi anlyorsunuz, Trki ye'de herhangi bir birlie kumanda ettiniz mi? Evetl Mutlaka alaya kadar kumanda etmi olacaksnz? Alaya daha nce kumanda etmitim. Alman generali gittike meraklanyordu: Peki tmene de kumanda ettiniz mi? Evetl yleyse beni mazur grnz. Ben kolordu kuman danym ve sizin babanz yandaym. Ltfen en son ku manda ettiiniz kuvveti syler misiniz? Mustafa Kemal bu temiz yrekli adam meraktan kur tarmak i i n : Muhatabnz, tmen ve kolorduya kumanda ettik ten sonra, birok ordulara kumanda etmi bir arkada nzda, deyince Alman kolordu kumandan afallumti; no var ki duygular sempatiden teye geemiyordu : Affedersiniz, biz, imdiye dek size yanl hitap edi yormuuz. Demek siz, Ekselanssnz) Alman ordusunda kolordudan byk birliklere ku manda edenlere Ekselans deniyordu. yi kalpli ve babacan kolordu kumandan, Mustafa Kemal'e, konukluun sonuna dek, aradaki ya ayrmn' Unutmu grnerek ok saygl davranmt. Bir gece Alsas'ta valinin konana arlmlard. Ge ni bir salonda bulunuyorlard. Epeyce kalabalk vard. Her yan bol kla ykanyordu. Osmanl veliahdn arla mak iin her ey yaplmt. Vahidettin, vali ile surdan burdan konuuyordu. Mustafa Kemal de geni salonda bir aa bir yukar dolayor, kendi dncelerine g mlm bulunuyor, ara sra gznn ucu ile de vali ile Vahldettin'e bakyordu.
98

Bir aralk, Vahidettin, Mustafa Kemal'i masasna a rmt; bu ar, valinin ona sorduu bir soru zerine olmutu. Vahidettin, geri valinin sorduklarna elinden ge len karl vermiti. u var ki bunlarn Mustafa Kemal' ce de perinlenmesini istiyordu. Valiye : Cephelerde bulunmu bir kumandan yanmdadr. isterseniz onu da dinleyiniz, demiti. Mustafa Kemal, masaya gidip de bahis konusu soru nun ne olduunu sorunca veliaht: Ermeniler! deyivermiti. lsas valisi safa, bir Osmanl veliahdna Ermenilere kar yaplm olduunu iittii korkun zulmlerden ve Ermenilerin bu gibi zulmlere mstahak olmadklarndan dem vurmutu. Mustafa Kemal, valinin bu biim konumasndan hi holanmamt; bir kez, karlarndaki Almanya'nn yk sek bir vahiydi, ikincisi de onlar Almanya'nn pek itibar l konuklar idiler: Valinin karsnda byle laubalice so ru sorduu kimse Trkiye'nin gelecekteki padiah idi. Mustafa Kemal, masadaki yerine yerleirken Naci bey Vahidettin'in szlerini valiye ylece tercme edi yordu : Bu kumandan bahsettiiniz meseleyi iyi bilir, si zi aydnlatacak cevaplar verecektir. Bunun zerine biraz da ierlemi olan Mustafa Ke mal, valiye yle tok bir k yapmt: Trkiye'nin veliahd ile Almanya'nn mutena bir mntkada, kymetli olduuna phe etmediim bir vali sinin bulabildii konuma konusu beni artt. lknce siz den unu anlamak istiyorum: Mttefikiniz olan ve ittifak urunda madd ve manev tekmil mevcudiyetini mahve den Trkiye'ye kar, tarihin bilmem hangi devrinde mev cut olduunu iddia eden ve bu mevcudiyeti ihya etmek in dnyay ifale alan Ermeniler lehine konumak fikri size nereden geliyor? Mustafa Kemal, kt birka bilgisiyle uluorta konu an bu vah ile alay etmekten kendini alamamt. Alman ya iin ve onun hesabna Trkiye'nin yapt bu paha bl99

ilmez fedakrlklardan sonra demek kl bu Alman valicll hl Trk topraklar zerinde bir Ermeni devleti kurula bileceini dnebiliyordu. Demek ki, Almanya iin akt lan bunca kanlar, yaplan bunca fedakrlklar bounayd. A I S G S VOMS, Mustafa Kemal'in bu yar alayl, yar ciddi konumasndan ya tahtaya bastn anlam ve bu husustaki bilgisinin yarm yamalak ve temelsiz oldu unu anlatack zr diler bir hal almt. Mustafa Kemal' in dndne gre, bu, dpedz baltay taa vurmak t. Bu zc <onumay ksa kesmek iin valiye: Vali hazretleri, demiti, biz cepheler dolaan bir heyetiz, buraya Ermeni meselesi konumak iin deil, fa kat, mttefikimiz olan ve kendisine itimat etmekte ol duumuz Alman ordusunun gerek durumunu anlamaya geldik, onu anladk, kfi bir vukuf ile memleketimize d nyoruz. Vali, bundan sonra Vahidettin'I sofraya buyur etmi ti. Bu deerli konuklar, bundan sonra mehur silh fab rikalar sahibi Krupp'un atosunda konuk edilmilerdi. Krupp fabrikalar sahibinin atosu gz kamatran dev gibi fabrikalarla kaplanm geni bir alann yaknndayd. Al man sava makinasn ve sava gcn besleyen bu kor kun kaynak da Mustafa Kemal'in gznde artk oyuncak toplar ve tanklar yapan bir fabrikadan farkszd. nk, o, cephedeki gerek durumu yakndan grm, reneceini renmiti. Artk, Krupp'un da atosunun muhteem g zellikleri ve veillikleri iinde umutsuzluunu serinletecek glgeler aramaa baladn pek iyi seziyordu. Orda muhteem ve zengin bir yemek salonunda, sekin davet lilerin huzurunda gzel bir akam yemei yedikten son ra, geceleyin trene binmi ve Berlin'e yollanmlard. Berlin'de, imparator, onlar Adlon otelinde konuk et miti. Hepsini ayr ayr ve gzelce yerletirmiler ve cep henin yoksul manzarasn onlara unutturmak ve kmek te olan Alman enerji, ekonomi ve takatini onlardan gizle mek iin ellerinden geleni yapmlard. mparator, bouna abalamamti: Vahidettin'in bu gzel kabulden dolay kol100

tuklarnn kabard belli oluyordu; abucak avlanvermlt i . Keyfine son yoktu artk; deerinin anlalm olduu nu sanarak byk bir canllk ve gven iinde dnya ga zetecileri ile rportajlar yapyor, onlara beyanat stne be yanat veriyordu. Denebilir ki, Vahidettin btn bu yolcu luk sresince en ok houna giden yeri ve ortam bulmu gibiydi. Btn mrnce bu denil serbest ve hr konuma m ve dedikleri bu denli nemle karlanmamt. Gaze teciler, ellerinde fotoraf makinalar, kalem, kt, onun evresinde fr dnyor ve onun azndan yakalayabildik leri mcevherleri sratle not ediyor, telgrafla gazeteleri ne bildiriyorlard. Vahidettin, Abdlhamid'in errinden kur tulunca hrriyete kavuacan ne kadar ummutu. Ne var ki ondan sonra da banda Talt ve Enver Paalarn polis tekilt ekimiti. Vahidettin, Adlon oteline Alman imparatoru VVlholm'den sonra gelen ikinci byk kiiydi! Burada ilerideki padiahlnn ilk yemilerini tadyor gibiydi. Mustafa Kemal, onun bu halini bir psikolog dikkati ile dikizliyor ve yarnn padiahn en iyi biimde anlaya bilmek iin hi bir frsat karmyordu. Zaten burda Va hidettin bir padiah gibi davranyor, bir padiaha zg btn zellikleri benimsemee ve gstermee alyor du. Artk, hasta ve bunak Sultan Reat'n bir an nce l mesini beklemekten baka yapacak bir ey kalmyordu. Bir gn otelde Naci bey Mustafa Kemal'i yalnz bula rak : Vahidettin beni yaver almak stiyor, demiti, oysa bilirsiniz ki ben saray hizmetinde bulunmaktan holana cak bir adam deilim. Mustafa kemal, ona u karl vermiti: Eer Vahidettin size bunu teklif etmise derhal ka bul etmeklilniz lzmdr. Bu adam yarnn padiahdr. Siz temiz bir adamsnz. Lzmdr ki, onun yannda kendi sine hakikatleri korkusuzca syleyecek biri bulunsun; va ka, saray hizmetinde bulunmak gtr, fakat, memleket in her ey yaplr. Naci beyin, veliahdn yaverliini kabul etmesi Muta 101

fa Kemal'in ok houna gitmiti. Onun ileriye ynelmi projeleri arasnda saray, binek ta cfarak byk bir yer tutuyordu. Naci bey gibi, hem hocas, hem de kendisini anlam namuslu bir memleket ocuunun orada bir kop rba tutmas, ilerde ok yararl olabilirdi. Yine bir gn Adlon otelindelerken birka gazete mu habiri gelmi, Vahidettin'den mlakat istemilerdi. Vahidettin, zaten canna minnet bildiinden hemen buna ra z olmu, Mustafa Kemal de bu mlkatta hazr bulun mutu. Vahidettin, stanbul'dan bu yana Mustafa Kemal'in alam olduu dncelerle dopdolu bulunuyordu; ki minle grse hep ayn dnceleri savunuyordu. O gn k yabanc gazetecilere de hep Mustafa Kemal'in rnga ettii dnceleri kotarp datmt. Mustafa Kemal'in sevinci, elbette, sonsuzdu. yi bir mez yetitirdiine ina nyor, bunun daha da iyi olacan sanmakla ayr bir haz duyuyordu. Gazeteciler, onun azndan Mustafa Kemal'in dn celerini not ederek ekilip gittikten sonra her ikisi ba ba a kalmt. Vahidettin ona : Ne yapmalym? diye sormutu. Mustafa Kemal son ldrc darbeyi vurmaa hazr lanr gibi sesinin, yz ifadesinin, kafa olgunluunun btn gcyle ve ehl, mavi gzlerinin keskin ve byleyici baklarlyle onun direncini ykp gemee alarak: Osmanl tarihini biliriz, demiti, bu tarihin bir ta km safhalar vardr ki sizi korku ve endieye sevkeder ve bunda haklsnz. Ben, size bir ey syleyeceim, o nis pette hayatm size terik edeceim, memnun olur musu nuz? Syleyinizl Henz padiah deilsiniz, fakat Almanya'da gr dnz ki, imparator, veliaht ve prensler hep bir i zerin dedir. Neden siz btn ilerden uzak kalasnz? Ne yapabilirim? 102

 stanbul'a gider gitmez bir ordu kumandanl iste yiniz, ben 6izin erkn harbiye reisiniz olurum. Hangi ordunun kumandanln? Beinci ordunun kumandanln. Bu ordu, Liman Von Sanders'in emrindeydi; Boazla rn savunmasnda bulunan ordunun ta kendisiydi. Vahidettin : Bu kumandanl bana vermezler ki, demiti. Siz isteyiniz. stanbul'a gittiim zaman dnrm. Vahideuh'in bu son karl, Mustafa Kemal'e hi bir umut kaps amyordu. Demek ki bu ite Vahidettin'e gvenilemezdi. Talt Paa ile Enver Paa'dan beinci ordunun ku mandanln koparmak, deveye hendek atlatmaktan g t. O hinolu hinler hi ellerindeki silh dmanlarna ve rir de Haydi, vur bizi derler miydi? Mustafa Kemal, onun gzlklerinin altnda bir anda snm gibi grnen ba klarnda Enver'le Talt'n korkularn grr gibi oluyor du. Bu iki paa, bu adamcaz son kerte yldrmlard. Mustafa Kemal'in Vahidettin'le en yakn, en iten, en arbal konumas ve nerisi, bu olmutu. Ondan sonra imparatora, Hindenburg'a ve Ludendorff'd veda ederek trene binmiler ve stanbul'a doru yola kmlard. Kader Mustafa Kemal'i Vahdettin'in kaderi zerinde oynamaa almaktan hl alkoymamt, alkoymak ni yetinde olmad da anlalyordu. stanbul'a varmlar, birbirinden ayrlmlard. Ne var ki Vahidettin, bu son derece zeki, yakkl paayla artk ili dl olmutu. Onu Arslan yeleli paam, Namalp kumandanm! diye armaa balamt; bu dostluk ok ilerleyerek ve derinleerek yryebilirdi. Birbirleriyle sk sk grmek iin szlemilerdi. Vahidettin, belki de bu ilh gibi gzel ve zeki paadan nasl bir damat kara bilirim? diye de dnyordu. Tam bir arslan yapl pa aya lyk ok gzel bir kz da vard; geri bu kzn arka snda Mecit efendinin olu Faruk efendi de dolamyor 103

deildi, yalnz, o, rakibi gibi karsna kardklar Mecit efendiden tiksiniyordu. Ne yazk ki felek, bu dostluu en gerekli ve en kri tik zamannda ok grmt: Mustafa Kemal, stanbul'a dnnce bbreklerinde dayanlmaz sanclar duymaa ve Kvranmaa balamt. Doktorlarn muayenesinden son ra yalnz sol bbreinin rahatsz olduu anlalmt. Pa a ikisi, bu arslan- gibi gvdede ilk olarak bbreklere saldrmaa balamt. Bir ay Perapalas'taki odasnda ya taa mhlanp kalmt; Vahidettin'den de temelli bir sz alamadndan zlyordu. Ah diyordu, veliaht biraz da ha gen, biraz daha tedbirsiz olsayd, onunla ne gzel bir Trkiye yaratabilirdik! bounayd, Vahidettinde i yoktu. Abdlhamit ne yazk ki bu adamcaz bir ihtiyat ve ted bir kumkumas haline getirmiti. Doktorlarn biri gelip biri gidiyordu. Bak gibi gvdesini neterleyen keskin sanclarn n bir trl alnamyordu. Bir aralk, iyilemee yz tutmu, sonra yine fenalamt. En sonra, doktorlar, ke sin tedavi iin Viyana'y salk vermiti; oraya gitmekten baka are yoktu. Mustafa Kemal, Viyana'ya varnca byk ve tann m bir otele yerlemiti. Muayenesi iin de bir yandan en bilgili doktorlarn muayenehanelerini andryordu. Oturduu otel, yabanc general ve diplomatlarla doluydu. Onlar arasnda kendisini ok tedirgin duyuyordu. O Osmanl mparatorluunun gen generallerinden biriydi. Batda general olabilmek iinse sa sakal aartmak ge rekiyordu. Bu kalabalk otel mterileri arasnda en ok sinirine dokunan da bir Avusturyal general ailesiydi. Aile nin btn kiileri, ona kmseyen gzlerle bakyorlard. Onlara bir ders vermek istiyordu. Bunun uzaktan uzaa olamayacan da biliyordu. Bir kolayn bulup bir gn onlarla tanmt. Avusturyal general, hemen ilk tanmada askerlik zerine bir konuma amt. Bu meslein ilkin bilgi, son ra da uzun yllarn tecrbelerini gerektirdii zerinde uzun uzadya fikirler yrtmt. Btn aile generalin bu s104

tnlk ve kmseme tohumlar ykl konumasn hazla ve bbrlenmeyle dinliyordu. Bir baka general en sonra: Trk ordusunda sizin gibi gen generaller ok mu dur? diye sormutu. Bu son soru, barda tarmt. Mustafa Kemal, on lara verilecek dersin sras geldiini anlamt. Ne var ki, daha ilk tanmada verilecek dersin, baya nezaketsizlik olacan dnerek biraz geciktirmeye karar vermi, bir iki gn sonra da ta gediine koymutu. lkin Avusturya ile Napolyon arasnda gemi olan Olm meydan savan anlatm ve sonunu yle getirmiti: Evet, muhterem baylar, Fransz ordularn sevk ve idare eden Napolyon da Olm meydan muharebesini kazan d zaman ok gen bir generaldi. Avusturyal general ailesi, bu dersten sonra artk Mus tafa Kemal'le yemek yemez olmulard. Viyana'da bavurduu profesr onun sanatoryumda yatmasn gerekli bulmutu. Viyana yaknlarndaki yeillik lerle ssl temiz havali Kotaj sanatoryumunda bir ay ka dar kalarak bu profesrce tedavi grdkten sonra yine onun sal ile Karlsbad'a gitmiti. Rahatszl iyilie yz tutmakla beraber hl rahatsz saylabilirdi, ve ok zayf lam, bilkinlemiti. Perhiz rejimi iinde banyolara giiyor ve sanclarn kkn kazmak iin byk bir diren g c harcyordu. Akl fikri hep memlekette, stanbul'da di, nk, sava, sonuna yaklayordu ve o cephelerin kntsnden meydana gelen atrty bu sakat ve hasta insanlarla dolup taan yerde ruhunun kulaklariyle iyiden iyiye iitiyor gibiydi. 1918 ylnn Temmuz aynn beinci cuma gn zmir'den tand bir adam, bir arkadaiyle onu ziyaret etmiti. Konuklar Sultan Read'n ldn ve yerine Vahidettin'in getiini syleyince Mustafa Ke mal'de bir sarsnt olmutu. te, bekledii nemli gn lerden biri gelip atmt, ne yazk ki, o, bu sre iinde bbrek sanclariyle kvranp durmu ve stanbul'da olan olmutu. Mecit Efendi'nin padiah olmasn isteyen ttihat Ve Terakkiciler, Vahidettin'in hakkn inemekten vaz gemilerdi. Onlar, mutlaka Vahidettin'i salam kaza 105

baladktan sonra padiah yapmlard. Buna yedii ek mek gibi inanyordu. Mustafa Kemal, Vahidettin'in padiahl haberi ile gerek bir aknla uramt. Avurtlar km, zayf lam yz, renkten renge giriyor, mavisi solmaa yz tut mu iri gzlerinin derinliklerinde mavi kvlcmlar akyor du. Hemen tabaksn am sigara stne sigara imee balamt. inden boulur gibi oluyor, gsnn daral dn duyuyordu, mrnde hi byle olduunu bilmiyor du. Kendisinde meydana gelen bu heyecanl, sarsc de iikliin gizli gibi duran nedenlerini yle byle seziyor du. Yalnz bunlar tahlil edecek zaman olmadndan hi o yana aldr etmiyor, salt midesinden ykselen baygn ln stesinden gelebilmek iin btn direncini kullan yordu. zmirli tanlar, onun bu krize benzeyen durumunu., byk bir ilgi ve sempati ile gzetliyor, buna anlam veremiyorlard. Kim bilir o, belki de Sultan Read'n lmne yanmt ve bu da henz yar hasta bulunan gen ve duy gulu paa'y bsbtn sarsmt. Adamcazlar, haberi ge tirdiklerine bile piman olmu gibiydiler. Oysa Mustafa Kemal'in, Sultan Read'n lmne zer rece aldrd yoktu, o zaten onun gznde domadan l mt; Enver'in bu bunak akrabas temizlenmekle belki de daha iyi olmutu. Hi olmazsa Enver'in de biraz bur nu krlrd. Yalnz iin asl nemli yan u idi ki Trkiye ve dnya yeni olaylara gebeydi. Mustafa Kemal de mu kaddes roln oynamak iin frsatlar byk bir sabr ve zek ile kolluyordu. Acaba en byk frsatlardan birini daha karmak zere miydi? Enver'i yere vurmay vaadeden bu en byk kozu da acaba elinden karm myd? te, ruhunun de rinliklerinde gizlenen en nemli dnce, bu olmalyd: Konuklar bu bell haberi verip gittikten bir ka gn sonraya dek Mustafa Kemal, hem gvdesindeki. hem de ruhundaki bu stma ile kavruldu durdu. stanbul'dan bek ledii btnleyici haber en sonra gelmiti. Artk kesin olarak Vahidettin Padiaht; bu bir gerekti. 106

Bir gn, Cemal Paa'nn kars Seniha hanmn Karlsbad'a geldiini renmi, hemen ziyaretine komutu. On dan, paann durumu ve psikolojisi zerinde bir eyler renebileceini umuyordu. Artk sava ortuna yakla yor ve korkm mtareke gnleri, dolu dizgin geliyordu. Otelde Senit a hanmn karsnda bir koltua kurulan Mus tafa Kemal, yle demiti: Muharebe kaybedilmitir. Memleket batyor. te, sizin paalarnzn uZak grrll. (Bu paalar elbette, Enver ve Ceml Paalard) Mamafih ben orada idareyi elime alacam ve bu paalar mahkemeye vereceim. Seniha hanm buna kar: yi edersiniz, bizim paa da beraat eder, diye kar lk vermiti. Mir Ahmet zzet Paa, padiahn yaveri ekremi ol mutu. Mustafa. Kemal bu ii ok anlaml bulmutu: zzet Paa, Vahidettin'in yaveri olmaktan ok onun asker m aviri ve kurmay bakan gibi bir eydi. Bu, Mustafa Ke mal'in Almanya'dan dnecei gnlerde Vahidettin'den kendisine verilmesini istedii grevdi. Padiaha bir kutla ma telgraf ekmi, Vahidettin de hemen bunun karl n gndermiti. Yalnz Vahidettin'de bir cephe deiiklii vard. Mus tafa Kemal'in znts, kaygusu, tasas derindi! Bir ka gn sonra stanbul'da bulunan yaveri Cevat Abbas bey den kendisini stanbul'a aran bir telgraf almt. Henz hastal gememiti, bunun iin de ok zorlayc neden ler olmadka stanbul'a dnmemee kararlyd. Cevat Abbas'a bu kararn bildirir bir telgraf ekmiti. Cevat Abbas'tan gelen ikinci telgrafta ise abucak s tanbul'a dnmesi istendii yazyordu. Mustafa Kemal, bu nun zerine kendisini kimin istediini ve bylece stanbul'a dnmenin gerektiini anlamt. Bunu aratrp sormay bile gereksemeden 1918 Temmuz'unun 27 cumartesi g n Karlsbad'dan stanbul'a yollanmt. Kendisini el altn dan arann yeni padiah olduunu iyice biliyordu. Yalnz bir talihsizlik Viyana'da onu yeniden yataa mhlam, zaten adamakll zayflam olan gvdesini da107

ha ok hrpalamt. Birinci Dnya Savann Avrupa zrinden buzlu bir rzgr gibi geen korkun, ldrc has tal spanyol nezlesi, bu hasta yolcuyu Viyana'da kstrvermi ve anayurttan bir zaman daha uzakta kalmasna sebep olmutu. Her eye ramen srm gibi gl gvdesi ve ruhunun gc ile bu pis ve bulak hastal da yene rek kapa stanbul'a atm, bylece gurbetlerde lp git menin gizli korkusundan temelli kurtulmutu. Onu Sirkeci istasyonunda karlayan yaveri Cevat Abbas'tan btn gerekli bilgiyi almakta gecikmemiti. Onu telgrafla stanbul'a artan mir zzet Paa'yd; onun da kulan bken elbette yeni padiah Vahidettin'in ta kendisiydi. Mustafa Kemal, hemen geldiini zzet Paa'ya bildir miti. Yalnz hl hasta olduundan Perapalas'ta Halic'in mavi sularna ve bu sularda kaynaan binlerce eitli de niz aralarna bakan mkellef dairesinde kalyor ve ei dostu orada kabul ediyordu. te, mir zzet Paa'y da bu dairede kabul etmi ve ondan heyecanla padiahn kendisiyle neden grmek istediini sormutu. Ortada nemli bir ey yoktu. Padi ah veliahtl srasnda Almanya gezisi dolaysiyle onunla ok ili dl olduundan bu yaknl ve itenlii bundan sonra da srdrmek istiyordu. Mustafa Kemal, kendisini dndnden dolay Padiah'a ok sselm gndermi ve mir zzet Paa'ya yle demiti: Herhalde umum durumun fenaln yok etmek iin yeni padiah yeni bir istikamete sevketmek gerektir. Bu bakmdan kendisiyle grmekliimi uygun bulur musu nuz? Mustafa Kemal, bu sorusu ile kehdisi iin bugn ka ranlk olan pek ok eyi renmek istiyordu. zzet Paa, onun padiahla bu biimde konumasn uygun bulmu tu. Bunun zerine Mustafa Kemal, hemen Naci bey aracliyle padiahtan bir randevu istemi ve belli bir saatta buluulablleceini bildiren karlk gelmiti. Mustafa Kemal, bir ka ay nce veliaht olarak brak108

t Vahidettin'ie bu kez Yldz Saray'nda padiah olarak karlamt; Vahidettin'in salonuna Naci beyin klavuz luu ile girmiti. Mustafa Kemal'in karsnda yine grnrde uzun boylu, uzun boyunlu, m kk, altn gzlkl, kalpak l, o ak sal adam, kendisinin her szne mal bulmu maribi gibi sarlan ve her dediini gerein anas olarak kabullenen adam vard; yine ayaa kalkm, kendisine pen cerenin nndeki koltukta yer gstermiti. Yalnz acaba bu adam, imdi de o adam myd? Yeni gerekleri'gr mekte kendisini klavuzlua seve seve kabul eden o eski veliaht myd? Bu' kadar ksa zamanda, hemen bir ka ay iinde bu padiah b veliaht olamayacak kadar deiebilir miydi? Yine kendisini ayn klavuz zek olarak kabul ede cek miydi? Yoksa padiah olunca yeni kaygular pein de eski dostluklara toptan paydos mu demiti? Peki, yle olsa kendisini ta Viyanalardan buraya arr myd? te, Mustafa Kemal, Padiah Vahidettin'in huzuruna bu kararsz ve karma kark soru yn kafasnda irili ufakl engerekler gibi kvranp dururken girmiti. Eski yolculuk arkada Vahidettin, Mustafa Kemal'e ilk anda yle derin bir itenlikle, yapmacktan uzak bir nezaket gstermiti ki, henz hastaln kuruntulara yol aacak ikliminden kurtulamayan arslan yeleli paa nn btn kararszl dalvermi ve iri gzlerinin iinde ate li bir mavilik ve umut glmsemee balamt. Demek ki, padiahlk onun arkadaln baltalamamt. lk basamak salamd, imdi bakalm br basa maklara! Mustafa Kemal, Vahidettin'in karsndaki bir koltu a oturduktan sonra Vahidettin her ikisinin arasnda du ran taburenin zerindeki sigaralktan bir sigara alp ona vermi, bir de kendisi alm ve yakt mumlu kibriti siga rasn yakmas iin ona uzatmt. Bu davran, ok iyi bir balangt. Mustafa Kemal'in kalbindeki umutlar, birden kiraz iekleri gibi avermiti. Onu padiah olduundan dolay dosta, askerce, yurtse verce ve diplomata tebrik etmekte acele ettikten son109

ra yine eski yol arkadalnda ele alm olduklar konu lara gelmiti: Seyahatimiz esnasnda btn fikirlerimi ok ak bir lisanla sylemitim. Bu dakikada ayn tarzda grmekliime msaade buyurulur mu? Vahidettin, boynunu ileri uzatp sigarasndan bir soluk ekerek: Hay hay! demi ve yznde bir karara varm in sanlarn aydnl ile onu dinlemee hazrlanmt. Mustafa Kemal, hi itirazsz dinleyen padiaha tpk yolculukta yapt gibi bu kritik anda onun yapmas ge reken ve yapabilecei her eyi uzun uzun sayp dkm ve en son olarak da szlerini unlarla perinlemiti: Derakap bakumandanl bizzat uhdenize alnz, kendinize vekil deil, bir erkn harbiye reisi tyin ediniz.. Her eyden evvel orduya sahip ve hkim olmak lzmdr, ancak ondan sonra dnlecek mnasip kararlar tatbik olunabilir. Vahidettin, bu ok nemli neriden ok holanmt, onun istedii de bundan bakas deildi. Osmanl tah tn rakipsiz olarak, tpk dedeleri, Fatih, Yavuz, Kanun gibi ynetmek biricik dncesi, idealiydi. Ne var ki, he nz gszd. Ortamszd, rgtszd. Talt'la Enver'in zerine bindikleri ttihat ve Terakki ejderhas, onu bir lokmada yutabilirdi. Enver'i bakumandan vekilliinden kaldrp atmak, btn ordunun dizginini eline almak, ok anl bir dvayd, yalnz, bunun kurmay bakanlna Mus tafa Kemal'i getirmek de ayn tehlike ile babaa kalmak, burun buruna gelmekten baka neydi ki? Mustafa Ke mal, askerlik bilgisi ve gryle, yksek zeks ve se kin kiiliiyle onun silik varln ezecek, meydandan si lecek ve yerine o geecekti. Bu biricik tehlikeyi dnp durmasa Mustafa Kemal onun iin ok salam payanda direklerinden biri saylrd. Ne yazk ki, Mustafa Kemal'in derin ve sonsuz uurumlar saklayan varl, hl onun iin bir bilmeceden ileri geememiti. Bu yzden Mustafa Kemal'in btn konumalarn ok yararl buluyor, onlar dinlemekten holanyor, yalnz bu 110

dnceleri uygulamaktan ekiniyordu. Enver Paa, Mus tafa Kemal'in kiilii evresinde ykselmek hevesinden baka bir ey tanmayan bir adamn ihtirasndan meyda na gelen bir efsane yaratmt; Enver Paa'nn kendisi de Osmanl devlet mekanizmasnda en yksek mevkilere trmand halde her zaman Mustafa Kemal'den ekinmi, onun rekabetinden korkmutu; bu korkudur ki, ileri mev kilerde pusu kurmular iin srekli bir rknt kayna olmu ve herkes Mustafa Kemal'i daha ok uzaktan de erlendirmekle yetinmiti. Mustafa Kemal'in bir gerekler deposu olarak ortada dolap durmas herkesi gerekten rktmt. te, Vahidettin de onunla konuurken, da ha dorusu, onu dinlerken son kerte tetikte bulunuyor, bir tongaya bastrlmamak iin Abdlhamid'in saraynda edindii btn tedbir stokunu byk bir beceriklilikle kullanmaa alyordu. te, Vahidettin, Mustafa Kemal'in kendisine yapm olduu bu ok gzel ve ok dosta neriyi kl kprdaman dinlemi ve eski gelenei zere yine gzlerini kapayvermiti. Biraz sonra gzlerini anca durgun bir sesle : Sizin gibi dnen baka resay askeriye var m dr? diye sormutu. Vardr. Dnelim. Mustafa Kemal, bu son sz zerine umutsuzlua, f keye benzer bir duygu iinde kalm, yalnz, hi belli et memiti. imdiye dek hep taarruz etmi ve en iyi savun mann taarruz olduunu renmiti. Umutsuz dmeme e alm, gcn toplayp bir ka gn sonra yeniden taarruza gemee karar vermiti. Bu konumadan da an lamt ki, Vahidettin'in iradesi zerinde oynayanlar var d, ve onlar onun iradesini bir umut kayasna zincirlemilerdi. Kendisine sar bir duvar gibi kapanan Vahidettin'in arkasndaki Enver domuzundan bakas olamazd. Teh likeyi sezdikleri iin kendisinden nce davrandklar mey dandayd. Mustafa Kemal'in Alman ordusunun bykleri

ni

ne gerek Vahidettin'in azndan, gerek kendisinin doru dan doruya yapm olduu saldrlar, elbette ki, bu go cunan byklerce Talt ve Enver Paalara yetitirilmi ve bu Alman dmannn neden veliaht'la Almanya'ya gn derildii zerine sorular sormu olacaklard. Trk padia hnn Alman partizan olmas her zaman iin Almanya'nn yararnayd. Trkiye zerinden Marko Polo'nun yolundan giderek Dou'nun zengin lkelerine szmak, hi,bir vakit yabana atlamayacak bir dnce ve bir Alman siyasetiy di. Mustafa Kemal, bu serven itihas karsnda ufa ck da olsa, bir engel gibi belirmee ve direnmee ba lamt. Eer, felek ona kimi olanaklarla biraz daha nce davranmak ansn balasayd, Trk ordusunu eline ge irerek bt Alman general ve personelini kap dar edecek ve tilf devletleri ile ayr bir bar yaparak Trki ye'yi daha ok zarar grmeden kurtaracakt. Bunlar bir sr deildi, biliniyordu. ttihat ve Terakki iinde az da ol sa kimi dnenler Mustafa Kemal'in bakumandan vekil liine getirilerek Enver'in uzaklatrlmasn istiyorlard. Bunlarn balca temsilcisi de Nzm Paa'y kabinesinde vurarak Enver Paa'ya imdiki mevkiini salayan yiit Yakup Cemil'di. Ne var ki dncesini evresine ve btn ttihat ve Terakki Partisine yayarak Kthane srtlarnda kuruna dizilmiti. Enver Paa, biraz da bu yzden Mus tafa Kemal'in evresinde bir shh kordon meydana ge tirmee ve onun sat toksinlerin etkisini hie indir mee alyordu. Bu kadarla yetinmesinin balca nede ni Mustafa Kemal'in ok gl bir asker ve kumandan oluu ve Anafartalar'da kazand zaferle stanbul'u kur taryd. ok popler olmamt, nk, buna meydan ve rilmemiti. Yine de onu tanyanlar sevenler azmsanamazd. Enver Paa, ona kar komitac ruhu ile davranp da herhangi bir zarar getirmee alsayd belki baarrd. Yalnz, bu, Mustafa Kemal'in sekin kiiliinin bsbtn meydana kmasna ve onun birdenbire byk bir kahra man olarak boy vermesine yarard. te, bunun iindir ki, zekice kombinezonlarla onu huduttan hududa srgn gibi uzaklatryor ve zaman kazanmaa alyordu. Mus112

tafa Kemal, bunu ok iyi bildiinden yine kimi dolaplarn dnm olduunu ve Vahidettin'in bask altna alndn anlamakta gecikmemiti. Bu grmelerden birka gn sonrayd. Naci bey Mus tafa Kemal'e, Vahidettin'in mir Ahmet zzet Paa ile kendisini kabul etmek istediini bildirmiti. Mustafa Ke mal, bir kez daha padiahn huzurundayd. Ne var ki bu kez yalnz deildi, yannda zzet Paa da vara. Mustafa Kemal, bu arya yle bir anlam veriyordu: Herhalde, Vahidettln, kendisine geen gn yaplan ok nemli ne ri zerine he r ikisi ile birden konumak, bir karara var mak istiyordu. Mustafa Kemal, bu konumann da genel konular zerinde yrtlmek istendiini grm ve birok kez bunu kendi dnceleri ynne evirmee alm sa da yapamamt. Vahidettn, kapal bir kutuya dn mt; azndan tehlikeli bir sz karmamak iin ok sa knarak konuuyor, bu tehlikeyi nlemek iin de daha ok dinlemee alyordu. Ah, u namalp kumandann, u arslan yeleli paann arkasnda bir de kendisini destekle yen tekilt olsayd! Vahidettin, onun dediklerini hemen yapacaa benziyordu. Ne yazk ki. herkesin gerekleri gr mekten kand bir dnemde yayorlard. Onun iin de Mustafa Kemal, mnzevi yaay iinde mr rtyor du. Kendisini anlayan bir tek adam vard, onu da padi ah yapmak iin zincirlemiler, kendisinden uzaklatr malard. Vahidettin'in bu yoklaylar bouna deildi; bir destek aryordu. Yalnz, enitesi Ferit Paa, glgede ona bir kuvvet oluyor. Hrriyet ve tilf Partisinin kodamanla r ona yine glgeden gn yz grmemi umut meneke leri uzatyorlard. Elbette, bu da yetmezdi. Bunun iin padiah, bu grmede de yararsz bir ka gevelemeden baka trl, temelli, umutlu, bir konuma yapamam, ii len bir ka sigara, aklan bir ka kibrit ve hprdetilen bir ka kahveden sonra Mustafa Kemal'le zzet Paa'ya kalkp ks ks gitmek dmt. Yalnz Mustafa Kemal, ylmamt; hastalnn yava yava iyilemee yz tutmaslyle gvdesi ve iradesi de glenmee balamt. Korkun zamanlar dev admla113 F.: 6

riyle yaklayordu. i, sk tutmak gerekti. Bir kez daha taarruza gemee, Vahidettin'in evresinde Enver Paa'nn kurmu olduu kale duvarn bir kez daha zorlamaa karar vermiti. Bu adama yaplan byy zmek ve onu Trk milleti iin yararl bir hale getirmek istiyordu. Bu adam, gdlmek isterdi, yoksa kendi haline braklrsa pis bir mstebit olur kard. te, bunun iin padiah bir kez daha grmek ve yalnz olarak huzura kabuln istemiti. Gzleri artk bir ey grmyordu. Daha ilk anda bir ka konumada az na tklan eski dncelerini byk bir inan ve cokun lukla anlatmaa balamt; artk, sonucu almaa kararl grnyordu. Bu adamn sahte iradesini bir iskambil a tosu gibi ykacak, yerlere- serecekti. Ne var ki, Vahidettin, ondan nce davranm ve bu tehlikeli konuma kap sn u szlerle apansz kapayvermiti: Paa, ben her eyden nce stanbul halkn do yurmak zorundaym; stanbul halk, atr, bunu yapmadk a alnacak her tedbir isabetsiz olur. Vahidettin, bu szleri syleyip bitirince yine gzleri ni kapayvermiti. Mustafa Kemal, henz olduka genti, yalnz, hayat ta o kadar ok ey grmt ki, yetesiye tecrbeli sayla bilirdi. Karsnda tilki gibi kurnaz bir adamn bulunduu nu artk anlamt. Nazik, iten, saf ve doru gibi gr nen btn bu davranlarn arkasnda dou saraylarnn yetitirmesi tam bir insan-tilki bulunuyordu. Mustafa Ke mal: lk nce stanbul halkn doyurup onu kazanmak, ilerideki yapacaklar iin burasn bir dayanak noktas ola rak kullanmak istiyor! diye dnyordu. Umum art lar dzelmedike, onun bu dncesi politika bakmn dan doru olsa bile bu istein yerine getirilmesi mmkn olabilir miydi? Bylece dnen Mustafa Kemal aktan : ok doru dnyorsunuz, fakat stanbul halk n doyurmak iin alnmas lzm gelen tedbir ve teebbs ler, zt- ahanenizi btn memleketi kurtarmak iin aln mas lzm gelen mbrem ve mstacel tedbirlere teves114

6I etmekten alkoyamaz. Heyeti umumiyenln selmetini temin edecek mesai, ancak makinann heyeti umumiycsinin lemesiyle mmkn olur ve heyeti umumiye ileme dike bu makinadan bir ksm muhassala dahi almak ka bil olamaz. Sylediimin isabetine kaniim, belki zat hnelerince fazla telkki buyrulur, lkin bildirmeye mec burum ki, yeni padiahn mebdei hareketi evvel kuvvete tesahup etmek olmaldr. Devleti, milleti ve btn menfa atleri mdafau eden kuvvet bakasnn elinde bulunduka sizin padiahlnz dahi lfz olmaktan kurtulamaz. Biraz tedbirsizce olduuna kaniim. Padiah, Mustafa Kemal'in bu hereyi gze alm yaln konumas karsnda savunmaya gemi ve u umul ve hayl krc szleri sylemek zorunda kalmt: Ben icap eden eyleri Talt ve Enver Paalar ha zerat ile grtm. Evet, Vahidettin en sonra baklay azndan karm t. Mustafa Kemal'in btn tahminleri doru kmt. Vahidettin, Mustafa Kemal'in gznden birdenbire d vermiti. Demek ki bu adamn karakterine hi gvenilemezdi. Daha bir ka ay nce Talt'la Enver'i elindon gel se dileri ile paralamak isteyen veliaht, bu adamn ta kendisi deil miydi? imdi hem yz milyonlarca mslmann halifesi, hem de Osmanl lkesinin padiah olan bu adam, veliaht Vahjdettin'i hi mi hi tanmayacak hale gelmiti. Mustafa Kemal'in bu szden kard anlam uydu: Siz vazife ve salhiyetiniz fevkinde benimle lubalilik mi etmek isti yorsunuz? te, bunu da anlaynca, Mustafa Kemal, artk Vahldettln'e kar duymakta olduu vicdan sorumluluunun sona ermi olduunu duymutu. Vahidettin msaade eder grnmedii halde ayaa kalkmt. Vahidettin ise Mustafa Kemal'e bir daha bakmaktan korkuyormu gibi gzlerini yummu ve bylece elini uzatvermiti. Bir tek sz sylememiti. Gzleri kapal, zayf ve kuru parmakl eli, uzanm duruyordu. Mustafa Kemal, eilip bu eli skt, gl parmaklarnn arasndaki bu ke-

mikli elde artk bir dostluk scakl olmadn duymu tu. Vahldettin'in yanndan karken Mustafa Kemal'in gzlerini byk bir znt buulumt. Yznn iudoli izgileri kararsz bir hal alm, kalar dmt. Onunla birlikte dar kan eski hocas Naci bey onun gzlerin deki bu bulank havay ve yzndeki umutsuzluu iyice grmt. ki eski dost hi bir ey sylemeden birbirle rinden ayrlmt. Muhteem bir saltanat faytonu. Mustafa Kemal'i at larn kard ritmik tkrtlarla Perapalas'a kadar gtr mt. Perapalas'a vardnda bir kez daha ac ac dn celere dalan Mustafa Kemal, kendisini yeniden hasta duy maa balamt; bu ne biim iti? Her tuttuu dul, ko pup elinde kalyordu.. ok haclarn kt ha zlri Legal de msra'n mrldanp duruyor ve Vahidettin'in elinde Kur'an ve koltuunun altnda bir ha tayan iki yzl ha clardan hibir ayrm olmadn dehetle gryordu. Ar tk baka bir ey aramal diye dnyordu. Bu kale duvarnda da gedik aamamt. Saray yaay zaten b tn entrikayd. Orada yaayan insanlarn varl da bu entrikalarla yorulmutu. Kendisi gibi temiz bir cephe ku mandan elbette bu entrika yuvasnda aldatlacakt. Aradan bir ka gn daha gemiti. Yaaynda her an bir srpriz bekliyordu. Serveni sevmedii halde by le srprizlerin kendisini kapp srkleyeceine inanyordu. Normal, salam topraa oturmu bir dnemde, hi kuku yok ki, byle srprizler beklenemezdi, yalnz, bu dnem civcivli bir dnemdi, uzaktan uzaa devrilen dalar gibi patlayan gk grltlerini andran bir dehetle gecek imparatorluklarn zerine kecek felketler, dolu dizgin geliyor ve her an biraz daha yaklayordu. in felketi uydu kj, herkes byk kk, kadere boyun emi, byk bir tevekkl ve miskinlik iinde tufann kendilerini srk leyip gtrmesini bekliyordu. Bu azgn tufan sellerinin nne, hi olmazsa bir ka eyimizi kurtarabilmek iin

yaplacak barajlar hi kimsenin dnd yoktu, d nenleri de dinleyen yoktu. Bu ii suyun gzne giderek zmlemee ulan Mustafa Kemal, bu su ban kesen ejderhalarco pskr tlm, yine olanakszlklar bataklnn iren ve rk kokular fkran korkun dnyasna dnmt. Bou bouna kimseyi rktmemek ve durumunu za yflatmamak in kendi iine kppanyor, yalnzca dn yor ve ikinci nc derecede eski siyasiler ve deesiz kimi askerlerle konuup grerek bu bataklk gnlerinin sonunu bekliyordu. Bir ordu kumandan olduu in padi ahn selmlna gidip geliyor, Vahidettin'i yalnz eski bir tandk gibi selmlayarak Perapalas'a dnyordu. Anlamyordu, neden btn bu eitli siyasal parti ve grupla rn adamlar, bu trl trl paa tipleri ona hep iltifatla yaklatklar halde tuhaf bir rknt duygusu ile uzukluyorlard. Onun gzlerindeki mavi ateten, sesindeki inantan, tok tenkitlerinden ve pek ok iler yapabilecek bir adam gibi grnmesinden mi korkuyorlard? O da, bundan honuttu. yi olan mnzevi olur vecizesinin de erini biliyordu. Yldz Saraynn yan bandaki Abdlhamit'o yapt rlan Hamidiye camiinde her cuma selmlnda grm olduu yzler arasnda mumyalardan ayrtedilir hi kimse yoktu. te, Vahidettin'in btn ortam bunlard. O, ancak bunlarn dilinden, bunlarn ak sakallar, nianlarla dolu gsleri ve br dnyaya evrilmi baklarndan anlar ve bunlar karsnda huzur duyabilirdi. Bunlarn hepsi, ka dere boyun emi, ksa grl ark siyaset softalary d.. Vahidettin, Abdlhamid'in saraynda hep bunlarla ha r neir olmutu. Mustafa Keml'in enerjisinden rkp titreyen Vahidettin, bu pamuk gibi beyaz sakal ynlar arasnda dolu dizgin gelmekte olan karanlk felket bulut larnn korkunluunu daha kolay unutuyordu. Hem Talt ve Enver Paalarla tahtnn geleceini per inledikten sonra yeni bir servene .atlmann anlam var myd? Onun istedii padiah olmakt, ok kr olmu tu da; artk bundan tede belsn m aryordu? Bekle-

yecekti, sabrn sonu selmetti. te, ancak, bu bekleyi sayesindedir ki, en sonra otuzaltnc padiahln taht na oturmutu. imdi de beklecek ve zamanla her trsutta devlet mekanizmasndaki dmanlarn birer birer aykla yacak ve Abdlhamid gibi akllca bir saltanat kura cakt. Mustafa Kemal, bir cuma gn yine namazdan onca Hamidiye camiinin tren salonunda bakumandan vekili Enver Paa, mir zzet Paa, Vehip Paa ve Balkan sa valarn idare etmi btn byk kumandanlar namaz vaktini bekliyordu. Namazdan sonra, Naci bey, padiahn kendisiyle grmek istediini bildirmiti: Yalnz mdr? Hayr, yannda iki Alman generali va! Rica ederim, onlar ktktan sonra zt hne ila ben yalnz greyim. Ben de bu noktay takdir ettim, bir ka defa vu ku bulan iradelerine mnasip cevaplar verdim. Fakat, an lyorum ki. sizi bu generallerin yannda kabul etmekte musirdir. Mmknse bir daha teebbs ediniz. Naci bey, bir kez daha elinden geleni yapm ve pa diahn kulana : Generaller gittikten sonra kabul etmeniz mna siptir, demise de padiah da direnmi, onlar da salondu iken onu grmek istediini kesin olarak irade etmiti. Naci bey bu iten bir eyler sezinleyerek bunu ol duu gibi Mustafa Kemal'e anlattktan sonra Mutala Ke mal ister istemez bu halde padiahn huzuruna kmt. Vahidettin, henz ayaktalarken Alman generalleri kar snda ksa bir nutuk ektikten sonra, gzleri bu sefer ak olarak : ok takdir ve emniyet ettiim bir kumandan! di yerek onu Alman generalleri ile tantrmt. Oturduklarnda Vahidettin : Sizi Suriye'ye kumandan tayin ettim, diye irade buyurmutu. Oradaki vaziyetler ehemmiyet kesbetmi. oraya gitmekliiniz lzmdr. Sizden talebim udur: O tu118

taraflar dman eline geirmeyecekslnlz. Verdiim va zifeyi muvaffakiyetle ifa edeceinizden eminim, derhal o hatta hareket etmelisiniz. Bundan sonra Alman generallerine bakarak : Bu kumandan dediklerimi yapabilir, demiti. Bu, grnte byk bir teveccht, Mustafa Ke mal'in yerinde kim olsa sevinirdi. Ne var ki Mustafa Ke mal'in znts sonsuzdu, nk, karsndaki padiah, dpe dz bir entrikac, bir dzenbazd. Padiaha yle diyebilirdi: Padiah hazretleri, bana yle bir vazife veriyorsu nuz ki, o vazifeyHfaya memur kumandanlar mevkilerindedir. Beni onlarn fevkinde bir bakumandanla m me mur ediyorsunuz? Eer byleyse ok iftiharla iradenizi ka bul edeceim; fakat, phe ediyorum ki, bunun farknda bile deilsiniz. Vaktiyle ifa ederek hakl sebeplerle brak tm bir orduya ki, o ordu bugn malp olmutur. Ora da bulunan btn ordular gibi... Beni onun bana gn deriyorsunuz; o halde btn bu irade buyurulan vazifeleri yapmaya nasl muktedir olurum? Bunlar sylemek neye yarard, sanki? Karsndaki adamn bu konu zerinde konuup tartmaa hi bir va kit gc yetmezdi ki. Mustafa Kemal'in gzlerinde mavi imekler akyor du; yz bir kar aslmt. Vahidettin bile onun bu halin den rkm, Alman generalleri ise hi bir ey anlayama mlard; zavalllar, nereden bilsinler ki iin iinde i vard! Mustafa Kemal, padiahtan msaade alarak eski b rakt salona dndnde orada Enver Paa'nn ular kvrk kk ve marur byklarnn ssledii canl, g le ve iten ie alayc yz ile karlam ve tepesi at mt. Ona krcasna : Bravo, tebrik ederim, Enver! Muvaffak oldunuz! diye barm ve sonra szlerine unu katmt: Azizim, hi olmazsa biraz esasl tedbirler zerin de konualm. Benim bildiim ve anladma gre artk Suriye'de ordu, kuvvet, vaziyet isimden ibarettir. Beni ora ya gndertmekle gzel bir intikam alm oluyorsunuz. 119

Sonra teaml harici bir ey yaptnz, bizzat padia ha benim iin emir verdirttiniz. Enver Paa, beyaz, biimli dilerini gstererek keyifli keyifli glyordu. Yakasnn krmzl ile, kalpann te pesindeki enli krmz erit yanaklarnn pembeliini artt ryor ve bu ufak tefek enerji ile kaynayan bakumandan vekiline sempatik bir grn veriyordu. Uzun kirpikli ri ve gzel gzlerinin iindeki okayc ellk, zafer klar sayordu. Onun yanbanda bulunan ordu kumandanla rndan Vehip Paa da ayn biimde glyordu. Gizlice in dirdikleri darbenin bu sar paaya verdii sersemlii hazla seyrettikleri grlyordu. Salondaki br kalabalk ii ayrt edebilecek durumda deildi. Hepsi birbirleri ile fsldayarak gryor, havadan sudan konuuyorlard. Salonun bir kesinden bir grup halinde toplanan Balkan sava paalar, hararetli bir konumaya dalmlard. Bunlarn arasnda byk bir kumandann yle dedi i Mustafa Kemal'in kulana alnmt: Efendim, bu Trk neferlerinde hayr yoktur; bunlar hayvan srdr. Yalnz kamay bilirler. Allah muhafa za etsin, byle hissiz bir srye kimseyi kumandan et mesin. Mustafa Kemal, Bakumandan vekilini halamaktan vazgeerek bunu syleyen paaya dnmt: Paam, biz de askeriz, biz de bu orduya kuman da etmi adamz. Trk neferi kamaz, kamak nedir bil mez... Eer Trk neferinin katn grmseniz, derhal kabul etmelisiniz ki, onun banda bulunan en byk ku mandan kamtr. Eer siz kanzn zilletini Trk as kerine yklemek istiyorsanz insafszlk ediyorsunuz. Herkes, salonda, kulak kesilmiti, Enver ve Vehip Pa alarn glleri yzlerinde donmu kalmt. Mustafa Ke mal'in yz kpkrmz kesilmiti. Gzleri imek akyor du. Sesindeki derin inan ve telkin gc btn salonda kileri etkilemiti. Mustafa Kemal'in kt bu paa, onu yzce tanm yordu; ya da tanmazlktan geliyordu. Sanda solunda bulunanlara : 120

 Bu kimdir? diye sormu, onlar da fslt halinde onu aydnlatmlard. Bu byk gafa verilen iddetli karlk tan sonra salonda t kmaz olmutu. Alman generalleri de, Trk paalar da bu sarn pa ann fkesinde iten ve asil bir ey sezdikleri in bir za man susmulard. Mustafa Kemal, Enver Paa'y selamla may bile gereksemeden mahmuzlarn akrdatarak sa londan kp gitmiti. Mustafa Kemal, bir kez daha stanbul'dan uzaklat rlm ve bylece tehlikeli bir adam olmak rolne son ve rilmek istenmiti. Bbreklerindeki silik sanclara aldr etmemee alarak trenin uzun, yorucu yolculuuna bir kez daha katlanm ve Austos'un son gnlerinde Suriye' deki kararghna varmt. Karargh Nablus'tayd ve ikin ci kez olarak 7 nci ordu kumandanlna getirilmi oluyor du. Austos'un bu gnlerinde Arabistan, cehennem gibi kaynyordu. ok uzun olan cephe izgisini trl aralarla dolap grmek, hurdalam, ya, istimi bitmi sava makinasn yenilemek, iler bir hale getirmek gerekiyordu. Zahle raksnn pek yaknlarna geldiyse de bbreklerinin verdii,sinyaller, kendisini bsbtn perhize zorluyordu. Burda, zincirleme felketlerin birbiri ardnca patlak vermesi, gn meselesiydi. Olaylarn derinliine Ileyebllen bir gzn grecei realite, her eyin bitmi olduunu gs teriyordu. Onu tam bir yangn yerine gndermilerdi. ln korkun sca yannda umutsuzluun kzgn l de uzuyordu. Tek tk muz ve hurma aalarnn sert, yeil ve enli yapraklar ne gvdesini, ne de ruhunu glgeliyor du. Burda, artk, Trk ocuklar iin doa da, yerliler de, ngilizler de dmand. Mslmanln bu eski koruyucu larna kar Lavvrence'in altnlariyle hrsa gelmi halklar arkadan eri cenbiyelerinl savuruyor, onlarn yurt ve sla zleminden baka artk hi bir ey barnmayan asil yrek lerini deip llerini ln srtlanlarna, akallarna ve ak tyl akbabalarna yem olarak peke ekiyorlard. Mus tafa Kemal'in ii kan alyordu. Madem ki baa dmt. Yine bir eyler yapa121

cak, yoktan var etmee alacakt. Bundan baka are de yoktu. Yzlerce kilometre tutan cepheyi yar hasta olarak dolayor, olan gryor, dertleri dinliyor, yaplabilecekleri not ediyordu. Bu cephe zerine ordu skm bulunu yordu. Ne var ki, bunlarda adlarndan baka orduluktan iz yoktu. Bunlar, eski rgtlerin iskeletleriydi. Bunlar bu gnk durumlariyle kullanlamaz, yararl bir i gremezlerdi. Bunlardan ancak vurucu bir g olarak u biimde yararlanlabilirdi; orduyu skp, derleyip, toplayp bir ordu haline getirmekle, istanbul'dan yola kmadan n ce bunlar dnen Mustafa Kemal, btn bu birliklerin toptan kendi emrine verilmesini gerekenlere bildirmise de onun bu gzel nerisiyle ilgililer ancak alay etmiti. Mustafa Kemal, Karlsbad'dan hasta olarak dnm ve bu hasta haliyle durmadan olaylarn iinde boy ver mek zorunda kalmt. stanbul'da ektii i zntlerine imdi buradaki sk teftiler iin harcad takat ve ener jinin eklenmesi dolaysiyle varl adamakll hrpalanm t. Suriye lnn soluk kurun renkli gnde, insannda ve gidiatnda artk avunmaya benzer hibir ey bulam yordu. Bozgun anlarnn, uzak kervan anlar gibi gittik e yaklatn duyuyor, hararetten yanan dudaklarm kum larn vefasz scak suyu serinletmiyordu. Henz Nablus'a geleli onbe gn olmamt ki; sk almak onu yere sermi, yataa drmt. Btn or du yaaynda kendisinden de bir ya kk olan Enver Paa'nn oyunca olmu, onun iradesi altnda ezilmee yz tutmu, ancak, istifa edip ekilmelerle bu irade dar belerini boa karmt. Yatanda bitkin ve umutsuz yatyor, havann ve has taln iddetinden terleyip duruyordu. Kurmay bakan bir gn ona, her gn olduu gibi, gnlk raporunu getirmiti. Okumu, nemli hibir ey grmemiti. Her gnk baya raporlardan biriydi bu. Yal nz, dur hele, bu bombo gibi grnen raporlar iinde en teresan bir nokta ldyordu: Bir ngiliz esiri sezilir gibi bir eyler sylemiti. Mustafa Kemal'in her zaman uya122

nk bulunan kafasnda bir imek akmt: Bir iki gne dek btn cephe zerinde ngilizler ar saldrlara giri ebileceklerdi. Hemen emir vermiti : Biraz sonra Erkn Harbiyemi toplu olarak gre ceim. Hemen yataktan kalkm, giyinmi, i odasna gide rek bir muharebe emri yazdrmt. Bu emirde unlar var d: Dman 19 Eyll gn akam umumi taarruz yapa caktr. Emirde btn alnacak tedbirler birer birer bildirili yordu. Bu emi i, haberi olsun diye, grup kumandan Liman Von Sanders Paa'ya da gndermiti. Mustafa Kemal, bu Alman generalini Anafartalar'dan beri tanr, ok sayar ve severdi. Alman generalleri arasnda Mustafa Kemal'in de erini anlam olan biricik kumandan oydu. Mustafa Kemul'in sert karakterine kar yumuak bir anlayla dav ranan Liman Von Sanders, burda da Mustafa Kemal'in miri bulunmaktayd. Bu kez, Mustafa Kemal'in raporla rndan kard sonucu garip ve anlamsz bulmu, bu ba sitlie glmt bile!. Yalnz, Mustafa Kemal'in karakte rini iyi bildiinden, zeksndan da kukulanmamak gerek tiinden sonucu ilgiyle beklerken ona da herhangi bir ey sylememiti. Mustafa Kemal verdii emrin kt niyetlilerce hie saylabileceini dnerek btn dikkatiyle tetikte bek liyordu. Bunun iin 19-20 Eyll gecesi kolordu kumandan lar smet beyle, Ali Fuat Paa'y telefon bana arm t-: Verdiim emri ve ona gre icap eden terbirleri aldnz m? Emriniz yaplmtr. Henz bu telefon konumas yaplmaktayken ngiliz topusu, Trk cephesini dmee balamt. Btn ge ce cephede sava srmt. Mustafa Kemal'in ordusu nun sa kanadndaki Ordu yarlm ve esir edilmiti. A123

lan bu gedikten geen ingiliz svarileri Liman Von Sanders'in kararghn gafil avlayarak basvermiti. Mustafa Kemal'in asker dehas, bir kez daha anla lmt. Ne yazk ki bu gerein meydana k artk ya rarszd. Gerek anlalncaya dek i iten gemiti. Mustafa Kemal, bir dev iradesi ve bir tanr zeks kullanarak ordusunu sa salim am'a getirmiti. Irmak lardan, lleden, dalardan arp oraya dek ulatrlan orduyu, bu g izel ehrin yaknlarnda derleyip toplamaa, ona eki dzen vermee alt gnlerden t i r gn ya nndaki maiye tiyle am'a gitmek zere yola kmt. am'n ilk mahallelerine girdiinde btn halkn y zn dnk ve ask bulmutu. Herkes, ona ve maiyetine karanlk baklarla bakyordu. Bu baklarda dostluun, eski ainalklarn zerresi yoktu. Eski Trk ordusu geer ken glmseyen, iekler atan gen kzlar yo kadnlar, onlar grnce ya evlerin karanlk kaplarnda gzden uzaklayor, ya da kara ipek araflarnn sar rtsne brnyorlard. Erkeklerin pek ou ise onlar hi gr mezlikten geliyor, kahvelerin nnde nargile tokurdatan yallar, onlara uzak ve silik baklariyle bir de bakar gibi bakyordu. Yalnz, btn bunlarn stnde, Mustafa Kemal'in an lad uydu ki, byle kaygusuzluk perdesi arkasna e kilmi gibi grnen am'n Arap halk, tersine, onlarla de rinden derine ilgileniyordu. Ancak bu ilgi btn dmancayd. Gzel am ehri, Mustafa Kemal'in tanmad bir yer deildi. Selanik'ten buralara srld ve Abdlhamit'e kar htill Cemiyetini kurduu gnlerdenberi bu ehirden ok gelip gemiti. Buras onun ilk srgn ye riydi. Hrriyet mcadelesinde elebalardan olduu in kaldrlp bu sar keye atlm, bir kolayn bulup yi ne hrriyet fikirlerinin bol bol ve renk renk ieklerinin at Balkanlar Trkiye'sine kap gitmiti. Bu ehirde onun ok tatl ac anlar vard. Sonraki kumandanlkla rnda da buralarda bir hayli mr tketmiti. Onun yerin de am' ilk kez gren bir paa olsayd, bu deiiklii ko124

tayca anlayamazd. Mustafa Kemal'in tecrbeli gzleri, halkn yzndeki dmanca anlam ilk bakta kavrayvermiti. Grup kumandan Liman Von Sanders Paa'y um'da bulacan umarken bulamamt. O. am'dan ayrlp git mi ve Mustafa Kemal'in kurmay bakan Sedat beye haber brakmt. Sedat beyden rendii emir uydu: am savunulacakt ve savunmay drdnc ordu kuman dan Cemal Paa yapacandan o kendi ordusunu da Ce mal Paa'nn emrine verecek ve kendisi Rayak yakn larndaki kumandansz birlikleri teslim alacakt. am'n gbeindeki gzel Viktrya oteline gittiin de Cemal Paa'y orda bulmutu. Kendi ald emri Ce mal Paa da almt. Mustafa Kemal, btn yedinci ordu birliklerini kol ordu kumandanlarndan smet beyin (Paa) emrine vere rek Cemal Paa'ya teslim etmi ve hemen o akam tren le Rayak'a yollanmt. Yalnz yola kmadan nce br kolordu kumandan Ali Fuat Paa'nn kendisiyle birlikte yola kmasn da emretmiti. Rayak'ta Liman Von Sunders'i bularak grm, o da ordaki birlikleri Mustafa Kemal'e teslim etmek istemiti. Bu arada Asya kolu adn alm olan ve bir Alman Albaynn emrinde bulunan Alman birliinin kararghna varmlard.. Bu karargh Rayak yaknnda (Tegnabel) ziraat okulunda bulunuyor du.. Yap, gzel ve moderndi. Alman Albay onlara souk biralar ikram etmi ve Liman Von Sanders'e de bu Al man kolunun her eye karn bir birlik olduunu gster mek iin harita zerinde baz cambazlklar yapmaa ba lamt. Mustafa Kemal, Almanca sylenen bu szleri ve ya plan aklamay yle yle bildii Almancasiyle hi ka rmadan dinlemi ve Albay susunca yle sormutu : Bu zat, benim emrime verildi mi? Evetl O halde, Miralay bey, bana cevap veriniz; nerode, ne kadar kuvvetiniz kalmtr ve ne vaziyettedir? 125

Bu soru karsnda Albay aalam ve duralamt; biraz dndkten sonra da u karl vermiti: Henz mspet cevap veremem. nk, harekt icab vaziyet biraz phelidir. O zaman Mustafa Kemal, btn nezaket kurallarn ve konukluk haklarn bir yana brakarak hmla yle konumutu : Miralay bey! Bu vatan elden gitmektedir. Bunun mes'uliyetini zerlerine alm olanlar, mekkiyet zerine binay mtala edemezler. Ben imdi karar vermek mec buriyetindeyim. Sizin nenize istinat edebilirim? Buna sy ler misiniz? Albay, akll bir adamd. Mustafa Kemal'in ciddi su rusu zerine biraz dndkten sonra iin dorusunu sy lemekten ekinmemiti: Efendim, binay mtala edilecek bir kuvvet al madn kabul etmek muvafktr. Yni karmda yalnz Miralay beyi ve maiyetini gryorum o kadar. Dorusu da budur. Mustafa Kemal, bir tek Trk askerinin yitirilmemesi yak'taki kendi kararghna gitmiti. Rayak yaknlarnda asker birlik namna kimi insan dkntlerinden baka bir ey yoktu. Bu zavall Anadolu ve stanbul ocuklar, moralleri sfra inmi, a, zayflktan kemikleri km, ya r hasta bir yn insand. Yedikleri tayn macun gibi ek tike uzayan yemyeil bir nesneydi. tikleri dar orba sna ara sra biraz pamuk ya, ay iei ya ya da ba kmszlktan ve sefaletten smk haline gelmi sr et leri atlyordu. Arabistan llerinin almadklar gneiy le kavrulmu bu yzlerde umuttan baka her ey vard. Mustafa Kemal, bir tek Trk askerinin yitirilmemesi iin elinden geleni yapyordu. Onca, bir asker bir kle altndan yz kez daha deerliydi. Yarn, altnn, gmn yapamayacan yine bu Trk ocuklar yapacakt. On larla her zaman bir mucize yaratlabileceine inanyordu. Bunun iin, ordularn dkntlerini byk bir abayla Anadolu topraklarna doru karmaa, ingiliz kurunlu126

rndan korumaa alyordu. Bir gn yine Kuzey'e do ru yollanan perian ve eksik ordu kadrolarn incelerken kimi kumandanlar: Ne oluyor?., diye sormular, o da onlara yle demiti : Fczla kayp vermemek iin ekiliyoruz, evet. bo yere insan kaybetmee lzum yok. bir gn onlar bana lzm olacak! Mustafa Kemal, bu insan enkazlarn, gvendii su bay kadrolar eliyle derleyip toplayp bir dzene sokarken Rayak imendifer istasyonunun da yaklmasn emretmi ti. O, Rayak istasyonunu atee verdirdii srada kimi or du kumandanlarnn atlarna atlayarak Kuzeye getikle rini haber almt. O zaman znts ok byk olmu tu: nk, am ehrinin savunmasn kendisine brakt kumandanlarn am'dan ayrlm olduklarn anlamt. Sonra, dmana teslim olmak zorunda kalan bir kolor dunun kumandannn da Rayak'a geldiini ona haber ver milerdi. Tepesi atan Mustafa Kemal, bu kolordu kuman dann yanna artarak ona u sert szleri sylemiti : Siz kolordunuzu brakp Beyrut'a gittiniz, oradan da benim yolladm trenle buraya geliyorsunuz. Kolor du denilen cztam, kuvvet ve kudret itibariyle en b yk cztamdr. Bunun kumandan bir tek neferini da hi kurtarmakszn, bilkis, heyeti umumiyesini dman elinde brakarak, ahsn kurtard vakit, esbap ve era it ne olursa olsun, kolordu kumandannn aleyhindedir. imdi, ben size bir iyilikte bulunmak istiyorum. Fakat, bir artla: Henz kumanda etmek iin kuvvei maneviyeniz yerinde midir? Kaak kumandan biraz dnm v e : Evet, yerindedir! demiti. O halde, Baalbek'te bekleyen arkadamz Ali Fu at Paa'nn yanna gidiniz, yarn size tekrar bir kuvve tin kumandanln tevdi edeceim. Bu kaak kumandan, ne yazk ki Mustafa Kemal'in yanndan ayrlnca Baalbek'e gidecei yerde trene atla d gibi stanbul'u boylamt. 127

te, o zaman Mustafa Kemal, korkun gerei yice grmt: Btn cephelerde bir ey kalmamt. Mustafa Kemal, cephelerde bir bozgun havasnn esmee bala dn anlyordu. Tepesinin att byle bir zamanda gl bir rade nin yurt, grev ve insan sevgisinin meydana getirdii lgnca bir karar vermiti. Bu karar ona ylece zetle nen yiite bir emir vermee gtrmt: am'da bu lunan btn kuvvetler, benim orada braktm smet be yin emri altnda, Rayak havalisindeki kuvvetler Ali Fuat Paa kumandasnda imale hareket edeceklerdir. Bu emrin bir suretini de btn kuvvetlerin kuman dan olan Liman Von Sanders Paa'ya gndermiti. O zaman, Mustafa Kemal'in aleyhinde bir kaynama dr balamt. Her kafadan bir ses kyordu. Daha b yk kumandanlar hie sayarak byle bir emir verebilen adam da kim oluyordu? Byle ey grlm myd? As kerlik lm myd, artk? Mustafa Kemal'in bekledii de zaten buydu. Artk, bu isyana kar patlayabilirdi. Sorumsuzluklar yznden btn ordu, btn vatan, para para esir olup btn den ayrlyordu. Mustafa Kemal, yapt in hesabn ve recek ve bu ii istedii gibi yrtecek gte olduunu biliyordu. Rayak istasyonunu batan baa atee verdik ten sonra grup kumandan Liman Von Sanders'in karar ghnn bulunduu Baalbek'e yolland. Yolda yerli halk sadan soldan kafileye ate ediyordu. Demek ki, bura daki yerli isyan, onun sandndan da iddetliydi. Baalbek'te Ali Fuat Paa'y bulmu ve ona emrin iddetle uy gulanmasn tekrarlyarak Humus ehrine doru ilerlemi ti. nk, Liman Von Sanders ordayd. Humus'ta trenden indiinde geceydi. Hemen Liman Von Sanders'l bularak ok iten ve ok kandrc mant ile ona bu emrin verilmesinin gerekliliini anlatmt. Liman Von Sanders, kendi ilerine ve yeteneine ka ran bu eski ele avuca smaz dostuna anlayl, sem patik mavi gzleri ile bakm ve onun btn dediklerini anlar ve bunlara inanr grnmt. Mustafa Kemal'i din ledikten sonra : 128

 Evet, verilecek karar bundan baka trl olamaz d! demiti. Mustafa Kemal, bunun zerine: O halde bu karar uygulanacaktr! diye son bas ky yapmt. Yalnz, rica ederim, benim Erkn Harbiye Reisi ni de ikna eder misiniz? Liman Von Sanders'in kurmay bakan Diyarbakrl Kzm Paa'yd. Bu, Mustafa Kemal'in iyi tand bir as kerdi. Hasta yatyordu. Liman Von Sanders'le birlikte onun yatt odaya gitmilerdi. Mustafa Kemal btn du rumu anlatnca onun da akl bu ie yatvermiti. Mustafa Kemal, bu karara gre 7 nci ordu dkn tlerini Suriye'nin Kuzey ucunda, yani Halep'de toplaya cak, ondan sonra yeni kararlar alacakt. Bu ii yapacak olan da yalnz Mustafa Kemal'di. Li man Von Sanders'in ii rahatlam ve onun bu nerisini benimsemek iin uzun uzadya ene almay gerekli bul mamt. Mustafa Kemal, yenilen birlikleri Halep'de toplam t. En ileride brakt kumandan Kzm beydi (Paa). Bu ordunun kolordu kumandanlar da smet ve Ali Fuat pa alard. Mustafa Kemal, bu srekli yorgunluklar, umutsuz luklar, fkeler, isyanlar, patlamalar sonunda yine hasta lanmt. stanbul'dan geldiinden beri didiniyor, bin tr l samalklar, ihanetler, aklszlklar, anlayszlklar, uzak ve yakn dmanlar ve dmanlklarla durup dinlenmeksizin boua boua saln yine tehlikeye dr mt. Bbrek sanclar, bu eski dman, yine yakasna yapm, soluk aldrmyordu. tahszd; doru drst g da alamyor, gvdesi, her gn biraz daha takatten d yordu. Yeniden yataa dmt. Kaderin bu oyunu ona pek ac geliyordu. Byle civcivli tehlikeli, dev gc, dev, iradesi isteyen bir zamanda hasta olmak kadar is yan ettirici bir ey olur muydu? Birka asker hastanede tedavi olduktan sonra, yine zayf, yar hasta ve takatsiz olarak kalm, karargh olan Baron oteline gitmiti. Otel de yannda Suriye Valisi Fahri Binba, ve Tahsin bey 129 F. : 9

le oturmu, dertleiyordu. Bu srada Halep ehrinin do usunun igal edilmi olduu haberi gelmiti. Demek, tehlike burunlarnn dibine dek gelmiti. Olaylar, dn celerden daha hzl yryordu. Mustafa Kemal, her za man olduu gibi yine tehlikenin gzne giderek ne olup bittiini renmee karar vermi, otomobiline Tahsin be yi, vefal arkada ve yaveri Cevat Abbas' da alarak teh likeli noktaya doru hemen yola kmt. ehrin dou giri yerinde byk bir insan kalabal kaynayordu. Bunlar, tam l klndaki Bedeviler ve Araplard. Otomobil, bunlarn arasnda skm kalmt. Gzleri fldr fldr dnen silhl Bedeviler otomobile yk lenmiler, kmldamasna bile engel oluyorlard. Otomo bilin evresi gittike kalabalklayor, boumalar, a rmalar, silh krtlar grla gidiyor, gnete syrlm iri kllar parlyordu. Mustafa Kemal, buraya dek gel menin byk bir dncesizlik olduunu anlamt. Bu gzleri dnm 'srnn iinden paralanmadan kurtul mak iin de bir soukkanllk rnei gstermenin gerek tiini imek gibi kavramt. ofr, her yandan arabaya aslan ve yklenen bu arln altnda otomobili yrtmek ve kurtulmak iin bo una abalyor, otomobil bouna homurdanp, hrldyor du. Mustafa Kemal, ak arabann iinde birdenbire aya a kalkarak kumandaya ok iyi giden tok ve derin se siyle : Dur! diye barmt. Hemen Tahsin beyin elinde ki krbac ekip alm, ayn mirce sesle kalabala : - Reisiniz nerdedir? diye sormutu. Bir uultu halinde ona u karlk gelmiti : Hepimiz reisiz! Bu tehlikenin emberini yarp kurtulabilmek iin ger ekten imek gibi karar vermek gerekiyordu. Mustufu Kemal de bunu yapmt; elindeki kam ile rasigeleno alabildiine vurmaa balamt: ekilin! diye barnca kalabalk birdenbire du130

raklam ve otomobili kavrayan kara zayf eller bir anda zlvermiti. Mustafu Kemal'in sesi soluk aldrmadan grledi: abuk reisiniz karma gelsin! Reisleri olduu anlalan malaht, agelli, bir bedevi elinde bir Osmanl mavzeri, gsnde apraz fiekliklerle sklm pkim Mustafa Kemal'in yanna sokulmutu. Ne var ki arkasndakilerden cesaret almak ve onlarn kap kamadn grmek iin de iki de bir dnp dnp ar kasna bakyordu. Ben sizin meydana getirdiiniz bu kargaay n ledim. Herkes malptur. Fakat, sizin bu ie karman z da affediyorum. Bu akam yanma geliniz, sizinle g receklerim var. Mustafa Kemal'in bu emrine herif: Emredersiniz! diye boyun emekten baka bir kar lk veremedi. Hemen ofre de : Geriye! emrini vermi ve karargha dnmlerdi. Biraz sonra, eyh, Baron otelindeki kararghta Mus tafa Kemal'i bulmu ve onunla konumaa hazr oldu unu gstermiti. Mustafa Kemal, onu halin gerekleri ne gre kabul ederek : Benden rre istiyorsunuz, bakaym? diye sormutu. imdilik bin altn, silh ve cephane. Mustafa Kemal, hemen o akam bin altn bu kara avulara saym, silh ve cephane iin de vaatte bulun mutu. Bu yeni heyecan ve enerji sarf da Mustafa Kemal'i yine yataa sermiti. Hemen ertesi gn, hastal nksetmiti. Hasta durumda bu kmazdan nasl kurtulaca n dnp duruyor, Enver'e, Talt'a ve onlarn oyun ca olan Vahidettin'e iinden bir kez daha lanet ediyor du. Vaktiyle tam zamannda vermedikleri bu nemli as keri grevi danann kuyruu koparken vermiler, onu kor kun ve insafsz bir bozgunun felketli sahneleri iine atmlar, ona bunca madd ve manev aclar ektirmi ler ve ektirmekte idiler. Bu kumanda makamlarn zama131.

nnda ona brakm olsalard, felket denen eyi Trki ye'nin kapsna yanatrmamak iin ne olaanst iler yapacan, neler yaratacan o bilirdi. imdi, i iten gemiti, ar;k. imdi, akntya krek ekiliyordu. O, by le dncelerle kafas karmakark dertlenip dururken Halep'in iinden silh sesleri gelmee balamt. Bir a trtdr kopmutu. Hemen ok nemli dakikalar yaan makta olduunu anlam, pijamasiyle balkona frlam t. Sokaklardan oluk gibi insan akyordu. Bir kouma, bir heyecan, bk tedirginlik ve uzaktaki silh sesleri ile Ha lep ehri alkalanyordu. Bundan baka kudurgan bir in san yn, otele saldrmaa balamt. Hemen niforma sn yar giyinmi olarak eline klcn alm, odann kap sndan dar frlam, merdivenleri koarak inmee ba lamt. Durum akt, bu gelenler sorumsuz, heyecana kapl m babozuk kalabalyd. Bunlara kar nasl davranlacan biliyordu. Rastgeldiinin yznde ve srtnda krbacn aklatmaa ve bu biimsiz sry otelden da r srmee balamt. Sel gibi akan insan ynlar otelin dna srlm t. Alt kat taraasnda Halep kumandannn heyecandan titreyen gvdesi ve sesi ile karlam ve onun elinde tuttuu bir raporu kendisine okumak istediini anlam t; adamcazn elindeki kt, frtnadaki bir aacn yap raklar gibi titriyordu. Mustafa Kemal, hemen onun bir trl okuyamad raporu ekip elinden alm ve okuma a balamt. Raporu durgunca okuyan Mustafa Kemal, Halep ehrinin saldrya uradn anlamt. ngiliz bir likleri Arap airetleriyle el ele ve yan yana Trk ordu sunu Halep'ten atmak iin taarruza gemilerdi. Olay larn mantar gibi yeniden bittii bu sralarda yine yle abuk alnan kararlarla felketler nlenebilirdi. Baron otelinden klp da saa saplnca bir drt yol azna varlr; Mustafa Kemal elindeki krbala otel den km buraya dek yrmt. Dnyay yrekliliin, yiitliin ve soukkanlln ynettiini, bunca tecrbeden 132

sonra pek iyi biliyordu. O da krbacndan sonra bu iki sine dayanarak oraya dek gitmiti. Yalnz buraya gitmeden nce emir vermi, kararg ha gelecek btn yollar tutturmutu. Oralardan imdilik btn gelecek tehlikeler nlenebilirdi, yalnz, ngiliz uak larnn att bombalar korkun grltlerle caddelerde ve damlarn zerinde patlyor, kalabaln lgnca, ba r ar ve lklarla hasr gibi yerlere serildii g rlyordu. IBu da yetmiyormu gibi damlardan da stste atlan el bombalar caddelerde byk grltlerle pat lyor ve demir paralarn yiyen halk oluk ocuk ala bildiine bo bulduu yerlere doru kayordu. Mustafa Kemal, gzlerinin mavisinde ve avurtlar kk, sakal uzam yznn sarnlnda stmal bir g lmsemeyle opera komik sahnelere benzettii bu gr ne bakyordu. lm, her an beyninde ve kalbinin ze rinde bir bomba gibi patlayabilir ve onun stmal bak lar, iki damlack mavi buu gibi ln kzgn havasna uabilirdi. O, anakkale'de, Arburnu'nda, Anafartalar'da unuttuu gibi lm burda da unutmutu. Gne batma a balam, ln tozlu havas, bir yangn gibi kpkzl kesilmiti. Caddelerin tozlar iine yuvarlanan kanl gv deler, akamn bu toz pembe havas iinde daha ok kzaryordu. Grltden rken kerkenesler, ebabil krlan glar, gvercinler ve kumrular tnemee baladklar nar aalarndan lklarla havalanyor ve onlar da ay rca gk yznde bir ana-baba gn yaratyorlard. Ge len dmann meram sadece panik yaratmakt ve bir ka bin mermi, bir ka uak bombasiyle Mustafa Kemal'in yedinci ordu dkntlerini Halep'ten Kuzey'e, Anadolu' ya doru karmak istiyorlard. Mustafa Kemal, bunun imdilik bir kuru grltden baka bir ey olmadn biliyordu. Kuru grltyd, .An cak, arkas gelebilirdi; ngilizler, artk ucuz zaferler pe indeydi; yalnz aalar silkeliyor ve olmu yemileri d kerek topluyor, anavatan ocuklarnn, halis ngilizlerin elinden geldiince burunlarnn kanamamasha alyor-; lard. Araplar ne gne duruyordu? in dorusu uydu kl. 133

altn ve bamszlk peinde komaa balayan Araplar dan baka herkes, savatan bkm, usanmt. Halep'i almaa her kim gelirse gelsin Mustafa Kemal, vermemek kararndayd. Mustafa Kemal, kendisini yalnz sanarak saldran zavalllarn, ke balarn tutmu Mehmetikle rin mermileriyle taranmasn olduu yerden seyrederek byle yalnzca dikilip durmuyor, imek gibi abuk ve et kili emirler veriyor, tek askeri bir manga gibi kullanarak sokaklardan akp gelen yamac srlerini olduklar ye re mhlyor ve arkadan gelmee heveslenenleri de gerisin geri karyordu. Bylece alaca karanlk basncaya dek, Mustafa Kemal, baarl bir sokak savan pek yakmdan ynetmi ve duruma tam hkim olmutu. Bylece bu al tna ve yamaya hevesli srler, srlp ehrin sokakla rndan karlm ve arkas braklmayarak kovalanmlard. Son yamac ve son ngiliz de ehirden dar atl m ve Halep yine yedinci ordunun elinde kalmt. Silh sesleri kesilmi, dman uaklar uzaklam t. Korkudan klarn sndrm olan Halep ehrinin ze rinde imdi ln yakn ve iri yldzlar parlyordu. B tn halk evlerine snmt ve sokaklarda yalnz sng leri parlayan yrtk postall, clz Mehmetikler dolayor du. Karanlk basarken Mustafa Kemal, sokak savan ynettii yerin yaknnda bekleyen ofrne iaret etmi, o da otomobili oraya yanatrmt. Otomobiline binme den nce Halep kumandanna u emri yermiti. Bu akam, Halep ilerisindeki kuvvetleri geri e keceim, yarn Halep'in Kuzey Batsnda ngiliz ve Arap larla muharebe edeceim. Buna gre hareketinizi tanzim ediniz. Olay tpk Mustafa Kemal'in dnd ve dedii gi bi kmt. Yedinci ordu birliklerinin ekildiklerini sanan ngilizler sevinle saldrya gemilerdi. Ne var ki Mus tafa Kemal'in geceleyin aldrm olduu kurnazca ter tibatn ateten duvarna arpmlar ve pek ok l ve rerek ters yz etmilerdi. Son zamanlarda, zaferleri, el ma gibi kolayca deviren ngilizler, sersemleyerek ekil134

misler ve bu netameli blgeden uzaklamakta acele et milerdi. ite. Mustafa Kemal. Trk ordularnn uvularndan kum gibi akarak giden vatan topraklarna burda ilk kez Trk sngsnden bir snr ekmiti. Dman bu notameli yere bir daha uramaktan saknm ve daha koluy cephelerde macera aramt. Trk snglerinin tespit ettii bu hatt Mustafa Ke mal gerek snr olarak kabul etmekten baka yapacuk bir ey olmadn pek iyi anlamt. ite, Mustafa Kemal Halep'te bulunduu bu gnler deydi ki, sava kabinesinin artk memleketi felketo s rklemekte olduunu daha yakndan grp anlamt. Uu kabinenin drlerek daha iyi i grebilir bir kabinenin i bana getirilmesini ve ordunun btnyle kendi em rine verilmesi gerektiini dnmee ve buna inanmaya balamt. Bylece en kesin arelere bavurabilir ve memleket dmek zere olduu uurumdan kurtarlabi lirdi. te, bu dnce sonundadr ki, Vahidettin'e o me hur telgraf ekmi ve bata sadrazam mir Ahmet z zet Paa olarak btn kabineye girecek arkadalarn lis tesini de bildirmiti, bu kabinede kendisi iin Harbiye Na zrln istemiti. Geri bundan bir sre sonra Talt Pa a kabinesi dm, yerine kendi istedii gibi sadrazam olarak zzet Paa getirilmi ve kabineye kendi istedii bir ka yurtsever arkada da alnmt, yalnz Harbiyo Nazrln ona vermekten ekinmilerdi. Mustafa Kemal'in enerjisi ile Halep'teki durum don durulmu ve 1918 ylnn son aylar da gelip atmt. te, bu sralardayd ki. Mustafa Kemal, kendisinin Yldrm Ordular grup kumandanlna atandn bildiren telgraf almt. Bunun zerine 7. Ordu Kumandan Vekilliine Ali Fuat Paa'y atayarak grup gararghnn bulunduu Adana'ya yollanmt. Grup karargh Adana ehrinin gbe indeki Adana Oteli nde bulunuyordu. Katma'dan Adana'ya dek doru drst bir yol yok tu. Yorgun ve hasta bir insan iin bu yol ldrcyd. Ancak Mustafa Kemal, Adana'ya bir an nce yetimeye 135

can atyordu. Orda ktye giden kaderinin bir kez daha dizgininden yakalayabilecei bir olaanln kendisini beklediini sanyordu. inde bu srkleyici duygu vard. te, bunun iindir kl, masal iklimlerinin sihirli halsna binerek bir hzda oraya eriebilmekten baka bir dn cesi yoktu. Otomobil, asker kaaklarnn, ekiya grupla rnn ve bin trl tehlikenin kestii yollardan tangr tun gur ilerliygr; ofr hem ekerleme kestiriyor, hem de di reksiyon kullanyordu. Evet, btn bu acelesinin bir tek nedeni vard: G ney cephesini yle byle durdurmutu, br ordular da eline alnca istanbul'a kar bir bask yaparak dediklorini yaptrabilmek! Yoksa, bu gen yata ordular grubuna kumandan atand iin duyduu sevincin kanatlarndan uuyor de ildi. Bu sevinci duyabilmek iin artk ok ge kalmt. Belki savan balarnda ve anakkale'de istedii zaman bunu verselerdi, o zaman bir diyecei olmazd. Uzun, yorucu, tehlikeli yollarn, uykusuzluun, srek li hastaln etkisi ile gzlerinin mavisi solmu, zayfla m ve yorgun argn Adana Oteline eritiinde. Liman Von Sanders'i orada kendisini bekler bulmutu. Bu eski dostu, orada ona btn rahatl salam ve onun dinlenebilmesine yarayan her eyi yaratmt. Gerek Liman Von Sanders, gerekse kurmaylar onu byk bir sayg ve nezaketle karlam ve arlamlard. Liman Von Sanders'in kumandanlk brosunda onun la karlkl ayakta duruyorlard. Aralarnda bir masa bu lunuyordu. Liman Von Sanders'in yznde Mustafa Ke mal'i karlamak iin gerekli ince nezaket ve terbiye t lnn altnda derin bir znt seziliyordu. Mustafa Ke mal'in tecrbeli gzleri, bunu ilk bakta anlamt. Na sl anlamasn ki, her namuslu, doru ve karakter satibl insann kan alad bir dnem gelip atmt. Liman Von Sanders ok zgn ve tatl bir sesle Mustafa Kemal'e yle demiti: Ekselans! Siz muharebe cephelerinde, Arburnu'nda, Anafartalar'da ok yakndan tandm kumandans136

nz. Aramzda geri belki hdiseler, vakalar da oldu. Fa kat, en sonra bunlar bizi birbirimize daha iyi tantm ol dular. Kalpten dost olduumuzu zannederim. Bugn, Tr kiye'den ayrlmak zorunda braklrken, emrim altndaki ordular, Trkiye'ye ilk geldiim zamandanberi, takdirkr bulunduum bir kumandana brakyorum. Bu umum fe lket iinde bedbahtlk duymamak mmkn deildir. Ben yalnz bir eyle avunuyorum: Kumanday size brakmak la! Bu dakikadan itibaren emir sizindir, ben sizin misafirinizim! Marealin zgn ruhunu yanstan szleri, Mustafa Kemal'i de ok zmt. Evet, o, st olarak banda bir Alman Marealinin bulunuunu hi bir vakit ekememiti, ancak, Von Sanders, saymak zorunda kald iyi bir asker, yi bir insand ve onun bu biimde ayrlp Alman ya'ya gidii de genel kntnn hzlandn gsteren bir iaretti. Artk, mttefikler arasndaki balar, gerek ten kopmaa balamt. Artk herkesin bann aresine bakmas gereken zamanlar oktan gelip atmt. Liman Von Sanders'in iyi, iradeli ve namuslu bir insan ifadesi tayan yzndeki znt ve yalnz ordular grubunun ku mandanln brakarak Trkiye'den ayrlmak zorunda ka lndan dolay deildi; tede koca Almanya da korkun atrtlarla kyordu: Hem de kulaklar sar eden a trtlarla. Zaten Von Sanders Almanya'nn doudaki men faatlerini savunmakta olan bir asker deil miydi? Ve her eyden nce ve her eyin stnde sadece Almanya yok muydu? Deutschland; Deutschland, ber alles! marnn kulaklar sar eden frtnas da artk batda, batnn kan krmz bulutlar altnda yava yava snyor ve iitilmez hale geliyordu. Liman Von Sanders'in ii kan alyordu, yznde grlen yalnz tatl bir znt idi, Mustafa Ke mal, bu iyi askerin derinliklerine inecek gte keskin ba klara sahipti. Btn bunlar duyduu halde onun szlerine bir sz ckle olsun karlk vermemi, yalnz : Oturalm! demiti. 137

Karlkl birer sigara tellendiriyorlard. Mustafa Ke mal'in can kahve istemiti, bu isteini Mareale bildir mesi zerine dalgn Mareal, iki kahve emretmiti. Bylece hem kahvelerini, hem de sigaralarn iiyor ve bir tek sz sylemeksizin birbirlerine bakyorlard. Bu zgn dakikalarda her ikisinin de iinden konumak gel miyordu. Sesin, dnceleri ve anlar rktebilecei bir an yayorlard. Adana Oteli'nin bu tarih odasnda, her iki kumandan da kar karya oturmu dnyordu. Her ikisinin d nceleri de daha ok gemiin muhasebesi ile ilgiliydi. Mustafa Kemal'in kafasnda Liman Von Sanders'le ilgili bir an canlanmt. Mustafa Kemal, anakkale'de Arburnu kumandanyd. ngilizler Anafartalar'a karma yapmlard. Durum birdenbire kritik ve tehlikeli bir nok taya gelmiti. Mustafa Kemal, durumun bu naziklii ze rine Enver Paa'ya bavurmu, ie yarar bir karlk ala mamt. O zamanlar Liman Von Sanders'in karargh. s tanbul'da, Yalova'da bulunuyordu. Mustafa Kemal, onun kurmay bakannn aracliyle Liman Von Sanders'e sesi ni duyurtmutu. Liman Von Sanders, bu telefon konumasnda Mus tafa Kemal'e : Durumu nasl gryorsunuz, nasl bir tedbir d nyorsunuz? diye sormutu. Mustafa Kemal, bu g gibi grnen sorunun kar ln daha nceden dnp hesaplam ve btn ilgili lere de bildirmi, yaplmas gereken her eyi aka an latmt. Yani, bu ileri anlatabilmek iin sar kulaklarn dibinde gnlerce an alp durmutu. Her yana bavurduysa da btn anlay kaplarnn yzne kar kapan m olduunu byk bir znt ile grmt. Duman te pesinden kyor, atacak, fkesini karacak sorumlu bir adam aryordu. Liman Von Sanders de gzel bir hedef olarak karsna dikilmiti. Hemen hmla ona u kar l vermiti : Durumu nasl grdm oktan size bildirmi tim. Tedbire gelince: Bu dakikaya kadar ok msait ted138

birler vard. Fakat, bu dakikada tek bir tedbir kalmtr. O tedbir nedir? Btn kumanda ettiiniz kuvvetleri emrime veri niz. Tedbir budur. Telin br ucundan alayc bir yzn sahibinden gel diinden phe edilmeyen bir ses, bu neriye yle bir soru ile karlk vermiti : Cok gelmez mi? Mustafa Kemal'in zaten tepesi atmt. Kendisi bu konumay, ngiliz zrhllarnn kesilmeyen- atei altnda kulaklar sau eden grltler iinde yaparken yksek kumandan, Yalova'nn cennet gibi yeillikleri iinde yu valanarak yapyordu. Hemen onu u karl yaptrmt : Az bile gelir!.. Bunun zerine telefon kapanmt. Uzun uzadya olaylardan sonra Anafartalar grup ku mandanln Mustafa Kemal'e vermilerdi. Ne zc hikyeydi: Mustafa Kemal, kaderin bu ac cilvesine glmek mi, alamak m gerektiini bilmiyordu. Kocaman ordularn ynetimini hep i iten getikten son ra kendisine veriyorlard. te, byk savan bandan beri balam olan Al man kumandcnlarnn ii de en sonra bitmiti. Yalnz koskoca vatann iler tutar bir yan kalmayp dayand drt direkten yklp gittikten sonra! te, yldrm ordular grup kumandanlna byle ge ve sama bir zamanda atanan Mustafa Kemal, Mondros brakmasnn ac hkmlerine bu birliklerle kar koy maa abalayp stanbul'a kafa tutmu ve en sonra z zet Paa'nn imdat ister gibi gelen sesini duyarak bir de talihini orda denemek zere ekip stanbul'a gitmi ti. Oysa onunla birlikte ve ayn zamanda Kzm Karabekir, Ali hsan, Halil ve Nuri paalar da birer bahaney le stanbul'a arlmt.

:* **

Mustafa Kemal, dn akamdanberi btn bu anlar n yeniden yeniye canlandrm, u son aylardaki hzl 139

olaylarn kesin bir bilanosunu yapmt. Btn gece, pa diahn kafasn elmek iin sylenecek szleri zihninde evirip evirmi ve bu alanda oynayaca son kozun mi zanseni iin adamakll hazrlanmt. Yldz'a doru trmanrken ift at koulmu Lando. Viyana va elerinin ritmini andran, tkrtsiy'e ilerliyordu. Her yan sszd. Korunun derinliklerinden k kularnn sesleri geliyordu. Atlarn nallarndan ve arabann tekerlek lerinden kan ho tkrtlarla bu mnzevi kularn tek notal seslerinden baka ses iitilmiyordu. Mustafa Kemal iin btn tu yerler, tarihin derinliklerinden srlar fleyen bir hazin dnyayd. Burda otuz yl hrriyete karsn da mum tutturmu bir kanl sultan oturmutu. Abdlhamit, Beylerbeyi Saray'nn bir odasnda daha birka ay nce lm ve yine onu deviren Talt ve Enver paalarn omuzlar zerinde sonrasz dinlenme yerine gtrlm-., t. te, Mithat Paa'y Taif zindanlarnda boduran, pek ok aydn ve tbbiyeliyi Marmara'nn derinliklerine gm dren en byk ve yiit Trk airlerinden birini, Namk Kemal'i Magosa zindanlarnda inleten byk burunlu Abdlhamit, bu yeil korulukta otuz yl karanlk bir ku runtu ve korku ttss iinde yaam ve buras en son ra ona da yr olmamt. Trk edebiyatndan Yldz ve Burun szckleri srgn edilmi gibiydi. En sonra, i te, her ey gemi, her ey gmt. Vaktiyle Rumeli' de, hrriyetilik ateiyle ruhunun fkr fkr kaynad gn lerde yazd Krmz zler iiri ve buna benzer iirler hep bu kzl sultan u yemyeil cennetten uzaklatrmak iindi. O gitmi, ondan sonra gelen de gitmiti, imdi, on lardan sonra gidecek olan oturuyor ve saduyuya byk akl fakltelerini tkam olarak Dolmabahe Saray nn de yatan ngiliz dritnotlarnn esire umutsuzluk alayan korkun, kl rengi gcn seyrediyordu. Abdlhamlt, Mit hat Paa'y dinlemi miydi ki, Vahidettin Mustafa Kemal'i dinleyecekti? O yine de, zeksnn, enerjisinin elik yumruklariyle bu sar duvarlar bir kez daha yumruklayacakt. Tarih, mill bilin, insanlk saduyusu bunu ona id detle emrediyordu. Bir ngiliz Atasz sylemiyor muydu: 140

Kk darbeler kocaman meeleri devirir diye. Tarih, b tn bu ufack tefecik darbelerin zamanla meydana getir dii kocaman olaylardan baka bir ey miydi? Ne var ki, Trk halk, bugn ok daha kt duruma dmt. Vaktiyle yalnz o eski Yldz kurdunun o tek dmann elindeydiler; oysa bugn dnyann en gl s mrc devletleri ellerine geirdikleri btn ldrc de mir ynlariyle gerdek odalarmza dek girmilerdi. te, bunun in almak, her ey pahasna almak gereki yordu. Her zaman duymazd, yalnz, bu kez, Mustafa Ke mal, Yldz Saray'na yaklatka garip bir heyecan duy maa balamt. De, ba baa de hazrlanan bir eski zaman savas gibi, btn kendine gvenine karn gsnn altnda yreinin, niformasnn sk r tsn sarst grlebilirdi. Araba, Hamidiye Camii'nin nnde durdu. Kendisinden nce gelenlerin arabalariyle cadde dopdoluydu. Kafasnda kaynaan anlarla sarmadola dnce maheri, burda durmutu. Yalnz, iradesi nin zrhn giyip yzne gururla galvanize edilmi serte bir maske takarak selmla doru yrd. Burda yeni padiahn birok gzdesi paalarla ona yaranmaa a lan bir yn niformal, niformasz insan arasnda bir ka namuslu insan yzne de rastlad. Onlara glmsemek istediyse de glmseyemedi. Vahidettin'in onu by le garip bir kalabaln bir araya topland gnde a rnn eytanca bir yan vard, acaba neydi? Kalabalkla o da abdest alarak camiden ieri dald. Birka ay nce burda Enver -Paa ile son karlamasn dnd, kendisini Arabistan llerine srme iradesini kard iin nasl da srtyordu. Zavall Enver bilmiyor du ki bu felek kahbe felektir, onun bann zerinde ka derin ateten klc sallanp durmaktadr. imdi, kader onu bir daha kendisine alayc yzyle srtlamayaca menkp devlet adamlarnn korkun mezarlna, unutulma dnyasnn sszlna srgn etmiti. Demek, bu selmlkta Enver Paa'sz da toplanla cak, Enver Paa'sz da padiahlar hkm srecekti. 141

Mustafa Kemal, ister istemez bunlar dnerek Vahidettin'in hemen pek yaknnda namaz klanlar arasn da ban hallarn yumuaklna dayayp secdeye varr ken Yldz Saray'nn, temellerinden sarsldn duyuyor gibiydi. Sanki, btn bu st gzel aalar, gzel iek ler ve yaplarla ssl tepelerin altnda kaderin ruhu bir milletin iradesi gibi kmldyor ve bunun sarsntlar Mus tafa Kemal'in ruhuna geiyordu. Vahidettin, Mustafa Kemal'i namazdan sonra salo na ard. Onun, Mustafa Kemal'le konumas oraya ge len herkesi ayr ynlerden ilgilendirdiinden, hepsi bun dan bir szck kapabilmenin peindeydiler. Hi kimse nin ne konuulduu zerinde ufack bir fikri yoktu. Dev rin btn kalburst kiilerinin topland bu yerde Vahidettn'in yalnz Mustafa Kemal'i seerek uzun uzun onun la konuup dertlemesi, ne demekti? Padiah yeni bir mizansen mi hazrlyordu? Herkes, ayr ayr bir eyler dnyor, hi kimse gerek konuya bir adm bile y a r naamyordu. Mustafa Kemal'in btn iradesini kullana rak ona yneltmek istedii konuma konularndan, Va hidettin, byk bir beceriklilikle syrlyor ve onun darbe lerini boa karyordu. Bunca uzun zamana sdrlan bu konuma incir ekirdeini doldurmazd. Hep vr zvr eyler konuulmutu. Mustafa Kemal, en sonra, bu trl konuma biiminden bkm, usanm ve padiahn iradesini hie sayarak hazrlad dnce lerin aklanmas iin bir giri yapmaa balamt ki, Va hidettin, hemen usta bir szc gibi onun btn syleye ceklerini bak gibi bir anda keserek : Benim namalp kumandanm, dedi. Ordunun ku mandan ve zabitleri eminim ki seni ok severler, bana teminat verir misin ki, onlardan bana bir fenalk gelme yecektir. Mustafa Kemal, byle bir sorunun ne anlama geldi ini keskin zeksiyle yle bir yokladysa da bundan hi bir ey karamad. Vahidettin, bu sisli szyle ne de mek istiyordu? Bu, aklamaktan ekindii gizli bir d ncesinin belirtisini tayordu. Ne demek stiyordu? Bu

11 <2

nur nemli olduuna da hi kuku yoktu. Ordu tarafndan aleyhinizde harekete ait mal mat ve mahsusatnz m var, efendim? Mustafa Kemal'in bu sorusu zerine, padiah, tpk eskiden olduu gibi - dncelerini gzlerinden okuma snlar diye - gzlerini kapad. Mustafa Kemal, onun gz lkleri arkasnda gizlenen gzkapaklariyle de rtlen gz lerini, gzlerinin mavi klariyle bir sre bombardman etti. Vahidattin, bu durumda, ayn soruyu bir kez daha. sordu. O zaman Mustafa Kemal u karl v e r d i : Vaka, ben stanbul'a geleli birka gn oldu, bu radaki ahvali yakndan bilmiyorum, fakat, ordu, ruesa ve zabitann zat ahanenizle kar karya bulunmas iin bir sebep olabileceini zannetmiyorum. Onun iin temin ederim ki hi bir fenala intizar buyurmaynz. Vahidettin, yine bilmeceye benzer bir sz syledi : Yalnz bugnden bahsetmiyorum, bugnden ve yarndan. te. o zaman, Mustafa Kemal'in kafasnda bir ku ku imei akt. Vahidettin'in geriye doru zorlayc bir davran yapmaa niyeti mi vard? Admlarn ileriye do ru ayarlam yurtseverler iin karanlk bir pln m hazr lanmt? Mustafa Kemal'in bu szden anlad uydu ki, Va hidettin, korkusunu imdiden duyduu tehlikeli bir i yap mak istemekte ve bu davrana kar gelebilecek ordu personelini de Mustafa Kemal aracliyle yattrmann yolunu aramaktadr. Mustafa Kemal, ok g bir duruma dtn an lyordu. Geriye doru yaplacak bir davran destekleyemiyeceini Vahidettin'e syleyemez ve ona bu ite umut veremezdi. Byle bir ey iin ona dorudan doruya olumsuz karlk vermek de kafasndaki gelecein pln larn altst edebilirdi. Bunun iin ok dikkatli olmalyd. Padiah, verilmi korkun bir kararn uygulanmas arifesinde bulunuyordu, Mustafa Kemal'e gvenip gvenemeyeceini renmek istemiti. Yoksa, gizli kurmay 143

olan enitesi Damat Ferit Paa ile eskidenberi ngiliz par tizanl ile tannan Tevfik Paa, Hrriyet ve tilf Partisi'nin btn ileri gelenleri, onun elinin altndayd, ve ok sk toplant ar yaparak tehlikeli kararlar almaktaydlar. Padiah, bu sre lnde, Mustafa Kemal'e kafasn daki korkun karar gklerinden kaptrmamak iin olacak bunlar hi amad. En sonra gzlerini aarken de kaa mak baklarla Mustafa Kemal'in yzne bakarak unlar syledi : Siz, akll bir kumandansnz, arkadalarnz ten vir ve teskin edeceinizden eminim. Padiah, bunlar syleyerek ayaa kalkt. Bylece konumann bittiini anlatmak istemiti. Mustafa Kemal, br kez daha ruhunda kapkara bir uurum gibi alan umutsuzluun derinliklerinde bou lacan sand, kalbi gsnn altna smyor, iinden yava yava bir hn, kin ve tiksinti golf istirimi yksel tiyor ve baklarn yalayp geiyordu. Kara dncele rine gmlm olarak araba ile Yldz yokuundan aa inerken kardan gelen muhteem bir saray arabasnn birdenbire perdesi araland, ok gzel bir gen kz ba grnd. Mustafa Kemal, bunun Vahidettin'in kk ve gzel kz Sabiha Sultan olduunu elbette bilemezdi. Yal nz, onun kendisini gstermek iin perdeyi aralayan rastgele bir sarayl olduunu sanmt. Sarayda, haremde, Vahidettin, oktanberi konuma larna bir tat vermek iin arslan yeleli paasn anlat yor, onun bir padiah kzna yakr yakkllkta yiit bir paa olduu zerinde sk sk duruyordu. Mustafa Ke mal'in | elbette bu kendi kendine gelin gvey olutan hi haberi yoktu. Yalnz o da herkes gibi Vahidettin'in iki kz olduunu, bunlardan birinin Sadrazam Tevfik Paa'nn olu Albay smail Hakk beyle evli bulunduunu, brnn de Mecit efendinin olu yakkl Faruk efen diyle sevitiini iitmiti. Acaba u kendisiyle ilgilenen ve bir prensesten baka kimse olmad anlalan kzcaz kimdi ve neyin nesiydi? Mustafa Kemal'in gz kz-kadn grecek durumda 144

deildi. O, bugn stanbul'da yaayanlarn en dertllslydi. Yldzdan ayrlp da ana caddeye ktnda artk, btnyle bir ihtillciydi, artk legal yaayn be para etmedii bir dnyaya ilk admn atmt. Kocaman bir r gt yapacak zaaf, fesat yuvalarn darmadan ede cek ve bu adamlarn bu topraklar zerinde sz ve gu sahibi olmalarna bir son verecekti. Eve gidip soyunduktan sonra yatann zerine uzan d, merakla odann kapsndan kendisine bakan kz kar deine : Mahbu, bana az ekerli bir kahve yap! dedi. Peki aabeyciim!

HAREMDE YEEREN UMUTLAR

Umut da bir tur mutluluk tur! Belki de mutluluklarn en bydr. Sumuul Jhnsu

Veliaht Vahidettin, Almanya gezisinden dnd gn, harem dairesine yorgun ve yine de din ve sevinli gir miti. Daha kapdan koarak onu karlayan ok sevdi i kz Sabiha Sultan : Nasl geti yolculuunuz, babacm? diye sorar ken onun koluna sarlm, babas da onu kolu ile sara rak harem dairesinin lo, aina ve rahat havasna b yk bir zlemle atlr gibi girmiti. Vahidettin, Sabiha Sultan'n sorusuna ancak oymal kenarlar altn yaldzl eski bir koltua ylrken cevap verebilmiti: ok iyi geti Sabiham! ok iyi geti. Hereyi g rp rendik. Yalnz, babas hereyi grp rendik derken y znn kemikli grnnde, grlen ve renilen eyler den holanmadn gsteren mimikler yzyordu. Akam yemeinden sonra byk salonda iten bir kalabalk Va145 F.: 10

hidettin'i evrelemiti. evresi daha ok kadnlarla do luydu ve Sabiha Sultan uzun boylu, kvrak bir sln gibi ona yaslanarak uzanmt. Herkes onun azndan kan szckleri bir mcevhermi gibi anlamaa alyordu. Ne var ki, Vahidettin. duvarlarn kulaklar olduunu da ha nce hi unutmad gibi imdi de unutmuyordu. Bu nun iin ucu siyqsete, Talt ve Enver Paalara dokuna bilecek szleri ya pek kapal geiyor, ya da hi syle miyordu. Yalnz ikide b i r : Brakn tesini ocuklar, diyordu, bu seyahate k tma bir tek ey iin seviniyorum. Arslan yeleli pa am la tantm bu yolculukta! Arslan yeleli paam sz haremde ilk kez ediliyor du. Onun iin bununla ilkin ilgilenen Sabiha Sultan ol du. Kim bu arslan yeleli paanz, babacm? O zaman, Vahidettin, kznn kristal avizeler altnda prl prl prldayan gzel salarn uzun parmakl, tyl ve kemikli eliyle okayarak : Kim bu arslan yeleli paanz, babacm? paam, Anafartalar kahraman Mustafa Kemal Paa'dr. Onu daha nceden de iitmitiniz. anakkale'deki Trk ordularn bozgundan kurtaran, Hamilton ordusunu denize dken, stanbul'u, gzel payitahtmz igalden kurtaran odur. Benim arslan yeleli paam, ite o kahramann ta kendisi. Yakkl adam m bari, babacm? Yakkl da ne demek? Yok, anlataym da ono vurul! Fakat yine de anlataym ocuklar: Orta boyu az ck akn, kavi gvdeli, sarn, mavi gzl bir adam. Fa kat, ne gzel sar salar var, kuvvetli ve ok zeki bak lar, insan hem rkten, hem de kendine balayan bak lar. Trkesi, paalarn iinde ondan daha gzel, yak kl bir herif yok, dorusunu isterseniz. Enver Paadan daha yakkl, bence. Enver Paada daha ok bir kadn gzellii varl. Vahidettin, burda birdenbire sustu. Kimse bir ey an lamamt. Gzlerini duvarlarda, tavanda gezdirip gven 146

bulduktan sonra yine szne geldi; Yani, ocuklar Enver Paa kadar gzel ve yak kl. Asl hayran olunacak yan: Zeks, akl. Hdiseleri bir gr var, aarsnz. Peki, neden o bakumandan vekili olmuyor, ba bacm? Vahidettin, birdenbire akrep sokmu, ylan srm gi bi yerinden srayvermiti : Ne biim sz bu kzm? Aklnn ermedii eylere karma yle! Peki babacm. Vahidettin, Almanya'dakl uzun tanma gnleri iin de Mustafa Kemal'den kendisine yararl bir damat kabileciini uzun uzun hesap ederek dnmt. Zaten Abdlhamit bu moday yaygn bir hale getirmiti. Saray kzlarn, sultanlar deerli paalarla evlendiriyor ve bu akll kiilerden sarayn evresinde yeni bir aristokrasi ka lesi meydana getirmee alyordu. Bunun iin de ad nn banda damat szcn tayan pek ok paalar, stanbul caddelerinde bir zafer kazanm kurnandan gibi gezip dolamt, imdi de gezip dolayordu. Enver Paa da Sultan Read'n erkek kardeinin k z gzel Naciye Sultan'la evlenmi ve bu yzden byk adamlar eksilmekte olan saray, kuvvetli bir halk kan ile alanm, hem de Enver Paa, kiilii evresinde b yk bir prestij salamt. Vahidettin de yarnki padiahlnda Trk ordusunun desteini kazanmak iin byle Mustafa Kemal gibi anl anl bir paay damat edinmek ve kz Sabiha Sultan'n srtndan byle bir speklasyon yapmay tasarlyordu. Onu inceden inceye dndren ey, Mecit efendi nin olu Faruk efendinin, kz Sabiha Sultan'a kar gs terdii ilgiydi. Belki bu ilgiden de ileri bir eydi. Kz ile Faruk efendinin sevitiklerini bile biliyordu. Nasl bilme sin ki, stanbul'un kalburst ortam bile bu iin dediko dusunu yapmaktayd. Faruk efendinin ortam, Vahidettin'inkinden daha poplerdi. nk, Vahidettin, kendisinden ikillenen Talt ve Enver Paalarn, arkasna takt ha147

fiyelerin emberinde yaadndan her aklna gelen kim seyle konuamyor, yalnz ngiliz taraftarlyle tann m ve ttihatlarn devirdii menkp Kmil Paa'nn ko nanda ve dcha bir iki zararsz ahbabnn evinde rahat a oturup detleebiliyordu. br yandan dolgun gvde li, pehlivan yapl, ak tenli, zeki, mavi gzl, ak sakall, dik Wilhelm bykl Mecit efendiyse stanbul'un btn ay dn insanlariyle ahbapt. ehzade Mecit efendi, yalnz Vahidettin gibi yangn gnlerinde halk arasnda grn mekten medet ummuyor, stanbul'un btn sanat ortam larnda vaadettii byk gelecein gururuna esir olmad n her frsatta gstermekten geri kalmyordu. Resme kar hem istidad, hem de bu sanata zamanlarnn ou nu verecek kadar dknl vard. Alaturka musikinin dman saylmazsa da, dostu da hi deildi. Alafranga mziin hayran olduu gibi bu mziin virtzln yapacak kadar da keman alabiliyordu. Onun konanda., yalnz sanat konular konuulur ve Bat mziinin onu sarho eden ahaserleri alnrd. Tannm ressamlardan all brahim, Feyhaman. Hikmet, evket, Binba Sami, Namk smail beyler onun sanat dostlar arasndayd. G zel ata biner, eskrim bilir, babas Sultan Aziz gibi gre yapabilirdi. Franszca ve Almancaya almt. Ksacas, kaabiliyetli bir adamd. Sonra aralarnda ok eski bir re kabet ve soukluk vard. Abdlhamid'in Trkiye'ye so kulmasn yasak ettii Franszca Temps gazetesini Mecit efendi gizlice Paris'ten getirtir ve okurdu. Vahidettin, onu Abdlhamid'in gznden drmek iin okumak baha nesiyle ondan birka Temps gazetesi istemi ve bunla r gtrp Abdlhamid'e teslim etmiti. Abdlhamit de ehzadeyi artarak adamakll halam ve tehdit et miti. Bu, araya bir gvensizlik ve soukluk sokmutu. Yine de ailece grrlerdi. Asl aralarnn almasna se bep olan olay u idi ki bunda ehzade Mecit efendinin hibir suu yoktu : Veliaht Yusuf zzettin'in lmnden sonra onun ye rine bir veliaht semek gerekmiti. Osmanl hanedannn trelerine, geleneklerine gre bu yere dorudan doru148

ya Vahidettin'in gemesi gerekiyordu. ttihat ve Terakki'nin kodamanlar ise Vahidettin'in durumundan kukula nyor ve padiah olursa balarna bir orap receinden korkuyorlard. Bunun indir ki. bu kodamanlar aralarnda bir karara vararak ehzade Mecit efendiyi veliahtla ge tirmek istemiler ve hemen teebbse gemilerdi. Ta lt Paa, amlca'daki kknde oturmakta olan Mecit efendiden telefonla randevu alm ve oraya giderek unu Vahidettin'in yerine veliaht yapmak istediklerini bildirmi. Mecit efendi ise, Osmanl hanedannn geleneini boza mayacan syleyerek Talt Paa'nn nerisini geri e virmiti. Bu olayn i yzn bildii halde Vahidettin h l ondan kukulanyor ve onu Talt ve Enver'den sonra kendisi iin biricik tehlike sayyordu. Osmanl haneda nnn geleneince padiahlk iin kendisinden sonra s raya giren oydu; otuz yedinci padiah o olacakt. te, Vahidettin'in kz Sabiha Sultan, bunun olu Faruk efendiyle seviiyordu. Aileler arasndaki soukluk, bilinmez, belki de onlarn yreklerindeki akn scakliyle yitlyordu. , Abdlmecit efendinin olu Faruk'a gelince: Uzunca boylu, babas gibi iri kym, gl kuvvetli, yakkl, mu vi gzl bir genti. Eitimine ok nem veren babas onu Viyana'ya gndermiti; ordan dnnce de ona hem ya ver, hem de hoca olarak Binba Sami beyi (Kemalettin Sami Paa'y) atamt. te, bu kez de onunla birkto Berlin'e gitmilerdi. Faruk efendinin Berlin'deki askerlik eitimi bittiinde yine beraberce stanbul'a dnmlerdi. (Ne var ki, bundan sonra Kurtulu Sava patlak ver diinden Kemalettin Sami Paa, Anadolu'da arpanla rn saflarna katlmak zere ayrlp gitmi ve onun yerini Naci bey almt.) Faruk efendi, Almanya'dan dndn de sa omuzundan sarkan atafatl kordonlar ve sol g sn ssleyen nianlar ve bandaki astragan kalpakla kadnlarn katnda pek gze arpc ve gsterili bir er kek olup kmt. Yarnn veliahtlarndan biriydi ve gele ceinin parlaklna uygun bir eitim grm, btn ge rekli askerlik bilgisine sahip olarak dnmt. 149

Vahidettin. Mustafa Kemal'i her trl diine vurmu ve onu Sabiha Sultan'a koca ve kendisine damat olarak semiti. Ancak, bu i. etin olacaa benziyordu. n k, ehzade Faruk, Sabiha Sultan'a bir kez el att gibi Sabiha da ona adamakll gnl vermie benziyordu ve bilenler de bunlar bir ift kumru olarak birbirine pek yaratryordu. Sonra ehzade Faruk gibi Avrupa'da ye timi ve gelecein umutlarndan yakkl bir gen olu u ii atallatryordu. Bundan daha nemlisi uydu: Ba kalm Mustafa Kemal, damatla raz olacak myd? Va hidettin henz padiah da deildi. Geri, Sultan Read'n gnleri saylyd, yalnz, u srada kendisinin padiah olmay, bu iin en nemli engellerinden biriydi. Yoksa, Mustafa Kemal'in kendisine bir sokuluu vard ki, hele bir padiah olsayd onu btn iradesine karn kendi is teine ba edirebiiirdi. Kim bilir, belki Mustafa Kemal, onun bir kz olduunu bile bilmiyordu. nsanlar, birbirlerini her zaman kolayca atlatmlar dr. Bunun bir tek nedeni vardr; herkes kendisini karsndakinden ya daha tecrbeli ya da daha zeki ve akll sanarak, atlar. Mustafa Kemal. Almanya gezisinde Vahidettin'e yol dalk ederken yepyeni dnce kombinezonlar iine gir mi ve Vahidettin'i birka ynden kullanarak kolayca ik tidara gemenin ve batmakta olan Trkiye'yi Talt ve Enver budala (!) larnn errinden kurtarmann olaanlk larna ve bunun sihirli anahtarna pek ok yaklatn sanmt. te, bu sralardadr ki, Enver Paa, Sultan Re at'a damat olarak nasl btn ipleri elinde toparlamsa o da, pek yaknda padiah olmas beklenen Vahidettin'in gen ve gzel kziyle evlenir, bylece bakuman dan vekillii. Harbiye Nazrl derken Trkiye'nin kade rine batan baa hkim olabilir ve bu zavall memleketi tezelden mttefiklerinden ayr, bir bar iskelesine yanatrabilirdi. Zaten btn yaay boyunca evlenneyiinin biricik nedeydi neydi? Trkiye'nin en byk, en gl ada m, bir numaral iktidar adam olarak bu ehliyetsiz el lerde perian olan, kahrolup giden memleketi ve milleti 150

sonrasz bir bar ve mutluluk gemisine bindirmek stei ya da zlemi deil miydi? Bu, en ateli bir sla zlemi gi bi varlnn ufuklarn cayr cayr yakp kavuruyordu. Ken disini lmsz bir dva adam bildiinden evlerimenin bu na bir buka olmasndan ok korkuyordu. imdiye dek ka kez sevmi ve sevilmiti. Ancak, sra evlenmee ge lince bundan bir vebadan kaar gibi kaml. Zaman zaman eine dostuna: Ben evlenmeyeceim, evlenemem, diyordu, nk hayatta benim yapacam ok daha b yk iler var! Vahidettin'I telkinleriyle, asker grleri, isyan dolu dnceleriyle sersemletince artk bir damat olmak ze re evlenmenin farzolunduuna inanr gibi olmutu. Burda bile ilkin padiah ordu kumandan yapp onun kur mayln almak dncesi, daha nce geliyordu. Vahidettin, padiah olur olmaz artk btn ufuklar alabildiine Mustafa Kemal'in nnde alm olacakt. Elbette, Vahidettin, bir zppe Faruk'a kz vermektense Anafartalar kahraman, boazlarn ve payitahtn kurtarcsn gzne kestirecek ve ba aday olarak yanbandaki en byk yardmcs Mustafa Kemal Paa'y dnecekti. Bu ev lenme, kukusuz, btnyle politik bir evlenme olacakt ve burda eline geirdii korkun silhlarla btn asker lik yaayn rezil eden Enver'i sonrasz saf d ede cekti. Artk ne Sultan Reat'n bunakl, ne Naciye Sultan'n verdii prestij, ne de kendi parlak zeks, onu kurtaramyacakt. Artk, iktidar ele geirmek iin koltuu nun altnda da gibi Nazm Paa'y tabancasnn kurun lar ile yere serecek bir Yakup Cemil de yoktu. Bu saf ve temiz yrekli adamcaz bile ynetmesini bilmemi ve bir manga askerin karsnda, Kthane Deresi srt larnda harcamt. Zavall Yakup Cemil, btn bu koda manlar temizleyerek biricik yenilmemi kumandan olan Mustafa Kemal'i baa geirmeyi dnyordu. Gidii de bu yzdendi; o da Mustafa Kemal gibi ayr bir bar pe indeydi. Ne yazk ki, ok saf bir politikac, ok acemi bir asker ve bir suikastn kahpece hazrlandn bilme yen temiz bir insand. 151

Yakup Cemil. Mustafa Kemal'in bu yeni dnce kombinezonlar iin Vahidettln'in arkasndaki karanlklar da bir byk tehlike vard. Bu da Vahidettin'in enitesi Damat Ferit'ten bakas deildi. Vahidettin, enitesine ok dknd; bu iri yun, etli butlu, enesinin alt kat lanm akrabas, sanki onun gvdesinin kuruluunun ver dii ho olmayan kompleksi gideriyormu gibi enitesin den pek holanyor, onu, akl hocas olarak her zaman kol tuunun altnda bulunduruyordu. Drt yllk sava sre since btn Hrriyet ve tilf Partisi yeleri, aa yuka r ngiliz tarafls kesilmiti. Hepsi Almanlardan ve mt tefiklerden tiksiniyordu. Vahidettin'in koltuunun altnda ki bu etli butlu enite paa, arkasnda kara kuzgun bir muhalefet srs saklad iindir ki, Vahidettin'in daha ok houna gidiyordu. Zaten, Talt Paa ile Enver Paa'y kukulandran da bu deil miydi? Onun btn el altndan ahbaplk ettikleri, hep glgeye ekilmi vo ka- ranlkla gcrdayan dilerinden imekler akan bu kara glgeler ordusu deil miydi? te, Vahidettln'e damat olarak iktidar mekanizma sn eline geirmek isteyen Mustafa Kemal'in karsnda ki engel, bir eski damatst. Vahidettin'in getirecei ilk iktidar makinasn eline geirmek iin bu damat, her tr l tertibat alm durumdayd. Vahidettin, Mustafa Ke mal'le grtkten sonra hemen telefonunu ap enite sine sesleniyor ve ordu, paann getirdii yeni dnce lerin alnacak ve atlacak yanlarn sivil paasiyle bera berce ayklyorlard. Bu ordudan gelme, tecrbeli ve ok zeki paay el lerinde tutmann gerekliliine de inanyorlard. Hrriyet ve tilflar, karanlklarn derinliklerinden yava yava, hortlak ynlar gibi kalkyor ve gecelerin sessizliinde ar ar ve gvenli admlarla iktidarsa doru ilerlfyorlard. Mustafa Kemal, bu cehennemliklerin plak ayaklurndan kan aprtlar ruhunun derinliklerinde duyuyor ve bunun iin de bir an nce iktidarsa ulamann are lerini aryordu. te, Sabiha Sultan bu gzel padiah k152

z, her saraya gidite Mustafa Kemal'in iktidara doru yrmek istedii etin ve kayalk yollara gzelliiyle k tutuyordu. Bu da Vahidettin'in padiah olur olmaz ba kumandanlk vekilliini Enver Paa'dan alp kendi ze rine kabullendii ve zzet Paa'y mavir olarak yanna ald zamana dek srm, hurda, aptal adam sand Vahidettin'i hi anlamam olduunu anlam ve Sabihu Sultan'n yldz da artk talk ve kayalk yollarn aydn latmaz olmutu. Vahidettin'in dncesi hi de onunki gibi deildi; Mustafa Kemal, bu dnceden uzakla tka o, buna daha ok sarlyor ve haremde arslan ye leli paamn ve namalp kumandanmm reklm aha ok ve sk yaplyordu. Artk, sarayda onun ad Son gl'd. Sargl aa, Sargl yukar, kadnlar onu bir sakz gibi iniyordu. Artk harem, Mustafa Kemal-Sabiha Sultan iine olup bitmi gibi bakyor, Mustafa Kemal'e bu iin nasl duyurulaca zerinde tartmalar oluyordu. Vahidettin, Sabiha Sultan'n Faruk'la olaan btn bu lumalarn kesin olarak nlemi ve gerek sarayda, ge rekse stanbul sosyetesindeki dedikodularn byle bt nyle kapanmasn istemiti. Bu kez, kvranmak sras eh zade Faruk'a gelmiti. Mustafa Kemal-Sabiha Sultan kom binezonunu onun kulana eritirmilerdi. Yalnz sarayllar deil ve onlarn akrabalarnn ortamlarnda da bir dedi kodu yaylm ateidir gidiyordu. Her iki gencin her trl erdemi teraziye konuyor ve insafszca tartlyordu. Va hidettin Nuh deyip peygamber demiyordu. Bu evlenme olacakt. Mustafa Kemal gibi bir damat her padiaha nasip olmazd. ehzade mer Faruk'la Sabiha Sultan. Vahidettin' in veliahtlk zamannda daha ok kolaylkla yan yana ge lip, grebiliyorlard. Vahidettin padiah olduktan son ra btn saray personeli sk bir kontrol ve disiplin al tna alnmt. Hele Vahidettin, Sabiha Sultan' Mutala Kemal'le evlendirmeyi aklna koyduktan sonra bu gr me olaganszl bir kat daha artmt. Sabiha Sultan, Faruk'tan ateli mektuplar alyor vo bu Mustafa Kemal iinin ne olduunu sorup duruyordu. 153

O da Faruk'a gizlice gnderdii mektuplarda ancak onun bildii kadar bilgi verebiliyordu. Beri yandan Vahidenim Sabiha Sultan' Mustafa Ke mal ile evlendirmenin byk avantajlarna inandrmt. Bu yzden Sabiha Sultan, Faruk'a gnderdii gizli mek tuplar ancak acd iin yazyordu. Padiah babasnn iradesinin dnda bir ey yapamayacan ok iyi biliyor du. Babas, onu birok kezler karsna alm ve bu iin saltanatn temellerine bir betonarme direk koymak de mek olduunu uzun uzadya anlatp durmutu. Bundan dolay Sabiha Sultan, onun en iyi km resimlerini bul durmu, inceden inceye bu yzde kendisini mutlu kla bilecek bir erkein izgilerini aratrm, ou zaman onun atk kalarndan, baklarndan, gcnden rkm, kork mu ve evresindekilere : Bu adam neden hi glmez! diye sormutu. Dik kat etmiti; Mustafa Kemal'in kolaaalk resimlerindeVVilhelm benzeri dik burma byklar vard, son paalk resimlerindeyse bu byklarn ular krplm ve drl mt. ehzade Faruk'un dudaklarnn ucunu amayan disiplinfi byklariyle Mustafa Kemal'inkiler ayn model tra edilmiti. Mustafa Kemal'den yle ok konuulmutu ki artk gzel Sabiha Sultan onu grmeden de tanyor ve biliyor gibiydi. Bu Enver'le, Talt'lara, Alman imparatoruna, Al man bakumandanna en gl zamanlarnda kafa tutmu, ngilizleri Anafarta Daylarndan aa doru, kendisi en nde olarak kovalayp denize dkm olan bu yakkl paa, artk dlerine de girmee balamt. Dlerinde Faruk, her gece onunla kavga ediyor, Mustafa Kemal ilk kez atk kalarn, ciddi yzn bir maske gibi bir yana brakp uzaktan kollarn aarak ona doru geliyordu. Trkesi: Akla menfaat bu taze ruhta byk bir savaa tutumutu. Mustafa Kemal'i yakndan grmek istei ba ya iine dert olmutu. Vahidettin, Mustafa Kemal'e, bir hafta beklettikten sonra. Yldz Camii'ndeki Cuma namazndan sonra g rmek iin randevu verdiini birka gn nce haremde 154

Sabiha Sultan'la kadn efendilerin kulana fsldamt. Randevuyu isteyenin Mustafa Kemal olmas, konuma konusunu aa yukar belli edecek durumdayd, Vahidettin, onun syleceklerini artk btn ana izgileriyle bi liyordu, bir tuzaa dmemek iin de nceden btn ted birlerini alm bulunuyordu. Elbette, iin bu siyasal yan larn ne kzna, ne sevgili olu Erturul'a. ne de kadn efendilere ayordu. Haremde siyaset yoktu. Kadnlarn azlarnda bakla slanmyordu. Haremde fsldanan en kk, en nemsiz bir sr abucak grnmez kprler den geip stanbul sosyetesinin, siyaslerin kulaklarna gidiyordu. Haremde yalnz, kadndan, gzellikten, nian lanmalardan, evlenmelerden, ssl giyneklerden, mcev herattan ve aktan konuulabilirdi. Bugnlerde sarayn bahvanbasnn kulbesine padiahn sk sk uramas da haremde konuulamazd. Bahvanbann yeni yeti mekte olan dillere destan dilber kz, Vahidettin'in kllar aarm, iri kemikli, kupkuru gvdesinde tatl bir bahar havas yaratm ve gzel bir oban atei yakm bulunu yordu. Padiah, btn stanbul'un, btn Trkiye'nin ve belki saltanatn gelecei zerine km bulunan karan lk felket bulutlar arasndan gzel bahvan kznn .sa t ilkbahar aydnlna doru btn iradesini yitirmi gi bi atlyordu. Sarayda bunu bilmeyen yoktu. Kadnefendiler, stlerine yeni bir fet geleceini seziyorlard. Yery znde Allah'tan sonra bir de padiah, yaptklarnn hesa bn vermek zorunda deildi. Bunun iin, hickimsenin ses karmaa hakk yoktu. Sakallarna inci dizen Deli bra him'in beyz cariyesinin hikyesini hepsi iitmiti. Bu nun iin hallerine krediyorlard. Haremde her eyden nce ak dnlr, btn doy mam ruhlar ve gvdeler, aka doru dalardan inen yamur selleri gibi cokunca atlr, ak, ancak, ryalar ssleyen, iri, ak manolya iekleri gibidir, gerekten y le naziktir ki, scak bir solukla, bir parman dokunuu ile solarlar. Sabiha Sultan, Mustafa Kemal'i saraya gittii gn155

ler gizlice pencerelerden seyretmi, yalnz yakndan gre memiti. Cuma sabahlna gelecek olan Mustafa Kemal'i ya kndan grmee karar vermiti. Yannda bir iki sarayl arkada ve uzun boylu Sudanl bir harem aasiyle muh teem bir saray arabasna binmi ve namazdan kan pa ay karlamak zere aal yollarda birka kez gidip gelmiti. Son moda kesilmi salar ve Paris modas ipekli el biseleriyle arabaya kurulmutu. Kurun pelerini, gm renkli mahmuzlarla prl prl, renkli izmeleri ve paa giynekleriyle dnceli dnceli landoda oturmu olan Mustafa Kemal'i iyice grmt. Astragan kalpann al tndan altn sars salar sarkyor ve dudann zerinde ehzade Faruk'unkine benzeyen sar bir byk demeti bu lunuyordu. Sabiha Sultan, onu pek dnceli grmt. Uzaktan uzaa kalarnn atkl, yznn akl iyice' belli oluyordu. Acaba babasyla herhangi bir i zerinde mi ekimiti? Mustafa Kemal, onun mahsustan att hafif bir kah kaha zerine dnp bakmt; bunun Sabiha Sultan oldu unu nereden bilecekti?. Mustafa Kemal, yanndan ge ip giden ii dolu landolara aldr dahi etmeden dn celerinin kapkara dumanna gmlm olarak kendisini nal seslerinin ritmik tkrtsna brakmt. Harem aas Mazhar, Sabiha Sultan'a : A, kuuk sultanm, diye kt, hi bir sultan, du rup duruken byle gler mi? Paaya kar ok ayp ol mad m? Olsun, paa beni yzmden tanmaz ki. Hem, ben onun yzn greyim diye yaptm bunu, en sonra gnah deil ya! Affedersin, kuuk sultan, ben de sana gnah de medim. Haydi, ocuklar, imdi, doru hareme gidelim! Ba kalm baban onunla neler konumu? Belki bizim nia nmz bile kararlatrmlardr. Neme gerek, boylu boslu. 156

sarn, yakkl bir paa! u koca payitahtta istedii kz la evlenebilir. Byle konuarak hareme girdiler. Sabiha Sultan, yeniden yalnz kalmay gereksemitl. Koarak odasna girdi. Aynann karsna geti. Alagarson kesilmi kumral salarn kk fildii bir tarakla ta ryor, bir yandan da iri ve sar kl gzlerinin iinde yaayn yeni srlarn aryordu. Artk, bym, kocaman gelinlik bir kz olmutu. ok da gzeldi. Dnya, onun gzelliiyle ilgilenmee, onun padiah kz oluundan vu gzelliinden bir eyler beklemee balamt. Ne var ki oniki yandan beri onun gnlnde yatan kahraman, bir trl gerekleme nedir bilmiyordu. Fildii tara konsolun zerine frlatt, kar gibi ak bir sakz parasn azna atarak inerken gitti, pencerenin nndeki kenarlar yldzl bir divana srt st uzand. Yksek kornilerden sarkan ar tl perdeler aralanm t. Gkyz akt. Tertemiz k mavilii zerinden ak bu lutlar geiyordu. Bir yandan bol gcr kartrd sakz tlatp duruyor, bir yandan da hayalini iletiyordu. Ar tk, yaayna bir erkek hayali daha karyordu. Saray yle kararlyd ki, bu onun bir manolya gibi temiz ve ak yaaynda ilk ve son gerek erkek olacaa benziyordu. Bu erkek, Mustafa Kemal Paa'dan bakas deildi. Onu seviyor muydu? Nasl sevebilirdi onu? Onun stne hibir ey bilmiyordu ki, evlenmek iin sevmek gerekmezdi ki. Hele bir padiah kznn kendi gnlne gre sevgili se mesi ne bo hayaldi. Bunu tam alt yldr biliyordu. Evet, 1912 den beri demek tam on iki yandan beri bunu ya kndan biliyordu. Gen kzlk hulyalariyle dolup taan gn lnde ilk konuk ettii gzel ve kahraman bir erkein ha yali, imdi bile olduu yerde kmldamadan duruyordu. Kahraman Hamidiye svarisi Hseyin Rauf bey, imdi bi le dnyann en gzel erkeklerine meydan okuyarak, gn lnn ortasnda bir altn madalyon iinde btn gzelli iyle parlyordu. O, gerek gen kz akn Rauf beyin ya kkl bir deniz subay klndaki resimleri karsnda 157

duymu ve bu ak tam alt yl onu yangnlar iinde brak mt. Hseyin Rauf beye k olduu zaman henz babas veliahtt. engelky srtlarnda, geni bir aalk iindeki veliahtlk kasrnda oturuyorlard. Bu kk engelky stndeki gzel manzaral bir yere Keolu yaptrm, sonra bunu Sultan Abdlmecit, satn alm, oullarndan Kemalettin efendiyi oraya yer letirmiti. Abdlhamid padiah olunca Kemalettin efendiye Bal mumcu iftlii kkn vermi; engelky kasrna da ok sevdii kk kardei Vahidettin efendiyi yerletir miti. Gerek Kemalettin efendi, gerekse Vahidetten efen di, Keoullar kasrnn kimi yanlarn deitirmiler, ki mi eklemeler de yapmlard. Vahidettin efendi, kasrn geni bahelerine bir ok kkler yaptrmt. En eski kk, zemin kat zerine yaplm tek katl bir yapyd ve yayman bir mimarisi vard. Sonradan bu na eklenen iki yanl bir ta merdiven vardr ki, bundan byk ve yumurta biiminde bir sofaya girilmektedir; bu sofann ilk blm dz tavanlardr. Antre grevi gren bu blmde sal sollu yerli dolaplar vard ve zerleri iekli amlarla sslyd. Asl sofa blm kubbeliydi ve bu sofaya tam alt kap almaktayd. Sofann sonunda ve sokak kapsnn tam karsnda ise zemin katna inen bir merdiven vard. Bu yumurta biimindeki sofa alaca renkli bir kuma la kapl bir mobilyayla denmiti. Yalnz bunlarn ke narlar renk renk kadife kumalarla kaplanmt. Ortada byk yaldzl bir masa vard, duvarlardaysa karlkl drt tane yumurta biimi kristal ayna birbirine bakyordu. Bu salon, tavann ortasna asl byk bir avize ile aydnlatlyordu. Sokak kapsndan girilince sa yandaki kk salon da Mehmet Vahidettin efendi konuklarn karlyordu. Ka bul salonunun penceresi, kkn korusuna ve engel ky tepelerine bakyordu. Duvarlar kalem iiliiyle, tr l biimde panolarla sslyd. 158

Bu salondaki mobilyalar altn yaldzlyd ve krmz dall bir kumala kaplydlar. Odaya girildiinde ortada yumurta biimi bir masa, sada zm yapra motifle riyle ssl bir aynal konsol gze arpyordu. Konsolun zerinde pembe iekli Saksonya bir saatle ayn trden beer kollu iki amdan konmutu. Yer hasrla deliydi. Hasrn zerine de gzel Nice seccadeler serilmiti. Kapdan girilince sol yandaki kk bir masa ze rinde bir lks lmbas yanmaktayd. Oday, bundan ba ka zerleri iekli, yaldzl sigara masalar sslemektey di. Kkn yemi ve ss aalariyle dolu geni bahe leri Subiha Sultan' en ok eken yerdi. Erguvan iekle rinin mor yamuru ve leylklarn sk dallar altnda koy nunda Rauf beyiij gazetelerden kesilmi resimleri ve gn lnde onun yakkl hayali gezer dolar, mutlu dle riyle babaa bir d ocuu gibi yaard. Yldz Kk, imdi, onu ok skyordu. Burda bir cen dereye girmi gibi duyuyordu kendini. Ya ilerledike ev resindeki duvarlar hem daralm, hem de ykselmiti. en gelky kasrnn iekli rzgrlar esen aydnlk bahele rinde salarn datarak koup oynarken ne mutluydu! Doa gzellikleri, hrriyetle, serbestlikle yan yanayd. Ba basnn padiah olmasn o yle istemiti ki, imdiyse bu na budalalk gzyle bakyordu. Oysa, bir padiahn sa ray bir gen kz ya da kadn iin bir hapishaneden ba ka bir ey deildi. Evet, mrnn en gzel yllar engelky kasrnda gemiti. Oras Yldz'dan daha sessiz, daha sszd. Yal nz daha havadar, daha gneliydi. Gnlnde koskoca bir kahraman tayarak o ssz gzellikler iinde salarn ve ipek eteklerini savurarak koup oynamak, gezip do lamak, yldzlarla ve iek ykl aa dallaryla baba a gen kzlk hlyalar kurmak ne ele gemez, ne bu lunmaz mutluluklard! nsan, demek, bir mutluluun de erini onu yitirdikten sonra anlyordu. Ya da bir yaay parasnn mutluluk olduunu bundan uzaklatktan son159

ra anlamaa balyordu. Gen ve gzel bahriye suba ynn alt yldr yreini yakan ak, ona ac bir mutluluk veriyordu. Rauf bey, Balkan Sava'nda oban yldz gibi parla yan tek kahramand. Hamidiye gemisini sihirli bir masal gemisi gibi adalar denizinde ve Akdeniz'de dolatrp dur mu, yapt basknlarla Bulgar ve Yunan ordusunun kal bini oynatmt. Sabiha Sultan, bu yakkl, mill denizciyi tpk ma sallardaki kahramanlar, padiah kzlarnn sevdii gibi seviyordu. Donanma dergilerinin, gnlk gazetelerin en sempatik kiisi Rauf bey olmutu. Balkan Sava'nn vah i ve umutsuz yzn biricik aartan oydu. H u n i ona k olan bakalm, yalnz Sabiha Sultan myd? Kim bi lir nice Trk kz gazetelerden onun resimlerini kesip saklyor ve yalnz kalnca gizli gizli seyrediyordu. Yalnz, bir prenses, bu masal korsanna k olmakta elbette da ha ok hak sahibiydi. nk, prensesler, kahramanlarn gznde daha ok yer tutard eskidenberi. Ne var ki, bu. yine de umutsuz bir akt. nk, Sabiha Sultan'ck he nz on iki yandayd. Henz bir ocuk sanlyor ve ken disine de o yolda davranlyordu. Rauf beye akn bil dirmek iin hak sahibi oluncaya dek uzun yllar gemesi gerekiyordu. Sabiha Sultan'ck, engelky kasrnda gnlnn giz li tapnanda Rauf beyin minicik altn heykeline tapna dursun Abdlmecit efendinin dal gibi incecik olu Faruk efendi de ara sra kageliyor ve onun gnlk hayatn da yaayan bir sayfa meydana getiriyordu. ri mavi gz leriyle saatlarca apkn apkn onu avlamaa alyor, istedii yz de bir trl bulamyor, amlca'daki kk lerinden bombo getirdii kalbini yine bombo olarak ls tik tekerlekli landosunun iinde geri gtryordu. Sabiha Sultan'ck, yann kklne bakmadan onun kzlar ve kadnlarla ne eit ilgilendiini yakndan biliyordu. Tevfik Paa'nn olu smail Hakk beyle evli olan ablas Ulviye Sultan, babas, annesi ve baka aile dostlar arasnda onun apknlklarndan sk sk konu160

ulurdu. Sabiha Sultan'ck iin de bir tehlike olmamas zerinde dikkatle durulurdu. Vahidettin efendi, Mecit efen diyi sevmediinden daha o zamandan bu i zerinde ti tizlikle durmaa balamt. Ulviye Sultan'la kocas da Balkan Sava'nn kt gnlerinde engelky kasrna ta nmt. Bunun iin de Sabiha Sultan, gece gndz onun gzclnde yayordu. Neyse en sonra Enver Paa, yaay skandale ben zeyen bu ehzadeyi karsna alp bir gzel haladktan sonra Viyana'da asker bir okula gndermi, bu dert de bylece kapanmt. Faruk efendinin bu yksek asker okulda bulunur ken de birok servenler geirdii iitilmise de, bu ar tk onlar pek ilgilendirmiyordu. Balkan Sava bitmi, henz alan yaralar kapan mamt ki, Birinci Dnya Sava patlak vermiti. Fakat, Sabiha Sultan, bu kez de zengin gen kzlk hlyalarna gmlmee ve kalbinin cayr cayr yandn duymaa balamt. Enver Paa, sevdii adam, o yakkl deniz kahramann tutmu, etelerle ran dalklarna gnder miti. Sabiha Sultan da artk gen kzla girmee ba lamt. Gittike serpiliyordu. Byk sava yllarnda, yi ne engelky'n gneli, yeillikli ve rzgrl tepelerinde geen tatl gen kzlk a da en sonra arkada kalmt. nk, Sultan Reat'n lmyle babas padiah olmu ve hemen Yldz Saray'na tanmlard. Babas, padiah olunca, Sabiha Sultan, artk yeni yeni hrslarn, itahlarn, zerinde topland bir nokta ha line gelmiti. Uzaktan, yakndan kendisiyle evlenmek is teyen bir sr insan tremiti. Saraya yakn her oul sahibi baba, Sabiha Sultan' gelecek gelini olarak hayal temekten kendini alamyordu. Kulaklarna dek gelen bu gibi haberlerle padiah da, gen kz da artk tedirgin ol maa balamt. En sonra, bu trl hrslarn ve itahla rn kabarp durmasn nlemek iin Vahidettin, bir dzon dnm, Mir Ahmet Paa'nn Roma elilii memur larndan olan yeeni Mehmet Ali beyle Sabiha Sultan'n szn keser gibi yapm ve bunu da kasten her yanu du 161 F. : 11

vurmutu. Bu hiyle, bir sre olsun skntl istekli aknnn nne gemiti. Bu arada Faruk'un kiisel ufuk psikolo|ik taarruzlar da Sabiha Sultan'n Rauf beye kar duy duu akn altn kalkannda kolayca krlmt. Sabiha Sultan'n kalbi masal prenslerinin kalple gi bi aktan yana dursun. Ulviye Sultan en sonra onun iin bir fedakrlk, bir ablalk yapmaa karar vermiti. Koca s smail Hakk bey de kurmay albaylardan ve pudiuh yaverlerindendi. Rauf beyle tankl vard. Sabiha Sul tan'n akn ona duyurmak grevini seve seve zerine almt. Rauf bey, smail Hakk beyi dinlemi ve ona u karl vermiti : Ben askerim. Sultan hanmn dizi dibinde geire cek vaktim yoktur. Rauf bey, saray damatlarnn nasl aylak kiiler ol duunu ve byle bir yaaya hi bir vakit dayanamyacan biliyordu. Onun iin de verdii karlk kesin ol ; , mutu. Mehmet Ali beyle Sabiha Sultan'n szleri kesildik ten bir sre sonra istekliler kafilesi, yine sarayn yolunu tutmaa balamt. nk herkes Mehmet Ali bey iinin bir blf olduunu anlamt. lkin Mustafa Kemal Paa'nn yakn arkadalarndan bir subay. Saffet bey (A ikan. mill hkmette Maarif Vekili). Sabiha Sultan'la evlenmek istediini saraya bildirdi. Bu, fiyasko ile sonuland. O sralarda ran'n Trk hkmdar Ahmet Kaar ah s tanbul'a gelmi, padiaha konuk olmutu. ran elisinin verdii bilgi ve uyandrd ilgi zerine Sabiha Sultan'la evlenmek istediini eli vastasiyle padiaha bildirdi. Onu da nazike red cevab verildi. Sabihu Sultan, ah Ah met Kaar'la evlenmek istemediini kesm olarak syle miti. Ahmet Kaar, ksa boylu, ok esmer vo yuvarlak bir adamd. Sabiha Sultan'n bu karikatimsi uhu yul nz kahkahayla glecei geliyordu. ran ah'nn Subiha Sultan'ca reddedilii stanbul sosyetesine yaylmt. Sabiha Sultan'n ah Kaar'la evleneceini sanan mer Faruk, kskanlktan kendi kendini yiyordu. O men debur herife hi o gzelim Sultan yakr myd? Faruk'

uz

un kskanlk stmas, pek uzun srmemiti. M K ah reddedilmiti. Bunun zerine o da birka kez talihini denediyse de baaramad. Ulviye Sultan'n yapt araclk, baarszla uramt. Faruk, yine de onun arkasnda dolamaktan vazgememiti. Sabiha Sultan, ilk ncele ri Faruk'a kzyordu. imdi, yalnzca acyordu. Adaylar listesinde hepsinden baskn bir paa vard. stanbul'un kurtarcs arslan yeleli paa Mustafa Kemal Paa. Ar tk bu iin olacan akl kesiyordu. nk, babasnn sk sk dediine gre, bu, ordunun en kudretli kumandany d. Hlyaya dalnca saatler rzgr gibi geiyordu. Sa biha Sultan, bir gzel erkei ilk sevdiinden beri kade rine karmak isteyen btn erkekleri ylece bir kez da ha hayalinden geirmiti. Rauf beyi imdi de seviyordu. yle de olsa, Mustafa Kemal Paa ile pek l evlene bilirdi. Zaten, Rauf bey de akn reddetmi deil miydi? Demek ki, kaderin stne varlamyordu; kader ne der se o oluyordu. Sonra, sarayda sylendiine gre Mus tafa Kemal Paa ile Rauf Bey ok iyi arkadatlar. Hep beraber geziyor, beraber grnyorlard. Prenses ivekr'n Perapalas Oteli'nin yaknndaki apartmannn salonlarnda ikisi beraberce boy gsteriyor, prens ve prenseslerle, sosyetenin kaymayla konuup g ryorlard. Prenses ivekr, bu iki gen ve yakkl asken, salonlarnn yldzlar olarak karlyor ve kabul ediyordu. Aralkl ve kenarlar altn yaldzl divandan dorula rak, konsolun gznden bir sedef kakmal ekmece kard. Kapan at. Burda Rauf beyin donanma ve harp mecmualarndan kesilmi trl resimleri yannda Musta fa Kemal Paa'nn da birka gazete resmi vard. Musta fa Kemal, bu resimlerde tek bana deildi. Von Sandors'le, Esat Paa ve karargh arkadalar ile beraberdi. Ve bunun gibi birka resim daha vard. Rauf beyin banda fes, Mustafa Kemal'in bandaysa Enveriye Kabalak' var d. Gazete resimleri pek donuk kyor, paann kk izgileri adamakll belli olmuyordu. Anlatldna gre g163

zel adamd. Nasl etmeliydi de Mustafa Kemal'in eline kendi fotorafn iletebilmeliydi? Onun gzelliini ne Ra uf bey, ne de Mustafa Kemal Paa, grmt! Rauf bey, onun bir resmini vaktiyle grm olsayd mutlaka ona k olurdu. Bu ii hi bir vakit baaramamt. imdi de Mus tafa Kemal Paa, kmt meydana. O da onun gzellii stne bir ey bilmiyordu. Her sultan da gzel olacak de ildi ya. naallah Mustafa Kemal'e yaplacak neri ge ri dnmez de Rauf beyde olduu gibi sultanlk ve gen kzlk gururunu para para edip onu zehir gibi ac gz yalarna bomazd. Sabiha Sultan Ada sahillerinde bekliyorum ark sn mrldanarak odasndan kt.

KK

EVN

DIRILTILARI

Mustafa Kemal, byk bir umutsuzluk, hm ve f ke ile Vahidettin'in huzurundan ayrldktan sonra yine byk bir znt ve skntnn gsn daralttn, b tn duygularn ve dncelerini perian etmee ve bu arada tam bir ihtillci, bir anarist gibi lgnca davran mak ihtiyac ile kvranmaa balamt. Artk bu fesat yu valarn, bu iflah olmaz, yola gelmez herifleri topyekn yok etmek ve bunlarn kanl enkaz zerinde gerek Tr kiye barn kurmak gerekiyordu. Fikret'in Bir Lhzai Teahhur iirinden msralar mrldanyor, her padiahn te pesinde byle bir bombann patlamas gerektiini d nyordu. Bu heriflerden hayr gelmeyeceini, onlarla ya placak kombinezonlarn kendisini byk tehlikelerin, hay siyetsizliklerin, erefsizliklerin, namussuzluklarn kucana atacan bile bile u ana dein bu trl plmadan me det ummasna ayordu. Hrslar, menfaatler, kinler, ka ranlk gler, tabutlardan dorulmu, iktidara doru ko arken, o nasl olmu da byle meru bir yoldan ik tidar! ele geirebileceini dnmt, Bu, gerekten alacak eydi. Bugnden tezi yok, hemen stanbul'un ve Trk toplumunun btn kalburst fikir ve aksiyon 164

adamlaryla, btn kaabiliyetli ve namuslu, ayn zamanda kendine bal arkadalaryla konuup grecek, onlarn yurtseverlik duygularn kamlayacak ve kuraca muaz zam komplo tekiltyla btn klstr dnceli bu Trk ve nsanlk dman herifleri kl edecekti. Harbiye'deyken kardklar dergilerde Abdlhamit iin yazm oldu u, biim ve ahenk ynnden epeyce zayf, fakat, ruh a ate saan iirlerini yeniden anyor ve otuz sekiz ya ndaki bu ruhta o eski atein yz kat daha stnnn bir volkan gibi patlamak zere olduunu duyuyordu. Kendi sini dilsiz ve sarlardan bir insan okyanusu ortasnda yapayalnz da buluyordv Bu ehir ii yalnzl insanla rn arasndaki yalnzlk, da ba yalnzlklarndan, yakan, kavuran llerdeki yalnzlktan ok daha berbatt. nk orda insan en sonra yalnz kalmamak iin bir gn kavuacan umduu bir insan kalabalnn var ln dnerek avunabilirdi. Bu sar ve dilsiz insan ka labalndan hangi yaatan umuda ynelebilirdi, Kendinde bir dev gcnn varln duyarken k k, darack bir odada yaamaa zorlanm bir zavall mahkmdan ayrtedilmez bir insan bilinciyle annesi 2beyde'nln, Beikta'n yoku bir yolunun her iki yanna sralanm evlerin 76 numaralsnda pencerenin nne oturmu sigara stne sigara iiyor ve ac ac dn yordu. Darda pis, yamurlu bir hava vard. Pencerenin nnden yukar doru ykselip giden yoldan geen tek tk yolcular korkularn, umutsuzluklarn eski paltolar nn, pardeslerinin altnda gizleyerek rzgra ve ya mura kar iki bklm ilerliyorlard. nsan byle kapal havalarda umutsuzluunun, zn tlerinin kat kat arttn duyuyordu. Vahidettin, umutla rna son darbeyi indirmiti. Odada bir odun sobas yanyor, Zbeyde hanm, ba ndaki bartsne sk skya sarlm olduu halde ya tann zerine bada kurmu, elindeki eski Kur'an'a dal m, kendinden gemi, mrltlarla ayetler okuyordu. Yal nz bu ok dalgn halinde bile ara sra gzlerinin ucu ile olunun yzne gizli baklar frlatyor ve onun al165

nndaki derinlemi izgilerde byk bir i savamnn izlerini gryordu. Onun btn korkusu bu netameli za manlarda olunun eskiden olduu gibi gizli ilere kar mas olasl idi. nk Abdlhamit devrinde olunun Bekiraa blndeki hapislii zamannda ektii zn tler ve korkulara benzer kimi duygular bir zamandanberi yine onun kalbini sk sk yoklayp duruyordu. Mustafa Kemal, darnn puslu havasnda Tevfik Fik ret'in Sis iirini andran bir eyler buluyordu. Bu souk ve sisli havada, ruhunu derinlemesine ten, yaratc hayal ve dncelerindeki enerjik atl frenleyen, dur duran, iindeki canskntsn gklere karan bir g var d. Dudaklarnda bir kez daha Sisin ilk msras konuk tu: Sarsm yine afakini bir dud-u muannit!, Yalnz, bu sisi yarp kmak gerek! diye dnerek silkindi, sr tndan bir rperi geti. Kapnn zili alyordu. Kapnn zi linin almn, bu evde her zaman pek yle ilgin sayl-, mazd. nk Mustafa Kemal, ordular grubuna kumanda etmi bir paayd ve kapsnda yaverlerinden tutun da trl hizmetlerine bakan bir mangay aan bir kadrosu ve evin eski gediklisi olan erkek-kz birok evltlk bulunu yordu. Bunun iin de kap sk sk alp kapanyordu. Yalnz bu seferki kap alta sanki manl ve hoppa bir ahenk vard. Mustafa Kemal'in iindeki meyi birden bire bak gibi kesip atan ey, bu zilin tatl rperii ol du. Bu umutsuz ve karanlk gnlerde yanbana dek so kulup onu bezginliklerinden ve ar fkelerinden ayran ve uzaklatran ite bu ngraktaki tatl rpertiyi meyda na getiren scak elin sahibiydi. Koridordaki ayak sesle rinden sonra odann kaps vuruldu. Evet, bu, o eldi. Zbeyde hanmn : Giriniz! Sz hemen bitmemiti ki, kap ald ve kapnn aralnda yirmi yalarnda ok gzel, glmseyen sem patik, ince vcutlu, orta boylu bir kadn ba grnd. Beyaz dileri, geni glmseyiini bsbtn sempatikletiriyor, gzlerinin iinde tatl bir mutluluk yzyordu. Bu gzler Zbeyde hanmn zerinde pek az durduktan sonra 166

Mustafa Kemal'in yzne taklmt ve orda dinleniyordu. Gen kadn, sonra evik admlarla Zbeyde hanmn ya tana doru ilerliyerek elini pt. Srtnda kara bir man to ve banda alagarson kesilmi kumsal salarn sk ca saran kara ipek bir ba rts vard. Salarnn k sa ular fildii aklndaki alnna doru taranmt. Boy nunda yabanc incilerden ak bir gerdanlk sarkyordu. ri ve ok gzel gzleri alevli alevli parlyordu. akmak is ter gibi grnen kk, duygulu bir az ve dudaklar vard. Yznde hlyal bir glmseme yzyordu. Mustafa Kemal kolaas olduunda Fikriye henz on yanda bir kz ocuuydu ve bu ok yakkl akraba subay zerinde hibir umuda ve hlyaya koyulamayacak kadar kk saylrd. Mustafa Kemal, anakkale'yi bi byk zaferle talandran Anafartalar' yapm, rtbeleri yava olmakla birlikle artm, douda Rus ordularnn karsnda ikinci ordu kumandan vekili olarak verdii ba arl savalardan sonra paa olmutu. Bu sralarda Fik riye hl uzaklardayd. Yalnz, o eski yakkl akraba subayn paa olduunu iitiyor ve her paa gibi onu da sal sakall bir eski zaman paas sanyordu. Mustafa Kemal'le Zbeyde hanmn evinde yllardan sonra ilk kez karlanca armt. Karsnda sarn, mavi gzl bir erkek gzeli fidan gibi ykseliyordu. Bu erkek gzelini sm sk saran ssl paa giynei onu bir kat daha gzelletiriyor, gz kamatrc bir hale getiriyordu. Fikriye'nin, on be ya hlyalariyle dolu kalbinde birdenbire altn bir imek akmt. Mustafa aabeysi, artk, bir daha kmamak zere onun kalbinin ta derinliklerine konuk ol mutu. Artk, Mustafa Kemal, onun, gen kzlk hlyala riyle besledii byk ak olmutu. Zbeyde hanmn hatrn sorarak doruca kendisini ayakta bekleyen Mus tafa Kemal'e doru gitti; Mustafa Kemal iki eliyle onun iki elini yakalayarak : Ho geldin Fikriye, naslsn, diye sordu. ok iyiyim, paa aabey! Siz naslsnz, Mustafa Kemal onun mantosunu duvara asarak onu kanepede yanna oturttu. Zbeyde hanm, bu anda gz167

lklerinin zerinden kaygl baklarla olunun yzne ba kyordu. Onun yznde demin grd derin znt iz leri silinip gitmi, bunlarn yerini tatl bir dostluk, arka dalk havas almt. Fikriye, Mustafa Kemal'in vey babas Ragp beyin kardei albay Hsamettin beyin kzyd. Hsamettin bey, her eyin bann eitim olduunu anlayan ileri dnce li bir askerdi. Bunun iin de olunu doktor olarak yeti tirmi, bu arada gzel kz Fikriye'yi de okutmutu. Bu okul sresince ona piyano hocas tutmu, mzik dersle ri de aldrmt. Fikriye, piyanosunda bat mziinin stadlarndan duygulu ve hlyal paralar alabiliyordu. Fikriye'nin do u yeri Mora Yeniehir'iydi. Yeniehir kzlar, Rumeli Trk kzlarnn incileri saylyordu. Her nedense buras ok g zel kzlar yetitiriyordu. Fikriye, Mustafa Kemal'i ocukluunun sisli, duman l camlar arkasndan tanyordu. Zbeyde hanm, bu akraba kznn eve her geliinde iinde bir tedirginlik duymaktan bir trl kendini alam yordu. Fikriye'nin Mustafa Kemal'e bakarken baklarn da biriken tatlla bir tek anlam verebiliyor, bunu da kendi kendine aklamaktan ekiniyordu. in aprak yan uydu ki olu da ona bakarken gzlerinde ayn tat llk ve ayn huzur grlyordu. Ac ac gryordu ki o lunun atk kalarn geveten ve ask suratn yumua tan biricik il da bugnlerde yalnz Fikriye'ydi. Fikriye, ailece gzelliiyle tannmt. On be yandanberi de sarn paa aabeysi onun hlyalarn ss leyen biricik sihirli gzellikti. Fikriye imdi dul bir kadnd; bir zengin Msrl ile evlenmi ve Msrl ile beraber Msr'a gitmiti. Msr'da korkun ve dayanlmaz bir harem yaaynn mapushaneden ayrtedilmez drt duvar arasna dm ve her trl zengin yaay olanana karn yana yana stan bul'u aramaa balamt. Bu zengin Msrlnn ne ken disi, ne de zenginlii ona hi de ideal eyler gibi grn memiti. Bir kez Msr'n scak havasnda bouluyor, son168

ra da bunun zerine tuz biber ekiyordu. Selanik, istanbul gibi havaca ve tabiata ok gzel yerlerde yaamaa alm beyaz ve kumral erkeklerin gzelliinde her za man idealini bulur gibi olmutu. Evet, hayalinde ideal ola rak bir tek erkek gzeli yayordu; btn mrnce o ha yalin peinden gitmi gibiydi; bu yakkl ve anl erefli erkek gzeli olan btn dlerinin el dememi cenne ti gibiydi. Yalnz bu erkek gzeli de onun bu akndan, bu platonik ve romantik sevgisinden btn btn haber siz grnyordu. Kalbinin nnde gururu bir duvar gibi ykselen bu ak tanrs, Mustafa Kemal'den bakas deildi. Onun sa rn yz, altn renkli salar ve insan mavi bir bak gibi bien gzleri, en gizli duygularnn biricik hkimiy di. Mustafa Kemal, onun gzelliini grmezlikten gelmi ve btn kadnlara yapt gibi ona da zerinden artma baklarla bakmt. Fikriye, Msr'n zengin ve scak ikli minde avunmak hlyasna kaplm ve gneyin bir esmer erkeiyle sarn ryasn bomak istercesine kap g neye gitmiti. Bu, bounaydi: Kuzey illerinin sarn ve gzel erkei, gneyin yldzl gecelerini de fethetmiti. Msrlnn servetini hie sayarak nasl kuzeye ko tuunu bir kendisi bilirdi. unu da iyice anlamt ki. Mus tafa Kemal'in kadndan ve kk evin mutluluundan te de daha byk bekledikleri vard. O. kk bir kadnla kk bir atnn altna girecek kratta bir adam deildi. Bir kadn iin onu zaptedebilmek, fethedebilmek ne ka dar zordu, belki de olmayacak bir iti. Fikriye, gney iklimlerinin korkun scandan ve ka dn hl kle olarak dnen esmer derili erkeinden kurtulup da yine stanbul'un tatl havasna kavuunca yi tirdii cenneti yeniden bulmuasna sevinmiti. Bu ik limi gzelletiren rnek insan gzeli Mustafa Kemal de artk btn mrnce gezip dolat cephelerden dn m, annesinin Beikta'ta, Akaretler'deki 76 nolu evi ne gelip yerlemi bulunuyordu. Hl ordu kumandan maan ve tahsisatn alyordu. Fikriye, Mustafa Kemal cephedeyken de saygdeer akrabas Zbeyde hanm 169

ara sra ziyaret eder, elini per ve Mustafa Kemal ile il gili en son haberleri alarak giderdi. Yalnz, Mustafa Ke mal Adana'daki ordular grubu kararghndan sresiz ola rak dndndenberi her gn Zbeyde hanmlardayd; Mustafa Kemal'i bir gn grmeden edemiyordu. Yalnz, gerek Zbeyde hanmda, gerekse Makbule hanmda ona kar bir honutsuzluk balamt. Mustafa Kemal'le by le yakndan ilgilenmesini istemiyorlard. nk onun g zellii ve eski tanklnn verdii cesaretle Mustafa Ke mal'in kalbini kazanp onunla evlenmesinden korkuyor lard. Hele Makbule hanm, onu grnce deliye dnyor, elinden gelse yzne kapy kapayp onu bir kez kovmak istiyordu. Buna da cesaret edemiyordu. nk, Mustafa Kemal'in bu slk gibi yapkan kadna yz verdiini, onun davranlarn ho karladn gryordu. Gerek kendisinin, gerekse annesinin btn zntleri, Mustafa Kemal'in bir dul kadnla evlenmesi korkusuydu. Zbeyde hanm, her anne gibi, hakl olarak paa olunun anl erefli bir dnle evlenmesini istiyordu. Bu akrabalar olan dul kadnn son halleri onlar yle zmee bala mt ki o, eve gelince btn huzurlar kayor ve dur makszn onu gz hapsine alyorlar; Mustafa Kemal'e bu nu duyurmamak iin de ellerinden geleni yapyorlar d. Bunun gen paann gznden kamasna da el bette imkn olamazd. Gizliden gizliye kendilerine kar alan sava Mustafa Kemal'i tedirgin etmee balam t. Kk bir ev yaaynn gnlk drdrlar onun son suz sabr zerinde yava yava zehirli bir karnca gibi ilemee balamt. Makbule hanm, aktan aa Fikriye'yle tartmalara giriiyor ve onun en basit dnce lerine byk bir iddetle kar koyuyor, ona saldryor du. Yine de bu sava, Mustafa Kemal'in gznden uzak tutulmaa, saklanmaa allyordu. Zbeyde hanm, da ha olgun davranyor: Brak u Fikriye'nin arkasn Makbule, diyordu, Mustafam ne yaparsa yapsn, her zaman yalnzca akl nn gerektirdiini yapar; benim korkum yok ondan. o cuum zgn bugnlerde. Osmanl devleti yklm, or170

du dalm, herey perian, geleceimiz karanlk! Gr myor musun olann yznden den bin para oluyor. Fikriye, onun havasn biraz deitiriyora benzer. Varsn ask surat alsn biraz. Kyamet kopsa Mustafacm evlenmez o kadnla! Sonra ben brakr mym bir dul ka dnla evlensin!. Bu tler Makbule'yi bir sre yattryor, ne var ki, Makbule'nin iinde kaynayan hn kazan sra bekli yor, yine tayor, evi birbirine katyordu. Fikriye, sadece gndz konuu deildi. Yatl konuk luk yapyor, gnlerce evde kald oluyordu. Mustafa Kemal, annesinin, gzlklerinin zerinden gerek kendisini, gerekse Fikriye'nin yzne frlatt ka amak baklar istemeyerek yakalyor ve onun kafasn dan geenleri pek iyi sezerek bykaltndan glyordu. Fikriye, kendi evindeymi gibi rahata gidip sobaya odun att ve atei canlandrd. Sonra kedeki bir san dalyede oturan evin ahiretlii Vasfiye'ye (lk'nn anne si) : - Haydi Vasfiye, git ayla demlii getir de gzel bir ay demleyelim, dedi. Sobann zerindeki byk aydanlktaki su fkr f kr kaynayp duruyordu. Ahiretlik Vasfiye, yetikin bir gen kz olup km, bu evin eski emektaryd. Uzun yllarn verdii alkan lk, artk, onu evin normal insanlarndan biri haline ge tirmiti. Onun iin ayaklarn sryerek dar kt, y znde sonsuz bir bezginlik ve usan okunuyordu. Gen paann varl olmasa Fikriye ile ekimeyi bile gze ala bilirdi. Dardan gelenlerde mi kendisine emredecekti ar tk, Ne var ki gzleri Mustafa Kemal'in gzlerinin daya nlmaz keskin mavisiyle karlanca admlarn at. Mus tafa Kemal'in gzlerinde yumuak bir efkat kadifesin den baka bir ey yoktu. Bu kzcaz onun acd o cuklardan biriydi. Vasfiye, kapy ap dar karken on, on iki ya larnda kara, kuru bir erkek ocuu bir kucak odunla ie171

r girdi ve hi kimsenin yzne bakmadan odunlar so bann arkasna yerletirerek kmaa davrand. Mustafa Kemal : Abdurrahlm, dur hele, bakalm, dedi. Maaallah epey bymsn. Nasl, yaknda dmanlara harp aar sak tfek tutup vuruabilir misin. ocuun esmer yzndeki kara gzlerinde byk ve ciddi bir anlam vard; yal insan gzleriyle bakyordu i Ne demek, dedi. Elbette vuruurum. Onlar beni hayatta yapayalnz braktlar. . ' ksz Abdurrahim'in gzlerinde yalar vard. Fakat, imdi bir annen (Zbeyde hanm gster di), bir ablan, bir de aabeyin yok mu. Var, sa olsun! Allah sizlere uzun mrler ver sin. Mustafa Kemal. Birinci Dnya Sava iinde dou cephesinde, Van'da ikinci ordu kumandan olarak bulu nurken onu evlt edinerek stanbul'a getirmiti. Abdurra hlm bir zamandr Zbeyde hanmn yannda yayordu. Bu, Mustafa Kemal'in genliinden beri evlt edindii ksz ve kimsesiz ocuklardan biriydi. (Bunlarn says dokuzu bulmutur.) Evlilik yaaynn kk mutluluklarn kmseyen ya da hie sayan Mustafa Kemal, ksz ocuklar evlt edinerek bu korkun boluun bir parasn olsun doldur mann arelerini aramt. Adana'dan dndnden beri siyaset ilerine yle dalmt ki. evin bu kk insanlarnn yzlerini bile do ru drst grememiti: Afife nerde. diye sordu. Odada, araym m, ar! Abdrrahim kt. Biraz sonra kap vuruldu. ieri yine o yalarda kara, kuru bir kzcaz girdi. Ba ndeydi. Karsndaki mavi gzlere bakmaa cesa reti yoktu. Mustafa Kemal, bu kzcaz da Bitlis ekili inde kararghyla gerilere getirmi ve annesinin yan na gndererek okutmaa balamt. Bunun da ana-ba172

bas sava kurbanlar arasnda bulunuyordu. Kzcazn zerinden hl kszln btn anlam akyor gibiydi. Nasl, Afife, mektebe gidiyor musun, Gidiyorum, paam! Nasl, derslerin yi mi? yi! al kzm, bak, Zbeyde anan ve ben sa ol duka sen bir daha hi kszlk ekmeyeceksin. Yalnz al! Seni okutacaz, anladn m? Mustafa Kemal, dou cephesinin yadigr olan bu iki ocua baktka iinde tatl bir sevin duyuyordu. O olmasayd bu iki yavrucaz da saysz vatanda lle rinden iki adsz kurban olacakt. Haydi, git, dersine al Afife! Kk kz ba nde dar kt. Vasfiye elindeki tepsiyle ieri girince Fikriye, hemen onun elinden tepsiyi alp masann zerine koydu. ay demledi. Byle havada Zbeyde hanm teyzemle paa aa beyime kendi elimle ay vermek benim iin byk bir zevktir. imdi Msr'n tad gelmitir. Fikriye! Msrl zen ginler yava yava gmen kular gibi bu scak iklime g ederler. Sen de hayalinle olsun oraya gitmiyor mu sun bugnlerde? Msr benim iin mapushaneden baka bir ey deildi. stanbul'u hi bir yere deimem. Bizim Alman generalleri de Msr fatihi olmak is tiyorlard. Ne Anadolu ocuklar gmdler o kum cehen nemlerine! Kalar atlmt. Gney cephesi aklna gelince ka fasnn tas atyordu. Enver Paa'ya, Alman generallerine yapt bunca uyarmalar boa gitmi, orda hem aklsz ln, hem de Araplarn ihanetine uramt. 7. Ordu ve Yldrm Ordular grubu ile ektii ikenceleri bir o bi lirdi. Bunun iin gney iklimlerinden hi lf edilmesine dayanamyordu. Fikriye'nin de ordan kap gelmi olma sn ok doru buluyordu. 173

Fikriye. Zbeyde hanmla Mustafa Kemal'in aylar n koymu, neeli neeli konuuyor, bir hemire bir hastasyla urar gibi gen paayla ilgileniyor, srasnda k ran yakasn dzeltiyor, den kalarn beyaz ve gzel parmaklaryla yukar kaldryordu. Fikriye, yine tam byle bir efkat davran yapyor du ki kap hzla ald ve kapda Mustafa Kemal'in kz kardei Makbule'nin kendisine olduka benzeyen yz grnd. Kalar atkt ve Fikriye'nin ak parmaklarnn davranna taklan iri gzleri tiksinti ve hnla doldu; bu iri gzler annesinin zgn baklaryla karlat; ba klaryla iki kadn birka saniye konutu. Fikriye, Makbule'yi yeni grm gibi yaparak : Otur Makbule ablacm, dedi. Sana da bir ay koyaym. Ben itim aym, istemem. Ama, bak tavan kan gibi kzarm! Sen i de biraz yanaklarn kzarsn! Bu sz zerine Mustafa Kemal, odann ortasnda dikilip duran kz kardeinin yzne azarlayan bir bak la bakt. Bu ara emir eri vurmadan kapy at ve Mus tafa Kemal'e : Fethi bey geldi, paam! dedi. Mustafa Kemal ayaa kalkmt: Nerde? Koridorda sizi bekliyor, paam! Mustafa Kemal dar karken Zbeyde hanm : Mustafa, olum Fethi'yi bu odaya al, ben de g reyim onu! dedi. Fethi bey uzun boyu, ince vcudu, dostluk, iyi niyet ve zek dolu kk yz ile ieri girince doru Zbeyde hanmn yatana gitti, sayg ile elini pt. Naslsnz, Zbeyde hanm teyzeciim, iyisiniz in aallah? lhi Fethi, hep o Selanik'teki akll Fethi'sin sen! Hi deimemisin. Genlik erbeti mi itin nedir? Bu son olaylar bizi ihtiyarlatacaa benzer sevgili 174

teyzeciim. Olunun yzndeki perianlktan ii anlam yor musun? Mustafa Kemal : Vasfiye kzm, beyefendiye bir kahve yapsnlar, dedi. ay var ya, ben de sizinle berabor ay ieyim. Fethi bey, dikkatle Mustafa Kemal'in yzne bakyor ve bu yzn izgilerinde dnk saray randevusunun olum lu olumsuz izlenimlerini aratryordu. Ne oldu? Hi! Herif ks dinlemi! Hibir ey de olacaa benzemiyor. Artk insiyatif bize geti demektir. Zbeyde hanm, gzlklerinin* zerinden oluna ka amak bir gz att. Olunun szlerinden bir tek szck karmak niyetinde deildi. Fethi bey do eski hrriyeti lerden olduundan onlarn babaa vermesinden kuku lanyordu. nsiyatif, ama, nasl? Mustafa Kemal annesinin kaygl yzne bakt : Gel, yukar benim odaya kalm, dedi. Vasfiye k zm, benim sobay da tututur abucak! Kalkp odadan ktlar. Merdivenlerden yukar kar larken Mustafa Kemal ; Bir lhzai teahhur iirini hatrlar msn? diye sordu. Peki, hatrladm? te tarih dnd, dolat, yine o noktaya geldi. imdi, i, bir an bile gecikmeye gelmeyecek kadar ace le. Yani? Yanisi manisi u ki, Vahidettin'in saraynn te mellerine bir bomba koyup, btn saltanatylu havaya uurmak ve Tevfik Fikret'in ruhunu d etmek gerek. Ali Fethi bey, bu sze glmedi, nk, bu eski ar kadan bir ok defa diine vurmutu. O, yapamayaca bir sz hi bir vakit sylemezdi. Mustafa Kemal, Ali Fethi beyle odasna ktnda Vasfiye. kaygszca sobay tututurmaa alyordu. O 175

onda Fikriye iri admlarla odaya girdi; Vasfiye'yi bir ya na iterek odunlarn arasna kocaman bir ra yerletirdi, mumlu kibriti akp tututurdu v e : Birer kpkl kahve de imez misiniz? diye her iki adamn gzlerine bakarak sordu. Fethi bey: Var ol, Fikriye hanm, dedi, iimizden geenleri de ne gzel anlyorsun! Fikriye, glerek dar kotu, Vasfiye de kapy e kerek onun arkasndan kt. ki eski ihtillci arkada, Kipert'in Trkiye haritas karsnda ayakta konumaa balad: Evet, Fethi, bundan sonra yaplacak i, salam ve tekiltl bir komitaclktr. Senin, benim gibilerin kaderi artk grnmtr: Bugn yarn tevkif edilmek! lk nce ba olabilecek gte olanlar zararsz hale getirecekler, ondan sonra da Trk milletinin mezarn kazacaklar. Fa kat onlara bu frsat vermeyeceiz. Fethi; akl bandaki ler gizlice toplantlar yaparak bu korkun derde are ara yacaz. Evet, baka are de yok. Yalnz btn mesele ie nereden balayacamz! Moner, i Anadolu'da! Ferman padiahn, dalar bizimdir. Evet, dalar ok ey hallediyor. Dalarn psiko lojisi ok byktr. Bir tek adam dada koca bir ordu gibi grnr. Niyazi bey, arkasndaki birka kiiyle Rcsne dalarnda bir Napolyon ordusu gibi korkun grnm ve hi yklmayacak sanlan Abdlhamit'i dize getirmiti. Evet, iyi sylyorsun; ferman padiahn, dalar bizim. Fethi! Fakat, o dalara sade bir akrcal Olarak deil de biraz daha tekiltlca ulamamz gerek. Yakup Cemil'in tabancas da artk bu dvada i grmez. Karmzda hem i, hem de d dmanlar var. Fikriye, bu anda kahveleri getirdi, soba ile ura maya balad. Karlkl birer koltua yerleerek kahve lerini hprdetmee balamadan nce ortadaki gm ta bakadan birer sigara alp yaktlar. 176

Mustafa Kemal, kendisi gibi dnen bir arkada daha bulmutu. Bunun iin ihtille olup bitmi gzyle bakyor, seviniyordu. Ali Fethi beye kar gveni hibir vakit sarslmamt. Dan dik yamacnda meydana ge tirdikleri bu ilk dac basamandan yava yava ilk ma aray alacaklar dorua dek kacaklard. Mustafa Kemal: Fikriye, elceizine salk, ne gzel kahve bu! Bu iltifatta yeniden balayan iyimserliin aydnl vard. Fikriye'nin gzel yznde ve sevgi dolu gzlerinde sevin de bu iyimserliin dozunu ykseltiyordu. Aa katta ortal serbest bulan Makbule, anne sinin yatann kenarna ilimi, hrsndan soluyordu : Karya bak, aabeyimin peini brakyor mu? San ki gbei aabeyimle kesilmi! Anne, vallahi, billahi bir gn kovacam ben bu kadn! Annesi yatandan doruldu : Aman, sakn ha. Makbule! Aabeyini gcendirir sin. Bilirsin o byle skntya gelmez. kar gider evden. Ne yapaym, dayanamyorum bu kadnn yzsz lne. Biliyorum onun niyetini ben. Szm ona: Aabe yimi tongaya bastrarak onunla evlenecek! Yama yok. Fikriye hanm, paa aabeyim, senin gibilerine hibir va kit metelik vermemitir. Sen, yine Msr'daki kay gibi Arabna dn! Parasna kaplarak Msrlara kadar gittin; parada i olmadn grerek imdi de gelmi kadnlara pul vermeyen bir adam batan karmaa alyorsun, fakat, gayretin bounadr. Fikriye hanmck! Bu srada kap ald, Fikriye, canl admlarla ieri girdi. Son szden kulana bir iki szck alnmt, ama hi iitmemi gibi yapt i Kendime yatak yaptrdm, dedi. Paa aabeyime hizmet etmek zere birka gn konuunuz olacam. Kalman aabeyim mi syledi? - Evet, o rica etti. Ana-kz zgn baklcrla baktlar. 177 F. : 12

ESR STANBUL'UN

CLVELER

Beikta'ta, Akaretler'deki dik yokuta sralanm ve birbirine omuz vermi evlerden 76 numaralsnda son ko nukluk gnlerini geiren Mustafa Kemal, masasnn ba nda oturmu, srtnda gecelik entarisi, henz gece k lnda, st ste sigara ve kahve iyor, bir yandan da eski evrak ve mektuplarn kartryor, bunlar arasnda nemli ve tehlikeli olanlarn bir yana ayryordu. Sadu yusu, ona evresinin grnr grnmez kazalar, bellar ve tehlikelerle dolu olduunu sylyordu. Artk, stan bul'un temelli yaanacak bir yer olmadn iyice anla mt. Onun iin bu ehir ancak sava iin gizli hazrlk lar yaplacak, gizli kpr balar kurulduktan sonra ye niden zaptedilmek in boaltlacak bir yerdi. Artk, is tanbul'da hibir Trk iin gven yoktu. Kendisi gibi ta nnm ve dmanlara anakkale'de korkun darbeler indirmi bir general iin ise bu ehirde gven denen e yin zerresi bulunamazd. Bugn, burda yaay, sadece bir serven saylabi lirdi. Afrika'nn vahi ormanlarnda bir beyaz iin ne den il gven varsa onun iin de istanbul'da ancak o denli gven vard. Ne var ki burasn byle sellemehusselm brakp gitmek de olamazd. Kime braklp gidilebilirdi bu gzel ehir? Hl btn Trkiye'nin beyni bu gzel ve mutsuz ehirde iliyordu. Bu beyni yabanc ve namert el lere brakarak m gidecekti? Gzlerinin nnde hep Ana dolu vard. Bugn, Anadolu yle umutsuz ve perian bir yerdi ki en anl erefli bir paa bile orda bir sinek gibi yitip gidebilir, baya bir ekiya muamelesi grerek ha karetlere urayabilir, ldrlebllirdi. Anadolu'ya geerken bile bir sfat tayarak, ordu kalntlarnn, sivil idare b rokrasilerinin nem verecei bir memuriyet ad alarak gemek gerekti. Bu nasl olacakt? iin en nemli ya n buydu. Ancak byle bir yksek sfat ve memuriyetle Anadolu'ya geerek ordaki hazr tekilt kalntlarna el koyabilir ve (A) dan e balamak klfetisnden kurtula bilirdi. 178

Mavi sigara dumanlar masadan halka halka ykse liyor, yksek tavana dek ktktan sonra yine aa iniyor ve bir sis gibi odann havasn arlatryordu. Birazdan evden kacak, doruca Fethi'nin apartmanna gidecekti. Parti sekreterlii, elilik, dahiliye nazrl, parti liderlii yapm olan bu eski arkadandan imdilik en yi anla y bulduunu anlyordu. Onunla ortaklaa ve baarsz bir gazetecilikleri de vard. O da o Minber gazetesinde bir sr makale yazm, bir eyler sylemek istemiti. Bu ite paralarn batrmaktan baka bir ey yapama mlard. Fethi'de anlayl, tecrbeli bir politikac, iten bir arkada, salam bir tekilt ve Makedonyallktan gelme sinsi ve yararl bir komitecilik ruhu vard. Btn bunlar u sralarda en ok iine gelen eylerdi. Geri, Fethi de kendisi gibi eski bir askerdi, diplomatlk ve po litikaclk yaay uzunca srdnden bugn kendisin den daha iyi siyasetten anlyordu. Bu kocaman ordular idare etmi, varlnn her zer resi hareket isteyen gen paa, bir Moren gibi kenara atlmt. imdi, bu yalnzln ve hareketsizliin ldr c toksinlerinden ruhunu ve vcudunu kurtarabilmek iin bouna abalayp durmuyordu. Bu felketli ve karanlk gnler lbirentinin sonunda , aydnl greceine yzde yz inanyordu. te, iinde hi bir vakit gitmeyen bu gt ki, onu bu ldrc sknt dumanlaryla rt l gnlerin rtc errinden koruyordu. Hareketsiz durmas imknszd, kalkt odada aa yukar biraz gezindi. Sonra ar ar giyinmeye balad. Belki bu asker giyneini son olarak giyiyordu. nk, bu erefli paa niformas, artk giyen, tayan kimse iin bir tehlikeden baka bir ey deildi. stanbul'un cad deleri, kys buca hep bu giynee dman gzyle ba kyor, bunu yrtp paralamak ve iindekini de bin para etmek istiyordu. stanbul'da kollarn sallayarak gezen dmanlar, hl, bu giynekte kendileri iin bir tehlike sezdiklerinden mi nedir buna dmanca baklarla bak yorlard. 179

ite, bunun iindir ki, artk sivil bir kat giynek giyip sokaa byle kmann gerektiine inanmt. Kamuflaj devri gelip atmt. Herkesin giydii giynei giyerek gez mek en akllca iti. Hem yava yava giyiniyor, hem de byle dn yordu. Bu srada aadan, kapnn nnden birok g rltler iitti. Kz kardei Makbule'nin ve emirerinin ba rp ardklar ve talyanca konumalar, emre benzer sesler iitiliyordu. Kk Abdrrahim. Afife, Vasfiye ko arak soluk solua yukar km, paann kapsn do uyorlard. Soukkanlca kapy at : Ne var, olum? Gvurlar ieri girmek istiyor. Ne gvuru olum? Vasfiye atld: Yabanc askerler paa aabey! eri girip evi ara- j mak istiyorlar. O zaman, Mustafa Kemal, ii anlad: Siz inin aa, ben imdi geliyorum, dedi. Giyinerek aa indiinde cmle kapsndan korido ra girmi bir manga talyan askeri grd. Balarnda k k rtbeli bir subay vard. Emireri kollarn am, bu sng takm askerleri yukar brakmamaa alyordu. fkeden gzleri dnmt. Mustafa Kemal, talyan su bayna Franszca : Ben ordu kumandan General Mustafa Kemal! de di. Ne istiyorsunuz burdan? Haydi, hemen kn gidin evimden. talyan subaynn sylediklerini bir Ermeni tercman ylece Trkeletirdi : Biz byle emir aldk, yerine getirmek zorundayz. Kimdir size bu emri veren? Kumandanmz! Evimden kmanz iin ne yapmalym? Kumandanmzdan bir emir getirmelisiniz! yleyse ben bu emri almaa alacam. Siz de bu sre iinde olduunuz yerde kalnz!

Subay: Bastne. ekselans! dedi ve emir gelinceye dek baka bir ey yapmayacan anlatt. Bu nazike bir duvrant. Mustafa Kemal, evden karken, talyan askerleri su baylaryla sayg ile kenara ekilip yol verdiler. Mustafa Kemal bir ke yukardaki Diyarbakrl Kzm Paa'nn apartmanna kotu. Kendi telefonu olmadndan gere kince hep onun telefonunu kullanrd. Hemen talyan m messilliini arad. Telefona kan kalyana bana gelen ii anlatt. Telefonda biraz bekledikten sonra, ona u ce vap verildi; Affedersiniz, mutlaka bir yanllk olmal, asker lerin bandaki subay telefona arrsanz emir verile cektir. Mustafa Kemal, hemen subay artt. Subay ken disiyle konuan kii karsnda saygl bir durum alm ikide bir yalnz : Si, sinyor! Si, sinyor! deyip duruyordu. Subay, konumay bitirdikten sonra askerlerinin ba na dnd ve talyanca birka sz syledikten sonra Mustafa Kemal'i askerce ve sayg ile selmlad ve as kerlerine sert bir kumanda vererek onlar yoku yukar y rtmeye balad. Mustafa Kemal, merdivenlerin zerin de durmu, gm tabakasndan kard bir sigaray ta bakann arkasna bir iki kez vurduktan sonra yakmak iin akman ararken emireri elindeki mumlu kibriti atik bir davranla yakarak onun sigarasna tuttu. Kar kar ya bakan btn Akaret evlerinin kaplarnn n ve pen cereler merakl Trk halkyla dolmutu. Herkes, Anafartalar kahraman Mustafa Kemal'in tutuklanarak gtr leceini sanmt. Herkesin yz askt. Bu tannm paann bana gelen ey, yarn onlarn da bana gelebilirdi. Evet, kara gnler gelip atmt. Seyircilerin yzlerini kaplayan zn t bulutu bunlar anlatyordu. Mustafa Kemal, sigarasndan bir iki soluk ekerek alml asker admyla yokutan yukar kmakta olan Ital181

yan askerlerinin arkasndan dalgn dalgn bakt. Merak l insan baklar, bu yakkl, mavi gzl gen paann zntsn daha iyi grmek iin her yandan uzanmak tayd. Mustafa Kemal, talyan askerleri keyi dndk ten sonra kendisini gzetleyen insan balarna daha ok ehllaan gzleriyle dulgn bir bak frlatt. Elindeki yanm sigaray kaldrma frlatarak ieri girdi. eri gir dikten sonra da : Bu ehir artk yaanmaz hale geldi, dedi. Olaylar hzlanyor. Bunu daha ok kendi kendisiyle konumak ihtiyacy la sylemiti. Annesinin odasna girdiinde onu gzleri bym olarak camlara abanm buldu : Ne oldu, yine byle, paa? Ne olacak anne, olaca buydu. Talt'la Enver' in bize yadigr ettii durum bu, ite! Ben bu durumu yl-, larca nce grmtm. Zavall Yakup Cemil de bu yz den hayatn feda etti. Zavallck, paalar temizleyerek beni baa geirmek istiyordu. Sanki ben onun yardmna muhtamm gibi! Ertesi gn. ili blgesi talyan kumandannn ar kas yazl bir kart geldi. Bu yazlar unu diyordu: Bu eve hi kimse zorla giremez. Evdekiler bu yazy, belki bir gn gerekir diye bir kenarda sakladlar. Ne var ki daha sonra, ili'deki evde yaplan ikinci bir baskn ve aratrmada, ngiliz subaynn bu zavall kt parasn bir paavra gibi yrtp att grlecektir. BAARILI BR MZANSEN
Bir millet, bir memleket iin necat ve muvaffakiyet isti yorsak bunu bir ahstan hi bir vakit talep etmemeliyiz. Atatrk

182

Mustafa Kemal, Prenses ivekr'n salonundan ge liyordu. Perapalas'n kapsnda Rauf beyden ayrlmt, prenses ivekr, salonlarnda subaydan geilmeyen yk sek sosyetenin en tannm kadnyd. Gzel sosyete ka dnlarnn; yakkl, yksek rtbeli subaylarn her zaman ziyaret ettii bu salonlar, btn sava sresince ak ol duu gibi brakma yllarnda da akt. Mustafa Kemal. Mersedes oiomobiline binip yanna da Rauf beyi alarak oraya giderken paa giyneini giyiyordu. Rauf bey de onun gibi resm giyneini giyerek gidiyordu. Felket yl larnn zor bel yaratt bu iki kahraman, orda, bol k ve gzel yzler karsnda avunma aryorlard. Perapalas'n kapsndan ieri girdiinde sa yanda ki direkli geni salona kimi ngiliz subaylarnn getiini grd. Srtndaki kurun renkli kurmay pelerinini karp garsonlardan birine vererek o da salona geti. Doru, yukar odasna kmak istediyse de iini bir eytan kur caladndan bu yksek rtbeli subaylarn kim olduunu merak etmiti. Gitti, ta direklerin arasnda onlar gre bilecei bir yere oturdu, limonlu bir ay istedi. Yalnz, o salona girdiinde ngiliz subaylar grubu ilgi ve dikkatle ona bakmt. Mustafa Kemal, ince uzun boylu, kk dik bykl ve uzun boyunlu General Harrington'u hemen tanmt. Onu bir iki kez uzaktan grml vard. Mustafa Ke mal, ngiliz generallerinin fena halde merakn ektiini anlyordu. Gznn kuyruuyla onlar dikizliyor, hepsinin de aka kendisine baktklarn gryordu. O ise byk fincandaki limonlu ayn yudumluyor, onlar grmezlikten geliyordu. Bu srada General Harrington garsonu ard ve Mustafa Kemal'in kim oldu unu sordu. Bunu renince ilgileri bsbtn artmt. Mustafa Kemal, bunu da gzden karmamt. Bi raz sonra Perapalas'n adamlarndan biriyle bir ngi.iz subay, Mustafa Kemal'in baucuna dikiliverdi. Ne istiyorsunuz? Paa hazretleri. General Harrington sizi masasn da grmekle ok mutlu olacan sylyor. 183

Mustafa Kemal, ok dnmedi ve o yana bile bak madan : Biz yerliyiz, Harrington cenaplar misafir saylr, o bizim masamza buyursun) diye kestirip att. Bu haber ngiliz subaylarna iletildi ve hepsinin de surat asld. Mustafa Kemal, onlarn kendi masasna gel meyeceini biliyordu. ayn itikten sonra biaz daha oturdu. Sonra, sigarasn kte bastrarak kalkt ve n giiiz subaylarna bir gz bile atmadan yava yava mer divenlerden kmaa balad. Odasna karken de ylo syleniyordu : Durup dururken al sana bir bel daha. Kim dedi sana igal ordular kumandanna gzk, sonra da meydan oku diye! Mustafa Kemal, annesinin Akaretler'deki kk evi ne samam, Perapalas'n Halic'e bakan bir dairesine tanmt. Karanlk gnler srp gidiyordu. Mustafa Kemal'in padiahla son konutuu gndenberi sren aknl ve sersemlii henz gememiken bir sabah buna bir ba kas daha eklendi. Sabah gazeteleri byk puntolarla Meclisi Mebusann datldn yazyordu. Uak, gze telerle ieri girince bir trl korku ile bunlara el att. Za ten her sabah gazeteler gelince byk bir bomba etkisi yapan haberlerle karlaacakm gibi hazrlkl bulunu yordu. Evet, bu memlekette artk her ey olabilirdi. Bu nun iin gazetelerin verdii en korkun haberlere ama malyd. Byk manetlerle Meclisi Mebusamnn datld n yazan gazeteler Vahidettin'in dat nedenini de iradei seniye olarak koymulard : Esbab zaruriyeti siyasiyeden nai meclisi mebusann feshi iktiza etmi ve kanuni esasimizin muaddel ye dinci maddesinin fkrai mahsusas mucibince ledeliktiza meclisi mebusann feshi hukuku ahanemiz cmlesinden bulunmasna binaen meclisi mezkrun bugnden itibaren bermucibi kanun feshini irade eylerim. Mustafa Kemal, bu satrlar byk bir dikkatle oku184

du ve hi de amad. nk. Vahidettin'in selmln da kendisi ile bilmece gibi konumas onda bu pheyi uyandrmt bile. Yeni kabineyi tekil edenlerin adlarn merakla gz den geirdi. Kabineyi yeniden Tevfik Paa kurmutu. Har biye Nazrlna Yaver Paa, Bahriyeye Ali Rza Paa, Ha riciyeye Mustafa Reit Paalar getirilmiti ki, bu iki pa a, zaten bundan nceki kabinede de ayn makamda bu lunuyorlard. Evkaf nazr zzet Bey, vekleten Dahiliye Nazrlna bakacakt. Bu kabine, hkmetin gittike daha ok pasifletiini, ie yaramaz bir duruma geldiini gsteriyordu. Mustafa Kemal, bu bekledii haberi gazetede en son ra grd ve Vahidettin'in kendisini bu kt maksadnda baarl ve gerekli bir figran olarak kullanm olduunu anlad. Selmlktaki bunca nemli insan iinde kendisine neden randevu vermi olduunun nedenini imdi daha iyi anlyordu. Demek ki, o gn, kendisi, orda bilmeyerek nemli bir rol oynamt. Padiah yarn baarmay tasar lad tehlikeli bir ii szde kendisine danarak yapm gibi bir durum almt. Vay kftehor, diye dnd, ben de buldu buldu da benimle selmlkta m konumay buldu? Bunun altn da bir bit yenii var ama, baklm ne zaman patlak vere cek, diyordum. Demek ki, Vahidettin'in fendi Mustafa Ke mal'i yendi. Fakat, dur hele, sonunda glen iyi gler der frenkler. Bizim de sana gleceimiz gnler gelecek, Vahidettin efendi! Mustafa Kemal, acele giyinip Fethi beyi ararnak # ve yeni sorunlar zerinde dertlemek iin sokaa ktnda arp kald. nk, caddede tandklarn, grmezlikten gelerek getiklerini ya da grdklerini belli ederek kafa larn evirip getiklerini gryordu. Eh, ite, bu alacak bir eydi! Buna amamuzlk edemezdi. Bbrekleri de ard iin dik bir asker y ry ile yryemiyordu. Duvarda asl bir gazetede ken di adnn getiini de grnce bir eyler sezinler gibi

oldu. Gazeteyi alp okudu, demek ki, kendisine selm vermeden geen ahbaplarn hakk vard. Meclisi mebusann dalmasnda kendi parma olduu ve Vahidettin'e akl hocal ettii, ordunun mmessili olarak pa diah bu kararnda destekledii anlatlyordu. Eh, Vahidettin, dorusu, baarl bir mizansen yap t, diye dnd. Zaten Anafartalar kahramanndan bo azlarn ve payitahtn kurtarcsndan baka kimi kulla nabilirdi? Biz onu binek ta yapalm derken herif daha atik davranp bizi binek ta yapt. imdi bu skandali ee dosta nasl anlatmal ve milleti nasl inandrmal? Fethi beyin apartmannda Fethi beyi de ayn akn lk iinde buldu : Bu nasl i Kemal? Karalamak iin bula bula en son seni mi buldular? Demek ki ortada bir tek temiz kahraman brakmayacaklar! yle grnyor. Fethi bey, soka korkuya benzer duygularla yle bir gzden geirdikten sonra : Yava yava sra bizlere geliyor galiba, monerl Havada tuhaf yank kokular var. Sokaklarda benimle il gili olduunu sandm garip glgeler gryorum. Fakat, mutlaka yanl kap alyorlar. Dur hele, moner, Vahidettin'in bana oynad oyuna bir karlk vereceim ki aknlndan az bir kar ak kalacak.. Selmlkta benimle uzun ve avutu cu konumas zaten pek garibime gitmiti, oysa o karan lkta akl hocalar ve yardmclar ve enite paalarylu babaa verip sahneleri gzelce hazrlam! Perapalas da houma gitmiyor. Pek kozmopolit bir muhit. ga| or dularnn subay ve generalleri insann huzuruna kama gibi batyor. ngiliz subaylaryla nne geilmez bir da lamada da bulunduk. Ordan da kp bizim Salih Fansa'nn apartmanna tanacam; oktan beri oraya yer lemek iin beni zorlayp duruyor. Hemen Perapalas'n yannda bir apartman! Evet, Perapalas, imdi dman ve casus yata dr; belki sana bilmediin bir yerden bir elme takarlar. 186

Ne kadar gzden rak bulunursan u anda daha ok akl llk etmi olursun. Madem ki, kafamzda bomba gibi tehlikeli fikirler tayoruz; biraz kstebek, ya da yarasa lar gibi olmalyz. Salih Fansa'nn evi bu hususta, Perapalas'tan daha elverilidir, ama, orda da dostlarn ser beste kabul edip konuabilmekten ekinirsin. Bir dene bakalm. En iyisi ayr bir ev ya da apartman kiralayarak daha ok serbestlik elde etmektir. Duvarlara hibir ku lak yapk olmadn, anahtar deliinden gzetlenme diini bilerek ruh huzuru ile konuup grebilirsin. Mustafa Kemal, Fethi beyin apartmanndan ayrldk tan sonra kalabala kararak yine tek bana yrme e balad. Hava souktu. Srtnda sivil bir elbise vard. Yaya kaldrmlarndan ar ar ilerliyordu. Artk, stanbul'un her ke bandan bir ihanetin ken disini gzetlediini sanyor ve pardessne daha sk sa rnm olarak elleri cebinde, ivi gibi sivrilmi gz be bekleri, incelmi ve klm yz ile bu kalabaln iin de bir yabanc gibi ilerliyordu. Kendisini Avrupa'nn ya banc bir ehrinde sanyordu. Geni caddelerden geen Senegalli asker blkleri entarili ve uzun boylu Iskoyallar, ba sarkl ve sakall Hintli Sih askerleri ve Trkeden baka her trl dilden konuup grmeler, bu ya banclk duygusunu arttran balca nedenlerdi. Btn bu yabanc eyler, drt yl sren sava boyunca onun ku manda ettii sava meydanlarnn hep uzanda kalm lar ve onun yasak dedii izgiye sokulmamlard. Evet, stanbul, artk, kaldrmlar maynlarla den mi tehlikeli bir ehir olup kmt. Bu maynlara basma mak iin daha tedbirli davranmak gerekiyordu. Doruca Salih Fansa'lara gitti. Onlar Perapalas'n st yanndaki Hava Soka'nda oturuyorlard. Suriye'den tand bu eski ve zengin Hristiyan aile, onu heyecan ve sevgiyle karlad. Hobeten sonra bugn buraya tan mak istediini syledi. Ona bir daire hazrladlar. Mus tafa Kemal, Perapalas'n kozmopolit ve tehlikeli muhi tini hemen o gn brakarak buraya tand ve iH'de cadde zerindeki byk eve tanncaya dek burda deta gizlenerek zaman kazanmaa al:r;i. 187

SABHA SULTAN ve MUSTAFA KEMAL

Ge kalan sonraki affa teselli idamdan benzer. Shakespeare

Yldz Saray'nn mermer merdivenleri nnde bir ift besili at koulu, ssl ve altn yaldzl bir saray araba s bekliyordu. Srmal elbiseler giyinmi olan arabac, ye rine oturuyor, ara sra ban evirip sarayn byk ka psna bakyordu. Havada ince ve serin bir esinti vard. Yldz Saray'nn ve zengin aalarla rtl koruluun zermden kl rengi bulut ynlar srkleniyordu. Yalnz, solmaz aa ve bitkilerin yeillii, evrenin skntl ve l havasn biraz canlandryor ve krmz fes leri, ssl yaldzl elbiseleriyle kaplarda surda burda k mldayan sessiz insanlar, burann baya bir ev olmad n gsteriyordu. En son mermer merdivenlere byk kapnn tek ka nadnn almas arabacnn ve atlarn sabrszln gi dermiti. Alan kapdan kii kt, merdivenlerden inme e balud. Uzun boyu, tepesi krmz eritli astragan kal pa ve paa giyneiyle, iseleyen yamur yznden da ha ok kamburlaaruk yryen Vahidettin'in bir yannda kz Sabiha Sultan, br yannda da Vahidettin'in kz kar deinin kz Mnibe Sultan bulunuyordu. Arabac, daha onlar kapdan karken, yerinden fr lamt. Mnibe Sultan tek bana arabaya binip yerle tikten sonra Vahidettin ona yaklat : Greyim seni, Mnibe, kzm, diye fsldad, sa rayn, hepimizin erefiyle uygun bir konuma yap. Korkmaynz efendimiz, ben nasl konuacam bilirim. Evet bildiin gibi btn padiahn ve sarayn e refi! 188

Vahidettin sa eliyle onun srtna vuruyor ve sol elin deki kocaman kehribar tebihinin tanelerini hzla par maklar arasndan geiriyordu. Bu ara Sabiha Sultan, uzun boyu, gzel yz ve g zel vcudu ile babasna yaslanm, dnceli duruyor, glmsemee alyordu. Vahidettin, eski deti zerine gzlerini yummutu, byle bir sre bekledi, kafasndan geen dncelerin sonucunu kovalamaa alyor gibiydi. Sonra gzlerini aarak : Yolun ak olsun Mnibe, dedi. Haydi ek ara bac. Fesinden szlen yamur sular byklarnn ucundan damlayan arabac kamsn fiyakal bir biimde havada aklatt ve atlar trsa kalkt. Vahidettin'le ieri girerlerken Sabiha Sultan : Baba, dedi, ya Mustafa Kemal... Bizi ters yz geri evirirse mi, diyeceksin? Evet, baba! Mustafa Kemal beni krmaz, Sabiha! Benim aslan yeleli paam, damadm olmakta acele edecektir. Sara yn teklifini geri evirecek olursa kendisi bilir, o zaman Bekiraa bl ya da Malta zindanlarndan birini be ensin. Artk, ben, onu daha uzun zaman ngilizlerin elin den kurtaramam. imdiye dek bana bir bel gelmediyse benim fahr yaverim olduu iindir. Sk sk saraya gelip benimle senli benli konuabildii iindir. Bence onun menfaati sarayn kendisine uzatt kurtarc eli skmak tan ibarettir. ngilizlerin hmndan ancak bylece ken dini kurtarabilir. Eer uzatlan eli skmazsa onun aptal lna verir ve artk kendisine kar dostluk kaplarmz kaparz, olur biter. Sabiha Sultan'n vcudunu bir titremedir almt. Eer uzatt el geri evirilecek olursa zntsnden, kahrn dan lebilirdi. Babas sarayn prestijine indirilecek darbe den tesini dnmezken gen kz bu evlenme teklifini btn sultanlk gururu, btn gen kzlk ve kadnlk gu189

ruru olarak ele alyor ve gelebilecek red cevabndan son ra yaayp yaamayacan dnyordu. Mnibe Sultan'n bindii araba Yldz yokuundan Beikta'a indi ve Dolmabahe Saray'nn arkasndaki yksek duvarlarla evrili yoldan geerek Gazhane'nin so lundaki yoldan Beyolu'na doru trmanmaa balad. Araba az zaman sonra Beyolu'nda, Perapalas'n kar sndaki Hava Soka'nda bir evin nnde durdu. Bura s eski Cebelibereket Mutasarrf Franko Paa'nn eviydi. Salih Fansa ve ei Selma Fansa, Mustafa Kemal'i Perapalas'n tehlikeli ortamndan kurtarabilmek iin bu apartmanda yanlarna almlar ve ona drdnc katta ok gzel dayanp denmi bir daire vermilerdi. Ortada bir salon, antrenin karsnda da Lui Kenz bir salon daha vard. Duvarlar huzur verici bir maviye boyanmt ve ma vinin zerinde bir sr yldz parlyordu. Salonun birok yerlerinde mum biiminde birok ampuller gze arpyordu. Salih Fansa ailesiyle Mustafa Kemal daha Halep'ten tanyorlard ve ili dl idiler. Mustafa Kemal, Halep' te hastalandnda onlarn evinde kalm ve ona ok iyi bakmlard. Bu ailenin Mustafa Kemal'e byk saygs olduu gibi Mustafa Kemal'in de onlara byk gveni vard. te onlarn da imdi stanbul'da bulunular salt Mustafa Kemal'e o zaman gsterdikleri yaknlk yzn dendi. nk, Halep ngilizler ve Araplarca igal edilin ce onlar da Trk ordusu ile birlikte ekilmek zorunda kalmlard. Bu dostluk onlara ok pahalya patlam, yerlerini, yurtlarn, evlerini barklarn yzst brakarak gelip stanbul'a yerlemilerdi. Bu aile, ayrca 7. ordunun btn evrakn da bir san dk inde saklayarak kurtarmt. Salih Fansa'nn evine ar, Mustafa Kemal'i ok duygulandrm ve sevindirmiti. Bu ev Mustafa Kemal'in gvenip konutuu adam larn sk sk kendisini grmee gelileri yznden tam bir parti merkezi haline gelmiti, ittihatlarn ikinci ve nc snf adamlarndan, eski okul arkadalarndan Ali 190

Rza bey onun espiyonu gibiydi, ona her gn birok nemli haberler uuruyor, o ad buna gre kararlar al yordu. Mustafa Kemal, bu eve yerletikten sonra ok nem li bir olay geti: En yakn arkada Ali Fethi bey, tutuk lanp Bekiraa Bl'ne gtrld. te, bu tutuklama haberini onlara tutuklamadan daha nce Ali Rza bey ge tirmi ve Fethi beyin kamasn sylemiti. Yani Salih Fansa'nn Mustafa Kemal'e verdii bu gzel deli da irede onun iin nemli gnler balamt. Fethi beyin du rup dururken tevkif edilii Mustafa Kemal'i adamakll kukulandrd ve kendisi de her an bir bel beklemee balad. En yakn srdann yakalan Mustafa Kemal'i sarsm ve artmt. Kim bilir Vahidettin'in ufack, ha sis dnce ve menfaatleri olmasayd Mustafa Kemal de biroklar gibi oktan Bekiraa Bl'n boylam olmaz myd? Mustafa Kemal bunu nerden bilecekti? Ali Rza bey, iin bu denli ince yanlarn nerden iitebilirdi? Meclisi mebuj;anda ilerici bir partinin liderliini yapm olan ve Mustafa Kemal'n arkna taklm gibi grnen Fethi bey, tehlikeli bir durum yaratmadan bertaraf edil mek mi istenmi ve bylece mstakbel damad ehriyari Mustafa Kemal bu tehlikeden korunmak m isten miti? Bunu elbette hi kimse bilemezdi. Vahidettin'in giz li hesaplar defterinde bunun cevab olmas gerekirdi. Prenses Mnibe, bu kocaman apartmann kapsnda duran arabadan inip kapnn ziline bast. Kapya gelen hizmeti, konuun nemini anlayarak hemen Selma'y ard. Selma Fansa, konuunun kendisini : Prenses Mnibe! diye tantmasyla heyecana ka pld. Bir sultann burada ne ii olabileceini birdenbire kestirememiti. nemli konuunu hemen scak ve m kemmel deli salona alarak arlamaa alt. Kar lkl birka nezaket konumasndan sonra bir koltua yer lemi olan gen ve gzel prenses : Efendim, dedi, beni buraya gizli olarak zat a hane gnderdi. Kzlar Sabiha Sultan', fahr yaverleri olan Mustafa Kemal Paa'ya vermeyi arzu buyuruyorlar. 191

Kendisine bu meseleyi syleyiniz. Ben bir iki gn sonra sizden haber alrm. Eer Mustafa Kemal evde olsayd, Mnibe Sultan, Selma Fansa'ya sylediklerini dorudan doruya ona sy leyecekti. O, evde yoktu. Prenses Mnibe bir likr ve bir de kahve itikten sonra : Mustafa Kemal Paa'ya, ltfen selmla birlikte bu anlattklarm da sylersiniz, diyerek apartmandan k t ve merdivenlere kadar inip kendisini sayg ile selm layan Selma Fansa'ya glmseyip eliyle veda areti ya parak arabaya bindi. Arabac yine fiyakal bir biimde ha vada kamsn aklatt. Tekerleklerine lstik geirilmi olan araba sessizce uzaklat. Akamleyin Mustafa Kemal, eve gelmi kendi da iresine kyordu. Salih Fansa, onun geldiini grerek he men alp kendi dairelerine gtrd. Mustafa Kemal, ge rek Selma hanmn, gerekse kocasnn yznde bilmece ye benzer bir glmseme grm, pek meraklanmt. kisinin de gzlerinin ii glyordu, dudaklarnn hemen arkasnda bir srrn dar frlamak zere frsat bekledi ini anlamt : Sizin aznzda bir bakla var ya! naallah hayr dr. Salih Fansa : yleyse msaade ediniz de o baklay Selma a zndan karsn, dedi. Selma Fatsa, onun koltuunun yannda ayakta diki lerek : Bugn saraydan size bir haber geldi, paa haz retleri, dedi. Mustafa Kemal, bir kez yerinden silkinerek topar land. Vahidettin'in en sonra akl bana m gelmiti yok sa? Uzun zamandr Vahidettin'e kabul ettirmee alt fikirler zerinde yoksa bir anlamaya m varmak is tiyordu? En sonra gerek kafasna dank m etmiti? Avi zelerden, surdan burdan, mum taklidi elektrik ampulle192

rinden fkran klar bjr yzn en gizil izgilerini gsterircesine salonu aydnlatmt. Selma Fansa, iki merakl burgu gibi gzlerini delen bu gzlerdeki gcn iddetinden sendeledi ve sanki ke kelercesine sznn arkasn getirmee alt: Zat ahanenin kz kardelerinin kz Prenses M nibe hanmefendi geldi. Dediine gre zat ahane, kz lar Sabiha ultan' size vermek istiyormu. Sizi arad, bulamaynca bize syledi ve size anlatmamz tembih et ti. imdi sizin fikrinizi renmek istiyor. Birka gn son ra yine gelip cevabnz padiaha iletecek! Mustafa Kemal, hayal krklna uram gibiydi. Ha berin nemsizliini anlatmak istercesine arkaya yasland : yleyse, bir daha gelirse syleyiniz Prenses M nibe hanmefendiye, Sabiha Sultan buraya kendisi gel sin, diyerek kestirip att. Mustafa Kemal bu sz ile Vahidettin'e ve btn sa raya rest ekmi oluyordu. Onun artk Hrriyet ve iti lf Partisi yobazlar ve igalcilerle el ele vermek yolun daki padiahtan hibir bekledii yoktu. Artk, bu durum da kendisini Harbiye Nazr da, sadrazam da yapsalar bir eye yaramazd. nk artk, stanbul soluk alnamaya cak, iinde kmldanlamayacak bir arslan kafesine dn mt. galciler, ellerinde ateten krbalar bulunan as lan terbiyecileri gibi bu kafesin kzgn demir ubuklar evresinde dnp duruyorlard. Mustafa Kemal'in mavi baklar mbarek Anadolu' nun mavi dumanl dalarnda bir sla zlemiyle eriyodu. Evet orda, artk btn kurtulu umutlar orda diye d nyordu. Salih Fansa, Mustafa Kemal'in saraya verdii ceva b pek yadrgamamt. Yalnz, bu Selma hanmn pek garibine gitmiti. Bir prensesle evlenmek istemeyen, bir prensesin uzatt eli iten bir adama mrnde ilk kez rastlyordu. te bunun iin de armt. Bu akn ba klar kocasnn yznde bir dayanak aryordu. En son ra : Paa hazretleri, dedi. Ben kendim bu haberi g193 F. : 13

zel bir mjde sanarak bunun yan sra size pek sevdii niz bir etli kuru fasulye yemei de yapmtm!., demek yrekliliini gsterdi. Mustafa Kemal gld : Hanmefendi, dedi, Talt ile Enver kap gitme den ve ngilizlerle br igalciler stanbul'a girmeden nce olsayd bu ie peki demem pek mmknd ve SuJih beyefendiyi de sadcm olarak prezante edebilirdim. Fakat, bugn padiahn kz ile evlenmek bir eref deil, bir lekedir. u anda saray btn memleket meselelerine gzlerini kapam ve kulaklarn tkam, sadece kendi z varln kurtarmaa almakta ve her eyi buna g re ayarlamaktadr. Ben byle tongaya basmam. O zaman Selma Fansa : Evet, doru sylyorsunuz, paa hazretleri! de di. Fakat, iinden de bu evlenmenin olmasn can ve g nlden istiyordu. Haremde bakadnefendi, Vahidettin, Sabiha Sultan, annesi Mediha Sultan, Sabiha Sultan'n ablas Ulviye Sul tan, Mnibe Sultan' byk bir merak ve sabrszlkla bek liyorlard. Sadrazam Tevfik Paa'nn olu Albay smail Hakk beyle evli bulunan Ulviye Sultan, kz kardeinin ya nndan ayrlmyor ve onun btn heyecanlarna ortak oluyordu. Bir divan zerinde yan yana oturmu, hem b yk saray kapsndan girip kan arabalar gzetliyor, hem de dertleiyorlard. Sabiha Sultan durmakszn : Ablacm, diyordu. Sar Gl evlenmek teklifimi geri evirirse lrm ben. O beni isteseydi de ben onu istemeseydim, yine neyse ne! nk o en sonra bir er kektir ve saraydan deildir. Bense bir padiah kzym ve teklifi ben yapm oluyorum. Allah vere de bu evlen meyi kabul etse. Biliyorsun ki Faruk beni ldrasya se viyor. Fakat babamn ilerideki durumu iin benim Mus tafa Kemal'le evlenmem gerek. Ne kadar zlyorum ne kadar, bilemezsin ablacm! Ne dersin, Mustafa Kemal bizim evlenme teklifimizi geri evirmez, deil mi? Deli misin sen, Sabiha? Hi bir padiah kznn

194

evlenme isteinin geri evrilmesini gze alacak bir ba bayiit var mdr yeryznde? Benim iin Mustafa Kemal'i kaybetme korkusun dan ok gururuma inecek darbenin korkusu byk! Fa kat, bir kero ok yaydan kt. Babam bu i olur diyor. Mustafa Kemal benim yapacam bir teklifi geri evir mez diyor. Mustafa Kemal benim hkmdarlmn temel direklerinden birisi olacak diyor. Bilmem, babam ite byle diyor. Ben de ona gve niyorum. Sonra Sar Gl bana gre biraz yalca ama, ok gzel adam. Bugn sarayn dnda kimi isterse alr. Sabha Sultan, birdenbire doruldu. Scaktan buu lanan cam perdenin ucu ile silerek : Mribe Sultan geldi abla, dedi. Kalk gideliml. Haremin kapsnda onu heyecanla, gzleri meraktan bym olarak karladlar. Mnibe Sultan'n yz so uktan morarmt: Mustafa Kemal'i gremedim ocuklar, dedi. Fa kat ev sahibi Salih beyle ve hanm Selma hanmla g rtm. Zat ahanenin arzusunu syledim. Onlar da Mus tafa Kemal'e syleyecekler! Byk salona girdikleri zaman bakadnefendi ile beraber bu ii bilenler merakla Mnibe Sultan'n bana tler. Vahidettin'i selmlktan ardlar. Uzun, zayf ve iki bklm vcudu ile ieri girdi. Onun da yzndeki merak bykt : Ne oldu Mnibe? Mustafa Kemal'i gremedim, efendimiz! Mnibe Sultan olay olduu gibi anlatt ve cevab getirmek zere yeniden gideceini syledi. Vahidettin : Cevab elbette msbet olacak, diye kestirip att. Baka trl olmasna da zaten imkn yoktur. Sabiha Sultan'n altn salarn okad, alnndan p t : Korkma Sabiha, dedi. Mustafa Kemal Paa sal195

tanenimizin btn ehzadelerinden daha parlak ve daha deerli bir Damad ehriyari olacaktr. Oradakiler Vahidettin'in bu sz ile ehzade Faruk'u kastettiini anlamlard. Sabiha Sultan'n yzne tatl bir i ferahlnn ay dnl yaylmt. Gururu hi olmazsa iki gn iin kur tulmutu. Bunun hayali, bile onu ka gndr hasta et miti. Bundan birka gn sonra Beyolu'nun Hava Soka'ndaki Franko Paa'nn apartmannn kapsnda bir sa ray arabas daha durdu. inden yine Mnibe Sultan in di. Selma Fansa da bu ziyareti bekliyordu. Hemen mer divenlerden koarak indi ve onu karlad. Zamann en gzel mobilyas iie sslenmi misafir salonunda rahata yerleen Mnibe Sultan : Paa Hazretleri ne cevap verdi, hanmefendi? di-" ye sordu. Selma Fansa, Mustafa Kemal'in cevabn kendisi bil dirmek zorundayd; nk paa yine evde yoktu. Bu ce vab verebilecek cesareti, Selma Fansa kendinde gremiyordu. Ne var ki, bu g elilii ister istemez yapa cakt. Zaten eliye de zeval yoktu. Efendim, diye yutkundu, paa hazretleri, Sabiha Sultan' burda grmek istiyorlar. Mnibe Sultan, birdenbire bu garip fikir karsnda irkildi, sonra kendini toparlad, belli etmedi, yalnz; g lerek : Nasl olur, hanmefendi, dedi. Sultan saraydan kar da bir eve nasl gelebilir? O zaman Selma Fansa daha byk bir cesaretle : Gelsin, bir kere greyim, beenirsem alrm, belkide beenmem diyor, dedi. Mnibe Sultan, bu sz zerine vcudunun buz ke sildiini duydu. Saraya kar bu meydan okumada salta natn korkun kaderini grr gibi olmutu. Eskiden by le bir ey olamazd. Padiahn kz dnyann en irkin yarat bile olsa en gzel delikanllarla ve devlet adam196

laryla kolayca evlendirilebilirdi. Demek ki, artk bugn, padiahn kredisi de bu denli dmt. Yz ate gibi yanyor, ne diyeceini bilemiyordu. Haremde padiah ba ta olmak zere herkes peki haberini drt gzle bekli yordu. Hele gzeller gzeli Sabiha Sultanck bu habe ri alnca Fc'eten dp lebilirdi. Bir sultann gu ruru ne# demekti? Kalkp gitmek istiyor, bir trl kalkamyordu. Bu apak bir red cevabyd sadece bir bahane ile rtlmee, gizlenmee allmt. Paa da bu cesureti nerden buluyordu? Henz padiah efendimizin hazi nesinden ordu kumandan maa alp onunla geinen pa^ ann saray kmsemesi ne demekti? Mnibe Sultan, susmu olarak bylece dnp du rurken kap ald ve Mustafa Kemal, koyu bir sivil giynek ile ieri girdi. Bu sivil elbisesi geri onu paa giynel kadar amyordu. Yine de bandaki astragan kalpa nn ereveledii sarn yz, mavi gzleri ve biimli sert izgileriyle yine de yakkl bir kumandan hali ta yordu. Bu halde de her kadnn ilk bakta yakkl bu laca bir erkek tipiydi. Mnibe Sultan, daha kendisine tantrlmadan, bu yeni gelenin paa olduunu hemen anlamt. nk sarayda aylardr onun tasviri yaplyor, her trl resimlerinden mnlar karlmaa allyordu. Selma Fansa, hemen Mustafa Kemal'i bir koltukto oturan Mnibe Sultan'a doru gtrd : Paa hazretleri, dedi. Zat linizi grmee gelen Prenses Mnibe hanmefendil Mnibe Sultan, glerek oturduu yerden elini uzat t. Mustafa Kemal: Ho geldiniz hanmefendi. Size bir likr takdim edebilir miyim? diyerek buras krk yllk eviyml gibi b feye gitti. Billur bir likr kadehini ho renkli bir likrle doldurdu ve ona kendi eliyle sundu.. Yalnz, ben meyeceim, affnz dilerim, dedi, bbreklerimden biraz rahatszm da. Gerekten de Karlsbad'da bile iyilemeyen bbrek leri hl sk sk bak gibi kesen sanclaryla onu rahat197

sz ediyordu. Bunun iin de ikinin zerresini azna koy mamak iin btn iradesini oktan beri seferber etmiti. Mustafa Kemal de prensesin koltuuna yakn bir koltua yerlemiti. Mnibe Sultan onun yznn izgi lerini, davranlarn inceliyor, onu anlamaa alyor du. Ne var ki, karsndaki gen paann kendi kocas Yu suf beye ve onun evresindeki adamlara hi benzeme diini grd. Gen paada kadna kar stn ve ince muaeret kaidelerine uygun bir terbiye ve nezaket ha vas her an hazr gibiydi; bunun ardnda da kendini ver meyen demir gibi inat ve gururlu bir z vard. Bak lar, kadn kaprisine boyun emesini bilmeyen erkein baklaryd. Mnibe Sultan : Paa hazretleri, dedi, geen gn geldiimde Selma hanmefendiye zat ahanenin bir arzularn syle mitim. Herhalde zat lilerine sylenmitir. Evet, bana getirdiiniz haberi renmi bulunu yorum. Zat ahane kzlar Sabiha Sultan' benimle evlen dirmek isteinde imiler. Mesele bu deil mi? Evet, paa hazretleri! te, bugn de cevabnz zat ahaneye gtrmek zere gelmi bulunuyorum. Cevabm Selma hanmefendiye sylemitim. Fa kat madem ki, karlam bulunuyoruz, bir kere de si ze syleyeyim. Ltfen! Sabiha Sultan ltfen buraya terif etsinler! Mnibe Sultan, kendini tutamayarak gld ve alayl bir ed i l e : Paa hazretleri, dedi. Bir padiah kz hibir va kit, ayanza gelmez ve gelemez. Bunun zerine Mustafa Kemal'in yz kzard, sesi eski tatlln yitirerek kalnlat ve kozunu ylece sa vundu : Ben, bu memlekete byk hizmetler ettim, yarn da daha byk hizmetler edeceim. Saraydan baka bir yerde grsem ne kar sanki? Bana verilen emir bu, paa hazretleri! Ben bir 198

eliyim. Szlerinizi olduu gibi zat ahaneye gtrece im. Bu son szleri syleyen Prenses Mnibe, yerinden doruldu. Mustafa Kemal de kalkmt. Birbirlerinin gz lerine baktlar. Mustafa Kemal'in gzlerinde yenilmez bir inat ve irade vard. Gen kadn, eldiveni eliyle paann elini ikinci kez skarken bu elde ho bir yumuaklk bul du. Gzlerinde ve yznn izgilerindeki sertlik bu el lerde yoktu. Allahasmarladk, paa hazretleri! Gle gle, hanmefendi. Prenses Mnibe, salondan karken akn gibiy di; sendeliyordu. Bu akam haremde kopacak kyametin korkun yanklarn daha imdiden kulaklarnda duyuyor gibiydi. Bu meseleden sonra zat ahanenin gen paa ya dman kesilecei de belliydi. Saray bir Yldz paa s ndan oluyor, Sabiha Sultan'n gururu da insafszca ineniyordu. Saray insanlaryla halk insanlar arasndaki uurum yle derindi ki, Mustafa Kemal'in Prenses Sabiha ile ne den evlenmek istemediini anlayamazlard.

HTLL KOMTES
ok ihtiyatl olan aramaz.

ok

i ba
Schiller

Mustafa Kemal'in gvendii en yakn arkada Ali Fethi bey tutuklanp Harbiye Nezaretinin arkasndaki sa r ta binaya, yani mehur Bekiraa Bl denen siya silere ayrlm hapishaneye tklnca ilerin adamakll sarpa sardn anlamt. Ali Fethi beyin tutuklan ha berini kars Galibe hanm Salih Fansa'larn evinde otu ran Mustafa Kemal'e korku ve heyecan iinde getirmiti. Gzleri yalarla perdelenmiti zavall kadncazn. Mus tafa Kemal, bu haberi alnca gerekten rkmt. u 199

yzden ki, son gnlerde durmakszn onunla birbirlerine tanmlar, en tehlikeli konular zerinde uzun uzun ko nuup dertlemilerdi. Arkalarnda hafiyelerin dolatna ve sk sk rapor edildiklerine hi kuku yoktu. Bu en ya kn arkadann gitmesi, srann kendisine gelmi oldu unu gstermiyor muydu? Artk, kendisinin de tehlikeli adamlar arasnda sayldna inanyordu. Artk ya hep. ya hi demenin zaman gelmiti. Yalnz, Salih Fansa'larn konukseverliklerini ktye kullanmamak iin baka serbest bir ev bulmak gerekiyordu. Ceml Paa'nn sat m olduu atlarnn bedeli olan be bin altn, henz ka ra gn dostu olarak ona yardmn kesmemiti. Ordu ku mandanl maayla tahsisatn da her ne halse henz kesmemilerci. Bir ok paalar da yakalanp apar topar Malta adasna srlmlerdi. Artk, kendini duvara dayanm, savunmann en kor kun kerteslndeki bir insan gibi gryordu. Yine de Al man sava teorlcileri gibi en iyi savunmann taarruz ol duuna inanyor ve sinirlerinin gcn bu hedefe gre veriyordu. Artk almalarn daha ok geniletmek ve sistemli bir hale getirmek istiyordu. Talt ve Enver Paalar d neminde olduu gibi ykc kimi propagandalarla yetin mek zaman oktan gemiti. Bunun iin de daha ser best ve korkusuz alabilecek bir ev tutmann zorunluu kendini gstermiti. Akaretler'deki annesinin 76 no.lu evi bu ie hi elverili olmad gibi Salih Fansa'nn evi de uygun deildi. Bu konuksever ailenin de ban nra yak maa hakk yoktu. Evet, yine en iyisi cadde zerinde herkesin gz nnde bycek bir ev kiralamalyd. ili'de byk caddenin sa yannda cumbal kocaman katl bir ev Mustafa Kemal'in pek houna gitti. Hemen sahibi Madam Kasapyan'dan buray olduu gibi kirala d. Artk rahatt. Kapdan girilince sa yandaki kk oday alma odas yapm, ikinci kattaki yine caddeye bakan byk salonu e dostla oturup konumak iin ka bul salonu haline getirmiti. Bu salonun karsnda k k bir oda vard ki, bunu yatak odas olarak tertiple200

meyi uygun bulmutu. Yukar kata gelince burcs: imdi lik botu. Gerekince buraya da annesi ile kz kardeini yerletirmeyi dnyordu. Mustafa Kemal. ili'deki evi tuttuktan sonra bir uurlu haber de almt: Yakalanp Bekiraa Bl'ne tklan Fethi bey. anszn yine koyverilmiti. Mustafa Ke mal, buna gerekten ok sevinmiti. u yzden ki bir zamandr hep ikinci ve nc derecedeki ufak tefek ki ilerle dp kalkyor, bunlarsa onun iradesinde gedikler amaya almaktan baka bir ie yaramyorlard. Fethi bey, hapisten kurtulur kurtulmaz yeni evinde gelip onu buldu, uzun uzun sarlp ptler. Fethi bey, hem g venilir, hem sevilir eski bir dost, bir fikirda, hem de birinci snf siyasilerden ve insanlardan biriydi, insan by le arkadalarla nereye gittiini bilebilirdi. Yalnz, Mus tafa Kemal, ok gvendii sayl dostlar bir yana, devrin her tip insanyla konuup gryor, bylece orduda, uzakta kald zaman gznden kam olan her eyi renip anlamaa alyordu. Bylece konuup grtk leri arasnda eski ittihatlar, hrriyet ve itilflar, igal ordularyla el ele ve i io alanlar vard. Bunlar hibir ey vermiyor, sadece alyor, topluyor, biriktiriyordu. B tn bunlar arasndaki gerek srdalarndan biri de ismet beydi. Mustafa Kemal, bu gibi pek nadir srdalaryla ko nuarak u sonuca varmt: Vahidettin'i ldrmek, h kmeti drmek. Bu iki i yaplmadka hi bir cidd ie el anlamazd. Ne var ki i burda da atallamaktan kurtukmyordu. Dman toplar ve sngleri karsnda han gi hkmet kurulabilir, kurulsa bile ne gibi bir i gr lebilirdi? Mustafa Kemal, bu temaslarnda birok saf ve te miz yurtseverlik gsterileriyle karlayor, birok adam cazn gerekten yasl anavatan iin iten gzyalar dktn gryordu. Ne var ki bu btn aksayan ra desinden yoksun duygulanmalar, romantik bir kadn ve efkatinden leri gemiyordu. Bunlardan baka bir tip daha vard kl sadece eski politikaclk damarlar atarak 201

konuuyorlar ve szlerinde demagojiden baka bir ey sezilmiyordu. te. btn bu kalabalk tandk arasndan ancak g venilir kii bulabilen Mustafa Kemal, bir gn ili'dekl evde orta kattaki caddeye bakan byk salanda bunlarla babaa verip bir ihtill komitesi kurmak iste di: Kendisi, Ali Fethi bey, Rauf bey ve smail Canbolat bey, bu komitenin temeliydiler. Salonun ortasndaki b yk masann bana otururlarken hepsi birer anarist ve nihilist gibi cokundu. Bu komite, Makedonya komitac lnn korkun fikir ve silhlarn dman izmeleri al tnda inenen vatan ve milletin uruna kullanacaklard. Yaplacak iler harl harl konuuluyor. Komitenin prog ram hazrlanyordu. Masann zeri kahve fincanlar ve salonun havas mavi sigara dumanlaryla doluydu. Mus tafa Kemal sigaralarn birbiri ardnca yakyor ve izma ritleri kl tablasna byk bir iddetle bastryordu. Artk, bu ie olup bitmi gz ile bakyor, dnyayu parmak stacak ilerin arifesinde olduunu duyuyordu. Yalnz, bu toplantnn banda Mustafa Kemal'in gznden kam ufak bir olay gemiti, ittihat ve Terakki'nin en namus 1u adamlarndan smail Canbolat bey, Rauf beyle salona girdiinde birdenbire duraksam ve yz sapsar kesil miti. Mustafa Kemal'in karsnda ttihat ve Terakki'nin en tehlikeli komitaclarndan biri saylan Kara Kemal bey oturuyor ve gizli bir konumann btn mimikleri yzn de grld halde pos byklaryla oynuyordu. smail Canbolat bey, bu babaa konumann iinde byk bir tehlike sezmiesine Rauf beyin mavi gzlerine anlaml bir bak frlatm ve hibir ey olmam gibi gidip her ikisinin de elini sktktan sonra bir sandalyeye iliivermiti. Toplantnn sonuna dek gerek smail Canbo lat bey, gerekse Rauf bey diken zerinde oturmulard. nk Kara Kemal her ikisi iin de son derece tehlikeli bir adamd. Mustafa Kemal'in onunla gizlice konumas onlar adamakll artmt. Onlar, yerlerine oturunca Ka ra Kemal bey, yerinden dorulmu hepsinin ellerini s karak kp gitmiti. 202

Artk kalkmlard. Akam karanlyla beraber da lacaklard. Mustafa Kemal, komite arkadalarnn gzle rinde okuduu azim ve cesaretten ok heyecana gelmi, salonu arnlayp duruyordu. Ka zamandr zerinde dur duklar bir ihtill komitesi iini en sonra bu gn gerek letirebilmilerdi. u var ki tam herkes ayrlp gidecei srada drt komiteciden biri olan smail Canbolat bey, sklm pklm tekilere ve daha ok Mustafa Kemal'e dnd : Arkadalar, dedi. Ben ok dndm. Namusumla sz veririm ki, srrnz gizli kalacaktr. Fakat komitede a lmayacam artk. Beni mazur grn. Benim yapama yacam i bu. br komiteci akn akn birbirlerinin yzne baktlar. Mustafa Kemal : Yani ne demek istiyorsun? Baardan emin deil misin? diye sordu. Hayr, byle bir ey dnmedim. Fakat, ihtill ciler muvaffak olsalar bile bir ok tehlike karsndadrlar. Bunu da kabul etmelidirler. te, o zaman ben ve benim gibiler, sizin kararlarnz tatbik etmek zere ikti dara gelecek ihtiyat namzetler oluruz. Bu iin Kara Kemal yznden olduunu belki de lnceye dek anlayamayacak olan Mustafa Kemal, im ek gibi bir karar vermenin gerektiini anlamt. Fethi beyle abucak bakarak gzleriyle konuup anlatlar. Ve hemen : Beyefendinin itirak etmeyecei bir teebbs ma kul de olabilir. Onun iin cemiyeti hemen feshetmeliyiz. dedi. j Hemen orackta ihtill komitesini dattlar. Canbo lat bey tekrar tekrar zr dileyerek ekilip gitti. Arka sndan kiilik ihtill komitesi yeniden kuruluverdi. te, bu olaydr ki, Mustafa Kemal'e stanbul'un iin de temelli bir i yaplamayaca zerinde tam bir fiki vermiti. Drt ihtillciden birinin ekilip gitmesi, ona ok 203

daha tetikte olmann gerektiini bir kez daha hatrlat mt. Kritik gnler yaklatka Mustafa Kemal ok diine vurduu eski gvenilir silh arkadalarna daha ok bel balyordu. Bu sayl arkada grubu iinde son derece gizli konutuu bir akada da Mir Ahmet zzet Paa'nn eski mstear ve imdi istihzarat sulhlye komisyo nunda a s k e i mtehasss olan kurmay albay smet bey di. smet bey, onun ta okuldan tand ve karakterine ok bel balad arkadalarndand. O Erkn Harbiye'nin nc snfndayken smet bey ikinci snf nidayd. Sava meydanlarnda da iki arkadan kaderi onlar birbirine yakn bulundurmutu. Yirmi iki yanda erkn harp yzbas kan bu esmer byk bal, zayf ve ke mikli gen adam da, Mustafa Kemal gibi her yerde ve her zaman zeksn gstermi ve ihtillci davranlarn en ucunda yer almt. O, okuldan ktktan tam be yl sonra Selanik'te ih tillci Mustafa Kemal'le yine bulumu ve ihtill fikirle ri zerinde smsk bir birlik kurmulard. Orda toplan m olan ttihat ve Terakki kongresinde smet bey, Edir ne delegesi olarak bulunuyordu. Bu kongrede iki kafadar mrlerinin sonuna dek bir fikri beraberce savunmular d: Ordunun siyasete karmamas. Kongrede bu fikri sa vunan da ne yazk ki sadece ikisi olmutu. smet bey, salt bu fikri kendi zerinde uygulamak amac ile ttihat ve Terakki cemiyetinden ekilmiti. Goltz Paa manevralarda gsterdii parlak zek eser leri zerine Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Mir Ah met zzet Paa onu anlatmak iin yle demiti: Mareal, Edirne'de bir yldz douyor! Dou cephesinde ikinci ordu kumandan Ahmet iz zet Paa hastalanmt. kinci ordu kumandanlna ve kleten Mustafa Kemal Paa getirilmiti. Palu civarnda Sekerat kyndeki kumandanlk ka rarghnda bu iki arkada yine bulumutu, izzet Paa'nn Erkn Harbiye Reisi oian Miralay ismet bey, bu kez 204

de eski arkada ve dostu Mustafa Kemal'in Erkn Har 1 biye Reisi oluvermiti. Bu. dounun insana soluk aldrmayan karar k iki arkada birbirine daha ok yaklatrm ve .sindirmiti. Bir gn. Mustafa Kemal, asker doktor brahim Tali be ye smet beyin arkasndan bakarak yle demek ihtiya cn duymutu : te, Erkn Harbiye! Umumiye Reisi olacak b yk bir asker! Kader, bu iki arkada korkun trajediler gemekte olan Arabistan cephesinde de birletirmiti. Mustafa Ke mal, yedinci ordu kumandan olmu; yirminci kolordu ku mandan smet bey de bu ordunun nc kolordu kuman danlna getirilmiti. Halep'te yan yana gelen bu iki i lek kafa, Osmanl mparatorluumun artk hem ierden, hem de dardan kmekte olduunu grm ve anla mt. Trk ordusu, Arabistan ln, Lavvrence'in, gzle ri yalnz altn hrsyla parlayan Araplaryla artk sava tan bkm usanm olan ngiliz askerlerine brakarak disiplinli bir halde ekilmiti. Mustafa Kemal, ordu ku mandan olduundan smet beyden daha nce gelip Hav ran kasabasnn bir ky kulbesinde karargh kurmutu. Nablus mutasarrf ile kar karya oturuyor ve her an korkun haberler bekliyorlard. Mustafa Kemal ok ef krlyd. Mutasarrf Faik bey ona : Paam hi mi mit yok? diye sormutu. Btn artlar yle! . Efkrn st ste tii sigara dumanlaryla boma a alan Mustafa Kemal bolua doru yle konu mutu : Yalnz kendisi kurtulsun yeter. Tek bana ordu ya bedeldir!. Mustafa Kemal'in kurtulmasn bekledii ve yolunu gzledii adam, Albay smet Paadan bakas deildi. Elak tepelerindeki dman emberini yararak eria r man kolordusu ile geip gelen smet bey : 205

Yani ayn Nablus mutasarrf Faik bey, bir iki gn sonra yemek arasnda smet beye : Demek harbin son gnleri geldi yle mi, beye fendi? diye sormutu. Evet, harbin de, Osmanl mparatorluunun da. Peki sonra ne olacak? Sonras... Anadolu ilerine ekilip yeniden sava a balayacaz. Anadolu ilerinde yeniden bir harbe balamak m? Evet, bir millet harbine! Peki, bu byk hareket iin aklnza gelen ilk ad hangisidir? Mustafa Kemal! Faik bey, gn nce Mustafa Kemal'den smet bey iin iittii szlerle bunlar karlatrnca: Bu birbirine inanm iki insan mutlaka bir eyler yapacaklar! diye dnmt. Mustafa Kemal, smet'in kendi hakkndaki btn bu gzel inan ve dncelerini yakndan biliyordu. te, bu iki kafadarn dnd gibi sava koskoca bir trajedi olarak sona ermi ve brakma olmutu. Brakma, Mustafa Kemal'le smet beyi Halep eh rinin gbeindeki byk Baron Oteli'nde bulmutu. Ye dinci ordu kararghn Mustafa Kemal burada kurmutu stanbul'da Talt Paa kabinesi devrilmi, onun ye rine, harbe girmememiz iin en batan bouna diren mi olan Mir Ahmet zzet Paa sadrazam olmutur. Bu habere Mustafa Kemal de, smet bey de ok se vinmiti. Hi olmazsa onunla yakndan tanyorlard. Es ki silh arkadalklar vard. Belki onunla bireyler ya pabilmenin areleri aratrlabilirdi. Mir Ahmet zzet Paa'nn sadaret koltuuna otu rur oturmaz telledii bir telgraf smet beyi Baron Ote li'nde gelip bulmu ve onu heyecana getirmiti. Mustafa Kemal de onun kadar heyecanlanmt. zzet Paa'nn, smet beyi ok nemli bir mevkie ge tirecei belli idi. Ne var ki cephelerde ok ey grm 206

olan bu gen ve tecrbeli asker stanbul'daki sandalye leri artk bir trotil lmnn zerine oturmak gibi tehli keli ve faydasz gryordu. Btn bir gn Mustafa Kemal'le babaa verip ko nutular. Candan dertletiler. En sonra bu teklifi kabul etmenin gerekli olduunda karar kldlar. Gelecek zerine kafalarnda hazrladklar projeler ikisini de yeniden iki dinamik insan haline getirmiti. Mus tafa Kemal, Harbiye Nazrlnn kendisine verilmesini zzet Paa ile Vahidettin'e telgrafla bildirirken smet bey de eski bir otomobille stanbul'a doru yola kmt. 24 Ekim 1918 de Harbiye Nazrl mstearlk sandalyesine oturmu olan smet bey, durumu telgrafla Mustafa Ke mal'e bildirmiti. Mustafa Kemal, Harbiye Nazrl sandalyesi bo -ol duu ve smet Paa'nn zerindeki ek bir yk olarak g rld iin bunun mutlaka kendisine verilecei kansn dayd. undan ki, gerek Vahidettin, gerekse Mir zzet Paa onun deerini ve gcn yakndan bilen en yk sek mevkide iki insand. Ne yazk ki Mustafa Kemal'in btn umudu boa k mt. Yalnz hi olmazsa Albay smet beyin mstear lk sandalyesi, ilerisi iin nemli bir kilit noktasyd. Bu stratejik noktadan yararlanabilmenin arelerini dn meliydi. te, Mustafa Kemal'in ili'deki Madam Kasapyan'n evinde ihtillcilik almalarndan baka bir ey d nmedii sralarda smet bey, hl Harbiye Nazrl istihzarat sulhiye komisyonunda almakta ve Osmanl ordusunun tasfiyesi ile uramaktayd. Bu yzden de Mustafa Kemal, smet beyle ok ih tiyatl konuuyor, ileride ok gerekecek bu olanaT bu stratejik noktay krletmemeyi dnyordu. Mustafa Ke mal, artk kendi kendine gizli bir karar vermiti. Bunu kutsal bir sr gibi iinde saklyordu. te, bu srr at nadir arkadalarndan biri de hl Harbiye Nezaretinde alan smet beydi. Son ihtill komitesi de fos knca bu karar vermek zorunda kalmt. ?07

En yakn arkadalarnn desteinden yoksun olarak bir servene atlmak, onun kratnda bir adamn yapa mayaca bir iti. Sonra, bu arkadalaryla ta genlik gn lerinden beri ihtill ve mutlu bir Trkiye dleri grm lerdi. Bir kez, kendisi bayrak gibi atlrsa arkasndan nice ynlarn skn edeceini biliyordu. Gnn birinde, ama tam gerekli ve uygun bir gnde stanbul'dan birdenbire uzaklap kaybolmak, basit bir tertiple Anadolu iine girmek, bir sre adsz sansz a ltktan sonra ortaya kp, yni huru edip btn Trk milletine felketi haber vermek istiyordu. Mustafa Kemal, bu karar verdikten sonra' da irili ufakl, nemli nemsiz balantlarn srdrm ve bir kar yo! bulmak umudu ile didinip durmutu. Mustafa Kemal, bir gn, yine grmek zere s met beyi ili'deki evine ard, ismet beyin Sleymaniye'deki evi mutaassp bir Trk mahallesinde bulunuyor du. Oraya girip kanlar, ok abuk gze batyordu. Mus tafa Kemal'in evi, bu grmeler iin daha elveriliydi. Bu kalabalk kozmopolit semtte insan, ne denli nemli bir kii olursa olsun bu hayhuy iinde yitip gidiyor, ko layca silinebiliyordu. Bundan dolay Mustafa Kemal, s met beyi kendi evine armt. Yoksa sevdiklerinin ev lerine rtbe, kdem ve ya ayrt etmeksizin gitmeyi bir so run saymyordu. smet bey. Harbiye Nazrlndaki odasn dan evine urayp haber braktktan sonra ili'deki eve urad. smet bey, biliyordu ki Mustafa Kemal entipften eyler iin yanna arkada armazd. Herhalde nemli bir ey vard, ama, acaba neydi? smet bey ieri girdiinde sivil giyinmi olan Mustafa Kemal, onu candan karlad ve elini srtna koyarak sa daki merdivenlerden yukardaki salona kard. Onu or tadaki byk masann bandaki iskemlelerden birine kertti, kendisi de karsnda oturdu. smet beyin zek kvlcmlar saan kapkara gzleri, Mustafa Kemal'in dostluk ve itenlik dolu gzlerinin kes kin mavisine eski alkanlkla kolayca dalmt :

 Yine ne var? diye soran smet beye Mustafa Ke mal de bir soru ile karlk verdi; Sende ne haber? Tahmin edecein gibi. uradan bana bir Trkiye haritas alp masaya aar msn, zerinde konuacam! ismet bey, keden bir harita alp masann zerine yayd. Haritay ap masann zerine yayan smet bey, tp k bir cephedeymi gibi ciddi bir davranla cebinden her zaman yanndan eksik etmedii pergeli kararak l mee hazrland. Mustafa Kemal, bunun zerine gld ve aka olarak: Henz pergellik bir ey yok. dedi. lk nce biraz pergelsiz konualm. smet bey. ok meraklanmt: Ne yapacaksnz, Allahakna? diye sordu. Mustafa Kemal arkadann gzlerinin iine bakarak: Mesel, dedi. Hibir sfat ve salhiyet sahibi ol makszn Anadolu'ya gemek ve orada milleti uyandra rak kurtulma arelerini aramak iin en msait zamanda beni bu mntkaya gtrecek en kolay yol hangisi olabi lir? kisinin de gzleri haritann zerinde geziniyordu. Ka r kar gezdikleri ve i yzn ok yakndan bildikleri mbarek Anadolu topraklar klm klm, gelip masann zerine ve gzlerinin nne serilmiti. Evet, b tn kurtulu umudu ordayd. Bunun Trk ordusunun bu iki gen ba Arabistan cephesinde, iinde rpndklar korkun gnlerdenberi biliyor ve birbirlerine sk sk sy lyorlard. Artk dncenin aksiyon haline gelecei gn ler gelip atmt. Btn ihanetler, dmanlklar, alak lklar, bu mbarek topraklara gmlecek ve orda ancak gbre devi grecekti. kisinin kafasndan da u anda d nceler yldrm hz ile geiyordu. smet bey, haritadan ban kaldrarak ; Karar verdin mi? diye sordu. 209 F. : 1 4

Mustafa Kemal elindeki izmariti iddetle kl tabla sna bastrarak ezdi. imdilik bundan bahsetmeyelim, dedi. Bana mem leketi, milleti ve orduyu anlayp bilen, vaziyeti yakndan gren, tehlikeden phesi olmayan bir arkada gibi ce vap veri smet bey, derin derin dnmee balad. O, dnedursun Mustafa Kemal salonda ba ne eik aa yukar dolap duruyordu. ismet bey, en sonra haritadan ban kaldrd : Dediin ey zerinde dndm! dedi. Ve bunu sylerken de ayaa kalkt. / Eyyy? Yollar ok, mntakalar ok!. Bu srada emireri ieri girerek ziyaretilerin geldii ni haber verdi. ikisi de masadaki haritay kaldrmay aklndan geir-" di. Ne var ki, hibiri bunu yapmaa vakit bulamad. Emir eri karken sevkiyat Ali Rza bey, skeeli Arif beyle glerek ieri girmiti. iskeeli Arif bey Bulgarlarn bat Trakya'da Trkle re yapt korkun zulmlerin nne gemek in ttihat ve Terakkice oraya gnderilmiti. O da Bat Trakya'da Bulgarlarla arpan Tekilt Mahsusa ete reislerinden biriydi. Manastrl Hsrev Sami. erke Ethem, aabeyleri Reit ve Tevfik, Kuubazade Eref ve kardei Hac Sami, Sapancal Hakk, Topu hsan ve bunlara benzer daha bir ok gz pek yiit subay. Bat Trakya'nn Tk halkn korumak zere kanl savalar vermilerdi. ite, skeeli Arif bey, bu Bat Trakya almalarnn banda bulunmutu. Sevkiyat Ali Rza bey adyla tannan Rza bey ise eski ttihatlardand. Talt ve Enver Paalar ttihat ve Terakki'yi grnte dattktan sonra illegale geirmi ler ve bu partiyi bir yeralt tekilt ve ilerikl almalara bir destek olarak hazrlamak istemilerdi. Rza bey, bu tekiltn iindeydi. ok da kula delik bir adamd. Mus tafa Kemal, nem vermez gibi bu sorunlar zerinde onu 210

deiyor ve ileride Enver Paa'nn neler yapmak niyetin de olduunu renmek istiyordu. Btn renmek iste diklerini de hemen hemen renmi gibiydi. yle ince hesaplar vard ki, ileriki almalarnda karsna diiklecek btn engellerj imdiden bilmee a lyor ve onlar iin yine imdiden kar tedbirler d nyordu. Ne var ki, Mustafa Kemal, bu her gnk yaayna karm arkadalarna iindeki sr kutusundan hibir ey szdrm deildi. Onlarn geliini anlaynca masann s tndeki har tay kaldrmak isteyii de bundand. Yeni gelenler de birer sandalyeye ve koltua yer letiler. Biroz sonra Zbeyde hanmn eski evltl Vasfiye kahvelerini getirdi. Her gelen ziyaretiye kapy Makbule hanm a yor, gelenlerin tehlikeli insanlar olup olmadn gzden geiriyordu. Bu bir ihtiyat tedbiriydi. Mustafa Kemal, Madam Kasapyan'n evini tuttuktan bir sre sonra Akaretler'deki annesiyle kz kardeini de getirmi, en st kata yerletirmiti. undan ki, veremin yava yava erittii annesi, hadden ar duygulu bir ka dnd. Biricik olundan uzak duramyordu. Yalnz bu ev, tekinden ok byk olduundan Mustafa Kemal br yandan olduu kadar burda ev drltlarndan tedirgin ol muyordu. Ev halk st katta oturuyor, o da arkadalary la ve gelip gidenleriyle orta kattaki salonda grp ko nuuyordu. Konuklar, ge vakitlere kadar oturdular. smet bey meraktan atlyordu. En sonra yine ikisi babaa kalm t. smet bey ^ Ne yapacan bana ne zaman syleyeceksin? di ye sordu. Zamannda! Mustafa Kemal, kararn oktan vermiti. Ne var ki bu karar uygulamak zaman henz gelmemiti. Bu ar karar verdikten sonra yaplacak ii her yanndan ince liyor ve bunda sonradan baarszla sebep olacak hi211

bir kuku pay brakmak istemiyordu. Bu karar, onca b yk, kesin bir taarruz karar gibiydi; bunda en kk belkileri bile dnmeden ortaya atlmak, korkun fel ketlere sebep olmaktan baka ie yaramazd. Evet. Mustafa Kemal, byk bir taarruza hazrlan yordu; bundan yalnz birka kiinin haberi vard, taarru zun ne zaman balayacan da yalnz o bilebilirdi. Mustafa Kemal, vaktini fikir hazrlklaryla doldurma a alyordu. Ona gre fikir hazrlklar, seferberlikte asker toplamak iin olduu gibi davul zurna ile olamaz d. Fikir hazrlklarnda alak gnllce almak, kendi ni silmek, karsndakine iten bir kan vermek gerekir di. smet bey, msaade alp gittiinde Mustafa Kemal pencereyi ap caddeye bakt. stanbul, susmutu. Kal drmlara ince bir gz yamuru iseliyor ve ara sra ya ya kaldrmlarnda elleri coplu, ya da silhl dman d e v riyeleri grnyordu.

KOLONEL ROLETTO'NUN BALOSU Mustafa Kemal, zemin katnda, kapdan girilince sa yana den kk oday kendine alma odas olarak ayrmt. Duvarda storlu bir dolap vard ki, iinde b tn eski sava plnlar ve askerlik kitaplar bulunuyor du. Burada dnceleriyle babaa kald saatlerde b yk ili caddesine bakan dar ve yksek pencerelerden kukulu kukulu gelip geen yolcular, caddenin kar snda sralanm evlerin pencerelerini, bu evlere girip kanlar seyrederek incelemeye alyordu. Artk kendi sini yeralt almalarnn iinde bulduundan tehlikenin de gnden gne bydn ve kendine yaklatn apa k gryordu. Madam Kasapyan'dan kiralad bu kocaman eve gi rip kanlarn okluu ve zellii de bu tehlikenin oal masna yardm ediyordu. Szm ona, bu tehlikeyi azalt mak iin gelip gidenler, elden geldiince gizlenerek ha212

reket ediyorlard; ne var ki bu netameli zamanlarda yurt severlerin dmanlar yle ok ve yle eitliydi ki, in san birinin gznden kasa ister istemez bir bakasnn gzne arpyordu. te, bu tehlike duygusunun etkisiyledir ki, Mustafa Kemal, komu evlerde kendisi iin kurulmas mmkn gzetleme yuvalarn ve pusular meydana karmak umu du ile btn dikkatini harcyordu. kinci Abdlhamid'in nazrlarndan Ethem Paa'nn kona, tam karya dyordu. Bu koskoca yapnn kar da bulunmas bir ey deildi. Ne var ki bu konakta talyan igal kumandan Kolonel Roletto'nun karargh kurmu olmas nemliydi. Akaretler'deki annesinin evi ne baskn yaplmasn emreden kumandan, bu idi ve bu basknn anlamn da henz anlam deildi. talyan igal birlikleri mtecaviz olmayan yumuak birliklerdi. Bulup bulup da onun evine saldrmalar gerekten bir bilmecey di. Akaretler gibi uzaka bir yerde kendisiyle ilgilenmi olan bu kumandanlk, imdi de kendisiyle pekl ilgile nebilirdi ve bir dmann ilgisi de her zaman tehlikeli ol mak gerekirdi. te gnler bu kaygularla yuvarlanp gidedursun, Mus tafa Kemal'in dman cephede tarassut eder gibi dik katten ylmayan gzleri, gnn birinde bu kararghta bir hareket, bir canllk grmt. Hemen el altndan bunun ne demek olduunu anlamak iin adamlarn harekete geirmi ve kmldann, bir balo hazrlyla ilgili oldu unu anlamt. Cephe cephe kendisiyle birlikte gezmi olan eski ve fal yaveri Cevat Abbas, abucak, Kolonel Roletto'nun bir iki gn iinde bir balo vermek zere olduu haberini kulana iletince, Mustafa Kemal bu sefer de baka bil meraka kaplmt. Acaba bu baloya kendisiyle konuan kimselerden de gidenler olacak myd? Ya da bu baloya tannmlardan kimler arlmt ve baloda ne gibi reza letler olacakt? Bu kafasn kurcalayan sorular cevaplandrmak, il213

kin bir memleket sorunuydu. kinci olarak da kendi ki isel gvenlii ile ilgiliydi. Acaba bu baloya herhangi bir tandk gnderilebilir ve orda neler getii bu yoldan renilebilir miydi? Ne dersin Cevat, bu baloya bir davetsiz misafir gndersek nasl olur? Hi de fena olmaz, ama, kimi gnderebilirsiniz? Kar konan kapsndan girip kan talyan asker ve subaylarn dikkatle izleyen Mustafa Kemal, gm ta bakasndan bir sigara alarak dibini birka kez tabaka sna vurdu ve Cevat Abbas'n akt kibritle yakarken parlayan gzleriyle : Buldum, Cevat, buldum, dedi. Bu baloya bir pren ses gnderirsek hi kimse kukulanmaz ve sonra kadn orada sayg ile de karlanr. Kimdir bulduunuz, paam? Tanrsn: Prenses Mevhibe Cellettin. kinci Ab-dlhamit'in kz kardeinin kz. u kaderin iine bak ki, vaktiyle yktmz bir kanl saltanatn gen kuaklar ile ayn dva evresinde ibirlii yapmaa alyoruz. Her neyse, sen imdi, hemen git. Prensese, abuk kendisini ardm syle, buraya gelsin. Tandm kadnlar iin de o, bu i iin biilmi kaftandr. Geni omuzlu, buday benizli t gibi gen bir su bay olan yaver Cevat Abbas, emri yerine getirmek zere kp gitti. Mustgfa Kemal, bota oturduu, kendi gizli ve teh likeli dncelerinin karna alp durduu halde hl ordu kumandanl maan ve tahsisatn alyordu. Ce vat Abbas da yaverliinde bulunuyordu. Gerici kabinelerin balar ile padiah, hl bu garip kuu neyleyeceklerini bilmiyorlard. Bunun yrtc bir ku. bir ahin, belki de bir kartal olduunu sezmiyor deiller di. No var ki onu hangi avda, nerde kullanacaklarn d nyorlar, bir trl iin iinden kamyorlard. Bunun iin de bu sarn kartala verdikleri tayn kesmiyor, onu imdilik rktmemee alyorlard. Bu yzden de ordularnn bandan alnm olan Mus214

tafo. Kemal, ileride i ve d dmanlar zerine saldrtaca hrriyet ordularnn yaratlmas projeleriyle uraa rak ald naa adamakll hakediyordu. stanbul sosyetesinin pek iyi tand Mevhibe Cellettin, krknn tyleri zerinden ise damlalar damlyarak, orta kattaki byke salonun kapsnda grnn ce Mustafa Kemal, bir centilmen gibi yerinden frlad ve orda sohbet ettii Doktor Tevfik Rt, Doktor Rasim Rert ve Fethi beylerden msaade isteyerek prensesi aa kattaki alma odasna gtrd. Karlkl oturdular. kisi de ayak ayak stne atarak birbirlerini dinlemee hazrlandlar. Prenses heyecanl grnyordu. Pek nem li bir ey olmasa Cevat Abbas onu byle apar topar bu raya getirir miydi? Mustafa Kemal'in verdii sigaray prenses dudak larna sktrm, yine onun akt kibrite uzatarak yak maa alyordu. Heyecandan eli titriyordu. Bunu gren Mustafa Kemal, onu daha ok heyecanda brakmamak iin : Hanmefendi, dedi, sizi buraya kadar yorduum dan ve byle heyecana drdmden dolay ilk nce atfnz dilerim. Bir ey deil, paam, ben emrinize seve seve gel dim. Teekkr ederim. imdi beni dinleyiniz. Sol eliyle caddeye bakan perdeyi aralad: u karki kona gryor musunuz, Mevhibe hanfmefendi? O kona iyi bilirim. Ethem Paa'nn konayd oras. Ama, imdi deil. imdi, talyan igal kumandan l karargh. Kolonel Roletto oturuyor orda imdi. Evet! te, orada gelecek hafta Kolonel Roletto bir ba lo verecek, imdiden ikiler, masalar, sandalyeler ta np duruyor. Hazrlk grla gidiyor; sizin de bu baloya gitmenizi istiyorum. Hem de muhakkak gitmenizi istiyo rum. 215

Prenses Mevhibe. sosyete kadnyd, balolarn erk n dab olduunu bilenlerdendi. Bunun iin akn a kn Mustafa Kemal'in yzne bakt, onun aka yapmad meydandayd. Aman paam, hi davetsiz baloya gidilir mi? Hem ben kimseyi tanmyorum ki. Mustafa Kemal, sigarasndan bir nefes ekerek g lmsedi : Bu sizin iin basit bir eydir prenses, halledebi lirsiniz bunu. sterseniz. Bunu sizden bekliyorum.. Mustafa Kemal'in sesinin tonu ok yumuakt. Dost a, ahbapcyd, yine de bu yumuak ton inde emre benzer bir koku yzyordu. Prenses kendini tutamyarak gld : Mademki emrediyorsunuz, ne yapp yapp gide rim! Mustafa Kemal de bunun zerine glmsemek zo runda kald : Emir deil; rica ediyorum. Peki diyelim, bir yolunu bulup baloya gittim, ora da ne yapacam? Ne yapmam istiyorsunuz orda? Siz bir kere bu ii hallediniz, ondan sonra sizinle uzun boylu konuuruz. Prenses, Mustafa Kemal'in yzne dikkatle bakt. Mavi kadife yumuakl ile bakan bu iri ve ehl gzle rin erkeke gzelliine g dayanlrd; prensese onun paalndan gelen emir vz gelirdi. Ne var ki bu gzel gzlerin emrine boyun eecekti. Kalkt zaman Mustafa Kemal'in uzanan elinin ii ne eldivenli elini teslim eder gibi brakt. Mustafa Ke mal, bunu iki eliyle pek kibarca skt ve baarlar dileye rek onu sokak kapsndan uurlad. ili caddesini souk bir poyraz yalyor ve hafiften bir yamur serpiyordu. Prenses, bir kez daha dnp g lmseyerek kede kayboldu. Bu srada caddeden aba noz yzleri ile bir Fransz-Senagalli bl geiyordu. Zenciler, stanbul'un souunda bzlm ask yzleriyle yryorlard. Atlar zerinde dimdik durmaa al216

an Fransz subaylar., kk dalar ben yarattm di yen birer kk Napolyon minyatr gibi ilerliyorlard. Mustafa Kemal, kapy kapayp ieri girorken: Napolyon'un bir Moskova dn olduu gibi General Franchet D'espere'nin de bir stanbul dn olacaktr; bunu ya rnn tarihleri yazacaktr diye syleniyordu. Prenses Mevhibe Cellettin, eve dnnce abucak soyundu, hizmetisinin horlandrd ini sobasnn yan na sokuldu. Hava. hatr saylr bir soukla yklyd. V cudunda hafif bir titreme duyuyordu. Bu btnyle so uktan mekten ileri gelmiyordu. Mustafa Kemal'le bu enteresan karlamann, sonra onun kendisine nerdi i servene benzer iin de bu titremede pay vard; bu nu da seziyordu. Mustafa Kemal'e bir asker gibi boyun emek houna gidiyordu. Sosyeteye girmi olsa, kadnlar zerinde pek ok skse yapacan pek iyi bildii bu gen ve yakkl paa ne yazk ki, sanki kedi gibi mnzevi ya amasn seviyor ve hep aln dnce ile krm insan larla konuup grmekten holanyordu. Kadnlara kar ne kadar da yakn, sokulgan bir dav ran vard. te, o kadar ilikileri daha derine gtrmek olanaklar bagsterdi mi, hemen cephede hi yapma d, yapmad deil aklna bile getirmedii r i c a t a ya pyor ve ortadan siliniyordu. Demek ki o, kadn ayana taklmak tehlikesi olan bir bukaya benzetiyor, benze tiyor deil yle biliyordu. Yazk, diye dnd, byle ahane bir erkek, ka dna lyk olduu deeri vermeden kocayp gitsin! Biraz snmt. Kalkt, pek gecelii iinde endam aynasnn karsna geti. Son modaya gre kesilmi sa larn dzeltti. Bir sre bylece kendini seyretti. Kafas nn iinde hem Mustafa Kemal'in kendisini soktuu k maz sokaktan bir gedik arayan bir enerji akm gelip ge iyordu. Bu baloyg gidecek olanlar tatl su frenkleri ile igal kumandanlklarna birer yol bularak sokulmu ki mi kukulu Trk aileleri olabilirdi. Yine iin en kolay s tanbul'un en kalburst aznlk ailelerinden birisine ya namakt. 217

Prenses, o gece ge vakitlere dek uyuyamad. Bu yeni serven, onun ruhunu bir entrika lemine sokmu ve btn glerini ayaklandrmt. Evet, mutlaka bu ba loya gitmenin yolunu bulmalyd. Kafasna taklan birka ad arasndan en sonra Perapalas Oteli mdrnn kars Madam Martin zerinde durdu. Evet, ancak ona ar salayacak kadn bu ola bilirdi. Ge vakit uykuya dalarken Mustafa Kemal'e kar yzn kara karmayan tarihe kranla glmsyordu. Mustafa Kemal, levent gibi bir erkek gzeliydi. Ne yazk ki trl iklimlere brnm uzun cephe yaay onu epeyce hrpalamt. O, sinirleriyle yaayan bir insan ol duundan brakmann binbir kart olay ve dncele ri iinde korkun bir i yaay younluu, onu ara sra arpp yataa seriyordu. Dmdz bir ideal caddesinin binlerce, onbinlerce yan sokaklarndan nne kveren, kmas mmkn hatr saylr sprizler ve yine de ileri doru ynelmi korkun bir enerji akm, onun sinirle rini her an bir yay gibi gergin bulunduruyordu. Bu kez de eski bbrek sanclar bir kenara ekilerek yerini mide hummasna brakmt. Mustafa Kemal, bu en civcivli gnlerde, insandan en ok salk ve uyank lk isteyen zamanlarda yine yataa mhland iin. pek zlyordu. Kendisini tedirgin duyunca hemen ta Selanik'ten genlik arkada olan Dr. Tevfik Rt le Dr. Rasim Fet'i artm ve onlar da onun hastalna hafif bir mi de hummas tehisini koymulard. Mustafa Kemal, imdi, birinci katta byk salonun tam karsndaki kk yatak odasndaki demir karyola snda gecelik keten entarisi ile bada kurup oturmu, battaniyesini gsne dek ekmi ve yastklara dayan m olarak pencerenin yannda birer sandalyeye k m olan iki ahbap doktorla dertleiyordu. Bu ara kap vuruldu, emirerinin ba grnd : arttnz hanm geldi, paam! Prenses, yz souktan kzarm olarak ieri gir218

di. iki doktor kalkarak yerlerini ona braktlar. Mustafa Kemal de yatandan dorulur gibi yapt. Yznden bi tatszlk akan paann hasta olduu ilk bakta gze ar pyordu. Ne o, paam, gemi olsun. Neniz var? Prenses bakt: Paann mavi-yeil kar gzlerinin iinde hararetin soldurduu tonlar yzyordu. Yanaklar her zamanki gibi kkt. Konuurken de hafife solu yordu. Tevfik Rt bey : Harmefendi, dedi, paamz hafif bir mide hum mas geiriyor. ki gndr rahatszlk sryor. Fakat birka gn daha da srebilir. Tekrar gemi olsun, efendim! Prenses, Tevfik Rt'nn koltuuna kt; Musta fa Kemal : Hanmefendi, zr dilerim, dedi. Bizim emirberle sabah akam sizi artmak zorunda kaldm. Mutlaka hizmetiniz uykudan kaldrmtr sizi. Evet, yle oldu ama, ne beis var, paam, zaten emireriniz armasayd ben gelecektim. Mustafa Kemal'le prensesin gizli bir konumas ol duunu anlayan Tevfik Rt beyle Rasim Ferit bey, kal kp salona getiler. Kolonel Roletto'nun balosu gelip atmt. Aksi gibi Mustafa Kemal de gndr hastayd; atei vard. Pren sesi de emireriyle sabah sabah salt bu i iin artmt. O, henz azn ap bir ey sylemee frsat Bul mamt ki prenses : Paam, dedi, bu akam karda balo var; gide cek miyim ben de? Mustafa Kemal, doruldu. Gzlerinin fersiz mavilii bir enerji yamuru ile kvlcmlanm, parlamt: Ne demek, elbette gideceksiniz. Peki, ama ne yapmak iin gideceim oraya? Sahi. Orada kimlerin bulunduunu ve neler ko nuulduunu bana haber vermenizi istiyorum. Bir de ad219

n yalnz ikimizin bilecei bir zatn kimlerle konutuunu renmek istiyorum. Prensese, bu adamn adn da syledi. Bu adam, onun i ana taklm olan kukulu kiilerden biriydi. Belki djj prensesi bu baloya yalnz bu adamn maskesini d rmek iin gnderiyordu. Kimbilir? Balodan kar kmaz, ne kadar ge olursa ol sun buraya urayp haber verin. Aman paam, nasl olur Kardan kp buraya girdiimi grmezler mi? Hakknz var! Yarna kadar beklemeliyim. Prenses, paann elini skt. Her zamanki gibi paa nn iki gzel eli arasna den eli hastaln ateiyle ya nar gibi oldu. Paaya salk dileyerek ayrld. Prenses Mevhibe Cellettin, arabadan indiinde he men Ethem Paa'nn konann kapsna ynelmedi. s tn ban dzeltir gibi yaparak Madam Kasapyan'n apartmannn pencerelerine bakt, ne alttaki alma oda snda, ne de yukarki byk salonda k vard; yalnz, rn st katn klar yanyordu. Mustafa Kemal'in annesiyle kz kardei ve evltlklar bu katta oturuyordu. Buna gre Mustafa Kemal'in mide hummas srp gidiyordu. Birka saniye ancak sren bu duraklamadan sonra byk parmaklkl bahe kapsna doru yneldi. Konan btn pencerelerinden k tayordu. Bahe ve caddede bu k bolluundan nasibini alyordu. Kapda talyan askerleri ve subaylar bekliyor, gelen kadnl er kekli konuklar ieri gtryorlard. Prenses de ok gzel giyinmi ve btn sslerini takmt. Kapda onu karlayan bir subay, talyanca ve Franszca bir sr kompliman szckleriyle balo salo nunun kapsna dek gtrd. ifte kaps ardna dok ak balo salonuna gtrlen prensesin burdan taan klar la gzleri kamat. niformal niformasz, yerli yabanc bir yn insann gz bu anda kapya evrilmiti. Pren ses, alk olduu halde, bunca gzn zerine dikilme sinden dolay hayli skld; hatt utanr gibi oldu. un220

dan ki erkeksiz ve yalnzd. Hem de kendisine dikilen bu gzler arasnda pek ok yabanc gz vard. Prenses Mevhibe Cellettin'in Perapalas Oteli m drnn kars bayan Martin'den ald ar Kolonel Roletto'ca biliniyordu. ary okuyan subay, Kolonel'e bu nun gelecek prenses olduunu fsldaynca altm yala rnda, kr sal bir adam olan Kolonel Roletto hemen onu sayg ile selmlad ve sonra yanna alarak salondaki btn talyan subaylar ile tantrd. Bir Trk prensesi nin baloya gelii elbette ki bir nemli i ve srprizdi. Pren ses, hem tantrld kimselerle gerektii gibi konuuyor, hem de dikkatle konuklar gzden geiriyordu. Baloya iki Trk ailesi, birka ilili Trk kadn ve birka da Trk erkei gelmiti. Masalarda ikiler ve mezeler ok boldu. Nee ve kah kaha tufan, buraya gelenlere tam anlamyla felekten bir gece almak iin geldiklerini anlatyordu. Yandaki kaps ak odalarda daha iten ve daha plak bir gece yaan d grlyordu. Burdaki subaylar ve kadnlar hemen hemen gerdek odasndaki kadar serbest ve laubali sa atler yaamaktaydlar. Ge vakit masalarn altnda sz m kadn ve erkek lelerini kendi balarna brakarak balodan tiksinti ile ayrld. Caddeye kp da souk hava ile karlanca le gibi ispirto kokusundan kurtulduuna sevindi. Ne var ki bu kokular btn giyneine sinmiti. Arabaya binmeden nce yine Madam Kasapyan'n kardaki evine bakt; bu kez ev batan baa karanlkt. Saat ikiydi. Servenden uzak herkes gecenin bu saatin de derin bir uykudayd. Mustafa Kemal'in hasta halini dnd. O da u ara mutlaka uyankt. Kimbilir, belki de kendisini dnyor du. Prenses, sonra bir arabaya bindi ve evine yolland. Ertesi gn, erkenden Mustafa Kemal'e kotu; onun ok merakta kaldn biliyordu. Mustafa Kemal'in yatak odasnn kapsn aan emireri onu ieri buyur ettiinde Mustafa Kemal nerde ise dalgn yatyordu. Ne var ki, s.rekli tehlikeler iinde yaam insanlarn atiklii ile gz221

lerini at, yatanda dorulmaya alt; prenses, arka sn yastklarla besleyerek onu yar oturur bir duruma getirdi ve geceki hikyeyi olduu gibi anlatt. Sonra, kardaki koltua oturdu. Mustafa Kemal'in atein soldurduu gzlerinin ma visi ara sra kvlcmlanyor ve bir yandan da : Bunlarn sonu gelecek, bunlarn sonu gelecekl di ye mrldanyordu. Prenses, bundan bir ey anlamyor, bunu baya bir sayklama sanyordu: Nasl gelecek, paam, bu i nasl olacak? diye soruyordu. Onu imdi syleyemem, fakat yakndr.

MIKNATISLI

DA
biricik sevdikleri ve doruluktur. W. Pltt

Trklerin ey, hak

Mustafa Kemal'in ili'de Madam Kasapyan'dan ki ralad katl ev Goethe'nin VVerther'inde anlatt mk natsl daa benziyordu. Gemiler, bu daa yaklanca he men btn demirden olan paralar koparak ona doru uar gidermi. Dikkat ediyor musunuz, mknatsl da, tahtadan, erden pten eylere dokunmaz, salt demir leri ekermi. Mustafa Kemal mtarekenin korkun ba taklnda bir prlanta gibi ldyor, gerek dostlar, gerek se dmanlar zerinde byleyici bir etki yapuyordu. Bu yzden de dmanlar onu kayg ile gzetliyerek ayan kaydrmaa alrken, dostlar da bu mknatsl dan altn sal ve deniz gzl sahibine demir paralar gibi koparak seirtiyor, onunla yapacaklar dayanmann ok hayrl sonular vereceini seziyorlard. Bunlarn hemen hepsi de korkudan sinmi, ya da umutsuz dm aydn ynlarnn elik direnli temsilcileri durumundayd. Olaylar, sklamaya balamt. Bu yzden mknats222

I daa her gn daha ok yolcu kopup geliyordu. Ne vat ki, btn bunlarn iinde en ok denenmi birka arka da Mustafa Kemal'in kafasnn iindekileri gerekletir mekte iine en ok yarayacak olanlard. Bir milletin kaderi zerinde oynanacak kumarn ne korkun sonular verdiini Enver, Talt, Ceml triyumvirasnn yaptklarn pek gzel gsteriyordu. Bunun iin. de kumar oynamak istemiyor, sonucun tam dnd gibi meydana gelmesi iin en ufak belkileri de hesapl yor, btn stratejik ve taktik noktalar kl krk yararcasna dnyoKu.

Kafas, gece gndz cehennem gibi alyordu. Ne yazk ki hastalklar da birbiri peinden onu yutaa mh lamakta inat ediyordu. Aralk aynn bu souk gnnde yatak odasnn lk ve kuytu havasna snm, komodinin zerindeki bir y n stanbul gazetesinin birini alp birini brakyor, gzn den ve kulandan kam kk gibi grnen byk olaylarn anas olabilecek haberleri aratryor, hrriyet ve itilf havann ar glgesiyle gazete stunlarna aba nisini znt ile gryordu. Dmanlarla el ele vererek szde vatan kurtarmaa alanlarn saygszca ve al aka yaygaralar ve propagandalar kulaklar sar eder cesine n n tp duruyordu. zerine bir dev gibi abanm olan can skntsn ga zetelerin kt ve mrekkep kokular iinde bouna bo maa alyorsa da bunu baaramyordu. Artk, stanbul'dan umudunu kestiinden btn ak l Anadolu'dayd. Orada brakt kimi deerli arkadala rn kendisine destek olabilecek btn asker birlikleri ve kumandanlar, duygularnn, aklnn, tecrbesinin mant na vuruyor ve sanki kendisini bu mbarek insan denizinin ortasna tutup brakacak bir mucize bekliyordu. Mucize yi insan direncinin yarattna inananlardand. Yine de ii kolay yanndan kvrabilmenin yollar zerinde gece gndz kafa patlatyordu. Kilikya'nn civcivli havasnda brakp geldii ok de erli arkada Ali Fuat Paa, birdenbire aklna gelmiti. 223

Onunla tam bir anlama yaptn ok iyi hatrlyordu. Onun Mondros anaforuna kaptrmadan kurtarp Ana dolu'ya getirecei 20. Kolordu, imdiden kendisini des teklemesi gereken biricik birlikti. Ali Fuat, z sz bir, en eski okul ihtill ve hapisane arkadalarndan biriydi. Harbiye'yi beraberce bitirdikleri gibi Erkn Harbiye'yi de ayn snfta okuyarak bitirmiler; talih onlar birok cep helerde de yine yan yana drmt. Neden hep Ali Fuat' dnyordu u ara? Komodinin zerindeki gm tabakasndan bir siga ra alarak yakt. Tam bu ara kap vuruldu ve Zbeyde ha nmn evltl Vasfiye, kapdan grnd. Mustafa Kemal, gzleriyle ondan ne istediini sordu. Ali Fuat Paa sizi grmek istiyor, efendim. Mustafa Kemal, hemen battaniyeyi bir kenara frla tarak yataktan yere atlad, yarm ropdambrn gecelik entarisinin zerine geirerek kardaki konuk salonuna doru yrd. Salonun kapsn anca kendisi gibi sa rn, gk gzl, krmz yzl, uzun boylu eski arkada yla burun buruna geldi. Onun ayak seslerini tanyan Ali Fuat Paa, daha nce kalkarak onu ayakta karla mak istemiti. Adana'dan ayrldklar gndenberi ancak aradan bir ay gibi bir zaman getii halde ikisi de uzun yllar birbirlerini grmemiesine sarlp ptler. Olay lar o denli ok ve deiikti ki zaman tkabasa doldum yor ve bu olaylarn hep uursuz ve kt oluu yznden de yirmi drt saate san ruh yaay zerinde demir ka lemle izilmi izler brakyor ve bylece zaman uzuyor, dakikalar ve saniyeler birka kat eskiyor, ihtiyarlyordu : Ho geldin, Fuat! Rahatsz etmedim ya, paam? Gemi olsun! Mustafa Kemal, gkte ararken yerde bulduu sev gili arkadann yzne azarlar gibi bakt : Rahatsz etmek de ne demek moner! Ben de demindenberi hep seni dnyordum. Bunu syleyerek onu bir okul rencisi gibi elinden tuttu, kardaki kk yatak odasna gtrd. Oras s cakt.

224

 Ne iyi ettin de geldin. Fuat! Oyle yalnzdm ki bu gn. Ali Fuat Paa, kk odun sobasnn stt odaya girince ilk gzne ilien, komodinin zerindeki bir yn stanbul gazetesi oldu. Mustafa Kemal, karyolasna kerken arkadana da kedeki koltuu gsterdi. Zayf grdm seni Fuat, hasta filn msn? diye sordu. Gen generalin avurtlar kmt. Evet, bir aydr u zehirli stma denen tropikann penesinde inim inim inliyorum. Bir tedavi imkn da bu lamadm. Ancak, bulabildiim birka kininde korunmak yolunu tuttum, fakat, baktm olaca yok, bir yandan da sizi ve stanbul hadiselerini ok merak ettiimden bir aylk izin alp Katma'dan atladm trene, on gndr yol lardaym. Sa salim stanbul'a eritiime krediyorum. Fakat, siz de epeyce rahatszsnz. Daha ounu syleyemedi, nk Mustafa Kemal bir birini kovalayan hastalklar yznden son gnlerde for mundan ok dmt. Avurtlar adamakll km, gz leri ukura kamt. Byklar ile bol pskrme kalar y zn daha da ufaltyordu. Ben de, dedi, kulamdan rahatszm. ok fena arlar ektim, fakat, imdi biraz hafifler gibi oldu. Hu, ne zamandanberi stanbul'dasn? Bunu sorarken gm tabakasn ona uzatt; kendi si de bir tane ald; lkin akt kibritle onun sigarasn yakt, sonra da kendisininkini. Ail Fuat Paa, sigarasndan bir nefes e k t i : Daha bu sabah geldim istanbul'a. Bu sz zerine Mustafa Kemal belini dorultarak dik katle onun yzne bakt. Ali Fuat Paa, bu gzlerin birdenbire byk bir se vin ve dostlukla parladn grd. Gelir gelmez onun ziyaretine gelmesi, onda byk bir sevin ve ilgi uyandrmt. Mustafa Kemal'in gzleri, zlmesi gereken sonsuz bir sr kayna gibi arkadann yzne dikilmiti :
225

F. : 15

 Anadolu'dan ne haber? Evet, Anadolu'dan ne haber vard? Bunu sabahleyin Kuzguncuk'taki evlerine vardnda babas smail Fazl Paa da sormutu; hem de ayn szcklerle. Tpk ba basna anlatt gibi Anadolu'da son gnlerde grdkle rini ona da anlatt. Kilikya'da geen olaylar ve Adana'da birer idealda olarak verdikleri ortaklaa kararlara gre alm olduu gerekli tedbirleri anlatt. Anari, umutsuzluk iinde kaynaan Anadolu ehir lerinin durumu zerinde bilgi verdi. Mustafa Kemal, bunlar dinlerken kalarn atyo ve : Bu hi iyi deill diyordu. Gnlk olaylardan byle rastgele konuulurken Ali Fuat Paa, birdenbire nemli bir ey hatrlamt: Durum, size bugn akrabamz olmak zere bu lunan Hrriyet ve itilf Frkas'nn en nfuzlu adamlarn dan Mehmet Ali beyle konumalarmz da ksaca anla taym, dedi; nk, konumann bir ksm da sizin hakk nzda geti. Mustafa Kemal merakla : Kimdir bu Mehmet Ali bey? diye sordu. Msaade ederseniz anlataym: ilk nce bu adam. pek yakn bir gelecekte benim henz esaretten dnen kk kardeim Yzba Ali'nin kaynpederi olacaktr. Onun iin de Mehmet Ali bey sk sk, ailece bize gelip gidermi. unu da syliyeylm ki Mehmet Ali beyi ben ncele ri de tanrdm, ticaretle urar, Galatasaray mezunu, iyi dil bilir, zeki, sz sohbeti yerinde bir adamdr, ayn zamanda eski Yeniky Belediye Reisi idi. ite, bu Mehmet Ali bey, bugn benim geliim e refine yine bize gelmi. Babam yanllk yapmamam iin onun imdiki durumu hakknda aklamada bulundu: O. imdi Hrriyet ve itilf Frkas'nn nfuzlu ahsiyetlerin den biri oldu. Dilini ona gre tut! dedi. Tevfik Paa kabinesi duruma hkim deil. Yabanclarn nfuzu gn getike artyor; olur olmaz eylere karyorlar, bundan
226

cesaret alan akalliyetler de maryorlar; olmabahe nnde yatan itilf devletleri donanmas, ii kan ala yan vatansever stanbul halknn maneviyatn sarsmtr. Hele Makedonya tilf Ordular bakumandan Fransz Generali Franchet D'espere'nin 23 Kasm 1818 de Paris zrhls ile stanbul'a gelmesi ve kendisine bir kahraman ss vererek alayla caddelerden at zerinde geip, Beyolu'ndaki Fransz sefarethanesine gitmesi, sonra da bir askere yakmayacak baz hareketlerde bulunarak padi ah zorla Dolmabahe sarayndan karp oraya yerle mek istemesi, akaliiyetleri bsbtn azdrmtr. Hrriyet ve tilf FrkaSi'na mensup baz mfrit ah siyetler ki balarnda bizzat Sultan Vanidettin'in enitesi Damat Ferit Paa da var. Sevmedikleri veya korkup ekindikleri kimselere t tihatdr damgasn vurup i bandan uzaklatrmak is tiyorlar. Bu faaliyetleri memleketin nef'ine deil; bilkis zararna, eer bu sakim faaliyetlerini Anadolu'da elyevm ktalar banda bulunan veya vazife almak iin stanbul'a gelmi olan gen ve gzide zabitlere de temil ederlerse durum daha da fenalaacaktr dedikten sonra babam yle devam etti : Mehmet Ali beye ok syledim, benim fikirleri mi tasvip etmekle beraber arkadalarna sz geiremi yor. te, babamla ikimiz memleket dertleri zerinde by le uzun uzadya dertlemitik, ki, Mehmet Ali bey de kageldi. Anadolu'da grdklerim hakknda babama anlattk larm ona da anlattm. ok uzun bir konuma yaptk. Mehmet Ali bey, ttihatlar iddetli bir dille tenkit edi yor, fakat, yine de itidali elden brakmyordu. Tevfik Pa a kabinesinden ikyetiydi. Ama bitaraf bir kabineden ziyade Hrriyet ve tilf Frkas'na dayanan bir hkmet istiyordu. O zaman ilerin daha iyi idare edileceine ko niydi. Ben, dilimin dnd kadar birlik ve beraberlikten bahsettim. Ancak bu sayede bir mill mukavemetin yara227

tlabileceini, aksi takdirde galip devletlerin biz birbirimi zi yerken esasen riayet etmedikleri mtareke hkmle rini bsbtn dinlemeyeceklerini, bizi yere vurmak iin akla hayale gelmeyen taleplerin ileri srleceini syle dim; ordunun terhisi aleyhinde bulundum, szlerimi ma kul karlad. Beraberlik elzemdir, dedi. Bir ara sz size intikal etti. Mehmet Ali bey, sizi tanmamakla beraber hakknzda ok ey iitmiti. yi bir intiba vard. Gen, zeki, enerjik bir kumandan olduunu Sy lyorlar. Veliahtl srasnda zat ahane ile beraber Al manya'ya seyahat ettii iin ona da yabanc deil. Siz . ne dnyorsunuz? diye sordu. Tereddtsz cevap verdim : Mustafa Kemal Paa, benim gerek mektebi Harbiye'de, gerekse Erkn Harbiye mektebinde snf arka dam idi. Harbin en karanlk ve buhranl gnlerini be raber geirdik. Buyurduunuz gibi zeki, enerjik, ayn za manda memleketini seven vatansever bir zattr. Kendisine faal bir vazife verilmesi memleketin nef'inedir. Mehmet Ali bey ufak bir tereddtten sonra yle sordu : Fakat, ttihatdr, diyorlar. Doru mu? Biraz evvel birlik ve beraberlikten bahsetmitik; bunu makul karlamalsnz beyefendi. Evet, ama... Adama kati teminat vermek lzmd: Mustafa Kemal Paa, ttihat deildir, dedim. Harp esnasnda ve hatta daha evvel Enver Paa ile olan mcadeleleri bunu ispata kfidir, zannederim. Evet, ben de iitmitim. dedi. te, konumamz hep bu mevzu zerinde dnp do lamt. Babam da benim tarafmdan kt, olunun ms takbel kaynpederini beraberce iknaa altk. Mmkn olursa Kemal Paa'y size .takdim etmek isterim dedim. Pek nazik bir dille : Bu benim in bir eref olacaktr, dedi. 228

Akama birka saat daha vard. Uykusuzdum, ba bam yatp uyumam, dinlenmemi syledi. Fakat, bugn sizi grmeden edemiyeceimi anladm, hemen ektim si vil elbiseleri srtma. Kuzguncuk'tan Beikta'a getim. Fakat itilf devletlerinin harp gemilerini grnce iim kan alad, paam. Biz, demek drt yl bunun iin d vmz dedim. Beikta iskelesinden bir faytona bin dim. Eski Akaretler-Maka yolu ile doru size geldim. Emin olunuz, paam, siz de stanbul'da olmasaymsnz burann hi de enteresan bir yan kalmayacakm. Mustafa Kemal, arkadan byk bir dikkatle din lemi, Mehmet Ali bey iiyle pek ilgilenmiti. AH Fuat Paa'nn, Mehmet Ali beyle yapt konu may ok nemli bulmutu. yileir iyilemez Kuzguncuk'a smail Fazl Paa'lara gidip onunla tanmak istiyordu. Sra Mustafa Kemal'e gelmiti; o da istanbul'a gel diinden beri kimlerle grp konutuu ve payitahtn durumu zerinde bilgi verdi. Ahmet izzet Paa'y ikinci kez sadarete getirmek iin sarfettii abalarn nasl boa gittiini anlatt. Tevfik Paa'nn bakanlndaki kabineye gven oyu vermeyeceklerini syleyen kimi mebuslarn, hkmet program okunduunda bunu eletirmek yle dursun, azlarn ap bir szck bile sylemediklerin den ac ac dert yand. Hkmet zayf, zat ahane m tereddit, Hrriyet ve itilf Frkas tamamlyle duruma h kimdi. Yeni kurulan ingiliz Muharipleri Cemiyeti ok kt bir rol oynamaktayd. Bununla beraber kimi ha miyetli kiiler memleketin felkete srklenmesini nle yecek areler aramaktaydlar. Durum ne kadar karanlk olursa olsun gelecekten hibir vakit umut kesilemezdi. AH Fuat Paa'nn, Mustafa Kemal'den dinledikleri ve en sonra ruhlarn bir zrh gibi saran ve ancak ide alist insanlarda yaayan yaratc ve yapc iyimserlik ha vas, tpk babas ismail Fazl Paa'nn sylediklerine ben ziyordu. smail Fazl Paa vatansever bir askerdi. Girit adasnn Kandiye ehrinde domutu. Adaya gmen ola rak gidip yerleen Skeli Cebecioullar'ndan brahim Aa'nn oluydu. Kk yanda babadan ksz kalm. 228

annesiyle birlikte stanbul'da oturan yakn akrabasndan Demir efendinin yanna gelip yerlemiti. Askerlik eitimi grerek Erkn Harbiye yzbas olup orduya katlm: btn okuduu okullarda zeksyla parlam; Ahmet Mit hat efendi zeksnn parlaklndan dolay ona Fazl ad n takmt. Erkn Harbiye'yi bitirdikten sonra ayn okul retmenliine atanm, 93 savanda kendi isteiyle Ka rada'daki mstakil frkann erkn harpliine gnderil miti. Tuna bakumandan Mir Ahmet Ali Paa'nn kz ile evlenmi, 1880 de bir erkek ocuu olmu, buna ka ynpederinin adn koymu, 1882 de doan ikinci oluna da Ali Fuat adn vermiti. smail Fazl Paa, Abdlhamit'in yaverliine kadar ykseldii halde hrriyeti fikirlerinden dolay Anadolu'ya srlm, uzun yllar menkp yaam bir askerdi. Dal gal, fakat drst bir yaay vard, hl 69 yalarnda olduu halde vatan ve millet sorunlarnda n plnlarda bulunuyordu. Ali Fuat Paa, sabahleyin babasyla aralarnda geen konumann sonunu Mustafa Kemal'e ylece anlatmak tan kendini alamad: Babama btn zincirleme gelen felketleri anlat tka gzleri yaarr gibi oluyor, fakat yznn etleri hn tan titriyordu. Hepsini dinledikten sonra bana : Peki, btn bunlardan sonra bedbin misin, Fu at? diye sordu, ben de ona hemen u cevab verdim : Hayr, baba! Katiyyen bedbin deilim, bilkis mitliyim, anariyi defedip kurtulu arelerini arayp bu lacak bir ruh ve azim milletimizde vardr. Byle kesin konumamda sizinle Adana'da verdiimiz kararn da byk pay olduunu sylemeliyim. Mustafa Kemal'in bu sz zerine yz yumuad; yznn sarn izgileri zerinden sevimli, scak bir dost luk ve minnet aydnl geti. Ali Fuat Paa : Babamn da son sz u olmutu: Evet, Fu at, bu ruh ve azim milletimizde vardr ve ok yksek tir. 230

Mustafa Kemal: Fuat. dedi, baban gibi vatansever bir zatla beni hemen bugnlerde tantrman isterim, bylece mahut Mehmet Ali be/le de tanm ve konumu oluruz. By le tanma ve konumalarda kimi zaman umulmadk fay dalar vardr. Mustafa Kemal, ileriki almalarnda ie yarar d ncesiyle nem verdii birok kimselerle tanmt ve tanp durmaktayd. Kendisi son gnlerde, kendisinden kukulanlan ve netameli bir kimse olarak tanndndan ancak en yrekli ve gz pek arkadalar kendisini gr mee ve grmee geliyordu. Korkup gelmeyenleri, sev medii ve tiksindii birok yksek mevki sahiplerini gi dip evlerinde ve makamlarnda ziyaret ederek yarn iin irili ufakl kilit noktalar ve binek talar hazrlamaa a lyordu. Talihsizlie baknz ki kendisini grmee gelenlerden hibirinin gzel, sevindirici bir haber getirdii yoktu. Her kes, umutsuz, turu gibi geliyor ve mknatsl dadan ba dimdik ve umutla dopdolu olarak kp gidiyordu. Pek yakn ahbab asker doktor brahim Tali beyin de ken disine syledii gibi, herkesin dkt zehir onu ikide bir byle hasta ediyordu. Mustafa Kemal, kendisini imdiden kurtulu yoluna km bildiinden bu yorucu yolun zntlerine de seve seve katlanmann gerektiini anlyordu. Ali Fuat Paa, o geceyi Mustafa Kemal'in evinde ge irdi, akam yemeini beraber yiyerek, ge vakitlere ka dar konuup grtler. Birok nemli kararlara vardlar. En bata anlatklar nokta da, Adana'da yldrm ordu lar grup kumandanlndaki grmelerinde belirttikleri gibi, bir mill mukavemet hareketi yaratmakt. Ordu ile milletin el ele vermesi gerekti; terhis, hemen durdurul mal, yurdun savunmasna en yararl silh, cephane ve aralar dmana kaptrmamak, gen ve gl kuman danlar ktalar banda bulundurmak, stanbul'dakileri de Anadolu'ya yollamak, mill direnmeye taraftar idare mir lerinin yerlerinde braklmasn salamak, vilyetlerde par231

ticilik nam altnda yaplan karde kavgasn nlemek ve halkn moralini ykseltmek, alnan kararlarn balcalaryd. 20-21 Aralk 1918 gecesi, Mustafa Kemal ile Ali Fu at Paa yatacaklarna yakn yle bir konuma da yap tlar: Ali Fuat Paa : Paam, dedi, hazr yalnzz, biraz da siyas he l deflerimizin neler olacan konualm. Eer hatrlyorsanz, imdi konumamz arzulad nz siyas hedeflerimiz ok daha evvel, ta 1907 yllarn da - merutiyetten de nce - ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Selanik'teki gizli umum merkezinde - maalesef o zamanki arkadalarca hayal telkki edilip kale alnmak istenilmeyen fikirlerimizdir ki, bugn zerinde durulmas gereken vo artk ahvalin tatbikini zaruri ve mecburi kl d hedeflsrimiz olmutur. O zamanlar, biz o hedeflere kendi irademizle vara bilecektik. Bugn ise, bunlar dmanlarmza zorla kabul ettirmek mecburiyetindeyiz. Evet, paam, aradan on bir, on ki yl gibi uzun bir zaman gemi olmasna ramen, onlarn birer birer nelerden ibaret olduunu hatrladm. Belli baz tadiller ile onlar bugnn misak millisi olamaz m? Yalnz, bir farkla; mcadelemizde muvaffak olacamz gne kadar (hilfet ve saltanat makam) bi ze yardmc olsa bile, biz mill hkimiyet esaslarndan (1293-1876) da olduu gibi saltanat makam namna hi bir fedakrlk yapamayz. Bilkis, ingiltere'de olduu gibi saltanat makam tamamiyle temsil bir hviyet iktisap eder. Fakat, o makam igal eden zat yakinen tanyo rum. Nefsine ok dkn olduu iin dmanlarmz tara fna geeceinden eminim. Byle bir vaziyette de milletin art.k, hain bir hkmdar banda tutmayacana kaniim. O zaman Trk devleti demokratik bir Cumhuri yet olacaktr, demektir. Evet, ama, muvaffakiyet gnne kadar bu fikir, birlik namna gizli kalmaldr. Nasl olsa, o, bir gn iha netini aa vuracaktr. 232

 Mill mcadelenin devam mddetince bu fikir na sl gizli kalabilir, paam? aresi udur: Mill misakmzn bana (hilfet ve saltanat makam) esaretten kurtarlaca ve milletin istedii istikll kazanlaca gne kadar, millet btn ira deyi elino alacaktr gibi bir kayt konursa her hangi bir pheye yer kalmaz. Gelecekte Trkiye'nin hudutlarn nasl tasavvur ediyorsunuz? Batda Edirne ehri yeter bir hinterlanda sahip olmak artiyle Meri nehri hudut olmaldr. Bat Trakya, mstakil veya muhtar bir Trk devleti tekil ve ilet ide Trkiye ile ittifak etmelidir. Boazlar serbest kalmal ve fakat, btn devletler onlar emniyet altnda bulundura cak bir mukaveleye balanmaldr. Ege'de bizim kyla rmzdaki adalar bize braklmaldr. Gneyde Antakya ve skenderun civarnda mstakil bir Trk devleti - tpk Bat Trakya'da olduu gibi - ku rulmal ve Halep. Suriye'de kalmal, fakat, Musul vilye ti bize gemelidir. te, bu hudutlar ierisinde tam man syla mstakil bir Trk devleti kuracaz. Tabiatyla ka pitlasyonlar tamamyla kalkmaldr. ktisad ve mal ka ytlarn hibiri kabul edilmemeli ve yabanc irketlerle anlamalarmzda da bu esasa riayetle yabanc devlet lerin mdahalesi asla kabul edilmemelidir. Osmanl im paratorluumun darya olan borlarnn imparatorluk tan ayrlan yerlere taksim olunduktan sonra, bize bir nis pet dahilinde kalacak ksmn, taksitle demeliyiz. Mstakil veya muhtar kk Trk devletlerinin kurulmasndan maksadnz nedir, paam? Balkan devletleriyle Araplar, Trkler aleyhine o kadar ok tahrik edilmilerdir ki, bunlarla olan mnase betlerimiz tabi hale gelinceye kadar orada birer tam pon kk devletin bulunmas faydal ve ayn zamanda Trk iktisadiyatna serbest birer blge ayrlmas bak mndan zaruridir. ingiltere'nin. Trkiye'nin varlna iki maksatla kastettii malmunuzdur. Biri, Hindistan yolu zerinde 233

'kuvvetli bir Trkiye brakmamak, dieri de ounluu Trk olan Musul vilyeti ki buralar petrol kuyularnn en ok topland yerlerdir. Bunu behemehal ya eline ge irmek veya mandas altna girecek olan Irak'a brakmak ster. Bunlar temin edemeyen en kuvvetli dmanmz ngiltere bizimle kolay kolay sulh yapar m Benim anladm ngiltere, Hindistan yollarnn en kuvvetli bekisi olduumuza ve Musul vilyeti elimize getii takdirde, petrollerinin iletilmesinde kendisiyle an laacamza inanrsak - yani buna onu inandrabilirsek gelecekte pek l onunla anlaabilir ve icabnda imal komularmza kar da iyi bir destek olur. ngiliz siya seti, daima meseleler karp didinerek ve onunla etin mnakaalar yapp uraarak bir neticeye varmakla kuv vet bulur. Yoksa onun bir leti olursunuz ve karsndaki ni hie sayar. ngiltere'nin bizimle yeniden harbe girmek ihti mali var mdr? Hayr. O, ne yapp edip hakem durumunda kal mak ister. O halde, paam, ngilizlerin szle durduramad mz mtecaviz hareketleri karsnda harekete gememiz bir harbi inta etmeyecektir. Milletimiz bu byk devle tin yeniden harbe girmesinden ekiniyor. Yoksa douda Ermenistan ve batda Yunanistan emperyalist emellere hizmet maksadyla bizimle harbe tutuurlarsa milletimi zin, yorulmu olmasna ramen, bu iki dman kendi mahreminden karp atacana inanr bir durumu vardr. Ben de ayn fikirdeyim. imdi, mesele udur: Bir harita zerinde vatandalara ve ilgililere bu misak mill esaslarn enmeden, birer birer anlatp onlarn phe lerini gidermek lzm gelir. Bu vazifeyi husus toplantla rmzda, kongrelerde ve millet meclisinde durmadan an latmak suretiyle yerine getirip bu misak bir iman ha line getirmee almalyz. Benimle hemfikir misiniz? Ali Fuat Paa, Mustafa Kemal'e son cevap olarak :yle d e d i : Paam, 1907 ylndanberi bu misak zerinde ne 234

kadar ok musahabelerimiz olmutur ve sonunda muta bk kalmam mydk? Artk, kalkmlard. Gecenin ge saatlerinde hl ko numak hrsyla dopdoluydular. Mustafa Kemal, pencere den dar bakt, darda karl bir gece vard. Buram bu ram kar yayordu. Yataklarna girdikten uzun zaman sonra bile kafalarnn ii hl heyecanl fikirlerin tatl uultusuyla uulduyordu. *
*

Ali Fuat Paa, tropika hastalnn tedavisini bir ya na brakarak Kuzguncuk'la ili arasnda mekik dokuma a balamt. Haftann birok gnlerini beraber geiri yorlar, tam cnlamyla yaplacak iler zerinde fikir hazr lklar yapyoiard. Ali Fuat Paa, birok gecelerini Mus tafa Kemal'in evinde geirmek zorunda kalyordu. Mustafa Kemal'in teki arkadalar arasnda Ali Fu at Paa'ya daha ok nem verii undand: Onun emrin de 20. Kolordu bulunmaktayd ve bu birlik Anadolu'da kendisini destekleyebilir, milli mukavemet iin bir rnek olabilirdi. Eer bir sre daha nemli bir memuriyet alp da Anadolu'ya hazr bir otorite ile gemek olanan bu lamazsa bu yiit arkadann iyi niyet dolu kiiliine ve kolordusunun sng gcne snabilmeyi kuruyordu.
*

Ali Fuat Paa, Mustafa Kemal'i Kuzguncuk'taki ev lerine gtrp babas smail Fazl Paa ile tantrd ve bylece Mehmet Ali beyle bir sofrada bulumalar da saland. Yemekte itilflarn bu nemli adamyla Mus tafa Kemal, karlkl konuup grtler. ismail Fazl Paa, Mustafa Kemal'den pek holanmt. Paadaki zekya hayranm, konuurken ihsann ii alyor! diyordu. Mehmet Ali beyle tanmalar da Ali Fuat Paa'nn kardei Yzba Ali'nin dnnden iki gn sonra ol mutu. O gn, verilen akam yemeinde smail Paa, Ali 235

Fuat Paa ve Mustafa Kemal Paa el ele vererek Meh met Ali beyi adamakll etkilediler: Korkrnaynz, imdi, meseleleri daha derinden renmi bulunuyorum, btn talkatm ve nfuzumu kul lanarak elimden gelen her trl yardm yapacam, de di. Gerekten pek yararl bir lendi bu! En sonra : Hkmette benim de yer almam mmkndr, di ye bir gzel haber de tlatnca hepsi sevindi. Fakat, dedi, dahiliye, harbiye gibi nezaretlere an cak Hrriyet ve tilf Frkas'nn en ok gvendii kim selerin getirilecei de kesinlemi gibidir. .Mustafa Kemal'in kafasnda, yapt bunca tecrbe lere karn hl Vahidettin'i bir daha yoklamak, bir da ha demek fikri bir kompleks haline gelmiti. Onun su suz bir kuyu olduunu iyice bildii halde hl bundan su karmak, mutlaka su karmak ister gibi inat bir dnceye saplanm gibiydi. Kim bilir, belki de Vahidettin'in bu ksrln ideal arkadalarna da yakndan gs termek iin umum Jandarma Kumandan Refet, eski Bah riye Nazr Rauf, eski Dahiliye Nazr Ali Fethi beylerin de katld bir toplantda Ali Fuat Paa, Vahidettin'le bir de kendisinin grmesi dncesini ileri srd. Ali Fuat Pa a, memleketin iinde bulunduu korkun durumu uygun bir dille ona anlatacak ve dmanlarmzn doymaz is teklerine gs gerebilecek kratta yurtsever kiilerin h kmete alnmasn syleyecekti. Mustafa Kemal, br arkadalarnn da fikrini alarak Ali Fuat Paa'ya : Sen, dedi, her zaman politika hayatnn dnda kaldn, szlerin daha tesirli olur. Anadolu'nun vaziyetini izah edersin. Bu karar zerine hemen e koyuldular. Seryaver Yarbay Naci bey (Paa) araclyla bir Cuma selmln dan sonra huzuru ahanesye kabul salanan Ali Fuat Paa, Yldz'a gitti. Aksilie baknz ki, selmlk resminden sonra daha birok paalar huzura ktklarndan, gene paa, hnkr la babaa kalp dertleemedi. Yabanc paalarn yann236

da bu tehlikeli konumay elbette yapamazd; kt yan klar yapabilirdi. Sonra, paa. Sultan Vahidettin'in hu yunu suyunu da bilmiyordu. Bunun iin o gn zat a hanenin huzurundan elleri bo dnd; sonra da bu ka rardan bsbtn vazgeildi. Mustafa Kemal bata olmak zere bu arkadalar, uzun tartmalardan sonra anlamlard kl, hkmete mil li direnme taraftar gen ve enerjik kiilerin getirilmesi ii sanldndan ok daha g. belki de imknszd. Sonra, dahiliye ve Harbiye nazrlklarna hep gerek padiahn, gerekse sadrazamn en pk gvendii kiiler getiriliyor du. Bunun da sonuna dek byle olaca meydandayd. Bu iki makama getirilen adamlar hep piri fani dene bilecek yal kiilerden seiliyordu. Bu durum karsnda elbette stanbul'da nemli iler baarlamazd. Olaylar bu nu gsteriyordu, itilf Partisi leri gelenleri gnden gne duruma daha ok hkim oluyorlard. Her gn yepyeni ka rarlar almak ve bunlar hemen uygulamak gerekiyordu. Yoksa ok hzl giden olaylarn arkasnda nal toplamak iten bile deildi: Mill direnmeyi istanbul'dan deil, Ana dolu'dan ynetmenin zorunluluu meydandayd. Bu de erli balar, bundan sonra almalarn hep bu dnco evresinde ymaa baladlar. Bu dnce, aksiyon haline gelmek zere iken yeni ve nemli glkler bagsterdi. istanbul'un en yksek mevkilerini igal eden birok hamiyetli kiiyle konuulup grlmt. Bunlardan yalnz Rauf, Albay Refet beyler ile kimi tmen kumandanlar ve kurmay bakanlar Ana dolu'ya geip mill direnmeye balamay kabullenmiler di. Ne var ki ou, bu yreklilii gstermekten uzakt. Trl dnceler ileri srerek dvadan yan izmee a lyorlard. Mill snrlar iinde Trk bamszlnn bs btn kurtarlabilmesi zerinde hi de ak ve aydnlk bir dnceye sahip deildiler. Kimi yksek mevki sahibi kiilerse Arabistan' da kapsayan bir Osmanl federasyonu kurulmasn ve bu federasyonun da Amerikan, ya da n giliz mandas altna konmasn istiyorlard. Bunlarn ilk nce kurtarmak istedikleri Trk milleti ve vatan deil. 237

saltanat ve halifelikti, mill kurtulu hareketi ikinci pln da kalyordu. lkin, Trk vatan ve milletinin kurtarlma s sorununa hi yanamyorlard bile. Btn arkadalar u dncede karar sahibi idiler: Mustafa Kemal, mutlaka mill direnmeyi kolayca srk lemesini salayacak yksek ve nemli bir memuriyet ala rak Anadolu'ya gemeliydi. Ne var ki hkmetin bandakilerde bu gl paaya yararl bir grev vermek y reklilii olmad gibi niyetleri de yoktu. Hamiyetin, yurtseverliin kaplarna ifte mhr vu rulmutu. Mustafa Kemal, kararn oktan vermiti. Ana dolu'nun gerek dousunda, gerekse batsnda en gven dii arkadalarnn hazrlayaca mill mukavemet ha reketlerinin bana geecekti. Evet, kendisini herhangi elverili bir memuriyetle Anadolu'ya gndermezlerse o kendisi mehul asker giyneini srtna geirip, koyiitler lkesi Anadolu'yu boylayacakt. Bir gn Ail Fuat Paa'ya : Kolorduna ne zaman dneceksin? diye sordu. Ne zaman emrederseniz; artk stanbul'da daha ok kalmak istemiyorum. 1919 yl ubatnn sonlaryd. Gerekten de Ali Fu at Paa'nn artk stanbul'da yapacak bir ii kalmamt. Btn hazrlklarn yapm. u srada merkezi Konya Erelisi'nde bulunan kolordusunun bana dnecekti. Mustafa Kemal'in evindeki toplantda yaplan grmeler ve alnan kararlar ona hastaln unutturmu, gele cee olan gvenini sarslmaz bir hale getirmiti. Alnan kararlardan birisi de 20. Kolordu karargh nn Ankara'ya nakli ve bu ehrin direnme merkezi hali ne getirilmesiydi. Bu arada yaplacak en nemli ilerden biri de el bir liiyle Mustafa Kemal'in byk bir grevle Anadolu'ya geebilmesini salamak olacakt. Mustafa Kemal de salt bunun iin daha bir sre is tanbul'da kalacakt. Anadolu'ya gemesi bir zorunluluk haline gelince hibir memuriyet almasa bile Anadolu'ya geecekti. 238

Ali Fuat Paa, vedalamak zere Mustafa Kemal'in evine son olarak gitti. Verilen karara gre akam yeme ini beraber yiyecek ve son defa dertleeceklerdi. Fakat onu kapda karlayan Mustafa Kemal : Rauf beyi de ardm, dedi. Zaten Hseyin Rauf bey, onlarn en gizli plnlarna dek her eylerini biliyor du; ilerindeydi. Mustafa Kemal, yemekte en kesin szn ylece zetledi : Eer mhim bir memuriyetle Anadolu'ya gemek imknn bulamazsam Anadolu'da en gvendiim bir ku mandann yanna giderek ilk ie oradan balayacam! Ali Fuat Paa, onun ne demek istediini ok yi an lamt : Paam, dedi. Ben ve kolordum, daima erminde yiz! Mustafa Kemal'in mavi gzleri sevin klaryla par lad, yerinden kalkp hararetle onun elini skt ve sevin klaryla ykanan gr sesiyle: Beraber alacaz, Fuat! dedi. Rauf bey de stanbul'da kalmak istemiyordu. Bah riye albay idi, b*u yzden Anadolu'da herhangi bir vazi fe alabilmesi zcrdu. O da hemen yarn istida ile emek liliini isteyecekti. Emekliye knca ya Mustafa Kemal ile ya da ondan sonra stanbul'dan ayrlarak Anadolu'ya ge ecekti. stanbul'dan ayrlacaklar gnleri de olaylarn ge limesine gre ayarlyacaklard.

KNC BASKIN Bir gn ili'deki evin nnde bir manga ngiliz as keri durdu. Balarndaki subay, evi aratrmak iin emir aldn bir tercman araclyla anlatt ve sonra evdekilerin iddetle kar koymalarna karn askerlerine sn g taktrp kapdan ieri sokmak istedi. Makbule hanm, talyan kumandanlndan getirdikleri kd ngiliz suba yna gsterdi ve bununla her iin zmleneceini sand. 239

ngiliz subay, kart ald ve zerindeki italyanca yazlar yle bir gzden geirdi ve sonra cart curt yrtarak kal drmlara savurdu. Zbeyde hanm, yine kalbi heyecanla arparak b ym gzlerle onlara bakyordu : Ne yazk, paa da evde yok! O bunun da hakkn dan gelirdi, dedi. Makbule: Dur, anne, ben gidip aabeyimi telefonla araya ym. Belki Perapalas'tadr. abucak gelsin, diye dar kmaa davrand. Makbule bunlar sylerken kap al m ve ngiliz subay, askerleriyle koridora dalmt bile. Subay: Upstais, Hurry up! diye bard. Askerler, st kata giden merdivenlere atldlar. B tn keyi buca aratrarak elleri bo aa indiler. Subay, kapda fkesinden tirtir titreyerek bekleyen Makbule'ye I am sorry Mis. Good bye! dedi ve askerlerini uygun admla yrterek uzaklat. Evet, Mustafa Kemal, bu sefer evde de yoktu. Yap lan baskndan da bir ey kmamt. nk, evde Suri ye'den getirilip sakland ihbar edilen Ermeni ocuklar bulunamamt. Ermeni tercmann Makbule hanma sy ledii aratrma nedeni buydu.

UYSALLATIRMA TEKN Ali Fuat Paa, kumandanlk dairesindeki yepyeni, g cr gcr yaz masasnn banda rahat koltuuna gml m sabah kahvesini iiyordu. Konya'dan geleli henz be gn olduundan yorgunluunu karamamt. Otur mak, uzun uzun oturup dinlenmek istiyordu. undan ki melun tropika stmas da bir trl yakasn brakmyor, tam dolu dizgin alacak, i grlecek ve savalacak bir zamanda dizlerinde byk bir kesiklik duyuyordu. s tinas da kesikti. Gzlerinin saf ve temiz mavisi ve kr240

mz yanaklarnn rengi solmutu. Ancak bir eyler, ya rarl, iyi ve yurtseverce bir eyler yapmak direnciyle ayak ta duruyordu. Bu gzel kumandanlk odas, Ankara'nn l gibi toz lu, yakc havas ortasnda serin bir vahay, bir su ba n andryordu. Birinci Dnya Sava'rdan nce beinci kolordu kumandan Fahrettin Paa bu daireyi byk bir emek ve byk bir zevkle demiti. Sonra, giderken do en kk eyaya bile el srmemiti. Oday, gzel, geni ve rahat bir yaz masasndan baka birka krmz ma roken koltuk da sslyordu. Masann tam karsnda du varda Sultan Reat'n, sol yanda da Enver Paa'nn re simleri aslyd. Sa duvarda Barbaros Hayrettin'in yal boya bir resmi gz dolduruyordu. Ali Fuat Paa, bu yorgun ve hasta halinde byle ra hat deli bir odaya sahip olmay byk bir ans sayyor du. Sevindii bir ey vard: Btn karsna kan, ya da karlmak istenen engelleri birer birer yenmi ve yir minci kolorduyu mill kuvvetlerin bir demir ekirdei ola rak getirip Ankara'nn gbeine yerletirmiti. Yirminci kolordunun Ankara'ya nakli emri olduka g kmt. Eer Mustafa Kemal Paa, bu ii stanbul'da kurcalayp durmasayd, olaca da yoktu. undan ki ngilizler, bu kez nakil iinden kukulanmalard. Eer ili'deki evde Mustafa Kemal Paa ile birlik te verdikleri karardan en ufak bir kukusu olsayd, stan bul hkmeti bu emri hibir zaman vermezdi. ngilizlerin kukusu daha ok undan geliyordu: Bu birlikler Mustafa Kemal'in birlikleriydi. skenderun ve Halep'te ngilizlere ilk gl karanlar, kumandanlaryla beraber bunlard. ngilizler, Mustafa Kemal Paa'dan sonra Ali Fuat Paa'y da mimlemilerdi. Ne var ki gerek Harbiye Nezaretin de, gerekse Anadolu'da henz yurtsever ktlna kran girmemiti. ngiliz subay ve birliklerinin btn direnme leri bu yzden boa gidiyor ve yaplmas istenen iler, glkler iinde de olsa yaplabiliyordu. Ali Fuat Paa, stanbul'da Mustafa Kemal'le kur tulu iin konumalar yaparken, onun Konya Erelisi'n241 F. : 16

de ve Nide'de bulunan silh arkadalar ilk nce verilen talimat zerine btn ie yarayabilecek eya. silh ve cephaneyi toplamlard. Ali Fuat Paa, bu yzden kol ordusunu tekil eden birinci, on birinci ve yirmi drdn c tmenlerin kumandan ve eratna ok minnettar kal m ve onlara can ve gnlden teekkr etmiti. Yedinci ordu, gerek ngilizlere, gerekse zzet Paa hkmetinin emirlerine bo vererek iini bitirmeden bu lunduu yerlerden ayrlmamak yiitliini gstermi, by lece de Kiiikya'nn igalini bir ay geciktirmiti. in en nemli yan uydu: Kilikya, yedinci ordu bir liklerince boaltlmadan nce, Mustafa Kemal'le Ali Fu p/da yldrm ordular grup kararghnda at Paa'nn Adan verilmi kararlara gre mukavemote hazrlanm ve o blgede milli tekilt tohumlar serpilmiti. Mustafa Ke mal, Ali Fuat Paa'ya ilk mill mukavemet tekilt Kilikya'da kurulacaktr, Fuat! demiti. Bu da az zaman da yerine getirilmiti. Yirminci kolordu Konya Erelisi'ne, oradan da Ankara'ya ekilirken birok sekin subay larn direnme yuvalarnn ekirdeine yerletirmi ve or da brakmt. Ankara, Anadolu'nun gbeinde stratejik bir ehir di. Bu yzden ngilizler, burasn, kuku ile karladklar bir Trk paasna ve birliine kaptrmak istemiyorlard. Ali Fuat Paa'nn btn istei, burann gerek istan bul hkmetinden, gerekse ingilizlerden nce tutulup bir kprba haline getirilmesiydi. Yirminci kolordunun An kara'ya gitmesine engel olmaa alan ingilizler bu i ancak bir ay geciktirebllmllerdi. Tren ulatrmasn el lerine geiren ingilizler, asker yklenecek her vagon ba na altm altn lira stiyorlard. Yirminci kolordunun tam takr kasasyla da elbette bu in inden klamazd. Sonra iin tuhaf, ngilizlerin byle bir para istemee de haklar yoktu. Kolordu bu paray bulup veremeyince, k talarn karadan yrtecek, bu yzden de Ankara'ya va rncaya dek ok zaman geecek, bu arada ingilizler, kol ordudan nce bu strate|ik ehre yerlemek olanan sa layacakt. 242

Gerekten de Paa'nn birlikleri yaya otarqk yola k m, ok zaman kaybetmi, bu arada ngilizlerle el ele veren Ankara valisi, pheli nam altnda birok ie yarar yurtseveri ehirden srgn etmiti; bunlarn bir b l de tutulup hapse atlmt. ngilizler, ivedi olarak, hemen bir ngiliz muhipleri cemiyeti ubesi amlar, itilf ve hrriyeti Ankarallar bu cemiyetin kanatlar al tnda birletirmee almlard. ngilizler, daha nce Cebeci'de bulundurduklar bir asker birliklerini de yeni bir birlikle kuvvetlendirmiler di. Ne var ki Ali Fuat Paa'nn kolordusu Ereli'de bir ka gn daha oka kalmakla nemli bir ii daha baar mak iin frsat bulmutu. Bu arada Kilikya ve civarndaki blgede tohumu atlm direnme yuvalarna silh ve cep hane verilmi ve bunlar daha ok kuvvetlendirilmilerdi. Yarbay Mahmut bey kumandasndaki yirmi drdn c tmen karadan yrye gemi, Ereli-Aksaray-Krehir zerinden Ankara'ya varmt. Ali Fuat Paa. Ankara'ya ge yetimenin ufak tefek ktlklerini grmyor deildi. Damat Ferit'in valisi. ti lf ve hrriyetiler ve vatanszln habis ekirdei in giliz muhipler cemiyeti bu zpkt- (!) paaya ve onun askerlerine kar gvensiz ve kukulu gzlerle bakyorlar d. Yirminci kolordu gelmeden nce yaplan tutuklama larda hep itilf Ankarallarn parma olduu anlal yordu. Srgnden dnen Ermeni ve Rumlar, memleketin gerek sahibi haline gelmilerdi. ngiliz birliinin ve n giliz kontrol subaylarnn yardmyla bir de tehcir mah kemesi kurulmutu. Vali bu kontrol subaylarnn emrin de alyor gibiydi. undan ki ona her dediklerini yap tryorlard. ehirde, ngiliz altn sayesinde, korkun bir ispiyon ebekesi kurmulard. Ankara hkmeti kona sanki onlarn krk yllk evleri haline gelmiti. Ankara hal k bunlarn errinden ylm ve sinmiti. Onlar arnce yzlerini eytan grsn deyip uzaktan dolayorlard. ngiliz askerleri, Ankara'nn sar tozlu yollarnda kendi memleketlerindekinden daha serbest dolayorlard. 243

Btn bunlar daha ilk gnden gren Ali Fuat Paa, kimi tedbirler almann gerektiini anlamt. Ne var ki ya,ay, ona her eyi tam srasnda yapmann gerekliliini retmiti. Gen paann gzne arpan en kt ey, halkn moralinin paava haline gelmi olmasyd. Hemen hepsi, artk, hibir dayana kalmam zavall, ekingen, umut suz birer insand. Herkes, yalnz kendi cann ve en ya knlarnn durumunu kurtarmaa alyordu. Artk, hk met denen nesneden kendilerine bir hayr gelmeyeceine, onun kendilerini korumaktan ciz olduuna inanyor gi biydiler. Bu yzden gen paa, yaplacak ilk i olarak bu paavra haline gelen morali dzeltmeyi, glendirmeyi ve arttrmay ele almay dnd. Halkn kuvvei maneviyesi ykselmedike bu memlekette herhangi bir i yap may dnmek hayaldi. Gen poa, yirmi drdnc tmeni Sarkla'ya yer letirdi; Etlik srtlarna da adrlar kurdurdu ve askerin ounu bu adrlara aktard. Ankara'nn ilkbahar btn gzelliiyle gelmiti. eh rin kararm khne evlerinden tesi yemyeildi ve yeil likler, yer yer sapsar iek adalaryla sslenmiti. An kara'y evreleyen dalar, erguvani bir yal boya tonuy la gne altnda titriyor ve bunlarn eteklerinden aa doru zengin bir bozkr yeillii balyor ve bu ehrin hemen burnunun ucuna dek hafif bataklklar, otlaklar ve ayrlklar halinde sokuluyordu. adrlar, ehirden bak lnca, ak klahlar gibi bu tatl yeillik iinde pek iyi se iliyordu. Gen paa, propagandann ve reklmn en etkili si lhlardan biri olduunu ok iyi biliyordu. ngilizleri sindirici ve halkn kuvvei maneviyesini ykseltici bir mi zansen hazrlamt. Kolordunun bandosunu askerlerinin nne katarak Sarkla'dan km ve yolun her ikisi ya nna sralanan halkn akn ve sevimli baklar arasn dan ehre ayak basm, hkmet konann yanndaki kumandanlk dairesine zaferle dnen bir kumandan gibi girmiti. ehirde taze bir heyecan uyandran bu asker gs244

tzrisi. Trklerin moralini ykseltirken ingilizler ve onla rn yanbanda yer alm olanlar kplere bindirmiti. Ali Fuat Paa, bu taze olaylarn izlenimlerini bir da ha yayor ve tam karsndaki duvarda Sultan Reat'n pir faniye benzeyen bembeyaz sana, sakalna bak yor, imdi toprak altnda dinlenen bu zavall adamcazn hl duvarda ve onun yepyeni dnceleri yannda ne aradn dnyordu. Vcudundan sabahtan beri hafif gerinmeler gelip geiyordu, Hemen masann gznden k k bir ie kard, iinden ald kinini dilinin zerine koydu ve bir yudum suyla onu aa indirdi. istanbul'da Dahiliye Nazr Mehmet AH beyin kzyla yeni evlenmi olan kardei Yzba Ali beyi Mustafa Ke mal'le kendi arasnda kurye olarak kullanmak istiyordu. Hemen kardeine bir mektup yazp onu yanna ara cakt. Burda geecek nemli olaylar mektupla bildirmek hi doru deildi. Kardei bu i iin biilmi kaftand. Zaten iler biraz daha ilerlesin, babas smail Fazl Pa a da Ankara'ya gelmek istiyordu. Fakat, imdi ortada fol yok yumurta yokken onun kalkp Ankara'ya gelmesi hi de doru deildi. Anadolu'da balayacak olan mill hareketin ilk militan olmak duygusu kalbini tanmlanmaz bir haz ve sevinle dolduruyordu. Mustafa Kemal'in bir havarisinden, bir apotre undan baka bir ey deildi. Buraya gelmise ve dnyaya kafa tutmaya hazrlanyor sa bunu emreden Mustafa Kemal'den bakas deildi. Ali Fuat Paa, ite byle biraz stmasyla, biraz da olmu ve olacak ilerin hesabyla urarken yaveri s temen dris, kapya vurarak ieri g i r d i : Bir ngiliz zabiti sizi grmek istiyor, efendim. Buyur et, gelsin. dris bey dar kar kmaz ince uzun boylu, sar n ve ou ngiliz gibi mavi gzl bir ngiliz yzbas sert bir yryle odaya girdi ve masaya doru ilerledi. Ali Fuat Paa, byk bir nezaket ve konukseverlik duy gusuyla ayaa kalkt, elini skt ve onu karsndaki bir koltua buyur etti. Kontrol subaynn yznden den bin para oluyor245

du. Paa'nn yzne bakmamaa alarak gitti, onun gsterdii koltua oturmayarak masaya daha yakn bir koltua oturdu ve hemen byk bir sertlikle ayak ayak stne att. htillci paa, yzne korkun bir amar yemiesine irkildi ve sarsld. ngiliz subay, ayak ayak stne atar atmaz da Fran szca konumaa balad. Gen paa, Fransz lisesinden mezun olduundan iyi Franszca bilir ve bu dili iyi de konuabilirdi. Byle olduu halde ngiliz subayna daha ok kzmt. Subay Trke bildii halde mahsus Fran szca konuuyordu : Kolordunuzun eratnda Alman palaska tokalar kullanldn grdm. Bu Alman askerlerine ait tokalar nereden buldunuz? Sonra, bu hususta imdiye dek neden bana bilgi vermediniz? Gen paa, hemen La Fontaine'in kurt-kuzu masaln and. Kafasnn tas bsbtn atmt. Hemen btn pa laskalarn kendisine teslim edilmesini isteyen bu acemi aylaa gzel bir ders. vermenin sras gelmiti. Yzbann kstaha sorularna hibir karlk verme di. Yalnz iri mavi gzlerini aartarak onu kmsemeyle szd. Dudann kenarnda meydana gelen ince bir iz gi, yzbaya bir oyun oynamay dndn gsteriyor du. Paa fkesini belli etmemek iin btn gcn kul lanyordu. Yzba, karsnda dut yemi blbl gibi susan bu gen Trk paasna st ste sorular sorup duruyordu. Karsnda korkudan dili tutulduunu sand paaya ar tk tecavz edercesine soru sormaa balamt. En sonra, fkelenerek ayaa frlad, sa elini yumruk yaparak masann zerine indirdi ve Trke olarak : Neden cevap vermiyorsunuz? diye sordu. Paa, selmsz sabahsz sze balayan ve kendisini gerekten bir smrgede sanan yzbaya: Rtbeniz nedir? diye sordu. ingiliz yzbas. 246

 yleyse sizden yksek rtbede bulunan bir Trk paasnn karsnda olduunuzu asla unutmaynz ve ona gre konuunuz. Yzba armt; bir ngiliz subaynn karsnda ne biim konuuyordu bu Trk paas? Yumruunu id'detle masaya indirdi. Paann kinin iesi, su barda, srahisi masann zerinde bir kez ses kararak dansettiler. Yz fkeden stakoz gibi kzaran yzbann mav1 gzleri ate sayordu. Bu paa delirmi mi neydi? Kan l zafer sofrasnn dumanlar henz zerinden buram bu ram tten bir ngiliz yzbasna byle davranmak iin pag yreklilii nereden buluyordu? Ne diyorsunuz? Ne diyorsunuz? diye kkredi. ngiliz arslannn b fkesi sahte deildi. Paa durgun sesiyle: Ne dediimi ve ne demek istediimi imdi anlar snz! diyerek zile bast. Kap ald ve ieri iki Trk arslan girdi. Paa. bu iri yar iki askere: Olum, aln bunu merkez kumandanlna gt rn. Bir hafta mddetle kendisine talim ve terbiye retsinler! dedi. ki asker, yzbay kapar gibi alp g trdler. Paann stmas gemiti. imdi, kendini sapasalam buluyordu. Kalkt, pencereden bakt. Uzun boylu ngiliz yzbas, iki Trk askerinin ortasnda kuzu kuzu talime gidiyordu. . ingiliz kontrol subaynn yakalanp merkez kuman danlnda eitim iin alkonulmas, vilyetteki Trk ko damanlar baya kayglandrmt. imdi, ne yapacaklar d? Mutlaka ngilizler hepsine: Ya krk satr, ya da krk katr beenin diyeceklerdi. Baka trls olamazd. Evet. Cebeci'de slenen ngiliz ktalar her an hkmet kona n igal edebilirlerdi. Ne bell, ne aklsz, ksa dn celi, fkesinin esiri bir adamd bu Ali Fuat Paa. Byle adamlar hl Trk askerinin banda bulunduran Os manl hkmetinin aklna amamak elde deildi. Vali Muhittin Paa, bu gen ve aklsz paaya Lif 247

ders vermek gerektiine inanarak kalkt, gbeini iki ya na savurarak ve burnundan krk gibi soluyarak kuman danlk dairesine kotu. Daha krmz maroken koltuklar dan birine yerlemee vakit kalmadan gzlerinin akn belli ederek : Nedir u ngiliz yzbas ii, paa hazretleri? Ya imdi ngilizler hkmeti igale kalkrlarsa ne yaparz? diye sordu. Paa, ona, yznde zorla gizlemee alt alayn en ince tonlarn saklamaa hacet grmeyerek u kar l verdi : Merak buyurmaynz, paa hazretleri. Cebeci'deki ngiliz ktalar ne vilyeti, ne de ehri igal cesaretini gstermeyecektir. Sonra, szne unlar k a t t : Siz, imdilik bu ilere karmayn; ben btn me suliyeti zerime alyorum. Vali, kolu kanad dm, umutsuz, sklm pklm daireden kp gitti. Validen sonra Cebeci'deki ingiliz ktalarnn kuman dan geldi, saygyla selm vererek paann gsterdii kol tua oturdu ve olay bir kez de gen paann azndan dinledi. Gen paaya hak vermemek elinde deildi; paa nn hakl olduunu kabul etmesi bile, Trkleri iyi tand ndan daha tatl konumann ve davranmann gerekli ol duunu anlamasndand: Paa hazretleri, dedi, kontrol subaynn benimle resm bir iliii yoktur. O, dorudan doruya stanbul' daki igal kumandanlndan emir almaktadr. Fakat, bu nunla beraber onun serbest braklmas iin emir buyu rursanz ahsen memnun olurum. Gen paa, nazik ngiliz kumandannn aracln ka bul ederek yzbay serbest brakmaa karar verdi. Cezaevindeki yzbaya yle bir haber yollad : imdi, isterlerse terif etsinler. Daha iyi konua biliriz. Kontrol subay biraz sonra geldi. Paa, glmseye rek nezaketle ona krmz maroken koltuklardan birini 248

gsterdi. ngiliz subay, gitti, paann gsterdii koltua oturdu ve : Mersi! dedi. Ali Fuat Paa, bundan sonra onunla daha birok kez konuup grt; yalnz dosta, istanbul'daki igal ku mandanlna gnderecei rqporu paa ile birlikte yaz yorlard. Elbette, bundan sonra, kontrol subaynn Anka ra'da yapt ticaret ilerine gz yummak da gen paa nn grevleri arasna girmiti.

GN III YOLCULARI
yi bitirmek, iyi 'daha stndr. balamaktan
Ovldus

1919 ylnn 11 Nisan Cuma gnyd. Aadaki so kak kapsnn zili iddetle ald. Koridorda gezinen emireri koarak ihtiyatla kapy at ve kendisine sk sk emrodildii gibi gelen kimseye kim olduunu sordu. Geri merdivenlerin zerinde duran orta boylu, tombulca, pa a elbisesi giymi bir adamd, yannda da gen bir subay bulunuyordu, bu da yavere benziyordu. Ne var ki kim olduunu adamakll renmedike, emireri onu ieri al mazd. Bu paa, imdiye dek bu eve hi gelmemiti. Kim geldi diyeyim, paam? Buras Mustafa Kemal Paa'nn evi deil mi? Evet, onun evi. yleyse Kzm Karabekir Paa gelmi, sizi gr mek istiyor, dersin, o tanr beni. Buyrun yukar salona, paam. Ben, haber vere yim. Zilin sesini yukardan iitmi olan ve emirerinin de birisiyle sanki ekiir gibi olduunu anlayan Yaver Cevat Abbas bey, tabancasn yoklayarak ve merdivenleri ko arak inmee balamt. 249

Emirerl. hemen Cevat Abbas beye geleni tantra rak geride kald: Kzm Karabekir Paa, efendim! Cevat Abbas bey. paay tanyordu. Hemen nne derek onu yukar kard ve konuk salonuna gtrd : . Efendim, paa hazretleri hasta da. bir kendisini greyim. Kzm Karabekir Paa, elleri arkasnda pencereden caddeyi seyrederken yaver, ieri girdi. Buyruruz, paa hazretleri, dedi. Kendisi sizi ya tak odasnda kabul etmek zorunda olduundan zr di liyor. Mustafa Kemal, alan kapnn erevelerini doldu ran orta boylu, geni omuzlu, geni gsl, byk yz l, kanl canl, salam yapl Karabekir Paa'va merak la ve glmseyerek bakt. Kendisi gibi otuzla krk ara-' snda bulunan bu paa, paa giynei iinde tknaz ve tombulca grnyordu. Onun geliini oka merak et memiti, undan d ona byle paalar, nazrlar, kurmay lar, retmenler ve gazeteciler, ya da kaarlanm poli tikaclar her gn geliyor, ondan fikir danyor, akl ve umut alyorlar, sonra btn karanlklarn, umutsuzluk tor tularn, katran gibi skntlarn onun ruhuna boaltp gi diyorlard. Kzm Karabekir Paa da elbette bunlardan biriydi. O da karanlklarn bu berrak suya dkp biraz sonra gidecekti. Byle olduu halde Mustafa Kemal, b tn bu gelenlerden holanyordu, kendisinde bir destek aramaa gelen btn bu insanlar onu her gn biraz da ha yeni idealist grevin merkezine doru srklyordu. Mustafa Kemal bylece kendisinden byk iler bekle nen, byk davay: zmleyecek bir adam olmann yo lu zerinde olduunu anlyordu. Kzm Karabekir, Mustafa Kemal gibi krpk-bykl yznde iten bir glmseme olarak odann sa ke sindeki karyolada oturan zayf, sarn, gen adama bak t. Srtna deve ty rengi bir malah alm, sa elinde sigaras, sol elinde otuz l Erzurum kehribarndan tes-

250

biniyle bada kurmu oturuyordu. Bir kula ve bann bir yan beyaz sarglar iindeydi. O kapda grnnce Mustafa Kemal dorulur gibi davrandysa da ziyareti eliyle onu durdurmak ister gibi yaparak: Aman, paam, kalkmaynz, gemi olsun, dedi ve Mustafa Kemal'in gsterdii baucundaki komodinin solunda bulunan koltua yerleti. Mustafa Kemal, dikkat le bakt: Kzm Karabekir'in gerekten grbz bir gv desi, kanl canl ve enerji dolu bir yz, umutlu ve ira deli baklar vard. Ufak tefek, hal hatr sorma balangcndan sonra Kzm Karabekir ylece esas ziyaretinin nedenine geldi. Paa hazretleri, ben, v arktaki ismi kolorduya tah vil olunan dokuzuncu ordunun bana geiyorum. Bu or dunun bir kolordusu benim mtarekeden evvel kumanda ettiimdir. Dier kolordu frkalar da vakit vakit emrim de bulunmutur. arkn Ermenilerden istirdadnda bulunmaklm dolaysiyle ordu kadar halkn da pek byk emniyetine ve muhabbetine mazharm. Vaziyetimizin vahametini stan bul'dan durdurmak imknszdr. Burada ancak itilfn arzularn tatbikten baka bir ey yaplamaz. Halbuki arkta mill bir hkmetin esasn hazrla mak ve ordunun kuvvetini de muhafaza ederek vahim sulh artlar karsnda mill istikllimizi kurtarmak iin mcadeleye girimek mmkndr. tilf devletlerinin Ana dolu istilsna kalkacaklarn mit etmiyorum. nk, stil maksatlar olsa ellerindeki byk kuvvetlerin gerek Dicle ve gerekse Frat boylarndan ve her taraf kuvvetsiz sahillerimizden muzafferne yrylerine ne mni var d? Bence, devlet muharebenin fazla devamna mukte dir deillerdir. Gerek milletler ve gerek ordular artk yor gun bir halde istirahate gemilerdir. arka kuvvet ev kine kendi haklar mnidir. Terhisler dolaysiyle arktaki ordular zayflamtr. Avrupa gazetelerindeki mnakaalar da bunu gsteriyor. 251

ingiltere'den arka gnderilmek stenilen bir ktt'ann taat etmeyerek daldn Paris gazetelerinde okudum. Ben ce mesele, (Ermeni ve Ruslarla) boumaktan ibaret kala caktr. arka Ermeni ordusunu teslimi silha mecbur et tikten sonra garptaki Yunan ordusu teebbslerine gs gerebiliriz. midimin hilfna itilf devletlerinin de ie karmalar cihetine gelince: Bu fikir bizi stikll Harbi'ne girmekten menetmemelidir. Bu vazife, milletten daha ziyade biz kumandanlara dyor. nk: Henz Anadolu'da mdafaa kudretini havi olduklarmz vardr. Silhmz, cephanemiz bitmi deildir. Son fisini atmadan teslim olan bir kale kumandan nasl vatan ha ini addolunursa biz de ona benziyoruz. nk: Anadolu bir kale, biz de onun kumandanlaryz. Henz ikmali na mus etmi saylamayz. ite, bu dncelerle ben arka gitmek iin aylarca uratm, ingilizlerin arktan ordu kumandan evki Paa'nn kaldrlmasn istemeleri bu frsat verdi. Mustafa Kemal, Kzm Karabekir'i dikkatle dinliyor. Kendi yakn arkadalaryla verdii kararlarla bunlar ara snda tam bir ideal yaknl buluyor ve itiraz edilecek, tenkit edilecek yanlarn aklnn, sezgisinin ve her ey den nce zengin tecrbelerinin mihenktana vuruyordu. Kzm Karabekir'in soylu bir yurtsever olduunu g ryordu. Onda sylediklerine btnyle inanan bir insan hali vard. man dolu sesinin yanklar hi de fena n lamyordu. Bu szler, zaten stim zerinde olan Mustafa Kemal'i bsbtn kamlyordu. Arada bir ayrnt vard: O, hi de Kzm Karabekir gibi mevzii almalarla yetinecek kafada bir adam de ildi. nsan muazzam bir bomba gibi patlad myd, b tn Trkiye snrlarn aan uyarc ve tehdit edici bir yank yapmalyd. Karabekir'in bu balang konumasn dan hemen onun ap zerinde bir kanya varmt. Bu na kurun karsndaki paann tam bugnn istedii sa^ va adam olduunu da anlamakta gecikmedi. Hemen ka fasnda plnn yapt: Anadolu'nun tam gbeinde yirmin' 952

ci kolordunun banda-Ali Fuat Paa. Anadolu'nun btn dousunu kapsayan blgede Kzm Karabekir Paa'nn kolordusu vard. Sacayann iki aya kurulmutu. Sa cayann bir ayan da kendisi kurar ve sonra bunun zerinde istikll ve hrriyet kazann kaynatmaa balar lard. Evltlk Vasfiye'nin getirdii kahveleri iiyortird. Mustafa Kemal, srda gelince kar durulmaz bir man tkla konumasn bildii gibi dinlenmesini de ok iyi bi lirdi; o, ok iyi bir dinleyiciydi. Kumanda vermeden nce dinlemenin gerekliliini biliyordu. Aylardr dinliyordu. Pa diahtan tutun da evindeki emirerine varncaya dek her kesi dinliyor ve bu korkun dnemin iliklerine ilemee alyordu. Kzm Karabekir, ona nutuk eker gibi btn dn celerini sylerken de merakla, halta sayg ile dinliyordu. Kzm Karabekir, onu grmee gelirken padiahn da y zne kar verek syledii gibi onun stanbul'un adet ikinci fatihi olduunu, ngiliz ordusunu anakkale'den onun kardn bilerek geliyordu. Bilmedii bir ey var d, o da Mustafa Kemal'in ilerisi iin harl harl hazrla niiydi. Onun kulana giden salt Mustafa Kemal'in zzet Paa'dan ve Vahidettin'den Harbiye Nazrln isteyiiy di. Ne var ki zerine alaca Harbiye Nazrl otorite sine dayanarak da onun ne yapmay dnd adam akll bilinemezdi. Kzm Karabekir bu yandaki bilgisizlii yznden bu alandaki biricik ampiyon gibi konuuyor. Mustafa Ke mal de karmakszn sabrla dinliyordu. Kzm Karabekir, sznn bundan sonrasna yle balad: Kararm udur: arkta muhtelif namlar altnda bir takm teekkller balamtr. Meden lemin nazar dikkatini celbe alan erbab hamiyetten de fiilen isti fade edebiliriz. stanbul'daki mill blok vesair yerlerdeki bu kaabil teekkllerden de sonralar istifade kaabil olur. Evvel ark teekkllerini Erzurum'da birletirerek her hangi bir tehlikeye kar bir mill taarruz hazrlamay d253

sunuyorum. Yani bir mill Trk hkmeti esas. Eer, is tikllimize dokunulmaz, yalnz ark vilyetleri tehlikeye derse derhal Erzurum'da bu mill hkmet faaliyete balar ve ben de mill hkmetin emrinde bir ordu ku mandan olarak arkn mdafaasn deruhte ederim. Eer tahminim vehile tehlike btn vatan iin grlrse kacak hkmet yeni bir Trk mill devleti olur ve bizler de btn vatann mdafaa vazifesini deruhte ederiz. By le bir ekilde meselenin halli tabi daha gtr ve btn arkadalarmzn Anadolu'da ktalar banda bulunmala r lzmdr. Derhal ilk frsatta arktaki tehlikeyi bertaraf ederiz. Btn kuvvetler garba tevcih olunabilir. Ben, bu vaziyette arktaki rolm muvaffakiyetle yapabilirim. Garp cephesi ak kalmyor; zqt smilerinden ricam da bir an evvel sizin de Anadolu'ya gemekliinizdir. Her maka mn namuslu simas gen kumandanlarn Anadolu'ya atl masna taraftardr. Bunun iin derhal sizin de bir vazifeile gelmeniz mmkndr. Eer mmkn olmazsa husus bir tarzda da gelebilirsiniz. Evvel Erzurum'da toplanalm ve mill hkmet esa sn kuralm. Ben, Trabzon ve Erzurum'da siz gelinceye kadar bu esas hazrlarm. Btn bunlar ellerini gsnde kenetleyerek anlatan Kzm Karabekir dikkatle dnlenildiini biliyordu. Szle rini bitirip de onun dncelerini beklerken Mustafa Ke mal : Evet, bu da bir fikirdir, dedi, gerekten de bu da bir fikirdi. undan ki Mustafa Kemal'in de plnlar ve dnceleri vard. Bunlarn imdilik tartlmas ok uzun srerdi. Hem sonra bunlar da ancak birka ok yakn arkada biliyordu. Konspirasyona uygun davranmak zo rundayd. undan ki o, u srada gerekten si bir ge neraldi ve ii azna dek patlayc madde ile dolu bir de podan ayrt edilemezdi. Daha bir sre bu depoyu dost larnn ve dmanlarnn gznden ve kulandan gizle mek gerektiini biliyordu. 254

Kzm Karabekir, bunca ak konumadan sonra bile kendini anlatamadn sunarak: Paam. dedi. fikir deil karardr. Ben. ie bala yacam. Ve ikmali namus iin uraacam. Eer i t a savvur ettiim gibi basit kmaz da itilf kuvvetleri igal lere balasa bile arktaki mill Trk hkmeti kolay kolay mahvolmaz ve bu suretle Trkln lm mukadderse pek pahalya mal edilir. Erzurum dalarnda duramazsak Ermenistan dalarnda bu yeni Trk hkmeti yine ya ar, paam, stanbul'da ok kalmaynz ve buradaki di er kumandanlar zerinde de messir olarak bir an ev vel Anadolu'yu kuvvetlendirelim. Birok batm milletler istiklllerine kavuurken asrlar doldurucu muazzam tari hi olan Trk milletini kurtaralm. Mustafa Kemal; Vaziyet, size hak verdiriyor; yi olaym, gelmee alrm, diye cevap verdi. Kzm Karabekir, bunun ze rine yeni bir mmin daha kazanm bir din ulusu co kunluu ve sevinciyle: Paam, dedi; o halde tek da ba mezar olun caya kadar mcadele, ahs ve mill namusumuzu ikmal iin ya istikll ya lm ahdnda birletik, deil mi? Bu bir and mekti. Mustafa Kemal de byle iten bir anda katlmamazlk edemezdi. Sonra Kzm Karabekir'in deerli bir kurmay, kumandan ve yurtsever oldu unu biliyordu. Ne var ki onda ancak mevzii ler gre bilecek bir lider vasf gryordu. Ynlar, fikirleri, zm releri srkleyip toparlayacak byk bir asker lider g cne sahip deildi. Yine de namusuna, gcne, zeksna ve enerjisine gvendii kumandanlardand. O da kendisi gibi tugeneral rtbesindeydi. Bunun iin de denk bir in san gibi konuuyor ve telkinlerde bulunabiliyordu. Onun Mustafa Kemal'in son almalar zerinde biricik bildi i 23 Mart 1919 da Mustafa Kemal'in Ahmet Rza beyle grerek onun bakanlnda bir kabine tekilini stedii haberiydi. Bu kabine kurulacak olursa Mustafa Kemal Paa Harbiye Nazr olacak ve yine Mustafa Kemal'in tezklyeslyle Kzm Karabekir de bu kabinede bir sandal255

ye alacakt; bu neriyi kendisine yapan da eski cancier arkada Kurmay Albay smet beydi. Bunun zerine smet beye bunun mill felketi a buklatrmaktan baka bir ie yaramayacan, asl ya plmas gereken iin gen kumandanlarn bir an nce Anadolu'ya geirilmesi olduunu ve bundan baka are de olmadn sylemiti. te, Kzm Karabekir Paa, Mustafa Kemal'i hep bu biimde dnr sanarak uyar maya, irada gelmiti. Bunun iin de Anafartalar'n bu -deerli kahramann mutlaka sapland yersiz dnce lerden kopararak Anadolu'ya srklemee alyordu. Konumann bu en heyecanl yerinde kap ald ve Yaver Cevat Abbas, pek uzun boylu, dolgun yzl, b ykl bir gen adam yatak odasnn kapsndan ieri buyur etti. Mustafa Kemal, gelen uzun boylu adam paaya y le tantrd: Gen ve deerli ediplerimizden Ruen Eref bey! Kzm Karabekir, yerinden hafife dorularak yeni gelenin elini skt ve yeni gelen, baheye bakan pence renin nndeki kanepeye oturdu. Mustafa Kemal'le Kzm Karabekir, konumalarna yeniden baladlar. Yalnz Kzm Karabekir'in eski iten lii ve cokunluu kalmamt; nc kiinin bulunuu yznden szlerini tartarak konumaa alyor, bunu .da beceremiyordu. En sonra kala gz arasnda Mustafa Kemal'le yalnz balarna kalmak istediini anlatt; Mus tafa Kemal de evinin hem sevgili, hem de gedikli ko nuu olan Ruen Eref beyi . nazike yaverler odasna gnderdi. Kzm Karabekir: Paa hazretleri, sizi fazla yormayacam uma rak imdiki avantajl vazifeyi nasl elde ettiimi hikye edeyim, dedi ve anlatt ; Mtarekenin ilanyla beraber beni arktaki kol ordudan ayrarak stanbul'a getirmilerdi. 28 Terinisani (Kasm) 1334 (1918) de stanbul'a geldim. Tehlikede ka lan mill istikllimizi kurtarmak iin istanbul'da yaptm 256

teebbsler srasyla unlardr. stanbul'a varmn erte si gn 29 Terinisani (Kasm) 1334 (1918) de en yakn arkadam olan Harbiye nezareti mstear miralay (Al bay) smet beye (inn), milletin istikllini kurtarmak iin dncelerimi ylece akladm : Gen kumandanlarn stanbul'a toplatlmas ve husu siyle beni arktan ayrmak byk bir gaflet olmutur. Be ni derhal arka iadeye al, dedim. Ben. orada milleti tenvir ve onlara yardm ederek memleketin inhilline kar arkta yeni bir Trk hkmeti vcuda getirerek ark tehlikeden kurtardktan sonra garp tehlikesi bertaraf edi lebilir ve bu suretle mtareke hududu dahilinde kalan topraklarmz kurtarlabilir. tilf devletlerinin harekt ida me etmeyip bizimle mtarekeyi kabul edilerinden, bun larn bu hudut dahilinde yeni bir cidale kalkmayacakla rn temin ediyorum, dedim. 1 Knunuevvel (Aralk) 1918 de Erkn Harbiyei Umu miye Reisi Cevat Paa hazretlerini ziyaretle stanbul'da toplanmadmzn bir gaflet olduunu izah ettim ve be ni arka iade etmelerini ve ordunun zayflatmamasn rica ettim. Yine ayn gnde zzet Paa hazretlerini ziyaret ettim: Milletin istikllinin mahvna gidildiini ve bunu ancak arkta nlemek imknmz bulunduu takdir edilerek be nim buraya getirilmem icap ettiini, sulhun akdinden ev vel ordunun kuvvetten drlmemesini ve benim ark tan ayrlmamn ve kendisinin de i bandan uzaklatrl masnn doru olmadn syledim. 6 Aralk 1918 de selmlk merasiminde usulen hu zura kabul olundum. Orada padiaha da sulhun tahak kuku grlmeden evvel ordunun zayflatlmamasn ve bil hassa gen kumandanlar i bandan ayrmamasn, ak si halde ikinci bir Bizans inhidamnn pek uzak olmadn anlatarak benim tekrar arka ve istanbul'da toplanan gen kumandanlarn da Anadolu'da ordular bana iade leri halinde Trkln ldrlemeyeceini syledim. 23 Aralk 1919 da Harbiye Nazr olan Cevat Paa'y tebrike gidiimde, beni Tekirda'ndaki on drdnc kol257 F. : 17

orduya tayin ettiklerini ve bunun ilk kademe olduunu ve ilk frsatta arka iade edileceimi syledi. Mstear smet bey de (nn) bunu teyit etti. 2 Ocak 1919 da Tekirda'na gidiimde orda kalma mn hibir faydas olmadn grerek kolordunun bir an evvel Anadolu'ya nakli iin teebbslerde bulundum ve msaade almaa muvaffak oldum. Trakya'dan bir muka vemet hareketi kurabilmek iin merkezin Edirne olmas artt. Buraya, vatanperverlik ve asker liyakati mutlak bir arkadan gnderilmesi merut olmakla beraber, benim arka gitmemin zarureti katiye olduunu bir daha anla dm ve Tekirda'na geldiimin haftasnda, bir Perembe gn seri bir vasta ile stanbul'a gelerek Cevat Paa'yn Cuma sabah evinde ziyaret ettim ve vaziyeti tafsiltiyle bir daha arzettim. Paa da benimle tamamen hemfikir olarak ertesi sabah derhal teebbsata geeceini vaadetti ve ben Tekirda'na ayn gn le zeri, ayn va sta ile dndm. Bu mddet iinde, o tarihe kadar mer kezi stanbul'da olan birinci kolorduyu, kumandan olan Cafer Tayyar ile yine Cevat Paa'nn teebbsleriyle Edir ne'ye nakletti ve beni 28 Knunusani 1335 (Ocak 1919) da gizlice gelerek ziyaret etti. Bu toplantda mill bir mca delenin ilk plnlarn tespit ettik. Cevat Paa'nn, bu tarihten sonra devaml teebbs leri ancak Mart banda neticesini verebildi. Bu mddet iinde ben, bir defa daha stanbul'a gelerek Harbiye Ne zaretini deruhte etmi olan evket Turgut Paa'y ziya ret ettim ve fikirlerimi arzettim. Uzun bir mzakereden sonra nihayet Cevat ve evket Turgut Paalarn mte rek gayretleriyle arkta iki kolordunun birlemesinden m teekkil dokuzuncu, yine haric ve dahil dmanlar en dielendirmemek iin on beinci kolordu ad verilerek, merkezi Erzurum'da bulunacak olan bu kolordunun ku mandanlna tayinim hususunda irade kt. Bu benim iin cidden byk bir muvaffakiyetti. Cevat ve evket Turgut Paalarn tavsiyesiyle padiah ziyaret ve veda et mem cap ediyordu. Paalarn bu tavsiyesinin, padiah 258

tarafndan izhar edilen bir arzu ile vukua geldiine ka niim. Geri ben 13 Mart 1919 da on beinci kolorduya ku mandan olarak tayin edilmitim, fakat, tam bu srada, bir rtbeleri tasfiye meselesi karld: Muharebe mey danlarnda kazandmz rtbeler bizden alnacakt. Bu nun iin arka gitmekliim bir mddet tehir edildi. Bs btn vazgeilmesinden endie ederek benim de esasen arka gitmee pek hevesli olmadmn propaganda edil mesini smet beyden rica ettim. 10 Nisan Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Feyzi Pa a hazretlerini ziyaretle daha ziyade bekletilmeyerek he men arka gnderilmem lzumunu kendilerine syledim ve msaade istihsal eyledim. Zat ahaneyi, veda iin, 11 Nisan gn Cuma na mazndan sonraki saatlarda ziyaret ettim. Oturmama m saade etti. Benden, hangi cephelerde hizmet ettiimizi sordu. Ben daha tafsilt vermee balamadan : Bana anlatmlard, kymetinizi takdir ediyorum. ok gen paa olmusunuz. Sizin snfnzdan kimler mir liva oldular? dedi. Daha sonra mevzuu Mondros mta rekesine getirdi. Bir hissikablelvuku, bu mtarekeden son ra fiil hi bir asker hareket mmkn olamayacan sy ledim. Benim bu cevabm karsnda, ne hissettiini an layamadm. Oturduu koltukta bir hareket yapt. Sonra gzleri min iine dikkatte bakarak : Vah, vah... Demek bu hususta kanaatiniz kat'i? dedi. Bu vah, vah'n hl ne mnya geldiini bilemiyo rum. Sonra birden mevzuu deitirdi ve malbiyetin se beplerini renmek istedi. Kendisine bu neticenin mcerret mtala edilemiyeceini elimden geldii kadar izaha gayret ettim. Hibir mtalada bulunmad, yine mevzuu deitirdi: Melmeketin (memleketin demek istiyor) gidece259

iniz ksmnda asayiini muhtel olmasn muhtemel g ryor musunuz? Yine hissikablelvuku ile bu suale sarih cevap verme dim ve bunun daha ok galip devletlerin tahmil edecek leri artlarla sulh muahedesine ve hkmetin basiretine bal olduu cevabn verdim. Padiah, artk ksmen za mirini ifa e t t i : Bu takdirde melmeket (memleket) bsbtn hurabiye maruz kalr... dedi. Skt sras bana gelmiti. yle deil mi? diye sualini tekrar etti. aresiz tasdik ettim : Efendimiz, bu takdirde memleket bsbtn larabiye maruz kalr. Fakat hangi takdirde? Mustafa Kemal, btn arballyla dinlerken bu sze ister istemez gld. Bir eliyle de ameliyatl ve sar gl kulan tuttu. Padiah artk mlakatn bittiini gsterir bir ha rekette bulundu. Ayaa kalkarak arz ved ettim. Bana ltifat ve dua etti. Bu anda samimi olduuna kni olmak ihtiyacndaym. Korku ve endie iinde bir insan ifadesi vard. Fikirlerini ifade ederken derin bir tereddt iinde olduu, kime ve neye inanmak icap ettiini bilmeyen bir insann tereddd her hareketinde grlyordu. Padiahn yanndan ayrldktan sonra, bir an evvol Erzurum'a hareket iin hazrlklarm tamamlamaya gay ret ettim. evket Turgut Paa'y tekrar ziyaret ettim. Ben den alka ile mlakatn mahiyetini sordu. Hepsini tafsi latyla anlattm. Hibir ey sylemedi, yalnz ihtiyarkr konumam tasvip etti. Anladm ki, kendisi de bu gr meden malmattardr. Fakat, ayrlacama yakn zntl bir haber verdi: Alnm olan btn rtbelerin kaldrlmas meselesi. Ben bunun hi kymeti olmadna kni idim. Fakat, ev ket Turgut Paa, kabinede bu tetkikler neticeleninceye kadar rtbeleri tahkik mevzuu olanlarn yeni vazifelere tayin edilmemesi cereyan olduunu haber verdii za man derin bir teessr duydum, Kendisine, benim, bu mev260

zuda tahkikat beklemeden yola kmak suretiyle bir em rivaki yapp yapamayacam sordum. evket Turgut Pu a : Daha fena olur. dedi. O zaman kendini mda faa iin avdete mecbur olursun ki bu belki de bir daha gitmemen mnsna gelir, dedi. aresizlik iinde bekledim. Fakat, Allah'a kr kl bu intizar uzun srmedi. Hareketimi bugne kadar gizli tuttum. Yarn vapur la Trabzon'a hareket edeceim. Fakat, hl son dakika da bir mani kacandan endieleniyorum. Mustafa Kemal, onun karsnda pek ihtiyatl davra narak dinledi; fakat, kendisi ona plnlarn amad, yalnz ara sra kimi noktalara ylece dokunmak iin konutu Mustafa Kemal, onun karsnda pek ihtiyatl davru nr gibi bir durum almt. Bu da yaratlndaki zellikler den ileri geliyordu. Mustafa Kemal, kendi kendisinden baka hi kimseden emir almaktan holanmazd. Kzm Karabeklr, onun yanna geri dvasna inanm bir adam olarak gelmiti, ne var kl Mustafa Kemal'in yllardr am piyonu olmak istedii en byk bir dvada en nde ol mak iddiasyla konuuyordu. En sonra : Ben de geleceim, tabiil dediyse de, onun Ana dolu'ya nasl geecei belli deildi. O, bir kolordu ku mandan olarak ya da buna benzer bir vazife ile Ana dolu'ya geemezdi. Ona daha geni, daha byk bir g rev gerekti. O, btn bu iyi niyet sahibi kk ve orta halli liderleri bir araya toplayabilecek bir grev istiyor du. Ya hep, ya hii Artk, konuma bitmiti. Kzm Karabeklr, kalkt; Mustafa Kemal de yatandan ndi, kucaklap ptler. Sonra Kzm Karabeklr, yatan yannda askerce dimdik durdu ve topuklarn birletirip selm vererek : Emirlerinizi daima erefle telkki ederim, paa hazretleri, dedi. Mustafa Kemal: ok teekkr ederim, dedi, yeni vazifenizde ve dndklerinizin tatbikatnda muvaffakiyetler dilerim. 261

Kzm Karabeklr, yaveriyle merdivenlerden aa inerken Ruen Eref yaverlerin odasndan Mustafa Ke mal'in yatak odasna geti. O daha bir ey sormadan pa a ona : Paa Erzurum'a gidiyor da, dedi. Benimle konu maa gelmi. Tekrda'nda kolordu kumandan bulunu yormu Kendisini Erzurum'a tayin etmiler. Paa hazretleri, kimdir efendim? Kolordu kumandan Kzm Karabekir Paa! Kzm Karabekir gittikten sonra uzun saatler Mus tafa Kemal, onun savunduu fikirler zerinde dnd. Onu noktasna, virglne dek dinlemi ve kendi arka dalaryla verdikleri kararlara ne denli yakn ve benzer yanlar olduunu renmek istemi ve renmiti de. K zm Karabekir de kendisi ve arkadalar gibi bir gn yolcusuydu. Bir gn yolcusu yola karken her za man drtba mamur projeler, plnlar ve dnceler^ le gider diye bir kanun yoktu. Her gn yolcusu ken di daarcndaki olanaklarla yola kard. Kzm Kara bekir de kendi olanaklarna gre gn yolculuuna atlyordu Elbette eksikleri, sisli dnceleri olacakt. Mustafa Kemal, onun btn dncelerini yle bir kez daha eleyerek yapc tenkitten geirdi: Bizim fikirlerimizle ok esasl mahebeti var. Bil hassa vaziyetin vahametini istanbul'dan durdurmann imknsz olduunu ve galiplerin arzularnn tatbikinden oaka bir ey yaplamayaca hakkndaki nokta nazar tamamiyle bizim de fkrimizdir. Kendisini Erzurum'daki on beinci kolorduya tayin ettirebilmesi de byk bir muvaffakiyettir. nk, arktaki kolordumuz ve oradaki teekkller, gerek stanbul hkmetinin ve gerekse itilf devletlerinin baz sebepler dolaysiyle msaadesinden is tifade ederek mevcudiyetlerini muhafaza eyleyebilmitir. Bana Kzm Karabekir gibi muktedir ve tamamiyle bi zimle beraber olan bir arkadan gemesi arkta dva mzn en mhim mesnetlerinden biri olabilir. Yalnz Kara bekir Paa'nn anayurdun te ikisini tekil eden ve or ta ye garbi Anadolu'nun sulh artlarnn bize tebli edil262

di gne kadar hazrlndan ve sairesinden hi bahset memi olmas ve buralarn o gnlere kadar mukavemet edemeyeceini farz ve tahmin etmesinden veyahut bura larda mukavemet hazrlklarna ve tekilta balanacak olursa stanbul'la irtibatnn kesileceinden ekinerek bel ki bu halin vaktinden evvel arka da sirayet dncesin den ileri gelmi olabilir. Buralardaki vaziyeti yakndan bi lememi olmas da varidi hatrdr. Kzm Karabekir Pa a, sarih olarak mill Trk hkmetinin ve mukabil ha reketin ancak arkta balayabileceini sylyor. Ben de o zaman bu dncesine bu da bir fikirdir dedim. Pa a buna epeyce zld. Fakat, gerekten de bu bir fikir olmaktan ileri geemez. nk, vatann tamamiyeti mev zuu bahistir. Mevzi mukavemet hareketleriyle, byk bir kurtulu hareketi yaratmann imkn yoktur.

GNEN DODUU YERE DORU Kzm Karabekir, ocukluundan beri btn memle keti kar kar gezmek mutluluuna ermi bir askerdi. 1882 de stanbul'da, Kkmustafapaa'da doan Kzm Karabekir, lk eitimini Zeyrek'te yaptktan sonra baba snn memuriyeti dolaysiyle btn memleketi gezmee balamt. Karabekir'in babas ve dedeleri Karaman'n Kasa ba kyndendi. Seluk Trklerinden eski bir ailenin o cuu olan Kzm Karabekir'in babas Mehmet Emin Paa'yd. Bu yiit adam, on alt yanda Krm savana gnll olarak katlmt. Sivastopol ve Silistre savala rnda bulunmu, yaralanmt. Sonradan jandarmaya ge erek paala dek ykselmiti. Eitimine stanbul'da balayan Kzm Karabekir, bundan sonra babasnn atand ehirlerde onunla bir likte dolamaa balamt. Van'da, Harput'ta ve sonra Mekke'de eitimini srdrd. Yine stanbul'a dnd, or ta eitimini Asker Rtiyende, lise eitimini de Kuleli Asker Lisesi'nde yapt. 23 Kasm 1902 de Harbiye'den. 263

2? Ekim 1905 te de Erkn Harbiye'den birincilikle kt. 12 Nisan 1919 gn Galata rhtmndan Glcemal va puruna bindi. Erzurum yolculuu balamt. i ine s myordu; yle seviniyordu. Yalnz, gemi boaza doru gi deceine gidip Kzkulesi ile Selimiye klas arasnda de mirledi. tilf subaylar gemiyi kontrol edecekti. Kontrol su baylar geldi ve kontrol balad, ingiliz, Fransz niforma s giymi Rum ve Ermeni yurttalarmz, trl hakaretler ederek ve rvet alarak Anadolu'ya yolculuk vesikas ve riyordu. lerine gelmeyenleri dayak ve tekme ile vapur dan dar atyorlard. Vapuru batanbaa arayan kontrol heyeti, aa inerek ocak banda vesika yaptrmam iki kii yakalad. Bunlar, kmrc klna girmi iki Trk subayyd, alp gtrdler. Gemi, ancak 13 Nisan sabah boazn sularn ya rarak Karadeniz'e doru ilerlemee balad. Gkyz bu lutluydu, gl bir poyraz, boazn sularn kprterek gneye doru sryordu. Glcemal, Bykdere nnden geiyordu. Kzm Ka rabekir bakt. ngiliz bayra orda dalgalanyordu. Ne var ki ngiliz bayrann bu alml dalgalan bile onu duy duu sonsuz sevinten uzaklatramad. undan dolay ki o zaten btn bunlar kaldrmak iin Anadolu'ya gidi yordu. Boubouna kzmann anlam var myd? Glcemal, Karadeniz'in beyaz dili sra dalgalarn bir geyik gibi gsleyerek ilerliyordu. Paa, Sinop'ta ka raya kt. Harbiye Nazrlndan ald emre gre ehir de hkmet emrinde bulduu btn erza ald ve gemi ye tatt; nezaretin bu i iin yapt bildiri buraya gel memiti bile. Sinop'la Samsun arasnda burdan on saat eken akrolu iskelesinde de karaya kt, ne bulduy sa ald ve gemiye tatt. Bu iskeleye kendisiyle birlikte Glcemal'den bir divan harp heyeti de kmt. Bunlar, Birinci Dnya Sava inde ttihatlarn emekliye ayrd yksek rtbeli subaylard. Herhalde alma hevesi pe indeydiler. Paa, gider ayak Samsun'a da urad. Burda ingl264

lizlerin tertiplendiklerini grd. ehirde bir Hintli blk, limanda da bir ngiliz destroyeri vard. Paa 18 Nisanda Ordu'da ve Giresun'da da karaya kt. imdi, gemi Yoroz burnunu gemi, Trabzon liman na doru ilerliyordu. Kzm Karabekir, heyecanla do ruldu. imdiye dek tatl, airce bir gzellik avcs gibi seyrettii yemyeil Anadolu kylarnn gzelliklerine ar^ tk bir sava ve kavga duygusunun douu ile veda et mesi gerekiyordu. Trabzon'a gelmiti. Erzurum'un kaps olan bu eski ve gzel ehrin bana ne oraplar rlece im biliyor, douda kurmay dnd hkmetin ayrl maz bir paras olarak bu ehri de bir kavga meydan olarak hesaplyordu. undan ki, Pontos krallnn mer kezi olarak propagandas yaplan ehir, burasyd. Liman balk kayklaryla doluydu. Denizin rpn tl sular, Nisan gneinin parlak klar altnda koca man bir balk sergisi gibi parlyordu. Olduka byk bir yarm daire gibi uzayan liman, kayklar, balklar ve merakl halk ynlaryla doluy du. Limana her yanaan gemi, halkta trl meraklar uyan dryordu. Kzm Karab*klr, geminin gvertesinde, demir kor kulua dayanm, kyda kaynaan, gnlk ekmei pein deki halka ve ehrin, tepelerdeki yeilliklere doru tr manan gzel grnne bakyor, bir yandan da hzl hzl dnyordu. O, br yolcular gibi buraya baya bir yurtta gibi deil, memleketin ktye giden korkun kaderiyle boumaa geliyordu. Trabzon'un mert hemerileri acaba kendisine iyi niyet gsterecekler miydi? Kzm Karabekir ad, Trabzonlularca yabanc da sayl mazd. Kafkas cephesindeki yiite kumandanln an laryla dolu bir Trabzonlu subay, imdi Trabzon'da oluk ocuunun arasnda kaygl gnler yaamaktayd her hal de. Bu bamza gelen ve daha da gelecek olan felketi bu aydn memleket ocuklarndan daha iyi sezecek ve anlayacak kimse bulunamazd. ehre kar kmaz asker tekilt ve kurumlara el 265

koyacak, sonra ilk i olarak ehrin bu nce aydnlaryla konuup grecekti. Arkada brakt stanbul'u dnd: Yakn arkada larndan smet beye Anadolu'ya gemeyi salklam, o ise artk bu artlar iinde hibir ey yaplamayacan, en doru iin bir iftlie ekilerek ziraatla uramak ol duunu sylemiti. Cafer Tayyar Paa, direnme iinde onun dncelerini desteklemiti. O, bu ii ancak Edir ne ve Trakya blgesinde yapacakt. Mustafa Kemal'le ili'deki evinde yapm olduu konuma, sanki ondu bir hayal krkl uyandrmt. Anafartalar destannn bu al tn sal yiit kahraman, stanbul'daki siyas kombinozonlarla durumu kurtarmaa alyordu. Padiahla yapt grme ise onu bsbtn umutsuz drmt. Adam caz, akna dnmt. Grne gre ngilizlerin bo yunduruu altnda saltanatn uzatmann arelerini araya caa benziyordu. Trkesi, stanbul'dan hayr yoktu ar tk. 19 Nisan sabah Glcemal, Trabzon limanna demir att. Kzm Karabekir, stanbul'dan beri yalnz deildi. Trabzon'a yeni vali olarak atanan Galip beyle beraberdi. Bu adam, korkun bir ittihat dmanysa da ok ya lyd. Bundan dolay da paa, onun byk fenalk yapa bileceini sanmyordu. Paa, onunla birlikte ehre kt. Doruca belediye ye gittiler; le yemeini orda birlikte yediler. Kzm Ka rabekir, Galip beyden ayrlr ayrlmaz dairesine yerleti. Trabzon'un muhafaza hukuk heyetini ararak ko nutu. Heyetin bakan Barutuzde Ahmet beydi. Bu ce miyeti neden kurduklarn sordu. Ona u karl verdi ler: Bu havalinin Samsun'la birlikte Pontos hkme ti tekil veya Ermenistan'a verilmesi tehlikesine kar me den leme ihsai, tarih, siyas vesaik gstererek morhcmet ve adalet istemek ve bundan sonra anasr trstan:ye ile hakik vatanda olarak her haklarn msavat ile temin eyliyeceimizi anlatmak istiyoruz. Heyetin hepsi Trabzon'un erafndand ve yirmi bir 266

kiiydiler. ubat'm on ikisinde muhafaza hukuk cemi yeti ni kurmak iin hkmetten msaade almlard ve heyetin toplantlarn srekli olarak yapmas iin de bir kulp amlard. ubat'n yirmi nde Trabzon'da bir kongre toplamlard. Payitahtn Avrupa'ya gnderecei heyete katlmak zere kiilik bir delege de semiler ve stanbul'a gndermilerdi. Kzm Karabekir. onlar dinledikten ve durumu iyice anladktan sonra yle dedi : Arkadalar, bu teebbsler can ekien vatana mersiye hazrlamaktr. Vatanmz ancak silh kuvvetiyle kurtarabilejeiz. Bunun iin de evvel silhlarmz ver meyeceiz Barutuzde Ahmet bey : Byle bir teebbse kar ngiliz donanmas eh ri bir saatte yakp ykamaz m? diye sordu. Evvel, emin olun ki bu ie ngiliz filn kara cak deildir. Silh toplamak da bunu gstermiyor mu? Eer ie ngiliz donanmas ve itilf askerleri karacak ise bu klfete lzum ne? Mesele, silhlar aldktan son ra ya Rumlar ayaklanacak yahut Ermeniler gelerek he pimizi kesecektir. zin kdmz Harbiye okulundaki n giliz kararghnda yaptrmaa - mtarekede usul byley di - giden yaverin Yzba Ferit bey (Erzurum-Erzincan)n hemen imal dalarndan geen kaln izgiyi duvardaki haritada grdn anlatmt. Bunun (Pontos-Ermeni) hududu olduunu anladm. Harbi umumde Rus donanmas hangi ehri yakt? ngilizler gibi meden bir millet byle vahice bir i ya par m? Anadolu sahilinde hangi ehrimizi yaktlar? Fakat, her gn vapur dolusu gelen Rum muhacirle rini gryorsunuz. Bunlar arasnda kimbilir ne kadar Yu nan zabiti ve neferi vardr? Ve kim bilir ne kadar silh ve bomba getiriyorlar? Sahillerden kaak olarak kim bi lir neler giriyor? Eer silhlarmz verirsek itilf askerlerine lzum kalmadan sizi mahvedebilirler. Her halde namusumuzla mdafaaya karar verelim, gafletle mahvolmayalm. Btn 267

anY bfr. ftam altnda toplanarak mill bir kuvvet yapn; ben de Sizin emrinizde, icap ederse hayatm feda ede rim. Korkmaynz. Daha geen hafta Londra'dan memle ketimize getirilmek istenilen alaylar ii anlaynca: tBiz gitmeyiz! diye silh atlarn brakp savutular. tilf milletleri harbi umumiden o kadar yorgun ktlar ki mem leketimizde tek bir nefer bile ldrmee raz deillerdir. Karmzda Rum ve Ermeniden baka kimseyi grmeye ceiz. stanbul'da itilf kuvvetleri, bostan korkuluundan baka bir ey deildir. Bana inannz. Ben, buralar, una buna vermeyi deil, buralar almak isteyen hlyal kafa lar ezmeye geldim. El birliiyle ve sngmze istinaden ie balayalm. Allah, yardmcmzdr. Paann bu yiite szleri, karsndakileri tam anla myla etkilemiti. Heyet, bu szleri heyecanla karlad. Hepsi de K zm Karabekir'den ayrlmayacaklarna namuslar zerine sz verdiler. Trabzoh temsilcilerinin yreklerinde ilk gn par lamt. Hakkn ve adaletin ancak silhla alnabileceini renmilerdi.

A
Bir gn Kzm Karabekir, dairesinde oturmu, kar lalacak yakn glkler zerinde dnr ve tedbir ler aratrrken bir ngiliz stihbarat subaynn geldiini haber verdjler. ngiliz subay, byk bir serbestlik ve umursamazlk la odaya girdi ve kumandann karsndaki koltua k t. Bir ey mi arzu ediyorsunuz? Subay, ilk nce kendini takdim etti. Trabzon'da ir tibat subayyd. Erzurum'daki Albay Ravvlinson'a balyd. Rawlinson da tannm Trk dman Lord Curzon'un ka ynbiraderiydi. Kumandan grmeye geliinin nedeni de Mondros brakmasnn koullarn yerine getirmekti. Bir tmende ancak 1500 silh bulunmas mta rekenin artlarndandr, bunun iin fazlasn teslim almak 268

zorundayz. Bu hususta bize yardm edeceinize gveni yoruz, dedi. Kzm Karabekir. ingiliz subaynn olmayacak bir i zerinde ene yorduunu biliyordu. Yznn izgilerindu kendine gvenen bir adamn i huzuru parlayarak ona u karl verdi: Ben mirinizle greceim. Sonra bu i halle deriz. Albay Ravvlinson, Erzurumdaki cephanelikleri boal tp Trabzon limanna gnderiyordu. Kzm Karabekir. ir tibat subaynn bu geliiyle uyanmt. Hemen davrand ve Erzurumdan gnderilmi olan btn silh ve cephaneleri gizlice bulunduklar depolar dan kaldrtp gvenli yerlere tatt. Bu i de olup bittikten sonra Erzurum'daki Ravvlinson'a bir mektup yazd; bunda, yaknda Erzurum'a va racan ve gelinceye dek kendisini beklemesini bildirdi. Ertesi gn. Fransz konsolosu kageldi ve kuman danla yle bir konuma kaps at Siz, buralarda ne aryorsunuz Allahakna? Bo azlarn evresinde birka vilyet size yetmez mi? Zaten nfusunuz da az. Kzm Karabekir fkelenmiti. Toplu ve gl yz, birdenbire kzarmt. Yine de serinkanlln elden b rakmamaa alarak bir diplomat sadeliiyle karlk verdi: Bu siyaseti hkmetler halleder. Siz urada bura da byle eyler sylemeyiniz. Halk, biraz sarptr; mesele karmayalm. Her ev, harbi umumiden kalma dehetli silh, bomba ve makinal tfek doludur. Her evde en aa be alt tane vardr. Kumandann yapt, propagandann ta kendisiydi. Konsolosun gzn korkutmak istemiti. Konsolos ya korkmu, ya da korkar gibi olmutu : Oooo! Terrible, dedi. Beni uyarm oldunuz. Mer si!. Fakat, baka bir eye dikkatinizi ekerim. Burda bir yedek subaylar kulb var. Bunlarn ittihat olduklarn haber aldm. Bu kulb kapatmak gerek. 269

 imdi, ittihat filn kalmad. Onlar siyasetle u ramazlar ve ben de onlara karamam. Fakat, Erzurum'da subaylar siyasetle urayor mu. Onlara bunu .yasak ederim. Konsolos, gitmi yine bir Fransz kagelmiti. Bu bir Fransz jandarma subay idi. Birinci Dnya Sava'n dan nce Trk jandarma okulunda jandarma retmen lii yapm olan bu adam, brakma ile beraber Trab zon'a gelmiti. Kzm Karabekir, ziyaretinin nedenini sorunca : Trabzon klasn hkmetim namna teslim al maa geldim) Karln verdi. Gen paa, onun isteini de na zike geri evirmekte gecikmedi. Pek umutlu gelmi olun Fransz subay da ks ks ekilip gitti. Kilikya'da Ermenilerle el ele alan Franszlar bu rada da buna benzer bir alma temposu tutturmular d. Byk Ermenistan hlyasn gerekletirmee ura an Ermeni topistlerine her halde burdan bir giri k kaps yaratmaa alyorlard. Gen paay ok zen ve ac ac dndren Fran sz subaynn gelip ondan klay istemesi deildi. Elin de Harbiye Nezaretinden alnm bir de emir getirmi olmasyd ve bu trl emirlerin nasl ktn da pek ya kndan biliyordu : Zamann Harbiye Nazr, stanbul'da gen paann yannda jandarmann tensikine memur edilen Albay Folon'a yle demiti: Ben, Trk deilim, aslen Msrl ym. Orduya artk lzum yok. Hepsini jandarma yapa rz> Eer bu szleri kulayla iitmemi olsayd, gen paa'nn ii bu denli derinden szlamazd.
*

Kzm Karabekir, Trabzon'a ayak basar basmaz gr dklerinden baya rkmt. Sanki buras o eski can l, akac Trk ehri deildi. Yabanc lkelerde kalm bir garibi andrmaktayd. Bu sar ttn sal, yeil-rnavi 270

ya da akr gzl kzlar ehri korkun bir basknn altn da km susuyordu. Trk aileleri, zorla bulduklar bi avu msr ununu hamsi ile yourarak yaptklar ekmei srp yuta. ken ac ac dnyorlard, br yanda da Rum lar ve E meniler, nerden bulduklar beli olmayan kar gibi beyaz ve bir bulut paras gibi gzel Amerikan unun dan yaplm ekmei bira ve arapla slatarak gvdeye indiriyor ve ehrin sokaklarnda alml alml gezip do layorlard. Aya apulal ve zpkal Karadeniz uakla r, bu geleneksel giyneklerl iinde boynu bkk ve rkek, hi kimseye grnmemee alarak gidip geliyorlard. Kzm Karabekir'in tecrbeli gzleri, bunlar abucak grvermi ve durumu kavramt. Bu Trk halk, zaten Rus igaline Samsun'a ve Sinop'a doru gmen olmu by lece ehri brakp gidenlerin te ikisi gurbette mezarsz birer l halinde silinip gitmiti. Erkeklerse hemen he men dou cephesi taarruzlarnda karlar altnda, gller iinde donarak ya da tifsn grtlanda can vermiti. te bu yzden ehirde Trk nfusu azalrken gayri mslim nfus alabildiine artm ve kabarmt. Hl da yabanc gemiler ehre Batum'dan ve stanbul ynnde saysz insan getirip boaltyordu. Trklerin umutsuzluunu her gn biraz daha artt ran ey, ite buydu. ehir btnyle sahipsiz gibiydi. Yabanc sahip namzetleri, her an yerli Trk ahaliyi kesipdorayarak bu ehre sahip kabilme ansn deneyebi lirlerdi. Onun iin Trk hemehrilerin hepsinin kalar a tk, yzleri ask ve baklar karanlk ve bulutluydu. Ne yapacaklarn, balarn hangi taa alacaklarn bilmiyor lard. ehrin zengin ve varlkl Trk eraf, bir araya ge lip bir eyler konuuyor, kimi yararsz eyler dnyor larsa da yoksul halk tabakas btnyle yapayalnz ve korku iinde yayordu. Amerikal, Rum asll milyoner ve milyarderler, Ame rika Cumhurbakan VVilson'u kandrmlar ve Trabzon' da vaktiyle pek az yaayabilmi Pontos krallnn yeni den kurulmas iin onun desteini aram ve isteklerinin

yerine getirilecei zerine de sz almlard. Btn Rum lar, bu ie olup bitti gz ile bakyor ve Trkleri artk ehirde bir fazlalk, yaknda ehirden kovulmas gereken birer parazit sayyorlard. Hele Trk asker ve subaylarna kar gsterilen dmanlk snrszd. Hakareti gze alan subaylar ehirde niformalar ile gezebiliyorlarsa da pek ou sivil giyinmeyi daha uygun buluyorlard. Hele bu hal Kzm Karabekir'e ok dokunu yordu. Gerek mlk, gerek adl otoriteler sfra inmiti. Ak am olup da yeil Trabzon dalarnn koyu glgesi eh rin zerine abannca Rum ve gayri mslim mahalleleri canlanyor ve Trk mahallelerine doru, sopal, bakl, tal ve silhl yryler balyordu. Kzm Karabekir, -drt gn kendisini de tehlike de sezdii halde Trabzon'da kald ve btn bu taknlk lar yakndan grd. Bu bell ehirden bir an nce uzak lap, doudaki kuvvetlerinin bana gemeye can at yorsa da burada yaplacak nemli bir grevi daha var d: Batum'da olduunu bildii ar toplar Erzurum'a g trmee urayordu. Azerbeycan, Kuzey ran ve btn Kafkasya ngilizle rin eline gemiti. Kzl ordu. Vrangel'in beyaz ordulary la arpyordu. Byk Ermenistan topisini canlandrma a yarar uygun bir durum vard. Lord Curzon'un kaynbiraderi Albay Lavvrinson, ge ni kadrolu bir heyetle Trabzon'a gelmek zereydi. Damat Ferit, onun Mondros mtarekesinin uygulan masnda biricik hkim durumunda olduunu, isterse ve gerekirse bu brakmann maddelerini fiilen durduraca n bildiren bir gizli bildiri gndermiti. Haber doruca Vilyete gelmiti, yalnz; vali, henz Damat Ferit'in bil dirisini renmeden nce aznlklar renmiti. Pontosular Lavvrinson'un geleceini anlar anlamaz hazrla balamlard. Hkmet kuvvetlerini datarak dareyi dorudan doruya ellerine almak istiyorlard. Kzm Karabekir, bunu iitince hemen askerce ted bir almak gerektiini anlad, mlk ve asker yneticile272

ri hemen bir araya toplad, grevlerinde sk durmalar iin talimat verdi. Bu arada da herkesin yznde ve ruhundaki umut suzluun ne denli tehlikeli bir dereceye ykseldiini ya kndan grp anlad. Bu umutsuzluk, kara ve zehirli bir duman gibi daha banda her olumlu hareketi boacak gte ve younluktayd. Herkesin bann derdine dt n gryordu. Kzm Karabekir'in tehlikede olduunu gren ki i ona abucak Trabzon'dan ayrlp Erzurum'a doru yo la kmasn salklad. Zaten ne yaplacaksa katksz Trk rknn en youn bulunduu blgelerde yaplmayacak my d? En batan verdii karar da bu deil miydi? Kzm Karabekir, Trabzon'dan ayrlmadan nce burda grd korkun gerei stanbul'daki deerli arka dalarna bildirmeyi de bir vatan borcu saymt. Paa 30 Nisan'a dek Trabzon'da kald. ngilizlerin burda her eyi kontrolleri altna aldklarn grd. ehir deki Fransz temsilcisi, katksz Trk dmanyd. Ade mi Merkeziyet Cemiyeti adl ie yaramaz kurum, bu Fran sz temsilcisinin etkisindeydi. Muhafazay Hukukular bs btn bamszdlar ve hibir etkiye bal deildiler, hep si de iyi ve namuslu insanlard. Kzm Karabekir, okullar, asker ktalar, asker anbarlar ve kurumlar bir bir gzden geirdi. Bu arada nc kolordunun bir mfrezesini Samsun'a gnderme ye karar verdi. undan ki Samsun'a ktnda orann durumunu ok zayf ve kark bulmutu. Trabzon'da epeyce ingiliz ve Fransz subay vard; hepsi de Pontos ve Ermenistan dvas urunda harl ha rl alyordu. 27 Nisan'da Trabzon'a bir Yunan torpidosu geldi. Bu sava gemisinden karaya kan bir heyet, Trabzon'a ge lecek Rum gmenlerini yerletirmek iin hazrlk yap maya gelmiti. Sava gemisinden ehre bir yn da Yu nan askeri inmiti. Bu gece birka Yunan askeri, nbet yerindeki bir Trk askerinin silhn almak istedi, nbet i silhn vermeyerek onlara evirdi ve ate etti. 273 F. : 18

Bir Yunan askeri ld. ngiliz ve Fransz subaylar, hemen ok nemli bir olay yakalam gibi vali Galip beyin, sonra da paann karsna dikildiler, ldrlen Yunan eri iin bir cenaze treni yaplmasn ve kaatil (I) in de cezalandrlmasn stiyorlard. Paa, bunun bir nefis savunmas olduunu, Trk askerinin yalnzca grevini yaptn, bu ite bir ceza ge rekmediini syleyerek onlar bandan savd. Yunan tor pidosu gitti, ertesi gn, Trabzon limanna demir atan bir vapurdan drt yz kiilik bir gmen grubu kt. Bunlar, szm ona, vaktiyle Trabzon'dan Sohum'a gitmi s olan ve imdi de Boleviklerden kaan Rum yurttalarmzd. Es ki yurtlarna dnyorlard. Bunlarn anlattklarna gre Odesa blgesine gnderilen kimi Efzun birliklerini Bol evikler tuttuka demiryollarna balayp zerlerinden trenleri geiriyorlard. Yine bunlarn anlattklarna gre,hepsi korkudan oluk ocuklarn orda brakp byle sip sivri buraya gelmilerdi. Paa, bu srada ajanstan Clemaneau kabinesinin dtn ve Fifa'da Boleviklerin sekiz yz kii ldr dklerini dinleyerek ok sevindi. Boleviklerin Kafkasya' ya doru ilerlemesi hayra almeti. Trkiye iin yeni bir kurtulu yolu grnyordu. Tr kiye'ye iyi bir bar salanmazsa, Trkiye, dmanlarnn dman olan Boleviklerle pekala anlaabilir, onlarla it tifak da yapabilirdi. Paa bunlar dnerek ehirde bir propaganda ba lonu uurdu: Sohum blgesinde Bolevikler itilf kuvvet lerini denize dkmt. Paa, yukardakl dncelerini de katarak bunu b tn Trk ktalarna ve dman kulaklarna yaymas bek lenen etkiyi yapmakta gecikmedi: Yabanclar ve Rumlar, rktler ve sindiler. Paa, bir gn Zeytinlik okulunu gezerken okul m dr kendisine ok ilgin bir mektup gsterdi. Bu, eh zade Cemalettln efendiden mdre yazlmt. Hikye uydu: istanbul hkmeti, 16 Nisan'da bat Anadolu'ya 274

bir nasihat heyeti gndermiti, bunun banda ehzade Abdrrahim efendi vard. Bir nasihat heyeti de Erzurum ve Trabzon blgesine gnderilmiti. Bunun banda eh zade Cemalettin efendi bulunuyordu. Bu heyetler, halka, uslu durmalar, isyan etmemeleri, padiaha bal bulun malar iin t vermekle grevliydi. Verdikleri t de u beyannamenin zetlenmesinden baka bir ey deil di: On senedir ahkm ve Ikavanini esasiyeye mugayi fenalklar yaplmtr. Harbi umumiye kr krne giril mitir. Padiaha sadakat ve itaat etmeli. Ancak, bylece felket gnlerinden kurtulabiliriz. Padiahn selm var. Rumlar ve Ermeniler, hemen bu ehzadelerle iliki kurmaktaydlar. te, byle tler datmckta olan eh zade Cemalettin efendi Erzurum blgesinde vaazlarn bitirerek Trabzon'a gelmi, orda da bir yn vaaz verdik ten sonra 22 Nisan'da vapurla stanbul'a gitmiti. Trk ordusunda uzun sre albaylk etmi olan bu adamn dav ranlar ve yazd mektup paay oka gldrd, onu dnyadan habersiz buldu. | ehzade, Trabzon'da bulunduu srece Zeytinlik oku lunun yanndaki bir konakta konuk ediliyordu. Cvl cvl kaynaan ve grlt yapan ocuklar, onu ok tedirgin ediyordu. Grlt edilmemesi iin bir iki kez polisle ha ber gndermiti. Grltnn kesilmediini grnce kz m ve okul mdrne u tezkereyi yazmt: Mektebi nizin Yahudi havrasndan fark yok. Bu grlt, istikbal de sinei vatanda kopacak isyann mukaddime! ihzarat mdr? Yoksa, mdr bey, sen mi. mteyakkz deilsin? Anlatsan da biz de anlasak? Fahr yaveri Hazreti ehriyar ehzade miralay Ce malettin; Paa, bunu okuduktan sonra uzun zaman unu tamad. undan ki adam ileride yurdun barnda kopa cak isyann kehanetini yapyordu. Kzm Karabekir Paa, 1919 Mays' banda iki as ker otomobille Trabzon'dan ayrlarak ran-Karadeniz yo lu zerinden Erzurum'a yolland. Zlgana dalar, sslen mi pslenmi en gzel gnlerini yayordu. ocuk gz leri gibi temiz, lekesiz ve duru pnarlar amlarn ve me275

elerin altndan kaynyor, papatyalarla apak kesilmi ei limli imenliklerden aaya doru akp gidiyordu. Kara tavuklar, avu kular, guguklar, her an bir yandan ses leniyor, st ak otomobilin air ruhlu gen paay ken dinden geiriyordu. Ne var ki bu cennet gibi gzelliklere hi aldanmaa gelmezdi. Zigana dalarnn her kovu unda bir Ermeni, bir Pontos fedaisi pusu kurmu yat yordu. Her tan ard bir tehlike yuvas saylabilirdi. K e bandan kabilecek her tavan bir dman hiylesi olabilirdi. Gen paa, gzlerini Ziganolnn sivri doruklarnda, yayman bellerinde, yaln kayalklarnda gezdiriyor, yem yeil ve pek yumuak bir kadife ile rtl bu yerlerde tek bana gezip dolamak, iir ydzmak ve mzik beste lemek istiyordu. Mays, gzel renkleri, iekleri ve kokularyla her yandan bu air ruha alabildiine saldryordu.., Bahar, bu ruhu tatl eytancklaryla dolduruyor ve ara sra gerekler dnyasndan bsbtn uzaklatrarak inzivann yeil ve sorumsuz gzellikleri iine atyordu. Oh! Byle yemyeil bir dnyada sonuna dek sadece iir ve mzikle uramak ve dinlenmek ne gzel eydi. Cep helerde ou zaman iir perilerini yitirmi, top ve tfek grltlerinin gerek mzie meydan okuyan korkun gereiyle babaa kalm ve bir otomat gibi yemi, i mi, davranm ve emir vermiti. Sonra, bu korkun ka osun arkasndan da bir cennetin skn edeceini hibir vakit beklememiti. undan ki gelmeyeceini biliyordu. Daha gen yandan beri, ta 31 Mart kar devriminden beri ilerin tersine gittiini anlam ve kt sonucun kaygusundan air ruhu titremeye balamt. Atak Enver'in ve ttihatlarn gremedii uzak tehli keyi sezmi, gerek onlar, gerekse asker ray uyar maya almt. (Trklerde Hrriyet Cereyanlar ve t tihat ve Terakki) adl eserinde btn bu tehlikeleri bildirmise de, btn bu lklar sar kulaklarn ve sar ruhlarn yaln duvarlarndan teye geememiti. yle neriler yapmsa da dinletememiti. Trakya ve Anado lu, temel Trk topraklan olarak kabul edilmeli, Osmanl 276

mran ve servetini bir hudut ierisine toplamak dahili siyasetimizin gizil temeli olmaldr. Rumeli ve Arabistan'n uzun zaman bizde kalmasna artk imkn gremiyorum. slm rklar bile bizden ayrlmak fikrindedirler. Ordumu zun iindeki Arnavut ve Arap zabitlerinde bile dehetli ayrlk fikirleri balamtr. Haric devletlerle de Trkten gayr rklarn daha sk ballklar vardr. Osmanl impa ratorluunun inhilli karsnda z Trk unsuru ile mes kn olan yerlerin de felkete dmesine kar imdiden tedbirler alnmaldr. imendiferler, yollar ve her trl messesat bu sahada vcuda getirilmeli ve bunun haricinde inas zarur olan klalar v.s. resm mebanl kerpi olma ldr. Ordunun harp kymetinin ykseltilmesine byk ehemmiyet verilmelidir. Asker ra, bu dnceleri o zaman ho grm, beenmise de ttihat ve Terakki kodamanlar Enver. Ta lt ve Cemal Paalar ho karlamamlard. Kzm Karabekir, Balkan Sava'ndan sonra, olaylar da tank tutarak yineledii halde yine bu dncelere kulak tkamlar, hatt Ahmet Cemal Paa onu iyice ha lam ve hrpalamt. Cemal Paa, Suriye bozgunundan sonra Kzm Karabekir'le birlikte stanbul'a dnerken keke senin dediklerini dinleseydik! diye vicdan azab ve pimanlk duymutu. Her zaman, i iten getikten sonra byle szler sylemek kolay bir gelenek grevi olagelmiti. Paa, hafife iseleyen ilkbahar yamurunun kl perdesi arkasndan doann gzelliklerine yer gibi hrsla bakyordu. Ara sra, sadaki, soldaki gr aalklar ara sndan ve uzaktan uzaa silh sesleri geliyordu. Demek ki, bu yerlerin kaderi iin sava oktan balam bulunu yordu. Gen paa. bu savan kaderine el koymaya in den yemin ediyor, birka asker ve iki otomobiliyle koca man bir ordunun banda gider gibi kendini gven iinde ve zafere yakn duyuyordu. Bu ufak tefek eylerden sonra yine anlarna gm lyordu. Evet, o bu kodamanlara 31 Mart kar devrimi nin, Arnavutluk ayaklanmasnn, Balkan Sava'nn ve Bi-

rinci Dnya Sava'nn her an gelmek zere olduunu tam vaktinde haber vermiti. Bu haberler, hibir vakit bir kehanet deildi. Rastgele alnm bilgilerden meydana gelmi balonlar da deildi. Gen paa, her zaman olaylarn can alacak nokta larnda, suyun gznde grevlerde bulunmutu. Bura lardan olaylar en keskin bir gzlemci olarak gzetlemi ve meydana gelecek olaylarn kaynaklarna dek gidebil miti. Manastrda iki yl Balkan komiteleri ii ile ura mt. ttihat ve Terakki'nin ilk kuruluunda trl merkez leri tekiltlandrmakta grev almt. 31 Mart gericilik ayaklanna kar yryen Edirne tmeninin kurmay ba kan o idi. Arnavutluk ayaklanmasnda kurmay bakany d. Balkan Sava'ndan sonra Alman (heyeti slhiyesi) arasnda genel kurmay genel istihbarat ubesini o ynet miti. ' Heyeti islhiye, genel kurmaylnda Kzm Karabekir'e bir aralk ok ilgin bir grev vermilerdi. O za man, gen paa dikkat kesilmiti: Almanlar arasnda bir hareket balamt; Enver Paa zerinde etki ve bask yapmaya alyorlard. Yaplan kimi nemli istihbarat, Almanlarn korku ve kayg iinde olduklarn gsteriyor du. 26 Mart 1914 de genel kurmay ikinci bakan Hafz Hakk bey, bu yndeki dncelerini olduu gibi am t. Enver Paa, hastalanm, Tevikiye'deki evinde yat yordu. 27 Mart'ta ona da bu konakta durumun karanl zerine btn sezdiklerini ve bildiklerini yana yakla an latmt : Balkan Harbi neticesi Almanya - Avusturya ve Macaristan'n cenuptan sarldndan ve Yunan ordusu nun Franszlar tarafndan tensik! ve Yunan-Srp ittifuk dolaysiyle tilf devletlerinin cermenlie kar vurmak istedikleri darbe kolaylamtr. Almanlar, bundan endi ededir. Erkn Harbiyemizl bugnlerdeki faaliyetlerinin hedefinden daha sarih gryorum. Yakn bir harbi umu mide bizi de srkleyeceklerdir. imdi de Edirne kale-. 278

sinin lav ve baz vaadlerle Bulgarlar da kazanmaya a lyorlar. Milletin mukadderat ellerinizdedir. Bu vaziyeti gryor musunuz? Dn Hafz Hakk beye de anlattm, vaziyetten haberi yoktu. Enver Paa'nn aknlktan kk dilini yuttuunu hatrlyordu. Bu malmat nerden aldn? diye sormutu. O da genel durumu aklayarak bu bilgiye nerden sa hip olduunu bir solukta anlatvermiti. Enver Paa, bu anlatlanlarn rapor halinde yazlmasn istemi, o da ya zvermiti. Gen paann bu raporu, o zaman frtnalar koparmt. Kzm Karabekir, Enver Paa'nn yaknlarndan ol mutu. Onun gvenini kazanm pek az kumandanlardan biriydi. Ne var ki, Enver Paa, Almanlarn oyunca hali ne geldikten ve bir de Harbiye Nazr olduktan sonra bs btn deimiti. ray- askeriyi lvetmi, onun yazlarn deitire rek baka biime sokmu, bunlardan ona bir krnt bile anlatmamt. Hele Almanlarla olan zel almalarn en yakn olan Kzm Karabekir'e hi anlatmyordu. Demek ki. artk gurur, Enver Paa'nn gzlerini brmt. Ar tk, o, bir byklk budalas di. Kzm Karabekir, 28 Mays 1914 de daha ok Alman ya ve Fransa'y ama tutan bir Avrupa gezisine kmt. Gezdii ehirler arasnda Viyana, Mnih, Berlin, Hamburg, Paris ve svire vard. Bu zel gezisinde Trk ataemi(iterlerinin de nasl altklarn incelemiti. 28 Haziran 1914 de Avusturya-Macaristan veliahtna (ireyevo) da suikast yapldnda o Paris'te bulunuyordu. Paris'ten svire'ye gemi ve orda genel durumun bir genel dnya savana doru srklendiini pek yakn dan grmt. Paris'te 14 Temmuz iin hazrlanan ok byk geit resmi ne kadar manlyd) Avrupa, kazan gibi kaynyordu. Kzm Karabekir. 11 Temmuz'da trene bindii gibi stanbul'a yollanmt. Bi rinci Dnya Sava'nn kendisini yollarda yakalayaca'.n279

dan bile korkmaya balamt. Durum, artk krlerin bile grebilecei bir aklk almt. stanbul'a varr varmaz hemen Enver Paa ile Hafz Hakk beye azdan birer rapor vermi ve savan dolu dizgin geldiini bildirmiti. Yalnz, bildirmekle de kalma m, biraz akl da vermeye yeltenmiti: Pek tedbirli ol malarn ve yeni durumdan kendisini de her an haberdar etmelerini sylemiti. Grevini salamca yapabilmesi iin bunun gerekli olduu akt. Boazlar, kuvvetli tutulmal ve zorlanmadka savaa girilmemeliydi. Genel seferber lik ve onun arkasndan sava iln edildi. Ne var ki g revi gereince btn bunlar hemen renmesi gerekir ken renemedi, bildirmediler. 1 Austos 1914 de Alman lar, Ruslara sava am, ertesi gn de Trkiye'nin ge nel seferberlii iln edilmiti. 2 Austos 1914 de Krklareli blgesinde ordumuzun toplanmas zerine kararlar arzular kovalaynca Kzm Karabekir, hemen Enver Paa'nn yanna komu ve Al manlarn bir olup-bitti ile bizi genel savaa srkleyece ini yana yakla anlatmt. Krklareli'nde yaplacak bi toplanmann amac akt. Bulgarlarla Romenler henz hibir yan tutmuyordu. Trk ordusu Bulgarlar ve Romenierle birlikte Besarabya zerine yryecek olurlarsa Avusturya-Macaristan ordusunun sa kanadn takviye ede cekler ve Rus ordusunun bu iki memleket ordular ze rine btn gcyle yklenmesini nleyeceklerdi. Ne Bul garistan, ne de Romanya savaa katlmaya hevesli olma dklarna gre Almanlar, Trk ordusu ile tehdit ederek bunlar zorla Alman ordusunun yanbanda savaa so kacak demekti. Seferberliimiz bizi bir savaa srklememeli, bu arada Anadolu'nun imarna himmet ve gayret edilmeli. boazlar ok dikkptle gz hapsine alnmalyd. Yok sa itilf devletlerini kukulandracak toplanmalar ok teh likeliydi. Bunlardan iddetle saknmalyd. Almanlarla it tifak andlamas yaplm, bunun zerine Trk seferber lii de iln olunmusa da, bu haberleri almas grevi ge rei olan Kzm Karabekir'e hi haber verilmemiti. K280

zm Karabekir'in katlmamz hi bir vakit istemedii Bi rinci Dnya Sava'na olup-bittllerle srklenmitik. Ar tk, Kzm Karabekir, kocaman dnya sava mekaniz masnda bir mekanik unsurdan baka bir ey deildi. B rosunda oturmu, savan gidiatn haritaya iziyor, ba ka istihbarat ile birlikte Liman Von Sanders ve Enver Paa'ya Vortrag, (ifah raporlar) halinde bildiriyordu. Almanlar, artk onun Enver Paa zerinde yapabile cei etkileri sfra indirecek kadar hzl, youn ve etkili bir yaylm ateine balamlard. Almanlar. Enver Paa'y aktan aa savaa katl maya zorluyorlard. Kzm Karabekir. bunu pek yakndan ve drt gzle izliyordu. Dahas vard: Almanlar Kzm Karabekir'e savaa katlmas iin Enver zerinde etki yapmasn sylyorlard. Yani Enver Paa her yandan sktrlm ve kstrlm durumdayd. O se, her gnk yakn konumalarnda dnya savann getirecei sonsuz ve korkun felketleri anlatp duruyordu. Trkiye iin en hayrl durumun silhl tarafszlk olduunu telkin etmeye alyordu. Enver Paa'ya, yine tehlikenin anakkale ve zmir' den yaplacak adalarda hazrlanacan. Yunan ordusu nun da bunlara katlacan anlatyor ve bir bir aklyor du. Vakitsiz savaa girildiinde zmir'den gelecek bir is til ordusunun Anadolu'yu tehlikeye drp' hatt ha rabeye evirebileceini anlata anlata dilinde ty bitiyor du.-Hele bu sonuncu belki Trk'n barna saplanan zehirli pir kama olacak ve onun varln bsbtn tehli keye atacakt. Sonra, Enver Paa'ya Hindistan kuvvet lerinin resmedilmi bir haritasn da gstermi, ilk nce Irak'n, sonra da btn Arabistan'n bana gelecekleri 6u gtrmez biimde aklamt. Ne gariptir ki, Kzm Karabekir bunlar anlattka Enver Paa, tad dncelere bsbtn kart dn celerle dolu bu konumalar byk bir antipati ve tiksin ti ile dinliyordu. Kzm Karabekir, onun renkten renge giren yznden bunu anlyorsa da bu telkinleri yapmann 281

bir vatan grevi olduunu bildiinden sylediklerinden amyordu. Artk. Almanlar da onun dncelerini renmiler, tpk Mustafa Kemal gibi onu da kara listeye koymular d. Ona iin iin kzyorlar, yalnz, deerli bir asker ol duundan seslerini karamyorlard. Yine de bir eyler yapmaktan geri durmamlard: Hindistan haritasn satn alnd yere geri verdirmiler, debarkman hesaplarn da ubenin kasasndan hapse mahkm ettirmilerdi. 10 Ekim 1914 de Liman Von Sanders Paa, Kzm Karabekir'i arm (ellerini birbirine vurarak) ve bir o cuk gibi sevinler iinde: Haberin var m Kzm bey? demiti, Rus donan mas bizim donanmaya taarruc etti, sava balad. Teb rik ederim. , Fnver Paa da bayram selmlnda onu armt. O da Kzm Karabekir'i ayn zafer sevinci iinde bir so- lukta kutlayvermiti. Ne garip ey, sanki imdiye dek Trkiye'nin savaa katlmasn isteyen o imi gibi az dolusu kutlanyordu. lk anda esirler bile alnm ve bunlarn soruturma s iin hazr olmas bildirilmiti; esirler yoldayd. Gerek Enver Paa. gerekse Liman Paa sevinten kaplarna samyorlard. Kzm Karabekir iln edilen cihadn yararsz bir i olduunu onlarn yzne sylemek ten ekinmediyse de, artk bounayd. Ejderha bir kez zincirinden boanmt. Milyonlarca insan kellesi koparp yemeden bir daha zincirlenip inine tklamyacakt. Kzm Karabekir, akntya krek ekip duruyordu. Korkun, mill bir felkete doru artk dolu dizgin gidi leceini sezen gen asker, cihat iin dayatt: Madem ki cihat iln ettiniz, bari bundan sonra Er kn Harbiye'nizl Trk yapn dedi. Hakaret hazrd. Enver Paa, hemen ona yle de miti : Seni Erkn Harbiye reisi yapaym m? Ya sen. ya ismet, baka kim var? 282

Bu k byk hareketler yapmayn. Anadolu yolla rnn ikmline aln bari. yi olur. Bir gn Liman Von Sanders Paa o n a : Besarabya sahillerine, mesel Akkerman civarlar na kuvvetli bir Trk ordusu karsak Ruslarn AvusturyaMacaristan ordusu.zerine yklendikleri u gnlerde m him muvaffakiyetler elde ederiz, ne dersin? diye sormu tu. da ona u karl vermiti: Bu imknsz bir itir. Bu, daha savan balangcn da btn Trkiye'nin mahvna sebep olur. O zaman Liman Paa kzp kprerek barmt: Kafkasya'da Rus ordusu kalmad, hepsi Avusturya-Macaristan zerine yryor, biz tl duruyoruz. Buna da bir karlk yetitirmek g olmamt: Kafkasya'da takatimiz kadar kuvvet tutuyoruz. Boazlar da kapadk. Bizden daha ne istersiniz? Trki ye'yi perian edecek hissi hareketlerin acsn sonra siz de ekersiniz. Kzm Karabekir, Liman Von Sanders Paa ile yap t bu tartmay Enver Paa'ya anlatm ve dvasn ylece aklamaya almt : Besarabya sahillerine yaplacak bir taarruz mu vaffak olamaz; hususiyle Romanya ve Bulgaristan'n du rumlar belli olmadan yaplacak bir teebbs, boazlar da tehlikeye koyar. Hafz Hakk beyin de Kars hareketi zerine bir in celemesini grm ve ona da kn yaplacak byle bir hareketin felket olacan Hafz Hakk beye de, Enver Paa'ya da. Liman Von Sanders'e de sylemekten ekin memiti. Bu son direnme, barda tarmt. Onu genel kararghtan ok uzaklara srerek, bu zehirli dilden kur tulmulard. Hatt, onun kararghtan gidii, apar topar olmutu. Erzurum'a gitmekte olan Enver Paa'ya yle bir telgraf ekmiti: Heyeti islhiye ubeden bir an evvel ayrlmaklma alyor. Malmu devletleri olan mahrem vazifeyi henz kimseye devredemedim. Avdet buyuruluncaya ka283

dar ayrlmamaklm Erkn Harbiye'nin selmeti nam na arza cesaret ediyorum. Ayn gn iinde gelen emirle Kzm Karabekir'i yo la karmlard. Nereye gideceini bile bilmiyordu. He def, snr d idi. Bu, Tahran, Afganistan ve belki de Hin distan olabilirdi. Enver Paa. k ortasnda mehur Sarkam taar ruzunu yapm ve Allahekber dann uurumlarnda ulu yan kar tipileri arasnda yzbin kiilik Trk ordusunu l me srklemiti. Bunca insandan ancak -be bin kii kadar bir ey kurtulabilmiti. Kzm Karabekir Badat'a gnderilmiti. Ordan a nakkale'ye alnm ve bir tmen kumandanlna veril miti. Enver Paa, onu burda da brakmamt. Bir gn kendisini arm, ona yle demiti: Seni Galiya'daki Ordu Erkn Harbiye Reisli ine imtihabma muvoffk buldum. Alman ordular ara-snda bizi en iyi sen temsil edersin. Kzm Karabekir, eskiden beri Enver Paa ile ok ili dlyd, yani onun adam saylrd. Bunun iin de onun ileri srd her trl dnceyi paylamadan n ce tartrd, hem de kyasya. Enver Paa'nn dnce leri arasnda ok tehlikeli olanlar vard. Bunlara da onun ortak olmasn, hatt bunlar kendi dnceleriymi gibi savunmasn istiyordu. rnein: Bu dncelerinden biri de Anadolu'ya bir hayli Alman gmeni getirmeliydi. Yoksa, Trkiye baka trl uygaVla giremezdi. kinci yaygn dncesi de s lm birlii meydana getirmekti. Kzm Karabekir, Enver Paa ne zaman bunlar ona amsa hemen bunlar onun azna tkamt. Birinci Dnya Sava'na girdikten sonra Enver Paa'nn sordu u btn sorulara olumsuz karlk vermi, hi olmazsa onu gittii yanl yolda tedirgin etmekle i huzuru duy mutu. Yoksa onu baka trl yolundan eviremeyeceini biliyordu. Onun snr dna ordu gndermek dncesine de ayn ac dille kar koymutu: 284

kyasya harcyorsunuz, demiti. Harbi ( Ordular umumi bitmeden milleti mahvediyorsunuz. Halbuki har bi umumiden sonra bize ykleneceklerini ve Anadolu'yu kurtarmak iin olsun takatsiz kalmamaklmz dn mediimiz lzmdr. Enver Paa: Mesele harbi kazanmaktr. demi ti. Bu konumann ertesi gn, yeni bir emir almt: Yi ne Badat'a yol grnmt. Goltz Paa'nn kurmay bakanlna gidiyordu. Or du Ktlamare'nin dnde ve korkun savalarda bu lunmu, sonra Kafkas cephesine gnderilmiti. Kzm Karabekir'in doudaki birliklerde byk ya rarlklar grlmt. Yani igal edilen ana vatan topraklaryla eskiden verilen blgeleri de kurtarmakta rol oy nad. ran zerine yryeceklerdi. O zamana dek vatan snrlar dna yedi buuk tmenlik ve yzbin kii tuta rnda yurt ocuu gnderilmi ve bunlardan ancak bete biri geri dnm, tekiler gen kanlaryla yabanc toprak larn yaban llelerini sulamlard. Geri dnenler de ie yarayacak durumda deildi. Hele Sarkam taarruzu, do u ordularn btn batrmt. Ahmet zzet Paa'nn kumanda ettii ikinci ordu da hemen hemen bu akbete uramt. Souktan, alktan sinek gibi krlp gitmilerdi. Irak ve Filistin'deki dank kuvvetler, ngilizlerden nce kaderin demir yumruklar altnda ezilmee braklmt. Filistin'de Uman Von Sanders'in kumandasnda ordu, tmen kuvvetinde bi le deildi ve yzlerce kilometre uzunluundaki hatlara yerletirilmilerdi. ngilizlerin baarsn salayan ey, bu danklkt. Bu ordular grubu, ksa bir zaman iinde pe rian edilmiti. Bu ordulardan yedinci orduyu Mustafa Kemal yar yarya zayiat vererek g bel kurtarabilmi ti. Cevat ve Cemal Paalarn ordular btnyle ngiliz lere esir dmt. Filistin'deki bu zayf ve takatsiz or dular grubu glendirileceine Romanya'daki on bein ci tmeni tutup douda. Gmr'dekl Kzm Karabekir'in emrine vermilerdi. (Elbette, Kafkasya'da yenilgiden son ra yeniden Kurtulu Sava'na balamak niyetinde olan 285

Enver Paa'nn bu dncesinden Kzm Karabekir'in ha beri yoktu. O. salt bunun iin kuvvetli birlikleri orada toplamt.) Bir yandan Kafkas, br yandan da ran Azerbeycan'na yrmesini emrediliyordu. Bylece Kzm Karabekir' in kolordusu snr dna srlm olacakt. Kzm Karabekir, bunun gereksiz bir serven olduuna inanyor, yaplmamas iin btn gcyle direniyordu. O zaman, Gmr'ye gelen dahiliye mstear Abdlhalik (Renda) beye 29 Haziran 1918 de durumun tehlikesini aklam ve Talt Paa'ya da anlatlmas in onun defterini y le drt maddelik bir muhtra yazdrmt: (Ordular kad ro haline dnmt; bozgun yaklamt; zayf cepheler takviye olunacana hl zayf seraplar peinde koul maktayd; islm ittihad, Trk ittihad topisl byle kri tik zamanda ne demek oluyordu? Eer bylece davranlmakta inat edilecek olursa daha sava bitmeden cephe lerin bozulup kecei meydandayd, istanbul hkmeti artk ipin ucunu karmt: Artk o, gerek durumu an lamayacak hale gelmiti. Bakumandanlk douda ordular icat ederek bana da dou ordular grubu kumandan olarak Halil Paa'y tayin ediyordu. (Yine bu da Enver Paa'nn gelecek iin hazrlad kurtulu projelerine dayanyordu. Kzm Karabekir Paa, onun gzdeleri arasndan ayrldndan bu ilere bir trl akl yatmyordu. Enver Paa, ie yarar ordu birliklerini bozgun veren blgelerden kurtarp Kaf kasya'nn sarp dalarnda pusuya yatrmaya almak tayd.) Kzm Karabekir'i btn bu samalklar ortasnda en ok zen ey uydu: Alman ve Avusturya gazetecileri kararghta, cephelerde cirit atyor, gazetelerine yn y n haber gnderiyorlard. O zamana dek llk olsun bir tek Trk gazetecisi douya gelerek hal hatr sorma m, cepheleri gezmemi ve burdan istanbul'a bir habe uurmamt. istanbul gazetelerini gzden geiren gen kumandan, tiksiniyordu, istanbul gazeteleri, bir T u r a n 286

ve Kzleima tuturmulard. gzleri baka bir ey gr myordu. Hepsi de ham hayaller peindeydi. Btn impara torluk bir yana z vatan, Anadolu, elden gitmek zerey di. Onlar, stanbul'da Ziya Gkalp'n ve Enver Paa'nn ham hayallerini, gerein, korkun elik kasrgalar ps kren dnyas nne bir tatl hayal perdesi gibi geriyor ve bunu gstermemeye alyorlard. Tehlike, Anadolu' nun snrlarna dayand byle bir zamanda Kzlelma'ya nerden ve nasl gidilirdi? Dmanlar, son kalan bir avu Trk askerini vatannn koynunda bomak zereydi. K zm Karabekir'in ii kan alyordu. lklarn iitecek bir tek kulak da yoktu. Bakumandann yalan stne ya lan beyanatlaryla stanbul n n tyor ve Kzleima arklar, bu beyanatla birleerek geree susam ku laklara meydan' okuyordu. Gmbrtlerle yaklaan felketleri hibir kimse gr myor demek yalann daniskas olurdu. undan ki ger ei grenlerin says olduka kabarkt. Yalnz hepsinin de elleri ve dilleri balyd. Syleyemiyor, yazamyorlard. ktidarn ateten klc, bir rakkas gibi balarnn ze rinde sallanp duruyordu. Kzm Karabekir, kendisi, birok savata epeyce za fer yemii toplam ve kendi isteklerini hemen hemen doyurmu gibiydi. O, gerekten zaferden zafere koan bir ordu mensubuydu. Ta iin bandan beri grp so rumlulara anlatmaya alt tehlikeler, zincirleme fel ketler halinde Trk vatannn kapsn alm; alm de il yumruklamt. 1 Austos 1918 de Kzm Karabekir'in kolordusuna Tebriz ehrinin igali iin emir verilmiti. O, buna kar da direnmiti: Onun kansna gre Aras'n gneyine ge mek yanl bir davran olacakt; en dorusu, Nahcivan blgesiyle Trk Azerbeycan' arasndaki Zangezur blge sine girmek ve burdaki kuvvetli tanak etelerini yok et meye almakt. Bunu da birka kez orduya yazmaktan geri durmamt. Kolordumu maksatsz bir istikamete tahrik etmeyi287

niz> demise de kendisine verilen iddetli emirlerle so nunda Tebriz zerine yrmek zorunda kalmt. Buray tehdit eden ngilizleri Meyane dousuna dek srp atvermiti. Almanlarn ran hareketi isteinin bir tek anlam var d: Bylece Hindistan' tehdit etmek ve ngiliz kuvvetle rini bu yana ekmek. Bu dnce ve istek, btn sava sresince srmt. Kzm Karabekir'e gre felketimi zin bir nedeni de buydu. 15 Eyll'de Kzm Karabekir'in ktalar Baku'yu da ele geirmiti. 19 Eyll'de ngiliz ler, kat stn kuvvetlerle Filistin cephesini boydan boya yarmlar, darmadan etmilerdi. ngilizler on be dakikalk bir topu atei hazrlndan sonra saldrya gemiler ve iki saat iinde Cevat Paa'nn banda bu lunduu sekizinci ordu cephesini yarvermilerdi. ngiliz atllar, cephenin gerilerine dek sarkmlar; uaklar, ka rargh bombalayarak yerle bir etmilerdi. kinci gn sabah Uman Von Sanders'in Nasra'da ki karargh bir svari tugaynca sarlarak baslm ve yine o gn Cevat Paa'nn ordusu tm esir ve darma dan edilmiti. Mustafa Kemal'in yedinci ordusu da bu felketten btnyle kurtulamam, geri ekili sresin de ngiliz uak ye atllarnca adamakll hrpalanmt. En sol kanattaki Cemal Paa'nn drdnc ordusu ile birlikte yedinci ordunun kalntlar da am'da silinip s prlmt. En deerli Trk kumandanlar on drt gnde 600 ki lometre yol alarak Anadolu snrlarna zor bel yetimi lerdi. Artk 21 Eyll'de ngiliz ordusu, karsnda saldra cak hi bir kuvvet bulamam, toplanarak ii atllarla uaklara brakmt. ngilizler, bu savata Trklerden 75 bin esir ve 300 top almlard. On drt gnde ngilizlere braklan toprak, Kzlr mak ile Meri arasna den toprak kadard. Demek ki. ngilizler, bu ksa sre iinde Ankara'dan Edirne'ye dek uzanm oluyorlard. ngilizler, gneyde svari birlikleri ile gle oynaya Halep'e yrrlerken Dou ordular grup kumandan Ha288

lil Paa. Kzm Karabekir Paa'nn bulunduu Tebriz'e gelmiti. Kzm Karabekir'e : Tahran', hi olmazsa Ret'I igal eti diye emi vermiti. Kzm Karabekir ona hemen u karl yaptrm t : Vatanmzn felkete dtn hl kabul et miyor musunuz? Artk bir adm ileri gitmem. Ordunun sa cenahndan sol cenahna kadar mesafesi 600 kilo metreden fazla, yalnz benim kolordum 200 kilometrelik sahaya dalmtr. Son gnlerde olsun Anadolu'yu ez dirmeyelim. Halil Paa, her naslsa onun bu dncelerine boyun emi: Bir daha senin sznn aksini yapmam, nk dediklerin hep kyor, demiti. 8 Ekim'de Halil Paa Tebriz'den ayrlrken Kzm Ka rabekir'e : Belki de bu kabinenin mtareke teklifini ngi lizler kabul etmezler, demiti. Kzm Karabekir. Enver Paa'nn 13 Ekim'de yazl m son emrini 17 Ekim'de almt. Bunda yle diyordu: Dinimizin ve vatanmzn tealisi ve muhafazay hukuk ve namusu iin yegne istinatgah olan ordu ve donanma harbi umumide emellerine muvaffak olamadysa bundun hibir vehile mtessir olmayarak Cenab- Hakk'n ya kn bir zamanda ihsan edecei ilk frsatta naili emel ola cana emin olarak ifay vazifeye devam eylemelidir. Kzm Karabekir, bunu ii yanarak ve gzlerinde hn, fke yalar birikerek okumutu. Enver Paa ile on teh likeli ileri yan yana baarmt. Birok arpmalarda lm tehlikesini hie sayarak kardelik duygularyla bir birlerine balanarak yaadklar gnler, geceler ve ayla olmutu. te, bu atak ve zeki adam, imdi, sonsuz hrslarnn esiri olduundan en ar bir biimde okkann altna gidi yordu. Ona acyorsa da, her yannda alan haner yaru289 F. : 19

larndan oluk gibi kanlar fkran Trk vatanna da, Trk ordusuna da, Trk milletine de, en sonra kendisine de acyordu, iki yzl insanlarn durmadan dehasn alkla dklar Enver Paa, akna dnm, bu palavralara inan m, hem kendini, hem de Trk milletini bu acmaz, yal n, bu derin ve korkun uurumun kenarna dek getir miti. Mtareke olduunda Kzm Karabekir'in kolordu ka rargh Tebriz'de bulunuyordu. Yeni Sadrazam Ahmet zzet Paaca verilen emirle bu karargh datlm ve K zm Karabekir, Genel Kurmay Bakanlna getirilmek zere stanbul'a arlmt. Kzm Karabekir, istanbul'a giderken Batum depolarnda toplanm bulunan pek ok Japon sahra topunu ve mermilerini iki byk alopeyo ykleterek Reit Paa vapuruna balatm ve Trabzon'a kartmt. Reit Paa vapuru, boaz iine girdiinde K zm Karabekir'in gzleri falta gibi alm ve yrei czT etmiti. 28 Kasm 1918'in bu puslu gnnde Boazii'nin mas mavi sularnda irili ufakl dman sava gemileri bay ram yapyordu. lk gzne arpan korkun olay Bykdere nnde trenle ngiliz bayrann ekilii olmutu. O zaman vapurun korkuluklarn hnla skarak: Ya istikll, ya lm! diye haykrm ve Tek da ba me zar oluncaya kadar kurtulu urunda savamaya and i miti. (Tek da ba) onun yazp besteledii bir mill mar t ve her kendisini yaralayan olay karsnda dudaklarn dan bu mar dklyordu. Kzm Karabekir, artk bir kez daha stanbul'dayd yalnz, grd ve iittii korkun eyler, onu bir an n ce bu ehirden Anadolu'ya kamaya zorluyordu. Bar bir volkan gibi kaynyordu. Ne yapacan bilemiyordu. Genel kurmay bakan olmak zere stanbul'a a rlmsa da akta bekleyip duruyordu. Aklna koymutu. Ne yapp yapacak yine Erzurum'a giderek ya kendi kol ordusunun ya da henz datlmam bir kuvvetin ba na geecekti. O da istanbul'da birok deerli kumandan lar gibi karaya vurmu bir bala benzemiti. Ali ihsan 290

poa'y daha Haydarpaa'ya varr varmaz ngilizler yakalayvermiti. Btn tannm kumandanlarn gelecei ka ranlkt. Bu ehirden bir an nce kap kurtulmaktan ba ka are yoktu. Bir kombinezon bulmann yoluna bakma lyd. 29 Kasm 1918'in yamursuz, gneli bir gnnde Zeyrek'teki aabeyisinin evinin bahesinde oturmu din leniyordu. smet beyin geldiini sylemilerdi. smet bey, o za man Harbiye Nazrl mstearlna getirilmiti ve hl o grevde bulunuyordu. Kzm Karabekir zaten gidip ken disini grmek istedii bu eski ve aziz arkadan birden bire karsnda grnce ok sevinmiti. Mstear oldu undan elinde epeyce bir kuvvet vard. Kendisini dou ya tayin ettirebilirdi. Gen kumandanlarn stanbul'a toplatlmas ve hususiyle beni arktan ayrmak byk bir gaflet olmu tur. Beni derhal arka iadeye al. Ben orada milleti ten vir ve onlara yardm ederek memleketin inhilline kar arkta yeni bir mill Trk hkmeti vcuda getirerek ar k tehlikeden kurtardktan sonra garp tehlikesi bertaraf edilebilir ve bu suretle mtareke hududu dahilinde kalan ana vatanmz kurtarlabilir. tilf devletlerinin harekt idame etmeyip bizimle mtarekeyi kabul etmelerinden iti lfn bu srada yeni bir cidale kalkacan tahmin et miyorum. demiti. smet bey ise ona yle karlk vermiti : Tehlike byktr. Senin fikrin imknszdr. En iyisi askerlikten istifa ederek birer kyde iftlik kurmaklmzdr. O zaman Kzm Karabekir ona da o mehur karl n vermekte gecikmemiti : Ben tek da ba mezar oluncaya kadar bu ga yeden ayrlmayacam. Bunun zerine Mstear smet bey onu douda bir kumandanla atamaya sz vermi ve bu sznde de dur mutu. 291

Paann otomobilleri ssz ve yaln Anadolu ilerin-: de hrltlar, grltler kararak ilerliyordu. Paa, mem leketin bu gzel ve korkun grnn ackl bir destan gibi yeniden yayordu. Ardasa'da, Gmhane'de dura rak onbeinci kolordunun bu dank ktalarn gzden ge irdi. Halk, alk, bit ve trl yoksulluk iinde yzyor du. Hele Gmhane'den geerken Daltabanda kadn lar, paann otomobilini kuatm: Ekmek, ekmek! diye baryorlard. Bayburt'ta bir eve doldurulmu yze yakn ksz o cuk grd. Hepsi, bir deri bir kemik kalmt. Haftalarca bir lokma bir ey yiyememilerdi. Paa alamakl oldu. Hemen onlar doyurdu; yiyeceklerini salad. Erzurum'a yolland. Sonra, bunlarn hepsini Erzurum'a aldrarak ordaki yar asker ksz yurtlarnn temelini bu ocuklarla att. Paa. ehirlerde grd bu alkla alay eden bir olay mr olduka unutmayacakt: Ziganalardan inerken iki Amerikalya rastlamt: Otomobilleri bozulmu, ben zinleri tkenmi, elleri brlerinde orda bekliyorlard. Nerden gelip nereye gittiklerini yanlarndaki Ermeni ter cmandan renmiti: Szde bunlar, halka Amerikan unu datmak iin Ankara'ya gitmilerdi. Paa, holanarak bunlara benzin verdi, otomobillerin altrlmasna yardm etti. Paa, birlikte yolculuk yapt bu adamlara beledi yelerden yerli hallar hediye ettirdi, birok baka hediye ler de verdirdi. Paa, sonra bunlarn dzenbazdan baka bir ey olmadklarn rendi. Mutlaka buralarda Pontos ya da Ermeni dvas iin dolayorlard. Yaptrd ara trmaya gre halka bir lokma ekmek vermemilerdi; o gzelim hallara yand durdu. Bayburt'ta btn yemi aalar iek amt. Ha vann scakl 18 dereceydi. Yalnz Kop dann zerin de her zaman olduu gibi metre kar vard. Yol nam na bir ey olmadndan evki Paa yol atrarak gemi, Karabekir'in gelii dolaysyla da bu yol temiz ve ak tu tulmutu. Kop da hi de korkun deildi. 292

Arazi bin metre rakmlyd; Zlgana dalarnn kor kun ve sarp uurumlar burda yoktu. 30 Nlsan'da Trabzon'dan ayrlan Kzm Karabekir, 3 Mays'ta Erzurum'a vard. On beinci kolordu ktalaryla Erzurum halk onun geliine pek ok sevindi. Halkn sevinli yzlerini seyrederek kolordu karar ghna doru giderken halk birbirine yle diyordu : Paa geldi, artk, srtmz yere gelmez. O, bismil lah dedi mi mutlaka muvaffak olur. Paa'nn yannda gtrd emir subaylar Yzba Ferit ve Sabahattin beyler stanbul'dan beri onun bu ih tillci dncelerini yakndan biliyorlar ve paylayorlar d. Erzurum'a varr varmaz yeni mritler yetitirmeye balad: lkin maiyetindeki kumandanlara ald. Tmen kumandan Rt ve Halit beyler, sonra da Cavit beyler, onun heyecan verici dncelerini rendiler. Kurmay subaylarna ve baka btn gvendii subaylara yava yava ald ve hepsi onun dnceleri arkasndan git meye kararl grndler. Hepsi de hibir vakit onun em rinden dar kmayacaklarn sylediler. Hoca Raif efendi bakanlndaki Erzurum Mdafaa y hukuku ile de candan ve iten bir konuma yapt. Kendisiyle aralarnda kurulacak ban bir ya da iki kii ce yaplmasn syledi. Bakaca gereken yardm in de tmen kumandan Albay Rt beyle grmelerini salk verdi. Her trl asker makamn kurulmu olan kurtulu tekiltna yardmc olacan ve bunun iin kesin emir verdiini de szlerine katt. Mdafaay hukuk bakanlar Hoca Raif efendi ile Necati beyi, kumandanla kendi ara snda balant olarak kararlatrd. Hoca Raif efendi, memleketin yeni durumu ve psiko lojik alan zerinde Kzm Karabekir'e aklamalarda bu lundu. Trabzon'da ngiliz donanmasnn karma yapaca ndan halk nasl korkuyorsa Erzurum halk da ordunun Erzurum'dan karlmasndan ya da terhis yolu ile da tlmasndan korkuyordu. Kzm Karabekir. Hoca Raif efendiye byle bir e283

ye hi bir vakit meydan vermeyeceini kesin olarak sy ledi. Dou lmedike de Erzurum tahliye edilmeyecekti Raif efendiden bir de yle bir dilekte bulundu: Do u illerindeki tekiltlarn birlemesi ve uranlan tecavczlere kar kafa tutmak, cephe almak dncesinin hi bir vakit kendisinden kt hi bir kimseye duyurulmayacakt. Bunun duyulmas, kutsal iin deerini azaltr ve snrlarn daraltabilirdi. Glkler, kar durulmaz ha le gelir ve direnme bin trl ihanete, sabotaja kurban gi debilirdi. Her trl teebbs halkn ruhundan ve barn dan kopacak ve mill ama, ancak millete ona emredile cekti. Bu kutsal sava, sadece bir generalin herhangi bi kimsenin isyan olmayacakt. Sava millet isteyecek vo liderlerini kendileri seerek bu savaa canla bala atla caklard. Kzm Karabekir, bundan sonra blge tekiltlarna dorudan doruya hi karmad. Tekiltlar birbirleriyle yazarak haberletiler, anlatlar ve Erzurum kongresi gibi kutsal bir birlik ve tartma ocana doru hzla iler lediler. Kzm Karabekir btn gcn, tam ak bir biim alm dncelerinden ve drt tmenlik kolordusundan alyordu. Bu tmenler douyu kar kar fethetmi olan birliklerdi. imdiye dek bozgun nedir bilmemi. zaferden baka sava iei koklamamt. ran Azerbaycanyla, Kafkas Azerbaycan'nn sarp ve yaln topraklar ze rinden zefer rzgr gibi gemilerdi. nsan kuvveti ola rak 17 bin kiiydiler. Silh kuvveti 33 bin 323 t. Halk Erzurum Kongresi'ne doru dev admlar ile iler lerken Kzm Karabekir de orduyu vurucu bir kuvvet ha line getirmeye, bir taarruz ordusu biimine sokmaya a lyordu. Bu arada Birinci Dnya Sava'nn btn o blgedeki kszlerini toplayarak Darleytamlar at. Sonradan ksz Yrdu adn alan bu kutsal ocaklarda sava e hitlerinin kimsesiz ocuklar okuyor, bir sanat sahibi olu yor, sonra hayata atlyordu. Kzm Karabekir'in toplad 294

ve yetitirmeye alt kszlerin says 4 bini bulmu tu. Gen ve efkatli paann yetitirdii bu kimsesiz o cuklar sonradan Trk ordusunun saflarna katlm ve subay olmulard. Banda Albay Lavvrinson'un bulunduu ngiliz kon trol heyeti Erzurum'a yerlemi, orduya soluk aldrmamaya alyordu. Damat Ferit hkmeti de onlarla el ele vermiti. Btn amalar asker tekiltlar elden geldiin ce kltmek, vurucu bir kuvvet olmaktan karmakt. Ay rca kimi kumandanlarn ingilizlere teslim edilerek stan bul'a gnder Imesi de Kzm Karabekir'den istenen eyler arasndayd. Silhlarn srg kollar ve kamalar ve depolardaki cephane de tehlikedeydi. ngiliz heyeti eek ars gibi bun larn evresinde vzldayp duruyordu. Kzm Karabekir, bu ileri her gn yaplacakm gibi sureti haktan grnerek sallyor ve zaman kazanmaya alyordu. Zaman ok deerli idi, btn bu asker ara lar Trabzon'a gndermek gerekiyordu. Ordan da ngiliz ler teslim alp istedikleri yere gtreceklerdi. Hin olu hin paa, tat aralar olmadn ileri s rerek stanbul'dan emir bekler gibi muhabere kaplar ayor ve bol bol da zaman kazanyordu. Bylece ay gibi deerli bir zamcfh kazanmt. Silh ve cephanelerin Trabzon'a gnderilmesi iin tat bulunamaynca demiryolu ile Ermenistan ve Grcis tan'dan geilerek Batum'a gnderilmesi iin teebbse geilmiti. Cephane ve silhlar vagonlara ykletilerek yola ka rlmadan nce demiryolunun en can alacak noktalar he saplanyor ve bahar yamurlarndan da yararlanlarak buralar yktrlyor ve yarlarn kaymas ve yollar tkama s biiminde kolayca yutturuluyordu. Bunlar yapanlar K zm Karabekir'in sivil giyinmi asker ve subaylarndan bakas deildi. Puflayarak yar bana dek gelen trenler duraklyor, sonra geri dnmekten baka are bulamyor du. Bol bol yaan bahar yamurlar mehmetiklerin ma sum sabotajlarn gzelce gizliyordu. Kumandanla dur295

madan yamurdan, sellerden ve frtnalardan yklm yar ve toprak kaymalar zerine rapor stne rapor geliyor du. Kzm Karabekir, bu ite de hayli zaman kazanmt. Tkanan yollar aldktan sonra da yeni yeni sabotaj ola naklar yaratmaktan geri kalmayan paa, bu sefer birok subay kyl klna sokmu ve bir ngiliz mfrezesi gz clnde giden bir trene saldrtmt. ngiliz mfreze sinin yan sra Trk muhafzlar da gitmekteydi. Kyl klndaki subaylar, i aklmasn diye Trk muhafzlarn dvdler, ngiliz muhafzlarn da tehdit ederek treni Er zurum'a dndrdler. Paa bu kadarla da kalmayarak ka le dndaki hendekleri su ile doldurttu. Silh ve cepha neyi buraya yarak zerlerini toprakla doldurtarak orda rmee brakmak yolunu tuttu. Lavvrnson her trl areye bavurarak bir trl Er zurum'dan dar karamad silh ve cephanenin ate lenerek ortadan kaldrlmasn istedi. Paa, byle bir e- yin ok kt olacan, halk heyecana dreceini ileri srd ve bunun da nne geti. Paa. Lavyrinson'la oynayp duruyordu. Yeni bir d nce daha gelmiti aklna. Bir gn mdafaay hukuk cemiyetinden Mft Sadk efendiyi. Belediye Bakan Zakir beyi ve daha birka kiiyi yanna artarak onlara u talimat verdi : Siz, gya, beni silh ve cephaneyi neye teslim ediyorsunuz diye tehdide gelmi olacaksnz. Ben de size ngiliz heyetinin ve hkmetinin srarlar karsnda kaldm sylemi olacam. Burdan doru ngiliz kontrol heyeti reisinin kararghna gideceksiniz ve: Silh ve cephanelerin gnderilmemesi iin kumandan tehdit et tik; bunu siz yaptryormusunuz. Bu hayatnza mal olur diyeceksiniz. te imdi ben bunu Lavvrinson'a haber ve riyorum. Albay Lavvrinson'a u haberi gnderdi: imdi bir heyet nezdime geldi. Silh ve cephane teslim, ederseniz seni de, Lavvrinson'u da taa tutarz. dediler. imdi, size geliyorlar. Halkn iddetinden ben korkuyo rum. dedi. 296

Aradan ksa bir sre gemiti ki. Belediye Bakan Zakir efendi. Kzm Karabekir Paa'ya znt ve heye can iinde gelip u bilgiyi verdi: Paam, bir uval inciri berbat ettik. Haberin ol sun. Biz Lavvrinson'un yanna girdiimiz zaman ok kz gn bir halde ayaa kalkarak yumruklarn skt ve daha biz lfa balamadan: Siz mi silhlar brakmyorsu nuz? imdi, stanbul kararghna ve Londra'ya yazaym da Trabzon'a yz dritnot. Erzurum'a da yzbin kiilik bir ordu gndersinler, silhlar nasl alnr gstereyim. Haydi, defolun buradanl diye grledi. imizden biri o anda naslsa yle syleyiverdi Biz buraya silh ii iin gelmedik. Onu siz ku mandanla halledin. Bunun zerine Lavvrinson: Yaal Demek bu oyunlar imdiye kadar Karabekir yapyormu. u halde buyrun, oturun) imdi size bir teklifim var: Er zurum'un Ermenistan'a verilmesi mukarrerdir. Fakat, na musum zerine sz veriyorum. Eer Kzm Karabekir Paa'y ldrrseniz veyahut buradan atarsanz hududun Erzurum'la Hasankale arasndan gemesini ben temin ederim. dedi ve heyete izaz ve ikram etti. 15 Mays 1919 da zmir'in kanl bir biimde Yunan llarca igali Erzurum'da kyametler kopard. Btn duy gu cokunluunun ve byk heyecann biricik kayna ve organizatr Kzm Karabekir'in ta kendisiydi. Her yanda halk subay ve askerler inleyerek, haykrarak yumruklaryla havalar dvdler. Cokun mitingler gn lerce srp gitti. Hatipler: zmir, gzel izmir diye sempatik ve lirik ve son derece iten lklar attlar. Her gn binlerce halk Kzm Karabekir'in karargh ev resinde toplanarak felein zulmne kar yumruk kaldr dlar ve (Tek da ba mezar oluncaya kadar) arksn hep bir azdan syleyerek kurtulu iin sonuna dek vu rumaya, arpmaya and itiler. En yank yamur dua snda bile halkn barndan byle cokun duygular kopmamt. 297

DKEN STNDE GNLER

Korkudan baka ey yoktur. korkulacak

Roosewelt Mustafa Kemal, stanbul'da hl ordu kumandan olarak bulunuyordu. Emekliye ayrlmam, aa karl mam ve azledilmemiti. u var ki son gnlerde artk kukulu insanlar aras na girdiini iyice anlamt. Evinin evresinde, konutuk lar arasnda tekinsiz kimseleri artk kolayca seebiliyor du. mrnde epeyce menkbiyet, srgn grm ve evresinde pheli glgelerin dolatn sezmiti. Yal nz, bugnk gibi dmanca bir kordon altna alnd ol mamt. Bugn, anakkale'de yendii dmanlar onun ili'deki evini kuatrcasna yakna gelmilerdi. Bu k a v ranlk gnlerde her ey beklenebilirdi. Kendisi. Fansa'larn evinde konukken birinci kez tutuklanan en yakn ar kada Ali Fethi bey sonradan salverilmise de bugn lerde btn ttihat ve Terakki kodamanlaryla yeniden tu tuklanp polis mdrlnn dam blmndeki siyasi tu tuklulara zg darack hcrelere konmutu. Cevat Abbas' polis mdrlne gndermi ve nerde bulunduu nu renmiti. imdi, onu ziyaret edebilmek iin uygun bir gn bekliyordu: Fethi'nin ikinci tevkifi tehlikeli bir tevkife benziyor; kimbilir belki bugn yarn sokakta ya da evimde beni de yakalayp onlarn yanna gtrebilirler, her eye ramen bu arkada gidip grmek bir arkada lk ve namus borcudur, diye dnyordu. Artk, ok yaydan kmt. Ne olacaksa olmalyd. Res m klkla polis mdrlne gitmeyi daha uygun bul mutu, bunun iin resm niformasn giydi, cephede al d btn nianlar takt, biraz zayflam olmasna kar n t gibi yakkl bir paa olup kt. st ak Morsedes otomobiline bindi. Yanna da yaveri Cevat Abbas' alarak Sirkeci'deki byk ve korkun polis mdrlne yolland. 298

Mersedes, polis mdrlnn kocaman kaps nn de hrlayarak durdu. Mustafa Kemal, yaveri ile indi, s tndeki paa giynei bile sk bir sorgudan geirilmesini nleyemedi. Bakt, kapdaki polislerin, hzl hzl gidip gelen gen jandarma subaylarnn baklar bile dei miti. Btn bu eski yurtsever memurlarn u anda bir d man ruhu ve maskesiyle kaplanm olduunu sanyordu. Hepsi isteini rendikten sonra ona delip geici, sorucu ve kukulu baklarla bakyordu. Mustafa Kemal, geni tal geip de iki yanl mer divenlerin soldakinden yukar doru karken rmcek gibi yznde yapp kalan baklarn etkisiyle kld n duyuyor ve byle dman bir ortama kendi ayay la geldiine piman olmaya balyordu. yle ki, hazr kendi ayayla gelmiken onu da yukardaki "hcrelerden birine tkverebilirlerdi ve bir daha burdan ne zaman kur tulaca da belli olmazd. Aksi gibi polis mdr de, umumi harpte liyakatsiz lii yznden adamakll hrpalad eski bir subayd. Bunun iin yaveriyle merdivenlerden yukar kar ken yanndan inip kan, ya da sahanlklarda bulunan po lisin takviyecisi gen jandarma subaylarna glmsyordu. Bunlarn arasnda onu tanyanlar da kyordu. By lece dne dolaa dam kdtna ktnda, Mustafa Kemal, dizlerinin bann zldn duydu; soluyor, gs inip kalkyordu. Dam katnda birinci ube polisleri, karsna dikildi. Bu baraj yarp gemesi zor olmad: Dar bir koridorun her iki yannda darack hcreler sralanmt. Bunlarda sadrazamlar, nazrlar, bir ok nemli devlet adamlar ve kimi tannm gazeteciler bulunuyordu. Yalnz, iin bir tek iyi yan vard. Bu hcrelerin ka plar kapal deildi. Herkes karyolasnn zerinde pijamasyla ya da her hangi bir ev ve sokak klyla oturuyor ve birbirlerini ziyaret ederek konuup dertleebiliyordu. Mustafa Ke' 299

moTin, yaveriyle koridordan ilerlediini gren tandk sad razamlar, nazrlar ve politikaclar birbirlerine : Yahu Mustafa Kemal'i de getirmiler, diye haber veriyorlar, sonra hepsi de onu kendi yanna aryor: Buyrun! Buyrun! diye sesleniyorlard. Mustafa Kemal, yaveriyle Sadrazam Sait Halim Paa'nn hcresine gitti. Baka nazrlar da oraya geldiler. Hi birinin ne olduundan haberi yoktu. Mustafa Ke mal'den haber almaya alyorlard. Yahu ne var, ne oluyor? diye soruyorlard. Mustafa Kemal, bu hal karsnda derin dncelere dald; Bu zatlar arasnda hesaba, imtihana ekilmek l zm gelenler vard. Fakat, hesap soran millet deildi. Bi lkis milleti daha ar bir felkete srkleyen insanlard. Mustafa Kemal, Sait Halim Paa'nn karyolasna otu rarak teden beriden biraz konutu, sonra nazrlar ara sndaki arkada Ali Fethi beyin koluna girerek onu ko ridora kard, orda dolaarak bir sre dertletiler. En yakn arkadann, tam gerektii zamanda hapse dm olmasna ok zlyordu. Kendi kararlarnn sa laml zerinde yeniden ona gven verdi ve kurtulu gnlerinin balang noktasna gittike daha ok yakla makta olduklarn syledi. Kendisini de bir kaza eseri olarak yakalayp delie tkmazlarsa bir eyler yapmann artk farz olduu zerinde uzun uzun konutu; sevgili arkadann moralini dzeltmeye, ona umut vermeye a lt. Yaveriyle yine ayn dolambal ve uzun ta merdi venleri inerek caddeye ktnda geni bir soluk ald. Kck hcrelerinde kasaplk hayvanlar gibi hi de iyi olmayacak kaderlerini bekleyen bu bir yn Osmanl b ynn hali iini adamakll daraltmt. Cmle kapsn dan caddenin gneli aydnlna ayan atar atmaz ie ri girdii zaman ruhunu saran alarm havas hemen silinivermiti. Burda da gzleriyle grmt kl, tehlike, bir yangn gibi bacay sarmt ve yangn ember halinde kendisini kuatmak zereydi. Fethi beyi ziyaretinden birka gn sonrayd, Harbl300

ye Nezaretinden resm bir tezkere ald. Bu tezkerede oto mobiliyle yaverinin bundan byle alnd ve tahsisatnn da kesildii bildiriliyordu. Buna biraz da armad deildi,.undan ki o gn k tidarda bulunanlardan byle bir ey beklemiyordu. Bu. aka kendisine indirilmi bir tokatt, yalnz, bunun ne reden geldiini henz anlayacak durumda deildi. Sonra kafasn biraz daha iler zerinde yorunca bu nun nedenini bulur gibi oldu. O tarihlerde General Allenby stanbul'a gelmiti. Bir gn Harbiye Nazrn ve Erkn Harbiye ikinci Reisini karsna alarak cebinden kar d bir not defterinden bir eyler dikte etmek ister. Na zr ve, Reis konumak isterlerse de General Allenby : Grmek in deil, baz arzularm sylemek iin sizleri kabul ettim, cevabn verir. te. bt konumalar arasnda, Allenby, altnc ordu kumandanlna (Mustafa Kemal'in) tayin oluurnakln da tavsiye eder. te bu dikte edilmi grev, Mustafa Kemal'e nerilince kabul etmemiti. undan ki Mustafa Kemal, gide cei yerin neresi olacan, grevinin ne olduunu, ne vaziyette kalacan pek iyi anlyordu: Yaver, otomobil ve tahsisat meselesi bu hdiseye bal olsa gerektir, diye dnd. Mustafa Kemal, Harbiye Nezaretinin kendisine yap t bu muameleyi sava hizmetlerine ve erefine bir tecavz sayd ve bir istida yazarak bunu protesto etti. Bu istiday yazan da Albay ismet beyin ta kendisiydi. Bu kt zamanlarda gerek yurtseverlerin erefloriyle oynamak ve onlar milletin gznde kk dr mek moda olmutu. dmanlar, karanlk dnceleri ni hkim klmak iin bu anlarn ve ereflerin hl dim dik tuttuu balar emeye alyorlard. Bu trl sald rlardan birisi de Mustafa Kemal'e kar yapld. Muhalif gazetelerden birinde kan bir yaz zerine Mustafa Ke mal, ordunun haysiyet ve erefinin daha iyi korunmas gerektiini hatrlatan bir yaz hazarak Harbiye Nezarotine gnderdi, iin garipliine baknz ki Mustafa Kcmal'301

in Harbiye Nezaretine gnderdi yaz, yine aleyhinde ya z yazan ayn gazeteye gnderildi ve onun stunlarnda kt. te, bylece Mustafa Kemal, resm ve yksek bir makamca durup dururken polemie srklendi ve ir ret gazete sahibi kendisini hakarete uram farzederek harekete geti ve Mustafa Kemal'i mahkm ettirmek is teiyle mahkemede dva at. Birka gn sonra Mustafa Kemal'in eline bir mahkeme celpnamesi geldi. Mustafa Kemal, zehir gibi bir glmseme ve korkun bir tiksinti ile bu kda bakt. Demek ki, zehirli gazlar pskren l drc batakla artk pek yaklam bulunuyordu. Ya da bataklk genileyerek onun durduu yere doru b yk bir hzla yaklayordu. Asl hakarete urayan kendi si olduu halde hakaret san olarak mahkemeye ar lyordu. te, Mustafa Kemal, bu olay zerine bsbtn uyan mt. Metotlu ve sistemli bir dmanlk havasyla sk maya balayan bir ortam iinde bulunduunu dnn ce akl bana geldi. Mustafa Kemal Paaya taarruz balam demekti. Basit ve kk gibi grnen, sonucu nemli olacak bir tertibin elik alarna drlmek is tendii akt. Artk, kumandanlk sfatn da zerinden almlard. Btn bunlar eytanca bir sisteme gre yrtlmek iste niyordu. Siyas ynden de hibir ey yapacak durumda deildi. Btn sorun, bu eytanca tertipten bir zaman iin kurtulabilmekti. Talih bir yandan da onun hesabna alyordu. Btn kozlarn kullanmt. Bir an gelebilirdi ki, felek onu mancna konmu bir ta gibi istedii m barek topraklara, hem de die dokunur bir otorite ola rak frlatabilirdi. O, sessiz sedasz bunun peindeydi. Bu nun iin hapse girmemenin aresine bakacakt. Ancak, hukuk kaidelerine ve maddelerine snmak zere bu de erli zaman kazanabilirdi. Mahkemeye gidip kendini ahsen savunmay d nmyor deildi. Fakat, o zamanki stanbul gazeteci302

lerinln en aalyla kar karya gelmek ok gcne gidiyordu. Sonra, bu olayn kimi yksek politikaclarca hazr lanm bir tertip olduuna da inandndan, hukuka s nmakla da kendisini kurtaramyacan, mutlaka hapse mahkm edileceini ok iyi biliyordu. Mahkemede ba rp ararak bu kara vicdanlara birok tokatlar indirse bile, bunun da oka deeri olmayacakt. Bu gzel hatip lik rneini, bu yank ikyetleri ancak mahkeme duvar lar dinleyecekti. Byle olmakla beraber boumay gze almaktan baka are yoktu. Bundan dolay yakndan tand Avu kat Sadettin Ferit beyi ard. Kendisine iin btn nemli noktalarn anlatt ve bu dvann gerekten nemli olup olmadn sordu. Sadettin Ferit bey ; Dva ehemmiyetlidir, mahkm olmanz ihtimali vardr, dedi. Amma yaptn, canimi Ben hi de mahkm olmak niyetinde deilim. Mustafa Kemal'in amacn anlamayan avukat: Elbette, dedi, fakat msaade ederseniz, mddeinin vekili ile konuaym. ' Hayr, msaade edemem. Ben, hakl olduumu biliyorurp: Mddeinin avukat ile grmeye ne lzum var? Bu i yolumun stne kan bir dikendir. Biraz daha za mana ihtiyacm var. Dvay lehimde de kazanmanz s temiyorum. Yalnz, bana zaman kazandrabilir misiniz? Buna sz verebilirim. Bu vesile ile oyalanmak, belki de hrriyetimden mahrum olmak istemem, siz buna mani olabilirseniz, en byk iyilii yapm olursunuz. Mustafa Kemal'in vekili bir iki kere mahkemeye git ti, dvay datt, ona o kadar zaman kazandrd ki. Ban drma vapuruna binip de Karadeniz'e ald ve Sam sun'a ayak bast 19 Mays gnne dein dva hl so na ermemiti. 303

EYTANIN BACAINI KIRAN ADAM

Dnyay idare eden. zekdr.

G. Emerson

Abdlhamit'in kz kardei Mediha Sultan'ta evli bu lunan ve bu yzden de, Damat lakabyla anlan, ayn zamanda Pddiah Vahidettin'in enitesi olan Arnavut Fe rit Paa, 4 Mart 1919 da sadrazam olmu. Hrriyet ve tilf Partisi'ni fiilen iktidara getirmiti. smail Fazl Paa'nn kk olu Yzba Ali bey ile kzn evlendirmi olan eski Yeniky Belediye Reisi ve imdiki Hrriyet ve tilf Partisi'nln en deerli adamla rndan saylan Mehmet Ali bey de kabinede suya sabuna dokunmaz bir nazrla, Posta ve Telgraf Nazrlna ge tirilmiti. Mehmet Ali bey, ismail Fazl Paa'nn evinde verdih sz tutarak nazr olur olmaz, Mustafa Kemal Paa'nn die dokunur bir memuriyete atanarak Anadolu'ya gn derilmesi ii iin ilk almalarna balad. Yeni sadra zama, Mustafa Kemal'e erefine uygun bir vazife verme si iin ricada bulundu; Mehmet Ali bey, daha nce s mail Fazl Paa'nn evinde onunla grt gibi evine de gitmi, orda da derin derin grp konumulard. Bu konumalarda kendisini iktidara gelmek zere bulu nan bir partinin en ileri gelenlerinden biri olarak bilen Mehmet Ali bey, elbette onunla ne denli ak konumu sa Mustafa Kemal'de bir o denli gizlenmek, kamuflj ya parak konumak gerektiini anlam, bylece Hrriyet ve tilf Parlisi'ne, kendilerine dman ve zararl insan ol mad fikrini vermeye almt. Zaten Hrriyet ve tilf kodamanlarnca onun ze rinde verilmi bir hkm ve bilinen eyler de vard: Mus tafa Kemal gerek Enver Paa'nn, gerekse btn ittihat ve Terakki kodamanlarnn dmanyd; salt bu yzden Hrriyet ve tilf Partisi hesabna kazanlp altrlabi lir kansndaydlar. Mehmet Ali bey, birka kez, onun ili'deki evine de 304

gitti. Konumalarndan kard sonu, ilk dnceleri ni btnyle destekleyecek gibi di. Bunu ileri gelen par ti ve kabine arkadalarna da anlatt. Ne var ki Hrriyet ve itilf Partisi'nin iinde Mustafa Kemal'in dmanlar kum gibi kaynyordu. Yalnz. Mehmet Ali beyin burda olumlu ve yararl bir rol oynad meydandayd. Onun Mustafa Kemal stne yapt savunmalar sayesinde hi olmazsa bir ilgi uyanmt. Bu kez de Bahriye Nazr Av ni Paa, Mustafa Kemal ile grmek stediinden Meh met Ali bey onu da beraberine alarak ili'deki eve g trd. Tl konumalar yapld, trl konulara dokunul du. Mustafa Kemal btn bu konumalar byk bir takt ile idare etti ve bu son kozu iyi kullanmann hayati nemini anlam olarak imtihan vermeye alt. undan ki Avni Paa ona bouna gitmemiti. Onu yoklayarak ken di kozlar iin kullanmak hevesine kaplanlardand. Avni Paa'nn kendi stne yapaca tezkiye mutlaka birok larnn azn kapayacak ve yollar tkayan dmanlklar hi olmazsa bir sre felce uratacakt. Mustafa Kemal, bu grmelerinde Mehmet Ali bey le Avni Paa'ya yle iten bir yaknlk gsterdi, onlara yle sokulmasn bildi ki, artk baya arkada ve ahbap olmu gibiydiler. Bir gn Avni Paa otomobilini gndererek Mustafa Kemal'i Bahriye Nezaretine ard. Avni Paa le yine uzun uzun konuup aertletller; Nazr. Mustafa Kemal'i le yemeine de alkoydu ve evinden sefertas ile ge len yemeinin yarsn ona ikram etti. Mustafa Kemal, bu iyi kalpli ve safa nazrdan bireyler renebilmek iin neler dnd, durumu nasl grd stne birok sorular sordu. Nazr, yle eyler syledi ki Mustafa Kemal, hemen cecik onun hibir eyden haberi olmadn anlayverdi. Paack. yi eyler dndnden, sayei ahanede i lerin iyi gideceinden, ok kuvvetli olduklarndan, ingi lizlerle de anlamak zere bulunduklarndan konutu dur du. Mustafa Kemal, siyas ki yzlln, son kurtulu 305 F. : 20

aresi olduunu artk iyice anladndan saf nazrn sem patisini kazanmak in elinden gelen her trl hoa gi decek davranlarda bulundu ve en iyimser biimde ko nutu ve onu destekledi. Avni Paa. o zaman Harbiye Nazr bulunan akir Paa'nn damadyd. Mustafa Kemal, bunu biliyordu. Av ni Paa'ya sempatik grnmek, akir Paa'y da uzaktan uzaa yar avlamak demekti. Onun yapt enjeksiyon, etkisini kaynpeder zerinde de gstermekte gecikmeye cekti. Mustafa Kemal'in, siyasetin gerektirdii bu iki yz lce davran, bir kurtulu aresi olarak azd bile. tti hat olmak bir sutu ve kzn altnda buza arar gibi her zek sahibi ve aksiyona gemeye gl kiide ittihatlk aryorlar ve her trl arala bunlarn ban ezmeye alyorlard. Gerek padiah, gerekse Hrriyet ve itilf Partisi'nin balar ve yeleri iin ittihatlk komp leksi, genel bir ruh hastal halindeydi. ttihat ve Terakki'nin yeniden tekiltland hortlamak zere olduu zerindeki kuruntu, yaygnd, ittihat ve Terakki Partisi balarnn pek yaknda hkmeti devirmek ve yeniden i bana gemek in harl harl altklarn bildiren ha berler ok mbalalyd. Aslnda, yok olup silinmemek in kimi abalamalar vard. Btn gen kumandanlarn imize girmi olan d mana direnmek in gsterdikleri areler, hep ittihatlk yardakl le damgalanyordu. ite, bu zihniyet karsnda Mehmet Ali bey, ne ka bine arkadalarna ve ne de frka liderlerine derdini an latabiliyor, fikrini kabul ettiriyordu. ngilizlerin tazyik ve protestolarn arttrdklar, ard arkas bir trl kesilmeyen lzumlu lzumsuz ikyetle re baladklar gnlerde sadrazam bulunan Damat Ferit Paa. esasen geinemedikleri Cemal beyin yerine kendine yardm edebilecek mteebbis ve dirayetli bir Dahiliye Nazr aramt. Hrriyet ve itilf Frkas erkn iinde herkesin itimat ve emniyetini kazanm olan Mehmet Ali beyi 7 Nisan 1919 da bu makama getirmiti. imdi Meh306

met Ali bey. frsat kolluyor, mnasip bir zamann zuhu runu bekliyordu. Eski ricalarn tekrarlayacakt. Bir gr. ngiliz igal kumandanlndan Ferit Paa'nn eline gelen bir rapor, btn kabine yeleriyle padia hn da huzurunu ve uykusunu karmt. Bu rapora gre Samsun ve kylerindeki Rumlar, zulm altnda inliyordu. Trk eteci gruplarnn sistemli olarak yapm olduu bu tecavz hareketlerine hkmete son verilmeyecek olur sa ve Osmanl devleti bunu yapamayacak durumdaysa kendileri ie el koyacaklarn sylyorlard. Bu raporda iddetli ve tehdit edici bir dil kullanlyordu. Damat Ferit Paa, bu jamdan der gibi gelen be lnn iinden nasl klaca zerinde konuup, grmek zere acele Dahiliye Nazr Mehmet Ali beyi ard. Mehmet Ali beyin arl, olayn nemini Ferit Paa'nn gznde daha da arttrmt. Onun verdii habere gre bu blgede asayisizlik vard. Damat Ferit Paa : Sknun bir an evvel iadesi arttr. Aksi takdirde itilf devletleri ie mdahale edeceklerdir. Bunun fena neticeler dourmas ihtimali vardr. Siz, Dahiliye Nazr olarak ne dnyorsunuz? diye sordu. Hdise mahalline geni selhiyetli, muktedir bir zat gndermek pek mnasiptir. stanbul'dan halli mklldir. Mesel, kimi tavsiye ediyorsunuz? Hatrma Mustafa Kemal Paa geliyor. Bu ad iiten Damat Ferit Paa'nn altn gzlkleri nin arkasndaki iri gzlerinde garip, kukulu kvlcmlar parlad, Dahiliye Nazrnn yzne hibir ey anlamaya rak bakt. Hayr, Mehmet Ali bey olaylarn bu denli ca hili olamazd. Damat Ferit Paa'nn bu duraklamasnn ve aknlnn nedenini Mehmet Ali bey, imek gibi kavramt. Bunun iin bu aknlktan yararlanarak bir mantk baskn daha yapt: Paa hazretleri, dedi, yalnzca mlkiye mirleri vastasyla bu iin halli ok mkil olur; onlar yalnz ba larna orda asayii temin edemezler. nk, ellerinde

hibir meyyideleri yoktur. Mlk ye asker idareleri bir letirerek bana gen ve enerjik, ayn zamanda salhiyettar bir Kumandan getirmek gerektir. Ancak byle ge ni salahiyetli bir kumandan, asayii yerine iade edebilir. byle olunca ngilizler de artk herhangi bir ikyette bulunamazlar. Mehmet Ali beyin bu kandrc konumas. Damat Fe rit Paa zerinde olduka yattrc bir etki yapmt. Ne var ki yzde yz kanmad meydandayd : Mustafa Kemal Paa'y gyaben ben de tanyo rum, fakat son karar vermeden nce onu bir kere ben de yakndan grmek isterim. ok mesuliyetli bir i ze rindeyiz, Mehmet Ali bey! Peki. bir zemin hazrlayalm, siz de kendisiyle kar lkl konuunuz. nk, burda benden ok karar sahibi zat linizsiniz. Damat Ferit Paa'nn bu kadarla da kalmayp Mus tafa Kemal zerinde inceden inceye bir tahkikat yapt raca meydandayd.
**

Mehmet Ali bey, Ferit Paa'dan ayrlr ayrlmaz do ruca Kuzguncuk'taki yalya kotu, sadrazam ile aralarn da geen konumay smail Fazl Paa'ya olduu gibi an latt. Mehmet Ali bey, bu konumadan iki gn sonra Cercle D'Orient'da bir le yemei tertipledi ve bunda Damat Ferit Paa ile Mustafa Kemal Paa'y buluturdu. Buras Beyolu'nun gbeinde kimj devlet adamlarnn, yaban clarn, yksek politikaclarn sk sk gittikleri bir lokal di. Damat Ferit Paa, sadrazamlndan nce de buraya her zaman gelir. Bilardo vb. oynayarak ,vakit geirirdi. Eski Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Cevat Paa ile Meh met Ali bey de bu randevunun gerekli figranlar idi. Mustafa Kemal Paa, Cevat Paa ile daha nceden anla m bulunuyordu. Bunun iin Damat Ferit Paa, bilmeyerek kendi aya yla sacaya biiminde bir tuzan iine dmt. kuvvetli zek ve mantk, elbetteki bu iri gvdeli saray paasn yenecekti. 308

Gerek ye/mekte, gerekse yemekten sonra hem mem leketin asayii, hem de ngilizlerin ikyetleri zerinde konuuldu ise de. Samsun ve havalisi zerinde hibir ey konuulmad. Damat Ferit Paa'nn. Mustafa Kemal' in gizli niyetlerini yz yze konuarak anlamak istemesi fiyasko ile sona erdi. Mustafa Kemal de artk bir politiKacnn her zaman kulland silhlar kullanyordu. Saf ve iten bir ordu paas maskesi altnda kurnaz ve ince bir politikac zeks liyordu. Mustafa Kemal'in kaamakl konumalarn Mehmet Ali beyle Cevat Paa durmadan desteklemilerdi. Sadra zamn sorularna Mustafa Kemal'in verdii cevaplar, pek gzel tertiplenmi, sahte gerekler zerine kurulmutu. Mehmet Ali bey. bunlar bilmeyerek, Cevat Paa se bi lerek destekliyordu. Zengin bir le yemeinden sonra varlan kararda Damat Ferit Paa, aldanm. Trk milleti kazanmt. Da mat Ferit Paa, kalkp ayrlrken, krmz fesinin altnda ki vaktiyle pek gzel olduu sylenen yznde gerek bir honutluk ve huzur havas olduu halde kocaman etli ve beyaz eliyle Mustafa Kemal'in uzun parmakl, zayf ve zarif elini kibarca ve geveke skt: Tantmza memnun oldum, dedi. Sizin gibi mtemayiz, gen ve kymetli kumandanlara ok ihtiyac mz olacak. Artk, bu szler, onun Mustafa Kemal stne tam anlamyla olumlu bir dnce sahibi olduunu gsteri yordu. Hemen ertesi gn, Harbiye Nazr mir akir Paa'ya Samsun'daki olaylar in Mustafa Kemal Paa'nn atan mas emrini verdi. Harbiye Nazr akir Paa. Mustafa Kemal'i makamna ard. Mustafa Kemal onun brosu nun karsna oturdu. akir Paa, Ferit Paa'dan ald emir zerine hibir ey sylemeden mahut dosyay Mustafa Kemal'e uzat t. Bunu okur musunuz? dedi. Mustafa Kemal dosyay batan baa gzden geirdi. 309

zeti u i d i : Samsun ve havalisinde birok Rum kyleri Trkler tarafndan her gn tecavze uramaktadr. Osmanl h kmeti bu vah tecavzlerin nne geememektedir. Bu havalinin emniyet ve huzurunu temin etmek insaniyet namna borcumuzdur. Raporlar stanbul hkmetine verilirken bir de pro testo eklenmiti: Bu tecavzleri menetmek lzmdr. Eer siz ciz iseniz, vazifeyi biz stmze alacaz. Mustafa Kemal, dosyay okuduktan sonra Harbiye Nazrnn yzne b a k t ; Emriniz Paa? dedi. Bu byle midir, zannedersiniz? Zannetmiyorum, fakat, bir eyler olmak ihtimali vardr. Bunun zerine akir Paa, asl meseleye g e t i : te, dedi. Byle midir, deil midir, evvel bunu meydana karmak iin oralara bir zatn gidip tetkikler de bulunmas lzmdr. Ben Sadrazam Paa ile gr tm. Sizi mnasip grdk. Oraya gidesiniz ve meselenin mahiyetini anlayasnz. Memnuniyetle giderim; ancak, ben, oraya Trk ler Rumlara zulmediyor mu, etmiyor mu, yalnz bunu an lamak iin mi gideceim? Memuriyetim bu mu olmak l zmdr? Evet, konutuumuz budur. Pekl, yalnz msaade buyurursanz, memuriye time bir ekil vermek lzm) Sizi zmeyeyim, arzu ederse niz Erkn Harbiye Reisinizle grerek bunu tespit ede lim. akir Paa : Hay hayl dedi. Mustafa Kemal Paa, nazrlk makamndan karak Erkn Harbiyel Umumiye Reisi Fevzi Paa'y arad. Ye rinde yoktu. Yirmi gndenberi hasta olduu iin gelme diini sylediler. Mustafa Kemal merak etti: Acaba yeni bir rahatszl m vard? ok sonralar anladna gre mesel u idi: Suriye fatihi General Allenby Istanbuld 310

gelecekti. Harbiye Nazr da Fevzi Paa'y ararak, in giliz Generalini karlamaya gitmesini sylemiti. Fevzi Paa ise: Ben bunu yapamam! diye diren miti. Harbiye Nazr: Yapman lzmdr! dedi. Harbiye Nazrnn bu emrini iiten Fevzi Paa : Hastaym, evime gidiyoruml diyerek kp git mi ve o gndenberi de evinden dar kmamt. Mustafa Kemal iin gerek Cevat Paa. gerekse Fevzi Paa insanlk ve yurtseverlik deerlerine inand eski ar kadalard. Mtareke kabinelerinden birinde Harbiye Na zrlna getirilen Cevat Paa, Fevzi Paa'ya Erkn Harbiyei Umumiye Reisliini nermiti. te, paa hl o ma kamdan uzaklatrlmamti. Mustafa Kemal ile Fevzi Pa a eskidenberi kaderleri birbirini kovalayan iki arkada olmutu. Anafartalar grubu kumandanlndan ayrldn da yerine Fevzi Paa'y atamlard. Yine bir zaman ikin ci ordu kumandanlndan yedinci ordudan yldrm or dular grubu kumandanlna getiinde de yerine yine o erdemli arkada gelmiti. stifa etmi olduu yedinci or du kumandanln da yine ona devretmiti. Fevzi Paa, Mustafa Kemal'i istifaya zorlayan nedenlere gs ger mek iin saln bile tehlikeye atmt. Bu yzden stanbul'a giderek aylarca tedavi grm t. Fevzi Paa, Erkn Harbiye! Umumiye Reisliinde ne yapabilirdi? O, bu milletin nnde sonunda silha sarla candan- zerrece kukusu olmayan bir adamd. Oysa mtareke koullarna gre btn silhlar ve her yerdeki cephane, tilf devletlerine teslim olunacakt. Fevzi Pa a, mtareke koullarn uygular grnerek, eer silh ve cephaneler itilf devletlerince kolaylkla tanabilecek yerlerde ise onlar Anadolu'nun iinde kalabilecek gibi yollardan gtrr gibi davranmtr, rnein Diyarbakr' daki cephane, trenle hemen istanbul'a gelebilirdi. Fevzi Paa, yle nedenler buldu ki bunlarn kanlarla Sivas zerinden Samsun limanna gitmesi zorunlu sayld. Yi ne, rnein Ktahya'da pek ok cephane vard. Fevzi 311

Paa imendiferle tanmamalar iin bunlarn AnkaraSivas ynnde gtrlmesi iin emir verdi. Ne yazk ki bunlar, emrin i yz anlalmad iin kazaya uramt ve trenle zmit krfezine getirilerek denize dklmt. anakkale'deki toplarmz da tahrip olunacakt. Gerek Fevzi Paa, gerek onun yerine geen Cevat Paa'nn ter tipleri ile bu toplar da gizlice, sonradan (Mustafa Kemal' in) iine yarayacak yerlere gnderilmiti. stanbul'da depolarda bulunan silh ve cephane, hi kimse anlamadan daha sonra (Mustafa Kemal'in) istedi i yerlere gnderilecek tertiplere konmutu. Bir gn Cevat Paa, Harbiye Nazrlndan ekilmek zorunda kalnca Fevzi Paa'ya : Paam, demiti, greceksiniz ki sk sk Harbiye Nazrlar deiecektir, fakat siz yerinizde kalnz kl ba lanlan ileri yrtebilesiniz. te, bugn hl hkmet mekanizmas iinde by le dost ve yurtsever insanlar bulunduu gibi Mustafa Kemal'e hi dost olmayan ynla insan da vard. Sultan Vahldettin'in kurdurmu olduu kabinelerde Mustafa Ke mal in her zaman iki kart dr\pe hkim olmutu. Bunlarn kimisi onu lehlerinde kazanmak istiyor, teki ler de ona hibir biimde gvenilmemesi gerektiini leri sryordu. Zeynelabidin efendi ise Mustafa Kemal'in eli ne frsat gesin, hepimizi asar diyor ve ona yzverilmemesini istiyordu. Mustafa Kemal'in su katlmam d manlar ounluktayd. Ne var ki Mehmet AH beyle Da mat Ferit Paa onun zerinde anlatklarndan ve i de kargaaya geldiinden ne olduu iyice anlalmam, bu arada Mustafa Kemal'in atanmas ve ilemi de kala gz arasnda oluvermiti. Hrriyet ve tilf Partisi'nden yarm akll biroklar da bir zamandanberi gerek Mustafa Kemal'i, gerekse onun gibi dnenleri Anadolu dalarna atmal, orada rtmeli diye sylenip duruyorlard. Mustafa Kemal' in stanbul'da bo durmad, saman altndan su yrtl haberini hemen hepsi almt. Herhangi bir nedenle onu stanbul'dan uzaklatrp bir karadten kurtulmak 312

istiyorlard. Bunun iin de makl bir sebep aryorlard, en sonra bu neden de, igal kuvvetleri subaylarnn ra porlar ile dolu bir dosya halinde ellerine geldi. Yalnz Mustafa Kemal'i Anadolu dalarna srp ora da rtmek isteyenler, onun hibir vakit pek nemli bir grevi ile oralara gnderilmesini istemezlerdi. te, on larn bir ounun yreklerine souk su serpen bu atan mann nemli yanlar onlarca bsbtn karanlkta kal mt. Trkiye'nin te ikisinin mlk ve asker kuvvetle rini kontrol edecek bir memuriyetin Mustafa Kemal'e ve rilerek Anadolu'ya gnderileceini dlerinde grseler inanmazlard. te, bir iki gerek dostun ve Mustafa Ke mal'in dehasnn byk bir sabrla hazrlad mucizeler den birisi de bu idi. Mustafa Kemal, evrakn gelimesi iin, daireye gir diinde ikinci reis Diyarbakrl Kzm Paa ile yz yze geldi. Kzm Paa, Mustafa Kemal'in sevdii ve gvendi i eski arkadalarndand. Ona. Harbiye Nazrnn kendisine vermi olduu g revi anlatt : Malmatnz var m? diye sordu. Kzm Paa bunu henz iltmemiti : Hayr, dedi. ite, ben sana haber veriyorum. Kaplar kapatt rr msn? Kzm Paa, glerek onun yzne bakt: Ne oluyoruz? Mustafa Kemal bunun zerine Kzm Paa ile ak a konuarak ona her eyi olduu gibi anlatt: Her ne sebep veya maksatla, beni istanbul'dan uzaklatrmak iin bir vesile aramlar ve bu memuriye ti bulmular. Hemen kabul ettim. Ben de zaten u veya bu suretle Anadolu'ya gemek frsatn aryordum. Madem ki onlar teklif ettiler, frsat tan mmkn olduu kadar istifade etmeliyiz. Kzm Paa: Nasl? diye sordu ve Mustafa Ke mal'in cevabn beklemeden : Ha... Zaten ordu mfettilikleri meselesi var. Sen. 313

o taraflara ordu mfettii unvan ile gidebilirsin. Unvann ehemmiyeti yok, yalnz, imdi Harbiye Nazr ile konu, benden ne istiyorlar, tespit et, st ta rafn kendimiz yaparz. Kzm Paa, hemen Harbiye Nazrna kotu; Harbi ye Nazrndan yle bir direktif ald: Maksat Samsun havalisinde Rumlara tecavz eden Trkleri tedip etmek, sonra Anadolu'da bir takm mill teekkller beliriyormu, onlar da ortadan kaldr mak! Mustafa Kemal'i bunun iin yolluyoruz. Kendisine Sadrazam Paa ile beraber bir salhiyetname vereceiz. Brosuna dnen Kzm Paa orda oturup bekleyen Mustafa Kemal'e bunlar anlatt. Mustafa Kemal sevinle : ok gzeli dedi ve kaplarn iyice kapal olup ol madna bakt ve sonra : Yalnz, dedi, onlar ne istiyorlarsa azamisini il ve ederek bir talimatname kaleme alnz, yalnz bir iki nok tay ben not ettireyim. Kzm Paa : Peki, dedi. Mustafa Kemal'in nem verdii i uydu: Elden geldiince Anadolu'nun her yanna emir vere bilmek yetkisi: Bu talimatnameye konmasn istedii bir madde, ona Samsun'dan balayarak btn dou vilyet lerinde bulunan kuvvetlerin kumandan olmasn ve bu kuvvetlerin bulunduu vilyetler valilerine dorudan do ruya emir verebilmesini salayacakt. Bir baka madde ile de bu blge ile herhangi bir temasta bulunan asker ve idar makamlara bildirilerde bulunabilecekti. Kzm Paa'ya : Onlarn arzularn bir araya topla, fakat, sonuna bu iki maddeyi ilve eti dedi. Kzm Paa onun yzne bakt: Bir ey mi yapacaksn? diye sordu. Mustafa Kemal fslt gibi: Kulan bana doru uzat, dedi. Evet, bir ey ya pacam. Bu maddeler olsa da, olmasa da yapacam!

314

Kzm Paa, gld : Vazifemizdir, alacaz! Kzm Paa, hemen kaleme sarld ve harl harl ta limatnameyi yazmaya balad. Yazp bitirince Mustafa Kemal'e okudu. Sonra Mustafa Kemal'i broda yalnz b rakarak yazd talimatnameyi Harbiye Nazrna gster meye gitti. Birka dakika sonra Kzm Paa ask sura tyla ieri girdi. Mustafa Kemal, ilerin ters gittiini he men onun yznden anlad. Kzm Paa : Sadrazam Paa talimatnameyi imzalamayacakm, akir Paa da mzalamaktan ekindi, dedi. Yalnz akr Paa : ma edemem, ama mhrm basarm, demiti. Mustafa Kemal: Peki, imdi mhrn basyor mu? diye sordu. Evet, hatt bana mhrn verdi ve bas! dedi. Mustafa Kemal: O halde, talimatnameye: Mustafa Kemal Paa lzum grdke dorudan Sadrazam Paa ile muhabe re eder, kaydn da lve edelim. ok iyi ama, akir Paa'ya okuduum msvedde de bu kayt yoktu. Bununla beraber Kzm Paa, Mustafa Kemal'in is tedii yeni maddeyi de talimatnameye katarak beyaza ekti. Talimatnameye akir Paa'nn makam mhr basl d. ki nsha yazlmt. Birisini Mustafa Kemal, gzelce katlayp cebine indirerek tekini Kzm Paa'ya uzatt: Sen de bunu dosyanda saklarsn! dedi. Bunun zerine Kzm Paa, aka yollu glerek: Paam, dedi. beni torbaya m sokuyorsun? Mustafa Kemal'in sevinten az kulaklarna varyor du : Hayr, hayr sana imdi, yalnz teekkr ediyo rum. Bir gn bunu hatrlarz! dedi. Mustafa Kemal'in en byk sevinlerle cebine indir mi olduu mehur talimatname uydu : 315

Dokuzuncu ordu ktaat mfettiliine alt vazife yal nz askeri olmayp mfettiliin ihtiva eyledii mntaka dahilinde ayn zamanda mlkdir. 1 bu mterek vezaif unlardr: a) Mntakada asayii dahilinin iade ve istikrar ve bu asayisizliin esbab hudusunun tespiti. b) Mntakada tede beride mteferrik bir halde mevcudiyetinden bahsedilen esliha ve cephanenin bir an evvel toplattrlarak mnasip depolara iddihar ve muha faza altna alnmas. c) Muhtelif mahallerde bir takm ralar mevcut olduu ve bunlarn asker toplamakta bulunduu ve gayri resm bir surette ordunun bunlar himaye eyledii ddia olunuyor. Byle ralar mevcut olup da asker topluyor, silh tevzi ediyor ve ordu ile de mnasebette bulunuyor larsa katiyen men'i ile bu kabil mteekkil ralarn da lav. 2 Bunun iin: a) ki frkal olan nc ve drt frkal olan on beinci kolordular harekt ve asayi hususatnda doru dan doruya (mfettilikle) ve muamelt cariye yani mu amelt ziye kuvve! umumiye ve saire gibi hususatta kema-fis-sabk Harbiye Nezaretiyle muhabere edecekler dir. Frka ve yahut mntaka kumandanl veya bir vazife! hususiyeye tayin edilecek veya tebdilleri (mfettiliin muvaffakat ve talebiyle) olacaktr. Maahaz sair hususata lzum ve menfaat grerek (mfettiliin verdii) ta limat kolordu kumandanlklar aynen tatbik edeceklerdir. Bilhassa ahvail shhiye ok mhimdir. Bu zemindeki tetkikat ve icraatn ahaliye de temili lzmdr. b) Mfettilik mntakas Trabzon, Erzurum, Sivas, Van vilayetleriyle Erzincan ve Canik mstakil livalarn ihtiva eylediinden mfettiliin yukarda tadat edilen vezaifi tedbir iin verecei bilcmle talimat bu valilerle mutasarrflar dorudan doruya ifa edeceklerdir. 3 Mfettilik hududuna mcavir vilyet ve elviyel mstakile (Diyarbakr, Bitlis, mamurettl aziz, Ankara, Kastamonu vilyetleri) ile kolordu kumandanlklar da m316

fettlliin ifay vazife srasnda re'sen vki olacak mra caatlarn nazar dikkate alacaklardr. 4 _ Mfettiliin hususat askeriyeye ait mercii Har biye Nezareti olmakla beraber hususat saire iin makumat liyei aidesiyie muhabere edecek ve ibu muhabere den Harbiye Nezaretine de haber verecektir. Harbiye Nazr Mehmet akir Bin Numan Tahir Mustafa Kemal, ihtill lkesine yol aan bu pasapor tu eline aldktan sonra kulana birka nemli haber de alnmt: Fevzi Paa'nn ittihat olduundan phe eden h kmet,, kendisini makamndan uzaklatrmak in, galiba birinci ordu mfettiliini teklif etmilerdi. Oysa Mus tafa Kemal'in bildii kimi nedenler yznden Erkn Har biye Reisliinde kalmalyd. Bunun iin de Fevzi Paa kendisine yaplan ekilme nerisini kabul etmemek iin ayak diremiti. Yine bu sralarda Mersinli Cemal Paa Konya'da ihdas olunan birinci ordu mfettiliine atan mt. te, Erkn Harbiye ikinci Reisi Kzm Paa'nn dedii mfettilik meselesi buydu ve bu da Mustafa Ke mal'in dokuzuncu ordu mfettiliini almasn bsbtn kolaylatrm ve bu memuriyetin nemini de gzden giz lemekte rol oynamt. Bylece Mustafa Kemal gibi nemli bir ordu kumandannn ordu mfettilii almas pek do al grlmt. Balangta salt Samsun'da Rumlara zulm yapt sylenen Trkleri tedip etmek zere gnderilmek iste nen Mustafa Kemal, btn dou vilyetleri iin ordu m fettilii yetkisini almt. Mustafa Kemal, dokuzuncu ordu mfettiliini aldk tan sonra Harbiye" Nezaretinin byk kapsndan karken kendisini hrriyet ufuklarna doru uan bir ku gibi ha fif ve mutlu duyuyordu. Ne al ey... Ben o gn btn bunlar bilmiyordum. Talih bana yle msait artlar hazrlam ki kendimi on larn kucanda hissettiim zaman ne kadar bahtiyarlk 317

duydum, tarif edemem. Nezaretten karken, heyecanm dan dudaklarm srdm hatrlyorum. Kafes alm, nnde geni bir lem, kanatlarn rparak umaya ha zrlanan bir ku gibi idim. Mustafa Kemal, en sonra eytann bacan krm t... Biraz da talih yardm etmeseydi bu karanlk kuyu dan kacak ipi Mustafa Kemal'e hi kimse veremezdi.

MAMON'UN AZZL
Para, akll adamlara hizmet eder, fakat aklszlara hk meder.
Th. Fuller

Mustafa Kemal ili'deki evin orta kattaki salonun da, masann zerine yayd Kipert'in haritasn dikkatle inceliyor, ara sra elindeki pergeli kimi noktalar zerinde gezdirerek kafasndaki birka soruya karlk aryordu. Kayseri ile Mara vilyetlerinin de mfettilik dairesine katlmasyla grevi Trkiye'nin te kisini kontrol ede cek bir genilik almt. Trkesl: , yzle yzle kuy ruuna gelmiti. imdi, i, Harbiye Nazrlndan kendisi ve karargh personeli iin istedii maa ve tahsisatn bir an nce alnmasna kalmt. Bunun iin her Allah'n g n Harbiye Nazrl dairelerinin eiklerini andryorsa da bir trl in sonu gelmiyordu. Evet, imdi, sra, paraya kalmt, onu da ele geirin ce hi durmadan Anadolu'ya atlayacakt. Bahriye Naz rndan ald habere gre de onlar Samsun'a dek gtr mek iin eski bir gemi de hazrlanmt. Seyri Sefaln idaresinin bu khne gemlcli, Karadeniz'e hi alm deildi. Sadece Marmara zerinde ^/e durgun deniz bl gelerinde iliyordu. Mustafa Kemal, kendi setii karargh ile bu vapu ra binmeden nce mfettiliini lgilendiren en kk te318

ferruat da hesaplyor ve drtba mamur bir yolculuk iin hazrlanyordu. Harbiye Nezaretine ikisi 6 Mays, bir de 13 Mays 1919 tarihli tezkere sunmutu. kinci tezkerede ise dokuzuncu ordu mfettilii bl gesindeki vilyetlerle, bamsz livalar ve jandarma genel kuvvetleriyle bunlarn blge zerindeki datln gste ren bir krokinin Dahiliye Nezaretinden alnarak kendisi ne verilmesi zerineydi. nc tezkeresinde de 1'den 4'e dek numaralad isteklerini yeniliyor: 1/7/1919 tarihinde mfettilik karar gh personeli iin aylk di tahsisatlarnn imdiden ve stanbul'ca denmesini rica ettiini, nedense, henz bir ses kmadn, yine olaanst masraflarn mfet tilike tasdikten sonra kabul edilmesini istedii halde henz kabul edilmediini, bu kararn verilmesiyle de al elhesap bir miktar parann verilmesinin doal olduu nu, en azdan iki binek otomobilinin gerektiini, kendine zg tahsisatla seferi karargh sorunu iin de henz bir karar alnmadn syleyerek ac ac yaknyordu. Bunlardan baka, bu bildirilen maddeler olumlu ola rak sonulandrldktan ve maiyetindeki subay ve perso nel kadrosunun hazrln grmek ve bunlarn ailelerine de ihtiyalarn karlamak zere gereken parann veril mesinden gn sonra kararghyla birlikte yola ka can sylyordu. Mustafa Kemal, parann yardmndan uzak hibir ide alin ve hibir temelli dncenin aksiyon haline gelemiyeceini pek iyi biliyordu. imdi, btn i, gerek yollar da, gerekse gittii yerlerde gerekecek paray bulmaktay d. Bunun iin Harbiye Nezaretini sktrp duruyordu. Mustafa Kemal, basn haritadan kaldrarak ak pen cerenin nnde oturup kardaki Ethem Paa konan daki italyan kararghna girip kan subay ve askerleri dalgn dalgn seyreden Cevat Abbas beye : Yahu, u bizim fndk ticareti ii ne oldu? unu ilk nce telefonla kurcala, sonra, olmazsa kendin git, asln astarn yice aratr. u sevkiyat Rza, bizi kafese koy319

mua benzer. Ama yine de gnlm, byle bir ey syle mek istemiyor. Zavall Fethi'yi de Bekirao Bl'ne nak letmiler. Onu da gidip greceim. Bana hatrlat! ocu un bebin liras, senin sekiz yz liran, annemin bebin liras hep benim yzmden arur olup gitti. Biz asker lerin yapacamz ticaret ite hep byle olur. Anamdan aldm bebin liray byle dolandrclara kaptrdm kadncaza bir trl syleyemedim. O da, hi yzlemedi. Ama parann bize en ok gerektii bir zamanda bu paracklar elimize gemi olsayd ne iyi olurdu. Baksana, Harbiye Nezretinden hl bir kuru koparanndm. st ste tekit edip duruyorum. Hi olmazsa u heriften Fethi'nin bebin lirasn kurtarabilseydik ok iyi olurdu. Galibe hanm darda ihti ya iinde, o ierde ihtiya iinde. Kimbilir, belki de o cuu biroklar gibi Malta'ya sreceklerdir: Birinci tutu luunda bir mucize olarak kurtuldu, ama, imdiki tutulu ciddiye benziyor. Sen, imdi git o paray yle uzaktan olsun bir yokla, aratr. Kimbilir, belki de bu paralarn zerine birer bardak su imek zaman gelmitir. Yzba Cevat Abbas, sevkiyat Rza bey ile altn gzlkl, gbekli ve dolandrc tccar arkadan dn dke imdiden yznn etleri titriyordu. Paann haberi yoktu; o, aylardr bu iin peindey di. Ne var ki on bin sekiz yz liradan bir kuruunu bile eline geirememiti. Adam, bu acar yzbadan eytan grm gibi kayor, saklanyordu. O da inatla kovalyor du. imdi de bu i iin salondan karken dilerini kracakm gibi skyordu. undan ki herifiolunun zerine yatt paray tekinden berikinden bor alarak ona ema net etmi ve o kr bir yana hl bu paray deyememiti. Mustafa Kemal, Sadrazam izzet Paa'ca makina ba nda stanbul'a arldktan, yani, o nemli bir ey gr lecek, nemli bir grev verilecekmi gibi istanbul'a a rlp da bir kenara atldktan sonra belki bilmedii gerek li haberleri elde etmek umuduyla bin trl ve her tipte insanla sk bir iliki kurmaya almt. Bu arada sk sk grt kiiler arasnda Sevkiyat Rza diye tan320

nan. Birinci Dnya Sava'nda asker sevkyat ilerinde. smail Hakk Paa'nn nemli lerinde kulland Binba Ali Rza,bey de vard. Bu adam, ok kula delik bir kim seydi, eski ittihat kodamanlarn memleket dnda ve iinde kanat kmldatlarn, soluk allarn bile zaman zamanna haber alarak Mustafa Kemal'e yetitiriyordu. Gerek Enver Paa'nn, gerekse Talt ve Cemal Paa'larn dardaki almalar, Mustafa Kemal'i son derece ilgi lendiriyordu. Btn korktuu onlarn kendisinden nce davranarak siyas ve asker duruma yeniden hkim olma laryd. Rza bey, Mustafa Kemal'in srlarn bilenler ara sndayd. Sonra Mustafa Kemal stne hi kimsenin kulana dememi haberlerle her gn arz endam edi i, gen paay ona kar zayf bulunduruyordu. Yaveri kp gittikten sonra Mustafa Kemal krmzmtrak derili parmaklarnn arasndaki kllenmi sigaras nn dumanlarnn meydana getirdii helezonlarn iinden para durumunu bir daha dnd. Uzun bir muhasebe den sonra iyice anlad ki, zenginlik tanrs Mamon, btn yksek zeksna olaanst glerine karn ona hi glmsememl, yr olmamt. Babasnn lmnden sonra ok kt kanaat yaadklarn biliyordu. Okuduu askeri okullarda, hep para sknts ekmiti. Harbiye eitimi s resince mubassrlarn rencilere satt kitaplar alacak paras olmadndan kendisine kitap satmaya gelen bu adamlar ac bir mizah ve hiciv dolu azarlamalarla geri eviriyor ve onlara: Ben derslerimi yaptktan sonra ki tab ne yapacam! diyordu. Yine Harbiye rencisiyken meyhanelere ya cebindeki son harlk krntsn brakp kyor ya da barbaya bir iimlik bor brakp ayrlmak zorunda kalyordu. imdi, dnyordu da hl paraya. Tanr Mamon'un, Napolyon'un bunca p durduu para ya gereken nemi vermediini anlyordu! Mareal Falkenhain ile Enver Paa'ya kafa tutmak iin istifay ba sp Suriye cephesinden stanbul'a gitmek istediinde do cebinde bilet parasn karlayacak harlk yoktu. Hi evlenmediinden, kz kardei Makbule ile annesi Zbeyde'den baka da yakn kimsesi olmadndan her ay al321 F. : 21

d maa, kendisine ufak bir miktar ayrarak annesine veriyor ya da gnderiyordu. ' Parann ne korkun bir silh olduunu iki yerde en ok anlamt: Birisi korkun ve tehlikeli rakibi Enver Paa'ya meydan okuyarak istifay basp stanbul'a ka t, Perapalas'a yan geldii, bir de mtareke baladn dan beri memleketi kurtarma ideali iin tekilt kurarak, adam kazanarak almann gerekliliine inand zaman. Alman kumandanlarn ve Enver Paa'nn mantksz lklarna kzarak bir kenara ekildii zamanlar onun sefa lete dmesini yalnz bir talihli olay nlemiti. Diyarba kr'da bulunduu zamanlar, birok cins ksrak ve aygrlar yetitirmi ve Arabistan cephesine nakledilince bu hay vanlar da oraya gtrmt. Ata byk bir merak sardrmt. Gerekten at soyunun en gzel rnekleri olan bu hayvanlar erbabnca bir hazineydi. Bu hayvanlar da ha nce isteyenler olduu halde bir trl satmaya kya mamt. Ne var ki hem para sknts, hem de artk mut-' tetiklerin partiyi yitireceini anladndan bunlarn bir an nce paraya evrilmesinin gerektiine inanmt. Bir gn, btn Arabistan'n gerek padiahln yapan drdnc ordu kumandan Sakall Cemal Paa'ya bu atlar anlat m ve bunlar satmak istediini sylemiti. Mustafa Kemal, o zaman yedinci ordu kumandan idi ise de bilfiil, yine bir ordu kumandan olan Cemal Pa a'nn otoritesi altnda bulunuyordu. Cemal Paa, atlar grm, pek beenmi, bir de ve terinerlerine gstererek gerek hatlarn ve deerlerim renmek istemiti. imdilik bunlarn karl olarak sa na iki bin altn lira vereyim, demi ve atlar kendi tav lasna ektirmiti. te, bu iki bin altn bir zaman Mustafa Kemal'i yzn kara karmayacak biimde geindirmi ve hayli zaman sonra bununla ilgili bir srprizle de kar latrmt. Cemal Paa atlar be bin altna sattm bildirerek Mustafa Kemal'e bin altn daha gndermiti. Cemal Paa, bu bin altn hi de gndermeyebilirdi. undan ki daha nce sat iki bin altnla kapanp bitmiti. 322

Eer bu atlar Cemal Paa satr almasa ya da sattr masayd, hi de satlacaklar yoktu. Atlar, pazarda, Mus tafa Kemal de Halep'te daha nce tand ve imdi de stanbul'a tanm olan Fansa'larn Halep'teki evinde Konuk olarak bekliyordu. Atlarn kolayca satlmaylarnn temelli nedenleri vard: Bir kez Trk subaylarn da bu halisddem deerli atlar satn alacak pd"a yoktu. Ha lep zenginlerinin ata merakl olular da bir ie yaram yordu. Seferberlik olduundan btn devletin iine yara yacak hayvanlar sahiplerinin elinden alnyordu. bin altn getiren srpriz de yle olmutu: stan bul'da menkp olarak karanlk ve karamsar gnler gei ren Mustafa Kemal, bir gn Bahriye Mstear Vasf Paa'dan bir tezkere almt. Bu tezkereye bir de telgraf ilitirilmiti. Bu telgrafn altndaysa Cemal Paa imzas okunuyordu: Hayvanlarnz be bin liraya sattm, siz den ok ucuz almm; bin lirasn nereye gndereyim? Bu telgraf alan Mustafa Kemal, Mstear Vasf Paa'nn yanna gitmi ve ona: Bu telgrafn mnsn anlaya madm, demiti. Ben paaya atlarm iki bin liraya sat tm, o be bin liraya satmsa st tarafn bana vermeye mecbur deildir!. Mustafa Kemal, her ne kadar bu paray almak iin nazlanmsa da, Cemal Paa, yine de bunu ona gnder mekten geri durmamt. Bu para Mustafa Kemal'e birok teebbslerde ya rarl olmutu. Ancak bu paraya gvenerek herkesin a kna dnd mtareke gnlerinde bir ideal, bir ama urunda korkusuzca alabilmenin zevkini tatmt. Onun ne gibi byk dvalar peinde kotuunu sezen biroklarnca ona para yardmlar nerilmise de o, bunlara hi yanamam ve bu nerileri ok kstaha bulmutu. te, stanbul'a dndnden kozmopolit bir yer olan Perapalas Oteli'nin gzel bir dairesine bu para sayesin de bir prens gibi yerleerek dostun ve dmann nab zn daha yakndan yoklamaya alm ve dmanlar iin de en zehirli propagandalar yapmaktan ekinmemi ti. ' 323

Bundan baka zenginlik tanrs Mamon, bir kez de onun karakterinde bir gedik amay denemi ve onun evi ne kk sandklar dolusu altn gndermiti. Mustafa Kemal, Trk Ordusunu sanal bir nek gibi kullanan Al man Generali Falkenhain'den gelen bu altnlar, bir Trk paasn satn almak amacyla geldikleri iin, zenginlik tanrs Mamon'un suratna arparcasna yine Falkenhain'e sert ve akaya gelmez bir davranla geri yollamt. imdi, ok iyi hatrlyordu; olay yle gemiti: Bu, Mustafa Kemal'de ok ackl bir an olarak yayordu ve her zaman da yaayacak, sras gelince de bunu btn millete duyuracakt. Olaylar, birbirini zincirleme yle ko valyordu : Mustafa Kemal, yedinci orduya iki kez kumandanlk etmiti. Yedinci orduyu da iine alan ordular grubu ku mandan General Falkenhain'di. te, bu orduya birinci kez kumanda ettiinde grup kumandanyla arasnda nem li bir ekime olmutu: General Faikenhain'in yrtmek istedii kimi usul ve davranlar, Mustafa Kemal'in adam akll cann skyordu. nk bunlar Trkiye'nin gerek i siyaseti, gerekse askerlik bakmndan hi de uygun bulmuyordu. te, bu gr ayrl ve aykrl aralarn da nemli bir tartmaya ve sonra ekimeye sebep ol mu ve bu, daha yksek makamlara da duyurulmutu. Mustafa Kemal, inand memleket ve askerlik sorun larna ok nem verdiinden susmay kendine yedirememiti. Btn usul, kural ve dzen denen tahta ereveleri izmeleri altnda inemi ve artk gzleri karardndan gelecek btn bellara gs germeyi gze alarak ken di kendini ordu kumandanlndan affetmi, daha da ileri giderek kolordu kumandanlarndan Ali Rza Paa'y ye rine vekil atam ve grevine son vermiti. Bunu da he men byk makamlara bildirmiti. Bu yenilir, yutulur bir olup-bitti deildi. Bunun zerine General Faikenhain'in etekled tutu mu ve zel bir mektupla bundan vazgemesi iin yal varm, bakumandan vekili Enver Paa ile drdnc or-

324

du kumandan Cemal Paa onlar da dosta bartrmak ve uzlatrmak in uramlard. Mustafa Kemal, bunun zerine daha da byk bir ac duymutu; undan ki bu liderler, hl tehlikeli ve kor kun durumu grmemi, anlamam grnyorlard. Kimblllr, belki de biliyorlard da bunu tilkice saklamaya a lyorlard: Herhalde ellerinden baka bir ey gelmiyor du. Mustafa Kemal, bundan sonra, iinde yaad or tamda tahripkr etkiler yapan bir alma tarz tuttur mutu. Bunun zerine Enver Paa ile Falkenhain, bu kor kun etkisini biraz olsun azaltabilmek iin onu tutup mer kezi Diyarbakr'da bulunan ikinci ordu kumandanlna gnderdiler. Mustafa Kemal'in kafas adamakll kzmt. Sudan baz nedenler ileri srerek bunu da reddetti. Onlar da bu kez onu bir ay kadar mezun saydlar; bylece de bir psikoloji oyunu yapmak istiyorlar, onun ileri srd fikirlerin pek nemi olmayan basit eyler olduunu gstermeye alyorlard. te Mustafa Kemal, ordunun alikran ba kesenle rine kar ba kaldrd bu anlarda cebinde istanbul'a dek gidebilecek bir bilet parasnn bulunmadn bile bil miyordu. Soy atlarn kyarak bu yol paras iin satmak zorunda kald. Onun bu para skntsn yakndan bilen General Fal kenhain, yldrm ordusu kumandanln kabul edip s tanbul'dan Halep'e gidecei zaman Mustafa Kemal'e, zen ginlik tanrs Mamon'un aretiyle birka kk sandk dolusu altn gndermi, yukarda da sylediimiz gibi onu kendi dvas uruna satn almaya kalkmt. Mustafa Kemal'in Halep'e yollanaca gnn gece siydi. Falkenhain kararghnda alan bir Trk kurmay subaynn yan sra bir gen Alman subay Akaretler'dekl 76 numaral eve gitmiti: Bu gen Alman subay, Falkenhaln'den Mustafa Kemal'e ufak tefek kimi hediyeler ge tirmiti. Bu hediyeler, ufak ve zarif sandklar iinde bulu nuyordu. Mustafa Kemal, getirilen sandklar kendilerini kabul ettii odaya getirmelerini emretti. Salon kapsnn 326

yanna ufack sandklar yerletirdiler. Alman subay: Paam, stanbul'dan ayrlyorsunuz, size yolculuk iin Mareal Falkenhaln'ce biraz altn gnderilmitir. Mustafa Kemal, hi kimseye ihtiya iinde olduunu sylemi, dert yanm deildi. Bunun iin bu altnlarn ordunun ihtiyacna sarfedilmesi iin gnderildiini san mt. Bunun iin de tercmanlk yapan Trk subayna : Bu sandklar bana yanl geldi, ordunun levazm dairesine gnderilmek lzmd; benim iin fazla klfettir) dedi. Tercman, bu szleri Alman subayna tercme edin ce, o hemen : Efendim, o da baka! diye karlk verdi. Mustafa Kemal, Trk subayna : Parann miktarn bu zabitten iyi tahkik et, huzu runda alndna dair bir senet yaz, ver imza edeyim! dedi. Trk subay hemencecik, onun emrini yerine getir miti, yalnz, Almcn subay, imzal senedi kabul etmek is temiyordu. Mustafa Kemal, yine: Bu subay bilmiyor, dedi, senedi alsn ve Mareale versin ve siz de bu paralar gelip almas iin levazm re isine haber gnderiniz. Bu sandklar levazm dairesine gitmi, Mustafa Ke mal'in bunlara karlk verdii senet de Falkenhain'in giz il dosyasnda birka ay kalm ve birbirini bekleyip dur mulard. te. Mustafa Kemal, yedinci ordu kumandanlndan kendini affettikten sonra kumandan vekili olarak brakt Ali Rza Paa'ya bu sandklar teslim etmi, kendisinden ald senedi de o zamanki yaverlerinden Cevat Abbas ve Salih beylere vermi, kendilerine de unlar emretmiti j Hemen Falkenhain'in kararghna gideceksiniz, biz zat kendisini grp bu senedi vereceksiniz ve benim ken di nezdinde bulunan senedimi alacaksnz. Yaverler Falkenhain'i grebilmek iin ok glk ek miler, onun emirlerini harfi harfine yapmlard. Sonra gelerek : 326

 Mir Falkenhain size byle bir para vermi ol duunu hatrlamyor ve bu para in sizin imzanz havi hi bir vesikann kendisinde mevcut olduunu bilmiyor. Binaenaleyh Ali Rza Paa imzal senedi de kabul etmi yor, demiler, o da onlara tekrar unlar emretmiti: imdi size ok cidd emrediyorum. kiniz tekrar Falkenhain'in odasna gireceksiniz ve diyeceksiniz ki, ver diiniz altnlar olduu gibi mahfuzdur; buna mukabil si ze senet verilmitir. Senet olmadn iddia etmek altn larn varln deitirmez. Vesikay kaybetmi olabilirsiniz. O halde verdiiniz altnlar size iade edeceiz. Aldnza dair bize senet ve riniz. Ve diyeceksiniz ki, bizi buraya gnderen kumanda nn altn mukabili memleket menfaatleri hakknda msa maha gsterecek insanlardan olmadn oktan ren meliydiniz. Hl bunda teredddnz varsa kumandan mz bunu size ve efkr umumiyeye daha baka trl da hi ispat edebilir. Paralarnz duruyor, fakat, bu paralardan daha ok kymetli olan Mustafa Kemal imzas sizde ka lamaz ve mspet netice almadka karma gelmiyeceksiniz. Onun emir verdii arkadalar grup kumandan Falken hain'! tanyan kimseler deildi, yalnz, Mustafa Kemal'i ok iyi tanyorlard. Onun iin bir saat sonra Falkenhain'in elinden onun imzasn tayan kt parasn alp geri dnmlerdi. te. zenginlik ve para tanrs Mamon, istifa eden Mustafa Kemal'in tren paras olmad en tehlikeli an semi olduu halde onu tuzaa drememiti. Kk zarif sandkklarn iindeki l l altnlar yeniden Ma real Falkenhain'in kasasna dnerken Mamon, Mustafa Kemal'den almaya and mi ve ileride ona baka bir oyun oynamaya karar vermiti. te, sevkiyat Binba Ali Rza beyi salt bu yzden Mustafa Kemal'in karsna karm ve ona kt bir oyun oynamt. Cevat Abbas beyin drt aydr arkasndan koup durduu o ana st gibi hell Daracklar, ite bu yzden gitmiti ve hikyesi de yleydi: 327

Ali Rza bey. byk savan en civcivli zamanlarnda bjle Cevat Abbas' grdke Mustafa Kemal iin birka vc sz sylemeden edemezdi. Elbette bu szler de Mustafa Kemal'in kulana iletildiinden onda pek az tand bu eski snf arkadana kar gven ve sempati uyandrd. Mtareke yllar gelip atnca sevkiyat Rza bey de tabi ok deer verdii eski snf arkadann ya nna ve arkadalar arasna sokulmakta gecikmemiti. Ali Rza Bey, Mustafa Kemal iin tkenmez bir fedakr lk ve sempati kayna haline gelmiti. Mustafa Kemal, onu her gn yannda grmek ihtiyacn dahi duymaya balamt. O, alan ve isteyen deil, her zaman kendin den bir eyler balayan bir insan, bunun iin de her zaman aranan bir insan olarak grlyor ve seviliyordu. Mustafa Kemal, onunla stanbul'un bir ok yerlerinde babaa grlmekten hi tedirgin olmuyordu. Yalnz, Ali Rza bey, ilk gzel etkiyi Cevat Abbas ze rinde yapm, bu yumuak basamaktan kolayca Mustafa Kemal'in yanna dek trmanmt. Mustafa Kemal ile bir ka kez gren bu eski arkada, onu da Cevat Abbas gibi fethetmekte gecikmemiti. Ayan Reisi Ahmet Rza beyle Mustafa Kemal'in g rmesini o salamt. Ali Rza bey, Mustafa Kemal'in dinamizminin hangi alanda ilediini bildiinden ona her gn stanbul'da alan bir ok minimini idealist yurtse ver gruplarndan haber getiriyordu. Yalnz syiemekle kal myor, bu\gruplarn imdiden onun emrine girmelerinin ok gerekli olduu zerinde de duruyordu. Bu gruplarn banda da, yine Rza beyin sylediine gre ok deer li sivil bir adam vard. Bu liderle Mustafa Kemal'in ta nmalar mutlaka gerekiyordu. Mustafa Kemal, her zerresinden gven taan bu es ki Harbiyell arkadann nerisini sevinle kabul etti. O zaman, henz Halepli Fansa ailesinin evinde konuk bu lunuyordu. Bunun iin, sivil liderle Mustafa Kemal'in g rmesi bu evde olmutu. Bay Ali Rza'nn salk verdii bu zat, kr atlar ko ulmu bir saltanat arabasna benzeyen lndosu le ge328

ce karanlnda grmeye gelmiti. Klk kyafeti dz gn ve temizdi. Nazik ve alak gnll grnyordu. Yal nz, her sznn banda meremet (merhamet) buyu runuz diye bir balang yapyordu. Bylece de nice duy gulu ve derin zekl bir adam hali yaratmakta gecikme miti. Bu adam, artk Mustafa Kemal'in hemen hemen her gnk konuklar arasna* girmi gibiydi. Hep memleket dertlerinden, yaplmas gereken ilerden konuuyor, ba r yank bir yurtsever olduunu her haliyle gsteriyordu. Bu yurtsever adam, bir gn yannda ak sakall bir kii ile kageldi. Yalnz, Mustafa Kemal'den bu kiinin gelmesi iin daha nce msaade alnmt. Yeni konuk, ilk konuun beraber almakta olduu siyas grubun reisiydi. Ayn zamanda Sultan Vahidettin'in de yakn ahbab olan bu molla, demek ki birok yurt sever gibi ki yzl bir rol oynamak zorunda kalyordu. Bu, Mustafa Kemal'in bandan da getii iin inanlma yacak bir yan yoktu. Oysa molla kaynbabasndan ba kas deildi. Mustafa Kemal, ihtillci almalarna daha ok hz ve genilik vermek iin ili'deki eve tanmt. Yeni dost lar, balarnda Rza bey olduu halde, Mustafa Kemal'in evresinde sk bir halka meydana getirmilerdi. Adam, kr atlar koulmu muhteem lndosu ile haf tada birka kez ili'deki yeni evin nnde duruyor, ve byk bir azametle arabasndan inerek merdivenleri tr manyordu. Bu kez, Ali Fethi bey de bu zengin ve nem li yurtseverle tantrlmt. Zaten o gnlerde, Mustafa Kemal'in en ok gizli gizil konuup grt ve dertle tii arkada AH Fethi beydi ve her zaman yanndayd. Fethi bey de bu adam tandktan sonra ona kan kay namt; o da Rza bey gibi sempatik, fedakr ve yurtse verdi. Konuurken azndan bal akyordu. Az zaman iinde ok gvendikleri bu iki adamdan, yani Ali Rza beyle yeni lndolu konuktan, gerek Musta fa Kemal, gerekse Fethi bey kukulanmaya balamlar d. Yalnz, bu kuku az zamanda silinmiti. Yeni konuq 329

ikar duyulmaya balanan Kukuyu ve gvensizlii Ali Rza beyin birka byl sz silmeye, yitirmeye yetmi ti. ' Bir gn, Ali Rza bey, Mustafa Kemal'in evine yalnz tbana gelmiti. Evde Mustafa Kemal'den baka Fethi beyle yaver Cevat Abbas bey de vard. Yukardaki salon da oturmu konuuyorlard. Birdenbire Ali Rza bey. on lara n de derinden ilgilendiren bir soru sormutu : Peki, btn bu ilerin baarlmas in her eyden >nce sizlerin geim derdinden uzak olmanz gerekmez mi? Paranz var m? Geiminizi salayacak paranz yoksa rahat bir kafa ile alamazsnz! Mustafa Kemal ile Fethi bey ona : Paramz yok, ama, bugne kadar byle bir ey d nemedik, diye karlk verdi. Ali Rza bey: Bu doru deildir, dedi, her eyden evvel bulun duunuz pozisyonun gerektirdiklerini yapmak zorundas nz. Ben, sizin geiminizi salayacak paray bulmaya a lacam; ancak bu para ile gnlnz rahat olarak al abilirsiniz. Yalnz, size tantrdm arkadam bu ite sizlere yardm iin kandrabilmeliyim. Bununla beraber bu gibi iler onun iin nemsizdir. Zengin bir zattr. Aydan aya koyacanz bir serma yeyi iletir ve gelirini size vermesini salamak iin var kuvvetimle alrm. Benim de sizlere bylece hi olmazsa niz bir hiz metim olsun. Mustafa Kemal ile Ali Fethi bey bu ara bakmlar ve gzleriyle anlamlard. Onlarn bu gzleriyle anla masn karmayan Cevat Abbas, bu iin akllarna yatm olduunu anlamt. Sonra yine ikisi birden : Nasl? diye sordular. Evet. mesel, bir liranz ayda bir Ura getirebilir: <Cnk. dediim zat izmir'le zeytinya, incir, zm ze rinde geni bir mikyasta yapmaktadr. Bu devir ine '.girecek sermayenizde sizlere her ay yzde yz kr geti330

rlr. Bunun iin geim korkunuz tamamiyle ortadan kalkar. Olgun iki insan rnei olan Mustafa Kemal ile Fet hi bey de Ali Rza beyin zengin arkadana olan gve nine ortak oldular. Yaver Cevat Abbas da onlar ne yaparsa yapmaya karar verdi; onun iin bu zorunluluk gibi bir eydi. Bu kez, Ali Rza beyin dndaki kii gzleriyle konuarak anlamlar ve birbirlerine evet! demilerdi. imdi, yalnz bir ey kalyordu. Paray nereden bu lacaklard?. Bu para, ne kadar olacakt?.. Bu g sorunu da - Allah raz olsun - yine Ali Rza bey zmlemiti: Paam, sen be-on bin lira, Fethi bey de arzu ederse yine bir o kadar, Cevat da bin lira koyarsanz ben arkadamn gnln yaparm. Bu say n de ferahlatmt. Hepsi de bu sayy uygun bulmutu. Yalnz, imdi bir tek zntleri kalmt: Ya bu paray bulamazlarsa* v Mustafa Kemal: Annemde biraz para olacak, yoklayaym, dedi, nk. Ceml Paa'nn gnderdii be bin altn henz erimemiti. Onun ihtillcilik cesaretini besleyen sihirli kaynak buydu. Fethi bey de bu paray dn olarak bulabileceine gveniyordu. Yalnz, bu arada kimse Cevat Abbas'n zntsn grebilecek durumda deildi. Para bulamamak belkisi karsnda terliyordu. Ne var ki bu anlatlan ticaret usulnde yle ok kr adanyordu ki, bu onun para bulamamak zerindeki umut suzluunu yeniyordu. imdilik elinde drt yz lira kadar bir paras vard ki bunu karagn dostu olarak kskanlkla bir kenarda saklyordu. Bu paray kendi mal olan iki binek atn sa tarak elde etmiti. Bu paray ortaya koymay gze alsa bile geriye alt yz lira kalyordu ki, onu bulabileceini akl kesmiyordu. Ali Rza bey. bu kafadarn azlanna

birer parmak bal alarak yarn yine grmek zere yan larndan ayrlp gitmiti. yi kalpli dost, ekilip gittikten sonra, geri kalanlar saatlerce bulunacak sermaye ve ge lecek kr zerinde uzun uzadya konumular, are ararrtlard. Cevat Abbas, her ay kendisine bin lira getire cek olan bin lira sermayeyi bulmak kaygusu ile hemen izin alarak evine yollanmt. Drt yz lirann stn bor har btnleyecekti. Olsa olsa birinci ay sknt ekecek, ikinci ay sermayeyi sahiplerine deyip feraha kacakt. Gelen kr da bundan sonra sermayesi olacakt. O gece ne kadar yakn tandk, bildik varsa hepsini dolam, sermayeyi btnlemiti. Ne var ki, bula bula ancak drt yz lira bulabilmi ve sihirli ticaret iine bununla katlmay kararlatrmt. Ertesi gn, Mustafa Kemal, annesinden be bin lira y denkletirmi. Fethi bey ise ayn paray bor olarak bulmutu. Cevat Abbas da sekiz yz lirasn bir zarfa ko yarak i cebine sokmu ve dmesini de smsk iliklemiti. birden Mustafa Kemal'in st ak eski hrl tl, homurtulu Mersedes arabasna binmiler, alicenap ve zengin adamn yazhanesinin kapsnda durmulard. irketin direktr, onlar cidd bir yzle karlam, birer maroken koltua buyur ederek onlara dondurma ikram etmiti. Sonra sz Ali Rza bey arkadann delletine ge tirerek tatl tatl konumu ve zarf dolusu paray alp zaten ak duran elik kasaya atvermitl. Bu, yle bir at ki bu kadar kk bir para, bu zahmete deer mi? demek istiyordu. Artk, on bin sekiz yz lira, bu temiz ve hell paracklar, onlarn deildi. in tuhafna baknz ki ne bu zengin irket direktr r onlara bu paralar karlnda bir senet vermeyi dn m, ne de onlar bu muhterem ve iyiliksever adam dan bunu isteyebilmeyl akllarna getirmilerdi. Adamn tatl dilleri ve gelecek sar altnlarn ngr ts ve mziiyle yine eski Mersedes otomobile binmiler ve oradan ayrlmlard. Artk, kafadar da geim der332

dinin ortadan kalktna inanarak gnlerin altn tebihini ekmeye balamlard. Birinci ay dolduunda de her an kaplarn alacak, pencerelerini tkrdatacak altnlarn gler yzyle karlamay bekliyorlard. Ay geip de ikin ci ay dolunca yreklerine ilk kuku kurdu dmse do yine umutlar sersemlememiti. kinci ayn sonuna doru Cevat Abbas beyin ticaret durumunu telefonla sormas uygun grlmt. Zengin tacirin telefonda anlattna gre incir, zm vb. rnler, birinci ayda stanbul'a gel mi, piyasa ok dk olduundan satlamam, Odesa'ya gnderilmiti. Aksilik bu ya, o gnlerde de Odesa'y Kzlordu i gal etmi bulunduundan mallar karaya karlamam, Kstence'ye gnderilmiti. irket mdrnn byk gvenle bildirdiine gre hamdolsun yeni tacirler, hibir zarara uram deiller di. yeni tacirin sermaye ve kr, yine Karadeniz'in kurun dalgalar zerinde dolap durmutu. yeni tacir, artk sermayelerinin de tehlikeye dtn anla gibi olmulard. Bal gibi dolandrlmlarsa da, bunu uzun zaman ne kendi kendilerine, ne de bakalarna syleye bilmilerdi. imdiyse tacirlerden Ali Fethi Bey. Bekiraa Bl'nde yatyor ve her an bir Malta yolculuu bekliyordu. Mustafa Kemal de mfetti olarak Anadolu'ya geece inden irketin direktr derin bir soluk almaya hazr lanrken bir gn Galata kprs zerinde Cevat Abbas tarafndan kstrlmt. Gen asker hrsndan az kalsn herifi kaldrp denize frlatyordu. Zor bel sermayesinin drt yz lirasn kurtarabildi. Mustafa Kemal ve Fethi bey iin de bu mehur incir ve zm irketi direktrnden bir gazete kd parasndan daha ok deeri olmayan iki senet, iki kt paras alnd. v Mustafa Kemal, yapm olduu bu ilgin ticareti m r olduka unutmayacak ve zaman zaman anp glerek anlatacakt. Zenginlik tanrs Mamon, idealistlere sk sk byle 333

oyunlar oynamaktan holandn bir kez daha gster miti.

ALTIN KURUNLAR
Trkler ldr yenilemezler. tebilir, fakat

Napoleon

Sokaklarda er beer kiilik topluluklar olarak dola an genler, tellllarn barlarn andrrcasna, evlerin pencerelerine bakarak yle baryorlard: Vatann seven Yahudi mezarlna, maatla gel sin) imdiki Bahribaba park, o zaman Yahudi mezar lyd. zerindeki Tabelda Hukuku Beer (nsan Hak lar) gazetesi yazl bir kapdan soluk solua uzun boylu, kara yaz, yakkl, otuz yalarnda bir adam frlad: Hemen nnden bararak geen dank sal ve heyecanl bir gencin kolundan yakalad ve ona bir kucak Hukuku Beer gazetesi verdi: Al unlar, nne gelene ver, dedi. Sultan rencisi olduu anlalan gen, gazeteleri yklenip uzaklat. Gen adam, giden delikanlnn arkasndan bir daki ka dalgn ve dnceli bakt. Denizden slanarak gelen tatl bir meltem, yzn ok ayarak ve cierlerini doldurarak sokak boyunca geip gidiyordu. Gzel bir Mays akam izmir'in btn gkle rini ve havasn pembe bir buu ile doldurmutu. Krlanglar, son sineklerin peinde lklar atarak havay bir batan bir baa biiyorlard. Gen adam, kafasn kaldrarak Kmls bulutlaryla rtl gkyzne bakt: Doa yine eski kaygusuz doay d. Yalnz, insanlar tedirgindi; yalnz o, tedirgindi, m rnn en nemli olaylarndan birini belki en nemlisini yaamak zereydi. Geri bu olay. doada, kularn 334

Iklartndan bulutlarn kprerek pembe mermer hamuru* gibi kaynayndan hibir ey deitirmeyecekti. Ne var ki bu. mrnn en byk sesi olarak vatann esir ufuk lar zerinde kimbilir belki de btn yeryznde n n tecek bir yank brakacakt. Bir zamandanberi kard Hukuku Beer gazete sini btn Trkiye'de bilen ka kii vard? Hukuku Beer gazetesi, Osmanl sulh ve selmet kurumunun szcln yapyordu. Bat milletleri, rne in, Franszlar, btn dnya milletlerine insan haklarn rettikten sonra imdi de onlar ineyerek esir millet lerin topraklarnda ilerliyorlard. O, gazetesinde bu insan haklarnn korunmasn ne aknlk ierisinde yzen kendi yurttalarna, kendi millettalarna, ne de demir izmell hrriyet ve hak ineyicilerine duyurabilmiti. Yalnz, bir nihilist gibi, bir anar ist gibi, bir bomba demeti gibi hrriyet ineylcllerinln zerine atlnca kopacak btn grlty sar kulaklar bile iitebilecekti. Dnya savandan nce Balkanlar'da ngiltere uruna propaganda gezileri yapan gazeteci Bakton kardeleri Romanya'nn merkezinde bombayla se lmladnda kan duman herkes grm ve kopan g rlty btn dnya iitmiti. Osman Nevres, 1304 de Selanik'te domutu. Babas Hasan Tahsin Recepti. Annesi Aye ile bir aabeysi ve iki kz kardei hl yayordu. Nevres, lise eitimini Se lanik'teki Feyziye Lisesi'nde bitirerek stanbul'a gelmi ve aml Mehmet efendi maazasnda alan babasnn yannda kalmt. Merutiyetin ln zerine ttihat ve Te rakki Cemiyeti'ne giren Osman Nevres, Talt Paa'nn sivil muhafz efko araclyla sivil muhafz olmutu. Btn istei, Avrupa niversitelerinden birine kapa at mak ve eitimini btnlemektl. Ne "yazk ki babasnn al d be kuru, onun bu hevesini gerekletirmeye ye tecek takatte deildi. En sonra Devlet snavn kazand ve bir arkadayla aabeysinin verdikleri on Napolyon altnn cebine indire rek Paris'e yolland ve orada Siyasal Bilgiler Akademisi'335
I

'ine yerleti. niversiteyi bitirerek istanbul'a dndnde Balkanlar kaynamaya balamt. Amansz iki Trk d man, iki ngiliz, Baxton kardeler Bclkanlar'da byk bir propaganda gezisine kmt. Osman Nevres, bunlar yola getirmek iin Talt Pa a ile smail Canbolat beye ba vurdu. Sofya'da yapla cak olan suikast Sofya Ataemiliteri Mustafa Kemal, do ru bulmayarak Romanya'da yaplmasn salklad. Osman Nevres, Bulgaristan'dan Trkiye'ye dnerek burdan bir taka ile Romanya'ya geti. Bkre'te Baxton'lar ona ha karet dolu bir karlk verdiler. Bizim barbar Trklerle konuacak hibir eyimiz yok, dediler. Bunun zerine Nevres iin bar bir yolda zlemeyeceini anlamt. kisini de arca yaralayarak Romen Adliyesinden 10 yl hapis cezas yedi. Birinci Dnya Sava iinde Trk ordu su Bkre'e girince kurtularak yurda dnd. Ne var ki bu kez de veremin kara penesinde inlemeye balamt. Zindan hayatnda bu korkun hastalk onu penesine ge irmiti. Talt Paa'nn yardmyla tedavi edilmek zere isvire'ye gnderildi. Osman Nevres, svire'ye tedavi ye-giderken babasnn nfus kadyla pasaport almak zorunda kaldndan Hasan Tahsin Recep ad sonradan zerinde kald. Gsnn sktn duymutu. Geni bir soluk al d. Kollarn ap kapayarak bir iki jimnastik davran yapt, sonra yine idarehaneye girdi. Tahta sandalyeye oturdu. Masann gzn ekti. Kar .makark atlm msveddelerin ve baka yazl ktla rn zerinde yatan kocaman bir tabancann namlusu par lad. Sinirli, bir davranla tabancay ald, emniyetini yoklayarak kurunlarn birer birer kard. Muayene etti. Te tie dokundu, bir ka kez t diye sesler iitildi. Ta banca iyi iliyordu. Kurunlar yeniden tabancaya srd. Emniyeti kapad ve onu beline takt klfa gzelce yer letirdi. Sonra elini ekmecenin daha gerisine sokarak kaplumbua yavrusuna benzeyen bir ingiliz bombas kar336

d ve bunu da mendiline sararak ceketinin d cebine koydu. Ne yazkl diye sylendi. Voltaire'in. Rousseau'nun. Didererot'nun bize rettii insan haklarn korumak iin belindeki u tabanca ile cebindeki bombadan baka roruyacak bir silh yoktu. Kordonboyu'na doru yrd; serin bir inbat rzg r dalgalar kyya arpyor, yer yer masmavi ktan ya kamozlar yapan rpntl sular srekli bir prt kar yordu. Rumlarn daha sk oturduu yana bakt ve kulak verdi. Orda gitarlar bu akam pek en saatler yaratyor du. Sevinli glleri, isterik bir hrnlkla titreyen gen Rum kzlar ve kadnlar Baks ayinlerinin ikili tazelen gibi cokundular. Buna karlk Trk mahalleleri al karlar basm lohusalar gibi korkun bir karad iindeydiler. Mzik ve arklar susmutu. Gen adam, tedirgindi. Her an tabancasna el atma ya ve iindeki kurunlar boaltmaya hazr bir ruh hali iindeydi. mrnn hem en umutsuz, en karanlk, hem de en kararl gecesini yayordu. Bunu biliyordu. Yarn d man askerleri rhtma knca imdi klfnda uyuyan ve susan uzun menzilli tabancas konuacak ve belki de bir ka dman askerinin cann yakacakt. Ne var ki onun iin ldrmek, sorun deildi. Bu, yalnz, ehrin, vatann galini protesto iin yaplacakt. imdiye dek yaplm olan btn teebbsler boa gitmiti. izmir'in Yunanllara igal ettirilecei haberini birok izmirli oydn yurtta gibi o da oktan almt. Hukuku Beer gazetesinin sayfalarnda bomba gibi yazlar pat latmt. izmirli aydnlar, gerekten de bo durmamlard, i gal haberleri doruya benzemeye balaynca 22 Mart 1919 da Beyler Soka'nda Mill Sinema salonunda byk ve cokun bir toplant yaplmt: Aydnlar ve Balkesir e hir ve kasabalarndan tam 37 mft, 37 belediye reisi ve pek ok yurtta bu kongrede hazr bulunmutu. Osman Nevres de bunlar arasndayd. Bu kongreyi yapan z337 F. : 22

mir Mdafaay Hukuk Cemiyeti idi. Cemiyetin genel sek reteri Cami bey (Baykut), toplantda coturucu bir nu tuk sylemi ve fiilen igale kar gelinmesi zerinde durmutu. galin bir hdlseye sebep olacan anlatan bir muhtra kaleme alnarak btn itilf devletleri temsil cilerine birer suret gnderilmiti. Hepsi bounayd. te, beklenen felket, amansz bir gibi yuvarlanarak geliyordu. Osman Nevres, ellerini pantolonunun ceplerine sokarak Trk mahallelerinden birinin sokana dald. Karanlkla beraber, el ayak ekileceine tersine sokaklar insanlarla kaynamaya balamt. Hepsi de genti. Gen esnaf ve ii ocuklar, Sultan rencileri, kalabalk sralar halinde ackl ve grbz sesleriyle tekbir getirerek sokaklardan geiyorlard. Liderleri sadece yurtseverlik cokunluu idL Gnlk ekmei peinde felketten imdiye dek haber a'lamam hemehriler, sokaa frlyor ve aknlktan bym gz lerini, alm azlar ve yzlerinin sarkm izgileriyle donup kalyorlard. Gen adam, bu basz ve yurtsever hemehri ynla rna ba bulmak iin aylardr uraanlpr arasndayd. Ne var ki, bu i baarlamamt; bir ba bulunamamt. Sokaklarda nsann tylerini rperten tekbir sesleri arasnda hl vatann seven Yahudi mezarlna gelnl haykrlar itiliyordu. Osman Nevres, aresizlikten lgna dnen binlerce gen insann seline kaplm yryordu. Bu kaynama ho una gitmiyor deildi. Bundan kuvvet alyordu. Ne yazk ki tecrbe ve silh bunlardan ok uzaklardayd; asl yurdu kurtaracak da onlard. Zavall ocuklar, diye sylendi, bilmiyorlar ki, tek bir getirerek dolatklar u anda bile dman ehri i-| gal edebilir. Onun byle dnmekte hakk vard, iyi haber alan kaynaklardan szan habere gre gal ya 14 Mays gecesi 6aat 20 de ya da 15 Mays sabah yaplacakt. Millet, akn akn maatla doru giderken o, yolu338

nu Kordonboyu'na evirdi. undan ki, dman, dendii gibi u srada karaya asker dkebilirdi. En uygun za man da bu and; btn zmir byk bir aknlk ve ka rarszlk iinde yzyordu. Aylardr dillerde dolaan igal haberi, ite en sonra gereklemek zereydi ve bunu nleyecek hi bir kuv vet de grnrlerde yoktu. Gen adam, ayaklarnn yorgunluktan artk daha ile ri gitmediini anlayarak nnden atl tramvaylar geen bir kahvenin dardaki iskemlelerinden birine kt. Ku laklar hep kiriteydi. O biliyordu: Yurt sevgisi ile ruhlar kaynayp duran/vurumak iin ufack bir iaret bekleyen bu halk durduran nedenleri ok iyi biliyordu: zmir Valisi Kambur zzet ile On Yedinci Kolordu Kumandan Ali Na dir Paa, stanbul hkmetinin ihanetini destekliyorlar d. Vali, Hi bir hadise kmayacaktr! diye efendile rine ve efendilerinin Avrupal efendilerine sz vermiti. Ali Nadir Paa'dan nce kolordu kumandan ve vali vekili olan Nurettin Paa, ayrlmadan nce gazetelere yle bildiride bulunmutu: Yunanllarn yapacaklar bir ikafma hareketi kan dklmesini inta edecektir. Bu yiite sz, zmirlilerin yreklerine biraz souk su serpmiti. Ne yazk ki, stanbul, hemen bu yiit paa y ordan alm ve onun yerine tam kendileri gibi dnen Nigehbanc Ali Nadir Paa'y gndermiti. Nurettin Paa'nn zmir'i kolay kolay igal ettirmeyecei nemli bir hdise karaca meydandayd. zmir'in tepelerinde Trk toplar ve Kordonboyu'nda Trk silhlar patlaynca i temelli sarpa saracakt. Bylece de iler bozulacakt. Mondros brakmasnda zmir'in igali de dnlm ve bu iin tereyandan kl eker gibi grltsz patrtszca yani hdisesiz olmas kararlatrlmt. Kei sakall Venizelos efendilerine byle sz vermiti. zmirliler, ehrin Yunanllara verileceini lk iittikle ri gndenberl tedirgindiler, her an bu felketle karlaa caklarn dnerek kaygutu gnler yayorlard. Artk, g zel izmir'in savunmas, kadere braklmt. Bu ehri an cak bir mucize kurtarabilirdi. 339

Brakma koullar gereince, zmir'deki kolordu ka rarghna gelen bir ngiliz subay, alaylarda yalnzca dr der makinal tfek braklmasn ve geri kalannn san dklanarak gereken yerlere yollanmak zere istasyonlar ra gnderilmesini sylemiti. Beinci tmenden ngiliz lere hi bir top teslim edilmemise de btn topuluk cephaneleri liman iinde bulunan Yenikale tabyasna de polanmaktayd. Harbiye Nazrlndan gelen emirde, t mende sadece iki bin tfek braklmas ve geri kalan nn sandklanarak istasyonlara gnderilmesi bildiriliyor du. Zaten Mondros brakmasndan sonra yaplan ter his sonucunda taburlar 100-150 silha dmt. zmir' deki kolordu emrinde ayrca iki blkl bir svari alay da bulunuyordu. Ne var ki bu alayn bic bl tam yir mi gndr zmir'den uzaktayd; ehzade Abdrrahim efen dinin bakanlndaki Ali Rza Paa nasihat heyetine mu hafz olarak katlm ve Aydn'a gnderilmiti. Ayvalk'taki ky bataryalar ieri alnm, zmir'de ki kale toplarnn kamalar sklmt. 14 Mays'tan birka gn nce zmir limanna bir s r sava gemisi gelmiti. Bunlarn arasnda bir Ameri kan dritnotu. bir ngiliz, bir italyan zrhls ve bir harp gemisiyle birka ngiliz torpidosundan meydana gelen bir filo da vard. ngiliz Amirali Galtrop da bu sava ge mileriyle zmir'e gelmi ve yaplan provada hazr bulun mutu. zmirliler, igalin o gn balayacan sanmsa da bu. sadece bir altrma abasyd. talyanlar, ehre bir ka Berjagalieri mfrezesi karm ve bunlar silhsz olarak caddelerde dolatrmlard. Bu, belki de dmanca gelmiyoruz ve gelmeyece iz demekti. Bir iki gn nce de donanma arasnda bulunan Yu nanllarn Klk ve Averof sava gemilerinden karaya bir miktar Yunan askeri karlmt. Bunlar, Kadifekale istihkmlarn ve andarl'y igal provas yapmlar d. 340

Szde her ey usulyle ve gizlilikle yaplyordu. Trk halk, artk her eyi itilf devletleri ve onlarn servene atmaya hazrlandklar Yunanllar kadar yakndan biliyor du. zmir, daha nce itilf devletlerinin yannda savaa katldndan talyanlara vaadedilmiti. Sava bitince tal ya'da sosyalist ve komnist hareketleri hkmeti fulce uratp itibarn krdndan itilf devletleri szlerinde durmamlard. Bu yzden talyanlar, bu igale kar idi ler. Bu igale kar olduklarndan da bunu gnyle, sa atiyle Trklere bildirmilerdi. Ege kylarnn bu mavi gzl incisi, daha Mondros brakmasndan nce savata gstermi olduu yararlk lara karlk Yunanistan'a balanmt. Yunanllar, sa dece bu olgun yemii dalndan devirecekleri gn b yk bir sabrszlkla bekliyordu. Bunun iin de alabildiine gizil hazrlklar yaplmak tayd. Kyya yakn adalarda meydana getirilen Yunan e teleri gizlice zmir'e sokuluyor ve zmir metropolitinin em rinde toplanp tekiltlanyordu. Bunlar. zmir'e basit bi rer yolcu olarak geliyorlard. tilf devletleri. zmir'in Yunanllarca igalinin hakl olduunu gsteren kimi nedenler ileri srmek zorunday dlar; bunun iin de bir iki tutamak noktas bulmua benziyorlardi: Aydn hristiyanlarnn varl tehlikedeydi. Trk ler, nizam ordularn kuvvetlendirerek, ete tekiltlar da yaparak Rumlara katlim yapmak zereydiler; bir memleketi gal edebilmek iin gllerin ileri srebilece i en gl iddialar elbette bunlar olacakt. zmir'in igali, Mondros mtarekenamesinin 7 ncl maddesine gre yaplacakt: Bu maddeye dayanarak. Amerika'nn da (muvafakatiyle) zmir mstahkem mevkii nin ve zmir ehrinin Yunanllarca igali istenmiti. 7 Mays 1919'da dek izmir limanna gelip domirleyen Amerikan. ngiliz, Fransz, Yunan donanmasndan seil mi, zrhl, kruvazr, dritnot ve torpidolar zmirli Rum hemehrileri sevinten lgna dndrmt. Gerek izmir' in iinde, gerekse kasaba ve kylerindeki Rumlar, ta341

knl son kerteye vardrmlard. Ske ve dolaylarnu Rum eteleri haraca kesmeye balamlard. zmirli Rum yurttalar, artk, yeni bir an altn ei ine ayan basm insanlarn mutluluu iindeydiler. Limanda demirleyen Yunan zrhls Averof'tan rhtm boyunda devriye gezmek zere karaya karlan sekiz ki ilik Yunan deniz erinin evresine toplanan byk bir Rum kalabal, bu yeni Elen altn an selmlayan se vin arklar iinde kendini kaybetmiti. Bu davran, ehrin Trk ounluunu pek ok z m, szle, yalvarla bu kalabaln dalmasna all mt. Comu Rum halkn datmak ancak, zorla olabil miti. Mzrakl Trk svari devriyesi drt nala olay yeri ne gelmi ve bu haksz cokunlua kimsenin burnunu kanatmadan son vermiti. Bu arada, kolordu kumandan vekilliinde bulunan Sleyman Fethi bey, Yunan devriyesinin bir hdiseyo sebep olabileceini, bunu nlemek iin de bir daha bu gibi devriyelerin karaya karlmamas iin hem zmir'deki ngiliz temsilcisine bavurmu, hem de durumu stan bul'a, Harbiye Nazrlna bildirmiti. Sleyman Fethi beyin telgrafna cevap veren Erk n Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paa'nn, Sleyman Fet hi beye gnderdii cevap (14 Nisan 1919) u i d i : Yaplan teebbsata devam edilmekle beraber bu teebbsn dier vastalarla netice vermesine intizar olu nursa kan devriyedeki nefer adedini gittike tezyit ede rek Yunanllarn zmir'i igal ettiklerini Inaa ve bu aylat bir emri vaki haline ifra etmeleri muhtemeldir. Bu nun iin teebbsat mttehizenin tekidiyle beraber Averof svarisine de tebligat katiye icras ve fi-mabaad dev riye karlrsa menedileceinin tefhimi. Bu kesin ve yurtsever emri alan Kolordu Kumandan Vekili Sleyman Fethi bey, Averof svarisine bir daha karaya devriye karlmamasn, karlrsa zerlerine ate ettireceini bildirmiti. Bylece 14 Mays 1919 a dein Kordonboyu'na bir daha devriye karlmamt. 342

Bu ufack ve yarm tedbirler, dnen ve gren z mirlilerin yreklerine souk su serpecek gibi deildi. RumJarn taknlklar yer yer srp gidiyordu. Rumlar, zmir igalinin Joir saat sorunu olduunu pek iyi biliyorlard. Vaktiyle zmir'le Ege denizi, kylarnda, Trk vatan da olarak oturan Rumlar, itilf devletleriyle el ele a ltklar kansna varlarak sava kabinesince memleke tin ilerine tehcir edilmilerdi. Elbette onlar da, cep helerde kann aktan Trk hemehrileri kadar zahmet ve yoksulluk ekmilerdi. Bu, inkr edilemezdi. leri, salt bu yzden Trklere kar patlamaya hazr bir barut f s, bir dinamit deposu halindeydi. Yunanllarn byk ada m Venizelos, srgn edildikleri bu gzel yurdu onlara balaynca artk kaplarna samaz hale gelmilerdi. Muzaffer itilf devletlerinin sarholuu onlarn gitarlarn dan uan arklarn cokunluunda da duyuluyordu. Mon dros brakmasnn imzalanmasyla eski evlerine barkla rna dnen bu Rum aznl, kendilerini eski din martirieri (ehit) gibi cennete girmeye hak kazanm sanyor ve saatini sabrszlkla bekliyorlard. Yunan gemileri, bunlara sandklar iinde yn yn yiyecek gnderiyor, onlarn ektikleri bunca yoksulluu bylece hafifletmeye alyorlard. Ne var ki metropolit Hristos Tomos'un nezareti al tnda gizlice alan yiyecek sandklarndan asker giyneklerl, trl silh ve cephane kyordu. Pireden kajkan bu yardm gemileri Yunan donanma snn klavuzluunda zmir'e dek gelip yiyecek ve giye cek (!) sandklarn rhtma boaltyordu. ttihat ve Terakkicllerln naml zmir Valisi Rahmi bey. sava kabinesinin dmesinden sonra bu grevden ay rlm ve yerine Nurettin Paa getirilmiti. Vali Rahmf bey zamannda balayan zmirli Rum hemehrilerin si lahlandrlmas i, Nurettin Paa zamannda da btn h zyla srp gidiyordu. Nurettin Paa, gz pek ve yurt sever bir adamd. Bu gizlice silhlanmann nereye vara can bildiinden hemen tedbir almaya balamt; eline kesin raporlar geince bunlar stanbul'a bildirmiti, f343

gole silhla kar koymann arelerini aratrmay da unut mamt. Yine de, zmir'in kaderi zerindeki gizli sava, btn iddetiyle srp gidiyordu. ngilizler, Nurettin Paa'nn yurtseverce tedbirler almak yolunda abalayp dur duunu abucak renmilerdi. Bu kez de ngilizler, bu yiit paay zmir'den uzaklatrabilmek iin Babli'ye ba vurmaya balamlard. Bir ara Osmanl hkmeti ngilizlere boyun eer gibi olmusa da anszn bir uyan ma meydana gelmi ve Nurettin Paa yine zmir kalesi nin zerinde, son vardiya gibi tehlikeli ufuklar gzetle mek grevinde braklmt. Yalnz Damat Ferit Paa, bir sre sonra zmir'i Nu rettin Paa'sz brakmak kararn alarak ngilizlerin gn ln ho etmiti. Nurettin Paa uzaklatrlarak yerine Hrriyet ve tilf Kambur zzet getirilmi, bu da zmir Rumlar ve Megaloideaslar iin byk bir bayram ye rine gemiti. Kambur zzet bey, Ferit Paa kabinesinden nceki Tevfik Paa kabinesinde Dahiliye Nazrl yapmt. Kam bur zzet bey, ilk gndenberi ngiliz Konsolosluu ile ili kisini srdrm ve ngilizlerin btn ince hesaplarna g re davranlarn ayarlayarak ann en aalk rolle rinden birini oynam ve igalcilerin yolunu tesviye ede rek onlar kapya dek getirmiti. Kambur zzet, Nurettin Paa'nn direnme rgtlerini ve fikirlerini birer birer da tp yere sermiti. Kambur zzet, zmir hkmet kona nnde 5 Ma ys 1919 da, yani igal felketinden tam on gn nce ilk valilik nutkunu sylemiti. Byk bir Trk ve Rum kalabalnn nnde syle dii nutuk, btn Trkleri artp rktm, umutsuz lua drm, Rum hemehrileri ise umutlandrm, se vindirmi ve coturmutu. Kambur zzet, ksaca unlar sylemiti: Sulh takarrr edip de ahval tamamen tavazzuh etmedike esasl hibir ey yaplmayacaktr. Mesaimizin hedefi ansr muhtelife arasnda mevcut suitefehhm ortadan kaldrmaktr. Bunun yerine hsnamizel temi344

na ve harp senelerine yaplan fenalklar, zarar ve ziya n tamire hasr vcut etmeye alacaz. Vazifemizi ko laylatracaklar hakknda mfik hareket edeceimizi, buna en ufak mklt karanlar ve gayemizi engelle meye alanlar en iddetli usullerle cezalandracam z da hi kimsenin phesi kalmamas zmmnda tekrar ederim. ngiliz Amirali Wep, 14 Mays 1919 Pazartesi gn itilf devletleri namna Babli'ye bir nota vermiti; bun da Yunanllarn 15 Mays sabah izmir'i igal edecekleri bildiriliyordu. Bu kararn da Paris'te toplanan Drtler Yksek Mecllsi'nce verildii aklanyor ve Osmanl as kerlerinin zmir kalesini boaltarak Yunanllara teslimi, ehir iindeki asker ve subaylarn klalarnda kalarak igali beklemesi isteniyordu. ngilizlerin Akdeniz filosu kumandan Amiral Galtrop da beri yanda zmir Kolordu Kumandan Mirliva Ali Na dir Paa'ya yine 14 Mays 1919 Pazartesi gn saat do kuzda verdii notada : zmir istihkmlar ile dolaylarnn ve savunma terti bat bulunan arazinin mtarekenin yedinci maddesi ge reince bugn saat on ikide mttefik devletlerce igal edileceini bildirmiti. Nadir Paa Babli'ye kendisine Amiral Galtrop'a byle bir nota verildiini bildirmi ve buna kar ne tr l davranacan sormutu. Harbiye Nazr akir Paa ise buna verdii cevapta Amiralin bu teklifin brakma hkmlerine uygun olduunu ve Amiralin isteine uyul masn makina banda bildirmiti. Nazrn makina banda verdii bu emir zerine on yedinci kolordu kumandan Ali Nadir Paa, Foatin ve Urla istihkmlarnn Franszlar, Ksten adas istihkmla rnn ingilizler ve zmir'e en yakn kale istihkmlarnn da Yunanllarca igaline msaade etmi ve bu igal alay 14 Mays akamna dein olup bitmiti*. 13 Mays 1919 da ise talyanlarn Rejine zrhls Kuadas'nda demirlemi ve bir miktar asker karlarak Seluk ynnde yrtl mt. 345

Amiral Galtrop, leden nce saat 11 ile 12 arasn da kolordu kumandanlna verdii kinci notada: M tareke artlarnn yedinci maddesine uygun olarak mt tefik devletlerin muvafakat ve kararyla izmir'in Yunan birliklerince igal edilecei, igal kuvvetlerinin 15 Mays 1919 sabah sekizinden itibaren karaya karlaca ve bunu salamak iin de sabah saat yediden itibaren is kelelerin Yunan deniz mfrezelerlnce igal edilecei ve her trl zc olaylar nlemek iin karma iskelele ri yaknndaki pasaport ve Punta'dakl karakollarda mf rezelerden baka btn birlikler ve messeselerin bulun duklar garnizonlarda toplu bir halde kalarak Yunan igal kuvvetleri kumandannn verecei emri beklemeleri ve dar ile haberlemeyi nlemek zere telgrafhanenin n gilizlerce igal edilmek zere olduunu bildirmiti. Galtrop, igal sresinde limandaki ngiliz donanma snn gvenlii salamak zere hazr bulundurulacan da buna katmt. 14 Mays gn akam. Amiral Galtrop'un notasndan sonra kolordu kumandan Ali Nadir Paa, btn subay larn evlerine adam gndererek hepsinin geceleyin k lada toplanmasn emretmiti. Subaylar kara kara d nerek klaya gitmeye balamsa da ayaklar hep geri geri gidiyordu. Koca koca savalar grm bu yzlerce tecrbeli adam, bu uursuz gidiin arkasnda karanlk ni yetlerin pusu kurduunu seziyordu. Ne yazk ki hepsi de aknd, ne yapacaklarn bilmiyorlard. Bylece izmir' de bulunan subaylarn ounluu, ayaklarn srkleyerek gidip klaya kapanmt. Hkmet konann karsndaki kahvenin nnde is kemlelerden biri zerine ker gibi oturan Osman Nevres, hl bu konular zerinde hararetli hararetli konuup tartan aydnlarn dertli dncelerine kulak misafiri olu yordu. Evet, artk yabanc igalini durduracak hibir kuv vet yoktu. Btn kozlar oynanmt. En yeni haberler, hkmet konann karsndaki kahvede duyulduundan sabahtanberi zaman zaman buraya gelerek saatlerce oturmu ve aydn hemehrileriyle grp dertlemltl. 346

Gndzn kahveye esmer, nce vcutlu, yeil gzl bir kurmay albay girmi ve kahvedeki subaylar hemen onun bana toplanmt. Bu subay, subaylar arasnda ancak iki- tanyordu. Bu, imdiki kolordu kumandan Ali Nadir Paa'nn eski kurmay bakan Kurmay Albay Kzm beydi. Subaylardan igal haberini iitmeyen yok sa da, kesin olarak hi kimse bir ey bilmiyordu. Ali Na dir Paa'nn eski kurmay bakan olan Albay Kzm bey : Ben imdi gider Nadir Paa'dan iin asln asta rn renirim, diyerek kolordu kararghna gitmiti. Kah vede oturan subaylarn yannda sabrszlkla bekleyen gen adam, yeni bir ey renemiyeceini bildii halde yine de byk bir sabrszlk iindeydi. Kurmay Albay Kzm bey, Nadir Paa'nn kendisine syledii szleri tandk subay arkadalarna iletince hep si buna itiraz etmiti: Ali Nadir Paa yalan sylyor, onlarn gzlerini kut luyordu. Kahvenin nnde toplananlar oalyordu. Her ka fadan bir ses kyordu. Bir curcunadr gidiyordu. En son ra, aydn zmirli hemehrilerden birisi: Arkadalar! diye barmt, bu yle olmaz, hay di, u mektebe gidelim, konualm, sonra hkmete ka ti bir mracaatta bulunalm. Gen gazeteci de ilerinde olarak hepsi le zeri kalkp hkmetin yanndaki dad okuluna gitmiler, bir ok konumalar yapmlar, bir karar almaya almlar d. Necati, Haydar, Anadolu gazetesinden Reat, Hseyin Ragp, Moralzade Halit bey. Cami bey, zmir Hill Lise si Mdr, Ahenk gazetesi bayazar evki, Recep, sivil giyinip gelmi olan Albay Sleyman Fethi, Sultan oku lunun ikinci mdr Kemal smail Habip, dad Mdr Ahmet Naili, Riyaziyeci Nazmi, Gaffar, Remzi, Bahri, Salhattin, Mulal Saffet ve Nedim, Ragp Nurettin, Fesi Zde Halim, Kahveci Zde Hamdi. Doktor Menteeli Hs n, Eczac Ferit, Jandarma Subay Mmin, Poligon M dr Yzba Faik, Kyl gazetesi sahibi Refet, Ahenk gazetesi sahibi Ali Nazmi ve Yldrm Kemal beylerle iz347

mir Mfts Mevlevi eyhi Nuri efendi de toplantya bir nem verdirenler arasnda bulunuyordu. Miting yapma ka rar ilk nce bu toplantda alnd. Miting Yahudi maat lnda yaplacakt. Gazetelerde zmir, efelerini bekli yor! manetli yazlar yazld. Osman Nevres kurun bir giynek giymiti; kalpak lyd. Gelsinler, gelecekleri varsa grecekleri de var. Sleyman Fethi beyin toplantda syledii ateli nu tukta yle szler vard: Yemin ediniz, dmanlar Tr kiye'nin istikbl ve hayat hakkn tanyncaya kadar hi bir zulm, hi bir ile, hi bir d, hi bir meakkat nnden kamayacaz. Toplanma nerisini yapan zmirli aydn, heyecanl ve gzel bir nutuk sylemi, uyuyan birok duygular sars m, uyandrmt. Hemen orackta bir heyet seilmi ve bu, Vali Kam bur zzet beye gnderilmiti. Osman Nevres de bu heyef arasndayd. Valinin odasna girdiklerinde ufak tefek ka ra sakall, kambur, hastalkl, zavall ve yznn snk anlam ve kendine hkim olmaya alan snk ifadeli sesiyle onlar karlam ve yle demiti : Efendim, endieyi mucip bir ey yoktur. Sizin gs terdiiniz heyecan lzumsuzdur. ttihat ve Terakki'nin manevra maksadyla vcuda getirdii bir heyecandr. H kmet her bir tedbiri ittihaz edecektir. Heyet, Valinin bu szlerini okulda sabrszlkla bek leyen halka bildirirken zmir Belediye Reisi de kagel miti. Belediye Reisinin gelmesiyle yeniden hararetli ko numalar olmu ve Valiye yeniden bir heyet gnderil mesine karar verilmiti. Vali, karsnda dikilen heyete bu kez zmir'in Yunanllarca igal edilmesi iin itilf dev letleri temsilcilerinden bildiri geldiini sylemiti. Bu ara da stanbul'dan bu hususta bir bildiri olmadn da ak lam ve zmir halknn igali soukkanlca karlamasn salk vermiti. Kambur zzet beyin de aklamasyla durum aydn lanmt., 348

akn kalabalk arasnda bulunan erkn harp mi ralay Kzm beyin yanna tand bir iki subay sokul mu v e : Biz ne yapalm, elimiz kolumuz bal durursak ayp olur. Bize ne tavsiye edersiniz? dediler. Bu soru sorulurken halktan birka kii bunu iitti ve bu subayn kim olduunu sordu. Kzm bey, bylece halktan birka kiiyle tanm oidu.- O da kendisinden medet umanlara yle d e d i : Mukavemet edilmelidir. Silh olan silhn alsn; asker, jandarma, ne varsa tepelere kp muharebe ede lim, ben, beraber bulunurum. te, gen adam, u ana dek zmir halknn igale kar gsterdii tepkinin sonuncusu olarak bu olay bili yordu. Bu da herhalde bir yurtsever kalbi umutsuzlua drmekten baka bir ey yapamazd. Hl sokaklarda Allah! Allah! sesleri iitiliyor ve pencerelere kar hl : Vatann seven Yahudi mezarlna gelsin! diye baran genler grlyordu. Vakit ilerledii halde kahvenin n hl kalabalkt, her kafadan bir ses kyordu. Herkesin siniri bozuktu, herkes alabildiine konuuyor, ya da alabildiine d nyordu. kisinin ortasnda akllca ve ksaca bir aksiyon yolu bulmak kimsenin elinden gelmiyordu. . Gen gazeteci de kalabalk bir grup arasna kara rak Yahudi mezarlna yollandnda btn evlerin uya nk olduunu grd. ocuklardan ve hastalardan baka btn millet uyankt. Bulutlu ve nemli bir geceydi. Ar ar yryen bulutlarn arasndan ara sra kocaman g m tekerlek gibi bir ay kp batyordu. Maatla var dnda milletin grup grup toplanarak yaktklar atelerin banda melml, oturmu ve ayakta yksek sesle ko nutuklarn, sadece konutuklarn grd. Buraya niin gelmiti? Onu buraya srkleyen iki ey vard: Birisi ga zetecilikten gelen yeni bir ey grebilme merak, ikincisi de harekete geilip geilmeyecei dncesiydi. Ne ya zk ki mezartalar arasnda hayaletler gibi dolap ya 349

da dikilip duran bu zavall insan ynlar obansz koyun srlerini andryordu. Bir Balkan milleti ordusunun iz mir'i igal edecei haberi hepsinin yreinde hem byk bir korku, hem de pek byk bir tiksinti uyandmt. Ak l banda olanlar ve tarihi yle byle bilenler, Balkan milletlerinin Balkan Sava'nda Trk ve Mslman halka yapm olduklar tyler rpertici ikenceleri yeniden an yor ve bunun yinelenmesi korkusu, tylerini diken diken ediyordu. zmirliler bir ngiliz, bir Fransz, bir talyan ve bir Amerikaldan bu denli korkmuyordu. Kk ve komu milletlerin mayalanm kinlerinin ne demek olduunu se ziyorlard. Gen gazeteci, byle dnerek, atelerin kzlmtrak ve sarmtrak aydnlnda yzlerinin trajik anlamn zn tyle seyrettii bu akn hemehrilerine bir kurtulu re etesi sunamadna yanyordu. Yine de kalabaln or tasna allarak yank bir konuma yapt. Yorulmutu. Devrik ve yass bir mezartann ze rine oturdu. Ezilen otlardan, srtlnp geilen iekler den pek gzel, yaamaya aran bir koku ykseliyordu. Yorulmak bilmeyen Ishak kular durmadan zgn flt lerini ttrmekteydiler. Doa, btn hzyla yayordu'. Kuytu ve glgelere boulmu aalk ve allklardan n san zntsne meydan okuyan blbl sesleri geliyordu. Bu gzel, lk ve ile slanm Mays gecesinin g zelliini u trajik saatta yaayabilmek, kaygusuzluk, duy gusuzluk, vurdumduymazlk olarak grlebilirdi. undan ki millet, can kaygusundayd. Gen gazeteci, eli enesinde, biraz tede yanan bir oban ateinden ara sra yzne vuran kzl bir aydnlk ta be yl nceki korkulu ve yiite anlarn hayalliyordu: Tekilt Mahsusa'nn ba Sleyman Asker'yi, Enver Paa'y, Talt Paa'y dnyordu. Bu nn kendisine vermi olduu o tehlikeli devi en sonra Romanya'da yoluna koymutu. Dnyann byk bir hzla Birinci Dn ya Sava'na doru gittii gnlerdeydi. Birbirine cephe alm olan birka byk devlet, kk devletler arasn dan kendilerine mttefikler aramakta ve byk bir pro350

paganda almasna girimi bulunmaktaydlar. Trkiye' ye kar di bileyen ngilizler Almanya'nn bu muhte meli mttefikiyle arasn kesmek iin Balkanlarda pek ok casuslar, propagandaclar gezdirmekteydiler, ite, Baxton kardeler de byle nemli bir devle Balkanlar ngiltere'ye yaklatrmak iin dolap duruyorlard. ttihat ve Terakki Partisi iinde Cemal Paa gibi n giliz tarafls olanlar da vard, ounluk, Enver Paa ba ta olarak, Almanya'nn yannda yer almak tarafls idi. Bu nun iin de Balkanlarda dolap korkun zehirler samak ta olan Baxton kardeleri bir tabanca kurunu, ya do bir bombayla temizlemeliydi ki ngiltere'nin Balkan lok malar zerindeki itah kapansn. te, uzun boylu, yakkl, kara ate bakl ve ce sur Nevres, Bulgaristan yolunda olan Baxton kardeleri Sofya caddelerinde byk bir grlt ile temizlemek ze re silh deposu halinde Bulgaristan'a gnderilmiti. Nevres, gvenilir Trkleri bulup bu konu zerinde konumu, onlar da meseleyi Sofya'da ataemiliter bu lunan Mustafa Kemal'e tlatmt. Mustafa Kemal, bu suikast in Bulgaristan'n merkezini uygun burmadn Nevres'e anlatm ve ona yol da gstermiti. Gerek eli Fethi bey, gerekse Mustafa Kemal, dolu dizgin gelen Birinci Dnya Sava'na girmek dncesinde olmadk lar gibi Almanya ile birlemek tarafls da hi deildiler. Bunun iin Enver ile Talt, bu iki bozguncu kafadar is tanbul'dan uzaklatrmann yolunu - bulmu, birini eli, brn de asker atae olarak grevlendirip gndermi ve bylece balarndan savmlard. Nevres, bu mavi gzl gen subayn dediklerini do ru bulmutu: Bulgaristan ile Trkiye'nin ilikileri zaten nazikti. Bu suikast, ii bsbtn berbat edebilirdi. Her halde bunun yararndan ok zarar dokunabilirdi. Mustafa Kemal'den baar dilekleriyle ayrlan Os man Nevres, Baxton kardelerden nce Romanya'ya ge mi ve Bkre'te bombasn hazrlam bekliyordu. Birka gn sonra Sofya'dan trenle yollanan Baxton kardeler, Bkre'e varmlar ve istasyonda Rumen Ha351

sriciye Nazrnca karlanmlard. Cift atl gzel bir fay tona binen Baxton kardeler, Bkre'in kalabalk cadde lerinden geerek Hariciye Nezaretine doru gitmektey diler. Yolun her iki yann dolduran halk ynlar, bu siyus konuklar ilgiyle seyrediyordu. Bu srada, Romen halk arasnda basit bir seyirci gibi dikilip duran gen suikast, birka adm ileri frla m ve cebinden kard bombay byk bir doruluk ve kuvvetle faytona doru frlatmt. Birdenbire oras bir ana-baba gnne dnmt. Araba paralanm, atlar yarmar gvde halinde debelenip duruyorlard. Cadde kan iinde kalmt. Halk lklar atarak drt bir yana kayordu. O da bu kalabala kararak kamsa da Romen polisinin elinden kurtulamamt. Baxton kardeler, yalnz yaralanm ve hastahaneye kaldrlmlard. Kendisi de bu arada tartaklanarak, kam lanarak, dvlerek Bkre mapushaneslnin karanlk bir hcresine atlmt. Zamanlar ne abuk gemiti: Mah keme, kendisini 10 yl ar hapse mahkm etmise de bundan bir yl sonra patlayan Birinci Dnya Sava'nn hemen banda Mustafa Hilmi Paa'nn komutasnda Bk re'e giren bir Trk kolordusu, bu etin ve gz pek gen yurtseveri hapishaneden kurtarm ve Trkiye'ye gnder miti. Ne yazk ki, Nevres bu cezaevinin kt durumu y znden vereme yakalanmt. Maatlktaki halk, sabaha dek yaktklar atelerin ba nda vakit geirmilerse de hi bir karara varamam lard. Ancak, bir beyanname yazlm ve bisikletli genler eliyle mahallelere datlmt. El yazlar ile yazlp o altlan bu beyannamede unlar vard: . Ey bedbaht Trk! Wilson prensipleri unvan insanlyetkranesi altnda senin hakkn gasp ve namusun hedkediliyor. Buralarda Rum'un ok olduu ve Trkler'in Yunan ilhakn memnu niyetle kabul edecei sylendi. Bunun neticesi olarak gzel memleketin Yu'nan'a ve.rildl. 352

imdi sana soruyoruz. Rum senden daha m ok? Yunan hkimiyetini kabule taraftar msn? Artk, kendini gster. Tekmil kardelerin maatlkta dr. Oraya yzbinlerce toplan ve kahir ekseriyetini orada btn dnyaya gster. Burada zengin fakir, lim cahil yok, fakat, Yunan hkimiyetini istemeyen bir ktleyi ka hire olduunu iln ve ispat et. Bu sana den en byk vazifedir. Geri kalma, hsran ve nekbet fayda vermez Binlerce, yzbinlerce maatla ko ve heyeti milliyenin emrine itaat et. 15 Mays 1919 lhak red heyeti milliyesi Kalabalk arasnda pek ok vurumak isteyen gen. yal kimseler vard. Ba eken olsa savaacaklarn, g zel zmir'i kurtarmak iin canlarn vereceklerini syle yenler oktu. Bunun iin bu genler, Ali Nadir Paa'dan silh ve cephane de istediler. Kolordu kumandan, bun lara ancak batan savma cevaplar verdi. Millet hl yukardan, hkmetten emir bekliyordu. Hkmetin karar da belliydi: Yunanllara hdisesizce zmir'i igal ettirmek. Gen gazeteci ve Bkre suikasts Osman Nevres. mezarlkta toplanan halktan da i kmayacan anlayn ca ehre dnd. Cezaevinin nnden geerken kaplarn ardna dek ak bulunduunu grd. zmir'in bulutlu, yu muak, tatl sabahlarndan biriydi. Verdii karar yle kuv vetliydi ki, btrt gece uyumad halde onu dimdik ayak ta tutuyordu. Sivil cezaevinden boalan yzlerce mahk mun ehre daldn ve kimisinin de halkn yama et mekte olduu kolordunun silh deposuna doru kotu unu grd. Yama edilen bu silhlarn ancak ekyalk ta kullanlacana yemin etse ba armazd. 15 Mays sabah, halk sokaklarda uyank buldu. Be lediye Reisinin bir heyetle kara sakall Kambur zzet be ye gittiini grd. O ara Miralay Kzm bey de Belediye Reisinin yolunu kesmi, ne karara varm olduklarn so ruyordu. Belediye Reisinin bu subaya yle cevap verdlini i i t t i : 353 F.: 23

 Yaptmz i, her tarafa telgraf ekmekten iba rettir. zmir elden gidiyor diye telgraflar ektim. Al tna Reddi lhak diye imza attk. Mebuslar da birer yana savumutu. zmir, gerek ten bara bara elden gidiyordu. Kzm beyle birka subay memleketin iine doru kap oralarda olsun yu valanmak zere ilk vastaya binmek iin davrandlar. Gen adan da o niyette ise de onun grlecek ufak bir hesab vard. Tabancasndaki birka kurunla cebin deki bombay hi olmazsa zmir'in igalini daha grlt l bir biimde protesto etmek iin savurduktan sonra Aydn dalarna doru savuacakt. O, hi bir zaman z mir'de barnamazd. ngilizlerin, Bkre olaynn kahra mann hacama;; etmeyeceklerini hi kimse iddia edemezdi. Be yl nce Balkanlarda yapm olduu devin tp ksn imdi de izmir'de yerine getirecekti: Dmanlar hr zaman Trk topraklarndan uzak tutma devini karnca kararnca yapacakt. Tabancasn patlattktan sonra ge rek yerli Rumlarn, gerekse Yunan askerlerinin elinden kur tulmak biraz g olacakt ama, bu silhl protestoyu de nemek zorunda olduunu duyuyordu. Belediye kahvesinde bulduu bo bir sandalyeye OKt i . Az aclk iindeydi. akaklar zonkluyordu. Sa eli ile kavram olduu tabancann da kalbi atyordu sanki. Onun iindeki mermiler baya demir paralar deildi. Onlar altn kurunlard. Baya kurunlarda byle sihirli sesler karmak gc yoktu. raktan istedii ay ku ruyan dilini daman slatmak in bir iki yudumda iti, bitirdi. Gen gazeteci, birdenbire Kordonboyu'na doru bir kouma olduunu grd. Halk, akn akn deniz kenarna gidiyordu. Geliyorlar, geliyorlar! O da hemen yerinden frlad. Elini tabancasna att. Evet, oradayd. Ortada hi bir davran olmadna g re demek ki gzel zmir'i o mavi gzl kocaman ehri tek bana kendisi savunacakt. Kordon boyunda sralan m heyecanl halk ynlar arasna kararak gzlerini 354

denizin telerine dikti. Evet, geliyorlard. Bir sr nakli ye gemisi iki sava gemisinin ortasnda (Averof ve Lemnos harp gemileri) krfezin lk mavi sularn yararak iler liyordu. Limanda demirli bulunan ingiliz, Fransz, Ameri kan ve italyan sava gemilerinin gverteleri de bir anda deniz erleriyle dolmutu. Drbnl deniz subaylar yeni gelen gemileri byk bir ilgiyle seyrediyordu. Gemiler, geldiler zmir'in nnde demirlediler. Rhtm boyunca dizilmi yerli Rum kalabal, cokun gsterilere balad. Yunan marlar alp duran bir bandonun mzik yamuru altnda Yunan sava gemilerinden saat tam 7.30 da gmrk yaknna bir silhendaz birlii karld. Saat 8.25 de de mehur Efzun taburu beyaz ve ikin entarileri, ssl fesleri ve pskll apulalaryla karaya ayak bast. Saat 10.55 de ise piyade alay ehrin kuzeyindeki punta'ya karld Bu alaylardan biri ehrin iine doru yrd, br de ehre hkim bir tepede bulunan Kadifekale'de mevzilenmek zere tertibat ald. Gen gazeteci, cokun cokun alan Ortodoks kili sesinin anlarn, bandonun ald marlar ve Rumlarn cokun sevin bar arlarn, gemilerin hep birden ald zafer ddklerini vcudu zangr zangr titreyerek dinliyor ve tabancasnn kabzasn sinirli parmaklaryla krarcasna skyordu. ilk protesto kurununu da nerde atacan kararla trmt. Pasaport yaknnda ve mehur Kramer otelinin nn de Kordonboyu'na ayak basan Efzun alay, Rum halk nn sevin gzyalar arasnda izmir Ortodoks metropo liti Hrlsos Tomos'a takdis edildi. Metropolit Hrisos Tomos'la papazlar Yunan bayraklar nnde diz ktler, sevinten alayarak ve dualar ederek onlar ptler ve yzlerine, gzlerine srdler. Hrlsos Tomos, yksek paPaz apkas, kara ve geni cbbesi, kara sakal ve ate saan gzleri ve kalabala hkim olan yksek sesiyle takdis ayinini yapp bitirdikten sonra dzene girmi olan Yunan alayn cokuyla selmlad. 355

Efzun alay kumandan yarbay istavriyanopolis. atnn zerinde dimdik duruyor ve birinci taburun nnde gidi yordu. Efzun taburunun nnde ve alay kumandannn ar kasnda iri yar bir Efzun olan bayraktar yryor ve ko caman bir Yunan bandras tayordu. Rum kzlar ve ka dnlar, Efzunlarn zerine iekler atyor ve Zito diye bararak palikarya ynlaryla sralarn her iki yannda yryorlard. Kokaryal'ya doru ynelmi olan Efzun taburu, bu zafer sarholuu iinde yzleri glerek ilerliyor ve Trk mahallelerinin balad yere yaklayorlard. Kla ve hkmet kona nndeki saat kulesinin bulunduu meydan gemiler, Kokaryal tramvay dura na gelmilerdi. Rum halknn sevin naralar, caddeleri dolduran korku iindeki Trk halk ynlarnn kulaklarnda top gibi patlyordu. Efzun taburu ncs, st otel ve alt kahve olan, adna da Asker Otel denilen yapnn nnden geiyor lard. Tam bu ara, yaya kaldrmna sralanm halkn ara-' sndan hzla ilerleyen gen gazeteci Osman Nevres, ru hundaki dehetten titreyen eline hkim olabilmek iin diz kt ve tam kebandan Alay Kumandan istavriyanopolis'in arkasndan yryen da gibi bayraktarnn alnna nian ald ve tetii ekti. Bu davran, yle abuk olmutu ki, alay kumandan da, bayraktar da, halktan pek ou da bunu grm, nn ksalndan hi kimse kar koyamamt. Grbz bir tabanca sesi, btn bu zafer ve bayram havasn panie uratmt. Kurunu tam alnndan yiyen da gibi bayraktar, elin deki kocaman Yunan bayra ile boylu boyunca kaldr ma serildi. Yunanllarn bu ilk talihsiz askeri, elleri ve ayaklaryla bjr sre yerleri kazdktan sonra glleen ka n inde kmldamadan kald. Alay kumandan, bu kurunu nasl olup da kondlsl356

nin yemediine aarak atna bir ark yaptrd ve geri sin geri dolu dizgin kamaya balad. Bayrak mangas biricik armayan varlk oldu: Hemen yere yattlar ve birka saniyede boalan caddeye tfeklerindeki btn mermileri boalttlar. Efzun taburu birbirini ineyerek ilk karaya ktklar yere doru kayordu. Efzun tabu runu alklayarak deniz kysna yryen Rum halk, bu dzensiz ka srasnda byk bir panie tutuldu ve bir ou denize dkld. Kayklar bunlar hemen toplama ya baladlar. Gen gazeteci, bu panikten yararlanarak hemen yan sokaa sapm, iki yz metre kadar gerilemiti. ste dii tek protesto kurununu atmt. imdi, br kurun larla kendini savunarak elinden gelirse balara, bahe lere dalarak dalara, memleketin ilerine snacakt. Ne var ki bayraktar mangas peini brakmad, srayarak, yatarak arkasna dmlerdi. Kurunlar, bo sokaklardan vzldayarak geiyordu. Gen adam, tabancasnn kurun larn boalttktan sonra, yaklaan Efzunlara cebindeki bom bay da savurdu. Uzun ve kuvvetli kolu ile savurduu bomba, arkadan gelenlerin hemen yanbalarnda patla yarak onlar bir sre durdurdu. Gen adam, bu ara bir evin penceresinden kendisini gzyalar ile seyreden ya l bir kadn grd. Nine, grdn ya, dedi. yarn ahirette ahidim sen ol, kurunum tkendi, onun iin geri gidiyorum. Bunu syleyerek, artk, byk kana balamaya karar verdii anda sokan bandan bir anda vzldaya rak birok kurun geldi, bunlardan biri kafatasnda kor kun bir delik at; arka st dt, birka kez rpnd, yar yzkoyun dnd. Kocaman tabancas hl sa elin de olarak kmldamakszn olduu yerde kald. Yaklaan Efzunlar, belki oyun yapyor diye onun l sne birok kurun daha attlar. Her yanndan kan sz yordu. Sng takm olarak lnn evresini saran bir manga Efzun, snglerinin sivri ve parlak ularn birok kez bu gen lnn gvdesine sapladlar. Birka hz357

n alamayarak onun kafasn inedi, tekmeledi. Bir ikisi onun zerinde tepindi. Bu srada, gmre dek kam olan Efzun taburla r, birkaar ba mermi daha alarak yine klaya doru ilerlediler. Kolba'ndaki Efzun taburu, hkmet kona ile k la arasndaki bahede mevzllenerek klann kap ve pen cerelerini iddetli bir ate altna ald. Yunan donanma sndan indirilen Nordanflit tfekleri de bu ata katldlar. Tam iki saat sren ve hi bir karlk grmeyen bu ate. klann btn cam ve erevelerini yere indirmi, sar badanal d ve i duvarlar da iek bozuu bir yz ha line getirmiti. Klann ate altna alnan yznde subay odalar vb. daireler bulunuyordu. Kolordu ve tmen ko mutanlaryla, askerlik dairesi bakan ve zmir'de bulunan subaylarn drtte daha geceden buraya toplanmt Sonucunu hi dnmeden girdikleri bu kapanda bir subaylar, atein kesilmesini bouna beklediler. ehrin in zibatn korumakla grevli bir svari mfrezesi, bu ara olay yerine kagelmi ve hkmet konana snmak tan baka are bulamam, ordan da birer birer kap kurtulmulard. ndeki odalarda bulunan subaylarn durumu gittik e ktleiyordu. Bunu gren arka odalardaki subaylar dan kimisi pencerelerden atlayarak bu bell kapandan kurtulmaya altlar. Kaamayanlar da. Ali Nadir Paa balarnda olduu halde, klann koridorlarna sndlar. Kurunlar, cvlayarak, vzlayarak aralksz, dairelerin, oda larn iinde uup duruyordu. Durum gittike ktleiyor du. Bunun zerine vurulmak, lmek tehlikesini gze alan kimi subaylar, pencerelerde Efzunlara Trke ve Yunan ca : Ate kes! diye bardlar. Yine de ate btn id detiyle srp gidiyordu. Kolordu ve tmen komutanlar. Yunanllara ate kestirmek iin telefoncu subay Cell be yin eline beyaz bir mendil Ivererek pencereden sallama sn sylediler. Pencereden mendili sallamaya balayan
'158

gen subay, bir anda inleyerek yere yuvarland, yaralan mt. Makinal tfeklerin ta-ta-ta-ta sesleri, srekli pat layp duran piyade tfeklerinin seslerini bastryordu. K laya denizden yanaan Leon torpidosu top atacan ia retle bildirmiti. Yunan birinci tmen kumandan Albay Zafiryos, bu torpidoda bulunuyordu. Torpido, karantina nnde demirlemiti. Topla klay bombamdman edece ini bildiren Leon torpidosu kladan ate edilmediini abucak anlad ve top atndan vazgeti. Bu srada piyade ve makinal tfek atei de hafif ledi, en sonra kesildi. Bundan yreklenen kolordu kumandan Tugeneral Ali Nadir Paa, beyaz teslim bayra ekilerek cmle ka psndan dar klmas emrini verdi. Hemen bir srn ucuna bir muhabere bayra eken subaylar, bu teslim bayra Ali Nadir Paa'nn elinde olduu halde, arkasn dan yryerek dar ktlar. Kolordu kumandan, elinde teslim bayra ve arkasnda yzlerce subay ve er, kap da grnnce saatlerdir klann duvarlarn kurun ya muruna tutan Efzun taburunun ilk mangalar sng tak koar adm ilerlediler. Sngl Yunan askerleri, hemen esirlerin evresini sarverdi. Ali Nadir Paa, yanna gelen bir kk rtbeli Yunan subayna kolordu kumandan ol duunu anlatmaya abalyordu ki, subay, bir celallendi, bir atelendi, bir fkelendi, ya da yapmack bir fke gs terisiyle AH Nadir Paa'nn yzne rak, rak diye saklayan tokat indirdi. Paann elindeki teslim bayra , sendeleyen paa ile beraber yle bir dalgaland. Na dir Paa'nn arkasnda yan yana sklm pklm duran tmen kumandan Hrrem beye, bir baka Yunan suba y sersemletici birka tokat yaptrd. Kolordunun kur may bakan Badatl Abdlhamlt'in yzne de yle bir yumruk indi ki, adamcazn avurdu hemen iiverdl. Bu yksek rtbeli subaylar dvp duran kk rtbeli Yu nan subaylar, onlarn kalpaklarn da balarndan alp yerlere frlattlar ve ineyerek zerlerinde tepindiler. Bu ara metropolit Hrisos Tomos'un uzun zamandan359

beri tekiltlandrd Rum eteleri de korkun klklar, kin ve tiksinti dolu baklaryla Efzunlarn imdadna ye titiler. Subaylarn stleri balar aranyor, kalpaklar yer lere atlyor, snglere taklp yrtlyordu. Cebini kartran Yunanllara yle bir ters bakan subayn kafasna, srtna ya da gsne iddetli bir dip ik iniyordu. Trke ve Yunanca en aza alnmaz so up saymalarla srp giden bu aratrma sonunda Trk subaylarnn ceplerinde, stlerinde balarnda bulunan btn deerli eya toplanm, mendillere doldurulmutu. Saatler, ss yzkleri, nian yzkleri, ttn tabakalar, aklar, mendiller, azlklar ve buna benzer ykte hafif, pahada ar ne varsa alnmt. Hele para olarak cep lerde hibir ey braklmad. Yerlerde bir kalpak sergisi meydana gelmi gibiydi. Ara sra dipik darbeleri ya nnda, snglerin ucu ile de drttrlp duran kimi su baylar ve erlerden ac bir bart ve inilti geliyordu. Bu ara askerlik dairesi bakan asil yzl kk, kesik bykl Albay Sleyman Fethi bey, ete klndakl birka Rum'un bir Yunan askerine kendisini gstererek bir eyler fsldadn grd. Ali Nadir Paa gelmeden nce kolordu kumandan vekillii yaparken karaya kan Yunan devriyesini denize pskrttn ve bu igal pro valarna direndii gn hatrlad. Birka saniyede evresinde, zmir'in yerli Ramlarn dan, Yunan giynei giymi bir grup belirmiti. Kulana bir eyler fsldanan Efzun; Fethi beye Yunanca : kar ulan kaputun, ulan! diye bard ve sngsyle hamle durumu ald. Sleyman Fethi bey, Yunan as kerinin ne dediini anlamamt. Asker, ayn sz bir kez daha yineledi. Onun yanbanda bu sz ve istei Trkeye evirebilecek kimselerin olduu grlyorsa da bu nu yapan bir kimse kmad. Yunan askeri sonra sng snn ucu ile Albay Fethi beyin gsn drtt ve Zito Venizelos! diye barmasn emretti. Bir Yunan aske ri de sngsnn ucu ile gstererek kaputunu karp kendisine vermesini anlatmak istiyordu. Fethi bey, kinle dopdolu bir yn gzn kendi ze360

rinde itahla parladn grd ve denize kovalatt Yu nanllarn kendisinden almak istediklerini anlad. Yu nan askeri, saplamak zere sngsn kaldrm ve yi it subayn gsn nianlamt; bir kez daha Yunan ca kaputunu istedi ve Zito Venizelosl diye barmasn syledi. Albay ne yapacan, nasl davranacan bilmeden bu kinle ve ateiyle yanan gzler grubuna dik dik ba kp duruyordu. Bir Trk subay kendi byklerinden bakasna yaasn diye baramaz! diye bard. Efzun eri, kalkan sngsn btn gcyle Sleyman Fethi beyin gsne saplad. Albay yanndaki subayla ra arparak geriledi; gsne saplanan sngy iki eliy le kavradndan parmaklar dorand. evresinde mey dana gelen bolukta tutunmak ister gibi kollarn uzat t, sonra, srt st yere yuvarland. Sngnn dalp k t yerden scak ve kpkrmz bir kan fskiyesi fkrd. Asker, gzleri yuvalarnda dnp duran bahtsz subayn brlerine bir iki sng daha saplad. Hl rpnp du ran Albay, hrltlar karyor ve yatt yeri kanyla k zla boyuyordu. Albay Sleyman Fethi'den nce, tfek ateinin k lay yalayp durduu iki saat sresinde drt Trk askeri vurulup lm, on bei de yaralanmt. Bahtsz Fethi beyin ls de bunlara eklenmiti. Bu ara, kapal gkyz daha ok kararyor ve z mir'in ufuklarnda gittike alalan karanlk bulutlar ara snda imekler akyor ve uzaktan uzaa gk grlt leri geliyordu. Albay Sleyman Fethi beyin ortada yatan lsne gzlerini dikmi yzlerce Trk subay ve askeri tiksinti den, heyecandan titriyor ve kendileri in de korkun bir akbet hazrlandn seziyorlard. Uultusu ile Kordonboyu'nu ve caddeleri dolduran Rum ve Efzun ynlarnn gzleri hep kladayd. Klann cmle kapsndan bala yarak her yan dolduran bu kalabalk, cinayet ilemeye, ldrp yok etmeye hazrlanmt. Gen subaylar, Ali Na dir Paa ile Hrrem beyin ve Abdlhamit'in yzlerinde 361

saklayan amarlarn ve tokatlarn ne denli yerinde oldu unu imdi daha iyi anlyor, vakit varken nasl olup da Aydn'a, memleketin iine doru kap gitmediklerine bir kez daha piman oluyorlard. Nasl olmutu da bu duy gusuz, bu satlm heriflerin szlerine kanarak bu lm kapanna girmilerdi? zmir'in ve Aydn'n kaplan barn dran zeybek yata dalar onlara yeil kucan aamaz myd? Sleyman Fethi beyin yerde yatan kanlar iindeki ls kla iindeki dman askerlerini duraklatmsa da klann dndaki seyirci Rumlarn ayrann kabartm, i tahlarn artrmt. Bu ilk st ba aratrma ve yoklamasn yeter bu lan Efzun subaylar, sngl bir blk Efzun'un muhafa zasnda (!) Trk subay ve erat kafilesini caddeye kar dlar. Yalnz, bu esir kafilesinin balar ak ve elleri yukardayd. En nde kolordu kumandan Ali Nadir Paa. elinde beyaz teslim bayra olduu halde yedii tokatlar dan sersemlemi, ar ar yryordu. Cmle kapsndan kafilenin ucu grnnce caddeyi ve meydanlar dolduran kalabalk Rum ynlar, yle bir dalgaland. Ali Nadir Paa'nn koluna dayanan bir sng ucu arkasnda Trk e bir ses : Zito Venizelos diye bar kerata! diye grledi. Kol ordu kumandan : Zito Venizelos! diye barrken bir Rum kadnn elindeki uzun bir srk iki omuzunun arasna indi ve sesi boaznda ksld kald. Kafile, ak balar eik olarak ilerliyor ve kla boalyordu. Esnaf klkl bir zmirli Rum, muhafzlarn arasndan hzla ileri atld ve tam nne gel mi olan gen bir subayn ak bana elindeki uzun bir kepek demirini btn gc ile indirdi. Subayn azndan iniltiye ve hrltya benzer bir ses kt. Yamyass olan kafatasnn yarndan kanl beyin par alar fkrd. ehit, yere yuvarlanrken sevinli kahka halar iitildi. Tam bu anda Tuzla zerinde kan imekler somurt kan havay aydnlatyor ve gk grltleri hzla cinayot 362

yerine doru yaklayordu. Orda bir yerden bir kaldrm ta sken bir Rum delikanls, bunu yalca bir subayn yznn ortasna yaptrd. Subay, sende3yerek arka dan gelen arkadalarnn zerine dt, yine toparlan d, yamyass burnundan sel gibi kan akarken sray boz mamaya alarak yrd. Yere den kaldrm tan ka pan gen bir Rum kz, olanca hz ile kafilenin ortasna frlatt. Ta gen bir subayn kulak tozuna arpt, adam caz inleyerek yere yuvarland. Arkadan gelen subaylar dan bir ikisi yerde debeleyen yaralya arparak sendele diler. Efzun muhafzlarndan bir ikri kafilenin yry n engelleyen yaralnn gsne, brne ve boazna st ste snglerini batrp kardlar. Birok subaylarn, mu hafzlarn ve seyircinin st ba ve yz gz kan iin de kald. Bu arada Rum ivesiyle seyircilerin arasnda Trke : Barn ulan Zito Venizelos diye barn! gibi sesler iitiliyor; subaylarn kimisi baryor, kimisi a zn bile amyordu. Bu zavalllarn srtna kaln odun dar beleri iniyor, balarna keser, balta ve balyozla vurulup kertiliyorlard. imdi, btn kafile Kordonboyu'nda yryordu. Fa cia grlmemi bir hz almt. Kordonboyu'na sralanm evlerin pencere, balkon ve kaplarndan Trk asker ve subaylarnn bana yaan ta, toprak, kiremit yamuru, bir saanak halini almt. Eline uzun bir kepenk demiri geiren esnaf klkl bir Rum bunu btn gcyle kafile nin ortasna indirdi ki; iki subay, isabet almt; bu bahtszlar kaldrma serildiler, yeniden dorulmaya al rlarken seyircilerden birka kadn ve erkek balarna tler ve ellerindeki odun, ta ve demir paralarn rastgeie balarna indirmeye baladlar. Muhafz asker ler, kafilenin yryn geciktiren yaral subaylar bir iki dakika iinde sngleriyle delik deik ederek hare ketsiz braktlar. Yunan subaylarnn verdii emir zerine birka Rum delikanls, lleri bacaklarndan srkleye rek denize attlar. Subaylardan biri suya dtkten biraz sonra rpnmaya balad, henz lmemiti, ordaki Rum 363

sandalclardan biri bana birka kez krekle vurarak onu kmldamaz hale getirdi. Daha nce ldrlen subay ve erler de bacaklarndan srklenerek denize atlmlard. Rzgrn oynatmaya balad sular, onlar deniz analar gibi, Kordonboyu/nun yosunlu talarna arpp duruyor du. Kyya yanam Yunan gemilerinden de ara sra ka fileye ate ediliyordu. Seyirci Rumlardan kimisi de su baylar nianlayarak herhangi bir cansz hedefe ate eder gibi keyifli keyifli glerek tabancasndaki kurunlar st ste boaltyordu. Geri bir Rum kadn, bir ara kalabal yararak ka filenin yanna dek sokuldu ve sa kolundaki sng ya rasndan ve demirle yarlan bandan kan akan bir su baya ate etmeye balad. Adamcaz yere yuvarland. Kafilenin gemesini engellemesin diye muhafz Efzunlar sngleyerek onu da hareketsiz braktlar. Muhafzlar, durmadan kafilede sendeleyenleri dipikliyor, ayaa kal kp da yere denleri hemen orackta seyirci Rumlarn yardmyla haklyorlard. Balkonlara birikmi kadnlarn kimisi yuha ekiyor, kimisi de ellerindeki tabancalarla ate ediyorlard. br yanda, naslsa igali grmeye gelmi kimi Trk ler de bu ara kama, bak, tabanca kurunlaryla delik deik edilip yerlere serilmekteydi. Fakat sevinli naralarn, Zitolarn meydana getirdii vahi grltden, bun larn yalvaran ackl lklar ve alaylar iitilmiyordu. Bu arada iri yar bir gazino sahibi, can korkusuyla nnden koarak geen Trkleri, yardmclaryla, kollarn dan ekerek ieri alrken : Gel, seni kurtaracam, diyor ve ieri aldklarn hemen orackta ldrp st ste yyordu. Bu zavallla rn lleri de birka gn sonra denizden karlacakt. Gk grltleri artm, rzgr km ve imekler, zmir'in zerinde cirit oynamaya balamt. Karanlk bu lutlar, ehrin zerini batan baa kaplamt. Yamuru getiren rzgr, krfezin rpntl sularn imdi iddetle kylara arpyordu. Denizin uzaklarnda yamurun kl 364

rengi perdesi gzkm, hzl hzl ilerliyor, masmavi su lar kl rengi, pis ve kirli bir renk alyordu, ilk iri ya mur damlalar kafilenin ak balarna ve seyircilerin co kun ve ldrme psikozuna kaplm Rum kalabal ze rine dyordu. yz elli kiilik Trk subay ve erat kafilesi, her an bir ehit ve yaral vererek ve gittike azalarak Kordonboyu'ndaki lm yryn bitirmeye alyordu. Bu, gerekten bir lm yryyd. Byk klann cm le kapsndan pasaport dairesi nne varncaya dek bu yz kiinin sfra indirilmesi iin kesin bir karar aln d belliydi. Rum kalabal iinden ileri frlayan bir er kek ya da bir kadn artk sk sk ve aka kafilenin, subaylarn ve erlerin zerlerine trl tabancalarla ate ediyordu. Pasaport dairesine varmaya daha ok vurd. ri iri den yamur damlalar byk bir yamurun hzla geldiini gsteriyordu. Kapkara bulutlar, yle alalmt ki, sanki kafileye ve zmir'in tepelerine srtnerek gei yor gibiydiler. Gl bir rzgr, slak ve kl renkli bir kocaman araf gibi Kordonboyu'nu dolduran vahilemi kalabaln yznde iddetle saklad. yle sk damlal ve kuvvetli bir sanak yamaya balad ki, her biri bir insan kurban peylemi olan Rum kalabal geriledi. Birka dakika iinde yamur korkun bir sanak halini almt. Kafiledeki subay ve erlerin plak balarna sak layan sanak yere iniyor ve apartman saaklarndan inen sularla birleerek bir sel halinde ayaklarnn altndan akp gidiyordu.. Efzunlarn ssl fistanlar slanm, vcutlar na yapmt. Muhafzlarn subaylar, bu yamur afetin den kurtulabilmek iin kafilenin koar adm gitmesini em rettiler. Kafile, koar adm ilerlemeye balad. Balarndan, kollarndan ve bacaklarndan kurun, demir, sopa, zincir ve sng yaras alm birok subay ve er, koar adma uyamyor; sendeliyor, dyor ve gsne imek gibi saplanan sngler altnda scak kanlaryla yamur sular n kzartyorlard. Buraya dek Stjleyman Fethi beyle beraber, kolordu 365

bahekimi Yarbay kr bey. bir kurmay subayla birlik te on be subay, alt da er ldrlmt. Bunlarn bir blm denize atlmlard. zmir'e karlan bu birinci Yunan tmeninin kuman dan Albay Zafiryos, karma sresince Leon torpidosun da bulunmutu. Bu kanl olayn en yakn tertipisi ise Yar bay stavriyanopolis'ti, onun hazrlad bu kurban ayi nini Albay Zafiryos Yunan torpidosu Leon'dan sevin ve merakla seyrediyordu. Sanak iddetlendike iddetlenmi, bu sefer dolu halini almt. Koar adma kalkan yaral Trk kafilesi nin balarna korkun bir iddetle inen bu ldrc ta nelerden onlar honuttular. Bunlar hi olmazsa zmirli Rum hemehrileri ve Efzun alay kadar zalim deildi, lm yry imdilik daha ok slanmak istemeyen muha fz Efzunlarn sayesinde bir kurtulu kousuna benzeme ye balamt. Ne yazk ki bu umut da boa kmt. Tam pasaport dairesi nne varlmt ki. rhtma yanam bulunan Le on torpidosunun erleri bu dolu kasrgas altnda koan yaral kafilenin zerine nordanflit atei yadrmaya ba ladlar; erler glerek, kahkaha atarak ate ediyorlar ve kanlar iinde bararak yerlere yuvarlanan subay ve er leri canl kalmasnlar diye yeniden delik deik ediyorlar d. Bu kanl ve eski oyunu Leon torpidosundan sadece Albay Zafiryos seyretmiyor, btn Avrupa milletlerinin de nizcileri bu seyirde ona ortak oluyorlard. Ktan kordo na yanam Fransz, Amerikan, ingiliz ve italyan sava gemilerinin btn subay ve erleri seyirciydi, ingiliz de nizcileri sevinten glyor, bacaklar kurunla delinen su bay ve erlerin tek bacak stnde sekerek gitmesine gl mekten krlyorlard. Buna karlk Fransz, italyan ve Amerikan denizcileri ne znt, ne de sevin duyuyor lard. Cansz hedeflere ate edilirken duyulan tasaszlk hepsinin yznde ortak bir anlam halindeydi. ngiliz subaylar, eratn bu hayaszca sevinli gl lerini her nedense doru bulmayarak onlar gverteden 366

srp kamaralarna doldurdular, br Avrupal halk o cuklar, ayn tasaszlkla Leon torpidosundan idare edi len ate oyununu seyredip durdular. Kafile, pasaportun nn boalttnda kaldrmlarn zerinde on be kadar subay ve erin boylu boyunca uzan m olduu grld. Kimisi hl kollarn ve bacaklarn oynatyor, srnerek bu ate cehenneminden kurtulmaya alyordu. Hl zerlerine yaan kurunlar, yanlarndan akp geen yamur sularn beyaz fskiyeler halinde s ratp duruyordu. Bahtsz kafile, en sonra kordona yanam Patris ad l Yunan yk gemisinin yanna varnca durduruldu. Ka file, Avclar Kulb karsnda demirlemi olan Patris'e vardnda kurtarc sanak ve dolu iddetinden hibir ey eksiltmeyerek yayordu. Saaklarn altna, evlere,, dkknlara, kahve ve gazinolara snan Rum halk, sanan vahiliine sp sayyor ve kurban yortusunu btnleyemediinden alabildiine zlyordu. Patris vapurunun nne varldnda ar yaral bir Trk subay yere dt ve kalkamad. Akamdan klaya babasyla birlikte gitmi olan ve bu lm kousunda ba basyla yan yana koan sekiz-on yalarndaki olu inle yen babasnn zerine kapand. ocuk, babasnn zerine kapanm, yrek paralayan bir sesle alyordu. Bu, mu hafzlardan birinin sinirine dokunmutu. Btn gcyle sngsn ocuun srtna saplad. ocuk bir lk ata rak arkaya doru kvrld. Sonra yine can ekien baba snn zerine^ dt. Sa ve yaral olarak vapura dek varm olanlarn muhafzlarca stleri balar yeniden arand. Ceplerinde rastgele kalm olan ufak tefek eya ve be on kuru da alnd. Sa kalan subaylar, yle bir hesap yaptlar, gr ne gre 30-40 ehit vard. 50-60 kadar da hafif ya da ar yaral subay ve er inlemeden, alamadan, yaknma dan salam arkadalarnn yardmyla Patris vapurunun hayvan ambarna iniyorlard. Merdivenlerden aa iner ken srtlarna inen dipikler ve bunlara yardmc olarak 367

haykrlar kfrler altnda insanln unutan ve dehete kaplan bu esirler, atlarn ve katrlarn sidik ve fklar iine birer saman uval gibi atlmaktayd. Vapurda bulunan otuzdan ok aratrma ekibi ve muhafz Yunan erat, Kordonboyu'ndaki trajedi yetmemi gibi kafileden sa kalanlara yeniden yklendi. Srtlara, ak balara inen dipik darbeleri, yzlerde saklayan yum ruk ve tokatlar, Trke ve Rumca sp saymalar srp gidiyordu. Artk, btn subay ve erler, Yunanllarn elinden sa kurtulamayacaklarna inanmaya balamlard. Olsa olsa lmleri biraz gecikmi olacakt. Kimbilir ne ikenceler iinde ldrleceklerdi. Artk, kendileri iin krk katr m, krk satr m? masalnn gereklemekte olduu ze rinde hi kukular kalmamt. Keke br ller gibi ken dileri de kafalarna birer kurun yiyerek daha nce raha ta kavusalard da bu denli ayaklar altna dmeseler, insanln bu denli kleceini renmeselerdi! Hepsi kendilerini alanacak halde buluyor, drt yl sren sa va frtnalar iinde byle dar bir duruma, byle korkun ve umutsuz bir kapana dtklerini bilmiyorlard. Dpe dz ihanete uramlard. Bunu biliyorlard. Hele evli, oluk ocuk sahibi olanlar, bunlarn ehirde kimbilir ne korkun bir durumda bulunduklarn dnerek alamak l oluyorlard. Burda kendilerine yaplan ikenceler, tam Balkan Sava'nda allm metodlarla yaplyordu. Trk subay ve erat alt yedi saat bu ambarn bou cu sidik ve fk kokan havasnda bunalarak lm bek lediler. Ali Nadir Paa, elindeki beyaz teslim bayran en sonra yararl bir ite kulland: Onu fklarn zerine sererek zerine oturdu. Sonra, bir Yunan subay geldi. Ali Nadir Paa'y, kol ordu Erkn Harbiye Reisi Abdlhamit ve tmen kuman dan Hrrem beyleri alp gtrd. br subaylar: Her halde hepimizi srasyla ikence ederek ldrecekler! diye dndler ve byk bir tevekkl iinde lme ha zrlandlar. Bu dnce uzun srmedi. Yzba rtbesine ."kadar olan subaylar ayrlarak vapurun ikinci snf kama368

ralarna hapsedildiler. Otuz ki yatakl kamarcya yzelliden ok subay doldurdular. Sonradan bu da yetmiyor mu gibi, bu kamaraya birok Trk polisi, birok Mlki ye memuru ve halktan da birok kii doldurdular. By lece, buras da hayvan ambar kadar boucu ve tedirgin edici hale geldi. gal trajedisini byk bir hevesle oynayan eski Eilos'un, ripides'in ve Sofokles'in torunlar, tam anlamyla baarl bir oyun meydana getirebilmek iin Trk mahal lelerine de dalmlard. Gazinolarda bira ierek zaferi kutlayan Rumlar, so kaktan korku iinde kaarak geen Trk oluk ocu u zerine tabancalarn boaltarak elenmeye balam lard. lk Efzun atei baladnda Ziraat Bankas'nn kuy tu merdivenlerine sanan bir yn oluk ocuk birka dakikada kurunlarla kalbura dndrlm ve ac lk lar, oluk gibi merdivenlerden aa akan kanlar iinde boulup gitmilerdi. Yunan bankasnn pencerelerinden de durmadan ate ediliyordu. Kemeralt-Badurak dolaylarnda balayan ldrme, ilk kez karlk grm; kimi Trkler zerlerine vahice saldran Efzunlara ve Rumlara ellerindeki silhlarla kar koymu, bu ise saldrclar bsbtn ileden karm t. Sokaklarda yakalanan Trklerin fesleri yrtlp yerle re atlyor, birok gzel kzlarn ve kadnlarn bulunduu evlerin kaplar krlp ieri giriliyor ve bunlara vahice tecavz ediliyordu. Btn subaylarn evlerine basknlar yaplm, ie ya rar her trl eya yamalanm ve gen, gzel kadn larn rzlarna geilmiti. Hatt bir eve giren Rumlar ve Efzunlar kocasnn gzleri nnde karsnn rzna ge milerdi. Trk ars btnyle yama edildi. Kyl Gazete si matbaasna da saldrlm ve gazetenin sahibi Refet bey (sonradan yzelliliklere katlmt) saldrclar el bom basyla karlamt. Bomba patlamadndan tabancas369 F. :24

n ekmi ve kurunlar bitinceye dek kendini savunmu tu. Sonra, sng, bak, kurun ve balta gibi zengin ve ldrc bir sanak altnda kertilmise de lmemiti. Gerek zmir'in iinde, gerekse dolaylarnda ele ge irilen polis ve jandarmalar ldrlm ve lleri de hep srklenerek denize atlmt. Bundan on be gn son ra bile hl denizden ller kyordu; bunlar arasnda zincirle boyunlarndan birbirine balanm polis l s herkesi heyecana drmt. Bozkaya'da, Seydiky dolaylarnda pek ok Trk l leri grlmse de bunlar gmmeye cesaret edecek kim se kmadndan birka gn olduklar yerde kalarak Ma ys gneinde imi ve kokmulard. Btn bu cinayet ler ve yamalar olup biterken Amerikan subaylar ve si yas mmessilleri de ehirde at zerinde gezip dolayor ve bir gl bahesinde gezer gibi hi de tedirgin grn-" myor ve hibir eye seslerini karmyor, kllarn kpr datmyorlard. Hukuku Beer gazetesi bayazar Osman Nevres'in Yunan bayraktarn bir tabanca kurunu ile ldrn den sonra klann d duvarlarna kar balayan yaylm atei; bir yandan da hkmet konan dardan yalyor du. Yunan igal kuvvetleri kumandan Albay Zafiryos, 15 Mays sabah yaymlad bir beyanname ile Trk memur larnn her gnk grevleri banda bulunmalarn bildir mi, btn hkmet memurlar da buna gvenerek kor kusuzca ilerinin bana gitmilerdi. Dairenin hemen karsnda bulunan asker otel ya da mahfelin yukar kat pencerelerinden birdenbire bir cayrt kopmu, saysz kurunun paralad pencere camlar byk bir angrt ile memurlarn zerlerine ya maya balamt. Mahfelden hkmetin pencerelerine dorultulmu mavzer namlularn gren btn memurlar, masalarn altndan sinip srnerek kendilerini daha az tehlikeli olan koridorlara atmlard. Burda Vali zzet be yin evresinde toplanan btn memur, jandarma ve jan370

darma subaylar. Yunan askerlerince kendilerine yanl lkla ate edildiini, burdan onlara hi kimsenin ate et mediini anlatmak iin byk bir araf teslim bayra olarak her iki yandan Yunan askerlerinin gzleri nne amlarsa da bununla da atei nleyememilerdi. Beyaz testim bayra da onlarn karsnda dilsiz kalmt. gal kuvvetleri kumandanlnn szne gvenerek daireye gelen btn memurlar, geldiklerine piman ol maya balamlard. En sonra pencerelerden eri yaan kurun yamuru cayrts azalarak kesilmi, biraz sonra da, hkmet ko nann iinde ve altnda balamt. Birok memur yuka rda hakl olarak korkudan titriyordu. Hkmet konana girenlerin banda szden anlar bir subayn bulunabilecei hesaplanarak valinin odas nn kaps ardna kadar alm ve merdivenlerdeki hoyrat ayak seslerinin yaklamas beklenmiti. Merdivenin banda grnen iki Efzun eri tfekleri nin snglerini ne doru tutarak valinin odasnn kap sna gelip dayanvermiti. Bu erlere hemen bu odann Vali zzet beyin odas ve kendisinin de surdaki kara sakall, ufak tefek adam ol duu, Trke ve Rumca sylendii halde hi aldr et memi, Trke ve Rumca en baya sntlerle ellerin yukar kaldrlmasn emretmilerdi. Efzunlardan biri va linin yznde bir tokat aklatmt. Valinin evresindeki btn memur ve jandarmalar el lerini yukar kaldrarak merdiven bandan aaya dek dizilmi sngl Efzun erleri arasndan inmeye balam lard. Sngye davranan bu Efzun erleri, aa inmekte olan memurlarn kafalarna, srtlarna, gslerine iddetli dip ik darbeleri indiriyor, onlar paldr kldr yuvarlyor, yuvarlananlar da snglerinin ularn daldrarak kalkp yrmeye zorluyorlard. Memurlar, bylece alt kata inmiler, burda da ba ka oyun balamt: Hepsinin fes ve kalpaklar balarn dan ekilip alnarak yrtlm ve yerlere atlmt. Bundan 371

baka silh aratrmak bahanesiyle stlerinde deer ta yan ne varsa alnmt. Bu aratrmaya sivil Rum halk da katlm, memur lardan birou bu arada odunlarla, sopalarla dvlm ve yzleri, gzleri kana bulanmt. Yine kalpaklarn ve feslerini vermek istemeyenlerin balarndan bunlar sn glerin ularyla alnm, bylece zavalllarn balar ve yzleri derince yaralanmt. Jandarma subaylarnn rtbe ve dmeleri sklp koparlm ve yerlere atlmt. Ve bu memurlar kafilesi de ayn insanla smaz bi imde Kordonboyu'ndaki zafer sarholuunun vahiletirdii Rum halk arasndan itilf devletleri donanma per sonelinin gzleri nnden geirilmi. Pasaport'a gtrl mt. Bundan baka bunlara her adm banda: Zlto Venizelos! diye bartlmaktan da geri durulmamt. Bu zavalllar, balar ak ve elleri yukarda ZitoU diye bararak Pasaport'a doru yrrken Yunan mmes sili bir otomobille gelmi, Vali zzet beyle yannda bulu nan olunu alp gtrmt. gali dmdz, yumuak ve rahat bir hal gibi Efzun taburlarnn ayaklar altna seren Damat Ferit'in bu hastalkl, kara sakall ua, bylece Rumlarn ve Efzunlarn yapaca ikenceden ancak bir amarla kurtulmu ve a karga srlerini andran azgn kalabalk, ayn i tahla bu susuz insanlara saldrm ve pek ounu Patrls vapuruna varncaya dek re karmlard. Patris vapurundaki mahpuslara krk sekiz saat hi bir yiyecek verilmedi. Ondan sonra da ancak peksimet, zeytin, kaar peyniri ve biraz da kuru zm verildi. Ya ral subaylarn yaralarna stnkr sarglar sarld ve szde tedavi edildiler. En ar yaral bir subay, krk s e k i z saat hep bu balk istifi kalabalk iinde brakld. Mah puslar, ancak -drt saatte bir be-on dakika sre ile gverteye hava almaya karld. 19 Mays 1919 gn sa at dokuzda subaylarla erat vapurdan karlarak klaya gtrldler. Burda, evli subaylarn eline Yunanllarca ve372

sikalar verilerek evlerine gitmek zere serbest brakld lar. Yaral subaylar, klada alkonuldular. Klada ve baka askerlik dairelerinde btn ie ya rar eya Yunanllarca yamaland, geri kalan da krlp dklerek e yaramaz duruma getirildi. Kolordu, askerlik ubesi, elli yedinci tmen ile istih km ve inaat kasalar btnyle soyuldu. Buralardan yz elli bin liradan ok para kaldrld. Bu arada, kladan darda kalm olan subaylar da birer birer yakaland ve dvlp svlerek, ikenco edi lerek getirilip klaya hapsedildi. Hapsedilen yalnz Trk subaylar, askerleri ve me murlar deildi. Yunan askerleri, darda yakaladklar b tn Trkleri, ilerinde ocuklar da olarak, toplayp bin trl ktlk ve hakaretle trl yerlero hapsettiler. He le, bu arada, hkmetin yannda bulunan Mektebi Sul t a n i n i n henz pek kk rencilerini de nlerme ka tan Yunan askerleri hepsini sopadan geirdiler, trl k tlk ve ikenceler ederek hapsettiler. Mapusane olarak kullanlan yerler arasnda Patris vapurunun hayvan amba r, zahire borsas, un deposu ve bo dkknlar vard. Subaylarn, memurlarn ve halk leri geleninin yaka lanp hapsedildii gn ve onun gecesi, yerli Rumlarla Yunan askerleri bir rza geme ve yama enlii yapt lar, buna bir vahet ayini de diyebilirsiniz. Hrisos Tomos'un yetitirdii izci Rum ocuklar, Yunan askerlerine k lavuzluk ettiler, onlar hapsedilen subaylarn, memurlarn ve namuslu halk adamlarnn evlerine gtrdler. Orda nsanolunun yzn kzartacak her trl alakl ya pan Rumlar ve Yunanllar, evlerdeki ie yarayan btn eyay da di kiras olarak alp gtrdler. Evlerine d nen memurlar ve subaylar, rzna geilmi karlarnn ve kzlarnn ackl gzyalaryla karlatlar. Bunun cn almak iin de and imekten geri durmadlar. Hele, ehrin ileri gelenlerinden birinin gzleri nn de karsnn rzna geildiini iittiklerinde hnlarndan kudurdular . Bu sre iinde btn zmir'de kol gezen vahet. 373

Trk mahallelerindeki dkknlar btnyle krp yama ladktan sonra hkmet dairesini de alt st etmiti. Ya zhanelerin ekmeceleri sng ile krlm, btn evrak yok edilmi, kasalar krlarak btn paralar arlmt. Soygun o kerteye ykselmiti ki hokkaya, kaleme vurncaya dek alp gtrmlerdi. Valinin odasndaki maroken koltuklar, kasaturalarla para para edilmi, marokenle ri kesilip alnm, telefonlar bir daha kullanlmayacak e kilde krlp dklmt. Hele, kladaki btn eya ve malzeme, pencerelerden dar frlatlarak ie yaramaz duruma getirilmiti. Osman Nevres, ilk altn kurununu Yunan bayrakta rnn alnna sapladnda, bunun koparaca frtnay ve meydana getirecei korkun yanky biliyordu. Yine bili yordu ki, zulmle balayan igallerin sonu mstevli iin ktdr. O, bir tek kurun nnde gmre dek il yav rusu gibi kaan Efzunlar byk bir hazla seyretmi ve ilgili, makamlarca hazrlanacak ve desteklenecek bir ak tif direnmenin ne mucizeler yaratacan sezmiti. Ne var ki btn bu yksek dnceleri, kendi kan iinde boulmutu. gndr Maysn bu scanda Kordonboyu'nda kvrlm yatyordu. Onun kim olduunu ne zmir li Trk hemehrileri, ne de her yanndan, kafasna bir tek me atp geen Rum hemehriler biliyordu. O, sadece e lik tabanca mermilerini altn kurunlar haline getirip d mann kalbine boaltmt. imdi, kendi ana vatannn top ra zerinde hibir Trkn gmmeye cesaret edemedi i yasak bir l gibi yatyor ve yattka iiyor, sratle ryordu. Binlerce yeil ve kara sinek bu zavall l zerinde bayram yapyordu. En sonra yksek kadanalar zerinde devriye gezen Amerikan askerleri, bu ly ortadan kaldrmaya karar verdiler. Kim olduunu anlamak iin evrakn aradlar; nfus kdnda Hasan Tahsin Recep yazyordu. Bu. babasnn nfus kdyd. Kutsal lnn Hukuku Beer gazetesi sahibi olduu ondan sonra anlald. Baxton kar delere Romanya'nn bakentinde bombayla suikast ya pan mehur Nevres de bu aziz lnn kanl kalnt374

syla beraberdi ve Amerikallarn yardmyla izmir topra na gmld. BEKIRAA BL HAPSHANESNDE BR KARA GN DOSTU
"En gzel hrriyet zindanda grlr.dleri
Schiller

Mustafa Kemal 15 Mays 1919 da yaveri Cevat Abbas' ve Rauf beyi yanna alarak Beyazt meydannn bir yann kaplayan kocaman kapdan Harbiye Nezareti nin bahesine girdi. Bu tatan, ssl ve heybetli kapnn zerinde altn yaldzl kabartma harflerle Dairei Umuru Askeriye yazlyd. Bu kap, Osmanl mparatorluu'nun ihtiamna ya kr gzellik ve byklkteydi. imdi, Msr piramitlerin den biri gibi, ancak, bir antika durumundayd. Balar, bu kapnn altndan girip kan Trk ordular darmadan olmutu. Ad bile tarihten silinmek zereydi. Mustafa Ke mal, bu muhteem kapnn altndan her geiinde anla rnn saldrsna urar ve bu anlar bir oul ar uultusuyla benliini doldurur, sarsard. En byk rakibi Enver Paa'nn alml alml bu yoldan gelip gittiini grr gibi oluyordu. Osmanl mparatorluu'nu Almanya'nn yannda savaa sokarak Trk ln bana umulmaz bellar aan bu atak, bu zeki, bu yrekli gen paann kurduu saltanatn yerinde yeller esiyordu. Evet, sel gider, kum kalrd. O da gitmi, arkada an diye bir avu bulank tortu brakmt. Mustafa Kemal'in her trl ykselme abasn kstek leyen Enver Paa, tarihini yaparak gitmiti; imdi, tari hini yapmak sras Mustafa Kemal'deydi. Enver Paa onu glgelemek iin anakkale'nin en kt sava blgesine vermise de, o, burda anakkale destannn altn say falarn yaratm, hi olmazsa stanbul'u kurtarmt. im375

diyse yalnz bir ehri deil, koca bir Trkiye'yi kurtara cakt. Gerek byk zeks, gerekse talih, ona bu frsat vermie benziyordu. Yalanc hretlerin ok uzun yllar mahmuz akr datt bu meydan, imdi bombotu ve o burdan anlar nn maheri iine gmlm ilerliyordu. En son diktirdii paalk giynei, Mays gnei altnda daha ok sararan gen paay prl prl bir erkek gzeli haline getirmiti. Gsnn sa yannda kordonlar, bunlarn altnda gne te kvlcmlanan bir be keli yldz-nian, sol gsnde, kalbinin zerinde bir madalya vard. Harbiye Nezaretine gidip gelen Trk ve ecnebi su baylar bu umut dolu sarn yzdeki iyimserlie ve ener jiye aknca bakyorlard. Trk subaylar onu selml yor, igalci subaylarsa selmlamadan geiyordu. Onun bunlara hi de aldr ettii yoktu. O, daha ok kafas nn iinde yryordu. Elinden gelse bu pis yere bir da ha hi uramayacakt, ne yazk ki en sevgili arkadala rndan biri, Ali Fethi, yine Bekiraa bl hapishane sine tklmt. Bu ikinci tutuluuydu. Zavallc herhalde uzun bir mapusane ya da srgn ve gurbet bekliyordu. Harbiye Nezaretinin sar boyal hantal yapsn d nerek arkaya doru ilerlemeye balamt. Kafasndaki an imekleri btn hzyla akp geiyordu. Vatan Par tisini, o illegal ye tehlikeli partiyi 1904 de kabullendii gndenberi, i dnyasnda deimi ne vard? Bugn de ayn hrriyeti isteyen partinin tek adam halinde deil miydi? Harbiye Nezaretinin arkasndaki sar tatan yap ile burun buruna gelince bir an duralad. Geri bundan n ce Fethi'yi grmek iin buraya bir iki kez daha uram t; yalnz u anda siyas Trk dnrlerinin ve hrriyet ilerinin Bastll'i olan bu yapnn manev dehetine de mey dan okumak zaman gelmiti. O, Vatan Partisinin y neticisi olarak yakalannca, Bekiraa bl denen ha pishanenin bodrum katndaki zindanlarndan birine tkl mt. 376

Beyazt kulesi karsndaki bu san yap tam yz yl Bekiraa bl ad ile tatsz bir grev grdkten son ra yktrlp sahneden ekilmitir: Bekiraa bl, adn tannm eski bir savadan, bir askerden almt. Bayndrl zeybek Bekiraa, birok savalarda bu lunmu ve bu savalarda byk yararlklar gstermi, rtbece ykselerek binbala dek kmt. Totrakan ve Karada savalarnda gsterdii yararlklar hretini sa raya dek ulatrmt. Son kerte sert, otorite sahibiydi. Saray, onun bu kahramanlklarna ilgisiz kalamam vo onu Serasker Daire Mdrlne (Harbiye Nezareti) ve asker czaevi mdrlne getirmiti. te, nl Bekir aa bl, adn burdan alyordu. Binba Beklraa'nn zamannda Trk ordusunda he nz Yenierilik gelenei kalntlar yaamaktayd. Zorba lk, kabadaylk, hl yiitlik saylyor ve byle askurlerin varl da ordunun disiplinini kknden sarsyordu. Bekiraa, Serasker kapsna atanncaya dek bu gibi zorbalarla baa kabilecek kratta bir kimse bulunama mt. Bekiraa'nn blne den bu kabaday asker ler, analarndan doduklarna piman olmaya baladktan sonradr ki Bekiraa'nn n bsbtn yaylmt. Bekiraa'nn cezaevi tam yarm yz yl Osmanl imparatorluu'nun en korkun mapusanesi olarak kalmt. Arabistan'n, Afrika'nn en korkun srgn yerlerindo Is lh olmayan erler, subaylar, paalar ve mareallerle saysz siyaset adamlar burda terbiye edilmitil... Bun larla ancak Bekiraa baa kablliyordu. Saray, Bekiraa' nn ahsnda esiz bir destek bulmaya balamt. Bekiraa, karsnda sadrazamlarn ayaa kalkt efsanev bir insan haline gelmiti. Onun buyruunun ge medii bir yer yok gibiydi; Bu esnada ktisap ettii mev kii takdir edememek gafletinde bulunan bir seraskerin, huzuruna artarak, rtbesini hatrlatp ayaa kalkma mak suretiyle madun muamelesi ediine: Ben buna ta hamml edemem. Gayr bu ocakta durulmaz! diye isyan ederek, emekliye aylmasn istediinde Sultan Hamit an cak blkle alkasn kesmemek, gene ynetimi elinde 377

tutmak artyla bu arzusunu yerine getirmitl. Merutiyetten nce hrriyetileri bu hapisaneye t kan devlet adamlar, Merutiyetten sonra onlarn eliyle kendileri buraya tklmt. Yine bu hrriyetiler, yeniden tutulup buraya sokul mutu. te. imdi bu cezaevi bu hrriyetilerle doluydu. Bunlar arasnda Mustafa Kemal'i ilgilendiren yalnz bir kii vard. zzet Paa kabinesinin dahiliye nazr, en es ki ve en yakn arkada Ali Fethi ile buraya tklan yeni sanklar, en ar ekilde sulandrlmaktayd. Ali Fethi beyinki hi de onlarnkine benzemiyordu. O, Dahiliye Na zrl sresi iinde Sadrazam Talt Paa, Enver Paa, Cemal Paa ve Doktor Nazm beyin kalarnda teki lta yakn msamahakrane hareketinden dolay tutuk lu idi. Hikye bir sinema eridi gibi anlarn srklyordu: Bu yapdan tam anlamyla tiksiniyordu. inde kay naan yaratma, vatan kurtarma, ykselme hrslar ve he-~ yecanlar tam bir baarya ulancaya dek onu hep bu iren tuzan kenarnda kesinde dolatrp duracakt. Kendisi gibi dnenler iin buras srekli bir mekn saylrd. Onun ruhu ilk nce bat Makedonya'nn merkezi ve ihtillcilerin yata olan Manastr'da ate almt. Zulme ve istibdada kar coup taan duygularla kaynayan kal bi onu ateli hrriyet iirleri okumaya ve ayn zamanda yazmaya zorlamt. Bu ihtillci ruhu onda yaratmasa bile besleyen ok sevgili arkada Ali Fethi idi. Ali Fethi, Erkn Harbiye'de Mustafa Kemal'den iki snf ilerdeydi. ahsen tanmyorlard. Asl yakn tan malar, Selanik'te mlriyet dairesinin bir odasnda ve bir masa banda almaya baladktan sonra idi ve burda birbirlerine tam anlamyla balanmlard. Ali Fethi, iyi Franszca bildiinden bat kltrnn getirdii hrriyet kaynaklarna biroklarndan daha ya knd. Onun elinin altnda Fransz ihtillini yaratan b tn byk Fransz dnrlerinin kitaplar bulunmaktay378

d. Montesquieu, Rousseau, Voltaire btn Osmanl mparatorluu'nda birer zndk olarak kabul ediliyordu. Ki taplar da iddetle yasak edilmiti. Yalnz Fethi'nin kuv vetli Franszcas sayesinde Mustafa Kemal'in ateli ru hu bu kutsal hrriyet kaynaklarndan gizlice doya doya iiyordu. Bu yazarlarn kitaplarn okuyanlar, hafiyelerce yakalanp yakalanrpaz dorucu bu uursuz Bekiraa b l zindann boyluyorlard. Mustafa Kemal, Rousseau'nun ve Voltaire'nin fikir lerindeki laiklik eilimlerini btnyle benimsiyor, Stuart Mill'in ekonomi politik kitabndan iktisad kaygular bilim gzyle grmeye alyor, Robespierre'in yaaynda ide alist bir ihtillci ve inklp buluyor, Mirabeau'nun nu tuklarn kendi hatiplik eiliminin gelimesi iin rnek ola rak alyordu. Henz okulda iken kendi kendine bu ii beceremiyeceini anladndan inat dersleri almaya ba lamt. Hatiplik egzersizleri yapmak iin klann yemekha nesindeki masalarn zerine sryor, en tehlikeli konular zerinde, oyun oynar gibi yiite nutuklar veriyordu : Haydi, uyann artk; harekete gemek iin daha ne bekliyorsunuz? Grmyor musunuz Trkiye'nin zinci re vurulduunu? Trkiye, yabanc kan iicilerden, onu yama edilsin diye brakan vicdansz, mesuliyetsiz devlet adamlarndan kurtarlmaya muhtatr! Gizli gazeteye yazd makaleler ve iirler de hep bu hava ile doluydu. Bol bol harcad bu ihtillci enerji, onun snfnn en banda gidenler arasnda bulunan en parlak rencilerden biri olmasna da engel olmuyor du. Okul kumandan onun stne yle bir not karalamti: Son derece kaabillyetli, hain tabiatl bir gen. Ken disiyle samim dostluk ve yaknlk kurmaya imkn yok. Manastr'daki okulunu bitirince onu stanbul'daki Harp Akademisi'ne gnderdiler. Burasn da byk bir baar ile bitiren Mustafa Ke mal, Yksek Harp Akademisi'ne gnderildi. Mustafa Kemal, Yksek Harp Akademisl'nde eski ih tillci yaayn aratmayan olgun bir ortam bulmutu. Ar379

tk burda, yle derme atma kafalar arasnda bulunma dn anlyordu. Burda, siyasetle askerlik iki uzlamaz arkada gibi; yine de i ie ve kol kola yayordu. Artk, o, oluk ocuk arasnda deildi. evresinde en aa kendisininkme eit balar ldyordu, hepsi de btn var lklaryla memleket ve hrriyet sorunlar zerine eilmi, alnlarnda dnce izgisi belirmi gen ve din kiiler di. Mustafa Kemal, burda ihtillin gerek ekirdeine da ha ok yaklatn anlyordu. En aa kendisine eit zeklarn memleket meselelerini bu denli olgun anlay ve kavray, kin onu artmt bile. undan ki o, ken disini bu alanda esiz ampiyonlardan sayyordu. Yalnz bu aknlk, umut krc bir ey deil, tersine daha ok umut vericiydi. Btn bu astemen kalabal ayr ayr birer deer di, rastgele bir sra eri deildi. erden ve dardan mem lekete gelen, gelmekte, olan ve gelecek olan btn kt- lklerin trlerini lp biebiliyor; bunlar geree uygun olarak deerlendirebiliyorlard. Hepsi ayr ayr birer ba rut fsna benziyordu. Her subay, ister istemez siyase te de bulamak zorunda olduundan, her astemen ken dini yarnn en byk askeri, belki de ba olarak gr yordu. Sallantdaki kokmu bir rejimin yklmasyla, ister istemez, dizgini ellerine onlar alacaklard Bugnn deh etini ve bunun giderilmesi arelerini bilinli olarak duyabilen ve dnebilen valnz onlard. Erkn Harbiye-i ahane'nin birok retmenleri de memleketin dertleri zerine ayn znt ve bilinle eilmi bulunmaktaydlar. Bylece Mus'afa Kemal'in iine yeni kart bu pek deerli, seme kafalarla do'u ocak, bir hrriyet mealesi, gibi istibdat gecesinin karanlklar iinde ldayp duru yordu. Erknn- Harp Okulu'nda gene Mustafa Kemal'i en cok bvleven ey alma kulbyd. Bu. gerekten bir ihtill rgtnden baka bir ey deildi. lk kurucu lar ona. Namk Kemal'in bir feti haline getirdii Vatan adn koymulard. D grnyle bir dersane olan bu
380

kulpte Vatan adl bir de gazetemsl blten yaymlan yordu. Gizlice toplantlar yapan yeler, bltenlerini onbe gnde bir karmaktaydlar. Bu bltenleri dolduran yaz lar, Osmanl mparatorluu'ndaki her trl zulm biim lerine, sakatlklara, geriliklere saldrmakta ve bunlar gen liin affetmez ateli ruhuyla yermekteydi. Hele softala, gericilie kar ate pskryorlard; gericilerin, her trl lerlemenin ve gelimenin nn kes tiini ve eski dzeni, istibdadn her biimini destekledik lerini yakndan biliyorlard. Yarn da ilk safta karlarna kacak en azl dmanlarn bu gericilik ve gericiler ola can da seziyorlard. Gen ve ateli kafalardan kan bu yazlar tekkeleri, her trl tarikat da ilerlemenin d man olarak grmekte ve nsafszca neterlemekeycliler; onlarn dncelerine gre btn bu teekkller, birer parazittiler ve zavall milletin kann emmekteydiler. Kur'an'a dayanan eriat, fkh safsata halinde hkmler kap sadndan dolay hor gryorlard. Bu kurula ye olan lar, Sultan'n istibdadn ykmaya, yerine merut bir h kmet kurmaya, yeryzndeki baka rneklere gro mec lis toplamaya, halk dinin basksndan kurtarmaya ve en sonra, halk ine arafsz kmalarn yasak eden d zenleri yok ederek kadn azat etmeye and iyorlard. En sonra korkusuzca: Padiahla aylkl kaatilleri mem leketin iliklerini kurutuyorlar. ayet damarlar yeni fikir lerle alevlendirilmezse, Trkiye er veya ge lmeye mah kmdur diye bar bar baryorlard. Gen Mustafa Kemal, Vatan Cemiyeti yelerinin bu and iilerinde on sekiz yandan beri edinmi olduu btn ihtillci dncelerin altn ekirdeini buluyordu. Bu yzden de btn Vatan Kulb yeleriyle sar ma dola oluvermiti. Artk bu alma Kulb nn en salam, en ateli yesiydi. Manastr'dan getirdii eski ihtillci iirlerini bltende birer birer yaymlamaya balamt. B arada durmakszn bir sr do makale yazyordu. Vatan Kulb arkada laryla yapt iddetli ve etin tartmalarda mantnn

381

gc, inancnn atei ve derinliiyie abucak gze arp t ve kalburst yelerin en iyilerinden biri olarak grn meye balad. Kzl Sultan ve onun hkmeti aleyhinde kulland iddetli ve tehlikeli szler, arkadalarn bile rktecek hale geliyordu. Btn bu ihtillci almalarn yine de ocuka, saf a bir yan vard; hi konspirasyon gzetilmeden, gizli likten bsbtn uzak bir biimde alyorlard. Hafiye rgtnn o korkun salgn iinde nasl olup da byle yakalanmadan alabildiklerine aan gen ihtillciler, bir gn elin elden stn olduunu ac bir ekilde anla dlar. Sultan Hamit'in mehur hafiyeleri bu saf ihtillcile rin arasna sokulmulard bile. Abdlhamit, Erkn- Harbiye-i ahane'deki ihtillciler stne ald jurnalle heye cana kaplm, kzm, kprm, sorumlular iyice ba lamt. Btn bu ihtillci davranlardan haberi olup da gr mezlikten gelen okul kumandan, elbette holananlarn banda geliyordu. Sultan Abdlhamit. hemen Tedrisat Askeriye Umum Mdr smail Hakk Paa'y huzuruna artmt. Olup biteni padiahn azndan iiten Hakk Paa, ok g du rumda kalm; o da okul mdrn artarak gzelce hrpalamt. Bu olaydan sonra, kla iinde en kk toplantlar bile yasak edilmi ve aktif siyaset oyunlar Erkn Harp Okulu'nun sahnesinden silinip gitmiti. Bylece de bir alma kulb gibi maskelenen ih tillci topluluk, stanbul'un gizli kelerine kayd ve orda daha ihtillcilere yakr bir gizlilik havas iinde al maya balad. Ne yazk ki bir kez mimlenen yelerin arkasnda ha fiyeler, vzr vzr dolayor ve onlar drtba mamur bir i stnde kstrmak iin frsat kolluyorlard. Mustafa Kemal, snavlarn vermiti. Bu baarl bir snav olmutu. 11 Ocak 1905 de kurmay okulunu otuz ye di kiilik snf inde beincilikle bitirmiti. Yirmi drt ya382

nda t gibi bir kurmay subayd. Okulu bitirince ilk ii Beyolu'ndaki fotoraflardan birine koup bir resim ek tirmek olmutu. Bu resim, abucak Selanik'teki annesi nin eline ulam ve onu dnyalarca sevindirmiti. No yazk ki zavall anann sevinci pek uzun srmeyecek, korkun bir felket, krpe olunun yalnz geleceini de il dirimini de tehlikeye drecekti. Mustafa Kemal artk, btn br arkadalar gibi bir piyade birliine atanmasn bekliyordu. stanbul'dan ayrlmadan nce gzel birka gn ge irmek istedi. Son olarak gzelim stanbul'un altndan girip stnden kacakt. Nitekim Martastr'dan buraya ilk kez geldiinde epeyce gzel genlik gnleri geirmi ti. Sahipsiz gen kz ve kadnlar onun gl kollar ara snda kvrandklarn uzun zaman unutmamlard. Balk Pazan'ndaki Ermenlnin meyhanesi, onun en sk urad yerlerden biri olmutu. Hatta buraya sonradan demek zorunda kald birok bor takt da olmutu. Bir kez grm olmak iin en baya yerlerden de genlik me rakyla gemekte kendini kltc bir neden grme miti. te, imdi de felekten byle birka gnceiz olsun almak, ondan sonra da yurt grevine komak istiyordu. Terslie baknz ki o artk birka yl nceki deli kanl deildi, en byk yurt grevi sayd ihtillcilik mes lei terazide ar basmt. Artk, gizli ve tehlikeli bir kurulu haline gelen Vatansn ynetimini zerine ala rak bu frsattan yararlanmaya alt. Kuytu bir oday partinin merkezi haline getirdi. Blteni bodrumda teksir makinesiyle basyordu. Ateli htillci arkadalar onun evresinde sk sk toplantlar yapyordu. Vatansn efi durumuna gelmiti. Arkadalarn toplayan, kontrol eden ve yneten oydu. Ali Fuat (Cebesoy) ile Manastrl Kzm (zalp) da onun en yakn ihtill arkadalaryd. Ne yazk ki, okulda mimlendikleri gnden beri Abdlhamit'in hafiyeleri, glgeleri gibi arkalarnda dolamak tayd. Onlar, gzleri bal alp duruyorlard. Hafiyeler, iin tam kvama gelmesini bekliyorlard. in en kts. 383

okuldan ahlkszl yznden kovulmu eski bir arkada lar hafiye ve provokatr olarak ilerine karmt. Gerek Mustafa Kemal gerekse arkadalar, henz bi ihtillciye gereken gizli ve ok tedbirli almak unsu rundan yoksundular. Kaarlanm imparatorluk hafiyele rinin karsnda birer acemi aylak olduklarn bilmeden ve yakalanmay hi akllarna getirmeden alyorlard. Aralarna ateli bir ihtillci gibi giren bu provokatr hafi yeyi sezinlediklerinde artk, i iten gemiti. Provoka tr, bir akam btn yelerin toplu bulunduu bir anda kanun neferleriyle hafiyeleri getirtti ve bodrumda tek sir edilen su delilleriyle birlikte baslp yakalanan Mus tafa Kemal'le arkadalar, Abdlhamit'in hafiye rgt nn gcn ilk kez anladlar. aknlklar byk olmutu. Artk, bu kez bittiklerini anlamlard. Su delilleriyle birlikte kanl stibdadn pen esine dmlerdi. Mustafa Kemal, bir an, gelecein parlak dlerine veda etmek gerektiine inanr gibi olmutu. Artk her eyi yitirir gibi olduuna inanyordu; kimbilir, belki onu da birok tbbiyeli gibi bacana ar bir ta balayarak Marmara'nn dibine indiriverirlerdi. Kzl Sultan, tahtn korumak iin her trl kanl areye bavurmaktan ekin miyordu. Cezalarn en yenii imparatorluun uzak ve yaanmaz lkelerine srgnd. Dirimini yitirmektense boy le bir srgn bile bir nimetti. Mustafa Kemal, yakalannca Osmanl mparatorluu'nun Bastil'i demek olan Bekirua bl hapishanesine gtrlm ve arkadalapyla bir koua kapatlmt. Ha fiyeler, onun stne koca bir dosya hazrlamlard. Manastr'dan ilk stanbul'a geliiyle balayan bu dosya, ka ra bir dosya saylabilirdi. Onun ilk genlik ateiyle top lumun aa katlarna dek inerek en masumca elence lemlorinde geirdii birka sayl gn bile rezilce bir yaay rnei olarak gsteriliyor, nerdeyse ad bir bo heme, bir berdua karlyordu; ehrin aa mahallele rinde kafa ttsledii, en baya orospularla dp kalk t, gemicilerle kt oynayarak vakit ldrd, dik ka384

fal. itaatsiz bir gen olduu uzun uzadya saylp dk lyordu. Bu dosyay grenler, artk onun bu amurdan kp iyi bir asker olamayacana hkmediyor, bir yan dan da mthi zeksna acyorlard. Mustafa Kemal ise hi de bu dosyadaki gen adam deildi. Saln bile tehlikeye dren o hoyrat delikanly ok arkada brak m ve batanbaa karakter kesilmi bir ihtillci rneiy di. Biricik amac da almak ve ykselmek, en yce doruklara dek ykselmekti. ok hrsl ve gsl bir tabi ata sahip olduundan bir kez bulat iin iine ada makll dulyor, grtlana dek bu ie gmlyordu... Gen lik taknlklar da; ihtillcilii de hep bu trl aklana bilirdi. Bu ihtillci gen subay grubunun yakalanp sorguya ekilmesi, btn genlik ortamlarnca iitilmiti ve her kes oniara acyordu. Bu iin sonunda Marmara denizi nin dibi de grnyordu. Boynuna bir ta balanp de nize bir kova p gibi atlm hrriyetilerin korkun se rvenleri kulaktan kulaa dolap durmaktayd. Sultan Abdlhamit, Mustafa Kemal'in ihtillci gru buyla herkesten ok ilgilenmiti. Kafalar, patlayc ihti ll maddeleriyle dopdolu bu gen adamlar, onun tahtnn altna konmu birer kocaman bombadan baka bir ey deildi. Yldz'da Mithat Paa'nn sorguya ekildii a dr Kk'nn salonunda sorgular balaynca Abdlha mit, Mithat Paa'nn yarglanmasn gzetledii kk bir delikten mahkeme salonunda bocalayp duran bu zpr delikanllar kaygu ile gzetlemeye ve dinlemeye gelmi ti. Bu grubun elebas olan sarn, mavi gzl ve gr atk kal gen subay Abdlhamit fkeden ok, merak la gzetliyordu. Mustafa Kemal'in yakalanp hapsedildiini, belki de idam edileceini iiten annesi Zbeyde hanmla kz kar dei Makbule, koarak Selanik'ten stanbul'a gelmilerdi. ,sm a i | Hakk Paa'ya birka kez kmlar, Bekiraa bnn merdivenlerini bo yere andrmlar, bu sar n ihtillciyi bir trl grememilerdi. Mahkemede de 385 F. : 25

dik bal davranan bu gene asker, bsbtn tecrit edil mek gerektiinden bir kk ve karanlk hcreye atlm t, kimseyle grtrlmyordu. Hcresinin biricik penceresi, kmencik bir hava deliiydi. Orda zor hava alyor, daralan cierlerini oksi jenle doldurabilmek iin azn ou zaman kk hava deliine yaptryorlard. Duyduu manev bountu oksijensizlikten ok da ha korkuntu. Koca Osmanl lkesini dar bulup patlama derecesine gelen ruhu, bu kck hcrede attadak at layabilirdi. Doadaki alma kanunu onu bu ldrc du rumdan kurtarmt. imdi, ar ar, gen bir arslan gi bi hcresinin serin talar zerinde volta vuruyor ve d nyordu. Askerlik gitti gider, bari dirimini kurtarabilseydi. imal, bir tek dnd buydu. Yaamak, azizdi, gzeldi ve o da daha ok genti. Sultann errine ura madan burdan kurtulabilse yine her ey dzelebilirdi. h- ; tillin eli kulandayd. Nasl olsa bir gn patlayacakt. Ne var ki gelecek iin kurduu btn parlak hayal lerden bir boy vazgemek gerekiyordu. Gnler, haftalar birbirini kovalyor, bu kf kokan pis hcreden kurtulu mjdesini verecek hibir k gzk myordu. Yalnz, her saat banda asker, gardiyanlar ve kanunlar kk hava deliine gzlerini uydurup onu kon trol ediyorlard. Onun bulunduu bu tek kiilik hcre, yapnn bodrum katndayd. Bu hcrelere ancak ok tehlikeli, ok nemli sanklar atyorlard. Buralara tklanlara her trl haka ret ve ikence yaplyor, syletmek iin yaplan bu i kenceler, mubah saylyordu. Gazete ve kitap okumak da yasakt. Gndz neyse de akam olup da hcre zifiri karanl a gmlnce imdiye dek hi duymad bir korkuya tutuluyordu: lm korkusu. Gece yars apanszn alnp denizin souk ve korkun derinliklerine gnderilmek, is tibdat, her eyi gizli yapyordu. Mithat Paa'nn Taif zin dannda bodurularak ldrlmesinden epeyce ders al ma benzeyen istibdat, imdi tannmamlar tereyandan 386

kl eker gibi kolayca ve rahata canllar arasndan uzaklatryordu. Grltsz patrtszca bir gidi ki hi bir kahramann istemedii bir eydi. Her kahraman, lm n pahalya satmak, hi olmazsa bylece lmyle hr riyet propagandas yapmak isterdi. te, Mustcfa Kemal'in buna benzer binbir trl ey ler dnerek bir tavan uykusu kestirdii gnlerden bi rinde kapnn nnde apanszn iki kanun neferi belirmi ti. ok kr, gndzd. Gece uyuyamad uykuyu kes tirmeye almaktayd. Mustafa Kemal sensin, deil mi? Benim! Bir yere mi gideceiz? smail Hakk Paa istiyor, oraya gideceksin. Mustafa Kemal, iki kanun erinin arasnda bodrumdan aydnla gtren merdivenleri heyecanla trmanm, g nee knca armt. Sakallar uzam, elbisesi buru mu, kir pasak iinde kalmt. smail Hakk Paa'nn dairesi, nceki hantal ve sar boyal Harbiye Nezareti yapsndayd. Kanunlarn arasnda bir sr merdiven trmanp ko ridorlar getikten sonra smail Hakk Paa'nn dairesine varmt. ismail Hakk Paa, sakallyd. Altn ereveli gzlk lerinin arkasnda pusu kurmu olan gzlerinin baknda gen Mustafa Kemal, pek yle tehlikeli bir anlam bulma mt. Brosunun arkasnda tpk otoriter bir okul md rnn azarlayc baklaryla kendisine bakyordu. Bu ba klarla, atlatt byk tehlikeyi anlatan ve karsndaki gen adama: Haydi, gemi olsun, delikanl! demek is teyen bir anlam aka gze arpyordu. Gen ihtillci, birdenbire bir umuda kaplmt. Demek ki dirimi olsun kurtulmutu. Hazrol durumunda duruyor, kendisini szp duran paann gzlerine pimanlk dolu ve iyi maskelen mi baklarla bakyordu. smail Hakk Paa'nn otoriter sesi iitilmiti: Byk bir tedbirsizlik yapmsnz; nnzde g zel bir istikbal vard. Hizmet-I ahanede eref-l askeriye nizi kaybettiniz. Ne id belirsiz kimselerle dp kalk387

tnz, ihtiyatszca oyunlara kalktnz. Kendinizi kumara, ikiye, ismi aza alnmayacak yerlerde sefahete verdi niz. Daha da beteri, asla tasvibine imkn olmayan siya s faaliyetlere cret ettiniz. Efendimiz aleyhine, baz ken dini bilmezlerin ifaltna kapldnz. Arkadalarnz inzibatszla sevk ve isyana tevik ettiniz. Tabii, btn bun larn vahametini idrak edersiniz. Hametmeabmz, merhamet-i ahanelerini hakknz da ibzal buyurarak, her eye ramen merhameti aha nelerine mazhar olmanz tensip buyurdular. Gen ve ate li bir mizacnz var. Muhtemeldir ki bizzat kl olmak tan ziyade ifal edilmisinizdir. am'da bir svari liva sna tayin olundunuz. stikbaliniz, oraca kumandannzn bize irsal edecei ihbaratn hatt hareketiniz hakkndaki i'aratna baldr. u andan itibaren byle abesle iti galden kati surette vaz geerek kendinizi hizmeti aske riyeye vakfetmelisiniz. Dikkat ediniz: Size slh hal et meniz iin bir frsat veriliyor. Bu frsat bir daha ele ge mez. Mustafa Kemal, birka trl felketten kurtulmann verdii birka trl sevinle yrei dopdolu olarak pa aya minnetle bakt, teekkr etti ve t gibi bir subay olduunu gstermek zere sert ve gzel bir dnle g zel bir selm akarak kanunlarn arasnda hcresine dn d. Hcresinden ayrlabilmesi iin kendisine yarm saat lik bir zaman verilmiti. Yarm saat dolmadan kanun er leri onu aldklar gibi limanda istim zerinde duran bir gemiye bindirdiler ve karanlk basarken gemi stanbul' dan ayrld. Ne annesini, ne kz kardeini, ne de herhanbi bir arkadan grebilmiti. Mustafa Kemal, bu gemiyle ancak seksen gnde Bey rut'a varabilmiti. Denizlerin cokun zamanlaryd. Kopan frtnalar, kabaran denizler, uzun zaman onu yolundan alkoymu ve yaamaktan bezdirmiti. Mustafa Kemal, her iyi ve cevherli ihtillci gibi bun dan ok sarslm, iin btn romantik yan ve iiri si linip gitmiti. imdi, karsnda gerek, arpan balar yaran krmz bir granit ktlesi gibi ykseliyordu. Yap388

t iten pimanlk filn duyduu yoktu. Yalnz, bu ii bir daha yaparken daha usturuplu, daha kurnazca yap mann gerektiini anlamt. Bu korkun hapislik gnle rinden ald ders sadece buydu. am'a varnca biraz dinlenmi ve bu arada ordunun nabzn yoklamaya balamt. Hemen hemen btn gen subaylar, tpk Rumeli'deki arkadalar gibi ihtillci bir ruh tayorlard. Biricik eksikleri bir araya gelip hrriyet iin i grebilecek bir rgt kurmak gcnden yoksun olularyd. Rumeli'deki kaynama, buradakilerde yoktu. l havasnn ona alad korkun can sknts, onu yeniden militanla srkledi. Dncelerine yakn bulduu birka subay arkadayla Vatan Cemiyetinin Suriye daln kurdu. Mustafa Kemal, henz garnizona varr varmaz ba ndan geen bir olay da Vatan Cemiyeti'nin Vatan ve Hrriyet Cemiyeti olarak am'da kurulmasn kolayla trmt. Gen bir kurmay subay olarak szde staj yapmak zere am'daki beinci ordu merkezine srldnde Havran'da da bir Drzi isyan patlak vermiti. Svari ala y sratle hazrlanm, yrye gemek zereydi. Mus tafa Kemal kimsenin kendisine hazrlanmas iin bir ey demediini grnce ok zlm ve fkelenmiti. Ktasyla birlikte gtrlmesini istemek iin alay ku mandanna bavurdu. Alay kumandan: Siz, bu alayda stajyersiniz, dedi. Kumanda etti iniz asl bln kumandan vazife bana gemitir. Harekta o gidecektir. Zaten siz Erkn Harp zabitisiniz. Byle etin ilere gelemezsiniz. Biz, sizi istirahat ede siniz diye am'da braktk. Merak etmeyin, maanz ve rilecektir. Bu sz, Mustafa Kemal'i ileden kard. Bunun ze rine frka kumandanna kmay dnd. Ondan da bir ey kmayacan anlayarak ordu kumandan Mir Hak k Paa'ya kotu. Ne yazk ki, onca da kabul edilmedi. Bunun zerine kendi kendine emir vererek arkada Mfit'le beraber at389

larna atladlar, mirlerinden habersizce Havran'a vard lar ve orda yararlklar gstermekten geri kalmadlar. Mustafa Kemal, birliiyle birlikte am'a dnmt. mirlerinin kendisine yaptklar bu kabal bir trl affedemiyordu. Bu memleketi ancak bir ihtillin temizle yeceine bir kez daha inanmt. Bir gn arda dolayordu. Rastgele girdii bir dk knda sahibiyle birdenbire ahbap oldular: Bu Kurtulu Sava'ndan sonra orum mebusu olan Doktor Mustafa Cantekin'den bakas deildi. Doktor da siyas srgn lerdendi. Mustafa Kemal, onun u szlerine ok sevin miti : htill yapmak lzm. Bu dareden baka trl kurtulamayz. Ben. Tbbiyenin son snfndayken bu eme li takip ettiim iin hapse atldm, sonra, ite byle srl dm. Benim kafamda birok arkadalar var. Behemehal ihtill yapmak lzm. Bu yolda lmekten bile ekinmem. Mustafa Kemal, ona u karl vermiti: Hayr, mesele lmekle bitmez. Asl lmeden ev vel, idealimizi yaratmak, tahakkuk ettirmek ve yerletir mek arttr. 1905 ylnn bu gzel gecesinde Mustafa Kemal, ateli arkadayla Vatan Cemiyetini biraz daha geni leterek Vatan ve Hrriyet Cemiyeti olarak bylece kur mutu. Yine o sralardayd. Havran blgesindeki Drzi kuv vetleri Osmanl askerleri zerine sk sk aknlar yapmak taydlar. Talim ve tatbikatla uraan Trk askerleri, g durumda kalmt. Skan birlik kumandan gen kurmay subay, Mustafa Kemal'e : Bunlara kar ne yapalm? diye sormutu. Talim ve tatbikatnza devam ediniz. Fakat, grmyor musunuz, durmadan hcum edi yorlar. Evet gryorum. Ben onlar bilirim. Onlar namus lu adamlardr. Kendilerine silh kullanmayanlara kar silh atmazlar. 390

Kumandan, Drzilere silh atlmamasn askerler emretti. Kendilerine silh atlmadn gren Drziler a rp kalmt. Mustafa Kemal'in bu psikolojik silh hedefe tam isabet etmiti. Drziler bunun zerine kendileriyle konu acak birini stediler. Mustafa Kemal, onlarla konumak iin ileri kt, Drzilere doru ilerledi. Onlarla konutu. Reisleriyle arkada olmakta gecikmedi. Bu hadisenin er tesi gn am'a ve mrettsp kuvvetlerin bulunduu yere bir jandarma albay gelmiti. Kumandan Ltfi bey, jan darma albay ile konuurken Mustafa Kemal'i de yan larna ard. am jandarma kumandann Mustafa Kemal'in yann da, Drzileri pskrttnden dolay, kutlad. Ne var ki, doru bir asker olan Ltfi bey: Hayr, biz pskrtmedik, Drziler kendileri gitti ler, diye karlk verdi. Fakat, meseleyi zat ahaneye arzederken ps krtld diye yazmak lzmdr. Bundan sonra Mustafa Kemal'e dnen jandarma ku mandan : Yazlacak telgrafn msveddesini ltfen kaleme alnz, dedi. Mustafa Kemal'in gr ve sar kalar birdenbire atlvermiti: Ben byle sahtekrla let olamam! diye hrn bir sesle bard, esasen ortada galip ve malp da yok tur. Fakat, hakikati sylemek lzm gelirse onlar kazan dlar. Albay dudaklarn bkt. Sen henz cahilsin. Sen zat ahaneyi anlama msn, dedi. Mustafa Kemal, tok ve cesur sesiyle ona yle kar lk verdi: Ben cahil olabilirim. Fakat, zat ahane olan za tn cahil olmamas ve sizin gibilerin mahiyetini anlayabil mesi lzmdr. Mustafa Kemal, rgtn kurup da gizli oturumljr391

da ateli nutuklaryla birok hayranlar toplamaya bala ynca bu l ikliminden de baya holanr olmutu. Kendisi gibi ateli subay arkadalar Vatan ve Hr riyetsi vahadan vahaya yayyor, rgt her gn biraz da ha geniletiyorlard. Yksek rtbeli subaylar da bu hr riyeti ve memleketi dncelere kar ilgisiz deiller di. Mustafa Kemal, bu sinsi ihtillci, az zamanda, dn dnden daha ok baar kazanm, bu da onda byk hamleler yapmak dncesini uyandrmt: Btn Su rlye'deki asker birlikleri kendi elinde toparlayarak stan bul zerine yrmek, Kzl Sultann tahtndan indirip bek lenen hrriyet ihtillini yapmak. Yalnz, ilk heyecanlarn sarholuu abuk gemiti. Burada da gerek, o krmz granit yn, hayalcilerin kafalarn yarmak zere ideal yolunun zerine dikilmi duruyordu. Suriye garnizonla rndan stanbul'a karadan da, denizden de gitmek iin binlerce kilometrelik bir yol gerekiyordu. Bu, aylarca s recek bir yolculuk demekti ki, bir ihtill ordusunu yar yola varmadan eritir, ypratr ve datrd. Kendisi, yakn olmas gereken deniz yolundan Bey rut'a tam seksen gnde gelmemi miydi? htilllerin yo lu ksa ve kendileri imek gibi hzl ve kesin olur. S rekli isyanlara ise Arabistan halknn kaygusuz psikolo jisi ve uyuyan Anadolu halknn ounluunun durumu uygun deildi. Bunun iin bir sre kendisini pek atelen dirmi ve heyecanlandrm olan Suriye'den balayan hr riyet iin isyan projesini Mustafa Kemal az zaman sonra brakmak zorunda kalmt. Osmanl imparatorluu'na d bileyen halklara dayanarak bir ihtill yapmann sakatln abuk anlamt. Mustafa Kemal, Suriye'ye gnderildiinde artk, ylan hikyesine benzeyen Drzi syanlarndan biri daha pat lak vermiti. Drzi isyannn bastrlmasndan sonra piya de hizmetini grmek zere Yafa'ya gnderilen Mustafa Kemal, bir kez daha denize kavumu ve hayalini yoklayp duran ihtill kvlcmlar yeniden bu gen kafay ateler inde brakmt, ihtill dnceleri ve heyecan392

lan, artk Mustafa Kemal'in ruhunda kasrgalar koparyordu. ok sevdii askerlik meslei de ancak ihtill u runda bir basamaktan, deersiz bir aratan baka bi ey deildi. Onda bu deiiklii meydana getiren neden lerden en nemlisi arkada Ali Fethi'den ald yle bir mektuptu: am'da kalmakla hata ettin. Orda bouna va kit kaybediyorsun. htillin beii olsa olsa Balkanlardr. Kendini Selnik'e naklettirmeye al. Suriye hi bir cid di hareketin kendini gsteremiyecel bir blge, impara torlua mlhak bir yerdir. Asl i, hkmetin bulunduu yerde, yani stanbul'da kopabilir. Mustafa Kemal Yafa garnizonunda kendini Avrupa ktasna den Trk ehirlerinden birine naklettirmek iin uramaya balamt. Btn ltuf kaplarnn yzne ka pal olduunu gryordu. O, denizin dibini boylamaktan ancak bir mucize olarak kurtulmu baya bir srgndon baka bir ey deildi. Onun iin kim efaat etmeye ce saret edebilirdi? Harbiye Nezaretmdeki btn bildikleri onun yalvaran mektup ve haberlerini grmezlikten ve iitmezlikten geliyorlard. Bir ara, artk Ali Fethi'nin salklad. Avrupa garni zonlarndan birine nakletmenin olanaksz bir ey olduu nu sanarak umutsuzlua dt. imdi Selnik'e kanunsuz yollardan varmann dn cesi zerindeydi. Sonradan Balkan Sava'nda Edirne ka lesine kapanp dmana kar aylarca dayanacak olan topu kumandan kr Paa'ya bir mektup yazmay d nd. kr Paa, Selanik'te bulunuyordu. Hrriyetiler, onu da kendilerinden sayyorlard. Bu sanya kaplan Mus tafa Kemal, ondan medet umdu ve ona btn gizli d ncelerini aklayan bir mektup yazd. Kendisini Sel nik'e aldrmas iin yalvaryordu. kr Paa, ona umut verici bir cevap gnderdi, bunda, eer Selnik'e gelirse bir are dnlebileceini yazyordu. Selnik'e varmak iinse kamaktan baka are yok tu. te, buna karar veren Mustafa Kemal, beinci ordu nun Yafa blgesinde grevlendirildii srada haberli olan 393

bir iki arkadayla helllat ve klk deitirerek bir va pura atlayverdi. Bindii gemi, Msr'a uradktan sonra Yunanistan'a doru yol alm, Pire'den de Selnik'e varmt. Karaya bin trl heyecan ve korku ile kan Mustafa Kemal, an nesinin evine varnca d krklna urar gibi olmu tu. Annesi Zbeyde hanm, onun kanunsuz yolda olduu nu anladndan kayguya ve tasaya kaplmt. vey ba bas Ragp bey ise daha soukkanl ve uzlatrc bir rol oynuyordu. Henz stanbul'da Bekiraa bl serveni ni unutmayan Zbeyde hanmn ne denli korkuya ve kay guya kapld kolayca anlalabilirdi. Olu, yeniden ken disini affeden padiaha kar ba kaldrmt; bunun so nu elbette hayr olamazd. Mustafa Kemal'in bu kaygular pazarndan azat olabilmesi iin kr Paa'nn bir pan zehir sunmas gerekiyordu. Btn umudu da ondayd. Gizli bir ihtillci olan paa, elbette ona bir kar yol gs-" terecekti. kr Paa'y gidip evinde grd ve korkun bir d krkl iinde ks ks geri dnd. Paa, onun iin hibirey yapacak durumda deildi, mektuplatk larn kimsenin bilmemesi in ona yalvarmt da ste lik. Bu adamn yumuak ve vaad dolu mektubuna kap larak nasl kalkm da buraya gelmiti? Evde kuku iinde ve diken stnde geen birbiri nin benzeri tatsz gnler balamt. Annesi korku ve kaygudan kalp hastalna yakalanmak zereydi. Her saat evi basp olunu yakalayabilirlerdi. Bu da byk bir re zalet olurdu; onun da yreine inerdi. Mustafa Kemal eski retmenlerinden birini bularak birka aylk bir teb dili hava koparabildiyse de bu kez derde deva olamazd. Yine her ey onun sorumlu ktasnda zmlenecekti. te, evde kaygularn, tasalarn bini bir paraya olduu gnlerde Mustafa Kemal, Vatan ve Hrriyetsi canlandr mak zere yeniden davranmt: llegal almaya karar vermiti. Artk, bu yolda a lmaktan baka bir umar kalmadn anlamt. Bak kemie dayanmt. Yakndan tand ve gvendii ve hepsi de grtlana dek siyasete batm genlik arka394

dularn ve eski hocalarn bana toplayarak Vatan ve Hrriyetsin bir ubesini de orada amaya ve bu hareke ti elden geldiince hzlandrmaya alt. Btn Balkan lar kaynyordu. Sokakta rastlanan hemen herkese ihtill ci damgas vurulabilirdi. Selanik, bu tehlikeli durumu y znden de stanbul'dan gnderilen bir yn hafiye - ile dol mutu. Her dertleen iki kiinin yanbanda peydahla nan nc glge, bir hafiye idi. O, bu haliyle klsik bir Balkan komitecisinden ba ka bir ey deildi. Bekiraa blnn zindanlarnda ge irdii korkun gnlerinin' cn bir an nce alabilmek iin sabrszlanyor, kabna samyordu. Kaak olarak Selanik'te bulunuu, onu bir an nce sonu almaya zorluyordu. Gvendii arkadalardan en iyilerini, en sonra, bir araya getirebilmiti: Askeri Rtiye Mdr Bursal Tahir Bey, air mer Naci, Hsrev Sa mi, Mustafa Necip, Asker Rtiye retmenlerinden Yz ba Hakk Baha (Pars), retmen Okulu Mdr Mahir bey bunlarn belli balcalaryd. Yzba Hakk Baha ile anlaarak bu arkadalar bir gn onun evinde toplad. Eski Vatan Cemiyetini imdi Vatan ve Hrriyet adyla yeniden kurmak iin tart tlar. Vakit geceydi. Bir petrol lmbas, bu gen ihtill cilerin yzn trl yanlardan aydnlatyor ve duvarlar daki glgeleriyle onlar daha kalabalklatryordu. Bu teh likeli konumalarn getii odann havasn srkleyen Mustafa Kemal'den bakas deildi. Hepsinin gzleri, onun gr ve yiit kalarnn altnda tuhaf bir stma ile parla yan mavi gzlerindeydi. htill toplantsn u szleriyle yine Mustafa Kemal amt: Arkadalar! Bu gece burada sizleri toplamaktan maksadm u dur : Memleketin yaad vahim anlar size sylemeye l zum grmyorum. Bunu cmleniz mdriksiniz. Bu bedbaht memlekete kar mhim vazifelerimiz vardr. Onu kurtar mak yegne hedefimizdir. Bugn Makedonya'y ve tekmil Rumeli ktasn vatan birliklerinden ayrmak istiyorlar. 395

Memlekete yabanc nfuz ve hkimiyeti ksmen ve fiilen girmitir. Padiah zevk ve saltanatna dkn, her trl zilleti iktisap edecek menfur bir ahsiyettir. Millet zulm ve bask altnda mahvoluyor. Hrriyet olmayan bir mem lekette lm ve knt vardr. Her ilerlemenin ve kur tuluun anas hrriyettir. Tarih bugn biz evltlarna ba z byk vazifeler yklyor. Ben. Suriye'de bir cemiyet kurdum. Bask rejimi ile mcadeleye baladk. Buraya da bu cemiyetin esasn kurmaya geldim. imdilik, gizli almak ve tekilt kurmak zaruridir. Sizden fedakr lklar bekliyorum. Kahredici bir bask rejimine kar an cak ihtill ile cevap vermek ve kklemi olan rk idareyi ykmak, hlsa, vatan kurtarmak iin sizi vazi feye davet ediyorum. Odada derin bir sessizlik meydana gelmiti. Lmba nn solgun klar iinde Mustafa Kemal'in erkek ve hey betli sesinin yanklar hl dalgalanyordu. Sevimli ve ate li air mer Naci ki, Mustafa Kemal'in iirde hocasyd; ayaa kalkarak, onun konumasna kar tatl ivesiylo: Mustafa Kemal, arkandayz. seni takip edeceiz. lmler, celltlar, ikenceler bile bizi bu azmimizden eviremiyecektir. Hrriyet verilmez, o ancak alnr. Zulm ve istibdat altnda inleyen bu masum ve biare milleti kurtaracaz. Yaasn hrriyet ve ihtill! diye cokun bir konuma yapm; sanki bir meydanda syleniyormuusna grtlak dolusu sylenen bu kk nutuk, baya hep sini rktm, yalnz, Mustafa Kemal'i sonsuz sevindir miti. Mustafa Kemal, her zaman beraber gezip dolat ve beraber iip elendii mer Naci'nin kendisine bu den li inanndan ve bir umut gibi arkasna taklndan ok holanmt. Gerek ve katksz bir ihtillci subay olan Mustafa Necip, Hsrev Sami'nin gl ve frenlenmi he yecan yannda gizli hkrklarla sarslyor ve gzyala rn tutmak iin kendini skyor, dudaklarn sryordu. A lamay erkekliine yediremiyordu. Mustafa Kemal, iin kvama geldiini anlaynca ye niden sze balamt: 396

 Arkadalar! Geri bizden nce birok teebbsler yaplmtr. Fa kat onlar muvaffak olamadlar. nk tekiltsz ie ba ladlar. Biz kuracamz tekilt ile bir gn mutlaka ve behemehal muvaffak olacaz. Vatan ve milleti kurtara caz. Bu nutuktan sonra rgtn ne biim yaplaca ze rinde bir sre konuup tartm ve bir sonuca varm lard. rgt zerine konuma sona erince, Mustafa Ke mal yanbanda oturan Hsrev Sami'ye dnm ve bir ete reisi edasyla : Hsrev, demiti, tabancan kar, u masann ze rine koy; kararmz yemin ile de teyit edelim. Hsrev Sami, hemen kk Browning tabancasn karp masann zerine koymutu. Sonra, hepsi ellerini bu tabancann zerine koyarak lnceye dek bu kutsal dva urunda alacaklarna and imilerdi. Mustafa Kemal, bu illegal almann byk tehlike sini az zamanda sezmiti. Bu kez ele geerse artk bir aff ahane de beklenemezdi. evresinde emberlerin daraldn anlar anlamaz yine Suriye'ye doru yola k t. Selanik'te kaak olarak drt ay kalmt. Kendi garnizonuna dndkten sonra, Selnik'e nakil iini temelli olarak ele ald, en inat bir insan bile tut turduu bir istei ancak bu denli izlerdi. Tam bir yl ge celi gndzl stanbul'dakilerin ban artt. stanbul'dakiler de baka kar yol bulamayarak onu Selanik'teki nc ordu Erkn- Harbiye'sine verdiler. Artk Mustafa Kemal, sevinten kabna samyord u . Hem doduu o gzel ehre, hem de ok sevdii ve ok cefalar ektirdii sevgili annesi Zbeyde ile kz kar dei Makbule'ye kavumutu. Bu da bir ey deildi. Asl ihtillin beiine ve en ok canl ihtill malzeme ve kad rosunun bulunduu yere dmt. Artk Osmanl mparatorluu'nun ve Trk milletinin en byk adam olabil mek iin bu karmakark malzemeyi gl elleriyle yo.urabilecekti (1907). Mustafa Kemal, Selnik'e varr varmaz annesinin en 397

ilek bir cadde zerindeki cumbal evine yerlemiti. An nesinin imdiki yaay rahat ve mutluydu. 1903 te yeni den evlendiyse de kadncazn kocadan yana talihi yok tu. Mustafa Kemal'in bu vey babas da lmt. Selnik'in en ilek ve hareketli bir mahallesinde Zbeyde'ye yeni ve gzel bir evle biraz da para brakmt. Mus tafa Kemal, Selnik'i ok deiik bulmutu. Bu deiik likte biraz da aldanma pay vard: Kendisinde de byk bir deiiklik ve olgunluk meydana gelmiti. Selanik As ker Rtiyesi'nden Manastr Asker dadsi'ne gittii gn lerle bugn arasnda dalarca ayrlk bulunuyordu. Mustafa Kemal, anasnn evinde ilk yorgunluunu karr karmaz, yine paalar svam, pek hzl akmaya balayan ihtillci davranlar seline dalvermiti. Yine ilk el altt malzeme, asker okullardan tant karakter sahibi gen subaylar oldu. Vatan ve Hrriyetsin Selanik ubesini amak iin dolu dizgin almaya koyuldu. Artk iyimser gnler balamt. Yarnn en byk adam olmak isteinin ve hrsnn yannda byk bir talihlilik ve iyimserlik havas da ruhunu bsbtn kaplamt. Talihsizlikleri ve tehlikeleri kolayca yenebilmesi ondaki bu en byk olmak hrsn daha ok besleyip byt yordu. Hapisten kolayca kurtulup am'a srgn edilmi, ite ordan da yine kendi abalamalaryla kurtulup ihtill ci dncelerin beii Selnik'e gelmiti. Artk, byklk hlyalarn meydana dkm, aa vurmutu. Yakn arkadalarna olduu gibi, annesine de inan halindeki bu dncelerini amaktan ekinmiyordu. Artk, bir okul ocuu deildi. Baya bir i peinde ko muyordu. Varlnda kaynayp kpren yksek gleri, iinde yaad ortamn en yksek sanlan gleriyle l erek bu kanya geliyordu. Kolaasyd. Artk, yapabi lecek ya ve rtbedeydi. htillci arkadalaryla durma dan gizli toplantlar yapyordu. ou zaman Beyaz Kule'de meydana getirdii lokalde Yonyo, Olimpos gazino ve birahanelerinin kuytu kelerinde ateli fsltlarla ko nuup gryor, daha gizli toplantlar da annesinin en ilek cadde zerindeki evinde yapyordu. Bir akam an398

nesi Zbeyde hanm, olunun odasnda oturup sigara en ve cokun cokun konuan; hepsi de prl prl gen su baylara; kapdan kahve tepsisini uzatnca tm de sus mulard. Kapy kapayp ekilir gibi yapnca yine yksek sesle ateli konumalar balamt. Kulan anahtar de liine yaptrp konuulanlar dinleyen Zbeyde hanm, her zamanki gibi yine rkmt. Olan hkmeti devir meye hazrlanyordu. Hapisaneden, lm tehlikesinden kurtulal unun urasnda ne kadar zaman gemiti kil.. Bu olann slh olaca yoktu. Zbeyde hanm, anahtar deliinden eri baknca bs btn rkmt. Ortadaki masann zerinde bir tabanca duruyor, btn subaylar ellerini bu tabancann stne ko yarak szlerinde duracaklarna and iiyorlard. Zbeyde hanm, kapdan ekilip yatana girmise de gzn uyku tutmuyordu. Bu sevgili oulcuun ba zerinde eskisinden daha byk bir tehlikenin dnp dolatn anlyordu. Padi ahn hi akas yoktu. Koca Mithat Paa'y Taif zinda nnda bodurmam myd Onun yannda Mustafacnn sereden ayrdedillr yan var myd? Konuklar ekilip gittikten sonra Zbeyde hanm, kal kp olunun odasna g i t t i : Olum, dedi, haydi, gizli konutuunuzu anladm, fakat, o silh zerine yemin ne demek? Hkmeti devireceiz, anne! Ve ben byk bir adam olacam. naallah olum, elbet bir gn paa olacaksn. Daha byk, anne! naallah, yavrum, bir gn sadrazam da olursun. Daha byk, anne! htiyar kadn artk tamt: H! Artk, padiah da olacak deilsin ya! diye bararak eliyle olunun azn kapamt. Bu son toplantlarda bir olay Mustafa Kemal'in g znden kamamt: Kendisi Vatan ve Hrriyetsin yeni den canlandrlmas iin bunca ateli diller dkt hal de bir trl arkadalarn atelendfremiyordu. Bu serin399

kanllk hatta tasaszlk, ilgisizlik kalbini acyla buruyor du. Yoksa arkadalar onu gvenilmez bir palavrac m sanyorlard Onu anormal, hatta deli bulmadklar mey dandayd. Syledii ac gerekleri anlayl anlayl din lediklerini gryorsa da bu kadarla yetiniyor, evet ve hayr demeye gelince sadece susuyorlard. Bu susla da dostayd. Mustafa Kemal, pasif bir direnmeye benzeyen bu b linli ilgisizlie bir sre bir anlam veremedi. Ne diyece ini bilemiyordu. Bu bilmece, ruhunda tam bir umutsuz luk frtnas koparmak zereydi ki, iten bir akudas, .aslnda pek ak olan durumu ortaya att ve onu aydn latt, i, anlalmt: Selnik'de rakip bir parti daha ku rulmu ve ok dal budak salmt. Bu, btn hrriyetileri ve ihtillci ruhlar bir mknats klesi gibi kendine e kiyordu. Bu yzden bu gizli partiden ok daha gls n yaratmalyd ki, yeler ondan koparak bu yana gele bilsin. Sonra Manastr'da bulunan Albay Sadk bey, or dunun iindeki ttihat ve Terakki rgtnn kurucusu ve en byk ampiyonuydu. Bu tannm rgtnn yann da Mustafa Kemal'in knyesi mi okunurdu. Mustafa Kemal, Selanik'ten kaak olarak geldii Su riye'ye yeniden dndkten sonra, Vatan ve Hrriyet Ce miyeti kurucularndan Hatip ve air mer Naci. Hsrev Sami, Hakk Baka, kurulur kurulmaz imek gibi yayl ma eilimi gsteren gizil Osmanl ttihat ve Terakki Ce m i y e t i n e girmilerdi. Bu yakn arkadalar Mustafa Ke mal'i de 1907 de bu yeni ve gizli kurulua almakta ge cikmediler. O sralarda Manastr'da Rum ve Bulgar etelerini ko valamakla grevli Enver bey de Selnik'e arlarak par tiye alnm ve ona Manastr'da almas grevi veril miti. Ne var ki 1906 ylnda ordunun en atak. en yrekli ve aydn elemanlaryla birok sivil ihtillcinin el ele ve rerek bu kurulua yeniden kurulmuasna bir g alamalaryla gerek ittihat ve Terakki Partisi meydana gel400

mi ve ok hzl bir gelime gstermiti. Manastr'da Al bay Sadk bey. btn gen ihtillci subaylar ynetmoye balamt. ttihat ve terakki gizli kuruluunun ilk temeli 1889 Mays'nn 21 inci gn stanbul'da Tbbiye'nin bahesin de atlmt. lk ad da ttihad Osman Cemiyeti idi. Doktor Abdullah Cevdet, Kafkasyal Mehmet Reit, Buklu Hseyin Zade Ali, Diyarbakrl shak Skuti, Dok tor Nazm ve daha birka gen Tbbiyeli, kurucular ara snda bulunuyordu. Ne var ki bu kurulu, henz roman tik gnlerini yaarken yine 1889 da Bursa Ziraat Mekte bi Mdr Ahmet Rza bey, Paris'e bir grevle gitmi, or da kalm ve yurt dnda gerek ttihat ve Terakki ku rumunu kurarak eyleme gemiti. Meveret gazetesini kararak istibdada ve Abdlhamit'e kar cephe alm, padiaha kzdrc yazlar gndermeye balamt. Gizil kurumlarn bir trl eyleme geiremeyen stanbul'daki Tbbiyeli genler, Ahmet Rza beyin Paris'teki alma larndan byk heyecana kaplmlar ve hemen adularndan Ahmet Verdan, Dr. Nazm ve Ali Zht boyleri gizlice Paris'e, Ahmet Rza beyin yanna karmlard. Bunlarn da katlmasyla meydana gelen -Ahmet Rza bey grubu, gen Trkler gruplar iinde byk bir n sugladlar ve memlekete dktkleri ihtillci yayn organla ryla Abdlhamit'i ok terlettiler. Bir gl grup da Prens Sabahattin'in evresine toplanmt. Bunlar da Abdlhamit'in d biledii gl bir gruptu. Ne var ki Osmanl mparatorluu'nun Avrupa kta sndaki byk ehirlerinde ve aydn subay kadrolarnn kurduu ihtillci rgtler, ok daha ie ve eyleme ba lydlar. Ellerindeki asker ve resm rgtlerle silhlar her an Abdlhamit'e kar kullanabilmek durumundayd lar, bu yzden de Avrupa'daki gruplarn almalarndan daha ok etkili bir yolda alyorlard. Attklar her kur un kolayca yerini bulabilirdi, ihtillci bir ordu kadar amaca yakn hibir ihtill rgt olamazd. ittihat ve Terakki'nin balanglar; Avrupa'da, Fran sa ve ngiltere'de ilk ihtillci gelenei kuran Ziya Paa. 401 F. : 2f

Namk Kemal ve Ali Suavi'ye dek dayanyordu. Demek oluyordu ki istibdada kar gelen devrimci gelenek, si vil aydnlarca kurulmu ve daha ok Avrupa'da besle nip bym, dal budak salm ve sonra temelli olarak Osmanl mparatorluu'nun snrlar iindeki silhl kuv vetler arasna yaylmaya balamt. Silhla ihtillci d ncenin el ele vermesi, ou zaman, baarnn kalbine ok yaklaldnn iaretidir. Bu yzden de Osmanl mparatorluu'nun en byk birka Avrupa ehri, byk ordu merkezleri de olduun dan hzla birer tehlikeli ihtillci yata olmutu. Manas tr, Selanik ve Edirne, silhla ihtillci dncelerin sarma dola olduu byk ehirdi. Silh ve ihtillci dncenin karde olduu bu e hirler, Avrupa'daki htillci almalar ikinci dereceye d rm ve unutturmutu. Eline silh alm ihtill dn cesi, artk, herkesten ok amaca yaknd. Bylece, Osmanl mparatorluu'nu saran ihtill d'ncesi, orduya girerek byk bir zafer ans kazanm oluyordu. u var ki ihtill kvlcm, ordunun cephaneli ine dmeden nce sivil ihtillcilerin elinde parlamt. kinci ordu merkezi Edirne'de sivil ihtillcilerle usker ihtillciler el ele vererek bir gizli ihtill komitesi kurmu lard. Bunda birka asker doktor, subayla birlikte trl mesleklerden sivil devlet memurlar yer almt. Hzl bir tempo ile alyorlard; en ok ordu saflar arasnda i liyorlard. Abdullah Cevdet'lerin stanbul Tbbiye Mektebl'nde kurduu ilk rgtn adamlarndan pekli Hafz b rahim Hoca. elindeki propaganda alannn ok geni ol masndan yararlanyor, Selimiye Camii'ne namaza giden asker ve subaylara istibdada kar direnme tohumlar sa yordu. Ne yazk ki bu iei burnunda dernek provokatr Temen Sait'in jurnali sonucunda baskna urad ve i lerinde posta memuru Talt beyin (Paa) da bulunduu ihtillciler, yaka paa cezaevine tkldlar. Ar bir h km ve srgn beklerlerken affa uradlar ve kendileri ne stanbul ve Edirne'den baka herhangi bir ehirde otur402

malarna gz yumulaca bildirildi. ttihat ve Terakki'nin byk ba posta memuru Ta lt, bir buuk yllk mahpusluu arkada brakarak Selnik'e varmt. Selanik, onun gibi gz hapsinde bulunan binlerce kiiyle kaynyordu. Hafiyesi, polisi gibi ihtill cisi de ok olan Selanik'te ok etin, isi2, a gnler geirdikten sonra glkle bulduu bir gezici postaclk la ekmee biraz olsun yaklat ve ihtill dncelerine yoldalk etmek iin vakit bulabildi. Burda da ok ilgin bir ey olmutu: Edirne'de su baylarla alan Talt, Selanik'te de onlarn arasna d t; undan ki subaylar, sivil devlet memurlarndan ve si lhsz aydnlardan ok daha yrekli ve disiplinliydi. Ta nt subaylardan biri Mustafa Kemal'in Franszca retmeni Naki beydi ki gizli kmldanlarda adnn ge medii yer yoktu. br de Redif tmeni mlhak Ke mal'di. Talt'n baht retmenlerle almt. Bata Bur sal Tahir bey olarak birok retmenlerle dost olmakta gecikmedi. Gen Talt'n byk zeks, kendini gster mi, hemen ihtillci atmosferin yanyana getirdii dost luklardan bir ihtill dernei douvermiti. te, ekirde inde Talt beyin boy verdii bu ihtillci kurulu, Abdiilhamit'in anna ot tkayacak gerek ihtill gcnn ta kendisi olmutu. Talt beyin katlmasyla sivil-asker kar mas genel ihtill merkezi Selanik'te 1906 yaz aylarnda kurulmu ve hzl bir tempo ile almaya balamt. ttihat ve Terakki'nin Selanik genel merkezini mey dana getirenler Asker Rtiye Mdr Bursal Mehmet Tahir, bu okulun Franszca retmeni Naki, PTT Mdr l Baktibi Talt, sonradan zmir Valisi olan Rahmi, sonradan ttihat ve Terakki Partisi Genel Sekreteri olan Mithat kr, Yzba Kzm Nmi (Duru), Yzba Hak k Baha, Hatip ve air mer Naci, smail Canbolat, Edip Servet beylerdi.
**

Selanik kozmopolit bir ehirdi. Burda Osmanl mparatorluu'nun yklmasn drt gzle bekleyen imparator luk milletlerinin mill ihtillcileri de bu ykm abuklatr403

maya alyorlard. Bundan baka Selanik'te Avrupa'nn fikir merkezlerince beslenen Avrupallam ve iyi rgt lenmi bir yahudi aznl da vard ki, bunlarn bir ou da Avupa niversiteleri grm gerek aydnlar ve ihti llcilerdi; aralarnda birok da talyan tebaas vard. Hep si de Franc-Maon (Farmason) localarna kaytlyd. Ma son localarnn ttihat ve Terakkicilere yapt nemlice para yardm da bu partinin gcn arttryordu. Bu ay dn yahudilerin talyan tebaas olanlar Trk ihtillcilerine yataklk ediyor ve onlar Kzl Sultansn errinden koru yordu. Hafyelerce kstrlmaya allanlar soluu doru ca bu ahbaplarnn evinde alyor ve ele gemekten kur tuluyorlard. Ali Fethi Manastr'da bulunuyordu. stanbul'ca Manastr'daki Ordu Erkn Harbiye'sine atand gndenberi odayd. Mustafa Kemal'le huberleiyorlard. Fethi de birok ttihat ve Terakkici subaylar ve siviller gibi Mason' localarndan birine girmek zorunda kalmt. Localardan birine kaplanm bir Trk ihtillcisi, Yahudi evlerinde ya plan gizli toplantlara daha kolayca girip kabiliyordu. Mustafa Kemal, bu yeralt almalarn biraz ince ledikten sonra gerei anlar gibi olmutu. - Paral yahu dilerin besledii Franc-Mason localarnn desteine yas lanan ttihat ve Terakki Partisi'yle tek bana baa kamayaca meydandayd. Kendine gveni olduktan son ra hazr kurulmu bir partinin iine girip onu ele alamaz ve kendi dncelerine gre yourup bir biime soka maz myd? Bu dnlmeye deerdi. ttihat ve Terakki ye de bunun iin girmemi miydi? Yakn arkadalar onu mason localarndan birine girmeye zorluyorlard. unlar dan birine girmedike de kibar snfn sk sk gittii e lence ve toplant yerlerinde bir itibar olmayacakt. Hat ta ttihat ve Terakki rgt iinde deer sahibi olmak iin yine mason localarndan birine kaplanmak gereki yordu. Bu ihtillci Yahudiler arasnda sosyalistler, anarist ler, nihilistler gibi hep baka memleketlerde htill 404

karmay dnenlere rastladka Mustafa Kemal'in nevri dnmeye balamt. Bu yzden de hibir locaya girmedi ve Farmason ol mad. Onun istedii tam milliyeti bir hrriyetti. Rusya, in, Bulgaristan ve Yunanistan gibi memleketlerde yaplacak ihtilller gnn zerinde en ok durulan konularyd. Ma liyesi sfra indike Pogrom denilen Yahudi Katliamlar yapp duran Rusya, onlarn ba dmanlar arasndayd. ar II nci Nikola'nn tahtnn bana geecei mutlu g n sabrszlkla bekliyorlard. Hemen hemen hepsi de uzun sal, sakall, sinirli ve ok okuyan ve okuduundan ok da konuan gen in sanlard. Avrupa kltrnn btn sol eilimleri zerinde derin bilgi sahibiydiler. Onlarn akademik konumalarn Mustafa Kemal hayretle dinliyordu. Mustafa Kemal, ken dilerine bir yurt edinemeyen Yahudilerin, insanln by le ok soluna gemi olmasn doal gryordu. Ne olur sa olsun, kendisini bu kozmopolit ortamda tedirgin bulu yordu. O. bu tipte aydnlar kendi mill dvas iin srkleyemiyeceini iyice anlyordu. Trkiye'deki aznlklardan ttihat ve Terakki'ye giren lerin her birinin hrriyet dn kendi karna gre ayarlanmt. Yalnz, hepsinin ykmak istedii ey istib datt. Sadece, bunda birleiyorlard. Yoksa, bir Ermeni yurtta, bu ykmn sonunda kocaman bir Ermenistan ko parmay hayal ediyor, bir Rum, ya eski Bizans hlyas peinde kouyor, ya da Pontos'u hortlatmak istiyordu. Yahudinin tek dncesi ise adanm toprakt. O toprak da Osmanl Imparatorluu'nun kk bir parasyd. Krtler, bir Krdistan, Araplar da bir Arabis tan peindeydiler. Mustafa Kemal'in biricik dncesi, her trl rejim altnda payna ezilmekten baka bir ey dmeyen Trk ounluunu kurtarmakt. Aslnda Ziya Gkalp'n Trkl de mparatorluun bu korkun ka osu iinde sahipsiz kalm Trk ynlarn saf bir Trk lkesine kavuturmakt. Her gerek aydn, bu kark or tamda kendini sahipsiz ve tedirgin buluyordu. Almanlarn 405

ve Enver Paa'nn etkisi. Turan' Trkiye snrlarndan dar taryordu. Mustafa Kemal, Krtlerin, Arnavutla rn ve erkeslerin Panturanizm akmn krklemelerine ayor ve onlarla her yerde uluorta alay ediyordu. Bu bulank ihtillciler seli iinde artk bsbtn te dirgin olmaya balamt. Aksiyon yok, yalnz enebazlk vard. Btn azlar, yeldeirmenieri gibi, curmadan h tillci nutuklar tyordu. Bundan baka ihtillci kad rolar srkler grnen kalburst kiilerden de holan myordu. Kurmay okulundan tand ve kendinden bir yl n ce kan Enver'e oldum olas snamamt. Bunlar, naslsa ortamlarnda gze arpmaya bala m gerek deerden yoksun kof kiiler olarak gryor du. Cemal, Talt ve Niyazi beyler de onun arad adam lar deildi. htill dvasn yrtmeye bir tek kendini l yk gryor, bu yzden de bu dvada parlamaya bala yan herkese kmseyerek bakyordu. Bu liderimsi kiileri birka kez dinlemi, diine vur mu ve tn tn ttklerini grmt. Yalnz, bu kansn kendisine saklayacana uluorta una buna anlatmaya balamt. Yeni girmi olduu bu ortamda ttihat ve Te rakki liderlerini yerip durmas kendi ihtillci meslei iin tehlikeli bir servendi. Talt, Enver, Cemal, Niyazi bey ler iin yapp durduu kltc konumalar, yeni edin dii btn dostlarn rktmeye balamt. Btn kal burst aydnlar, ihtillciler ve ehrin ileri gelenlerinin sk sk gittii Yonyo kraathanesinde bir gn bir olay gemi ve bu, Mustafa Kemal'in ne denli sert prensip lere sahip olduunu gstermiti: Erkn Harp Kolaas ve gen ihtillcilerin en iyi balarndan saylan Cemal bey iin hayranlar bir yn vc lf etmilerdi. Yonyo'nun arkasndaki gzden uzak salonda geen bu ko numalar Mustafa Kemal de dinlemekteydi. Onun Cemal bey stne verilmi bir yargs vard. Cemal'i byk adam sayan bu toy kafalara bir ders vermek gerekiyordu: Sz alan Mdtafa Kemal, gerek yurtseverliin ve b ykln ne demek olduunu onlara anlatabilmek in

tam iki saat konumusa da onlar dncelerinden ayramamt. Biroklar, onun bu yenilmez yutulmaz lfla r Cemal beyin yzne syleyemiyeceini sanyorlard. Ertesi gn onlarn bu sanlarn da boa karmt: n c ordunun bir alayn tefti iin Yenice'ye giderken tren de Cemal beyle karlam ve dn onun arkasndan sy ledii btn szleri olduu gibi yzne kar da bir so lukta syleyivermiti. Mustafa Kemal, onlara birer zp pe gzyle bakyor, onlar du Mustafa Kemal'i bir byk lk budalas sanyorlard. Mustafa Kemal'in yzlerine e kinmeden safsatac, byklk budalas olduklarn syle dii bu gen elemanlarsa gerekte o gnk toplumun szme insanlar saylabilirdi. Onlarn birbirlerine taviz vermeyilerinin bir tek nedeni vard: Herbiri kendini gelece in en byk adam olarak gryordu. Mustafa Kemal, br ihtilicilerin de en aa kendisi gibi byk iler pe inde ve en byk adam roln oynamaya can atan ki iler olduunu dnmeye bir trl yanamyordu. Bunun iin de hepsiyle ayr ayr elimeye dm, yalnzla doru kaymaya balamt. Siyonist Yahudilerle tklm tklm dolu mason loca larnn her trl destekledii ve tuttuu ttihat ve Terak ki rgtnn elebalaryla dt elime, Mustafa Ke mal'i Yahudilerle de elimeye srklyordu. ttihat ve Terakki'nin byyp gelimesinde siyonizmin byk men faate vard. Btn Yahudiler Kzl Sultansn banda ko pacak kyameti babalarnn hayrna beklemiyorlard. Adanm toprak Filistin, ancak bylece ellerine gee cekti. Bu Ana Yurtsun kurtuluu iin oluk oluk altn ak tyorlard. Yahudiler, ilk nce Filistin'i Sultan Abdlhamit'ten para ile satn alabileceklerini sanmlar, bir kez ona bavurmaya karar vermilerdi. Siyonizmin uluslararas ku rucusu Teodor Hertzel kalkp stanbul'a gelmi, hahambay da beraberine alarak Abdlhamit'in huzuruna km t. Onlar Yldz Saray'nda kabul eden Abdlhamit, ne is tediklerini sormutu. Teodor Hertzel, dileini aka sy lemiti: Dnya Yahudileri iin bir yurt istiyorlard. Babll kleliindenberi, ellerinden alnm olan ana yurtlarna 407

bir trl dnememilerdi. Inaallah saye-i ahanede budileklerine erieceklerdi. Uzun, ackl ve haklya benzer bir konumada bulu nan Teodor Hertzel, en sonra bu isteklerinin beduva ye rine getirilmesini de dnmediklerini, onun pahasn b tnyle deyeceklerini syledikten sonra konumasn u szlerle bitirmiti: Zat- hametpenahilerine arzedeyim ki Kuds iin ka milyon altn tensip buyurursanz derhal takdime ama deyiz. Abdlhamit, bu rvet nerisi karsnda fkesinden kplere binmi ve : Ykln gidin karmdan, vatan para ile satlmaz! diye barmt. O da Filistin'i kendi vatannn bir para6i olarak dnyordu. Grltye koan saray adamlar onlar yaka paa sa raydan dar atmlard. te, arz kenan rvet ve altnla ve bar yoluy la koparamayacan anlayan dnya siyonizmi, Sultan'n ba dman kesilmi ve onun yklmas iin her areye bavurmaya balamt. Siyonizm, Osmanl mparatorluu'nun yklp paralanmas iin en nemli ara olarak hrriyet parolasn kullanmay daha yararl gryordu. Bundan dolay Trkiye'yi istibdattan kurtarmak iin a lan her trl rgtle el ele vermilerdi. Trkiye'de an cak bir aznlk olan Ermenileri de ittifaklarna almlar d. Ermeniler, hem iyi birer d idiler, hem de Rusyaca desteklenmekteydiler. Rusya, onlara Osmanl mpara torluu topraklarndan byk bir yurt koparmaya sz ver miti: arlk politikaclar bu ite, Ermenilerden daha sa brszdlar. Bunun iin de stanbul'u terrc Kafkasya Ermenileriyle dolduruyor ve Ermeni kiliselerini silh depo su haline getiriyorlard. Kumkap'daki byk Ermeni kili sesinde toplanan Ermeni htillcileri de tpk Yahudiler gi bi Osmanl mparatorluu'nu bir an nce paralamak ka rarn vermilerdi. Bundan sonra da Rusya'nn iareti ile lk vukuat karmakta gecikmemilerdi. Ar milliyet i, Tanak Partisi'yle sosyalist eilimli Hnak Partisi yo408

leh bu olayda ayn rol oynamlard. Bir gn bir grup silhl ve terrc Ermenlnin Babli'yi bast grld. Bu anda baka silhl bir Ermeni grubu da Galata'daki Os manl Bankas'n basmt. Merakla caddeyi dolduran hal kn zerine de bir bomba savurmu ve onlar il yavru su gibi datmlard. Her zaman etin bir adam olan Sad razam Sait Paa, Babli'yi basan Ermeni ihtillciler ini en yakn jandarma ktalar ile evirtmi, bu ara olay i ten gmrk hamallar da ellerine geirdikleri kalr, sopa larla olay yerine yetimilerdi. Osmanl Bankas hemen jandarma ktalar ile evrilmiti. Babli'yi basan Ermeni leri, srk hamallar ellerindeki sopalarla kovalamlar ve onlarn ellerindeki silhlar toplamlard. Abdlhamit, Er menilerin zerlerinde yakalanan silhlarla bunlar teslim alan hamallarn sopalarn Yldz Saray'na istetmi ve bi rer susturucu belge olarak zamannda kullanmak zere onlar ayr ki odaya istif ettirmiti. Kumkap'daki kilisede saklanan ihtillcilerse kendi lerini eviren jandarmalara kar tabanca ve bomba kul lanarak korunmaya almlard. Bu atma saatlerce srmt. htillciler teslim olunca araya giren Rus el isi, Rus tebaas olan Ermenilerin Rus bandral bir va purla Trkiye'den karlmasn istemi, buna da msaade almt. Bu olaydan birka gn sonrayd. Merakla Abdlhamit'I ziyarete giden byk devletlerin elileri yemee otur mu olan padiah ivedi olarak yemekten kaldrmlar ve bu olay zerine ondan aklama istemilerdi. Abdlhamit, hi istifini bozmadan sefirlerin nne dm, onlar bir odaya gtrmt. Burda pek ok silh ve tabanca rastgele ylm duruyordu. Elilerin tercmanlarna padiah unlar demiti: Bu efendilere unu syleyiniz ki, Rusya teb'as Ermeniler, teb'al ahane'm olan mslmanlara bu silh larla tecavz etmilerdir. Bunlarn fabrikas memliki a hanemizde yoktur. Padiah, konuklar bir srprizle daha karlatrmak iin baka bir odaya gtrmt. Bu oda da, tklm tk409

hm uzun srklar ve kaln sopalarla doluydu. Bir saray odasnda garip bir manzara tekil eden bu sopa y nna eliler akn akn bakarlarken, Abdlhamit, u szleri sylemiti: Kendilerine unu da anlatnz ki teb'am da bu sopalarla mdafaay nefiste bulunmutur. Bu sopalar bi zim ormanlarmzdan tedarik edilmitir. Bu alayl aklama karsnda yabanc elilere ks ks ekilip gitmek dmt. te, bu olaydr ki, Ermenilerle Yahudilerin ayn dva urunda, yani Abdlhamit'i ortadan kaldamak iin el ele vermelerini kolaylatrmt. Gerek Yahudiler gerekse Ermeniler, n Trkler'den de, ttihatlardan da hayr kmayacan anlayarak Ab dlhamit'i kendileri el birlii ile ortadan kaldrmak ka rarn verince svire'de son bir toplant yapp suikast iini grmlerdi. te, Hertzel'in Abdlhamit'ten para ile yurt istemesi de tam bu sraya rastlyordu. Her hafta. Cuma namazn klmak zere Abdlhamit, Hamidiye Camii'ne gidiyordu. Cami, Yldz Kk'nn pek yaknnda, kk eviren yksek duvarlarn dndayd. Her Cuma sabahndan balayarak camiin evresinde ok sk tertibat alnyor.du. Atl ve yaya askerler, fedailer ve hafiyeler, sultanlarna kem gzle bakacak olanlar iin l drc darbeler vurmaya her an hazr duruma geiyor lard. Rusya Ermenilerinden Hristofer Mikaelyan, yine Rus ya Ermenilerinden Konstantin, kzyla birlikte Jores'in yar dmcsyd. stanbul'da Singer Makinalar irketi'nde a lan Belikal anarist Jores suikast en ince ayrntla rna dek hazrlad. Patlayc madde olarak seksen kilo melinit kullan lacakt. O zamann en gl patlayc maddesi olan bu melinitin iine yirmi kilo tutarnda elik paralarn kap sayan bir de bomba yerletirdiler. Bu saniyesi saniyesine hesaplanarak ayarlanm bir saatli bombayd. Suikastlar, padiahn nasl dakika amaz bir ma410

kina gibi camiye gelip gittiini birka kez Cuma selml na giderek renmilerdi. Abdlhamid'in gelip gidiini ecnebiler de seyretmek iin arabalaryla selmla giderlerdi. Suikastlar bun dan yararlanarak saatli bombay ayarladlar ve birer se yirci gibi arabalaryla caminin nne vardlar. Arabalar n caminin kapsnda brakp gittiler. 21 Temmuz 1905 Cuma gn padiah namazdan kal kp da eyhlislm Cemalettin efendi ile ayakta hi de olaan olmayan konumasn yaparken darda yeri g inleten bir grlt ile saatli bomba ve seksen kiloluk melinit patlad. Padiah, Baktip Tahsin Paa'ya ; Ne oluyor? diye sordu. Sonra hzla d kapya doru ilerledi. yle bir bak t: Yerde yirmi alt kiinin paralanm gvdeleri yat yordu. Baka bir l elindeki ekmek kn ile uzanp kal mt. Birka ocuk, cierleri dar frlam olarak ora ckta kvrlp kalmt. Parmaklklarn dnda saf tutan bir yn asker, st ste devrilmi kanlar iinde yatmak tayd. Bombann etki alanndan uzakta kalan svariler ve piyadeler, azlar aknlktan bir kar ak donmu du ruyorlard. Korkun bir sessizlik, evredeki aknln derece sini gsteriyordu. Sonradan Machine infernale = Cehennem makinas adn alan nl suikast bombas, zamann en byk toplarndan daha korkun bir grlt karmt; grl ts ehrin en uzak yerlerinden iitilmiti. Padiah camiden dnerken d kapya dek uzanan yolu 42 saniyede alyordu. Cehennem makinasnn saati de buna gre kurulmutu. Abdlhamit, pek korkun bir suikast tertibinin karsnda bulunduunu anlamsa da hi istifini bozmam ve korku zi gstermemiti. Hzla arabasna ilerleyerek dizginleri alp Yldz'a doru srd nde caminin kapsnda saf tutmu Arap Zuhaf alayn dan bir asker havaya bir el ate etmi, bu padiah ok sinirlendirmi ve fkelendirmiti.
4 1 1

Araba saraya doru btn hzyla uar gibi gider ken set zerindeki tren kknde bulunanlar hep bir azdan : ok yaa! diye haykrarak ona gemi olsun de mek istediler. Onu alklayan ve ok yaa diye baran bu kalabalk, yabanc memleket elilikleri kolonisinden bakas deildi. Padiah, onlara glmseyerek ve selm larna temennalarla karlk yererek bu at ve insan mez bahasndan uzaklap gitmiti. Abdlhamit, yarm saat sonra Avrupa devletlerinin elilerini artarak grt. Bir kouturma komisyonu kurulmasn buyurdu. Suikastlar oktan ellerindeki pa saportlarla kap gitmilerdi. Anarist Jores yakalanm t. Jores'in akladklar, Abdlhamlt'i ve dinleyenleri olan lardan daha ok korkuttu: Suikast, bir sra sabotajla bir anda yaplacakt. Yabanc elilikler, Tnel, Galata kp rs, Babli ve Osmanl Bankas hep birden havaya uurulacak ve bu kargaalk yznden byk Avrupa dev letleri, karkl bastrmak iin ie karacaklard. lme mahkm edilen Belikal Jores ile btn bu ile ilgili olanlar da sonradan affa uradlar. Bu suikastn da ancak bir yarar grlmt. air Tevfk Fikret, etkisi bu bombann dehetinden daha uzun sren bir iir yazm ve hrriyeti Trk genliine arma an etmiti. Bu iirin ad Bir Lhzai Teahhursdu. Btn ihtillci subaylar gibi Mustafa Kemal de bu iiri bara bara okuyordu. Bomba olay, Abdlhamit'le daha nce de yaplan savamlar su yzne karmt. Herkes, fslt halinde bombalar konuuyordu : Abdlaziz tahttan ndirilerek yerine evresi ak d nceli dostlarla kuatlm V. Sultan Murat getiril miti. Ne yazk ki gen padiahta akl bozukluklar g rlmeye baladndan ie yaramayaca pek abuk an lalmt. an yeni dnceli devlet adam Mithat Pa a, aresiz V. Murat'n kardei Abdlhamit efendiyi tahta armak zorunda kald. Veliaht Abdlhamit, Mithat Paa'y Kthane'deki 412

Musluou iftlii'nde kabul etti. Veliaht, merutiyeti be nimsediini ve daha geni hrriyetler vermeye hazr ol duunu da syledi v e : Merutiyet temellerine dayanmayan bir hkme ti kabul edemem! diyecek kadar merutiyeti grnd. Mithat Paa, yeni devlet dzeninin dayanaca te melleri anlattktan sonra yeni padiaha birka ad salklamti: Buna gre mabeyn baktipliine Sadullah bey, ktipliklerine de Ziya bey ile (Pasa) air Namk Kemal getirilecekti. Abdlhamit, Mithat Paa'y byk bir anla yla dinler grndkten sonra 1876'da tahta knca he men dilerini gstermi, mabeyn baktipliine Sadullah bey yerine Sait Paa'y atamt. Clus hatt hmayununu yazmakla grevlendirilen Mithat Paa, bunda yaplmas gerekli btn yenilikleri bir bir sayp dkmt: Sarayn giderleri azaltlp bir dze ne balanacak, teb'aya eit davranlacak, adalette ve ma liyede devrim yaplacak, trl okullar alacakt. Clus hatt hmayunu bylece yeniletirilmek stenen bir l ke iin bir dilekler listesine benzemiti. Padiah, bunu aldktan sonra hemen Kanunu Esasi'nin hazrlanmas iin bir komisyon kurulmasn buyurmu tu. Yalnz, gen padiah. Anayasann temelini meydana getiren bu dilekler listesini aka yok farzetmiti. Ana yasa tasarsyla bir kedi fareyle oynar gibi oynad. Tasa ry kendi dileklerine gre deitirerek kua benzetti. Ta sarya, btn kar koymalar nleyerek, ok tehlikeli bir madde koydurdu: Padiahn, istedii kiiyi snrd ede bilme yetkisiydi bu. te, Mithat Paa bu maddeyi kabul etmek zorunda kalarak korkun sonucunu elinde olma yarak byle hazrlad. Bu ileri grl byk devlet ada mnn bir tek istei vard. O da, Anayasa'nn kr topa! da olsa bir an nce kabul edilmesi ve Meclisi Mebusan'n bir ayak nce toplanmasyd. Bunun iin Abdlhamit'in btn kaprislerine boyun eiyordu. Bu yzden 113 n c srgn maddesi, ister istemez Anayasa'ya girivermi ti. Yalnz, gerek Mithat Paa, gerekse br Anayasaclar padiahn bu maddede dnd domuzluu pek iyi se413

ziyorlard. Kimbilir belki de kendileri daha atik davranr, ileride padiahn yapaca bir hnzrl demokratik cam bazlklar sayesinde nleyebilirlerdi. Bu, sadece bir umut tu. / Ordu, Srbistan'da Srp ayaklanyla urayordu. Sa va talihi Trklerden yana ar basmaya balamt ki b yk Avrupa devletleri bu boumaya bir son vermek iin davrandlar; stanbul'da yaplan toplantda Avrupal dev letlerin azgn kararlarn gsleyebilecek bir devlet ada m gerekiyordu. Bundan dolay, padiah, Sadrazam R t Paa'y sadaretten uzaklatrarak yerine Mithat Paa'y getirmek zorunda kald. Padiah, byk ve gl dev letlerle stanbul'da konferansn alaca gn birinci merutiyetin iln edilecei gn olarak kararlatrd. By lece de Avrupal devletlere kaV bir jest yapm olacak t. 23 Aralk 1876 gn Babli'nin denize bakan geni bahesinde toplanld. Mithat Paa'nn grevlendirdii Ameti Mahmut bey merutiyet hatt hmayununu oku du. iseleyen yamur altnda bunu dinleyen Mithat Pa a ve arkadalar, Trkiye'yi yeni bir hrriyet dneminin eiine getirdiklerine seviniyorlard. Selimiye klasndan ve gemilerden atlan top sesleri, bu srada slak havay dvyor ve yeni bir dnemin mjdesini veriyordu. Tersane Kasr'nda toplanan konferansta da Trk de legesi Saffet Paa pek uzun nutkunu okumaktayd ki bir denbire her yandan top sesleri gelmeye balam, Avru pal devlet delegeleri ilgiyle kulak kabartmlard. Hari ciye Nazr Saffet Paa'nn szleri, konferans zerinde byk bir ilgi uyandrd. Saffet Paa, bu ilgi zerine u aklamay yapt : Efendiler, iittiimiz top sesleri bu topraklarda Anayasann ilnn haber veriyor. Bu dakikadan itibaren Trkiye, hkmeti meruta srasna giriyor. Ne var ki bu bir gsteri olarak kald. Abdlhamit Meclisi Mebusan' toplantya armad. Bu byk ve e refli iin, Mithat Paa'nn eseri olmadn gstermek ka414

rarndo. olan Abdlhamit. bu erefli ortaktan kurtulmak istiyordu. Mithat Paa'dan, onun ok tannmlndan korku yordu. Memlekette tek bana hkm srmek iin de bu adama rahat yz gstermedi; onu memleket dna s rp yllarca diyar diyar dolatrd. Sonra yine Avrupa'daki nnden korkarak memlekete ard. Girit adasn da oturmaya zorlad ve daha sonra yle byle bir sr gn yeri olan Suriye'ye vali yapt. Orda da bamsz devlet kurar da bana geer diye onu daha sk gz altnda bulundurabilecei bir yere, z mir'e aldrd ve zavall Mithat Paa iin buras son ser best gezinti yeri oldu. Bir gece vali kona bir iki tabur askerle sarld ve Mithat Paa tutukland. Mithat Paa, tutuklandktan sonra hemen stanbul'a gtrlmek zere stanbul vapuruna bindirildi. Vapurdo sorgu heyeti v.s. hep hazrd. Hemen adnn sannn so rulmasna baland. Vapur stanbul yolunda ilerlerken Mit hat Paa'nn sorgusu da yaplyordu. zmir limanndan 8 Mays gn demir alan vapur, Mays'n 11 inci gn s a baha kar stanbul limanna demir att. Abdlhamit'in si lhl adamlar tutukluyu aldklar gibi Feriye Saray iske lesine kardlar, ordan da bir arabaya kapayarak Yldz'a gtrdler ve Yldz Korusu iindeki adr Kk'nde bir odaya hapsettiler. Mithat Paa'nn sorgusu burda da srd ve padiah mahkeme salonuna alan gizli bir delikten yarglamay sonuna dek kontrol etti. Mithat Paa'nn daha stanbul vapuru zmir limanndayken 8 Mays'ta balayan sorgusunu Adliye Nazr Cev det Paa'nn nezareti altnda yapanlar sorgu savcs Ltif beyle baktip Emrullah, sorgu yargc Hasan St k, Fndkll Mehmet efendilerdi. Mithat Paa bu soruturmalarda Abdlaziz'in ne gi bi nedenlerden tahttan indirildiini aka anlatt hal de Abdlhamit, onu amcas Abdlaziz'in kaatili olarak sulamak ve mahkm ettirmek istiyordu. Belki de bu. bu na inandndan deil salt onu mahkm ettirmek ve on415

dan sonsuz olarak kurtulmak iindi. Mithat Paa'nn ko caman varl, padiah iin bir kara d gibiydi. Arabistan'n korkun Taif zindan Mithat Paa'nn son ura oldu. Bu byk rakibinin ordan da kurtulup kendisine zarar vereceini hesaplayan Abdlhamit adam caz celltlarna bodurtup gmdrd. Yalnz, padiah, Mithat Paa'nn ldrlmeyip ka rld kuruntusuna kaplmt. Bir gn yine banda okiyeceini dnyor, uykular kayordu. Mithat Paa' nn, erif Avnrrefik Paa'ca karldn iitince kple re binmi; hemen oraya durumu incelemek zere iki g venilir adam gndermiti. Verdii emir zerine Mithat Pa a'nn mezar atrlm ve ba kesilerek bir kutuya kon mu, kutuda ne olduu anlalmasn ve Svey kanaln dan kolayca gesin diye zerine Zat Hazreti ehriyar'ye takdim edilmek zere fildii mamltdr diye ya zlmt. Kesik ban yerletirildii kutuyu stanbul'a getiren erke Hasan'n adamlarndan biriydi. Yolda tifoya tutu lup len bu adamn cenazesi bala birlikte istanbul'a ge tirilip padiaha teslim edildi. Abdlhamit, Mithat Paa'nn ban hemen tand va bu mutsuz baa dik dik bakarak : Grdn m, paa, dedi, netice nasl oldu?.. Sonra evresindekilere : Gtrn, emrini verdi. Ne yapalm, nereye gtrelim? diyen ilgililer ara sndan biri padiahn gzne girmek iin : rade buyurulursa lma atalm, dedi. Padiah : Yok, yok, gnn birinde lm alr da meyda na karsa bana iftira ederler, dedi, en iyisi Rfat'n ta butuna koymaktr. Rfat, ba getirirken yolda len adamd. Abdlhamit iin yllarca kara d olan bu byk ba, imdiki durumuyla bile onu kaygulandryordu. Abdlhamit, Mithat Paa'dan bylece kurtulduktan sonra 19 Mart 1877 de meclisi toplantya ard. Zaval416

l Mithat Paa, unutulmu, Abdlhamit hrriyet kahra man kesilmiti! Millet hep onu alklyor, ann gklere karyordu. Dolmabahe Saray'nda, padiahn huzuru ile yap lan lk toplant btn aldatc yanlaryla pek parlak ol mutu. Meclisin al bayramlama salonunda yaplm t. Protokola giren btn byk devlet adamlar ve kii ler bu salonda yer almt. Altnla ssl tahtn arkasnda ulu din adamlar sra lanm, karsnda da ayan ve mebuslar yer almt. ey hlislm Hayrullah efendi ile temyiz mahkemesi yeleri tahtn sol yannda dikiliyordu. Yabanc devlet elilerlyle Trk kara ve deniz kuvvetleri kumandanlar yine tahtn arkasnda ve din adamlarnn gerisinde dizilmilerdi. Sadrazam Ethem Paa, nazrlarla birlikte tahtn ya nnda durmaktayd. Yzonbe mebusu ve yirmialt senatrden meydana gelen bu mutsuz meclisin seilii de bir tuhaf olmutu: yeler genel oylama ile deil, vilyet ynetim meclisle rince seilmilerdi: Meclis Ahmet Vefik Paa'nn bakan lnda toplanmt. Abdlhamit, reisin ar zerine yannda mareal niformas giymi olan kardeleri Reat ve Kemalettin efendilerle birlikte salona girdi. Padiah kara, sade bir giynek giymi, bunun stne de kara bir pelerin atm t. kt, tahtna kuruldu. Elindeki al nutkunu Sadrazam Ethem Paa'ya, o da mabeyn baktibi Sait beye verdi. Sonradan Kk Sait Paa diye nam alan Sait bey, nut ku pp bana koydu ve sonra okumaya balad, nutkun okunuu yarm saat srmt. Nutuk bitince dualar edil di ve ehirden bunu kutlayan top sesleri geldi. Abdlha mit, nutku ayakta dinlemi ve kendisi bir tek sz syle memiti. Meclis, ilk toplantsn, Ayasofya'nn karsnda son radan Adliye olarak kullanlan, daha sonra da yanp kl olan yapda yapt. Al nutkunu Abdlhqmit bu kez ken disi okudu ve bu iin btn erefini dikkatle sahiplendik ten sonra memleketin iinde bulunduu i ve d koul 417

F.: 27

lan aklayarak mparatorluun ve bunu meydana geti ren milletlerin kardee birbirine kenetlenmesini tle di. Meclisin ilk ve son toplants ite byle oldu. sonra da ylece kapand: 1878 ylnda Trk-Rus sava Osmanl ordularnn ye nilgisiyle sona ermiti. Zihinler ok ar Ayastefanos brakmasyla ve bunlarn meydana getirdii genel bir boz gun, felket havasyla yklyd. Henz altn tahtndan hevesini alamayan Abdlhamit ise bunu yitirmek korkusu iindeydi. Geri, Anayasay iln ederek Avrupa devletlerinin azn kapamsa da imdi bana ekimi bulunan bir meclisle kar karyayd. Eer, bu meclis toplanacak olur sa byk bir sorumlu arayacakt. Bu da elbette kendisin den bakas olmayacakt. Oridan sonra ilk elde gzelim altn taht ektikleri gibi altndan alacaklar ve buna sa rn kardei Reat' oturtacaklard. te, bu olamazd. r Buna meydan vermemeliydi. Osmanl mparatorluu'nda" bir tek kiinin sz geecekti, o da kendisi olacakt. Abdlhamit, bu kanya vardktan sonra ilk i olarak meclisi sonrasz olarak datmaya karar vermiti. Bunun zerine sarayda kendi gvendii adamlardan bir tasfi ye meclisi toplad. Bu arada drt de meclis yesi armt. Bakan Ahmet Vefik Paa, uzun uzun konutuktan sonra mec lisin temsilcilerine Ruslarla yaplan bar onaylayp onay lamayacaklarn sordu. Mebuslardan Astarclar Kethda s Ahmet efendi, heyecanla ayaa frlayp padiahn kar sna dikildi ve Abdlhamit'i Irkiltircesine yle bar d : Siz, bizim dncelerimizi ok ge soruyorsunuz. Felketin nn almak henz kaabll iken bize ciddi e kilde ba vurmalydnz. Abdlhamit, gazaba gelerek Ahmet efendiye ok sert karlk verdi ve hibir sorumluluk yklenemeyeceini sy ledi. Padiahtan sonra sz alan Salt Paa da Abdlha mit'i destekleyerek konutu. Ne var ki bu szler Ahmet

efendiyi kandramad. Padiah da. evresindeki evet efendimciler de bu esnaftan kiinin bir padiaha kafa tutmasna ayor ve bu gc nerden aldn anlayamyordu. Yalnz, Abdlhamit, bunu pek iyi biliyordu: Kar sndaki esnaf makulesl herif gya halka, avama daya nyordu. Dur hele, onu da Mithat Paa gibi abucak dut yemi blble dndrmesini bilirdi o! Ayaa kalkarak meclisin datlmasn salayacak parolalar birer ate paras gibi zavall Ahmet efendinin yzne kar frlatmaya balad: Devlet ileri bo yere gletiriliyordu. Babas Abdlmecit yanl bir siyasete saplanarak avam tabakasn ilerine kartrmt. En iyi si yine Sultan Mahmut'un politikasna dnmekti. Bilmem Tanzimat devriymi, kanun devriymi, derken padiah lk elden gidiyordu. Henz bu millet merutiyetle yne tilecek duruma gelmemiti. Bir padiahn yzne kar byle havlar gibi konuan bir millet, ancak mutlak bir ynetim ile, istibdaula idare edilebilirdi. te, bylece Sultan Abdlhamit, Astarclar Keth das mebus Ahmet efendiyle yapt sz dellosundan sonra meclisi kapam ve merutiyeti Mithat Paa'nn yanbana gmmt.

&
Mustafa Kemal'in doumundan -drt yl nce Abdlhamid'e bakaldran yiit Ali Suavi'nin hikyesi de ce hennem bombasnn patlamas dolaysyla yeniden sy lenmeye balamt. Hrriyet in ba ve mr vermi kahramanlar, gizliden gizliye dillerde geziyordu. Ali Suavi 1838 de stanbul'da domusa da soyca erke'in bir kyndendi. Babas, kt mhrcl ile geinen yoksul bir adamd. Bu yzden Ali'yi istedii gibi okutamamt. lk nce medresede okumaya alan AH Suavi, sonra okullara da gitmise de ancak yarmyamalak bir eitim yapabilmiti. Trkesi, eitim olanaklarna sahip olmayan gen adam kollarn svayarak kendi ken dini yetitirmeye almt. Maarif nazrl yeni kurul mutu, retmen sknts ekiliyordu. Rtiye Okullar retmenlii iin alan snavlara girerek kazand. 419

Onu Bursa Rtiyesi retmenliine verdiler. Ne var ki her kendi kendini yetitiren insan gibi kendi dn celerine ok deer veriyor, gerek retmen arkadala ryla ve gerekse yneticilerle sert tartmalar yapyor, onlarla ve yeni ortamyla gnden gne daha ok by yen elimelere dmekten kendini alamyordu. Ali Suavi, bu yzden Bursa'da ok duramayarak s tanbul'a snmak zorunda kalmt. Burda talih ona g ler yz gstermiti: Byk zek gc gsteren herkesi korumay i edinmi olan nl Sami Paa, Ali Suavi'yi himayesine alm ve ona konanda bir oda vermiti. Burada epeyce toplanan Ali Suavi, kalkp Filibe'ye gitmiti. Oradaki Rtiye'de retmen olan gen adam, medresedeki bilgisine dayanarak vaazlar da veriyordu. Bunlara yar vaaz, yar konferans denebilirdi. Bylece az zamanda halkn sevgisini kazanp tannan Ali Suavi, ora mutasarrf olan Enderun Tarihi yazar At beyle tak m ve az zamanda iinden atlarak yeniden stanbul'un yolunu tutmutu. 1866 da muhbir diye bir gazete karmaya balad. Bu gazetede zamanrnn sk idaresin ce yadrganan bir yn ateli yazlar yazyordu. Hele, b yk camilerde verdii yurtseverce, yeni anlaml vaazla Padiah Abdlaziz'in saraynca kukuyla izleniyordu. Abdlaziz, onu Kastamonu'ya srdrd. Ordan 1869 da kaan Suavi, kapa Avrupa'ya att. Avrupa'da kendisi gibi yeni dnceli birok insan buldu ve bylece Gen Osmanllar Cemiyetine girdi. Bu kurumu paraca besle yen Msrl Mustafa Fazl Paa'yd. Suavi de hemen bu yardmdan payn almayg balamt. Londra'ya giderek Muhbiri yeniden orda kard. Sonra, yine Paris'e dn d ve orda Trklk akmnn ilk organ olan Ulm gazetesini yaymlad. Bu srada Fransa-Almanya sava, en kzgn dnemindeydi. Alman ordular Paris'i kuatm t. Paris'ten uzaklaan Suavi, Liyon'a yerleti ve orda Muvakkaten adl bir dergi kard. Sonra, ilk Trke ansiklopedi olan Kamus-l Ulmu yaymlamaya bala d. Burda Namk Kemal ve Ziya Paa ile bir arada bu420

lunuyordu. Yalnz, kiilik sahibi herkesle att gibi bun larla da sk sk elikilere dyordu, aralarnda krc geimsizlikler srp gidiyordu. Bunlar eski arkadalary d; ne var ki elime ok temelli bir prensip sorununa dayanyordu. Msrl Mustafa Fazl Paa. Avrupa'dan d nerken stanbal'a urayarak gemiti. Paann bu dav ran. Ali Suavi'nin houna gitmemiti. Memleketine d nen paa, Ziya Paa ile Namk Kemal'e yine eskisi gibi yardm ediyordu. te, Ali Suavi, onlarn bu yardm al malarn ihtillcilik karakter ve prensiplerine uygun bul muyordu. Bu yzden de hem Ziya Paa ve Namk Kemal gibi ilk sradaki ihtillcilerle, hem de br arkadalaryla ilgisini kesmiti. Bununla da yetinmeyerek onlarn bu davranlarn utan verici bulduunu her yana yayd. Bu sert tutum, btn bu yardm alanlar gcendirdi, kzdr d ve hepsini ondan uzaklatrd. Artk, hepsi stanbul'a dnmt. Onlardan bir sre sonra Avrupa'dan dnen Suavi ortada sipsivri, yalnz ba na kald. Eski arkadalar, artk, ona dostluklarnn ka plarn kapamlard. Abdlhamit dneminin hrriyeti gi bi grnen ilk yllaryd. Abdlhamit. serbest dncele re kar sempatiyle davranr grnyor, Abdlaziz dne minin Avrupa'dan yeni dnen hrriyeti edip, air ve d nrlerine kar byk bir ilgi gsteriyordu. Bunun da tek nedeni uydu: Sultan Murat'n hrriyeti dnceler zerinde kendisini tutanlarla balant kurmaya altn grerek onun nn kesmeye alyordu. Namk Kemal' le Ziya Paa'y Yldz Saray'na ararak onlarla bir Ce miyeti deb = Edebiyatlar Dernei kurmak istedi. Dernek yeleri belli olduktan sonra bunlarn arasnda pek tannm bir ad olan Ali Suavi'yi gremeyen Abdl hamit aralarna Ali Suavi'yi de almalarn salkladysa da Ziya Paa ile Namk Kemal onu aralarna almamakta di rendiler. Buna kzan Abdlhamit, Edebiyatlar Dernei'ni ka patt, Ali Suavi'yi de o zaman Mektebi Sultan denen Galatasaray Llsesl'ne mdr olarak atad. Ne var ki az zamanda Ali Suavi'nin evresinde olur olmaz bir yn 421

dedikodu dnmeye balamt. Bundan midesi bulanan padiah da onu mdrlkten uzaklatrd. Ali Suavi, Sultan Hamit'in kendisini maskara eden bu davrann hibir vakit affetmedi. Temel sorun ise uydu; doutan hr dnceye ve ileriye doru bir ei lim tayan Ali Suavi. Abdlhamlt'in Anayasa = Kanu nu Esasiyi boup istibdada doru yneldiini grnce ileden km ve ona di bilemeye balamt. Sultan Abdlaziz'in tahttan indirilmesi ve yerine Abdlhamit'in geirilmesiyle hrriyete kavutuklarn sanan ve stanbul'a koup harl harl yeni dncelerini yayma ya balayan btn Gen Osmanllar gibi Ali Suavi de d krklna uramt. Birka yl hrriyetilik oyunu oynayan Abdlhamit Meclisi Mebusan datm ve b tn yeni dnceler, byk Fransz devriminden izler ta yan kafalar tutup birer yana srgn etmi, btn bu r politik dncelerin en byk temsilcisi olan Mithat Paa'y Taif zindannda bodurtmu ve demir gibi bir ms tebit olduunu gstermiti. Paris'te, ngiltere'de bulun duu srece Trkiye'deki siyasi durumun karanln da ha iyi anlayan Ali Suavi. bu rejimin yklarak yerine en aa merut bir rejimin getirilmesi kansna varmt. Gerek Fransa'da ve gerekse ngiltere'de hrlk uruna ne kocaman kelleler gitmi ve ne kelleler gitmek zere bulunuyordu. Ruhundaki isyanc rzgra bylece bir d nsel yn veren Ali Suavi, Trkiye'ye dndnde artk iktidar peinde gizli eilimler tayan bir aydnd. Ruhun da ktidara her an gelmek zere bulunan bir ihtillcinin heyecann tadndan herkese ve her zayf eye kar sert, diktatrce ve hogrsz davranyor, bylece de iinde boy ataca ortamn datyor ve yalnzla do ru gidiyordu. Ne var ki o, yalnzla doru gittike ikti dara daha ok yaklatn duyuyor ve bu srada gerek padiahn ve gerekse aydnlarn kokusunu alamadklar bir ihtillin tohumlarn ekmeye alyordu. skdar'da ki Rumeli gmenleri kahvelerindeki krmz kuakl yi it Rumeli ocuklar onun htill komitesinde avangart yeler olarak bulunuyordu. 422

Sonra, Ali Suavi, en nemli ihtill sorununu zm lemiti: Takla'daki askerler, onun yapaca ihtillde rol almay kabul etmiti. Kurmu olduu ihtill komite sinde zamann birok tannm adamlarnn bulunduu nu gsteren ok belirsiz iaretler de vard. ttihat ve Terakki dneminde sadrazam olan Mahmut evket Paa'nn babas Badatl Sleyman bey de onun ihtillci mritleri arasndayd. Sleyman bey, Badat'a yerlemi bir Grc ailesinin ocuuydu. te, Ali Suavi, ihtillci almalarnn en yksek nok tasna geldiini anlad bir gn, 20 Mays 1878 Pazar tesi gn saat onbir sularnda Rumeli gmeni klkl yz elli kiilik' bir toplulukla raan Saray'm denizden ve karadan kuatt. undan dolay ki ihtillin pf nok tas ordaydi: Orda yllardr deli diye kapatlm olan V. Murat kurtarlp padiah iln edilecek, bylece Abdlhamit, paldr kldr tahtndan yuvarlanacak, belki de kar dei Deli Murat'la yer der srecekti. Bu arada, Ali Su avi de birdenbire Osmanl lkesinin en byk adam ola rak boy gsterecekti. Ali Suavi, ihtillcilerle raan Saray'nn caddeye bakan byk kapsna ullanmt. Yasak! diyen sngl bir nbetiyi bir kurunda yere sererek alan kapdan sarayn bahesine dalm lard. Bu gelenlerin, Sultan Murqd'n canna kymak is tediklerini sanan bekiler, uaklar ve bahvanlar, elle rine geirdikleri trl vurucu ve ldrc aralarla, ge lenlere kar koymaya almlarsa da okluk karsn da bunu baaramamlard. Btn bu gz dnm ka labaln nnde ilerleyen kii, Sultan Murad'n otur duu dairenin kapsna dek dayanmlar: Sultan Murat' isterizl diye barmaya balamlar d. Kapnn her iki yannda dikilen iki menmetik bunlar ieri koymam, bunlar da nbetileri tabanca kurunuy la yere sererek ieri girmiler ve Sultan Murat'la burun buruna gelmilerdi. imdi, V. Sultan Murat'n karsna dikilen kii den Ali Suavi'yi yle byle bildiimizden br iki ihtill423

clyi tanyalm: Bunlardan biri 1876 da Srp savana g nll milisiyle katlm ve gsterdii yararlklar sonucun da muavene = Milis Binbas rtbesini alm olan Ni'll Salih, teki de onun kader arkada Nazi idi. 1877 de Rus ordular nnde durulmaz byk sayda askerle Balkan lara sarkm ve ok nemli pka geidini kanl sava lardan sonra gemiler, memleketin kalbine doru iler lemeye balamlard. Tam fedakrlk, kahramanlk iste yen bir dnem gelip atmt. 1876 nn tannm milis kumandan Salih'le arkada Nazi bu kez de savata boy gstermeyi kurmu ve Edir ne'ye giderek Vali Ali Paa'nn karsna dikilmi ve yi ne gnll toplayarak savaa katlmak istediini syle miti. Ali Paa, seve seve onlara savaa katlma buy ruunu vermiti. Rus ordularnn anszn pka geidini amas byk bir tehlike yaratmt. Onlar karlayabile cek birlikler de Sleyman Paa'nn kumandasnda ve lkodra'da bulunuyordu. te, bu birlikler, abucak deniz yoluyla Dedeaa'a getirilmi, Rus ordularnn nne ok zayf bir savunma, daha ok oyalama perdesi olarak kon mutu. Milis Binbas Salih'le Nazi balarna yz g nll toplayarak Sleyman Paa'nn kumandasna gjrdiler. pka Balkanlarnn kaderini belli edecek ok etin savalar veriliyor, stn Rus ordusu karsnda umutsuz ca savaan Sleyman Paa kuvvetleri, tereya gibi eri yordu. Savunmann sol kanad km, Kazak atllar hur dan bir sel gibi akmaya balamt. Alt gndr srp gi den kanl savalarn en korkun boumas bu 24 Aus tos gn yaplmaktayd. Binba Salih'le Nazi'nin ban da bulunduu yz svari, erkez eerleri kuanm atlar zerinde ve erkez klmdaydlar. Bundan dolay bu milis taburuna erkezler deniyordu. Oysa Salih, Srptan dnme bir mslmand. Yalnkl Kazak svarileri milis taburunun zerine ullannca tabur sklp kamaya balam, nne ge leni de kamalar iin kkrtarak ta gerilerdeki ihtiyat larn bulunduu yere dek gitmiler, orda da bo durma424

yarak askerleri, cepheyi brakp kamaya kkrtmlard. Geride, tarihin dediine gre, yalnz bir tabur kal mt, o da Kilis' taburuydu. Cephe kumandan Hulusi Paa'nn btn bu askerleri umutsuzca krdrmak karar belki de Salih ve arkadalarn umutsuzlua drm, isyana srklemiti. Sonradan da grld zere d man, sanki kollarn sallayarak Edirne'ye dek dayanm t. Hulusi Paa'nn askerlerini kamaya kkrtan Salih' le arkada Nazi, bir subayca krbalanarak kumandan la da ikyet edilmiti. Ne var ki Salih kendisinin kr balandn syleyerek Sleyman Paa'ya yakndnda ok sulu grlm, elleri ve kollar balanarak Nazi ile birlikte yarglanmak zere Edirne hapisanesine gnderil miti. Rus ordusunun dolu dizgin Edirne'ye gelii, mah pus kafadarlarn hapisten kap kurtulmalarna yaram, kapa doruca stanbul'a atmlard. te, bugn Ali Suavl'nin arkasnda raan Saray'n basanlar bu Salih, Na zi ve cepheden kam ve lmden kurtulmu olan erkezler ve Rumeli gmenleriydi. Ali Suavi, V. Murat'n karsna bu ki milis kumandanyla dikilmiti. Silh seslerinden, bart artlardan, dairenin kaps nnde iki askeri yere seren kurunlar dan hibir ey anlamayan Sultan Murat, bu uzun boylu, aydn ve sert yzl efendiden adamla askeri kumandan lara benzeyen br iriyar, salam yapl adamlara a knca bakarak : Ne oluyor, kuzum? diye sormutu, ne istiyorsu nuz, sizin ne iiniz var burda? Ali Suavi : Padiahm! diye barmt, millet sizi hkmdar grmek istiyor, sarayn kaplarnda pek ok insan top land. Buyurun, sizi gtrelim, buradan kurtaralm. Kar deiniz Abdlhamit, siz ifa bulunca yerini yeniden size vermek zere imza vererek tahta kmt. Bu hakknz gaspedilmitir. Zalimler saltanatnza hkmediyor. Sultan Murat, kendisini kurtarmaya gelenleri ar tan ve d krklna uratan u szleri sylemiti:
425

 Rica deerim. devlet lerine karmaynz. Her e yin fevkinde Cenab Hak var. O, dili mutlaktr. Mukad deratmza razyz. htillciler, dut yemi blble dnmlerdi. Ne ya pacaklarn bilemiyorlard. in bu yann hi mi hi d nmemilerdi. Padiah namzedine baka bir neride bu lunamyor, ekilip gidemiyorlard. Geriye dnlemeyecek admlar atmlard. raan Saray'nn ta d kapsndan V. Murad'n dairesinin kapsna dek uzanan bir kan e ridi ve bunun zerinde bir yn l yatyordu. Bu durak sama ok tehlikeliydi; geen dakikalar pek ok deerliy di. Takla'dan da hibir haber yoktu. htill iin hazr lanan taburlar nerdeydi? htillin ba, bir Deli Murat'a, bir de akn akn birbirlerinin yzne bakyorlard. Sultan Murat' srkleyerek gtrmekten baka are yoktu. Ali Suavi ile adamlar V. Murat' zorla srkleyerek dar karmaya alrken uzun boylu, gl kuvvetli bir kadn onu srkleyenlerden birine iddetli bir tokat akederek yere serdi. Bu, V. Murat'n kadnlarndan Ruf tan Dil'di. Sultan Murat lnceye dek bu olay unutmamt ve ikide b i r : Bizim kadn pehlivandrl diye onunla akalard. Bu haber, abucak Yldz Saray'na ve Beikta mu hafz Yedi-Sekiz Hasan Paa'ya uurulmu, Hasan Pa a, muhafz askerlerin banda atn dolu dizgin srerek olay yerine yetimiti. Daha cmle kapsna gelmiti ki muhafzlara sng tak emri vermi ve nne geleni sn gden geirmeye balamt. Bylece Sultan Murat'n otur duu dairenin kapsna dek varan Yedi-Sekiz Hasan Pa a iriyar gvdesi ve sert yzyle ihtillcinin kars na dikilivermiti. aknlklar henz gemeyen Ali Su avi ile arkadalar bu korkun adam karlarnda grn ce hap yuttuklarn anlamlard. Saraya ball ve son dereceye varan yreklilii sayesinde paala dek ykse len Merzifonlu Hasan avu, zafer vuranndr deyip Sul tan Murad'n nnde, elindeki demir topuzlu sopasn kal426

drm ve btn gcyle Ali Suavi'nln bana indirivermitl. Kafatas paralanan Ali Suavl yerde debelenirken onu ayaklaryla inemi ve tekmeleyerek ldrmt. Sultan Abdlhamit'e tahtnn kurtulduu mjdesi hemen uurulmutu. Yedi-Sekiz Hasan Paa'nn muhafzlar y ze yakn ihtillciyi sngden geirmiti. htillciler, bo una zaman ldrdklerinden kamaya vakit bulamadan Yldz'dan yardmc taburlar yetimi, raan'n nn de yatan donanmadan da deniz erleri karlarak saray bsbtn kuatlmt. Kurtulmak iin denize atlayanlar da boulup gitmiti. ldrlmeyen gmenlerle daha birok kii yakala np apartopar Yldz'a gtrlm, orda ikence edile rek sorgular yaplmt. Bu konuya yeniden dnmek ze re Sultan Murat'n daha nce de birka kez nasl ka rlmak istendiini anlatalm: lk nce Sultan Murat'n hap sedildii Craan'a Rus eliliinde tercman olarak a lan ok yakkl bir Rum genel kadn klna girerek, hem de birka kez eski padiahn karlmasna yardm etmek istemise de sonunda yakalanm, ancak Rus el isinin yardmyla kurtulmutu. Ruslar, Sultan Murat' kur tarp tahta oturtarak belki de Rusya'ya eilen bir Trk d siyaseti yaratmak istiyorlard. Sultan Murat' raan'dan karmak iin bir baka teebbs daha yaplmt ki uydu: Sultan Murat'n eh zadelii gnlerinde Beyolu'nda sk sk grp konu tuu Avukat Kleanti Skalyeri ile Ali efkati bey, bir tal yan iisinin yardmyla tam saat kanalizasyon iin den yryerek Oraan Saray'na ulam ve V. Murat'n dairesine varp kendisiyle grebilmilerdi. Sultan Mu rat, bu zamanlar daha serbeste bir mahpusluk ilesi doldurmaktayd; btn yakn adamlar da raan'da, ya nnda oturmaktaydlar. Sultan, bu iki ahbabn hi umul madk bir zamanda karsnda grnce armsa da yine de kendine hkim, akll ve serinkanl bir adam gibi yle konumutu : Benim sadk ve vefakr dostlarm, hogeldiniz. 427

Allah sizleri korusun. Avukat Skalyeri: Ah. efendimiz, son altesimiz, demiti, size ne ol mu, genliiniz kaybolmu, salarnz aarm, yznze izgiler inmi! Sultan Murat: Aziz dostlarm, demiti, beni birbuuk sene evvel grmtnz. Aradan onbe ay geti. Evet, salarm bi raz aard, fakat hibir zaman Marie Antoinette gibi bir ka gece iinde kmedm. Esasen merhum amcam Abdlaziz'in lmnden sonra da bamda birka beyaz sa vard. O zaman annem tel ederek Beyolu'ndan bana bir sa ilc almt. Bunu bama srer, salarm karar trd. Fakat, o zaman da baarlarndan kurtulamazdm. Doktorlarm, bu suyun iinde nitrat darjan olduunu sy lemilerdi. imdi, elhamdlillah bu suyu salarma dk myorum. Salarm aard, ama, baarlarm da geti. Varsn ekli haricimiz ihtiyar grnsn, bizim iimizde ne e ve zindelik mevcuttur. Avukat Kleanti Skalyeri ve arkada bu szleri syr leyenin akl banda bir kii olduunu hemen anlamlar d. Ne var ki yerine oturan Abdlhamit, onu deli olarak tantmakta ve bunu akl doktoru raporlaryla her zaman evresine ispatlamaya almaktayd. raan Saray olay stanbul'da byk bir alkant yapmt. Abdlhamit, aydnlar sindirmek, hr dnce yi bsbtn bask altna almak iin bundan ok yarar land. raan'n iinde ve dnda ldrlen gmenler den sa kalanlarla iki yz kii zaptiyelerce tutuklanp Yldz'a gtrldkten sonra stanbul'da bir insan av balad ve yeni bir terr dalgas ehri titretti. V. Murat' n yaknlarndan saylan bir yn insan yakalanarak Yl dz'a gtrld. Olayn incelenmesi iin padiah bir ko misyon kurulmasn buyurdu. Mabeyn baktibi Sait bey (Paa) bakanlnda kurulan komisyonda Sadrazam Sa dk Paa, vkel heyeti ve kimi mirler de bulunuyor du. 428

Basiret gazetesinde Ali Suavi'nin kk bir yazsn yaynlayan Basireti Ali. olaydan yirmi drt saat sonra iki hafiyenin ortasnda Yldz'a gtrlmt. Ali bey beraet ettii halde Kuds'e srgn edildi. Bu olayda len bar yank Rumeli gmenlerinden baka yzlerce ki sinin ocaklar sndrlm, ynlarla insan srgn edil mi, Abdlhamlt, daha uzun yllar srecek olan padiah ln pekitirmek ve perinlemek iin bu olaydan sonu na dek yararlanm, daha korkun bir mstebit olup k mt. Rus ordular, zayf kadrolu ve sayca az Trk ordu larn nne katm, stanbul'a dek srmt. Ordunun nnde yerinden yurdundan kopmu yzelli bin de g men istanbul'a doru kayordu. Cok souk bir k to stanbul'un ufuklarna km, bu talihsiz ehri, yaana maz bir duruma sokmutu. Yiyecek, yakacak namna hi bir ey kalmamt. Mezarlklar, alk, yoksulluk ve karo k kurbanlarn harl harl yutmaktayd. Halk. devlete, h kmete ve padiaha kar dnkt. stanbul'un kenar mahallelerinde ordugh kurmu olan Rus ordusu, artk her an stanbul'a girmek ve Ayasofya'ya Rus bayran asmak iin frsat bekliyordu. Rus larn, stanbul'u ele geirmesinden korkan ngilizler, Ak deniz donanmasn getirip stanbul limannda demirletmilerdi. ngilizlerin, bu kocaman ve yal lokmay Ruslara kaptrmamak i direnii meyvelerini vermi, Abdlhamit'le gren Grandk Nikola isteklerinde ok lml dav ranmak zorunda kalmt. Yalnz az zaman sonra Rusya'ya dnen Grandk Ni kola, yerine Plevne kuatmasn yapan General Totleben'i brakmt. Yalnz, ok sert tabiatl bir adam olun bu Gc neral, buraya dek gelmiken istanbul'u mutlaka ele geir meyi kurmua benziyordu. Karadeniz Boaz'nn Rumeli yakasna yerlemek iin kuatma ordusunun bir tme nini Baheky'e doru lerletti. Burdan Bykdere'ye ine cekti. Bunu gren ngiliz donanmas demir alp Bykdere nlerine vard ve orda demir atarak Rus ordusunun 429

geliini bekledi. Bu meydan okuyuun nerelere dek va racan gren Rus bakumandanl, Totleben'i durdur du, stanbul da kurtulmu oldu. 1878 yl Mays aynn 18 inci Cumartesi gn akam stne doru. Basiret gazetesi sahibi Ali bey, Ali Suavi'nin ua eliyle bir yaz almt. Ali Suavi, ahbab ve dostu olan Basireti Ali beyden bu ^ k yaznn gaze tesinde kmasn rica ediyordu. Basireti Ali, yazy ga zetesine koymakta bir saknca grmemiti. Yaz yley di: Osmanl devletinin haric politikas u srada bir ta km mklta tesadf etmi ise de bunun iyi bir suretto tesviyesi aresi imknsz deildir. Pazartesi gn gazoteniz ile neredeceim makalenin okunmasn evliyay umura ve umum ahaliye tavsiye ederim. Ali Suavi, bu kk yaz ile Pazartesi gn ihtill yapacan tekiltna haber veriyordu. Temel sorun da d siyasetin iyi ynetilemeyiiydi. Abdlhamit'in sonra dan dnd gibi bunun arkasnda daha ok ngilte re elilii ve dolaysiyle ngilizlerle anlamak istei var d. ngiliz rekabeti, Ruslarn itihas nnde alnmaz bl kale gibi durmasayd stanbul oktan Grandk Nikola'nn ya da General Totleben'in izmeleri altnda inen memi miydi? Bir tek Kbrs lokmasyla ngiliz arslann doyurarak onu bir beki gibi boazlarda bekletemez miy dik? Kimbilir, belki de bir htille dek gidecek olan ola yn ekirdeinde bu basit bahane yatyordu. Ne var ki, belki de Ali Suavi ngilizlerle genel bir andlama yapa rak yanbamzda ekiyen hrsl Rus arn, uzaklardaki dostun sopasyla durdurmay dnyordu.
. *

Mustafa Kemal, ttihat ve Terakki'nin yeminli bir yesi olduktan sonra ok olumlu tenkitler yapmaktan, ak saklklar ekinmeden kendisini bakan, eleba sanan herkesin yzne kar uluorta sylemekten ekinmiyor du. Bundan en ok gocunanlar da Talt beyle Enver bey oluyordu. Onun yapc ve uza gren kritiklerini btny le ykc olarak karlayan Enver ve Talt beyler, onu Ma kedonya komitecileri metoduyla ortadan kaldrmak iin 430

gizlice anlatlar. Enver beyin amcas ve Mustafa Ke mal'in yanda gen bir subay olan Halil bey, onu bir gece sokakta yalnz kstrp ldrmek grevini zerine ald. Bir gece ge vakit gazinolarda yapt iddetli ko numalardan annesinin evine dnmekte olan Mustafa Ke mal, birdenbire ssz sokakta ve hemen arkasnda bir ayak sesi iitti ve tabancasna el att. Bakt, sokan ala ca karanlnda Halil beyi tand. Onun kukulu durumun dan hemen ii anlamt. Eli tabancasnda olarak srtn duvara verdi ve bekledi. Halil bey (Paa) onun nnden gemek zorundayd: Merhaba Kemal! diyerek uzaklat. Mustafa Ke mal, tabancasn yerine koydu ve tiksintiyle dopdolu ola rak eve yolland. ttihat ve Terakkicilere, btn mrn ce sren dmanl, bu gece, gerek ve yaln varlyla balamt. Mustafa Kemal Selanik'te ok sevdii iten arkada lar arasnda bulunuyordu. imdi Mirlik Erkn Harbiye'sindendi. Kurmay kolaasyd. Arkadalarndan biri de Yzba Kzm Nmi'ydi. Kzm Nmi, miriyet yaveri olduundan serbeste Fransz postahanesine gidiyor, Abdlhamit'in memlekete sokulmasn iddetle yasak ettii birka Fransz ve ngiliz gazetesini alyor, gen, sivil ve asker aydnlara getiriyordu. Bu gazeteler Franszca Temps, Matin ve ngilizce Times'ti. Bunlar arasnda bir de Meveret vard ki bunu Av rupa'ya kam Jn Trkler'in lideri Ahmet Rza bey karyordu. O zamanlar subaylar in zel toplant yerleri olma dndan sivil aydnlarla subaylarn fikirle uraanlar ge nel yerlerde toplanyorlard. Bunlarn en balcalarndan biri Yonyo idi ki, onun gzden uzak arka salonunu bir fikir mahfeli haline getirmilerdi. Yalnz, bu genel kahve ler ve gazinolar ne subaylar, ne de gen yazar ve ay dnlar iin hi de uygun toplant yerleri deildi. Mustafa Kemal, bu derbederlie ok zlyordu. Bu nun iin de Hamidlye Bulvan'ndaki Beyaz Kule'yi subay431

-lor iin bir asker mahfel haline getirmekte n ayak ol du. Buna sonralar asker kulp adn verdiler. Mustafa Kemal, burda cevval zeksnn zelliklerini gstermekte gecikmedi. Harita zerinde sava oyunlar oynanmasna n ayak oldu. Bu strateji ve taktik oyunlarnda yalnz subaylar de il birok sivil aydn da bulunuyordu. Selanik'te kan Rumeli Gazetesinin bayazar Yunus Nadi ile air Ali Canip de ou zaman Mustafa Kemal'in yanbanda bu oyunlar byk bir ilgi ile seyrediyorlard. Mustafa Kemal, bu biraz ciddi elencelerin dnda, sk sk Olimpiya birahanesine de uruyordu. Buraya hep belli bir arkada grubu ile gidiyordu. Bir akam yine yaranndan salk mfettii Doktor Tevfik Rt, Salih (Bozok), Nuri (Conker)'le bu mehur birahaneye uramlard. Hem iiyor, hem de her zaman, olduu gibi dolu dizgin siyasetten, memleket sorunlarn dan konuuyorlard. Memleketin yrekler acs olan d siyaseti, bu konumada arlk merkezi idi. Bu konuda en ac tenkitleri yapan da Mustafa Ke mal'di. Szlerinden ve gzlerinden ate saarak yapt ac tenkitten sonra birdenbire glm ve Tevfik Rt'y gstererek: Bu sakim siyaseti bir gn doktor vastasyla d zelttireceim, deylvermiti. Arkadalar buna hem am, hem de glmlerdi. Fakat, teklifsiz arkada Nuri (Conker) ona kmsercesine yle >bir soru sormutu : Ne... Ne, sen mi dzelteceksin? Evet, ben. Doktoru Hariciye Nazr yapacam. B tn falsolar ona tamir ettireceim. Nuri (Conker) alay ederek yine sorusunu srdrmt : Demek, sen, doktoru Hariciye Nazr yapacaksn ha? Ya beni ne yapacaksn? Seni de vali ve kumandan yaparm. Salih (Bozok), bu akadan nasibini almak iin : Herhalde bu arada beni de bir ey yaparsn! de miti. 432

 Salih, seni yaver yapacam ve yanmdan ayr mayacam. Nuri (Conker) durmadan kurcalyordu : Allahn seversen sen ne olacaksn ki hepimize imdiden byle bir takm mansplar veriyorsun? Mustafa Kemal'in ciddileerek verdii karlk uy du : Bu memuriyetleri, bu mansplar veren no olursa ite ben de o olacam.

1908 devriminden nceydi. Mustafa Kemal, yine her zamanki yakn ve candan arkadalaryla bir gazinoda oturmu, hem iiyor, hem konuuyordu. Onun ok uzun sren gece konumalarna ancak bir iki kii dayanabilir di ki, bunlar da Ali Fuat (Cebesoy) ile, Fethi (Okyar)'d. Girit'te Venlzelos'un ve iran'da Settar Han'n hrriyet urunda atldklar sava, gen Trk subaylarnn da ba lca konuma konusuydu. . Fethi bey bir ara : Niin bizim milletten byle adamlar kmaz! diye gs geirmiti. Bu sz btn sofradakilere dokunmutu. Sarholu un da verdii iddetle artk hepsi en derin dncelere dalm ve susmutu. Bir sre sonra sofradakilerden biri si, Mustafa Kemal'i dikkatle szerek: Kemal, dedi, ben senin no dndn biliyo rum. Ne dnyorum? Neden ben kmayaym, diyorsun? Mustafa Kemal bu sz zerine birdenbire dalgnln dan uyand ve yle bir silkinerek : Evet, niin bir Mustafa Kemal kmamal? diye bard. Bundan sonra, konuma konusu hep bu minval ze re uzayp gittiinden oraya elenmek iin gelmi olan ar kadalarn canlar sklmaya, burdan kalkp daha elen celi bir yere gitmeye can atyorlard. Fethi beyin nder433 F. : 28

ligiyle masadan kalktlar ve elenceli bir ikili yer ara mak iin dar ktlar. Bu algl ve ikili gazinoda da Mustafa Kemal eski nakarat yenilemeye balamt: Evet, niin bizden de kmamal? Sz dnd dolat, birok kadehler parlatldktan son ra yine bu konuya g e l d i : Niin bizden de kmamal? Bu sefer, yine Fethi bey ba ekerek kalkp dansl ' bir yere gitmelerini nerdi. Gittiler. Yeniden itiler; bi rer kadn bulup dansettiler. Kimi kendinden geip bir yan da yar szm olduu halde dnyaya bo verdi. Yalnz Mustafa Kemal, Ali Fuat beyin yakasn bir trl brakmamt: Niin kmamal? deyip duruyordu, bu millet Yu nanllardan da m canszdr? iranllardan da m aa dr? Konu, bylece ylan hikyesi halini aladursun dar da afak atmt. Sabahleyin de grevlerine gitmek zo rundaydlar. Fethi bey hemen msaade alp kalkt ve uzak lat. Ali Fuat beyin koluna smsk girmi olan Mustafa Kemal : Sen bize gel, anam bir eyler hazrlamtr, kah valt eder, ykanp tra olur daireye gideriz, dedi. Ali Fuat beyin evi de uzaka olduundan bunu kabul etti ve Mustafa Kemal'le kol kola meyhaneden ktlar. Mustafa Kemal'i tetikte bekleyen annesi, hemen ka py at ve onlar ieri a l d : T B u kadar ge kaldnza gre iyi elenmisinizdir, ooh! Oooh! dedi. Ali Fuat: Aman teyze, sormaynz, Fethi beyle beraberdik. Fethi ile mi, akll ocuktur o. Olun birahanede bir bahistir tutturdu, bir trl arkas gelmez. Fethi, haydi baka yere gidelim de ele nelim, dedi. Ya... Fethi yledir. Aklldr o. 434

 Gittik, ama olunun bahsinden kurtulursan kur tul; yine konutuk durduk. Fethi ne yapt? O elenecek bir ey buldu. Dedim ya. aklldr Fethi!..
*

Nasl byk ve iddetli klarn hkm srd yer lerde hi bahar gelmeyecekmi gibi sanlr da karn kalk masyla cennet gibi renkli ve aydnlk bir baha/ birden bire gelirse Trkiye'de de byle hi beklenmedik bir za manda hrriyet geliverdi. Btn Balkanlarn, hristiyan komitaclarca kan ve ate iinde brakld en kritik zamanlarda Avlonyal Fe rit Paa sadrazam bulunuyordu. Konya Valiliinden, R fat Paa'nn yerine getirilmiti. Abdlhamit'e btn kalbiyle bal idi. daresi drst t. Konya'da valilik yapt zaman da ayn olgun idare adam niteliini gstermiti. Ne kimseye zulmetmi, ne de kesesini doldurmak hevesine kaplmt. Rumeli'deki hrriyeti olaylar geliip de meclis-i mebusan toplantya arlnca Ferit Paa ardan iki gn nce, 9 Temmuz 1908 de sadaretten ekilmiti. Sarayn idaresine kr krne boyun emekten ka nmt. in sonunu iyi grmyordu. Onun yerine Kk Sait Paa getirilmiti. Kk Sait Paa 93 Kanunu Esasi'nin kaldrlmasn dan sonra istibdatn yerlemesinde byk bir rol oyna mt. Avlonyal Ferit Paa, padiaha Kanunu Esasi'nin il nn salk vermise de dinletememiti. Sonucu nceden grmt- Kk Sait Paa, padiahn zihnini bulandrp durmaktayd; karanlk bir istibdat yanlsyd. Abdlhamit, Ferit Paa'y dinlemeyerek yanlmt. Olaylar, bir rmak gibi byk bir altyla, kulaklar sa r edercesine akyordu. 1903 ten beri Rumeli'de padiahn tahtn bana ge irmeye ahdetmi bir ihtillci kalabal harl harl al yordu. 435

Bu ihtillci hareketin altn ekirdeini ordunun k k rtbeli subaylar besliyordu. Ekiya kovalamaya gn derilen bu kk subaylar, halkn ektii aclar, katlan d zulm, inde yzd yoksulluu daha yakndan g ryor, nazar hrriyetilikten pratik hrrriyetilie, aksi yona geebilmek gcn kazanarak piiyordu. Hemen btn gen subaylat, ttihat ve Terakki'nin gizli kadrosunda birer militan olarak alyordu. Hepsi de sadece Abdlhamit'e di bilemekle kalmyor, bir ey ler de yapmak istiyorlard. 1906 da temelli olarak kuru lan ttihat ve Terakki'ye sadece subaylar deil Osmanl memur kadrosunun nemli bir blm de girmiti. kinci Merutiyet hrriyetinin byle birdenbire geli inin biricik nedeni, byk ve abuk bir rgtlenme g c gstermesinden deildi. zulmn yle birdenbire ar t da hrriyet devrimini yaratm deildi. Bunun en b yk nedeni Osmanl mparatorluu zerine yaplan d bask, d zulmd. Trl milletlerle dolu Balkan memleketleri zerine byk ve mtecaviz Avrupa devletlerinin yapmaya ba lad iddetli etkiler, bu milletleri hrriyet ve bamszlk akyla dolduruyor; silhl milliyeti gruplar dalarda ka rnca gibi kaynyordu. Trk ordusunun en iyi rgtlenmi taburlar ve alaylar, bu milliyeti gruplar ekiya namy la kovalayp duruyordu. Sel gibi kap akyordu. 1908 y lnda ngiltere Kral VII. Edward ile Rusya Car II. Nikola Sen Petersburg'ta birleip konutular ve anlatlar. He defleri Osmanl mparatorluu'nu paralamak iin el ele vererek birlikte almakt. Abdlhamit hkmetinin Reval konumas diye adlandrlan bu komploya kar gsterdi i tepki hi de ordunun gen subaylarn doyuracak g te deildi. Bu yzden ttihat ve Terakki, milletin ve devletin b tn sorumluluunu kendinde duyarak harekete gemiti. ngiltere hkmetiyle Rusya arnn bu komplosunu pro testo etmek zere Manastr'daki ittihat ve Terakki He yeti Merkeziyeti bir beyanname hazrlad ve byk dev letlerin konsolosluklarna datmaya balad. 436

Kolaas Resneli Niyazi'nin Resne dalarna k da tam bu srada olmutu. Resne taburunda Bulgar ve Srp ekiyasn kovalamakta gsterdii yreklilik ve fedakr lkla tannmt. Bilhassa, Bulgar komitecileri ondan ok korkuyordu. Niyazi beyin halk arasnda da nfuzu oktu. Reval konumasnn duyulmas, daha ok Niyazi beyi l gna dndrmt. Bu konumann. ngiliz Hariciye Na zr mefur Edward Grey'ce hazrlandn herkes ren miti. ngilizler, Rumeli'nin paylalmasn bilhassa isti yorlard. 3 Temmuz 1908 de Niyazi bey, daa ktnda ar kasnda ancak 200 gnll vard ve btn ordu onu des tekliyordu. Niyazi bey, kollarn sallayarak daa km, kmadan nce bir takm tedbirler de almt. lkin seksen sekizinci alayn kumandanyla tekilttan olmayan ve bu ii de ksteklemek eiliminde grd br subaylar Resne'den uzaklatrm, alayn kasasndaki be yz elli altn da bir senet karlnda yanna almt. lk gn lerde saray bu harekete fazla ehemmiyet vermemi, yal nz bu iin sratle bastrlmas iin kati emirler gnder miti. Fakat, Manastr Valisi Hfz Paa beceriksizdi, az ledildi. Yerine Metrovie kumandan ve padiaha sadakatiyle tannan ikinci ferik emsi Paa tayin edildi. Halk arasnda emo diye anlan ve Arnavut olan emsi Paa. mabeyinden Tahsin Paa'dan ald telgraf ve selm- a hane zerine emrindeki alay imendifere bindirerek Metrovie'den yola kmt. 21 Haziran 1324 tarihinde saraya ektii telgrafta Niyazi melununun mutlaka hakkndan geleceini sylyordu. Fakat, emsi Paa'nn evdeki he sab arya uymad. 7 Temmuz 1908 de Manastr'a var dnda saraya bir telgraf daha ekti ve Erkn Harp bin bas Enver beyin de tebdili kyafet ederek Cemiyeti Fesadiyeye katldn, fakat yaknda ikisini de l ya da diri olarak ele geireceini bildirdi. Ne var ki ektii telgrafn henz dumanlar zerin deyken postanenin kaps nnde acar bir temen olan Atf bey, gsne boaltt kurunlarla onu yere serdi. Bu olay, saray zangr zangr titretti. 437

emsi Paa, devrin korkun ejderhalarndan sayl yordu. Ufak tefek, utanga ve gsterisiz bir delikanl olan anakkaleli Atf bey, bu ejderhay yere serdikten sonra kam, arkasndan atlan kurunlarla ayandan yara lanm, hemen Siirtli Mahmut 'beyin evine snm ve btn aramalara karn ele geirilememiti. te, Abdlhamit'in umudu da bu emsi Paa ejderhasyla birlikte yere serilmiti. 10 Temmuz 1908 gn Selanik'te ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin merutiyeti iln eden beyannamesini hk met konann merdiven sahanlndan jandarma teme^ ni Mustafa Nuri bey okuduunda Enver ve Niyazi beyler hl dadan inmemilerdi. Niyazi, daha sonra anl e refli ve alklar arasnda Manastr'a girdi. Enver bey de Selnik'e dndnde artk, atnn stnde, iki yan dan yaa! diye haykran dost insan ynlar arasndan geiyordu. Evet, o denli beklenen hrriyet kzn devlerin sara yndan alp getiren iki kahraman, alk tufan ortasnda yryedursunlar, Mustafa Kemal, bu orbada tuzu olma dna derecesiz zlp durdu. Yalnz olaylarn henz aras kesilmi deildi. Bu civcivli a, daha bir ok kah ramanlara gebeydi. Her an bir kahraman yaratacak ka dar zengin ve hareketli zamanlar, Osmanl mparatorlu u topraklar zerinden bir kasrga gibi geiyordu. . Mustafa Kemal istibdadn byle kolay yklna ok amt ve^ bu aknl en azl ttihat ve Terakki ba kanlarnn aknlndan hi de aa deildi. Mustafa Kemal, Hrriyet, Adalet, Msavat avazeleri ortasnda ken disini ok yalnz buluyordu. Bu kanl an yklmasnda ufack bir emei bile gememiti, en ok zld de buydu. Birdenbire oban yldz gibi parlamaya balayan eski rakiplerinin nda bir hi olarak dolayordu. Ne var ki ne o oban yldzlarnn sevinci, ne de Mustafa Kemal'in bir hi olarak glgede kalmak zn ts uzun srd. Pek az zaman iinde garip olaylar ge meye balamt. Abdlhamit dneminin eski politika ka knlar, yal bal bir yn eski devlet ve politika ada-

438

m. Avrupa'nn trl merkezlerinden ve Osmanl imparatorluu'nun srgn cehennemlerinden payitahta t ler ve az zaman iinde btn kebalarn tuttular, is tanbul caddelerinde birbirine kart dncelerle dolu hrriyeti ynlar kaynayordu, istanbul bir ana-baba gn yayordu. Gen ve saf ihtillcilerle eski tecrbeli politika kurtlar, istanbul sokaklarnda ke kapmaca oy nuyorlard. Bu tecrbeli kurtlar, ttihat ve Terakki Cemi yeti'nin btn kilit noktalarn da ellerine geirdiler. Ayan ve Mebusan Meclisi seimlerinde btn idare mekanizmasna yine bunlar kene gibi yerletiler ve her kesi titreten gerek bir g haline geldiler. Niyazi bey, atnn zerinde, yannda kocaman geyiiyle, stanbul sokaklarnda bir sre dolaarak alklan d ve kendisine alktan baka bir ey de kalmadn g rnce yine Resne'ye dnd. 31 Mart kar devrim hareketi balamak zereydi. Payitahtta tansiyon birdenbire artmt. kinci merutiye ti devirmek iin bir yn hoca, bir ramazan gn Fatih Camii'nden huru etti. Eyll'n otuzuncu gn Kr Ali ya da Kr Mehmet adl bir hoca, Fatih Camii'nde Hrri yet - Msavat - Kanunu Esasi, Meclisi Mebusan aley hinde cokun bir vaaz verdi. Bununla kalsa iyi; halk bir kar devrim iin harekete zorlad, hepsine yemin ettir di, hepsine sarklar sardrd. mrnde hocalkla hi bir ilgisi olmayan bir yn insan, kocaman lahana gibi sa rklar sardlar; silhlanarak Fatih Camii'nden sokaa d kldler. Allahn seven arkamzdan gelsin! diye haykryorlard. Cemaat. Beyazt'a do|ru ilerlerken bir gibi by meye balamt. Kpry geip de Beikta'a vardklarnda korkula cak lgn bir sr haline gelmilerdi. Yldz Saray'na k tlar; merutiyetin kaldrlmas iin Abdlhamid'e ba vur dular. Bu lgn sarkl kalabal, padiaha isteklerini bil dirdikten sonra yolda sadrazam ile eyhlislma rastla439

dlar, onlara saldrdlar ve bir hayli tartakladlar. O za mana dek grnmeyen inzibat kuvvetleri neden sonra Kr Ali Hoca ile en ileri gelen arkada smail Hakk'y yakaladlar. Bylece Hseyin Cahit Yaln'n 31 Mart'n Provas adn verdii bu ufak oyun kolaylkla nlendi. Fakat arkasndan daha byk ve daha kanls hazrlanp ortaya srlmekte gecikmedi. Bu oyunun arkasndaki rejisr, Abdlhamit'ten ba kas deildi. Zeki padiah, istibdad bo yere elden ka rdn anlamt ve daha karanlk bir istibdada hazr lanyordu. O denli korktuu hrriyet ihtillini yakndan g rp btn izgileri ile tandktan sonra erken karar ver diini anlar gibi. olmutu. Uzaktan uzaka ejderhaya ben zeyen bu ihtillcilerle daha yakndan temasta bulunduk a hepsini nakavt edecek gte olduunu anlamt. Provadan nce, mstebit rejisr, gazetelerde yle bir havadis de yaymlatmt: Baz vatan hainlerinin memlekette istibdad idaresi ni iade fikrinde olduklarna dair bir takm ayialar duyul makta olduundan derin tetkikat ve tarafsz icraatla ha kikatin meydana karlmas ve mevviklerin her kim olursa olsun ceza!qndrlmalar taraf hazreti padiahiden sadrazam paaya emir ve ferman buyurulduu mstahberdir. Bu birinci kar devrim provasnda oka direnme grmeyen ve gericilie doru bir eilim sezen Abdlhamit, gerek kar devrim iin davranmakta gecikmedi. 31 Mart sabah, henz ortalk bsbtn aarmamt ki, stanbul'un sokaklar silh sesleriyle inledi. Rume li'den getirtilmi olan hrriyette! avc taburlar, imdi kar devrim iin harekete gemilerdi. Niyazi ile Enver'i ve Mahmut evket Paa'y birer kahraman haline getirmi olan bu ilerici taburlar, imdi istibdad getirmek iin i s : tanbul sokaklarnda korkun bir cayrt koparyor ve hr riyetilerin gsn kurunlarla kalbura eviriyorlard. Gericiliin ncleri, onlar ruhla'inn dibine dek zehirlemiti. Artk bir disiplin altnda an deildiler. Hepsine Iirilmi, sokaa salverilmilerdi. Aralarna karan ba 440

sarkllarn parolalarn onlar da ayn cokunlukla haykryorlard: eriat isterizl lkin Ayasofya meydannda toplandlar, ordan da eh re daldlar. Sabahn saat 10 sralarnda mabeyn baktibi Cevat bey, Mebusan Meclisine giderek padiahn u iradesini mebuslara okudu: Vkel, heyetinin istifas nezd-l h mayunu hazretl hilfet penahide rehini kabul li ola rak yeni kabinenin kurulmakta olmas cihetiyle memle ketin ve vatann saadeti ve asayiin temini iin her tr : l esbabn istikmaline sarf mesi ve gayret olunaca ndan ve bugnk toplantda bulunmu olan askerlerin ve birlikte bulunanlarn bundan dolay hibir vehile me sul ve muhatap olmayarak haklarnda aff li'i hazreti padahi ayan buyurulduu gibi devletimiz Allah'a kr devleti islmiye olup kyamet gnne kadar bak ve li olan ahkm eriyenin bundan byle her tarafa ahkm celilesine bir kat daha itina olunmas tekiden emir ve ferman buyurulduundan muazzam halife ve padiah mz ve byk kumandanmz efendimiz hazretleri askiri ahanelerinin kemali emn rahatla klalarna ve aha linin dahi ilerine, glerine dnmeleri hususunun ken dilerine anlatlmasna ve hepsinin selm ahane ile tal tif Duyurulduklarnn tebliine zat samii meihatpenahl memur buyurulmu ve ibu emir ve ferman hmayunu hazreti padiahnin meclisi mebusunda okunduktan sonra bastrlarak neir ve iln ettirilmesi iradei seniyei ce nab hilfet penahi iktizas bulunmu olmakla ol bapta. Merutiyet, ite bu irade ile silinip sprlyordu. Btn ttihat ve Terakkicilerin etekleri tutumutu. Hrriyet kuunu bir kez karrlarsa kimbilir bir daha ne zaman tutabileceklerdi? Korkun felket kapy almyor, yumrukluyordu. istanbul sokaklarnda kan gvdeyi gt ryordu. Caddelerde askerlerden ve beyaz sarkllardan baka kimse grlmez olmutu. Herkes korkudan beyaz bir sark sarp sokaa yle kyordu. Allah ve tevhit szckleri azlardan alayan gibi dklyordu. Btn 441

ttihatlar, btn namuslu insanlar evlerine kapanm, tirtir titriyorlard. Yalnz Yldz Saray'nda bir tek adam, sakaln svazlyarak glmsyor ve bir ocuk gibi sevi niyordu. Koca bir hrriyet devrimini birka saatte yen miti. Hrriyet kahraman olduklarn sanan acemi ay laklar ufak bir aba ile yere sermiti. Artk. Niyazi ile En ver'i Makedonya dalarnda di birer ekiya gibi kova latacak ve altnda yakalandklar ilk aacn dallarna ar tracakt. Fesatlara kaplan eski hrriyeti askerler, bala rndaki subaylar ya ldrmler, ya da Taksim'deki taklaya hapsetmilerdi. Caddeleri dolduran bembeyaz bir sarkl kalabal, iktidar tacn yeniden Abdlhamit'in ba na oturtacaa benziyordu. Bir yl iinde kurulan hr riyet kurumlarnn yerinde yeller esiyordu. Kar devrim haberi Selanik ve Manastr'da duyuldu unda korkun di gcrtlar iitildi. Gen subaylar, istib dat devini kendi elleriyle ilemek iin and itiler. tti-" hat ve Terakkiciler Makedonya'dakl ordunun stanbul'a yrmesini istediler. Ne var ki bu kuvvetlerin kumandan Mahmut evket Paa. ittihatlar kadar Abdlhamit d man deildi. Bu istek karsnda duraksamt. Zaten devrin btn yksek rtbeli subaylar muhafazakrd. Yal nz Mahmut evket Paa'nn komutas altndaki ateli subaylar, ki ilerinde Mustafa Kemal'de vard, onu s ktrp, mahmurluundan uyardlar. Enver bey, kar devrim olay srasnda Berlin'de ataemiliterdi. Hareket ordusu kumandan Hsn Paa ve kurmay bakan Mustafa Kemal, Selanik'teki Redif t menini btn gleriyle hazrlamlar, stanbul'a doru geceli gndzl yryerek bu uzun ve amurlu yollar a bucak eritmiler ve istanbul kaplarna dayanmlard. Ha reket ordusunun banda bir nc svari mfrezesi gidi yordu ki bunun kumandan lmyle adn lmszleti ren mehur kurmay Binba ehit Muhtar beydi. stan bul'daki Hrriyeti Ebediye abidesi, gericilerin ldr d bu yiit subayn namna dikilmiti. Mustafa Kemal' in Arme d'opration diye adlandrd hareket ordu442

su stanbul'a varmt ki, Mahmut evket Paa da Ber lin'den abucak dnen Enver beyle birlikte Selanik'ten stanbul'a varmak zere yola kmt. Sakall, uzun boylu, namuslu, zeki ve sert bir asker olan Mahmtt evket Paa'nn kumandasndaki ikinci ve nc ordu birlikleri Edirne'ye varnca oradaki kuvvet leri de emrine alarak cebri yryle stanbul kaplar na dayand. Hareket ordusu adn alan bu hrriyeti or du birlikleri, ilkin stanbul sokaklarnda caka satan sa rkllar topladlar, elebalarn yakaladlar. Taklay kur unlarla iek bozuuna evirdiler. Ayaklanan padiah askerlerin bir ksmn gtrp Bykdere ayrnda onar onar kuruna dizdiler. Hrriyet ordusunun Resne taburlar Niyazi beyin ku mandas altnda stanbul caddelerinden bir kez daha ge tiler. Hareket ordusunun ba: Mahmut evket Paa, Enver ve Niyazi beyler bir kez daha caddeleri dolduran halka alklandlar ve Hrriyeti Ebediye tepesine va rp sivri ak adrlarn kurdular. Artk, Kzl Sultansn ii bitikti. Onu tuttuklar gibi Selnik'e srdler ve oradaki Altini Kk'ne kapadlar. Fethi beyi de orann muha faza kumandanlna braktlar. Osmanl mparatorluu'nun uzakta ve tek bana kal m Trablus smrgesi 1909 ylnn gznde birdenbire talyan donanmasnn basknna uramt. Trablusgarp, savunulmas ok g bir yerdi. Oraya karadan ulalamad gibi denizden de ulalamazd. tal yan donanmasnn sz gtrmeyen bir stnl vard. Trablus'a herhangi dzenli bir kuvvetsin ulatrlama mas, hkmetin bandakilerle birlikte btn milleti z meye balamt. Harbiye Nazr Mahmut evket Paa, Trk ordusu nun en sekin subaylarn gnll olarak trl yollardan oraya ulatrmann aresine bakyorsa da bu i pek g lkle yryordu. Berlin ataemiliteri Enver bey, kdemli erkn harp kolaas Mustafa Kemal bey, aprak yollardan Trab443

lus'a ulatlar. Bunlardan baka gidenler arasnda son radan adlarn herkesin iitecei birok kii de vard. Cevat Abbas. Fuat Bulca. Doktor Refik (Saydam). Kuubazade Eref, Afyonkarahisarl Ali (etlnkaya). Pi yade Yzbas erke Reit (erke Ethem'ln aabeysl). Yakup Cemil, Doktor ibrahim Tal, Kurmay Binba Ha lil (Enver Paa'nn amcas). Nuri (Enver Paa'nn karde i) kalburst gnlllerin bir blmn kapsyordu. Mustafa Kemal'i Trablus servenine zorlayan Talt Paa olmutu. Mustafa Kemal, ttihat ve Terakki'nin ye minli bir yesi olduundan Talt beyin isteine boyun e mek zorunda kald. Enver bey de daha nce gitmiti. Partinin btn acar delikanllar birer bahane ile oraya gnderilmiti. Talt beyin btn istei, parti iinde birer diken ve rakip gibi sivrilen btn yeleri Selanik'ten uzak latrmakt. Bunda da tam baar salad. Mustafa Ke mal'in yanna, partinin iki fedaisi Sapancal Hakk, Yakup" Cemil ile birlikte uzun, kara sakall air arkada mer Naci de katlmt. Sivil bir glynek giyerek zmir'den Tanin gazetesi muhabiri erif bey takma adyla bir Rus vapuruna binmiti. Kbrs'a da urayan vapur, onu ve arkadalarn Msr'a karmt. Mustafa Kemal Kahire'de Rauf beyle karlam, kucaklap pmlerd. Rauf bey de Enver Paa'nn kararghna ulamak zere yola kmt. Mustafa Kemal'in bu gz pek arkadalarn Rauf bey, pek yadrgam, bunu Mustafa Kemal'in yzne kar sylemekten de ekinmemiti: Kemal, birader, byle adamlar neden alrsn ya nna? Oysa bunlar, Mustafa Kemal iin gerekten ok te miz ve iyi ocuklard. Rauf bey, Mustafa Kemal'in her eye ramen biraz da Makedonyal olduunu unutmu gi biydi. Mustafa Kemal, Msr Hidivi Abbas Hilmi Paa'ya ba vurarak kendilerini en ksa yoldan Deme cephesine ula trmasn diledi. Hidiv tam yedi yz kilometrelik etin bir 444

l yolunun almasnda Mustafa Kemal ve arkadalar na byk yardmlarda bulundu. Trablus'ta cephe kumandan Enver'di. undan ki rt bece Mustafa Kemal'den stn olduu gibi okulda da ondan iki snf nceydi. Bu ncelik hi bir vakit bozul mamt. Bunun iin Mustafa Kemal, ster istemez En ver'in kumandas altna girmiti. Mustafa Kemal, Derne'ye yollanmadan nce Msr'da nemlice bir hastalk geirmi, cepheye olduka takat siz varmt. Derne'de bu sefer de gzlerinden hastalan mt. Libya'nn kr edici yaln gnei, bu duru mavi gz leri hrpalama benziyordu. Hastaneye yatmak istemiyor du. En sonra yakn arkadalarnn direniiyle menzil has tanesine yatmaya raz oldu. Daha Abdlhamit zamannda italyanlar, eski Roma'y diriltmek zere genilemeye heveslenmiler ve bu ara da kolay lokma olan Trablusgarb'a gz dikmilerdi. O dnemin devlet adamlar bunu bildiklerinden oray bo brakmam, yerli kurulularla Trk ordu birliklerinden karma bir savunma gc meydana getirmeye alm lard. Bundan dolay talyanlar, balarna dert amamak in bu lokmaya uzaktan bakyor ve gnn bekliyorlar d. Ne var ki merutiyet dneminin parti politikasna batm devlet adamlar, bu uzak smrge zerinde eski duyarll gsterememiler, oray kendi haline brakm lard. Eski savunma kurulular yzst braklm ve dar madan olup gitmiti. Bu trl srp giden sava bir yl doldurmutu. 1911 ylnn ubat ve Haziran aylarnda Roma ve Vi yana elilerimizle gizli Alman kaynaklar italyanlarn Lib ya'ya saldrmak zere olduunu bildirmiti. Bu ak uyar malar da kulak arkas edilmi ve hibir savunma tedbiri alnmamt. Yeni devlet adamlar, bununla da kalmaya rak Kulolu askeri kuruluunu datmlar ve 40-50 bin tutarndaki Martin ve nayder tfeini stanbul'a getirte rek mavzere evirmek karar almlard. Daha kt bir 445

ey yapmlar. Trablusgarb' valislz ve kumandansz da brakmlard. talyanlarn bekledii gn gelmiti: 29 Eyll 1911 de talyan donanmas Trablus ve Bingazi'yi almak iin kum llerine eski Romallarn kltryle yetitirilmeye all m onbinlerce asker dktler. En modern silhlarla aralanm bu dmann kar snda eksik kadrolu krk ikinci tmenden baka g yok tu. Ksa bir sre nce iki svari alayndan birisi otuz sekizinci svari alay kaldrlm, yetikin erat ve subay lardan kurulu iki nianc taburu ile bir piyade taburu Ye men'e gtrlmt. Hem vali, hem de kumandan Mir brahim Paa. talya'nn Trablus konsolosuyla geinemediinden merkeze alnmt. Oysa, halk ve asker bu ada m ok seviyor ve tutuyordu. Valilik, Defterdar Besim beye, kumandanlk vekillii" de Kurmay Bakan Albay Neet beye verilmiti. Btn bu tehlikeli ileri perde arkasndan evirenin Metr Sa lem olduu kulaktan kulaa dolaan sylentilerdendi. talyanlarn saldrs, yine de hem btn Trkler, hem de Araplar zerinde byk bir tepki yapmt. Trablus'taki Trkler ve Arap ileri gelenleri, ttihat ve Terakki Kulb'nde toplandlar. Ateli, yurtseverce nutuklar sylendi. Bir karara vararak bunu stanbul'a bildirdiler: Bunda h kmetten silh isteniyor ye memleketin sonuna dek sa vunulaca syleniyordu. talyan bykelisinin hkme te verdii ltimatom zerine Hakk Paa kabinesi d m, yerine Sait Paa kabinesi gelmiti. Mahmut evket Paa, bu kabinede Harbiye Nazr idi. Dnya oyu, bize karyd. Kabine de karamsard, umutsuzdu. Hrriyet ve tilf Partisi, ttihat ve Terakki ile kyasya bir savaa girmiti; btn gerici zmreler perde arkasndan onlar destekliyordu. Hkmet, Trablus'tan ekilen telgrafa bir gemi do lusu cephaneyle karlk verdi. talyan donanmas Akde niz'i haraca kestii halde kk Derne gemisi her eyi gze alarak yola kt; Sultan Reat'n direnmesiyle yola 446

karlan bu gemicik. italyan donanmasnn barajn am, ykn Trablus savalarnn umutsuz ellerine boalt mt. te, yiit Deme gemiciinin gtrd mavzer ve cephaneler, talyan ihtirasnn yzne uzun zaman ate ve demir pskrerek onlar deniz kysna mhlad. Ku mandan Neet bey, elindeki kuvveti deniz kysndan 2025 kilometre geriye l ortasndaki Suani min Adem'e ekmi, Bingazi ve Derne'deki birlikler de Kne'ye e kilmiti. talyanlar buralara kolayca ayak basmt. Derne vapuruyla gelen silhlar, kabile reislerinin ku mandas altndaki gnlllere datlm, yeni gelenlere verecek bir ey kalmamt. Bunlar da cephede boy gs termekten ekinmemilerdi. Ellerinde dolma ve akmakl tfekler, eski kllar, ta a sopalar bulunuyordu. Bu gnlllerin tutar 25 bindi. 7 bin kiilik Trk tmeniyle birlikte 32 bin sava ediyordu. Bu elimsiz ordunun karsnda 150 bin italyan as keri dikiliyor ve kum llerindeki vahalara doru ilerle meye alyordu. Her saldrda sapr sapr dklen sava isteinden yoksun dman askerlerinin scak kumlara brakt kz gibi mavzerler, tabancalar ve trl silhlar, akmakl tfekler ve sopalarla savunan Arap gnllle rini istedikleri gibi aralandryordu. Trablus'ta italyanlarla lk atma, ehrin kenar ma halleler halknn sakladklar silhlarla birden ayaklana rak saldrya gemesiyle balamt. ehirde kuzu kuzu duran yoksul halktan hi bir iddetli davran bekleme yen seme Berzagliyeri alay olduu gibi kltan ve kur undan geirilmiti. Alayn btn subaylar da ller ara sndayd. akna dnen ve fkeden kplere binen italyan ku mandanl, ehrin dolaylarndaki bahelerde oturan b tn susuz halk kestirdi, bitirdi ve kuruna dizdirdi, alma hrsyla toplayabildikleri yzlerce kiiyi sanat okulu arkasndaki mezarla gtrp kurunladklar gibi birok ehir ileri gelenini de daraalarnda sallandrarak geri kalanlara gzda vermek istediler. Ostica adasna 447

srgn edilen gen-yal pek ok kii orda lmle babaa brakld. italyan ordusunun hkm ancak sava gemilerinin top menzillerine dek geiyordu. Uzun hazrlklarla daha leri gitmek iin yaptklar saldr dalgalar Trk askeri nin ve l ocuklarnn plak gsnde krlyordu. Yine, top mermilerinin byk ukurlar at kumsala dek e kiliyor ve orda yeniden hz almaya alyorlard. Trablus ordusu da bo durmuyor, istihkmlarna, ldeki siperlerine trl aknlar yaparak onlar adamakl l tedirgin ediyorlard, italyanlar, ard arkas kesilmeyen bu basknlardan ok ylgnd. talyan ordusu, bir adm ilerleyemedli gibi pek ga rip bir i de yapm, lden gelecek basknlardan korunabilmek iin ehrin evresine yksek bir duvar rdrmt. Trablus sava talyanlar gibi btn dnyay da artmt: Trk'e dman koskoca bir Avrupa'nn yv znde bilmecemsl glmsemeler geziniyordu. Gazeteler, bu kahramanlk destan karsnda kaygusuz kalamam. sempati dolu yazlar yazmaya balamlard. Ne yazk ki bu srada italyanlar Arnavutluu ayak landrdlar. Bu, Balkan Sava salhanesinin kaplarn ar dna dek amak in bir parola olmutu. Osmanl mpa ratorluuna bal Balkan milletleri mill Kurtulu Sava'na balamlard. Artk binlerce kilometre uzaktaki bir smrgede savamak ocuka ve romantik bir i olur du. Beri yanda yangn bacay sarmt. Oi anlamasy la Libya, talya'ya brakld ve bir l destan da bylece birdenbire beklenmedik biimde bitiverdi. Gen ve atak Trk subay kadrosu Trablus'tan ayr lp yeni grevler iin istanbul'a dndkten sonra Trk askerleri orda kalm ve Ahmet Elsnusi'nln emrinde ital yan ordusuyla sava srdrmt. Trablus savalarndaki Trk subay kadrosundan iki yldz parlamt: Bun lardan biri Enver bey. br de Mustafa Kemal beydi. Savatan sonra Bingazili bir sava bu iki Trk subay stne izlenimlerini yle anlatmt: Enver bey, muharebe esnasnda, muharebeyi ka448

zanmak iin her eyi tehlikeye koyar, hamiyetli, yurtse ver bir zattr; Mustafa Kemal bey, az konuur, abuk karar verir. Muharebeyi asgar zayiatla kazanmak yolu nu bilir, byk kumandandr. talyanlar mhlandklar izginin gerisinde arpac kumrusu gibi dnrken btn Balkanl milletler ttihat ve itldf diye iki siyasal gruba ayrlan Trk ordusu nun zerine uilanvermiti. Artk, uzak bir smrgeyi savunmaya almann bir yarar yoktu. Anavatan eldon gidiyordu. Bunun iin abucak talya ile bir bar andla mas yapp anavatann imdadna komak gerekiyordu. B tn sa kalan Trablus gnllleri trl yollardan Trki ye'ye komaya balamlard. Deme cephesinde kararghn doal bir maarada kuran Mustafa Kemal, Libya'nn gneiyle bir trl dost olamyacan anlamt. Ufak bir iyileme dneminden sonra yeniden gzlerinden tedirgin olmaya balaynca ar tk, kendisine Trkiye'ye doru yol grndn anlam ve teki arkadalarndan nce lden ayrlmak zorunda kalmt. Mustafa Kemal, fala, falcla benzer eylere inanmad halde Trablus'tan hi bir vakit unutamud bir falclk ansyla dnmt: Bir Arap falc haneriyle kumlar kartrarak ona gelecek zerine byk bir ha ber vermiti: Ne gryorum, beyefendi ne gryorum. Ne gryorsan aynen syle! Aman beyim, bu olamaz, sizin bir gn taht yka canz gryorum. Osmanl hanedan yklyor, bu nasl olur? Mustafa Kemal bir kahkaha alarak yle demiti : Biz o taht 1909 da devirdik; sen o maziden mi, yoksa istikbalden mi bahsediyorsun? Hayr, beyim hayr, bundan sonra, hem de Osman l hanedannn sonuncusunu! Mustafa Kemal, bu olay birok dostlarna zaman zaman atlatmt. Emri altndaki birka arkadayla M sr'a dnm ve Kahlre'deki bir dostunun evine konuk o'mutu. 449

F. : 29

Mustafa Kemal'in sarn yz, kzgn l gnei al tnda esmerlemi gzlerinin mavisi soluk bir gkyz parasna dnmt. l, bu lk iklim ocuunun g zelliklerini adamakll smrme benziyordu. zerinden yorgunluk akyordu. Yz Trablys'a kotuu zamanki ide alist heyecann izlerinden yoksundu artk. Otuz yandaki bu subayda imdi etin bir yaa y ve alma iinde kavrulmu sadece etin bir diren, kemik ve sinirden yaplm nsanlara benzer bir grn meydana gelmiti. Kahire'nin geceleri, savatklar l yaaynn kor kun gerei yannda lk bir d gibi gzeldi. Millet, bu rada dolu dizgin yayordu. Mustafa Kemal de arkada larn alarak bir gece kulbne gitti. Elf leyle vel leyle yani Binbir Gece adl bu kulp, sigara ve iki iip ar klar dinleyen, felekten geceler alan aylak ve paral in sanlarla dolup tayordu. Mustafa Kemal, eskidenberi e:" limsiz subay maan dev gibi zevkler urundu harcama y esirgemezdi. Arkadalaryla bir masann bana gemi ler, byk bir itahla imeye balamlard. Gzel bir ka dn sanat, kulb n n ttren gzel sesiyle st s te arklar sylyor ve durmadan lgnca alklanyordu Bu, zamann en byk arkcs Tevhide idi. Mustafa Ke mal, ldeki yoksulluk gnlerini ezmek, yok etmek ister gibi kadehini kaldryordu : Prozit, arkadalar, prozit! Gr sesiyle baryor ve hep birden iiyorlard. Trk subaylarnn bulunduu masa, kulbn o geceki eref masas olmutu. Trablus savandan dnen bu Trk su baylarna Msrllar hayranlkla bakyor ve onlarn sevin cine ortak olmaya alyorlard. Gazinonun ba rakkasesi Liza, bu neeli gruptan uzak kalamam, gelip maalarna oturmutu. Liza da Mustafa Kemal'in kram ettii ikiyi imi ve keyfinden kahkaha lar atmaya balamt. Artk, bata Mustafa Kemal ola rak hepsi hzl hzl aktryor, btn kulb nlatan kahkahalar atyorlard. 450

arks ikide bir kahkahalarla kesilen Tevhide, ba garsonu ararak bunlarn kim olduunu s o r d u : Trk subay Mustafa Kemal ve arkadalar; kar ln ald. Bunu iiten sanat, sahneye karak saz takmna bir Trk perevi almalarn syledi. Mustafa Kemal, Trk perevini iitince bsbtn cotu. Kulbn terifats, bir ara masaya yaklaarak Mustafa Kemal'e, bunun Tevhlde'nln emriyle neeli Trk subaylarnn erefine alndn syledi. Mustafa Kemal, uzaktan kendisine glmseyen Tevhide'yi kalkp bayla selmlad ve garsona : Tevhide'ye alt ie ampanya gtrnz! diye emretti. O zamann geleneine gre birisine smarlanan am panya ieleri, onun ayaklar dibine sralanyordu. Garson da alt ampanya iesini sahnede azametle kurulmakta olan Tevhide'nin ayaklar dibine sralamt. Btn masalardan alklyorlard. Bu ara Lfza ilkin, somurtmu, sonra yerinden frlayarak masadan uzakla mak istemiti. Tevhide'nin rakibesi olan Liza, ona alt ie ampanya ikram edilmesine ok fkelenmiti. Mustafa Kemal, Liza'nn meramn anlaynca garso nu ararak alt ie ampanya da ona smarlad. Gar son ieleri getirip gzel oyuncu kzn ayaklar dibine di zince o da onlara en gzel hnerlerini gstererek lgn ca oynamaya balad. Mustafa Kemal, lde gsne tkt yaamak hr sn Elf leyle vel leylesde bol bol harcad. Bu felekten ald gzel genlik gecelerinden biriy di. Mustafa Kemal, skenderiye'ye varmt. Vatan yol culuu balamak zereydi. Vapur bekliyordu. Bir gn can sknts iinde caddede dolarken gzel bir Rum kzy la karlat. Bu ta Selanik'ten tand ve ara sra bu'utuu kzlardand. Mustafa Kemal, hi umulmadk bir yerde ve zamanda bu tatl Rum kzyla karlamaktan 451

ok holanmt. Gzel Rum kz se Mustafa Kemal'i gr mekle daha ok arm ve sevinmiti: Aaa... Kemal bey, siz burada msnz? demiti. Evet... Grdnz gibi buradaym. Vapur bek liyorum. Birka gn daha kalacam. Tandk gzel Rum kznn varl Mustafa Kemal'i kurun gibi dncelerinden ayrmt. Gurbette eski, i rin bir hernehrisiyle karlamak az ey miydi? Hem de bu hemehri, irin bir kadn oiunca!.. Kz da bu sarn erkek gzelini grdne gerek ten ok sevinmiti. Hemen koluna aslm, onu evine s rklemiti. Mustafa Kemal, kzn ikram ettii likr minnetle i miti. teden beriden konuuyorlard. Kz, birdenbire damdan der gibi : E.. Kemal bey, dedi, en sonra bizimkiler Selnik'i de aldlar ha? j Mustafa Kemal, armt. Daha Trkesi onun ne dediini anlayamamt. Hangi Selnik'i? diye haykrr gibi sordu. Rum kz onun bu kkreyen sesinden rkmt. Haberleme aralarnn azl dolaysiyle Mustafa Ke mal gibi herkes byk bir haber ktl ve bilgisizlii iin de bulunuyordu. Bu yzden Selanik ehrinin, o gzel eh rin Yunanllarca ele geirildiini bilmiyordu. aka m ettiini anlamak iin kalarn atarak k zn gzlerine dikkatle bakt: Yani Selnik'i Yunanllar m igal etti? Mustafa Kemal'in yrei cz etmiti. mrnn en byk acsn imdi sadece yreinde deil, varlnn her zerresinde duyuyordu. Demek Selanik, o aziz ehir, mavi gzlerinin ald o gzel ehir, o gzel doa harikas, artk ileli vatann bir paras olmaktan kmt. Demek, o cumbal evcefzlerinin nnden geen, o sevgili caddenin kaldrmla rnda yabanc askerlerin kabaral ve nalal postallarn dan kan sesler seslenecekti artk!.. Gzel Rum kznn gzlerine bakt.
452

Orda bir zafer duygusunun gizli ltlarn grr gi bi oldu. O baklar ona hi de kstah gelmedi. O, kzn bu igalden gizli bir alayla klanr gibi olduunu gr mt. ok kark duygular iinde bir ara bocalad. Ne syleyeceini, ne biim davranacan bilemiyor du. Ne dedin, ne dedin, Selanik do ml igal edildi? diyebildi. Syledii szler kulanda korkun yanklarla nl yordu. Sylediklerine, kulana arpan bu szlere bir tr l inanamyordu. O zaman artk Rum kz, bu acdan deliye dnm Trk subaynn derin acsn hi anlamaya almadan : Elbette, dedi, byle olaca zaten belli deil miydi? Mustafa Kemal, birdenbire gzel yemekler, mezeler ve iki ile donanm kk masann bandan hmla kalkt. Rum kzna ve sofraya bir kez daha bakmadan, kapy aarak sokaa frlad. Yolda rastgele yryor ve fkesini yenmek iin yum ruklarnn altnda bir eyler ezmek, bir eyler tuz buz et mek istiyordu. Hi o gzel Selanik dmana verilir miydi? Kimlerdi o gzel ehri bir kadeh ki gibi dmana ikram edenler? O ehir yle gzel bir ehirdi ki, onu savunan yiitlerin ve silhlarn avaze ve grlts ayyuka kma lyd. Oysa kendisi bu haberi zavall bir Rum kzndan renebilmiti. O da alayl ve kmseyici bir biimde) Bir ka gn sonra vapurda istanbul'a doru yol alrken hep stanbul'da bu ehri dmann kucana atanlar bulup dileri ile paralamak hrs ve istei ile dopdolu bulunu yordu. Balkan Sava balam, Bulgar ordusu atalca'da s tihkmlara girmi, istanbul'u tehdit ediyordu. Enver bey de en sonra l brakarak Trkiye'ye dnd, tekiler de arkasndan geldiler. * Mustafa Kemal, Trkiye'ye dnnde, Viyana'da kal m, orda gzlerini tedavi ettirmiti. 453

Gzlerini tedavi ettirip de stanbul'a dnnce, hemen yeni bir greve atanmt. Kuva-y Mrettebe Kurmayl grevi, onu Balkan Sva'nn ikinci dneminde Bulgarlarla kar karya ge tirmiti. Gelibolu yarmadasnn zelliklerini bu sava ay lar iinde iyice incelemiti. Birinci Dnya Sava'nda Ge neral Hamilton'u yenecei bu yerleri sava grltleri iinde gezmi, grm, tanmt. Edirne'nin kurtarln grp yaam, bu zafer de Selnik'in acsn onun gn lnden bir trl silememiti. Viyana'dan dnd gnlerde, Meserret kraathane sinde oturan birok subay arkadana sesinin en lirik to nuyla yle kmt: Nasl braktnz, o gzel Selnik'i, nasl dmana terkettiniz ve hele bu kadar ucuza nasl terkedebildiniz? Gerekten de Selriik muhafz Hasan Tahsin Paa bir tek kurun atmadan gzel Selnik'i dmana tesliv etmiti. Enver beyin, Niyazi beyle birlikte Rumeli dalarnda ihtill ve hrriyet bayran atndan beri yllar gemi t i . Her geen yl onun gen.ve gzel bann evresin deki* hayranlk uyandran altn efsane halesini daha ok parlatyor, bytyor, gzelletiriyordu. Mustafa Kemal, hl glgeden kurtulamamt. Pek ucuza mal edildiini grd bu kahramanlklar, onun ruhunda ok derin et kiler brakyor; sadece sabr aacnn altn ekirdekli ac yemilerini birer birer kopararak glgede tiksintiyle sr maya alyordu. 1910 ylnda Ali Rza Paa'nn maiyetinde byk Picardle manevralarnda bulunmak zere Fransa'ya gitti; Paris'in hayalledil gzellik ve zenginliklerini gezdi, do lat. Byk Fransz ihtillinin ve hrriyetin bu beiinde tatl hayallerle salland durdu. Manevralarda yksek rt beli subaylar artan bir asker bilgi ve zek eseri gs termekten de geri durmad. Enver, Talt ve Cemal beyler artk triyumviralarn kurmak yolundaydlar ve yanlarna salvatla gidilmeye baland bir devrin ilk basamaklarndan gvenle trman454

maktaydlar. Cavit bey, Paris elisi olmu ve Fransa'dan elli milyon altnlk bir bor koparmay baarmt. Mus tafa Kemal'in kulana gelen fsltlara gre de cebine okkal bir komisyon indirmiti. Berlin ataemiliterliinden tam bir cermanofil olarak dnen Enver bey, oradan getirttii birok Alman asker mtehassslaryia orduyu doldurmu ve ynetimi de on larn eline vermiti. Zaten daha nce de Trk ordusunu dzeltmek iin padiahlurca getirilmi bir askeri eksperler hoyeti. Tr kiye'de yllardr grevlendirilmi bulunuyordu. Goltz Paa, bunlarn bandayd. Bunlar eliyle yeni jandarma subay ve erat talimgahlar ve ordu rnek ta burlar meydana getirilmiti. Alman-Trk dostluunu Alman elisi Baron Von Mar shall yrtyordu. Ta Bismarck zamanndan beri Alman lar Osmanl mparatorluu'na kar esiz bir ilgi duyma ya ve bunu gerek alanda da denemeye balamlard. 1898 de Almanya'da yaymlanan Almanya'nn Trk mira sndaki haklar adl korkun beyannameyi yeni devrin kahramanlar grmezlikten mi geliyorlard? Bu, Trkiye' nin mirasna konmak isteyen Alman politik istinasnn ak a ilnndan baka bir ey miydi? 1898 de Kuds' ziyaret eden II. Wilhelm, Halifenin dostu ve slm'n koruyucusu olduunu iln etmiti. Bir ok Alman yazarlar, Berlin-Bizans demiryolunun yapmy la beraber Hamburg-Badat demiryolu zerinde Alman ya iin siyasal ve iktisad ynetim hakk istemekteydiler. arlk Rusyas ile Almanya kendi aralarnda anlaa rak yakn douyu iki nfuz blgesine ayrmlard: ran ve Ermenistan Rus nfuzu alanna, Anadolu ile Mezopo tamya da Alman nfuz alanna giriyordu. Mustafa Kemal, ann olaylarn pertavszca ince liyor ve onlardan kesin yarglar karyordu. Ona gre Trkiye'nin ufuklarnda yeni karanlklar birikmekteydi, bu da hep o kendini bir ey sanan megalomanlarn yzn dendi. Enver Paa'nn enitesi Nazm Paa'nn vurulmasn455

dan sonra hareket ordusu kahraman Mahmut evket Pa a, Harbiye Nazr olmutu. Bu namuslu ve yurtsever in san Badat'ta oturan bir Grc ailesinin ocuuydu; t tihatlarn en inanmlarndan biriydi ve Trkiye'nin an cak subaylarca korunup kurtarlabileceine ve ideal y netimi onlarn elinde bulacana inanyordu. Balkan Sava'nn en civcivli ve sonuca doru giden bir zamann da Mahmut evket Paa, sadrazam olmutu. Edirne'nin Enver Paa'ca Bulgarlardan geri aln ve Balkan Sava'nn ikinci yarsnn bize glmsedii iyilie doru gi den gnlerde muhaliflerin kiralad iki katil, koca askeri Beyazt meydannda otomobilinin iinde kurunlarla de lik deik etti. Bu komitecilii yapanlarn Prens Sabahat tin'in rgtnden olduu sylenmise de yakalanan katil lerin Hrriyet ve tilf Partisi'nin adamlar olduu mey dana kmt. Bylece Hrriyet ve itilflar, biraz da Prens Sabahattin'ciler Babli basknnn. Nazm Paa'; nn ldrlnn ve Kmil Pau'nn sadaretten kovulu unun cn almlard. Yansz olarak nitelenen Kmil Paa, Prens Sabahattin'cilerin youn propagandas so nucunda o makama getirilmiti. Mahmut evket Paa'nn ldrlmesi Enver Paa'nn iine yaram, yeni kurulan ttihat kabinede Harbiye Na zr olmutu. Bu greve atanan Enver Paa, ttihat ve Terakki'nin genel merkez yeliinden ayrlmak zorundayd. Bu iin grld toplant dald srada Doktor Na zm bey, yar aka, yar ciddi Enver Paa'ya yle demiti: Bu vaziyet byle devam ederse seni de belki vu rurlar. Bari imdiden bir halef tayin et. Enver Paa'nn verdii karlk u olmutu : Mustafa Kemali Ayn Enver Paa, Mustafa Kemal'i yldrm ordular grup kumandanlna gnderdiinde ayn Doktor Nazm'n yle bir uyarmasyla karlaacak : Mustafa Kemal'i bu orduya gnderme, sonra ba mza bel olur. Enver Paa da ona unu diyecekti: Ne are ki ondan byk kumandan bulamyorum! 456

Birinci Dnya Sava hazrlklar durmadan yaplyor ve sava, dev admlaryla ilerliyordu. Alman mparatoru Wilhelm, yakn adam Enver bey eliyle Trk ordusunun kilit noktalarna deerli Alman kumandanlar yerletirme ye balamt. Mustafa Kemal, sonralar birok kez ka der beraberlii yapt Liman Von Sanders'in nemli bir asker heyetin banda Trkiye'ye geldiini ve bir ordu mfettiliine atandn renmi ve kplere binmiti. Goltz Paa, Karadeniz Kolordusu Kumandanlna, Albay Von Kressenstein kurmay bakan olarak Cemal Pau'nn yanna, Bronsart Von Schellendorff teknik mavir ola rak Enver Paa'nn yanna yerlemiti. 1913 ylnn sonlar gelmiti. Wilhelm, sava patlar patlamaz Trkiye'yi yerinden oynatacak manivelay mem leketin' altna yerletirmi, byklarn burarak sevirle glmsyordu. Mustafa Kemal, Fethi beyle kader ortakln srd rp gidiyordu. Fethi bey, ttihat ve Terakki'nin genel sek reterliini yapyordu. Partiyi ele alnca sk bir disiplin kur mutu. Partiyi herkesin rastgele at oynatt bir meydan olmaktan kurtarm ve toplu bir g haline getirmiti. Fet hi bey, partinin gen elemanlarna daha sempatik gr nen bir adamd ve partinin zerinde sz geen gl bir adam olarak dizginleri toplamaya cja balamt. Talt Paa, partide kendisinden baka byle tehlike li bir g sahibi olmasndan ve elindeki gen ve deerli partilileri birer koz olarak kullanmaya almasndan kukulanmt. Genler inde en ataklardan biri olan Yakup Cemil, onu brosunda sktrm ve sanki ona ltimatom vermiti. Bunlarn beyni Fethi ile Mustafa Kemal'den ba kas olamazd. Bunun iin bunlarn aresine bakmak ge rekti. Talt Paa. komploya benzeyen bu gen eleman lar topluluunu datp yerine tek bana partiyi yrte bilmek iin davranvermiti. Enver Paa'ya yle demiti: Bunlar devlet iinde devlet olmak stiyorlar. Ya kup Cemil'in, makammda bana bir ltimatom verii, bir meydan okuyuu vard, bir grmeliydin. Bu kadar pata457

tatszlk olur mu? Kald ki daha yaplacak ok iler var. u kda bir gz gezdir. Burada partimizin selmeti na mna derhal tekade evkleri icap eden kimseler var. Bun lardan biri Mustafa Kemal'dir. Ben bu adam hi been miyorum. Frkann her eyine itiraz ediyor. Sonra smet bey (Paa), Albay Mahmut Kmil, Galip Paa; bunla kaldka ne sen, ne biz hibir ey yapamayz. Btn bu tasfiyeler yaplmal ki sen Habiye Nazr, ben de Dahi liye Nazr olarak alabilelim. Talt Paa'nn, kimi deerli kumandanlarn emekli ye ayrlmalarn isteyen konumas, her yandan duyulmu tu. Bir gn Sapancal Hakk bey, Enver Paa'nn karsna dikilmi ve ondan bu iin asln astarn renmek istejniti : Enver, senin iin iittiklerim cidden feci, sen orauyu genletirmek bahanesiyle nne geleni tekade -sevkediyormusun. Bu meyanda ok deerli erkn aske riyenin isimlerinden bahsediliyor. Mustafa Kemal'i, Galip Paa'y, Miralay Mahmut Kmil'i, erkn harp Kaymaka m ismet beyi ilk hamlede sayyorlar. Kuzum, btn bu duyduklarmz doru mu Hepsi yalan, hepsi uydurma. Vaka, ben Mustafa Kemal'i sevmem, fakat, deerli bir asker olduuna da inanrm. Dierleri de yerleri kolay kolay doldurulamiyacak kimselerdir. Mesele u; Sana anlataym da dinle. Ta lt bey bana Harbiye Nazrl teklif ederken elinde bir liste ile geldi. Bu isimler orada vard. Bunlarla ala mazsn; bunlar her eye itiraz ederler; rahat olmak isti yorsan bunlar ordu kadrolarndan uzaklatr, tekade ev ket dedi. Fakat muvaffak olamayacak, nk, bu zeva tn hibirine dokunulmayacak, dedi. Balkan Sava'nn dumanlar artk ttmez olmutu. Balkanlardaki devletler hzl bir kurulu iindeydiler. Bul garistan'la bar yaplmt. Sofya'ya bir eli gnderilme si gerekiyordu. Talt Paa, hemen birini buluvermiti. Bu gzel srgn yerine Ali Fethi'den bakas gnderilemezdl. Geri, Sait Halim Paa'nn kabinesinde Talt Paa sadece bir Dahiliye Nazr se de, ittihat ve Terakki'nln 458

btn gcn elinde topladndan sadrazam ister iste mez btn nemli ilerde ona danmak zorunda kalyor du. Onun kiiliinde ttihat ve Terakki'nin dedii oluyor du. Fethi beyin derleyip toplayarak gerek bir g hali ne getirdii partiye imdi balbana Talt Paa sahip olmak istiyordu. Onun amac hem partinin, hem de hk metin en gl adam olmakt. Talt Paa, kabine toplantsnda bu atamay hakl gstermek iin u yolda savunmutu : Bugnlerde Sofya'ya tayin edeceimiz sefir me selesi fevkalde mhim bir mesele halini almtr. Bulgar lar harbin birinci safhasn kazanmlardr. Fakat, ikinci devresinde mttefiklerin ihanetine uradlar. Biz de bu sayede Edirne'yi istirdat ettik. Ancak, bartan sonra Bul garlarn bize kar besleyecei his mhimdir. Ben Bulgar lar yakndan tanrm. Frsat bulurlarsa intikam alrlar. Sofya sefirliine Fethi beyi namzet gsterirken en ok sevdiimiz, itimadmz bulunan bir zat sizlere gstermi oluyoruz. Esasen evvelce de bunu dnm ve" bu hu susta konumutuk. Sadrazam Sait Halim Paa, Talt Paa'nn nerisini ister istemez dorulam. Enver ve Cemal Paa'larn da akl bu atamaya yatmakta gecikmemiti. Bylece Fethi beyin genel merkezdeki byk gre vine son verilmi oluyordu. Enver Paa'nn zihninde de bu ara bir imek ak mt. Kimbllir, bu belki de ok nceden akm bir im ein aldatc parltsyd. Sz Enver Paa alm ve d ncesinin dorulanmasn istemiti: Biz. Harbiye Nezareti bakmndan Sofya'ya, g zide bir erkn harp zabitini ataemillter olarak gnder mek isteriz. Bulgarlarn hakiki maksadn sefirden ziya de bize o bildirecektir. Arkadalarm muvafk grrler se buraya hakaret ordusunun Erkn Harbiye reisini, Tobruk galibi erkn harp binbas Mustafa Kemal beyi m nasip gryoruz. Talt Paa, Enver'in amacn hemencecik anlamt. 459

Kendisi tehlikeli rakibi Fethi beyi nasl yrtyorsa Enver de oldum olas sevmedii ve geinemedll ezel rakibini bu frsattan yararlanarak yrtmeye karar vermi grn yordu. ki iktidar sahibi, rakiplerini yrtmekte karlkl an lamlard. Bykaltndan glerek bu zaferlerini kutlad lar. Talt Paa, dorulamakta acele etmiti : Dorusu fevkalde bir tayin bu. Mustafa Kemal, lisan bilir, zeki, kabiliyetli, mkemmel bir askerdir. Bun dan daha iyisi can saldr. Sonra Fethi beyle de ok eskiden beri arkadatrlar. Gayet muvafktr. Kabine, bu iki atamay toptan doru bulmutu. Mus tafa Kemal'le Fethi beye, henz zerlerinde buram bu ram dmanlk tten bir memlekete bir an nce yollan^ maktan baka yapacak i kalmyordu. Mustafa Kemal'le Fethi bey, burda bir tek eyle avunuyordu: Hi olmazsa iki kafadar, iki candan ve anlam arkada bir zamart iin olsun yanyana dmlerdi. Yalnz, olaylarn alabil diine hzland bir zamanda memleketten uzaklatrlma nn korkun zntsn bir gizli ur gibi ilerinde ta yarak yola ktlar.
**

Mustafa Kemal, Trklere kar pek kanl bir milli Kurtulu Sava yapm olan Bulgaristan'a varnca do ru Trk Eliliine gitti ve arkada Fethi'den bir oda s tedi. Fethi bey Bulgaristan'daki bu grevine Mustafa Ke mal'den nce gitmiti. Mustafa Kemal: Yahu, dedi, buras elilik, sen git kendine yatp kalkacak baka bir yer bul. En iyi, en iten arkadann bu ac szleri, btn m r boyunca Mustafa Kemal'in kulaklarnda n n te cektir. Mustafa Kemal, elindeki bavullaryla gidip Bulgarya Oteli'ne yerleti. Sobranya'da hatr saylr kalabalk bir Trk mebuslar aznl vard. Hemen onlarla tanmak yolunu arad ve bunlar arasnda deerli dostlar da edin di. Trk mebuslarla arkadal ilerletince o zamana g460

re Bulgaristan'n en modern oteli saylan Splendide Palas'a tand. Mustafa Kemal, bu otelde -bir sre kaldktan sonra burdan kurtulmann arelerini aramaya balamt. Otel yaaynda istedii huzur ve sessizlii bulamyordu; her saati ve her an resm bir davran isteyen otel yaay ndan bkm, usanrnt. Kendisine huzur ve sessizlik iinde dnmek ve dinlenmek olana balayan evi, en sonra candan arkada mebus Zmrezade akir beyin yardmyla bulabildi. Bu, n iek tarhlaryla ssl iki katl gzel bir evdi. Mustafa Kemal, evi ok beenmiti. Artk, burda sereserpe uzanp dinlenebilir ve yksek ses le istedii gibi konuabilir, grebilirdi. Ev iin stanbul'dan denek istedi ve Enver Paa evin denmesi iin hemen yz lira gnderdi. Bu pa ra bile evi oturulacak bir duruma getirmeye yetmedikten baka masraflara akir bey de yardm etmiti. Mustafa Kemal, bylece akir beyle birlikte bu eve yerleti. Bu evden en ok unun iin holanyordu: Bir kez ev Sofya'nn en yeni, en ilek caddesinde, Ferdinand Bulvar zerindeydi. Sonra, gerek kraln sarayna, gerek se Bulgar mill meclisine, Sobranyaya pek yakn bir yerdeydi. Hayvanat bahesi de evin yaknlarndayd. h yan, am yarmas gibi bir adam olan Adliye Nazr Popof da Mustafa Kemal'in yakn komularndand. Evin demir parmaklklar kaln ve salamd. Yoksa bu netameli Bal kan memleketinde sudan ucuz olan dirim, baka trl korunamaz ve insan gece yatak odasnda gn! rahatl yla yatp uyuyamazd. Mustafa Kemal, alma odasn kaln perdelerle ya r aydnlk bir hale getirmi, darnn grltsn elden geldiince azaltmaya almt. Kocaman bir masann evresindeki rahat koltuklar, duvardaki haritalar ve tab lolar, odann gze arpan balca eyasyd. lk gnler ve aylarda yabanc bir memleketteki yal nzln, birinci snf birahanelerde ve algl gazinolar da gidermeye almt. Bulgaristan'n sert k, onu nasl birahanelerin du461

manii havasna srklyorsa pek gzel ilkbahar ve yaz aylarnn zengin doa gzellikleri de sk sk arkadala ryla Boris Park'na ve amkoru gezinti yerine ar yordu. Mustafa Kemal'i Sofya'da ilk anda etkileyen ok nemli bir olay gemiti. Henz Splendide Palas Oteli'nde oturduu srada, yani henz Bulgaristan'n bir haftalk konuu iken Bulgar aydnlarn heyecana getiren mutlu bir olay onu da byk bir heyecana ve aknla dr mt: Bulgaristan'n ilk operas almak zereydi ve oy nanacak opera yapt da tannm Karmen Operas'yd. Mill Kurtulu Sava'n daha yeni yapm, yzlerce yl sren klelikten yeni kurtulmu bir memlekette ilk ope rann almas ne demekti? Onun bu aknl sredursun bir yandan da ilk al gecesi iin harl harl bir kol tuk aramaya balamt. Bulana akolsun! Bulgaristan' n bir haftalk konuunu kim tanr, kim dnrd? Yine imdat Zmrezade akir beyden geldi. Maarif encme ninde ye olan akir bey, iki koltuk bulabilmek mucize sini gstermiti. Mustafa Kemal, operann bu gala gecesine gereken nemi vermek iin stne tpatp gelen ve sarn yz ve altn sar salaryla ok tatl bir kontrast yapan par lak smokinini giymiti. akir beyle operaya vardklarnda perdenin alma sna yirmi dakika kalmt. Birinci perdeden sonra opera alktan yklmt. Mus tafa Kemal, yaaynda hibir ey iin eline kolay kolay alk grevi grdrmemiken Primadonna Profola'y bol bol ve heyecanla alklad. Ruhunun derinliklerinde biraz kskanmaya, daha ok imrenmeye benzeyen tedirgin edi ci bir ate yanyordu. Zavall Trkiye kimbilir daha ni ce zamanlar bu gzel ve uygar elenceden yoksun kala cakt? Aralkta Kral Ferdinand'n yanndan gelen bir ya ver, Trk elisiyle ataemiliterini locaya ard. Fethi beyle Mustafa Kemal, kraln locasna vardk larnda salarna biraz kr dm uzun boylu, sakall ve tatl bakl bir adamla karlatlar. Ak ve gzel bir 462

tuvalet giymi olan kralie, onun sanda oturmutu. Ge lenleri tatl glmseyiiyle karlad. Kral gelenekten olarak her ikisine de tatl ve nazik szler syledi, sonra yznde bir kltr zaferinin mimikleriyle her ikisine de yle sordu : Artistleri nasl buldunuz? Mustafa Kemal szcklerini kolayca buldu ve ra hata syledi : Fevkalde ekselans, hakikaten fevkalde! Ne var ki szn bitirir bitirmez yapt byk gaf hemen anlad. Sor diyecek yerde koca bir krala ekse lans demiti. Bunu Alman mparatoru VVilhelm'e kar bir daha tekrarlayacak ve bir kez daha sklacaktr. Mustafa Kemal, yerine oturduktan sonra perdeler alp perdeler kapanmt; ona bir dalgnlk, bir efkarlan ma gelmiti. Sahneye yaan ieklerin arasndan artist leri silik hayaletler gibi gryordu. Bu gala gecesi, onun eski zntlerini daha derinden depretirmiti. Ufuklarn da yzlerce yldr yalnz gk grlts gibi ks sesleri duyulmu bir memleketin ocuu olarak zlyordu. Bu memleketin ocuklar, kslerin coturucu grltleri iin de yeni ufuklara ilerlerken kltr alannda ya yerlerinde sayyor, ya da geriliyorlard. Operadan ktklarnda Mustafa Kemal, hl kendi ni bir dte sanyordu. Zmrezade akir bey, Bulgarya Oteli'nin salonlarnda bir supe hazrlatmt. Operadan ktklarnda General Kovaef, General Fief ve mebus lardan Totef'le beraber oraya gittiler. Salona girdiinde Mustafa Kemal, artk operadaki o hrsndan ve zntsnden kendi kendini yiyen dalgn ve somurtkan adam deildi. Gzlerinin mavisi zerinde sevin, mutluluk ve umursamazlk prltlar ehrayin ya pyordu. undan ki masada tam karsnda Balkan gzel liklerinden parlak ve scak bir demet oturuyordu : General Kovaef'in pek gzel kz Mara, o akam byl gzelliinin yldrmyla onu bir anda arpvermiti. Bulgarlar, Mustafa Kemal'i bu gece bsbtn fethetmitl. Gece saat ikide Splendide Palas'a dndler. akir 463

bey. ayn kattaki odasna ekilmiti, Mustafa Kemal'se dopdoluydu, dertlemek stiyordu, dertleri yeniden dep reti. Ayaklar odasna doru zorla srkleniyordu. Oda snda aa be yukar dolap duruyor, konumak, durmadan konumak istiyordu. Bir trl soyunup yata na giremiyordu. En sonra odadan kt, akir beyin odusnn kapsn almaya balad. kili ve yorgun arkadu derin uykulardayd. Kapy daha iddetle gmleterek ald. ierden korkulu bir ses : Kim o? diye sordu. Benim, akir, uyudun muydu? Saat ikide rastgele kap alamazd. Yalnz, Musta fa Kemal'in sesi akir beyi rahatlatmt. akir bey, kapy at, karsnda gecelik klylu Mustafa Kemal'i grnce armt. Acaba bir ey mi oU r mutu? Uyku tutmad, biraz konualm diyerek geldim, akir! Oturdular. akir bey, Mustafa Kemal'in alnnda en dieden ok sakin dnce krklar grmt. ehl gzieriyle uzak bolua bakar gibi arkadann yzne bakarak sze balad: akir, kim ne derse desin, imdi Balkan Harbi'nde malp olmamzn sebebini daha iyi anlyorum. Ben, bu adamlar oban diye bilirdim. Halbuki, baksana ope ralar bile var. Operada oynayacak sahne sanatkrlar, mzisyenleri, dekoratrleri, hepsi yetimi. Opera binas dahi yapmlar. Mustafa Kemal'in yle bir hali vard ki, dokunsalar alayacakt. Ban sallayarak : Ah! dedi, bizim memleketimiz acaba operaya ka vuaca gnleri grecek mi? Bir gn o seviyeyo ka bilecek miyiz? iki arkada, Bulgarlarn nasl clp da bu dzeye ula tklarnn nedenleri zerinde bir sre daha konutular. Mustafa Kemal, odasna dndnde sabah horozlar bir464

birlerine karlk vererek tyorlard. Bu gece yeni bir ey renmi olarak ban yasta koymutu. Avrupal lamak, Trk kalarak sonuna dek Avrupallamak gere kiyordu. akir beyin odasndan karken artk birka sa at nceki umutsuzluundan bir iz yoktu. imdi, gerek ii, gerek d. bir karara varm insanlarn rahatlyla do luydu.

*
Bir gn Mustafa Kemal yannda iki Bulgar dostu ol duu halde Prantan Oteli'nin altndaki ikili lokanta ya gitmiti. Yanndaki dostlarndan biri General Protogerof, br de Makedonyal bir voyvoda idi. Oturdukla r masa caddeye bakyordu. Mustafa Kemal gze arp mamak iin her zaman sivil giyiniyordu. Yemek ve iki lerini smarlayark beklemeye ve bu arada uradan bura dan konumaya baladlar. Mustafa Kemal, Bulgarya Oteli'ne indii gnden be ri her grd insana, her aaca, her trl eyaya hakl olarak kuku ile bakyor ve her att adm dnerek tyordu. undan ki artk, en tehlikeli komiteciler arasn da ve onlarn gznden uzak olmayan yerlerde yayor du. Balkan Sava bitince Makedonya'y Yunanistan'la Srbistan el abukluuyla paylam ve bunun zerine elli bin Makedonyal Bulgaristan'a g etmek zorunda kalmt. Pano Doref. Akof, Pavel, Satef, Protogerof adl pek tannm komiteciler bunlarn banda bulunmak tayd. u anda bile Mustafa Kemal'in masasnda oturan lardan biri Protegerof'tu. Makedonya ihtill komitesinin bu yeleri Mustafa Kemal'in gtt amaca en yakn ve elverili kiilerdi. Mustafa Kemal, Sofya'ya vardnda bu komiteyi ovu cunun iine almann yollarn aramaya balamt. Bunun kolay bir i olduunu biliyordu. Kendisi de Makedonya lyd. Fizyonomice, sarnlka onlara ok benziyordu. Onlarn hemehrisiydl. Bulgarya Oteli'nde en nemli i olarak ele ald buydu. Osmanl egemenlii zamannda kurulan bu komite, 465 F.: 30

imdi de btn gcyle ayaktayd. Balkan dalarnda ve ehirlerinde barut, kan ve ateten oyunlarn srdryor, bata kral olduu halde herkesi tirtir titretiyordu. Make donya komitecileri bu sarn Trk hemehrilerinin ken dilerine gsterdii yaknla ok deer veriyorlard. O, byk bir devletin temsilcisiydi ve ilk admda kendilerine iki bin altn vermiti. Bu altnlar, elbette Mustafa Kemal' in cebinden kmyordu.- Enver'in tahsisat mestureden gnderdii altnlard bunlar. Makedonya ihtillcilerinin Mustafa Kemal'le kolay anlaabilmelerinln bir srr da uydu: Trk topraklarnda onlarn gz yoktu. Onlar Yunanistan ve Srbistan'la koz larn paylamakta kararlydlar. Yalnz Makedonya ihtill komitesinin karsnda iki hasm komite vard. Bunlardan biri Bulgar Subaylar Te kilt, br de Trakya Komitesisydi. Subaylar komite sinin lideri Radko Dimitriyof adl bir generaldi. Bu Rus yanls olmakla tannyordu. Bunlarn hepsi katksz Trk dmanydlar ve Balkan Sava'nda dktkleri Trk ka nyla nyorlard. Trakya komitesi ise ilkinden de koyu bir Trk dmanyd. Bunlar Trkiye'nin elinde bulunan Dou Trakya'ya sahip kmak ateiyle yanyor ve Sofya' da ngiliz Intelllcens Servisi'nden aldklar altnlarla bes leniyorlard. Hatt Eskizara, Hasky blgelerinde kur duklar eteler kanl oyunlar oynamaktayd. Bu komitelerin en gls yine Makedonya komitesiydl. Yalnz, br kurulular Bulgar halk oyu zerinde gl etkiler yapabilecek psikolojik silhlara sahipti. Teh likeleri de burdan geliyordu. Makedonya komitesinin imdiki yeleri hemen he men hep mehur komiteci ve ihtillci Sandaneski'nin mezleriydiler. Sandaneski kinci Merutiyet'ten nce h reti Balkanlar dolaan bir komiteciydi. 31 Mart kar dev riminin zerine yryen hareket ordusuna katlm oldu u iin de Trklerce daha yakndan tannmt. Federal Makedonya hizbinin lideriydi. Mustafa Kemal, burda Makedonya komitesinin sk dostlaryla ou zaman Batenberg birahanesinde, ya da466

Nova Amerika algl gazinosunda buluuyor, hem konu uyor, hem de kafalar ttslyorlard. Kimi akamlar bu komiteci dostlardan biri Mustafa Kemal'in kulana eilerek yle bir sr fsldyordu : Bu akam u semtten gemeyiniz, binbam. Ora da temizlik yaplacak. Gerekten de ertesi gn ayn sokakta ilenmi kor kun bir cinayeti gazeteler ballandra ballandra yazmak taydlar. Sofya polisi, bu siyasal cinayetlere karmamay mes leine daha uygun bulduundan ldrlen kimse, kim vurduya gidiyordu. Oysa herkes, bu ii yapanlar aa yukar bilmekteydi. Makedonya htill Komitesi, Mustafa Kemal'in ba nn zerinde gezinen tehlikeleri sezerek onun evinin ka ln demir ubuklarla rtl pencerelerinden daha iyi ko ruyordu. te, Mustafa Kemal'in General Protogerof ve Voy voda ile oturduu masann evresinde de byle tehlike lerden biri belirmi ve Mustafa Kemal'in atak baklar bu tehlikeyi hemen kavrayvermiti. ahbabn masalarndan birka masa tedeki bir masada iriyar bir adamla birka kii oturmu iiyor ve bu adam, Mustafa Kemal'i gz hapsine alm, yer gibi ona bakyordu. Mustafa Kemal, Protogerof'un kulana eildi: General, dedi, u kardaki masada oturan ba kalpakl adam tanyor musunuz? Kyafeti Makedonyal ya benziyor. General dikkatle gsterilen adama bakarak : Evet, dedi, bizim komiteden. Eh. mesele yok yleyse. ' Yoo, bizim komiteden ama bize muhalif. Hatt bir mddet var ki, konumuyoruz. Muhtariyeti o. Bana dman sanki. Ne var, niye dikkatinizi ekti? Benden holanmam gibi bakyor da. Herhalde benimle ayn masada oturmanza ierlemitir. Sizi tanyor olmal. 467

Bu Sofya halinde toptan turu alm-satm yapan zen gin bir tccard ve gerekten de Mustafa Kemal'i tan yordu. Kafay adamakll eken turu tccar, Mustafa Ke mal'in masasna lf atmaya, ii aztmaya balamt. Dur madan domuz gibi homurdanyordu. General Protogerof'un kafas kzmt; bir hadise k mas an meselesiydi. Yalnz, Mustafa Kemal, byle bir skandali hibir vakit istemediinden arkadalarnn f kesini dindirmeye alyordu. Mustafa Kemal'in soukkanll ve akllca davran hi bir ie yaramamt. Meydan okumaya bir karlk gremeyen turu tccar elindeki bira iesini btn g cyle Mustafa Kemal'e frlatt. Bira iesi Mustafa Kemal'i hafife syrm ve pen cerenin camlarn byk bir angrtyla paralayarak so kaa dmt. Eski iki azl komiteci olan General Protogerof'la Voy voda yerlerinden frladlar. Yeni bir saldrya kar he men davranvermilerdi. Protogerof'un eli imek gibi ta bancasn bulmutu. Bir anda btn masadakileri delik de ik etmek iin tetii kurcalayan parmaklarnn davran n Mustafa Kemal koluna aslarak durduruverdi. Kar masadakiler de silhlarna davranmlard. Burda ldrmek de vard, lmek de... Mustafa Kemal: General, kalm! dedi. Kalktlar. Caddeye ktklarnda Protogerof fkeli: Binbam, dedi, niye elimi tuttunuz sanki? Herifi temizleseydim de anlasayd size hakaretin cezasn. Mustafa Kemal, ona bunun kendisi iin siyas bir skandal olacan kaba bir Makedonya ivesiyle anlatma ya altysa da Protogerof'un fkesi gememiti . Bu, onun yanna kalmayacak! dedi. Mustafa Kemal, turu tccarnn cannn cehenneme yolcu olacan hemen anladysa da yine ii akaya vu rarak anlamazlktan geldi : dam cezas m verdiniz yoksa, generalim? diye sordu. 468

Protogerof, hi de akaya kamayan bir tonla : Evet, dedi. Ayn gn Makedonyal ahbaplar kendisine ie (r latan turu tccarnn Pozitano sokanda ldrld haberini Mustafa Kemal'e ilettiler. Mustafa Kemal. Pozitano soka cinayetini gazete lerde okumu ve Protogerof'un aka ile ii olmadn bir kez daha anlamt. Makedonya komitesinin bakanlarndan ve gerek Mustafa Kemal'in, gerekse Trklerin gerek dostu Dimo Akof bir gn heyecanla Mustafa Kemal'in yanna gele rek ona berbat bir haber vermiti. Akof avukatt. Radoslavof Partisi'nden mebus k mt. Mustafa Kemal'le dostluu gerilene dek uzanyordu. Daha Osmanl devrinden: Pirlepe ve Manastr'dan tan yorlard. Trk eliliinde Mustafa Kemal'i bulan Akof, hemen bo bir odaya ekilerek babaa konumalar gerektiini syledi. Byle bir odada yalnz kaldklarnda hemen ce binden bir mektup karp Mustafa Kemal'e uzatmt. Mektup Makedonya komitesinin Filibe ubesinden geli yordu. Bunda Mustafa Kemal'i ldrmek iin tertibat aln d bildiriliyordu. Suikast hazrlayan Trakya komitesiyd. Bu suikast yapacak olan Naef'tl. Bu adam Edirne'deki Bulgar okulunun retmenlerindendi. Ayn zamanda Edir ne'deki Bulgar istihbarat servisinin de efliinde bulun mutu. Enver Paa ordusuyla Edirne'yi geri alnca Sof ya'ya kam ve bu hnla Trakya komitesini kurmutu. Korkun gnn bekleyerek Bulgaristan'n hrsn kamlyordu. Suikast, Sofya'da yaplacakt. Mektup inceden ince ye bilgi veriyordu. Mustafa Kemal, Akof'un yzndeki teltan pirelenmiti. Bu ite, yabana atlmayacak bir gerek kokusu vard. Bir an nce alnacak tedbiri almak, elbette en akllca iti. Mustafa Kemal evine gidip gelirken dikkatle yollar dikizliyor ve evin evresinde kprdayan glgelere hep

469

olumsuz anlamlar vererek tetikte bulunuyordu. Tabanca s yastnn altnda, uyku sersemi elini atsa bulabilecei bir yerdeydi. Balkan komitecileri eskidenberi cinayetlerini hep kahpece iliyorlard. Nerden gelip nerden vuracak larn bilmek her zaman bir sr olarak kalyordu. Mektubun geliinden bir iki gn sonrayd ki, Musta fa Kemal'in gzlerine evin karsnda nbet tutar gibi dolaan iki glge iliti. Demek ki evini gz hapsine al mlar, atacaklar kurunun, ya da savuracaklar bomba nn vakit ve saatini bekliyorlard. in ciddiye bindiini gren Mustafa Kemal, eli Ali Fethi beye ald. Gen eli, buna gerekten pek sinirlen di : Dur hele sen, dedi. Onlara bir oyun edeyim de altndan kalkamasnlar. Ne yapmak fikrindesin? Babli'ye bildireceim. Ne faydas var? Bak, grrsn.
*
k>*

Bir gn Filibe'deki Balkan gazetesi idarehanesine ufak tefek, uzun posbykl, halindeh ve davranndan Bulgar olduu anlalan bir adam girdi. Gazetenin sahibi ve ba yazar Ethem Ruhi beyi aryordu. Trkeyi Bulgar ivesiyle konuuyordu. Ethem Ruhi bey karsndaki adam hi tanmadn dan birden rkmt, yine de serinkanllkla : Kimi aryorsun? diye sordu. Ethem Ruhi beyi aryorum. Buyrun, oturun, bendenizim. Ben Sadk, stanbul'dan geliyorum. Cemal bey bu nu size yollad. Bunu sylerken cebinden kard bir mektubu Et hem beye uzatmt. Bu mektup stanbul muhafz sakal l Cemal bey (Paa) den geliyordu. Mektupta Mustafa Kemal'e yaplmak istenen suikas tn stanbul'ca haber alndn ve bunun nlenmesi iin hemen harekete geildiini ve bu i iin de mehur Bul470

gar Sadk'n gnderildiini yazyordu. Trakyo komitesi liderlerinden ikisi ldrlecekti. Gerek kendisinin, gerekse Tlt beyin Sadk beye tam gvenleri olduunu sylyor du. O zaman Ethem Ruhi bey, karsnda oturan ciddi yzl adama biraz rperti, biraz sempati ile bakcrak: De mek o mehur Bulgar Sadk bu imi! diye dnd. Ethem Ruhi bey, Sadk beyden kendisine ne gibi yardm dokunabileceini sordu. Bulgar Sadk, ondan ge rekli biraz bilgi istedi ve hazrlklarn btnleyerek iki gn sonra ortadan sr oldu. Ethem Ruhi bey, bu korkun komitecinin servenle rini yle byle hep dinlemiti. Kendisi de aslnda bir ko miteci olduundan Bulgar Sadk'n servenlerini ren mek daha kolay olmutu. Bulgar Sadk hrriyetin ilnn dan beri tamamyla ttihat ve Terakki'nin be fedaisiydi. Ve korkun iler baarmaktayd. Ethem Ruhi onun birdenbire ortadan kayboluundan sonra bir eit i tedirginliiyle sonucu beklemeye ba lamt. in ucunda kan vard. Onu endielendiren de buydu. O, byle her gn znt ve merak iinde beklemek teyken bir gn akamst alacakaranlkta Bulgar Sadk'-; n Balkan gazetesi idarehanesine girdiini grd. Ethem beyin elini skarak karsna oturan Bulgar Sadk, henz onun bir ey sormasna meydan vermeden : Beyim, dedi, benim iim tamam. Artk, stanbul'a -dnyorum, hakkn hell et. Ruhi bey, meraktan atlyordu. Bu mthi adamn azndan bir iki lf olsun almak istiyordu. Biraz bir ey ler anlatmasn istediyse de Bulgar Sadk sapna dek ko miteciydi : Kokusu nasl olsa kar, renirsin! diyerek onun elini skt ve idarehaneden geldii gibi kp gitti. Bulgar ve Trk gazeteleri gn sonra ilenen kor kun cinayeti yazdlar. Trakya komitesinin iki lideri, tp'k teki cinayetlerde olduu gibi, kim vurduya gitmiti. 471

Bylece Mustafa Kemal'in evinin karsnda nbet bekleyen iki komiteci de yok olmutu. Bulgar Sadk Ruhi beyin yanndan ayrldktan sonra Bulgar kalabalna karmt. Trakya gmenlerini ve bunlarn ihtill komitesi yelerini bulmak onun iin o cuk oyunca gibi bir ey olmutu. Zaten kendisi de Bul gar olduundan hi kimse kendisinden kukulanmamt. stelik, kendini bir Trakya gmeni olarak da tantmt. Btn korkusu eski korkun komitecilik devrinden kendi sini tanyanlarla karlamakt. Tehlike i|e karlamadan Mustafa Kemal'e kymaya hazrlanan celltlar bulmu ve ikisini de yaayanlar arasndan uzaklatrmt. Ethem Ruhi bey yllarca sonra bu olayn kahramann yle an latyordu: Hayatmda birok cinayetler grdm. Komite ciler arasnda bulundum. Fakat, bu Sadk bey gibisini ne grdm, ne de iittim. ok tetik, kurnaz, zeki ve cesur bir celltt.
*
o *

Mustafa Kemal bir gn her zaman olduu gibi yann da Alp adl iri kpei olarak trenle Filibe'ye gidiyordu. zerinde etine, Bkre ve Belgrad ek ataemiliterliklerl de vard. Birinci Dnya Sava yaklatka Avrupa mil letleri, ordularna ekidzen vermeye ve onlar stratejik noktalara yerletirmeye balamlard. Bulgaristan, Tr kiye iin u srada koskocaman bir soru iaretinden ba ka bir ey deildi. Bunun iin Mustafa Kemal'e ok i dyordu. Bulgar ordusunun memlekete daln ya kndan grmek iin sk sk geziler yapyordu. te, bir Trk ounluu le gze arpan Filibeye gidii de salt bu amala idi. Filibe garna vardnda ar ar dorulmu, vagonun ak penceresinden dar bir gz atm, bir an da binlerce Trk'n birden ; Mustafa Kemal! Yaa Trk! Kemal! Sesleri kulaklarn nlatnca armt. ard ka dar da sevinmiti. Demek ki onun Filibe'ye gideceini ha ber atmlar ve byle bir karlama treni yapmlard. 472

ehrin ileri gelen Trkleri, ayan yere dedirme den onu oldklar gibi Filibe'nin en byk ve lks oteli olan (Molle Oteli)'ne gtrdler. Mustafa Kemal iin bu otelin en lks dairesi ayrlmt. O gece bu otelin byk salonunda Mustafa Kemal'i byk bir len de bekliyor du. Filibe valisiyle, asker kumandan ve belediye baka nnn da bulunduu lende Mustafa Kemal, o akam rkdalarnn garda balayan sevgi gsterileri onu da co turmutu. Yznden ve davranlarndan iyimserlik ak yordu. Bunun in de ok konuuyor, glyor, nkteler savuruyor ve tler veriyordu. Yemek bitmi, btn arlanlar salonun duvarlar boyunca sralanm sedirlere ve minderlere rahata ku rulmulard. Mustafa Kemal hl konuuyor ve kalabalk, yzleri sevinten parlayarak onu dinliyordu. O, Filibe'ye gelirken aklnda bir de fes ve apka sorunu vard. Bu ii kkrtanlarla yz yze gelip herkesin iinde konumak ve onlar azarlamak istiyordu. imdi de tam srasyd. Bu ii krkleyen ve rndan karan, Bulgaristan'da bir milyon iki yz bin Trk arasnda bir sorun haline getiren Balkan gazetesi sahibi Ethem bey de hazr karsnday d. Evet, ona urackta fikirce bir meydan daya atma nn tam srasyd. Bu i de bylece zmlenir, biter gi derdi. Mustafa Kemal, Sofya'ya ayak bastktan sonra ilk ii, Trke yaynlanan gazetelerle ilgilenmek olmutu. Bu gazetelerden en nemlileri Ethem Ruhi beyin gnlk Bal kan gazetesiyle, Sofya'da yaynlanan Ahmet Fazl beyin Trk Sadas gazetesiydi. Ethem Ruhi bey, gazetesini Filibe'de karyor ve bunda cokun ve sert yazlar yaz yordu, iledii konular hep gl Trk aznlnn hakla ryd. Onun koruyucusuydu. Bu ii yaparken de gzn daldan budaktan saknmyordu. Mustafa Kemal, bu iki nemli gazeteyi de kontrol altna almak ve daha yararl olmalar iin daha disiplinli almalarn istemiti. Hele Sofya'da kmakta olan Trk Sadas gazetesini bs btn kontrol altna almt. Gazeteye girecek yazlar D 'le her sabah onun Ferdinant caddesi zerindeki evin473

de sansre tabi tutuluyordu. O srada Edirne'de okuyan Arif Oru'un gnderdii yazlar, her gn bu gazetede ba makale olarak kyordu. Mustafa Kemal, Arif Oru'un yazlarn da her sabah alyor, gzden geiriyor, sivri ve gereksiz yanlarn atyor, gerekince eklemeler yapyor, yine getiren ocukla matbaaya gnderiyordu. Bu demek ti ki Trk Sadas gazetesinde Mustafa Kemal'in doru bulmad hi bir dnce yer alamaz, hi bir yaz ka mazd. Ethem Ruhi beyin Filibe'de kard Balkan ga zetesi ise daha serbest bir hava iinde kyordu. Ruhi bey, orda keyfince yazlar yazp tozu dumana katyor, bylece kimi zaman haklarn korumaya alt Trkleri kryor, kimi zaman da Mustafa Kemal'le zerinde anla tklar prensiplere aykr eyler yazyordu. Hele son gn lerde Fethi beyle Mustafa Kemal'in giydikleri apka ii ni, kk bir kalabalk bilmekte ve yermekte iken bunu gazetesinde makale konusu yapm, btn Bulgaristan Trklerine duyurmu ve iinden klmaz bir i haline getirmiti. te, Mustafa Kemal, Filibe'ye giderken bu so runu da zmlemeye niyetliydi. Ethem Ruhi bey, bir stanbulocuuydu. Jntrkt. Bu yzden Avrupa'da sr tp durmutu. Tbbiye'de ttihat ve Terakkl'nin ilk ekirdeini mey dana getirenlerden biri de Karagmrkl Ethem Ruhi bey di. Tbbiye, tam yl ihtillci dncenin merkezi ola rak kalmt. stibdat, karanlk bir dneme girmiti. Yalnz, dn ce ve romantik rgtlerle Istibdatn hakkndan gelinemiyeceine inanan Ethem Ruhi bey, ii terrcle ve sa botaja dkmeye karar vermiti. Kurulacak terr rgtle riyle ve ok sert bir Balkan komiteciliiyle Istibdat dur madan vurmak ve yldrmak gerekiyordu. Bunun iin gi dip Bulgaristan'da Filibe'ye yerlemi, hem basn, hem de komitecilik yoluyla istibdat hrpalama iine girimiti. te, Ethem Ruhi bey istibdat devrildikten sonra da burda almay uygun bulmutu. Bulgaristan'da gazete karrken mebus olmu, Trk Okullar Genel Mfettiliinde bulunmutu. Birok kez si474

yasal nedenlerle hapse atlm, ileri dnceli, yobazlk tan uzak bir aydnd. Byle olduu halde yobazla giden bir fikri savunur duruma ve Mustafa Kemal'le bu yzden elimeye dmt. ki Avrupal kafa tayan eli Ali Fethi beyle Mustafa Kemal, Bulgatistan'da apka giymeye balamlard. Ali Fethi beyin, resm ziyaretlerde, hatt zel gezintilerde bile banda apka bulunduu dillere destan olmutu. Sofya'daki Trkler onu knyorlard. Onun apka giymesi yetmiyormu gibi gen Trk ataesi Mustafa Kemal de sivil giyindiinde hep apka giyiyor ve Boris Park'nda dostlaryla gezip dolarken gsteri yapar gibi apkay bandan karmyordu. Hayr, byle bir ey olamazd. Trkler, mslmand ve bu gvur icadn hi bir vakit balarna koyamazlard; neuzubillh kfir olurlard. Sonra hem koca Osmanl Devleti'nin temsilcilerinin bu mel'un serpuu giymeleri dine, Allah'a meydan okumak deil de neydi? Bir mslman eli, bana apka giyemezdi. Ethem Ruhi bey, ufaktan balayan bu dedikoduya kendisi de karm ve bu uurda makaleler denmeye balamt. Bu makalelerden sonra Fethi beyle Mustafa Kemal'in ev resinde incinmi ve ask Mslman yzlerinde bir duvar meydana gelmiti. te, Mustafa Kemal, Filibe'ye doru yola ktnda oiraz da Ethem Ruhi beyden, iledii bu byk suun acsn karmaya gidiyordu. Mustafa Kemal'in fese kar duyduu dmanlk ye ni deildi. Kolaal zamannda, btn akranlar gibi kr mz fes giyiyordu. te, bu devrede Avrupa'da bandan geen iki olay onu fese, bu aalk bartsne dman etmiti : Mustafa Kemal Viyana'da ve Paris'te caddelerden ge erken, bandaki kpkrmz cier gibi fesi gren Avru pa ocuklar nce armlar, sonra bunu komik bularak glmeye balamlar, kahkahalar atarak, barp ara cak onu rezil etmilerdi 475

Mustafa Kemal, o gn, bugn bu rezil serputan tik siniyordu. te, bu apka-fes iine, tam dedikodunun gznde bir son verebilmek iin, daha ok Ethem Ruhi beye baka rak yle konutu : Efendiler, devleti liyenin vaziyetlndeki nezaket malmu linizdir. Bugnlerde hepimiz elbirliiyle devlete yardm etmekle mkellefiz. Ben resm bir memur olarak vazifemi yaparken sizlerin de mzaheretinizi talep ede rim. Fakat, bu husus gz nnde bulundurulmuyor. Bir mddettenberi bir fes meselesi zuhur etti. Byle bir m nakaaya girimek abes, abes olduu kadar da tehlike lidir. Fes veya apka veya kalpak hangisi olursa olsun; mesele bunda deildir. Hepimiz el ele vererek devletimi zin menafii in almalyz. Bu cihetle byle mnaka alardan tinap edilmesi kanaatindeyim. Bunlar syledikten sonra fesle apkann mukayese-" sini yapt; fesin tarihesi zerinde bilgi vererek bunun mslmanlk ve Trklkle hi bir ilgisi olmadn ve ola mayacan tok sesi ve keskin mantyla aklamaya a lt. Bu arada Ethem Ruhi beye de, hazrlad inelerden bir haylisini saplamaktan geri durmad. Ona tler ver di. Kk bir sorunu bir gericilik olay halinde hortlatan onun tedbirsiz kalemiydi. Aklamasn yaptktan sonra szlerinin dorulana can umarak dinleyicilerin yznde gzlerini gezdirin ce ard. Sarkl, klhl, fesli bu temiz, ne yazk ki ca hil Rumeli ocuklar balar nlerine eik, gzleri yerde, dilsiz ve hareketsiz duruyorlard. Mustafa Kemal, geleneklerinin korkun gc nnde yenildiini anlamt. Yapacak baka bir ey yoktu. Ne var ki insan, inandktan ve gvendikten sonra her eyin bir zaman gelecekti. O. bu rezil, aalk festen almaya bu yenilgi annda bir kez daha and iti! 1914 ylnn bir ilkbahar gn elilikte Mustafa Ke mal'e bir ar verdiler. Bu bir kyafet balosu arsyd. Bu balo, Kiril-Metodl bayramna rastlyordu. Bulgarlarn 478

alfabelerini meydana getiren bu iki adamn adlar, birer kurtulu sembol olarak pek sevilen ve nem verilen bir bayrama ad olmutu. Mustafa Kemal, bu bayramn ne gn olacan bili yordu. undan ki hi bir iini dekgelilere brakmyor, kuvvet gsterisi, propaganda arac olabilecek hereyi in ceden inceye hesaplyordu. Epeyce dndkten sonra bu kostml baloya bir yenieri klyla gitmeye karar verdi. Bu kl elde ede bilirse baloya gidecek olan btn byk ve rakip devlet lerin elilik personelini aptracak, on/ar hi olmazsa su kk nedenle sembolik olarak olsun yenecekti. Ne ingiliz, ne Fransz, ne de Ruslarda byle muhteem ve alml bir klk vard. Yenieri klnda karar klan Mus tafa Kemal, stanbul'daki becerikli arkada Cevat beye emireriyle bir mektup gnderdi. Yenieri klnn nemli bir propaganda arac olduunu anlatarak bunun askeri mzeden alnmasna yardmn diledi. Emireri Nuri, yenieri giyneini stanbul'dan getirin ce Mustafa Kemal ilkin bir prova yapt. Giynek tpatp ona greydi. Ancak balk ile yataan deme babayiitin tayamayaca kadar ard. Mustafa Kemal, bann s tnde kocaman bir yk tayormu gibiydi. Byk boy aynasnn karsna geip de yle bir kendine gz atn ca bunun gerekten pek muhteem bir giynek olduunu anlad. O, evde bu provayla urarken henz yirmi dokuz yanda, pek yakkl, bir seksenden daha uzun boylu arkadann byk bir paketle ieri girdiini grd. Varna mebusu olan gler yzl Zmrezade akr bey, paketi ap da baloda giyecei kl meydana ka rnca, Mustafa Kemal, baloda en zorlu rakip olarak kar snda candan arkadan bulacan hemen anlad. ukir beyin getirdii bir Deliorman giyneiydi. Bu giynei btn dnya tanyordu. Gerekten ok muhteem bir giynekti. Bu, Koca Yusuf'un srtnda Avrupa'ya gemi ta Amerikallara gitmiti. Kara Ahmetler ve daha irili ufakl yzlerce pehlivan bu giynek iinde nam vermiti. akir

bey, heyecanla kendi glyneini karp bunu prova et meye kalknca byk bir hayal krklna uramt. Ne yazk ki onun eski pehlivanlarmz andran iri gvdesine bu gzel giynek dar gelmiti. Bunu gren Mustafa Kemal, rakipsiz kaldn anlayarak bir zafer jestiyle glmsedi. Bayram da doann en gzel ayna denk gelmiti. Mus tafa Kemal, Mays'n on birinci gn akam arkadayla doruca asker kulbe gitti. ehir bahesinin tam kar sna den bu byk yapnn drt kesinde birer geni kule var. Bu yapnn birinci kotndaki geni balkonda her akam asker bando; asker, mill marlar ve havalar almaktayd. Mustafa Kemal, merdivenlerden karak salonun ge ni kapsnda grndnde ieriyi dolduran btn Sof ya sosyetesi, balarn bir kez evirerek ona baktlar. Her keste bir aknlk vard. Korkun Osmanl tarihi bir sem bol halinde ite karlarndayd. Bu kl hepsi tarihten" biliyordu. Mustafa Kemal'in bandaki yksek ve ilgin serpula elindeki kocaman yataan, bu kln bysn ve korkunluunu bsbtn arttryordu. Mustafa Kemal, salonu yle bir gzden geirdi: Btn Avrupa kordiplo matii, Sobranya yeleri, nazrlar, Kral Ferdinand ve krali e ordayd ve hepsi bylenmi gibi sivrilmi gzbebekleriyle kendisine bakyorlard. Dans durmu, yenierinin gemesi iin ortada kendiliinden bir yol almt. Havada uan birka aknlk lndan sonra Mus tafa Kemal'in yakn ahbaplarnn toplu bulunduu masa dan birka duraksamal alk iitildi. Onu alklayanlar Bulgar Bavekili Radoslavof'un, Harbiye Nazr Kovaefin ve mebus Akof'un gzel ve kltrl kzlaryd. Artk btn gzler, sarn yenierinin zerindeydi. Alklar birer ikier derken, oald ve mthi bir takdir bombas gibi patlad. Eli yataanna dayanm bu heybet li yenierinin ad btn salonu fslt gibi dolat: Mustafa Kemal! Trk ataesi! Mustafa Kemal, salonun ortasna doru yrrken btn dostlar ve tandklar bek bek evresine t. 478

Avusturya Hariciye hazrnn kardei ve Avusturya' nn Bulgaristan Elisi Von Massov, Almanya'nn Sofya El isi Von Hohn herkesten nce Mustafa Kemal'in yanna seirttiler. ngiliz, Fransz ve Rus elileri Mustafa Kemal'i uzak tan uzaa szmekten ileri gememilerdi. Mustafa Kemal, bu mthi ilgiyi bir zafer kadar de erlendirip seviniyor, yz sevin ve dostluk klaryla parlayarak yanna yaklaann elini skyor, hatrn soru yordu. Hele balodaki btn kzlar iin gecenin Don Juan' haline gelen Mustafa Kemal, bu gzel ve tatl Bulgar kz larnn birini brakp brn dansa kaldryor, yznden ate ve ter fkryordu. Kadril dansnda zel bir beceri gsteren sarn ye nieri, orkestra bu havay almaya balaynca, hemen ayaa frlyor, gzne kestirdii en gzel kzn nnde eiliyordu. Gece yars olmutu. Maskelerin karlmas iin elek trikler sndrlerek aret verilmiti. En gzel klk zer rinde yaplan ksa tartmadan sonra sonu anlalmt. Kyafet balosunun birincisi gen Trk ataesi Binba Mustafa Kemal'di. Hemen hemen oy birlii ile seilmiti. Kral Ferdinand onu yanna ard ve onun bu k k zaferini birka tatl ve gzel szle deerlendirdi. ampanya su gibi akyordu. Mustafa Kemal, gece yarsndan sonra ikinin meydana getirdii mutlu insan ynyla birlikte iti ve lgnca elendi. Yemyeil ve aydnlk bir Mays sabah, Mustafa Ke mal'i asker kulbn kapsnda karlamt. Mustafa Ke mal'in birlikte elendii kk gruba bir de spanyol mas lahatgzar katlmt. Mustafa Kemal'in koluna aslm olan spanyol, bulut gibi sarhotu. Yine de tatl tatl ko nuuyordu. Bu esmer, ince bykl ve ablak suratl bir adamd. Kahkahalar btn caddeyi dolduruyor, gelfp geenler hep ona bakyordu. Mustafa Kemal'in kulaklar in n tyordu : Moner, diyordu, spanyol mziindeki oryantal havaya baylrm. Gelirseniz greceksiniz ki, evimdeki bir 479

-oday btnyle dou stili dedim. Perdeler, sedirler, motifler... Mustafa Kemal, grubuyla spanyolun evine gitmek zorunda kald. Gerekten de dedii gibi. evin bir odas dou stili denmiti. Duvarlarda cami pencerelerini andran motifler, pencerelerde dou ilemeleriyle sslenmi perdeler, duvar kenarlarnda alak sedirler ve yer min derleri... Baloda iildii yetmiyormu gibi spanyolun direnme siyle yeniden ereflere iilmeye baland. Bir sre son ra spanyol, Mustafa Kemal'e: Dostum, dedi, bu kyafetiniz tam benim evime ya kacak bir kyafet. Burada bir resim ektirseniz! Perdelerle yaplan bir fon nnde Mustafa Kemal poz verdi ve o nl yenieri resmi byle ekildi.
**

Mustafa Kemal, bir sabah, Ferdinand Caddesi'ni boy* dan boya dolduran kalabaln grltsyle uyand. Ge celik klyla, keten gecelik entarisiyle, kaln demir par maklklarn bld camlarn arkasndan baktnda rk t: Garip bir halk yn, gzlerini onun evine dikmi ve yumruklarn havaya kaldrm haykryorlard. Bu bak lar ve bu yumruklar, isteiyle doluydu. Bu gsteriyi yapanlarn kim olduklarn ve ne istediklerini hemen an lamt. Bunlar, Balkan Sava'nda Trklerle savam ve sakatlanm Bulgar asker ve subaylaryd. Byk abalamalaryla Sobranya'ya on yedi Trk mebusunun girme sini salayan ve bu mebuslar Trk dostu Makedonyal Doktor Radoslavof'un partisinden kararak onu iktidara getiren Mustafa Kemal, btn Trk dman Bulgarlar karsnda bulmutu. Hatipler, Trkler. Radoslavof ve Mustafa Kemal iin uluorta atp tutuyorlard. Gstericilerin bir nakarat gibi durmadan haykrd sz uydu : Yaasn Doktor Radoslavof! Yaasn onun gzel kz! Selanik'te Makedonya Bulgarcasin renip Sobran ya'ya bir mebus kadar sadakatle gidip oturumlar dinle mekten yorulmayan Mustafa Kemal ince Sofya Bulgar480

casn da yle byle skmeye balamt. Bunun iin caddede hatiplerin sylediklerini olduka anlyordu. De mek ki, diye dnd, Radoslavof Partisi'nin parolas olan yaasn Doktor Radoslavof, yaasn onun muzaffer siya seti bu biime sokulmu! Evet, Trk dman, bu deiik ark parasyla hem Doktor Radoslavof'u, hem de kendisini neterlemeye a lyordu. Bulgar Subaylar Tekilt ve Trakya Komitesi bu gsteriyi krkleyerek iktidardaki Radoslavof Partisi'ni zayflatp drmek ve yaklaan Birinci Dnya Sava'nda Bulgaristan'n Trkiye safnda yer almasna engel olmak istiyorlard. Mustafa Kemal, kaln demir ubuklarn arkasndan biraz rperti,, biraz hn, biraz gvenle bu dmanca gs teriyi seyrederken, yakn dostu Bulgar bavekilinin o g zel ve sempatik kz Nikolina'nn byle bayaca sokaa drlmesine adamakll ierliyordu. Elden ne gelirdi? Yalnz daha ileri gidecek olurlarsa hkmetin polis gc bu sava mallleriyle kkrtclara dur! diyebilirdi. Bu nun iin de korkusu yoktu. Nikolina, Mustafa Kemal'in hayatna tat veren gzel, kltrl, ince bir kzd. O, tek kadn gzelliiyle yetinecek yaradlta deildi. Biraz romantik bir donjuanlk, gl ruhunun sevgi hrsn doyurmaktayd. Ruhu her gzel gen kz ve kadna kar lgnca anlyorsa da, grevlerinin okluu yznden btn bu duygulanmalar platonik bir ton. iinde eriyordu. Nikolina ile olan gnl serveni de tpk byleydi. Gen kz da ona kar ayn duygularla balyd. Bulgar ovenistleri gerek Doktor Radoslavof'un, gerekse kz Nikolina'nn Mustafa Kemal'e kar besledik leri yaknlk ve sempatiyi adet vatan hainliiyle bir tu tuyorlard. Mustafa Kemal'in Nikolina'dan baka iki tatl flrt daha vard: Bunlardan biri Harbiye Nazr Kovaefin kz Mara ve eski dostu mebus Akof'un kz Elena! Onun gl gnl bu arasnda rakkas gibi gidip ge liyordu. Yatp kalkt kad nlara gnl defterinde hi yer vermiyor, bunlar ise hep ba keye oturtuyordu, istan481 F.: 31

bul'da brakt kimi kadnlar da unutmuyor, onlarn ki misini sadece dnyor, kimisiyle de hl mektuplayordu. Sofya'daki bu taze ve gzel flrtlerine hi bir va kit siyasal bir dnce ile yaklamamt. Gerek askerlik, gererlse politik durumu yznden hibirisiyle evlenemeyecei bu gzel kzlar btn kadnlara hep birden k olan bir donjuan duygusuyla seviyordu. Yalnz Kovaef'in kz Mara'ya kar duyduu ilgi, aka pek benziyordu. tekiler iinde onu daha ok d nyorsa da bunu kendi kendine bile sylemekten e kiniyordu. Bu gzelliklerden o denli holanyordu ki, de yakn arkada olan bu tatl, scak kanl Balkan gzel leri bir araya geldiklerinde n de birden sevmek is tiyor, bunlardan hi biri de onun gerekten hangisini da ha ok sevdiini bir trl anlayamyorlar, bu ortaklaa flrtten de holanyorlard. Kimi zaman Kovaef, Radoslavof ve Akof aileler birlikte gezintiler tertipliyor ve sk sk amkoru denen ok gzel bir gezinti yerine gidiyorlard. Oraya giderler ken aralarna almay unutmadklar bir yakn ahbaplar vard ki bu da Mustafa Kemal'di. Balkan dalarnn ok gzel bir yerinde romantik ye illikler arasna gmlen bu kuytu yer, Mustafa Kemal'in gznde bir hayal cenneti gibi gzelleirdi. gen kz da onun evresini alr, onunla saatlerce konuur, gr rler, ayr ayr daha stn olduklarn ona gstermeye alrlard. Bylece amkoru'da geen saatlerin eliyle Mustafa Kemal'in yaay defterine en tatl anlar yazl maktayd. Bunlar mr olduka, sayfalar evirip gnl cz ederek okuyacakt. 1914 yl hzl admlarla ilerlemeye ve dnyay atee verecek devlet gruplar, saflarn daha ok sklatrmaya balamt. Mustafa Kemal de bir Trk ataesi olarak Bulgaristan', bir sava mukadderse, Osmanl Devleti'nin yanbanda grmek kaygusundayd. 1 Bunun iin oktan taarruza gemiti. Radoslavof'un partisindeki 17 Trk mebusu ilk koz olarak elinin altn dayd. Zaten Bulgaristan partileri Cermanofil, Rusofil di482

ye ikiye ayrlmt. Hangileri daha gl karsa Bulga ristan o yana geecekti. Ferdinand, katksz. Almanlar dan yanayd. Kannda Cermen kanndan damlalar yz yordu. O da balbana bir kuvvet saylamazd. Halk ynlarnn isteklerine kar gelirse, bu komiteciler mem leketinde o saat dirimi tehlikeye girebilirdi. Yalnz, saray, artk ortada sallanp durmaktan bkmt. Onun temsilci leri aka yle haykrabiliyordu : Efendiler, kararmz vermeliyiz, ya oras, ya bu ras. Artk yansz kalnamaz. Bulgaristan'da savaa u, ya da bu yanda katlmak isteyenlerin ounlukta olduunu u olay pek gzel gs termiti : ifti Partisi Lideri stanbulski sarayn temsilcisine yle bir karlk vermiti: Bulgaristan' savaa srkleyecek olursanz bu nun cezasn kellenizi vermekle deyeceksiniz! Bartan yana olan ifti Partisi lideri, be dakika sonra hemen tutularak hapisaneye gnderilmiti. te dnya sava yaklatka Harbiye Nazr Kovaef'in gzel kz Mara, hemen Mustafa Kemal'in katnda teki rakiplerinden stn bir yer almaya balamt. Bu romantik ilgiye imdi bir de siyaset karm, bu her ki sini birbirine daha ok yaklatrmt. Artk, Mara, Mus tafa Kemal'in siyasal amacna gre iten bir almaya koyulmutu. Bir yabanc ataemilitere gerekli her eyi seve seve yapyordu. Bulgarlar, artk yanezlk politikasn srdrecek di ren gcne sahip olmadklarn gstermekteydiler. Bir yana yanamak istiyorlard, yalnz en byk lokmay nerden koparablleceklerse oraya yanaacaklard. Bunun iin btn Bulgar devlet adamlar ve politikaclar kimisi n gilizlerle, kimisi de Ruslarla harl harl pazarlk yapmak taydlar.
**

ttihat ve Terakkicilerin ou Birinci Dnya Sava'na bir olup bitti olarak katlmamz normal karlamamt. Hele Sadrazam bulunan Sait Halit Paa, Rus ky ehir483

lerinin Yavuz ve Midilli adn alm olan Goben ve Breslav zrhilarnca bombardman edildiini iitince ok ge irir gibi olmu, hngr hngr alayarak : Bu. kundaklktr, bu. alaklktr; bamz atee soktular, yazk oldu Osmanl Devleti'ne! diye barmt. ngiliz elisiyle bir zamandanberi mektuplaan sad razam, bu savata yan tutmamamzn gerekli olduuna inananlardand. ngiliz elisinin yan tutmaynz diyen satrlar gzlerinin nnde titriyordu. Talt bey de, Cemal Paa da bu savaa katlmay istemiyorlard. Hele ingiliz grne daha yatkn olan Cemal Paa, sava aklndan bile geirmiyordu. Ne vard ki Trk devletinin savaa girmesini Alman mparatoru II. Wilhelm istiyordu. Osmanl siyasal ve as keri mekanizmas iinde gerekli rgtlerini de oktan yapp bitirmiti. Savaa katlmamz iin Berlin'den ate leme dmesine parman dokundurmas yetmiti. Trk donanmasnda grevli Amiral Suon Paa, imparatoru nun isteini sevinle yerine getirmiti. Bu Alman Amirali savatan sonra yaynlad anlarnda yle diyecekti: Ben, bu bombardman yapmak zorundaydm. tede vatandalarm ate ve kan iinde anavatan savu nurken, ben, burada Bosfor'un mavi sularna, gzel ay klarna bakarak koskoca sava yllarn elbette bo ge iremezdim. Benim isteim, anavatann ykn hafiflet mekti. te, bu da ancak bylece yaplrd. Trkleri yanbamzda savaa zorlamakla olurdu. Odesa ve Sivastopol limanlarnn durup dururken bombardman edilmesi Trkiye'yi Almanlarn yanbanda savaa girmek zorunda brakmt. Ne var ki bakuman dan vekili Enver Paa da bu savaa Trkiye'nin katlma sn en az Wilhelm. Suon ve Liman Von Sanders kadar istiyordu. Yalnz, Rusya'ya eilimli grlen Bulgaristan' da Almanya'nn ve Trkiye'nin safna ekmek iin bir ka sabotaj canbazl yaplmasn dnmt. Teki lt Mahsusa'nn ba Sleyman Asker'yi brpsuna a rarak u emri vermiti : 484

 Asker bey, hemen Sofya'ya hareket edeceksiniz. Sefirimiz Fethi beyefendiye ve ataemiliterimiz erkn harp binbas Mustafa Kemal beye, Bulgaristan'n bizim ta rafta mevki almas hususunda ellerinden gelen btn gay ret ve teebbs sarfetmeleri iin hkmetin srarl ar zusunu tekrarlayacaksnz! Sleyman Asker bey, bunun zerine Sofya'ya me kik dokumaya balad. Gerek Fethi bey ve gerekse Mus tafa Kemal'in Bulgar devlet adamlaryla yaptklar resm grmelere tank oldu. Bunu haber alan Rus ajanlar, Bulgar hkmeti zerinde byk bir Rus basks yarat tlar: Bulgaristan, Rusya'nn yannda savaa katlrsa do u Trakya onlara braklacakt. Bu, Bulgarlarn ulusal d valarndan biriydi. Enver Paa'nn ajanlar, bu haberi ona uurunca paann etekleri tututu. Tekilt Mahsusa'nn yaman adamlarndan biri olan olak brahim beyle bir likte Sofya'ya bir sr sabotajc, eteci ve kaptan gn derdi. Bu korkun ekibin Sofya'ya varmas Mustafa Ke^ mal gibi eli Fethi beyi de ok rktt. Enver Paa, Ami ral Suor'un Rusya kylarnda yapt olup bittiyi, bu gz pek ekip eliyle Sofya'da yapmak istiyordu. Trk ve Bulgar etecileri el ele vererek Valandora'daki Srp kp rsnn temellerine bir yn dinamit yerletirdiler. Bir gece korkun grltlerle koca kpr utu. Bu ii, Bul garlarn yaptn sanan Srplar Bulgaristan'a sava a t H lar. Bu sabotaj iinde nl Bulgar Sadk da byk ro| oynamt. Artk, Bulgaristan, Trk ve Alman ordularnn safla rnda arpmaya hazrlanyordu. Bulgarlar, Fethi beyin karsnda en sonra baklay azlarndan karmlard. Trklerle yanyaha savaa ka tlmak iin Dou Makedonya'y, Meri de Bulgar snrnn Cesri Mustafapaa'ya dek uzatlmasn, Edirne'deki Kara aa kasabasyla istasyonun kendilerine verilmesini is tiyorlard. Filibe'den Sofya'ya dnen Mustafa Kemal, bu korkun istekler karsnda arp kalmt. Bundan ba ka Balkan Sava'nda Bulgaristan'a g etmi olan btn 485

Bulgarlarn yeniden eski yerlerine dnmesi art koulu yordu. Gerek Harbiye Nazr General Kovaef, gerekse Ge nel Kurmay Bakan Jekof, bu koullar yerine getirilme dike Bulgaristan'n, Trklerin safnda savaa katlama yacan aka sylediler. Bulgarlarn Balkan Sava'nda Trklere kar duyduklar dmanlk duygular ve antipatl, ancak byle bir cmertlik sayesinde yok edilebilecekti. Evet, Bulgar devlet adamlarnn dnceleri byleydi. Kral Ferdinand, bu ar koullarn yerine getirilmesi zerinde iddetle direniyordu. Fethi beyle Mustafa Ke mal, Bulgarlarn Trklere kar ileri srlen pazarlk ko nularn renmilerse de br yandan ngiliz, Fransz ve Ruslarla yaptklar pazarlk konular zerinde hi bir ha ber alamamlard. Bilgileri yalnz tahminde kalmt. Ge rek Fethi bey, gerekse Mustafa Kemal, arpac kumrusu gibi dnmeye balamt. Ellerinde byle yukarlara tr? manabilecek hi bir istihbarat arac yoktu. Mustafa Kemal, zora gelince, elindeki romantik flrt lerinden en nemlisini harekete geirmekten baka are bulamad. Gzel Mara, Harbiye Nazrnn bu tatl kz, bu etin soruyu aydnlatabilirdi. D gibi geen ve tatl an larla dolup taan hzl bir sosyete yaaynn yemilerin den en sonra kendi milletini yararlandrmak kararn ver miti: Matmazel Mara ile sevgi ve flrt sahnelerini sk latrmak ve bu tatl sahneleri bundan byle dank gelie b rakmamak gerekiyordu. Mara'nn Mustafa Kemal'e gs terdii gnl yaknlnn tek anlam olabilirdi, bu da an cak akt. te Mustafa Kemal bu saf ve temiz ak va tan hizmetinde de olsa kullanmaktan holanmyordu. Yal nz, bu yksek grev iin romantik zntlere saplanp kalmann anlam da yoktu. Akof'larn evinde bir gn Mara'y ailece Camkoru'ya gezintiye ard. amkoru'nun gzellikleri inde Ma ra'nn kalbine birka altn ak oku saplamaktan da geri durmad. Gzel Bulgar kzn byleyecek en gzel sz lerinden airane demetler seerek onun kalbine arma an etti. Gen kz Trk milletine olan hayranln an486

latarak onun gen temsilcisini mkfatlandrmaya al yordu. Konumalar tam ka bir gidi almt. Mustafa Kemal'in her sznn arkasnda sanki bir ak itirafnn gizli olduunu sanan Mara. en sonra dayanamam, Mus tafa Kemal'i grd ilk gndenberl sevdiini azndan karvermitl. Mustafa Kemal, sevin indeydi. Bu tat l gen kzn sevgisi ona mutluluklar veriyordu. Bu mutlu yaknlktan elde edecei yemilerin, siyasal yemilerin ya knl da ayrca onu sevin iinde brakyordu. Zaman gittike sktryordu. Mustafa Kemal in s rncemede kalmasn istemediinden hemen o gn byledii gen kza Ferdinand caddesindeki 17 No.lu ev de ki gn sonras iin randevu verdi. Gen kz bunu kabul etmekten ekinmedi. Verilen randevuya dakikas dakikasna geldi. Mustafa Kemal, mrnn en ince ve en becerikli konumalarndan birini, belki de birincisini Ma ra ile yapt. Trk ve Bulgar milletinin dost olmalar ve gelecek byk felkette kader birlii yapmalar gereki yordu. Evet, sava bir felketti. Bir kez buna srklen dikten sonra da dost olmalarn salamak iin kader iki kii semiti: Bunlardan biri Mara, br Mustafa Ke mal'di. Sarayn .adamlar acaba ingilizler ve Ruslarla ne gi bi bir pazarlk zerlndeydller? Gen kz byle bir pazar ln olduunu evde Iitmiti. Pazarln maddeleri ze rinde, nemsemedii iin, bir ey renmemiti. Bunlar renmekten kolay ne vard!.. ingilizler ve Ruslar, meclisin datlmasn ve yeni se imlere gidilmesini istiyor ve bundan Rus yanls bir mec lis meydana getirebileceklerini umuyorlard. Sava kazanldktan sonra karlk olarak Dou Trak ya'y Bulgarlara vereceklerdi. Bulgar ordusunu kendiler! sllhlandracaklard; ayrca elli milyon Frank da vermeyi vaadedlyorlard. Saint George piyadesi ad verilen ingiliz altnlar, bu srada oluk gibi Bulgaristan'a akyor; Alman ve Trk dman rgtleri ve halk ynlarn kuatyorlard. Bu diplomatik sava Matmazel Mara le sarn Trk 487

ataemiliteri kazand. Bulgaristan, ileri srd ar ko ullarn bir blmnden vazgeti. Karaaa kasabasyla istasyonu Bulgarlara braklarak i tatlya baland ve Bulgar hkmeti ittifak milletlerinin yanbanda yer ald. Mustafa Kemal'in bu ite gsterdii beceri Enver ve Talt Paalarn ok houna gitmiti. Hemen onu yar bayla terfi ettirdiler. Sofya'da diplomatik sava btn iddetiyle srp git mekteydi. Fakat, artk, son gnlerde terazinin bir g z n deki Sobranya'nn Trk mebuslar, Mustafa Kemal, Kral Ferdinand, Bavekil Radoslavof ar basmaya balamt. tilf devletleri temsilcilerinin hrnl vo umutsuzluu gittike daha ok artyordu. lk toplar Srbistan'a doru grlemek zereydi. Bulgar ordusu, sinir iinde verilecek iareti bekliyordu. Bir gn Bulgar Bavekili Radoslavof, Zmrezade akir beyi yanna ararak yle dedi : eker (akir demek istiyor), biz birka gn son ra seferberlik iln edeceiz. Mebuslar seferberlik ileriyle megul olmalar iin seim evrelerine yolladk. itiyoruz ki stanbul'da yiyecek sknts varm. Hemen gidip Ta lt beyi gr; bu birka gn iinde onlara iki yz bin tor ba un yollayabilirim. Seferberlik iln edilince ithalt ve ihracat yasak edilecek, o zaman bu frsat kam olur, dedi. O gnlerde stanbul at. Bu teklif, gkte aranrken yerde bulunan bir nimet demekti. Sobranya'da divan k tiplii yapan akir bey, sevin iinde koarak bu gzel haberi Mustafa Kemal'e iletti. Mustafa Kemal de hemen stanbul'a telgraf ekerek durumu anlatm, akir beyin de hkmete yakndan aklamada bulunmak zere s tanbul yolunda olduunu bildirmiti. akir bey, Sirkeci'de trenden iner inmez. Talt be yin gnderdii adamca karlanarak ona gtrlmt. Talt bey, sempatik yzyle akir beyi heyecanla kar lam ve onun getirdii habere ok sevinmiti. stanbul'a yollanacak iki yz bin torba unun getiril488

mesi iin nakil hazrlklarnn hemen yaplmas gerekiyor du.

I

Talt bey, sevinten uarak akir beyi de yanna alm ve doruca Maliye Nazr Cavit beyin yanna git milerdi. Talt bey, kapdan ieri girerken, az sevinten bir kar akt. Sevinli bir haber, Cavit, un bulduk! diye bard. akir beyi tantt, teklifin nasl yapldn batan be ri anlatt. Fakat, onlar kadar sevinmesi gereken Cavit be yin yznde bir damla sevin yoktu. Yz, kendisini hi ilgilendirmeyen bir eyden konuuluyormuasna kaygusuzdu. Fakat, un karlnda para verilecei anlalnca bu kaygusuz yz bir anda kaygu bulutlaryla kaplanm t. Birden ayaa frlayarak Talt beyi yle tersledi: Yooo! Krk para veremem. Benden sakn para is temeyin. Ama, nasl olur? Krk para veremem. Talt bey de, akir bey de armt. Byle bir ie amamak elde deildi. Talt, ayrca kzmt da. Cavit bey elindeki paray karmamak iin a stanbul'a kar alm cennet kapsn korkun kaprisiyle bir anda kapayvermi ve Talt beyin btn direnmeleri bouna git miti. akir bey, stanbul'dan kskn kskn Sofya'ya yol lanmt. Fakat, bu ie Radoslavof'un da, Mustafa Kemal' in de ok kzacan biliyordu. Mustafa Kemal onu karlayarak heyecanla : Nasl, akir, hallettin ii, deil mi? diye sordu. Hayr! ' Neden? akir bey, Talt beyin sevincini ve Cavit beyin b tn direnmelerine karn Nuh deyip Peygamber demedi ini anlatnca Mustafa Kemal'in gzlerinde mavi imek ler akt ve topuklarn yere vurarak haykrd : Amal bu herifi, amal! 489

Sava balamt ve byk devletler korkun demir ve elik ynlar gibi birbirlerinin zerine atlmaya ve sa va grltleri yeryznn zavall huzurunu halla pamu u gibi atmaya balamt. Trk ordusu, gz yamurlarnn balad ve gz yapraklarnn, frtnalarn nnde karan lk kuytulara doru srklendii bir gz gn l itti faktn yansra savaa girdi. Savan neden olduuna bir trl akl erdiremeyen milyonlarca Trk ocuu, gz yap raklar gibi karanlk kaderlerine doru, karanlk emirlerin nnde snrlara srklene dursun, Mustafa Kemal de ye rinde duramamaya, savaa katlmak in can atmaya ba lamt. Bu sava sevdiinden deildi. Savatan oldum olas tiksiniyordu. Yalnz koskoca vatann kaderi kumara srlmt. Onu kurtarmaya almak gerekiyordu. Bu savaa girilmemesi iin Enver'le Talt'a ne mektuplar yaz m, ne ok salkta bulunmu, bundan doacak byk felketleri sayp dkmt. Herifler ks dinlemiti. Cep-, helerde kyamet kopuyordu. Mustafa Kemal'in sabrsz l son kerteye gelmiti. Evet, genel savaa girilmekle memleket aka bir felkete srklenme yoluna girmiti. Bu felketi nlemek iin Trk ordusu ister istemez kann dkecekti. Bundan baka are yoktu. Mustafa Kemal, byle bir zamanda Sofya'da rahat kordiplomatik koltuklarnda nasl oturabilirdi? Bu rahat koltuklar, onu ate gibi yakmaz myd? ite. bu heyecan l ve sabrsz ruh durumu iinde Enver Paa'ya resm bir yaz ile bavurarak orduda kendi rtbesiyle uygun bir grev istedi. Enver Paa ona u nazik karl verdi: Sizin iin orduda da daima bir vazife mevcuttur. Fakat, Sofya ataemiliterliinde kalmanz daha mhim te lkki edildii iindir ki sizi orada brakyoruz. Mustafa Kemal, bunu u yaz ile rtmeye alt: Vatann mdafaasna ait fiil vazifelerden daha mhim ve mbeccel vazife olamaz. Arkadalarm muha rebe cephelerinde, ate hatlarnda bulunurken ben Sof ya'da ataemiliterlik yapamam. Eer birinci snf zabit 490

olmak liyakatinden mahrum sem, kanaatiniz bu ise, lt fen ak syleyiniz. Son yaznn karl gecikince, btn eyasn top layarak Fethi beye brakt ve en gerekli eyalarn bir ba vula doldurarak ve iri kpei Alp'i da yanna alarak yola kmaya hazrland. Emlrsiz gidecekti. Zaten yaay, s rekli bir servenden baka neydi ki? Bu serveni ou zaman kader denen bakalarnn direnlerini iterek yarat yor, kimi zaman da insan bu serveni kendi direnciyle dizginleyerek kendi hevesine ve kendi havasna gre mey dana getiriyordu. Ne olursa olsun bir kez daha insiyatifi ele alacak ve gidip stanbul'da Enver'in karsna dikile cek, kendi kaderine gzel bir yol izmek iin onun ra kip, hasm ve dman direncini zorlayacakt. ite. tam bu srada Harbiye Nazr Enver Paa'nn mzasyla bir telgraf ald. Telgrafta onun on dokuzuncu t men kumandanlna atand bildiriliyordu. Enver Paa, bu telgraf, Sarkam bozgunundan d nerken Erzurum'dan ekmiti. Mustafa Kemal, bir servene gittiini biliyorsa da bunun, yaaynn en byk ve tehlikeli serveni olaca n da seziyordu. Hemen o gn Trk ve Bulgar dostla ryla helllat. Mara'nn, Elena'nn, Nikolina'nn sevgi ve sempatiyle parlayan baklar, onun gnln bir kez daha, belki dd son kez bol bol ykad. iinde sevince benzer hibir ey yoktu. ine kara ca sava dalgalar, ancak bir cehennemle llebilirdi. Onun ruhu geri hareket, aksiyon stiyorsa da, ldrmek, kan dkmek istemiyordu. O. bar iinde yaamak ve yaratmak istiyordu. Kendi yurdunun zavall ocuklarn baka devletlerin karlar uruna atee atmak, ona bir cinayet gibi grnyordu. O, hi bir vakit bir Mars, bir sava tanrs olmak istememiti. Sadece kendi insanla rn muttulatracak byk aksiyon hlyalar peindeydi. Karanlk bir kaderin penesine dtn anlamak la beraber btn dostlaryla yine grmek dileiyle vedalaarak trene bindi. nce bir gz yamuru Sofya'dan kalkan trenin zerine melnkolik gzyalar gibi yayor491

du. Mustafa Kemal, yamurun kl rengi perdesi arkasn da Mara'nn altn izgilerle beliren zgn yzn ve gzel gzlerini grr gibi oluyordu. Kalbinin yarsn Sofya'da amkoru gzellikleri iinde braktn anlyordu. Tren b tn hzyla fkrdayarak stanbul'a doru uzaklayordu.
*

Bakumandan Vekili Enver Paa, Mustafa Kemal'in on dokuzuncu tmen kumandanlna atandn bildiren telgrafn Erzurum'dan yollam, Mustafa Kemal Sofya' dan stanbul'a gelinceye dek o da payitahta yetimiti. Diplomatik ileri becermekle beraber, her zaman ya drgayan Mustafa Kemal, bir tmenin bana geebilecei iin baya seviniyordu. Gelir gelmez hemen genel kur maya .bavurdu, tmenini teslim almak istedi. Herkes armt. Bu tmen, ancak zmrtanka ku u kadar gerekti! Mustafa Kemal, ilkin Enver Paa'y grmeye gitmi ti. Nezaret odasnn kapsnda arlmas iin beklerken Personel leri Bakan evki beyle karlat. Bu on do kuzuncu tmene atanma iinin ne olduunu sordu. evki bey de telgraf Enver Paa'nn Erzurum'dan ektiini an latt. Demek ki bu ite bir yanllk yoktu. Biraz gnl rahatlamt. Enver Paa, biraz sonra onu ieri artnt. Mustafa Kemal, Enver'i biraz zayflam, solgun gr d. yle bir konuma kaps a t : Biraz yoruldunuz! Yok, p kadar deil. Ne oldu? arptk, o kadar. imdiki vaziyet nedir? ok iyidir. Enver Paa'y daha ok konuturmaya almak im kanszd. ok lkonik konuuyordu. Elbe'tte Alagz da larnda yzbin Trk ocuunu Sarkam Fatihi olmak hrsyla dondurup ldrdm! diyemezdi ya. Bu yzden Mustafa Kemal sz kendi iine getirmiti : Teekkr ederim, numaras 19 olan bir tmene 492

beni kumandan tayin buyurmusunuz. Bu tmen nerede dir? Hangi kolordu ve ordunun emrinde bulunuyor? Enver Paa'nn da burda bir ey bilmedii anlal yordu : Ha, dedi, bunun iin belki Erkn Harbiye'yle g rrseniz daha kat'i malmat alabilirsiniz. Peki, o halde sizi daha fazla rahatsz etmeyeyim. Erkn Harbiye ile grrm. Erkn Harbiye'de on dokuzuncu tmen kararghn dan hi kimsenin haberinin olmay Mustafa Kemal'i ger ekten artmt. Sahtekr durumuna dtn anl yor, kzarp bozaryor, ne syleyeceini, ne yapacan bilmiyordu. Erkn Harbiye'nin patronu durumunda olan Liman Von Sanders de Mustafa Kemal'in derdine are bulamamt. Uzun ve etin soruturma ve aratrmalar dan sonra on dokuzuncu tmenin Tekirda'nda kurulu halinde olduunu rendi. Tekirda'na gitmek zere hazrlk yapt gnlerden bir gn, Enver Paa, Mustafa Kemal'i Harbiye Nezare tine artt. Mustafa Kemal broya girdiinde Dahiliye Nazr Talt beyi de gler yzyle orda grd. Kendisine yeni bir serven nerilmek iin arlmt : Mustafa Kemal, Sofya ataemillterliinin son gnle rinde bulunduu sradayd. stanbul'dan Enver Paa'nn bir adam gelmi ve bir Hindistan seferi kuvvetinin ba nda Hindistan'a gitmek isteyip istemediini sormutu. Mustafa Kemal, byle bir grevi aklndan ve hayalinden geirmediini ve geiremiyeceini syleyerek adam ba ndan savmt. Osmanl Devleti henz savaa katlmamt. Enver Paa, Orta Asya'ya Hac Sami'nin liderliinde bir grup ihtillci gndermi, Rauf beyi Afganistan ordusunu d zeltmek zere Badat ve ran zerinden yola karm, Kafkasya ve ran ilerinde i grmek zere Yakup Ce mil'in kumandasnda nemli bir gerilla kuvveti gndermi ti. Mustafa Kemal'i de bu arada Hindistan fatihliine gn dermeyi kafasna koyduundan on dokuzuncu tmen ku mandanlna atanm olan Mustafa Kemal'i yine art-

mt. Dahiliye Nazr Talt beyin yannda Enver Paa : Kemal bey,-dedi, Hindistan'a doru bir sefer yap mak ster misiniz?.. Emrinize tam tehizatt alay ve receiz, iran'dan balayarak btn islm dnyasn in gilizlere kar ayaklandra ayaklandra Hindistan'a kadar gideceksiniz. Mustafa Kemal, biraz glmseme, biraz alayla : Ben o kadar kahraman deilim, dedi. Hemen, teden Talt Paa sze kart: Bu vazifeyi niin kabul etmiyorsunuz? Mustafa Kemal, hemen karlk vereceine bir dn ya haritas getirmelerini istedi. Harita geldi. Mustafa Kemal, Trkiye le Hindistan arasndaki korkun uzaklklar ve doal engelleri bir bir saydktan sonra : Hem, niin alay? dedi. Tek bir adam gnderi-, nlz. yeter. Nasl olsa kendi kuvvetini kendi yapmaya mah km deil mi? Bu fedailii stne almalydnl Eer byle bir imkn olsayd sizin emirlerinizi beklemezdim. Kendim gider, kuvvetler bulur, Hindistan' fetheder ve mparator olurdum.
*

** Mustafa Kemal, Alp adl kpeini de yanna alarak Tekirda'na yolland. Tmenin kuruluunu hzlandrd ve onu vurucu bir kuvvet olarak Gelibolu'da Maydos'a yer letirdi. Mustafa Kemal on dokuzuncu tmenle Ece liman, Settlbahlr ve Morto liman arasndaki deniz kysn koru yacakt. Buralar daha Balkan Sava'nn son safhasndan tanyordu. Bunun iin de dmann nerelerden karmo yapabilecei zerinde salam dnceleri vard: Olsa ol sa bu karma noktalar Settlbahir'le Kabatepe dolaylar olabilirdi. Yine onun grne gre buralar iyi avunulursa karaya dman aya bastrmamak olana sala nabilirdi. Bunun in Mustafa Kemal, tmenini bu blge yi kydan^savunacak biimde yerletirdi. 1914 ubat'nn 494

karl-buzlu gnlerinde gen yarbayn askerleri slak siper lerinde titremeye balamt. Mustafa Kemal'in bu Maydos kumandanl srasn daki en nemli olay Mehmet avu olay olmutu. D man bir kez Settlbahir ve Kumkale'ye asker karma ya yeltenmi ve Mehmet avu adl kahraman asker bunlar denize dkvermiti. Mehmet avu da yine Mus tafa Kemal'in yaratt bir kahraman tipiydi. Dmann zayf kuvvetlerle karaya kmas sadece bir keif iindi. Nitekim 5 Mart'ta byle bir keifte da ha bulundu ki bu drtba mamur bir asker hareketti. Bu hareket, Cevat Paa'nn blgesinde meydana gelmi se de Mustafa Kemal, ister istemez buna karmak zorun da kald. 5 Mart sabah Cevat Paa, Mustafa Kemal'in karar ghna gelmiti. Mustafa Kemal, Settlbahir blgesinde ki savunma tertibatn gstermek zere onu yanna al m ve beraberce Kirte'ye gitmilerdi. Tam oraya varm lard ki, dman donanmas Kirte'yi ve Altepe'yi id detle dvmeye balamt. Denizde sralanm klrengi elik ynlar, karaya elik kusuyorlard. ki kumandan, bir arapnel yamuru altnda kalmlard. Mustafa Ke mal, hemen ordaki alay kumandanna gereken talimat vererek abucak karargha dnmt. O gn souktan titreyen mehmetikler, toplarnn banda itilf donan masna durmamacasna ate am ve karaya asker karma iini bir kez daha suya drmt. Mustfa Kemal, o gn de anakkale Boaz'n skt rp geemeyen itilf donanmasnn mutlaka karaya as ker karmay bir kez daha deneyeceine inanmaya ba lamt. Byle bir olayn her an meydana geleceini hesap layarak ktalarna tetikte bulunmalar iin iddetle emir vermiti. Yksek kumandanla yazp izerek kuvvetleri nin arttrlmasn istemi ve bunu da baarmt. Ne yazk ki Enver Paa'nn rekabet duygusu, Mustafa Kemal'in bu nemli kesimden kaldrlp ihtiyata alnmasna se bep oldu. Enver Paa, elbette bu eski rakibinin dnya 495

savann daha ilk turunda n sahibi olmasry istemeye cekti. Bakumandan vekili, o blgeye Halil Sami adnda baka bir kumandan atad. Artk, Mustafa Kemal, genel ihtiyat olarak sra snda Gelibolu, srasnda Anadolu yakasna yardmda bu lunmak zere geri alnmt. Rumeli kys blgesi, sadece yeni kumandann emrine verilmiti. Bu arada Mustafa Kemal'in tmeninden bir alay a nakkale'ye geirildi ise de yine eski yerine gnderilmiti. Mustafa Kemal, atlm olduu bu kr blgede umut suzlua dmeyerek dman dman kabul etti ve umul maz olaylarla her an karlaabileceini dnerek ona gre de tertiplendi.. Tmenini Bigalky dolaylarnda toplad. imdi, onun tbeni, beinci ordunun ihtiyat olarak Bigalky ve onun gneyindeki Maltepe ve Mersintepe ordughlarna yerlemi bulunuyordu. Gelecek emirlere gre yldrm gi bi srasnda Bolayr'a, srasnda vapurla anakkale'ye yollanmaya hazr bir durumda istim zerinde bulunan Mustafa . Kemal, tmenini sk bir eitimden geirmeye balad. 1915 de 12 Nisan sabah gen kumandan portatif karyolasn deprem gibi sarsan top sesleriyle uyannca cephede garip olaylarn getiini anlad. General Hamilton'un gemileri, ar toplaryla karaya korkun bir elik yamuru kusmaktayd. Yer-gk sarslyordu. Yatandan frlayan Mustafa Kemal, tehlikenin ok yakn olduuna inanarak btn tmeni hazr hale getir di, svari bln de haber getirmek zere Kocaimen ynne doru yola kard. Mustafa Kemal, gerekten beklenmedik bir olay ge tiini seziyor, hemen bir haber alabilmek iin bouna kv ranp duruyordu. Gelibolu'daki kolordu kumandan Esat Paa'y telefonla bulup bilgi almak istediyse de o da bir ey bilmiyordu. Ancak, sabahleyin saat alt buukta Ha lil Sami beyden bir rapor ald. Bunda dmann Arburnu'na karma yapt anlalyordu. Mustafa Kemal'den bu dmana kar bir tabur asker gnderilmesi isteniyordu. 496

Gerek bu rapor, gerekse Mustafa Kemal'in kendisinin Maltepe'de zel olarak yapt gzetlemelere gre d man Kabatepe dolaylarna nemli kuvvetlerle kmaya alyordu. Onun bu kans, batan beri byleydi, ite, imdi gerekleiyordu. Dmann btn gcyle kt bir blgeye bir ta burla gitmek, bir zerre askerlik bilgisi olmamak demek ti. Onun saduyusu, btn bir tmeni olay yerine doru yrtmeyi ya dman olduu yerde mhlamay, yu da denize dkmeyi emrediyordu. Mustafa Kemal, artk salt kendi kendinden emir ala cak bir durumda bulunuyordu, insiyatif, dorudan do ruya eline gemiti. Enver Paa'nn ondan kskand za fer, zorla gelmi, onun tozlu izmelerine srnyordu. Hamilion'un talihsizliine bakn ki see see Mustafa Kemal'in blgesini semiti. Sonradan anlaldna g re, felek Mustafa Kemal'i pek erken an ve eref sahibi yapmak iin itilfn karma gemilerini, denizin hrn dal galarn kullanarak asl karma yerinden uzaklatrp Ka batepe karsna srklemiti. Mustafa Kemal, btn tmeniyle dman gsle meye karar verince hemen kararghn bulunduu Bigali kynde yerlemi olan birinci piyade alay ile Cebel ba taryasn harekete geirdi. Sonradan hepsi ehit olmu olan nl elli yedinci alayn bana kendisi geerek dalktalk, fundalkt ve yolsuz bir arazi zerinden Kocaimen tepeye doru yolland. Geilecek bir yol bulmadka bu tepeye erimek kolay olmayacakt. Topu tabur kumanda nn ktalarn gemesine elverili bir yol bulmas iin ileri gnderdi. Topu kumandan geri dnmeyince batarya kuman dann da gnderdi. O da gelmeyince, kendisi yol bulmaya koyuldu. ok etin bir yryten sonra alay Kocaimen tepeye ula trd. Buras yarmadann en yksek noktasyd. Yalnz, Anburnu l zaviye iinde kaldndan grlemiyordu. Nisan gneinin tatl scakl srtn strken Mus tafa Kemal yanbanda Alp olarak elindeki drbnle do497

F.: 3?

nize bakt. Gne altnda sava cinayetinden habersiz masmavi, lekesiz, masum bir deniz, sla zlemi veren g zelliiyle uzuyor, yaylyor ve geniliyordu. Yalnz bunun mavi bir ayrla benzeyen yznde yer yer elik yan smalar meydana getiren kirengi sava gemileri sra lanmt.. Bunlarn arasndan geen bir yn nakliye ge misi kyya asker ve malzeme boaltmaya alyordu. Elli yedinci alay - hepsi ehit olan alay - hl Kocaimen'e doru trmanmaya urayordu. Dorua erimi olanlarsa giynekleri terden srtlarna yapm, yorgunluk tan bitkin olarak soluyup duruyorlard. Mustafa Kemal, erata on dakikalk mola verilmesi iin kumandanlara emir verdi. Erat. denizden grlmeyen srtta dinlenmeye geti. Mustafa Kemal, bu mola sresi iinde Aptal geidi denen, eskiden bildii bir geitten Conkbayr'na gitmek istiyordu. Yannda yaveri, emir su bay, sertabip ve orada yeniden bulduu tmen Cebel topu taburu kumandan ile atl olarak yola kt. Arazi, ok etindi, atlar geride brakarak yayan gitmeye ba ladlar. Yayan olarak Conkbayr'na vardklarnda ok lgin ve artc bir olayla karlatlar. Conkbayn'nn gne yindeki bir tepede deniz kysn gzetlemek in grev lendirilmi bir mfreze, alabildiine Conkbayr'na doru kayordu. Mustafa Kemal'in bulunduu yere vardklarn da Mustafa Kemal: Niin kayorsunuz? diye bararak sordu. Kaan askerler hep bir azdan : Efendim, dmanl diye karlk verdiler. Nerede? Hepsi 261 rakml tepeyi gsterdiler: te! Gerekten de dmann bir avc hatt, gsterilen te penin eteklerine dayanmt; karlarnda hi kuvvet yok mu gibi serbeste ilerliyorlard. Mustafa Kemal mrnn en kritik anlarndan birini yaadn imek gibi kavramt. Alay on dakika mola iin geride brakmt. imdi, 498

dman ona kendi askerlerinden daha yaknd. in da ha kts uydu ki eer dman, Mustafa Kemal'in im di bulunduu yere gelseydi dinlenmekte olan alay. bt nyle panie urayabilirdi. Mustafa Kemal'in skan de has, bir anda en gzel kurtulu aresini buldu. Kaan eratn nne dikilerek : Dmandan kalmaz! diye haykrd. Askerler: Cephanemiz kalmad, diye sylendiler. Cephaneniz yoksa sngnz var! Bunu syleyen Mustafa Kemal, hemen askere : Sng taaak! Kumandasn verdi ve arkasndan da : Yere yat! Emrini vererek onlar yere yatrd. Trk askeri sn g takp yere yatnca dman da yere yatt. Mustafa Kemal, bundan sonra, alaydan ilk yetien lerin hemen mar mar la bulunduu yere gelmesi in emir subayn geriye koturdu. ite, onun kazand bu an. anakkale'de Conkbayr zaferinin altn kalemle tarihe yazlmasna sebep olmu tu. Bir koca muharebenin ufack bir lhzaya bal oldu unu, hatt bir memleket hayatnn fena kullanlm bir an yznden tehlikeye debileceini, burda olduu gibi iyi kullanlm bir ann ise bir muharebenin ve bir vata nn mukadderatn iyiletireceini o dakikay grr gibi canlanm bir ifade ile duymak insann tylerini rperti yordu. Kol'un bandaki blk yetiince, Mustafa Kemal, he men ate amasn, btn taburlarn bu bl takviye ederek 261 rakml tepe zerinden dmana saldrmasn emretti. Cebel bataryas ilk salvosuyla dman piyadesi nin kaynat araziyi halla pamuu gibi atmaya ba lad. Mustafa Kemal, bu srada bataryann yannda dikil mi, durmadan alaya taarruz ynleri veriyor ve mehmetikler Allah Allah haykrlaryla bayrdan aa yuvar lanr gibi kouyorlard. 499

Akamn alacakaranl Conkbayr'nn sel yataklarn doldururken Mustafa Kemal'in alaylar. Hamilton'un as kerlerini ta deniz kysna dek kovalamt. karma san dallar karadan kaanlarla dolmaya bile balamt. Gk yznde hafif bulutlarn arkasnda ar ar ilerleyen do lunay bile artk Conkbayr'nda sava yaplmasna olvoriii bir ortam yaratamyordu. Zafere pek yaklaan Conk bayr kovalamacas, bylece yarda kalmt. Mustafa Kemal'in Conkbayr zaferi, dbha ok onun ok gl bir beyin tamasndan, eratna lm hie saydrabilmek gcnden meydana gelmiti. Ktalarnn ku mandanlarna azdan verdii emirler yleydi : Size ben taarruz emretmiyorum, lmeyi emredi yorum. Biz lnceye kadar geecek zaman zarfnda ya rimize baka kuvvetler ve kumandanlar kaim olabilir. Bu yzden dmann zerine atlan ktalar, subay, eri, salt ldrmek ve lmek iin atlmlar ve deniz k ysna eritiklerinde karlarnda zaferden baka bir ey bulamamlard. Mustafa Kemal, Arburnu'nda 12 Nisan'dan 4 Mays'a dein Arburnu kuvvetleri kumandan olarak kald ve durmadan sava verdi. Dman, artk kyda yapm kal mt. Hamilton'un bundan sonraki btn rpnmalar bou na gitmi ve bu kesimden i kmayacan anlaynca ta arruzlarn arlk merkezini Anafartalar kesimine kaydr mt. Yarbay Mustafa Kemal, Seddlbahir'in kuzeyinde vo Anafartalar'n gneyinde ngilizlere ilk amar atm vo onlar Arburnu'nda darack bir yere mhlamt. Artk yp ratc ve ldrc siper savalar balamt; her iki ya na da usan veren bir biteviyelikle srp gidiyordu. Mus tafa Kemal, artk ngilizlerle elenmeye de balamt. Onlarn sinirine dokunan bir pf noktalarn yakalamt. Bunun zerinde bir karnca gibi iliyordu. Her le vakti Cesarettepede erat karavanaya oturunca asker mz kaya gr sesiyle asker marlar aldrmaya balyor, da ha ilk notalar maden seslerle havada uar umaz n500

giliz sava gemileri korkun bir yaylm atee koyuluyordu. Amalar yalnz Mustafa Kemal'in Cesarettepe'siydi. Ordaki sarn mavi gzl sava tanrsnn bu srada ehl baklaryla ve bykaltndan glerek kendilerini gzetledi ini de biliyorlard. Cesarettepe. Mustafa Keml'in sava ynetme yeri olan Kemalyertonin en yksek noktasyd. Kendi ad buraya lem olmutu. Sava tanrsnn anak kale'deki Trk savunmasnn saflar arasna umulmadk bir zaman ve biimde gelip karmas ngilizlerin ok cann skyordu. Sava tanrs, altn gibi parlayan zrhlar iinde an cak ngiliz dritnotlarnn kaptan kklerine yakmaz my d? kzlerin ektii drt bin yllk Hitit kanlaryla em rine gelen cephaneden daha ok holand grlyor du, sava tanrsnn. Hektor, zrhlarn soyunmu, hki bir kat giynek giymi, toprak siperlerin iinde homurda narak dolayor ve Anadolu'nun yank yzl ocuklarna orda yiitlik masallar sylyor, orda insann lmle alay ettii saysz destanlar yazdryordu. Evet, bu sarn sa va tanrs, ya da bu sarn Hektor, Truva'y yeniden savunmak iin birdenbire yerden kma benziyordu. Gelibolu yarmadasn dmekten kurtaran mucize, yalnz bu gen ve sarn sava tanrsnn kalbinde ve beyninde ldyordu. Evet, Mustafa Kemal, ngiliz dritnotlarnda dnyay fethe km General Hamllton'u kahrndan ldryordu. Kendisi de beri yanda uykusuzluk, yorgunluk ve stmadan erimeye, bir deri bir kemik bir kahraman harabesi hali ne gelmee balyordu. Onun gnlk yaay, her insa nn dayanabilecei gibi deildi. Gelibolu yarmadas, Hamilton'un topu salvolar sarn bir Trk kahraman ya ratyordu, ama, bugnlere Trkiye'nin kara gnleri deni lebilirdi. Siperlerde elik sanaklar altnda says belirsiz Anadolu ocuklar dizileri sessiz sedasz eriyip gidiyordu. Yeryznn o zamana dek grmedii en byk ve en korkun sava donanmas anakkale'nin kapsna da yandnda Trk dev.ciinde, daha ok sava isteyerek kapmza getirenlerde afak atmt. 501

Bu donanma bir toslamada anakkale mstahkem mevkiini halla pamuu gibi atarak stanbul limanna da yanacakt. Ne olduysa oldu bu korkun armada anakkale'yi yarp geemedi. Ne var ki dmann hrs snmemiti. Bir de bu istihkmlar arkadan vurarak stanbul'a ula mak istedi. Enver Paa'nn ve Liman Von Sariders'in etek leri yine tulutu. Padiah Sultan Reat' Anadolu'ya ka rmak iin tertibat alnd. Sorumlularn oluk ocuu ya Anadolu yakasna geirildi, ya da geirilmeye hazr bir duruma getirildi. itilf devletlerinin karar kesindi: Trklerin ayan Avrupa'dan keserek onu Alman yoldalarndan ayrmak istiyorlard. Mustafa Kemal'in Gelibolu Yarmadas'nn Cesarettepesine kurun ve glle ilemez yeni bir dev Rodos heykeli gibi dikilii itilf devletlerinin itahn kursanda brakt gibi stanbul'un ka hazrln da durdurdu.
*

Mustafa Kemal, Esat Paa'nn kolordusuna baly d. Esat Paa'ya btn cephenin kumandanl verilmek isteniyordu. Mustafa Kemal de bu arada zaferler kazan m tmeniyle cephenin sa kanadn ald. Yeni takviye ktalar yetimiti ve bunlarn banda bir Alman Albay vard. Mustafa Kemal'se henz yarbay rtbesindeydi. Al man Albaynn kendi tuttuu kanada kumandan olarak geldiini gren Mustafa Kemal, bu tehlikeyi savuturmak iin hemen davrand ve Alman Albayla pazarla girie rek bu kumandanla ancak kendisinin gerekli olduu te zini savundu. Alman Albay onun bu araziyi kendisinden ok iyi bildiine inandndan hakkndan dosta vazge mek zorunda kald. Alman Albayna ilk syledii sz u oldu : Karar verilmitir. Araziyi biliyor ve dman tan yorum; ben kumanda edeceim. Alman Albay, Mustafa Kemal'in bu direnmesini ve dvada onun hakl olduunu genel karargha kendisi bil dirdi. 502

Alman Albay, bir zorbann karsnda deildi, Yarbay Mustafa Kemal, onu gerekten nandrmt. Zaman geldi ki btn Arburnu kumandanlnda Mustafa Kemal tek bana kald. Dman yeni taarruz blgesi olarak Anafartalar seince deiti. Ordaki ku mandanlk byk ingiliz karma kuvvetleri karsnda a rm, ne yapacan bilmez hale gelmiti. Mustafa Ke mal, cephenin boydan boya bir kumandann, o da yalnz kendisinin kumandas altnda bulunmasn ve ancak by lece gelecek an basknlara koordine olanaklarla kar konulabileceini sylyordu. imdi bu paralanm ku mandanlklarla ancak bir felkete gidildii kansndayd. Bir gn Yalova'da bulunan genel kararghtan Liman Von Sanders Paa. kurmay bakan Diyarbakrl Kzm Paa azyla Mustafa Kemal'den genel durumu sordu. Mustafa Kemal, byle giderse durumun berbat bir sonu ca varaca zerinde kesin fikirler ileri srd. Liman Von Sanders, buna kar ne are olabileceini sorunca Mus tafa Kemal, btn cephe kumandanlnn, yani grup ku mandanlnn kendisine verilmesini istedi. Telin br ucundan bir kahkahaya benzeyen b karlk g e l d i : Peki, ok gelmez mi? Mustafa Kemal u karl verdi: Az bile geliri Oysa btn bu kasrga inde tek olumlu ve yksek beyin olarak ileyen Mustafa Kemal, henz yarbayd. Al bayla ykseltilmesi Enver Paa katnda tartma konu su bile olmuyordu. Mustafa Kemal, hi kimsenin ltfunu bekleyecek k ratta bir asker deildi. O istedii baary kendisi yara tyor ve onun sonucu olan altn yemileri kendi elleriyle uzanp topluyordu. istedii grup kumandanln da en sonra ald. yle bir zamanda ki Anafartalar'da kan gvdeyi gtryor, n gilizler Trk ocuklarn bir buday tarlas gibi bierek 'hkim tepelere doru kolayca trmanyorlard. Artk, Hamilton'un bu yeni saldrsn da ancak bir kiinin durdu rabilecei anlalmt. Enver Paa, bu eski rakibinin ka-

503

zand paha biilmez zaferler karsnda hrsndan ken dini yiye yiye Hamllton'un at yeni cepheye de Musta fa Kemal'in asker dehasn srmekten baka are bula mad. Artk, anakkale cephesinde iki kii kar karya kalmt: Hamilton ile Mustafa Kemal! byle olduu halde ye Trkiye'de askerlikten an layan ve bunu birka kez stanbul'u ve boazlar kurta rarak gsteren Mustafa Kemal, istanbul gazetelerinde, yapt ileri anlatmak olanan g elde ediyordu. Mustafa Kemal, daha Selanik'teki Rumeli gazete sinden tand Yunus Nadi'nin gazetesine yaveri Cevat Abbas'n eliyle mektuplar gnderiyor ve asker sansr 'bunlar kua benzettikten sonra yaymlamalarna izin ve riyordu. Hele Mustafa Kemal'in resimlerinin gazetelerde kmas bir sorundu. Yunus Nadl, onun resimlerini gaze tesinde basabilmek iin asker sansrle al takke ver k lah peneleip duruyordu. Avustralyallar, 1915 yl 8 Austos sabah gn rken Kocaimentepe ile Conkbayr ynne doru pek id detli bir saldrya getiler, iki ordunun askerleri de sapr sapr dklyor ve gen insan kanlaryla Gelibolu top raklar bir kez daha sulanyordu. Yaban lleleri oktan kuruyup dklmse de gelecek ilkbaharda daha parlak, daha krmz aabilirlerdi. Dnya kuruldu kurulal bu top raklar, bunca deerli gbreyle, en tatl dlerle ssl in san beyinlerinin fosforuyla bu denli cmerte gbrelenmemiti. Avusturyallar Trk ordusunun yorgunluundur yararlanarak ka kez pskrtldkleri hkim tepelere en sonra trmanabildiler. Dank kumandalar altnda btn lemesine bir zafer kazanld hi bir zaman grlmemi ti. Btn bu tmenlerin kendi emrine verilmesini istediginde Von Sanders Paa telin br ucunda alay etmiti, ite anakkale en sonra elden gidiyordu. Yalnz o gitse neyse, stanbul da elden gidiyordu. Alman ordularyla Tr kiye'nin balants kesiliyordu. Yalova'da yuvalanm olan Von Sanders, abucak Gelibolu cephesine kotu, Musta fa Kemal'i arad. Onu cephe kararghnn yannda Anafar504

ta kynn ardndaki yolda cepheye koarken buldu. Liman Von Sanders. Mustafa Kemal'e : Bu cephedeki btn kuvveti bir kolordu haline getirmeye karar verdim. Onun kumandanln almanz is tiyorum, dedi. Bunu daha nce verselerdi ya! imdi anakkale'de bir tek dman askeri kalmazd. Zararn ne yanndan d nlse krd. O, bu grup kumandanln ok gerekli za manda, tam alt hafta nce istemiti. O zaman tehlike ile bu denli burun buruna deillerdi. imdi yklendii sorumluluk, o gnkne gre korkun denilecek byklk teydi. Mustafa Kemal, 26-27 Temmuz gecesi saat 9,50 de yalnz Anafarta grup kumandanl emrini almam, bunun yanm dmana 27 Temmuz gn saldr emrini de bir likte almt. Ne var ki Mustafa Kemal, yine hastayd. Srasyla gerek stma, gerekse bbrek sanclar onu sk sk yoklu yordu. Dizlerinin ba zlyordu. Hemen o gece hem grup kararghna yetiecek, hem de sabahleyin ktalar saldrya kaldracakt. Artk, umut bir tek ondayd. T men bahekimi ile yaveri Kzm beyi yanna alarak yola kt. Tam drt aydr, ate hattndan yz metre geride llerin kokmasndan meydana gelen boucu, korkun bir havay soluyup duruyor ve bu yzden hastal da bsbtn artyordu. Gecenin saat on birinde zifiri bir ka ranlk inde atnn zerinde oradan ayrldktan sonra ilk kez cierlerini oksijenle ykayan tertemiz bir havann ii ne girmiti. Yalnz, bu gzel havann yansra sanki zifir gibi koyu karanl da yutuyormu gibi geliyordu ona. Her ne de olsa iinde kendisini hi bir vakit brakmayan bir yaamak ve yaratmak sevinci vard. Kulaklar bu sevin cin tatl altlarnda, ilerliyordu. En sonra hak yerini buluyor, liyakat en sonra deerlendiriliyordu, ite yk sek kumandanlk, bu bir trl bitmek bilmeyen ii onun bitireceini anlamt. Bu da yeterdi. imdi, bu hasta ve bitkin haliyle kendisinden bir mucize beklediklerini bili 605

yordu. Vaktinde davranmayarak ii mucizelik bir hale ge* tirmilerdi. Gidecei amltekke karargh saatlerce uzaktayd. Hayvann zerinde baygnlk geirmeden oraya varabil mesi ayr bir iti. Atn zerinde, yalnz yldzlarn n seyrederek ilerliyor, bu koyu karanlkta, atnn ayaklarndan kan ses lere karn ilerlediini anlayamyordu. Yine de Arburnu'nu geride brakt ve gecenin saat bir buuundan nce Gmbrdek bayrnn gneyinde bu lunan karargha sa salim vard. mrnde bu denli sktn bilmiyordu. Saldr a fakla beraber balayacakt. Henz emri altndaki subay lar ve kumandanlarla tanm ve harekt zerinde bir tek bilgi alm deildi. Btn kurmay heyetini gece yar s yanna ararak gerekil btn bilgiyi almaya al.?*'./ Bu ald bilgiye gre dman Kiretepe, Kkrtlpnar, Slecik, Mestantepe hattnda says bellisiz kuvvetler tu tuyordu. Bundan baka Conkbayn'nda ve Kocaimen'de yine says bilinmeyen nemli kuvvetleri olduu da bili niyordu. Bilinen bir ey daha vard ki, dman kemikliler'e durmadan taze kuvvetler kartmaktayd. Mustafa Kemal, bu bilgiyi alnca yeni kuvvetlerini buna gre tertipledi. Telefon tertibat olmadndan emir leri tmenlere subaylarla yollad. Bu subaylardan birisi de yanndan oldumolas ayrmad tknaz, esmer, sert yzl bir yzba olan Cevat Abbas beydi. Mustafa Kemal, telefon hatlarnn ekilmesi, shhiye ileri iin gereken emirleri verdikten sonra kararghtan ayrld, gn rken balayacak saldry ynetmek iin amltepe kuzeyindeki tepelere yolland. Yzblnlerce Anadolu ocuu, ruhunun scack bir k esinde titizlikle saklad tatl cennet dleriyle cann vermi ve etleri boalan tmenler birer iskelet halinde siperlerde pusmu bekliyordu. Neyse en sonra beklenen takviye kuvvetleri yetimi, Mustafa Kemal umutsuzluk tan kurtulmutu. Bu kuvvet altm kilometrelik Bolayr.Anafarta yolunu en ka zamanda, rekor denecek bir s506

ratle gemi, yeni grup kumandan Mustafa Kemal'in eli altna girmiti. Cebri yryle yzlerinden kvlcmlar sa arak Anafartalar'a yetien bu kuvvete ancak iki saat gibi ufack bir mola verdirilerek saldrya kaldrld. Gzetleme yerine vardnda Trk saldrsnn ba lam olduunu grd. ki tmen yanyana baarl sald rlarn btn engelleri ykarak srdrdler. Bylece Sulva dousundaki bir dman kolordusu ile Byk Anafarta ynndeki bir tmen yenilmi ve ileyemez hale getiril miti. Yenilmi olan dman kuvvetlerinin okluu, Mus tafa Kemal'i artmt. Baar o denli bykt ki, taar ruzu durdurdu ve askerler elde ettikleri siperleri onarma ya baladlar. Hamilton'un o denli nem verdii ve ken disinin de yaknnda bulunduu bu saldrnn neden ye nilgiyle sonulandn Mustafa Kemal ok abuk anla mt: Dman ktalar bayr yukar yanak dzende iler lemekteydiler ve nlerinin de bo olduunu sanyorlard. Trk topusunun ve avclarnn bu arada her zaman ol duu gibi gsterdikleri yiitlik, yenilgiyi meydana getir miti. En nemli faktr ngiliz kumandasndayd. Sorum luluk korkusu ngiliz ordusunun subaylarn felce urat mt. Mustafa Kemal, sorumluluk korkusunun nice yenil giler meydana getirdiini bir ok kez yakndan grmt. 27 Temmuz zaferi, Mustafa Kemal'ce sevinilecek bir zaferse de henz stanbul'u kurtarmaktan uzakt. Dman, gndr ahintepe ile Azmak arasnda baka kuvvet lerle arkas arkasna birok saldrlarda bulunmutu. Bu saldrlar gerekten de kanl ve canl saldrlard. Bylece gerek Conkbayr ve gerekse ahintepe'de korkutucu bir duruma sahiptiler. Mustafa Kemal kendisine yardma gelecei bildirilen iki taze alaya ok sevinmiti. Bu iki alayla bu gece Ha milton'un bana yeni bir orap receini dnerek ks ks glyordu. Bu alaya scak bir orba hazrlamalar iin hemen gerekenlere emir vermiti. Mustafa Kemal, sava ynetme yerinden inmi, amltekke'deki kararghna gidiyordu. Yolda Liman Von Sanders'in yaverine rastlad. Mareal, bugnk byk zafer 507

in yaverini Mustafa Kemal'i kutlamaya gndermiti. Li man Von Sanders'in kendisi de heyecan iinde Musta fa Kemal'i amltekke'deki kararghnda bekliyordu. Ka rarghta Von Sanders, ayrca onu kutlad ve yeni baa rlar diledi. Mareal'le ancak birer kahve iecek kadar vakti vard. Conkbayn'nda dmana yapaca yeni saldry ha zrlamak ve ynetmek iin hemen Mareal'den ayrlmak zorunda kald. Von Sanders, Mustafa Kemal'i atein ii ne girmemesi iin ok zorladysa da sz dinletemedi. O biliyordu ki ate hattna girmedike hi bir zafer kendi sine el sallayamazd. O. btn zaferlerini savan her dakikasn, belki de her ann kullanmak, kontrol et,mek ve ynetmekle kazanmt. Mareal'in hatr iin prensi bini inemeyerek atyla ate hattna doru ilerledi. Kur may heyetiyle birlikte amltekke'de Kocaimen ynne doru ilerlerken bir dman ua, tam balarnn zerin de dnmeye balamt. Btn kafiledekiler, tam siper yapmak iin saa sola dald ve bu arada karanla da kaldklarndan yollarn ardlar, ancak ertesi gn Mus tafa Kemal'i bulabildiler. Yannda bir tek kii kalmt, o da yedek subay Zeki'ydi. Kocaimen zerinden Conkbayn'na gitmek istediyse de bu yol ngilizlerin ate altnda olduundan, kurun yamuruna tutuldu. Daha gneyden dolaarak en sonra bir tmen kararghna vard. Kendisine hazrlanan adrda dinlenirken bekledii iki alaydan birinin geldiini haber verdiler; alay pek ge kalmt. Btn kumandanlar, Mustafa Kemal'in karsnda ask yzleriyle umutsuzca dnyorlard. br alay gel meden byle az kuvvetle saldr yaplamazd. Hepsinin mrn krn ederek kendisine anlatmak istedii buydu. Ger ekten de haklar vard. Mustafa Kemal'se ok az kuv vetle i grmek dncesindeydi. Hele, karlacak za man, dmana yeni avantajlar salayabilirdi. Bunun iin btn kumandan ve kurmaylarn dn celerine karn saldrya gemeye karar verdi. Conkbayn'nda ve ahintepe'deki Trk kuvvetlerinin 508

arkasnda yeni gelecek kuvvetler sava dzeninde toplu olarak bulunacaklard. Saldr, gn rken balayacakt. Hi bir tfek, top ve bomba patlamakszn sng ile d man zerine atlacaklard. Mustafa Kemal, o geceyi adrnda uykusuz geirdi, gn madan nce de saldry seyretmek iin 4,30 da gzetleme yerinde bulundu. Nedense vakit geiyor, saldr hl balamyordu. Do u ufkundaki gm klar, yava yava erguvanlayor, yakut ve duru bir ton alarak gnn altn bir top halinde patlamasna pek az bir zaman olduunu gsteriyordu. Korkun bir kriz an, btn kumandanlarn emirlerini du daklarnda dondurmua benziyordu. Neydi bu korkun duraksama?,Gnein altn tepsisi ssz tepelerin arkasn dan frlar frlamaz dman sava gemileri bu tepeleri halla pamuu gibi atmaya balayacakt. Bir saniyenin bile deerli olduu bir zaman paras iinde bulunuyor lard. Mustafa Kemul, bir kez daha iin baa dtn anlamt. Hemen kumandanlara iaret vererek hepsini saflarn nne geirdi. Askere, dmann kamaya hazr landn syledi, morallerini arttrd. , Dman kamak istiyor, fakat, biz buna msaade etmeyeceiz, dedi, bunun iin benim ileriden krba sal layarak vereceim iaret zerine hemen hepiniz dmana atlacaksnz. Bundan sonra be on adm ileri yrd ve krbacn havaya kaldrarak iaretini verdi. Subaylar ve askerler bu iaret zerine esmer bir in san alayan gibi bayrdan aa akmaya balamlar d. Sabahn ilk ltlarnda sngler imek akyor ve : Allah! Allah! Allah! Allah! haykrlar yeri g dolduruyordu. Bu saldrda dmann btnyle ezildii anlald. Dman bir tek silh patlatmaya frsat bulamadan sn gden geirilmiti. Hava dktan ve gne bouma meydannn stnde ykselmeye baladktan sonra de nizde sralanan elik ejderhalar, henz taze kan tten

yamalara korkun bir ate pskrmeye balad. Kurak Temmuz havasnn kurutarak barut haline getirdii ot lar ve allklar tutuuyor; toz, duman, barut kokusu ve misket yamuru altnda savata sa kalm olanlar do ller kadar talihsiz bir hale geliyordu. llerle yanyana uzanm dost ve dman yarallar tepeleri kuatarak yryen yangn ortasnda haykrarak, inleyerek can eki iyorlar ve kimse onlara yardm elini uzatamyordu. En ar top mermileri kocaman kaya paralaryla birlikte, lleri, yarallar ve sa kalanlar da havaya uuruyor ve sonra bunlarn hepsi yine llerin, yarallarn ve salarn zerine yayordu. Mustafa Kemal, yanbanda kpei Alp olduu hal de elindeki krbala sava meydannda dikilmi duruyor du. Trk askerleri, sngleri parlayarak sandan solun dan geiyor, dalga dalga dman siperlerine doru ini yorlard. Mustafa Kemal, bu anda kendinden gemiesine mehmetiklerin sngleriyle yazdklar kanl destan sey rediyordu. Birdenbire gsne sert bir cismin arptn duydu. Henz ne olduunu iyice anlamamt ki, o anda yanbanda bulunan yedek subay Zeki bey ile Nuri Conker: Efendim vuruldunuz! dediler. Mustafa Kemal bak t: Ceketinin sa yannda cep zerinde bir kurun delii grd. O zaman da gerekten vurulduunu sand ve ya rann henz scakken acmadn bildiinden vuruldu una iyice inand. Hemen Zeki beyin azn eliyle kapad v e : Sus! dedi. Vurulduu duyulursa bu gzel zafer gn, bir bozgun gn haline gelebilir; askerin morali bir denbire sfra inebilirdi. Sava tarihinde byle ok olay lar vard. Allah'tan ki Mustafa Kemal, vurulmam, yalnz, okuldanberi bir trl kendisinden vazgeemedii Omega sa atine rastlayan bir arapnel misketi, bunu datp para lamt. Mustafa Kemal'in gsnde ufak bir morartdan baka bir ey yoktu. 510

Bu okul yadigr saat, ok deerli bir insann hayatn kurtarmt. Savatan sonra bunu iiten Liman Von Sanders, bu saatin enkazn bir hatra olarak Mustafa Kemal' den istemi, kendisi de ona Omega markal ve arkasnda bir tala ailesinin asalet armas LS. ilenmi, kendi saatini bir an olarak vermiti. Saldrya geen Trk askerleri, ilk hatlardaki btn dman askerlerini bir teki sa kalmamak zere sng den geirmiler, bunlara yardma gelenleri de yerlere se rerek kimi noktalarda, kaykusuz prtlaryla kumlar s tnde oynayan denize dek sokulmulard. Mustafa Kemal, bu kk saldr ile koca bir dma nn yenilemiyeceini biliyordu. Bu sersemletici vurutan sonra hemen saldry durdurmutu. 30,5 luk sava gemisi toplar, hl tepeleri cehenne me evirmekte ayak diriyordu. Dman llerini siperler den karp atan mehmetikler, buralara kendileri yer lemi bu cehennem saatlerinin gemesini bekliyorlard. Conkbayr kurtarlmt. Elbette Mustafa Kemal, bu saldrda Yeni Zelandal larn yalnz kayalk kntda iki bin l braktklarn bi lemezdi. Siperlerden ve snaklardan da bin kadar d man ls karlmt. Btn cephede ngilizler yz yetmi subayla on bine yakn asker yitirmilerdi. Bu 28 Temmuzda meydana gelmi olan Conkbayr sava, Anafartalar baarsnn en anl parasyd. Anafartalar'n en nemli savalarndan sonuncusu da 3 Austos'ta Kiretepe'de gemiti. Kiretepe, Anafartalar sava cephesinin sa kanadnda nemli bir mevzi idi. Dman bir tugaylk bir kuvvetiyle grubun sa kana dna 2 Austos gn akamst saldrarak Kiretepe% nin kimi yanlarm ele geirmiti. Mustafa Kemal'in hemen o gece yapt kar saldr ile elden kan yerler yeniden alnmt. Dman, Austos'un nde gndzleyin yeniden Kiretepe'ye saldrd. Mustaf Kemal, bunun bir yoklama ya da oyalama saldrs olmayp ar bir saldr olduunu hemen kavrad ve buna gereken nemi vermekte gecik511

medi. Olayla yakndan ilgilenmek iin cephe gerisindeki tmen kararghna kotu. Hemen Kiretepe sava mey danna yeterince kuvvetlerin toplanmasna karar vermi ti. Bu iin ok abuk yaplmas gerekiyordu. Oraya leye dein on iki taburluk bir kuvvet toplayabilmiti. Toplanan kuvvetler, durmakszn sava hattna do ru yola karlyordu. Kollar, sava hattna yaklaa dursun, Mustafa Kemal de kurmay heyetiyle sava hattna varmak ve gerekli ted birleri ok yakndan almak istiyordu. Gidecei yol deniz kysndan geiyor, ara sra tepelerle siperleniyor, sonra yeniden denize kar alyordu. Kyya pek yakn demir lemi olan iki dman torpidosu olmasa bunun bir nemi yoktu. Bu iki sava gemisi durmadan bu yola ate edi yor ve oradan ku uurtmuyordu. Mustafa Kemal, oraya yaklatka btn yry kol larnn durup beklemekte olduunu grd ve bu tkankla bir anlam veremedi. Atndan nerek en bata duran kolun bana dek yrd. Durumun nemli olduunu ilk bak ta anlad. Torpidolarn salvo ateleriyle yol bir cehennem gibi kaynyordu. Yalnz, ara sra kesilen ate, ancak ufak bir frsat pay veriyordu. Bu anda da ordan srekli bir y ry kolu rahata hi bir biimde geemezdi. Burdan mutlaka da gemek gerekiyordu. Yoksa Ki retepe sava, dmana glmseyecekti. Mustafa Kemal, imek gibi bir karar verdi. Subay larla askerlere: Niin gemiyorsunuz? diye sordu. Dman lm sayor, geilemez! Mustafa Kemal, kumandanlarla askerlere rnek ola rak, bu lm saan yol parasn amak iin koar adm la geerken : te, oradan byle geilir! diye bard ve toz bu lutlan kalkan yoldan komaya balad. Az zaman sonra, kar tepenin arkasnda tam siper yapmt. Onun arka sndan ve aralklarla koarak kurmay bakan ve yaver leri de getiler. Sonra kumandanlar koarak getiler. 512

onlarn ardndan da btn blkler, para para koarak karya getiler. Bylece Hamilton, Kiretepe'de bir kez daha yenil miti. ngilizler, Aralk ayna dein birok baarsz sald rlarda daha bulundularsa da Trk siperlerini skemeyeceklerini anladlar. 31 Aralktan 8 Ocak 1916 ya dein doksan be bin askeriyle btn arlklarn tat gemile rine gizlice yklediler; Ocak'n dokuzunda sisli puslu ber bat bir havada souktan morarm son iki bin askeri de Prens George kruvazr alp ekildi. General Hamilton, iki yz bin mavi gzl, sarn ngiliz askerini gmd sar, ak, krmz ve kara tepelere son olarak uzun uzun bakt. Sonra kurun renkli ar bir sis perdesi arkasnda yenilginin her eidini tatt bu bell yerlerden, bir daha dnmemek zere uzaklap gitti. Bu ekili olay yle gemiti : General Hamilton'un sonu gelmeyecek gibi grnen yenilgileri, ngiltere'yi adamakll sinirlendirmiti. Btn su Mustafa Kemal'le onun mehmetiklerinde olduu hal de General Hamilton grevinden alnd ve yerine atanan yeni kumandan Charles Munro 28 Ekim 1915 gn Geli bolu'ya geldi. Uzun uzadya incelemelerden sonra u ka nya varmt: anakkale'yi yeniden zorlamak ve gee bilmek iin drt yz bin kiilik bir ordu ile bol lde cephane ve silh gerekiyordu. Bu raporu alan Lord Kitchner, kendisi kalkp anakkale'ye gelmi, btn cepheyi boydan boya gezerek durumun kritikliini kavram, by lece anakkale'nin geilemeyecei dncesine mhr n basmt. Bunun hemen arkasndan 22 Kasm 1915 te Arburnu ve Anafartalar cephesi, 8 Ocak 1916 da da Settlbahir cephesi boaltlmt. Siperlerinde iliklerine dek slanm, a, yorgun, uy kusuz ve ksrkl zavall mehmetikler, btn cepheyi birdenbire lm sessizlii kapladn grnce akna dnmlerdi. Hamilton, askerlerini yle sessizce ekmi ti ki, mehmetiklerin ruhu bile duymamt. Bu, bir ka t. Btn siperlerde ve kararghlarda davullar, zurnalar 513 F. : 33

bu ka bir bayram havas iinde kutladlar. Mehmetl 200,000 ehit vererek anakkale'de yedi dvelin aske rini yenmiti. Ne yazk ki sava, sadece anakkale za feriyle bitmiyordu. ngiliz zaferine iki dakika kala tehlikeyi nleyen ma vi gzl kumandan yeni yeni ngiliz saldrlarn ve o~ lara indirilecek yeni darbeleri hesaplarken ngilizlerin apan sz kayla birdenbire uyanmt. ngilizler, btn a nakkale zaferini, altn bir yemi gibi onun stmadan titre yen ince parmakl zayf ellerine brakp gitmiti. Ne var ki bu kocaman zafer bile stmann bir deri, bir kemik brakt bu adam sevindiremiyordu. undan ki o, sonunda yine yenileceimizi ok iyi biliyordu. Ken disiyle konuan bir Almana yle diyordu : Tam mansyla Ruslar gibi karaya tkldk. Rusl kmeye mahkmdurlar. nk, boazlar kapayarak on lan Karadeniz'e tkadm. Bu suretle mttefiklerinden ayr drdm. Fakat, biz de ayn sebep dolaysyla yklma ya mahkmuz; gerekten biz, Akdeniz, Karadeniz ve Hint Okyanusu kylarna yerlemi bulunuyoruz. Fakat, her hangi bir okyanusa kmay gze alamayz. Deniz kuv vetine malik olmayan bir kara devleti olmak itibariyle biz, yarmadamz, kara kuvvetlerini hi bir tehdide uramakszn istedii sahile getirilen deniz kuvvetlerine kar m^ dafaaya asla muktedir olamayacaz. Mustafa Kemal, anakkale Sava'na yarbay olaral. girmi, 1915 te albayla ykselmiti. Gm imtiyaz, al tn harp liyakat madalyalar ve Alman Demir Ha nia nyla onre edilmiti. Onun asker rtbe almas pek kolay olmamt. Enver Paa, kendi rtbelerini kendi kendine ykseltirken, anakkale tepelerine altn bir sava tanr s heykeli gibi dikilen ve btn dman dnyasna Dur! demesini bilen Mustafa Kemal'e gelince, tamamlyle hasis davranyordu. Sarkam taarruzunda Allahekber dann karl uurumlarnda yzblne yakn memleket ocuunu yaamaktan silen bu adam, hl sava tanrs Mustafa Kemal'le boy lyordu. Liman Von Sanders Paa, 1916 da Mustafa Kemal'in 514

Anafartalar'da mttefiklerin yzn aartan dev gibi za ferlerine mkfat olarak paala ykseltilmesini istedi inde Enver Paa yar alay : Sen Mustafa Kemal'e mirlivalk verilmesini isti yorsun ama ona mirlik (mareallik) bile yetmezi demi t i , Mustafa Kemal'e bu rtbeyi ancak dou cephesinde verebilmiti. anakkale Sava bitmise de, Mustafa Kemal de bit miti. Mzmin stmadan, bbrek sanclarndan sonra im di de sonsuz yorgunluklardan dolay gsnden hasta lanmt. Gnlerinin ounu yatakta geiriyor ve her yer de aranan muzaffer bir adam olarak kalbi tatl bir sevin le dolup tat halde kendisini mutlu duymuyordu. Ken dini daha ok bir bolukta duyuyor ve bundan ok tedir gin oluyordu., Sava makinasnn muazzam arklar hl kofluundan tn tn ten kiilerin elindeydi ve zavall mem leket karanlk bir servene doru srkleniyor ve bu her gn biraz daha hzlanyordu. imdi. anakkale'nin her bir tepesinde siperlere sin mi birka alay yerine sadece bir nbeti dikiliyor, yeni serven aramaya gelenler olacak m diye denizin gk yakut gibi parlayan yznde ve gk bitiminde baklarn gezdirerek anakkale trkleri sylyordu. Artk, Mustafa Kemal'in Anafartalar'dakl etin ve korkun ii bitmiti. Biraz dinlenmek iin stanbul'a gide bilirdi, ilkin bir yanda yatp tedavi edilmesi gerekiyordu. Hamilton'a ldrc vurularn vurmak iin sabahlara dek plnlar, tuzaklar hazrlad iki odal kerpi kulbeciinden sonrasz ayrlacana baya zlyordu. Merkez Anafartalar kynn kilometre dousun daki amlbel'de kurulmu olan Anafartalar grup kuman danl kararghnn ruhu, bu yar tula, yar kerpi ku lbede almt. Mustafa Kemal, bu ki gzden meydana gelen kulbecifnde elinden geldiince rahat bir cephe yaay ya ratmaya uramt. Bunlardan, birisi yatak odas, br alma odasyd. Yatak-odas olarak kulland oda rl plakt, iinde portatif bir karyola ile portatif bir masa 515

ve bir iskemleden baka bir ey yoktu. alma odas daha geniti. Ortada, geni bir tahta masa vard ve bu nun zerinde yaylm cephenin byk bir haritas ve ev resinde de birka sandalye bulunmaktayd. Mustafa Kemal, burda, akam karanlndan sonra almaya balyordu. Gnn ge saatlerine dek cephe den alnan trl haberler harekt dairesinden getikten sonra onun eline geliyordu. ngilizlerin prestijine vuru lan her amar, bu tahta masa zerinde byk bir souk kanllkla hazrlanyordu. lkin btn kumandanlarn d ncelerini birer birer sonuna dek sabrla dinliyor, son ra tartlan konu zerinde kendi dncesini sylyordu. Onun bu tartmalardan sonra verdii karar kimse de itiremezdi. Artk o karar, yalnz uygulanmak zere emir haline gemekteydi. Mustafa Kemal, ertesi gn iin uygulanacak emlile rini verdikten sonra mehur sofrasnn kurulmasn bek-, lerdi. Bu basit bir cephe sofrasyd. Onun sofras, yalnz l sevmezdi. Yakn cephe arkadalar ve trl cephe konuklar bu basit sofrann banda toplanyor, ge va kitlere dek byk ve scak bir dostluk havas iinde ku ru fasulye, pilav, piyaz yeyip rak iiyor, cephenin kor kun gereini biraz hayal, biraz unutma abas iinde arka plna atmaya alyorlard. Bu sofra banda tar tmalar ylan hikyesi gibi uzuyor ve ou zaman ya rarl bir sonuca balanyordu. Mustafa Kemal'in daha ilk genlik yllarndan beri kefettii byk bir sr vard: ki sofralarnda insanlar daha kolay ve daha abuk dost olabiliyor ve yine bu sofra banda bu dostluklar uzuyor, perinleniyordu. Bylece, onun sofrasna gelen herhangi bir konuk bu sihirli sofrann yardmyla onun dncele rinin etkisi altna da dyor ve onun mezi oluyordu. Mustafa Kemal, bu plak odacklar lnceye dek hayaline nakedebilmek iin son kez seyrederek atna bindi ve hayvann ban istanbul ufkuna doru evirdi. Daha sonralar Mustafa Kemal'in Anafartalar Sava'n anlatan resm ngiliz yazlarnda yle satrlara rast lanacakt : 516

Mustafa Kemal'in kuzey blgesi kumandanln ze rine alal aradan ancak birka saat getii halde 9 Aus tos sabah yapt iddetli saldrdr ki dokuzuncu ordu nun hayli geciken ilerlemesini durdurdu ve onu yenilgiye uratt. Yirmi drt saat sonra kendi yapt kefin arka sndan Conkbayr'nda yapt parlak kar saldrdr ki Trkleri Sar Bayr srtlarnda btn anlamyla hkim bir duruma getirdi. Bir tek tmen kumandannn, Mustafa Kemal'in ayr ayr frsatta yapt saldrlarn, yalnz bir savan akmna deil, belki btn savaa, belki de bir milletin kaderini byle derinden etkiledii tarihte ok az denk gelinir olaylardandr.
*

Enver Paa Kafkas fatihi. Cemal Paa da Msr fatihi olmak istemiti. Hibir ey olmamas iin anakka le'nin kr bir noktasna attklar Mustafa Kemal, stan bul'un, ya da payitahtn kurtarcs olarak anakkale' den stanbul'a dnmt. Tandk, tanmadk herkes eli ni skyor, onun paha biilmez zaferini kutluyordu. Yeni hastaln da az zaman iinde yenmiti. stanbul'un iin de stanbul'un ikinci fatihi gibi an ve erefle gezip dolayor ve rakiplerini kskanlktan ldryordu. Sisli puslu stanbul gnlerinden bir gn Pangalt'da Harp Okulu karsndaki Trk Ordusu doktorlarndan Al bay Luigi beyin 211 No.lu evinin nnde bir lando dur du ve iinden kurun pelerine skca sarnm gen ve sarn bir subay indi. Bu, Albay Mustafa Kemal'di. Pek eski ve yakn arkadalarndan mer Ltf'nn dul ei Madam Corinne'i ziyarete gelmiti. Apartmann antresin de yukardan billur su damlalar gibi dklen bir piyano sesi iitti, bir keman sesi bu tatl ve melankoli dolu pi yano damlalarna rkek admlarla arkadalk ediyordu. JHemen, evde bir konser verildiini anlad. Madam Corinne'in evinde bu gelenektendi. O da bu gzel ve iten kon serlerde birok kez bulunmutu. Salona girdiinde donuk bir aydnln romantik tonlarla ykad birok tandk yzlerle kar karya geldi. Hepsi balarn evirip ona baktlar. stanbul'un kurtarcsn hepsi de tanyordu. 517

lkin piyano tularnda ince beyaz parmaklarn gezdiren gzel Madam Corinne'in iri gzleriyle karlat. Bayla onu selmlayarak br konuklarn yanndaki bo bir kol tua doru yrd. Artk sakal aarmaya balayan a iri zam Aodlhak Hamit. monokl'n dzelterek ona ok kibar bir ba selm verdi. Onun yanndaki Lslyen Abdlhak Hamit hanm da gen Albay mbalal bir biimde selmlad. Selim Srr (Tarcan) ile zaten Selanik' ten tanyorlard. Selmlatlar. Serdar Kerim Paa'nn torunlar Edibe, Kerime ve Sneyya hanmlar gen Albay balaryla selmlamakta acele ettiler. Namk Kemal'in to runu Cezmi bey, enesine dayad kemann ayrmakszn ban eerek onu selmlad. Konsere gzel sesiyle kat lan Madam Namer de gzlerinin ii glerek Albaya se lm verdi. Madam Corinne'in kocas ve Mustafa Kemal'in ya kn arkada mer Ltf, Balkan Sbva'nda Vize'de e hit dmt. Mustafa Kemal, Madam Corinne'in btn ailesiyle bu yzden ilk gndenberi tanyor ve gr yordu. mer Ltf ldkten sonra da Mustafa Kemal bu aile ile olan yaknln kesmemiti. Madam Corinne talyand. Cenova'da domutu. Sonra ailece Trkiye'ye g etmi ve Trk vatandalna gemilerdi. Babas Albay Luigi bey, Trk ordusunda asker doktordu. Uzun zaman devlet hizmetinde bulunmu, liyakat madalyas almt. imdi Bahriye Nezaretinde tercman olarak alyordu. Corinne'in amcas Ferdinand ta Ferdi Paa namyla Trk ordusunda grev alm bir generaldi. Madam Corinne, Paris konservatuarndan diplomaly d. Piyano almay orda renmiti. Trkeyi olduka dz gn konuuyor, talyancadan baka Franszca da biliyor du. nce duygulu, zeki ve kltrl bir kadnd. Onun iin de kolayca Abdlhak Hamit'in ve Lsiyen hanmlarn ara snda bir deer kazanmt. Balkan Sava'nda subay olan kocas lnce istan bul'un yksek sosyetesinde bir yer sahibi olduu halde kendini yalnz duyuyordu. Biricik avunmasn Mustafa Kemal'in sekin kiilii 518

ve gzel varl meydana getiriyordu. Mustafa Kemal, va kit bulduka ona uruyor, saatlerce mzikten, kadndan, iir ve edebiyattan konuuyorlard. Mustafa Kemal, Bal kan Sava'ndan sonra Sofya Ataemiliterliine gittiin de Mme Corinne kendisini ok yalnz bulmaya ve ona aydn bir kadn olgunluu tayan zlem dolu mektuplar yazmaya balamt. Mustafa Kemal de Sofya'ya vard ilk gnlerde byk bir yalnzlk duygusuyla dolu mektup lar yazarak Mme Corinne'i gnlce olsun yalnz brak mamt. Sonra, Birinci Dnya Sava patlak verince Mus tafa Kemal'in mektuplar birdenbire kesilmi ve Mme Co rinne, kendisini anlalmaz bir karanlkta buluvermti. Sofya'ya yazlan mektuplara bir trl karlk gelmemiti. Oysa Mustafa Kemal, bu srada kendi direncinin g cyle anakkale'ye gemi ve orda lyada'dan daha b yk, daha gzel bir altn destan yazmaya balamt. Mu azzam zaferler kazanmak iin Truva'ya gelmi olan Agamemmon (Hamilton) le onun btn sava ortaklarn yen mi, sa kalanlar da sarglar iinde anavatanlarna pskrtmt. te, o gnlerde Maydos'tan gelen bir mektup Mme Corinne'i artmt. Ondan sonra Anafartalar kah raman eli kalem tuttuka ona kuvvetli, gzel, berrak ve nkteli mektuplar yazmt. imdi, artk anakkale sava lar bitmi, eski yakkl dost, Albay olmutu. O rtbeyi klcnn hakk ve payitahtn kurtarcs olarak almt. Bundan dolay askerlik, onun zerinde elmas gibi l l ldyordu. Gen kzlar ve kadnlar ona baygn baygn, erkekler de imrenerek bakyorlard. Klsik para baar ile alnyor, stanbul sosyetesi nin kaymandan bu birka kii, can kulayla dinliyordu. Mustafa Kemal, kaamak olarak ara sra yzne taklan deerlendirici baklar anlamazlktan geliyor, bu arada Sofya'dan beri gerekten varln ve yaknln zledii ; Mme Corinne'i derin bir ilgiyle seyrediyordu. Sofya'da gzel Elena, Mara ve Nikolina bunun varln ona bir sre unutturmutu. anakkale cehenneminde onu daha sk ve daha zlemle anmt. Kadndan uzak, tehlikeli bir sava blgesinde hayalinden geen kadnlar arasnda lk 519

plnda o vard. Frsat bulduka da istanbul'a gidip ge len yakn subay arkadalaryla ona mektup gnderiyor du. Postayla gnderse ancak pek basit birka szckle yetinmesi gerekiyordu. Arkasndan altn bir anakkale zaferi srkleyerek stanbul'a dndndenberi Corinne'i sk sk ziyaret ediyordu. Konserin tam ortasnda, dinleyenler gen Albayn birdenbire ayaa kalkarak gitmeye davrandn grnce ardlar. Mustafa Kemal'in kendisine en yakn duran lardan li zdeniz'in kulana fsltyla bir eyler syle yerek salondan kp gitmesi herkesi gerekten merak landrm, Mme Corinne't ise ok zmt. Mustafa Ke mal'in apansz kalknn nedeni uydu: ok nemli bir randevusu olduu aklna gelmiti. Bu nemsenmeyecek, kasten unutulabilecek bir randevu deildi. Dahiliye Naz r Talt beyle grecekti. Bu halde Mme Connne'e bir ey sylenemeyeceinden li beyin kendi adna zr di lemesini fsldayarak merdivenleri hzla inmi ve bir ara baya atlayarak Sirkeci'ye yollanmt. Mustafa Kemal, bylece birdenbire kalkp acele ile dar knca, onun yarda kesmek stemedii konseri bu kez Mme Corinne kesmi, birdenbire duruvermitl. Pi yanoya arkadalk edenler de, dinleyiciler de Mme Corinne'in birdenbire fenalk geirdiini sanmlar, bunlarn en yals ve centilmeni olan byk air Abdlhak Hamit, hemen yerinden frlayarak Lsiyen hanmla birlikte piya noya doru komutu : Neniz var, hanmefendi, bir rahatszlk m hisset tiniz? Bunun zerine bir aklama yapmak gerektiini an layan Mme Corinne, taburesi zerinde btn dinleyicile re dnd ve gzlerini hepsinin yznde dalgn dalgn gez direrek : kan zt, Mustafa Kemal beyi iyice .tanyor mu sunuz? diye sordu. Emin olunuz ki bu byk insan, bir gn yalnz Trkiye'nin deil btn dnyann en mehur adam olacaktr. 520

Mustafa Kemal, imdi vilyet kona olan o zamanki* hkmet konann kapsnda arabadan ndi. Byk ka pdan girdi. Onu gren iki nazr, kendisini tand ve elini skmakta acele etti. Daha Selanik'ten tand Talt bey, iri gvdesiyle bir yazhanenin arkasnda oturuyor, iri. kara gzleri, ablak sevimli yz ve parlayan pala byklaryla kmldamadan ona bakyordu. Sonra yerinden doruldu, yzne grl mesi gereken bir kimseyi grmenin sevinci yayld. Mus tafa Kemal'in elini iri etli elinin iinde hararetle skt : Ho geldin, Kemal, sn bize byk nefes aldrdn. Mustafa Kemal, kocaman bir maroken koltua gm lrken iinden bu babacan davrant adam her zaman btn ttihatlarn hepsinden daha ok sevdiini tekrar lad. Bu adamda, devlet adamlna yakan, iten bir byklk vard. Talt bey, henz Sait Halim Paa'nn uzaklatrlmasyla Dahiliye Nazrlndan sadrazamla gememi ve kl takarak atafatl sadrazam giyneini giymemiti. Mustafa Kemal'den anakkale zerinde enteresan bilgiler ald. Onu herkes gibi bir kez olsun payitahtn kurtarcs olarak ten kutlad. Talt bey - Mustafa Kemal konumas olurken Birin ci Dnya Sava da iki yana basyor ve her dakika dn yadan binlerce gen insan alp gtryordu. Korkun Alman sava makinasnn hz krlmaya balamt. Hamilton'un anakkale'den alp gtrd sa kalm ngi liz ve Fransz askerleri, imdi Fransa cephesinde Alman sava makinasnn birer birer arklarn kryor, en ge rekli vidalarn skyor ve onu laka edip ie yaramaz hale getirmeye balyordu. Mustafa Kemal, btn sava cephelerinde yle bir asker gezinti yaptktan sonra konumay siyas, cepheye getirdi ve her yerde aktan aa konutuu tehlikeli ko nular Talt beye de bir daha yineledi: i getirip mn ferit sulh - ayr bar sorununa dayad. Kar konmaz mantyla ve cephelerdeki tecrbesinin verdii demirden 521

bir yreklilikle ayr bar tezini savundu. Talt bey, eskidenberi Mustafa Kemal'den hem holanyor, hem de ekiniyordu. imdiyse arkasnda gerekten boy llmez altn bir destan srkleyip gelmiti. Sz sras Talt be ye geldiinde yumuak ve babacan sesiyle yle konu tu : Kemal, dediin bir dereceye kadar hakikat sayla bilir. Yalnz, bizim er ve ge harbe girmek zorunda ol duumuzu kabul et. Bu boazlar bizim elimizde kaldka bizi bo brakrlar m sanyorsun? Kim ar basarsa, kim evvel davranrsa, kim daha ziyade menfaat temin eder se bizi kendi tarafna ekecektir. Hem mal ve iktisadi vaziyeti bozuk olan devletlerin mstakil siyaseti olaca na inanyor musun? Ben buna asla imkn grmyorum ve sorarm sana, krk yllk dmanmz Rusya'nn bu lunduu tarafa m geseydik daha iyi olurdu? Ho bunu da dnmedik deil, dndk, hatt baz temaslara da giritik, olmad. Gz kr olsun, paraya muhtatk. Cavid'i biliyorsun, Avrupa'ya gnderdik, bize u an'anev dostumuz Franszlar bile para vermekte yz defa d ndler. Sonra da ne verdiler? Da, doura doura bir fare dourdu. Bu para le bir imparatorluk uzun mddet bitaraf kalabilir mi? Zamanna gelince, bundan daha iyi sini bulamazdk. Harbe girecek idiysek, yapacamz zamanda girmek gerekti, ite, anakkale zaferimizle Rus ya'y ta kalbinden vurduk. Herifler alktan, cephanesizlikten krlyorlar. Yaknda grrsn, bu koskoca memle ket nasl atr atr kecektir. Mustafa Kemal: ok eyler yapacaksnz, bunu anlyorum, fakat korkarm kl btn bunlar memleketi iinden klmaz bir hale sokmasn! Eer ben ve benim gibiler o zaman hayat ta bulunursak, sizin bu szlerinizi herhalde takdir etme yeceiz. Temenni ederim kl biz grlerimizde yanlm kalm) Talt Paa. Anafartalar kahramanna konumay k sa kesmek ster gibi u karl verdi: Merak etme. kardeim! 522

Bu konumadan birka yfl sonra ayn sar paa Trkiye Cumhurreisi bulunurken Talt Paa iin u sz leri syleyecekti: Zavall Talt Paa! Kendisinin bir Ermeni kur unuyla Berlin sokaklarnda yere serildiini iittiim za man ne kadar mteessir olmutum. Evet, Talt Paa b yk adamd. Bir memlekete uzun yllar bu tip nsanlarn gelmesini beklemek lzmd. Fakat, milliyetperverlii, he yecan, kafasna koyduu eyi behemehal yapmak arzu su, onu acele kararlar almaktan da alkoyamamt. Ayn hsnniyet ve ayn heyecan ttihat ve Terakki'nin dier erknnda da vard. Enver Paa, Cemal Paa, Halil bey. Cavlt bey, tek tek birer kymet idiler. Fakat, hepsi hayalperest idiler. Daha istikrarl, daha olgun bir d siyaset takibine mu vaffak olamadlar. Bu devlet adamlarnn, hayallerin pe inde koan ideolojilerini biraz da yine ttihat ve Terak ki'nin mehur mtefekkiri Ziya Gkalp bey krklyordu.
*

Anafartalar zaferi Mustafa Kemal'in rtbesini ancak albayla dek ykseitebilmiti. Bu zaferden sonra stan bul'a paa olarak dnmeyi ne ok istemiti. Ne yazk ki rtbe verirken Enver Paa'nn kendi mlknn bir par asn balyormu gibi elleri titriyordu. Mustfa Kemal, akamlar stmadan titreyen ve cier lerinden tedirginlik duyan bir albay olarak stanbul'a dn dnde Kavalal smail Hakk beyin Moda'daki kkn de konuk edilmiti. Ev sahibi ile ta Selanik'ten tanyor lard. smail Hakk bey Selanik'te ttn ticaretiyle ura yordu. ok zengin bir adamd. Sonra insancl bir yan da vard. Dou Makedonya, Kavala ve Bat Trakya'daki yetenekli Trk ocuklarn himayesine alyor ve onlar okutarak adam etmeye alyordu. Mustafa Kemal'i taa ocukluundan tanmaktayd. Mustafa Kemal, Moda'daki bu gzel kkte oturup dinleneceine her gn bir faytona atlayarak Kadky'e gidiyor, ordan da vapurla stanbul'a geiyordu. Enver'le Talt'n btn muhalifleriyle toplantlarnda bol bol ko523

nuup syleiyor, politikadan baka bir ey olmayan uzun nutuklar ve tartmalar btn gnn, hatt gecelerini al yordu. Bu yzden konuk olduu eve gece yarlar dn d ok oluyordu. Bu, ypratc ve dzensiz bekr ya ay onun sal iin de ok tehlikeliydi. Bu durumu smail Hakk beyi ok zyordu. Mustafa Kemal'e dz gn, dzenli ve mutlu bir yaayn gerektiini dnen smail Hakk beyle kars onu dnya evine sokmay ka rarlatrdlar. Onun an ve erefine uygun bir kz ara dlar ve bunu da bulmakta glk ekmediler. Bu, tan dklar Msr hidivi Abbas Hilmi Paa'nn kk kzlarn dan biri olabilirdi. Hidivin kz vard: Bunlardan en k Ltfiye ile ortancas Fethiye, paa iin uygun olabilirse de daha ok Ltfiye zerinde duruyorlard. Lt fiye, 1900 doumluydu. Mustafa Kemal'in yann yarsn dan daha kkse de evlenecek ada saylabilirdi. Bir gn, tatl bir sylei srasnda smail Hakk beyle-" kars, Mustafa Kemal'e bu dncelerini atlar: Paa, sizin gibi deerli bir insann byle tek ba na yaamas doru deildir. Biz, kar-koca aramzda bir karar verdik. Paay evlendirelim, dedik. Yksek ahsi yetlerden birinin kzn da namzet olarak dndk. Bil mem, kendi bamza byle gelin gvey olmamz doru mu? Fakat, zat linizi ne kadar ok sevdiimizi bilirsiniz. Bu arzumuzu bir su sayarsanz eski dostluumuza ba lamanz rica ederiz. Bunlar tatl ve biraz da dnceli bir glmseyile dinleyen Mustafa Kemal: Ben, evlenmeyeceim, nk, harp seneleri iinde bulunuyoruz, dedi, harp cephelerinden birinde dman malp ettik ama, teki cephelerde harp iddetle devam ediyor. Ben, askerim. Bugn stanbul'da isem yarn cep hedeyim. "lrm, kalrm, belli olmaz. Fakat, benimle ev lenecek kz mesut olamaz. Ne var ki smail Hakk bey bir kez onu evlendirmeyi aklna koymutu. Bin dereden su getirip evliliin erdem lerinden, gerekliliinden sz etti durdu. Mustafa Kemal 524

ona bir kez olsun evet. demediyse de krmamak iin se sini de karmad. Yalnz son sz olarak: Peki, ne yaparsanz, yapnz! dedi. Bu sz senet kabul eden smail Hakk bey, ona ok soylu bir ailenin ok gzel ve ok terbiyeli kzn isteye ceklerini de syledi. Kimin kz? Hidiv Abbas Hilmi Paa'nn kk kz. Abbas Hilmi Paa adn iiten Mustafa Kemal, onu ta Msr'dan ve Sofya'da ataemiliterken nasl tandn and. Mustafa Kemal'in Sofya'dan Hidivte tantn s mail Hakk bey de biliyordu. Mustafa Kemal, Hidivle da ha Trablus'a giderken Msr'da tanmt. Yediyz kilo metrelik yakc bir l zerinden onu ve arkadalarn Trablus'a gnderen Hidiv Abbas Hilmi Paa deil miydi? Aradan ne civcivli gnler gemiti. Bunun iin de Hidivi yzyl nceden tanyor gibiydi. ismail Hakk beyle kars, bu deerli askeri Kavalallar soyuna balayacaklarndan honut grnyorlard. Bu e artk olup bitmi gzyle bakyorlard. Artk, Hi civden bir pundunu getirerek kz istemek kalyordu. Mustafa Kemal'in, Abbas Hilmi Paa'yla Sofya'da karlamas ans bir ile ilgiliydi: Bir Avrupa gezisinden dnen Hidiv, Bulgar snrlar iinde kalan dedelerinin eh ri Kavala'y grmek istiyordu. Bu ok aziz anlar canlandran dedeler ehrinde bir bilim kurumu kurarak Balkanlardaki Trk ocuklarna ya rarl olmak istiyordu. Yalnz, bu kuruluu meydana getir mek iin Bulgar hkmetinden izin almak gerekiyordu. Yalnz, Hidivin Sofya'ya geliinde Mustafa Kemal'le ah baplk kuracak vakti olmamt. Ev sahibi, hem bu tankl, hem de Mustafa Ke mal'in Anafartalar'da salad byk n gz nne ala rak byk bir yreklilikle Hidive bavurdu. Hidiv, cesaret krc bir durumda smail Hakk beyi dinledikten sonra, kmseyen bir mimikle : Olamaz, dedi. Byle bir evlilik an'ane ve detle525

rimize aykr gelir. Biz, hanedandan olmayanlara ne kz veririz, ne de onlardan kz alrz. smail Hakk beyle kars, bu bell e burunlarn soktuklarna bin kez piman olmulard. Ne var kl paa o yanlarda deildi. Bu evlenme iinin sonucunu smail Hakk beyden tam on yl sonra 1926 da soracakt.
*

Anafartalar destann altn harflerle tarihe yazan Mus tafa Kemal'i artk btn insaf sahipleri paa grmek is tiyordu. Yalnz bu paalk nedense bir trl gelmiyordu. undan kl paaln yolu Enver Paa'nn lkesinden ge iyordu. Bu i, ona bakyordu. Talt Paa bata olarak btn partinin ileri gelenleri, artk Mustafa Kemal'in pa al hakettii kansndaydlar ve bunu aka sylemek ten ekinmiyorlard. Bir gn Enver Paa, ttihat ve'Terakki genel merke-zine girdiinde konumakta olanlarn birdenbire kendi sini grnce sustuunu grmt. Talt Paa, Mustafa Kemal'in .bunca byk hizmet ten sonra hl neden paala ykseltilmedii stne ko nutuklarn anlatt. Enver Paa, hemen u karl verdi: Mustafa Kemal'in mirlivala terfi iradesi ceblmdedlr. Ama, siz onu bilmezsiniz. O hibir eyle memnun olmaz. General olur mirlik ister, mir olur padiahlk ister. Mustafa Kemal, Enver Paa'nn bu szlerini ittiin de yle demiti: Ben, Enver'in bu kadar zeki ve ileri grl oldu unu bilmezdim. Albay Mustafa Kemal. Nianta'nda gzel ve gste rili bir konan nnde arabadan inince hemen kap ar dna dek ald ve sakall Tevfik bey, hemen yzn ev releyen sakal ve gleryz ile koluna girdi ve onu ieri gtrd. Mustafa Kemal, kulaklarnda henz anakkale' de patlayan yz binlerce merminin ve bombann uultu526

lan yanklanan bu gen Albay, anakkale'de ald gs, rahatszlndan henz kurtulmutu. Subay niformasn giymiti, btn madalya ve nian lar gsnde parlyordu. Yz sivrilml ve klmt. Mavi gzlerinde zafer duygularnn elik ltlaryla derin ve kkl bir karamsarln melankolisi yan yna parl yordu. Pek yakn, duman zerinde zafer duygular, ge lecekte olaca apak grlen felketlerin kara duygu laryla ou zaman kararyor, glgeleniyordu. Trkesl. arkasnda koskoca bir anakkale epopesi brakt hal de sevinemiyor, biraz gler yz, biraz dostluk grd herkese korkmadan alveriyordu. , Sakall Tevfik bey, onu byk bir salona iletmiti. Salonun ortasndaki uzun bir masann her iki yanna bir OK tandk yzler sralanmt. Mustafa Kemal'i, savan bu z ve biricik kahramann, merak ederek bu lene sokulmu ufak tefek aydnlar ve komular dnda ttihat ve Terakki'nin btn genleri ve Talt'la Enver'in dikta trln kemirmek isteyen idealist komitecileri len sofrasn sslemekteydi. Sakall Tevfik bey. bu leni salt payitahtn kurta rcs ve eski arkada Albay Mustafa Kemal erefine veriyordu. Mustafa Kemal, salonun kapsnda grnnce her kes ayaa kalkt ve yenilmez kumandana alk tuttu, son ra onu masann eref yerine oturttular. Mustafa Kemal'in sanda, solunda, karsndakiler, hep eski arkadalaryd. Bu tandk yzler, kendisine min netle glmsyorlard. Sapancal Hakk, Hsrev Sami, YaKup Cemil, Mustafa Kemal'in yanbanda oturuyor ve onun arkadaln bakalaryla paylamak istemeyen bir gururla glmsyorlard. Mustafa Kemal, bann zerin de an ve erefin altn halesiyle anakkale'den dnd nden beri bu arkadalar, Le Bon'da, Perapalas'ta, Meserret'te onunla sk sk gryor, dertleiyorlard. Asl na bakarsanz, Mustafa Kemal'i arayan onlard. Sakall Tevfik bey, yn yn ve trl mezelerle yk527

l masay trl ikilerle de sslemiti. Kadehini kaldra cak : Arkadalar, dedi, payitahtn kurtarcs buyuK kumandan Mustafa Kemal'in erefine kadehimizi kald ralm. Mustafa Kemal, bu takdimden holanmt. Btn sofradakilere glmseyerek : Prozit. arkadalar! diye bard ve kadehini ger ek bir hazla bir yudumda iiverdi. Onun nne bol bol tuzlu leblebi, fasulye piyaz gibi eskiden beri pek sevdii yiyecekleri istif etmilerdi. Sakall Tevfik bey, onu iyi tanyor, dknlklerini biliyordu. Sakall Tevfik beyin en ok tannm lkab Acenta Tevfik'ti. O, Anafartalar kahramanyla daha Ar navutluk ayaklanmasndan beri tanyordu. Balkan Sava'ndan nce Mahmut evket Paa Arnavutlua gitti inde, paann kurmay bakan Mustafa Kemal'di. Acenta Tevfik de karargha gazete muhabiri olarak yerlemi ve Mustafa Kemal'le arkada ve dost olmutu. Tevfik bey, gazetesine yazd sava yazlarnn pek ounda Mus tafa Kemal'in kaleminden yardm grm ve bu yzden de gazetesine drtba mamur sava haberleri ve r portajlar gndermiti. Gece ilerledike diller zlyor ve ilk plnda dn ya savann gidiat ve dnya siyaseti zerinde alabil diine konuuluyordu. Daha birinci yln dolduran sava Trkiye'yi iktisata ykm, insan kaynaklarnn kayma n harcamt. lk atlmda anakkale'de iki yz bine yakn krpe Trk ocuu, aziz kanlaryla kara aly bile g yetitiren susuz ve kireli tepeleri ve srtlar sulam, Enver Paa, Allahekber dandan artacam di ye yz bin kiilik Trk ordusunu bu dan deli tipiler ve boralar dnp duran ak uurumlarna gmmt. Hl da cephelerde saysz Trk ocuu krlmaktayd. Btn sofradakiler, aralarnda anakkale zaferlerinin dnyay gerekten aptran destann asker dehasyla yazm olan bir kahraman bulunduu halde ask yzl, karamsar bi rer hatip kesilmilerdi. Sevinemiyorlard. Memleket dert528

korkun gerekleriyle ortaya seriliyor, sofradakilerhemen hi kimse Trk ve Alman zaferine inanmyor anakkale destann dehasnn altn kalemiyle yaz olan Mustafa Kemal'se sofradakilerin en karamsa : Arkadalar, diyordu, memleket ok fena idare edil mektedir. Yolumuz, anakkale zaferine ramen tehlikeli dir. Bir uuruma doru srkleniyoruz. Bu harbin, biz ve mttefiklerimiz tarafndan kazanlacana katiyen ihtimal vermiyorum. Trk ordusu, zerine den vazifeyi son da kikaya kadar yapacaktr, fakat, bu uurda feda edecei miz genlere, sarfedeceimiz paraya imdiden acyorum Maalesef unu lve etmeliyim kl ttihat ve Terakki umu mi merkezi ve partinin ileri gelen erkn, gz bal y rmektedirler. Almanlarn gz boyayc zaferlerine aldanm bulunuyorlar; harp uzadka aleyhimizde inkiaf ede cek, hibir ey, sonunda malp olmamza mani olama yacaktr. Mustafa Kemal'in bu szlerle zetlenmi olan konu mas, denebilir ki saatlerce srm, btn sofraya so nuna dek o hkim olmutu. Mustafa Kemal'in konumas, en tehlikeli bir bozgun cu propaganda niteliini tayordu. Onun szlerini dinle yenler, hkmete imdiden devrilmi gzyle bakyorlard. Mustafa Kemal, gece ge vakit, epey boalm ve hafiflemi olarak evine gidip ml ml uyku ekerken Talt beyin kargalar geceki toplant biimindeki leni oktan kendisine uurmulard. Talt bey, gz nnde yaplan bu ykc toplantya bir trl akl erdiremiyor, mil letin yava yava zvanadan ktna inanaca geliyordu. Talt bey, nezaret odasnda hop oturuyor, hop kalikyordu. Demek kl, bir Yakup Cemil, bir Sapancal Hakk, 'bir Hsrev Sami yetimiyormu gibi imdi balarna bir 'de Mustafa Kemal kmt. Geri, o, eskidenberi ttihat ve Terakki'nin bana ekimi bir siydi. Fakat, anak kale'de Hamilton kuvvetleriyle boutuu srece sesi k myor, ksa bile ancak Enver Paa'nn brosuna dek ula529

leri, den du. m ryd

F.; 34

abiliyor. orda boulup kalyordu. anakkale zaferinden sonra istanbul'a gelip bo gnlere yaslandndanberi hem kendisiyle, hem Enver'le, hem de btn ttihat ve TerakKi'nin kaderiyle uramaya balamt. Eski kale ve ato kaplarn ykmaya zg bir koba gibi daha bir iki gn nce Dahiliye Nezaretinin kapsna toslam; Mstear Halil (Mente) beyin Harciye Nazr Nesimi beyin kapla rna da ayn hzla toslamt. imdi de ttihat ve Terakki'nin gen sileriyle el ele babaa vermi onlara elebalk ediyordu. Oysa anakkale'de zafer stne zafer kazand hal de Enver onu bir trl yarbaylktan yukar karmyor; br binlerce irili ufakl subaya gnlk tayin verir gibi rtbe datld halde ona birka kez hakettii albaylk rtbesi verilmiyordu. Yine kendi yakn adamlar Bahaeddin akir ile Doktor Nazm kendisine hatrlatmt da o da Enver zerinde bask yaparak onu terfi ettirmiti : Enver, demiti, u Mustafa Kemal'in terfi ii ar tk her tarafta bir mesele olmaya balad. Onu terfi ettir de herkesin az kapansn. len gecesinde geenleri bir rapor halinde alan Da hiliye Nazr, sabahleyin doruca Enver Paa'nn yanna komu ve ona yle demiti: Mustafa Kemal, bu zaferden sonra orduda ok kuvvetli bir mevki sahibi olmutur. Bizi sevmedii ve he pimizi tenkit ettii en yeni misalleriyle vakidir. Bu zatn bir gn halkn ve ordunun banda saltanata, hkmete kar hareket edeceini tahmin ediyorum. Buna meydan vermeyelim, kendisini olduka uzak ve zor bir vazifeye tayin edelim. Terfilni imzaladk, iradei senlyeye iktiran etti. Mi ralay oldu. Bugnlerde onu ikinci ordu kumandan vekil liine tayin ederim olur biter. nk, zzet Paa hastala np ekildi. Ziyafet sofrasndaki ateli konumalar yznden Mustafa Kemal, ikinci ordunun karargh kurduu karl buzlu Bitlls-Mu blgesine gitmeye hazrlanrken Sapancal Hakk beyle Yakup Cemil beylerin evresinde siyasa! 530

bir frtna esmeye balamt. Bu frtnada sk sk Mus tafa Kemal ad geiyordu. kisi de Harbiye'den mezun iki muvazzaf subay olan Sapancal Hakk beyle Yakup Cemil beyin o dnemi dam galayan pek sk olaylar iinde yakn arkadalklar vard. ttihat ve Terakki'nin bu ki fedaisi, Trablus savana Mus tafa Kemal'le birlikte gitmilerdi. Ordan dnldnde Babli baskn tasarlanm ve bunda_ en ba rolleri Ya kup Cemil'le Sapancal Hakk oynamt. Harbiye Nazn Nazm Paa'y yere seren Yakup Cemil'in kurunlar, za feri ilk elde olgun bir elma gibi Enver'le Talt'n avu larna drmt. Cesaretle patlayan tabancalar. Kmil Paa'y kuzu gibi sadaret koltuundan uzaklatrm ve iktidar kaytsz artsz ttihat ve Terakki'nin eline teslim etmiti. Mustafa Kemal anakkale'den dnnde imdi ye dek karlat byk ve grnmez tehlikelerden bi riyle, hatt en nemlilerinden biriyle karlamt. Sar van en kzgn zamannda, en kk falsonun vatan ha inliiyle sulandrd bir zamanda, gemi azya alm bir Yakup Cemil, Talt' ve Enver'i tepeleyip hkmeti devi receini aktan aa bararak sylyor: Peki, onlarn yerine kimleri getireceksin? diye alayl ciddi soranlara da yle karlk veriyordu: Enver Paa'nn yerine Mustafa Kemal bakuman dan vekili ve Harbiye Nazr olacak! Bu, Talt'n da, Enver'in de kulana gitmiti. Her kes gibi onlar da Yakup Cemil'den hem korkuyor, hem de onu idare etmeye alyorlard. Hele u anda Mustafa Kemal'e ilimek akllarndan bile gemiyordu. Onlarn elindeki en iyi koz, kendilerine rakip ve zararl grdkleri kiileri srgn etmekti. Onlarn birka yl nce yktklar Abdlhamit de yle yap yordu; hepsini maal srgn olarak payitahttan uzaklatryordu. Fethi bey. kk Bulgaristan'n bakentinde i le dolduruyordu. Genel kararghta askeri istihbaratn ba nda alan Kzm Karabekir, douya srlm, byle ce Enver Paa, her eye itiraz eden ve kendisine kafa tutan bir kiiden daha kurtulmutu. Mustafa Kemal, a531

nakkale'den dnd dneli zafersiz bir bakumandan ve kili olan Enver Paa'nn arkasndan da ok drc szler edilir olmutu. Onu da en sonra Rus cephesine s rp nne kemik gibi bir de paa rtbesi atar, biraz daha soluk alabilirlerdi. Yakup Cemil'in ampiyonluunu yapt ayr bar tezini Mustafa Kemal apnda bir kumandann destekle mesi, iin propaganda deerini arttryor, sylenti alann daha ok geniletiyordu. Yakup Cemil, Mustafa Kemal'le konutuunda : Bakumandan vekillii ancak sana lyktr, diyor du. Yenilmi bir kumandan, hi bir vakit bakumandan olamaz! Ben Enver'i de, Talt' da temizleyerek o mevkie senin gelmene yardm edeceim. Enver'i o mertebeye ge tirdim .de ne oldu? Bana, o kadar istediim halde bir kaymakamlk rtbesini bile ok grd. Onlar iktidara getirmek iin hkmeti kurunlarmzla il yavrusu gibi dattk. Koskoca Harbiye Nazrn yldrm arpm bir mee gibi kanlar iinde yere serdik. Sonra da siz siya sete kartnz, adam ldrdnz diye bizi ordudan uzak latrdlar. Sapancalya, bana, Hsrev Sami'ye yaptklar bu nan krlk hi affedilir ml? Mustafa Kemal, bu pek gzl adam iyice diine vur mutu. Sevdiini sonuna dek severdi. Ne yazk kl onun zeks cesaretinden stn deildi. Onun iin de ttihat ve Terakki'nin fedaisi olarak kalmt. Btn ktlk de hur dayd. Yoksa, o altn gibi bir ocuktu. Sapancal Hakk'y daha ok seven Mustafa Kemal, bu ocuun yaknla rnn ban yakabileceini gizlice ona anlatyordu. Sapan cal Hakk'nn btn tleri, Yakup Cemil'in bir kula ndan girip, brnden kyordu. Hele, Enver'i tepeleyerek Anafartalar kahramann onun makamna getirmek isteyii, Mustafa Kemal'i glmsetiyordu. Bu suikast kurban namzetleri, gerek Mus tafa Kemal'in, gerekse milletin o denli cann yakmlard ve hl o denli yakmakta direniyorlard ki onlarn l-' myle dirimi artk onu hi ilgilendirmiyordu. 532

Bir tek korktuu ey, bu yiit olann kendi kendinin ban yiyeceiydi. Dahiliye Nazr Talt beyin hafiyeleri, btn muhaliflerin arkasnda kum gibi kaynyordu. Hatt kimi nemli kiilerin ardna be alt kii birden takt oluyordu. br yandan mill casus tekilt demek olan Tekilt Mahssa'da polisten ayr olarak Enver Paa'ca onlar izlemekle grevlendirilmiti. Mustafa Kemal, oturduu kahvehane ve pastahanelerde her Allah'n gn bunlardan birkann yrtc ku gzne benzeyen gzle-, riyle karlayordu. Ya zavall Yakup Cemil, kendisi Te kilt Mahssa'da altndan dnyada hi kimsenin kendisini izleyebileceine inanmyordu. Yakup Cemil, bir stanbul ocuuydu. Yenibahe'de domutu. Hrriyetin ilnndan alt yl nce Harbiye'den mezun olmutu. Her gen subay gibi o da Rumeli'de ekiya kovalamaya gnderilmiti. Bulgar ve Rum eteleriyle baarl arpmalar yapm olan Yakup Cemil, ok iyi bir atcyd. O da her gen Harbiyeli ve her gen subay gibi Abdlhamit'in istibdatna di biliyordu. Ateli ve isyan dolu bir ruha sahipti. ttihat ve Terakki rgtne ilk girenle arasndayd. ri yar gvdesi, geni omuzlar, krmz y z, kimi zaman saf ve temiz, kimi zaman sert ve ateli baklar, iddetli ve imanl konumalar, en sonra atak l ve atiklii, ona yoldalar iinde zel bir yer sala mt. Hrriyetin ilnndan sonra bir sre Adana'da ttihat ve Terakki'nin sorumlu delegeliini yapmt ki bu grev bir valiyi bile etkileyecek gteydi. Trablus Sava patlak verince serven arayan ruhu ileri atlm, Sapancal Hak k ve Mustafa Kemal'le Msr zerinden ve yedi yz kilo metrelik bir l geerek Trablus'a varmt. Elindeki ta bancas orda da rahat durmam, casustur diye bir zen ci temeni, kr efendiyi haksz yere yaayanlar ara sndan uzaklatrmt. Oraya gideli henz iki ay ol mutu ki cephe kumandan olan Enver, bu cinayet ze rine onu gerisin geri, stanbul'a gndermiti. Birinci Dnya Sava balaynca yzbalktan ayrl533

m olan Yakup Cemil'in emrine byk bir ete verilmi ve snr boylarna gnderilmiti. Ondan gerekten ok eyler bekleniyordu. etesinin says iki bine varyordu. Hepsi de sivil olan bu geni kadrolu etenin alma ala n Kafkasya. Grcistan, Ermenistan'd. Buralara szarak trl sabotajlar yapacak, Rus ordusunun gerilerine g vensizlik salacaklard. Bu geni kadrolu ete, kk e te gruplarna ayrlyor ve bunlarn balarnda da sonra dan mehur olacak ete reisleri bulunuyordu. Binba Asm, Yzba Halit, Lazistan mebusu Sadi, akir (Kesebir, eski iktisat vekili). erkez Ethem vb. Yakup Cemil, etesini vapurla Trabzon'a gtrm, Trk ordusunun Batum saldrsna etesiyle katlm ve ehrin alnmasnda byk rol oynamt. Bunun iin de kendisine Batum Fatihi denmesini istemiti. mrnde elde ettii bu en byk baarsyla durmadan vnyor, yeni zaferler peinde komak iin can atyordu. Kafkasya'da dolap duran Yakup Cemil, Ruslardan Ardahan kasabasn da alm, hretine bir Ardahan Fatihlii de katmt. Yakup Cemil, casus manisine kaplmt. Her ayak bast yerde ilkin casus aryordu. Erzurum'da ordu ku mandan Mahmut Kmil Paa'nn sz, onun katnda ge miyordu. Ordu iinde casusluundan kukuland birok Trk askerini sorgusuz sualsiz kuruna dizdirmiti. Yine Hasankale'de dmana haber uurduu sanlan bir jan darma eri ile on alt kyly bir tek soru sormadan kur una dizdirmiti. Onunla baa kamayacan anlayan Mahmut Kmil Paa, onu yine kendi kumandas altndaki Bitlis-Mu blgesi kumandanlna srgn etmiti. Yine kalabalk etesini arkasna takan Yakup Cemil, soluu Ali beyin (etinkaya, alaynda almt. Ali bey de ok sert bir asker olduu halde Yakup Cemil'e sz anlatamamt. Yalnz ne etmise etmi, bu ele avuca smaz adam Irak cephesindeki Enver Paa' nn amcas Halil Paa'ya gndermenin yolunu bulmutu. Halil Paa, altnc ordu kumandanyd. Paa, Yakup Ce mil'i yeniden muvazzaf hizmete alm ve bir yzba ol534

duu halde emrine bir bamsz tabur vermiti. Onun bu taburla har ner olarak evresine zararl olmaktan uzak kalacan sanan Halil Paa. abucak aldandn anlamt. Yakup Cemil, hi bir kaba smayan civa gibi bir adamd. ngiliz siperlerinin karsndaki Trk siperle rine sinmi olan Yakup Cemil'in taburu, bir gn hi bek lenmedik bir zamanda birdenbire deliler gibi saldrya kalkm ve ngiliz makinal tfekleriyle bir buday tarlas gibi biilmi, gerekler dnyasndan birka dakika iinde btnyle silinivermiti. Halil Paa, bu vakitsiz ve emirsiz saldry haber alnca hem krlan bir tabur Trk o cuuna acm, hem de Yakup Cemil'e snrsz kzmt. Batanbaa hareket olan Yakup Cemil, siper haya tndan bkm usanm, ete savalarna benzer bir bas knla ngilizleri gafil avlamaya alm ve bylece ngi lizler karsnda mhlanp kalm olan Trk ordusuna da bir rnek olmak istemiti. Halil Paa, bu olaydan sonra dorudan doruya ye eni Enver Paa'yla haberleerek Yakup Cemil'i kendi blgesinden uzaklatrmann arelerini aram ve bulmu tu. Sonra Yakup Cemil'in stanbul'a uzaklatrlmas ok srmemiti. Yakup Cemil'in en sevdii adam, Sapancal Hakk'yd. Onun Bkre'ten getirdii ayr bar dncesini be nimseyen Yakup Cemil, artk payitahtn altn stne ge tirecek muazzam bir bomba haline gelmiti. Hkmetin en gl iki ba Talt beyle Enver Paa da onun nnde titremeye balamlard. undan ki, her zaman bir arka da olarak yanbalarna dek sokuluyordu. Onu brola rndan uzaklatrmaya, kovmaya yzleri tutmuyordu. Bu gnk mevkilerini onlara balayan yzde elli Yakup Ce mil'in tabancasyd. Ondan hem korkuyorlar, hem ona min net borcu olduklarn derinden duyuyorlard. te, bu canl tehlike de salt bu yzden ortadan kaldrlamyordu. Yakup Cemil, Sapancal Hakk ile Mustafa Kemal'in benimsedikleri ayr bar parolasna onlardan daha b yk bir enerji ile sarlmt. 535

Bir gn Enver Paa'nn karsna dikilmi, ona yle diklenmiti: Bu haliyle harbi kaybedeceimizi yzde yz mu hakkak bilmelisiniz. Bundan sonra son aylarda dolat snr boylarnda grd facialar uzun uzadya anlatm, bu arada Mah mut Kmil Paa'y, Ali (etnkaya) beyi, Halil Paa'y in safszca neterlemiti. Enver Paa'dan bir tmen kumandanl istemi, o da onu beceriklice atlatarak Irak cephesine yollamt. Yakup Cemil, bu ara. tam bir anarist-ihtillci ka rakteri tayordu. Kendini bolukta duyuyor ve her gr tne, Mustafa Kemal'le Sapancal Hakk'dan ald esi ne dayanarak ok tehlikeli szler sylyordu : Yok, yok, bu byle gitmeyecek! Bu ilere bir aro bulmal! Zararn ne yanndan dnlse krdr. te. Mustafa Kemal, koskoca bir Anarfatalar yap m esiz ve yenilmemi kumandan, bu byk zaferin bile geici bir avunmadan baka bir ey olmadn sylyordu. Mustafa Kemal'in insafsz tenkitlerine bir de ayr ba r formln katan ve bylece ihtillci bir Yakup Cemil yaratan Sapancal Hakk, pek yrekli, pek temiz ve pek mert, ayn zamanda akll bir halk ocuuydu. Babli bas knndan sonra fedailikten ve Tekilt Mahsusa'dan e kilerek ticarete atlmak suretiyle de bu dipsiz ve tehlikeli olaylarn yrngesinden uzaklamak istemiti. Hakk bey, 1882 de Sapanca'da domutu. O, Sapan ca gl kysna Halep'ten g etmi bir Trkmen ailesindendi. Babas, koyun ticaretiyle urayordu. Hakk'nn babas lnce annesi, ocuklaryla beraber stanbul'a ge lip yerlemiti. Annesi, Hakk'y Beikta Asker Rtiyesi'ne yazdrmt. Buray bitiren Hakk, Edirne Asker dadisi'ne gitmi, ordan da Harbiye'ye gemiti. 1319 da temen olarak nc orduya katld ve Rumeli'de mill kurtulu hareketine hazrlanan imparatorluk milletlerino kar ekya avna kt. Hakk bey, ilk defa Selanik'teki Redif alaynda t tihat ve Terakki'nin balaryla tant, cokun ve atakt. 536

Bundan sonra Selnik'e atanan Sapancal Hakk, bir par tili olarak gze arpmaya balad. Mustafa Kemal'le yakn arkadalk kurmas da bu zamana rastlyordu. Sapancal, burdan kodra'ya gnderilmi, orda da ihtillci almalarna hemen balam, Kzm (Dirik) ile el ele ve ateli almalar stanbul hkmetince abucak haber alnm, her ikisinin de yakalanmas iin hkmet ten emir kmt. Sapancal, bu haberi alnca hemen ordan Karada'a kam, bir yl kadar orda saklanarak 1908 hrriyet devrimiyle meydana kmt. Ordan Sel nik'e gelen Hakk bey. Redif taburunda biraz daha a lm, sonra ikodra'da ttihat ve Terakki'nin sorumlu sekreteri olarak almaya balamt. Sapancalnn en iten ve en yakn arkadalar Yenibaheli kr, hikayeci mer Seyfettin, Bandrmal Reit (erkez Ethem'in aabeysi), Kuubazade Eref ve Asitaneli Nizamettin idi. ' Dnya sava patladktan sonra, ticar ilerini artt ran Sapancal, Romanya ile Osmanl hkmetleri arasn da buday alm-satmna da n ayak olmutu. Yalnz si yasal hasmlarnca az kalsn lekeleniyordu. Sapancal. partinin kirli ilerinden hi birine yanamam, sonuna dek tertemiz kalmann yolunu bulmutu. Mustafa Kemal, bunun iin onu ok seviyordu. Ne var ki Sapancalnn kirli ilere karmamaktaki direnii de bir ie yaramamt. Romanya'da bulunduu srada Fransz ve ingiliz temsilcileri, onun Enver Paa'nn en yakn arkada olmasndan yararlanarak ayr ba r dncelerini ona amlar ve bylece Enver'e doru bir yol amaya almlard. Almanlarn btn cephe lerde duraklad bir srada yaplan bu ayr bar telkini, ok gzel bir eydi. Trkiye'de bunu isteyen bir ok d nen kafa vard, hkmeti smsk ellerinde tutanlar bu dnceye yanatrmann gl de meydandayd. Ayr bar dncesini ilk nce Sapancalya aan onun ta Selanik'ten beri tand dostu Havas ajans mu habiri Msy Moto olmutu. Sapancal her ne kadar artk siyasetle hi bir trl ilgisi olmadn durmadan sylemi537

se de bu grmenin bir deil birka kez yaplmasn n leyememiti. Fransa, Msy Moto'nun azyla Trkiye'den ayr bar istiyordu. Hkmette bunu dinleyecek bir tek ku lak var myd? Ondan sonra Sapancalya ngiliz elisi yanam, o da ayr bar dncesini am, hatt daha avantajl bir ayr bar da ileri srmt. Sapancal Hakk bey, onlar ister istemez dinlemi, zoraki bir arac haline gelmiti. stanbul'a dndnde en yakn arkada Enver'le Talt'a bunlar yle stn kr olsun tlatp dncelerini yoklayabilirse de, bunu yapmad. Sapancal, Romanya'dan stanbul'a dnnde yine Seyri Sefain Acentasnn stnde ticari yazhanesinde her zamanki ileriyle uramaya balamt. O, ttihat ve Terakki iinde en ok arkada olan bir adamd. Bundan dolay her Allah'n gn yazhanesi ttihat arkadalary la dolup tayordu. Fakat Dahiliye Nazr Talt bey, bu en idealist particilerle yakn dostlar Sapancaly iddetli bir gz hapsine almt. Onlardan nemli, hatt ok nem li bir tehlike kokusu ald anlalyordu. Arkalarna y nla sivil polis takmt. Sapancal en sonra bunu anla m, kendini ve evresini kontrol etmeye balamt. Bir gn Karlman Pasaj nnde vitrinlere bakarken evresin de kendisiyle ilgilenen kalabalk bir grup grm, kukulanmt. Sonra, ordan Tepeba'nda bir gazinoya urayarak bira smarlam ve bu grup oraya da gelip tam karsn daki bo masaya oturmutu. Alt kiiydiler. Sapancal Hakk'nn kafasnn tas atmt. Hemen polis mdr Ahmet beye komu, krcasna ona bu durumdan yaknmt. Ahmet bey arm : u mnasebetsizlere bak yahu! demiti. Sanki ben bunlara altsnn da bir arada gezmesini sylemiim gibi -heyet halinde vazife yapmlar! zleme emrini veren, Talt beyden bakas deildi. 538

tekiler neyse ne, hsrev Sami ile Yakup Cemil'in de yazhaneye girip kmas, Talt beyi adamakll kukulan drmt. Yakup Cemil, hkmet erknnca o gnlerin en tehlikeli adam saylyordu. Kendisinden nce tabancas konuuyordu. Talt beyin bu korkusu bouna deildi. Romanya' dan gelen ayr bar havadisini sar sultan bile iitmiti. Olaylar da aldatc karakterini brakmyordu. Sapancal Hakk, Romanya'dan bomba gibi fikirlerle dndnde, Hsrev Sami de Trabzon'daki parti gre vinden ayrlp stanbul'a gelmiti. Hkmetin aleyhinde uluorta artp .tutan Hsrev Sami, Talt' adamakll r ktmt. Bu arada bir Yakup Cemil eksikmi gibi o da Halil Paa'nn istei zerine stanbul'a gelmi, hemen candan arkada Sapancal'nn yazhanesine uramt. Mustafa Kemal'in anakkale'den temelli dn, yeni d nceleri ve propagandalaryla devletin gvenini sarsan tutumu Talt Paa'y tedirgin hale getirmiti. Sk sk toplananlarn hepsi de eski tandk, eski bil dikti. Hepsi de zaman zaman kodaman arkadalarnca grev diye srgne gnderilmi kiilerdi. Yakup Cemil'in gz kendisine vaadedilmi yarbay lk rtbesinde olmasayd, hemencecik hkmeti allak bul lak etmeye hazrd. Enver Paa, cepheden cepheye gezerken stanbul'da onu drt gzle bekleyen Yakup Cemil, mrnn en s kntl gnlerini geiriyordu. Prens Sabahattin'in yakn dostu ve zel ktibi Satvet Ltfi bey, onu Bursa'daki Kap lca Oteli'nde birka gn dinlenmesi iin arnca ok sevinmiti. darede ademi merkeziyet yanls olan Prens Sabahattin'de imdi bir de ayr bar slogan vard ve Trkiye'deki en iten adam Satvet Ltfi bey de Bursa'da srgn olmakla beraber onun dncelerinin biricik temsilcisiydi. Yakup Cemil'in de bu dncenin ampiyon luunu yapmas, onu ilgilendirmi ve aktrmadan onu kaplcalara armt. Yakup Cemil, Trabzon'dan yeni dnm olan ve hkmete, Talt'a svp sayan Hsrev 539

Sami'yi de kandrarak alp Bursa'ya gtrmt. Hsrev Sami bey, Yakup Cemil'in kkrtc basyd. Prens Sabahattin, Sultan Abdlhamit'in kz kardei nin oluydu. Babas Damat Mahmut Paa, iki olunu ya nna alarak Avrupa'ya kamak zorunda kalmt. Birok gen Trkler gibi orda sultana kar sava amt. Prens Sabahattin, Avrupa kltryle yetimi ve Paris'te 1906 da Terakki adl bir gazete karmt. Dayand ide oloji bakmndan o zamann Jntrklerinden daha ileri dnceliydi. Paris'teki iki grup Jntrk'n bir kolu onun evresinde toplanm ve onun dncelerini benimsemi ti. Ahmet Rza beyin evresine toplanan grubun istedii, Mithat Paa'nn rafa kaldrlan Anayasasnn yeniden ylrle girmesiydi. Siyasal dnceleri merut bir rejim den ileri gemiyordu. Prens Sabahattin ise bu yandan Fransz sosyologlarnn etkisinde sosyal bilgi tezine da yanrken siyasal alanda da paha ileri grlyd. Cum- huriyete ve demokrasiye dek gidecek bir devrim istiyor du. Prens Sabahattin'e gre Abdlhamit'in devrilmesiyle de milletin yoksulluu ve aclar dinmeyecekti. Bu yoksul luu meydana getiren daha derin nedenler vard: Ms lman Trk toplumunun asl belini bken, genel eitim sisteminin bozukluu idi. Trk halk, birey olarak kiisel giriim niteliinden yoksundu. Kyl, ifti vb. bilgi sa hibi olamadndan para sahibi olamyor, bylece de b yk iler kuramyor ve yoksul kalyordu. te, Kanunu Esas denen Anayasann kabulnden sonra memlekette bir sosyal bilgi ve kiisel giriim kam panyas amak, bylece de bat uygarln yrten bu har ve endstri ana girmek gerekiyordu. Sonra, geni imparatorluk topraklarn bir merkezden ynetmeyi bir yana brakmal ve her blgenin kendi olanaklaryla geli mesine nayak olmalyd. 1907 de Jntrk kongresinde bakan seilen Prens Sabahattin, byk bir ne ulam t. Avrupa'dayken ttihatlarla yi geinen Prens, 1908 . devriminden sonra yurda dnm ve zmir'de dnce lerini yaymaya balarken karsna ittihat ve Terakki dikilivermiti. ttihat ve Terakki, yurtta tek siyasal kurum: 540

ve g olmakta direniyor, baka hi bir rgtn yaama sna ve barnmasna gz yummayacan aka syl yordu. Prens Sabahattin'in evresinde ve etkisindeki kiile rin taklibi hkmet yapaca kans yaygnd; ttihat lar byle dnyorlard. Onlarn merutiyet hkmetini devirip Cumhuriyet kurmak istediklerini sanyorlard. Prens Sabahattin, aslnda hi bir vakit hkmeti bir darbe ile devirerek bana gemeyi dnmemiti. Bunu, onunla alan ve onu kendi dvalar urunda kullanmaktan e kinmeyen siyasal mezleri sylyordu. Balkan Sava felketinden yararlanan siyasal mezleri, bir yansz kabine kurma dncesini ele alm lard. Bu propaganda tutmu ve henz sar gagal olan ttihatlar yere vurarak Kmil Paa'y iktidar sandalye sine oturtmulard. Prens Sabahattln'cilerln Kmil Paa kabinesi iinde en ok gvendikleri adam olan Harbiye Nazr Nazm Pa a, onlara hemen dirsek evirerek yle demiti : Artk, mesul kabine gelmitir, dalsnlarl Prens Sabahattin'ciler, kskn kskn dalp evle rine gittiler ve Nazm Paa da, Kmil Paa kabinesi de gnden gne ustalaan ve hrslar artan ttihat avangardlarn karsnda yalnz ve koruyucusuz kaldlar. tti hatlar, memlekete tabancayla post kapmak ve siyasal rakiplerden kurtulmak metodunu sokmular, karlarnda ki pasifist gruplara da bunu retmilerdi. Propaganda ve fikir tartmasyla kurulan bir kabi neyi Babli baskm ile al aa eden ttihat kodaman larn karsnda ayn silh kullanmak isteyen hasmlar tremiti. Son kerte nsancl ve demokratik yollardan ik tidara gelme dncesi zerinde bocalayp duran Prens Sabahattin, en sonra ataklaan ve sabrszlaan mritle rinin gittii komplo yoluna girmi ve onlara uymak zorun da kalmt. Trkesi, bu siyasal davran iin verilen karar, onun kafasndan deil mritlerinin kafasndan k mt. Taklibi hkmet sulusu olarak Satvet Ltfi, Salih. 541

Mahmut ve Ahmet Kuran beyler, zmir yoluyla Bodrum'a srgn edildiler. Sonradan kamak iin plnlar kuran srgnler, ordan da Sinop kalesine srldler. Sinop sr gnleri arasnda Amasya mebusu ismail Hakk Paa, it ham gazetesi sahip ve yazarlarndan Ferit ve Mustafa Suphi beyler (Komnist Partisi lideri), Doktor Cell Pa a, Refik Halit, Ref Cevat (Ulunay), Alemdarc Kadri bey ler, Evkaf slmiye Mzesi mdr, Anelmiler eyhi Sa lih efendi ile eyh Baha bey de bulunuyordu. Bu srgnler arasnda Ziver beyle sakall Rfk de nen iki vali, Osman Cemal, Nernlizade Salim, Sosyalist Hilmi, kurmay subay Nevres, temen bombac Ltfi bey ler de gze arpmaktayd. te, imdi, btn bu dnce adamlarnn gizliden yaptklar ve ttihat ve Terakkici gen kua da let et tikleri bu Ayr Bar parolas, propaganda alanndan kurtarlarak militanlarn eline gemek zereydi. Hi olmaz sa durum byle grnyordu. Bir haftalk Bursa gezisi Yakup Cemil'e hkmeti de virmek iin en yeni dnceyi vermiti. Bursa'dan dnen Yakup Cemil, Enver Paa'dan ne rtbe vaadi alabilmi, ne de bamsz bir krt tmeninin lf olmutu. Enver Paa'ya kar btn gvenini yitiren Yakup Cemil, artk tozu dumana katmann zaman geldiine inan maya balamt. Hatt : Artk ben itilf oldum! diyecek kerte ileri de gitti. Sapancal Hakk, byk bir yanllk yapm, Roman ya'da kendisine nerilen ayr bar grmelerini, bir ok arkadana olduu gibi Yakup Cemil'e de amt. te, o gndenberi kendisi de Yakup Cemil gibi tehlike iindeydi. Yakup Cemil, bu ii iae nazr Kara Kemal'e, Sadrazam Sait Halim Paa'ya, Talt Paa'ya da amt. Romanya'da bsbtn gizli gemi olan en tehlikeli bir konu, ondan ylandan korkar gibi korkan kodamanlarn kulana dek gitmiti. imdi Yakup Cemil gibi Sapancal Hakk da topun azndayd. Gariptir ki bu tehlikeli dn ceyle btn kodamanlar birer birer dolaan Yakup Ce-

mil, baya hepsinden ayr ayr tatl szler bile iitmi, sanki isteyip de yapamadklar bir iten konuuluyormu gibi kaygusuz ve yreklendirici grnmlerdi. Yakup Cemil, en sonra Enver'in adamyd. Bunun iin de bu denli serbest davranabiliyordu. En sonra teh likenin kapy aldn sezen Enver, onu bir milis kuv vetinin banda ran ilerine gndererek bu beldan kur tulmann aresini bulmaya alt. Yakup Cemil, sefer heyetine istedii subay ve asker leri seerek alacak, asker kaaklarn, mahpuslar bile is terse alabilecek, ran ilerine dalp serven arayacakt. Enver Paa : Orda ne halt ederse etsin, isterse vezir olsun, ar tk gerisine karmam! diyordu. Yakup Cemil, etesinin listesini yapmaya balam t. Setii subaylarla erleri Harbiye Nezaretinin Mercan'a. alan kapsnn iki yanndaki dkknlara yerletiriyor du. Artanlar, Sirkeci otellerini doldurmutu. Kararghn da Sirkeci'deki Meserret Oteli'nin bir iki odasnda kuran Yakup Cemil, birka gn iinde ipten kazktan kurtulmu disiplinsiz, serven sever bir sava ynna sahip ol mutu. Hkmet konann hemen yanbandaki bu si lhl insanlarla kaynaan karargh, birdenbire bir kuku kayna olmaya balamt. Harbiye Nezaretinin bir ta limgah gibi aasz ve geni bahesinde Yakup Cemil'in ete erleri, kabadayca gezip tozuyorlar, grenlere korku salyorlard. Anadolu'nun birok ehirlerinden gzn dal dan budaktan saknmayan gz pek delikanllarn gel mesiyle liste gittike kabaryor ve Yakup Cemil'in mora li de gittike dzeliyordu. Hsrev Sami, zmir'e gitmi, ordan asker kaaklar devirip gnderiyordu. Yakup Cemil, eline bu kuvveti geirmeden nce ger ekten ran'a doru bir sava seferiyle uzaklamak iste miti. Ne var ki Satvet Ltfi'nin kaplcasnda verdikleri hkmeti devirmek, Talt' ve Enver'i temizlemek, arka sndan hemen ayr bar hazrl yapacak kabineyi kur mak karar, akln yeniden elmi, eline kuvvet gemi ken ikinci Babli basknn yapmaya karar vermiti. 543

Yeni kurulacak bar kabinesinin elemanlar da he men elinin altnda bulunuyordu: Mustafa Kemal Baku mandan Vekili ve Harbiye Nazr, Hsrev Sami, Hariciye Nazr, Ali Fethi Dahiliye Nazr vb. Artk Yakup Cemil iin ran seferi, bir kamufljd. Meserret Oteli'nin 13-14 No.lu odalar her gn insanla do lup tayordu. Memleketin birok yerlerine dalm olan eski ete erat ve kaptanlar kageliyor ve saatlerce Ya kup Cemil'le babaa gryorlard. Yahya Kaptan da son gnlerde on be kiilik etesiyle yetimi, listeye girmiti. Yakup Cemil, iri gvdesiyle ve belindeki ift ta bancasyla otele girip ktka arkasndan Talt beyin takt glgeler de bir an ayrlmyordu. Artk hkmeti devirmek dncesi, romantik bir ih tillci oyunu olmaktan km, gerein demir izgisine kl kadar yaklamt: Yakup Cemil, yznden ate gibi terler akarak 13 Temmuz 1916 da Babli'ye ikinci baskn kararn vermiti. Baskna katlacak adamlarna grevlerini bildirmi ve tetik zerinde beklemeye balamt. Artk, gerek Enver, gerekse Talt, onun gznde l canlard; onlardan bu dnyada hibir ey beklenemezdi. Onlar kocaman Tr kiye'yi gemi azya alm birer kheyln gibi dipsiz mavi uurumlara doru uuruyorlard. Bu korkun sarholuk iinde onlarn lftan anlamas, artk dnlemezdi. Ar tk, bu eski dostlar da azrail, listesine yazmak zereydi. Trkiye ancak, bu sorumsuz balar gittikten sonra kur tulu yoluna girebilir, Almanlarn yemi olmaktan kurtula bilirdi. Yakup Cemil, her gn Harbiye Nezaretinin geni bah esinde ete eratn gzden geiriyor, szde yola kmak iin hazrlk yapyordu. e balayal yirmi gn olduu halde hl hazrlk bitmemiti. etesine yazlmak ar tyla doudaki ekiyaya af kartan Yakup Cemil, her gn bunlardan birkan listeye geirip duruordu. Bo yunlarnda asl erkez kamalar, gmten ineklikleri, silhlar, ayaklarnda garip ve renk renk izmeleriyle bu 544

gen adamlar. Yakup Cemil'in yapaca i iin biilmi kaftand. Gelgelelim, ayda ya da Merih'te hazrlanr gibi bas kna hazrlanan Yakup Cemil, kprdanamayacak kadar yakndan gz hapsine alnmt. Talt bey, eski bir kurttu. Yakup Cemil gibi saf ve idealist bir suikasty nakavt etmek iin hemen harekete gemiti. Polis Mdr Bedri beyle balayan entrikas, olumlu bir sonuca doru abucak gelimi ve Yakup Ce mil'in stne kapanacak elik a hazrlanmt. Talt beyin sa eli Kara Kemal, Enver Paa'y yal snda bulmu ve hazrlanan komployu, Talt beyle karar latrdklar gibi noktas noktasna bir solukta anlatvermiti: Yakup Cemil'in, hkmeti devirme teebbs pek hafif deil, paa, onun yannda senin yaverin Mmtaz, onun arkadalar Hsrev Sami, Yenibaheli Nail ve Sapancal Hakk da var. Maksatlar seni Harbiye Nezaretin de, bizi de merkezi umumide bastrp katletmek, Mustafa Kemal'i, Fethi'yi, stanbul muhafz Cemal'i ve zmir Va lisi Rahmi'yi iktidara getirmek, Hsrev Sami'yi de Ha riciye Nazr yapmaktr. Talt beyin de bundan sonra Enver'in yanna gide rek olay zerinde pek heyecanl konumas, Enver Pa a'y bsbtn artmt : Enver, kardeim, demiti, ite. uzun yllar hima ye etmek istediin adamlar, en sonra bizi mahvetmek zeredirler. Bereket, mdriyetin raporu imdadmza ye titi. Buyurun Polis Mdr Bedri beyin raporu. Bu ra por, Talt beyle polis mdrnn uydurduu bir rapor du. Yine de geree kl,kadar yaklam bir rapordu. Eski yaveri Mmtaz beyin de raporda ba suikastlar dan biri olarak gsterilmesi ve izmit'te bulunmas gere kirken bu ara stanbul'da bulunmas, Enver Paa'y rndan karmt. Demek ki, suikast haberleri geree doru hzla yol almt. Umulmadk kiiler, btn eski ve en yakn arkadalar suikast etesinin elebalar idiler. 545 , F. : 35

Merkez Kumandan Cevat beyi telefonda bulan En ver Paa : Ben Bakumandan Vekili Enver, imdi hemen Yakup Cemil'i tevkif ediniz! emrini verdi. 1881 de stanbul'da doan Enver Paa 33 yanda Harbiye Nazr olmutu. Enver Paa'nn dedeleri Romanya'nn Kilye kasabasndand. Babas Ahmet efendi kondktr denen yol fen memuruydu. Ahmet efendinin byk babas Kilyeli Ab dullah aa, Kahraman aa, Killiolu Hseyin aa. Hac Mustafa Kaptan, Hafz Kmil efendi ve en sonra babas Ahmet efendi, annesi Aye hanmd. Ahmet efendi, hr riyetten nce Manastr Nafia Mdrlnde memurdu, Manastr'n kenar bir semtinde, Erideirmen'de, Karakpr'de bir evleri vard. Enver Paa'nn amcas Halil Paa, Enver Paa'nn babasyla vey kardeti. Enver beyin kz kardei Hasene hanm, merutiyetten nce Selanik merkez kumandan ve sarayn adam er kez Yarbay Nazm beyle evlenmiti. Enver bey, Harbiye Nazr ve paa olan Nazm beyi Yakup Cemil'e vurdurt makta bir saknca grmemiti. Enver beyin br kz kar dei Mediha hanm. Kzm (Orbay) Paa ile evliydi. En ver Paa'nn babas merutiyetten sonra saray inaat na zr olmutu. Mtarekede yakalanp Malta'ya srlecekler arasnda bulunacakt. Yakup Cemil'in tutuklanmas, kolay olmutu. Tutul duktan sonra kuzu gibi Bekiraa Bl'ne gtrlm ve tabancalar stnde olduu halde kk bir hcreye kapatlmt. Durumun tehlikeli olduunu gren Sapancal Hakk, hibir-ey olmam gibi Sirkeci'den trene binip Av rupa'ya yollanmak zere iken Talt beyin sivil polislerince yakalanp yine Bekiraa Bl'nn alt katndaki k k bir hcreye tkld: Bu srada hl izmir'de Yakup Cemil'in etesine asker yazmaya uraan Hsrev Sami' nin de hemen yakalanarak stanbul'a gnderilmesi iin emir kmt. Hsrev Sami'yi dmanlar, kurnazlkla istanbul'a a546

rd. Galata'da vapurdan inerken yakaland, sonra. En ver Paa'nn emriyle salverildi. Enver Paa'nn eski yaveri izmitli Mmtaz, Talt'n ilk nce yakalatmak istediklerinden biri olduu halde yakalanmamti: Mmtaz bey, Enver Paa'nn karsna karak durumu aydnlatmay bir namus borcu bilmiti; Bu Talt'n bir tertibidir, demiti. Sapancal Hak k, sulhu mnferit teebbsnde bulunmamtr. Bahaettin akir. Talt'n tertibiyle Romanya'ya gnderilmiti. Gerek onun, gerek ktibi mesullerden Ali beyin raporlar yalandr. Hsrev Sami, Sapancal Hakk, sana son dere ce baldr. Hepimiz senin yolunda hayatmz fedadan e kinmeyiz; imdiye kadar da ekinmedik. Bizleri senden mahrum etmek istiyorlar. Bunlarn banda Talt vardr. Bunlarn tertibine kurban gidiyorsun. Mmtaz bey, peki, ama, Harbiye Nezaretinin Mer can kapsndaki dkknlarn iki tarafn tahliye ettirip oraya etecileri iskn etmek, ne maksada mebni idi? Bu nu bana syle kfi. Paam, bunun ne kadar hesapsz bulunduunu, Cemil'in ne kadar cretkr, aklsz olduunu size ben mi anlatacam? Gryorum ki sizi de aldatm; yeni kabine tasarlyormu; hepinize ayr vazifeler verecekmi! Ne yazk ki Talt'n ve muhitinin tezvirine kapl msnz. Gryorum ki dzme rapor sizi ldrtm; is terseniz beni de tevkif ettiriniz. Mmtaz bey, ok gen ken Selanik'te Mir brahim Paa'nn yaverliini yapm, erkn harp binbas Arnavut Sedat beyi vurmu ve m ebbet hapis cezasyla Akk kalesine srlm, hrriyet iln edilince affedilerek stanbul'a gelmiti. ok sert, fa kat ok namuslu bir insand. Szn de kimseden sak nacak tabiatta deildi. Yakup Cemil, divan harp karsnda dosdoru konu mutu : Merkez kumandanl, blk kumandan Yzba Nevzat, silh ve bombalar Meserret Oteli'ne getirmiti. Divan harp reisi Miralay Nafiz beyin yaveri Murat, Dra547

mal Yahya Kaptan' ve on yedi kiilik adamn getirmiti. Bunlar da hazrdlar. Ben, Babli'ye girdim mi jandarma yzbas Hasan Hoca bana selm verecek, hi bir mu kavemete maruz kalmadan meclisi vkelya girecektim. Mukavemet edenler olursa onlar tabancamla yere sere cektim, fakat kaarlarsa paadan istifasn alp istedii miz kimseleri i bana getirecektim. Ya Enver Paa'y ne yapacaktn? Allah ya ona, ya da bana yaamay nasip ede cekti. Herhalde vuruacaktk. rfi idare divan harbi, doruyu ekinmeden syle dii iin Yakup Cemil'i idama mahkm etti. Sapancal Hakk, uzak bir yerde hapse mahkm oldu. Hsrev Sa mi, Yahya Kaptan, Yzba Nevzat, Temen Murat da trl cezalara arptrld. Onlar, bir sre sonra istedikleri yaamaya ana-baba ya da aile ocaklarna dneceklerdi. Yalnz itilf devletle riyle ayr bar yaparak Trkiye'yi gittii uurumdan kurtarmak iin kellesini veren Yakup Cemil, bir daha o cuklarnn yanna dnmeyecekti. Kthane'de bir sra balanan Yakup Cemil, vatan hainlii suundan dolay gsne dorulan on drt tfek namlusundan kan on drt kurunla delik deik olmu ve kafasnda tad ay r bar d, kopmu bir film gibi birden kesilivermiti. ** Enver Paa'nn gen arkadalarn byle kala gz arasnda ortadan silen Talt bey, Trkiye'nin bir numa ral adam olmann en nemli glklerini yenmiti. Ya kup Cemil, gelmemek zere gitmi, Sapancal Hakk. Hs rev Sami. Yenibaheli Nail gibi kara dler de birer yana srlmt. En ar eki ta halindeki Mustafa Kemal'se douda Ruslarla boumaya gnderilmiti. Mu-Bitlis dolaylarnda kurnazca bir ekili ve sonra saldr hare keti yaparak orda zafer szcn unutmu birliklere bunu bir kez olsun tattrmt. O. ikinci ordu kumandan vekilliinde Sekerat kyndeki kararghnda askerleriyle birlikte kn iddetinden titrerken, stanbul hkmeti, Trk milletine ve Trk ordusuna yeni yenilgiler hazrla548

mak zere Almanlarla el ele, kucak kucaa alp du ruyorlard. 1916 ylnn yamurlu ve souk gz aylar, Anadolu' nun dousundaki yksek dalar ve tepeleri karla aart maya balarken cephede yalnz ufak tefek hareketler ol maktayd. Ruslar da, Trkler de kn iddetinden korun mak iin tedbirler dnyorlard. kinci ve nc ordularca tutulan Kafkas cephesi nin sa kanadnda Mustafa Kemal'in ikinci ordusu bulu nuyordu. apakur Boaz'nn kuzey ve dousundaki yk sek dalar zerinde mevzilenen ikinci ordu er ve subay lar, dmandan daha korkun bir kara kn tehdidi al tnda umutsuz titreip duruyorlard. Hepsi de bu dalar zerinde klarlarsa bahara sa kamayacaklarn biliyor ve aresizlik iinde kvranyorlard. Mustafa Kemal, daha ilk gnlerde bu lm mevzilerini grd ve kimsenin ya pamayaca bir eyi yapmaya karar verdi. Yalnz, bu pek ok tehlikelerle dolu bir iti; ama bu nu yapmak zorundayd. kinci orduyu gz gre gre l me brakamazd. Enver Paa'nn 1914 knda Allahekber dalarnda dondurarak ldrd yz bin kiilik vatan kuzularndan meydana gelmi bir ordu, gzlerinin nn de mavi uurumlara doru kayp gidiyor gibiydi. Bu o cuklar, buraya ldrlmek iin deil savamak iin ge-. tirilmiti. Sava ise ancak onlar yaadka yaplabilirdi. Bu ordunun, bu k, bu sivri buz dalarna benzeyen kel tepeler zerinde lme mahkm olduunu bakuman dan vekili Enver Paa da grmt. O da, evet, o da bunlar daha scak barnaklara ekmek yrekliliini gs terememiti. undan ki bu ekilmeyi sezen Ruslar byk bir taarruza geerlerse ok kt bir durum yaratabilir ler ve pek ok eyi tehlikeye sokabilirlerdi. Mustafa Kemal, yalnz bir ey biliyordu: Byk ve yiite dnceler, ou zaman baar salamaya aday d. anakkale zaferlerini sihirli ve parlak yemiler gibi devirirken kulland metot hep buydu. Byk ve yrek li davranlar karsnda ortalama dnlerin dili tutu lurdu. 549

Evet, bu a, souktan titreyen, yataksz, giyneksiz orduyu yzbinlerce kuduz ak tyl kurt gibi saldran do u knn dilerinden kurtaracakt. Byk kumandan, her zaman kendini bir risk emberi iinde bulan adamd. Risk ten kaan hi bir asker, byk kumandanlk rtbesine ulaamazd. Mustafa Kemal, hemen oturdu, ikinci orduyu daha elverili korunaklara ekeceini ve sorumluluu btny le zerine alacan yksek makamlara bildirdi ve he men yar donmu askercikleri dalarn doruklarndan s cak ordughlara indirdi. apakur Boaz'nn kuzey ve dousundaki dalar zerinde gven mfrezeleri brakmak la yetindi. Mustafa Kemal, artk paa olacakt, olmalyd. Bi trl bu rtbeyi ona vermiyorlard. Neyse en sonra, bu souk srgn yerinde hi olmazsa biraz gnln sta bilmek iin ona bir mirlivalk (tugenerallik) rtbesi gn derdiler. ok kr, Trk ordusunun en byk askeri, en sonra, paa olmutu. Enver Paa, onun byk bir asker olduunu birok kez kendi arkadalarna da syleyip dur mutu. Ne var ki ondan bu lyk olduu rtbeleri kskan lkla esirgemiti. Yakup Cemil, Kthane'de kuruna dizildiinde Mus tafa Kemal, stanbul'dan oktan uzaklatrlmt. Yakup Cemil'in kuruna dizilme haberini Yakup Cemil'le yakn ahbapl yznden tevkif edilmekten korkarak Diyarba kr'a kap giden Doktor Hilmi'den renebilmiti. Yakup Cemil olaynda ad bayrak gibi kullanlan Mustafa Kemal'e gerek Enver Paa, gerek Talt bey, ufak bir fiske bile vurmaya cesaret edememiti. Ne var ki tutuklanp asl mak korkusuyla douya kap Mustafa Kemal'e snan Doktor Hilmi yznden Mustafa Kemal, bir kez daha rastgele adam aslmasna kar kkremek frsatn bulmutu. stanbul hkmetinin adam asmaktan vazgemeleri iin afiili bir ihtarda bulunmaya karar vermiti. Enver Paa'ya ve Talt beye kendisine snan Doktor Hilmi beyi savunmaya ve korumaya karar verdiini bildirdi. Onlardan hibir ses kmad. Ondan da doktoru asmak iin hi kim550

se istemedi. Mustafa Kemal, pek dar vurmamt, ama, Yakup Cemil olay onda byk izler brakmt. lk nce, o, Mustafa Kemal'i bayrak yaparak, hatt bu dvasna ina narak gitmiti. Sonra, onu yakndan tanyordu. Onunla yakn ahbaplklar olmutu. Trablus'a, air ve hatip mer Naci, o ve Sapancal Hakk ile birlikte gitmiti. O kk bir adamd, yalnz byk eylere doru hrsl bir atl vard ve her eyden nce de memleketini ve milletini candan seven bir askerdi. Mustafa Kemal, ikinci ordu kumandan ve paa ol duu bir srada kolordularndan birine atanan bir kuman dan arkadana Yakup Cemil ii iin tazesi tazesine y le demiti: Yakup Cemil aslm (kuruna dizildiini henz bilmiyordu), sebebi de Mustafa Kemal, Harbiye Nazr ve bakumandan vekili olmadka kurtulu yoktur, demi. Sana bir ey syleyeyim: Bu adam faraza muvaffak ol sayd ve ben Iitseydim ki Yakup Cemil istanbul'da Mus tafa Kemal Harbiye Nazr ve bakumandan vekili olsun diye isyan etmi ve muvaffak olmu, benim bunu kabule tenezzl edeceimi tasayvur edebilir misin? Evet, vazi yeti derhal kabul ederim; fakat, istanbul'a gidip Yakup Cemil'i cezalandrmak suretiyle... Eer ben, o ve em salinin tavsiyesiyle mevki iktidara gelecek bir adamsam, adam deilim!
t*.

Mustafa Kemal Harbiye Nezaretinin bahesinden Bekiraa Bl'nn d merdivenlerine varncaya dek btn bakalarnn direncine bal mrnn hareketli des tann bir yldrm gibi anlarnn filminden geirmiti. Bu birka yllk mre nice nice olaylar smt. imdiye dek bakasnn heveslerine gre dzenlenmi olan yaay, bundan sonra yalnz kendi radesine bal olacakt. Artk, ne Enver Paa'dan, ne de padiahtan emir alacakt. Ar tk, mbarek Anadolu topraklarnda yalnz kendi iradesi at oynatacak, yalnz halk konuacakt. Bakalarnn iradesine bal yaaynn destan burda bitiyordu. 551

 kii. Bekiraa Bl'nn d merdivenlerinden yukar kmaya baladlar. nde Mustafa Kemal, arka snda da Rauf beyle Cevat Abbas kyordu. Merdivenle rin dibinde ve banda bekleyen kanun erleri gelenleri alp mdrn odasna gtrdler. Mdr, namuslu ve iyi bir insan yz tayan eski bir askerdi. Mustafa Kemal'i ve arkadalarn byk bir sayg ile karlayarak oturttu : Ali Fethi beyi greceksiniz, deil mi, paam? Evet, onu greceim. Bu eski ve yakn arkada mn bu vaziyeti beni ok zyor, Ali bey. Kader, paam. Hepimiz o. kaderin kurban deil miyiz? Ali bey gerekten de kaderin kurbanlarndan biriydi. anakkale'de Mustafa Kemal'in alay kumandanlarndan biri olan bu iyi ve namuslu adam, Bulan gedii batsn da, kumandannn onu iyice aydnlatmamas yznden Mustafa Kemal'e yanl bilgi vermi, o da bu nemli yan l yznden onu aa karmt. Mustafa Kemal, Be kiraa Bl'ne ilk geliinde karsnda kendisine kr gn ve kzgn olmas gereken bu eski yirminci alay ku mandann, grnce epey rkmse de abucak adamn altn gibi bir yrei olduunu anlamt. Mustafa Kemal ile arkadalar oturduu halde Ali bey, hl sayg ile ayakta bekliyordu. Mustafa Kemal : Oturunuz, Ali bey! dedi. Ali bey oturduktan sonra : Paam, haber aldk, Anadolu'ya gidiyormusunuz. Ne vakit emrederseniz mevkuflardan istediinizi yanmo alarak size geleceim! dedi. Mustafa Kemal buna, ok sevindi ve heyecanland; ayaa kalkt, Ali beyin elini tuttu: Bana muvaffakiyetimin ilk mjdelerini veriyorsu nuz, teekkr ederim, dedi; ben ylece koular ser beste dolamak stiyorum. Siz benimle gezmek zahmetine katlanmaynz. Mustafa Kemal, Rauf beyle beraber koular dola mak zere koridora kt. Koulardan koridora bir uul tu tayordu. Mustafa Kemal, bu serin ta koridorda y rmeye balaynca bir kez daha o bahtsz Yakup Cemil'i and. Buraya kapatlm, sonra alnp lme gtrlm552

t. Suu da Mustafa Kemal'i iktidara getirmek isteiydi. Zavall Yakup Cemil, diye dnd, seni lme gnde ren o insafsz arkn adamlar da ite imdi burda kasap lk koyun gibi sralarn bekliyorlar. Mustafa Kemal, bir koua dald. Burda, mdriyet te grd yzlerle beraber yeni gelenler de vard. Ksa kr sakallar birdenbire aarma benzeyen Sadrazam Sait Halim Paa, demir karyolasnn zerinden atlaya rak Mustafa Kemal'in elini skt. Yataklarn zerinde da ma, satran ve kt oynayanlar oyunlarn brakarak Bal kan Sava'yla dnya savann yetitirdii iki kahraman, Mustafa Kemal'le Rauf beyin evresini aldlar, iktidarday ken Mustafa Kemal'e hi de dosta davranmayan Hari ciye Nazr Ahmet Nesimi bey de ikircikli admlarla iler leyerek onun elini skt. Mustafa Kemal, yakn dostlarn dan mebusan meclisi reisi Halil beyle de el skt. Kara Kemal, smail Canbolat beyler de tedirgin baklaryla Mustafa Kemal'den medet umar gibi yaklatlar. Btn koular, tklm tklm doluydu. Demir karyola lar arasnda hemen hemen geecek yer yoktu. erde t tn, ter, ya duvar kokular yzyordu. Bir kouta grbz, eski ve heyecanl bir arkada Mustafa Kemal'in stne atld. Bu Selanik'ten beri ihti llci dncelerinde beraberlik kurduu arkadalarndan Hsrev Sami'ydi. Yakup Cemil dvasnda kelleyi glk le kurtaranlardan birisi de oydu. imdi de tilf ve Hr riyetilerle ngilizlerin eline dmt. Sonra, Mustafa Kemal'le Fethi bey kk bir odada babaa verip konutular. Mustafa Kemal, ok heyecan lyd. Ona 16 Mays'ta Bandrma vapuruyla Samsun'a yol lanacan ve ondan sonra neler yapmak istediini ema tik olarak anlatt. Fethi beyin heyecandan yrei azna gelecek gibi oluyordu. Mustafa Kemal'in yapmak isteyip de yapamayaca ey yoktu. Konumalar bitince : Haydi imdi koua git, pek candan arkadalar dan baka kimseye bir ey anlatma, dedi. Ben Samsun'aayak bastktan sonra isterseniz top atabilirsiniz. Sonra, moner, hapishane mdr Ali beyin benim alay kuman 553

donlarmdan biri olduunu daha evvel sana sylemitim. imdi, kendisiyle esasl olarak konuup anlaacam. s tediim zaman, istediim mevkuflarla kap Anadolu'ya gitmeyi teklif etti. Benim tayinimi de daha nce iitmi. Gerekirse Ali beyle bir. tertip yaparak istediklerimizi bu radan karmak mmkn. Fethi bey, ikinci kez Bekiraa Bl'ne dtn den birka gn sonra merkez kumandanl dairesinden arlmt. Kouta herkes buna kulak kabartmt. Al Fethi bey kadar br tutuklular da merak iindeydiler. He saati deil, her dakikas srprizlerle dolu bir zaman ya yorlard. Fethi beyi bir teltr almt. abucak pijama larn soyunup giyneini giymi, kravatn takm, aske gardiyann arkasndan uzun boyuyla koar gibi yryp gitmiti. Geen sefer tahliye edildiinden bu sefer de tahliye edileceini umuyor, hatt kou arkadalar da yle sanyorlard. Fethi beyin Birinci Dnya Sava'nda^ Kendisini buraya srkleyecek gibi bir sorumluluu ol mamt. Bir tek nokta vard ki o da zzet Paa ile el ele verip ttihat ve Terakki'nin kodamanlarn snr dna ka rmas kuskusuydu. Bunun iin tutulup buraya getirile bileceini hi sanmyor, kmak iin rpnp duruyordu. Birinci tutulutan sonra tahliye edilmise de darida ancak gn kalm, yine tutularak buraya getirilmiti. Fethi bey, gardiyann yansra yrrken, iki gn nce Divan- Harb-i rfi'ye verdii bir tahliye istidasna karlk geldi sanyordu. Bunun iin de hem heyecanl, hem de iyimserdi. Yarm saat sonra dnmt. Herkes bir azdan : Hayrdr inaallah, ne var, ne imi? diye onu soru yamuruna tutmutu. Fethi beyse onlara her zamanki serinkanll ve ar ballyla yle karlk vermiti: Hibir ey deilmi, beni bir arkada grmeye gelmi de onun in oraya armlar, demi ve gelen arkadan Mustafa Kemal olduunu da ancak yatak kom usu gazeteci Yunus Nadi, Doktor Tevfik Rt gibi pek yakn ve denenmi arkadalarna sylemiti. 554

Akamleyin, biraz da gazetecilik merakyla Yunas Nadl bey ona sokulmu ve onu bir iyice demiti. Bugn Fethi daha iyimserdi. Gzlerinin ii umut doluydu. Mus tafa Kemal, kendine uygun bir memuriyetle Anadolu'ya gemek iin doan bir frsat kovalamaktayd. Sonra da yle szler etmiti: Bu hal byle devam edemez, merak etmeyin, el bet buna bir are bulunacaktr. Bu szler, yakn birka arkada yle sevindirmiti ki hepsi hapisane gereini unutmu, ilk kez rahat bir uyku ekmiti. Yunus Nadi, o gece Mustafa Kemal'i Beklraa Bl mapusanesinin zerine kanat germi bir koruyucu me lek gibi grmt. Gerek Fethi, gerekse Yunus Nadi beyler iin Mus tafa Kemal'in birincisinden -drt gn sonra hapisaneye ikinci ve son geliiydi ki, byk heyecanlara sebep olmutu. O gn bu mjdeyi koca hap'sanede ancak be alt arkada alm ve sevinlerini nas. saklayacaklarn bi lememilerdi. te, bu ikinci gelite, bu ee-alt arkada, gelenin kim olduunu artk tam olarak biliyorlard. Fethi'nin bu ikinci grmesi daha uzunca srm t. Koua dndnde yznde ve davranlarnda tam bir durgunluk ve normal bir hava vard. Yine btn ko u, merakla ne olduunu sordu. Fethi bey kaygusuz g rnmeye alarak : Hi canm, yine Mustafa Kemal ziyarete gelmi do! diye karlk verdi. Bu ilere Mustafa Kemal Paa ne diyor, kendisi ne ile megul? I Bu ilere Mustafa Kemal Paa ne desin? Onun, vaziyeti hayretle grmekten baka dedii yoMu'; merak etmeyin, elbet bu da geer, diye teselli vomeye alyor. Neler konutunuz bakalm? Neler konualm, biraz da "dereden tepeden lf attk o kadar. Fethi bey sorulanlara, sudan karlklar veriyordu. Yorgunmu gibi ceketini karp yatana srt st uzan555

m, gzlerini tavana dikmiti. Sonra yzn duvardan yana evirmi, bylece hi kimseyle konumam olmak iin en iyi areyi bulmutu. Yunus Nadi onun uyku numa ras yaptn ok iyi biliyordu. Herhalde bu seferki ha berler daha ok sevindirici olmalyd ki, Fethi bu denli kamuflj gereksiyordu. Yunus Nadi de nasl olsa akama hepsini dinleye ceini bildiinden Fethi'nin yanndan uzaklat ve onunla ilgilenmez gibi grnmeye alt. Yunus Nadi, geni ve kk aln, zeki yz ve tom bulca gvdesiyle koutan koua dolat durdu. Akam iple ekiyordu. Herhalde ok nemli haberler vard. Ko ularda kara kara dnen yksek memur tiplerini, sa va zenginlerini, her eye bo vermeye alan bir yn kaygusuzu seyrede ede en sonra yorularak yatana dnd. Bakt. Fethi, yine yatanda arka st uzanm yatyor sa da uyumuyor, sadece dinleniyor, hayal kuruyordu. Yunus Nadi'nin geldiini grnce gzlerini at. Elle rini bann altna alm olan eski elinin gzlerinin inde taze dler okunuyordu. Koutakilerin ou can sknt sndan oyun oynamak, ene almak, dertlemek iin b koulara gitmilerdi. Artk, Fethi'ye kimsenin aldr et tii de yoktu. Yunus Nadi de aklnda hi bir heyecanl soru engerei kvrlmyormu gibi gitti, kendi yatann ucuna ilierek Fethi ile bir ki sudan lf etti. Fethi, yle ok sabretmiti ki srda olan zeki ga zeteci yetimeseydi az kalsn patlayacakt : Moner, dedi, vaziyet ok mhim! Ah, bir netice si gelebilse! Sonra yatanda doruldu ve duvarlarn kula ol duu gereini de unutmamaya alarak arkadann ku lana eildi: Paa, yarn buradan hareket ediyor, Samsun'a kacak. Buradan Samsun'a gitmek iin koskoca gn lzm. Bir kere bu gn selmetle atlattk m, st ta raf inaallah btn btn selmet olacaktr. Ah, u gn... Paa gizli mi gidiyor? 556

 Hayr, ark mntakas ordular mfettii olmu, resmen gidiyor. u kadar kadar ki, tabi iin zahirisi by le, batnisi ise bambaka. Herifler paann kurduu dola ba gafletle srklenmilerdir. O ne dediyse yapmlar. Me seleden ngilizlerin haberi yok gibidir. Eer paann Ana dolu'ya gitmekte olduu bir iki cin fikirlinin nazar dik katini celbederse, Allah etmesin yoldan evirmeye kalk abilirler. te, bu gn zarfnda paa kadar belki daha ziya de burada biz, adet ocuk doururcasna strap ve azap ekeceiz. Mesele fevkalde mhimdir. Aman, ilk i ola rak nazar dikkati celbedeyim, meselenin burada dahi mevzuu bahis olmas caiz deildir. Demindenberi ne hal lere girdiime elbette dikkat etmisindir. Zaten kendim mteheyyicim. Ksa kesmek iin yatp uyumak manev rasn ihtiyar mecburiyetinde kaldm. Paann kendisi ne diyor? Onun dedii, hemen hemen u gnn atlatl mas endiesi etrafnda hlsa olunabilir. O, kararn ver mitir; bir kere Samsun'a ayak attktan sonra bu ilerin kftesini dzeltmeyince bir daha buraya gelmem, diyor ve ileri dzeltebileceinden en k a f i surette emindir. O, ilerin dzeltilebileceini enine boyuna tetkik et mi, her ekil ve suret iin bir tarz- hal bulmutur. D n kl icabnda rtbe ve memuriyetlerini zerinden ata rak tekil edecei mill ihtill ordularnn bana gemeyi bile imdiden derpi etmitir. Hikye uzun. Bu buraya gelinceye kadar stanbul'u, saray, Babli'yi ve itilf dev letlerini hkm ve iradesine ram etmek iin plnlar var. Bunlarn hepsini kullanacak ve vatann bu mesaibini ka tiyen bertaraf etmek neticesini temin hesabna kadar va ziyetin icap ettii her eyi sonuna kadar tatbik ve icra edecektir. Bu bahisler zerinde sonra konuuruz. Hlsa u; yarndan itibaren geirilecek gnn selmeti. Ah. o gn! O gn! Fethi bey, heyecandan ayaa frlam, Yunus Nadi de onu taklit etmiti. Artk, o da iin asln astarn Fethi (kadar biliyordu. 557

ikisinin de heyecandan azlar kilitlenmiti. Dudak lar titriyor, konuamyor, sz syleyemiyorlard. Sanki u ara domakta olan bir mucize karsnda gibiydiler. kisinin de kafasnn ii, yepyeni, taptaze bir aydnlkla kamam gibiydi. Harbiye Nezareti yapsnn ar glgesi hapisanenin stne abanm, sanki onu derinlere kert mi gibiydi. Kouta klrenkli yzler dolayordu. Mustafa Kemal, sarn bir umut gibi gizli bir yerden koua vuruyordu.

DOKUZUNCU ORDU MFETT Mustafa Kemal'in. Anadolu'ya geecei gnlerde ev resinde olaylar ok civcivlenmiti. Birka resm yksek memurla birka yakn arkadandan baka onun yeni bir grevle Anadolu'ya gideceini kimse bilmiyordu. Gerici Hrriyet ve tilf Partisi adamlarysa onu ancak damga cna ve en yenlinden Malta zindanlarna yakr gr yorlard. Hele zamann azgn eriatlarndan Zeynelabldin efendi: O gk gzl adam bugn siz asmayacak olursanz yarn gzyanza bakmayarak sizi o asacaktr, gibilerden satlm yneticilere telkinlerde bulunuyor ve bu geni yanklarla umulmadk ev toplantlarnda konuma konusu oluyordu. Bunu sezen Mustafa Kemal, kz karde ini haber szdrabilecei kimi nemli ailelerdeki toplan tlara gnderiyor ve sonucu ilgiyle bekliyordu. Tpk sa vata olduu gibi dmann tehlikeli kmldanlarn vak tinde renip tedbir almaya alyordu. Harbiye Nezaretindeki dostlarndan renemediklerini zel ev toplant larndan reniyordu. Bir gn Makbule hanm arm ve ona yle demiti: Dikkatli olun. Benim hakkmda duyacanz en basit bir hadavlsi bile zaman kaybetmeden bana ulatr manz istiyorum. Ehemmiyetsiz de olsa her eyden be nim haberim olmaldr. te, Makbule hanm, sarayl kadnlarn da sk sk gidip geldii sarayla likisi olan bir aileye oturmaya git558

misti. Gen kadn, sosyete kadnlarnn makiral tfek ate i gibi ene aldklar kalabalk salonda oturmu, konu ulanlar merakla dinliyordu. Buras, Makbule hanm iin yeni bir ortam olduundan kendisini konuklarn ou ta nmyordu. Kadnlar alabildiine konutuu bir srada ie riye bir adam girmi, birdenbire, btn konuma kesil miti. Bu adam, Makbule hanm tanmayan bir ailenin damadyd. Makbule hanm tanmayan orta yal bir kadn damat beye: Ne haber? diye sordu. Vaziyet iyi gster;/or. Onu asacaklarm, yle mi? Zannederim. Kocas sarayn adamlar-ndan olan yal bir kadn, damat beye yava sesle ve sanki yalvarrcasna yle demiti: Aman, evldm, siz onu asmazsanz o sizi asacaktr. Bu konumay, bir tek szcn karmadan-dinle yen Makbule, ilk nce arm, kalbi hzla arpmaya ba lam, sonra heyecann dizginleyerek orackta diken s tnde bir sre daha bir ey olmam gibi oturmu, son ra, heyecandan dizleri kesilerek eve komutu. Bunu, dilerini zoraki bir glmseyile dinleyen Mus tafa Kemal, kz kardeine yle demiti: zlme, Makbu! Onlar gayelerinde muvaffak ola mayacaklardr. Mustafa Kemal, en son dakikaya dek her trl kah peliin olabileceini hi bir zaman aklndan karmyor du. Kz kardeine bir tabanca vererek : Dikkatli ol, Makbu, demiti, ben uyurken veya istirahat halindeyken kapda pheli bir kalabalk biri kirse derhal bana haber ver. eri girmek isterlerse der hal ate edersin: leceksin, fakat, yine kapy amaya cak, ieri kimseyi sokmayacaksn. Bundan dolay, Makbu, artk elinde kk b'r Browning tabancas olarak btn tkrtlara ve kap almla rna kulak kabartyordu. Hele aabeysi yandaki kk 559

odasnda ekerleme kestirirken tam bir Trk askeri gibi nbet tutuyordu. Mustafa Kemal, dokuzuncu ordu mfettii olarak Er kn Harbiyesini semi, yolluklar yoluna koymu, yol culua hazrlanmaya balamt. Erkn Harbiye'sini hep eski tand yakn arkada ve dostlarndan semiti. Hep si de uzun yllar denenmi gvenilir arkadalard. Padi ahtan otuzbin liralk bir tahsisat da koparmt. Artk, stanbul'da bir gn daha kalmak, kaderi kstrmek olurdu. Bunun iin tez elden ziyaretlerini bitirip bir an nce kem diini mbarek Anadolu toprana atmak istiyordu. Gn ler yle gnlerdi ki, kader her an kt bir silh gibi geri tepebilirdi. Bugnlerde kaderin drt yan ihanetlerle ev riliydi. Bugnlerde kader, stanbul sularnda demirlemi elik kudret yn dritnotlarn kamaralarnda bir gzalt konuu olarak bulunuyordu. Mustafa Kemal, bunun iindir ki Erkn Harbiye'siyle bir ayak nce ku olup Samsun'a umak istiyordu. Ne yazk ki kader, onun yolculuu iin mil'i dk bir tekne hazrlamt. Mustafa Kemal, resm ve zel ziyaretlerini sraya koy mu, sratle bunlar bitirmeye alyordu. Resm ziyaret lerinde yzne takt eytanca maskeyi zel ziyaretlerin de karp bir yana atyor ve orda kan krmz bir ihtillci yz btn parlaklyla meydana kyordu. Harbiye Nazr akir Paa ile son grmesinden sonra, dokuzuncu ordu mfettii, bu yal paaca Sadra zam Damat Ferit Paa'nn katna iletilmi ve ona takdim edilmiti. Mustafa Kemal, daha nce, bildiimiz gibi, Fe rit Paa ile tanmsa da yeni grevi dolaysiyle yeniden grmeleri gerekmiti. akir Paa, Mustafa Kemal Paa ile birbiri peisra sadrazamn odasna girdiinde Ferit Paa, iri gvdesiyle yazhanesinin arkasnda doruldu ve ikisinin de oturma sn syledi. Mustafa Kemal, dikkatle bakt: Bu etli ve iri yzde altn gzlklerin arkasndaki bir ift iri gz, sevinle par lyordu. Sadrazamn btn yz, honut olduunu gste560

riyordu. Mustafa Kemal'e martrcasna iltifatlarda bu lundu : Size ok gvenim var, dedi, sizden ok eyler bek iediimi saklamaya lzum grmyorum. Ordaki btn p rzl ileri az zamanda yoluna koyacanzdan eminim. Mustafa Kemal, bu gvene lyk olduunu anlatabil mek iin en gerekli ve can alc szckleri arayp bulmak ta glk ekmedi. Damat Ferit, ona en byk salhiyetleri vermi oldu unu anlatmak iin birok dolambal szler syledi. Ayr lrken, sadrazam, yine ayaa kalkarak onun elini skt ve Her arzunuzu dorudan doruya bana yazabilir siniz, dedi, derhal yaplacandan emin olunuz! ok teekkr ederim, dorudan doruya zat lileriyle muhabere etmem greceimiz iler iin byk ko laylk salayacaktr. Sadrazamn yznde grd honutluk, Mustafa Ke mal'i ok sevindirmiti. Bu, henz, kaderin iplerini eken lerin uyanmadn gsteriyordu. Sadrazamn odasndan kmlar, koridorda yryor lard. akir Paa : ster misiniz, Dahiliye Nazr Mehmet Ali beyle sizi konuturaym? diye sordu. Mustafa Kemal; ok mnasip olur, efendim; vazifemin o makam la alkas vardr, dedi. Mustafa Kemal, Mehmet Ali beyle daha nceden ta nmakta olduunu her nedense sylemek istememiti. Dahiliye Nazrnn odasna girdiklerinde Mehmet Ali bey, Mustafa Kemal'i grnce sempati ile glmsedi. a kir Paa ise byle yararl ve gzel bir kombinezonda ken di emei de olduunu bilmekten doan bir honutluk iin deydi. Bu tertibi asl bulann Mehmet Ali bey ve olmas n irade edenin de padiah olduunu bilmiyordu. Dahili ye Nazrnn brosunda akir Paa; Mustafa Kemal'i : Samsun'daki vak'ann tahkikine memur Mustafa Kemal Paa! diye Mehmet Ali beyle tantrd. Mehmet Ali bey: Sizi tebrik ederim, dedi, ok isabetli bir intihapta 561 F. : 36

bulundunuz; ben, zaten paay tanyp takdir etmitim. Kanaatime siz de itirak etmi olduunuz iin bahtiyarm! Bu szlerden sonra koltuklara oturdular. Mehmet Ali bey de Dahiliye Nazrln ilgilendiren ilerde Mus tafa Kemal'e her trl kolayl gstereceini vaadetti ve kendisiyle dorudan doruya muhabere edebilecekle rini syledi. Paaya pek ok baarlar dileyerek krk yl lk ahbap gibi elini skt; ayrldlar. ** st ak eski bir otomobil, lk Mays akamnn tozlu havasn homurtularla doldurarak Sleymaniye'ye giden ssz sokaklardan birine sapt. Kaldrmlar skl m tozlu yolda ilerleyen bu otomobil ve iindeki sarn paa, pencereden birok erkek ve kadn balarnn sark masna sebep oldu. Kk ocuklar, yava yava ilerle yen otomobilin yansra kouyor, iindeki sarn, mavi gzl paadan ok, pek otomobil gemeyen bu sokaa naslsa gelmi olan bu drt tekerlekli ve homurtulu ko nukla ilgileniyorlard. Otomobil, Mustafa Kemal'in bir iaretiyle sokan kenarnda durdu. Bir kede Ayekadn Hamam Soka yazyordu. Mustafa Kemal, Cevat Abbas'la arabadan indi, 24 numaral tahini evin kapsn ald, kapy aan hizmet i kzn bir ey sormasna vakit kalmadan yaveriylo bir likte tala daldlar. Bu teklifsiz konuklar evin iinde gren hizmeti kz : Ne istiyorsunuz? Beyefendi hazr deil! diyerek onlarn daha ok ilerlemelerine engel olmak istedi. Mustafa Kemal, o zaman, kzcaza neeli neeli: Hele bizi misafir odasna al. bir taraftan da be yefendi hazr olur! diye diretti. Kzcaz, konuk odasnn kapsn aarak onlar bu yur etti. Henz oturmamlard ki smet bey, yz sevin sa arak grnd. Mustafa Kemal'in sevin ve mutluluk fkran yz. ismet beyi pek meraklandrmt. Hararetle el sktlar: 562

 Ne haber? Ne haber? Bu ne baskn? Vaktim dar, smet! Sana hikyeyi ksaca syle yeyim, diyen Mustafa Kemal, dokuzuncu ordu mfettili i hikyesini zetleyerek anlatt ve sonra szlerine un lar k a t t : Ben yerleinceye kadar sen de burdan bana yar dm edeceksin ve i balad vakit yanma geleceksin. Mustafa Kemal, bunlar syleyerek ayaa kalkt, is met bey, esmer, kemikli ve ince parmaklaryla onun sa rn ellerini yakalamt: Biraz daha konusaydk! Mustafa Kemal: stanbul'da bulunduum mddete benimle ne ka dar az alkadar olursan o kadar iyi olur, dedi, sonra sa rlp ptler. Biraz sonra, sarn paa ile yaveri, st ak oto mobille mahallenin dindar sessizliini makina grlts ile ikiye bierek uzaklatlar. Byk bal, kara, zeki ba kl ve gen kurmay Albay smet bey. kalbi bir serven heyecanyla arparak arkalarndan bakyordu. *
w *

Mustafa Kemal'in bindii lando, Nianta'nda b yk bir konan nnde durdu. Mustafa Kemal, en yeni diktirdii paalk niformasn giymiti. Yaveriyle araba dan indiinde yoldan geenler, durup ona baktlar. Onu hi kimse tanmyordu. Ne var ki paa giynei, mavi gz leri, sar salar ve levent gibi vcudu, balar zorla ken disine dndryordu. Mustafa Kemal, ar ar lerleye rek konan kapsn ald. Buras, Sadrazam Damat Fe rit Paa'nn konayd ve dokuzuncu ordu mfettii burda akam yemeine arlmt. Salonda kendisini yalnz Damat Ferit Paa karla d. Mustafa Kemal, ilk nce onun yznde ve gzlerinde es ki honutluun barnp barnmadn anlamak istedi. Har biye Nazr akir Paa ile kendisini grd zamanki se vinten onda eser yoktu. Altn gzlklerinin arkasndan kendisine aratrc baklarla bakan iri ve zeki gzlerin de donuk glgeler yzyordu. 563

Karlkl oturdular. Ksa birka szden sonra ses sizlik balad ve uzad. Mustafa Kemal, onun kendisiyle yalnz kalmaktan skldn seziyordu. Aralarndan ka ra kedi gemi gibiydi. Sanki konuacaklar hibir ey yoktu. Sadrazam, sabrszlk gsteren bir davranla kstek ti saatini kararak b a k t : Acaba nerde kald? diye ortaya sordu. Birini mi bekliyordunuz, efendim? Evet, Cevat Paa hazretleri gelecekti. Yine aralarndan kara kedi geti; yine sustular. Damat Ferit Paa, trl yalanlar uyduran ve bu tatl yalanlarla nen bir adamd. Bu yalanlarla daha ok kaynbiraderi Vahidettin'i kandrmaya alrd. Vaktiyle eli ktibi olarak bulunduu Londra'da o zaman Veliaht olan VII. Edward ile ili dl olduunu anlatrd. Mondros brakmasna kendisinin gnderilme* sini istemi ve bunun nedenlerini de yle aklamt: Bu brakma ile hem Birinci Dnya Sava'na son ver direcek, hem de VII. Edward'la yakn dostluu olduunu Kral George'a ihtar edecekti. Ve bu palavralar birok kiinin yannda atp durmutu. Uydurduu yalanlarla n mekten holanan ve bunlar devlet kademelerinde sonu na dek ykselebilmek iin koz olarak kullanan Damat Ferit Paa, birisini yererken de ayn ar pozlarda ko nuur, yerdii kiiyi yerin dibine batrmaktan ekinmez di. mrnn en ar ve korkun yergilerini kaynbiraderi Abdlhamit iin yapmt. Kendisini bakonsolosluktan nazrla ve damatla dek ykselten Abdlhamit, tahtndan indirilerek Selanik'teki Altini Kk'nde hapsedildik ten sonra. Damat Ferit'in enesi mthi almt; Ona, kendisini byk elilie ve sadrazamla ykseltemedi inden dolay veritirip duruyordu. 10 Temmuz devrimin den sonra, Abdlhamit'e svmek moda olmutu. Damat Ferit de bu modaya kaplmt: Szde Sultan Hamit'in kendisine armaan ettii Baltaliman Saray'nn boaziine bakan pencerelerinde otururken padiahn hrri yet kahramanlarn uvallara doldurarak denize attrd564

n pek ok kez anlatmt. Onlarn lklarn ve iniltile rini duyduuna bile stelik yeminler etmiti. Mustafa Kemal, onun imdi daha da tehlikeli oldu unu biliyordu. nk i ve d dmanlarn tek temsil cisiydi. Biraz sonra Cevat Paa, salona girdi. Onun gir mesiyle sadrazam, doruldu ve onlar yemek salonuna buyur etti. Sofrada sadece, belirsiz az aprtlar, atal bak ve tabak grlts vard. Mustafa Kemal, bu kaln ve inat sessizliin arka sndan tatsz bir ey kacakm gibi korkuyordu. Pusu da o denli ok korkulacak ey vard ki, acaba sadrazamn yzne bu eki ve tatsz izgileri izen hangi gizli neden di? Yoksa binbir kombinezonla elde ettii ve mrnn en byk mutluluu sayd bu mbarek Anadolu yolcu luu byle yar yolda torpillenmi miydi? Dmanlar, bu denli abuk mu uyanmt? Gen paa, kendi iinden byle ve buna benzer bir yn soru geiriyor ve sonra bunlara karlk bulmaya alyordu. Btn bu karlklardan hi biri de kendini doyurmuyordu. I Mutlaka ok ehemmiyetli meseleler vard, bunlar ydmein sonuna saklyor! diye dnyordu. Lokmalar boazna dizilmeye balamt. Ne olacaksa bir an nce olsundu! Allah'tan yemein sonuna da gelmilerdi. Sadrazam birdenbire ataln ban brakarak ka fasn yemekten kaldrd ve Cevat Paa ile Mustafa Ke mal'in gzlerine bakarak: Yemekten sonra biraz grelim! dedi. Mustafa Kemal, bu sz zerine gizli bir Oh! ekti ve : Emir buyurursunuz! dedi. Salona getiler: Bu or tasnda genie bir masa bulunan ok dar, yine de ho bir salondu. Henz ayaktalarken sadrazam : Bir harita getirsek de mfetti paa, onun zerin de zahat verse, dedi. Kipert'in atlas geldi; Anadolu paftasn buldular. Mustafa Kemal, sadrazamn yzne b a k t : 565

 Ne cihetten izahat emir buyuruluyor? diye sordu. Mesel Samsun ve havalisinde ne yapacaksnz? Szckler sanki Mustafa Kemal'in azndan dkl meye balyordu. Bu denli kolay yalan syleyebildiine kendisi de ayordu : Efendim, ngiliz raporlarna gre Samsun ve ha valisinde baz karklklar varm. Biraz mbalaldr zannediyorum. Ne de olsa bunlar basit eyler. Yerinde yapacamz tetkikat ile hallederiz. imdiden isabetli bir ey syleyememekten korkarm. Sadrazam bundan sonra Cevat Paa'ya dnd : Siz ne dersiniz? Cevat Paa, Mustafa Kemal'in srat kprsnn kl dan ince, kltan keskin izgisini gemekte olduunu a bucak kavramt. Sadrazamn ufack bir kukusu, srat kprs yolcusunun sonunu berbat edebilirdi. Bunun iin de elden geldiince doal ve tasasz grnmeye ala-rak : yledir efendim, dedi, bu gibi iler yerinde hallolunur. Sadrazamn kafas hl konmamt. Mustafa Kema lin kafasnn iini bulandran kaygu duman, sadrazamn kafasnda da bir kuku engerei gibi kvrlp duruyordu. Sadrazam, iini karartan kaygular elbette meydana vur mazd; ne de olsa bunu sezdirecek bir soru sormaktan kendini alamamt. Heyecanl bir sele : Pekl, siz bana harita zerinde nerelere kadar kumanda edeceksiniz, gsterir misiniz? dedi. Mustafa Kemal, sadrazamn kayguland noktay imek gibi kavramt: Efendim, henz ben de pek iyi bilmiyorum, belki, takriben (Kipert'in kk haritasna elini koyarak) u ka dar ufak bir para. Onun gsterdii noktada ancak birka nemsiz vi lyet vard. Szn bitirir bitirmez de yardm istercesine Cevat Paa'nn yzne bakt. .' Cevat Paa, anlamt; Mustafa Kemal, haritadan eli ni kaldrrken imdada yetiti: 566

 Efendim, dedi, paa tabi o mntakadaki kuvvet lere kumanda edecek. Zaten nerede kuvvet kald ki? Bu szyle iin hi de nemli olmadn anlatmak istemiti; Cevat Paa, ii o denli umursamaz grnyor du ki bu szleri syler sylemez de masadan uzaklar gibi yapt. Mustafa Kemal, iinden Cevat Paa'ya binlerce te ekkr ediyordu. Nerdeyse boynuna sarlp apur upur yanaklarndan pecekti. Bundan sonra de koltuklarna kerek kahve lerini hprdetmeye baladlar. Mustafa Kemal'in mavi kurt gzleri uzam, izglemi, hep sadrazamn yzndeki izgileri avulluyordu. En sonra, bu izgilerde bir geveme, bir rahatlama gr d. Koca gvde, kuku engereinin zahirinden kurtulmu, ifa bulmu gibiydi. Kolal yakasnn zerinden taan ger dan zerinde glmsemeye balayan pos byklarla ss l kocaman bir yz ykseliyordu. Ne vakit hareket edeceksiniz? diye sordu. Ne vakit emir buyrulursa. Ben hazrm, arzu eder seniz, yarn veya br gn. Zat ahaneyi ziyaret ettiniz mi? Hayr, efendim. Ziyaret etmeden mi gideceksiniz? rade buyrulmad. Ben iradei seniyeyi tebli ediyorum, yarn ken dilerini ziyaret ediniz. Peki, efendim! Mustafa Kemal, kendisine baarlar dileyen sadra zamn kocaman parmakl etli elini skarak Cevat Paa ile sokaa kt. Gece karanl kmt. Ko balarn daki lmbalar yanyordu. Mays olduu halde caddeler tenhayd. Hafif bir yamur iseliyordu. Sadrazamn konandan biraz uzaklanca kol kola giren Mustafa Kemal'le Cevat Paa, Nianta caddesin den Tevikiye'ye doru sk ve dinamik admlarla ilerlemeye baladlar. 567

Cevat Paa, artk daha ok sabredemiyerek ok ten, ok dosta ve ok srdaa : Bir ey mi yapacaksn, Kemal? diye sordu. Evet, paam, bir ey yapacam. Allah muvaffak etsin! Mutlaka muvaffak olacaz! Mustafa Kemal, bir bely daha kolayca savd iin ok seviniyor, seviniyor deil, sanki sevincinden uuyor du. Bu heyecann mutluluu iinde Cevat Paa'yla uzun uzun yrd. Artk, Mustafa Kemal'in stanbul mtareke serveni bitmek zereydi. Gen paa, talihin de yardmyla ii y ze yze kuyruuna getirmiti. Memleketin i politikasyla birlikte olaylar da hzlanmaya balamt. Mustafa Kemal'i Anadolu servenine ulatracak khne tekne, Bandrma vapuru, Mays'n 16 snda b tn gn Galata rhtmnda kalkmaya hazr bir halde bek leyecekti. Mustafa Kemal'in, sadrazamdan sonra vedalaaca birka idealda ile bir de padiah kalyordu. Pa diah en sona brakarak imdilik Harbiye Nazrlndaki arkadalaryla birka zel ziyareti sratle aradan kar mak istiyordu. Erkn Harbiye-i Umumiye Reisi Fevzi Paa'y grme ye gitti. Orda Cevat Paa ile karlat; Fevzi Paa'nn yerine o atanmt. Mustafa Kemal'in oraya bugn gi dii, bir tala iki ku vurmasna yardm etmiti: Fevzi Pa a da grevini teslim etmek zere orada bulunuyordu. Cevat Paa, brosunda oturdu, Fevzi Paa ile Mus tafa Kemal de yan yana onun karsndaki koltuklara oturdular. Fevzi Paa 'nn grevinden neden uzaklatrlmak istendii yukar sayfalarda aklanmt. Onu grevinden skp atmak iin de ciddi bir neden gerekmiti. zmir'e kmaya hazrlanan Yunanllar, adalara asker ymaya balamlard. Erkn Harbiye'ye bu hususta raporlar gel dike, Fevzi Paa, byle bir teebbse atele kar koy mak gerektiini Harbiye Nazr imzasyla bildiri olarak ya ymlyordu. 568

zmir'in igalinden bir ay nce Yunanllara kar di renmeyi emreden u telgraf ok yliteydi: Elli yedinci frka kumandanlna : Ahvali mahalliyeyl musavver telgrafnza cevaptr; 1 Ahali tarafndan Yunanllarn hsn kabul gr mesi Aydn vilyetinin akbeti iin gayri kabili telfi za rar tevlit edecektir. Bunu ahaliye pek seri bir surette anlatmanz rica ederim. Bununla bir ktal yaplmasn ar zu etmiyorum; fakat, her halde o havalideki itilf zabitan ile ecnebiler bizim Yunan ordusunu katiyen istemedii mizi anlamaldrlar. Ahvali mahalliyeye gre yaplmas l zm gelen ileri siz daha iyi takdir edersiniz. 2 Askerin dalmas vahameti pek byk fena akbetlere yol aar. Heyeti zabitan ie ok ehemmiyetle sarlmaldr. Bu telgrafta verilen emir, milyonlarca ton dinamit karlnda bir enerjik ve canllk tayordu. Bundan dola y anlalnca elbette iddetli bir tepki yapacakt. Nitekim: Bir gn Harbiye Nazr akir Paa, zmir Kolordu Kuman dan Ali Nadir Paa'ca telgrafhaneye arlmt. akir Paa o gne dek bu denli arlara hep Fevzi Paa'y da yanna alarak giderdi. O gn Erkn Harbiye-i Umumiye Reisine haber vermeksizin yalnz bana gitmiti. Telgraf haberlemesi balaynca Ali Nadir Paa : Amiral Galtrop mtareke artlarna gre zmir'e kp Kadifckale'yi igal edeceim, diyor, ne buyurursu nuz? diye sormutu. Harbiye Nazr da: Byle ey olur mu? Hayal ediyorsun, vehmediyorsun! karln vermiti. Muhabe renin sonuna doru Fevzi Paa'y da armlar, yuka rda sylenen telgraflamann dosyasn da eline vermi lerdi. Fevzi Paa'nn ilk verdii emirlerle Harbiye Nazr nn verdii emirler birbirine kartt. te. bu yzden Fevzi Paa, yerinde kalamazd. Onun yerine gelen Cevat Paa da en azdan onun gibi salam ve idealist bir yurtseverdi. Fevzi Paa'nn yolu onun da yoluydu. dost paann banda oturduklar masann zerin569

de yaylm bir harita vard. Mustafa Kemal bakt: Gzle rini bu haritaya dikmi olan Fevzi Paa, bir sanak bu lutu halindeydi; imdi, grleyecek, imeklerini saacak, yldrmlarn savuracak gibiydi. Geni aln izgilenmi, gzleri kzarm, yumruklam ellerindeki damarlar ka barmt. Mustafa Kemal, bu iki arkadann da u ara en azdan kendisi gibi idealist ve iten olduunu duyuyordu. Cevat Paa ile dn akamki yemekten sonra Nianta caddesinde yrrken en geni anlamyla anlamlard. Fevzi Paay da demek isteyen Mustafa Kemal: Paam, vaziyeti nasl gryorsunuz? diye sordu. Fevzi Paann yz kzard, gzleri byd ve kara, gr kan kaldrd, sa elinin ahadet parmayla haritada stanbul'u gstererek gk grlts gibi bir sesle : Anlamyorum ki efendim, dedi, buradaki rahat : mz feda etmemek iin koskoca memleketi veriyoruz, b ne akldr? Mustafa Kemal'i bu sz kadar hibir ey sevindiremezdi. Cevat Paa da onu dorular gibi bakyordu. Muta fa Kemal de dudaklarna dek gelmi olan u birka s z sylemekten kendini alamad: Hakikat, sizin bildikleriniz ve dndklerinizdir. Ben bunu ispat etmek iin Anadolu'ya gidiyorum. Aramz da uzun grmelere lzum olmadn da gryorum. Yal nz, sizlerden bir ey bekliyorum: Bana yardm edecek siniz. Tabi! Evet! Mustafa Kemal, Cevat Paa'ya dnd : Bilhassa siz, paam! Asl salhiyet makamnda imdi siz bulunuyorsunuz. Beraber yryebilecek miyiz? Elbette! O halde ilk olarak, Ulukla taraflarnda bulunur ken imendiferle nakillerine msaade olunmayan yirmin ci kolordunun yryerek Ankara'ya hareket etmelerini emir buyurunuz! Cpevat Paa, nndeki bloknota iaret e t t i : 570 I

 Emir vereceim! dedi. Sonra, sizinle ahsen muhabere edebilmek zere hususi bir ifre isterim. Cevat Paa : imdi! diyerek zile bast, gerekenlere syleyerek bu ifreyi Mustafa Kemal'e salad. (Bu ifre. Mustafa Kemal'in tuzaa drlmek iin Ferit Paa ve padiaha daha sonralar stanbul'a arldnda ok ie yaramt.)
*

Mustafa Kemal, son ziyaretlerini toptan karmak iin Babli'ye uramt. Sadrazam Ferit Paa'y, Harbiye Na zr akir Paa'y, Dahiliye Nazr Mehmet Ali beyi bouna yerlerinde arad. Hi birisi yoktu. Toplant yapyorlard. Mustafa Kemal'i sadaret bekleme salonuna aldlar. Onun bekleme salonunda bulunduu Babli'de duyulmu tu. Kimi nazrlar heyecanl ve akn onun yanna sokul dular. Mustafa Kemal de bu garip heyecandan armt. ok nemli bir olay gemi olmalyd; acaba neydi? Ney se Dahiliye Nazr onu, bu meraktan kurtard: Allah, Allah, ne. kstahlk! ittiniz mi, efendim? Yunanllar zmir'e kyor Bu szleri Bahriye Nazr da dorulad. Mustafa Kemal sadece : Ya... dedi, bu da m oldu? Evet! Mustafa Kemal memleketin bana gelecekleri ok nceden dnm ve durmadan sylemi, kimseciklere dinletememiti. imdi, u nazrlarn tell, akn hallerine glmeli mi, alamal myd, kestiremiyordu. zmir'in Yunanllara igal ettirilecei hemen olaydan bir hafta nce renilmiti, biliniyordu. Mustafa Kemal, artk karargh personelini semi, Anadolu'ya gemek zere istim zerinde bekliyordu. 9 Mays gn henz kar galar kahvalt etmeden evin kaps st ste vurulmutu. Cevat Abbas, Alman mparatoru VVilhelm'in Almanya gezisinde Mustafa Kemal'e armaan ettii Kipert'in ha ritasn byk salondaki masann zerine yaym, yamaS71

maya alyordu. Byle erken gelen kim olabilirdi ki? indeki tedirginlii yenmeye alarak aa indi, taban casn yoklad, sonra sokak kapsn at. Mustafa Kemal de gnlerdir iini gizli bir kurt gibi kemiren kaygnn et kisiyle merdiven bana dek gelmi, ordan ilgiyle aaya bakyordu. Aadan sevilen bir tandkla konutuu an lalan Cevat Abbas'n gven veren sesi, Mustafa Ke mal'in iini rahatlatmt ; Cevat bey, ziyareti kimdir? Miralay Kzm beyefendi terif ettiler, paam; ya banc deil. Mustafa Kemal hemen aa inmi ve talkta shhat li, gleryzl, grbz bir subayla, kendi kurmay bakan Albay Kzm (Dirik) beyle yz yze gelmiti. Elini sktk tan sonra ilgiyle : Hayrola, bu kadar erken? diye sormu. Kzm bey, getirdii haberin ok tedirgin edici, kaygulandrc anlamn hafifletmek iin : Sakin olunuz., paam, demiti; bu, ac bir haber dir. Dveli muazzama zmir'in Yunan kuvvetleri tarafn dan igaline msaade etmi. Haber resm mi? Hayr, paam, fakat, mevsuk ve muhakkak, ital yan igal makamlar Lloyd George'la Venlzelos arasnda varlan anlamay hkmete mahrem kayd ile bildirmi ti. ngiliz donanmasna da zmir sularna hareket emri ve rilmi. Sadrazam grmeliyim! diye mrldanmt. Kzm bey: Sadrazam grmekten ne kacan umuyorsun, paam? Hi! Hibir ey! Fakat, bir an nce Samsun'a gi debilmek imknlarn temine gayret edeceim, sizler d hazr olun. Artk, kadroda yaplacak tayinler tamamland, deil mi? Kuzum, Kzm bey, mahrem olarak bilmenizi isterim ki belki stanbul'dan ayrldktan sonra bize en ba sit yardmlar bile yapmayacaklardr. 572

te, sanki bu haberi yeni alm gibi btn nazrlar yapmacktan alamakl grnmeye alyorlard. Bu ha beri onlar bal gibi biliyorlard. Bunu kendisinden bile n ce aldklar meydandayd. Bu bir hafta iinde ne yapm lard? Zavalllarn bu durumlar Mustafa Kemal'e gln ge liyordu. eytan onu drtp duruyor, u aknlara azn a, gzn yum da gzel bir zlgt ge diyordu. Bunun iin kendini zor tutuyordu. Hi gvenmeye gelmezdi. Se rinkanllktan amamalyd. Bana toplanm olan nazrlara : Peki, ne yapmay tasavvur ediyorsunuz? diye sor du. Hepsi bir azdan : Protesto edeceiz! diye karlk verdiler. 1 Bu lzmdr, dorudur. Ancak byle bir protesto ile Yunanllarn zmir'den geri ekileceklerine ihtimal ve riyor musunuz? Nazrlar, bir ey anlamam gibi onun yzne bak tlar : Fakat, baka ne yapabiliriz? Belki de daha kat'i tedbirler dnlebilir. Mesel, oe gibi? O zaman Dahiliye Nazr Mehmet Ali beyin sesi bu na karlk verdi : yle hareketlere kalkarsak bize ne yaparlar, bilir misiniz? Mustafa Kemal, konumann tehlikeli bir durum ald n grerek syrlmak zere Bahriye Nazr Avni Paa'nn elini tuttu : Bizi Anadolu'ya gtrecek vapur hazrdr, deil mi? diye sordu. oktan tertiplemitim. Bandrma vapuru emrinizdedir. Dorudan doruya vapur kaptanna emir verebilir miyim? Hay hay! Mustafa Kemal, yaveri Cevat Abbas'a : 573

 Paa hazretlerinin bir emirleri var, not ediniz! de di. Yaver hemen kurun kalemle Bandrma vapuru kapta nna bir emir yazd ve imza edilmek zere Avni Paa'ya uzatt. Mustafa Kemal Babli'yi akn nazrlaryla babaa brakarak onlardan daha akn bir halde Yldz'da kendi sini bekleyen padiahla vedalamak zere yaveri Cevat Abbas'la ordun kaar gibi uzaklat.

SON PADAHLA SON GRME Mustafa Kemal, Yldz Saray'nn yksek ve geni cmle kapsndan ieri girdiinde padiahn ba yaveri Naci beyce karland ve selmla gtrld. Kk bir udaya girdiler. Boazii'ne kar alm kocaman bir pen cere, Boazii'nin esiz ve yemyeil gzelliini gzlere dolduruyordu. Tatl ve lk Mays gnei, snm hafif bir rzgr, ku sesleri ve iek kokularyla odaya yaylyor du. Pencerenin hizasndan renk renk kelebekler gelip ge iyordu. Mustafa Kemal, pencerenin sana ve soluna yerle tirilen yaldzl koltuklardan birine oturmadan nce ken disini ayakta karlayan Vahidettin'in elini skt. Kk mabeynin altndaki bu kk salon II. Abdlhamit'ten itibaren hkmdarlarn mesai odas olarak kul landklar ve iinde birok tarih grmelerin yapld bir odadr. Bu odann duvarlar al ileriyle, ieklerle sslen miti. Her padiah zamannda deien eyas arasnda daima bir yaz masas bulunuyor ve hkmdarlarn zevk lerine gre de salona koltuk, kanepe takmlar konuyor du. Mustafa Kemal, bakt: Yemyeil ve kaygusuz gzel liiyle uzayan kar Anadolu yakasnn stnde bulutsuz vo derin bir mavilik ykseliyordu. Boaz da gkyznn ini maviliini tayordu, yle durgun ve kprtsz bir g574

rn vard ki, insan kocaman yal boya bir ttbloduki mavi bir su eridini seyrediyor gibi oluyordu. Yldz korusunun derin glgelikler yaratan bakml aalar insana yalnzlk ve inziva duygular veriyod. Ne var ki btn bu romantik ve pastoral iir havasn ya ratan ve besleyen yeil ve mavi gzellikleri hie indiren korkun bir gerek, elik parltlaryla gzleri ve ruhu te dirgin ediyordu: Birbirine muvazi hatlar zerinde dman zrhllar! Bordalarndaki toplar sanki Yldz Saray'na do rulmutu. Padiah da Mustafa Kemal de bir sre susarak otur dular. Doa gzellikleri bir sre bir kurtarc olarak onlar oyalad. lk nce Vahidettin, gzlerini dardan ald. Sa ndaki bir masaya dirseini dayamt ve bu masann zerinde mahsustan konulmu olduu anlalan bir de kitap vard. Gzlerini ilk kez paann yznde gezdiren padiah, teatral bir jestle ylece sze balad: Paa, paa, imdiye kadar devlete ok hizmet ettin. Bunlarn hepsi artk bu kitaba girmitir. Bunu sylerken elini masadaki kitabn stne bas trd ve unlar ekledi: Tarihe gemitir. Fakat, bunlar unutun. Asl im di yapacan hizmet hepsinden mhim olabilir. Paa, dev leti kurtarabilirsin! Mustafa Kemal, masadaki kitabn bir tarih kitab ol duunu anlad iin onun bu son szlerinden de ar mt. Acaba Vahidettin, onunla iten mi konuuyordu? Tahtndan, tacndan baku hibir ey dnmeyen bu adamn ruhunda yoksa bir mucize mi meydana geliyordu? Acaba imdiye dek yaptklarna piman myd? Bu adama nasl gvenilebilirdi? Onu her trl tartm, her trl an lamam myd? Yo! Artk ona eskiden olduu gibi a lamazd. Yoksa bir anda her eyi berbat edebilirdi. En iyisi yine maskelenerek konumakt : Hakkmdaki tevecch ve itimada a r z teekkl ederim. Elimden gelen hizmette kusur etmeyeceime em niyet buyurunuz. 575

Mustafa Kemal, onun bu szlerle ne demek istedi ini pek iyi biliyordu: Onun amac vatan-millet deildi. Her eye karn stanbul'da padiah olarak kalmak vo saltanat srmekti. Vahidettln'dekl ttihat kompleksi hl ifa bul mamt: Benim namalp kumandanm, dedi, her eyden evvel en byk emelim ttihat ve Terakki mensuplaryla Tekilt Mahsusaclarn, ahsma kar kalplerinde ta m olduklar husumetten sizin haberdar olmanz ve ona gre hareket eylemenizdir. Vilyeti arkyenin temiz ve saltanat seniyemize sadk, saf halkn aleyhimize tahrik eden bu komitecilerin en seri bir ekilde ve ok ksa bi zamanda ortadan kaldrlmalar esbabna tevessl etme nizi sizden istemekteyiz. Hafazanallah, bu tahrikat ve bu teevv fazla devam ederse dveli itilf iyenin bundan bilistifade henz igal grmemi bu mntakaya da asko sevketmeleri vaki olabilir. O zaman memaliki mahrusamzn en kudretli bir mntakas da elimizden km olur. Byk devletlerin bu sahada tesis etmek istedikleri Er meni ve Krt devletlerinin kurulmasna yol alm olur. Buna meydan vermernenizi sizden bekliyorum. Mustafa Kemal : Zat ahaneleri mutmain bulunsunlar ki bu hava lide kurulmas muhtemel bir Ermenistan ve Krdistan'n teekklne sebep ve bahane addedilecek en kk bir hususa meydan vermeyeceim. Bunu size arz bir vazite bilirim, dedi. Vahidettin, Ferit Paa'nn btn direnmesine karn bu mfettilie Mustafa Kemal'in gitmesini istemiti. Sad razam, iinde sekiz on paann ad yazl bir liste getirip padiaha gstermi ve bunlardan birini mfetti olarak semesini istemiti. Listenin en banda baarsz paa lardan biri olan Gazi Ahmet Muhtar Paa'nn olu Mah mut Muhtar Paa'nn ad yazlyd. Mustafa Kemal'in ad listenin sonlarna doruydu. Vahidettin listeye yle bi gz gezdirmi : Bu! diyerek ahadet parman Mustafa Kemal'in 576

ad zerine basmt. Sonra yle demiti: Mustafa Kemal ordunun en kudretli kumandan dr, onun gitmesini istiyorum. Bylece Mustafa Kemal'in mfettilii perinlenmiti. Mustafa Kemal, btn bu geni bir tekilt steyen almalar iin bir tahsisatn verilip verilmeyeceini so runca padiah : Muktazi her trl masrafn i'arnz ve tensibiniz le verilmesi hususunda sadrazam paaya derhal irade edeceim, dedi. Mustafa Kemal, gerek Sevkiyat Rzadan, gerekse Jskeeli Ariften Enver Paa'nn memleketin dousunda neler yapmak istedii stne yetesiyle bilgi almt. Mus tafa Kemal'in byk bir kaygusu vard; Tekilt Mah susa artklarndan edindii yeni bilgiler, bu kaygusunu bes leyip bytyordu: Enver Paa'nn kendisinden nce dav ranarak Anadolu'yu ele geirmesi tehlikesi bykt. Vahidettin'le bu son konumasnda onun da bu kayguda ol duunu anlamt. Evet, Kafkaslarda, Azerbaycan ve Kars blgesinde kurulan rgtlerde onun parma vard. Kars ralar Hkmeti, Anadolu ralar Hkmeti olmak yo lundayd. ra Arapa Sovyet anlamndayd. Msl man ve Trk halkn rkmemesl iin Sovyet szc ra szcyle deitirilmiti. Sovyetler kimi artlarla bu Kars ralar devletilii ni destekliyordu. Anadolu ralar Hkmeti var olsun diye arklar karlm ve retmenlerce orta Anadolu okullarnda, rnein Sivas'ta bile syleniyordu. Mustafa Kemal, gerekten kaygulanyordu. Olaylar ok hzlanmt. tilf devletlerinin, Pontosularn korun mas iin Anadolu'ya gndertmek istedikleri adam, padi aha da douda rgtlenmeye balayan Enver'cilerin ve ttihat ve Terakki'nin hakkndan gelmesi greviyle g revlendirilmek isteniyordu. Bu sonuncu grev, Mustafa Kemal'ce de nemle ele alnacak durumdayd. Enver Paa'nn memlekete herhangi bir yanndan el atmas, yeni bir sr servenlerin zincirleme balamas demekti. Padiahn kaderiyle oynanaca gibi Mustafa 577

F. : 37

Kemal'in ve btn memleketin kaderiyle de bir kez daha oynanacakt. Kzm Karabekir, bu yeni hrslara bir baraj olabilecek miydi? 'Enver'in en yakn arkadalarndan biri olan Kzm Karabekir, savaa katlmamz istemediinden sava baladktan sonra doudaki kolordu kumandanlk larndan birine srlm ve ikinci orduda Mustafa Ke mal'in emrine verilmiti. Ne var ki Enver Paa'ya kar dman deildi. Belki de onunla ibirlii yapabilirdi, kimbilir? Sorun uydu ki, skeeli Arif beyle, Sevkiyat Ali R za beyin verdikleri haberler hi de yabana atlacak gibi deildi. Enver Paa, douda, hl bsbtn lmemi olan geni prestijine dayanarak ordular kurabilir, Sovyetlerle kombinezonlar yapabilir ve kuzeyden Anadolu'ya girerek memleketin bana yeni bellar aabilirdi. Bunun iin d e , uarak, kanatlanarak, Anadolu'ya gemek ve memleketin ktleen kaderine bir an nce el koymak istiyordu. Mustafa Kemal, Vahidettin'ln karsnda yle yumu ak ve tatlyd ki, padiah, onun adnn stne parmak bastna imdi ok seviniyordu. Evet, doudaki Enver tehlikesinin hakkndan ancak onun namalp kuman dan! gelebilirdi. Padiah, kapalca szlerle bu dou teh likesini am ve doyurucu karln da almt: Merak buyurmayn, efendimiz, nokta-i nazar- a hanenizi anladm. rade) seniyeniz olursa hemen hareket edeceim ve bana buyurduklarnz bir an unutmayaca m. ; Vahidettin, ayaa kalkarken : Muvaffak ol! dileinde bulundu. Altn ereveli gzlklerinin altndaki sarmtrak baklarnda minnet ton lar parlyordu. Mustafa Kemal de kalkmt. Padiahn uzun parmak l kemikli elini skp kapdan karken eski hocas ve im diki Bayaver Naci bey, ona sokuldu ve glmseyerek, elindeki bir kk kutuyu uzatt: Zat ahanenin ufak bir hatras! dedi. Mustafa 578

Kemal, kutucuu at. inde Vahidettin'in inisyalleri i lenmi gzel bir saat vard. Peki, teekkr ederim! dedi. Yaveri Cevat Abbas, hemen bu armaan ald. Mustafa Kemal kendisini d kapya dek uurlayan hocas Naci beyle kala gz arasnda anlat. Naci bey zaman gelinceye dek Vahidettin'in saraynda kalacakt. Mustafa Kemal, merdivenlerden hzl hzl inerken sa rayn bir odasnda bir pancur hafife araland ve orda kumral salarla erevelenmi gen ve gzel bir kzn yz parlad. Bu, Sabiha Sultan'dan bakas deildi. Mustafa Kemal'in, gururuna indirdii korkun tokat, onu gen paayla daha ok ilgilendirmiti. Ona kar duy duu bir ak deil, keskin bir lgiydi. Bu ilgi. Kurtulu Sava'nn sonuna dek de srecekki. Mustafa Kemal, cmle kapsndan ktktan sonra da pencerede kald v dalgn dalgn Mays gnn koyu mavi yz zerinden top top yuvarlanarak geen kar gibi ak bulut ynlarn bir sre iin hayal krkl nanslaryla kaynaan gzel ve iri gzlerinin uzun baklaryla kovalad: Sargl! Sargl! diye sylendi. Bu ad ona Enver Paa'nn kars Naciye Sultan'n takt syleniyordu. GURURUN GZYALARI Saatler kanatldrlar, zama nn yaratcsna uarlar; onla r nasl ve hangi biimde kul landmzn haberini gt rrler.
Mllton

Gnler, plii kopmu bir tebihin taneleri gibi hzla akarak dklyordu. plikten en son taneler dklmek zereydi. Yalnz, bu hzl ak bile Mustafa Kemal'in sa579

hrszln giderecek gte deildi. u srada en son zi yaretlerini yapyor, lirik bir hava iinde kadn dostlarnn ziyaretini karmaya alyordu. Tepeba'ndaki jenidis'in apartman nnde otomobilden indi. Btn stan bul sosyetesinin kayman toplayan Prenses ivekr'n bol kl, bol kahkahal, bol mzikli ve bol avunmal zen gin salonlar, bu apartmanda bulunmaktayd. Terifat, Mustafa Kemal'i sahanlktan alarak yukar kard ve sa lonun geni kapsn aarak : Mustafa Kemal Paa Hazretleri! diye seslendi. Bol gneli bir pencerenin nnde onbe yandaki kz yeeniyle oturup konumakta olan Prenses ivekr'n gzleri, birdenbire byk duvar satma gitti. Sonra yerin den frlad, kapya doru yrd. Bu, orta yata uyank yzl bir kadnd. Gazetelerde, dergilerde, sosyete dedi kodularnda ad sk sk geen Prenses ivekr, Rauf bey, Mustafa Kemal, onun en yakn ve iten arkadalarndan" kurmay Yarbay Mehmet Arif (Ayc) bey gibi kalburst askerleri salonlarnda grmekle her zaman mutluluk du yan bir.kadnd. Bu askerler, yllardanberidlr onun salo nunun ss, erefi durumundaydlar. Pek ok yksek aile kadn ve kzlar bunlar grebilmek iin sk sk Prenses ivekr'n salonlarn ziyaret etmekteydiler. Prenses ivekr, saat on birde paann neden gel diini ok merak etmiti. Yalnz, bunun zerinde oka kafa yormasna vakit kalmadan paa, yeni diktirdii p rl prl paalk giyneinin iinde bir masal prensi gibi salona girdi. Prenses, her iki eliyle paann iki elini ya kalayp salona buyur ederken merakla onun gzlerine bakyordu. Paa : Biliyorum, byle erken ve zamansz geliimi me rak ettiniz, dedi, ben de bunu size anlatmaya geldim. Mustafa Kemal, eri girerken, prensesin yannda Oturan gen kz, utancndan kap piyanonun nndeki tabureye oturmutu. Piyanonun arkas salona dnk ol duundan gen kz saklyor ve salonda prensesle paa dan baka kimse yokmu gibi grnyordu. zeri yeil bir rtyle rtl olan piyanonun biraz tesinde karlkl 580

iki koltua oturan prensesle Mustafa Kemal, konumaya daldlar: Yalnz, Mustafa Kemal, sze balamadan nce gizli bir i peindeki bir insan kaygusuyla ilkin kapya do ru bir gz att. sonra elden geldiince alak bir sesle : Size Allahasmarladk, demeye geldim, hanmefen di! Hayrola, nereye byle? Gitmem, oktanberidir hesapta vard, fakat, i tamamiyle olgunlancaya kadar kimseye sylemedim. n k, ok mhim. Aylardr, hatt yllardr bugn bekledim. Sizinle ok zamanlar dertletik, bilirsiniz. Bir memleket ii. Padiah ve hkmete Anadolu'ya gitmem bildiiniz gibi, onlarn benden umduklar i iin deil, bilkis vic danmdan aldm emirle yurdun barndan doacak o byk kurtulu ateini tututurmak iin gidiyorum. Paa, bunlar kimse iitmesin diye her ne kadar se sini ksarak sylediyse de piyanonun arkasndaki utanga gen kz Meziyet, hepsini can kulayla dinlemi ve bel leine yerletirmiti. ok yllar sonra bunlar gazetecile re anlatacakt. Prenses ivekr da ok duygulanmt. Paann var lna baya almt. Sonra, onun bu dncelerini yl lardr dinliyordu. Demek ki paa, bu sefer dncelerin den kurduu o altn kprden hareket alanna, pek ok olanaklar tayan yoksul, gzel Anadolu topraklarna ge iyordu. Bu, koskoca bir millet uruna gze alnan bir altn servendi ve buna atlmak her babayiidin kr deildi. Hikyenin ban bildiinden prensesin gzleri yaarmt. Ufack esans kokulu mendiliyle nce gzlerinin, sonra burnunun kenarn kurulad. Arkasnda koskoca bir a nakkale destan srkleyip getiren bu gen ve gzel adam, toplumun ve kadnlarn kendisine verecei btn cennet tatlarn ve zevklerini elinin tersiyle bir yana iterek a nakkale'de yarattndan daha byk ve ok daha tehlikeli yeni bir destann ufuklarna atlyordu. Padiahn kzn reddederek sarayn prestijini be paralk etmi ve her gl sanlan kader krntsna rest ekmi gidiyordu. 581

Prenses ivekr, Mustafa Kemal'le saray arasnda oynanan dram yakndan biliyordu. Gzel Sabiha Sultan, son bir umutla bu salona dek gelmi ve imdi kendisinin oturduu koltukta oturarak karsnda oturan Mustafa Kemal'e gzelliinin, zeksnn ve iyi yetimiliinin i eklerini gstermek iin ne ocuka ve sevimli abalar harcamt. Mustafa Kemal - Sabiha Sultan hikyesinin sonu yleydi: Mustafa Kemal, Mnibe Sultan' eli bo geri gnder dii akam, Selma Fansa, hemen bir landoya atlad gibi soluu Zbeyde hanmlarda ald. Zbeyde hanm her zaman olduu gibi yatanda oturmu, Kur'an okur bul mutu. Zbeyde hanm, olunun Selma Fansa'larda otur duunu biliyordu. Selma Fansa ara sra gelip ona olun dan selm ve haber getiriyordu. Ne var ki bu kez, Selma hanm heyecandan soluu kesilmi grnce o da heye canlanmt : Sakn heyecana kaplma, teyzeciim. Bir ey de il. Yalnz beni zen bir haberi getirdim size. Zbeyde hanm, ak yaman heyecandan bir kez daha zp balayarak: Meraklandrdn beni. Selma hanm kzm, dedi. Selma hanm, bir koltua ilierek : Teyzeciim, dedi, padiah, olunuza kzn ver mek istiyor. Zbeyde hanm, bir kez yerinde dorulur gibi yapt, sonra oturup ban ne doru uzatarak kulak kesildi, mrnn en ilgin olaylarndan biriyle karlatn an lamt : Ey. sonra? Bu srada kap ald ve Makbule hanm hzla eri girdi. Ne var. ne oluyor anneciim? Ho geldiniz, Selma hanm, dedikten sonra o da merakla Selma hanmn a zna bakmaya balad. Biraz dur da dinle, mhim bir eyler oluyor. Selma Fansa : Bugn, ikinci defa olarak bizim eve padiahn kz 582

kardeinin kz yani Vahidettin'in yeeni Mnibe Sultan geldi. Padiahn krpecik kz Sabiha Sultan' Mustafa Ke mal'e vermek istediini syledi. Zbeyde hanmla kznn yz byk bir sevinle ay dnlanmt : Eyyy, sonra? dediler. Sonras fena! Paa, Sabiha Sultan'la evlenemeye ceini, hi evlenmeye niyeti olmadn syledi. Mnibe Sultan da ac ac glmseyerek kp gitti. Bak u olann ettii halta? Ayol, bir padiah k zyla evlenmez mi, insan? Ne ak! gezdirir bu olan, anla madm gitti. Makbule hanm, ac ac glerek : Ben biliyorum bunun sebebini, dedi. o llk, o Fik riye denen kaltak aabeyimi bylemi olacak. Yoksa, aabeyim hi bir padiahn kzn reddedecek kadar akil sizlik eder mi? Evet, yediim ekmek gibi biliyorum, b ylemi o rfnt, aabeyciimi benim! Zbeyde hanm, kznn oka ileri gittiini grerek : Fikriye de kim ki olumu byleyecek, dedi. Onun kendine gre dnceleri vardr. Fikriye mikriye vzgelir ona. Olum, bir sarsnt geiriyor. Bu siyas durum onun akln perian etti. Sonra, olum oldum olas padiahlar sevmez. Bilirim onu ben. Ama, kzm, siz yine brakmayn bu iin arkasn. Olumu kandrmaya aln. Padiahn kzyla evlendirin onu. Annen evlenmeni istiyor deyin ona. Padiahn kzn alp halifeye damat olmak bulunur nimet mi? Enver Paa, bir damat oldu, ondan ald g le dnyay fethe kt. Selma Fansa, birka saat bu konu zerinde Zbeyde hanmla konutuktan sonra eve dnd ve annesinin dile ini o akam Mustafa Kemal'e korka korka at. Ondan da u karl ald : Annem rahatn dnerek sarayda yaamak is tiyor, fakat annem bu milleti kim kurtaracak onu hi d nemiyor.
*

Saray inatla evlenme ii zerinde duruyordu. Mnibe

Sultan, bir gn Selma Fansa'lara urayarak Sabiha Sultan'n yeni ektirdii anlalan bir resmini brakt. Yalnz, paa grdkten sonra bu resmi yine gelip alacan sy ledi. Sabiha Sultan'n yarm profilden grn pek g zeldi. zerinde zamann en son modasna gre hazrlan m bir giynek gze arpyordu. Mustafa Kemal, resme uzun uzun baktktan sonra : ok gzel bir kz, ok gzel. Fakat, hem bir padi ah kz, hem de benim evlenmeye niyetim yok, dedi.
* **

Bylece Sabiha Sultan' Anafartalar kahramanyla evlendirmek pek ac bir biimde suya dmt. Mnibe Sultan'n, Fansa'larn apartmanndan alp saraya ilettii bu kara haber, ilk nce padiah sersemletmiti. Arslan yeleli paann bu iine bir sre akl erdiremedi. Bir pa diahn kzn bir paa nasl reddedebilirdi? Bir sre ke mikli parmaklaryla enesini kavrayarak dnp tand; bunun gerek anlamn karmaya alt. Ne trl dn se iin iinden kamyordu. Grnte namalp kumandansnn kendisine kar sonsuz saygs vard. O bu nu birok kez gstermek frsatn da bulmutu. Sonra, paann bundan sonra biricik umudu da ancak padiahn kapsnda ykselmek olabilirdil Kudret ve kuvvet olarak ortada kala kala darmadan bir koyun srs, bir de pa diah kalmam myd? Koyun srs zaten Mustafa Ke mal'i hem tanmaz, hem de onu anlayamazd. Peki, by le bir durumda byle bir adamn, bir padiah kznn uzat t dest-i izdiva kabul etmekten ekinmesi ya bir mey dan okuma ya da bir delilik deil miydi? Mustafa Kemal'in kendisine meydan okumas hi ol mayacak bir eydi; bu olamdzd. Sonra, onun delilikle bir ilgisi olduunu dnmek de glnt. Padiah, kendisi, paann ne byk bir zekya sahip olduunu yakndan b i liyordu. Sabiha Sultan, kimbilir bu habere ne ok zlecekti. Bu yzden, haberi birka gn ondan gizlediler. En sonun da nasl olsa renecekti. Bir gn, biricik srda olan ablas Ulviye Sultan baklay azndan kard. 584

Sabiha Sultan, bunu iitince hemen, bir utan gste risi yapar gibi yzn, uzun ak parmakl iki eliyle kapa m ve birka dakika yle kalmt. Mustafa Kemal, pa diahn izzeti nefsUne vurduu darbeyi gen kzn guru runa indirmiti: Abla, bu i nasl oldu? Ellerini yznden ektiinde, sarmtrak klar iinde iki iri gzya gibi yzen bu gzlerde ablasn pek ok zen bir umutsuzluk parlyordu. Sabiha Sultan, bir sre, yalarla arlaan uzun ve sk kirpiklerinin arasndan, bolua dald. Sonra ablasnn gzlerine bakarak : Peki. imdi ne olacak? dedi. Ulviye Sultan da ne olacan bilmiyordu. Yine Sabiha Sultan : Ama, ablacm, dedi, paa beni hi grmedi ki. Sonra, Mnibe ablann anlattna gre beni grmek is temi. Gelsin greyim, beenirsem alrm demi. Fakat, bir padiah kz, herhangi bir eve gidemiyor. O da saray da gelip beni gremiyor. Paa, beni deil yemin ederim ki benim bir resmimi bile grmemitir. Ona bir resmimi gstermek imknn bulamaz myz acaba? Evet, paa, senin gzel mi, irkin mi olduunu bilmez. Gzleri kapal olarak da byle yksek bir adam, padiah kz bile olsa evlenmek istemez. Ben gzel saylr mym, abla? Ne demek, sen stanbul'un en gzel kzlarndan birisin. Ben buna yediim ekmek gibi inanyorum. yleyse, paaya gzelliimi gstermenin arele rini aratralm. Doru sylyorsun, Sabiha. Paaya bir vasta ile lkin gzel bir fotorafn gstertiriz. Sonra da onun sk sk gittii kimi sosyete salonlarnda birdenbire grnr, onu gzelliinle artr, tuzaa drrsn. En ok nereye devam ediyor o? Prenses ivekr'n Tepeba'ndaki salonlarna! Oraya Rauf bey de onunla birlikte sk sk uruyormu; bizim smail Hakk, eniten sylyor, 585

 Peki, oraya nasl gideriz? Babamzdan izin alrz, sen, ben, Mnibe Sultan beraberce gideriz. Prenses ivekr' ziyaret iin gideriz. Mutlaka ona rastlarz orda. Ama ilkin gzel fotoraflarn dan birisini paann eline mutlaka ulatrmalyz. Ablacm, biz yine Selma Fansa'lara Mnibe Sul t a n l a benim gzel bir resmimi gndeririz. Ne hacet var Prenses ivekr'a kadar gitmeye? Eer bu resim de onun gnln elmeye yetmezse Mnibe Sultan' Prenses i vekr'a yolla!-, onun patanlk yapmasn isteriz. Yani, saray ister. Seninle benim iim deil bu. Bu dnce hi de fena deil, kardeim. Sonra, ivekr hanmefendi de bir prenses olduundan onun evine pek alc bir saat be ayna gidebiliriz. Yalnz, bizim oraya gideceimiz bir gnde Mustafa Kemal, bu i ken disine bildirilmeden arlr. Bylece birbirimize orada rastlam gibi oluruz. ok doru, Sabiha Sultan'ck. Bu ii oldu say. im di, bu ii babamza, Mnibe Sultan'a aar ve onlarn bir tertip yapmasn bekleriz. Sonra, gzel bir sa tuvaleti yaptrrsn. Bir kat misafir elbisesi diktiririz. Sargl, ye ni dnceli bir adam olduundan ona Parisli bir gen kz gibi grnmelisin. Yoksa uzun sal ark sultanlarna o adam pabu brakmaz. Fakat, iimden yle gelir ki se nin gzelliin karsnda app kalacak ve hemen sa raydan seni isteyecektir. Sonra, sana baz eyler daha salk vereyim: Byk bir askeri avlamak iin yalnz gzellik yetmez, onun me rak sard eyler zerinde de biraz bilgi sahibi olmal sn. Mesel, o anakkale'yi kurtarmt. Bunun hakkn da biraz bir eyler renmeye bak. Ona, houna glpen i ler zerinde soracan sorular, derin sorular, ona senin bir de parlak zekn olduunu gsterir. Erkekler, gzel kadnlar da zamanla unutur, iner geerler, fakat, ken di dnyalarna ilemi, kendilerini derinden anlam ka dnlar kolayca ineyip geemez ve unutamazlar^ Kar sna getiinde onun seni demesini beklemeden sen onu demeye al, mosel Conkbayr'n sizden nce neden 586

koruyamamlar? Bu zaferi kazanmann pf noktalar ne lerdir? Anafartalar grup kumandanln daha nce size verselerdi, anakkale zaferini birka ay nce kazanabilir miydik? Eer Alman kumandanlar bamzda olmasayd biz harbi daha iyi idare edebilir miydik? diye bir sr so rular akla gelebilir. Eniten smail Hakk bey. her gn bunlardan konuup durmasayd ben bunlar nerden bile cektim! Ben onlar anakkale savalar zerine bilgiler alr, sana retirim. Paann houna gidecek sorular ha zrlarz. Paay bir defa deip sylettik mi dvay kazandk demektir. Nasl olsa, gzelsin, bu sefer seni zeki de bu lacak ve sana hayran olacaktr, anladn m, kk sultan?

Bir gn, jenidis'in apartmannn kapsnda yaldzl ve ssl bir saray arabas durdu. inden Mnibe Sultan'la Ulviye Sultan indi. Terifat, gelenlerin uyarmas ze rine, salonun kapsndan adlarn yksek sesle sylemeksizin doruca salonun bir ucunda oturmu, sosyeteden hatrl bir bayan konuuyla konuan Prenses ivekr'n yanna gitti ve eilerek kulana konuklarn adlarn fsl dad. Prenses ivekr, hemen konuundan msaade ala rak kapya yneldi ve her iki prensesi byk bir nezaket le karlayarak salona buyur etti. , bir kede be dakika fsltlarla konutu. Prenses ivekr, birdenbire heyecanlanmt : : Olur, efendim, olur, hi merak etmeyiniz! deyip duruyordu. ki prenses, Prenses ivekr'a zat ahane nin selmn getirmiler ve ufak bir mizansen hazrlan masn istemilerdi. Mustafa Kemal, belli bir gnde saat be ayna arlacak, Sabiha Sultan'la br iki sultan da tesadfen orda bulunmu olacakt. Prenses ive kr, Mustafa Kemal'e ettii telefonda paa giyneklerini giyerek terif ederse kendisini ve br konuklar daha ok mutlu klacan bildirmiti. Nisan ortalarnda gneli bir cuma gn ikindi st Tepeba'ndaki jenidis'in apartmam nnde bir lando durdu ve iinden Mustafa Kemal'le Rauf bey indi. Mus587

tafa Kemal, prl prl paa giynei iinde, Rauf bey de deniz albay niformas iindeydi. Terifat, evin gedikli konuklar olan bu iki byk askeri alp yukar kard; salonun ift kanatl kapsn aarak : Mustafa Kemal beyefendi ve Miralay Rauf beye fendi! diye seslendi. Mustafa Kemal, kapnn eiinde bir iki saniye du rarak salonu imek gibi gzden geirdi; ok kalabalk t. Sosyeteden kimi erkeklerle, Mustafa Kemal'in tand birka subaydan baka ynla kadn vard. Hepsi de takm taktrm ve son moda giyinmi, Paris'in alagarson sa modasna ayak uydurmaya almlard. Pren ses ivekr, hemen onlara doru komu, sa eliyle Mus tafa Kemal'in sol eliyle Rauf beyin elini yakalam, onlar salonun ortasna dek getirmiti. Onlar ieri girince sa londaki cvl cvl hava susmu, herkes gzlerini onlara dikmiti. Osmanl mparatorluumun son on yl, yarata yarata ancak bu iki kahraman yaratmt: nl Hamidiye kahramanyla, Anafartalar kahraman. Mustafa Kemal, kendisine yakn olanlarn ellerini s kar ve uzaktaki tandklara bayla selm gnderirken gzleri, pencerenin nnde iki tanmad gzel kz ara snda oturup byk, aratrc bir ilgiyle biraz da glm seyerek kendisine bakan Mnibe Sultan'a iliti. Mnibe Sultan'n burda ne ii vard? Yanndaki kumral ve pek gzel kzla br gzel kadn kimdi? Bu srada Prenses ivekr, iki deerli konuunu yi ne ellerinden tutarak Mnibe Sultan'la iki arkadann hemen karsnda bo duran iki koltua doru gtrd. Onlar birbirleriyle tantrd: Mustafa Kemal beyefendi, Rauf beyefendi. Zat ahanenin yeenleri Mnibe Sultan, zat ahanenin byk kerimeleri Ulviye Sultan ve kk kerimeleri Sabiha Sul tan! Demek ki aylardr hikyesi srp giden nl Sabiha Sultan'ck buydu. Mustafa Kemal'in gzleriyle Sabiha Sul tan'n gzleri biribirine taklmt. Gen kz, byk bir y588

reklilikle paann gzlerine bakyordu. Bu buluma bir dekgeli miydi? Yoksa insan zeksnn nce entrikalarn dan biri mi rol oynamt bu ite? Kimbilir, belki de ikin cisi doruydu, ama, ne zarar vard? ri, sar baklarn gzlerine dikmi olan bu gen kz, bir kez parlak bir gzellie sahipti. Alagarson kestirdii salar ban k ltm, daha gzelletirmiti. Ksa kesilmi salar, ci ll gibi parlayan geni alnnn zerine taranmt. Ol duka sade ve gzel giyinmiti. Kapal dnyalarda ok d grm ve bir duygu hazinesiyle sslenmi bu gen cecik yzde bir zek incelii de gze arpyordu. Kulaklarndaki bir ift zmrt kpe ve boynundaki bir sra inci gerdanlk onda hi de ar bir kadn ss grn meydana getirmiyordu. Mustafa Kemal, kendisine gsterilen koltua oturun ca hemen hemen Sabiha Sultan'la yanyana dmt. Sultan'n salarndan ar bir Paris kokusu dalyordu. Mustafa Kemal, bu gzel, krpe ve ahane kzn aylardan beridir kendi arkasnda oluuna inanamyordu. Gen kz, ara sra Rauf beye de bakyorsa da Mustafa Kemalden gzlerini hi ayramyordu. Yalnz, Rauf beye bakarken iri gzleri szlyor, kslyor ve yznde eski bir d krklnn ac izleri beliriyor, sonra bunlardan kurtulmaya abalayarak neeli grnmeye alyordu. Henz ocuk denecek yata sevdii, hem de delice sev dii bu ak denizler kahraman, enitesi araclyla ken disine bildirdii evlenme nerisini hem de kaba bir bi imde geri evirmi: Ben askerim, sultanlarn dizi dibin de oturacak zamanm yoktur demiti. Sabiha Sultan, bu nu hi bir vakit affetmemiti. Ne var ki u sra burada Mustafa Kemal iin geldii halde Rauf beyin varl onun zerinde ar basyor, iinde scak kaynamalar oluyor du. Rauf beyin bugn buraya geleceini bilmiyordu. Mus tafa Kemal'i olduu gibi Rauf beyi de ilk kez byle yakn dan gryordu. kisi de yakkl ve gzel erkek tipiydi. Her ikisi de her kadnn gzel diyecei tiplerdendi. Saray, Sabiha Sultan - Mustafa Kemal evlenmesin den umudunu kesmi gibiydi. Yalnz, Fansalar'da Mustafa 589

Kemal'in Sabiha Sultan gelsin bir kez greyim, bundan ne kar diye diretince kz ona gstermenin yollar aran m ve ancak bunun rastgele halktan bir kimsenin evinde deil de hi olmazsa bir prensesin evinde olabilecei ak la yatm, bu mizansen de bylece hazrlanmt. Mnibe Sultan'n saraya gtrd hoyrata verilmi cevap, Vahidettin'i de, kadnefendileri de sersemletmiti; yalnz, Sabiha Sultan'a epeyce gzyalarna mal olmu tu. Onun sultanlk gururuna indirilen darbe korkuntu. Hem, bunu padiah istesin bir de olmasn. Demek, artk, yle bir ada yayorduk ki masallarn byl ve renkli dnyas ok gerilerde kalmt. Eski zamanlarda bir pren sesi elde etmek iin binlerce gen ve yakkl adam, birbirini yerdi. imdi, bir paaya bir prenses verilmek is teniyordu da adam bunu almamak iin bahaneler bulma ya alyordu. Sabiha Sultan red cevabna benzeyen haberi alnca kendini yzkoyun yatana atm, hncn dan, fkesinden, acsndan yorgan srm, gzyalaryla yast slatmt. Mustafa Kemal, demek onu irkin bir cadkar kzj sanmt. imdi paa, u salonda bunca ka dn ve kz arasnda en gzelinin kendisi olduunu elbet te grp anlamt. O da paaya parlak gzelliini gs tererek ne gzel, ne tatl bir alyordu. Paann parlak mavi gzleri, hep kendisinin zerindeydi, ite, imdi, y reine souk su serpiliyordu. Krlan gururu, gizli bir yum ruk olmu, Mustafa Kemal'in beenme duygularn dp duruyordu. Kendisi de yznde ar ve ahane bir glm seme le paann takdir duygularna karlk veriyor, Rauf beyin gizilce ve kurnazca kendisini sznden de ayrca gemiteki deftere yazl hesaplarnn acsn kardn duyuyor, mutlu ve gzel bir zaman paras iinde kendini ok gl buluyordu. Bu srada, demindenberi yeil rtl piyanoda biri sinin ald bir klasik para durmutu, tabureden kal kp meydana kan gen bir kadn salondakiler alkl yorlard. Konuklarnn arasnda gleryzyle dolap du ran Prenses ivekr ortaya : Muhterem hanmefendiler, beyefendiler, dedi, lm590

di zat ahanenin kk kerimeleri Sabiha Sultan bize piyanoda Mozart'n noktrnlerinl alacaklar. Sabiha Sultan, belini skan ipek giynei inde aya a kalknca btn gzler ona dnmt. nce, uzun vcudu le pok gzel olan Sabiha Sultan, glmseyerek epeyce de heyecanl olarak Mustafa Kemal'le Rauf beye srtnerek geti. Salonun br ucundaki piyanoya doru ilerlemeye balad. Btn balar, ona dnkt; azlar yar ak hayrdn ona bakyorlard. Yalnz, biraz sonra, piyanonun arkasn da gzden uzaklam, ak, pembe, kara ncilerden diziler halinde piyano sesleri iitilmeye balamt. Sabiha Sul tan, piyanonun arkasnda kalm, hi grnmyordu. Uzun parmaklaryla kmldatt tular, onun heyecanlarnca ve Mozart'n gnlnce dinlendirici bir mzik yaratyor, sa londa t kmyordu. Mzikten anlayanlarn gzel ve ba arl bulduu mzik leninin bitiminden sonra Sabiha Sultan, alklar arasnda yerine dnd. Mustafa Kemal, onun ipek gibi ince parmakl elini yakalayarak kutlamak ta gecikmedi. Pastalar yenilip aylar iildii srece ancak havadan sudan konutular. Sonra, birdenbire padiahn iki kzyla yeeni yerlerinden doruldular. Mustafa Kemal'lo Rauf beyin ellerini sktlar, br konuklar da balary la selmlayarak Prenses ivekr'la beraber salondan ktlar; darda bekleyen kapal saray arabasna bindi ler. ivekr, el sallayarak kalkan arabada onlar uurlad. Mmbe Sultan, Sabiha Sultan'a: Mustafa Kemal'i byledin, dedi, durmadan sana bakyordu. Ulviye Sultan da : Evet, bu geliimiz iyi oldu, dedi, imdiki zamann insanlar artk. Sultan da olsa grmeden kimseyle evlen miyorlar, nce grp beenmek istiyorlar. Sabiha Sultan : Peki, imdi beni beendi ml diyorsunuz? diye sor du. Ulviye Sultan : Beenmek ne demek, sana bayld bile! dedi. Baylr da evlenmek stemez, bu da olmaz m?

tekiler, buna bir karlk bulamadlar. undan kl, Mustafa Kemal'in prensip olarak evlenmek istemediini kimi kaynaklardan Iltmilerdl. Arabac duymasn diye fsldaarak konua konua Yldz'a vardlar. Gerekten g zel birka saat geirdiklerine inanyorlard. Sabiha Sultan'sa pek mutluydu: mrnde kendisinin de, Trk milletinin de ok deer verdii iki yakkl er kein karsnda pek gzel bir snav vermi, yalnz padi ah kz deil, gzel de, yetenekli de olduunu onlara gstermiti. Mustafa Kemal, hava karardktan sonra, Rauf beyle Prenses ivekr'n salonundan ayrlarak bir landoya bin diler. ili'deki eve giderlerken Mustafa Kemal: Rauf'cuum, dedi, sence bu, bir tesadf myd? Bilmem, zerinde hi dnmedim. Bence deildi. Bu tesadf sarayca hazrland. Ne gzel kz, deil mi? lk k olduu erkek de sensin bu kzn bildiimize gre. Onu ret de ettin. imdi, benim zerimdeler. ok gzel bir kz. yi de yetitirilmi. Bir er kei me^sut edebilecek bir tip. Fakat, ne yazk kl bir pa diah kz! Hem de nasl bir padiahn. Onun in acyorum bu gzel kzcazn talihine. Gel, yine seni evlendirelim bu gzel kzcazla Rauf'cuum! Rauf bey, ciddi mi, aka m olduunu anlamak in dikkatle Mustafa Kemal'in yzne bakt. Orda bekledii aka izlerine rastlaynca rahatlad. Araba ana caddeden geerken baktlar; gazinolarn, lks kahvelerin kl cam lar arkasnda ngiliz ve Fransz subaylar oturuyor, yaya kaldrmlarda igal kuvvetleri devriyeleri geziyordu, ikisi de susarak bu durumu seyrediyor ve dman bir memle/ketin caddelerinden geiyormu gibi ileri rperiyordu. BRNC KTABIN SONU

592

http://genclikcephesi.blogspot.com

http://genclikcephesi.blogspot.com

http://genclikcephesi.blogspot.com

HASAN ZZETTN DNAMO

KUTSAL SYAN
MLL KURTULU SAVAI'NIN GEREK H K Y E S II

TEKN

YAYINEV

http://genclikcephesi.blogspot.com

GURURUN GZYALARI
Mustafa Kemal'in Anadolu'ya gidecei haberi haremi k a r t r d . E n b a t a V a h i d e t t i n , b o z u m o l m u t u . Kznn y z n o n a g s t e r m e y e raz o l d u k t a n s o n r a d a A r s l a n y e l e l i p a a , e v l e n m e y e y a n a t n b i l d i r i r b i r h a b e r , bir iaret gndermemiti. Demek ki bu evlenme nerisi, sa rayn erefiyle o y n a n m a s n a m e y d a n vermiti. B u n u d zeltmek ve sarayn erefini kurtarmak gerekiyordu. M u s t a f a Kemal, Anadolu'ya g e m e k iin harl harl hazrlanrken stanbul sosyetesinin kula delikleri, birbir lerine yle fsldyorlard: Biliyor musunuz, Mustafa Kemal, padiahn kk kz S a b i h a S u l t a r ' l a e v l e n m e k i s t e m i , f a k a t , s a r a y r a z olmam. Paa, o k iret ediyor, onun iin bir s a r h o a s a r a y d a n kz v e r e m e y i z d i y e r e k p a a n n i s t e i n i g e r i e virmiler! Bu dedikodu, son gnlerde dnd dolat Mustafa Kemal'in kulana dek geldi, o da g l e r e k : Elbette, dedi, tilki eriemedii zme koruk diye cek.

**
M u s t a f a Kemal, u salonda bir ay nce g e e n olay i m e k hzyla b i r k e z d a h a d n m , y a a y n b u d e n l i abuk tarih oluuna, gemie doru uzaklap tarih ka r a k t e r i alna b i r kez d a h a a m a k t a n k e n d i n i a l a m a d . u srada kalbini ve kafasn sarsan yle g r b z heye c a n l a r n b o y u n d u r u u a l t n d a y d k i bir z a v a l l S a b i h a S u l tan'n bu k o c a m a n s e n f o n i i i n d e ne deeri o l a b i l i r d i ? D e v l e r l e g r e m e y e , e j d e r h a l a r l a b o u m a y a g i d e n bir masal kahramannn btn gerek duygular onu boyundu ruu altna almt.

http://genclikcephesi.blogspot.com

Son o l a r a k Prenses ivekr'n elini t u t t u : Allahasmarladk hanmefendi, dedi, imdiye ka d a r size o k z a h m e t l e r verdik. B a k a l m bir lm-dirim savana gidiyoruz. naallah s a kalr da dnersek yine u rahat s a l o n d a ene a l m a k imknn buluruz. Prenses ivekr'n gzleri sulanmt : Size, a n a k k a l e ' d e k i n d e n , A n a f a r t a l a r ' d a n d a h a b y k zaferler dilerim. naallah, bu zavall memleketi kur t a r m a k size m u k a d d e r olacaktr, yolunuz ak olsun! dedi. M u s t a f a Kemal, prensesin elini p e r e k merdivenler d e n hzl hzl i n d i .

*
**
Mustafa Kemal, Beyolu'nun gbeinde demir gibi gl apartmanlarn omuz omuza verdii Bursa sokan da bir apartmann n n d e a r a b a d a n indi; geni merdiven lerden kt. Bir dairenin zilini ald. Buras, Mustafa Ke mal'in Balkan Sava'nda ehit den o k iten subay a r k a d a m e r Ltfi'nin d u l kars M a d a m e Corinne'in eviy di. Kapy, d o r u d a n d o r u y a M a d a m e Corinne at. Bu yirmi be-otuz ya arasnda g r n e n m a t esmer tenli gzel bir kadnd. Yznde byk bir znt okunuyordu. lk sz : Ou tes Vous, K e m a l ? (Nerdesiniz, Kemal?) oldu. Evet, h e r A l l a h ' n g n b u r a y a i l i ' d e n s o n r a , b u i k i n c i sava kararghna urayan Mustafa Kemal, dndenberi nerdeydi? imdi, Prenses ivekr'dan geliyorum. Biliyorsun, y u m u r t a k a p y a g e l d i . E l e d o s t l a v e d a l a y o r u m . Evde kimse var m? Yok. M a d a m e Corinne, b u n u d e r demez, M u s t a f a Kemal'in g s n e d t . Hzl hzl s o l u y o r d u . M u s t a f a K e m a l , b a n g e r i y e d o r u i t t i , g z e l o n u n i r i g z l e r i n e b a k t ; k a d n alyordu. Franszca konumaya balad : Demek, o gn. o gitmeni istediim, fakat, hibir vakit gelmesini istemediim gn geldi. Yine gideceksin. 6

Sofya'ya gittin, bekledim, anakkale'ye gittin bekledim. Douya gittin bekledim. Suriye'ye gittin bekledim. imdi de Anadolu'ya gidiyorsun, bekleyeceim. Demek, m r m hep byle beklemekle g e e c e k . Seni ne o k s e v d i i m i bilirsin, Kemal. D n d e n beri heyecanla, sabrszlkla seni b e k l i y o r u m . Bir y a n d a n b u i t i l f d e v l e t l e r i n i n s a n a s o n g n d e bir oyun e t m e l e r i a k l m a g e l d i k e k a l b i m d u r a c a k gibi oluyor. Hayatmzda s e v e c e i m i z insan o denli az k i . O n l a r d a f e l e k , a n c a k b i r k a g n , b i r k g n e i g i b i gsterip sonra kaln bulutlarn a r k a s n d a yitiriyor. Gidi y a r n m? Mustafa Evet, y a r n Kemal'in vapura binmi olacaz. Kadncazn kollar hl

Hl kapnn nndeydiler. boynundayd. Mustafa Kemal:

Kapnn n n d e d u r m a y a l m , a n s z n b i r i s i g e l i r , dedi. eri, bo bir s a l o n a girdiler. Kar d u v a r d a M u s t a fa Kemal'in bir resmi vard. Bu, y e n i d i k t i r d i i p a a giyneiyle ektirip Rauf b e y e d e k a r d e i m Rauf b e y e d i ye yazarak verdii resmin bir eiydi. M a d a m e Corinne'ce agrandisman yaptrlmt. Salonda bir k a n e p e y e y a n y a n a oturdular. M u s t a f a K e m a l , b u eve y l e a l m t k i b i r d e n b i r e b u r a d a n n a s l ayrlp gideceini d n m e y e balad. Adsz bir acnn, iini ateten bir k u r t gibi gizliden gizliye k e m i r d i i n i d u y du. ili'deki eve tandndan beri d i n l e n m e k , g z d e n rak o l m a k i i n h e p b u r a y a g e l i y o r , a k a m l a r a , g e c e y a rlarna dek b u r d a o t u r u p gizli bir k a r a r g h t a alr g i b i a l y o r d u . K e n d i s i n i d e l i c e s e v d i i n i b i l d i i g z e l bir- k a dnn h u z u r v e r i c i b a k l a r k a r s n d a o t u r m a k , g e v e m e k ve dnmek ne gzel eydi. Gelgelelim, yarn artk onu da yitiriyordu. Mustafa Kemal, kadnn uzun parmakl sanat elle rini avularna alm, o k u y o r d u . Corinne, gzlerinde birikip kirpiklerini arlatran yalar silebilmek iin ikide bir elinin birini kurtaryor, parmaklarnn tersiyle yalar siliyor, gzleri M u s t a f a Ke-

mal'in gzlerinde, ban onun omuzuna yaslayarak y a vaa hkrryordu: Sava, sava, sava! Bkmad m i n s a n o l u artk bu kanl o y u n l a r d a n ? Kocamn ban Balkan Sava yedi. O gnden beridir dnya yeni yeni savalar iinde alkan d d u r d u . n s a n o l u , a n a k u z u l a r y l e b i r s a l o n d a , bir aa altnda, bir a k a r s u banda rahat ve kaygusuz o t u rarak seviemedi. te, t a m seni yanbamda d u y d u u m srada kanl yolculuklar yine alm gtryor seni. A m a , b i l i y o r u m ki bu kez hakl bir dva iin, y u r t ve millet koz lar i i n g i d i y o r s u n . F a k a t , biz z a v a l l k a d n l a r , a r k a d a n e y a p a c a z ? H a n g i clz m u t l u l u k l a r l a a v u n a c a z ? y l e a n l y o r u m k i b u , s o n g r m e m i z d i r . F e l e k b i z e b u bir ka gn de ok grd. G i t m e l i y i m , aziz Corinne. g i t m e l i y i m . Vatann bu k o r k u n ve mitsiz hal, senin tatl gzelliini bile o u zaman bana unutturuyor. Senden uzakta bulunduum gn ler hep seninle k a a m a k da olsa yaadmz gzel saatlar dneceim ve bunlar birer mutluluk demeti ola rak kalbimin en gizli kelerinde kskanlkla saklayaca m. Sen, imdiye kadar hayatma girmi olan en gerek, en kltrl ve ince kadnsn. Nasl u n u t u r u m seni ben. sevgili Corinne? B u s r a d a zil a l d . M a d a m e C o r i n n e , a b u c a k s a n ban t o p a r l a y a r a k frlad. Gelen, k c k o l u Reat't. Mustafa Kemal, hemen onu dizine oturtarak cebinden kard k o c a m a n bir ukulatay eline sktrd. Bu sra da M a d a m e Corinne, piyanonun bana geti ve tulardan ac lklar k a r m a y a balad. Paris konservatuarnda o k ustalam o l a n bu on p a r m a k , imdi ackl ve isyan dolu n o t a l a r a deil, f e l e i n bana birer d a r b e gibi ini y o r d u s a n k i . M u s t a f a K e m a l , o n u b i r s r e a r k a d a n sey rettikten sonra kalkp yanna gitti. Gen kadnn mzie katt ruhunun ateli dalgalarn kendi ruhunun boluun da da duydu. Bu bir veda mziiydi ve a n c a k sevilen ve y i t i r i l m e k zere olan insanlar iin alnrd. B i r a z s o n r a M a d a m e C o r i n n e ' n i n b a b a s L u i g i Pa a , a n n e s i v e kz k a r d e i E d i t h d e g e l d i . H e p s i d e k e n d i -

leri g e l m e d e n n c e g e m i o l d u u n u anladklar ackls sahneyi sezdiler ve sessizce birer yana oturdular. M e t a p siik ve teozofi merakls olan Edith, - s o n r a d a n M s l m a n o l u p E d i b e adn a l a c a k t r - M u s t a f a K e m a l ' i n y a n n a g i d e r e k elini s k t : Y o l c u l u k y a r n m Yarn. T a n r hayrl e t s i n ! Sizi h i m i h i u n u t m a y a c a z . Ben, sizleri u n u t u r m u y u m sanyorsunuz? Daha ok kalmad. Epeyce grecei kimse vard. Hepsiyle vedalaarak kapya yneldiinde M a d a m e Corinne onu kapya dek g t r d . M u s t a f a Kemal, gzle rinde bir sra ya p a r l a y a n kadna b y k bir z l e m l e bir d a h a b a k t v e iki e l i y l e t u t t u u h e r i k i e l i n i d e p e r e k koar gibi merdivenleri indi. M e r d i v e n l e r i n dibine vard nda kulaklarna kadn hkrna b e n z e r bir ses iliti. Sonra bir araba bulmak zere c a d d e y e d o r u y r d . Bu uzun sren lirik h i k y e de b u r a d a b i t m i t i . I n t e l l i c e n s S e r v i s , M u s t a f a K e m a l ' i n , M a d a m e Corinpe'in Bursa Soka'ndaki evinde kimi iler evirdiini elbette biliyordu. Ancak, Mustafa Kemal, Samsun'a ayak basp da btn dman dnyaya kar ayaklannca Ma d a m e Corinne'in evinin bir kuvay milliyeci yuvas oldu u n u s a n a n ngilizler, burasn b a s a c a k l a r , M u s t a f a Ke m a l ' i n d u v a r d a asl b y k r e s m i n i i n d i r m e s i i i n M a d a m e Corinne'i sktracaklar, yalnz bunu b a a r a m a y a caklardr. ngiliz s u b a y l a r , M u s t a f a Kemal'le h e r h a n g i bir balant kurarsa d u r u m u n u n o k fena olacan sy l e y e r e k g e n kadn- t e h d i t e d e c e k l e r , y i n e l e n e n b u t e h dit ve tedirginliklere d a y a n a m a y a n M a d a m e Corinne, talva'ya .kamak zorunda kalacak, M u s t a f a Kemal'in l m n d e n s o n r a 1941'de y e n i d e n T r k i y e ' y e g e l e c e k v e 1946 d a s t a n b u l ' d a l e c e k t i r . ** Mustafa Kemal, Bekiraa Bl'ndeki ziyareti bi t i r m i Rauf b e y l e y a n y a n a k u r u l m u , C e v a t A b b a s ' k a r l a r n a a l m , b i r l a n d o ile i l i ' y e d n y o r d u . A r a b a , D i v a n y o l u ' n d a n inmi, S u l t a n a h m e t t r a m v a y d u r a n a var9

m t k i M u s t a f a K e m a l ' i n g z l e r i , o r d a , e l i n d e bir d e m e t leylkla bekleyen gen bir kadnn gzleriyle karlat. B u , Fikriye idi. H a r b i y e - A k s a r a y tramvayn bekledii a n lalyordu. M u s t a f a Kemal, arabacya : B i r a z d u r u r m u s u n , a h b a p ! d e d i . A r a b a , t a m Fikriye'nin n n d e d u r d u . M u s t a f a Kemal, eliyle arabay ia ret e d e r e k : D u r m a y n , binin, e e r bizim eve gidiyorsanz! dedi. Fikriye, bu bulunmaz denk gelie armt: Evet, s i z e g i d i y o r d u m . Haydi, bin, yleyse. Fikriye, Cevat A b b a s beyin yanndaki bo yere otur m a k isteyince Rauf beyle M u s t a f a K e m a l de yerlerinden doruldular ve bakeyi ona v e r m e k istediler. M u s t a f a K e m a l , k e n d i y e r i n i v e r m e k i s t e d i i h a l d e R a u f bey, C e v a t A b b a s b e y i n y a n n a o t u r m a k t a d i r e n d i , b y l e c e Fik riye de M u s t a f a Kemal'in yanna dt. Araba Kpr'ye vardnda Rauf beyle C e v a t A b b a s bey indi. M u s t a f a Kemal, onun elini skarken : Rauf'cuum, dedi, yarn sabah, eve ura da rht m a birlikte o t o m o b i l l e iner, a y a k s t o l s u n s o n defa bir k a lf e d e r i z . Hayhay, paam! Cevat bey, sen tabi a k a m a evdesin! Evet, p a a m ! H a y d i , i m d i i k i n i z e d e u u r l a r o l s u n . ek, a r a bac, ili'ye! Lando, atlarn ayaklarndan kan ritmik grltyle Bankalar Caddesl'nden geerek ihane'ye doru ilerli y o r d u . M u s t a f a K e m a l de, F i k r i y e d e s u s u y o r d u . Yalnz, Fikriye'nin yznde tatl bir mutluluun tonlar, derinden gelen z g n l n a t e t e n izgiler brakan izleriyle bir birine karyordu. Sz ilk n c e M u s t a f a Kemal a l d : Eee, F i k r i y e h a n m , k i m b i l i r b i r d a h a n e z a m a n g r e c e i z ? Askerlik bu ite. Bakarsn, bir gideriz, gidi, o giditir. Allah etmesin, paa aabey! yle demeyin! Fakat, inan ki b e n i m iimin d e d i i n e gre iler 10

y i n e d e b e n i m i s t e d i i m g i b i o l a c a k v e b i z b i r d a h a , bir ok defa daha g r m e k imknn bulacaz. En o k kork t u u m , a n n e m . K a l b i d e zayf. B a r i , a y r l k s a a t i n d e ka dncaza bir ey olmasa. Biliyorum, yreine inecek, ama biz de g i t m e k mecburiyetindeyiz. Sen de bu g e c e bizde kal da a n n e m e bir ey olursa bir yardmn olur. Zaten kalmaya gidiyordum. Fakat, paa aabey, sz d e o k iyi b i l i y o r s u n u z k i Z b e y d e h a n m t e y z e m b e n d e n h i h o l a n m y o r . M a k b u l e h a n m a b l a m s a b a n a hi yz vermiyor. H e r z a m a n d e d i i m g i b i s e n a n n e m i n s u r a t et mesine bakma. Onlarn btn korktuu seninle evlenmemdir. H a l b u k i , b y l e z a m a n l a r d a insan e v l e n m e n i n rya sn b i l e g r e m e z . N e r d e l p , n e r d e k a l a c a m b e l l i o l m a z k e n evlenmeyi nasl dnebilirim b e n ? Fakat, an n e m e s o r a r s a n p a d i a h n kz S a b i h a S u l t a n ' l a e v l e n m e l i y m i i m . B i r p a d i a h n kz r e d d e d i l m e z m i . B i l i y o r s u n , s a r a y d a n bana gelen teklifi. ok kr, o n u da bamza yeni bir i a m a d a n kapayabildik. imdi, b t n dn cemiz kapa Anadolu'ya atabilmek. G i t m e saatleri yak latka itiim sigarada, yediim yemekte t a t bulamaz oldum. tiim sular bile zehir gibi geliyor bana. A r a b a . B e y o l u ' n u n ana caddesini g e m i ili'ye doru yol alyordu. Taksim'in yksek duvarlarla evrili futbol sahasndan barp armalarn yaratt byk bir uultu geliyordu. Demek ki o r d a m a vard. Kapda, ieri girememi bir sr seyirci ve polisler bekliyordu. Fikriye. ili'deki eve yaklatka daha o k heyecan lanmaya balamt. Bir eyler sylemek istiyorsa da hep si boaznda dmlenip kalyordu. Mustafa Kemal, onun kendisine tatl tatl sokuluunu, solurken heyecanla g snn inip kalkn, kumral s a l a r p s k r e n ban usul ca omuzuna yaslayn byk bir mutlulukla izliyordu. Fikriye, yeniden evlenmeyi Byle bekr yaayamazsn. dnyor musun?

o k d a g z e l s i n . S e n i n m e s u t o l m a n n e k a d a r is-

t e r d i m . Hi g v e n d i i m b i r k i m s e y o k k i s e n i e v l e n d i r e rek bu k o c a e h i r d e byle yalnz bana brakmayaym. B e n , h i bir v a k i t , h i bir k i m s e y l e e v l e n m e y e c e i m , p a a a a b e y . Siz, b u n u y a k n d a n b i l i y o r s u n u z , paa a a b e y ! B e n i m z a r m a t l m t r . K a l b i m d e h i bir e r k e e y e r y o k t u r . B e n b u n d a n s o n r a h i bir e r k e i m e s u t e d e m e m . B e k l e y e c e i m . Belki bir g n kalbimin buzlar zlrse birisiyle evlenirim. Araba, eve yaklayordu. Mustafa Kemal, arabacya durmasn s y l e m e d i . A r a b a , ili'yi geti. A r a b a c , d np Mustafa Kemal'e bakt. O: H r r i y e t i E b e d i y e t e p e s i n e ! d e d i . A r a b a , i k i yan k k gazinolarla d o l u yoldan ilerleyerek m e r m e r bidenin bulunduu meydanda durdu. Mustafa Kemal, araba cya : Bekle! dedi; s o n r a Fikriye'yi elinden tutarak bide nin b u l u n d u u yere g t r d . Gzleri bulutlanmt. te, u t i m s a l i n i g r d n h r r i y e t u r u n a n e be llar savuturduk. imdi, o hrriyeti yine kardk. Hem adamakll kardk. Fikriye hanm. Anadolu dalarna do ru kap gitmi olan o beyaz kanatl hrriyet ve sulh g vercinini bulmaya gideceim. Beni de g t r n , paa aabey! Sizin bir hizmeti nizde b u l u n u r u m . Size savata hemirelik yaparm. N e d i y o r s u n . F i k r i y e h a n m ? H a n i , b e l k i bir y e r e , bir m e k n a gidip yerleeceimi bilsem, seni de. istedik t e n s o n r a , a l p g t r e b i l i r d i m . F a k a t , biz b i r yn b i l i n m e z l i k l e r e , t e h l i k e l e r e , u u r u m l a r a d o r u g i d i y o r u z . Cok e t i n m c a d e l e yllar var n m z d e . Eer bir ehirde bi r a z k a r a r k l a r g i b i o l u r s a k h a b e r l e i r i z , s e n i y a n m a al r m . S e n i n b a n a a i l e d e n g e l m e bir b a l l n d a vardr. Yoksa, baka hi bir kadn yanma s o k m a y a cesaret e d e m e m . S e n , a n n e m l e r i h i yalnz b r a k m a , b i l i y o r s u n , yine Akaretler'deki eve tanacaklar. Bizim enite Mecd i b e y , iyi a d a m d r . D a h a o k o n a snrsn. Ben, eniteyle hep haberleeceim. Bana o kanalla haber, se l m g n d e r e b i l i r s i n . B i r y e r e y e r l e i r y e r l e m e z d e he m e n seni aldrrm. A h , k e k e h a y a t t a evlenebilsem! Se12

"j

n i n g i b i g z e l , a h l k l v e iyi y r e k l i b i r k a d n d a n b a k a sn m dnrdm? Fakat, dediim gibi Trkiye mese lesini istediim b i i m e s o k m a d a n evlenmeyi katiyen ak lma g e t i r e m e m . te. yine s y l y o r u m ; h a y a t t a evlen m e m m u k a d d e r s e yalnz v e yalnz seninle e v l e n i r i m . nn Bu srada evrelerine baknca birka ingene, kars glerek kendilerine baktm grdler.

Ne i s t i y o r s u n u z , k z ? Biri yayvan sesiyle srnat: Gzel p a a c m . falnza b a k a y m . A l l a h bala s n , n i a n l n z m , s e v g i l i n i z m i ? N e g z e l , n e i r i n bir d e kz b u l m u s u n u z . H a y d i v e r b e k u r u c a z d a h e m e n falnza bakaym. Mustafa Kemal, cebinden bir karp imenlerin zerine a t t : gm be kuruluk

Haydi, bak. bakalm ne d i y o r falmz? Kadn iekli alvarnn verdii rahatlkla hemen ye re o t u r d u . Kirli bir mendilin zerine bir a v u fasulye d kerek fala bakmaya balad. Sen bir kumandansn, belli, a m a kumandanlarn da paasna benzersin. Senin faln, bu fasulyelerin syle yecei en gzel fal. Sen, devlet kaplarnn en byn d e n g i r i p k a c a k s n . u g z e l kz, e e r k a r n d e i l s e e e r s e v g i l i n s e bil k i b e n i m g z e l f a s u l y e l e r i m o n a h e m i m r e niyor, h e m de acyor. Seni d n y a d a u gzel h o k k a azl kzcazdan daha ok seven bir kadn kmayacak! F i k r i y e , y z m u t l u l u k t a n p a r l a y a r a k " M u s t a f a Ke mal'in yzne k a a m a k baklar frlatyor, onun da honut bir glmseyile falcya baktn g r y o r d u . Mustafa Kemal: Haydi, gidelim. Fikriye, dedi, fal filn dinleyecek vaktimiz kalmad. ingene k a r s n f a s u i y e l e r i y l e b a b a a b r a k p a r a baya atladlar. Fikriye, ban M u s t a f a Kemal'in o m u z u n a yaslam, evresindeki yeillikleri, kolkola, yanyana gezen sevgilileri seyrediyor, gzlerindeki ac m u t l u l u k parlts, ou zaman, gzyalarn andryordu. Eve y a k l a m l a r d : 13

 B e n sizi h i u n u t m a y a c a m v e h e r z a m a n a r a y a c a m , p a a a a b e y ! S i z i n l e nasl h a b e r l e e c e i z ? G n g e l i n c e b e n s a n a bir i a r e t s a l a r m . leride kadnlarn korkusuzca oturabilecei bir yer yaratabilirsek seni aldrtmaya alrm. K i m bilir m e m l e k e t t e bundan s o n r a n e g m b r t l e r k o p a c a k . B u a r a d a h e r ey, b e n i m hayatm bile tehlikeye girebilir. Gerek annemler, ge r e k s e s e n i n i i n i m d i l i k e n e l v e r i l i v e t e h l i k e s i z y e r s tanbul'dur. Akln banda olsun, ben istemedike katiyen kalkp Anadolu'ya geme. Peki, g e m e m , sizin iaretinizi b e k l e r i m paa aa bey, eve geldik, b i r k a admlk yer kald. Ben inip yr y e y i m , siz eve yalnz gidiniz. Fikriye indi, kalabala kart. L a n d o , ilerledi.

ANADAN AYRILI
Cennet, analarn ayaklar al tndadr. Muhammet M u s t a f a Kemal, o g n s o n ayrlk ziyaretlerini y a p a r a k e v e d n d . K a r s n a k a n kz k a r d e i M a k b u l e ' ye: M a k b u , dedi, bu a k a m eve kimse gelmeyecek. Ben annemin odasnda yemek yemek istiyorum. Onun karyolasnn karsnda b a n a bir yer sofras hazrlattr. Bu gece sizinle dertlemek istiyorum. M h i m bir ey mi var, a a b e y c i i m ? Yarn gideceim. Nereye? Gideceim ite, nereye olduunu sorma. Hayat bu. Belki l r m , g e l e m e m . Size syleyeceklerim var bu akam! M a k b u l e evin st katnda, sokaa bakan ahnili oda d a k i a n n e s i n i n karyolasnn karsnda y e r e u f a k bir sof ra kurdurdu. Sininin yanma, t a m annesinin karsna d 14

en yere rahat bir minder koydurdu. Sininin zerindeki g m tepside preli r o s t o ile y u m u r t a l spanak y e m e k leri d u r u y o r d u . Mustafa Kemal, annesinin odasna ktnda m e r a k t a n a t l a y a n kz k a r d e i , o n a k a p y a a r a k i e r i b u y u r etti. Sokaa bakan bu aydnlk ahnili odaya kapdan g i rilince annesinin karyolas sola dyordu. Odada bu k a r y o l a d a n b a k a b i r k k m a s a ile b i r d e k a n e p e t a k m vard ki, odann b t n eyas da h e m e n h e m e n b u n lard. Zbeyde hanm, gndzleri o u z a m a n ahniteki rahat minderinde oturarak caddeyi seyreder, elenirdi. Yalnz b u g n l e r d e keyfi pek y e r i n d e deildi. Bir z a m a n dr kalp hastalndan rahatszd. Mustafa Kemal, odaya girince hemen gitti, annesi nin elini p t ; M a k b u l e ' n i n hatrn s o r d u v e s o n r a m i n d e rine rahata bada kurup oturdu. Yemeini yemeye ba l a d . tahsz g r n y o r d u . Y e m e e a t a l y l a y l e k e n a rndan dokunuyor, lokmalar sanki aznda byyordu. En sonra, yiyemiyeceini anlam olacak ki, ataln elinden b r a k t . Kz k a r d e i y l e a n n e s i n i n g z l e r i m e r a k l a o n u s zyordu. Paann gzleri alev alev yanyor, o k h e y e canl olduu halinden anlalyordu. Belki sonrasz ayrlaca- annesinin karsnda bir d e n b i r e o c u k l u k , ilk g e n l i k v e g e n l i k a n l a r n n s a l d rsna u r a d . A n n e s i n i n k a r s n d a b u a n l a r b i r k e z d a h a yldrm gibi y a a d : Vodina kasabasnn batsndaki dalk yerlere Tesalya'nn fethinden s o n r a A n a d o l u ' d a n T r k m e n airetleri gtrlp yerletirilmi ve oralarn Trkletirilmesine a llmt. B u n l a r n K o n y a T r k m e n l e r i o l d u u i y i c e a n l a lm g i b i d i r . Yerliler, s o n r a d a n o t u z k y l k geni bir alan k a p l a yan bu g m e n l e r e Konyalnn bozulmu biimi o l a n K o n y a r adn v e r m i l e r d i . B i r s y l e n i e g r e d e b u n l a r Ske dolaylarndan g etmilerdi. Bu Trkmen airetle rinin yerletikleri yerler Sargl nahiyesi ve dolaylaryd. te, bu Sargl Trkmenlerinden 15 birka aile kalkp

Selanik t o p r a n a v a r m v e o r a y a a t l a iki s a a t e k e n Langaza kasabasna yerlemiti. S e l n i k ' e y e r l e e n b u a i l e l e r , e s k i A n a d o l u klklarn .hi b i r v a k i t s r t l a r n d a n a t m a m l a r d . Selnik'e yerleen bu ailelerden birinin Feyzuliah ad l bir o c u k l a r v a r d . B u , H a c s o f u ' l a r a i l e s i n i n o c u u y d u . . F e y z u l i a h , d e l i k a n l l k a n a g e l i n c e A y e adnda b i r kzla e v l e n m i t i . t e , M u s t a f a K e m a l ' i n a n n e s i Z beyde, bu evlilikten dnyaya gelmiti. Ona nce okumay a z m a r e t m i l e r , K u r ' a n e z b e r l e t m i l e r d i . B u n d a n do lay d a o n u M o l l a Z b e y d e d i y e a r m a k t a y d l a r . Zbeyde, Hacsofu'lar ailesinin biricik o c u u deil d i . ki d e e r k e k k a r d e i v a r d . H a s a n , L a h g a z a ' d a alk, H s e y i n ise R a p l a k y n d e S e l a n i k e r a f n d a n H a c S l e y m a n b e y i n Cali i f t l i i n d e s u b a l k , y a n i i f t l i k k h yal yapyordu. Z b e y d e , i r i y a r , a l m l v e g z e l b i r kz o l a r a k gze a r p m a y a balamt. Artk, evin ilerine de yardm edi y o r d u . Bir g n y o r g a n k a p l a r k e n , i n e d i z i n e b a t m t . Kimse bunu k a r a m a y n c a kzcaz bir a r a b a y a koyup Selnik'e gtrmlerdi. t e , o r d a b u g z e l kz g r e n iri y a r , s a r bykl v e sar sal bir a d a m o n a k o l m u , hemen gidip Hacsof u ' g i l l e r d e n i s t e y i v e r m i t i . Z b e y d e ' n i n a n a s A y e ise, d a yatm : V e r m e m d e v e r m e m , b e n i m e v l e n d i r e c e k kzm yok, demiti. Ali Rza d a kzn stne dtke dmt. A l i Rza e f e n d i d e , y i n e A n a d o l u ' d a n R u m e l i ' y e g e .mi y r k a i l e l e r i n d e n H a f z A h m e t e f e n d i n i n o l u y d u . H a f z A h m e t e f e n d i , kzl s a l , kzl s a k a l l b i r a d a m o l d u u n d a n Krmz Hafz d i y e a d l a n d r l m t . K k M u s tafa, teninin ve salarnn rengini o l d u u gibi dedesiyie b a b a s n d a n a l m t . M u s t a f a K e m a l ' i n b a b a s Ali Rza e f e n d i n i n R u k i y e a d l b i r kz k a r d e i , S a l i h a d l b i r d e erkek k a r d e i v a r d . E n s o n r a , A y e h a n m raz o l u r g i b i o l m u : 16

 Srmal k a f t a n isterim, srmal f o t i n i s t e r i m ! diye tutturmutu. A l i Rza e f e n d i n i n g m r k m u h a f a z a m e m u r l u u n d a n ald m a a altn lirayd. Bununla periler padiahna zg dn giderini nerden bulup yapabilirdi? En sonra, Zbeyde'nin vey daysn b u l a r a k o n u n araclyla Aye'nin gnln yapvermiti. Zbeyde, ken d i s i n d e n y i r m i y a b y k o l a n A l i Rza e f e n d i y l e e v l e n m i ve m u t l u bir yuva kurmulard. Zbeyde'nin Mustafa, Fatma, Ahmet, Makbule ve N a c i y e adlarnda be o c u u o l m u , M u s t a f a ile M a k b u le'den bakas, birbiri ardnca l m t . Zbeyde hanm, bu yzden Mustafa'sn her eyden ve herkesten kskanr olmutu. O n a g z b e b e i gibi ba kyordu. M u s t a f a K e m a l ' i n d o d u u ev, S e l n i k ' m e n i l e k b i r y e r i n d e Sanayi M e k t e b i n i n k a r s n d a , s l a h a n e Caddesi zerinde byk baheli bir evdi. B u evi A l i Rza e f e n d i y a p t r m t . A l i Rza e f e n d i n i n b u n d a n b a k a b e evi d a h a v a r d . B u e v l e r i n d r d , M u s t a f a Kemal'in d o d u u e v i n y a k n n d a , b e i n c i s i i s e A h met Suba mahallesindeydi. A l i Rza, e v l e n d i k t e n s o n r a b a r s a k v e r e m i n e y a k a l a n d , t a m yl e k t i , s o n r a Z b e y d e ' y i g e n y a n d a d u l b r a k a r a k g i t t i . M a k b u l e ile N a c i y e , Ali R z a ' m n b u hasta yllarnda dnyaya gelmiti. Selanik, Mustafa Kemal'in o c u k l u u n u n unutulmaz cennetiydi. Yaay zincinni m e y d a n a g e t i r e n an halka lar, h e r z a m a n a l t n d e i l d i . B u n u n l a b e r a b e r y i n e d e a l t n d e e r i n d e y d i . i m d i , a n n e s i n i n k a r s n d a b u yer s o f r a s n n b a n d a o c u k l u u n u n v e ilk g e n l i i n i n f i l m i , hzla o y n a m a y a b a l a m t . K a r a n l k u f u k l a r n a d o r u k o r k m a d a n y r d g e l e c e i n , k o r k u n u u r u m l a r giz leyen t u z a k l a r n d a y i t i p g i d e b i l i r d i . B u y z d e n k a r s n daki annesine bal o c u k l u u , o z a m a n g e r i d e k a l a n tek hazine olacak, annecii onun c e p h e yaayyla deil an c a k bunlarla a v u n a c a k t . Bu bir a v u o c u k l u k ans, u s r a d a b e l k i d e b u n u n i i n g z l e r i n i n n n e l i r i k v e slak 17 2/F.: 2

b i r d u m a n l a p e r d e l i y o r d u . B i r i c i k kz k a r d e i M a k b u l e d e u s r a d a r u h u n d a k a y n a y a n l i r i k lcay m e y d a n a g e t i r e n aziz v a r l k l a r d a n b i r i y d i . B t n o c u k l u k anlar, he men hemen onunkilerle birleiyordu. M u s t a f a K e m a l ' i n u n u t u l m a z a n l a r n d a n ilki, o k u l s o r u n u y d u . A n n e s i y l e b a b a s h e r A l l a h ' n g n kendi y a nnda bunun iin sert tartmalar yapyorlard. Bunlara t a r t m a d e i l d e e k i m e d e m e l i y d i : Z b e y d e hanm, o l u n u n m a h a l l e m e k t e b i n e g i t m e s i n i v e ilhilerle o k u maya balamasn istiyor, bunun iin de diretip duruyor d u . B a b a s A l i Rza e f e n d i ise y e n i a l a n m o d e r n emsi Efendi o k u l u n a g i t m e s i n i istiyordu. Bu okul, Avrupa usu l zere o k u t u y o r ve uyank ana-babalar, ocuklarn hep b u r a y a g n d e r i y o r d u . A l i Rza E f e n d i , e n s o n r a bir d zenle karsnn inadn krd. B y l e c e M u s t a f a da normal bir o k u m a yaayna girdi. Babas, bir gn kk Mus tafa'y elinden tutup geleneksel mahalle mektebine g t r d , i l h i l e r l e d e r s e b a l a t t . B i r k a g n s o n r a d a ord a n alp emsi Efendi i l k o k u l u n a yazdrd. A l i Rza e f e n d i n i n l m / h e n z b y k b i r b i r i k t i r m e y a p a m a m olan aileyi o k g d u r u m d a brakmt. Z b e y d e hanmn eline o k az bir emeklilik maa g e i y o r d u . Bu, g e i m l e r i n i s a l a y a b i l m e k t e n o k uzakt. M u s t a f a ' n n o k u l g i d e r l e r i d e i e k a r n c a d a y a n l m a z bir d u r u m meydana gelmi, Z b e y d e hanm tas tara topla yp erkek kardei Hseyin'in Langaza dolaylarndaki Rapha k y n d e k h y a (suba) o l a r a k alt iftlie tand. B u r d a t a m b i r k y y a a y i i n d e y d i l e r . Hele y a z g n l e r i , k k M u s t a f a , b i r k y o c u u n d a n ayrt e d i l mez grevler g r y o r d u . Byk bir bakla tarlasnn o r t a s n d a k i k k b i r k u l b e d e kz k a r d e i M a k b u l e ile a k a m l a r a dek k a r g a k o v m a y a alyordu. Ne var kl bu iki y a v r u n u n ald t e n e k e l e r , att lklar, zamanla ie yaramaz o l m u ve zeki kargalar, tarlay haraca kes mi ve kulbeyi kaplamlard. Bir akamst, yiyecek baklann b o l l u u n a ve t n e y e c e k damn rahatlna da y a n a m a y a n bir sr. k a r g a , iki o c u a m e y d a n okurcasna kulbenin evresini ve damn sardlar. Mustafa, zorba 18

hayvanlar kovmak iin davrannca kulbenin dam k t, Makbule'cik altnda kald. M u s t a f a , bir yandan elin d e k i d e n e i v e c e k e t i y l e k a r g a l a r k l a m a y a , bir y a n dan da knt altnda alayp lklar atan kardeini kurtarmaya alyordu. Bylece yaaynn balang yl larnda sevdii bir insan kurtarn u n u t u l m a z tadn t a t mt. Ne var ki burda da hem kendi gelecei, hem de Mus tafa'nn cahil kalaca kaygusu Zbeyde'nin yreine reklendi, Selanik'te oturan teyzesinin evine snmay uy gun buldu. M u s t a f a , bu kez Hac k r Efendi Rtiye s i n e yazdrld. Ne var ki b u r d a K a y m a k Hafz denen bir retmen, bir arkadayla grlt ettiini bahane ede rek M u s t a f a ' y v c u d u n d a n k a n kncaya dek pataklad. Bu olay, l n c e y e dek k k Mustafa'nn aklndan k mayacak v e bunu andka i t e n bir f k e d u y m a k t a n k e n dini alamayacak, bu hocay m r o l d u k a a f f e t m e y e c e k ti. Mustafa, bu dayak olayndan sonra, bu okula gitme mek iin ayak diremi, Fatma hanm da o n u n bu isyan n akl bulmu, o n u hemen o k u l d a n alvermiti. M u s t a f a , bu okula g i d e r k e n giymek z o r u n d a kald g i y n e k t e n d e h i h o l a n m y o r d u : S e l a n i k kl o l a r a k Elifiye d e n e n b i r a l v a r g i y i y o r , b e l i n e k r m z b i r k u ak saryor, bana da cier gibi kpkrmz bir fes g e i riyordu. Asker okul rencilerinin ve subaylarn giydii fiyakal ve ssl g i y n e k l e r e baylyor, bunlar g n n b i rinde giymeye c a n atyordu. Bu gzel giynee en k e s t i r m e yoldan kavumak iin Asker R t i y e ' y e g i r m e n i n g e r e k t i i n i a n l a m t . A n n e s i ne de yalvarp duruyordu. O da o l u n u n asker olmasn istemediinden onun yalvarp yakarlarna kulak asm yordu. Onu bir bakkaln yanna rak vermeyi dn yordu. Ne var ki kk Mustafa, evlerinde kirac olan Binba Kadri beye yalvard. O da o n u n askerlii o k sevdiini grerek Asker Rtiye'ye girmesini salad. Z b e y d e h a n m b u n a o k z l d . Yalnz, o g n l e r d e g r d gzel bir rya, o n u bu z n t d e n k u r t a r d : Zbeyde 19

h a n m , g y a e l i n d e b i r a l t n t e p s i y l e b i r m i n a r e y e kar. R y a d a n a n l a y a n l a r b u n u M u s t a f a ' n n p a r l a k bir g e e c e e aday olduu b i i m i n d e yorumladlar. Zbeyde hanm b u n a o k s e v i n d i . o c u u n a s k e r o l m a s n a raz o l d u . M u s t a f a , a r t k d n y a d a k a v u u l m a s e n z o r sayd nesneye, pariak asker r e n c i niformasna kavumu t u . i m d i , b u g z k a m a t r a n p a r l a k g i y n e k , o n u her yan dan mutluluk gibi saryordu. Lcivert uhadan gsn d e t e k sra a y yldzl s a r d m e l e r p a r l a y a n d a r b i r ce ket, c e k e t i n kol k a p a k l a r n n zerinde birer p a r m a k ka l n l n d a s r a y e i l e r i t , d a r v e y e i l zrhl b i r p a n t o l o n , s o l k a n n s t n e d o r u e i l m i t o p p s k l l as ker bir fes, bu d l e r i n e g i r e n g i y n e i n ta kendisiydi. Mus'.afa. artk Seinik'in s o k a k l a r n d a nemli bir insan g i b i yryordu. deal bir g i y n e k l e birleen g e n l i k g u r u r u y a n n d a o k y a k k l o l u u , o n a i m r e n i l e n bir z e l l i k ve r i y o r d u . Eski o k u l v e m a h a l l e a r k a d a l a r n n g z n d e o , e r i i l e m e y e n e e r i m i bir -talihliydi. Bu okulda btn yaaynca yanbanda g r m e k l e m u t l u l u k duyaca gele c e i n u n l i n s a n l a r d a o k u y o r d u : S a l i h ( B o z o k ) . De m i r A l i , N u r i ( C o n k e r ) , F e t h i ( O k y a r ) , F u a t ( B u l c a ) v e s m a i l Sait. O k u l d a a y d a b i r z e l s n a v l a r y a p l y o r , snf b i rincilerinden be r e n c i y e avuluk rtbesi veriliyordu. B u snav d a k a z a n p k o l u n a s r a a v u n i a n t a k t k t a n s o n r a M u s t a f a , p a a l a u n u n u r a s n d a a n c a k bir k a a d m l k yol k a l d k a n s n a v a r m t . Z b e y d e h a n m , i l e r y o l u n a g i r e r g i b i o l d u u bir srada, yaaylarna bir d e s t e k o l s u n diye e m e k l i Albay Ragp beyle evlendi. Morali L o r d Abbas diye tannan v e o k z e n g i n b i r a i l e d e n o l a n R a g p bey, s r e k l i g l e r yznden zenginliini yitirmi gibiydi. Bu evlenme Mus tafa'ya bir amar etkisi yapmt. Hem annesine, hem de vey babasna k a r s a n k i kin b e s l e m e y e balamt. Dur m a d a n somurtuyor, sz dinlemiyor, hem kendi yaay n, h e m de o n l a r n k i n i zehir e d i y o r d u . Annesini Ragp beyden btn g c y l e kskanyordu. Bu tatsz ve g l 20

duygu, Mustafa'c btn yaay b o y u n c a brakmaya cakt. te, b u a r d u y g u l a r , M u s t a f a ' y y l e b o y u n d u r u k lad ki bir g n yeni evliler, o c u u n plprtsn t o p l a yp h a l a s n n e v i n e k a t n g r d l e r . M u s t a f a , o n d a n s o n r a bir s r e o r d a kald. 1895 y l n d a h e n z o n d r t y a n d a R t i y e ' y i b i t i r e n Mustafa, Manastr Asker dadisi'ne gnderildi. O r d a m u t l u bir o k u l yaay balamt. B u r s a Asker dadisi'nden srgn olarak gelen ilerinin nl hatip ve airi m e r N a c i ile c a n c i e r a r k a d a o l m u l a r d . k i s i d e y e r g i b i k i t a p o k u y o r d u . Yalnz, ilk g n l e r d e s a h i p o l d u k l a r kitap hazinelerini karlatrdklarnda M u s a f a Kemal, yenik dmt. undan ki kendisindeki A h m e t Mithat efendinin s a m a s a p a n romanlarna karlk m e r Naci' d e b i r yn d e e r l i k l s i k v a r d . m e r N a c i . o n a i l k d e r s i yle v e r m i t i : yle eyler o k u m a k ayptr, t a r i h o k u ! mer Naci'nin etkisi altnda kalan M u s t a f a Kemal. Trkede tercmelerini bulamad klsikleri aslndan okuyabilmek iin Franszca r e n m e y e k a r a r verdi. Yaz gnleri tatilini Selanik'te annesinin yannda geiriyordu. B u d a ona o r d a k i F r e r e ' l e r F r a n s z o k u l u n a g i d i p F r a n szca d e r s i a l m a k o l a n a n s a l y o r d u . O y a z y l e sk a l m t k i y e n i yln d e r s l e r i b a l a d n d a o k u d u u n u n e r d e y s e a n l a r b i r d u r u m a g e l m i t i . d a d i y e o yl a t a n a n b i r T r k e r e t m e n i , M u s t a f a K e m a l ' l e m e r N a c i ' n i n <. edeb k i t a p l a r v e i r i e r i e u r a t n g r n c e k a l a r n a t m ve : Siz, a s k e r o l a c a k s n z , d e m i t i , e d e b i y a t v e k i t a bet size g r e d e i l d i r . B y l e c e iki a r k a d a , b o g n l e r d e k u y t u l a r a , ssz yerlere ekilip birbirine srekli szler s y l e y e r e k hatip lik e g z e r s i z l e r i y a p m a k z o r u n d a k a l y o r l a r d . A b d l h a m i t , o k u l u h a f i y e l e r l e d o l d u r m u t u . Sk sk muzr y a y n l a r o k u y a n l a r , y a k a l a n p o k u l d a n a t l y o r , hem de pek uzak yerlere s r g n ediliyordu. Buna karn g e n l e r , k o r k u s u z c a en k o r k u l a c a k d a v r a n l a r a , a l e v e 21

atlan pervaneler gibi atlyorlard. Korku, bu gen insan larda hibir vakit srekli konuk olamyordu. 1897 d e p a t l a k v e r e n T r k - Y u n a n s a v a n d a M u s t a fa Kemal, henz o n y e d i yanda bir asker lise r e n c i s i y d i . ki m i l l e t a r a s n d a k i b u s a v a , s a n k i d i l e t r n a k l a yaplyordu. Yunanllarda o l d u u gibi Trklerde de byk bir k a y n a m a vard, her iki y a n d a da kutsal sava iln edilmi gibiydi. Bu srada o r d u d a olduu gibi asker orta o k u l v e l i s e l e r d e d e u l u s a l d u y g u l a r , k o n t r o l n dna k m a k zereydi. Yunanllarn Girit adasna asker karm olduklar haberi b t n genlii rndan karmt. Ufa ck ocuklar bile a s k e r e yazlmak iin gnll brolarna kouyorlard. M u s t a f a Kemal, caddeden uzun diziler ola r a k g e e n v e y z l e r i g l e n g n l l l e r e b a k a r k e n ii g i diyordu. Ah, ya u y g u n olsayd da o da onlarn arasna kararak gitseydi. Bir c u m a g n y d . M u s t a f a K e m a l , m e r N a c i ile istasyona gitmiti. O gn istasyonda yaplacak trenle gnlller cepheye uurlanacakt. ki k a f a d a r i s t a s y o n a v a r n c a a r m l a r d . T r l k lklara b r n m , t r l renkte klhl, sikkeli, takkeli t a km takm insanlar, sralanm, balarnda tarikatlerin eyhleri, t r e n e hazrlanmlard. ehrin b t n halk o n lar evrelemi, m e r a k l a bakyorlard. T r e n balaynca kyamet k o p m u t u : Cokun tarikat yinleri balamt. H e r t a r i k a t : K e n d i g e l e n e k l e r i n e g r e y i n y a p y o r d u . Bir y a n d a n e y l e r a l n p m e v l e v i l e r m e y d a n d a fr d n y o r , b i r y a n d a d a v u l l a r , d n b e l e k l e r , z u r n a l a r a l n y o r , bir yanda da kor olmu kmrle tepelenmi toprak mangal larda nar gibi kzarm lle denen uzun sivri demirleri y a r i plak iri yar rufailer, b u n l a r dilleriyle yalyor, yine kzgn ileri v c u t l a r n n u r a s n a burasna daldrp karyorlard. Ya Allah, hu Allah sesleri gk grlts gi b i p a t l y o r d u . C o k u n l u u n s o n k e r t e s i n e k a r a k baylp kaskat kesilerek yerlere uzanan gnll mritleri ayltmak iin eyhler, eilip avularnn iini onlara koklatyorlar ve bu srada mrit ve dervilerine birer tanr gibi bbr lenerek, b y k l e n e r e k hkmediyorlard. 22

Hele b u s o n s a h n e l e r , M u s t a f a K e m a l ' i t i k s i n d i r m i ti. mer Naci de onun gibi bu davranlardan tiksinmiti. Mustafa Kemal'e: Mustafa, ne dersin, bu hazreti pir uruna arp maya gidenlere, bu ilere, bikirlere? diye sordu. Ne diyeyim, yz kzartc bir hal, insann a s k e r l i k onuruna, erefine dokunuyor. Bunlar defetmek, geldikleri y e r e evirmeli. u baylanlar, bir daha aylmasaiar da m i l Jet b u m a h l k l a r d a n k u r t u l s a ! B u n l a r h a r p e t m e y e d e i l , apula gidiyorlar. Bu pislik, kolay temizlenmez. Ordudan b a l a m a k l z m . lk n c e , a n t a s i s t e m i s k l p a t l m a l . K a d r o ii b u K e m a l ! K a d r o g e n l e t i k e a n t a ^ a r ^ b o a l r , tpk benim para a n t a m gibi. Bu akaya glmseyen Mustafa Kemal, yine arba lca : Hayr, d e d i . B t n y a p r k , b u g n k v a z i y e t t e u f a k b i r s a r s n t y e t e r . Evet, h e r e y i o r d u y a p a c a k , b u m u h a k k a k . F a k a t , v a t a n v a z i f e s i , y a l n z snr b o y l a rnda deildir. Vazifelerin yalnz bir ksmn y a p m a k l a i b i t m e z . V a t a n , b i r b t n d r . V a t a n n ii d e b i z i m i i n b i r snr b o y u s a y l m a l d r v e b u o l a c a k t r . Biz, g n g e lince imknlar, artlar hazrlayacaz. Her eyin ban da tekilt gelir. Bak, u e y h l e r e bir kere. Tekiltl bir a v u insan, bir lhzada b u n l a r n h a k k n d a n gelir. B a r d a k dolmutur. Tamak iin birka damla bekliyor. Mustafa Kemal, o gn istasyondaki rezilce treni g r d k t e n s o n r a o k u l a d n d n d e ii i i n e s m y o r d u . Bir eyler yapmann g e r e k t i i n e inanyordu. Sava, a n c a k askerlerin iiydi. Byle a p u l c u l a r l a sava kazanlamaz d. H e m e n o g e c e k a r a r n v e r d i , o k u l d a n b r a k m a d k l a r iin kaarak cepheye gidecek, bir er olarak arpanlarn arasna katlacakt. Ertesi sabah, en iten arkadalaryla h e l l l a a r a k Y u n a n s n r n a d o r u yol k t . Issz d a y o l l a r n a d t . Y u n a n snrn g e t i , a k a m a d o r u b i r k ye rastlamt. Hem biraz birey yemek, hem de geceyi g e i r m e k iin rastgele bir kapy ald. Kapy alan orta y a l bir k a d n , l m b a n n nda b u a s k e r lise r e n c i sine aknca bakt ve sonra ona sarlarak: 23

 M u s t a f a ! diye bard, sen ne aryorsun burda? M u s t a f a Kemal de arm, sonra kadncaz tanmt. Bu, Selanik'te kendi evlerinin yannda oturmu, Zbeyde h a n m l a k o m u l u k e t m i bir Bulgar kadnyd. Kadncaz, yeniden sordu : Ne aryorsun burda? Nereye gidiyorsun? Cepheye, Yunanllarla harbetmeye. M u s t a f a K e m a l ' i n k a r n n d o y u r u p o g e c e o n u evin d e k o n u k e d e n iyi y r e k l i B u l g a r k a d n , g e r i e v i r m e k iin alt, bunu da baard. M u s t a f a Kemal, okula dn d k t e n s o n r a t a m b i r o c u k l u k y a p m o l d u u n u iyice a n l a m v e iyi k a d n c a z a i i n d e n b i n l e r c e t e e k k r et m i t i . Y o k s a o g i t s e y d i , h e m c e p h e d e g e r e i n c e ie y a r a m a y a c a k , h e m d e b a y a b i r s i n e k g i b i krlp g i d e c e k t i .

*
M u s t a f a K e m a l ' i n , k l t r y a p a b i l m e k i i n Frere'ler o k u l u n a g i d e r e k F r a n s z c a s n i l e r l e t m e y e a l m a s bile b i r h a d i s e o l m a k z e r e y d i . B i r a s k e r lise r e n c i s i n i n Fransz okuluna gidip gelmesinden kukulanlm; hemen s t a n b u l ' a , s a r a y a j u r n a l e d i l m i t i . M a n a s t r a s k e r ida d i s i m d r l ile S e l a n i k e m n i y e t m d r l t e t i k t e y d i . stne b u n c a jurnaller yaplm olpn M u s t a f a Kemal'se bu srada ateli bir hastalktan Manastr asker hastane s i n d e y a t y o r ; h e m e n y a n b a n d a k i y a t a k t a d a h a s t a bir subay ss verilmi bir hafiye uzanyordu. Olunun ate ler i i n d e y a t t n i i t e n Z b e y d e , b y k b i r z n t v e k a y g u y a k a p l m t . H e m e n a i l e d o s t u o l a n M a n a s t r as ker h a s t a n e s i b a h e k i m i M u h s i n beye ba v u r m u v e : O l u m , ar hastalanm, verem olmu; hemen g e t i r t i n i z , b e n b u r a d a b a k a c a m ! d i y e a l a y a r a k yalvar mt. Ateler iinde yanarak annesinin evine gelen Mus t a f a , t e h l i k e l i a n l a r geiriyor, d o k t o r l a r n biri gelip, biri g i d i y o r d u . B i r a z k e n d i n e g e l e n M u s t a f a K e m a l ' i y e n i bir znt almt. Asker hastanede baygn yatarken baba yadigr saatini almlard. Buna hl yanyorum, babamn tad saatti, di ye uzun z a m a n bu saate yanp duracakt. Zavall Mustafa K e m a l , b a n d a n e o y u n l a r 24 d n d n b i l s e y d i , o zan

man

bu saate o aenli y a n m a y a vakit bulamazd. T a m o g n l e r d e Z b e y d e h a n m g i l l e r e g a r i p bir k o n u k g e l d i . E v d e k i l e r i n h i b i r i b u g z l e r i f l d r fldr d nen adam tanmyordu. A d a m , M u s t a f a Kemal'in b a b a l Rag.p b e y l e b i r o d a y a k a p a n m , k a h v e s i n i i t i k t e n sonra baklay azndan k a r m t :

Efendim, mahdumunuz Mustafa Kemal efendi.. M a n a s t r a s k e r i d a d i s i n d e o k u d u u h a l d e , A l l a h mrler, v e r s i n , bir d e F r a n s z m e k t e b i n e n e m a k s a t l a g i r i y o r ? Demek, stanbul, b u n u n karln istiyordu. Rag.p bey d e : Ne maksatla olabilir, e f e n d i m ? dedi, bakalar Fransz m e k t e b i n e v e y a d i e r m e k t e p l e r e n e m a k s a t l a gidiyorlarsa o da yle gitmitir. M u s t a f a Kemal'in Franszcas zayf, g e l i i g z e l d e r s a l a c a n a F r a n s z m e k t e bine gitmi. Bunda a n l a l m a y a c a k ne var Ragp bey, b y l e c e u z u n u z a d y a k o n u m u , h a f i y e y i e n s o n r a k a n d r a b i l m i , b u ii d e t a t l l k l a k a p a y a b i l miti.

**
M u s t a f a Kemal, M a n a s t r asker idadisinde k i m i retmenlerce ok seviliyordu. Bunlar o n d a byk ve al l m a m bir z e k g r y o r l a r d . O , a r i t m e t i k r e t m e n i Yzba M u s t a f a , F r a n s z c a r e t m e n i Y z b a N a k i , j i m nastik r e t m e n i Yzba Hasip b e y l e r i n en g z d e rencisiydi. H e l e M u s t a f a bey, o n u n a r i t m e t i k t e g s t e r d i i yetenei o l a a n s t buluyordu. Bir g n snfta M u s t a fa bey o n a : O l u m , d e m i t i , i k i m i z i n d e a d bir. B u , b y l e o l mayacak. Arada bir fark bulunmal. B u n d a n sonra se nin adn M u s t a f a K e m a l o l s u n . . O gnden sonra da Mustafa'nn ad, M u s t a f a Kemal oldu ve r e t m e n l e r bata o l m a k zere h e r k e s o n u bu yeni adyla a r m a y a b a l a d . C c k s e r t b i r r e t m e n o l a n M u s t a f a bey, b i r i n c i d e n , i k i n c i d e n o k k e n d i n e g v e n e n e d e e r v e r i y o r d u . Bir g n snfta y l e d e d i : Aranzda kendine kimler gveniyorsa kalksn, on25

mzakereci yapacam. r e t m e n i n g z n e g i r m e k iin, ii, f e d a k r l k iste y e n a s k e r c e g r e v l e r d e n b i r i o l a r a k a l a n y e t e n e k s i z bir s r a r k a d a a y a a k a l k n c a M u s t a f a K e m a l , bu erden p t e n kiiler arasnda b u l u n m a m a k iin ayaa kalkmad. N e v a r ki b u A b d u r r a h m a n Celebiler a r a s n d a g r n m e k u t a n c n a k a t l a n m a k t a n e k i n e n M u s t a f a Kemal, bunlarn en ktlerinden birinin mzakeresi altna dn ce yapt yanll hemen anlad ve ayaa k a l k a r a k : B e n , b u n d a n d a h a iyi m z a k e r e c i l i k y a p a r m ! diye b a r d v e m z a k e r e c i l i i h e m e n z e r i n e ald.

lan

**
Yatl o k u l d a o k u y a n g e n l e r i n aklarna olanaksz l k l a r d a n o k a h l y a , d v e s e v m e k hrs k a r t n d a n byle bir o r t a m d a bir sevgi olay bu t u t k u y a yakalanan ter zarhan arlklara srkler. M a n a s t r asker idadisinin y a t l r e n c i s i M u s t a f a K e m a l , t a t i l d e S e l n i k ' e d n d n d e on sekiz yann doyumsuz ve grbz heyecan larna tatl t a t l karlk v e r e n ak t e n l i gzel bir R u m k zna t u t u l d u . T r k kzlarnn s o n kerte kapall, o n u Cen net hazlar a r a r k e n daha g e r e k i o l m a y a zorlam, Rum kzn, k a f e s a r k a l a r n d a n k e n d i s i n i g z e t l e y i p g s g e i r e n bir yn kza s t n t u t m u ve o n u n l a e v l e n m e y e ka r a r v e r m i t i . Selnik'in o gzel ve aykl yaz g e c e l e r i n d e g z e l , s c a k k a n l R u m kznn o n a i k r a m e t t i i g e r e k tatlarla dolu pler, ban d n d r m t . imdiye dek C e n n e t e bu denli yaklatn hi d u y m a m t . Yalnz ken d i m a h a l l e s i n d e o t u r a n b u g z e l kzla o n u b i r b i r i n d e n a y ran almaz gelenek uurumlar vard. Ne var ki, M u s t a f a K e m a l d e , g e n kz d a b u n l a r a y r t e d e b i l e c e k d u r u m da deildi. Yalnz vcutlarnn ve gnllerinin dilleri ko nuuyor, gerek Rum ve gerekse Trk ailelerin yaptklar dedikodulara bo veriyor, lnceye dek birlikte yaamak iin dudak d u d a a a n d iiyorlard. Evet, b t n g e l e n e k l e r e , g r e n e k l e r e v e b t n d n yaya meydan okuyarak bu subay aday Trk genciyle R u m kz e v l e n e c e k t i . B i r a k a m b i r k u y t u d a e n a t e l i a n d l a r l a k a r a r l a r n v e r m i l e r d i . M u s t a f a K e m a l , kz M a 26

nastr'a karacak, o r d a evleneceklerdi. Ertesi g n , he men Manastr'daki en yakn arkadalarna haber salarak bir oda tutmalarn bildirdi ve bu oda da tutuldu. imdi. Selanik'te tatilin b i t i m i n i b e k l e y e r e k R u m kznn g e r e in tatl scaklyla rperen gzellii karsnda sabrsz saatler geiriyordu. Rum-Trk btn mahalleliler bu se rveni biliyor ve s o n u c u n u ilgiyle bekliyorlard. Hele Z b e y d e h a n m l a R a g p bey v e M u s t a f a K e m a l ' i n d a y s Hseyin aa, bu ka hikyesi zerinde titizlikle d u r u yor ve tetikte bulunuyorlard. M u s t a f a Kemal'in days, g e n kzn e v i n e g i d i p k a i i n i a t v e b u n u e n g e l l e mek iin birlikte tedbir almalarn istedi. M u s t a f a K e m a l ' l e g e n kz M a n a s t r ' a g t r e c e k tren gelmi, istasyonda puflayp duruyor, M u s t a f a Kemal p e r o n d a kz b e k l e y e r e k d o k u z d o u r u y o r d u . E n s o n r a k a m p a n a ald, M u s t a f a Kemal, u m u t s u z l u k l a v a g o n a atlad. Tekerlekler raylar zerinde dnmeye baladnda b i l e b i r u m u d u v a r d : Kz k e b a n d a n b i r d e n b i r e k verebilirdi. Mustafa Kemal'in umutsuzluktan a k m a k ak mak znt saan mavi gen kurt gzleri, bu srada uur layclar arasnda Hseyin daysnn s e r t ve o t o r i t e r ba k l a r y l a k a r l a t . D e m e k k i kz e v d e b r a k t r a n d a y syd. te, o srada elinde bir T a n r g c o l s a y d b t n dnyay ve insanlar bir anda tuz-buz edebilirdi.

**
Mustafa Kemal, gerek asker ortaokul ve gerekse asker lisede o k iir o k u y a n , iir yazan, h i t a b e t l e u raan bir gen o l d u u halde bu zengin i dnyasn hay r a n b a k l a r l a k e n d i s i n i k o v a l a y a n b i r s r g e n kza - k u rum ve alm bels yznden - bir trl g s t e r e m e m i t i . Kitabnn yapraklar arasna d u y g u l u ve rkek bir g e n kz e l i n i n b r a k m o l d u u m i n i m i n i b i r k a r a n f i l i n s e r v e n i n i b i l e o t u z - k r k yl a k l n d a t u t a n s o n k e r t e d u y g u l u v e hrsl b i r g e n c i n , k e n d i n i v e r e r e k k o l m a s n n l e yen k u r u m , h e r h a l d e l n e t l e n m e y e d e e r bir e n g e l d i . B u , son kerte kendini beenmilik, biraz d o u t a n geliyorsa daha ok da bir erkek kedi gibi yalnz ve mnzevi yaa may sevmesinden ya da byle y a a m a k z o r u n d a kaln27

d a n g e l i y o r d u . D o u t a n d a o n d a b u n u b e s l e y e n bir n i t e l i k v a r d : H e r k e s i k e n d i n d e n a a g r y o r d u . Eer, br insanlar da k e n d i s i y l e d e n k g r e b i l m e n i n snrlarna bi r a z c k y a k l a m o l s a y d y i n e d e a t e l i ilk g e n l i k v e genlik aklarnn o bulunmaz cennetinde imrenilecek gnler ve saatler yaayabilirdi. Onda bu saatleri ve gn l e r i s r k l e y e c e k h e m g l b i r d g z e l l i k , h e m d e s ratli atlmlar yaparak y k s e l e n bir i gzellik vard. te, b u n c a z e n g i n n i t e l i k l e r e k a r n g u r u r u n u n k a l e s i n d e bir g e d i k a a m a m a s y z n d e n m a h a l l e s i n d e k e n disine ak birer estetik b a h e gibi bekleyen bir sr g z e l kz e l l e r e b r a k m a k z o r u n d a k a l m v e y a a y s r e s i n c e a n c a k o gnlerin ufack t e f e c i k krnt servenleriyle doyunmutu. Bir t a n r y a v r u s u g i b i g z e l , y a k k l v e a l m l M u s t a f a , asker R t i y e ' d e o k u m a y a b a l a d k t a n s o n r a y a k n k o m u l a r d a n b i r i n i n kz M | g n t r l b a h a n e l e r l e , a s l n d a M u s t a f a ' s n g r e b i l m e k z e r e sk sk Z b e y d e h a n m lara girip kyordu. O n u n k e n d i s i n e v u r g u n l u u n d a n ha bersiz onunla salt kendisi ilgileniyor sanyor ve onun iri, kapkara gzlerinin y u m u a k , baygn bakl uurumlarn da ok tatl servenler aryordu. Rtiye arkada Nuri' ye (Conker) her Allah'n g n bu gzel gzlerden sz e d i y o r , o n u n ban i i r i y o r d u . N u r i , o l a n n b u kza adamakll yangn o l d u u n u anlamt; ne var ki k u r u mundan, almndan da geilmiyordu. Nuri en sonra ona akl v e r d i : Mustafa, dedi, Z b e y d e teyzem gitsin de Mjgn' sana istesin. imdiden nianlanrsnz; zabit ktktan son ra da evlenirsiniz. M u s t a f a , hemen k u r u m u n a belki nebilecek bir dar beyi hesaplayarak a r k a d a n a u karl v e r d i : Ben onu b e e n d i m , a m a , bakalm, o beni beenip sevecek mi? Birbirimizle anlaabilecek miyiz? imdiden b y l e b i r ie k a l k m a k d o r u d e i l . B e l k i r e d d e d e r l e r . te, M j g n h i k y e s i d e b y l e c e b i t m i t i .

**
Mustafa Kemal'lerin evinin yanndaki evlerden birin28

d e N a d i r e adl g z e l , v e r e m l i b i r k z c a z o t u r u y o r d u . Btn cierlerini veremin kemirdi insanlarda olduu gi bi Nadire'de de gzel bir e r k e i n akyla yanp t u t u m a k zlemi vard. Bunu da en s o n r a bumu gibiydi. Her yaz tatilinde Manastr'dan annesinin yanna dnen Mustafa Kemal, uzun boyu, mavi g z l e r i , altn sars s a c l a r ve .parlak niformasyla s o k a a y d n l a t a r a k g e e r k e n N a d i r e a k p e r d e l e r i a r a l a y a r a k y z n c a m a d a y y o r , y r e i bir ku gibi rpnarak onun geiini seyrediyordu. O srada y a n . n d a b u l u n a n k e n d i n d e n d a h a k k kz a r k a d a l a r na M u s t a f a Kemal'i g s t e r i y o r d u : M u s t a f a bey hi de t e k i a r k a d a l a r n a b e n z e m i yor, diyordu. Geri teki kzlar da yalarnn k k l ne karn Mustafa beyin nasl bir altn madeni o l d u u n u b i l i y o r l a r , o n l a r n d a o n a i g i d i y o r d u . N e v a r k i N a d i r e abla, daha byk o l d u u n d a n M u s t a f a beyi sevmek hak kn o n a b a l a r g r n y o r l a r d . Onun Mustafa beye olan bu hayal dolu, g e r e k st ve son kerte temiz akndan ok duygulanan k u k a r k a d a l a r . N a d i r e a b l a y a bir i y i l i k y a p m a y k a r a r latrdlar. Onun ateli akn M u s t a f a beye d u y u r a c a k l a r d. B u i i m d e b i r e l i s e t i l e r . B u y i n e Z b e y d e h a n m l a r n k o m u s u g z e l , c a n l b i r kz o l a n H a t i c e i d i . H a tice, uluorta zamanlarda Z b e y d e hanmicra girip kabiliyordu. Bu yzden de, b u ' g r e v e g r e biilmi kaftand. M u s t a f a Kemal, yine M a n a s t r ' d a n d n m , yine anl anl, sokaklarda d i m d i k yryor, pencerelerin ardnda kendisi iin rpnan d d o l u yrekleri aklna bile getirmiyordu. Gnlerden bir gn, Hatice, annesiyle birlikte Zbey de hanmlara o t u r m a y a g e l m i t i . Hatice ile M u s t a f a Ke m a l , y z c e t a n y o r l a r d . N e v a r k i y a n y a n a , b a b a a bir i f t lf e t m i d e i l l e r d i . K a r l a t k l a r n d a b i r b i r l e r i n e g lmseyerek geerlerdi; Mustafa beysin onu ok s e m patik bulduu belliydi. Hatice, aklnda Nadire ablann elilii, d i k e n s tnde oturuyor, M u s t a f a beyi nasl ve nerde kstrarak i s t e n i l e n l f l a r c n a l e t e c e i n i b i l e m i y o r d u . Gere'k k e n d i 29

a n n e s i n i n , g e r e k s e Z b e y d e teyzeni. /annda byle bir elciliin sz bile olamazd. Nasl? Nasl? te, o , b y l e k v r a n p d u r u r k e n f r s a t , tp tp y ryerek kendi ayayla onun yanna gelmiti. A n n e s i , Z b e y d e h a n m d a n bir ey istemi, o da is tenen eyin st katta olduunu sylemiti. Elbette, sy l e n e n e y i y u k a r k a t t a n .gidip g e t i r m e k d e H a t i c e ' y e d mt. Hatice, M u s t a f a Kemal'in st k a t t a k i odalardan bi rinde oturduunu biliyordu. imdi de mutlaka ordayd. Merdivenlerden sanki uarak yukar kt. M u s t a f a Kemal' i n o d a s n n k a p s a r d n a d e k a k t . N e a k s i i! A k l n a bir eytanlk geldi. Sofadaki karanfil sakslarndan birin den bir sap karanfil k o p a r d Mustafa beysin odasna girdi. Ve bunu gidip ak tarih kitabnn stne brakt. Oda sanki M u s t a f a beyle dolu gibiydi. evresine dik katlice bakt. Mustafa Kemal'in battaniyesi buruuktu. Demek ki yorulduka giynekleriyle bunun stne uzan yordu. Karyolann baucundaki tahta masada defterleri, kalemleri, kitaplar duruyordu. imdi, sandalyenin t a m n n d e k i t a r i h kitabnn zerinde de kpkrmz bir k a r a n fil! Bu karanfili buraya k o y m a k sakn bir su olmasnd! Bunun zerinde daha o k d n e m e d i , istenen eyi a l a rak bir k a r a c a eviklilyle merdivenleri atlayarak indi; sanki birisi arkasndan kovalyor gibiydi. Annesi, Hatice'nin byle soluk solua geldiini g rnce : N e d e n k o t u n o k a d a r , d e l i kz? d e d i . Aradan ok gemeden Mustafa Kemal, sokak kap sn a a r a k g e l d i . K o n u k o d a s n a g i r e r e k a n n e s i y l e k o n u k b a y a n n ellerini p t . H a t i c e ' n i n elini skt ve g e n kzn e l i n i n i i n d e b i r a k a k a v a k y a p r a g i b i rpnr b u l d u . B u n u , b i r o k m a h a l l e l i kzn k e n d i s i n e k a r d u y m a k t a o l d u u o gizli ve sylenemeyen sempatiye yordu. Doal bir eydi bu. Sonra : Kusura bakmayn, dedi, ders alacam, diyerek kt. 30 ben yukar kp biraz

M u s t a f a Kemal, biraz s o n r a geri d n m , yznde gizli bir g l m s e m e ve s a elinde krmz bir k a r a n f i l kapnn aralnda d u r u y o r d u . Hatice'nin y a n a k l a r da u t a n c n d a n k a r a n f i l g i b i k z a r d . Yalnz, b u n u a y r t e d e b i l e n bir t e k M u s t a f a K e m a l o l d u : Hatice'nin vicdanna bir a t e d m t : O bilmeden Nadire ablaya alacana kendi hesabna almt. : zerine! a l d e l i l i k g r e v i n i p e k k t y a p t n d n y o r , a l a m a k l o l u y o r d u . N e y s e k i M u s t a f a bey k a pnn e i i n d e n b i r a r k a d a n g r e c e i n i s y l e y e r e k e kilip gitti de Hatice de biraz kendine gelebildi. Mustafa bey, Nadire ablann evinin n n d e n g e erken honut, elindeki karanfili kokluyor ve Hatice'yi dnerek glmsyordu. Hatice, ertesi gn bandan geenleri Nadire ablaya anlatt, ondan zr diledi, arkadalarna da bir daha ken d i n i b y l e o k n a z i k i l e r e k o m a m a l a r n s y l e d i . Bir ey deil, Mustafa b e y d e n o k holand halde artk o n u n bulunabilecei hi bir y e r e s o k u l a m y o r d u . Bir g n Z b e y d e hanmn evltl Vasfiye'den o k i l g i n bir ha b e r ald. Z b e y d e hanm, o n u M u s t a f a beye istemi, annesi de v e r m e m i t i . Hi byle anl anl b i r delikanldan kz e s i r g e n i r m i y d i E s i r g e n m i t i i t e . Karanfil iini kendi k e n d i n e pek b y t e n ve ssle yen Mustafa bey, artk, s t a n b u l ' d a n Harbiyeden Ha tice'nin annesine m e k t u p yazyor, sonuna da unlar ka tyordu: Hemiremiz Hatice hanma da mahsus selmlar ederim. Hatice'nin annesi, okuma-yazma bilmediinden mek ona Hatice okuyordu. Mustafa Kemal idadiden sonra Harbiye'yi bitirmi, sonra erkn harp okulunu bitirerek ak gibi bir k u r m a y yzba o l m u t u . Yirmi d r t yandayd. Z b e y d e hanm. H a t i c e ' n i n a n n e s i n e b a v u r a r a k bir k e z d a h a M u s t a f a K e m a l i i n i s t e d i , n e yazk k i b u n d a d a r e t c e v a b a l d . N e d e n i v a r d . e b i r p i l i k k a r m t . tubu Haticelerln saray adamlarndan bir yal tandklar, bir gn ylece onlarn kulan b k m t : A m a n , ne yapyorsunuz? M u s t a f a K e m a l beyin is31

t i k b a l i o k k a r a n l k t r . K a d e f a h a k k n d a k i j u r n a l l e r i ben okudum. H a t i c e ' n i n a n n e s i b u s z l e r i i i t i n c e r k m , b u ie r a z o l u r g i b i o l d u u h a l d e v a z g e e r e k bir b a k a i s t e y e n le hemen Hatice'nin s z n kesivermi ve yllarca srk lenip gelen bu t e r t e m i z gnl servenine de son vermiti. Nadire ablaya gelince, bu veremli kzcaz, sonradan bir ktiple evlendirilmise de ok yaamam, Mustafa bey;n s a r n h a y a l i y l e b i r l i k t e y i t i k d n y a l a r a s r k l e n miti. M u s t a f a K e m a l , a n c a k 5 0 y a n d a , y i r m i b e yl s o n ra Hatice'nin karanfili kendi hesabna deil de Nadire a b l a s n a k o n d u u n u i i t i n c e g e r e k t e n a r m t . De m e k ki, y a a m a k , h e p k e n d i k e n d i n e g e l i n g v e y o l m a s n d a n m e y d a n a g e l m i u z u n bir a l d a n z i n c i r i n d e n ba k a b i r ey d e i l d i .

**
Harbiye okulu rencisi Mustafa Kemal ve onun Selanik'te en i t e n iki a r k a d a eczac o k u l u rencisi A h m e t N u m a n ile m h e n d i s l i k o k u l u r e n c i s i A s a f (l bay), o yaz tatili pek elenceli geirmekteydiler. Gnd z n r u t u b e t l i v e b o u c u s c a k l a r n bir g l g e d e p u s a r a k geiren bu kafadar, a k a m karanl bastktan son r a k o l k o l a a v a k y o r , M i t h a t P a a C a d d e s i ile K a s m i ye Camii a r a s n d a k i p i y a s a blgesinde g e c e yarlarna d e k bir a a b i r y u k a r d o l a p d u r u y o r l a r d . G n l e r , r a mazan ayna rastladndan teravih namazn c m b r ce maat kldktan sonra sokaa frlayan arkada, hemen O d e o n t i y a t r o s u n u n bitiiindeki kafeantana damlyor lard. Bu g e n c i n bu uzun yaz geceleri repertuarn ge nel olarak bu algl k a h v e d e alan Romanyal gzel kz karde d o l d u r u y o r d u . M u s t a f a Kemal'le arkadalar, b u t a t l e s m e r l e r i a r a l a r n d a b l m l e r d i . E n b y k kz karde Fani, M u s t a f a Kemal'e, Toni, Asaf'a, J a n e t de Ah m e t N u m a n ' a d m t . B u s e i m i g e n l e r d e n o k kz lar yapm-t. k a f a d a r , sk sk b u k a f e a n t a n a g e l i y o r , k i m i z a m a n saatlerce burda kalp kzlarla eleniyor, kimi zaman 32

da onlar kollarna takp piyasa blgesinin karanlklarna dalyor ve orda akn g e r e k leninde r o m a n t i k ak duy gularna, hasta ve veremli ak servenlerine m e y d a n o k u yorlard. Yollarn karanl ve b o l u u on d o k u z yan daki insanlara bir g e r d e k odas gibi Itufkr d a v r a n yordu. Bu ikili, akl ve mutlu genlik leninde birdenbi re bir yer boalmt. Y a a m a y a kar en hrsl bir m e z s e v g i s i v e ball d u y a n M u s t a f a K e m a l , b i r a k a m g e l memiti. Ramazan da, tatil de bitmek zereydi. Genler, bardaktaki son damlay bile imek iin byk bir susuz luk d u y u y o r l a r d . B u d v a n n s u k a t l m a m r n e i o l a n M u s t a f a Kemal, nerdeydi? ok m e r a k e t m e y e balam lard. H a s t a o l u p o l m a d n a n l a m a k i s t e y e n a r k a d a l a r , Zbeyde hanmlara uradlar. Zbeyde hanm da onlarn derdine deva olamad. Yalnz, b i l d i i u y d u : O l a n , g n d z l e r i g e v a k i t e v d e n kyor ve ge vakit d n y o r d u . Kadncaz, bu s r e i i n de onun nerde b u l u n d u u n u bilmiyordu. ki a r k a d a s e v i n d i r e n ey, M u s t a f a K e m a l ' i n h a s t a filn olmayyd. ki a r k a d a , M i t h a t P a a C a d d e s i ' n d e o n a r a s t l a m a k umuduyla birka gn daha dolatlarsa da grnmedi. Bir a k a m , yine t e r a v i h n a m a z n d a n s o n r a Asaf'la A h m e t N u m a n , K a s m i y e C a m i i ' n e d o r u g i d i y o r l a r d . Os man Hoca o k u l u n u n karsndaki s o k a k banda duy d u k l a r b i r kl a k r t s , k a l p l e r i n i u m u t l a a r p t r d . M u s t a f a K e m a l , g e z i n t i l e r e klcn t a k a r a k k y o r d u . G e r e k / t e n M u s t a f a Kemal, biraz sonra karlarna d i k i l m i t i . Dur gundu. Bu durum, arkadalarnn ilgisini daha ok k a m l a m t . Kol k o l a g i r d i l e r : Yryelim, arkadalar! dedi. kaps dolaylarndaki kafeantanlardan biri Vardar

ne g i t m e k zere bir a r a b a y a bindiler. Konumakszn gidiyorlard. Ahmet Numan, bu uursuz sessizlii bozmak isteye rek : Yahu, ne o l u y o r u z ? dedi. bu sessizlik neden? Hi 33 2/F. : 3

b e k l e m e d i i n bir z a m a n d a karna kmz su m u o l du? A n l a t b a k a l m , bu karanlk s o k a k t a ne iin var? Ne a r y o r s u n ? S e n i n bandan bir eyler g e t i g a l i b a ? Mustafa Kemal, zoraki g l m s e d i : B i r y e r d e o t u r a l m da a n l a t r m . R o m a n y a l kz k a r d e l e r i n a l t k a f e a n t a n a g i t t i ler. O n l a r , i e r i g i r i n c e g z e l kz k a r d e , h e m e n k o u p m a s a l a r n d a y e r l e r i n i aldlar. F a n i , M u s t a f a K e m a l ' e sokulmu, bu neesizliinin nedenini sorup duruyor, te kiler fkr fkr kaynyorlard. B u s r a d a k a f e a n t a n a , a r k a s n d a iki A r n a v u t f e d a i ile b i r b i n b a g i r d i ; d o r u c a M u s t a f a K e m a l ' l e r i n m a s a sna g i t t i . T r k e v e A r n a v u t a k a r bir d i l l e : L k r d y o k , g i t m e k var, h a y d e ! d i y e b a r d . Delikanllar, onun ne demek istediini glkle an ladlar : Bu kzlarla k o n u m a y a c a k s n z ve b u r a d a n kp gideceksiniz! demek istiyordu. A h m e t Numan da onu y k n e r e k : Niin be beyim? diye sordu. Y o k , v a r b a k a lf! Delikanllar, srtlarndakl bu resm giymeklerle bir olay karmaktan ekmiyorlard. Binba da bu durumu bildiinden bindike dallarna biniyordu. Y a n l a r n d a k i m a s a l a r d a n birinde sivil bir zenci o t u ruyordu. Bu, Selanik jandarma alay kumandanyd. O da bir vukuat k m a m a s iin delikanllara sessizce ekilip g i t m e l e r i n i s a l k l a d . B u kez d e M u s t a f a K e m a l h o r o z l a n d : B i r a r t l a a r z u n u z a uyarz, d e d i , o da b u r a d a n kp g i t m e l i d i r . Padiahn yaveri resm kyafetle k a f e antanda oturamaz. J a n d a r m a k u m a n d a n , kanun erleri araclyla Ar navut Binbay da buradan uzaklatracan syledi. M u s t a f a Kemal'le a r k a d a l a r h o m u r d a n a r a k kp gittiler. Padiahna da, istibdadna da, yaverine de okkal okkal s v p s a y a r a k y r e k l e r i n i y e l p a z e l e m e y e altlar.. 34

Sonra, her zamanki piyasa yerinde, M i t h a t Paa C a d desi'yle Kasmiye Camii arasnda canlar skkn gezmeye baladlar. O zaman, M u s t a f a Kemal'in m e r a k e t t i k l e r i hikyesini dinlediler. Bu bir gnl serveniydi. M u s t a f a Kemal, taa Rtiye'den beri kafeslerin ar kasnda ak bir gvercin gibi rpnarak kendisini gzet l e y e n b i r k o m u kzyla o n u n a a b e y s i n e d e r s v e r i y o r d u . B u , e v k i P a a ' n n kzyd. P a a , A s a f ' l a r n d a a i l e d o s t u y d u . D e m e k k i d u r u m b u y d u . ki a r k a d a d a b u kz tanyordu: Hayrls o l s u n ! d e d i l e r . Artk, evlerine dnyorlard. A h m e t N u m a n : Yarn a k a m nerede buluacaz? diye sordu. Mustafa Kemal Galiba geceleri buluamayacaz artk, dedi, za ten gidilecek yer de pek yok. algl k a h v e l e r d e de t a t kalmad. Gndzleri buluuruz. O g e c e , iki a r k a d a d a M u s t a f a K e m a l ' i n b u r n u n d a n yakalandn anlamlard. Asaf'la A h m e t Numan, ertesi hafta, M u s t a f a Kemal'i a n c a k bir iki k e z g r e b i l d i l e r . M u s t a f a K e m a l ' i n i f t a r y e meklerini rencilerinin evinde yeyip, sahur vaktine dek orada yanladn da r e n i n c e yalnz kaldklarn anlad lar. Yalnz o r t a d a t e k b i r g e r e k v a r d M u s t a f a K e m a l , seviyordu ve mutluydu. T a a o r t a o k u l g n l e r i n d e n beri k a fes arkasndan g r m e y e alt sevgilisinin dizi d i b i n e dek sokulabilmiti. T a t i l , hzla g e i y o r d u . S e r b e s t g n l e r i n u c u o k u l g n lerine demek zereydi. M u s t a f a Kemal, yllardr p l t o nik b i r z l e m i i n d e u z a k t a n s e y r e t t i i , b i r k a g n d r d e soluunu yznde duyarcasna yanna sokulabildii sev g i l i s i y l e b a b a a bir g n y a a m a y k u r m u v e kz d a kandrmt. Ramazan b a y r a m n d a n nce anlamlard. Bayram grltsnden yararlanarak felekten bir gn a lacaklar, kem gzlerden uzak sevieceklerdi. B a y r a m n n c g n T e l l i e m e k a r s n d a k i Yk sek Kahve gazinosunda bulumak zere hazrlanan Mustafa Kemal, gnlerini iple ekiyordu. Yksek Kahve 35

d e n e n bu aalar iindeki gazino, slchhaneden inerken dad m e k t e b i n i n d o l a y l a r n d a d a d i e m e s i d e n e n yerdeydi. nl beyaz kulenin yannda ve kenarna emlki ahane yaplarnn sraland geni caddenin balangcnda bulunmaktayd. G a z i n o n u n ssz b i r k e s i n d e , b i r a a a l t n d a bir m a s a n n banda o t u r a n M u s t a f a K e m a l , kalbi kt kt a t a r a k sevgilisini b e k l i y o r d u . G e l m e m e s i deil de, gelme s i b i r s r p r i z o l a c a k t . u n d a n k i b u g e n e kz o k sk b i r g z h a p s i n d e y a y o r d u v e i m d i y e d e k h i b i r deli k a n l y a b y l e r a n d e v u v e r m i d e i l d i . O , a n c a k hlyala rnda ve dlerinde sevgilisiyle buluup sevien roman tik ve pltonik sever tiplerindendi. M u s t a f a K e m a l ' i n k a y g u s u b o u n a y d . Kz, b i r c a n a varn n n d e n k a a n bir insan gibi dal dal titreyerek M u s t a f a Kemal'in yanna geldi ve hemen : Mustafa, brak ben eve gideyim, ok korkuyo r u m ! d i y e r e k y a l v a r m a y a b a l a d . G e n kzn t a n d k b i r i grecek diye d kopuyordu. Durmadan evresine ve gel dii yola bakyor, hep eve d n m e k istiyordu. Ne var ki M u s t a f a Kemal, yllarca zlemini ektii b u g z e l kz b i r k e z o l s u n p p k o k l a m a d a n , k o l l a r a r a snda s k m a d a n b r a k m a k i s t e m i y o r d u . Bin dereden su g e t i r i y o r , b a y r a m n son g n n n bir iki s a a t i i n l babaa geirmelerini istiyordu. En sonra, onu kimsenin gr meyecei kapal bir yere g t r m e y e karar verdi. G e n kz a r a b a l a r n d u r d u u m e y d a n a g t r d , k a p a l b i r a r a b a y a b i n d i l e r . M u s t a f a K e m a l , a r a b a c y a Flo ka gazinosuna ekmesini syledi. Bu gazino, sonradan A b d l h a m i t II. n i n h a p s e d i l d i i g z e l A l t i n i K k ' n n yannda bulunuyordu. Mustafa Kemal, garsonlarla grerek gazinonun k k b i r o d a s n k e n d i l e r i n e a y r t t v e h e m e n g e n kz o r a y a g t r d . te, en sonra, k r p e c i k bir ortaokul r e n c i s i o l d u u g n d e n b e r i z l e y i p d u r d u u b u g z e l kz l a i m d i b a b a a v e i i e g i b i y d i . O n u c a n n a s o k m a k is t i y o r , s z l e r i n i a r y o r d u . T a t i l d e . b a y r a m d a , krk yl da bir gelen r e t m e n l i k de ite bitmiti. Belki bir daha 36

hi b i r v a k i t ele g e i r e m e y e c e i b i r f r s a t , i m d i b i r a l t n yemi gibi ovucunun iindeydi. G e n kz, M u s t a f a K e m a l ' i n p m e - s k m a i s t e i k a r snda b i r d e n b i r e b i r g r a n i t g i b i d i r e n m i t i . H a y r , a n cak evlenmeleri kouluyla seviebilirlerdi. E v l e n m e k s e g e n M u s t a f a K e m a l ' i n a k l n n kysn dan bile g e m i y o r d u . Evlenmek, bir Harbiye r e n c i s i iin lm deil de neydi? B u n c a b y k ve sonsuz gele c e k dleri olan bir gen, nasl o l u r da evlenerek bunla rn h e p s i n i l m e m a h k m e d e b i l i r d i ? O , e v l e n m e k d e i l yalnzca dev gibi s e v i m e k i s t i y o r d u . Ak, d n y a d a her ey deildi. Ak, a n c a k ideal y o l u n d a y r r k e n dinlenile cek serin bir su bayd. Bu serin ve tatl su ba iin de b t n bir yaay f e d a edilemezdi. u srada evlenemeyeceini, evlenmeyi hi dn m e d i i n i s y l e y i n c e g e n kz, a l a m a y a b a l a m t . Ev lenmek istemeyen bir genci anlayamyordu. Evlenmek, her ey deil miydi? Hele uzun yllardan s o n r a , ona bu denli yanamken! M u s t a f a K e m a l ' i n b t n m a n t g e n kzn y u m u a ck ve temiz evlenme duygularnn duvarnda krlyordu. M u s t a f a Kemal s u b a y kncaya d e k o, nasl beklerdi? M u s t a f a K e m a l ' i n g n l k y a a m a f o r m l , g e n kzn a k tan nce evlenme isteyen granitten istei karsnda ye n i l m i t i . G e n kz i i n d e a p r a k d u y g u l a r n v e d n c e l e r i n b o u t u u M u s t a f a K e m a l ' e slak k i r p i k l e r i n i n a r a sndan iinin olanca dargnl ve gzel dlerinin olanca knklyla bakarak elini u z a t t : Allahasmarladk! Sonra koarcasna odadan kt gitti. Mustafa Kemal, lnceye dek bir daha geri dnme yecek olan sevgilisinin arkasndan doluksam gzlerle bakt. Sevmenin bu korkun gzellii nne dikilmi ve yenilmesi g engeller ve almas g duvarlar vard. En gzel bir sevgiye ve sevgiliye m a l olan e v l e n m e y e k c r b y k b i r t i k s i n t i d u y d u . O n u sk sk y e n m e y e a lt h a l d e b u t i k s i n t i , y a a y n n s o n u n a d e k b i r i d e ale ulama abasnn perde arkasnda srp gidecekti. 37

Bu kzcaz, daha s o n r a b y k bir kaza g e i r m i , y z n n yars b e r b a t o l m u t u . M u s t a f a Kemal, o n u byle g r n c e i i n d e a c b i r b y k l k c a n l a n m v e o n u n l a ev lenmek nerisinde bulunmu, bu kez de gzelliini yitir mi olan eski sevgili, onunla evlenmeyi kabul edememi t i . Bu bir acma jestinden baka bir ey deildi. M u s t a f a K e m a l , g e n kzn d n y a s n a d o y a m a d a n l p g i t t i i n i r e n m e k acsna da katlanmak zorunda kald.

* **
M u s t a f a K e m a l , M a n a s t r asker lisesini b i t i r m i , Selnik'e annesinin yanna dnm, stanbul'a, Harbiye'ye gitmeye hazrlanyordu. Akamlara dek odasna kapan yor, d u r m a d a n okuyor, yazp iziyordu. Eskisinden daha a r b a l o l m u t u . A n n e s i y l e kz k a r d e i d e o n u n b u d u r u m u n a ayordu. Yalnz a k a m l a r o d a s n d a n kp aa , a n n e s i n i n o d a s n a i n i y o r , b e r a b e r o t u r u y o r l a r d . Bir a k a m byle o t u r u p konuurken sz bir ara siyasete getirmi, taze bir yara gibi kanayp duran Girit adas tra jedisi zerinde sz amt. Hocalarmzdan biri, Girit'i kaybediimizin millet hayatnda bir d n m noktas tekil ettiini ve bunun ba ka hdiselere yol aacan, n k , bu felketin devletin t e m e l i n i s a r s t n s y l e m i t i . B u lf b o d e i l ! d e m i , s o n ra kendisi bu szlere unlar k a t m t : Anlyorum ki Trk milleti b i r o k hakszlkla u ramak mecburiyetindedir. Bizim baka milletlerden hi bir eksiimiz yok. Cesuruz, zekiyiz, alkanz, yksek m a k s a t l a r u r u n a lmesini biliriz. Fakat, zamann bek lemek, m u t l a k a k u v v e t l e n m e k lzm. M u s t a f a K e m a l , e n s o n r a 1899 yl M a r t ' n m 1 3 n c gn, annesinin kaygulu baklar ve ac gzyalaryla uurlanarak stanbul'a yolland. Artk Harbiye renci siydi. Z b e y d e h a n m , k a y g u l a r , t a s a l a r i i n d e o l u n u n ilk m e k t u b u n u bekliyordu. stanbul, k o r k u n , netameli bir ehirdi: Hele Harbiye'nin b a r u t fs o l d u u sylentileri, zavall anann uykularn karyordu. O l u n u n orda bo duracan hi akl k e s m i y o r d u . Yalnz o l u n u n , havadan 38

s u d a n sz e d e r e k y a z d m e k t u p l a r o n u n y r e i n e s o uk su serpiyordu. Olan, minarelerden, kubbelerden, adalardan sz ederek baya stanbul'un gzelliklerine h a y r a n b i r a i r g i b i m e k t u p l a r y a z y o r d u . H i o l m a z s a Er kn Harb okuluna dek annesine rahat bir soluk aldrmay kurmua benziyordu. N e v a r k i b u hava m e k t u p l a r n a r k a s n d a y o u n bir ihtille hazrlk almas H a r b i y e ' d e M u s t a f a Kemal'in btn bo zamanlarn yutuyordu. Asker okullar mfet t i i Z l f l s m a i l Paa, Z b e y d e ' n i n s e v g i l i o l u n u p e k yakndan gz hapsine aldrm, hrriyeti dnceleri h o g r y o r d i y e o k u l m d r A l i Rza P a a ' y d a , p a d i a h a y a k n m t . M u s t a f a K e m a l , o k u l d a a d m a d m iz l e n i y o r d u . D a h a s o n r a . E r k n H a r b i y e ' y i b i t i r d i i n d e bir pansiyonda hafiyelerin basknna urayarak tutuklanp hapse atlacak ve ay ok kt bir hapislik sresi ge i r e c e k o l a n M u s t a f a K e m a l i i n u f a k l d e u y a r c ilk olay Harbiye'de g e t i : Bir g n M u s t a f a K e m a l , m e r Na c i v e bir a r k a d a l a r d a h a , b o b u l d u k l a r v e t e r i n e r sn fna girmi, Paris'ten yeni g e l m i Fransz gazetelerini o k u y o r l a r d . B u s r a d a snfn k a p s b i r d e n b i r e a l m v e o k u l m d r Rza Paa, p a l a s p a n d r a s i e r i g i r m i t i . nlerindeki gazeteleri toplamaya vakit bulamayan gen ler a y a a f r l a y p d i k i l m e k t e n b a k a b i r e y y a p a m a m lard. Rza Paa, o n l a r n n n d e k i e c n e b i g a z e t e l e r i d a h a uzaktan grm, arkasndan gelenleri elinin bir iaretiyle olduklar yerde durdurmu ve genlerin yanna sokularak gazeteleri yle bir kartrm, hepsinin de y a s a k gaze teler o l d u u n u g r m t . a r k a d a a : S i z i n d e r s i n i z y o k m u , n e d e n b y l e hava e y l e r l e urarsnz? d e d i k t e n sonra n b e t i subayna d a : B u n l a r a b i r e r izinsiz v e r i n i z ! d i y e r e k k p g i t m i t i . Rza P a a , g a z e t e l e r i a l m a d n d a n M u s t a f a K e m a l v e a r k a d a l a r b u n l a r a r k a d a l a r n a d a t m l a r d . Rza Paa, C u m a r t e s i g n M u s t a f a K e m a l ' i a r t m : Olum, demiti, geen gn mektibi askeriye m fettii smail Paa beni padiahn h u z u r u n d a t a h t i e etti. Gya b u m e k t e p t e a h r a r a n e n e r i y a t a l m y r m . B e n , 39

b y l e bir eyin v c u d u n u klliyen inkr e t t i m . Sizler de m e k t e p dahilinde kitaplarnzdan bakasnn g r n m e m e sine mukayyet olun. Mustafa K e m a l : Emredersiniz. Bir daha byle eyleri kimse gr m e z , d e m i , t a m d a r k m a y a h a z r l a n r k e n Rza Pao arkasndan yle seslenmiti: Geen g n k izinsizinizi a f f e d i y o r u m ! Mustafa Kemal, ilerde dnyay birbirine katan byk iler baardktan s o n r a bile bu d o k u n a k l sahneyi anacak ve u gzel szleri s y l e y e c e k t i : nklplar yapanlar, kendilerini hazrlayan isim siz k a h r a m a n l a r i n k r e d e r l e r s e b i r g n g e l i r b r n e s i l ler d e o n l a r i n k r e d e b i l i r l e r . ** Yaayn b i r m a n t v a r d . Sk b i r a a m a n n b i r noktasnda yaayn b t n ilgili anlar y o u n l a a r a k b i rikiyor, ve orda kumullanyordu. Mustafa Kemal, lme dek gidebilecek bir y o l u n balangcnda ve en kritik bir yaay paras iinde, diriminin en gl anlamlarndan biri olan hasta annesi karsnda onunla ilgili zengin ve i l i a n l a r n b i r o u l ar k a l a b a l y l a k e n d i s i n e s a l d r d n g r m v e b i r s r e s u s a r a k b u her d e m lirik ker vann gelip g e m e s i n i beklemiti. A n n e s i y l e kz k a r d e i n i d a h a o k m e r a k t a b r a k m a k istemeyen M u s t a f a Kemal, szlerine yle b a l a d : A n n e c i i m , dedi, ben yarn gidiyorum. Buralarn d a S e l a n i k g i b i o l m a k i h t i m a l i var. E l i m d e n n e g e l i r s e o n u y a p a c a m . F a k a t , b u ite t e h l i k e o k t u r . B a n a h a k kn h e l l et. S e n d e b u n l a r iyi d i n l e , M a k b u ; i l e r f e n a y a d n e r s e , s a k n b u r a d a n a y r l m a y n . B t n paranz s a r f e d e r s i n i z , p a r a n z b i t e r s e , hallarnz, k y m e t l i e y a nz s a t a r s n z . B i r k e r e d a h a s y l y o r u m , n e o l u r s a o l sun yola kmaya kalkmayacaksnz. M u v a f f a k olamaz s a m z a t e n sizi l d r r l e r , o z a m a n e l b e t b e n d e l m olurum. B u s z l e r h a s t a a n n e s i i i n de, kz k a r d e i i i n d e k o r k u n b i r a n l a m t a y o r d u . ki k a d n d a a r m k c l 40

mlard. Zbeyde hanmn dua eder gibi ince ve k e s k i n dudaklar titriyordu. Makbule'nin boaz k u r u m u t u ; dili t u t u i m u gibiydi, iki kadn da b y l e n m i gibi bu mavi gzleri garip bir alevle y a n a n g e n e a d a m a b a k y o r d u . Zbeyde hanmn bu bylenmie benzeyen akn hali, ok srmedi, v c u d u titreyip sarslmaya ve elleriyle kalbini bastrmaya balad. M u s t a f a K e m a l ile M a k b u l e , k a l k p t u t u n c a y a dek: anneleri baylmt bile. Bu srada dardaki a r k a d a ka d n l a r v e F i k r i y e i e r i k o t u l a r . H e m e n p e n c e r e l e r i a tlar, Z b e y d e h a n m k u c a k l a y a r a k s o f a y a k a r d l a r . M u s t a f a K e m a l , h e y e c a n l k o n u m a s n n b u s o n u c u ve riine pek zlmt. Nerdeyse b t n soukkanlln yitirmek zereydi. Szlerinin anlamn y e n i k l e t m e k iin bouna urayordu : Anne, diyordu, merak e t m e ; bu k a d a r zlme. Ben size e n k t i h t i m a l i a n l a t t m . M u v a f f a k o l m a k i h t i m a l i d e k u v v e t l i d i r . T e k r a r b u r a y a d n e r i m . Sizi y a n m a a l d rrm. z l m e ! z l m e ! Mustafa Kemal, hemen emireri Halit'i evin eski ge diklisi Doktor Rasim Ferit'e k o t u r d u . D o k t o r R a s i m F e r i t bey, t a m z a m a n n d a y e t i t i v e b u i d d e t l i krizi t e h l i k e l i b i r h a l a l m a d a n n l e y e b i l d i . Z beyde hanm, biraz kendine gelip de rahat s o l u k a l m a y a b a l a d n d a , M a y s s a b a h n n i l k klar p e n c e r e l e r i t a t l bir m a v i y e b o y a m t . 3 y l s c e a y r l k z a m a n d a g e l i p atmt. M u s t c f a K e m a l , ayrlk d a k i k a l a r n n a c s n e f k a t i n ve sevginin n n d e b o m a k iin annesinin y a t a n a otur du. O n u iki k o l u y l a s a r d . O n u n e l l e r i n i v e y z n b i r o k kez p t , p t : A n n e , b a n a h a k k n h e l l et! d i y e t e k r a r l a r k e n Zbeyde hanmn gzlerinden yalar akyor ve bu yalar, o l u iin hayr d u a l a r e d e n i h t i y a r d u d a k l a r n s l a t y o r d u . M a k b u l e , a r t k h i b i r ey s y l e y e c e k , k o n u a c a k d u rumda deildi. Annesiyle a a b e y s m i n yarattklar bu yk sek sevgi v e e f k a t t a b l o s u n u s e s s i z c e s e y r e d i y o r d u . M u s t a f a K e m a l , a r t k k a l k m t . G i t m e k z e r e y d i . Ye-

41

n i d e n a n n e s i n i n e l l e r i n e s a r l d ; o n l a r s t s t e b i r k a kez p t . A n n e s i , o l u n u n b o y n u n a s a r l m t . S a n k i o n u hi b r a k m a k i s t e m i y o r d u . a r e s i z , e n s o n r a , k o l l a r aa d t . M u s t a f a K e m a l , b u a n d a n y a r a r l a n a r a k hemen kapya doruldu. M a k b u l e , alt k a t a i n m e k t e o l a n a a b e y s i n i n arkasn d a n frlaynca, M u s t a f a Kemal, merdiven banda duruv e r m i t i . k i s i n i n g z l e r i b i r a n k a r l a t . k i s i n i n gzle r i n d e de stmal klar y a n y o r d u . Mustafa K e m a l : N i i n k o n u m u y o r s u n , M a k b u ? d e d i . N i i n bana yle bakyorsun? Kz k a r d e i , y a l g z l e r i y l e o n a b a k y o r d u . A a b e y c i i m , n e k o n u a y m ? M u h a r e b e y e gider d i n , b i l i r d i m . T e r f i a n g i d e r d i n , b i l i r d i m . Bir v a z i f e y e g i d e r d i n , b i l i r d i m . F a k a t , b u g n n e i i n g i d i y o r s u n ? Nere ye gidiyorsun? Benim aklm durdu bu gidie? M u s t a f a K e m a l , kz k a r d e i n i b a r n a b a s a r a k : Evet, M a k b u , d e d i , m e r a k e t m e . B u n u d a b i l i r s i n , inaallah! S o n r a m e r d i v e n l e r i s a n k i a t l a y a r a k i n d i . Kz k a r d e i a l t k a t t a , m e r d i v e n b a n d a d u r a k a l m t . E r k e k ar kadalar varken aa inmemesi evin gelenekierindendi. Mustafa Kemal, arkadalaryla st ak otomobil l e u z a k l a r k e n a n n e s i y l e kz k a r d e i v e b r e v halk, pencerelere m, yal gzlerle onlar uurluyoriard . Evde h e r k e s a l y o r d u . Z b e y d e h a n m , b i r d e n b i r e de imiti. Gzyalarn beyaz b a r t s n n ularyla ku ruladktan sonra Makbule'ye dnd ve sert baklan ve emreden sesiyle ona yle d e d i ; Sen a s k e r k a r d e i s i n ; ayp, alanr m hi aske rin a r k a s n d a n ? z n t n k i m s e y e belli etme. Misafirlere e r b e t ez. M e m l e k e t i i i n g i d e n i n s a n l s e b i l e a r d n d a n alanmaz! M a k b u l e ' n i n hkrklar, bu szlerden s o n r a daha ok s r m e d i . K a l k t , g e c e d e n b e r i e v d e b u l u n a n y a k n dost l a r n h a n m v e a k r a b a l a r n a y r e k s e r i n l e t i c i e r b e t ez m e k i i n d a r k t . e v r e s i n i a l a n k a d n l a r a r a s n d a ku42

ru gzleriyle sessizce oturan Zbeyde hanm, olunun gidecei yere sa salim gitmesi iin iinden dualar edi yor, d u d a k l a r kpr k p r k p r d y o r d u .

BANDIRMA VAPURU yo da Yeni A r g o n o t l a r n seferi. nsan onlar iin dvmeye frsat bulamazsa fikirler ya amaz. Thomas Mann M u s t a f a K e m a l , G a l a t a r h t m n d a R a u f b e y v e bir iki a r k a d a y l a o t o m o b i l d e n i n d i i n d e b r a r k a d a l a r nn t a m kadro orda beklediklerini g r d . Vapura niye binmediniz, ne bekliyorsunuz bura da? diye sordu. Vapur uzakta, paam, motorla gideceiz! diye karlk verdiler. Mustafa Kemal'se v a p u r u n rhtma yanam olduu nu sanyordu. Arkadalarn gzden geirdi. Hepsi de t a m yolculua uygun biimde giyinmilerdi. Fesli, kalpakl, avc biimi c e k e t ve p a n t o l o n u y d u l a r . Rauf bey, s a b a h l e y i n e r k e n d e n M u s t a f a K e m a l ' e u ram ve ona, kulana alnm k t bir haber getirmi ve aralarnda yle bir k o n u m a g e m i t i : Rauf b e y : Paam, ok gvenilir bir yerden mevsuk bir ha ber a l d m . n g i l i z l e r s i z i n A n a d o l u ' y a g e e c e i n i z i h a b e r almlar. F a k a t , i m d i l i k s e s k a r m a y a r a k y o l a k m a nz b e k l i y o r l a r m , y o l d a b i n d i i n i z B a n d r m a v a p u r u n u batracaklarm. Yalan, doru bilmem. Ben de bakas nn y a l a n c s y m . F a k a t o k d i k k a t l i olmalsnz, p a a m . M u s t a f a K e m a l ' i n g z l e r i ksld, d i l e r i skld, y a naklarnn kaslar o y n a m a y a balad, yz aard, sonra kpkrmz k e s i ' d i v e y a k n a r k a d a n a y l e k a r l k v e r d i : 43

 Dn a k a m da ismini bildirmeyen ve bir d o s t o l d u u n u bildiren birisi, bana telefon ederek ayn eyleri sylemiti. Burada esir gibi yaamaktansa Karadeniz'de batmay tercih ederim! Yalnz k a p t a n a tavsiye ediniz, bir r o t a zerinde, ya da allm bir r o t a zerinde g i t m e s i n . i m d i de rhtmda bir k e n a r a e k i l m i bu h a b e r ze rinde konuuyorlar, M u s t a f a Kema! b t n soukkanll na karn kaygulu g r n y o r d u . Rauf beyden b a k a rhtmda b i r o k u u r l a y c d a h a vard. Hepsinin akraba, aile ve arkada gelmiti. Hepsi nin y z n d e gizli bir k o r k u n u n s a k l a n a m a y a n izleri g z e arpyordu. Bunlar, yolcularn nereye gittiini biliyordu. M u s t a f a K e m a l ile a r k a d a l a r , u u r l a m a y a g e l e n l e rin ayr ayr ellerini skyor ve hepsini y a k n z a m a n d a Anadolu'da beklediklerini sylyordu. Bu srada ince uzun boylu, mavi parlak gzl gen" bir a d a m koarak Mustafa Kemal'in yanna g e l d i : Ne o N e v z a t ? u paketi g e t i r d i m , paam, evde unutmusunuz. B u . g e r e k t e n , M u s t a f a K e m a l i i n o k d e e r l i bir paketti. N e v z a t ( T a n d o a n ) bey, o s r a d a A r n a v u t k y k o m i seriydi. Ve Mustafa Kemal'in yakn adamlar arasndayd. M u s t a f a Kemal'lfe a r k a d a l a r n n e l l e r i n i s k a n l a r a r a snda birka da g e r ve uyank gazeteci vard. Tasviri E f k r ' d a n b i r g z mrl ve M u s t a f a K e m a l ' i n S o f y a A t a tand Arif Oru, stikll gaze t e s i n d e n S a l h a t t i n O n g r , d r k t e n S a d e t t i n , Yenig n s d e n Kemal Ragp ve K e m a l Salih, Sabah g a z e t e s i n d e n iri y a r , esmer,, g e n v e y a k k l N i z a m e t t i n Nazif, bunlar arasndayd. M u s t a f a Kemal, t i r ara Rauf beye, bir ihtillci kaygusuyla : R a u f ' c u u m , g e d i , i m d i n e r d e y s e M e h m e t Ali ( D a h i l i y e Nazr) g e l i r . S e n , h e m e n g i t ! Rauf beyle sarlp p t l e r ve Rauf bey ayrlp g i t ti. Biraz sonra da Dahiliye Nazn, geldi 44

Uurlayclarn h e m kaygulu, hem umutlu baklar altnda motora binip Kzkulesi aklarnda demirleyen k k Bandrma vapuruna yollanan bu idealist yolcular g r u b u , e m i r l e r i n e v e r i l e n b u clz, k h n e v e z a v a l l v a p u r a yaklatklarnda d krklna uradlar. M u s t a f a Kemal, b i r d e n i z c i d e i l d i i s e d e b u khne g e m i n i n M a r m a r a ' n n d a l g a l a r n a b i l e d a y a n a m a y a c a n ilk b a k t a a n l a d . Hi kimseye bir ey s y l e m e d i . Arkadalarnn c e s a r e t i n i krmamas gerekti. Vapura binerek eyalarn kamaralarna yerletirmi, g v e r t e y e kmlard. Gzel, g n e l i bir M a y s i k i n d i s i y di. Boazn hi kesilmeyen rzgr denizi, yenk ak k pkleriyle Marmara'ya doru sryordu. Mustafa Kemal, v a p u r u n bir an nce kalkmas iin c a n atyordu. A k a m sular k a r a r m a d a n boazdan k m a k gerekiyordu. Ne var ki, bir sre daha bekleyecekler di. Bu srada v a p u r a itilf subaylarn tayan bir m o t o r yanamt; subaylar evike gemiye trmanyorlard. Bu, i t i l f k o n t r o l h e y e t i idi. M u s t a f a K e m a l , i l k i n k i m o l d u k l a r n a n l a m a d n d a n i i n d e n : te, R a u f b e y i n d e d i i k t . K a r a d e n i z ' e k a d a r s a b r e d e m e d i l e r . Herhalde-, b i z i tevkife geliyorlar dncesini geirerek yksek sesle bunlarn niin geldiklerini ve ne istediklerini sordu. Heye t i n , silh ve c e p h a n e a r a m a y a geldiini anlaynca da ii rahatlad ve o n l a r a : Vazifenizi yapn, neticesinden beni haberdar edin! dedi ve olay merakla izleyen arkadalarna D o l m a b a h e nnde demirlemi sava gemilerini gstererek unlar syledi: Bunlar, ite, byle. Yalnz demire, elie ve silh kuvvetine dayanrlar. M a d d e d e n baka bir ey bilmezler. stikll ve hrriyet u r u n a mcadeleye a z m e t m i bir m i l l e t i n k u d r e t v e k u v v e t i n i i d r a k t e n c i z d i r l e r . Biz, Sjh ve cephane deil, ideal ve iman gtryoruz. Kontrol heyeti, btn gemiyi aratrdktan sonra, M u s tafa Kemal'i selmlayarak vapurdan ayrld; v a p u r da kalkt. M f e t t i l i k k u r m a y bakan Kzm (Dirik), y a r d m c k u r m a y Y a r b a y A r i f (Ayc), h a r e k t u b e s i e f i , s i y a 45

s a l v e mill p r o p a g a n d a ile g r e v l i H s r e v ( G e r e d e ) . T o p u kumandan Binba Kemal (General Kemal Doan), s h h i y e b a k a n Dr. b r a h i m Tal v e y a r d m c s Y z b a Dr. R e f i k ( S a y d a m ) , E r k n H a r b i y e m l h a k Y z b a M m taz ve ismail Hakk, stemen Arif Hikmet, emirsubay stemen Hayati, Yzba Ali evket, Bayaver Cevat A b b a s , Y a v e r M u z a f f e r (Kl), k a r a r g h k u m a n d a n Y z ba M u s t a f a , iae subay Abdullah, ifre ktipleri Faik ve M e m d u h beyler, bir de k a r a r g h d o k t o r u . Yalnz bu d e e r l i insan g r u b u n d a n b a k a v a p u r d a iki kii daha vard ki k a d e r l e r i b u n l a r l a a t b a bir g i d i yordu. Bunlardan birisi Sinop'a yeni mutasarrf olarak atanm gen ynetici Mazhar Tevfik, teki de vapur kalk tktan sonra a m b a r a inerek Yaver Mazhar'n kefettii A l b a y R e f e t (Bele) i d i . Yaver, a m b a r a indiinde yar karanlk iinde bir s r atn dnp kendisine baktn g r m ve bu atlarn kimin ve neyin nesi olduunu bilmediinden meraka d m t . Biraz t e d e b a c a k b a c a k stne a t m ufak t e f e k sivil giyinmi bir adamn f o s u r f o s u r sigara itiini g rerek ona doru ilerleyince aknl daha ok artmt. Bu, A l b a y Refet beyden b a k a s deildi. B u r a d a ne isi vard? Hikye u i d i : R e f e t bey, M u s t a f a K e m a l ' i n e s k i t a n d a r k a d a lardand. Gerek Perapalas'ta, gerekse ili'deki evde bir o k kez i d e a l i s t e k o n u m u l u k l a r v a r d ; b u a r a d a m e m leketin kurtarlmas zerinde varlm prensip kararlar da vard. M u s t a f a Kemal, d o k u z u n c u ordu mfettii ola rak Anadolu'ya g e e r k e n Refet beyi teki arkadalar gibi kararghna alamamt. Byle olduu halde yine de b e r a b e r c e Anadolu'ya g e m e y e szlemilerdi. Tpk Ra u f b e y l e o l d u u g i b i o d a h i b i r m e m u r i y e t i v e sfat olmakszn baya bir yolcu gibi M u s t a f a Kemal'in g r u buna katlarak Anadolu'ya geecekti. M u s t a f a K e m a l , ayn o n b e i n d e Kalam'ta o t u r a n Refet beye haber g n d e r m i , ayn on altsnda B a n d r m a vapuruyla Samsun'a yollanacan ve kafileye katlmasn i s t e m i t i . B u h a b e r i a l a n A l b a y R e f e t bey, o k h e y e c a n -

lanm ve sevinmi, hemen M u s t a f a u haberi ona iletmesini s y l e m i t i : Yarn, on ceim. sekiz hayvanmla

Kemal'in

adamna bine

beraber vapura

G e r e k t e n d e s z n d e d u r a n R e f e t bey. e r t e s i g n , on sekiz hayvanyld rhtma gelmi ve herkesten n c e hayvanlar vapura tatarak kendisi de gze a r p m a m a k iin gidip ambarda, atlarnfn yanbanda oturarak tehli keli s a a t l e r i n g e m e s i n i b e k l e m e y e balamt. te o n u n b u r a d a olabileceini hi aklna g e t i r m e y e n yaver, g e r e k ten app kalmt. stanbul igal e d i l d i i n d e . Albay Refet bey, Filistin' de bulunuyordu. zzet Paa, s a d r a z a m olunca o n u u m u m jandarma kumandanlna atayarak stanbul'a arm t. stanbul'a gelen Refet bey, d o r u c a sadrazamn kat na kmt. Ahmet zzet Paa, o k g d u r u m d a o l d u u n u v e k e n d i s i n e y a r d m e t m e s i n i i s t e m i t i . Evet, s t a n b u l i g a l e d i l m i t i v e T r k i y e h e r g n b i r a z d a h a a t e t e n bir b o y u n d u r u a s o k u l m a y a allyordu. M e m l e k e t i ok gez mi ve g r m olan bu g e n asker, her yeni olaydan bir a n l a m karyor ve m e m l e k e t t e kimi kprtlarn balad n seziyordu. Bunun iin de jandarma genel k u m a n d a n l g i b i b u l u n m a z b i r f r s a t n e l i n e g e m e s i n d e n y a r a r lanmaya ve Mustafa Kemal'le babaa vererek gerekli b l g e l e r e silh ve c e p h a n e g n d e r m e y e balamt. Bu ii a k t a n aa y a p y o r d u . t i l f d e v l e t l e r i , j a n d a r m a d a n o denli korkmuyorlardi; jandarmann tensikine kendileri de kartklanndan bu kuvveti dejenere etmek yolunday dlar. B y l e c e , j a n d a r m a r g t k i m i b l g e l e r d e mill d n c e y e aykr unsurlarn katlmasyla d m a n bir g h a l i n i a l m a k t e h l i k e s i n i g s t e r i y o r d u . R e f e t bey, b u p s i kolojik durumdan yararlanyor, istedii blgeye Istediince silh gnderebiliyordu. R e f e t bey, v a p u r k a l k t k t a n s o n r a a m b a r d a n k t . M u s t a f a Kemal'in y a n m a gitti. M u s t a f a Kemal, bu deer verdii arkadann sznde durarak geldiini g r n c e o k sevinmiti. Hele a m b a r d a atlarn yannda gizlendii ni r e n i n c e keyifli keyifli g l m e k t e n kendini alamad. 47

Vapur, skdar n n d e yatan ve r m e direkleriyle a t n b r d m a n s a v a g e m i l e r i n d e n a y r l a n Klk'n yanndan geerken b t n idealist yolcular, bu Yunan sa va gemisine hnla ve kinle baktlar. D o l m a b a h e ' n i n nnden geerken uzun kurun namlular saraya evril m i dev gibi ingiliz d r i t n o t l a r n m e y d a n okur gibi s z d ler. H e m e n h e p s i b i r a z n c e M u s t a f a K e m a l ' i n b u n l a r g s t e r e r e k s y l e d i i g z e l s z l e r i a n m t . Evet, b u e l i k k l e l e r i n e kar, kafa ve imanla dvlecekti. Y o l c u larn gzleri sapsar ikindi gneinin aydnlatt boaz tepelerindeki top top yeilliklerde, btn gzelliiyle a m mor erguvan aalarnda dinleniyordu. Btn boaz tepeleri alabildiine yeillikle rtlmt. Masmavi gk yz scak tonlaryla bu tepeleri evreliyor, durgun bu doa tablosu halinde g i t t i k e geriliyor, arkada kalyordu. Bu esiz doa d e k o r u iinden geip Karadeniz'e d o ru uzaklaan yolcularn ileri, gereince durgun deildi. H e m e n hepsinin d n c e l e r i arasnda, Rauf beyin g e t i r d i i k t haber, e n g e r e k l e r gibi s r n p d u r u y o r d u . Bey k o z n n d e y a t a n k o c a m a n n g i l i z r o n D o g zrhls z e r i n d e ngiliz denizcileri karnca gibi kaynayor ve arala r n d a iri B u l d o g k p e k l e r i d o l a y o r d u . R e f e t Paa, M u s t a f a K e m a l ' i n k a f a s n a d a m a k l l kurcalayan vapurun Karadeniz'de batrlmas dncesine bsbtn ortak olmuyordu. Onun dncesine gre yol c u l u u n en tehlikeli b l m boazdan kncaya dek g e i rilecek olanyd. Karadeniz'e ktktan sonra i daha ko l a y l a a c a k t . G e m i , A n a d o l u kysna y a k n o l a r a k g i t m e li ve bir kii de d r b n l e arkay d u r m a d a n gzetlemeliydi. Uzak-yakn bir sava gemisi tehlikesi ba g s t e r i n c e gemiyi hemen batankara edip karaya snmalyd. Mustafa Kemal, Refet beyin bu dncesini ok d o r u b u l m u t u . Rauf b e y d e a a y u k a r a y n d n c e y i salklamt. Gemi, Beykoz b u r n u n u d n d n d e Karadeniz'in hotr saylr serinlikteki rzgr yzlerine arpt. Hi k i m s e boazdan kncaya dek kamarasna girmeye istekli de ildi. 48

K k Bandrma t e k n e s i . Karadeniz boazna yak latka a k a m olmaya, sular kararmaya balamt. Ana d o l u Kava'nda itilf k o n t r o l heyeti, bir kez daha v a p u ru d u r d u r u p silh arad, bulamaynca da yol verdi. Btn idealist yolcular, bu ikinci aratrmada titremilerdi. Aca b a b u r d a t u t u k l a n p g t r l e c e k l e r m i y d i ? B y l e b i r ey almad. Tekne, rmak gibi a k a n boazn mor, h a t t m r e k k e p g i b i k a r a r a n hltl s u l a r n g s l e y e r e k K a r a deniz'e kt. S a a t akamn sekiz b u u u y d u . V a p u r iyice sallan yordu. Karadeniz'in serin rzgr, imdi soumu, frt n a y a d n m , d a l g a l a r k a b a r m a y a v e B a n d r m a y bir fndk k a b u u gibi o y n a t m a y a balamt. Artk, Anadolu y a k a s b i l e b i c m s i z b i r k o y u k a r a n l k yn g i b i g r n yordu. Hava, gvertede o t u r u l m a y a c a k kadar souduu halde hic kimse k a m a r a s n a g i r m e k istemiyordu. H e m e n hepsi, kaln a s k e r kaputlarna sarndlar ve b o y u n atklarn b o y u n l a r n a a t a r a k g e c e yarsna dek gvertede oturup dertletiler. G e c e yarsndan sonra, hem frtna ve souk daha ok artt, hem de yolcularn mide leri s a l l a n t d a n a l t s t o l m a y a balad. B i r o u kusuyor, s o n r a kamarasndaki yatana snyor ve orda korkun b i r b u l a n t ile b o u m a y a h a z r l a n y o r d u . E n d a y a n k l ' olanlar bile daha ok dayanamam, yataklarna seril milerdi. lerinde k u s m a y a n , denizin btn bu k o r k u n zul m n e dayanan yalnz M u s t a f a Kemal kalmt. G e c e ya rsna d o r u kaptann yanna kt ve tatl tatl k o n u a r a k o n a g e r e k e n t a l i m a t v e r m e k i s t e d i . K a p t a n s m a i l Hak k D u r s u n , k k t e k n e l e r d e a l a a l a s e r t l e m i , hr p a l a n m , byk u m u t l a r k a l m a m , y i r m i yedi yllk na muslu bir denizciydi. Yz somurtkand. Mustafa Kemal, k a p t a n n babacanlna snan tatl ve y u m u a k bir ses le : Karadeniz'de bu kanc seferinizdir, k a p t a n ? di ye sordu. M a r m a r a ' d a n dar ilk k m d r , p a a m ! 2/F.: 4

 O halde, bu denizin tehlikeli noktalarn bilir m i siniz? cabnda nerelere yanaabiliriz? Kaptan harita zerinde gstererek : Paam, u Kerempe b u r n u n u ksmen atlatm oluruz, dedi. geersek tehlikeyi

Frtna p e k i d d e t l i , d e i l m i ? Evet, p a a m . Peki, h a n g i r o t a y t a k i p e d i y o r s u n u z ? Kaptan hl s o m u r t k a n d , imdi, biraz da fkeliydi ; Ne rotas, p a a m ? dedi, Allah'a sndk g i d i y o r u z , ite! Peki, a m a , n i i n b y l e g i d i y o r u z ? Kaptan f k e s i n i belli ederek yle k o n u t u : Hareket iin iki g n evvel e m i r verdiler. G e m i y i g z d e n g e i r d i m . B i r o k n o k s a n l a r var. Ben b u g e m i ,ile y o l a k m a m d e d i m s e d e k i m s e y e s z d i n l e t m e k m m k n olmad. Elde pusula yok, paraketa bozuk, by le bir geminin rotas olur m u ? M u s t a f a Kemal de bu kez d a h a ok c i d d i l e m i ve sertlemiti: Demek devaml tehlike iindeyiz? dedi ve harita zerinde sigaradan daha ok sararm parmayla gs tererek kaptana u talimat v e r d i : Bu normal rotay takip etmeyeceksiniz. K a y a l a r a arpmamak artyla, m m k n olduu kadar sahili t a k i p e d e n b i r r o t a ile g i d e c e k s i n i z v e i c a b n d a g e m i y i b i l t e reddt sahile vuracaksnz. Gemiyi feda ettikten sonra istediiniz n o k t a y a karz, paam. Evet, i c a p e d e r s e i s t e d i i m i z y e r e g i d e c e i z ! Mustafa Kemal'in kafasn kurcalayan sorular b i t m e miti : Ka m i l g i d i y o r u z , k a p t a n ? Paam, sekiz, on mil ama, havaya bakar. Ne h a v a s ? Yani, d e n i z o l u r d a d a l g a l a r n s t n d e b o c a l a r k e n p e r v a n e havada b o u b o u n a d n e r s e pek yol alamayz. M u s t a f a Kemal, g m t a b a k a s n d a n k a p t a n a bir si-

gara ikram etti. bir de kendisi yakt. Artk, kaptann ya nndan ayrlmak gerektiini anlamt. Onun da her ar kada gibi ba dnyor, midesi bulanyordu. K a p t a n a uurlu yolculuklar dileyerek kamarasna indiinde ayna ya bakt, yz yorgunluktan yemyeil kesilmiti. Kusma mak iin giyneiyle arka st yatana uzand. Dn ak amdan beri midesinin b o m b o oluuna kretti ve uyu maya alt. 17 Mays g n de, varlayarak esip durdu. ta nebolu'ya vardlar. korkuntu. nebolu'nun naamadlar. frtna, dalgalar dalar gibi yu O gn, akam saat dokuz buuk Vapur burda duramad. Dalgalar yrekli kayklar bile vapura ya

M u s t a f a Kemal, vapurda ilgin bir yolcu bulmutu. Bu. yukarda da sylediimiz gibi. Sinop'a yeni atanm olan ve grevine giden Mazhar Tevfik beydi. Gen mu tasarrf, h u k u k u bitirmi, s k d a r Polis M d r l y a p m, uyanka bir adamd. M u s t a f a Kemal, onunla uzun uzun k o n u u p g r t ve H r r i y e t ve tilf Partisi'nin bu adamn byleyerek kendi dncelerine yatrd. Daha da ileri g i d e r e k o n a zel bir i f r e verdi ve o n u n l a ilerde haberleebilmek olana da salamaya alt. 1 8 M a y s 1919 s a b a h k k B a n d r m a v a p u r u , S i nop limanna girdi. iddetli bir gn dousu esiyordu. Ko c a m a n dalgalar, eline geirebildii her eyi k a r a y a at mak, kayalara arpp p a r a l a m a k iin iblise bir hevese kaplma benziyordu. Limana zorla snm b i r k a byk yelkenli, fndk k a b u u gibi dalgalarn zerinde oynuyor, d e m i r t a r a y a r a k her an kydaki kayalara bindirip para l a n m a k tehlikesiyle kar karya bulunuyorlard. Gen mutasarrf, yeni tant ve hepsinde de gizli bir ideal atei sezdii arkadalarnn ve Mustafa Kemal'in ellerini b y k bir scaklkla skarak g bel karaya kt. Resm, g a y r i r e s m S i n o p l u l a r , i s k e l e y e b i r i k m i , y e ni mutasarrflarn bekliyorlard. Mazhar Tevfik. vapurda ki deerli yolcuyu Sinoplulara anlatm ve onu karaya armalarn sylemiti. B y l e deerli bir k o n u u kar m a k stemeyen Sinoplular, m u t a s a r r f a yazlan bir ar 51

i l e dar a r l d . N e v a r k i M u s t a f a K e m a l , b t n b r y o l arkadalar gibi d e n i z i n hmna u r a m , b a y a has t a l a n m t . Dar k a m a d n d a n b i r k a r t v i z i t i n a r k a s n a yazd b i r iki c m l e c i k l e S i n o p l u l a r d a n z r d i l e m e k zorunda kald. H a s t a l k t a n baka karaya kmasn nle yen nemli nedenler de vard. Arkadan gelmek tehlikesi o i a n ngiliz t o r p i d o s u , y a d a t o r p i d o l a r , s o n r a k a r a d a b i r tertiple t u t u k l a n m a k k o r k u s u bunda rol o y n u y o r d u . Yalnz, b u a r a d a b i r h e v e s e d a h a k a p l m t : A c a b a Sinop'a karak k a r a d a n Samsun'a k o l a y c a gidilebilir miy di? Bylece de ngilizlerin errine u r a m a k korkusun dan bsbtn kurtulabilirlerdi. Yapt i n c e l e m e d e kara yolculuu, hem ok g, hem de ok uzun olacakt. Vapur, mutasarrf braktktan s o n r a yine yola kt v e 1 9 M a y s 1919 s a b a h s a a t a l t d a , d i r e i n e o r d u k u mandanl forsu ekilmi olduu halde Samsun liman na demirledi. Samsun, yamalara trmanm ak. badanal evleriyle yemyeil tepelerin eteinde ve m a s m a v i bir g k altnda bir kartpostal gibi gzeldi. Btn idealist yolcularda imdi hem byk bir sevin, hem de korku balamt. Bir yandan ehrin g r n n gzden geirip kendilerini gelip alacak m o t o r u beklerken, b i r y a n d a n d a F e n e r b u r n u ' n d a n a n s z n k v e r e c e k bir ngiliz t o r p i d o s u s r p r i z i n e y a k a l a n a c a k l a r d i y e d l e r i k o puyordu. Onlar da mitolojinin Argonotlar gibi lkelerine hrriyet getirecek tlsm b u l m a k zere kalkp bu ehre gelmilerdi. Yason ve arkadalar da memleketlerinin kur tuluu iin ayn deniz y o l u n u geerek k u r t u l u u n tlsm olan altn yapay arayp bulmaya gelmilerdi. Samsun'daki t m e n d e n Binba M a h m u t E k r e m bey. vapura geldi ve yolcular m o t o r a ard. lkin M u s t a f o Kemal, kaptanla helllaarak motora atlad, sonra btn arkadalar bindiler. D u r g u n ve duru - Karadeniz, sabah gneinin serptii altn y a m u r u altnda titreiyordu. Mas mavi bir gkyz ve yemyeil A n a d o l u tepeleri ve bunla rn ardnda m o r d u m a n ynlarna benzeyen A n a d o l u d a lar, bu sabrsz y o l c u l a r aryor g i b i y d i . Bir kez a y a k lar salam karaya bassn ondan sonra ngiltere'nin b-

tn dritnotlar onlara vzgellrdi. M o t o r c u n u n yardmyla i l k k a r a y a k a n M u s t a f a K e m a l o l d u . T u z l u s u l a r l a s lanm krk iskele t a h t a l a r n n z e r i n d e d u r a r a k a r k a d a larnn klarna bakt. S o n r a gzlerini yine e h r e evir di. Onlarn geliini iskelenin ucunda bekleyen b i r k a res m memurdan baka hi kimse grme benzemiyordu. yle ya, buradan ne p a a l a r gelmi, ne paalar gitmiti. E n v e r P a a ' y da, A l m a n p a a l a r n d a b u r d a n g e e r k e n ok grmlerdi. M u s t a f a Kemal, bu tasaszla yrei szlayarak bakyordu. Hi k i m s e y e kzmyordu. Halk, o n a d m a n olmasn, onu talamasn yeterdi. O bu halk, bu mbarek Anadolu halkn kutsal bir h a m u r gibi y o u r a c a k , o n a y e n i bir r u h , b i r l m e z l i k k a t a c a k v e o n u k o r kun dmanlar zerine yrtecekti. M u s t a f a K e m a l ' i n g z l e r i l l y a n y o r d u . H e p s i dar ktktan sonra : Haydin, arkadalar, dedi. Artk karada bize l m yok. M u s t a f a Kemal, yirmi yanda bir delikanl gibi yr meye balad. Btn arkadalarnn yzlerinden de sevin salyordu. Mbarek A n a d o l u toprana ayaklarn bas mlard. Artk k o r k m u y o r i a r d i ; bundan sonra k o r k a c a k olan dmanlard. M u s t a f a K e m a l ' i n h r r i y e t d , a r t k g e r e i n kr mz g r a n i t k a y a l k l a r n a ilk a d m n a t m t . B u r a d a k a zanaca zaferlerle onun hrriyet dleri, etten, kemik ten, kandan ve c a n d a n yeni bir millet gereine ulaa cakt...

SAMSUN TRAJEDS
Tanr, hrriyeti yanlara verir. ancak ara

Webster U z u n t a h t a i s k e l e d e n a y r l p d a ilk k e z S a m s u n t o p rana ayaklan deen M u s t a f a Kemal'in kulaklar dibin53

de asker bir b a n d o bir asker mar alarak g m b r d e meye balad. S a m s u n mutasarrf Ethem bey, yznde t a k m a b i r g l m s e m e ile M u s t a f a K e m a l ' e d o r u i l e r l e yerek elini s k t : ehrimize ho geldiniz, paam! M u s t a f a K e m a l , b a k t . B u ii g e m i e s k i m e m u r t i p lerinden biriydi. Sezdiine gre de ancak Ferit Paa'ya ve dmanlara hizmet edebilirdi. Zaten M u s t a f a Kemal'i de Vahidettin'in yaveri ve bir ordu m f e t t i i o l d u u iin karlamaya gelmiti. Mutasarrftan sonra, asker kuman d a n , B e l e d i y e Reisi, P o l i s M d r R e f i k b e y , ( K o r a l t a n ) m e k t u p u ve b a k a c a h k m e t i n ve ehrin ileri gelenleri, s r a s y l a M u s t a f a K e m a l ' i n v e a r k a d a l a r n n e l l e r i n i sk tlar. M u t a s a r r f E t h e m bey, bir a k a m n c e muhasebei hususiye m d r O s m a n beyi ararak yle d e m i t i : O s m a n bey, s t a n b u l ' d a n bir p a a n n riyasetinde-' b i r h e y e t - i t e f t i i y e g e l i y o r . B u n l a r m i s a f i r e d e c e k bir y e r b u l m a k l z m . Z a m a n d a m a l m ; k i m s e d e n bir f e d a krlk isteyemiyeceimiz iin meseleyi aramzda hallet m e l i y i z . m i d i m s i z d e ! Y a n n s a b a h t a n i t i b a r e n b u ile megul olunuz. O s m a n bey, b u iin iinden k a b i l m e k iin b t n g e ce d n m e k z o r u n d a kalm, en s o n r c buna bir are bu labilmiti. Bu t e f t i heyeti iin en u y g u n yer, olsa olsa, M n t a k a Palas Oteli olabilirdi. Sabahleyin e r k e n d e n y a t a k t a n frla y a n O s m a n bey, h e m e n g i d i p otelin sahibini b u l m u v e o n u n l a bir a n l a m a y a v a r m t . G e l g e l e l i m , b u o t e l d e d e bu nemli heyeti a r l a y a c a k hi bir eya y o k t u . Oteli kiralayp anahtarlarn cebine indiren muha sebei hususiye m d r , b t n m e m u r l a r n evlerinden kar yolalar, yataklar, yorganlar, m u t f a k takmlar^ toplayarak orasn o t u r u l a c a k hale getirmi ve dairelerden de masa lar, s a n d a l y e l e r v e b a k a g e r e k l i e y a y t a t a r a k y z nn akyla bu iin iinden kvermiti. ileke Samsun halk, elbette gelenlerin kim oldu u n u b i t m i y o r d u , b i l e m e z d i de. S a m s u n ' d a b i r n g i l i z y z 54

bassnn e m r i n d e bir igal k u v v e t i vard. Bu y a b a n c l a r ehirden kovmaya g c yetmeyen Trk paalarnn ne a n l a m vard? sterse, bir yerine bin t a n e gelsindi! H i b i r Samsunlu artk byle a t a f a t l paa g i y n e k l e rine pul vermiyordu. ehrin sokalarnda diinden trna na dek silhl Pontosu Rum eteleri dolayor ve b u n l a r a h i k i m s e bir ey y a p a m y o r d u . B u y z d e n d e n i z k ysnda ileriyle gleriyle u r a a n yar a balklar, ka yklar ve hamallar, bu sarn paaya ve arkadalarna d i k k a t l e bakmay dnmediler bile. M n t a k a Palas, i s k e l e y e o k y a k n o l d u u n d a n M u s tafa Kemal nde, arkadalaryla karlayclar a r k a d a ol d u u halde oraya dek yayan yrd. O t e l d e hepsi s o y u n u p dkndler, ykandlar ve ken dilerini bekleyen daha g grevler iin elden geldiince d i n l e n d i l e r . M u s t a f a K e m a l , ilk i o l a r a k a n n e s i n e b i r telgraf ekerek sa salim Samsun'a ayak bastn ve shhatte olduunu bildirdi. Aradan ancak bir saat gemi ti ki, M u s t a f a Kemal'in ili'deki evden beri yannda ge t i r d i i v e o k g v e n d i i e m i r e r i Halt, k o a r a k p a a n n kapsn ald. Ne v a r H a l i t ? Torpido gelmi, paam. . Hangi torpido, ocuk? Z a h a r , sizi y a k a l a m a k i s t e y e n t o r p i d o ! M u s t a f a Kemal, hemen d r b n n alarak balkona k o t u . G e r e k t e n d e k n d a k o c a m a n b i r ngiliz b a y r a g r n e n b i r ngiliz s a v a g e m i s i . S a m s u n l i m a n n a d e m i r a t y o r d u . Bakt: Vefal k k B a n d r m a t e k n e s i , Refet be y i n o n s e k i z atyla b r y k l e r i n i b o a l t m , a t l b u r n u aklarnda dumanlar savurarak Trabzon'a doru yol al yordu. imdi, btn Argonotlar, onun evresini alm, ga rip duygularla torpidoyu seyrediyorlard. Anafartalar kahraman M u s t a f a Kemal'in Samsun'a d o r u y o l a k n g i l i z I n t e l l i c e n s S e r v i s ' i n c e h a b e r a l n dnda s o r u m l u ngiliz k u m a n d a n l a r , hakl o l a r a k heye c a n a kaplmlard. anakkale'de General Hamilton'u boz55

gundan lard.

bozguna

uratann

olduunu pek

iyi

biliyor

stanbul'da Karadeniz o r d u s u b a k u m a n d a n Generar Milne'n etekleri t u t u m u t u . Hemen Harbiye Nezaretine bir mektup gndermiti. Bu mektup, Mustafa Kemal'in Samsun toprana ayak bast 19 Mays'a rastlyordu. General Milne, bu m e k t u b u n d a yle diyordu: Harbiye N e z a r e t i n e , 1 9 M a y s 1919. D e v l e t l e f e n d i m h a z r e t l e r i , dokuzuncu ordunun bir tekilt icab olarak lvedildii anlalmken d o k u z u n c u o r d u ktaatna bir mfetti-i u m u m i v e d o k u z u n c u o r d u iin dahi bir E r k n H a r b i y e R e i s i ile b y k b i r E r k n H a r b i y e h e y e t i n i n n e d e n d o l a y Sivas'a izam o l u n m a k t a o l d u u n u n anlalamadn z a t l i n i z e i'ar e y l e m e k l e m b a h i y i m . Bu zabitann ne gibi vezaifi ifa e d e c e k l e r i n i ve m u tasavver tensikat mahiyetinin neden ibaret olduunun ltfen izah buyurulmasn i s t i r h a m eylerim. Karadeniz Ordusu . Bakumandan t General Milne Mustafa Kemal'in beraber almak iin anlam o l d u u Cevat ve Kzm Paalarla Basrl adl birinin imza lad bir karlk da G e n e r a l Milne'n m i d e bulantsn geirecek durumda deildi: General Milne cenaplarna: Harbin devam esnasndaki ordu kumanda tekilt, m e m leketin her tarafnda l a v e d i l m i t i . Fakat, vsi bir m n tkaya dalm bulunan ktaatn nezaret-i cizi namna olarak her trl hallerini t e f t i ve verilen evamirin derece-i tatbiklerini g r m e k iin tpk Konya'daki yldrm k taat mfettilii gibi olmak zere ve on beinci k o l o r d u l a r iin de d o k u z u n c u o r d u ktaat m f e t t i l i i ihdas olunmutur. Bu mfettilik fazla olarak o havalideki esl i h a , s r g k o l l a r y l a k a m a l a r n s u r a t - i e v k i n e v e hi b i r asayisizliin m e y d a n a g e l m e m e s i n e gayret edecektir. b u v e z a i f i ifa i i n u z u n c a s e y a h a t l e r y a p a c a k o l a n b u mfettilie tezkirelerinde zikir buyurulduu gibi ne Si56

vas ve ne de har ve daimi arz ile k e s b i - eref eylerim.

bir mevki

gsterilmediini

Basri - Kzm - Cevat Bu yazma-izime Haziran aynda ve lar d a s o n u s u z o l a r a k s r p g i d e c e k t i . daha sonra

Karada tutuklanmak korkusuna kaplan kimi arka dalarna M u s t a f a Kemal, kandrc szlerle bu iin ola mayacan anlatt. Durum, kritikti. ehirde kk ngiliz kuvvetinin yansra evlere g i z l e n m i silhl Pontos e t e leri ve henz hibir e y d e n h a b e r i o l m a y a n k a y g u s u z bir T r k k a l a b a l v a r d . B i r a n n c e ie k o y u l m a k v e e h i r d e k i a s k e r sivil r g t l e r i e l e g e i r i p g v e n l e r i n i k o r u y a c a k bir hale getirmeliydi. Ufak bir kahvalt edip h k m e t d a i r e s i n e gittiler. M u t a s a r r f E t h e m bey. o d a s n d a onlar alkoydu ve M u s t a f a Kemal'in Trk-Rum kavgasr zerine s o r d u u sorulara hi de Trkleri kayrmayarak k a r l k v e r d i . T a m a n l a m y l a z m i r ' i n K a n b u r zzet'i t i pinde bir eskimi m e m u r d u . S a m s u n gibi nemli bir yer de bu adamn zararl olacan anlayan M u s t a f a Kemal, h e m e n s t a n b u l ' a b i r yaz y a z a r a k D a h i l i y e Nazr M e h m e t Ali b e y d e n o n u n y e r i n e d a h a g e n b i r i n i n g n d e r i l m e s i n i istedi. Gen idare adamlar, hangi partinin adam olursa o l s u n k o l a y y o l a g e l i y o r d u . lk r n e k , S i n o p m u t a s a r r f Mazhar Tevfik'ti. M u s t a f a Kemal, ilerin s a l a m admlarla ilerlemesi i i n ilk n c e e n y a k n a s k e r b i r l i i n e l e g e i r i l m e s i g e rektiine inanyordu. Samsun'da bulunan on beinci t men kumandan kendi dncelerine kart dnceler tadn hemen anlam ve Sivas k o l o r d u kumandanl iin g e t i r d i i Albay Refet beyi t m e n kumandanlnn m a kamna oturtuvermiti. Bylece Samsun, u anda onlarn elinde demek oluyordu. B u n d a n sonra, S a m s u n ' u n asayiiyle ilgili kiileri yok lad, b u n l a r d a n polis m d r Refik beyle, h k m e t d o k t o r u n u n o k uyank ve t a m kendi istedii biimde insan lar o l d u u n u grd. Refik bey, (Koraltan) arkadalaryla P o n t o s tehlikesine kar bir r g t k u r m a y a alyor ve 57

M d a f a a - i Hukuk Cemiyeti'ni destekliyordu. M u s t a f a Ke mal, bu kefine ne denli sevinmise polis m d r y l e ar kadalar da gen paann t a m istedikleri gibi kna sonsuz sevinmiler v e . o n u n yanndan ayrlmaz olmular d. M u s t a f a K e m a l , S a m s u n l i m a n n d a k e n d i s i n i y a k a l a m a y a gelen ngiliz t o r p i d o s u n u g r d k t e n s o n r a d r ki sevgili arkada Rauf'un ne denil d o r u sylediini an l a m v e a r t k , a k t a n a a mill p r o p a g a n d a s n a b a lamt. Artk, hemen btn arkadalar, ok yaydan km ol duundan, onun gibi inanl szlerle karsndakilere umut alamaya alyorlard. R e f i k bey, m u t a s a r r f E t h e m v e t m e n k u m a n d a n zerinde Mustafa Kemal'i uyarm ve Batum'dan Snop'a dek P o n t o s u l u u n nasl bir yangn gibi yaylmaya ba ladn, pek yakn bilgisine d a y a n a r a k anlatmt. S a m s u n , g z e l S a m s u n , e s k i d e n b e r i i l e l i b i r ehir-" di. B u d a y y e t i t i r e c e k tarlalar ktt. Msr y e t i t i r e c e k suyu yoktu. Doksan savanda Krm'dan gelen g m e n T a t a r l a r , b u e h r i ilk k e z a d a m a k l l d a r l a d r m t . D e n i z kysnn g m k u m s a l l a r z e r i n e k u r u l a n erit gibi bir sra t a h t a b a r a k a l a r d a barnan Krmllar, halleri vakitleri biraz dzelince Samsun'un yamalarn daki Rum ve Ermeni mahallelerine yakn yerlerde kk t u l a e v l e r y a p m , d e n i z kysn b o a l t p g i t m i l e r d i . A r k a s n d a n B a l k a n S a v a k t . S a m s u n , b i r kez d a h a g men kafleleriyle d o l u p tat. Bu a, y o k s u l , krmz k u akl, yeldirmeli, sarn Avrupal kardeler, yoksul S a m sun'un gzel grnyle bir trl doyamadlar. Tatar kardelerinin boaltp kat evlerde alktan ve hasta l k t a n krlp g i d e r k e n B i r i n c i D n y a S a v a k t . t e , o z a m a n ileli Samsun, en k o r k u n gnlerini y a a m a y a ba lad. Rus o r d u l a r n n e l i n e g e e n T r a b z o n b l g e s i i n s a n lar, g m e n olup y o l l a r a dtler. T i f s t e n , k o l e r a d a n , v e r e m d e n ve stmadan knla knla Samsun'a vardlar. l d r c hastalklar, alktan bir deri bir kemik kalm S a m s u n l u l a r s i n e k l e r g i b i krp g e i r m e y e b a l a d . R u m l a r ve Ermeniler, Samsun'un bu mutlu ve zengin insanlar, 58

d a h a n c e itilf hk m e t l e r i n c e k t yoilarda T r k i y e aley hine kullanlmak istendiklerinden yerlerinden oynatlm lard. ehrin nfusu oalr gibi oluyorsa da, her g n y z l e r c e l tayp kazlm u k u r l a r a atan p a r a b a l a r , b u n l a r n saysn a z a l t p d u r u y o r d u . Y e n i d o m u y a v r u lar, s t s z l k t e n a b u c a k d n l m e z y o l c u l u a k y o r , erkekleri cephelerde can veren ev kadnlar, l o c u k larn, bahelerinde, ya da sahipsiz t o p r a k l a r d a kazdk lar u k u r l a r a g m y o r l a r d . Takatsiz mezar iileri, de rin ukurlar kazamadndan ller a kpeklerin pene l e r i y l e k a r l p p a r a l a n y o r v e i t a h l a y e n i y o r d u . Issz mezarlklarda sahipleri kaybolmu srlerle kpek, karan lk g e c e l e r i k o r k u n u l u m a l a r y l a d o l d u r u y o r , m e z b a h a nn doiaylarnda yuvalanm serseri kepekler, k u u r a r a k hem birbirlerini, hem de ordan geen yolcular paral yorlard. Ormanlarda da kudurmu kurt, akal ve tilkiier dolayor, yollar ehre uraynca kpeklerle bir lm-dirim savana tutuuyorlard. S a m s u n Belediyesi, kuduzun nne g e m e k iin on y a i n d a k i o c u k l a r n e l i n e z e h i r l i e t p a r a l a r v e r i y o r , her yanda zehirlenmi kpekler, kvranp duruyor, kuduz sal gnnn ve kpek ulumalarnn ard arkas bir t r l ke silmiyordu. Bu da y e t m i y o r m u gibi Rus sava g e m i i e r i , ileli S a m s u n ' u k a kez t o p a t u t m u , b i r o k c a n l a r a k y m v e yoksul halkn yreini azna getirmiti. Birinci Dnya Sava'nn sonlarna d o r u S a m s u n l u l a r , t a m a n l a m y l a b i t k i n bir h a l d e y d i l e r . R u s y a ' d a p a t layan Boleviklik ihtilli, Trabzon blgesinden Rus o r d u sunun ekilip gitmesini salam ve oradan gelmi oian gmenlerin sa kalanlar memleketlerine dnmlerdi. Yalnz, dalarda P o n t o s u Rum eteleri k u v v e t l e n m e y e b a l a m , e h r i e p e e v r e e v i r m i l e r d i . S u y u , M u r a t r mann kaynaklarna yakn yerlerden kapal harklar y o luyla gelen Smsun halk, yeni bir korkuyla kar karya g e m e y e balamt. Halk, a o l d u u gibi susuz da k a l m a y a m a h k m olmann yolu zerindeydi. Her g n , halkn aznda dolaan sylentilere gre Rum ve Ermeni e t e 59

ferinin suicr zehirleyeceinden korkuluyor, bu yzden birok gnler halk, susuz kalmak pahasna e m e l e r d e n su d o l d u r m a k t a n e k i n i y o r , surdaki b u r d a k i su szntla rndan y a r a r l a n a r a k su gereksinimini g i d e r m e y e alyor d u . e h r i n b t n ie y a r a r e r k e k l e r i E n v e r P a a ' n n A l lahekber dalarndan armaya alt o yzbin kii lik m e h u r o r d u ile k a r f r t n a l a r i i n d e , y a d a M u ' ta, ran, Ermenistan snrlarnda ve karl buzlu Erzurum yaylalarnn k o r k u n s o u u altnda d o n m u , yeryz g neinin tatl klarndan ve yeil kylerinin m u t l u gzel liklerinden y o k s u n bir karanla g m l p g i t m i l e r d i . eh r i n b e d e l v e r e b i l e n v a r l k l b i r k a b i n k i i s i n d e n g a y r her ev, e r k e k l e r i n i n e n y i i t l e r i n i o s o n s u z k a r a n l a y o l c u etmi, imdi de kimsesiz ve umarsz, aln, hastalkla rn, z e h i r l e n m e k , d a d a b a y r d a t u t u l u p l d r l m e k k o r k u s u n u n elinde yardmsz kalm inleyip d u r u y o r l a r d . Cephelerde, ancak oluk ocuklarn felketlere emanet edebilmek iin can veren yiit Samsun erkeklerinin o cuklar, sokaklardan toplanarak Ermeni mahallesinin bo okul ve evlerinde kurulan Darleytam adl ksz yurtla rna d o l d u r u l m u , b u k e z d e o r a d a a l k v e y o k s u l u k t a n l d r l m e k zere y z s t braklmlard. Ayr ayr iki Dar l e y t a m ' d a kz v e e r k e k o l a r a k iki b i n o c u k k a p a t l m , s a d e c e umutla yaatlmaya allyordu. A l k t a n ne ya pacan arm bu ocuklarn en glleri, en acar ve a f a c a n l a r d u v a r l a r d a n a t l a y a r a k hrszlkla k a r n n d o y u r mak iin ehre dalyor, tutularak yeniden getiriliyor, ya da alk ehitlerinin o c u k l a r D a r l e y t a m l a r n saysn arttrmak zere toplanp buraya depo ediliyordu. Bin k s z kzn s a y s s o n g n l e r d e hzla a z a l m a y a b a l a m t . ehrin paral erkekleri iin bunlar ucuz birer zevk matah haline g e l d i i n d e n bol bol evltlk alnyordu. Gz ak kimi kadn ve erkek kiilerin elinde bir gelir kayna ha line g e t i r i l i y o r l a r d . S a v a b i t i p de h k m e t b y k l e r i s nr d n a k a t k t a n s o n r a , D a r l e y t a m l a r b i r d e n b i r e bir m a d e n o c a g i b i k m t . Bin kzdan kala kala y i r m i otuz kii, erkek kszlerden de yze yakn o c u k kal mt. A n c a k , D a r l e y t a m l a r besleyen t a h s i s a t b i r d e n b i r e 60

kesilmi, stanbul'dan, Rusya'dan ve da balarndan d nen Rumlar ve Ermeniler, eski evlerine, kiliselerine, o k u l larna sahip kmaya, T r k kszlerini kap dar ede rek buralara Rum ve Ermeni kszlerini yerletirmeye balamlard. En son k a i a n krk elli kiilik bir o c u k g r u b u n u a lktan kurtarmak zere Samsunlu tccarlar davranm, onlarn balarna Cevat adl g e n bir a d a m koymu, yi yecek ve ieceklerini vererek onlar lmden kurtarmaya almlard. te. M u s t a f a Kemal, Samsun'a ayak bastnda, drt k o r k u n s a v a y l n d a c a n v e r e n saysz T r k a s k e r i n i n k s z l e r i n d e n a r t a k a l a n b i r k a kz v e e r k e k o c u k , b e lediyenin karsndaki medreseye kapatlm durumdayd. * Mustafa Kemal, belediye reisinin ziyaretine giderken belediyenin n n d e bir facia ile karlat. Ayaklarnn p a r m a k l a r patlak postallarndan dar frlam, stba parampara, alktan avurtlar km, gzlerinde umut s u z l u u n iki u u r u m g i b i d e r i n l e t i i bir T r k a s k e r i gr d . Ne v a r ki, o, paay g r m y o r , baya y k s e k sesle alyordu. Belediyesinin ve asker gcnn kasas t a m takr olan ileli S a m s u n , bu s o k a k t a kalm i l e k e as kere yardm edecek d u r u m d a deildi. M e m l e k e t i n e dek gidecek paras olmad meydandayd. Nerden terhis edil m i s e o r t a d a b r a k l m saysz a s k e r c i k i e r d e n b i r i s i y d i . Sesli sesli alyordu. Bu alay t o n u n d a u m u t s u z l u k ve umarszln ac izleri s e i l i y o r d u . M u s t a f a K e m a l , b t n bunlar bilmekle beraber onun nnde durdu v e : Asker alamaz, arkada, dedi. sen ne alyorsun? Askercik, o denli k e n d i n d e n g e m i t i ki, M u s t a f a Ke mal'le arkadalarn da ordan gelip geen baya yolcu lar sanm, hi aldr e t m e m i t i . M u s t a f a Kemal'in se si, o n u uyandrd. Ban kaldrd. Bu sesi ve bu y z t a nyordu. Bu anakkale'deki kumandan Miralay Mustafa Kemal'in kendisiydi. Askercik, armt. Dikkatle bakt: Karsndaki imdi bir paayd. Demek ki paa olmutu. Yank yznde birdenbire donakalm gzyalaryla ka< *

61

fasn kaldrm, bu ici g l m s e y e n ve k e n d i s i n i a n l a y a n efkat dolu mavi gzlere bakyordu. Dilini y u t m u gibiy di. M u s t a f a K e m a l s o r u s u n u y i n e l e d i : S y l e , ne a l y o r s u n ? Askercik, yank s e s i y l e : Dman memleketi bast, h k m e t beni terhis et t i . Silhmz elimizden aldlar. T o p r a m a g i r e n d m a n i m d i b e n n e ile l d r e c e i m ? d e d i . M u s t a f a Kemal, derin ve tatl sesiyle : zlme, o c u u m , dedi, gel benimle. Sonra, Cevat Abbas b e y e : Cevat bey, d e d i , biraz s o n r a f r k a k a r a r g h n a gittiimizde Binba M a h m u t Ekrem beye syle, bu o c u u tepeden trnaa silhlandrsnlar. Bu bizim yeni or d u m u z u n ilk a s k e r i d i r . M u s t a f a Kemal, belediye bakannn ziyaretinden s o n r a t m e n k a r a r g h n a g i t t i . T m e n k u m a n d a n ze-" rinde g e r e k e n bilgiyi almt. H e m e n y a n n d a ' g t r d Albay Refet beyi o n u n m a k a m n a o t u r t t u ve s u b a y k a d rosurtu t o p l a y a r a k m e m l e k e t i n k u r t u l u t a r i h i n i n b u g n den baladn mjdeledi. Sonra, mutasarrf Ethem beyi y e r i n d e n uzaklatra rak stanbul'dan yeni mutasarrf Hamit bey gelinceye dek onun makamna da vekil olarak yine Refet beyi geirdi. ki- gn iinde M u s t a f a Kemal'in S a m s u n ' a n e d e n geldii her yana yaylm, u m u t s u z balar d o r u l m a y a balamt. Mdafaa-i Hukuk yeleriyle de ska g r en M u s t a f a Kemal ve arkadalar, i A n a d o l u ' y a ge m e k i i n g e r e k l i r g t l e r i n i hzla i l e r l e t m e y e a l y o r l a r d . B u ky e h r i , k e n d i l e r i i i n h e r a n u m u l m a d k t e h likeler yaratabilir ve b t n umutlar, i haline g e l m e d e n b o u p l d r e b i l i r d i . lk a l m e t l e r d e g r n m e y e b a l a mt : Albay Refet beyin, m a k a m n a gidip o t u r d u u on be inci t m e n kumandan, sonradan M u s t a f a Kemal'in yo lunda yryenlere katld ve K u r t u l u Sava'nda g e n e rallie dek ykseldii halde o g n l e r d e o n a ve a r k a d a l a rna k a r o l d u u v e e m r i n d e k i b i r l i k l e r l e y a k n b i r l i k l e r i 62

o n a k a r a y a k l a n d r m a y a a l t h a b e r a l n m t . Refet beyin tmene el koymas, bu k t belkiyi o r t a d a n kal drmt. Hemen b u n u n a r k a s n d a n yeni bir tehlike kapy alvermiti. Hemen ertesi gn, S a m s u n limannda yeni bir ngiliz t o r p i d o s u d e m i r atm ve m o t o r l a karaya k a n bir ngiliz Binbas, t m e n k u m a n d a n l n d a Refet beyin karsna dikilivermiti. M u s t a f a Kemal'le arkadalarnn Anadolu'ya neden g e t i i artk stanbul h k m e t i n c e de. ngilizlerce de b i l i n i y o r d u . ngiliz Binbas, M u s t a f a Ke mal'le birlikte hepsinin stanbul'a dnmelerinin kendileri iin hayrl o l d u u n u s y l e d i k t e n s o n r a t o r p i d o n u n k e n d i lerini g t r m e y e hazr o l d u u n u da szlerine katmt. Refet bey, her eyi g z e alm bir ihtillci o l a r a k k o n u mann artk grevi o l d u u n u a n l a m t : Gsterdiiniz alkaya ok teekkr ederim, ama, ben deniz yolculuunu hi s e v m e m ve rahatsz o l u r u m . Zira biliyorum ki, evvel stanbul'a, o r a d a n da Malta'ya gndereceksiniz! ngiliz Binbas, T r k Albaynn verdii amt: bu karla

G a l i b a siz b e n i m l e a l a y e d i y o r s u n u z ! d e d i . R e f e t bey ayak ayak stne atm olarak dudaklarnda zehir gibi bir g l m s e m e y l e : Ne sandnd, tabi alay e d i y o r u m ! diye karlk verdi. Sonra daha arbal, hatt korkutucu bir ses ve yz mimikleriyle szlerini yle srdrd : B a n a bak. Binba, d e r h a l burasn t e r k e d e c e k ve gemine binerek geldiin yere gideceksin! Yoksa hemen seni tevkif ederim ve asarm! R e f e t bey, b l f y a p m y o r d u . A r t k , o n u hi k i m s e a l koyamazd. Samsun'da kald srece, M u s t a f a Kemal'in s a d e ce gnleri deil saatleri bile doluydu. Masasnn banda oturup durmakszn direktifler veriyordu, mektuplar ya zyor, n e m l i b i r e y l e r h a z r l y o r , m a s a s n n b a n d a n k a l knca da h e m e n s o k a a frlyor, M d a f a a - i Hukuk'a k o uyor ve orda ortamn etkileyebilecek kiilere yeni d n c e l e r i n i a l a m a y a a l y o r d u . ki g n i i n d e h a l -

63

k n a r t k pek g v e n m e d i i b i r p a a n i f o r m a s a l t n d a n sevimli, cana yakn ve s e m p a t i k bir a d a m , halk tanyan ve onun en ince tellerine d o k u n a b i l e n bir halk adam kvermiti. ok nazikti; kendisine bir ay, bir kahve, ya da b i r i s k e m l e g e t i r e n e : Zahmet verdik, evlt. ok teekkr ederim, diyor ve kolaylkla g n l alyordu. 3 i r yerde o t u r u n c a h e m e n m e m l e k e t i n i m d i k i ack l durumundan sz ayor ve kurtulu olanaklarn halkn a n l a y a b i l e c e i b i r m a n t k l a v e d i l l e a k l a m a y a alyor, o n u dinleyenlerin yzleri h e m e n u m u t klaryla parlyor, aydnlanyordu. M u s t a f a Kemal'in idealist k a r a r g h ar kadalar da kendilerinden m e d e t uman kulaklara : yi o l a c a k , iyi o l a c a k , b u k a r a g n l e r g e e c e k ! d i ye iyimserlik ve umut datyorlard. Artk, ehir, bu mavi g z l p a a ile a d a m l a r n n S a m s u n ' a n e d e n g e l d i k l e r i n i , renmiti. Onlar rendii gibi stanbul'daki devlet adam laryla padiah ve ngilizler de r e n m i t i . B u n u n iin M u s t a f a Kemal'in kararghnn yerletii M n t a k a Palas Otell'nin evresinde pheli glgeler dolamaya bala mt. Damat Ferit'in tilf ve H r r i y e t Partisi'nden hafiye klkl a d a m l a r v e n g i l i z c a s u s l a r , M u s t a f a K e m a l ' l e a d a m larn adamakll gz hapsine almlard. O n u S a m s u n ' d a n t e y e sa g e i r m e m e k iin de karanlkta k i m i hazrlklar y a p l m a k t a ya da d n l m e k t e y d i . lkin i s t a n b u l h k m e t i n c e diplomatik yollardan o n u n stanbul'a arlp ele geirilmesi iin stmal bir alma balamt. B u d e n l i n e m l i bir g r e v l e M u s t a f a K e m a l a p n d a b i r G e n e r a l i n A n a d o l u ' y a g n d e r i l d i i n i r e n e n ngiliz ler, b y k bir t e l a k a p l m l a r , h e m e n ie k o y u l m u l a r d . M u s t a f a K e m a l ' i n a r k a s n d a n y o l a k a r l a n ngiliz t o r p i d o s u , elleri bo geriye d n n c e , ngilizler, Babli'yi adamakll sktrmaya, hrpalamaya balcdlcr. Gerek V a h i d e t t i n , g e r e k s e o n u n nazrlar, e k e r l e m e y e benzer tatl dillerle M u s t a f a Kemal'i stanbul'a aryorlard. T e l g r a f s t n e t e l g r a f g e l i y o r , h e p s i n d e d e a v l a y c bir d i l kullanlyordu. M u s t a f a Kemal, gelen telgraflar ac a c glmseyerek o k u y o r d u . Bu p a a v r a l a r a karlk ver64

meyi aklndan bile g e i r m i y o r d u . Yine de bu telgraflar gelip durdu. Mustafa Kemal, o kurtulu ufkuna doru atlm al tn ok, Akdeniz'e d e i n c e y e dek amadan yoluna g i d e cekti. M u s t a f a K e m a l , S a m s u n ' a a y a k b a s a r b a s m a z Er zurum'daki on beinci kolordunun kumandan olarak ken d i s i n d e n bir a y n c e A n a d o l u ' y a g e i p g r e v i b a n a g i t m i o l a n Kzm K a r a b e k i r ' e bir t e l g r a f e k t i v e T r k i y e ' nin genel d u r u m u n u n a l m a k t a o l d u u tehlikeli giditen pek ok zldn, millet ve memlekete borlu olduumuz e n s o n v i c d a n g r e v i n i y a k n d a n , o r t a k l a a a l m a ile e n iyi y a p a b i l e c e i k a n s y l a b u s o n m e m u r i y e t i k a b u l e t t i i n i , bir a n n c e E r z u r u m ' a g i t m e k i s t e i n d e o l d u u nu, yalnz S a m s u n b l g e s i n i n d u r u m u asayisizlik y znden kt bir sonuca gitmek tehlikesi gsterdiinden oralarda birka gn kalacan bildirmi, sonra da oraca kendisini ilgilendirecek haberler varsa bunlar hemen bil dirmesini dilemiti. Bundan sonra, Ankara'da yirminci kolordu kuman d a n A l i F u a t P a a ' y a d a bir t e l g r a f e k m i v e S a m s u n ' a g e l d i i n i ve o n u n l a d a h a sk h a b e r l e m e i s t e d i i n i , zmir olaylar zerinde daha kolaylkla alabilecei haberleri kendisine iletmesini dilemiti. M u s t a f a K e m a l ' i n ilk g n d e n b e r i g e r e k k e n d i d n celerine yatkn Mdafaa-i Hukukulardan, gerekse uya nk h k m e t a d a m l a r n d a n v e h a l k t a n e d i n d i i b i l g i y e gre Samsun, topun azndayd. Pontosular, Samsun'u a t e t e n bir k s k a i m e a l m l a r , e h r i n i i n d e b i r o k noktalarda da yuvalanm, g i t t i k e daha ok glenmeye, daha ok silahlanmaya alyorlard. Pontos ordusunun says ve silh her g n biraz d a h a artyor, ikencelerle l d r d k l e r i T r k l e r i n v e y a k t k l a r k y l e r i n s a y s ise s a ylamamaya balyordu. Samsun hkmetine yabanclarn karmas yznden asayi kurulamyor ve adalet m e k a nizmas ileyemiyordu. Mustafa Kemal, Samsun'a gelmeden nce Pontosu lar zerine olduka genel bilgiler alabilmiti. Bu b i r k a 65 2/F. : 5

gn iinde polis mdr Refik bey ve arkadalarndan rendikleri, tylerini d i k e n diken etmiti. Kendisi bir Ru meli ocuuydu. Balkanlardaki korkun komitecilik s tne derin denebilecek bilgisi vard. Anadolu'daki R u m ve Ermeni hemehrilerimizin kurduu eteler, vahet ve d e h e t t e onlara ta k a r t a c a k bir iddetle alyorlard. Mustafa Kemal, Avrupa'ya kurtlarn kuzu ve k u z u larn da kurt olarak tantldn dehetle g r y o r d u . B u radan stanbul'a giden haberler, bsbtn tersineydi. Rum etecilerinin Trkiere yapt ikenceler, Trklerce Rum l a r a y a p l y o r kans u y a n d r l y o r d u . Mustafa Kemal, Anadolu'da karlaaca g l k l e ri daha nceden hesaplam ve bunlarn nedenlerini ve imdiki glerini iyice i n c e l e m i t i . B u n d a n dolay, bu b e ll P o n t o s s o r u n u s t n e d e e p e y c e b i l g i s i v a r d : Y u n a n Kilisesinin ta stanbul'un fethinden bu yana Trkiye aley hine k o r k u n bir k a m p a n y a atn biliyordu. Byk Y u nanistan ve Bizans dvasn salt Y u n a n Kilisesi y k l e n mi gibiydi. Y u n a n Kilisesi de Y u n a n i s t a n ' d a deil T r k i y e ' n i n b a k e n t i olan stanbul'da b u l u n u y o r d u . te. bu y z d e n de ok etkili alabiliyordu. Fatih'in yapt tek yanl lk, b u k i l i s e y i Y u n a n i s t a n ' a y o l c u e t m e y i i y d i . B i z a n s Kilisesinin az zaman sonra. Yunan Kilisesi haline g e l e ceini dnebilmek, elbet yirmi yanda bir F a t i h iin biraz g ve aprak bir s o r u n d u . Bizans Kilisesi, fetihten nce mslmanlk aleyhine korkun savalar a m, f e t i h t e n sonra da bu sava T r k l e r e kar y n e l t miti. te, bu andan beridir ki. B y k skender'in ele g e irdii ya da sadece zerinde a s k e r c e bir yry y a p t b t n , t o p r a k l a r . B y k Y u n a n i s t a n h l y a s i i n a t o y n a t l a c a k bir m e y d a n o l a r a k e l e a l d l a r . B u y z d e n d e Bizans Kilisesi papazlar, Byk Yunanistan hlyas nn birer gnll fedaisi haline geldiler ve zehirli, k o r kun propagandalaryla Kk Asya'da rahata yaayan bir avu hristiyan T r k aznln, z a m a n zaman m s l m a n Trkler ounluu aleyhine kkrttlar ve ortal ka na boyadlar. 66

Yunanistan'n bamsz bir devlet oluundan sonra, Fener Patrikhanesi de Bizansllktan km, bu devletin T r k i y e ' d e k i b i r ileri m e v z i i , b i r i l e r i k a r a k o l u h a l i n e g e l miti. B u d i n y u v a s , 1904 d e n s o n r a hzla s i y a s a l b i r b o z g u n c u l u k o c a h a l i n i a l m a y a b a l a m t . 1908 M e r u t i yet d e v r i m i , bu ocan d o l u d i z g i n almas iin g e r e k e n o r t a m s a l a m , 1910 y l n d a t a m k t l k y a p a b i l e c e k bir g nitelii kazanmt. Venizelos'un Yunanistan'da bir g olarak meydana kmas, yani, bavekil olmas zerine artk bir saldr g c o l m u t u . Artk, Patrikhane, Yunanistan'n Trkiye'de bir ko ba, bir v u r u c u kuvveti d e r e c e s i n e ykselmiti. Bizans mparatorluu'nun yeniden dirilebilmesi iin. Patrikhane en n e m l i bir kprba o l a r a k ele alnyordu.-Patrikha ne, Y u n a n devletinin k a s a s n d a n beslenerek p r o p a g a n d a g c n gnden gne daha ok arttrm, mutluluktan ba ka hi bir istei olmayan K k Asya insanlarnn bel k i d e e n m u t l u aznln f e l k e t v e t e h l i k e s a a n m u t suz ve tehlikelerle evrili birer ada haline getirmiti. Ve n i z e l o s ' u n 1909 d a s y l e d i i s z l e r , o k a c , o k t e h l i keli s o n u l a r d o u r a b i l e c e k g t e y d i : Patrikhane Yu nanistan'n emrine girmelidir, b u ' s u r e t l e birlemi bir Pat r i k h a n e n i n i l e r i d e mill d v a l a r d a r o l p e k b y k o l a c a k tr. Bu sz etkisini g s t e r m i . Fener mfritleri Bizans hlyasn geree ok yaklam olarak grmeye bala mlard. Artk, Patrikhane k e n d i s i n e inanan zavall i n s a n ynlarn dorudan d o r u y a ihtille aryordu. T r k i ye'de h e n z g l bir h k m e t k u r u l a m a m t . B u n u n ze rine, yine de bu tehlikeli havay anlayan Trk hkmeti, P a t r i k h a n e n i n evresini asker bir k o r d o n altna almt. V e n i z e l o s , b a v e k i l o l m a d a n n c e , b i r k e z g i z l i c e s t a n b u l ' a g e l m i , F e n e r P a t r i k h a n e s i n i n d o l a y l a r n d a bir R u m ' u n e v i n d e bir s r e s a k l a n m v e i l e r d e y a p l a c a k ihtill iin direktifler vermiti. Bavekil olduktan sonra da s a d e c e kurulmu c e h e n n e m makinasn atelemek iin dmesine basmak yetmiti.

1919 ylnda, i t i l f d e v l e t l e r i d o n a n m a s s t a n b u l ' a g i r i n c e a l m a h z l a n m , ilk e l d e K a r a m a n l P a t r i k u z a k latrlarak yerine D o r o t e o s getirilmiti. nceaen elde b u l u n a n btn r g t l e r a k t i f bir hale getirilmeye balan mt. Patrikhanenin zel r g t , Sloloz k u l b , Z o g r a f y o n ve Zapyon liseleri, Rum kulpleriyle adalardaki okul lar, k s z y u r t l a r v e h a s t a h a n e l e r , R u m c a g a z e t e l e r s e f e r b e r edildi. Bu kurulularn balarndaki siviller uzaklatrlarak yerlerine asker kiiler, t e c r b e l i subaylar getirildi. B u t a n n m a d l a r a r a s n d a K a n e l o p u l o s , A l b a y Kanamakis, Komaris vard. Bu asker ve politikac, stan b u l ' d a k i s t r a t e j i k n o k t a l a r a g e l i p y e r l e i r y e r l e m e z ar kalarndan milyonlarca lira s k n etti: milyon lira Yu nan hkmetinin k a s a s n d a n karak p a s a p o r t s u z Tr kiye snrlarndan ieri g i r d i , arkasn Amerika'daki Yunan asll milyoner ve m i l y a r d e r l e r i n g n d e r d i i d r t m i l y o n " d r a h m i kovalad. Fener Patrikhanesi, artk, kendini k k bir deviet b t e s i n e s a h i p g r m e y e ve k o r k u s u z c a silahlanmaya balamt. Patrikhanenin kapsna bam szln g s t e r e n B i z a n s ' n i f t e k a r t a l l b a y r a a s l d . . . Patrikhane, artk g l bir Rum Ortodoks v u r u c u g c haline gelmiti. Kollar Trkiye'nin yedi ke d r t bu cana eriiyordu. te, o n u n glgesinde d o a n cinayet k yaratklardan biri de Etniki Eterya denilen k u r u m o l m u t u . Bunun merkezi Yunanistan'dayd; Patrikhane Yunanistan'n bir ilen k a r a k o l u haline g e l d i k t e n sonra, o n u n yardmyla T r k i y e ' d e de b u n u n bir ubesi ald. Bu rgt kurulur kurulmaz Trkiye'de susuz insanlarn k a n l a r a k m a y a b a l a d . B u s i y a s a l c i n a y e t l e r , 1822 d e n bu yana tam bir yzyl b o y u n c a durmakszn sregeldi. A r t k , R u m c a g a z e t e l e r d e b u r g t n e t k i s i n d e , say falarndan masum kanlar szarak kyordu. B u l m , k a n v e c i n a y e t r g t , 1918 d e y e n i d e n g z den geirilmi ve d a h a aktif hale getirilmiti. Kurul do u r m u , birok insan yiyen dev yavrular tremiti. Rum Basn Kurulu. Rum Mill Savunma Kurulu, Rum T r a k y a Kurulu. Rum G m e n l e r Kurulu, Rum Tacirler Kurulu. 68

Rum Kk Asya zcilik r g t . . .

Kurulu.

Rum

Edebiyat

Kurulu

ve

Rum

B u n l a r n h e p s i . P a t r i k h a n e y e b a l y d . Y u n a n Kzl h a . Atina ve Selanik bankalar, bu r g t l e r i n kasclarn h i b o b r a k m y o r d u . E t n i k i E t e r y a ' n n b u i n s a n y i yen yavrular, yiyecekleri balarn iaretini, yukarda ad larn s y l e d i i m i z s i y a s a l v e a s k e r b a t a n a l y o r l a r d. B u k o l l a r , h e m c i n a y e t l e r i l i y o r , h e m d e T r k a s l n d a n g e l e n A n a d o l u h r i s t i y a n l a r n a hzla Y u n a n c a r e t i yorlar, askerlik bilgileri verip o n l a r d a n gizli o r d u n u n ele manlarn hazrlamaya alyorlard. Gizii c i n a y e t r g t n n e n n e m l i k o l l a r n d a n b i r i basn kurulu idi; toplantlarn o u z a m a n Yunan Kon soloshanesinde yapyordu. Sekiz yesi vard ki bunlar dan bei, yerli Rumlardan, de Yunanllardand. Yenilerden di; Pandazitis, tiras'n kardei Alitya dergisi ihtillci diliyle hanenin dinsel dergiydi. Votlras, N e c o l c g o s gazetesinin sahibiy Z o g r a f y o n lisesi r e t m e n l e r i n d e n d i ; VoMakridis de bunlardan biriydi. Eklisyastiki de btn b r siyasal gazetelerin takn yayn yapyordu. Oysa. o s a d e c e Patrik d n c e l e r i n i y a y n l a m a s g e r e k e n bir din

Basn kurulu, imdiye dek yapim ve yaplmakta olan cinayet ve katilleri yeter bulmayarak lm ve terr k a m p a n y a s n y e n i d e n h z l a n d r m a y a k a r a r v e r m i v e ie koyulmutu. Bu kampanya s o n u c u n d a itilf devletlerinin yardmyla stanbul Cezaevi'nde ve baka yerlerde mah km ve tutuklu bulunan btn Rum ve Ermeniler serbest b r a k l d ; b u n l a r n says b e y z a k n d . B u n l a r n h e men hepsi, cinayet gruplarna ve kurulmu etelere ka t l a r a k i e k o y u l d u l a r . 1913 d e n 1919 a d e k y z a k n cinayet ileyerek ellerini kana boyadlar. B a s n k u r u l u , b u kez, i z c i l i k g r u b u n u e l e ald v e o n u da az z a m a n d a silhl ve v u r u c u bir g haline getirdi. Be yzer renciden asker bl kurulmutu. B lk k u m a n d a n olarak her b l n banda birer Yunan Y z b a s ile e r Y u n a n T e m e n i b u l u n u y o r d u . Z a m a n getike bu rgtler tehlikeli bir biimde geliti durdu.

69

Patrikhanenin kurduu en korkun siyasal rgt, P o n t o s kurulu idi. K a r a d e n i z kylarn B a t u m ' d a n Sinop'a dek kapsayan bu hayal lkesi iin en korkun, en vah iye cinayetler ilenmee balamt. Bu Byk Yunanistan Megalo-deas'nn bir par as o l a n bir t o p r a k p a r a s o l a r a k ele alnmt. K a s t a m o n u , ankr, Y o z g a t , Sivas, G m h a n e , T o k a t , A m a s ya, Trabzon vilyetlerini iine alan Pontos h k m e t i iin de o t u r a n Trk-slm herkesin kan helldi. Sebil gibi ii lebilir, aktlabilirdi. Pontos hkmetinin merkezi Samsun olacandan P o n t o s e t e l e r i n i n e n a z g n l a r , e n b e c e r i k l i l e r i v e e n iyi kasaplar hep bu b l g e d e toplanm, yakyor, ykyor, ke siyor, doruyor, ldryorlard. Patrikhane, zmir'in Yunanllarca igalinden sonra Pontos devletinin snrlarn aka g s t e r e n haritay bas trm ve Anadolu'daki btn Metropolitlere gndermiti.' Parola da hazrd: stanbul'da Ayasofya Kilisesi'nin kub besi z e r i n e Y u n a n b a y r a n n a s l m a s n d a n b i r d a k i k a s o n r a Samsun k y l a r n d a d a P o n t o s b a y r a d a l g a l a n m a y a balayacakt. Fener Patrikhanesi'nce silhlandrlan Rum Pontos etelerinin banda en korkunlar Bafra blgesindeki N e b y a n eteleri g e l i y o r d u . N e b y a n b l g e s i n d e k i o n bir R u m kynde bin on iki ev vard ve bu evlerin hepsinde a l t b i n iki y z y i r m i s e k i z k i i y a a m a k t a y d . B u n f u sun hemen hemen bin be yz silh t u t a c a k durumday d. Birinci Dnya Sava'nda Trkiye'de s e f e r b e r l i k iln edilir edilmez btn bu kyler ayaklanmt. A y a k l a n m a d a T r k l e r i n ilk verdii k u r b a n l a r a r a s n da Kazak M e r m e r k y n d e n iki kyl vard. eteciler, b u iki T r k k y l s n s r t s r t a b a l a m l a r , s o n r a zer lerine gaz dkerek yakmlard: Sonra, bir j a n d a r m a eri. ktasna giden bir asker, tarlada alan bir kadn ldrld. e t e c i l e r , h e m k a d n v e k z l a r n rzna g e i y o r , s o n ra da onlar ldryorlard. Bu cinayetler, bir s r e te ker teker yaplm, sonra toplu ldrmelere geilmiti.

70

lk t o p l u l d r m e o l a y C a s u n k y n d e m e y d a n a g e l m i t i . B u ky, N e b y a n b l g e s i n d e k i o n bir R u m k y n n arasna skm alt T k k y n d e n biriydi. Bu alt T r k k y n d e a n c a k iki b i n k i i y a y o r d u . te P o n t o s u e teciler, ilkin bu Trk kylerinden en by olan Casun'a saldrdlar. Baskn o k anszn o l m u t u . Ky, b a t a n b a a yaklp yklmt. Bu ykmdan bir tek ev k u r t u l mamt. Evlerde ele geirdikleri bebeklerden y a t a l a k ih tiyarlara dek btn kylleri kyn meydanna srp g trerek orda korkun bar arlar, yalvarlar ve in leyiler arasnda s n g l e y e r e k ldrdler. Kurun onlar ca ok deerliydi. Bak ve sng ne gne d u r u y o r d u ? O gn, a s u n ' d a n k u r t u l a b i l e n l e r , a n c a k h e r h a n g i bir i iin evlerinden uzaa gitmi olanlard. Pontos etelerini artk kan tutmutu; ldrme itah lar k o r k u n bir d e r e c e y e y k s e l m i t i . Kua ve Boyal, Trkmenler kylerini de ayn biimde yakp yktlar ve btn ele geirdikleri Trk kyllerini kanl bir itahla boazladlar; bu kyllerin bir bln sng ve bak l a p a r a p a r a d o r a d l a r , g e r i k a l a n n g a z d k e r e k ev lerinde ya da meydanlarda yaktlar ve karlarnda ma taralarla arap itiler. Paralanan ve yaklan kyllerin says yz altm yediydi. Trkiye, dnya savandan kt bir yenilgiye ura yarak knca Pontos etelerine artk gn d o m u t u . Sa van banda henz, bir h k m e t otoritesi v a r k e n bu yreklilii ve vahilii gsteren Nebyan eteleri, artk b s b t n r g t l e n e r e k birer kasap k o r k u s u z l u u y l a mey d a n a atlmlard. imdiye dek yalnz Rum kylleri e t e l e r e katlyor, Bafra'nn i i n d e k i Rumlar b u n l a r a ka t l m a k t a n u z a k d u r u y o r l a r d . B r a k m a o l u r o l m a z Baf ra'nn iinden de Rum bu silhl etelere katld. Bu b i r p a r o l a o l d u : A r t k , e t e k u r m a k ii R u m k y l l e r i n i n ii o l m a k t a n k t v e b t n k y l l e r v e k a s a b a l l a r N e b y a n P o n t o s u e t e l e r i n i n yanbanda yer aldlar. Hepsi t e p e d e n trnaa silhlanan bu halk, artk N e b y a n blge sinin dnda da serven a r a m a y a baladlar. T r k h k m e t i , artk s a d e c e bir a d d a n b a k a bir ey d e i l d i . Da-

71

yanaksz ve desteksiz kaldn anlayan T r k halk, t a m anlamyla korkuya kaplmt. Nebyan eteleri, btn Bafra ve Samsun ormanlar na dehet sayorlard. Karanlk gecelerde nlerine ge len T r k k y l e r i n e yaptklar b a s k n l a r d a b t n insanlar boazlyor, y k t e hafif pahada ar ne bulurlarsa alp g t r y o r l a r d . H e r t r l ie y a r a r h a y v a n , y a m a e d i l e r e k srip gtrlyordu. B u ilk ksa t a a r r u z d a N e b y a n b l g e s i d n d a t a m y i r m i iki i f t l i k v e h a n y a k t l a r , o n kzn rzna g e t i l e r Oru k y n yakp yktlar ve ta stnde ta brakma dlar. B u n d a n s o n r a , y e n i d e n y a k p y k m a d a l g a s g e l d i : Yirmi yedi Trk kyn yaktlar; btn hayvanlarn ve tanabilen b t n eyalarrn alp gtrdler. Kalu, Ada, Alar kylerinin btn hayvanlarn, b t n e y a v e m a l l a r n n k e , G a r i p v e K u y u m c u kyler;-., nin b t n hayvanlarn y a m a ettiler. A l a a m k y n bas tlar, yirmi alt hayvan, yirmi be at ve bin yz yirmi liralk da eya kaldrdlar. Bunlardan baka Nebyan blgesi dndaki Almaz sa k y n d e n krk, Cal k y n d e n krk be, Carin kyn d e n y e t m i b e , T e r z i l i ' d e n d r t , E n g i z ' d e n , i n g a z i ' d e n y i r m i b e evi b t n y l e y a k t l a r ; N e b y a n l l a r ksa aralklarla t a m be yz T r k k y n y a k m oldular. Nebyan eteleri, bununla da kalmadlar! Nebyan bl g e s i n i n b a t s n a d e n K a p k a y a ' y a i n d i l e r v e Kzlrmak' ta Vezir Kpr'den Bafra'ya ileyen kayklardaki btn mallar y a m a y a baladlar. H k m e t i n bunlarla uraa cak ne jandarmas, ne de askeri vard. En sonra postun elden g i d e c e i n i a n l a y a n bu b l g e d e k i T r k kyleri, bas l a r n n a r e s i n e b a k m a y a k a r a r v e r d i l e r . P e k sk v e y a n y a n a b u l u n a n b u T r k k y l e r i n i n k a r d s i l h l l a r , ilk ke7 Pontosu yamaclara silhla kar koydular. B t n b u b l g e y e d e h e t s a l a n N e b y a n e t e l e r i , yir mi g r u p halinde alyordu ve hepsi de Trabzon metro politi Hrisantos'tan emir almaktaydlar. Bu etelerin re isleri de unlard: Bafra'nn Kelek k y n d e n stavri, Sam sun'un Taflan kynden Lefter, Havza'nn K p d a k-

72

y n d e n P i V a d i , s t a v r i ile b i r l i k t e a l a n A l e k o . O s manbeyli kynden Plo, Samsun'un Kurukke k y n d e n A n d o n , Balk k y n d e n E n d i k , K a r a p n a r l k y n d e n P i Uya. b r a d y l a ( K a r a Uya), K i r a z l k y n d e n T a .-olu K a r a Siva, B a f r a ' n n Y a y l a k y n d e n K e l S a v a , S a m s u n ' u n E r i b e l k y n d e n A n a s t a s v e days A n a s t a s , Ayna'ere k y n d e n B a l c o l u D e l i Y a n i . H a v z a ' n n E l m a l c a k y n d e n Eleni a v u . B a r a l t k y n d e n F a l i , S a m sun'un Beylik kynden Sar stil, Kapkaya kynden Kavaklclu Yuvan ve yeeni Totorolu Agapiyus, Alaam kynden Grdkolu S i m y o n , Ayndere kynden Timurolu Yani, Bakrpnar kynden stavri, Zmbl k ynden Totorolu. Bu e t e reislerinin e m r i n d e iki bin t u t a r n d a e t e c i vard. Bunlar g e r e k t e n Bafra'nn ve Samsun kylerinin iflahn kesmilerdi. Nebyan etelerinin cinayetleri. Samsun blgeslndekinden sayca ok olduu halde cinayetlerin kaliteleri ve incelii bakmndan S a m s u n blgesininkinden aayd. Samsun kylerinden Gnney ve Billarca'da yirmi drt kadn ve erkek toplu o l a r a k snglenip delik deik edi lerek ldrlm, be yz k a d a r da ev yaklmt. Duayeri ve Kbibaalan kylerinde yirmiye yakn insan ldrl m, yirmisi de ar yaralanmt. Samsun'un m e r k e r k a z a s i n d e y s e elli b i r k i i n i n c a n n a k y l m t . a r a m b a v e T e r m e E r m e n i v e R u m l a r b i r l i k t e ek i y a l a k m l a r , y z o t u z b e ev, iki c a m i , i k i o k u l , y i r m i i k i s a m a n l k y a k m l a r , iki k i i y i d e l d r m l e r d i . A m a s y a ' d a Rum ekiyalar yirmi be kiiyi l d r m l e r d i . B u c i n a y e t l e r i n i l e n d i i o n y e d i k y d e yz e v y a k l m, sroban k y n d e n g e c e n alt T r k askeri tyler rpertici bir biimde ldrlmt. Pontos kurulunun merkezi olan Merziyon ve dolay larnda Rum eteleri, b i r o k Trk ldrm, evleri yak m, kyleri barnlmaz hale g e t i r m i l e r d i . Bu eteler, soy duklar eya, altn m c e v h e r a t ve paray kendilerinde al koymuyor, emri altma girdikleri metropolitlere gnderiyorlard. Metropolitlikler, bu paray kurulmu ya da ye-

73

ni kurulacak olan Pontos rgtlerine harcyorlard. Metropolitliklerce para yardm yaplan kimi eteler, Orta Ana dolu'nun kapsnda dolamakta ve d u r m a d a n a d a m l drmekteydi. Amalar ya oralarda oturan nfusu ld rerek bitirmek ya da korkutup g ettirmekti. Ldik'te i l e n e n c i n a y e t l e r , b u k a n l t r a j e d i n i n kzl h a l k a l a r n d a n biriydi. Ldik dolaylarnda kadn-erkek kar bir Rum etesi, Kpecik kyn basmlar ve bir saat iinde t a m y e t m i kiiyi t r l ikencelerle barta barta l d r m lerdi. Bu eteler, ldrmeye vakit bulamadklar birok k y k a d n n d a l a r a s r k l e y i p g t r m l e r v e .orada rz larna g e t i k t e n s o n r a l d r p kurda kua y e m o l a r a k brakmlard, bunlarn lm de ok korkun olmutu: Hepsini birbirine balayarak yakmlard. Bu eteler, evleri ve tarlalar yakmlar, paralar soyj n u l a r , b t n h a y v a n s r l e r i n i alp g t r m l e r d i . Alp g t r d k l e r i y e t m i kiinin m c e v h e r a t ve pa rasnn t u t a r krk y e d i bin d r t yz lirayd. Ldik cinayetlerinden sonra Gmhacky, Gmrnadenky, Havza, Tokat, Erbaa, Zara cinayet dalgas s k n etmiti. Rum ekiyalan ve disiplinli Pontos eteleri, ay iinde t a m bin yz altm Trk' ikenceler iinde ldrmlerdi. te, b t n A n a d o l u m e t r o p o l i t l e r i , T r k l e r i n R u m lara y a p m a k t a o l d u u vahice cinayetler diye itilf dev letlerine bu olaylar bildiriyorlard. M u s t a f a Kemal de, s z m ona, bu cinayetleri ileyen Trkleri cezalandrmak iin Samsun ve blgesini teftie gnderilmiti. M u s t a f a K e m a l , gerek polis m d r Refik beyden, g e r e k s e M dafaa-! Hukuk k u r u m u yelerinden ve onlarn tantrd zulm g r m l e r d e n edindii yeni bilgiler karsnda a rp kalmt. Burda bir eyler o l d u u n u biliyordu ise de bu denli k o r k u n ve tyler rpertici olaylarn geebilece i n i h i a k l n d a n g e i r m e m i t i . Hazr b u b i l g i y i e d i n m i ken zulme uram olan yakn kylerden birisine gidip kyly dinlemek isteini gsterince polis mdr, as ker e r k n v e a r k a d a l a r y l a b i r k a f i l e h a l i n d e Y e n i c e k y n e yolland. Mays, S a m s u n ' u n tan topran scak 74

bir yeile boyamt. Krlarda s r l e r l e sereler otluyor, erkek tarla kular, kendisinden hi umulmaz gzellikte ak trkleriyle esmer bir incir yapra gibi havada sal n a r a k u u y o r v e k i m i z a m a n k a n a t l a r n sk sk r p a r a k aadaki yeillik iinde diisini aryordu. Yol kenarlar sapsar, apak iek serpintileri, ya da kmeleriyie rt lyd. Beyaz iek serpintisi, kyinn koyun gz dedi i papatyalard. Samsun'un bodur meeler ve amlarlc r t l d a l a n z e r i n d e k i m o r bir d u m a n h a l i n d e k i h a v a , scaktan tatl dalgalarla titriyordu. Mustafa Kemal, al d yeni bilgilere g r e i m d i , her yeil kmenin iinde, her yeil amn ve mee fidannn ardnda bir Pontos ekiyasnn pusu kurduunu dnyor, bu gzel doay byle zehirli bir m a n t a r haline getirenlere lanet ediyor ve btn bunlarn ayklanp bu gzel memleket doasnn temizlenmesini artk bir g n s o r u n u olarak g r y o r d u . Yenice kyne arabalarla vardklarnda stmal, soluk benizli, stleri balar paavralar iinde insanlarla kar latlar. Bir imenlikte b a d a k u r a r a k oturdu. Kyller, rkek rkek, kararm, rm mee ktkleriyle yapl m karanlk evlerinden ktlar ve kadn-erkek o n u n ev resinde bada kurdular. M u s t a f a Kemal, tatl sesiyle o n l a r a s o r u l a r s o r u y o r , y a b i r k a d n y a d a bir e r k e k , y e r i n e g r e , b u n l a r a k a r l k v e r i y o r d u . P o n t o s u l a r , her ky gibi Yenice'nin banda da ekimilerdi. Tepelerde ecel gibi dolayor, onlara soluk aldrmyorlard. D a d a n odun getiremez, hayvanlarn otlatamaz olmulard. B t n gece, ormanlar silh sesinden inim inim inliyordu. Kadnlar, bunlar inleyerek anlatyorlard. ocuklarn ka r n l a r n d a v u l g i b i i i r e n s t m a d a n d a h a k o r k u n bir afetti bu gvur ekyalar! M u s t a f a Kemal, o kanya gelmiti ki, btn Karade niz d a l a r , b u h a l d e y d i v e b u T r k k y l e r i b i r a z d a h a sahipsiz kalrsa az z a m a n iinde kkleri temelli kazna bilirdi. Onlara kendilerini k o r u m a k iin silhlanmalarn ve onlar, onlarn kullandklar usuile yok etmeye almala rn s a l k l a d v e o k y a k n b i r z a m a n d a y e n i d e n k u r u l a -

75

c a k h k m e t k u v v e t l e r i n i n b u d a b a l a r n k u z u ile k u r dun yanyana gezebilecei bir hale g e t i r e c e i n i anlatt. M e m l e k e t i her y a n d a n b o y u n d u r u k a l t n a a l m a y a b a l a yan dmanlar, ne denli gl olursa olsun gnn bi rinde hepsinin kovulacam ve bu gnn, bu mutlu g n n b a l a m b i l e o l d u u n u a n l a t t k a u m u t s u z , s e f i l yz lere bir a y d n l k y a y l y o r d u . B u o n l a r a , k a d e r i n p e k y a kna g e t i r i r g i b i g r n d m u t l a k l m d e n k u r t u l u u n tatl mjdesi gibi g r n y o r d u . Mustafa Kemal, arkadalaryla ehre d n d k t e n son ra, d o r u c a M n t a k a P a l a s ' a g i t m i , y e m e i n i y e m i , k a h vesini iiyor, birka kiiyle o t u r m u k o n u u y o r d u . Bele diyenin nnde bulup da silhlandrd asker, oteiin ka psnda n b e t b e k l i y o r , i e r i s i n e k u u r m u y o r d u . Dardan onun s e s i : Y a s a h , d i y o n s a n a , u l a n ! d i y e b i r k a kez y i n e l e yince Cevat Abbas, tabancasn e k e r e k kapya k o t u . K a r s n d a o r t a y a l , irr y a r , k a r a g z l , e s m e r , p a l a b ykl, h a l k t a n bir a d a m d u r u y o r d u . D a h a o k d o u l u bir K r t h a m a l a b e n z i y o r d u . B y k l a r o d e n l i k a r a y d v e y> le parlyordu ki onlar yanm fndkla boyad kansn veriyordu. Ne a r y o r s u n b u r a d a ? M u s t a f a Kemal Paa'y g r e c e i m ! Ne y a p a c a k s n p a a y ? Ona s y l e y e c e k l e r i m var. Nedir syleyeceklerin? Bana syle, ben ona sy lerim. Konumasndan Krt olduu anlalan adam, mutlaka ieri girmek istiyordu. Yaver, en sonra nne derek onu Mustafa Kemal'in o t u r d u u odaya gtrd. Sizi bir v a t a n d a g r m e k i s t i y o r , p a a m . Gelsin grelim. Bu adamn durumunda bir gariplik olduu herkese g r l y o r d u . Hepsi d i k k a t l e o n a bakyor ve her davrann gz hapsinde bulunduruyorlard. M u s t a f a K e m a l : Gel b a k a l m , e v l t , b i r a r z u n m u v a r ? d i y e s o r d u . Var p a a m , z a t n z a s y l e y e c e k l e r i m var!

76

Haydi, ekinme, syle yleyse! A d a m , boazn t e m i z l e d i k t e n sonra : Paam, dedi, b a n a zatnz v u r m a k iin vazife ver diler. Peki, yleyse, v u r beni, y a p vazifeni, haydi. A m a n p a a m , s e n v u r u l a c a k a d a m msn? Sen, ba tac o l m a y a lyksn. Sonra ceketinin i c e b i n d e n yepyeni bir tabanca karp masann stne brakt : t e p a a m , b a n a v e r d i k l e r i t a b a n c a . Git. o v a t a n , m i i l e t h a i n i , p a d i a h m z n d m a n o l a n p a a y vur, d e d i l e r . B e n d e zatnz y l e s a n a r a k l d r m e y e k a r a r verdim. gndr arkanda dolayorum. Btn dnce lerim alt st oldu. M e e r beni aldatmlar! Az kalsn mil letin babasn vuracaktm. Senin, hemehrilerle k o n u m a larn d i n l e d i m , b a k t m k i s e n y a l n z bizi d n y o r s u n . Bizi d m a n l a r n e l i n d e n k u r t a r m a k i s t i y o r s u n . Asl h a in oniar; o senin dmann o l a c a k namussuzlar, ben de artk sendenim, paam. M u s t a f a Kemal, bu kendi kendine gelip, kendi ken dine giden tehlikeye at kald. Daha nce, bu eit su ikast olaylaryla birka kez karlat iin aknl uzun srmedi: . Al t a b a n c a n , sok beline, evlt, dedi, sen de artk b e n i m a s k e r i m saylrsn. Tabancasz, silhsz o l u r s a k Pontosular hepimizi gelip keser. K r d e bir de kahve smarlad ve kendisini u n u t m a masn syledi. Adam, kahvesini itikten sonra, t a b a n c a sn a l p c e b i n e s o k t u v e M u s t a f a K e m a l ' i n e l l e r i n i b i r k a k e z p e r e k kp g i t t i . M u s t a f a K e m a l , b u n u n zeri ne bir sigara yakt, arkadalarna da birer tane verdi: Yz glyordu. Seviniyordu. Bu olay da anlatm; ki, halk, o n u n dilinden anlyordu. Halk o n u n dediklerini, ken di iinin yanks olarak b u l u y o r d u . Halk, bir kurtarc bek liyordu. Mustafa Kemal. Samsun'dan ayrlmak iin aceie ediyordu. Gitmeden nce de Samsun'da Pontosulara kar tertibat almak, tekilt k u r m a k istiyordu. Bunun iin de Havza'ya doru yola k m a d a n n c e Refet beyin kur77

m a y b a k a n e s k i snf a r k a d a Y a r b a y M e h m e t A r i f b e yi S a m s u n ' u n Krak k y n e r g t y a p m a k zere brakt.

KORKU

RZGRI

Ktlklerin .ilki ve en by , hakszlklarn cezasz kal masdr.

Efltun

2 1 M a y s 1919 g n B a n d r m a i s k e l e s i n e y a n a a n Glnihal v a p u r u n d a n iri yar, uzun b o y l u , geni o m u z l u , kumral, meneke gzl, yiit grnl, yakkl bir su bay ndi. Bu, zmir'de N a d i r Paa'nn, e r e f i n i a m u r l a r a bulad on yedinci k o l o r d u n u n kumandan vekilliine ve elli a l t n c t m e n k u m a n d a n l n a y e n i a t a n m K u r m a y " A l b a y B e k i r S a m i b e y d i . B e k i r S a m i be y, o k t e c r b e l i , z e k i v e akll k u m a n d a n l a r d a n b i r i y d i . B i r i n c i D n y a S a va'nda Kafkasya'da, Irak'ta beinci seferi kuvvet ve el l i ikinci t m e n k u m a n d a n l k l a r n d a b u l u n m u t u . A r b a l , namuslu ve yurtsever bir askerdi. Doru stanbul'dan ge liyordu. stanbul hkmetinin son insanc ve milleti il g i l i l e r i , b o t a b e k l e y e n e n g l s u b a y k a d r o s u n u birer b a h a n e y l e Anadolu'ya g e i r m e y e alyordu. te, Be k i r S a m i bey d e b u g l k u m a n d a n l a r d a n b i r i y d i . R a u f bey, A n a d o l u ' y a g e m e k h a z r l k l a r y a p a r k e n , b u t a n d ve sevdii arkadann a t a n m a iini de ele a l a r a k Cevat P a a ' n n y a r d m y l a a b u k l a t r m t . B e k i r S a m i be y, H a r b i y e Nazr e v k e t T u r g u t P a a ' y l a h e l l l a m a k i i n N e zarete g i t m i ve nazrn pek s e m p a t i k yzyle karla mt : du. Vatan neyi e m r e d e r s e onu! B u sz z e r i n e e v k e t T u r g u t P a a ' n n g z l e r i n d e n yalar boanmaya balamt. Alyordu. Zayf y z n n etleri oynuyor, yalar s i g a r a d u m a n n d a n sararm byk78 Gittiiniz yerde ne yapacaksnz p a a m ? diye sor

tan zerinde i taneleri gibi t i t r i y o r d u , elini uzatp Be k i r S a m i b e y i n iri v e k u v v e t l i e l i n i s k a r a k : Allah muvaffak etsin, olum, dedi, erleri ve su baylar toplaynz, fakat, bir m e c b u r i y e t o l m a d k a Y u nanllarla a r p m a m a y a d i k k a t ediniz. B e k i r S a m i bey. N e z a r e t t e n a y r l r k e n i i n d e a y n s cak gzyalarnn tadn d u y u y o r d u . G l n i h a l v a p u r u n d a n A l b a y B e k i r S a m i ile b i r k a k i i daha inmiti. Yaveri Yzba Salhattin bey de yanb a n d a y d . V a p u r d a d e m i t i A v u k a t n c e o l u H a m i t ev ket ve Turgutlu Askerlik ubesi'ne yeni atanan Yzba S l e y m a n S r u r i ile y o l c u l u k e t m i v e o n l a n m i l l d v a d a grevlendirmiti. H a m i t evket nce, stanbul'da gz d o k t o r u Esat Paa'nn k u r d u u Mill A h r a r Partisi'yle ilgiliydi ve demi'e, Yunan igali aleyhinde daha zorlu iler yapabilecek d u rumdayken, bu partinin bastrd nfus istatistiklerini datmaya gidiyordu. Bekir Sami bey, o n u n igal a l e y h i n d e bir d i r e n m e y a r a t m a y a alrsa daha b y k bir i yapacan syle di. Yzba S l e y m a n S r u r i b e y e ise d o r u d a n d o r u y a yaplacak iler stne emirler verdi. te, o t u z be-krk aras g r n e n g e n A l b a y l a a r k a dalar, iskeleden ayrlp d a . e h r e g i r d i k l e r i n d e g z l e r i ne inanamadlar, arp kaldlar. Kasabann e p e y c e k a labalk olan Rum ve Ermeni hemehrileri, evlerini batan baa k o c a m a n mavi-beyaz Y u n a n .bayraklaryla d o n a t m lard. Scak ve masmavi Mays havas iinde bu mavi-be yaz bayraklarn hltsndan ve s o k a k l a r d a bayramlk giyneklerini giymi Rum ve Ermeni topluluklarndan baka bir ey y o k gibiydi. Rum ve Ermeni genleri s o k a k l a r d a n k o l k o l a a r k l a r l a g e i y o r v e B e k i r S a m i ile a r k a d a l a r n a a l a y c b a k l a r l a b a k y o r , slk a l a r a k u z a k l a y o r l a r d . Bekir Sami bey, d o r u c a hemehrisi erkez H a s a n b e y i n e v i n e i n d i . B u l g n l n n e d e n i n i s o r d u . M e e r , z mir'in Yunanllarca igali onlarda Bandrma'nn igali u m u d u n u uyandrmt. Bu yzden hepsi her saat, Bandrma' nn da igalini beklemekteydiler. Gece-gndz halkn gz-

79

ieri denizin u f u k l a r n d a dolayor ve her y a k l a a n s a v a ya da y o l c u g e m i s i n i bir igal gemisi o l a r a k g r y o r , apkalarn sevinten havaya frlatyorlard. Bekir Sami bey, h e m e n o g n iddetli bir emir ve rerek yabanc milletin bayraklarn indirtti ve burann Trk yurdunun bir paras o l d u u n u bildirerek taknlklara bir son verilmesini istedi. Bayraklar, h e m e n indirildi ve s o k a k l a r d a yine T r k - m s l m a n baiar g r n m e y e ba lad. 21 Mays gecesi, Bandrmal Hasan beyin evinde uzun saatler y u r t s e v e r c e k o n u m a l a r yapld. B e k i r S a m i bey, Cerkezlerm ileri gelenlerini ve bunlar a r a s n d a E t h e m be y i n aabeysi erkez Reit beyi de a r t m t . Reit bey gelmemi, enitesi Hafz Hakk beyi g n d e r m i t i . Gerek Reit bey, g e r e k s e k k k a r d e i E t h e m bey, ttihat ve Terakki'nin Tekilt Mahsusas:nda almaktaydlar. Brakma olur o l m a z her a k t i f ttihat gibi o n l a r da ye n i h k m e t e k o v a l a n m a y a b a l a m l a r d . E t h e m bey, e s ki arkadalaryla daa km, byke bir ete k u r m u t u . Savat kuvvet, Ferit Paa h k m e t i n i n adamlar. tilf ve H r r i y e t i l e r d i . E t h e m bey, B a n d r m a ve M a n y a s blgesinde adn d u y u r m u , h a t t a k a y m a k a m l a r k o v a r a k yenisini a t a y a c a k hale gelmiti. Daha n c e zmir Valisi Rahmi beyin k k o l u n u k a r m v e o n d a n f i d y e o l a r a k pek o k a l t n a l m v e o c u u babasna g n d e r m i t i . te, b u p a r a y l a e t e s i n i bytmeye alyordu. B u n u Rauf b e y d e , B e k i r S a m i b e y d e y a k n d a n b i liyordu. H a t t a zzet paa h k m e t i z a m a n n d a Ethem b e y iin ikyetler o denli oalmt ve yle n n e geilemez o l m u t u ki, Rauf bey, E t h e m beym uslu d u r m a s iin a r a c olacan adamt. B u n u n iin Bekir S a m i bey, B a n drma'ya d o r u yola k m a d a n nce Rauf beyle derin derin konumu ve bu blgede direnme noktalar mey dana getirmek iin Ethem'in etesinden yararlanmay da d n m l e r d i . E t h e m bey, g e r i l l a a l m a l a r n d a o k t e c rbe sahibiydi. A n a d o l u snrlar dnda, bir o k y e r l e r d e 80

yUarca b u u s u l l e s a v a m v e T r k o r d u s u n u n g e n e l d u rumuna yardmc olmaya almt. R e i t bey, B a n d r m a v e M a n y a s b l g e s i n d e t o p l a y a ca btn atllar kardei Ethem'in emrine vererek Ma nisa'ya g n d e r m e y e sz verdi. Gece ge vakit, y a t m a d a n n c e bir karar daha veril miti: Yarn c a m i d e bir toplant yaplacak ve Bandrma' d a bir d i r e n m e r g t k u r u l m a s n a a l l a c a k t . B a n d r m a ' d a r g t l e n m e d n c e s i , ilk k e z B e k i r Sa mi beyin k a f a s n d a n kmyordu. B u r a d a bir s r e d e n b e n direnme dncesi evresinde tohumlar ekilip duruyor du. Bandrma'da b u l u n a n Kayseri mutasarrf Kemal beyle z m i r a r k M e k t e b i M d r N e c a t i bey, ( S a r u h a n Me busu) halk uyandrmaya almaktaydlar. Ertesi gn, B e k i r S a m i bey ve o n u n gibi d n e n ileri g e l e n l e r d e n b i r g r u p , c a m i d e t o p l a n d l a r v e t o p l a n a n halk u y a r m a y a altlar. ' B e k i r . S a m i bey, kollarn k a v u t u r a r a k b e k l e m e m e lerini, Yunanllarn ve yerli Rumlarn yapaca z u l m ve ikencelerin kucana gz kapal atlmamalarn, elden g e l d i i n c e a b u k v e hzl b i r r g t l e n m e v e s i l h l a n m a n n ilk n c e y a p l a c a k a k l l c a b i r i o l d u u n u a n l a t t ; y o k s a hepsini zmir'deki korkun boazlanmann beklediini syledi. O k o n u u r k e n o r d a b u l u n a n B a n d r m a T m e n Ko m u t a n Vekili ve Kalem Reisi de y e m e d i , i m e d i , t m e n e d n e r d n m e z s t a n b u l ' a , H a r b i y e N e z a r e t i n e : On Y e dinci Kolordu K u m a n d a n Vekili Bekir Sami beyin m e m l e k e t t e f i t n e kard s t n e bir jurnal telgraf e k t i . zmir'den gelen son tren, kimi kiiler ve bunlarn azndan da korkulu haberler getirmiti. zmir'den kap kurtulabilen pek az gen ve subay, yzlerinden umut suzluk, kin ve tiksinti a k a r a k Bandrma'da inmilerdi. Bun lardan biri de Kurmay Albay Kpril Kzm beydi. O n u n anlattna gre bin kiilik bir Y u n a n kuvveti 21 Mays't a e k e l ile i s t a s y o n u a r a s n d a y r y h a l i n d e g r l m t . B u k u v v e t , b u g n M e n e m e n ' i e l e g e i r e b i l i r d i . Ay^ vaik-Kuadas arasnda 'elli-altm kilometrelik bir blge81 2/F. : 6

nin Y u n a n i s t a n ' a v e r i l m i o l d u u s y l e n i y o r d u ; a y r c a b tn aydn blgesinin de Yunanllara peke ekildii ina nlr s y l e n t i l e r a r a s n d a y d . Bir haftadr, Y u n a n vapurlar d u r m a d a n zmir'e asker boaltmaktaydlar. Dklen asker saysnn yzbin kiiye karlaca da bu sylentiler arasndayd. Yine bu sylen tilere gre zmir'e Yunanistan'dan Y u n a n jandarma kuv vetleri de gnderilmek zereydi. Bekir S a m i bey, ald bu h a b e r l e r i h e m e n ifreli bir telgrafla Harbiye Nezaretine bildirdi. Artk onun iin Bandrrma'da yaplacak baka i kal m a m t . 2 3 M a y s 1919'da B a n d r m a ' d a n a y r l a r a k M a nisa'ya yolland. Yannda b i r k a da nemli yol a r k a d a vard. Kprll Albay Kzm (General Kzm zalp), ilkokul r e t m e n i V a s f (Vasf n a r , d e m i l i A v u k a t n c e o l u Hmit evket, Kara Osmanzade Hamdi, Erkn Harbiye b i r i n c i snf r e n c i l e r i n d e n E m i r g n l F a r u k b e y l e r , a y d n bir y o l a r k a d a g r u b u o l a r a k o n a k a t l m l a r d . Bekir Sami beyle arkadalar bir olaya daha arp kalmlard. ou Rum olan tren memurlar, imdiden Yu nan niformas giymilerdi. Yolcular, btn yol boyunca gzlerine inanamayarak bakyorlard. Sanki yabanc bir memleketin topraklarndan geiyorlard! Btn istasyon lara v e y o l l a r d a k i n e m l i yaplara Y u n a n b a y r a e k i l miti. Demek ki, dman buralarda her an beklenmek teydi. Yol boylar, y a b a n llelerinden kpkrmz kesilmi ti. Doa, insanlarn hrslarndan ve kklklerinden uzak ta, daa taa en gzel hallarn sermi, yayor, soluyor ve topra yaanas gzellikleriyle beziyordu. Hayvanlar, aalar, otlar, iekler, akar sular, hep kendi havasndayd. Hepsi. Mays'n balad cennet saatlerinin stmal ve kaygusuz yaama abas iin d e y d i . Y a l n z plprtsn, e s k i p s k u l l a r n k a n l a r a , gmen arabalarna yklemi kadn erkek, oluk ocuk, tedirgindi; korku rzgrnn buzlu soluuyla ruhlar m, geriye doru k a m a y a balamlard. Gne batar k e n k k y o l c u g r u b u B a l k e s i r ' e v a r m t . B a l k e s i r is82

tasyonunda heyecanl haberler dolayordu. Yunanllarn birka saat nce Manisa'ya girdii syleniyordu. Artk. Manisa'ya doru yolculuu gze almak, apak tehlike nin gzne gitmekti. En iyisi. Akhisar'da trenden inip o r a larda a b u c a k r g t l e n m e y e almakt. Sabaha kar Ak hisar'da t r e n d e n indiler. A v u k a t n c e o l u H a m i t evket'le, Karaosmanzade Hamdi beyler yolculuklarn telere dek uzattlar. B e k i r Sami bey, A k h i s a r ' d a Manisa'nn igali stne duyduu haberin d o r u olmadn anlayarak ye ni bir u m u d a kapld. Yalnz M a n i s a ile t e l g r a f h a b e r l e mesi yaplamyordu. Akhisar istasyonu da tekiler gibi Y u n a n bayrakla ryla k a p l a n m t . H e l e k a s a b a n n s o k a k l a n n a g i r d i k l e r i n de burann da tpk B a n d r m a g i b i yakn bir Y u n a n igali beklediini grerek ok zldler. Btn dkknlarn ve evlerin n yzleri Yunan bayraklaryla sslenmiti. Yal nz R u m e v l e r i d e i l . T r k z e n g i n l e r i n i n v e e r a f n n e v leri d e m a v i - b e y a z a b o y a n m t . S a n k i b i n y l l k b i r h r i s tiyan ehrine girmi gibiydiler. Gen albaylar ve arka dalar sersemlemilerdi; admlar birbirine dolaarak y ryorlard. Hele ehre girilecek yerde Yunan ordusunun altndan g e e c e i bir zafer takn da g r n c e ileden k tlar. T p k B a n d r m a ' d a o l d u u g i b i b t n A k h i s a r R u m lar s o k a k l a r a d k l m t . Err g z e l g i y n e k l e r i n i g i y m i g e n kzlar v e delikanllar, s o k a k l a r d a n d a n s e d e r e k g e i y o r v e b u g e n v e iri g v d e l i T r k subayyla a r k a d a larna dik d i k bakyorlard. D e m e k ki Y u n a n o r d u s u n u n Akhisar'da grnmesi de saat hatta an meselesiydi. B e k i r S a m i bey, d o r u c a p o s t a n e y e g i t t i . T e l g r a f memurlarnn uzun abalarndan sonra Manisa'y bulabil di. M a n i s a m e v k i k u m a n d a n Z e k i beyle m a k i n a banda k o n u t u . lk i o l a r a k . Y u n a n o r d u s u g e l m e d e n n c e o r a da bulunan b t n deerli silhlarn Salihli'ye karlmas n e m r e t t i . Z e k i bey, e l d e s e k i z d a o b s t o p u , d r t m a kinal tfek, bol sayda t f e k ve c e p h a n e b u l u n d u u n u , yalnz bunlar Salihli'ye g t r e c e k eratn bulunmadn, hepsinin savuup gittiini syledi; halk korku iinde, yal nz k e n d i c a n n k o r u y a b i l m e k k a y g u s u i i n d e r p n y o r 83

d u . B u n u n iin de yardm etmelerine imkn g r e m i y o r d u . Elde bulunan pek az saydaki subay ve eratla btn bu silhlar karmann imkn yoktu. Bekir Sami bey de ayak diredi ve bu silhlardan en nemlilerinin olsun geriye karlmas iin emir verdi ve ona ayrca kimi kolaylklar da salklad. B e k i r S a m i bey ve a r k a d a l a r , p o s t a n e d e n kp da k a s a b a y a y l e bir alc gzle b a k a r a k g e t i k l e r i n d e ba v/a t i k s i n t i d u y d u l a r . B t n v a r l k l T r k l e r . R u m l a r n koltuklar altna sokuimu, zoraki glmsemelerle yaltak lk e d i p d u r u y o r d u . ehre g i r e c e k Y u n a n o r d u s u n u n hmndan, zulmnden de ancak bylece kurtulacaklarn s a n y o r l a r d . M a l v e m l k l e r i d a h a o k g a y r i m e n k u l ze r i n d e o l d u u n d a n kyp brakamyor, bunlar k u r t a r a b i l m e k kaygusuyla da Yunan bayrayla Rum hemehrilerinin iyilikseverliine gveniyorlard. D i k k a t e t t i i e r : B t n terzi d k k k n l a r harl harl Yu nan bayra dikmeye urayorlard. Kasabann fakir Trk mahallelerinde Yunan bayraktar seyrekieiyor ve siliniyord. Zaten o u n u n bir Yunan bayra a l a c a k paras y o k t u . Bekir S a m i bey. a k a m s t M a n i s a m e v k i k u m a n d a n A h m e t Z e k i beyde/ b i r t e l g r a f ald. B u n d a Harbiye Nezareti'nin yurtsever bir adamndan kendisine verilen emirden dem vuruyordu: Menemen'i igal eden Yunan k u v v e t l e r i , o r a d a k i b t n silhlar ve c e p h a n e l e r i hdisesiz ele g e i r m i l e r d i . Oysa, d e v l e t i n Y u n a n l l a r a k a p tracak tek bir silh ve fiei olmad ve bu gibi tehli keler karsnda bulunan yerlerdeki silh ve cephanelerin ve toplarn kurnazca gvenli yerlere tanmalar ve by lece silhlarn dmana teslimi gibi alaka olaylara mey dan verilmemesi emrediliyordu. Menemen'deki silhlarn da zmir'dekiler gibi dma nn eline g e m e s i , g e n Albayn iini fkeli bir zntyle doldurmutu. imdi, topun aznda Manisa vard; Manis a ' d a k i p a h a b i i l m e z saysz silh ve c e p h a n e n i n ban da kopacak kyamet de yaklayordu. Mevki kumandan nn a l a m a k l szleri o n u n r u h u n u ac bir k u k u ile do!duruyordu. 84

Gerekten de olarr o l m u t u . 24 Mays'ta Bekir Sami beye gelen telgrafta beceriksiz mevki kumandan Zeki bey yie dert yanyordu: Makinal tfekler ve toplar erat azl y z n d e n h a l k n y a r d m y l a M a n i s a ' n n dna d e k tanabilmiti. Manisa'daki ngiliz kontrol subay, bu tek varlk, bunlarn g t r l m e s i n i n l e m e k iin davranmt. B u n u n i i n d e k u m a n d a n , b i r szltya m e y d a n v e r i l m e mesi iin makinal tfeklerle toplarn yeniden ehre ge tirilmesi iin emir v e r m i t i . G e c e l e y i n frsat bulursa ye niden bunlar karmaya alacan sylyordu. Elde e r a t b u l u n m a d n d a n h a l k l a bu iin baarlma s pek g olacakt. Z a t e n yardm etse etse birka saat lik y o l i i n y a r d m e d e c e k t i . B u . k a d a r c k b i r s i l h k a r labilse bile t f e k ve m i l y o n l a fiek ve pek o k ar silh olduu yerde kalmak tehlikesiyle babaayd. A y r c a iki y z y a t a k l a s k e r h a s t a n e s i d e t a n a m a yacak durumda o l d u u n d a n yerli yerinde kalacakt. Bunlar bildiren M a n i s a k u m a n d a n , o n d a n kolaylk s a l a y a c a k bir emir b e k l i y o r d u ve bu emir de grne g r e hi bir vakit verilemeyecekti. Manisa, beklendii gibi Yunan ordusunca igal edilmi ve olacaklar olmutu. O r a d a n k a p g e l e n l e r d e n v e o l a y l a r g z l e r i y l e >gr^ m olanlardan biri Bekir Sami beye bu yeni trajediyi ylece zetledi: 21 M a y s 1919'da Y u n a n l l a r M a n i s a ' y i g a l e t t i ler. lk n c e b i r p i y a d e a l a y i l e b i r s v a r i b i g e l d i . Hdisesizce karakollara girdiler. Altm sekizinci alayn b i r i n c i t a b u r u ile elli d o k u z u n c u t o p u a l a y k a r a r g h v e erkn kasabaya gittiler, o r a d a n da Alaehir'e getiler. Yunanllar, demiryolunu izleyerek Menemen'den Manisa' y a g e l d i l e r . z m i r i g a l e d i l d i j n d e n beri M a n i s a ' d a h a l k i k i y e a y r l m t : B i r k s m t o p u a i a y ile p i y a d e t a b u r u nu halk kuvvetleriyle takviye ederek Menemen srtlarn d a s a v u n m a y a g e i l m e s i n i i s t i y o r d u , b r k s m ise hdisesiz olarak m e m l e k e t i n Yunanllara t e s l i m edilmesini ileri sryordu. B u n a s e b e p o l a r a k d a p i y a d e t a b u r u ile t o p u a l a y nn erleri kap gitmilerdir, be-on askerle s a v u n m a ya85

plamaz d e n i y o r d u . ngiliz v e Fransz i r t i b a t s u b a y l a r d a Bu igal geicidir, nafile yere m d a f a a edip k a n dkmeyiniz, biiminde p r o p a g a n d a yaptklarndan silh patlatmamak dncesinde olanlar ounluu tekil edi yorlard. M u t a s a r r f ile belediye y e l e r i n d e n Hafz ve t a r a f t a r lar ve e r a f t a n Kmil bu d n c e d e y d i . N u r e t t i n Paa'ca k u r u l m u olan (Cemiyet-i s l m i y e j y e bakanlk eden M a nisa m f t s ise savunma yanlsyd. Bekir Sami beyden ayrlp oraya g i t m i olan zmirli Vasf (nar) bey de h a l k s a v u n m a y a kkrtmak iin alyordu. Vasf beyin d ncesinde olanlarn en atelisi Bahri bey ise igal or dusuna tuz-ekmek gtrmek ve teslim o l m a k isteyen e raf ve ileri gelenlerin saldrsna u r a m ve e h i r d e n k a p g i t m e k zorunda kalmt. Bylece, mutasarrf ile yerli Rum ve T r k halk, h e p birlikte Manisa'ya giren Y u n a n o r d u s u n a ellerinde beyaz" bayrak, tuz ve ekmek olduu halde karlayc kmlar d. Y u n a n ordusu, tpk kendi memleketinin ehirlerinden birine girer gibi iekler, zitolar ve arklarla karlanm ve kulaklar bir baka O s m a n Nevres'in olsun bir tek s i lh sesini iitmemiti. Byle kuzu kuzu teslim olan Manisa'da birka g n s o n r a ilk ackl Yunan trajedileri o y n a n m a y a balam. Y u n a n askerleri. Rumlara k t l k ettikleri sylenen bir o k Trkleri srmler ya da ldrmlerdi. Sada sofd a g i z l i c e l d r l e n 15-20 T r k n l l e r i b u l u n u p e h r i n meydanna getirilmi ve ngiliz-Fransz (irtibat) subayla rnn gzleri n n d e f o t o r a f l a r e k i l m i t i . lk k a r k o y m a . K a s a b a k a s a b a s n n b a t s n d a k i A h m e t l i dolaylarnda altm sekizinci alayn birinci t a b u r u ile elli d o k u z u n c u t o p u alay s u b a y l a n n c a yaplm ve Yunanllar, burada esir ettikleri alt Trk subayn g t r p K a s a b a ' d a l d r m l e r d i . B u r a d a d m a n a ilk k u r unu atan subay ve eratn banda Yzba Sleyman S ru ri vard. Albay Bekir Sami bey. Akhisar'da bir o t e l e y e r l e mi, telgraflarn yurtsever elleriyle saa sola umut d a 86

tyor, bir direnme, karr k o y m a ruhu alamaya al y o r d u . lk o l u m l u s e s l e r d e d u y u l m a k t a g e c i k m e m i t i . A y valk'taki yz yetmi ikinci alayn k u m a n d a n Ali bey (et i n k a y a ) . Mays'n 24 nde Bekir S a m i beye bir t e l g r a f e k e r e k Ayvalk Rumlarnn taknlklarn nleyecek en iddetli t e d b i r l e r i aldn, y e d e k t e k i b t n ar ve y e nik silhlar gerilere, gvenli yerlere tattn. Yunanl larca yaplacak her trl t e c a v z davranna kar her eyi g z e aldn, alayn m o r a l i n i n o k g l o l d u u n u bildirmi ve gen Albay o k sevindirmiti. Kprll K z m b e y ( z a l p ) ile b i r l i k t e h e r s a a t d o a c a k o l a y l a r a kar tetikte bulunuyor ve babaa tedbirler dnyor lard. B e r g a m a Esliha v e c e p h a n e k o m i s y o n u b a k a n s temen Nuri beyin telgraf da ifte albaylar ok sevin dirmiti. Bu ana-baba g n n d e Bergama'daki stemen N u r i ile c e p h a n e l i k l e r i k i m i n u m u r u n d a y d ? Bu altn y rekli subay, kendiliinden davranvermiti: Manisa'nn igal haberi k a t i olarak b u r a d a deveran etmektedir. ki yz kiilik bir tekilt yaplmtr. Cephaneler hakknda vaziyet almak zere igalin sahih olup olmadnn i'ann makina banda beklediim maruzdur. Bekir Sami beyin Bandrma'da t o h u m u n u serptii mil l kmldama balamt. M a n y a s ve dolaylar erkezleri Reit, T e v f i k ve Ethem b e y l e r i n ie b a l a m a s y l a y a v a yava silahlanmaya ve atl olarak yirmier otuzar kiilik gruplar halinde gen Albaya katlmaya hazrlanyorlard. Ali bey, Ayvalk'ta bir c e p h e t u t u y o r d u . Bekir Sami bey, Bergama-Akhisar izgisinin gneyine den asker birlik lerinin de geriye ekilmesi iin emir vermiti. Bunlarn ileride ekirdek olabileceini dnyordu. Bylece Ayval k - B e r g a m a - S a l l h l i g e n e l i z g i s i z e r i n d e ilk d i r e n m e v e kar koyma perdesinin kurulabileceini dnyordu. Bu gvenlik perdesinin arkasndaysa rgtlenmek olana domu olurdu. n k , d i y o r d u . lk p a t l a y a c a k s i l h , d m a n d u r duracak, artacak ve geride almak iin zaman ka zandrabilecektir. 87

B e k i r Sami b e y , A l b a y K z m b e y l e o t e i d e o t u r m u , b y l e c e hayaller k u r u y o r ve ruhu iyimserlikle d o p d o l u o l duu halde gimsyordu. Bu srada o t e l e d o r u byk bir kalabaln g e l d i i n i g r d . B u n l a r n , e h r i n ileri g e l e n l e r i , z e n g i n l e r i v e e r a f o l d u k l a r g i y i m - k u a m l a r n d a n , iyi b e s l e n m i , b i r a z d a o t o r i t e r kiiler o l d u k l a r n d a n anlalyordu. B a l a r n d a d a A k h i s a r k a y m a k a m v a r d . ki g e n A l b a y , b i r b i r l e r i n e bakarak glmsediler ve anlatlar: M u t l a k a A k h i s a r o unlukla dmana kar koymaya karar vermiti. Kasa bann bu zengin ve arbal temsilcileri, k a y m a k a m n ar kasna derek a n c a k bu i iin kendilerini z i y a r e t e g e l e b i l i r l e r d i . ki A l b a y , b a y a s e v i n i y o r d u . K z m K a r a b e kir'in douya gittiini, M u s t a f a Kemal'in Samsun'a ne ni y e t l e ktn, R a u f b e y i n b i r k a g n s o n r a A n a d o l u ' y a ne niyetle kacan a r t k ikisi de y a k n d a n b i l i y o r l a r d . Mersinli Cemal Paa, Konya'da ayn y u r t s e v e r d v a u r u n d a a l m a k i i n hazrlk y a p y o r d u . Ali F u a t P a a , Ankara'nn gbeine yerlemi, altn bir d i r e n m e e k i r dei halinde btn kumandanlarla anlamaya alyordu. Anadolu'nun d r t bir yan, kurtuluu dnen g l su b a y k a d r o s u ile r l m e y e b a l a m t . O n l a r n k a d e r i n e d e m e m l e k e t i n bats ve en tehlikeli blgesi d m t . Bu y u r t s e v e r halk, m u t l a k a o n l a r a y a r d m e d e c e k t i . Akhisar'n eraf ile k a y m a k a m , ziyarete g e l d i k l e r i ni syleyerek iki Albayn evresinde oturdular. Sigaralar sarld, kahveler ve a y l a r smarland, Bekir S a m i bey, sz alarak: Arkadalar, dedi. Yunanllar, a l a b i l d i k l e r i n e iler leyecekler' ve vardklar yerlerdeki Trk varln, slm v a r l n yok e d e c e k l e r . B u n a B a l k a n l a r d a v e d a h a n c e Yunanistan'da t e r k e t t i i m i z Trk varlnn b u g n k hali ahittir. stanbul kabinesi ve onun bandakiler haindir. Yunanllarla birlikte ibu igal ve imha siyasetini t e r v i e d i y o r l a r . Bize d e n n a m u s b o r c u , v a t a n b o r c u , d i n b o r c u , rk b o r c u b u d m a n a k a r k o y m a k v e b u ie s t a n bul muhalefet ederse o n u da tanmamaktr. M a a m a f i h ,

88

u f a k bir k a r k o y m a , b t n m u k a d d e r a t m z k u r t a r a c a k tr. K a y m a k a m ve eraf bu szleri hi bir renk v e r m e d e n dinliyorlard. Bundan yreklenen Albay Kprll Kzm bey d e z m i r ' d e g z n n n n d e g e m i f a c i a l a r b i r bir anlatt ve szlerini ylece b i t i r d i : Yerli Rumlarla u y u m a k ve anlamak, Yunanllar tarafndan Trklere yaplacak zulmleri durduramayacaktjr. O n d a n s o n r a V a s f n a r b e y , (ki M a n i s a ' n n i g a linden s o n r a k a a r a k yine Bekir Sami beyin yanna g e l miti) o k gzel ve d o k u n a k l bir k o n u m a yapt ve sz lerine u szle son v e r d i : Ey i l e r i g e l e n l e r , ey m e m u r l a r ve k y l l e r , s i z i Allah yolunda cihada davet ediyorum! Bu szlerden sonra, artk, btn dinleyicilerin arslanlar gibi k k r e y e c e i n i ve Akhisar' bir arslanlar kale si gibi dmann karsna dikmek iin davranacan bek l i y o r d u . A k h i s a r ' a k o l l a r n s a l l a y a r a k g i r m e k isteyen, d man, k u r u n y a m u r l a r altnda nasl aracak, nasl g i r e c e k f a r e d e l i i a r a y a c a k t ! lk y u r t s e v e r s z l e r i s y l e yecek az dikkatle aratryordu. Elbette, bunu sylese sylese en yal, en sayg deer hemehri syleyecekti. G e r e k t e n de gelen heyet a r a s n d a n en yal bir kii, aya a kalkt ve k o n u t u : E f e n d i m , b i z l e r k a r y z , d e d i , h k m e t bir e y y a parsa ne l, yapmazsa, biz sizin dediklerinizi y a p a m a yz. H a t t y a r n Y u n a n l l a r b u r a y a g e l d i k l e r i z a m a n , b u g n buradaki g r m e m i z bile bizim iin bir felket sebebi ola caktr. N a m u s , d i n , v a t a n v e rz h k m e t d n s n . B i z i m a l n m z a n e y a z l d y s a b i z o n a razyz! Bekir Sami bey ve arkadalarnn bandan aa san ki birer t e n e k e kaynar su d k l m t ! arm, donmukalmlard. Bu an, k o r k u n bir and. Bir Trk vatanda nn b y l e b i r s z s y l e y e b i l e c e i n e l s e l e r i n a n m a z l a r d. B e k i r S a m i b e y i n a k n l u z u n s r m e d i , f k e v e hmla y e r i n d e n d o r u l d u ve gr sesiyle : 89

 Haydi,

hepiniz

defolun

buradan!

diye

bard.

K a y m a k a m , bata olarak hepsi b a l a n nlerinde e kilip gittiler. Demek ki k o r k u rzgr buralara da yeti m i ve ilkin varlkl T r k l e r i buzlu s o l u u y l a t i t r e t m e y e balamt. Hrriyet ve tilf Partisi'nin, b t n s u b a y l a r ttihat s a y a n zehirli p r o p a g a n d a l a r da onlar temelli f e l ce uratmt. Mal-mlk ve c a n k a y g u s u n d a n baka het eyi unutmulard. Buralar da, yerli Rumlara ve g e l e c e k dmana yaltaklanarak koruyabileceklerine inandrimlard. Bekir Sami beyin d krkl b y k o l m u t u . K o r k u dalar beklemeye balamt. Demek ki dman ordusu n u n y a k l a t her k y , k a s a b a v e h e r e h i r b u b e r b a t durumdayd. ki A l b a y v e a r k a d a l a r i i n A k h i s a r , b i r k u r t k a p a n olabilirdi. Bunun iin daha gvenilir bir yer bulmalyd.. Kprll Albay Kzm bey, brakmadan n c e b u r a l a r n en n e m l i ve en saylan bir a d a m olan Halit Paa'y b u l malar gerektiini anlatt. Halit Paa, sivil bir paayd ve Manisa'nn kkl ailelerinden Karaosmanoullar'ndand. Akhisar-Manisa-Kasaba dolaylarnda ttiht ve Terakki Par tisi'nin en ok sz g e e n adam olan Halit Paa, Hr riyet v e tilf Partisi h k m e t i n c e i d d e t l e k o v a l a n y o r d u . Bunun iin de silhl adamlaryla d a a ekilmiti. Yerli Rumlar da Hrriyet ve tilflar gibi dmanyd. Hepsi elbirliiyle bu g l d m a n l a r n kstrp d n y a d a n s i l m e ye alyorlard. Burda kar k o y m a k iin yaplmas d . n l e n mill r g t , a n c a k o n u n y a r d m y l a y a p l a b i l i r d i , B e k i r Sami beyin d krkl b y k o l m u t u . K o r k u buldurmak iin a d a m sald. Gen Albay, bir k m a z d a n k u r t u l m a k iin bir a r e b u l d u u n a i n a n r k e n a k a m a d o ru Akhisar kaymakamnn y a p m a y a c e s a r e t ettii bir a l a k l k t y l e r i n i d i k e n d i k e n e t t r . Vasf n a r b e y l e Y z ba F a r u k bey. t r e n i s t a s y o n u n d a k i Fransz s u b a y l a r n a kaymakamca bozguncu olarak tantlarak tutuklattrlmak istenmiti. Bekir Sami bey, f o r s u n u kullanarak b u n u n ledi ve bu iki arkadan i s t a n b u l ' a d o r u yola k a r m a y 90

u y g u n b u l d u . Vasf bey. stanbul'da ilgililere g e r e k e n b i l gileri de verecekti. B e k i r S a m i b e y l e Kzm bey, karlkl o t u r m u , f keden tirtir titreyerek konumaya alyorlard. Trk mil letinden birka kiinin olsun kendilerine kard bu g lkten tiksiniyorlard. A k h i s a r karanla g m l m t . nce bir b u l u t t a b a kas a r d n d a ar ar ilerleyen y u s y u v a r l a k ay, s a a t l e r ilerledike kapkara bir bulut tabakasyla r t l m t . H l, o t e l i n p e n c e r e s i n n d e o t u r m u , f s l t y l a k o n u u y o r , Hat Paa'y bekliyorlard. Yzlerine serin bir rzgr da arpnca y a m u r yaacan anladlar. G e r e k t e n de yat sdan s o n r a ise biiminde bir bahar y a m u r u balad. Sokaklardan el ayak ekildi. Sinsi, d m a n c a bir g e c e nnde ttrememeye alarak y a m u r u n usul usul ya n d i n l i y o r l a r d . A y g i t t i k e k o y u l a a n k a l n b u l u t l a r n a r k a s n d a s e i l m e y e c e k h a l e g e l m i , g e c e t a m zifir bir gece oluvermiti. Bir ara otelin nnde birka silhl g l ge belirince Halit Paa'nn geldiini anladlar. Gaz lmbasnn sar nda odaya a d a m girdi. de tepeden trnaa silhlyd ve gslerinde ap raz f i e k l i k l e r , e l l e r i n d e m a v z e r , b e l l e r i n d e t a b a n c a l a r v a r d . lk o d a y a g i r e n H a l i t P a a ' y d . O t u z b e y a l a r n da esmer ve yiit g r n l bir adamd. teki iki kii de muhafzlaryd. Giynekleri ve silhlar slakt. Yzlerin de yamur damlalar parlyordu. O t u r u p konutular ve yaplacak iler zerinde anlattiar. H a l i t P a a ' n n s z n n g e t i i A k h i s a r , M a n i s a , K a saba dolaylarndan gnlller toplanacak, bunlar nizam kuvvet artklaryla birleerek bir v u r u c u kuvvet haline ge tirilecek, gereken yerde Yunanllara saldracak, olmazsa savunmada i grecekti. Bu karara vardktan sonra k k bir k a f i l e o l a r a k bir d m a n ehrinden k a a r gibi Akhisar'dan kmaya davrandlar. Glkle bulunabilen kiralk iki a t a Bekir S a m i b e y l e Kzm bey b i n d i , e m i r subaylar d a kanya k u r u l a r a k y a m u r altnda v e vck vck a m u r i i n d e k i y o l l a r d a d e k a l k a i l e r l e m e y e b a ladlar. Y a n l a r n d a b i r k a b a b o z u k l a n l e r i n d e a t l o l a 91

rak Halit Paa ve muhafzlar gidiyordu. Y a m u r , a h m a k slatan t r n d e n bir y a m u r d u . Saatler g e t i k e p a l t o l a rndan giyneklerine, i amarlarna dek ilemiti. Atlar bayrlarda ve ukurlarda tkezleyip yuvarlanyordu. Ka n d a b i r iki kez t e k e r l e n d i . B y l e c e s a b a h a dek e t i n bir y r y yaptlar. Ka ranlk g k y z n d e n zorla szlen afak, yollarn b i r a z c k olsun aydnlatmaya balamt ki geni bir derenin a ltsyla b i r l i k t e bu d e r e n i n kenarna k u r u l m u bir k y l e yz yze geldiler. B, K u y u c a k kyyd. S a b a h l a b e r a b e r y a m u r dinmiti. Bir ky oca banda stlerini balarn kurutarak biraz ekerleme kestirip dinlendiler. Ky halk H a l i t P a a ' y p e k iyi t a n y o r d u . Biraz dinlenip scak birer orba itiler. Sonra, Ha lit Paa, e v r e y e a d a m s a l a r a k b u g e c e B e l e n k y n d e b u l u n a c a k l a r n , n i c e eli s i l h t u t a n a d a m v a r s a o r d a kendilerine kavumalarn buyurdu. B e k i r S a m i b e y l e , K z m bey, s e v i n l e r i n d e n u u yorlard. Hi o l m a z s a A k h i s a r ' d a u r a d k l a r baarszl bylece kapayacaklard. Akhisar memur ve erafnn k o r k a k l y z n d e n k u r u l a m a y a n mill r g t n k u r u l m a s, a r t k s a a t s o r u n u y d u . H a l i t Paa g i b i s e v i l e n v e s a ylan bir a d a m , ellerinin a l t n d a o l d u k a u m u t l u iler b a armak hi de olmaz grnmyordu. Kyller, adamn bir d e d i i n i i k i e t m i y o r l a r d . H a l i t Paa'nn b r k y l e r e s a l d b u k y l l e r , a k g i b i , m e r t g r n l , e v i k , a t i k kiilerdi. Halit Paa'nn karsnda t a m bir a s k e r gibi uy saldlar. Yalnz ayrlp g r e v l e r i n e g i d e r k e n o n u n elini e t e ini pmeleri, elbette askerlie smazd. Bu, d o r u d a n d o r u y a D e r e b e y l i k s i s t e m i n i n basit bir g e l e n e i n d e n b a k a bir e y d e i l d i . Halit Paa, Bekir Sami ve Kzm beylerle a r k a d a larn y a n n a a l a r a k l e d e n b i r a z s o n r a , y o l a k t . G e c e k i y a m u r , o k t a n d i n m i , t a t l bir b a h a r g n e i k m t . A t l a r n n n a l l a r a l t n d a krmz, m o r y a b a n l l e l e r i n i , a k p a p a t y a l a r v e hzla b o y a t m a k t a o l a n o t l a r v e a y r l a r e z i p i n e y e r e k g i d i y o r l a r d . Halit P a a ' d a d a h a i m diden bir k u m a n d a n davran vard. Z a r a r y o k t u , k e k e 92

daha o n u n gibi sekiz-on k u m a n d a n bulunsayd, bu bl gede, kollarn sallayarak T r k ehirlerine giren dman epeyce ac srprizlerle karlatrmak kolaylard. K u y u c a k k y . artk a r k a d a kalmt. Halit Paa'y uurlayan son kyller, kk tepelerin stnde ufack tefecik grnyorlara. Epeyce yol almlard. Bu yolculuk, geceki k o r k u n y o l c u l u a b e n z e m i y o r d u . n l e r i n d e n ayr kular hava lanyor, tane t a n e prlantalar gibi sesler dkerek bulut halinde uzaklayorlar, tarla kular, kkllerini ksarak havalanyor, inci inci ak t r k l e r i syleyerek ak bulutlara doru ykseliyorlar, kuytu aalklarda erkenci blbller g e c e k i k o n s e r e hazrlk y a p a r c a s n a akyorlar, bar se ver leylekler, g d k s t l e r i n zerindeki yuvalarnda t a k r d y o r , a v u k u u ile g u g u k k u l a r , u z a k t a n u z a a b o u k sesli borularn ttryor, veyikler, yemi bahele r i n d e lk s e s l e r i y l e d e m e k i y o r l a r d . G n e , a r t k , b a t y a d o r u hzla k a y m a y a b a l a m t. Belen kyne varmlard. Ky, sanki b a y r a m yapyor d u . B t n k a d n , kz, e r k e k , o l u k o c u k a y a k t a y d . K O C J b i r kalabalk toplanm, Halit Paa'yla arkadalarn bek liyordu. Gerekten ok gzel, ok dokunakl bir karla y t b u : Yaz b i r a t a b i n m i v e e l i n e k r m z - b e y a z r e n k l i v e b u r e n k l e r z e r i n d e a y e t l e r yazl bir b a y r a t u t a n bir kadn bu kalabaln n n d e ilerliyor, a r k a s n d a n da boazlarna dek aprazlama fieklikler ve silhlarla do nanm kyl yiitier, ilhiler syleyerek geliyordu. Bekir Sami beyle arkadalarnn, bu Trk ve sava lk r u h u n a u y g u n g r n , g z l e r i n i y a a n m t . N e g z e l e y d i . A k h i s a r ' d a k i b o z g u n l a b u n u n a r a s n d a h i bir b e n z e r l i k y o k t u . A r t k , s a v a a hazr o l a b i l i r l e r d i . Konukiar, k y n b y k e bir evine indiler. G r d k l e r i bu gzel davrantan ruhlar comu, umutsuzluun e d i i b a l a r d i k i l m i t i . B e k i r S a m i bey, p e y k e y e b a d a k u r a r a k kalpan kard ve geni alnndaki terleri ko c a m a n elinin tersiyle s i l e r e k Kzm beye g l m s e d i . O d a , zmir trajedisi gibi k o r k u n bir olay gzleriyle g r e n bir a d a m olarak bu kyde grdklerine Bekir Semi bey 93

gibi sevinmiti. Kara kalarnn altnda derine kam ye i l v e z e k i g z l e r i n i n i i n d e cvl cvl u m u t v e s e v i n k a y nayordu. T a m birer sigara sarmlard ki, kyller birer ikier gelerek konuklar selmladktan sonra yere bada k u rup oturdular. Yzlerinde demin darda grdkleri iyim serlikte yiit ve kabaday grnten bir iz yoktu. Halit Paa, o d a d a deildi. Evin dnda, evresini s a r m o l a n bir kyl topluluuyla nemli bir eyler k o n u u y o r d u . Ha lit Paa'yla odaya birka kyl daha girdi. Onlar da se lm verip namaza durur gibi yerde ayaklarnn s t n e oturdular. Gne batmt. Ev sahibi, kk bir gaz l m basn y a k a r a k ocan zerindeki kntya koydu. O z a m a n Bekir S a m i bey, yeni g e l e n k y l l e r l e H a lit Paa'nn y z n d e de k a r a m s a r bir hava e s t i i n i g r d. Burda da garip bir olay geiyordu, ama, bakalm n e y d i ? Kyller, teden beriden tatsz tatsz konuuyor, asl ilerini szlatan eyden nezaket olsun diye olacak, hi konumuyorlard. Halit Paa, d u r u m u r e n m i t i . H a b e rin kyllerce verilmesini istiyordu. Kyllerden b i r i : Miralaym, dedi, haber aldk ki Yunan gvuru, d n Turgutlu'yu, Kasaba'y. Manisa'y alm. Bu yerlerden k y m z a n c a k be-alt saatliktir, belki d e b i r k a s a a t s o n ra burdadr. Kyller bu sz zrine hep baktlar ve balarn salladlar. Bekir Sami bey ve arkadalar, b u n d a n u a n lam karmlard: Yunanlrlar b i r k a s a a t s o n r a B e l e n ' e gelirler de erkekleri daa km grrlerse hem b t n ky yakarlar, hem de oluk ocuu davar boazlar gibi boazlarlar. Bekir Sami beyle Kzm bey, Halit Paa'nn y z n e baktlar. Adamcaz, arpac k u m r u s u gibi d n y o r d u . Kyller, ilerini d k m e y e , szlanmaya balamt ki. o n larn bu ruh d u r u m u n u d a h a n c e darda r e n m i o l a n Halit Paa, daha ok iindekileri gizleyemedi. K y l l e r e Uak. Eskiehir ve stanbul'a g i d e n en k e s t i r m e y o l l a r s o r m a y a balad. Bekir Sami beyle Kzm bey az kalsn a k n l k t a n 94

kk dillerini yutuyorlard; arkadalar ayn byk a knlk i i n d e y d i l e r . N e d i y e c e k l e r i n i b i l e m i y o r , y a l n z s e y r e d i y o r l a r d . H a l i t Paa. a y a a k a l k m t b i l e . Y z n d e n den, bin para olmutu. ok kart duygularla r l m yz i z g i l e r i y l e r t l y z n d e h i b i r d o s t l u k a n l a m k a l m a m t . lk k a r k o y m a g c o l a r a k b i n p i y a d e i l e b i n atly k a r a c a n s y l e y e n y i i t a d a m , b u m u y d u ? B t n bu altn gibi umutlar, yine suya m d y o r d u ? Artk, Ana dolu'da hep bu eit k o r k u p sinmeler, er m e y d a n n d a n kamalarla m karlaacaklard? G e n Albay, on yedinci kolordu k u m a n d a n vekili o l duu g n d e n beri bandan pek g a r i p olaylar gemeyebalamt, daha da geecee benziyordu. Bekir Sami beyle arkadalar ne diyeceklerini, ne y a pacaklarn bilemeyerek bir kyllerle Halit Paa'nn b i r denbire k m haline, b i r d e birbirlerine bakyorlard. En s o n r a Halit Paa, B e k i r S a m i b e y l e a r k a d a l a r n a b a k a r a k o k z g n bir s e s l e : Ben gidiyorum! dedi. Bekir Sami beyle arkadalar, h e m e n hep bir azdanr Paam, nereye gidiyorsunuz? diye sordular. stanbul'a! B e k i r S a m i bey. a k n l k i i n d e : Nasl olur, p a a m ? dedi. Halit Paa. bitkin bir ses ve zgn bir y z l e : A r t k , h e r ey b i t m i t i r , d e d i . b a m z n a r e s i n e bakalm. P e k l , siz g i d e b i l i r s i n i z , b a r i b i z e S a l i h l i ' y e k a dar bir klavuz veriniz. B e k i r Sami bey b a k t : Halit Paa'nn bu k o r k u y a ve panie t u t u l m u a benzeyen hali, Belen kylleri zerin de bir yldrm etkisi yapmt. Hepsinin azlar alm, gzleri yuvarlaklamt. Hepsi, b i r e r ikier, balarnn resine b a k m a k zere s a v u u p g i t m i t i . O d a d a , evin sa hibi o l a n k y n aasyla H a l i t Paa, iki a d a m ve bir de konuklar kalmt. Herkesin ekilip gittiini gren aa, Be kir S a m i bey ve arkadalarna t e h d i t edici bir ses t o n u y l a : Efendiler, dedi, b u r a d a n bir ayak n c e uzakla95

nz! Y u n a n l l a r , rrler, hem de size klavuz da yere dnnz,

b u g e c e b u r a y a g e l i r l e r . H e m sizi l d s i z i n y z n z d e n bizi d e y o k e d e r l e r . Biz, v e r e m e y i z . Siz, b i r a y a k n c e g e l d i i n i z cannz kurtarrsnz!

Bekir Sami bey ve a r k a d a l a r , bu ky aasnn se s i n d e h e m d o a l b i r k o r k u n u n , h e m d e H r r i y e t v e tilf Partisi bozguncularnn melun p r o p a g a n d a k o k u s u n u duy dular. A a n n b u s z l e r i n d e n s o n r a H a l i t P a a ile a d a m l a r g i t m e k zere kapya y n e l i n c e Bekir Sami bey a t l d : N e r e y e g i d i y o r s u n u z , p a a m ? Biz b u k a r a n l k t a yalnz bamza y o l u m u z u bulamayz. K u r d a kua y e m o l u r u z . Y u n a n l / l a r n i i n e d e r i z . Siz b u r a l a r k a r k a r b i l i r s i n i z . B a r i b i z e siz k l a v u z l u k e d i n i z . Y i n e A k h i sar'a gidelim. Bekir Sami beyin en byk znts, yan larnda bir tek silhlarnn olmayyd. H a l i t P a a , b u s z z e r i n e , o n l a r a b i r s a a t l i k b i r yol-' c u l u k iin klavuzluk e t t i . K a r a n l k t a bir kez g e m i o l d u k l a r b u kr y o l l a r n d a g b e l K u y u c a k k y n b u l a b i l diler. Kyde onlar ilkin kpekler karlad. Sonra kyn bekisi onlar ky aasnn evine g t r d . l gibi yatak lara serildiler. Sabahleyin birer t a s t a r h a n a orbas ierek yine at larna bindiler, Akhisar'a vardklarnda le olmutu. Yu nan bayraklar dalgalanan k a s a b a d a bir h o c a yank se siyle ezan okuyor ve mminleri camiye aryordu. Bekir Sami beyle arkadalarnn gzlerine nemli bir deiiklik arpmt. Herkes onlar grnce, savuu y o r , hzl hzl y o l u n u d e i t i r i y o r d u . Simitiler, kundura boyaclar onlar grnce simit tablalarn ve boya kutularn alp kayorlard. Bu tpk eski czzamllara kar halkn yapt davrana benzi y o r d u . Bekir Sami bey, arkadalarn d o r u c a h k m e t k o n a n a g t r d . M a y s n 26's o l m u t u . B e k i r Sami bey hl t u t u n a c a k bir dal b u l a m a m t . Albay Kzm bey de h e m e n o gn gelen trene atlayarak kendini hi olmazsa bir t m e n kumandan olarak tayin ettirmek zere stan bul'a yolland. 96

S e k i r S a m i b ey , a r k a d a l a r y l a k a y m a k a m n o d a s n a girip yerleti. Onlarn h k m e t e gedimi g r e n kayma kamla memurlar birer yana savutular ya da onlarn ya nna h i u r a m a d l a r . J a n d a r m a l a r b i l e t p k k a r a n t i n a ya t u t u i m u veballar gibi o n i a r d c n kayor, seslenileri ne, a r l a r n a k a r l k v e r m e d e n u z a k l a y o r l a r d . Be kir S a m i bey, o r d a b u l d u u k i m i k k m e m u r l a r a v e j a n d a r m a l a r a parasyla adan ekmek ve yemek getirmele rini s y l e d i y s e d e h i b i r i y e r i n d e n k m l d a m a d . a r d a n y i y e c e k a l m a y a g i d e n y a v e r e hi k i m s e y i y e c e k b i r ey s a t m a k i s t e m e d i . O n u n g e l d i i n i g r e n frn c, d k k n c , b a k k a l v e a d k k n n , a b u c a k k a p a y p u z a k l a y o r , k a p a m a y a v a k i t b u l a m a z s a d k k n n yz s t b r a k p s a v u u y o r d u . Hi k i m s e o n l a r a p a r a s z y a da parayla bir ey v e r m e k i s t e m i y o r d u . Sekir Sami bey, b t n m r n c e bundan d a h a ackl bir e y l e k a r l a m a d n d n y o r d u . A k a m o l m u t u . Hava serindi, h k m e t konann sandalyeleri stnde geceyi geiremezlerdi. Kalkp, h k m e t i n yanndaki bir otele gittiler. Otelci, onlar ieri alamayacan syleye rek g e n e v i r d i . Y i y e c e k b i r y a n a , y a t a c a k b i r y e r ' b u l sa'ard bari. Ne yazk ki k o c a A k h i s a r ' d a zorla girip otur duklar h k m e t k o n a n d a n baka her yer yzlerine ka panmt. Bu, onlar b t n b t n ileden karmt. Ya placak b a k a bir ey y o k t u . Yzgeri edip yine h k m e t konana dndler. O t u r m u , a, y o r g u n , a r p a c k u m r u s u gibi d n m e k t e l e r k e n , iyi y r e k l i b i r m e m l e k e t o c u u , b i r j a n d a r m a eri, y a n l a r n a y a k l a a r a k g i z i . c e k e n d i l e r i n e y e m e k g e t i r m e k i s t e d i i n i s y l e y i n c e o k s e v i n d i l e r . B u er, s a n k i o n l a r a c e n n e t i n k c p s n a m g i b i y d i . M a n i s a ' d a n Eekir S a m i b e y e bir r a p o r g e t i r e n Y z b a Rasm bey, y e mekle b e r a b e r onlarn sevincini arttrmt. Saylar, yani, k e n d i l e r i g i b i d n e n l e r , bir kii d a h a a r t m t . 26-27 Mays g e c e s i g e l i p a t m t . D e m e y i g z e l c e s p r e r e k kaDu ' a r n a s a r n p y a t t l a r v e e r t e s i s a b a h h e m e n S a Hhli'ye y o l l a n d l a r .

97

2/F. : 7

DUMANLI

DA

BAI VE

GM

DERE

Birbirimize vereceimiz ia ret ileri, daima ileridir. Atatrk Mntoka Palas Oteli'nin nnde A l m a n l a r d a n k a l m a s t ak, e s k i p s k b i r B e n z o t o m o b i l i y l e b i r k a d a i f t a t l y a y l a r a b a d u r u y o r d u . A s k e r l e r hzl hzl b a v d l v e antalar tayp yerletiriyorlard. Paa, b u g n e r k e n d e n Samsun'dan ayrlacakt. Benz, byk hrltlar ve g r l tlerle altrlmaya baladnda, altburnu zerindeki gk parasnda henz d o a c a k gnein p e m b e l i i bile yoktu. lkin kararghn o u n l u u , yayllara er kii o l a r a k bindiler ve o t o m o b i l d e n a r k a d a k a l m a m a k iin Kadky'Ielyas k y n s t n d e k i d z l k t e k u r u l m u o l a n S a m s u n klalarnn h e m e n yanbandan g e m e k t e o l a n yola d i zildiler. B i r a z s o n r a , M u s t a f a K e m a l , g s n d e Y a v e r - i Hazret-i ehriyari kordonlar olduu halde k l o t p a n t o lonlu ve lzmeli olarak otelden kt. Yalca bir Hristi yan yurtta olan ofr, otomobilin kolunu eviriyor, yal Benz, h r l d a y p d u r u y o r , b e n z i n b i r t r l g r e v i n i y a p a myordu. Mustafa Kemal, ofrn yanndaki yere o t u r d u . Arkaya da dokuzuncu ordu kurmay bakan Kzm (Di r i k ) , h e y e t i s h h i y e b a k a n R e f i k ( S a y d a m ) v e D o k t o r b rahim Tal beyler o t u r d u . ofr, en sonra otomobili altrabildi. O t o m o b i l , byk bir grltyle bozuk kaldrmlar zerinde sarslp srayarak ve iindekileri hoplatarak yayllarn biraz n c e getii yolda ilerlemeye balad. Samsunlularn y r e i n d e u f a k t a o l s a b i r u m u t y a n m a y a b a l a m t . B u n u n iin o n u tanyanlar ya da adn iitenler o n u g l e y z leriyle selmlyorlar, M u s t a f a Kemal de' o n l a r a en se vimli selmlaryla karlk veriyordu. S a m s u n ' u n i i n d e n klaya kan yol ok d i k t i . O t o m o b i l , d i k e y o k u l a r d a boyun emiyor, binicileri orackta brakmaktan holan yordu. Hemen o f r d e n b a k a hepsi iniyor, iterek k s -

98

rkl Benz'i y o k u y u k a r k a r m a y a alyordu. Byle olduu halde, bu tek Benz'den baka birka tane d a h a bulabilselerdi atl a r a b a l a r d a n d a h a iyiydi. A l m a n l a r , S a m sun'da braka braka a n c a k bu klstr arabay brak mlard. Klalara ktklarnda, sar badanal koularn b o m bo ve sahipsiz, orackta beklediini grdler. Bu sar k l a l a r , d r t s a v a yl i i n d e b i r g e n i n s a n d e p o s u g revi g r m , b u r d a n , b i r k a a y l k k s a bir e i t i m d e n s o n r a ne yiit Karadeniz uaklar, yrtlerek Erzurum-Sarkam c e p h e s i n e s r l m v e b u n l a r d a n g e r i y e a n c a k b i r ka yz kii d n e b i l m i t i . Enver Paa'nn Sarkam f a tihlii u r u n a A l l a h e k b e r d a l a r n n kar tipileri a r a s n d a g m d y z b i n delikanlnn n e m l i bir b l m , b u yeil kylarn y e i l g z l o c u k l a r y d . M u s t a f a K e m a l , b u b o m bo klalara baktka bir zamandanberidir gzleri d o l u yordu. Dzl a m a d a n n c e bir kez daha d n p S a m sun'un panoramasn ve m a s m a v i denizini gzden geir di. Artk, G e n e r a l Milne'n s z bu d a l a r d a g e m e z d i . Yolcularn nlerinde ufak tepelerle fundalkl, aalkl yemyeil Samsun dalar ykseliyordu. Gidecekleri yol. yeni y a a n y a m u r l a a m u r iindeydi. Krmz t o p r a k l yolun bir ok u k u r c u k l a r n d a hl gece y a a n yamur dan arta kalm g m g l c k l e r parlyordu. Bu, aslna baklrsa y o l d a n o k bir sel y a t a n andryordu. Ylan kavi kvrlarak yeil tepeler a r a s n d a n geiyor, d e r i n t e k e r l e k izleri v e a t f k l a r y i a d a m g a l a n m b u l u n u y o r d u . Tam ormanlk blgeye girilecek yerde br arkadalarn bindikleri yayllar mola vermiti. B u r d a n teye t o p l u ola rak gideceklerdi. Ya hep b e r a b e r lecekler, ya hep be raber kalacaklard. Silhlysalar da, kalabalk bir Pontos etesinin pususuna derek toptan can vermek tehlikesi, her z a m a n vard. O t o m o b i l l e yayllar bir k k k o n v o y olarak yemyeil amlar, meeler ve prnallarla sslenmi tepelerin arasndan geerken nlerinden lklarla par lak v e k a r a t y l e r l e r t l s l n g i b i u z u n g v d e l e r i y l e karatavuklar uarak geiyor ve bir am fidannn krpe tepesine k o n a r a k sallanyordu. T r l aiacal iri kular.

99

rkek ve vahi uularyla b i r d e n b i r e havalanyor, yolcu larda bir srpriz havas yaratyorlard. Bu dalar tekin de ildi. Her amn, her kayann ardndan bir Pontosu g r u p kabilir ve yrekleri salt yurt kurtarma umudunun scak lyla d o l u b u s a r n k u m a n d a n l a a r k a d a l a r n b i r k a d a k i k a iinde yeryz yeilliklerinin c e n n e t i n d e n sonrasz uzaklatrp unutulmann karanlklarna gmebilirdi. Bu n u n i i n i k i d e b i r s u y u k a y n a y a n B e n z o t o m o b i l i n i n hrl t l a r n d a n , k s r k v e a k s r k l a r n d a n b a k a h e r t r l se se kuiak veriyorlar ve savunma tertibat iin tetikte bu lunuyorlard. Bu tehlikeyi gz n n d e tutan gen paa, H a v z a y o l c u l u u n a anszn k v e r m i t i . S a m s u n ' d a n g i l i z l e r , H a v z a ' d a Fransz.ar, i v l e r z o n d a i n g h z i e r v a r d . Onarn himayesinde de koca bir Pontos lm rgt da t a h a r a c a k e s m i , c a n l a r a l m a k t a y d . M u s t a f a Ke mal, Samsun'da bulunduka daha ok tehlikede olduu nu biliyordu. Bu Pontos r g t l e r i n i n kasp k a v u r d u u Ka- r a d e n i z b l g e s i n d e n t e d e a r t k y a p a c a i l e r i g n l ferahlyia yapabilirdi. Aslna baklrsa ihtill iin yola km bir insann kendisi, tehlikenin ta kendisiydi. Tehlikeyi, her ayak bas t yere bundan sonra o g t r e c e k t i . O t o m o b i l i n teker l e k l e r i i m i d e i l d i , d o l m a y d . G e r e k B e n z . g e r e k s e yay llar, s a a t t e e n o k o n d r t k i l o m e t r e y o i a l y o r l a r d . Intill y a p m a k isteyen tezcanl bir insan iin b u n u n ne d e n l i a z b i r hz o l d u u n u a n c a k M u s t a f a K e m a l b i l i r d i . Y a l Benz, i i n d e k i l e r i n y r e i n i h e r a n a z i a r n a g e t i r e r e k K a v a k b u c a n a d o r u t r m a n y o r d u . k i d e bir b o z u l u p d u r m a k huyu olan o t o m o b i l , bir tarlann kenarn dan geerken hrlayarak, aksrp ksrerek birdenbire d u r d u . Mustafa Kemal'le arkadalar, inerek biraz tede i f t s r e n y a l bir k y l y e y a k l a t l a r . M u s t a f a K e m a l , selm sabahtan sonra kylye memleketin bugn iinde v z d dertlerden sz a t , o n u n bu byk ve l d r c tehlikeler karsndaki koygu ve korku damarn demek istedi. Yal kyl ks dinlemie benziyordu. M u s t a f a Ke mal'in btn szleri onu hi etkilemiyordu. Yz, s a b a : nyla devirdii bir toprak kesei gibi heyecansz, k c r k u 100

suz ve d u r g u n d u . M u s t a f a Kemal, szlerini s r d r e r e k : Hemeri, dedi, dman Samsun'a asker karacak, belki buralarn hepsini ele geirecek, sense r a h a t r a h a t topra sryorsun. Kyl, en sonra, paann verdii sigaray toprak renkli, a t l a k ve nasrl p a r m a k l a r arasnda b e c e r i k s i z c e t u t u p imeye alrken yle karlk v e r d i : P a a , p a a , s e n n e d i y o n ? Biz, k a r d e t i k . k i de oul vard. Yemen'de, Kafkas'ta, anakkale'de hepsi elden gitti. Bir ben kaldm. Ben de yarm adamm. Evde s e k i z UKSUZ ile d u l k a l m k a d n var. H e p s i b e n i m sabanmn ucuna bakar. imdi, benim vatanm da. y u r d u m da u tarlann ucu. Dman, oraya gelinceye dek benden hayr yok. M u s t a f a Kemal, adamn stne daha ok varmad. O n u n ne demek istediini anlayacak kadar tecrbesi var d. Adamcaza Allahasmarladk diyerek yeniden al maya balayan otomobile bindi. En sonra Kavak buca na vardlar. M u s t a f a Kemal, h k m e t konana indi. Na hiyenin ileri gelenleriyle g r m e k istediini syledi. Pont o s ekiyasn k o v a l a m a y a geldiini iiten b t n Kavak llar, M u s t a f a K e m a l ' i n e v r e s i n e t o p l a n d l a r . I s m a r l a d kahveyi yava yava h p r d e t e n paa, Kavak ileri ge lenleriyle yle bir k o n u m a kaps a t : Ne haldesiniz, bakalm? Sorma, paam. Eziyet ekiyorsunuz, elbet. Ekiyann a m a n verdii var m ki? Hkmetin imzalad mtarekeden memnun mu sunuz? Hayr, p a a m . Sebep? Dman, iimizde yayor ve onu tenkil eden yok B i z l e r i s e b u m e r h a m e t s i z v e g a d d a r e t e l e r l e b a a k a c a k d u r u m d a deiliz. Pekl, ne y a p m a k fikrindesiniz? Bizi d n e n , d e r d i m i z e a r e b u l a c a k o l a n k u m a n 101

darlarmz, byklerimiz ne e m r e d e r l e r s e onu. Kavakllar arasnda A k a l o l u Yusuf, yle

haykrd j

B u u u r d a i c a p e d e r s e d e d e l e r i m i z d e n k a l m a si l h l a r d a y a l a r , n e atlrz. Ekrem bey d e : ki y z a t l ile e m r i n i z d e y i m , p a a m , d e d i . M u s t a fa Kemal, burdakileri tal tarlasyla b o u a n kyllerden daha baka buldu. Bu, bir ihtillcinin arad o r t a m n ta kendisiydi. Yola kmak iin d a v r a n a r a k Kavakllarn elini skar ken : Allahasmarladk, dedi, burda bir M d a f a a - i Hu kuk Cemiyeti kurunuz ve bana Havza'ya bilgi veriniz. Yine yola koyuldu. S a m s u n dalarnn en e t i n yolla rn t r m a n m l a r s a d a , n l e r i n d e b i r a z d a h a d i k y o k u l a r vard. M u s t a f a Kemal, ara sra d i r e k s i y o n a g e t i k e , K z m b e y l e iki d o k t o r u n k o r k u d a n y r e k l e r i a z l a r n a g e l i y o r du. "Otomobili bir bayrdan aa y u v a r l a m a s n d a n k o r k u y o r , d u d a k l a r n s r a r a k y a n g z l e b i r b i r l e r i n e b a k y o r , bir ey sylemek yrekliliini de gsteremiyorlard. O, yal o f r n b i n b i r i h t i y a t l a s r d B e n z ' i b t n hzyla s r meye alyor, bir a y a k n c e ilk a m a l a r olan Havza'ya erimek istiyordu. Bbreklerinin bak gibi kesen sanc larn u n u t m u a b e n z i y o r d u . B u r a y a g e l i n c e y e d e k a r a b a birka kez ufak t e f e k arzalar y a p a r a k d u r m u s a da, zorbei altrlarak epeyce yol k e s t i r i l m i t i . Bir d n e m e t e direksiyon, tam Mustafa Kemal'in elindeyken otomobil, b i r k a kez h r l a d , v u r u l m u b i r h a y v a n g i b i s r a d , s a r sld, t i t r e d i v e s o n r a t e m e l l i d u r d u . o f r h e m e n d a v r a n d, B e n z ' i n h e r y a n n k a r t r d , k u r c a l a d , k o l u e v i r e r e k altrmak iin kan ter iinde kaldysa da Benz, s u d a n g e m e k istemeyen i n a t eek gibi b a n a msn d e m e d i ; kprdamad bile. Artk, b a y a bir m a k i n a leinden b a k a bir ey deildi. Yayllar, henz o k arkadaydlar. Y o l c u larn evreleri vahi o r m a n l a r l a kaplyd. En yakn ky y ryle yarm saat ekiyordu. Bu, Karagemi ky idi. Hepsi arabadan inerek yolun kenarnda beklemeye ba102

iadlar. A r t k , H a v z a ' y a d e k b i r b a k a a r a l a g i t m e k t e n baka are yoktu. Mustafa Kemal de bu kanya varmt. n c e c i k v c u t l u , zayf b i r a d a m o l a n D o k t o r R e f i k (Say dam) beye y a k l a a r a k : Doktor, Havza'ya k a d a r yryebilir misin? diye akalat. Sonra babaa verip konutular ve yarm saat ilerideki Karagemi'e gidip o r a d a n bir a r a b a tutmay ka rarlatrdlar. Yoku yukar yrmeye baladlar. M u s t a f a Kemal, biraz sonra onlara dnerek yle d e d i : Size y o r u l m a m a n z i i n b i r a r e t a v s i y e e d e c e i m . D a b a n d u m a n alm m a r n b i l i y o r m u s u n u z ? Hepsi birbirinin yzne baktlar. Hibirisi de bunu t a m anlamyla bilmiyordu. Bunun zerine kendi gr ve din sesiyle, notasn da tekrarlayarak sylemeye balad:

Da ban duman alm, Gm dere durmaz akar. Gne ufuktan imdi doar Yryelim arkadalar.
M u s t a f a K e m a l , b u n u b i r iki k e z s y l e y i n c e t e k i l e r de rendiler ve gslerini gererek, boazlarnn btn g c y l e sylemeye baladlar. Kye varncaya dek bu g z e l a r k y b i r o k kez y i n e l e d i l e r . M u s t a f a K e m a l ' l e a r k a d a l a r , 2 5 M a y s 1919 g n k a z a s z belsz H a v z a ' y a v a r d l a r . O n l a r b i r a s k e r k t a s ile b i r l i k t e K a y m a k a m F a h r i b e y , B e l e d i y e B a k a n b r a h i m b e y v e b i r yn H a v z a l k a r l a d . M u s t a f a K e m a l ve arkadalar doru hkmet konana gittiler. Buras, Anadolu'nun gsterisiz bakmsz kasabalarndan biriydi. Kaplcalar yznden ad uzaklara dek g i t m i t i . M u s t a f a K e m a l , K a r l s b a d b a n y o l a r n d a iyi e d e m e d i i b b r e k s a n clar i i n b u r a s n b i i l m i k a f t a n o l a r a k d n y o r d u . K a y m a k a m F a h r i bey, d i n l e n m e l e r i i i n y a r d m a hazr o l d u u n u g s t e r d i . M u s t a f a K e m a l , k a p l c a l a r a y a k n bir o t e l t u t u l a b i l i r s e o k iyi o l a c a n s y l e d i . F a h r i b e y d e o n a Ali Baba'nn otelini salklad. M u s t a f a Kemal, bu ote lin tutulmasna karar verdi. 103

K a y m a k a m hemen A Baba'y a r t t : M u s t a f a K e m a l Paa, senin otelini o k b e e n m i , d e d i , o t e l i b i r a y i i n k i r a ile t u t m a k i s t i y o r , n e d e r s i n ? Ali B a b a : Y z elli l i r a i s t e r i m , d e d i . M u s t a f a K e m a l , C e v a t A b b a s b e y e y z elli l i r a v e rerek gnderdi ve hemen gidip oraya yerletiler. Mus t a f a Kemai, hi vakit g e i r m e d e n halkn temsilcileriyle grp dertlerini dinlemek istediini bildirdi. Havzallar da zaten onunla g r m e k istediinden 2 6 M a y s 1919 g n T a t a r a a s o l u E y p , u l e m a d a n H a c Mustafa, Kadolu Hakk, Saatolu brahim, Belediye Bakan brahim, Z b e y r o l u Fuat bey ve e f e n d i l e r d e n meydana gelen kasaba temsilcileri, Mustafa Kemal'le g rmek zere Mesudiye Oteli'ne gittiler. Mustafa Kemal, gelenleri daha kapda karlad ve h e p s i n i n e l l e r i n i s k a r a k hatrlarn s o r d u . V e o n l a r d a n i kasabann nazik d u r u m u zerinde birok bilgi ald. Havza'da Fransz a s k e r l e r i vard. Bu y z d e n kasa bann iinde bile Pontosular g p e g n d z d a a a d a m kaldryorlard. Geceleri, Havza'nn dolaylarnda aralksz silhlar patlyor, halk, a n c a k t a v a n u y k u s u uyuyor, ka ranlkta anszn yaplacak bir basknda b o a z l a n m a y n l e m e k i i n h e r e y i g z e a l a r a k bir s i p e r d e y a a r c a s n a yayordu. Pontos etelerinin en ok at oynattklar bl gelerden biri de Havza'yd. P o n t o s u R u m l a r n o k a z g n l a t 1919 i l k b a h a r n da, Havza'ya bir izleme t a b u r u gelmi, b a h a r l a birlikte g m l e k deitiren bu zehirli ylanlar epeyce r k t m , sindirmiti, ite, ortaln dzelmeye balad sanlan bu aldatc gnlerde zmir'e Yunanllarn kt haberi gelmi ve Havzallar zerinde bir b o m b a etkisi yapmt. Asl k t s , k a s a b a d a v e d a l a r d a k i s i l h l v e s i l h s z Rumlar, bekledikleri gnn geldiini anlayarak eskisinden d a h a b e t e r a z m l a r d . H a v z a l l a r , 1 8 M a y s 1919 g n b e l e d i y e d e t o p l a n a r a k Reddi lhak C e m i y e t i ' n i k u r d u l a r ve itilf devletleri t e m s i l c i l e r i n e zmir'in igalini tanma dklarn b i l d i r e n bir t e l g r a f ektiler. 104

Ali B a b a , M u s t a f a K e m a l ' l e a b u c a k a h b a p o l m u tu. Kasabann iinde bile halk haraca kesen bu etele r i n e r n n d e n k u r t u l m a k , o n u n i i n ilk mill d v a y d . Bir gn M u s t a f a Kemal'e : Paa. dedi. Vaziyeti g r y o r s u n , bunlar, bize ok eziyet ediyorlar, buna bir are d n m y o r m u s u n ? S a b r e d i n , biz o n l a r y o l a g e t i r e c e i z . P e k i a m a , ne i l e ? H e r ey srasnda. M u s t a f a K e m a l ' i n n a y a k o l m a s y l a 2 8 M a y s 1919g n M e r k e z o k u l u n d a b y k bir toplant yapld. Yap lan k o n u m a l a r , h a l k n s i l h l a n m a s v e r g t l e n m e s i ze rindeydi. Gerek iimizdeki ve gerekse dardan gelecek dmanlar kovmak ve yok etmek iin bundan baka are. olmad savunuldu. 1919 M a y s n n 28 ini 29 a b a l a y a n g e c e s i n d e B e l e d i y e B a k a n b r a h i m b e y i n e v i n d e t o p l a n a n H a v z a ilerigelenleri Mdafaa-i Hukuk k u r u m u n u kurdular ve bu nu ilgiyle bekleyen M u s t a f a Kemal'e bildirdiler. Maysn. 29 u 30 a b a l a y a n g e c e s i s t m a l b i r a l m a i l e u y a nk g e t i : H a v z a ' d a M d a f a a - i H u k u k r g t ' n n k u r u l duu birok kasaba ve ehire bildirildi. Mustafa Kemal, her yana tellenen m e k t u p l a r gzden geiriyor ve bunlar* yazanlar v y o r d u . A m a s y a ' y a d a ' a y r c a gzel bir mek tup yazlmasn salklamt. M u s t a f a Kemal, b t n g e c e t e l g r a f iiyle u r a a n . Belediye B a k a n brahim beyi ertesi gn yanna ard ve: Ne yaptn, telgraflar ektin mi? diye sordu. ektim, efendim. Getir ilmhaberlerini. b r a h i m bey telgraf ilmhaberlerini getiremedi. M e k t u p l a r t a a h h t l p o s t a ile g n d e r m i t i . P o s t a i l m h a b e r lerini g r e n M u s t a f a Kemal ok k z d : B e n , size t e l g r a f l a v e r i l m e s i n i s y l e m i t i m , d e d i . n e d e n p o s t a ile g n d e r d i n i z ? B u m e m l e k e t , u u r u m u n k e n a r n a g e l m i t i r . c i l t e d b i r l e r a l m a y a m e c b u r u z . Siz. yanl dncelerle yava hareket ediyorsunuz. 105

 b r a h i m bey, M u s t a f a K e m a l ' e y l e k a r l k v e r d i : Paa h a z r e t l e r i , u r a d a b i r s e s s i z l i k g r y o r s a n z ^emin o l u n u z hep z a t d e v l e t i n i z i n g e l m e s i d o l a y s i y l e d i r . G e l d i i n i z g n d e n b e r i b i r a z n e f e s aldk. Siz g e l m e d e n n ce burada sabahlara k a d a r her t a r a f t a silh atlrd. Heyecan ve endie iinde yayorduk. Henz kendi m i z e g e l i r g i b i o l u y o r u z . B u e n d i e ile k a p a l y a z m a y uygun buldum. Mustafa Kemal, b u n u n zerine yumuak, tatl bir sesle unlar s y l e d i : ocuum, kazanrsak btn zararlarn giderilmesi mmkndr. Kaybedersek ne sen kalrsn, ne de ben. He pimiz lme mahkmuz. Bu sebeple aka savaacaz. Hibir eyden ekinmeyeceiz. Bu dva, bu sava va t a n savadr. Y a n l d n y o r s u n . F a k a t , m a d e m k i b i r kere olmutur. Zarar yok. A m a , imdi, git, A m a s y a Be lediye Reisine ayn eyieri t e l g r a f l a t e k r a r l a . b r a h i m bey, e t e k l e r i zil a l a r a k t e l g r a f h a n e y e k o t u . Bu bir ihtilldi. Aktan aa yrtlecekti. M u s t a f a Kemal, halkn nabzn iyice yoklam, Havz a l l a r n mill r g t l e n m e i i n h a z r o l d u k l a r n a n l a m t . Pontos etelerinin vahi zulmleri, onlar adamakll uyan drmt. Halkn bu uyankl M u s t a f a Kemal'in o k ho una g i t m i t i . Bir g n A B a b a ' y a : Git, b a n a B e l e d i y e R e i s i b r a h i m b e y i a r , d e d i . b r a h i m bey, y a r m s a a t s o n r a M u s t a f a K e m a l ' i n k a r sndayd : b r a h i m bey, halkn sesini k a r m a s z a m a n g e l mitir. O n d a n evvel bu h a l k a yol g s t e r m e k icap eder. Binaenaleyh, nmzdeki Cuma gn namazdan sonra Byk Cami'de zmir e h i t l e r i n i n aziz ruhuna bir m e v l t okutunuz. Mevlt bitince darda fiek atlarak iaret ve rilsin. Bylece her c a m i d e n halk, ellerinde b a y r a k l a r o l a r a k v e t e k b i r g e t i r e r e k alayla kp m i t i n g y e r i n d e t o p lansn. M i t i n g y e r i , b u o t e l l e b e l e d i y e d a i r e s i a r a s n d a k i sahadr. Mustafa vermez : Kemal, bu emri Belediye Bakanna verir

106

 Dur, d e d i , a r a d a y a p l m a s g e r e k e n b i r i d a h a var. C a m i d e m e v l t b i t t i k t e n s o n r a , h i t a b e t i k u v v e t l i bir arkadanz, halka silhlanmak lzmgeldiinden, zira, d m a n l a r elinde esir bulunan p a d i a h t a n bir m e d e t u m m a n n m n s z o l a c a n d a n bahisle bir n u t u k i r a t e t s i n Belediye Bakan bunun zerine p a a y a : Miting yerinde kimin sz sylemesini gryorsunuz, efendim? diye sordu. M u s t a f a Kemal, enesini a v u c u n a ald ve dalgn d n d , s o n r a , ban k a l d r a r a k : Bir h o c a efendinin, diye karlk verdi. mnasip bir sre

Belediye Bakan b r a h i m bey, b t n ilgili a r k a d a larn t o p l a d ; halka en gzel, en d o k u n a k l s z s y l e yecek olan birlikte aratrdlar. En gzel sz syleye c e k olann ky i m a m H o c a Stk efendi o l d u u n d a k a rar kldlar ve hemen gelmesi iin kendisine a d a m sald lar. Her t r l hazrlk b i t m i t i . 30 Mays c u m a g n n beklediler. M u s t a f a K e m a l de c u m a y iple e k i y o r d u . En sonra c u m a da geldi att. Namaz Mustafa Bey Camii'nd e klnd. M u s t a f a K e m a l v e a r k a d a l a r d a n a m a z k lanlar arasndayd. ok kalabalkt. Gelenleri c a m i a l m a mt. M e v l t okundu. Kasabada eker olmadndan mevita g e l e n l e r e kt klahlar iinde k u r u zmir z m d a t l d . i m d i , s r a m i t i n g d e y d i . H a l k , M e s u d i y e O t e l i ile Byk Cami arasndaki meydan doldurmutu. M u s t a f a K e m a l ile a r k a d a l a r k l a h l a r i i n d e k i z m i r z m n y i y e r e k m i t i n g e g e l m i , h e y e c a n l h a l k ynn s e v i n v e zevkle seyrediyorlard. Krs, bombo duruyor ve herkes Stk H o c a ' n n o r a y a k m a s n s a b r s z l k l a b e k l i y o r d u . Stk H o c a gibisi b u r a l a r d a hi y o k t u . Ate gibi vaazlar verir, c e m a a t coturur, hngr hngr alatrd. im diyse yepyeni bir konu zerinde konuacakt. Herkes, bu y z d e n m e r a k i i n d e y d i . H a v a i s e n t i l i o l d u u h a l d e n sanlarla birlikte btn kediler, kpekler, kuzular ve o cuklar dar d k l m t . Sereler a a l a r d a kyameti koparyor, horozlar, fk ve g b r e ynlarnn z e r i n d e keyiften atlarcasna tyorlard. Hi birinin, i n s a n o l u 107

nun korkun dvalarndan, sorunlarndan haberi yoktu. O l u m , b o a z l a r n a s a r i n c a y a d e k her e y d e n h a b e r s i z y a a a k l a r n d a n m u t l u y d u l a r . n s a n o l u ise g e l e c e k l mn kokusunu ok uzaktan, ok telerden alabilmek g cndeydi; bu yzden de mutsuzdu; korkuyordu. Kaygu iindeydi. Onun bir tek ans vard: K o k u s u n u ta uzak l a r d a n a l d l m y e n e b i l m e k . te M u s t a f a K e m a l ' i n , a r a l a r n d a s a r n b i r k u r t u l u g i b i y a n d b u k a l a balk da, l m n k o k u s u n u alm ve o n u alt etmek, y e n mek, yok etmek kaygusuyla buraya toplanmt. Ne yazk k i , Stk Hoca hl g r n r l e r d e y o k t u . Belediye Bakannn etekleri tutumutu. Durmadan dnp dnp biraz tede sandalyesinde oturan M u s t a f a Kemal'i gzetliyor, o n u n da sabrszlandn grerek da ha ok zlyordu. Hangi Cehennemin dibinde kalmt bu Stk H o c a ? b r a h i m b e y , t e y e b e r i y e k o u y o r , e t e k l e r i zil a l a r a k o n u a r y o r , h e r n n e g e l e n e s o r u y o r s a d a hi k i m se onun nerde olduunu bilmiyordu. Bunca emeklerle m e y d a n a getirilen m i t i n g , baarszla m u r a y a c a k t ? M u s t a f a Kemal, gzleriyle brahim beyi kovalyor, bir y a n d a n da s a a t i n e bakyordu. En sonra Refik beyi o n a gnderdi ve n u t k u n hemen balamasn istedi. O, Stk Hoca'nn yokluundan Belediye Bakannn dokuz dour duunu bilmiyordu. Mustafa Kemal, btn bu insanlarn en tecrbelisiydi. Sabrn en ktlerini ok denemiti; o sabredebilirdL Haik, s a b r s z l a n m a y a balamt ki bu k t bir a l m e t t i , onun sabr abuk tkenir, hemen dalverirdi. brahim bey, bunu g r n c e f e m e n M u s t a f a Kemal'in yanna ko tu : Efendim, dedi, buyurunuz, icap eden eyler mi ting mahallinde sylenecektir. M u s t a f a Kemal, hibir ey sylemeden doruldu. Be lediye Bakan elinde bir bayrak tutuyor ve en nde g i diyordu. Havza'nn en byk eyhi ve Mesudiye Oteli'nin s a h i b i A l i B a b a ile b t n h a c l a r , h o c a l a r , d e r v i l e r d e ar ar onlarn ardndan ilerliyorlard. Heyecanl ve g r 108

sesleriyle g e t i r d i k l e r i t e k b i r ve tehliller, ortal tatl bir m z i e benzer y i i t e bir u u l t u y l a d o i d u r u y o r d u . Bu yi it ve e r k e k e uultu, b t n Havza'dan iitiliyor, ycl kadnlar, evlerinin n n d e bartlerinin ucuyla gzlerini s i l i y o r l a r d . i m d i y e d e k b u r d a b y l e bir ey g r l m e m i ti. Bu tekbir ve tehlil sesleri, b t n yrekleri gizli altn tellerle birbirine balyor, tepeden tepeye yanklanarak P o n t o s e t e l e r i n e s a k l a n a c a k d e l i k ara d e m e k i s t i y o r du. br c a m i l e r d e n kan halk da bu kalabala kar yor, t e k b i r s e s l e r i , g k g r l t s gibi bir hal alyordu. Halk b t n anlamyla mill heyecann, din heyecan n n e n y k s e k d o r u u n a u l a m t . N e y a z k k i S t k Ho ca, hl g r n r l e r d e y o k t u . Mustafa Kemal, Belediye Bakanna : b r a h i m e f e n d i , ne d n y o r s u n u z ? Halk, ite. hazr toplanm, bekliyor. Ne sylenecekse sylensin, de di. Hep Stk Hoca'ya syletmeliydi? Belediye ma dmt. brahim bilinen a t e l e y i c i mill sylemesini rica etti. gvenmilerdi. imdi nutku kime B a k a n g e r e k t e n g bir d u r u bey, arkadalarndan Fuat beye. k o n u z e r i n d e b i r k a sez oisun

Fuat bey, krsye k a r a k yie k o n u t u : te. Yunanllarn yapt mezalimi gryorsunuz. Biz de b u r a d a bir istil t e h l i k e s i karsndayz, i h t i y a t l , tedbirli, uyank bulunmak ve hemen silhlanp dmana k a r k o y m a k lzmdr: H e r m s l m a n , h e r n e k a r l n da olursa olsun silhlanmak zorunaadr. Yurdumuz, tehli keli gnler g e i r m e k t e d i r . B u n a kar k o y m a k , d m a n i z m e l e r i a l t n d a i n e n m e m e k b i r i n c i v a z i f e m i z d i r , iz mir'den s o n r a S a m s u n ve Havza'nn da igal felaketine uramas muhtemeldir. Varmz youmuzia si&nicr? 0 v e d d m a n l a r a k a r k o y a c a z . C n d a n s o n r a b r a h i m bey, krsye karak tpk bu n a b e n z e r b i r k a sz s y l e d i v e b u n l a r a u n l a r k a t t : Burada, bu Havza sokaklarnda grdnz Rum eteleri, asker kaaklar filn olmayp Yunanllarn eski d e n beri g t t k l e r i siyas maksatlarnn mahsul birer 109

icra kuvvetidir. Bunlarn emel ve gayeleri artk m e y d a n a kmtr. Bunun iin canmza k a s t e d e n d m a n a kar alnmas gereken tedbirleri a l m a k vazifemizdir. Haksz i gallere nihayet verilmek zere gerektii ekilde p r o t e s t o e d e c e i z . Bizi t e v k i l e d e r r a i s i n i z ? Belediye Bakan, bu son sz o k kuvvetli sylt misti. Halk ona, g l b a n k e k e r gibi hep bir a z d a n : Hayhay! diye karlk verdi. Belediye Bakan k r s d e n inerken bu mitingin hi de baarl, ateleyici, c o t u r u c u bir miting olmadn dnyor ve zlyordu. Anadolu'da ulusal kurtulu sa va iin, M u s t a f a Kemal'in karsnda yaplan bu ilk m i ting, byle snk m gemeliydi? M u s t a f a Kemal, mut laka bundan ok daha gzel ve baarl bir m i t i n g bekli yordu. Bu srada M e s u d i y e Oteli'nin. sahibi K k Ali B a b a (babas Byk eyh Ali Baba'yd) yanna s o k u l d u : Paa sizi a r y o r , d e d i . b r a h i m bey, M u s t a f a K e m a l ' i n y a n n a k o t u . M u s t a fa Kemal, oteldeki odasnda oturmu, pencereden dar bakyor, dalmakta olan c e m a a t yzndeki zgn mi miklerle seyrediyordu. Bu miting, istedii gibi olmamt. b r a h i m beyi b u n u s y l e m e k i i n a r t m t . B a n p e n cereden brahim beye evirdi ve sert bir s e s l e : Y a p t n z ii b e e n d i n i z m i ? d i y e s o r d u . Belediye Bakan, g d u r u m u n u gsterir bir davra nla e l l e r i n i o u t u r a r a k : Efendim, dedi, bu ie m e m u r e t t i i m i z h a t i p Ho ca efendi, Rum ekiyalarnn t e h d i d i n e m r u z kalm o l maldr ki b u l u n d u u k y d e n kp b u r a y a g e l e m e d i . Biz de ok mteessir olduk. Fakat, hatibin geleceinden ok emin olduumuz iin ona gre hazrlanmtk. Bu sebeple emrivaki karsnda ardk. Atfnz dilerim. Mustafa Kemal, birdenbire yumuad ve tatl bir sesle: B e n de, d e d i , s i z i n g i b i b i r f e r d i m v e a r a n z d a s o nuna kadar fert olarak alacam. Bu memleketi hep beraber kurtaracaz. O r t a d a gizli kapakl hibir ey y o k tur ye olmamaldr. Samim, d o r u ve ak kalpli o l m a 110

Iyz. B u m i t i n g i n t e k r a r , a m a sn i s t e r i m .

noksansz olarak yaplma

H o c a Stk e f e n d i n i n h i k y e s i d e u y d u : M i t i n g h a berini ona Havzal B a y r a m C o n bey g n d e r m i t i v e b u ar, Hoca'ya ok ge ulamt. Hoca k o r k t u da g e l e m e d i ! Sylentisi, Stk H o c a ' n n k u l a n a g i d i n c e o k z l m t , b u n a z l m e k d e d e n e m e z d i . yi k a l p l i h o c a , m i tingi kardn anlaynca s a n k i beyninden v u r u l m u a d n m t . Felek b i r k y h o c a s n a b y l e b i r g n m r n d e a n c a k b i r kez g s t e r i r d i . H e m e n c b b e s i n i s r t n a a l n c a Havza'nn yolunu t u t t u . b r a h i m beyi b u l d u : Ben, korkak bir a d a m d e i l i m ; neler e m r e d i y o r sanz e d i n , d e r h a l y a p a y m , d e d i . Belediye Bakanyla yanndakiler ona : nmzdeki Cuma gn miting tekrar edilecek ve sen k p h a l k a h i t a p e d e c e k s i n ! d e d i l e r . E n e r j i d o l u . ' c a n l, iri k e m i k l i , z e k i b a k l b i r a d a m o l a n Stk H o c a : Hazrm! dedi. Cuma yine gelip atmt. Bu kez eskisinden d a h a byk bir bar yank halk yn, yine Byk C a m i ile M u s t a f a Kemal'in o t u r d u u Ali Baha'nn Mesudiye O t e l i ' n i n n n e d e k o l a n a l a n d o l d u r d u . Dar k a m a y a n h a s t a v e y a t a l a k l a r b i l e p e n c e r e l e r d e n dar s a r k m t . M u s t a f a K e m a l , Ali B a b a ' n n o t e l i n d e k i o d a s n n p e n c e r e s i n d e o t u r m u , b y k b i r s e v i n l e g l m s e y e r e k se s i n e k o a n b u c a n l h a l k s e y r e d i y o r d u . Stk H o c a v e B e lediye Bakan, c a m i d e n knca hemen c e m a a t i n n n e dtler. brahim bey, yine e l i n d e T r k bayran t a y o r d u . Stk H o c a , g e e n k i b a a r s z m i t i n g i n a c s n k a r mak istercesine gr ve yank sesiyle tekbir ve tehlile ba laynca b t n c e m a a t ve' halk da o n a katld. M e y d a n b i r s a v a yeri g i b i b y k b i r u u l t u ile d o l u p i n l e m e y e balad. Kafile, ar ar M u s t a f a Kemal'in o t e l i n e d o r u ilerliyordu. oluk o c u u n da katld tekbir sesleri, yine b t n Havza'y t u t t u , d a a t a a ulat. Ve yanklar h a i n l e r i t i t r e t t i . Stk H o c a , o r t a y a k u r u l m u o l a n k r s n n yanna gelince sustu, t e k b i r getiren halk da b i r d e n b i r e 111

s u s t u . imdi, alnan s o l u k l a r bile iitiliyordu. Havza, bel k i m r n d e ilk kez b y l e s u s m u t u . S t k H o c a , i m krsdeydi. Ateli gzleri ve ciddi yzyle halk bir an s e y r e t t i . Bu bar yank halk, o n d a n kendisini c o t u r a c a k g z e l s z l e r b e k l i y o r d u . O d a b i r iki kez k s r d b o a z n t e m i z l e d i . S r a h i d e n b a r d a n s u ile d o l d u r d u . Bir y u d u m ierek k u r u y a n dilin: daman slatt. B y i e heyecanl bir g n d e hangi babayiitin dili d a m a k u r u yup birbirine yapmazd? Stk H o c a , b u n c a yldr v a a z v e r m e k t e k i b e c e r i k l i l i k ve kolaylkla sze balad. Halkn yreini en ince tel lerinden ateleyecek szler syledi. En sonra n u t k u n u yle b i t i r d i : Ey cemaat, d m a n a kar k o y m a k iin elde sopa lzmdr. E n g c y e t m e y e n , e n f a k r m s i m a n v e T r k biie b u g n d e n tezi yok, birer sopa olsun edinmelidir. Bu na da iktidarm yok, diyebilen kimse var m? V a r s a , o da e v i n d e k i k a z m a y , k e s e r i , b a , o da y o k s a y u m r u u n u h a z r l a s n . A r t k , z a m a n g e i m i t i r . Hazreti Allah da. Peygamberimiz efendimiz de byle e m r e diyor! H a l k , e n s o n r a c o m u t u . Stk H o c a ' y a l k l y o r , alklyor: Varol Hoca! Yaa, Stk Hoca! diye g r l y o r d u . Mustafa Kemal'in yz artk iyice aydnlanmt. Gerek ten de, Stk Hoca s a y e s i n d e baarl bir m i t i n g yapl mt. Belediye Bakan b r a h i m beyi yanna a r d : M e m n u n o l d u m . dedi. stediimiz gibi bir m i t i n g yapld. Hoca efendi de pek gzel konutu. Artk, b e n i m d e b u r a d a v a z i f e m t a m a m oldu. Daima sizinle m u h a b e r e e d e c e i m . M s t e r i h o l u n . B e n d e sizin gibi bir f e r t o l a r a k , inaallah kazanacamz z a f e r e k a d a r beraber, el ele a alacaz, dedi, sonra Stk Hoca'y da ararak ha raretle ellerini skt ve k u t l a d . Daha geen gn Damat Ferit'in, Trkiye'yi byk devlet'erin mandas altna koymay a m a tutan pln iin H a v z a l l a r a s y l e d i i s z l e r i b u r d a b i r kez d a h a y i n e l e di : 112

 G e e n l e r d e d e b i r k a k e r e s y l e d i m . H i bir z a ,.,an m i t s i z o l m a y a c a z . B i z i l d r m e k d e i l , d i r i d i r i mezara s o k m a k istiyorlar. imdi, u k u r u n kenarndayz. Son b i r c r e t b e l k i bizi k u r t a r a b i l i r / Z a t e n b a k a t r l de olsa geri d n m e k imkn yoktur. Bu, halka syledii szleri b t n k u m a n d a n l a r a da b a k a szcklerle t e l l e d i : Mill i s t i k l l i s a r s a n i g a l v e i l h a k g i b i o i a y l a r n b t n m i l l e t e k a n a l a t t n , mill s t r a a n z a p t e d l l m e z b i r hal a l d n , b u h a l l e r i n n l e n m e s i n i b e k l e d i i m i z i n b t n dnyaya t e l g r a f l a r l a iln edilmesini istedi. Mustafa Kemal, kaplcaya daha ok sabahlar giri yor, l e d e n s o n r a k i v a k i t l e r i n i g e c e n i n g e s a a t l e r i n e dek y a a l m a o d a s n d a a l a r a k y a d a p o s t a m d r : nn o d a s n d a e k t i i ve karln bekledii telgraflar kontroi e t m e k l e geiriyordu. Kimi z a m a n da elindeki k o c a m a n sar kehribar te bihini e k e r e k k a s a b a d a d o l a p h a v a a l y o r d u . B u a r a da da bir eyler bekliyor gibiyse de ne beklediini ancak birka kii b i l i y o r d u . Herkes, benzin y o k l u u n d a n A m a s ya'ya g i d l e m i y o r s a n y o r d u .

MANGAL

YREKL

ADAMIN

HKYES

Frsatn bulsa ger ipini eker En iyi dostundan sakn sen sem. Smmani A k a m k a r a n l , p o y r a z v e y a m u r , y e n i y o l d a hz l , hzl y r y e n bir a d a m k e m g z l e r d e n s a k l a m a k i i n s a n k i e l e l e v e r m i g i b i y d i . Y o l d a o n u n iki b k l m , u f a k tefek k a r a l t s n d a n b a k a h i b i r c a n l g r n m y o r d u . Karalt, biraz sonra. Stllarn evinin nnde durdu ve evresine yle bir gz a t t k t a n sonra, kapy st ste ald; k a p a c i l d i , i e r i g i r d i . Vay. O s m a n aa, sen misin? Bu, Topal Osman aadan bakas deildi. Ev sahibi h e m e n k o n u u n u y a p e l i t d a l l a r n n t r d a y a r a k , czr113 2/F.: 8

doyarak, tlayarak yand ocan rinden sular akan y a m u r l u u n u , yana brakan Topal Osman, atein rarak, yznden a k a n sular elinin aralkl olarak kap b i r k a kez daha nn T e p e k y l a d a m l a r b i r e r b i r e r b a d a kurdular.

b a n a g t r d . ze-J kalpan karp b i r i karsna b a d a k u - j tersiyle sildi; s o n r a , ] alnd v e O s m a n a a - J gelip ocan b a n d a !

E v sahibi, merak v e korkuyla alan gzlerini b a i konuunun yzne dikmi, ylece bakyordu. O s m a n aa-J nn a k r g z l e n , k a l a r n n a l t n d a k i d e r i n y u v a l a r n d a ' ocan alevlerine dikilmi duruyor, bir yandan da krpk' byklarnn slakln p a r m a k l a r n n ularyla k u r u t m a y a alyordu. ] Merakla yzme bakyorsun, acaba byle k o r k u - i lu bir zamanda habu uak ne yrekle kalkp geldi y i n e ] Giresun'a diye kendi k e n d i n e soruyorsun? D a y a n a m a - J dm, uak daha ok dayanamadm gzelim m e m l e k e t t e n ] u z a k t a kalmaya. G e l d i m ite. Ne olacaksa bir an n c e ] Olsun d e d i m . G u r b e t t a k e t t i c a n m a . Giresun'un o nl y a m u r u , hl b a r d a k t a n b o a n r - j casna yayor, kiremitleri, camlar dvp d u r u y o r , K a r a - 1 d e n i z ' i kylara d o r u s r e n p o y r a z , d i k k a y a l k l a r d a y a - 1 m u r u n g r l t s n b a s t r a n s r e k l i bir u u l t u k a r y o r - j du. Osman aa, hem ev sahibinin kendisine sarp v e r d i i j saakl Trabzon t t n n d e n sigarasn iiyor, h e m de I sa bacan o u t u r u y o r d u : Ha u b a c a n t o p a l o l m a s b i r ey d e i l de b y l e j y a m u r l u havalarda iin iin bir szlamas var, beni c a - I nmdan bezdiriyor. Bizim uaklarn geldiimden h a b e r i yoktur, haber ver de gelsinler grelim. Ne o l a c a k bu ] h a l i m i z bir a n l a y a l m . Osman aayla trl savalara ve servenlere katlp da sa kalm birok sava arkada, imdi ne y a p a c a k larn arm, sonlarnn ne olacan bilmeyerek e v l e r i n de kaygulu kaygulu dnyor; pusmu oturuyorlard. Osm a n aann geldiini r e n i n c e birer ikier, yerli R u m 114 I I ]

lara lar.

grnmemeye

alarak. Stllarn

evine

damlad

Hepsi, Osman aann, Giresun'un bu mangal yrek li adamnn evresine enberleme bada kurarak otur dular. H e m o n u d i n l i y o r , h e m d e G i r e s u n ' d a g e e n e n yeni o l a y l a r a n l a t y o r , s o n r a , y z l e r i a s k k a r a k a r a d nyorlard. Bu srada, kap g m g m alnd. Gelenin a r k a d a lardan biri olduunu bildikleri halde yine de herkes, be lindeki, k o y n u n d a k i t a b a n c a y a el a t t . Silhl be a d a m mavzerlerinin mekanizmasn krdatt. Osman aa, hi kmldamadan ocaktaki trdayan allara bakyor ve d nceli grnyordu. Bu gzel ehrin, gzel Giresun'un kendisi iin byk tehlikeler sakladn bilerek g e l m i ti. Bundan dolay byk ve srekli tehlikeler iinde ya am b i r a d a m olarak en k k tkrtdan bile bir eyler s e z i n l e y e n bir d u y u g c k a z a n m t . D k a p n n g m lemesi h e r k e s gibi o n u da k u l a k k e s i l m e y e armt. Gelen, Tapucu Gerdebiolu Mehmet efendinin kti b i y d i . s t n d e n b a n d a n s u l a r a k y o r d u . A d a m c a z . s lak e l i n i k o y n u n a s o k a r a k b i r m e k t u p k a r d v e O s m a n aaya u z a t t : Aa, dedi. T a p u c u Gerdebiolu M e h m e t efendi nin s a n a o k s e l m var. B u m e k t u b u d a h e m e n o k u s u n ve ona gre davransn, dedi. Ktip, bunu syler sylemez, alan kapdan karan lk y a m u r u n i i n e d a l d v e g z d e n u z a k l a t . O s m a n a a , mektubu bir solukta okudu, sonra ordakilere uzatt. Her okuyann yznde kaygular beliriyordu. Mektupta, Osman aann yeniden Giresun'a geldii haber alnd. K a y m a k a m Nizamettin beyle j a n d a r m a k u mandan seni t u t u k l a y a c a k l a r , bir a y a k n c e e h i r d e n savu, deniyordu. T u t u k l a m a e m r i n i . K a y m a k a m N i z a m e t tin b e y , T a p u c u G e r d e b i o l u M e h m e t E f e n d i y e k e n d i s i bildirmi ve Topal Osman'n bir an nce ehirden kp gitmesine arac olmasn sylemi, aann da bunu bil memesini dilemiti. Mustafa Kemal, Samsun'a geecei sralarda Topal 115

O s m a n G i r e s u n B e l e d i y e R e i s i y d i . Yalnz, b u g r e v i b i leinin g c y l e ele g e i r m i t i . Brakmayla b i r l i k t e t a ra denen A n a d o l u ehirlerinde stanbul h k m e t i n i n o t o r i t e s i k a l m a m t . B u y z d e n b u r a l a r d a h e r i, e s k i s i g i b i kanun erevesinde o l m u y o r d u . Topal Osman, ehrin T r k halknca ok sevilen ve kendisine umut balanan bir yer li kahramand. Bu yzden, pek azgnlaan Pontos Rum ekiya ve itahlarna kar Trk hemehrilerini korumak zere Giresun Belediye Reislii makamna o t u r u v e r m i t i . Yalnz, k a n u n g e l e n e k l e r i n e g r e belediye reislerini y netim mirleri, yani, kaymakamlar, mutasarrflar ve vali ler a t a m a k t a y d . Bu y z d e n de Topal O s m a n ' l a K a y m a k a m Nizamettin bey arasnda bir soukluk, bir geimsiz l i k t i r s r p g i d i y o r d u . N i z a m e t t i n bey, O s m a n a a n n b e lediye reisliini onaylamam, onun orda kanunsuz olarak oturmasn srdrmekte kendince kimi yararlar dnd t . T o p a l O s m a n . D a m a t Ferit h k m e t i n c e fena hal de mimli b u l u n d u u n d a n , o n u n bakanln onaylamas, stanbul hkmetinin bir m e m u r u olan Kaymakam da ko layca s u l u d u r u m u n a sokabilirdi. stanbul'da harl harl a s m a k i i n a d a m a r a y a n nl N e m r u t M u s t a f a Paa Di van Harbi. O s m a n aaya oktanberi gzlerini dikmi, itahl itahl b a k m a k t a y d . Ermeni ve Rum tehciri su lusu olarak aslan ve aslacak olanlarn listesinde T o p a l O s m a n aann da saygl bir yeri vard. O da bunu pek iyi biliyor, o n a g r e t e t i k t e b u l u n u y o r v e k u r d u u e t e y i her an d a v r a n m a k zere elinin altnda hazr b u l u n d u r u yordu. Topal Osman, belediye bakanl m a k a m n d a ehrin T r k h a l k n n k o r u y u c u m e l e i o l a r a k o t u r a d u r s u n , 1919 i l k b a h a r n d a stanbul gazetelerinde, N e m r u t M u s t a f a Paa'nn bakanlk ettii Divan Harbi rfi ad verilen s o n kerte tehlikeli mahkemede yarglanmas gereken nl sulular kapsayan bir siyasal sulular listesi yaymland. B u s u l u l a r a r a s n d a m e m l e k e t dna k a m o l a n l a r o l d u u gibi, m e m l e k e t iinde hl grevleri banda bulu nan b i r o k kii de vard. Giresun'un T r k halk, d a h a o k k e n d i e h i r l e r i n d e k i bir iki nemli kiinin adn bu 116

listede g r n c e irkildi. imdilik, Giresun'dan yarglan mas g e r e k e n iki kii vard. B u n l a r da Topal O s m a n a a ile G i r e s u n e r a f n d a n S a r M a h m u t Z a d e ' y d i . K r t M u s tafa Paa m a h k e m e s i , bu iki kiinin h e m e n y a k a l a n p stanbul'a y o l l a n m a l a r iin ihzar mzekkeresi de k e s miti. G i r e s u n ' u n g e n k a y m a k a m N i z a m e t t i n bey, b u ii renince Topal Osman' ararak : O s m a n aa, dedi, gazeteleri grdn, artk bura da d u r m a , bann a r e s i n e bak, ihzar mzekkeresi g e lirse seni t e v k i f e m e c b u r kalrm. Bir t a r a f a git, u z a k l a burdan! Kaymakamn yanndan ayrlan Topal Osman, omuz larn s i l k e r e k y i n e g i d i p b e l e d i y e d e k i m a k a m n a o t u r d u . Bu gen kaymakama da zaten oktanberi ierliyor du. O n u n belediye bakanln b t n zorlamalara karn kabul edip dorulamam ve onu byle kanunsuz ola rak bu makamda oturtup duruyordu. te, belediye reislii odasnda oturuyorum. Ni z a m e t t i n bey, skysa gelsin beni tevkif edip stanbul'a gndersin! diyordu. Bir g n jandarma kumandan, kaymakamn katna gi derek : h z a r m z e k k e r e s i var. T o p a l . O s m a n ' t e v k i f e d e ceim, b a n a bir k o m i s e r ver! dedi. K a y m a k a m N i z a m e t t i n bey, M u s t a f a K e m a l ' i n S e l a n i k ' t e n o c u k l u k a r k a d a y s a da h e n z bir k a y m a k a m d a n baka bir ey deildi. T o p a l Osman'n .tutuklanmasn kendisi iin tehlikeli bulmasayd onu d o r u d a n doruya tutuklattrabilirdi. undan ki o bu kapdan hl e k m e k y e m e y i d n e n l e r d e n d i . te, bu yzden arslann azna kendisinden daha az k o r k t u u bir k u r b a n a t a r a k peneli kurban k o r k u t u p karmak is tedi ve j a n d a r m a k u m a n d a n n a : Sen, evvel Sar M a h m u t Zade'yi yakala! Sonra da Topal Osman' yakalarsn! dedi. J a n d a r m a k u m a n d a n , gidip Sar M a h m u t Zade'yi tu t u k l a y p N e m r u t M u s t a f a m a h k e m e s i n e g n d e r m e k ze re g e m i y e bindirdi. Bunu g r e n Topal Osman, bir kahpe117

lige u r a m a k k a y g u s u y l a a d a m l a r n y a n n a a l p b i r a k amst karanlk bastktan sonra m o t o r u n a binerek Tepeky'e d o r u yola kt. T o p a l O s m a n ' n d a a k, e hirde imek gibi yaylmt. Rumlar, o n u n d a a kn, ehirde oturuundan daha tehlikeli buluyorlard. Topal O s m a n iin istanbul'dan T r a b z o n Valisi Galip beye emir stne emir geliyor, o da d u r m a d a n G i r e s u n Kaymakamn sktryordu. Bir g n kafas kzan kay m a k a m , Ali Galip'e yle bir yaz y a z d : B u a d a m n d a d a y z elli s i l h l m a i y e t i v a r . Y a kalanmas iin kuvvet gnderin. Ancak, o zaman tutula bilir! B u ii b y l e c e b a n d a n s a v m a k i s t e d i . Nizamettin beyin de Topal Osman'n d u r u m u n a ben zer b i r d u r u m l a k a r l a m a s g n s o r u n u y d u . Nitekim, Topal Osman, dada etesini glendire dursun bir ngiliz vapuruyla stanbul'a g i d e n g e n kay makam, yine Ermenileri zorla g ettirme ve l d r m e su undan dolay Nemrut M u s t a f a Paa m a h k e m e s i n e g n derilmek zere tutuklanp ellerine kelepe vurulacak, yal nz k a m a n n y o l u n u b u l a r a k l m d e n k u r t u l a c a k t . Topal Osman, dada bulunduu srada Nemrut Mus t a f a Paa m a h k e m e s i , o n u . gyaben i d a m a m a h k m e t m i t i . ' A r t k , bu m a n g a l y r e k l i a d a m n kan helldi. G rld, tutulduu yerde ldrlmesi iin emir kmt Topal Osman, o l d u m olas Giresunlu denizci bir aile nin ocuuydu. Dedesi, smail Kaptan'd. Byk bir yel kenli gemisi olan smail Kaptan, h a c c a da g i t t i i n d e n ona Hac smail Kaptan diyorlard. Hac smail K a p t a n , d a h a ok yabanc limanlara, rnein Karadeniz'deki Rus li manlaryla Akdeniz limanlarndan Marsilya'ya dek sefer lere k y o r d u . H a c s m a i l K a p t a n ' n o l u M e h m e t e f e n di, Giresun'a epeyce eskiden gelip yerlemi olan C e m i t ' g i l l e r i n kzyla e v l e n m i v e b i r o k o c u u o l m u t u . te, bu ocuklardan biri de akr gzl, gzel ve sevimli bir o c u k o l a n Osman'd. M e h m e t Efendi, babas gibi denizcilie heves e t m e mi, t i c a r e t l e u r a m a y d a h a u y g u n b u l m u t u . N e var 118

ki, bir de hacca g i d i p babas gibi hac oian M e h m e t e f e n di', t i c a r e t t e b a a r k a z a n a m a m , o l u k o c u u n a a n c a k o r t a h a l l i bir y a a y s a l a y a b i l m i t i . G i r e s u n ' u n H a c Hseyin mahallesinin o r t a halli bir evinde d n y a y a g e len Osman, ilkokulu bitirmi, o zamann ortaokulu anla mna gelen Rtiye'nin son snfna dek o k u m u , s o n s n f t a a y r l m a k z o r u n d a k a l m t . O s m a n ' n o c u k l u u , ilk genlii, hep gnlk yaaynda karlat hakszlklara isyan etmekle, onlarla b o u m a k l a geti. Cidd ve zeki baklar, ukur enesinin azim bildiren sert kararll, k u r u m l u ve alml d u r u m u , ona akranlar, h a t t b y k arkadalar arasnda saygl bir yer verdirmiti. Haksz y e r e d v l e n o c u k l a r n ba kurtarcs ve hak .araycs o y d u . O s m a n da dedesi smail a a gibi denizi o k sevi yordu. Dalgalarn c o t u u frtnal havalarda denize al m a k iin lgnca bir heves duyar, g e n arkadalarn da bu servene srklemeye" alrd. Kara gzl Karadeniz'in dalgalar zerinde Giresun' da yetien fndklardan birinin k a b u u gibi o y n a y a n k k k a y m i i n d e l g n c a v e hrsl s a a t l a r g e i r d i i ni g r e n l e r i n y r e i azna g e l i r d i . Deniz, o n u n b o u a ca en yakn devdi. Giresun limanna demir atan da gibi yabanc g e m i lere imrenerek bakar, Trklerin byle gemilere sahip ol mayna hayflanp d u r u r d u . O s m a n , dedesi gibi denizci, babas gibi mflis bir ta c i r o l m a y bir y a n a brakp k o l a y c a para k a z a n m a n n y o l larn a r a m a y a balamt. Ne v a r ki yaayn hangi ka psndan girmise parann kolay kazanlamayacan an l a m a k t a g e c i k m e m i t i . U z u n vfe isiz b i r g e n l i k d n e m i n d e n sonra kendisine g l m s e m e y e balayan heyecanl bir i bulur gibi olmutu. Giresun'da bir ttn rejisi vard. Bunun Trk olmayan mdr ve br adamlar, memle ketin yetitirdii en gzel t t n iliyor ve dnyann pa rasn kazanyor, Trkleri o r a y a hi yanatrmyorlard. Yalnz, ucuz ve zor t t n iiliklerinde T r k l e r alyor du. Sonra, ttn kaakln nlemek iin kullanlan b t n kolcular, Rumdu. Bunlar, kendi adamlarna k a a k 119

ilk yaptrp ok para kazandrdklar halde Trk k a a k .larn k a r s n d a a z r a i l k e s i l i y o r l a r d . ' Salt bu kolcularla b o u m a k zevkini t a t m a k iin t t n k a a k l n a b a l a y a n O s m a n , pek h e y e c a n l g n l e r ve g e c e l e r geiriyor, bir e t e c i egzersizi y a p a r gibi sert leiyor ve piiyordu. Osman'n bu n e m l i bir olayla verdi. oktanberi dii Panas smail heyecanl, tehlikeli birdenbire bakla gz diktii, daha a a n n g z e l kz ve babo yaay, k e s i l m i gibi d u r u d o r u s u gnl ver Hatun'la evlendi.

G e r i , s m a i l a a , z e n g i n b i r a d a m d , O s m a n ' n sr t artk yere gelmezdi, ne var ki Osman, srtst yatp d a kar p a r a s y i y e c e k l e r d e n d e i l d i . D o r u d r s t bir i tutmas gerekiyordu. Kaynpederinin yardmyla keres tecilie balad. B u k e r e s t e ii z a m a n n d a e l i n e e p e y c e p a r a geen..O s m a n , p e k eli a k v e c m e r t b i r i n s a n o l d u u n u g s t e r m i t i . D k n ee d o s t a y a r d m e d i y o r , a r k a d a l a r y l a yiyip iiyor, evresinde kendisine gnl balayanlardan bir grup toplanyordu. Artk, g e n Osman, Osman aa olup kmt. Hemehrileri onu byle aryorlard. O s m a n a a , her K a r a d e n i z u a g i b i s i l h l a o y n a may da seviyordu. G o r o n i k Rus tabancasnn n a m l u s u n d a n h e d e f l e r e u a n m e r m i l e r i n saysn k e n d i s i d e b i l mezdi. Keskin nianc denecek g t e bir atc o l m u t u . Gazete okumasn seven ve siyasal haberleri byk bir il g i y l e i z l e y e n O s m a n a a , 1908 h r r i y e t d e v r i m i n i b y k bir sevin ve heyecanla karlad, fesini havaya frlatt Artk, Trkler iin btn aclarn ve kaygularn sonu gel diine inanyordu. Osmanl lkesinin btn ehirlerinde olduu gibi Giresun'da da geceli gndzl enlikler ol mu, hrriyet trkleri sylenmi, ikiier iilmi. O s m a n aann ba ektii horonlar oynanm, btn kt gn l e r i n s o n u g e l d i i n e m i l l e t e i n a n l m t . D a d a n b i r s r ekiya inmi, silhlarn akrdatarak hkmet kona n n d e dolayordu. Gene! af kmt. Bu Rum ve T r k ekiyalarnda, devrimi kendileri yapm gibi bir de k u r u m alm vard ki demeyin gitsin. 120

Giresun'un b t n Rumlar ve Trkleri sevinten sar ma dola olmulard. Kurtla kuzunun dost olduu gn lere benzer bar ve d o s t l u k gnleri, yeil Giresun'a m u t lu s a a t l a r yaatyordu. Birbirlerine di bileyen T r k l e r ve Rumlar, silahlarnn zerini zeytin dallaryla rtmlerdi. Ne v a r ki Avrupa devletlerinin birer birer T r k i y e ze r i n e a t l a r a k p a y i s t e y e c e i g n l e r d e g e l i p a t m t . Balr k a n m i l l e t l e r i n d e n n c e talyanlar d a h a sabrsz d a v r a n a r a k T r a b i u s g a r p z e r i n e u l l a n m , B a l k a n S a v a hazr lklar hzlanm, Giresun Rumlar da silhlarnn ve b o m balarnn zerindeki zeytin dallarn kaldrmaya balam lard. Osman aa. dikkat ediyordu, Avrupa milletlerinden biri Trkiye'ye sataaca ya da satat gn, b t n R u m hemehrilerde bir b a y r a m havas balyor, boyleri uzuyor, sesleri dikleiyordu. Byle zamanlarda Trk-Rum mahalleleri arasndaki sapanta savan Rum o c u k l a r iln ediyordu. Trk mahalleleri, aada, Rum mahal leleri de yukar srta sralandndan Rum ocuklarnn sapan talar daha kolaylkla yerini buluyordu. Hrriyet devriminin getirdii geici d o s t l u k havas, artk, bir daha geri g e l m e m e k zere dalp g i t m i t i . im di, T r k ve Rum m a h a l l e l e r i n d e karlkl di gcrtsndan g e i l m i y o r d u . Artk, hi bir zeytin aac, bu ehre g m y a p r a k l d a l l a r n d a n g n d e r e c e e b e n z e m i y o r d u . ler, yle bozulmutu ki sonsuz barn kurulmas iin bu e hirde ya Rumlar ya da T r k l e r tek balarna k a l m a k zo rundaydlar. Trablus Sava felketle bitmi, arkasndan beklen m e k t e olan Balkan Sava balamt. Balkan ehirlerin d e n k o p u p gelen krmz kuakl, kara yeldirmeli g m e n d a l g a l a r , K a r a d e n i z ky e h i r l e r i g i b i G i r e s u n ' a d a a r p mt. Kurtulu Sava yapan Balkan milletleri, Hristiyanik gayretiyle ve bir hal ordusu ruhuyla btn Trkleri ve m s l m a n l o r kesip biiyor, hele Hristiyanlktan mslm a n l a g e m i Pomaklarla Bonaklarn gzyalarna hi bakmyorlard. Balkan Sava'nn balamas, b t n T r k i y e ' d e ace121

le bir seferberlik havas e s t i r m i t i . Askerlii gelen g e l meyen cepheye komak iin askerlik ubelerine bavu ruyordu. Osman da bu c o k u n l u k iinde oraya bavur m u t u . Ne yazk ki babasyla amcasnn el ele v e r e r e k yatrdklar bedel y z n d e n askerliini yapm farzedilerek geri evrilmiti. O, b u n u ve hi kimseyi d i n l e m e y e rek arkasna takt bir yn g e n l i k arkadalaryla g nll olarak savaa katlmak zere klaya gitti, b i r k a ay eitim grdkten sonra vapura bindi, stanbul'a yol land. O srada atalca m s t a h k e m mevkiine d o r u iler leyen Bulgar o r d u s u n u d u r d u r m a k zere Karadeniz ky larndan ivedi olarak t o p l a n p c e p h e y e srlen Trabzon T a b u r l a r n a katlmakta gecikmedi. steince, dileince v u r u t u ve sa b a c a n n diz k a p a n bir a r a p n e l paralayncaya dek vurutu. T a m o n b e yerinden y a r a l a n d . A r y a r a l o l a r a k s t a n b u l ' a g e t i r i l i p ili E t f a l H a s tanesi'ne yatrld. B u r d a d o k u z ay yatt. Bir ara s a b a cann kesilmesi tehlikesi bile belirdi. Bacan k e s m e k iin doktorlarn kendisine yapt neriyi iddetle reddet ti, yeryznde bacaksz gezip dolaacana br dnya ya iki bacakla gitmeyi ye bulduunu syledi. Bylece b y k bir k a n g r e n v e l m t e h l i k e s i y l e b a b a a kald. O s m a n , en sonra yalnz dizindeki a r a p n e l parasnn k a r l m a s n a raz o l d u , o d a b a y l t l m a s n a m s a d e e t m e y e rek. A m e l i y a t olup b i t t i i n d e O s m a n ' n bu d e m i r d e n d a yanma gcne btn doktorlar at. Artk, Rumeli elden g i t m i , t o p tfek sesleri kesil miti. Osman, bu uzun hastane yaayndan sonra, t a burcu edilip de Karadeniz limanlarna kalkan Glcemal vapuruna binmeye g i d e r k e n s a ayan kaz adm g i d e n bir Alman askeri gibi k a l a d a n atyordu. Sa bacana o evik gzellii ve oynakl veren mekanizma bozulup gitmiti. Koltuk deneinin kaldrmda kard takrt d a n u t a n y o r d u . Artk, o n a bilen b i l m e y e n Topal O s m a n diyecekti. Giresun'da demirleyen v a p u r d a n karaya knca k i m seciklere grnmeden d o r u c a eve gidip kapanverdi.

122

Sanki, Balkan Sava'n kendisi yitirmi gibi utanyorj kimsenin yzne bakamyordu. Yaras iyice g e m e y e n ve hi bir z a m a n da geme y e c e k o l a n O s m a n , e v d e n k t g n l e r , s t a n b u l ' d a n be r i t a d k o l t u k d e n e i n e d a y a n a d a y a n a y r m e k zo runda kalyordu. B a l k a n S a v a ' n d a n h e m e n s o n r a B i r i n c i D n y a Sa va patlaynca, artk, anyla anyla T o p a l O s m a n diye t a n n m a y a b a l a m o l a n O s m a n a a , h e n z B a l k a n Sava'nda ald y a r a l a r k a p a n m a d a n a r k a s n a bir yn gnll takarak A c a r a dolaylarna geti, kendini bildi i n d e n beri ttihat o l d u u n d a n Acara'da Tekilt M a h s u s a nn m e y d a n a g e t i r d i i s a b o t a j m i l i s l e r i n e k a t l d . K o l t u k d e n e i n e d a y a n a r a k savalara g i r d i . Rus o r d u larnn ilerleyii srasnda ar bir ekili y a p a n T r k or dusuyla birlikte yemilik hattna ekildi. Orda tifoya ya kalanarak memlekete denmek zorunda kald. Tifoyu at latnca yeniden cepheye kotu. Bayburt hattnda Trk ordusu, bozgun halinde ekilirken Topal O s m a n sekiz yz k i i l i k g n l l s y l e o t u z y e d i n c i t m e n e m r i n e g i r d i . Rus larla savaa savaa Tirebolu'ya, Harit rmana dek e kildi. Dman, bu hatta duraklamak zorunda kald. To p a l O s m a n ' n g n l l says b e y z e i n m i t i . M e v c u du arttrmak iin yine Giresun'a dnd. Henz a s k e r l i k ana g e l m e y e n l e r d e n bir yn daha g n l l t o p l a y a r a k c e p h e y e g t r d v e c e p h e h a t t n d a t a m b i r b u u k yl dmana gz atrmamaya alt. Bundan sonra, Rus o r d u s u , birdenbire e l i n d e k i k y l e r i , k a s a b a l a r v e ehirler/i y a k p y k m a d a n , o r a l a r d a o t u r a n sivilleri l d r m e d e n , yiyecek, g i y e c e k depolarn, c e p hanelikleri Trk kumandanlklarna teslim ederek kendi liinden ekilmeye balad. Rusya'da patlak veren Bole vik devrimi, Rus o r d u s u n u allak bullak e t m i , b t n s u bay ve askerleri kendi canlarnn kaygusuna drm t . B u kez, b o z g u n a u r a y a u r a y a m e m l e k e t i n e n g z e l paralarn elden karan Trk ordusu, boaltlcn toprak lar kurtarma yarna balad. Kafkasya sava blgesini bir yry halinde igal

e t m e yarna T o p a l O s m a n d a katld. T r k o r d u s u n u n n n d e yalnz, T r k l e r e hasm ve bamszlk yanls yer l i h a l k l a r l a iyi r g t l e n m i E r m e n i l e r v a r d . Topal O s m a n , B a t u m ' u n alnmas iin ileri atlan deli fieklerden biri oldu. Y a k u p Cemil'in sekiz yz kii lik etesiyle T o p a l Osman'n yine bunun t u t a r n d a k i e t e l e r i her t r l t a t t a n y a r a r l a n a r a k B a t u m z e r i n e a t l dlar. T o p a l O s m a n , B a t u m ' d a m e y d a n a g e l e c e k a t m a ve arpmalarda gerekecek btn cephane ve silhlan kendi motorlaryla tatm ve onun gnllleri Batum'o komando birlikleri gibi kmlard. B a t u m ' a ilk k e z T o p a l O s m a n g i r d i ; s i l h l a r B a t u m vali ve k u m a n d a n n a teslim etti. Fatihliklerin armut g i b i k o l a y c a d e v i r i l d l i b u s a v a d n e m i n d e T o p a l Os m a n ' n B a t u m f a t i h i o l m a s g e r e k i r k e n b u n u Y a k u p Ce mil sahiplenmiti. Tekilt Mahsusa'nn byk milis ku mandan namn tadndan Topal Osman'n etesinin d e ba s a y l m v e k e n d i n e B a t u m F a t i h i d e n m e s i n i is temiti. 1918 ylnn s o n l a r n a d o r u b r a k m a o l u n c a , c e p heler birdenbire enelerini ksm, yeri g s a r s a n g m b r t l e r d i n m i , g e n c e c i k i n s a n k a n l a r s e b i l g i b i lkr lkr a t o p r a k l a r a d k l r n e z o l m u t u . B r a k m a k o u l l a r gereince Trk o r d u s u n u n terhisi balamt. Kurunlarn, tifonun, tifsn, kolerann, karn souun ve en sonra I aln yiyemedii iskelet gibi erkekler, kr topal evle rine dnmeye baladlar. Batum f a t i h l i i n i m e t a z o r i Y a k u p C e m i l ' e b r a k a n T o p a l O s m a n d a s a b a c a n n diz k a p a k b l g e s i n d e k i y a rasndan hl irin akarak k o l t u k deneiyie kendisini d r t gzle bekleyen oluk o c u u n u n yanna d n d . Gel g e l d i m , z a m a n deimiti. imdi Giresun'a artk Pontosular, Rum kabadaylar ve neeli neeli alp d u r a n a n sesleri hkimdi. Artk, yeil Giresun, bir P o n t o s e h r i o l u p k m t . B t n b r ky e h i r l e r i n e o l d u u g i b i buraya da trl ynlerden maskeli Pontos savalar ak tarlyor, y a m a t a k i byk Rum evleri, kiliselerin a l t n 124

d a k i gizli d e p o l a r ve gizli m a a r a l a r hep silhla kabasa dolduruluyordu. ngilizler. Franszlar ve Amerikallar, b t n bu y e m yeil kylar ve c a n y e e r t e n yaylalar, P o n t o s devletine, dou vilyetlerini de taa Sivas'a dek Byk Ermenistan'a armaan ediyorlard. Bunun karar oktan verilmi, imdi, b u k a r a r t e r e y a n d a n kl e k e r g i b i k o l a y c a u y g u l a m a y a alyorlard. Dorusunu sylemek gerekirse Topal Osman, cephe den dnp de hi tanmad korkun Pontosu milislerin ehri kapladn g r n c e rkmt. B t n tand ve tanmad bu yzler o n a kar kapal, d n k ve d m a n d. Onu bir kak suda b o m a k istiyor gibiydiler. u da bir gerekti ki Topal Osman, cepheden temelli dndk t e n sonra Trkler r a h a t bir soiuk. almlar, Rum hemehrilerse niyetlerinin k t i n c e korkmu ve bozulmular d . T o p a l O s m a n , G i r e s u n ' u n bir T r k e h r i o l d u u n u g s t e r m e k iin kendi k e n d i n e belediye reislii makamna oturdu. Ve hemehrilerini korumaya karar verdi. Damat Ferit Paa'nn b u y r u u altnda cayr cayr ileyen Nem rut M u s t a f a Paa m a h k e m e s i , en sonra, elindeki listeye g r e o n u d a g y a b n d a y a r g l a m v e m e y d a n l a r d a asl m a s n a k a r a r v e r m i t i . T r a b z o n v a l i s i i h t i y a r G a l i p bey ve o n u n a d a m gibi g r n e n Giresun K a y m a k a m Nizam e t t i n beyle jandarma kumandan da Giresun Rumlarnn b a s k s y l a o n a c e p h e a l m l a r d . T r a b z o n m e t r o p o l i t i Hrisantos, d u r m a d a n T o p a l Osman'n yakalanp aslmas i i n n g i l i z l e r e , A m e r i k a l l a r a , F r a n s z l a r a v e D a m a t Fe rit'e mektuplar yadryordu. T o p a l O s m a n ' d a n , s a v a i i n d e y a p l m o i a n zoraki E r m e n i g v e b u arada k y l a n c a n l a r n h e s a b n ver mek zere can i s t e n i y o r d u . Talt Paa'nn da yazd a n l a r n d a s y l e d i i , g i b i b u z o r a k i g e t t i r m e ii sra snda istenmeyerek pek ok ktlkler olmu, pek ok c a n l a r a kylm, d n m e y e c e k olan Ermenilerin m a l l a n zerine btn zorba tara ttihatlar oturmutu. Byk k t l k l e r o l d u u gerek idiyse de bunlar o l u r k e n Topal O s m a n hep cephelerde, milislerinin ban125

da uramakta, koltuk deneiyle yiite savamaktay d. Yalnz, G i r e s u n ' u n ileri gelen E r m e n i l e r i n d e n e r i k ' i , Ruslara c a s u s l u k e t t i i n d e n , yine bir esir Rus E r m e n i sinin dorulamasyla l d r m e k zorunda kalmt. Asl so run, Ermeni soykrm deildi. Yerli Rumlar, P o n t o s d vasn y r t r k e n Topal Osman'n balarnda nasl ekiyeceini yakndan biliyordu. O, ilk delikanllk a n d a n beri Rumlarla dvp d u r m a k t a ve g z n d a l d a n b u d a k t a n s a k n m a z o k t e h l i k e l i bir a d a m o l a r a k t a n n m a k tayd. Topal Osman'dan, sava iinde yaplm olan z o r a k i Pontos etelerinin Karadeniz kylarndaki da k y l e r i n i Pontos hkmetinin yolunu aydnlatacak kocaman m e a l e l e r g i b i y a k m a y a v e i n s a n l a r m z ktr k t r k e s m e y e b a ladklarn g r n c e d a h a o k d a y a n a m a m , b u n a bir umar bulmak zere kalkp ehre gelmi ve bu y a m u r lu ve katran gibi karanlk akamda Stllarn kapsn a l m t . ki s a v a b o y u n c a k e n d i s i y l e c e p h e c e p h e g e z l mi ve vurumu yiit arkadalarnn yata yine bu e hirdi. Ne y a p a c a k s a yine burda yapacakt. Stllarn evine konuk olduu a k a m da geliinin grlm ve ehre telll edilmi olduunu anlamt. T e h l i k e kapy alyordu. B u K a y m a k a m N i z a m e t t i n , o n u n bana fena ekimiti. Dur hele, bak, b t n d m a n l a n n bana nasl k a r a bir d kesilecekti. e t e s i n i n e k i r d e i n i k u r m u t u bile. K a y m a k a m n dolayl o l a r a k g n d e r d i i haber, y a b a n a atlamazd. Topal Osman, ev sahibiyle ve geride kalan b r ar kadalaryla helllaarak Ethem Hotmanolu K r Ab dullah, T o m o l u smail, Hsrev, Vahit adl en g z pek arkadalarn yanna alarak gecenin koyu karanlna d a l d. M o t o r aada Hac Hseyin m a h a l l e s i n d e , k a y a l k l a r arasnda onu bekliyordu. Topal Osman'la adamlar mo tora atladlar ve stanbul ynnde Tepeky'e doru uzak latlar. Sevgili ehirleri Giresun, y a m u r u n ve k a r a n l n k a r a v e k a l n p e r d e s i a r k a s n d a s o n clz k l a r y l a g z d e n yitince. motordakiler, yeni ve d a h a byk bir se126

rvenin eiine ayak attklarn anladlar. Artk, t a m a n lamyla kelleyi k o l t u a almlard. A r t k , g e r e k e h i r d e , g e r e k s e d a d a P o n t o s ii i i n a l a n herkes, t e h l i k e d e d e m e k t i . ngiliz, Fransz ve A m e r i k a n t e m s i l c i l e r i , s k sk G i r e s u n ' a u r a y a r a k R u m l a r a hi bir tehlike olmadn sylediler ve Topal Osman'n hakkndan kolayca geleceklerini gzleri k o r k u d a n by yen Rumlara vaadettiler. Pontos iinin en ateli y r tclerinden Trabzon Metropoliti Hrisantos. Hristiyanlk elden gidiyor diye taa Paris Konferans'na dek t e l g r a f l a r e k e d u r s u n . D a m a t Ferit h k m e t i , ngiliz t e m s i l c i s i n i n l t i m a t o m u y l a Topal O s m a n belsnn tez g n d e o r t a d a n kaldrlmas iin b t n Karadeniz kylarndaki jan darma kumandanlklarna emir verdirdi. Topal O s m a n , l diri ele geirilmeli ve memleketin huzuru salanma lyd. Bir asker birlikle, bir j a n d a r m a b l ve bir s v a r i bl. Topal Osman'n arkasna dt. Bu arada Topal Osman'n yanndaki ete erat, g n g e t i k e a r t y o r d u . Bir g n , Rumlarn ihbar zerine Karahisar dolaylarnda jandarma blnn basknna u rayan Topal Osman, j a n d a r m a bl ile kumandann bir ete taktiiyle tuzaa d r d ve jandarmalar uzak latrarak jandarma kumandann rehine olarak yannda alkoydu. Kendisinin ne iin daa km o l d u u n u o n a anlatabildi. Bu j a n d a r m a kumandan. K a y m a k a m Nizam e t t n b e y l e e l e l e v e r e r e k T o p a l O s m a n ' n b a y a bir k a a t i l olmayp t a m bir y u r t s e v e r o l d u u n u , e l i n d e b y k b i r e t e k u v v e t i b u l u n d u u n u , aff a h a n e y e m a z h a r olmad takdirde elindeki bu gz pek insanlarla byk z a r a r l a r y a p a b i l e c e i n i y a z p d u r d u l a r v e e n s o n r a s t a n b u l ' d a n b i r aff a h a n e k o p a r a b i l d i l e r . Bylece, jandarma kumandan da Topal Osman'n rehinesi olarak d a d a n d a a g e z m e k t e n k u r t u l u p e hirde grevinin bana dnebildi.. Topal Osman'a tam padiahn kendisini affettii ve dadan inebilecei, Giresun'a dnebilecei bildirilmiti ki k o r k u n bir haber, hem onun, h e m b t n h e m e h r i l e r i 127

nin yreini yerinden oynatt: Byk dmanlar, kk d m a n Yunanllara zmir'i igal ettirmiler ve o r d a Trk l e r i k o y u n g i b i ktr ktr k e s t i r m i l e r d i . G i r e s u n ' u n i i n d e d o l a a n en yeni h a b e r e g r e de bugnlerde Giresun da Y u n a n l l a r c a i g a l e d i l m e k z e r e y d i . A v e r o f v e Klk z r h llarnn k u r u n renkli hayaletlerini her gn denizin ufuk l a r n d a a r a y a n R u m h e m e h r i l e r , b u ie g n v e s a a t s o n j n u gzyle bakyorlar, bunu Trk hemehrilerine iittir m e k t e n de e k i n m i y o r l a r d . G r n e gre Pontos dev letinin yeniden kurulaca gnler seirterek yaklayordu. *

*
Giresun'a yayan iki saat e k e n Kayadibi kynn y o l u z e r i n d e iki kiinin ilerlediini gren n b e t i : Dur, h e m e h r i , kimsiniz? diye bard. Yabanc deil. O s m a n aay grmek istiyoruz. Yannda yabanc bir k o n u k i a birlikte gelen ve bu karl veren, Topal Osman'n Giresun'un iindeki yakn adamlarndan biriydi. Onun getirdii konuk, pek nemli bir haberle Samsun'dan geliyordu. Nbeti, gelenleri yo n m a k a t a r a k yemyeil fndk baheleri iinde yitmi git m i o l a n iki katl bir k y evine g t r d . B a h e d e t a h t a bir sraya oturarak gnete sa bacan o u t u r a n srt g e l e n l e r e d n k K a r a T r a b z o n b a l k l , z p k a l bir a d a m b i r d e n b e l i n d e k i t a b a n c a y a e l a t a r a k a t i k v e s e r t bir d a v ranla geriye dnd : K i m d i r o n l a r ? diye bard. akr k u r t gzleriyle gelenlere yer gibi bakan bu a d a m , Topal Osman aadan bakas deildi. Nbetiye : Sen iine git! diye buyurdu. Nbeti uzaklat. Osman aann tanmad konuk, Samsun Mdafaay H u k u k ' u n d a n geliyordu. K o y n u n d a n kard m e k t u b u Os m a n aaya uzatt. M e k t u b u gzleri parlayarak okuyup bitiren Topal Osman, onlar o t u r t t u k t a n sonra tabakcsndan bir sigara sard, tabakay konuklarna da uzatt. Sigarasndan derin soluklar ekerken glmsyordu: Ha bu iler galiba d z e l e c e e benzer! diye sy l e n d i . S o n r a G i r e s u n l u h e m e h r i s i n i n c m u z u n a bir a p l a k indirdi : 128

 lar.

Senin g v u r c u k l a r ne l e m d e ? Bildiin gibi a a . hepimizi k e s m e y e hazrlanyor

Sen o n l a r a b e n d e n s e l m et, i m d i d e n balarnn a r e s i n e b a k s n l a r , o n l a r n s o n l a r n iyi g r m y o r u m b e n . Osman aann yz glyordu : M u s t a f a K e m a l P a a ! M u s t a f a K e m a l Paa! d i y e birka kez sylendi. Sonra Samsunlu h a b e r c i y e : A r k a d a , dedi, Samsun'daki b t n vatann se v e n l e r e benden selm syle. Haberlerini aldm. Dedikle ri olacak, merak etmesinler. Topal Osman'n Kayadibi kyne dek sokulmasnn nedenieri vard. Padiahn kendisini affettii gnlerdey d i . Y a l n z , e h r e g i r m e y i d o r u b u l m u y o r , hzla g e l i e n olaylar b u r d a n izliyordu. Herhangi k t bir i patlak ver d i i n d e b u r d a n G i r e s u n ' a b i r k a r a k u g i b i i n m e y e hazr bekliyordu. Her ne kadar affedildiyse de hkmet me murlarnn hibirine gvenemiyordu. Konuklar savdktan sonra, hemen adamlarn topla y a r a k d r t b e a r k a d a y l a b i r i k i g n g z d e n rak o l a can, dnnceye dek evlerine dalmalarn, gelir gelmez 7 i n e h a b e r s a l a r a k k e n d i l e r i n i t o p l a y a c a n s y l e d i , he m e n o a k a m , y a n n d a k i b e a c a r a d a m y l a kyda b e k leyen m o t o r a bindi. Silh ve cephanelerini de bir denk y a p a r a k b a y a bir e y a y m gibi m o t o r u n bir yanna b r a k t l a r . S a m s u n ' a k e n d i h a l l e r i n d e y u r t t a l a r g i b i k tlar. O r d a biraz d i n l e n d i k t e n s o n r a ikier atl. yayl t u t a r a k H a v z a ' y a d o r u y o l a k t l a r . Y o l d a h e r h a n g i bir P o n t o s l u ya da baka bir ekiya saldrsna kar k o y a c a k tedbiri de almaktan uzak durmadlar. Hepsinin yannda birer d e m e t A l m a n ve ngiliz b o m b a s b u l u n d u k t a n ba ka giyneklerinin altndaki armalarda da yzlerce fiek di ziliydi. Tfekleriyse adr bezlerine sarlm eyalar gibi yanbalarnda yatyordu. e t e yaaynn o k ince hesaplarn yakndan bilen ve her trl putluu hesaplayan T o p a l O s m a n . Havza' y a v a r n c a a d a m l a r y l a ilk n c e b i r h a n a i n e r e k k e n d i n i belli e t m e d e n kasabay gezip dolat. Mustafa Kemal'le 129 2/F. : 9

k a r a r g h n n b u l u n d u u , d a r d a n t a bir m e r d i v e n l e klan oteli gz hapsine ald; girip kanlar tand. P a a g i y n e i i i n deki s a r n , m a v i g z l M u s t a f a K e m a l ' i d e grd. Sonra, bunlar zerine halktan bilgi toplad. K o n u t u u kiiler, M u s t a f a Kemal'in m e m l e k e t i d m a n l a r d a n k u r t a r m a k iin buraya geldiini ona heyecanla a n l a t t lar. O z a m c n . T o p a l O s m a n v e a d a m l a r b u i i n d o r u luuna t a m olarak inandlar ve bir a k a m karanlk b a s tktan sonra kulakl kara balklar, zpka ve silhlaryla M u s t a f a Kemal'in k a r a r g h k u r d u u otele gittiler. M u s t a f a Kemal, b b r e k sanclarn dindirmek iin d o k t o r l a r n salklad alt saatta bir alnmas g e r e k e n banyolarndan birini yeni yapm, yz alev alev y a n a r a k b i r s a n d a l y e d e o t u r m u , s i g a r a t t t r y o r , bir y a n d a n d a arkadalaryla hararetli hararetli bir eyler k o n u u y o r d u . Topal Osman'n geldiini haber verdiler. S a n d a l y e s i n d e merakla doruldu. Sa bacan k a l a d a n atarak o d a y a giren mavi kurt gzl, orta boylu, kendi yanda, kendisi g j b i k r p k bykl, u k u r v e i n a t e n e l i , s i l h l , n l e t e reisine sempatiyle bakt. Sonra, ayaa kalkp ona d o r u g i d e r e k elini hararetle s k t : Ho geldin O s m a n bey, dedi, buyur, otur. sun'da seni anlata anlata bitiremediler. O n u elinden t u t a r a k yanndaki kertti. Topal Osman'n adamlarnn hepsine hogeldiniz dedi. bir da Sam

sandalyeye ellerini s k a r a k

Sonra ete reisinin yanna oturdu; eteci delikanllar gstererek: ' Ordularmz dattlar, dedi, kumandasriar a s k e r siz b r a k t l a r . te, b u n d a n s o n r a b i z i m a s k e r l e r i m i z b u n lar olacak! Sigara ier misin, O s m a n bey? Ona nl g m tabakasn uzatt. Topal O s m a n , bir s i g a r a ald, sonra a d a m l a r n a d n d : Haydi, uaklar, siz dar kn. Mustafa Kemal, emireri H a l i f e s e s l e n d i : Halit, ocuk, al bu a r k a d a l a r , istirahat ettir. a y ver onlara, yorgundurlar. 130

Hafit, Topal O s m u n n c d a m l a r n alp gtrd.

kendi

odasna

Btn karargh personeli Mustafa Kemal'le Topal Osman'n evresine toplanmt. Hobeten sonra Musta fa Kemal: O s m a n bey, dedi, o k buhranl g n l e r d e yayo ruz, f a k a t mitsiz deiliz. Senin hakknda b t n gerekli bilgiyi aldktan sonra, seni buraya arttm. Biraz yor gunluk olduysa da kusura bakma. nk, bundan sonra el ele alacaz, daha da ok yorulacaz. imdi, sen bana u Pontosularn Karadeniz kylarnda neler yap t k l a r n a n l a t d a b u ii b i r d e e r b a b n n a z n d a n d i n l e yelim. Topal Osman, Giresun'da Rumlarn ok eskiden beri sregelen d m a n c a almalar zerinde uzun uzadya bilgi verdikten sonra brakmadan sonra devlet iinde devlet o l d u k l a r n a n l a t t ; k y l e r i nasl yaktklarn. T r k v e m s l m a n l a r nasl l d r d k l e r i n i , s t a n b u l h k m e t i y l e o n u n j a n d a r m a s n n v e n g i l i z l e r i n o n l a r nasl k o ruduklarn sayp d k t . S o n r a , arkasna taklan asker birlikleri ve rehine olarak ald jandarma k u m a n d a n se rveninden, o n u n k a y m a k a m l a birlikte u r a a r a k nasl kendisini padiaha affettirdiklerinden ne var ki bu affa inanarak hl ehre inmediinden ve inmek de istemedi inden, her an yeni bir kahpelikle karlamay d n d n d e n sz ederek hikyesini bitirdi. Mustafa Kemal: Bunlarn verdikleri sze de hi bir vakit gvenme. Gryorum ki vatanperver duygular tamaya genliin de balamsn. Senin b u g n k yolun da o g n k atn rdan g e m e k t e d i r . M e m l e k e t k u r t u l u n c a y a , iinde bir t e k i v e d d m a n k a l m a y n c a y a k a d a r a r p m a k zorundayz. Sen, bu Karadeniz ky ve ehirlerini koruya caksn. eteni derme, atma bir kuvvet o l m a k t a n ka r a c a k s n . Bir alay tekil e d e c e k s i n . Sen bu alayn k u m a n dan olacaksn. Sana gen ve atak subaylar da verece iz. P o n t o s u l a r h a n g i u s u l l e r i k u l l a n y o r s a siz d e o u s u l leri e k i n m e d e n k u l l a n n . V a t a n k u r t a r m a k t a b u s o n a n 131

smzdr. Bu m c a d e l e y i k a y b e d e c e k olursak t a r i h t e n s i linmemiz tehlikesi bile vardr. Pontos belsnn temizlenmesini tamamiyle senin tec r b e l i e l l e r i n e b r a k y o r u m , O s m a n bey. S e n i n l e d u r m a d a n muhabere edeceiz. Belediye reisliini brakp uzaklamamalydn. imdi, yine bu mevkii elde edebilir misin? Topal Osman g l d : N e d e m e k , p a a m ? o c u k o y u n c a b u . Siz a r kamzda bulunduktan sonra evvel Allah Giresun Beledi yesine gidip oturmamz artk g n meselesidir. M a d e m k i e h r i n T r k halk seni t a m a m i y l e d e s t e k l i y o r . H i d u r m a , t e k i l t n y a p . Git, r e i s l i k m a k a m n a otur. ehir bilfiil senin ve adamlarnn igalinde bulun sun. Sen kap daa ekileceine Pontosular ve Rum lar kasn. Onlar bir k e r e kanunsuz yola adm a t a r g r n dler mi zamanla hepsini temizleriz. Mustafa Kemal, Topal Osman'la Karadeniz olaylar nn btn stratejik ve taktik olanaklarn uzun uzadya grt. Anlamlard. Topal Osman, en sonra gece ge vakit istirahata e k i l i r k e n : Sen hi m e r a k e t m e , p a a m , dedi, ben bu P o n t o s Rumcuklanna yle bir tts vereceim ki hepsi eek arlar gibi maaralarnda boulup gidecek. Sen, bamzdasn ya artk, yeter! Birka gn iinde Giresun Bele diye Reisliini yeniden zerime alarak memleket k u r t u l u n caya kadar da kimseye vermeyeceim. Hemehrilerin en yiitlerinden biri de Mdafaay Hukuk Cemiyeti kura rm, olur biter. T o p a l O s m a n , e r t e s i s a b a h , Havza'dan ayrlp S a m sun'a d o r u bir yaylnn iinde sallanarak giderken. Bal kan Sava'ndan da, s e f e r b e r l i k t e n de byk ve Trk ler iin kutsal sava g n l e r i n i n kapda o l d u u n u d u y u yor, ruhunun derinliklerinde tkenen gleri her an t a zeleyen gizli bir k e v s e r kaynyor gibiydi. M e m l e k e t , u srada ona eski savalarda olduundan ok daha derin d e n m u h t a t . E v e t s e f e r b e r l i k t e salt A l m a n l a r n d v a s u r u n a s a v a m t k . i m d i , yalnz v e y a l n z T r k i y e ve T r k varl ve balantszl iin savalacakt. M u s -

132

tafa Kemal oktan beri kafasnda serseri kelebekler g i bi d n p dolaan ve bir yana k o n a m a y a n dncelerini nasl d a y a k a l a m v e y e r i n e o t u r t m u t u . E v e t . a r t k T r k kahramanlar, en elverisiz koullar iinde yedi dvele kar yeniden ve tek bana s a v a a c a k t . Giresun'a va rnca h e m e n a d a m l a r n K a y a d i b i k y n d e k i k a r a r g h n da toplayp savaa gider gibi silhlandracak, en uygun bir g n d e d e d r t y a n d a n s i l h a t a r a k e h r e g i r e c e k , b y lece e h r i bilfiil i g a l e t m i o l a c a k , d o r u c a g i d i p b e lediye dairesine yerleecekti.

HAVZA'DAN

AYRILIRKEN

Gnn birinde insanlk ide alinin tahakkuk ettirilmeye ceim kabul etmek doru de ildir. Beeriyetin, gnn bi rinde bu mesut neticeye eri mesi gayri varit deildir. Mustafa Kemal Mustafa Kemal zaten stanbul'dan hasta olarak yola km. Bandrma v a p u r u y o l c u l u u n d a a r k a d a l a r a r a snda deniz tutmasndan ve k u s m a k t a n k u r t u l a n bir t e k kii o o l d u u h a l d e o k h r p a l a n m t . B b r e k s a n c l a r n b a s t r a b i l m e k i i n b i r i c i k i l da[ a n c a k d a y a n m a v e diren gcyd. imdi, bbrekleri iin ok ifal o l d u u nu d n d Havza'nn scak sularna frsat b u l d u k a daha ok sabahlan giriyor, biraz olsun rahatlyordu. Dok torlarn salkladna g r e be alt s a a t t a bir g i r m e s i gerekiyordu. Bo zamanlarnda yanna g e t i r d i i Cell Nu r i ' n i n Tarih-i T e d e n i y a t O s m a n i y e = O s m a n l l a r n G e rileyii Tarihini okuyor, n e m l i b u l d u u pek o k satrn altn i z e r e k g e i y o r d u . Bir y a n d a n da benzin y o k l u u y z n d e n Havza'da hesapladndan ok kalmt. Buralarda byle bir z a m a n dc benzm bulabilmek l gznde ya a r a m a k t a n baka 133

bir ey deildi. Bir y a n d a n da, bir ihtiyat tedbiri olarak A m a s y a ' y a g i t m e d e n n c e o r d a g v e n l i b i r o r t a m hazr l a m a y a a l y o r d u . A m a s y a l l a r d a o n u n v a r l n iit miler, Havza'ya bir heyet g n d e r m e y e hazrlanyorlard. Bir Bolevik Rus heyeti, balarnda U k r a y n a kahraman Albay Budyenni olarak kendisini grmek zere Samsun'a gelmi, Havza'ya g i t t i i n i renmi, imdi de Havza'ya gelmek istedikleri bildiriliyordu. M u s t a f a Kemal, Lenin'ln kendisiyle ilgilendiini an lamt. Bolevik Rusya, artk kendi dertleriyle uraan, Trkiye'nin de u anda en tehlikeli dmanlar olan ngi lizler. F r a n s z l a r l a y a d a o n l a r n r g t l e n d i r d i i k a r d e v rimcilerle b o a z l a m a k t a olan enteresan bir lkeydi. Y netici d n c e l e r i ne o l u r s a olsun, onlarla u anda srt srta ya da el ele vermek,, birdenbire nemli bir koz elde e t m e k d e m e k t i . D e m e k ki, Lenin bir m t t e f i k a r y o r d u . Bu d n c e yabana atlamazd. Realist bir kafa zerinde d u r m a k gerekti. H e m e n Rus heyetinin Havza'ya gelmesi iin ilgililere emir verdi. Budyenni heyetin banda Havza'ya indi. Konuup g r m e l e r e b a l a m a d a n n c e kar ziyaretler yaptlar. Albay Budyenni, (sonradan Mareal olmutur) uzun boy lu, palabykl, yiit gsterili bir askerdi. Kazak svari o r d u l a r n n b a n d a b t n U k r a y n a ' y b e y a z Rus o r d u larndan temizlemi ve Amiral Vrangel ordusunu bozgun dan bozguna uratarak Rusya snrlarndan srp atm t. Hepsi Romanya t o p r a k l a r n a snarak canlarn kur tarmt. 1918 ylnn 6 O c a k g n U k r a y n a , b o y d a n b o y a Uk rayna Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti olmutu. t e , A m i r a l V r a n g e l ' i n yldzn y e r d e n y e r e a r p a rak o k byk bir n k a z a n a n Albay Budyenni, Sovyet Rusya'nn en byk asker ve kahramanlarndan biri ol m u t u . i m d i d e d i p l o m a t i k g r e v i ile T r k i y e ' y e g n d e rilmiti. Budyenni'nin gnderilii bir denk geli deildi. O, btn bu Trk ve slm m netlerinin oturduu lkelerle o c u k l u u n d a n b e r i i l g i l i y d i . T r k - R u s 1293 s a v a n d a D o u o r d u l a r Rus k u m a n d a n o l a n b i r Rus G e n e r a l i n i n o 1

l u y d u . Rus G e n e r a l i T r k i y e ' d e n a l p g t r d kz ile e v l e n m i , o n d a n d a B u d y e n n i d n y a y a te, bu ana-baba s o r u n u , o n u n bu t o p r a k l a r d a insanlara kar bir s e m p a t i b e s l e m e s i n e s e b e d

bir Krt gelmiti. yaayan olmutu.

Budyenni'nin kazak ordular nnden kap Roman y a ' y a snan b e y a z o r d u l a r , o r d a n d a s t a n b u l ' a a k t a r l mt. Budyenni, emperyalist devletlere kar Trkiye'nin a a c a savata Bolevik Rusya'nn onun yanbnda b u lunacan ve kendisine her trl para ve silh yardm yapacan sylyordu. Mustafa Kemal ve arkadalar n a s l olsa e r m e y d a n n a a t l m l a r d . K a r l a r n d a d a d o al olarak itilf devletleri ve onlarn yavrular yer almt. Sava, ister istemez bu e m p e r y a l i s t devletlere kar y rtlecekti. Elbette ki Rusya, para ve silh yardm ya p a c a k olursa bu sava ki, imdilik Yunanllara kar o l a ca anlalyordu, daha kolay ve elverili koullar altnda yrtlebilecekti. A c a b a Sovyet Rusya, yapt bu yard m a karlk T r k i y e ' d e n y e n i b i r e s a r e t m i i s t i y o r d u ? B u d yenni konumann biimini birdenbire deitirmi ve Mustafa K e m a l ' i n p e k h a z r l k l o l d u u b i r a l a n a d k m t . M u s t a f a K e m a l ' i n k a f a s n d a , t a , S e l a n i k ' t e n b e r i e n iyi hkmet biimi olarak Cumhuriyet yer etmiti. O da bel l i y d i . Fransz b y k i h t i l l i n i n p e k o k k a n l o l a y l a r d a n s o n r a d o u r d u u bir B u r j u v a C u m h u r i y e t i v a r d , o n u n d a elemanlar, prensipleri belliydi, h e r k e s e biliniyordu. Sov y e t t i p i bir C u m h u r i y e t d e o l a b i l e c e i t e z i z e r i n d e i m d i y e d e k hi b i r i n c e l e m e d e b u l u n m a y a v a k t i o l m a m s a da Bolevik problemi ve b u n u bir k u r t u l u kozu olarak kullanabilme olana zerinde arkadalaryla uzun uzadya tqrtmalarda b u l u n m u t u . Acaba, General hazretleri, Anadolu'da kurulacak h k m e t iin nasl bir rejim d n y o r l a r ? Bu, g e r e k t e n , karlk verilmesi pek g bir s o r u y du. Mustafa Kemal, artk bir politikac o l d u u n u da d nerek hemen u karl v e r d i : Belki de S o v y e t l e r i n r a l a r C u m h u r i y e t i n e b e n z e r bir h k m e t tarz! 135

 Yani, Bolevikliin prensipleri bir Cumhuriyet deil mi, Generalim? Devlet oluruz. sosyalizmi dersek daha

zerine doru

kurulmusylemi

Yalnz sosyalizm, itima s a h a d a h k m sren b i r t a r z d r , biz s i z i n k o m n i z m i d e g z d e n g e i r m e n i z i i s t i y o r u z . A n c a k , b u s u r e t l e b y k k o m u n u z R u s y a sizeelinden gelen yardm yapacaktr. B u d y e n n i , itilf devletlerinin T r k t o p r a k l a r n d a kur maya altklar Pontos, Krt ve Ermeni devletleri ze rinde d e r i n bilgi sahibiydi. Bolevik Rusya bu devletlerin kurulmasn istemiyordu. Trkiye'nin bu aianda aaca s a v a t a 'da k e n d i l e r i n e y a r d m c o l a c a k l a r n u s z l e r l e anlatmaya alt: Biz, a r l k R u s y a ' n n n c l e r i ve K a f k a s y a ' n n kundaklar olan Ermenilere asla yz vermek niyetinde deiliz. Hele Ermeni Tanak ve Hnak komitelerinin harp s o n r a s f a a l i y e t l e r i n d e n biz d e h i m e m n u n d e i l i z . O n lar, k i m i kuvvetli g r r l e r s e o n a uaklk ederler. Yarn, ngilizler, Franszlar, Amerikallar hesabna a l m a y a c a k larn k i m t e m i n e d e r ? M o n d r o s brakmasna uyularak ordularnz silhtan.tecrit edilmi, btn silh ve cephane depolarnza el konmutur. Bu artlar altnda bir taraftan Yunanllarla dier t a r a f t a n Ermeniler, Pontosularla ve Anadolu'nun her t a r a f n d a igal kuvvetleriyle nasl m c a d e l e e d e c e i nizi b i r t r l a n l a y a m y o r u m , p a a m ! M u s t a f a Kemal ona yle karlk v e r d i : Evet. M i r a l a y m ! V a z i y e t i m i z c i d d e n n a z i k t i r . Fa kat, ite bizim milletin hususiyeti de byle f e l k e t l i za m a n l a r d a i g r m e s i , h a r i k a l a r y a r a t m a s o l a c a k t r . Siz m s t e r i h o l u n u z , m t e r e k d m a n a k a r , bizi t c h m i n ettiinizden daha tehlikeli ve hesaba katmaya deer bir kuvvet olarak bulacaksnz, buna da amaynz. Albay Budyenni epeyce dndkten sonra buna y lece karlk v e r d i : Rusya'nn, b t n ihtiyalarnz t a m a m l a m a y a h a z r b u l u n d u u n u s i z e a r z e t m e k v a z i f e s i n i z e r i m e alm136

b u l u n u y o r u m . Y e t e r k i , siz d e b i z i m a r z u l a r m z y a p n z Padiahl ve hilfeti lvediniz. Komnistlii iln eyleyiniz. Mustafa Kemal: A z i z M i r a l a y m , d e d i . b u y u r d u u n u z iler, t a s a v vur eylediiniz kadar kolay deildir. Padiahlk messe sesi, e s a s e n zayflamtr, yklmak zeredir. Hilfet iin biraz d a h a sabrl h a t t biraz d a h a d i k k a t l i olmak lzm dr; a r k a m z d a b i r d e i s l m l e m i v a r d r . B u n u d a h e s a ba k a t a c a z . Onlarn m z a h e r e t i b u g n iin elzemdir. n gilizleri ancak bu sayede yerlerinde tutacaz. Komnist lii i l n e t m e k d e b u g n i i n i m k n s z d r . imdi, bizim tek bir hedefimiz vardr, o da harbi, mcadeleyi kazanmak, istily ortadan kaldrmaktr. Za feri kazandmz z a m a n , artlarmz daha sakin ve ra hat bir ruh haleti iinde dneceiz. M u s t a f a Kemal'in politik kiilii karsnda Budyenni a l d a n m t , d i y e m i y e c e i z . Her iki k u m a n d a n d a o k t e c rbe g r m insanlard. Bunun iin kolayca anlatlar. Mustafa Kemal, para ve sava malzemesi alacak, Sovyet R u s y a g n e y s n r l a r n d a S o v y e t l e r i n azl d m a n l a r n a d m a n bir t a m p o n m e m l e k e t yaratlmaya allacakt. i m d i l i k h e r iki m e m l e k e t i i n d e e n r e a l i s t d n c e b i imi buydu. Sovyetler iin M u s t a f a Kemal'in komnist olup olmamas salt bu yzden nemli deildi. Hem onlar b t n y e r y z n d e belli bir s i s t e m e gre yetimi bir su bayn k o m n i s t olmayacan edindikleri tecrbelerle bi l i y o r l a r d . M u s t a f a K e m a l ' l e B u d y e n n i sarlp p e r e k ayrldlar. M u s t a f a Kemal'in ii artk rahatt. Her ne olur s a o l s u n k e n d i d v a s i i n o k b y k b i r koz k a z a n m t . e l i k l i s c a k s u ile d o l u h a v u z a g i r e r e k b b r e k l e r i n d e n y k s e l e n sanclara da m e y d a n o k u m a y a alt. B u d y e n n i bakanlndaki Sovyet heyetinin Havza' ya gelip Mustafa Kemal'le grmeler yapmas stanbul h k m e t i ile n g i l i z l e r i n k u l a n a d a g i t m i t i . H a v z a ' d a k i Fransz askerleri son byk mitingden sonra ok tedir gin g r n y o r l a r d . Samsun'daki ve Merzifon'daki ngi liz b i r l i k l e r i n d e g i z l i b i r t e l b a g s t e r m i t i . S a m s u n 137

d a k i ngilizlerin M u s t a f a Kemal'den oka korkusu yok s a d a M e r z i f o n ' d a k i l e r y l e d e i l d i . Pek i e r i d e k a l m lard. M u s t a f a Kemal'in halk kkrtp sopalarla, t r p a n larla zerlerine yrtecek olsa hepsini perian edebile ceini hesapladklar meydandayd. Mustafa Kemal'e de kargalarn haber verdiine g r e M e r z i f o n ' d a k i ngilizler, t e h l i k e l i bir o y u n peindeydiler. Havza'ya M u s t a f a Ke mal'in silhsz ve askersiz k a r a r g h n a anszn y a p a c a k lar b i r b a s k n l a h e m M u s t a f a K e m a l ' i , h e m d e T r k i y e ' nin kurtulu olanaklarn bir anda yok edebilirlerdi. Artk, h e r ey suyun yzne kmt. Budyenni ile yaplan g r m e . n g i l i z l e r e her e y i a n l a t m t . O n l a r d a b t n o l a naklaryla Mustafa Kemal'in arkasna dmlerdi. Sam sun'daki suikast frsat elden gidince Havza'y d e n e y e c e k l e r i meydandayd. Burda da arkasna ngiliz casuslar taklmt. Onu aktan aa gzetliyorlard. A n k a r a ' d a n , Ali F u a t P a a ' d a n d a b i r i f r e l i t e l g r a f gelmi, b i r k a arkadayla M u s t a f a Kemal'e u l a m a k is tediklerini sylyordu. M u s t a f a Kemal, M e r z i f o n ' d a k i n gilizlerin yapabileceini sezdii o y u n d a n nce, Ali Fuat Paa'nn adn s y l e m e k t e n e k i n d i i a r k a d a l a r y l a d o ru Havza'ya g e l m e s i n i i f r e ile bildirmiti. imdi, i de imiti. Hemen habersizce birdenbire Amasya'ya yol lanmak gerekiyordu. Amasya, hem daha ierlek bir yer, h e m de Havza gibi ngiliz ktasnn arasnda skm deildi. S a m s u n ve M e r z i f o n ' d a n ayn z a m a n d a yapla bilecek bir baskn, u m u t s u z bir d u r u m yaratabilirdi. B u nun iin son kez olarak, elikli banyoya g i r e r k e n a r k a dalarna hemen elden g e l d i i n c e gizli olarak hazrlan malarn syledi. Tutulacak arabalarn da niin t u t u l d u u n u hi k i m s e bilmemeliydi. Serven g i t t i k e kark b i r d u r u m alyor ve hzlanyordu. Ertesi sabah e r k e n d e n serelerle ve horozlarla birlikte uyanp Amasya'ya d o r u yola dtler. M u s t a f a Kemal, yalnz, ifreyle A m a s ya'daki ilgililere yola ktklarn bildirdi. Daha n c e d e n ald t e r t i b a t l a A m a s y a l l a r uyanmt, onu, A m a s y a ' n n giri yerinde Gezircik'te karlamaya hazrlanyorlard. 138

HO GELDN KURUNLARI Yaamak, didinmek ve ar pmak demektir, kim ar pmada kazanrsa o yaar. Mustafa Kemal A l b a y B e k i r S a m i bey, A l i N a d i r P a a ' n n p e r i a n e t tii on yedinci kol ordunun kumandan vekilliiyle Ege bl gesine getiinde Manisa ve Akhisar blgesinde uluorta halkta bir d a y a n a k aramsa da k o r k u y a kaplm o l a n hal k n k e n d i y a r a s n a b i l e il o l a m a y a c a n a n l a m , g e r i lemiti. O z a m a n halkla dorudan doruya iliki kurmay bir yana brakarak halkn k k liderleriyle son nizam o r d u kalntlarn kmldatarak bu g c bir manivela gibi kullanmay deneme yoluna girmiti. Bunun zerine on ye dinci kolordu emrindeki son kuvvet kalntlarn d m a n a kar koymak iin hazrlamalar emrini btn k u m a n d a n lara vermekte gecikmedi. Dman, onun abalarndan d a h a hzl i l e r l i y o r d u . O , d a h a s a v a y e r i n e y e t i m e d e n Aydn elden gitmi, Manisa topun azna gelmiti. Ma nisa mevki k u m a n d a n n o denli sktrd halde milyon l a r c a lira t u t a r n d a k i t o p l a r v e c e p h a n e y i g e r i k a r t m a k olanan salayamam, bunun iin ok zlmt. B e k i r S a m i b e y, E g e b l g e s i n e v a r d n d a b u r a s n gnesiz bir lke gibi bulmutu. Bu koyu karanlk iinde birer birer uzanp sokak fenerlerini yakan bir grevli gibi s n p gitmi hrriyet umutlarn t u t u t u r m a y a alyor d u . d e m i b l g e s i n e ilk k i b r i t i a k m , A y v a l k b l g e s i n e d n m t . O r d a d a s a l a m c a k a l m bir a l a y v a r d . Bu srada on yedinci kolordu kumandanlna asil ola r a k Y u s u f zzet P a a a t a n n c a B e k i r S a m i b e y i n s a v a meydan birdenbire daralvermiti. O, bu darack ereve i i n d e d e bir e y l e r y a p l a c a n b i l i y o r d u . H e m e n Ayvalk blge k u m a n d a n Ali (etinkaya) be yi g r d . O n u n alaynn bu blgede, g e l e c e k olan igale k a r bir c e p h e t u t m a s n e m r e t t i y s e d e A l i bey, b u r a d a 139

bir cephe tutmann sakncalar zerinde durarak sert bir d u r u m t a k n d . B e k i r S a m i bey, e l l i a l t n c t m e n k u m a n dan olarak, elindeki bu biricik salam gc karmak niyetinde deildi. Alay kumandanyla tmen kumandan arasndaki sert tartma fenaya varmak zereydi ki, Ali bey b o y u n edi ve b u r a d a bir c e p h e almasn kabul e d e rek gazeteci O s m a n Nevres'ten sonra dmana ho g e l din kurunlarnn atlmcsn emretti. * 2 7 M a y s 1919 g n A y v a l k ' n , h e r iki y a n g m y a p r a k l zeytin a a l a r y l a s s l Dalyan b o a z n d a n bir Y u n a n t o r p i d o s u ile b i r Y u n a n i l e b i s z l e r e k l i m a n a g i r d i v e d e m i r l e d i i m d i l i m a n d a , iki t o r p i d o ile b i r y k g e m i s i b u l u n u y o r d u . B i r g n n c e ngiliz E p i r u h i t o r p i d o s u da gelip limanda d e m i r l e m i t i . Ayvalk k a s a b a s n n R u m l a r , t c k u s r l e r i g i b i kyya m l e r . Y u nan karma gemilerini lgnca alklyorlard. Kydaki Trk ve Rum halkn gzlerine ilien ilgin g r n uy d u : T o r p i d o ve ilepte o u l ar gibi asker kaynyordu. H e r iki halk da bunun ne demek olduunu biliyordu: Ayva lk, b u s a v a g e m i l e r i n i n g e t i r d i i Y u n a n a s k e r l e r i n c e igal edilecekti. Yunan torpido ve ilebi limana girerken, Ayvalk Trk garnizon kumandan, yannda yz yetmi ikinci alayn s u b a y l a r o l a r a k z e y t i n a a l a r ile r t l y e m y e i l b i r t e p e den drbnyle onlar gzetliyordu. Bu tknaz, g l bir gvde sahibi brakisefal bal, yznn izgileri sert ve e t i n bir a d a m d . Bu, Ali N a d i r Paa'nn k o l o r d u s u n a bal yz y e t m i ikinci alayn k u m a n d a n Y a r b a y Ali (et i n k a y a ) b e y d i . Ali b e y , h e r k e s i n , s e r t d u r u v e y z i z g i l e r i n d e n r k t g e r e k t e n de ok sert bir a s k e r d i . Yalnz b t n e r d e m l e r i n i n ya da eksikliklerinin s t n d e byk bir erdeme s a h i p t i : Y u r t s e v e r ve yiitti. Subaylarna dnerek : te, en s o n r a geldiler! dedi, fakat, o n l a r a vere c e i m i z c e v a p hazr! i m d i , h e r k e s v a z i f e s i b a n a , m a r mar! Ali Nadir Paa vatansznn, ya da budalasnn d 140

t yanlla d m e m e n i n g e r e k t e n t a m srasyd. Be k i r S a m i b e y i n h a k k v a r d . A l i bey, A y v a l k ' n d a t p k zmir gibi igal e d i l e c e i n i Ayvalk Rumlarnn byk ha zrlklara balamasndan anlam ve tertibatn da buna g r e a l m a y a a l m t . A y v a l k , e s k i d e n b e r i n e t a m e l i bir y e r d i . B i r kez, t a m b i r R u m k a s a b a s d e n e c e k k a d a r R u m halk ile d o l u y d u . B u n u n da nedenleri vard: V a k t i y l e e m e ' d e batrlp yaklan ye t m bozguna uratlan Trk donanmasndan kurtulanlar, kara yoluyla stanbul'a gi d e r l e r k e n yollar Ayvalk'a dm ve her nedense b u rann zengin Rum eraf bu perian kafileye ok byk konukseverlik gstermilerdi. Konuk ettikleri kiiler iin de Osmanl donanmasnn Amirali de vard. Amiral, sa s a l i m stanbul'a d n n c e Ayvalk kasabas iin padiah k a t n d a kimi imtiyazlar salamt. Bylece, uzun z a m a n d a n beri Ayvalk Rumlar, sanki b a m s z bir h k m e t m i gibi yaamaya ve d a v r a n m a y a balamlard. S y l e n d i i n e g r e Y u n a n h a r f l e r i ile a l a n ilk b c smevi b u r a d a k u r u l m u t u . A v r u p a ' n n m e r k e z l e r i n d e b y k s l o g a n l a r l a d e s t e k l e n e n Y u n a n mill i h t i l l i b i l e b u rada hazrlanmt. Rum zenginlerinin elinde buras, t a m anlamyla bir s a m a l inek halinde salyor ve bunlarn c e p l e r i n e sor g u s u z sualsiz, vergisiz altnlar akyordu. Kasabada ile y e n 4 0 k a d a r t a b a k h a n e b t n r a n d m a n ile a l y o r v e h e r yl b u r a d a n F r a n s a ' y a t o n l a r c a i l e n m i d e r i g n deriliyordu. Dalarsa, tatl ve nefis zeytinya derelerinin - s a n k i - a l a d m r e n i l e c e k bir c e n n e t e b e n z i y o r d u . Ayvalk, Midilli adasna da ok yaknd. En kk d e n i z a r a l a r ile i k i y e r a r a s n d a k o l a y c a g i d i l i p g e l i n e biliyordu. te, bu m u t l u R u m aznl, bu m u t l u k a s a b a d a k i ra hatlklarn en sonra teptiler. Bu da Birinci Dnya Sava'nda oldu. Yunanllar, Ayvalk'ta elde ettikleri bu uygun g e d i k t e n her t r l a s k e r l i k bilgisi szdrmann yolunu bul m u l a r d . Casusluk olaylar alabildiine artmt. Bu yz den T r k hkmetinin sava kabinesi, Ayvalk Rumlarn 141

y e r l e r i n d e n alp m e m l e k e t i n k r b i r y e r i n e s r m e k z o r u n da kalmt. Onlarn bo kalan yerlerine de Balkan Sava t r a j e disinin perian ve yoksul brakt. Srbistan g m e n l e r i n den Bonaklar yerletirilmiti. Ayvalk'n aslnda bir t e k ky vard. O da, Kkkyd. G m e n l e r i n yerleti rildii yer, burasyd. Btn memleket ilerine gnderilen Rumlar, M o n d r o s brakmasndan sonra Ayvalk'a d n m t . B t n hn lar d a K k k y ' e y e r l e t i r i l e n B o n a k g m e n l e r i n e k a r yd. B u z e n g i n t o p r a k l a r d a n o n l a r k a r p e s k i y e r l e rine yerlemek iin bu zavalllara zulmetmeye balam lard. Bata Albay Bekir Sami bey olarak Ali beyle e m r i n deki btn subaylar, Ayvalk' igale kar k o r u m a y a k a rar vermiler, bunu da Allah zerine yeminle p e r i n i e m i lerdi. Alayn sava o l m a y a n eratnn says be y z d . Ali b e y , b u k u v v e t i n i n i n a t bir i g a l k u v v e t i n e k a r az o l d u u n u hesaplayarak bu kuvveti o a l t m a n n a relerini a r a m a k zorunda kalmt. Ayvalk kasabasnn arkasndaki Trk kylerinin yurt severliine bavurdu. Bu kyler halk, canl bir halkt. lerinde topraklarn silhla korumaya kararl olanlar ok tu. Kozak nahiyesi, batanbaa dmana kar d i r e n m e k iin davranvermiti. Yiitlerle dopdolu olan bu nahiyeden koca bir milis b l m e y d a n a getirilmiti. Kozak'ta o t u ran yedek subay da bu bln bana gemiti. br Trk kyleri de bu yurtseverlik gsterisinden geri kal mamlar, Altnova, Araplar, Muratl, Gme, B u r h a n i y e ve daha baka kyler de davranmlard. Yalnz, s i l h l a n m a k i s t e y e n y u r t s e v e r l e r e o k a t f e k y o k t u . B u y z d e n a n c a k 150 k i i l i k b i r m i l i s k u v v e t i meydana getirebilmiti. Ayvalk blgesini s a v u n m a y a a lan A l i bey, t m e n k u m a n d a n B e k i r S a m i b e y i n e m r i ile a l a y n a r l k l a r n , ilk e l d e g e r e k l i o l m a y a n n e s n e l e r i n i gerilere, M u r a t e l i ve Kozak dolaylarna tanmt. A y v a lk'n d o u s u n d a k i s r t l a r d a B i r i n c i D n y a S a v a ' n d a n k a l m a ( t a h k i m a t ) d a h a d a g l e n d i r i p ie y a r a r h a l e k o y 142

mutu. Casusluk ilerinden dolay orta Anadolu'ya g n derilen, savan bitiiyle geri dnen Rumlara yardm iin Yunanllarn g n d e r d i i Kzlha heyetiyle ngiliz t e m s i l cisi H a t k i n s o n da bu srada Ayvalk'ta b u l u n m a k t a y d . D a m a t Ferit h k m e t i n i n Ayvalk'a g n d e r m i oldu u K a y m a k a m O s m a n Nuri bey, tpk zmir Valisi K a m b u r zzet b e y g i b i d n c e l e r t a y a n , T r k l e r d e n o k n g i lizlere ve Rumlara hizmet e d e n bir a d a m d . O s m a n N u r i b e y . H a t k i n s o n ' u n e m r i ile c e z a e v i n d e k i hkml Rumlar birer birer salvermiti. Jandarmalar, bu blgeyi kendileri iin o k tehlikeli bulduklarndan da lp g i t m i l e r d i . J a n d a r m a l a r n d a l n d a n s o n r a k a y m a k a m , Ali b e y d e n i n z i b a t i l e r i n d e k u l l a n l m a k z e r e 7 0 asker stemiti. Ali bey, b u n d a k i pilii hemen anlamt. D e m e k ki, dzenbazlkla o n u a s k e r c i k l e r i n d e h e t m e k is tiyorlard. Ayvalk'a h k i m olan bu biricik kuvveti zayfla tp z a m a n l a d a t m a k i s t i y o r l a r d . A l i b e y , a z g n n a d a m d e i l d i . B i n g a z i ' d e E n v e r P a a ile g n l o l a r a k t a l yanlara kar arpm, d o u cephesinde ikinci o r d u n u n bir alayna kumanda etmi ve bu arada kendi alaynn e m r i n e v e r i l e n Y a k u p C e m i l gibi., z o r b a , t e h l i k e l i v e h a t t k o r k u n bir adam bile k o r k u t u p sindirmiti. Sonra da onu Irak'a s r d r m t . stanbul'da gizli kuvvetin k u m a n danln yapm, t e c r b e l i bir asker o l a n Ali bey, s r a d a n bir alay k u m a n d a n deildi. B u n u n byle olmadn kendi subaylarndan bakas bilmiyordu. t e , h e r g r l t y e ^ a b u b r a k m a y a n Ali b e y , b l g e de y n e t i m i tam anlamyla ele almak iin skynetim iln etmiti. , Bekir Sami beyle ok sert bir tartmaya girmiti, ama, artk kesin olarak Ayvalk blgesini savunmak ka r a r n v e r m i b u l u n u y o r d u . B i r g n a l a y n a l a r a k ssz bir zeytinlie gtrd. Subay ve erlere yurt sevgilerini co turan ok gzel bir n u t u k syledi. Ktalarndan ayrlp zledikleri m e m l e k e t l e r i n e g i t m e k isteyen erler ve subaylar, b u r a d a kalp g e l e c e k d m a n l a a r p m a y a k a r a r v e r d i l e r . B y l e c e , d r t yl t r l c e p h e l e r d e d v m ve h e m e n her biri b i r k a y a r a alm 143

bu gaziler, Ali beyin emriyle artk ehit de olabilmeyi ger e k t e n bir zevk olarak dnebilecek bir hale gelmilerdi. Ali bey, bununla da kalmayarak, dalp da henz -memleketlerine gidemeyen btn jandarmalar birer birer toplatarak grevleri bana getirmi, kendi alaynn as kerlerinden de devriyeler gezdirerek kasabada kanunsuz hic bir iin yaplmamas iin sk bir kontrol sistemi kur mutu. te, bunun iin de Rumlarn bu denli canl, azgn ve rgtl bulunduu bu blgede kanunsuz davra nlar kknden kaznm gibiydi. Yalnz, bir gn, alayn arlklann gerilere, Murateli'ne tayan bir mekkreci dnte kasabann iinden ge erken Rumlarca yakalanp elinden silh alnmt. Bu haberi alan Ali beyin kafasnn tas atm, hemen bir subay kumandasnda, sekiz kiilik bir mfreze gn dermi ve metropoithaneyi kuattrmt. Subay, metropolite, ya alnan silh geri vermesini, ya da tutulup hapsedileceini bildirdi. Silh alan Rumlar, hemen geri vermekten baka are bulamadlar. Bundan baka bir gn. yine bir Rum kayk ile bu kaykta giden bir Rum mteri, Ali beyin mekkreci terin d e n birine ate etmiti. Sk emir alm olan er de atee a t e l e karlk vermi ve Rumlardan birini yaralam, kendisine bir ey olmamt. te, Ali bey, skynetim iln ettii gndenberi, vu kuat olarak saylabilecek salt bu iki kk olay vard. Venizelos ise bu srada zmir'deki olaanst Yunan komiserine yle bir telgraf ekiyordu: Repolisten alm olduum telgrafta, Ayvalk'taki rkdalarmzn Trk ahaliye kar kyam etmi olduunu rendim. Ayvalk'ta bulunan Trklerin bizimkilerce yaplacak tecavzlerden korunmas iin Ayvalk'a bir blk asker ile yirmi kiilik bir jandarma takm gnderilmesini Albay -Zafiryos'a syleyiniz. Yunanllarn yani (Rumlarn) taarruzundan Trkleri

korumak amacyla gitmekte olduklarna yazl a k t a l i m a t v e r i l m e s i g e r e k l i d i r .

dair

subaylara Venizelos

Venizelos'tan bu emri a l a n zmir komiseri hemen izmir'de esir bulunan k u m a n d a n H r r e m bey imzasyla yz k u m a n d a n n a Ktalarn imdiki d u r u m u gi v e r i l m e s i n i i s t e m i t i .

olaanst Yunan elli a l t n c t m e n y e t m i i k i n c i alay s t n e a c e l e bil

Ali bey, b u n u y u t a c a k k a d a r o c u k d e i l d i . Eir kez elli a l t n c t m e n k u m a n d a n B e k i r S a m i b e y d i . H r r e m beyin imdiki halde Albay Zafiryos'un elinde esir olduu nu biliyordu. Hemen, bunun ne demek istediini anlam t. Yunanllar, s z m ona, kurnazlkla o n u n kuvvetini renmek istiyorlard. Anlalyordu ki igal sras Ayvalk'a gelmiti. Ali b e y , H r r e m i m z a s y l a e k i l e n t e l g r a f n Y u n a n llarn m a r i f e t i o l d u u n u b i l d i i n d e n o n l a r a ylgnlk ver m e k iin yle bir karlk v e r m i t i : Alayn her bir ferdi d e m i r d e n bir kale gibi y e r i n d e sabittir. Her t r l hya n e t hareketlere mukabeleye amadedir. Byk bir hami y e t v e h i s s i f e d a k r i ile m e b u o l a n a l a y m , m n t a k a m d a h i l i n d e b u l u n a n e f r a d - m i l l e t n a m n a arz- m a l u m a t a itaban olurum. A y v a l k M i n t a k a K. Ali Ali b e y i n b u d e m i r g i b i c e v a b d a Y u n a n i g a l i n i d u r duracak tedbirlerden deildi. Bu konunun banda da sylendii gibi t o r p i d o yoldalnda bir a s k e r i tat ge misi igal ktalarn Ayvalk limanna g e t i r m i t i . te, Y u n a n igal g e m i l e r i n i n l i m a n a giriini d r b n y l e s e y r e d e n A l i bey, k l a y a d n d n d e K a y m a k a m Osman Nuri beyce telefon bana arlmt. Kaymakam, telefonda yle diyordu : ehir Yunanllar t a r a f n d a n igal edilecektir, ben bunu ngiliz mmessili Hatkinson Cenaplar nezdinde pro t e s t o e t t i m . Siz, u hale k a r n e y a p m a k n i y e t i n d e s i n i z ? Ali bey, o n a u karl v e r d i : 145 2/F. : 10

 Vatan vazifemin cam.

icap

ettirdii

mdafaay

yapa

K a y m a k a m , b i r k a d a k i k a sonra Ali beyi yine t e l e fonla arad: Epiruhi ngiliz t o r p i d o s u n d a b u l u n a n A m i r a l G a l t r o p ' u n y a r d m c s n g i l i z A l b a y n n s i z i n l e g r m e k is tediini ve torpidoya terifinizi rica ettiini Hatkinson cenaplar bildirmektedir, dedi. Ali b e y : Ben u anda alaymn bandan a y r l a m a m , f a kat, yerime konumak zere bir Binba g n d e r e c e i m , dedi. S o n r a Binba T e v f i k beyi bir T e m e n l e t o r p i d o y a gnderdi. ngiliz Amirali, B i n b a y a : Kumandan neden gelmedi? diye sordu dnerek szlerine unlar k a t t : ve s o n r a

Kumandannza bildirmenizi isterim ki, Yunanllar b u r a y a yanllkla gelmilerdir; kumandannz, b u n u bil d i r m e k iin artmtm. tilf devletleri, Ayvalk'n iga line msade etmemilerdir. B u n u n iin de h e m e n i m d i Yunan torpidolar Ayvalk'tan ekilip gideceklerdir. Bun lar, ltfen k u m a n d a n cenaplarna bildirmenizi rica ede rim. Konuma bitmiti. Binbayla Temen, klaya d n d l e r . A l i bey, b u n l a r i i t i n c e : Zor karsnda ekip gittiler. Ama. yine gelecek lerdir. Hem de daha kuvvetli olarak. nk, imdi, bizim le dvecek kadar kuvvetli olmadklarn anladlar, dedi. Gerekten de biraz sonra liman drbnle seyreden Ali b e y v e s u b a y l a r , t o r p i d o ile a s k e r y k l t a t g e m i s i n i n g r l t ile d e m i r a l a r a k l i m a n d a n k p g i t t i i n i g r dler. Ali beyin g l m e y e n y z n d e g l m s e m e y e benzeyen izgi krntlar b e l i r d i : te, b u b i r k u v v e t d e n e m e s i y d i . B i r i n c i r a u n d u biz k a z a n d k , b a k a l m i k i n c i s i n e ! 146

Subaylarn ve erlerin meralinde bir ykselme bala mt. 2 7 M a y s 1919 g n ngiliz A l b a y b l g e k u m e n d a n lyla y e n i d e n g r m e k i s t e i n d e b u l u n d u . E r t e s i g n Ali b e y , k e n d i s i , b i r k a h p e l i e u r a m a k k o r k u s u n d a n b s btn k u r t u l m u o l m a m a k l a beraber. ngiliz t o r p i d o s u n a gitti ve Albayla grt. A l b a y , Ali b e y e : Siz A y v a l k ' s a v u n m a k i i n y k s e k m a k a m l a r d a n bir e m i r f i l n aldnz m ? d i y e s o r d u . A l i bey, e m i r a l m a d n s y l e d i . A l b a y y i n e n c e k i s z l e r i n i y i n e l e m e k t e n b a k a b i r ey y a p m a d : Yunanllar Ayvalk' igal e t m e y e c e k l e r d i r . n k itilf devletleri Ayvaltk'n igaline m s a a d e e t m e m i l e r d i r . G r m e b i t t i i n d e A l i bey, g a r n i z o n a d n d . n g i l i z torpidosu da birka saat sonra limandan kp gitti. Tor pido limandan ayrlmak zereyken H a t k i n s o n b l g e k u mandanlna unu b i l d i r d i : Albay, Trklerle Yunanllarn iine karmamas iin A m i r a l G a l t r o p ' t a n a l d e m i r z e r i n e z m i r ' e h a r e ket e t t i . i m d i , A y v a l k ' t a Y u n a n Kzlha'nn g e m i s i n d e n b a ka bir nesne kalmamt. N e v a r k i 28-29 M a y s 1919 g e c e s i A l i b e y a d a s g e r i sine y a n a a n Y u n a n t o r p i d o s u y l a iki i l e p a d a y a s a y s bilinmeyen bir m i k t a r a s k e r kardlar; bu askerler, ge celeyin, yryerek afak atncaya dek Ayvalk'n kuzey dousunda mevzilendiier. A l i b e y i n d n d ngiliz o y u n u m e y d a n a k m t. B u d a b i r a s k e r l i k h i y l e s i s a y l y o r d u . A y v a l k k y l a rna k a n Y u n a n k u v v e t i n e silhl A y v a l k R u m l a r d a katld. lerlemeye baladlar. Ali beyin alaynn be yz kiilik k a d r o s u . Ayvalk'n g i r i n t i l i kntl kylarn t u t a c a k g t e d e i l d i . Yunanllarn kaca daha nceden dnlen bu y e r e b i r m f r e z e y e r l e t i r i l m i t i . B u n u n i i n d e ilk k a r a y a kan Y u n a n a s k e r l e r i bir a v u Trk a s k e r i n i n ho g e l diniz k u r u n l a r ile k a r l a n d . B u m f r e z e ilk a n d a k i a 147

rtc ve oyalayc grevini yaptktan lam mevzilere ekildi.

sonra

daha

sa

ite, A n a d o l u t o p r a n a a y a k basan d m a n o r d u s u z e r i n e i k i n c i k e z k u r u n a t l a n yer b u r a s o l d u . lk k u r u n u z m i r ' i n i g a l i n d e E f z u n t a b u r u n u n b a y r a k t a r ze r i n e a t a n H u k u k - u Beer g a z e t e s i s a h i p v e b a y a z a r O s m a n N e v r e s ( H a s a n T a h s i n Recep) o l m u t u . k i n c i k u r u n aa Aii beyin alayndan bir mfreze eliyle Ayvalk'ta atld. ehrin iinde de ksa s r e n s o k a k savalar oldu. Gelen Yunan kuvvetinin kumandan, kan d k l m e m e s i i i n Ali b e y i n , k u v v e t i n i e h i r d e n e k m e s i n i i s t e d i ; bu ltimatomu hem hkmete, hem de Ali beye bildirdi. Ali b e y , a r t k i g a l i n k e s i n o l a r a k g e l i p a t t n a n lamt. Dman kuvveti, kendi kuvvetinden o k s t n d . Yine de bu igale sersemietici bir amar a t m a k zevkin den kendini y o k s u n etmek istemedi. Sava vere vere Ko zak bucandaki mevzilere d o r u ekilmeyi de nceden Kararlatrd. G e c e l e y i n k a r a y a k a n Y u n a n a s k e r l e r i ile Y u n a n Kzlha eratnn katlmasyla m e y d a n a g e l e n kuv vet, Ali beyin r t kuvvetlerine arpmt. Ege'nin, m i t o l o j i k m a s m a v i bir aydnlkla ykl afan ilk elik e kirdekler delik deik etti. Ayvalk'n kuzey d o u s u n d a k i r t m f r e z e s i n i n s a v u n m a y a alt blge, asl kar mann yapld noktayd. ehirdeki sava g r n da ha ok aldatcyd. Ve bir tuzak hazrlayacak durumday d. Byk kuvvetlerle Ali beyin sa kanadna a r p m a k isteyen Y u n a n kumandanlnn a m a c , o n u e h r i n dna a t m a k t . ehir bylece o k z a m a n s a v u n u l a m a z d : ev rilmek ya da yok olmak tehlikesi bagstermiti. leye dek dman olduu yere mhlayan alay, s a d a n gelen t e h l i k e d e n s y r l m a k i i n g m bir b u u ile r t l yk sek zeytinliklere doru vurua vurua ekilmek zorunda kald. Ayvalk ehrini alan d m a n , olduu yerde kalm, z e y t i n l i k l e r d e k u v v e t l i s i p e r l e r e g i r e n yz y e t m i k i n c i a i a y zerine varmak istememiti. ehrin stndeki srtlar el de etmeyi yeter bulmutu.

Y k s e k zeytinliklerde p u s u k u r u p bekleyen Ali beyi bu a r a d a en ok zen ey. k e n d i asker blgesinin iinde b u l u n a n Edremit, B e r g a m a , Burhaniye kazalarndan, b tn abalarna karn hi bir yardm grememesiydi. Bu kasabalar, o n u n feryad karsnda, ta gibi sus m u l a r d . Artk, b u n d a n s o n r a , Ali bey. Ayvalk' igal e d e n Yunan kuvvetinin bana ekimeye karar vermiti. Burdan hi bir yere g i t m e y e c e k , askerinin olur olmaz ilerle b u r n u n u k a n a t m a m a y a , yeni g e l e c e k gnlllerle says n daha ok arttrmaya alacakt. Y u n a n l l a r n e l i n e d e b i r p a r a e r z a k t a n b a k a bir e y g e m e m i t i . B u n u n i i n d e a y r c a s e v i n i y o r d u . Manisa'daki milyonlarca liralk c e p h a n e ve silhn Yunanl lara p e k e e k i l d i i n i i i t m i ve ii k a n alcmt. Ali beyin k a s a b a d a n ayrlndan sonra, K a y m a k a m l a kimi kald. G m e ' e yerleen K a y m a k a m , Ayvalk blgesi k u m a n d a n Ali beye yle bir h c b e r iletti : imdi, Dahiliye Nezaretinden aldm emirde si zin ktalarnzn Yunanllara kar savunmaya g e m e m e s i b i l d i r i l m e k t e d i r . Bu emir, H a r b i y e N e z a r e t i vastasyla Ay valk b i g e (kumandanlna da bildirilecektir. Fakat. Da hiliye Nezareti bu emrin benim vastamla belge kuman danlna bildirilmesini emretmitir. Ali bey, O s m a n Nuri beye: dnlr! diye ok memurlar Gme'e tandlar, kimisi de Ayvalk'ta

Emir alnmamtr, alnrsa kesin ve lkonik bir karlk verdi.

Albay Bekir S a m i beyin k u r t u i u u gsteren eli, Ali b e y i n m a n g a l g i b i y r e i v e b e y z T r k a s k e r i ile s u bay, Ayvalk cephesini k u r m u t u . Yalnz deerli bir T r k s u b a y ile b i r k a y i i t m e h m e t i k , A y v a l k c e p h e s i n i n t o p r a n altn kanlaryla sulad.

149

HAMDYE KAHRAMANI
Yrek nerdeyse gerek tanseverlik ordadr. va

Berkley

1919 yhnn 2 4 M a y s ' n d a , B a l k a n S a v a ' n n y a r a t t ve Birinci Dnya Sava'nn d a h a ok parlatt uzun boy lu, gzel ve grbz v c u t l u bir deniz albay, sivil, k o y u renkli bir giynek giymi o l a r a k stanbul'dan Bandrma'ya k a l k m a k zere olan bir v a p u r a bindi. Bu, ok tannm H a m i d i y e s a v a g e m i m i z i n s v a r i s i H s e y i n Rauf b e y d i . Yannda birka arkada daha vard; onlar da o n u n gibi sivil giynekier giyinmiti. K a y g u s u z ve tasasz g r n m e k i s t e y e n h a l l e r i bile, o n l a r , i l e r i n d e d e r i n k a y g u l a r t a yan, evrelerini durmadan kukulu gzlerle gzetleyen in sanlar olmaktan kurtaramyordu. Vapura biner binmez he- m e n k a m a r a s n a k a p a n a n Rauf bey, a r k a d a l a r n a da ay n eyi yapmalarn salklamt. G a z e t e c i l e r i n ve tandk larn g z n d e n uzak k a l m a k g e r e k t i . B e k i r a a b l , t t i h a t n a m a l t n d a yn y n yurtsever Trk aydnlar ve devlet adamlaryla d o l d u r u l m u t u . R a u f bey. d a h a b i r k a g n n c e M u s t a f a K e m a l ' le Trkiye Bastil'ini ziyaret ettiinde kendi akbetini de grr gibi olmutu. Fethi beyi bir o d a y a ararak k o n u an Mustafa Kemal, ona u m u t verici szler sylemi, karamsarln datmt: Devletin hayatna yabanclar hkim olup saray ve Babli bunlarn elinde bazie bir lettir. Saray ve Bab li, imdi olduu gibi dmanlarla ibirliinde devam e d e r l e r s e , b u n l a r n h e p s i n e k a r k o y m a k lzmdr. M i l letin azim ve iradesi nnde saray ve Babli'nin e r g e boyun eeceklerine m u h a k k a k nazariyle baklabilir. Bu t a k d i r d e ilk i olarak m e b u s a n m e c l i s i n i n t o p l a n m a s s a lanacaktr. Milletin gasbedilmi haklarnn harice kar mdafaas meselesine gelince, merkezi Anadolu olacak bir hareketle bunun azmisi yaplacana kaniim. Ana d o l u ' y a b y k bir b l g e n i n a s k e r i t e f t i v a z i f e s i n i a l a r a k 150

gidiyorum. Babli ve saray, benim niyetlerim hakknda derin bir gaflet iinde bulunuyorlar. ngilizlerin de henz meseleden haberleri yoktur. B u , F e t h i bey g i b i u m u t s u z b i r s i y a s m a h p u s i i n mjdelerin en gzeliydi. Ah, keke imdi tutuklu olma sayd, o da M u s t a f a Kemal'in yanna katlp m b a r e k Anadolu topraklarna kapa atard. R a u f bey, k a m a r a s n n n n d e b i r bez i s k e m l e y e oturmu. Marmara'nn rahat ve geni maviliini seyredi 1 yor , y a a y n d a , H a m i d i y e s e r v e n i n d e n s o n r a e n b y k ve dalgal servene doru ilerlediini anlyordu. Y i r m i yllk d e n i z c i l i k g i y n e i n d e n s o y u n m u , i m d i b y k ve k u t s a l bir k a r a p a r a s zerine k u t s a l bir se rven a r a m a y a g i d i y o r d u . M u s t a f a Kemal'le son g n ver dikleri karar uydu : O, Karadeniz'i selmetle ap Samsun'a knca, ken disi de birka arkadayla Bandrma zerinden Anado lu'ya g e e c e k v e y e r y e r b e l i r d i i n i i i t t i k l e r i mill a y a k lan e r k n y l a , e f e l e r l e v e b a k a a y d n g r u p l a r l a b u l u m a y a alacak, zmir dolaylarn inceleyip A f y o n k a r a h i sar'a gidecek, oradan da onun grubuna katlmak zere y o l a k a c a k t . M u s t a f a K e m a l , Mays'n 1 6 ' s n d a B a n d r m a v a p u r u ile y o l a k a c a k t . Rauf bey, o n u u u r l a m a k zere sabah erkenden ili'deki evine g i t m i t i . M u s t a f a Kemal'i uykusuz ve gzlerini imi g r m t . M u s t a f a Kemal, btn gece uyuyamamt. Annesi, bu son ayr la d a y a n a m a y a r a k t e h l i k e l i b i r k r i z g e i r m i , s a b a h a dek onunla uramt. M u s t a f a Kemal, a n n e s i n e ve evd e k i l e r e v e d a e t t i k t e n s o n r a , Rauf b e y i d e o t o m o b i l e a l p T o p h a n e rhtmna indirmeden nce, o n d a n o k nemli bir haber almt: Bu, ngilizlerin, onun bindii gemiyi ba t r a c a h a b e r i y d i . R a u f bey, b u h a b e r i o n a v e r m e k z o runda kalmsa da kendisi bu haberin gerekleeceine inanmyordu. Tophane rhtmnda arabadan inmiler, t e k i l e r d e n ayr bir k e n a r a e k i l m i k o n u u y o r l a r d . Haber, gi mantna karn M u s t a f a Kemal'in kafasnda t r a jik b i r e t k i b r a k m a k t a n g e r i k a l m a m t . R a u f b e y , h a b e r s t n d e son kansn ylece sylemek z o r u n d a k a l m t : 151

 B e n , d e m i t i , b y l e b i r eyi v a r i t g r m y o r u m . H e m , canm, sizi t e v k i f e t m e k istiyorlarsa, dar k m a nz n e d e n b e k l e s i n l e r , b u r a d a t e v k i f e t m e l e r i n e n e m n i var? Byle konuurlarken M u s t a f a Kemal, saatna bakm ve: Raufcuum, demiti, vakit geldi. imdi, nerede ise M e h m e t A l i b u r a y a g e l e c e k . Bizi b e r a b e r g r m e s i n ; sen git. Ben, Refet'e senin beklediini s y l e r i m . Rauf b e y l e b u s z z e r i n e k u c a k l a p p m l e r ve ayrlmlard. M u s t a f a Kemal'i u u r l a m a y a gelecek o l a n M e h m e t A l i b e y . D a h i l i y e Nazryd v e M u s t a f a K e mal'in bu ansl g r e v i alabilmesi iin canla bala u ramt. Rauf bey, t a m g n , a y n o n d o k u z u n a d e k k o r k u d e i l s e b i l e s o n s u z b i r k a y g u i i n d e b e k l e m i t i . Cok kr, en sonra, S a m s u n ' d a n b e k l e n e n haber g e l m i t i : Mus-"' tafa Kemal ve arkadalar sa salim Samsun'a kmlard. Rauf b e y i n k o r k u s u , n g i l i z l e r i n M u s t a f a K e m a l ' i t e v kif e d i p stanbul'a g e t i r e c e k l e r i n d e n d e i l d i , b u n a i n a n m y o r d u . Asl. B a n d r m a v a p u r u n u n p e k r k b i r t e k n e o l d u u stne ald bilgiydi, byle bir g e m i n i n K a r a d e niz'in azgn dalgalarna dayanabilmesi, a n c a k mucize olarak aklanabilirdi. Bu gzel haberi stanbul'da bekleyen pek az insan v a r d . B u azlk i i n d e Rauf b e y l e a r k a d a l a r d a n e m l i bir yer alyordu. Onlar da o yolun y o l c u s u y d u . Haberi aldklarnn hemen ertesi gn, Rauf bey. B a n d r m a y o l u ile v e e l d e n g e l d i i n c e g i z l i o l a r a k g i d e ceklerini bildirmiti. Yol arkadalar T o p c u o l u Nazmi (sonra T i c a r e t M e b u s u ) , b r a h i m Sreyya (sonra zmit Mebusu), Yzba O s m a n (sonra Kilikya'da T u f a n adyla Kuvayi Miliiyeci ve General) ve Hintli yedek s u b a y A b durrahman beylerdi. Rauf bey, b i r y a n d a n d e n i z i n h e r z a m a n k i g z e ! m a viliini, bir y a n d a n da A n a d o l u dalarnn g n e altn da ve u z a k l a t k a tatl, d u m a n l bir maviye a l a n z e n g i n y e i l l i i n i s e y r e d i y o r d u . O , k a r a y a d o r u i l e r l e d i k e he152

nz stnde duman geriye aryordu :

tten zengin

denizcilik anlar

onu

Balkan Sava balamt. Trk o r d u s u n a acele si lh gerekiyordu. Bunun iin de en gerekli yol. stanbul boazyla Romanya limanlaryd. Bunlar, serbest o l m a d k a silhsz kalmak tehlikesi her zaman vard. O limanlarla stanbul boaz arasnda ileyecek gemilerin korunmas gerekti. Bu grevi de ancak Trk donanmas yapacakt. t e , H a m i d i y e k r u v a z r ile o n u n g e n v e a t a k s v a r i s i H s e y i n Rauf bey, b y l e c e k a h r a m a n l k s a h n e s i n e km lard. Bulgar torpidobotlar, arasra Varna'daki slerinden Karadeniz'e szlyor ve Romanya-stanbui boaz iz gisi zerinde gidip gelen Trk vapurlarna b y k tehli keler yaratyorlard. Bu yzden Varna ssnn azn t k a m a k t a n b a k a a r e y o k t u . R a u f bey. b u d n c e d e y d i . 3u karara varan gen svari. Hamidiye'yi Varna lima nna y n e l t m i ve asker hedefleri iddetle b o m b a r d m a n e t m i t i . G p e g n d z y a p l a n b u i, b i r o k k e z y i n e l e n d i . Ayrca Bulgaristan'n kylarndaki btn asker hedeflere her Allah'n g n l d r c mermiler yadran Hamidiye. birdenbire Trklerce de, Balkan milletlerince de birinci snf b i r s a v a h r e t i k a z a n m a y a b a l a m t . V a r n a l i m a n b o m b a r d m a n e d i l d i i n d e , kyda m e v z i l e n m i B u l gar toplar, uzun menzilli olmadndan ate aamyordu. 1912 yl K a s m a y n n ! y i r m i s i v e k u r b a n b a y r a m n n birinci gnyd. Hamidiye, D o l m a b a h c e Saray'nn nn de t o p ateiyle S u l t a n Reat' selmlam, deniz erleri de kez: Padiahm ok yaa! diye bardktan sonra yi ne Karadeniz'e almt. B a y r a m seyran y o k t u . Sava T r k varln t e h d i t e d e r c e s i n e bir i d d e t ve v a h e t l e sryordu. Hamidiye kruvazr, boazdan epeyce alm, ol d u k a sert d a l g a t e p e l e r i n i ezerek i l e r l i y o r d u . Bir ara k r u v a z r n b a y a n n a n e r d e n g e l d i i a n l a l a m a y a n bir bayku gelip konmutu. Bu herhalde uzun bir yolculuk y a p m a k t a olan zavall bir baykutu. Gemiciler iin bu 153

hi d e b y l e d e i l d i . O n l a r c a b a y k u , u u r s u z b i r h a y v a n d , k o n d u u y e r d e m u t l a k a bir f e l k e t o l u r d u . B t n erlerin ve subaylarn baykuu grerek kardklar a knlk l z e r i n e R a u f b e y , h e m e n e l i n e b i r m a v z e r alp k u a a t e e t m i t i . K u r u n , k u a d e m i s e d e k u , birka ty brakarak bu tehlikeli yerden kap gitmiti. Hamidiye, Karadeniz'i ikiye bierek ilerliyordu. Kru vazrn yannda iki de t o r p i d o b o t vard. B u n l a r a g e c e g r e v i v e r i l m i t i . B i r i V a r n a l i m a n n n k u z e y kys, b r d e g n e y kys z e r i n d e g z c l k y a p a c a k t . B u l g a r t o r pidobotlar l i m a n d a n dar kar kmaz, veri tabancasy la Hamidiye'ye haber vereceklerdi. Bylece, Bulgar tor pidobotlar, Varna limanna hapsedilmi olacakt. K g n , A v r u p a u f u k l a r n k a n a b o y a y a r a k k a l n v e renk renk bulut dalarnn ardnda erimi, deniz biraz s o n r a b t n a l d a t c t a t l r e n k l e r i n i y i t i r e r e k k o y u bir katran u k u r u n a d n m t . Artk, Rauf beyin d r b n de kendisine bir ey sylemez olmutu. Gemi, Bulgaristan kysna p a r a l e l o l a r a k g i d i y o r d u . Rauf b e y , v a r d i y a n betini geminin ikincisi dil Kaptan'a, Fahri bey de (im di emekli Amiral) seyir subay yardmcs Yusuf efendiye b r a k m t . Rauf b e y , k a m a r a s n a e k i l m i u y u m a y a a lyordu. B i r d e n b i r e k o r k u n b i r p a t l a m a o l m u t u . R a u f bey, ne olduunu anlayamadan pantolonunu glkle giyerek ceketsiz dar frlam, k a p t a n k p r s n e d o r u kouyor du. Hamidiye'nin b t n t o p l a r durmakszn a t e ediyor lard. Toplarn i m e k l e r i , t o p sesleri ve b a r u t d u m a n l a r gverteyi cehenneme evirmiti. Rauf bey, g e m i y e B u l g a r t o r p i d o b o t u n u n s a l d r makta olduunu grm, gemiyi bu tehlikeli saldrdan k u r t a r m a k iin ustaca m a n e v r a yaptrmaya balamt. T o r p i d o b o t l a r n a t e i n d e n k u r t u l m a k i i n d e e n iyi a r e dar hedef g s t e r m e k t i , k i , R a u f bey b u m a n e v r a y y a parken bir yandan da t o r p i d o b o t l a r a d u r m a d a n ate et tiriyordu. En sonra, Bulgar t o r p i d o b o t l a r sava brakarak e kilmilerdi. Hamidiye ise a n c a k n yanndan bir torpil 154

y e m i t i . Yalnz g e m i n i n b l m e t e r t i b a t , batmasn n l e miti. Sava, ancak on dakika srmt. Bulgar t o r p i d o b o t l a r n n . H a m i d i y e ' y i b y l e y a k a l a y , o k t e h l i k e l i bir srprizdi. Subay ve erat, yle bir disiplin ve canllk g s t e r m i t i ki, o k k t y e g i d e b i l e c e k bir talihi y o l u n d a n e virebilmilerdi. Bulgar torpidobotlar seyir subay Fahri beye : uzaklatktan sonra Rauf bey,

F a h r i , d e d i , g e m i n i n b a n s a h i l e aln! G e m i b e l k i b a t a b i l i r d i , b y l e c e hi o l m a z s a e r a t v e s u b a y l a r k u r t u l a b i l i r d i . H a m d i y e ' n i n ba s u y a d a l m t ; deniz, kaptan k p r s hizasna dek gelmiti. Seyir subay pusulalara bakmaya gitti, armt. Pusulalar sarsntdan y e r l e r i n d e n oynam, ie y a r a m a z hale gelmiti; ilemiyorlard. A l l a h ' t a n k i , g k y z b u l u t s u z d u . F a h r i bey, a y a b a k a r a k geminin ban k a r a y a evirmiti. Geminin s r a t i n i de yedi mile indirerek tehlikeli d u r u m u biraz yenkletirmiti. H a m i d i y e ' n i n t o r p i d o b o t l a r hl g r n r l e r d e y o k tu. Kaan Bulgar torpidobotlarn salvolariyle uurlayan Hamidiye. artk susmutu. Rauf bey, a r k b a y a r d , g e m i n i n d u r u m u n u i n celemesini e m r e t t i . Fahri bey, ilemeyen pusulalar ye niden iler hale g e t i r d i . Y a p l a n inceleme s o n u n d a , g e minin hemen b a t m a k gibi bir tehlikeyle kar karya ol m a d , yalnz b a t a v l o n a s u d o l d u u a n l a l m t . Rauf bey, b u n u n z e r i n e g e m i n i n s t a n b u l b o a z n a d o r u seyretmesi iin seyir subayna emir verdi. Geminin burnu stanbul boazna doru dndrld, R a u f bey d e g e m i y i g e z m e y e k t . F a h r i bey, Rauf b e y i n e r a t a t a v l o n d a n t e n e k e l e r l e su boalttrdn g r n c e a t : Bunun ne faydas var? diye sordu. Rauf bey : Fahri, kardeim, dedi, askere meguliyet kar dm, megul olsunlar diye.

Geminin dengesini dzeltmek iin de kmrlkler den k m r kartyor ve k g v e r t e y e istif e t t i r i y o r d u . Hamidiye, en byk filikasn yedeine alm, yedi mille stanbul y o l u n u ksaltyordu. Bylece s a b a h a dek yo! a l a n Hamidiye, T e r k o s n l e r i n e vardnda telsizle a k a m l e y i n a r a d T u r g u t Reis v e M e c i d i y e k r u v a z r i e riyle karlat. Hamidiye, bu yaral haliyle istanbul'un, iine dek git m i v e g e c e l e y i n k p r l e r a t r l m , H a l i c ' e g e e r e k ha vuza alnmt. H a m i d i y e , ilk k e z g a z i o l m u t u ! H a m i d i y e ' n i n y a r a l a r iyi o l u n c a y a d e k R a u f b e y i n bo durmas zordu. Hemen yeni Trk muhriplerinin f i lotilla komodoru olarak anakkale'de boy gsterdi. M o n dros savana katld. Trk ve Yunan donanmas, kar karya gemi. :4 b y k bir cayrt k o p a r y o r s a da her iki hasm da o k b i r e y y a p a m y o r d u . B i r y a n d a T u r g u t Reis, M e s u d i y e , B a r b a r o s , Asar- Tevfik, kar y a n d a Averof, Hidra, Spesiyone, psara sava gemileri vard. Bu sava, kesin bir s o n u vermediyse de k o r k u n bir dev olan Averof, b u r d a u f a k t e f e k y a r a l a r ald ve avanesini t o p l a y a r a k ekilip g i t t i . Trk sava gemileri, yine de anakkale'ye olarak dndklerinden yenmi saylabilirlerdi. Trk ordusu, durmadan yeniliyor ve ekiliyordu. salam Karada

R a u f bey, s t a n b u l ' a g i d e r e k y a r a l g e m i s i n i g z d e n g e i r d i . H a v u z d a n kz g i b i k a n H a m i d i y e , y i n e e s k i k a p tann srtna alm, yeni ve byk servenler aryordu. Artk, binicisini tanmt. Onunla d m a n l a r a ok iler edebilir, ok korkular salabilirdi. R a u f bey, y i n e H a m i d i y e ' y i a n a k k a l e ' y e g t r d . B i r o k kez a n a k k a l e B o a z ' n d a n d a r k a n H a m i d i y e , Yunan destroyerleriyle arpmalarda bulundu. Adalar de nizinde bir e j d e r h a kesilen m o d e r n ve s r a t l i Y u n a n sava gemisi Averof'un Limni limannda tamir edilmekte olduu r e n i l m i t i . B u n d a n y a r a r l a n a r a k Midilli ve Sakz gibi 156

a d a l a r k u r t a r l m a k i s t e n m i s e d e k a r a o r d u m u z b u ii y c p a c a k d u r u m d a ve gte olmadndan bundan vazge ilmiti. R a u f bey. d o s t a v e d m a n a p a r m a k s r t a c a k bir i peindeydi. Hamidiye'yi a n a k k a l e Boaz'ndan dar karp artc, srprizli kimi iler y a p m a k ve Trkiye ufuklarn sarm olan kapkara ve zehirli umutsuzluk du mann biraz olsun datmak istiyordu. yle ki boazdan dar ktktan sonra artk, kendi kendinin kumandan o l a r a k , yalnz kendi s a d u y u s u n d a n ve k e n d i y r e i n d e n emir alacakt. Hi olmazsa bylece daha artc ve d a h a yararl iler y a p a b i l e c e k t i . H e m e n b a k u m a n d a n lktan Hamidiye'yi boazdan karp aknclk y a p m a k iin izin i s t e d i v e a l d . R a u f bey, b u a k n c l k m s a a d e s i n i ' a l n c a o k s e v i n d i . O d a t p k B a r b a r o s H a y r e t t i n . T u r g u t Reis g i b i k e n d i aklndan, kendi g c n d e n ve kendi yiitliinden emir a l a c a k v e T r k m i l l e t i n i n u n u t t u u a n l g n l e r i , b i r kez daha ona tattracakt. Hemen gemide bir sava meclisi toplad. Bu meclisin b a k a n elbette Rauf bey o l a c a k t . yeler de Seyir Su bay Fahri (Engin), arkba M a h m u t . T o p u K u m a n dan Yzba Ziya ve T o p u Temeni M e h m e t Ali (Oramir a i M . Ali l g e n ) b e y l e r d i . R a u f b e y m e c l i s t e u n l a r s y ledi : Arkadalar, vatan, bu menhus Balkan Harbi'nde kendi evltlarndan fedakrlk ve kahramanlk bekliyor. T r k o r d u s u n d a g r d m z b o z u l m a h a r e k e t l e r i iyi s e v k ve idarenin mevcut olmamasndan ne'et ediyor. Trk a s k e r i iyi s e v k v e i d a r e e d i l i r s e y l e k a h r a m a n l k l a r y a r a t r k i d n y a h a y r e t l e r i i n d e kalr. T r k a d a l a r n Y u n a n l l a r b i r e r b i r e r i g a l e d i y o r . Biz, h a r e k e t s i z k a l y o r u z . A k d e n i z ' e alrz. A v e r o f p e i m i z e t a k l r s a n e a l , d o nanmamz kar, adalar kurtarr. Taklmazsa Y u n a n de niz n a k l i y a t n v e a d a l a r n v u r u r u z . H i o l m a z s a a r k a dalarmza rnek oluruz. Hepinizden bu harektta zami fedakrlk beklerim.

Rauf bey, b u n u s y l e d i k t e n s o n r a seyir s u b a y F a h r i b e y e bir k p l n h a z r l a m a s n e m r e t t i . F a h r i b e y i n , Rauf b e y e d a n a r a k h a z r l a d p l n a gre, Hamidiye, tek bana olarak, gece yarsndan son ra a n a k k a l e Boaz'ndan kacak, Gelibolu kylarna srtnrcesine ilerleyecek, Dedeaa ynne dorulacakt. H a m i d i y e , 1 3 O c a k 1913 g n s a a t 17,35 t e N a a r a ' d a n y o l a kt. B a r b a r o s H a y r e t t i n zrhlsnn p r o v a s n d o l a m t k i , i n c e d e n y a a n kar, b i r d e n b i r e k o r k u n bir t i p i y e e v i r m i t i . Biraz n c e erimi bir k u r u n g l g i b i g i t t i k e koyulaan deniz, kar altnda apak kesilmiti. Gk v e y e r , a k bir k a s r g a i i n d e y i t i p g i t m i t i . H a m i d i y e d e bir anda apak oluvermiti. Tipi, gverteden k o a r a k ge e n krmz fesli, kara giynekli erleri yakalayp gz ap kapayncaya dek aka b o y u y o r d u . Artk, bu apak maher iinde yola klamazd. Ha midiye, Ksetabya aklarnda demirlemeyi denedi. De niz, b u r d a o k d e r i n d i , b u y z d e n d e ilk k a z a o l d u : G e minin iskele demiri beinci kilidinden krlarak b u n d a n byle en ok yararl bir aratan onlar yoksun brakt. H a m i d i y e , biraz d a h a kyya y a k l a a r a k o tehlikeli d e r i n lii g e r i d e braktktan s o n r a , otuz kulata d e m i r l e d i . Artk, bu kuduz tipi ortasnda Hamidiye, tek banayd; b t n arkadalarndan uzaktayd ve anl serveninin kapsndayd! Kara bulanarak ak bir renk alan frtna, Hamidiye'n i n y o l u n u o g e c e t k a m t . Rauf bey, e r t e s i g n M e c i d i y e k r u v a z r ile b i r l i k t e b o a z d a n k m a y d e n e d i . H a m i d i y e , b u kez a n a k k a l e B o a z ' n d a k i E r e n k y k r f e zine demirlemi. Mecidiye kruvazr de boazdan da r km, keif iin gzden uzaklamt. R a u f bey, t e l s i z l e r i n i n d i n l e n m e s i n d e n k o r k t u u g i bi, anakkale'de o t u r a n Rumlarn casusluundan da kor k u y o r d u . Bunun iin her eyin byk bir gizlilik iinde o l m a s n e m r e t m i t i . B i r ie b a l a m a k d a b i t i r m e k k a d a r n e m l i y d i . B u iin s o n u n u k e s t i r e m i y o r s a d a h i o l m a z s a iyi balamasn i s t i y o r d u . Gzel ve baarl bir k a m u f l a j 158

y a p m a k gerekmiti: Gemide birok tenekelere kl doldu r u l a r a k g a z l a n m , s o n r a b u n l a r a t e l e n m i t i . K a r l k g e c e s i n i n i i n d e b y k bir y a n g n b a l a m t . S o u k , l c i v e r t deniz, kan krmz kesilmiti. G k y z n e d o r u yk s e l e n k a p k a r a d u m a n l a r , a r a s r a s a r a r y o r , k z a r y o r , ergavunlayor ve buzlu rzgrn n n d e savrulup gidiyor d u . R a u f bey, h e m e n t e l s i z l e d o n a n m a k u m a n d a n l n buldu v e : Y a n g n t e h l i k e s i g e i r i y o r u z , y a n g n n l e m e k ze reyiz. B u g e c e y i E r e n k y l i m a n n d a g e i r i p y a r n d o n a n maya iltihak edeceiz, diye h a b e r g n d e r d i . Bu telsiz a l n s a bile a r t k b i r d e e r i o l m a y a c a k t . M e c i d i y e k r u v a zrnn kaptan, Hamidiye'nin durumunu biliyorsa da erat, bilmiyordu. B u n d a n dolay karaya knca Hamidiye'de yangn ktn herkese yaydlar. Hamidiye, o gece, bakla kesilebilircesine koyu, ya pkan karanl ikiye blerek E r e n k y limanndan yola kt. Gelibolu y a r m a d a s n syrrcasna i l e r l i y o r d u . Rota. kuzeye doruydu. Gemi, Semadirek ve mroz adalarnn a r a s n d a n geti. mroz ve L i m n i adalarn d o u d a birer esmer tmsek halinde brakarak Mikroni Boaz'na do ru ilerlemeye balad. imdi, d n geceki karl, tipili iklim g e r i d e k a l m t . A d a l a r d e n i z i n i n lk h a v a s n d a u z a k t a n u z a a i m e k l e r a k y o r , H a m i d i y e b i r i k i s a n i y e rlp l a k m e y d a n a k y o r d u . G k y z , a r a r i l e r e y e n pek kaln y a m u r bulutlaryla y k l y d . G k g r l t l e r i , de nizin telerinde sanki bir deniz sava varm gibi ku l a k l a r a l d a t r c a s n a sk v e s r e k l i i i t i l i y o r d u . R a u f bey, y e n i b i r k a m u f l a j g e r e k l i g r e r e k , g e m i de grevleri banda bulunan, daha ok darda dolaan b t n s u b a y v e e r a t a y a m u r b a l k l a r v e k a m s e l e giy dirdi; bylece, Hamidiye Yunan adalarna yakn geerken halk, b u n u n bir T r k k r u v a z r o l d u u n u a n l a y a m a y a c a k t . H a m i d i y e ' d e h i b i r mill i a r e t v e b a y r a k y o k t u . Eratn ve subaylarn krmz fesleriyle, krmz-beyaz Trk bayra saklanmt. H a m i d i y e , s a a t o n iki s r a l a r n d a i r a a d a s n n e 159

varmt. Rauf bey, m i l l e t l e r a r a s iaret kitabna u y g u n o i a r a k ra liman reisine g e l m e s i iin. Mendirek iinde d e m i r l e m i g e m i l e r i n de dar kmalar iin e m i r verdi. Aleksandra adi ngiliz g e m i s i , Rauf beyin emrini din l e y e r e k d e m i r a l d v e l i m a n d a n k t . R a u f bey, l i m a n d a Makedonya Yunan transatlantiini de grmt. Bu yolcu gemisi, silhlandrlarak bir kruvazr haline geti r i l m i t i . Rauf bey, i n g i l i z v a p u r u m e n d i r e k t e n d a r k a r kmaz Makedonya kruvazrne ate atrd. M a k e d o n y a ' y d v m e y e b a l a y a n m e r m i l e r , g e m i d e bir p a n i k y a ratmt. Geminin ba yannda bulunan topun grevli era t, k u r t u l m a k iin denize atlayp karaya snmaktan ba ka a r e bulamamlard. M a k e d o n y a zerinde kan yan gnlar. Y u n a n denizcilerinin paniini pek gzel gsteriyor du. En sonra ira adasn temellerinden sarsan bir pat l a m a o l m u t u : G e m i n i n c e p h a n e l i i ate almt. R a u f b e y i n v u r m a k i s t e d i i h e d e f l e r , yalnz a s k e r o l a n l a r d . ira adasnn e l e k t r i k santralnn havaya u mas serseri m e r m i l e r d e n birinin yapt m a r i f e t t e n ba ka bir ey deildi. Hamidiye, adann gney yamalarn d a k i c e p h a n e l i k l e r i de birer birer havaya u u r m u t u . Ba r u t f a b r i k a s da v u r u l a n h e d e f l e r arasndayd. ., Rauf bey, s t a n b u l ' d a , H a m i d i y e ' n i n aknci iin m s a a d e k o p a r m a k i s t e d i i n d e b u n u d o r u bulmayan so rumlulara dert anlatmak g olmutu. Ya, onlar da zaten ak olan sahillerimizi yakar, ykarlarsa ne yaparz? Vazge bu iten, yapma! diye di renmilerdi. te, Rauf bey, bu g e c e k i ira bombardmanyla hem bizim kukulularn zntsn dindirmek, hem de Yu nanllara unu demek i s t e m i t i : Eer, siz d e m u h a r i p o l m a y a n l a r a s a t a r s a n z , batanbaa btn sahillerinizi yakarm! R a u f bey, b u g e c e k i b o m b a r d m a n l a , T r k a d a l a r n b i r e r b i r e r k o p a r p a l a n M a k e d o n y a e j d e r h a s n a kor k u n bir ders vermiti. M a k e d o n y a , bu ilerde elbette yalnz deildi; onlardan biriydi. ira bombardman, gerekten 160 Yunanllar artm

v e r k t m t . Y u n a n l l a r , Pire l i m a n n n b o m b a r d m a n e d i l e c e i k a y g u s u n a d m l e r d i . Y u n a n d o n a n m a s . Pi re limann k o r u m a k k a y g u s u n a dnce, Hamidiye'ye gn d o m u t u . Rotasn Girit adasnn d o u b u r n u n a e virerek b t n g e c e yol almt. Ege Denizi, b o m b o t u ; bir sr Yunan adas a r a s n d a n geen Hamidiye, gne ye d o r u yol alm ve izini yitirmeye almt. H a m i d i y e ' n i n a k n c l a k, b t n Y u n a n ky e hirlerini k a y g u l a n d r m a y a balamt. B t n deniz fener leri s n d r l m , k y l a r k a r a n l a g m l m t . T r k i y e ' nin kylarndaki fenerlerse daha nceden sndrlm bulunuyordu. R a u f bey, b u k o r k u n u n , b o m b a r d m a n d a n y e o l d u u n u d n y o r , bir s r e iin d m a n kylarna s o k u l m a mann gerekli o l d u u n u anlyordu. Ak denizde saklan mak daha kolayd. Yunan donanmas, tedirgin olmutu. Artk Trk ada larn s a h i p s i z e l m a l a r g i b i d e v i r e m e y e c e k , s i l h s z A n a dolu kylarnda c a k a s a t a m a y a c a k t . nk, Hamidiye' nin en umulmadk y e r d e birdenbire yanbalarnda beli receinden korkmaya balamlard. Ak denizlerde s a k l a n m a n n en byk sakncas, kmrsz kalmak tehlikesiydi. Boazdan ktktan t a m drt gn sonra, Beyrut limanna giren Hamidiye, k m r al maya hazrlanrken, direkteki gzc gneyden baca sndan d u m a n l a r p s k r e n bir sava gemisinin, zerle rine doru geldiini bildirmi, byk bir heyecana sebep olmutu. Rauf b e y l e b e r a b e r b t n s u b a y l a r d r b n l e r i n e s a rlarak baktlar. Bu, bacal olduuna gre, A v e r o f ' t a n b a k a s o l a m a z d . B u d a e l b e t t e , b y k b i r t e h l i k e y d i . De m e k ki Yunan d o n a n m a k u m a n d a n l , en sonra Rauf be yin dnd ve istediini yapmt. Boaz b s b t n kontrol altna alan bu m o d e r n , bol ateli ve s e i r t k e n sava gemisini boazdan ayrarak Hamidiye'nin arkas na takmt. Gelen sava gemisinin Averof olduu haberi yaylnca Hamidiye'de gerek bir heyecan belirmise de korkan ol161 2 / F . : 11

m o d ; yalnz, k m r y k l e y e n A r a p h a m a l l a r , k o r k u d a n bararak kamaya, denize atlp yzerek k a r a y a k maya baladlar. Averof geliyor! sesleri zerine H s e y i n Rauf bey, birdenbire bir karara v a r m a k iin dnd. Limanda Averof'la sava yaplamazd. Oldu olacak o n u daha elverili bir k e n a r a e k i p s a v a a t u t u m a k t a n b a k a a r e y o k t u . Zaten Hamidiye'nin seirtkenlii de Averof'unki kadard. Evet, y a e l v e r i l i b i r kyda y a d a a k d e n i z d e A v e rof e j d e r h a s y l a a r p m a k , y a p l a c a k e n k e s t i r m e i t i . Cok abuk karar vermeliydi. Yoksa, burda bastrlp yok edilmek, d n y a y a rezil o l m a k d e m e k t i . Rauf bey, he m e n d e m i r i z i n c i r i ile, t e l h a l a t l a r y l a b i r l i k t e d e n i z e f r latp l i m a n d a n a y r l m a k i i n e m i r v e r d i . Hamidiye, l i m a n d a n km, almaya balamt. G e l e n b i r k r u v a z r d ; b t n hzyla a r k a d a n g e l i y o r s a d a H a midiye'ye y e t i e m i y o r d u . Rauf bey, k a m a y k e n d i n e y e diremeyerek geminin milinin azaltlmasn buyurdu. Y a b a n c sava gemisinin yaklamasn beklediler. Sonra, bunun , Averof deil bir A m e r i k a n gemisi olduu anlald. B e y r u t Trablusam'da yarm kalan kmr alma iini b t n l e m e k zere Hamidiye, Portsaid'e doru yolland; gece yars limana girdi. Kmr almaya balad. Msrllar Hamidiye'yi ve Rauf beyi b y k sevgi ile karladlar. O n u n n Arap lkelerine de yaylmt. A n c a k , yz altm t o n kmr alan Hamidiye, sava kurallar gereince limandan uzaklatrld. Bu kurallara gre orda a n c a k y i r m i drt sa a t k a l m a s g e r e k i y o r d u . Alnan k m r ise alnmas g e r e kenin a n c a k yarsyd. Svey Kanal'ndan g e i p Svey'e demirleyen Hamidiye, o r a d a n da biraz k m r ald. ngi lizler, d u r m a d a n H a m i d i y e ' n i n a r k a s n d a y d l a r . H e r y e r d e sava koullar gereince onu demirledii yerden kovu yorlard. Kmr mavnalar kendisine yanak olarak hem ar ar yol alyor, h e m de d u r m a d a n k m r a l y o r d u . Kmrleri ykledikten sonra, yeniden geri dnp mavna lar S v e y l i m a n n a b r a k t . S v e y K a n a l ' n d a n g e e r k e n 1 Araplar: Felyahya (Yaasn) Hamidiye! 162

 Felyahya T r k i y e ! F e l y a h y a R a u f b e y ! d i y e b a r y o r , el s a l l y o r , g e miyi ve yrekli svarisini selmlyorlard. Hamidiye, Svey'ten d e m i r alarak Elmuveylk'ta mo la verdi. Burann A r a p l a r da Msrllar gibi aknclar c o k u n c a karladlar, o n l a r a p i r i n ve ya hediye ettiler. He le, R a u f bey, u z u n b o y u v e g l e r y z y l e k a p t a n k p r s n d e g r n d k e A r a p l a r , k y a m e t i k o p a r y o r l a r d . Her yerde gen kaptann kamaras ieklerle doluyordu. Ge m i y e gnderilen sandklar d o l u u muz, p o r t a k a l , h u r m a , s u b a y l a r v e e r a t o k s e v i n d i r i y o r d u . Rauf b e y , a t e i lere su yerine p o r t a k a l veriyordu. stanbul'dan hi h a b e r o l a m y o r l a r d . Telsizle bir t r l stanbul'daki merkezi bulamyor, zlyorlard. gn, bu kylarda telsizle stanbul'u aradktan s o n r a umutlarini keserek y e n i d e n Svey'i g e i p Kzldeniz'e inen Hamidiye, Cide'de demirledi. A n c a k burda kara telgraflaryla Harbiye N e z a r e t i n i bulabildiler. Burdan da bir l ek k m r aldlar ve Yemen'in iskelesi Hudeyde'ye va rp d e m i r l e d i l e r . Y e m e n V a l i s i M a h m u t N e d i m b e y , k o nuklar sevgiyle karlad. m a m dris'le Valinin aras akt. Trkesi. m a m , bir s r e d e n beri si d u r u m d a y d . R a u f bey, Valiyi a l p m a m d r i s ' e g t r d , o n l a r b a r t r d. s k e n d e r i y e ' d e y k e n R a u f b e y s t a n b u l ' a t e l g r a f e k e r e k H u d e y d e ' y e n a m n a i k i b i n lira g n d e r i l m e s i n i i s t e miti. On gn sonra Hudeyde'ye varnca ektii t e l g r a f n karln a l d : M r a c a a t n z M a l i y e y e y a z l m t n ) deniliyordu. Hamidiye, Kzldeniz'den karak, yeniden ak denize yolland. A m a , A d r i y a t i k deniziyle, bat Yu n a n denizleriydi. Rauf bey, b u r a l a r d a aknlar y a p a r a k . Yunan sava gemilerini A n a d o l u kylanndan uzak tut mak istiyordu. Hamidiye, Port-Said'ten ktktan sonra, t r l m a n e v r a l a r a b a v u r a r a k kylarn v e y a b a n c h e r t r l geminin gznden uzak, Akdeniz'in karasz ufuk larna doru yrd. Artk, kuruni gk altnda kurun r e n k l i b i r deniz, d e n i z i k a r n l a r y l a s y r a r a k g e e n r d e k s r l e r i ve m a r t l a r d a n bir de g e m i n i n yansra batp 163

k a n m e r a k l Y u n u s l a r d a n b a k a g r n l e r d e h i b i r ey yoktu. ubat'n ortalarnda Akdeniz, eski uysalln brak mt. Gelen k o r k u n denecek t i p t e byk bir frtnayd. H a m i d i y e , bir a r a n e e d e c e i n i a r m b i r h a y v a n g i b i bocalad. Gemi ok sallanyor, b t n t o p l a r ve eya ye rinden kopup denize uacakm gibi oluyordu. Denizler, b a t a n geliyor, H a m i d i y e ' n i n p r o v a s deni z e d a l y o r , k h a v a y a k a l k y o r v e p e r v a n e l e r i n h a v a d a d n d g r l y o r d u . talya'nn g n e y i n d e k i bu denizler, eskidenberi azgnlyla bilinmekteydi. Dalgalar, kimi za m a n H a m i d i y e ' n i n ban h a v a y a k a l d r y o r , k n s u l a r a g m y o r d u . Bylece, ba k p r s t hizasna dek su larla r t l y o r d u . Bu gidile, Hamidiye, yrekliliinin kurban olacakt. l m , Rauf b e y l e a r k a d a l a r n n b a z e r i n d e i r e n ^ lklar atarak dolamaya balamt. lmn iklimine" kl k a d a r bir a r a l k k a l m t . R a u f b e y , H a m i d i y e ' n i n p e r vanelerinden birini geri altrmaya balad, d m e n i ala banda etti; dalgalar kollayarak ters yne d o r u ok id d e t l i bir d n y a p t . B u s r a d a g e m i o k i d d e t l i bir d e p r e m e t u t u l m u bir ev gibi sarsld ve salland; tabak lar, b a r d a k l a r , i s k e m l e l e r krlp p a r a l a n d . H a m i d i y e , d e n i z l e r i y e n m i g i b i o l d u v e S i c i l y a ' n n g n e y i n d e k i uy s a l s u l a r a d o r u s z l m e y e b a l a d . Gem|lcl d i l i n d e b u k u y t u d a k i u y s a l s u l a r a s a a k alt d e n i l i y o r d u . S a a k altna snmaya alan Hamidiye, gr mesafesi k s a , p u s l u bir b l g e d e n g e i y o r , s e y i r s u b a y F a h r i bey, Sicilya adasnn dou kysndaki Sirakza fenerini gr m e y e a l y o r d u . Bir s r e s o n r a f e n e r i n p e k y a k n n d a n g e e n H a m i d i y e , S i c i l y a ' n n g n e y i n d e k i s d e n i z b l g e s i n e g i r d i v e ilk d e f a g v e r t e d e s u b a y l a r v e e r l e r g e z i n m e y e b a l a d . H e r k e s i n ii d n a k m t . B y k bir diren gcyle kurtulan Hamidiye, imdi yiit binicller i y i e s s u l a r d a y a l p a v u r m a d a n i l e r l i y o r d u . B u sayl frtna t a m yirmi drt saat srmt. Gemi, bu korkun frtnay yenebilmek iin obur gibi k m r y u t m u t u . Yine k m r a l m a k g e r e k i y o r d u . E n u y g u n yer, M a l t a l i m a n y -

164

dr. H a m i d i y e . M a l t a ' y a d e m i r a t t v e M a l t a V a l i s i , R a u f b e y i s e m p a t i ile k a r l a d ; y e m e e a r d ; H a m i d i y e ' n i n kmr stounu arttrmaya da yardm etti. Byk frtna, g e m i d e byk ykm yapmt. Dalgalar, kaptan k p r s nn altndaki kpete tahtalarn skp gtrmt. He le b o t a k i t o p , ok z a r a r a u r a m t ; b u n u n hazrlk mer milerinden birounu da dalgalar srkleyip gtrmt. Baarknn anlattna gre Hamidiye'nin makinas m d a da nemli arzalar m e y d a n a g e i m i t i . ngilizler, b u n lar ho karlam; g e m i n i n g n l i m a n d a barnmasna, anakkale'ye dek yetecek k m r n y k l e n m e s i n e de raz olmulard. Hamidiye'nin s u b a y ve erat, limanda g e z m e y e k tlar ve Malta dolaylarnda Yunan destroyerlerinin dola t haberini yaydlar. Gemi, g e c e yars d e m i r a l a r a k Cebelitank'a doru yolland. Saatlerce sren bu aldatc gi diten sonra Hamidiye, y i n e rotasn T r k i y e kylarna d o r u evirdi ve a k a m s t Gazze'de demirledi. Gazze'd e n Hayfa'ya u r a y a n g e m i , o r d a n d a yz elli t o n k m r a l d v e B e y r u t ' a d o r u y o l a k t . 1913 u b a t ' m n sonlarna doru Beyrut limanndan ayrlan Hamidiye, yi ne rotasn batya evirmiti. Akdeniz, p o y r a z ve l o d o s frtnalarnn iki dev gibi har an kucaklap g r e t i i bir mitolojik g r e m e y d a nna benziyordu. Birdenbire deien frtnalar, denizi t a t sz b i r h a l e g e t i r i y o r v e b u k a h r a m a n c a s e r v e n i d e t a t szlatryordu. Gemide nbetilerden baka herkesin de rin uykuda olduu bir s a a t t e bastran k o r k u n lodos, ka r a y e l o l d u , yldz p o y r a z o l d u , H a m i d i y e ' y e i m d i y e d e k grmedii oyunlar etmeye balad. Dalgalarn lodostan, poyrazn kuzeyden geldii o k garip bir d o a sava, Ha midiye kahramanlarna etmediini brakmad. nsan zek s, insan teknii ve y r e k l i l i k , denizin ve rzgrn bu i f t kahpelilyle baa kamayacak hale gelmiti. Gemi yal palyor, canl cansz ne tayorsa hepsini berbat ediyordu. Seyir subay Fahri bey, haritada K a k a o denilen Gkova koyuna snlmasn Rauf beye nerdi. Buras, in s a n o t u r m a y a n v e g e m i u r a m a y a n ssz b i r y e r d i . R a u f 165

bey, b u n u d o r u b u l d u . D o a n n hmndan bir kez d a h a k u r t u l m a k zere o k dar bir b o a z d a n g e i l e n ve i i e i k i l i m a n d a n b a k a b i r e y o l m a y a n b u ssz k o y a g i r e n Hamidiye, artk k u r t u l m u t u . Koyun n n d e bir de k k ada vard, bu da Hamidiye'yi direkleriyle birlikte d m a nn g z n d e n s a k l a y a c a k k a d a r y k s e k e y d i . G e m i d e k i ler b u r d a k e n d i l e r i n i f r t n a n n e r r i n d e n k o r u y a n d u r g u n v e lk b i r d o a b u l d u l a r . Y a l n z , b u r a l a r , s i v r i s i n e i n s a l tanat srd yerlerdi; bu yzden insan barndrmyordu. Frtna d i n d i k t e n s o n r a s n a k t a n k a n H a m i d i y e , y i n e Beyrut'a doru yol ald. B e y r u t limannda bu s e f e r Rauf beyle a r k a d a l a r n daha scak bir sevgi bekliyordu. Sandklarca p o r t a k a l , tepsilerce baklava Hamidiye'yi bayram yerine evirdi. Bal kanlarda gerileyip duran Trk ve slm prestijini k u r t a r m a y a a l a n b i r i c i k g , H a m i d i y e idi. B u y z d e n A r a p lar, R a u f b e y e v e H a m i d i y e ' s i n e h a y r a n d l a r . B e y r u t ' t a n kalkan Hamidiye, kuzeye doru yneldi ve Arvat adasn dan k m r s t o u n u btnlemeye balad. Tam bu srada, direkteki gzc, ufukta bir sava gemisinin d u m a n l a r savurarak Hamidiye'nin zerine doru geldiini bildirdi. Kmr ykleyen Arap hamallar, bundan korkarak kfele rini bir yana frlattlar ve denize atlayp yzerek a d a y a s n m a y a b a l a d l a r . B u g e l e n , b i r ngiliz s a v a g e m i siydi. ngiliz g e m i s i g i t t i k t e n s o n r a , Araplar y i n e k m r yklediler. Hamidiye, skenderun'a yolland. Bu l i m a n dan cephaneyle, Yanya ordusuna verilmek zere be bin altn alnd. B u r d a n A d r i y a t i k kylarna g i d i l e c e k ve al nan altnlar Semene rma azndaki Trk o r d u s u ilgili lerine verilecekti. Bu yolculukta Hamidiye'de talyan bay ra dalgalanacakt. Bu kamuflaj, ok yerinde o l a c a k t ; talyan kylarnda, Hamidiye'nin bir ei de t a l y a n bay ra altnda ve talyan d o n a n m a s n n bir k r u v z r o l a r a k d o l a p d u r u y o r d u . H a m i d i y e ' n i n b i r ei o l a n v e D r a m a ad verilen bu kruvazr s o n r a d a n talyanlar bize ver memiler, kendi donanmalarna katmlard. N i t e k i m , son ralar. ngilizler de Rauf beye Sultan O s m a n k r u v a z r 166

n tpk b y l e c e v e r m e y e r e k kendi d o n a n m a l a r n a kata caklardr. H a m i d i y e , b u k e z d e S i c i l y a a k l a r n d a b y k bir f r t n a y a t u t u l d u ; m i l i a z a l t l d . Y a z k k i b u d k mille Semene rma azndaki randevuya t a m vaktinde yetiemeyecekti; altnlar, pek ok skntdaki Trk ordusuna ulatramayacak, onlarn k o r k u n umutsuzluunu azaltamayacakt. Puslu bir h a v a d a O t r a n t o k r f e z i n e g i r e n Hamidiye, be mil s r a t l e orsa a l a b a n d a bir bekleyi sresi geir di. Havann kararmasn bekliyordu. O t r a n t o Boaz'na d o r u o n bir m i l hzla g i d i y o r d u k i b i r d e n b i r e g k y z n d e n t a m H a m i d i y e ' n i n s t n e d o r u p a r l a k b i r yldz i n d i v e g e m i m r e t t e b a t n n a k n b a k l a r s t n d e k s a a r a k p a r a l a n d , e r i d i v e s i l i n i p g i t t i . y l e b i r k s a mt ki evresindeki kapkara denizle birlikte Hamidiye de aydnlk i i n d e kalmt. G e m i c i l i k g e l e n e k l e r i n e gre, bu uurlu bir olayd, Rauf bey bata o l m a k zere btn subaylar ve erat o k sevindiler. Hemen hepsi. Varna'ya d o r u g i d e r k e n g e m i y e k o n m u o l a n v e R a u f b e y c e ya ralanan b a y k u u andlar. Hamidiye, O t r a n t o Boaz'ndan g e e r k e n k a r d a n k e n d i s i g i b i b t n klarn s n d r m bir g e m i n i n g e l d i i n i g r d . H a m i d i y e , t a b u r n u n u n u c u n a dek g e l e n avna biraz daha sokuldu. G e r e k t e n bu bir avd: Bir Y u n a n gemisiydi. Hamidiye d u r d u , Yunan gemisi personeline, filikalara binerek kendisine gelmesi iin iaretle emir verdi. Bu Leros adl Yunan ilebinin adamlar, Rauf beyin emrine boyun eerek Hamidiye'ye geldiler. Yirmi kiilik tayfa esir edildi. Leros'u batrmak g e r e k i y o r d u . T o p a t l s a d u y u l a b i l i r d i . B u d a b y k bir t e h l i k e d e m e k t i . R a u f bey, g e m i y i m a h m u z l a y a r a k batr may d n d . Hamidiye, ilebe kez h a f i f t e n toslad; g e m i , krk d a k i k a i i n d e y a v a y a v a g r l t s z c e d e n i zin dibine indi. Hamidiye, S e m e n e rma azna d o r u yol aldysa d a , o r d a u z a k t a n , y a k n d a n h i b i r s i n y a l g r e m e d i ; or da hi bir o b a n atei yanmyordu. Bu arada Hamidiye' nin iskele ba omuzluunda bir Yunan destroyeri grl167

mt. Hamidiye de hemen rotay 90 d e r e c e deitire rek kuzeye ald. Drt bin m e t r e tede giden Y u n a n dest r o y e r i H a m i d i y e ' y i t a n m , o l a n c a hzyla k a m a y a b a lamt. Hamidiye o n a ate a m a m a y s a d u y u y a d a h a u y g u n buldu; o n u n ne o l d u u henz yzde yz anlal m deildi. Y a p l a c a k bir yanllk, kt s o n u l a r d o u r a b i l i r d i . B u s r a d a R a u f bey, e s i r l e r i , d a h a o k L e r o s gemisi kaptann sorguya ekiyor, onlardan asker bilgi ler szdrmaya alydrdu. Kaptan, Yanya kalesinin tes lim o l d u u n u s y l e d i k t e n sonra, Dra limanna Srp or dusunun karargh kurduunu, yine Srpiarca igal edilen Singin l i m a n n d a a s k e r y k l b i r o k g e m i n i n b u l u n d u u n u bildirmiti. Artk, bu d u r u m a gre, Semene rma azndaki p a r a t e s l i m i ii y a p l a m a y a c a k t . R a u f b e y , k a p t a n d a n b u b i l g i y i a l m a k l a b e r a b e r yi--' ne de bir kez Dra zerine varmay gerekli b u l m u t u . Yunan kaptannn d o r u syledii meydana kmt. Yal nz, H a m i d i y e , D r a l i m a n n d a b i r t e k v a p u r b u l a m a d a n d n m e k zorunda kald. Demek ki kendisine bu bilgiyi ve ren bakumandanlk vekleti, adamakll yanlmt. $ i m d i , o m a , L e r o s k a p t a n n n b i l d i r d i i Singin li manyd. Yalnz Dra l i m a n n d a o r d u g h k u r m u o l a n Srp askerlerinin, ak adrlarn birka mermiyle darmadan eden Hamidiye, rotasn kuzeye doru evirdi. Ama, ing i n ' d e k i a s k e r y k l g e m i l e r d i . H a m i d i y e , Singin l i m a nna varnca bin beyz m e t r e uzakta d u r d u . Rauf bey bakt, limana g i r m e y e alan birok gemi vard. O r d a c s k e r y k l t a m s e k i z g e m i g r n y o r d u . B u g e m i l e r , k o d r a ' y k u a t m a k i i n g n d e r i l e n Srp a s k e r l e r i y d i . B u n l a r n h e p s i d e Y u n a n g e m i s i y d i . Rauf b e y , l i m a n a v a r n ca, hemen milletleraras hukuk koullarna gre gemile rin l i m a n d a n kp t e s l i m olmalarn istedi. Rauf beyin bu nerisi kabul edilmeyince Hamidiye, btn fkesini bu g e m i l e r i n stne kustu. bin beyz m e t r e d e n aralksz m e r m i l e r y a d r m a y a b a l a m t . v e d l i m a n d a t a m bir p a n i k b a g s t e r m i t i . Asker, top h a t t u a k yk168

l gemiler, i limana k a m a k istiyor, askerler kendilerinidenize atyorlar, bir a n a - b a b a g n d r gidiyordu. B o m b a r d m a n a n c a k yarm saat s r m t . Denize i n m e k iin f i l i k a l a r a dolan askerler, m e r m i l e r i n kopard halatlar yznden denize dklyordu. Gemilerde yangn lar k y o r d u . B y l e c e i v e d l i m a n l a r d a k i b t n g e m i l e r , t o p a t e i y l e y a k l p y k l m t . Y a l n z e r a t , t o p vec e p h a n e y k l b i r g e m i , i l i m a n a k a r l m t . Kyya konmu bir da topu, Hamidiye'ye durmadan ate edi y o r d u . Gemilere nasl ate edileceini bilmeyen a c e m i as kerler, mermileri Hamidiye'nin ok uzana dryorlard. H a m i d i y e , b i r a z d a h a g e r i e k i l e r e k l i m a n d a n i c e he def varsa hepsini yakp ykmak z o r u n d a kald. Yaklp y k l a n g e m i l e r , b a t m a y p y a n y a t m l a r d , u n d a n k i liman o k sd. Yalnz, b u a r a d a R a u f b e y i n b t n k o r k u s u , Y u n a n d e s t r o y e r l e r i n i n , b o a z d a n dar karken boaz tka y a r a k Hamidiye'nin kna engel olmalar tehlikesiydi. B u n d a da o k haklyd. Dra b o m b a r d m a n n d a n beri o k zaman gemiti. Bu sre iinde Yunan donanmas, dav ranp Hamidiye'nin yolunu kesebilirdi. Bu tehlike, bagstermedi. Hamidiye, serbeste bo a z d a n kt. G r n r l e r d e hi bir d m a n t e k n e s i yok t u . Singin l i m a n n k a z a s z b e l s z a r k a d a b r a k a n H a m i diye, gneye d o r u seirtken bir rota izmeye balad. A d r i y a t i k denizinin Triyeste yaknndaki Pola limannda H a m i d i y e ' y e bir g e m i k m r v e r e c e k t i . Ne yazk ki telsiz le bunu bir t r l bulamadlar. K m r s z k a l m a k kara d , yine zerlerine k t . K m r n bitmesi bir ey de i l , anszn b i r d e n i z s a v a n a z o r l a n m o l s a l a r d a t a c a k mermileri de yoktu. Ancak, beer atmlk mermileri kalmt. Depodaki kmrle ancak skenderiye limanna dek gidilebilirdi, italyan limanlar ok yaknsa da talyan lar da Trklere d m a n d ; bu yzden bu o k elverili li manlardan yararlanamayacaklard. B u g n , g e m i n i n t e l s i z i d e o k iyi i l i y o r d u ; R a u f b e y yaplan ileri bir ksa rapor halinde stanbul'da Okmey-

d a n ' n d a k i m e r k e z e b i l d i r d i . H a m i d i y e bir M a r t s a b a h s kenderiye limanna vardnda deposunda a n c a k yirmi t o n k m r kalmt. Hamidiye, limana girdiinde, liman bir b a y r a m yeri ne dnd. Kaya, m o t o r a binen Araplar, Hamidiye'nin evresine doluuyor, sevinli sevinli barp aryor l a r d . Singin b o m b a r d m a n d n y a a j a n s v e g a z e t e l e r i y l e b t n milletlere bildirilmiti. Hamidiye'nin ve Rauf beyin a d bir M i t o l o j i k a h r a m a n gibi d i l l e r d e g e z i y o r d u . A r a p lar, m u t l a k a H a m i d i y e ' y e k m a k , o n u n k a h r a m a n k a p t a n n n elini s k m a k , t o p l a r n m b a r e k n a m l u l a r n o k a mak, btn o efsane kahramanlarn yakndan g r p ta nmak istiyorlard. Hamidiye'nin an ve erefi, bu kez l lemeyecek derecede ykselmiti. Sandallar ve motor l a r l a gelen z i y a r e t i l e r , y z l e r c e s a n d k p o r t a k a l , p i r i n v e h u r m a g e t i r i y o r , g e m i y i g e z i p s o n r a g i d i y o r l a r d . Ge m i n i n gvertesine ylan mallar, onu bir yk gemisine .benzetmiti. Hamidiye'nin can, k m r d . lkin onu bulmalyd. Bu n u n j i n d e R a u f b e y , h e m e n M s r H i d i v i S a i t H a l i m Pa-a'y b u l a r a k o n d a n y a r d m i s t e d i . H a m i d i y e , k m r b u lamayacak olursa, ngilizler, toplarn s k p o n u belki de Svey limannda enterne edeceklerdi. Bunun rnekleri v a r d : D a h a n c e P e y k i e v k e t ile d a h a b a k a T r k sava gemilerini kua benzetip Svey limannda hapset m i l e r d i . H a m i d i y e ' y e d e b y l e bfr a k b e t h a z r l a m a k is tedikleri akt. Bu k a h r a m a n gemi, artk onlarn gz ne ok batmt, hep onlarn nfuz blgelerinde dola yor, eski anl gnleri, Barbaros'un Akdeniz'e k o r k u sal d g n l e r i g e r i g e t i r m e y e a l r g r n y o r d u . n g i l i z l e r , o n u n aknlarnda yansz gibi g r n y o r l a r s a da ona di biledikleri anlalyordu. Hidiv. b u d u r u m u y a k n d a n b i l d i i n d e n g e r e k l i m r vermi, bunun parasn da kendi kesesinden miti. Ne var ki ngilizler, Hamidiye'nin banda fena de ekimilerdi. Yirmi drt saat iinde limandan g i t m e s i iin Rauf b e y e l t i m a t o m stne l t i m a t o m 170 k de hal kp ver-

diler. N e d e n olarak da m i l l e t l e r a r a s denizler h u k u k u ko ullarn ileri s r y o r l a r d . Bu, aka d m a n l k t a n b a k a bir ey deildi. Hamdiye, bu baskya d a h a o k d a y a n a m a y a r a k d e m i r ald ve k a r a sular dna karak d e m i r a t t . R a u f bey, d a h a a a g i t m e y e r e k m a h s u s i k i m i l i i n de kalmt. Burda k m r almak daha kolayd. Kmr ge misi de gelip H a m i d i y e ' y e yanamt. B u r d a bile l de n i z l e r h e r iki g e m i y i f e n a h a l d e s a l l y o r ; h e l e k m r t a yan Araplar abucak deniz tutuyor, tam randmanla alamyorlard. ngilizler, Hamidiye'nin kara sular iinde d e m i r a t t n a n l a m l a r d , b u n u n i i n d e s a b a h l e y i n e r k e n d e n l i m a n reisi o l a n b i r n g i l i z A l b a y , H a m i d i y e ' y e d a m l a y v e r m i t i . L i m a n r e i s i , iyi v e h o b i r a d a m d . S e y i r s u b a y Fahri beyin g s t e r d i i u y d u r m a belgelerle yetinerek inan m g i b i e k i l i p g i t t i . B u r a d a d r t y z elli t o n k m r l e d o k u z y z k i l o m a kina ya alnmt. H a m i d i y e ' n i n i i d y i n e Msrl s e m p a t i z a n l a r l a d o l mutu. Felyahya Hamidiye! Felyahya Trkiye! Felyahya, Rauf bey! diye haykryor, kayklardan el ve mendil sallyorlard. H a m i d i y e , 1 7 M a r t 1913 g n . M s r l l a r n b y k sev gi ve sempati gsterileri arasnda skenderiye'den ayr l a r a k G a z z e ' y e d o r u y o l a k t . S u b a y l a r v e e r a t , Msr' n altn kabuklu portakallarn byk bir itahla smrerek Msrllara el sallyor ve kabuklar byk bir k a y g u suzlukla denize frlatyorlard. Hamidiye'nin gvertesi, por takal sandklaryla tklm tklmd. Altn renkli p o r t a k a l ka buklar, Hamidiye'nin d m e n suyunda altn bir s a m a n yo lu g i b i uzayp d u r u y o r d u . En s o n r a , b u n u n g e t i r e c e i tehlike anlaldndan, kabuklarn denize atlmas yasak edilmiti. undan ki Yunan sava gemileri, bu iz zerin den Hamidiye'yi yakalayabilirdi. Hamidiye, alnan kmr leri k o r k u n b i r i t a h l a s m r p d u r m a k t a y d . G a z z e ' d e n kalkp Hayfa'ya y a n a a n gemi, buradan da drt yz yir171

mi ton kmr almt. msn demiyecekti.

Bunu

da

smrecek,

yine

bana

Hamidiye, bundan sonrc Anadolu kylarnda e p e y c e d o l a t d u r d u . Rauf b e y i n k y l a r d a n a l d b i l g i y e g r e artk Yunan donanmas, Hamidiye'nin arkasna destroyer filotillalar takmt. Bunlar, daha ok A n a d o l u kylarn d a o n u k s t r a b i l m e k i i n o k sk k o n t r o l l e r y a p m a y a b a lamlard. Bunun zerine Hamidiye, bir sre iin A n a d o l u kylarn b r a k a r a k yine g n e y e d o r u i n m e k z o r u n da kald. Hamidiye, stok tkendiinden Gazze'den biraz un a i m a k iin denize subaylarn y n e t i m i n d e iki f i l i k a indir di. Ne v a r ki atlak denilen l dalgalar o denli byk ve tehlikeliydi ki, bunlarla ancak o l a a n s t bir y r e k l i l i k l e b o y l l e b i l i r d i . M h e n d i s Rt beyle. T e m e n Ce m a l beylerin ayr ayr ynettikleri s a l a m f i l i k a l a r kor k u n atlaklarn tepesinde da keileri gibi s e k e r e k ky ya d o r u uzaklatlar. Bu o k tehlikeli bir o y u n d u . B a t a Rauf bey, a z g n dalgalara meydan okuyan grevlileri seyrediyordu. M hendis Rt beyin filikas g bel limana g i r m i t i . Yal nz k y y a y a k l a t k a d a h a k o r k u n s e s l e r l e s a k l a y a n dalgalar, zavall T e m e n i n filikasn bir ceviz gibi krp p a r a l a d v e d r t g r e v l i bir a n d a a t l a k l a r n a r a s n d a yok oldu. nc filika, bu faciay grr grmez geri dnd. Kazan sular bsbtn kirlenen ve bu yzden de mi li azalan Hamidiye, bu kirli suyu d e i t i r m e k iin PortS a i d ' e u r a m a k z o r u n d a kald. B u r d a n d r t y z d o k s a n t o n s u a l d . H a m i d i y e ' y i Kzldeniz'e s o k a n R a u f b e y , burda bir haber ald. Port-Said limannn mil a n d a Ipsara tipi bir Yunan sava gemisi demirlemi, Hamidi ye'nin kmasn bekliyordu. Hamidiye, Cide'ye uradk t a n sonra gidip Kameron limanna demirledi ve o r d a n da alt yz t o n k m r ald. Bahar, l denizler yuvar lanp d u r a n Akdeniz limanlarnda h a r c a y a n Hamidiye'nin yldz k a h r a m a n Rauf b e y . a p d e n i z i n i n , i n s a n , d n c e l e r i n i ve yeil umutlarn cayr cayr y a k a n t r o p i k ikli172

m i n d e y a z n ilk g n l e r i n i g e i r e d u r s u n , 1 5 H a z i r a n g n , s t a n b u l ' d a n b r a k m a h a b e r i v e e m r i g e l d i . B a l k a n Sa va b i t m i t i . Rauf bey. Y e m e n mam Idris'Ie, Y e m e n ' i n O s m a n l Valisi M a h m u t N e d i m beyin arasn b u l m a y a a lrken brakma da gelip atmt. Artk, Hamidiye, ka n u n s u z bir korsan gemisi o l m a k t a n kyordu. Akncln sonu gelmiti. Hamidiye'nin peine taklm olan Yunan filotillalar da avlann hi bir vakit ellerine geirip de n i z i n dibine i n d i r e m e m e n i n s o n s u z acsyla limanlarna d n m e k e m r i n i a l m l a r d . 2 1 A u s t o s ' t a H a m i d i y e ' n i n s tanbul'a dnmesi emri gelmiti. Hamidiye, Anayurta do ru yola karken Port-Said'ten yediyz ton kmrle tatl su a l d ; K z l d e n i z ' d e 6 N i s a n 1913 t e n 23 A u s t o s 1913 e d e k kalm ve bu akncln en byk yoksunluunu da orda ekmiti. i m d i , R a u f b e y , A n a d o l u k y l a r n n yaz g z e l l i k l e rini s e y r e d e ede stanbul'a g i d i y o r d u . Yenilmi bir ordu n u n y e n e n ve yldzlaan bir t e k k a h r a m a n o l m a k , o n u h i de m u t l u bir insan y a p a m y o r d u . T r k o r d u s u nam na y i n e de bir eyler yapmt; bir a s k e r d o y m u l u u , o n u iyimser olmaya aryordu. R a u f bey, H a m i d i y e i l e z m i r l i m a n n a g i r d i i n d e h a l k n s o n s u z s e v g i g s t e r i s i y l e k a r l a t . Resm m a k a m l a r d a n ise kdemli kolaalndan binbala terfi etmi ol d u u h a b e r i n i a l d , b u n u n b i l d i r i l i i b i l e p e k g a r i p t i : He n z t e r f i sras g e l m e d i i n d e n u s u l d a i r e s i n d e inha ede m e m i olduklar iin (lham- Kariha-i Sahihadan) binba la t e r f i etmiti. , R a u f bey, b u n a t e e k k r e t t i , y a l n z , u h a k l s o r u yu s o r m a k t a n kendini alamad : A r k a d a l a r m var, o n l a r ne o l a c a k ? Y k s e k k o m u t a h e y e t i , o n l a r d a terfi e t t i r e c e i kar lnda bulundu. Hamidiye'yi padiah ve h k m e t adna daha anak k a l e ' d e karlayan m e r Fevzi M a r d i n bey o l m u t u . Bu, Rauf beyin candan bir arkadayd; on drt gnde yedi y z elli t o n k m r y a k a n H a m i d i y e , k m r s z k a l m a k g i b i sk sk k a r l a t t e h l i k e l e r i b u aziz a r k a d a n n 173

y o k t a n v a r e d e n z e k , a b a v e d o s t l u u ile s a v u t u r m u t u . m e r Fevzi b e y l e R a u f b e y t a T r a b l u s g a r p S a v a ' n d a n b e r i c a n c i e r a h b a p t . B u c e p h e d e , E n v e r Paa, m e r F e v z i v e Rauf b e y b e r a b e r d i l e r . m e r F e v z i bey, o z a m a n d a M s r l l a r iyi t a n d n d a n s i l h b u l m a k t a o k byk yardmlar olmutu. Hamidiye'nin k m r gibi, yi y e c e k , g i y e c e k v e s a i r i h t i y a l a r n d a m e r Fevzi b e y , her yere gider, tandklar vastasyla bulur, m u h a b e r e e d e r , g e r e k t i i n d e S v e y ' e g i d e r , Rauf b e y l e b u l u u r , salard. ite, Rauf beyle H a m i d i y e ' y i a n a k k a l e ' d e k a r l a y a n m e r Fevzi b e y , b y l e b i r a d a m d . B u n u n i i n o n u n syledii karlay n u t k u ok iten o l m u t u : B i r yla y a k n b i r m d d e t u zayf t e k n e y i o g e ni denizlerde yaatan, boyunlarmz ve sancamz d mana edirmeyen sizdeki sonsuz vatan ve millet sevgi sinden baka ne olabilir? .. H a m i d i y e , bu m b a r e k al s a n c a , K a r a d e n i z ' d e , A k deniz'de, Adalar ve Yunan denizinde, Adriyatik'te ve ap denizinde ksmen dnyann ktasnn kylarnda ve d r t d m a n devletinin ordughlar, istihkmlar, filolar kar snda an ve erefle dalgalandrm, evket ve satvetini muhafaza etmitir. Hamidiye bir mit ulesiyle par layan bir seyyare gibi u f u k l a r dolarken b t n d n y a a n l a d k i : T r k d o n a n m a s n n e n zayf g e m i s i b i l e g e r e k tii z a m a n s t n e ald vazifeyi y a p m a y a b t n varl le y a p m a y a a z m e d e c e k v e b u u u r d a h e r a n k a r sna kmas m m k n l m seve seve karlayacak h a s s a l a r m k e m m e l e n h a i z d i r . Siz, s e k i z a y e v v e l b o a z l a r d a n ktnz z a m a n , bir s a a t s o n r a m a h v o l a b i l i r diniz. Fakat, yine vazifenizi an ve erefle yapm say l a b i l i r d i n i z . n k , siz, h e r t e h l i k e y i g z e a l a r a k f e d a krlkla km, fakat. Cenab Hak, m r e v e f a e t m e m i olurdu. Fakat, bu lmleri halis niyetle dindar ve m t e v e k k i l b i r k a l p l e a r a m o l m a n z , sizi k a z a d a n m a s u n b u l u n d u r d u . k m t e a k i p k a z a y a u r a y p ' g i t s e y d i n i z d e s i z d e n s o n r a g e l e c e k o l a n l a r a bir h a m a s e t r n e i g s t e r m i olurdunuz. Beeriyetin, her ann yzde y r 174

t e h l i k e d e g r d bu mesaiyi Cenab Hak s e l m e t ve muvaffakiyetle tervi etti. Bir mucize derecesinde m k fat ile nihayetlendirdi. Hamidiye'nin sancan t e s l i m et m e k t e n s e batacanza, fakat, bu bat pahalya mal ede ceinize Hamidiye'nin sancan, kendini deil en c i z b i r n e f e r i n i bile t e s l i m e t m e y e c e i n i z e , h a t t t a r a f s z bir devlete bile terk-i silh e t m e k niyetinde olmadnza ka naat getirdiindendir ki dmanlarnz dahi size lyk o l duunuz hrmet ve ehemmiyeti, ister istemez atfetmi lerdir. S i z A k d e n i z ' e b i r a k n c o l a r a k ktnz. L k i n k o r sanla asla tenezzl etmediniz. Hi bir tarafsz g e m i d e n m c a h e d e hayatnz t e m i n e d e n k m r n z n e z o r l a , n e rza ile i s t e m e d i n i z . H i b i r c i z e d o k u n m a d n z . H i bir y e r d e kimseye zulmetmediniz. M d a f a a vastas o l m a y a n hi bir gemiye, hi bir b i n a y a t o p a t m a d n z . H i bir y e r d e t e n e z z l v e s k t g s termediniz. Hi bir k i m s e y e minnet, hi bir k i m s e d e n per va etmediniz. Daima mert, d a i m a anl yaadnz. Aldnz e s i r l e r e kendi yemeklerinizi, kendi yataklarnz verdiniz. Evet, h e r eyi y a l n z , C e n a b H a k ' t a n i s t e d i n i z . Y a l n z Cenab Hak'ka sndnz ve bu s u r e t l e Cenab H a k ' k n m k f a t n a m s t a h a k o l d u n u z v e u c i z v e h e m e n her g n t a m i r e m u h t a d u r u m d a o l a n g e m i ile k o c a b i r d m a n f i l o s u n a k a r b y k bir v a r l k g s t e r d i n i z . V a t a n k ylarnn taarruzdan k o r u n m a s , fakir gemicilerimizin ha reket serbestisini ve ticaretlerini saladnz. Trk o r d u su ve donanmas yararna yaptnz hizmetler de ayrca uzun bir fasl tekil eder. Yalnz urasn hatrlataym ki, boazdan knzla Y u n a n d o n a n m a s n d a n Averof gibi en kuvvetli zrhlsyla drt torpido ve muhribi ayrtarak Adriyatik'i muhafazaya m e c b u r etmeniz, d m a n kuvve-i asliyesini en azndan d r t m i s l i z a y f l a t m t . S o n r a d a siz, s t n z e e k t i iniz bu filonun muhafazas altndaki havuza pervaszca girdiniz ve m h i m vazifeler g r e r e k Allah'n avniyle ge m i n i z i k u r t a r p , s a l i m e n ktnz. B a k a c a , d m a n n a s l 175

k u v v e t i n d e n b i r k a t o r p i d o y u s t n z e c e l p ile m t e f e r r i k a n d o l a t r d n z v e b u s u r e t l e d m a n k u v v e t i n i bir p a r a deha zayflattnz. B t n bu fedakrlklarnzla m i l yonlarca vatanda, byk bir milleti sevindirdiniz. Bu milletin en bahtsz g n l e r i n d e yzn aarttnz. B a r b a ros'un tad bu s a n c a , tpk o n u n ' gibi o d e n i z l e r d e f e r m a n ferma olarak an ve erefle gezdirdiniz. Saatlarca, gnlerce, haftalarca deil, aylar ve aylarca vazi fe banda, top banda, uykusuz, huzursuz, s a d e c e va t a n v e m i l l e t ak ile k e n d i n i z i f e d a e t t i n i z . H a m i d i y e ' n i n m b a r e k kldnz s a n c a n h r m e t l e p e r e k g a z a n z b t n m i l l e t adna t e b r i k e d e r i m . H a m i d i y e v e o n u n k a h r a m a n s t a n b u l ' a g i r i n c e yer yerinden o y n a d . B t n s t a n b u l h a l k , H a m i d i y e ' y i v e o n u n lmezler arasna karan kahraman svarisini gr m e k iin sonu gelmez kalabalklar halinde limana kou y o r d u . B a h r i y e Nazr M a h m u t Paa, M a l i y e N a z n R f a t b e y ve Dahiliye Nazr T a l t beylerle p e k o k k u r u m l a r , heyetler halinde onu karlamaya gelmiti. Btn liman d a k i T r k v a p u r l a r H a m i d i y e , Rauf b e y v e o n u n y i i t a r k a d a l a r erefine bir mill b a y r a m havas y a a t r c a s n a bayraklarla donanmt. Vapurlar, kayklar, i s t i m b o t l a r karlayc halk yntaryla dolup tayor: Yaasn Rauf bey ve k a h r a m a n a r k a d a l a r ! Yaasn anl H a m i d i y e ! diye b a r y o r l a r , bar m a k t a n sesleri kslan stanbullular, g z l e r i n d e y a l a r l a y a l n z m e n d i l v e e l s a l l y o r l a r d . Rauf b e y , s t a n b u l l u l a r n g z n d e b i r mill k a h r a m a n d a n d a h a b a k a b i r e y , bir m i t o l o j i kahraman o l m u t u . Erkekler, bu yakkl, yiit, T r k arslanna imreniyorlar, kadnlarsa o n u k o l u n a c a k t e k erkek olarak gryorlard. H a l k , yn y.n H a m i d i y e ' y e k y o r , R a u f b e y l e , s u b a y ve eratla kucaklap pyordu. Altm yandan yukar ak sakall bir yal kii, gzlerinden akan yalarla s a k a l l a r slanm o l a r a k H a m i d i y e ' n i n m e r d i v e n i n i k u c a k lam pyor, pyordu. Elindeki sopasna d a y a n a dayana gelmi olan d a h a 176

yal bir a d a m c a z , b i r o k frlayarak :

yal

gaziler

arasndan

ileri

Dnya ve l e m e kar y z m z a a r t c n o kah raman n e r e d e ? Dnya g z y l e bir g r e y i m d e a l m d a n p e y i m ! d i y e r e k yana y c k i a Rauf beyi a r y o r d u . M e r d i v e n l e r d e n i n e n l e r k a n l a r sayszd. B a l k a n Sava'nn o k o r k u n k a r a d , H a m i d i y e k a h r a m a n n n s a t t a t l k i i n d e e r i y o r , s i l i n i p g i d i y o r d u . K a r a n l k t a n g z l e r i g r m e z o l m u s t a n b u l h e m e h r i l e r i , b u yl dzn a y d n l n d a o u t u r a r a k g z l e r i n i a y o r v e o n a hayranlk, sevgi ve ak dolu baklarla bakyorlard. By l e b i r y i i t k r k ylda b i r y e t i i r d i . B t n k a d n l a r b u k a n d a y d . Evet, b y l e b i r y i i d i a n a i a r a n c a k k r k y l d a bir doururdu! M d a f a a y Milliye Cemiyeti adna Hamidiye'yi kar layan Cemiyet bakan (daha sonra m e b u s a n meclisi b a k a n ) C e l l e t t i n A r i f b e y d e ho g e l d i n i z n u t k u n d a yle d e m i t i : Rauf bey, d m a n n a l a k a t e c a v z n e m e r t e cevap vererek ufack geminizle koca bir donan maya meydan okudunuz. Akdeniz'in nihayetsiz dalgalar arasnda bulunan dman vapurlarnn meleklmevti (lm melei) kesildiniz. Hamidiye'nin l m istihkar su retiyle ihraz eyledii harikulade cesaret, btn dnyann hayranlk ve takdirini mucip oldu. Yeryzndeki msimaniar. her hareketini, her arkn yakndan takip eder oldu. D m a n gemilerine attnz gllelerin tarrakas, b tn Trklerin ve mslmanlarn kalplerinde ferahlk, se v i n ile n l y o r v e h e r g n h e r k e s bir H a m i d i y e ' m i z var diye n y o r d u . Rauf ismi vatan u r u n d a hayat hie sayma mradifi olarak k a l a c a k ve bu isim Trk vicdann da ebediyen unutulmayacak ve btn Trk ve Osmanl lar, h e r b a h r i y e l i d e n b i r R a u f o l m a s n b e k l e y e c e k t i r . Ra u f bey, b i r g a z a e t t i n k i h o n u t e y l e d i n m m i n l e r i ! Hamidiye'nin evresini saran motorlar, kayk ve san d a l l a r i i n d e k i binlerce kii d u r m a d a n , sevin, m i n n e t t a r lk l k l a r a t m a k t a v e R a u f b e y d e n h i o l m a z s a b i r k a s z o l s u n b e k l e m e k t e y d i l e r . R a u f bey, e n s o n r a s z a l a 177 2/F. : 12

r a k b i r a l a k g n l l l k r n e i o l a n u ksa s z l e r i s y ledi : Muhterem nazrlarm, mirlerimden alm o l d u u m e m r i h a r f i y e n icra e t m e k t e n b a k a bir ey y a p m a d m . B e n v e a r k a d a l a r m , m r e t t e b a t m ile b e r a b e r h e p i m i z a n c a k askerlik vazifemizi yaptk. Bu sebeple bizler bu ka d a r s i t a y i l e r e lyk d e i l i z . Hamidiye'yi en sonra ziyarete gelen stanbul M u h a fz C e m a l b e y o l m u t u . C e m a l b e y i n b y k b i r h e y e c a n i i n d e o l d u u a k a g r l y o r d u . lk s z l e r i a z n d a n karken gzlerinden de yalar boanmt. Gvdesi h e y e c a n d a n zangr zangr t i t r e r k e n : Kahramanlar! diye bard, sizin bu fedakrlnz, yarn denilebilecek kadar yakn bir gelecekte, O s m a n l d o n a n m a s n n yalnz Akdeniz, Karadeniz ve a p d e n i z i n de deil, belki dnyann b n denizlerinde Kemali satvet ve evketle ceveln edecei hakkndaki kanaatlerin" kuvvet bulmas iin bir balangtr, diyeceim. Sizin hu zurunuzda s y l e y e c e k sz b u l a m y o r u m . K a l b i m doluyor, tayor. Fakat, s y l e y e m i y o r j m . Hususiyle sizin gibi f e dakr ve k a h r a m a n denizcilerimizin karsnda bir kara a s k e r i n i n sz s y l e m e s i b y k b i r c r e t t i r . S i z l e r i t e b r i k eder, gazanz t a k d i s eylerim.
mi

Balkan Sava brakmasndan sonra h k m e t , Ra uf beye bin kiilik m r e t t e b a t vererek Sultan Osman d r i t n o t u n u teslim a l m a k zere Londra'ya g n d e r m i t i . Bu d r i t n o t , A r m s t r o n g tezghlarnda Brezilya adna yaplm sa da bu h k m e t , s o n r a d a n onu satn a l m a k t a n vaz g e i n c e Trk h k m e t i n c e satn alnmt. S u l t a n Os m a n ' n s o n t a k s i t i o l a n yedi y z b i n lira d a d e n m i , y a l nz T r k i y e ' y e g e l m e s i k a l m t . R a u f b e y , t a m a y d r bin kiilik m r e t t e b a t ve askeriyle ngiltere'de s r t p dur d u u halde, hl g e m i y i t e s l i m alamamt. 2 A u s t o s 1914 g n g e m i n i n t e s l i m i i i n f a b r i k a ile anlama yaplmken, son taksitin de dendiini anlayan n g i l i z h k m e t i , t e s l i m d e n iki g n n c e o n a e l k o y m u t u . Bunun da nedeni meydandayd, tam bir hafta n c e 178

A v u s t u r y a - M a c a r i s t a n , Srbistan'a sava iln ederek Bi r i n c i D n y a S a v a ' n n ilk k u r u n l a r n h a n e d a n k a a t i l l e rinin g s n e boaltmlard. ingiltere, Fransa ve Almanya da silhlar patlattktan s o n r a n g i l i z l e r , W i c k e r s t e z g h l a r n d a k i Readiye d r i t notumuzla bu arada iki t o r p i d o destroyerimize de el koy mulard. Savaa giren ve Trkiye'ye kar da yaknda sava aacan dnen ngiltere, kendi tezghlarnda yaplan btn sava gemilerine a m b a r g o koyacan bil d i r e r e k T r k i y e ' n i n y a p t i d d e t l i p r o t e s t o l a r a d e e r ver mediini anlatmt. Rauf beye, m r e t t e b a t y l a kendisini ngiltere'ye g tren Reit Paa v a p u r u y l a stanbul'a d n m e k t e n baka y a p a c a k i kalmamt. T a m Lizbon'a ulamlard ki, Goben ve Breslaw Al man sava gemilerinin anakkale Boaz'ndan geip T r k i y e ' y e s n d k l a r n i i t t i l e r . Reit P a a v a p u r u , a nakkale Boaz'na vardnda boaz abluka eden bir s r n g i l i z s a v a g e m i s i y l e k a r l a t . ki A l m a n s a v a g e m i s i n i n b o a z d a n k m a s n b e k l i y o r l a r d . Rauf b e y i n bindii g e m i y e d o k u n m a d l a r . Bu s r e i i n d e bu iki sava gemisi de Trk hkmetince seksen milyon mark'a sa tn a l n d v e o n l a r a M i d i l l i v e Y a v u z a d l a n v e r i l d i . R a u f bey, s t a n b u l ' a v a r p d a ksm s e f e r b e r l i k y a pldn v e m e b u s a n m e c l i s i n i n g e i c i o l a r a k d a o l s a d a tlm o l d u u n u g r n c e amad. n k . A l m a n l a r n Enver'i v e a r k a d a l a r n e r g e s a v a a s o k a c a k l a n n y e dii e k m e k gibi b i l i y o r d u . Doruca, Harbiye Nezaretine giderek Enver Paa'nn karsna kt. Enver'de t a m bir d i k t a t r hali sezmiti. O ngiltere'de yararsz ve b o m b o gnler g e i r i r k e n En ver ve arkadalar, en gl mevkileri paylamlar ve iktidarn doruuna oturmulard. E n v e r Paa, p e k t a t l s e s i v e i t e n g r n m e y e a l an b t n davranlaryla Rauf beye unlar d e d i : Rauf b e y n e y a p a l m , i t e b y l e o l d u . B u v a z i f e de bize dt. Y o k s a zat a h a n e n i n coraf d u r u m u i t i bariyle ehemmiyeti aikr olan Afganistan'la mnasebet 179

t e s i s e t m e k v e A f g a n o r d u s u n u slah e y l e m e k g i b i b i r v a z i f e ile A f g a n i s t a n e m r i n e g n d e r m e k z e r e o l d u u heyetin banda gitmeyi tercih ederdim. sin? Bu a k a , Rauf b e y e Afganistan'a s e n g i d e r m i demekti. R a u f bey, b u e n o l m a y a c a k o k g a r i p n e r i k a r s n d a a r p k a l m t . i b i r a z d a m i z a h a d k e r e k , b u na biraz da a k a dozu k a t a r a k iin g a r a b e t i n i Enver Paa'ya a n l a t m a k i s t e d i :

Afganistan denen yerin, adndan baka nesini bi liyoruz, p a a m ? u anda orann haritadaki yerini bile g z m n n n e g e t i r e m e m . N e r e d e n , n e ile, n a s l g i d i l i r , hangi yollarn ucundadr, mehulm. Msaadenizle, Ame rika tarikiyle mi gitsem acaba? Bunlar g l m s e y e r e k s y l e y e n Rauf b e y i n karsn da Enver Paa hi g e r i l e m e m i t i . Tersine, a l a b i l d i i n e ciddiydi: G e r i o r a s y l e a m a , m e v z u u b a h i s o l a n i, A f g a nistan' ngilizler aleyhine harbe girmeye hazrlamak gi b i s o n d e r e c e e h e m m i y e t l i b i r t e e b b s t r . Siz, m e r a k e t m e y i n , herey hazrlanmtr. Irak ve havalisi k u m a n dan Cavit Paa'ya i c a p eden t a l i m a t verilmitir. O, size her t r l kolayl g s t e r e c e k . Irak'tan ran y o l u y l a Af ganistan'a geebilmeniz iin gereken her eyi yapacak tr. Siz, e v v e l o n u g r n , o n u n l a t e m a s e d i n , k f i d i r . R a u f b e y , p e k iyi b i l i y o r d u k i b u d n c e , E n v e r P a a'nn deil, d o r u d a n d o r u y a A l m a n m p a r a t o r u Wilhelm'indi. Bunu yutmaktan baka are yoktu. Afganistan'da h a r c a n m a k zere birok sandk dolusu A l m a n altn da ha imdiden eski iran elisi Von W a s M o s s eliyle stan bul'a bile getirilmi b u l u n u y o r d u . Sultan Reat da Habibullah Han'a a r m a a n olarak deerli kllar gnderiyor du. Hele o zavallnn hibir eyden haberi y o k t u . Yine Enver Paa'nn dediine gre umum k a r a r g h a r k u b e s i m d r m e r Fevzi bey, R a u f b e y i n m a i y e t i n e v e r i l e c e k a s k e r h e y e t e b a k a n l k e d e c e k t i . R a u f bey, Bingazi'de Enver beyle beraber b u l u n d u u bu eski a r k a 180

dan o k severdi. H a m i d i y e serveninde de d n y a k a dar iyiliini ve yardmn g r m t . m e r Fevzi M a r d i n i b e y , I r a k ' t a , S u r i y e ' d e v e A f g a nistan'da yaplacak ilerin programn btnyle hazrla mt. Enver Faa, Rauf beyin e m r i n e bir t a b u r da a s k e r verileceini s y l e m i t i : Cok m h i m bir vatan hizmettir, b u n u a n c a k siz yapabilirsiniz! diyerek de Rauf beyi en ince yerinden ya kalamt. B u n c a d i r e n m e d e n s o n r a R a u f bey, A f g a n i s t a n ' n ilk Trk siyasal temsilcilii g r e v i n i zerine a l m a k z o r u n d a kald. Rauf b e y . V o n W a s M o s s ' u d a h e y e t i n e k a t a r a k s t a n b u l ' d a n I r a k ' a d o r u y o l a k t . Rauf b e y i n a s k e r i h e y e t i n d e s o n r a d a n G e n e r a l o l a n H a s a n A t a k a n ile O s m a n T u f a n beyler ve bir de A f g a n l A b d u r r a h m a n N i h a t var d. B u s o n u n c u s u n u E n v e r P a a , s a l t e i t l i d o u d i l l e rini bildiinden onun yanna katmt. Rduf bey, k a f i l e s i y l e ilk k o n a k o l a r a k Halep'te B a r o n O t e l i ' n d e k a l d v e o r d a M i d i l l i ile Y a v u z ' u n R u s l i manlarn bombardman marifetini dinledi. Olan olmut'j. Almanlarla Enver Paa'nn istedikleri, en sonra olmu, Trkiye, Almanya'nn yanbanda savaa girmiti. E n v e r P a a , b u m o l a s r a s n d a Rauf b e y e B e n z m a r k a bir o t o m o b i l g n d e r m i t i : Bu, stanbul'daki A l m a n A t a emiliterinin otomobiliydi. Dou serveni, bu otomobille daha kolaylaacakt. Rauf b e y , m e r F e v z i M a r d i n b e y l e A b d u r r a h m a n Nihat' o t o m o b i l i n e a l a r a k Badat'a, Cavit Paa'nn ka r a r g h n a g i t t i . A r a p l a r , e y t a n ! eytan! d i y e B e n z o t o mobilden rkp kayorlar, hanclar da, binek arac ola rak karlarnda deveden b a k a bir ey g r m e d i k l e r i n d e n Rauf b e y l e a r k a d a l a r n k o n u k o l a r a k i e r i a l m y o r l a r d . n g i l i z l e r i n B a s r a ' y a l d n i i t e n R a u f bey, h a k l o l a r a k r k m t . C a v i t P a a d a klavuz o l a r a k R a u f b e y e ngiliz c a s u s u o l d u u s u g t r m e y e n b i r e y h i s a l k l a m t t . R a u f bey, b u h e r i f i n n g i l i z s e m p a t i z a n , y a d a 181

 n g i l i z a l t n d k n o l d u u n u d a h a n c e d e n p e k iyi biliyordu. Bu yzden, bu servenin, hem yararsz, hem de tehlikelerle dolu olduunu anlamt. Midesi adam akll bulanmt. Z a t e n bamszd, d o r u d a n d o r u y a E n v e r P a a ' y a b a l y d . B u n u n i i n y i n e K u r n a ' d a k i ka r a r g h t a n B a d a t ' a d n d . E n v e r P a a ile h a b e r l e e r e k d u r u m u n o l u m s u z l u u n u anlatt. Enver Paa da bu iin i i n d e n k a c a k g t e deildi. En s o n r a , Rauf bey, ran snrndaki Mendeli kasabasnda k a r a r g h k u r u p bekle mekten baka are bulamad. B u r a d a V o n W a s M o s s , Rauf b e y i n h e y e t i n i n b a o l d u u n u kabul etmeyip kendisinin ba olduunu syleye r e k d i r e n i n c e Rauf b e y , a d a m n y a n n d a k i a l t n s a n d na el koyarak onu heyetten kovdu ve uzaklatrd. E n v e r Paa, R a u f b e y e g n d e r d i i s o n e m i r d e y le d i y o r d u : imdilik b u l u n d u u n yerde kal. Cenub iran Ba k u m a n d a n s n . O b l g e y i a i r e t l e r l e m d a f a a e d e c e k , n gilizleri karacaksn. R a u f bey, b u y e n i s f a t l a M e n d e l i ' d e o t u r m u b e k l i y o r d u . r a n ' n k u z e y i n d e Rus, g n e y i n d e d e n g i l i z n f u z u h k i m o l d u u n d a n , h e r iki n f u z b l g e s i n i n a i r e t l e r i , n g i l i z l e r v e R u s l a r c a R a u f bey k a f i l e s i n i n z e r i n e s a l d r tld. En yaknlarnda b u l u n a n S e n c a n i airet a d a m l a r , ile ri karakollardaki Trk askerlerini ehit etmekte gecikme diler. Bu kkrtmay ortaklaa y a p a n l a r K i r m a n a h ' t a k i ngiliz ve Rus k o n s o l o s l a n y d . Bylece, iran'n iinden kendine yol aarak Afganistan'a gitmek hlyas da su ya dyordu. Rauf bey de bo durmad, yanbalarna dek s o k u l a n airetleri, Trk taburuyla kuattrd, airetler dzgn Trk a s k e r i n i n nnde d a y a n a m a y a r a k katlar. Rauf bey de t a b u r u y r t e r e k K i r m a n a h n n e dek geldi. Bir t a b u r askerle Kirmanah'a girmek tehlikeli bir oyun olacan dan ehre girmedi. K r i n d ' t e k a r a r g h k u r d u ; b u r a s K i r m a n a h ile r a n snr a r a s n d a k i d a l a r d a bir y e r d i .

R a u f bey, b u r d a b a m s z b i r h k m e t b i l e k u r d u . O l d u m o l a s Iran h k m e t i n i n v e r g i t o p l a y a m a d b u b l g e h a l k n d a n v e r g i t o p l a d v e i r a n h k m e t i n e t e s l i m et t i . B u d a l a r d a t a m b i r yl m i n i m i n i b i r T r k h k m e t i nin bakan olarak kald; ngilizlere Badat'n yolunu ka pad. B u r d a , Rauf bey, c o k e n t e r e s a n b i r o l a y l a k a r l a mt. Kendi taburu ile S e n c a n i airetinin savalarnn n n e katm kovalarken onlarn arasnda yanndan kov m u o l d u u V o n W a s M o s s ile T a h r a n A l m a n A t a e m i l i terini de grnce akl bandan gideyazmt. D e m e k ki. A l m a n l a r da b u k a l e m u n gibi g i r d i k l e r i blgeye uymasn biliyorlard. ran'da olduklarndan ola c a k a c e m klc g i b i i k i y a n l k e s i y o r l a r d . Rauf b e y , b u , olay m r o l d u k a u n u t m a y a c a k t . ran'n dalar gibi insanlar da douya yol vermiyordu. Badat blgesi de y a v a yava tehlikeye giriyordu. Artk, Kirmanah d a larnda padiahlk yapmann anlam kalmamt, bu padi a h l n n e Rauf b e y e , n e d e E n v e r P a a ' y a b i r y a r a r v a r d . B u n u n i i n R a u f b e y , d u r u m u E n v e r Paa'ya b i l d i rerek subaylarnn ve mehmetiklerinin nne dt ve A n a y u r t ' a doru yola kt. R a u f bey, f e d a i t a b u r u y l a K e r k k k a s a b a s n a u l a t n d a E n v e r Paa, y e n i d e n Afganistan i i n i k u r c a l a m t : Aman, Afganistan'a gitmez misin? Rauf bey, yine ayn akay y i n e l e m i t i : A m e r i k a y o l u y l a m? V e b u a k a d a n s o n r a , E n v e r Paa, A f g a n i s t a n y o l u n u n b u g n n koullar iinde bsbtn kapal olduunu anlayarak bu serveni de bylece kapamt. B u n u n zerine b a k u m a n d a n l k v e k l e t i n c e ran'n b o a l t l m a s e m r i v e r i l m i t i . E n v e r P a a , Rauf beyi Y a r bayla ykselterek Bahriye Kurmay Bakanlna atad. A r t k Rauf bey i i n h e r t r l a r a k u l l a n a r a k b i r a n n c e stanbul'a erimekten baka yapacak i kalmamf. Rauf bey, stanbul'a v e r m i ve B a h r i y e Kurmay Ba k a n l g r e v i n e balama. B a h r i y e Nazr Cemal Paa,

183

d r d n c ordunun banda Suriye'de bulunuyor, yerine E n v e r Paa, v e k l e t e d i y o r d u . Rauf bey, iin i i n e g i r d i k t e n s o n r a . A l m a n s u b a y larnn bu nezaret; b s b t n ellerine g e i r m i olduklarn grd. Donanma kumandan Amiral Suon, Trk donan masn; kendi isteince ynetiyordu; vekletin ube m drleri bile Almand. Amiral Suon, elbette yalnz Almanya iin alyor du. Trk donanmas iin hi bir yetkili Trk, Amiralden, b i r ey s o r m a k v e i s t e m e k h a k k n a s a h i p d e i l d i . Trkesi, Amiral Suon, st olarak yalnz yksek Al m a n kararghn tanyor, raporlarn yalnz ona v e r i y o r d u : B e n , her e y i b a l b u l u n d u u m A l m a n k a r a r g h n a v e r i y o r u m ! d i y e r e k d e y a p t ii a a v u r m a k t a n ekinmiyordu. M i d i l l i v e Y a v u z s a v a g e m i l e r i m i z i ilk n c e a l p K a radeniz'e karan ve Ruslara saldrarak Birinci Dnya Scva'na girmemizi bir olup bitti haline getiren a d a m da o idi. Rauf b e y , T r k e s i , b u k a t y r e k l i a d a m d a n h i h o l a n m y o r d u . Rus kylarn b o m b a r d m a n d a n d n e n S u o n , S i v a s t o p o l a k l a r n d a s i l h s z b i r Rus g e m i s i n i b a trm ve denize dklen gemi personelini lmle pene lemeye brakmt. Bu ara, o r a d a n geen bir T r k d e s t r o y e r i n i n i k i n c i k a p t a n H a s a n B a s r i bey, d e n i z d e b i r a d a m n rpndn g r e r e k g e m i y i d u r d u r m u v e b i r R u s d o k t o r u olan kazazedeyi kurtarmt. Rauf beyin de y a k n d a n tand H a s a n Basri b e y i n bana bu yapt insanca davrantan dolay m r n n en byk felketi geldi: Suon, onun bu davrann yuf k a y r e k l i l i k v e a s k e r l i e s m a z bir d a v r a n o l a r a k g r m , zavall yiit ve insan subay a s k e r l i k t e n t e m e l l i o l a r a k k o v m u t u . Suon ad g e i n c e , Rauf beyin a k l n a hep zavall Yzba geliyor, isyan e d i y o r d u . Bu olay. btn Trk denizcilerinde birer k k t i r a n k e s i l e n irili u f a k l A l m a n s u b a y l a r n a k a r bir g v e n s i z l i k , b i r g c e n i k l i k m e y d a n a g e t i r m i t i . Bir b a k a o l a y d a h a b u g c e n i k l i i f k e y l e d e k y k s e l t m i t i . Y i n e bir 184

Trk d e s t r o y e r i n i n k a p t a n , k e n d i s i n d e n iki r t b e aa bir A l m a n subcynca g r e v i n d e n uzaklatrlm ve onun ye rine geerek gemiyi karaya o t u r t m u t u . Suon. sadece susmutu. Rauf b e y, b i r s r e b u h a k s z l k l a r a s e s k a r m a m , sonra patlamak zorunda kalmt. Bahriye Nezaretinde ok nazik grevlere yerletirilmi olan A l m a n subaylar n birer birer ordan uzaklatrmann yolunu aram ve bulmutu. A m i r a l S u o n , b u s r a l a r d a B a h r i y e M a v i r i ady l a bir A l m a n A m i r a l i d a h a g e t i r t m i t i . B u a d a m , Rauf beyi, g r m e k zere artm : B a h r i y e n i n slah i i n h a z r l a n m p r o j e n i z v a r m?.. diye sormutu. Evet, v a r ! Grebilir miyim? Hayr, m a a l e s e f v e r e m e m . Niin? nk, ben ancak Bahriye Nazrma kar s o r u m luyum. Size kar s o r u m l u l u u m yoktur. Bu s e b e p l e s i z e v e r m e k t e m a z u r u m . Siz g r m e k s t i y o r s a n z B a h r i y e Ma zn Vekili Enver Paa'ya gider, o n d a n istersiniz. Bu k o n u m a d a n bir g n sonra Enver Paa, hmlo Rauf beyin odasna g i r m i t i : Nedir bu mesele, y a h u ? Alman Amirali bana geldi. R a u f bey, a d a m a k l l k o n u t u , E n v e r Pasla d n m e k zorunda kald: V a l l a h i , R a u f bey, d e d i . S e n h a k l s n , a m a , b i l m i y o r s u n , en iyisi, bu Amirali de al, b e r a b e r am'a gidin. B u ii C e m a l h a l l e t s i n . A s l m e s u l o d u r . O n u n l a g r n! R a u f b e y. A l m a n A m i r a l i n i d e y a n n a a l a r a k am'a g i t t i v e C e m a l P a a ' y a d e r i n d e r i n d e r t y a n d . C e m a l Pa a, onun derdini a n l a m t : P e k i , d e d i , s e n i s t i r a h a t et. y o l y o r g u n l u u n u g i der! M e r a k etme, ben meseleyi hallederim. Cemal Paa, verdii k a r a r d a bu A l m a n A m i r a l i n i n gereksizliini aklam, Rauf beyi, gelecek beldan kur185

t a r r n t . Rauf b e y , dnmt.

bylece

stanbul'a

ii

rahat

olarak

Bu olaydan sonra, Alman mparatoru kinci Wilhelm, B a h r i y e Nazr C e m a l Paa'y z i y a r e t e a r m t . C e m a l P a a , Rauf b e y i d e b e r a b e r g t r d . m p a r a t o r , Ren r m a k y s n d a k i k a r a r g h n d a C e m a l Paa'y k a b u l e t t i . C e m a l Paa, Rauf b e y i m p a r a t o r la tantrd. W i l h e l m iki e l i y l e R a u f b e y i n m, b a b a c a n , iten bir sesle : ellerini smsk yakala

Sizin h a r e k e t i n i z i , H a m i d i y e s e f e r i n i z i i l g i y l e , y a kndan takip ettim, dedi. Bizim Emden kruvazr de si zi taklit etmek istedi, fakat muvaffak olamad. Sen ba a r ile m e m l e k e t e d n d n . B u n l a r u z a k d o u d a b a t t . R a u f bey, m p a r a t o r a t e e k k r e t t i . C e m a l P a a ' n n v a n sra birok asker fabrikalar, askerlii ve denizcilii ilgilendiren yerleri gezdi, grd ve Alman sava makinas z e r i n d e bir f i k i r s a h i b i o l m a y a z o r l a n d . S o n r a s t a n b u l ' a .dndler. A m i r a l S u o n , a r t k Rauf b e y i y o l u n u n s t n d e bir diken g i b i g r m e y e b a l a m t . O n u n v a r l n h e r h a n g i b i r b i i m d e o r t a d a n k a l d r m a y a d a d a v r a n a r a k E n v e r Paa'ya yle azdan bir jurnallama y a p m t : Rauf b e y , n g i l i z t a r a f t a r l a r n d a n d r v e b a z k e n di gibi denizcilerden k u r u l m u gizli bir c e m i y e t i n reisidir. Bu cemiyet, mnferit sulh teebbsnde bulunacaktr. E n v e r Paa, S u o n ' a y l e k a r l k v e r m i t i : Biz, e v v e l h e r e y d e n n c e T r k z , s o n r a T r k ve Trk vatanna dost olanlarn dostuyuz. R a u f bey, b u d a v r a n y l a A l m a n l a r B a h r i y e N e z a reti kadrosundan uzaklatrm. donanmadaki grevlerine dokunmamt. Kendisine bu denli di bileyen Amiral Suon'la a n c a k bir kez y z y z e g e l m i t i . E n v e r P a a , b i r g n R a u f beyi de alarak Yavuz'a g i t m i t i . Yavuz'da : Kuds' m d a f a a iin Yavuz'la Filistin c e p h e s i n e a s k e r g n d e r m e k i s t i y o r u m , f a k a t Suon b u n a kardr, 186

siz n e d e r s i n i z ? d i y e s o r d u . R a u f b e y d e o n a d o r u y u syledi: Yavuz'u g z d e n k a r m a d k a bu olmaz. Eer Yavuz boazdan karsa bir daha dnemez. Gitmesine g i d e r , a s k e r g t r r , d n t e y a bir e c n e b i l i m a n n a s n m a s v e y a n g i l i z l e r e t e s l i m o l m a s m u k a d d e r d i r . Ra u f b e y , S u o n ' u ilk v e s o n kez i t e o g n g r m t . R a u f bey, b i r g n A k a r e t l e r ' d e k i 7 6 n u m a r a l e v d e M u s t a f a Kemal'i z i y a r e t e gitmiti. M u s t a f a Kemal'i pek zgn g r m t . B u n u n nedenini a b u c a k r e n d i : Ye dinci o r d u kumandan olarak Halep'te bulunduu srada y i n e E n v e r P a a ile a r a l a r n d a b i r a n l a m a z l k p a t l a k v e r m i , o d a b a s m i s t i f a y g e l i p a n a s n n e v i n d e ykc bir inzivaya ekilmiti. M u s t a f a Kemal'in anlattna gre. Ce m a l P a a d a Hicaz v e M e d i n e t a r a f l a r n d a k i y e t k i s n r larn t e s b i t m e s e l e s i n d e n E n v e r P a a ' y l a e l i m e y e d m t . Bu yzden o da Enver Paa'yla kozunu payla mak zere stanbul'a giderken Halep'te Mustafa Kemal'e de uramt. Mustafa Kemal'in derdini dinleyen Cemal Paa. o n a : Biraz sabret, bekle, demiti, eer stanbul'da me seleyi halledemezsem sana bildiririm. O zaman beraber istifa ederiz. C e m a l P a a , s t a n b u l ' a g i a i p iini i s t e d i i g i b i z m lemi, d n t e yine M u s t a f a Kemal'e u r a y a r a k : C a n m , v a z g e , ii bytme^. N i i n b y l e e y l e r yapyorsun? Zaman m imdi, sakirj ol! diye ukallk da edince M u s t a f a Kemal'in kafasnn tas atmt. T r e n e atlad gibi e k m i stanbul'a gelmiti. R a u f b e y b u n d a C e m a l Paa'y b s b t n h a k s z b u l mutu. Bir g n Rauf b e y , aziz d o s t u n u z i y a r e t e t m e k i i n yine Akaretler'e uramt. M u s t a f a Kemal'in y z n d e n den bin p a r a oluyor du. Bu gerek zntnn nedenini anlamak istedi, M u s tafa Kemal de unlar a n l a t t : Dn gece, eski valilerden M e m d u h beyin ili'deki evinde eleniyorduk. Ayn apartmann st katnda 187

o t u r a n Cemal Paa'nn eski k t i p l e r i n d e n A r a p T e v f i k d e indi, s o f r a y a geldi, y a n m a o t u r d u ve: C e m a l Paa sizi p e k sever! d i y e s z e b a l a y n c a b i r d e n b i r e s i n i r l e n i p k e n d i m i t u t a m a y a r a k : Senin C e m a l P a a n da.. diye b a s t m k f r . Gelgelelim, ertesi s a b a h ili'ye k tm, g i d e r k e n bir de b a k t m ki, C e m a l Paa da h e r h a l d e Emirgn'daki evinden ili'deki evine geiiyor. Beni g rnce otomobilini durdurdu, davetle yanna ald, birlikte gtrd. M u s t a f a Kemal, bir ksa sre s o n r a s z n n g e r i sini getirdi : Nedir bu benim bama gelenler? Evvelki g e c e byle o l d u , sabahleyin de byle. ardm vallahi. Ne ya paym b u n d a n byle? Deli olacam. Bamza i atk. imdi, gider Tevfik, s o f r a d a k i szlerimi C e m a l Paa'ya anlatrsa... Rauf b e y : Hele dur, tel e t m e , paa! dedi. R a u f b e y h e m e n B a h r i y e N e z a r e t i n e g i t t i . C e m a l Paa'y o r a d a b u l d u . E l i n e b a h a n e o l a r a k b i r k a e v r a k d a almt. Cemal Paa'y, Enver Paa'ya t e l e f o n e t m e k ze re buldu. Arap Tevfik. gerekten de mzevvirliini yap mt, v Paa. telefonda Enver Paa'ya yle d i y o r d u : Nedir artk bu ektiimiz M u s t a f a Kemal'den? Di van h a r b i s t e r i m . B e n i m iin d e m e d i i n i b r a k m a m . Rauf bey ona : Ne o l u y o r ? diye s o r d u . Ne olacak, ite senin Mustafa Kemal'in b e n i m iin azna geleni sylemi. N e r e d e n kt bu, k i m s y l e m i ? Tevfik geldi syledi. Byle byle oldu diye anlatt. l h i p a a m ! T e v f i k d e k i m o l u y o r ? Siz d e , M u s tafa Kemal Paa da birer ordu kumandansnz. Tevfik, a r a n z a nasl g i r e r ? B y l e a d a m l a r n l f y l a h a r e k e t e d i lir m i ? Ya ne? Brakn, bir de ben soraym. Anlayalm, bakalm. 188

C e m a l P a a , t e l e f o n d a E n v e r Paa'y b u l d u : R a u f b e y b u i t e t k i k e d e c e k , o n d a n s o n r a s i z e m a l m a t veririm, dedi. R a u f bey, o t o m o b i l e a t l a y a r a k y i n e A k a r e t l e r ' e k o tu. Mustafa Kemal'e: * Tevfik s y l e m i , dedi, imdi yaplacak ey basit. B e n sizi b a r t r a c a m . Mustafa Kemal: Hayr, d e d i , b e n D i v a n h a n e ' y e g i t m e m . Divanhane'ye deil, ben bir yemek tertip e d e c e i m , ikinizi d e d a v e t e d e c e i m . E r t e s i g n , P e r a p a l a s ' t a l e zeri C e m a l P a a , M u s t a f a Kemal Paa ve Rauf bey bir de M u s t a f a K e m a l ' i n y a v e r i Salih bey, bir m a s a banda bulutular. Hibir ey o l m a m gibi yediler, itiler.

* *
1917 d e R u s y a ' d a B o l e v i k d e v r i m i o l u n c a , b a a g e e n Lenin ve a r k a d a l a r , Rusya'nn dmanlaryla ivedi bir bar y a p m a k zere kap atlar: Sava esirlerini de i toku etmek istiyorlard. Bunun zerine mttefikler Kopenhag'a birer gr me heyeti gnderdiler. T r k heyetinin bakan da Rauf beydi. Orda Bolevik heyetiyle konuup anlaarak esir l e r i n nasi d e i t i r i l e c e i z e r i n d e b i r k a r a r a v a r d l a r v e sonra stanbul'a dndler. Lenin, savaa son verilmesini, b a r y a p l m a s n i s t i y o r d u . B a r k o n u m a l a r in b u k e z Brest-Litovsk ehrinde bir toplant yaplmas kararlat rld. T r k h e y e t i n i n b a k a n T a l t P a a ' y d i ; B a h r i y e t e m silcisi olarak da Rauf bey g i d i y o r d u . Bolevik h e y e t i n i n b a k a n T r o k i idi. R u s y a 2 M a r t 1918 d e y a p l a n b u b a r grmelerinde en ar koullar da gzlerini kapa yarak benimsemiti. Trkiye, d o u d a k i snrlar zerinde istedii gibi hak sahibi olacakt. R a u f bey, i s t a n b u l ' a d n n c e , R u s l a r l a b a r y a p l dndan artk Karadeniz'de savan sona erdiini, bunun iin de Alman Amirali Suon'un donanmann banda kal masnn bir gerei kalmadn dnmeye balamt. 189

B u d n c e s i n i B a h r i y e Nazr C e m a l P a a ' y a d a a t ; C e mal Paa vkel heyetine bildirdi, onlar Rauf b e y i n n e risini d o r u bulmadlar. Suon, yine grevinde kald. Demek ki. C e m a l Paa ii sk t u t m a m t . Y o k s a , i, b a k a t r l o l u r d u . R a u f bey, b y l e d n e r e k o k z l d . . B u n u n z e r i n e y a p l a c a k b i r i c i k iin e k i l m e k o l d u u n u a n l a m v e a c b i r i s t i f a m e k t u b u y a z a r a k B a h r i y e N a z r n a g n d e r m i t i . Ce mal Paa bu istifay kabul etmedi. O da istifasnda direnip aylarca daireye u r a m a d . S o n r a , o l a y l a r hzla g e l i t i : t t i h a t s a v a k a b i n e s i e k i l d i , A h m e t izzet P a a ' n n k a b i n e s i k u r u l d u . R a u f b e y , bu kabinede Bahriye Nazrlna arld. Bu k a b i n e de hibir ey baaramadan dt, yerine Tevfik Paa ka binesi kuruldu. Onun ardndan da, b t n g e r e k y u r t s e verlerin Anadolu'ya kamasna sebep olan Fent Paa kabinesi gelmiti. * ** , R a u f bey, a r k a d a l a r y l a B a n d r m a ' y a k t k t a n s o n r a , hi v a k i t g e i r m e y e r e k B a l k e s i r - U a k z e r i n d e n M u s t a f a Kemal'e erimek iin h e m e n yola koyuldu. T r e n d e t a n n m a k ve bir kahpelie u r a m a k tehlikesi o l d u u n d a n bu yolu baka baka aralarla kestirmeye karar verdi. At, eek, araba gibi ne bulursa ona biniyorlard. R a u f bey, B a n d r m a ' d a n e p e y c e u z a k l a t k t a n s o n r a , artk kim olduunu meydana v u r m a k t a bir saknca gr medi. Uak'tan sonra Akhisar, Salihli, Manisa, d e m i do laylarna yneldi, izmir ve dolaylar igal altndayd ve tehlikeliydi. Bu yol zerindeki ky ve kasabalarda mola veriyor, kyllerle dertleiyor, daha dorusu onlar syletiyor, onlarn derdini deiyordu, izmir'in bir facia halinde iga li, kylleri sersemletmiti. Onlarn umutlarn t a z e l e m e y e almak, byle bir z a m a n d a pek g idiyse de Rauf bey, b u n u da y a p m a y a alyordu : Allah'tan mit kesilmez; dman, mutlaka k a h r o 190

lacaktr. M u s t a f a Kemal Paa gnler yakndr, diyordu.

geliyor.

Sk

tutunun,

iyi

Kadnlar, erkekler, bu gzel ve mutlu szlerden gz leri y a a r a r a k o n u n e l l e r i n e s a r i p p m e y e a l y o r l a r d. R a u f b e y i n g r d n e g r e b t n b u k y l l e r , t o p r a k larn v e n a m u s l a r n d m a n a i n e t m e m e k i i n h e r t r l f e d c k r l a hazrdlar. Y a l l k t a n iki b k l m o l m u b i r a k s a l k y l n i n e , a s k e r d e n g e l m e k z e r e o l a n o l u i i n h a z r l a d bir o d a y y a t m o s i i n Rauf b e y e v e r e r e k : Gel, olum, bak, senin iin rahat edesin diye der l e y i p d e d i m . A l l a h s i z l e r g i b i y i i t l e r i b a m z d a n eksik, e t m e s i n , deyince Rauf beyin h e y e c a n d a n gzleri y a a r mt. Artk, da ta dmana kar koymak iin kmlda maya balamt. Rauf beyin, H a m i d i y e kahraman Rauf beyin adn iitmeyen mi vard? Efeler, onun kendi d a larna dek geldiini iitince, g r m e k iin koarak geliyor lard. R a u f bey, d e m i ' t e , D e m i r c i M e h m e t Efe v e k z a n laryla karlat. Demirci de, b a k a efeler de yle diyor lard : , E m r e d i n , bizi anamz bugn iin dourdu, emrinizdeyiz. H e p s i , bir ba a r y o r d u . R a u f bey, a r k a d a l a r y l a , n a b z y o k l a y a r a k d e m i ' t e n s o n r a Aydn, Nazilli, Sandkl d e r k e n Afyon Karahisar'a varmt. Rauf b e y l e a r k a d a l a r n burada bir o l a y adamakll artt; bu gzel bir aknlkt: Buradaki t menin kumandan M a h m u t bey, kendi kendine d a v r a n m, seferberlik iin k a r a r v e r m i ve bunu da u y g u l a m a y a balamt. Rauf b e y l e a r k a d a l a r bu hayrl ii g r n c e s e v i n t e n g z l e r i y a a r m t . Rauf b e y v e a r k a dalar burada biraz m o l a vererek getikleri blgede e d i n d i k l e r i b t n mill, p s i k o l o j i k d u r u m u s t a n b u l ' d a k e n d i l e r i n d e n h a b e r b e k l e y e n K a r a Vasf, D o k t o r C e l l M u h t a r gibi arkadalarna iletmeyi dndler. Bunun iin de 191

T o p u o l u N a z m i beyi A f y o n ' d a n s t a n b u l ' a g n d e r d i l e r . N a z m i bey, a y r l r k e n R a u f b e y e iki b i n a l t n lira b r a k t . Rauf beyle a r k a d a l a r b u n d a n s o n r a yine yola k tlar ve Sivrihisar zerinden dalgal t e p e c i k l e r l e evril m i sar bozkrlar ehri A n k a r a ' n n y o l u n u tuttular. 1919 ylnn 8 H a z i r a n g n Rauf bey, S r e y y a Y i i t , O s m a n T u f a n , Hintli yedek subay A b d u r r a h m a n beyler, gz k a m a t r a n bir bozkr g n e i altnda A n k a r a ' y a var dlar. Rauf b e y i e a r k a d a l a r n n A n k a r a ' y a g e l d i i n i y a l nz b i l e n , o n l a r k a r l a y p K e i r e n ' d e k i e v i n d e k o n u k e d e n Ali F u a t P a a ' d a n b a k a y i r m i d r d n c T m e n K u m a n d a n Y a r b a y M a h m u t b e y l e b i r d e , Ali F u a t P a c ' nn K u r m a y B a k a n B i n b a y m e r H a l i s b e y d i . Paa, b u ikisinden bakasnc almam, gereken gvenlik tertiba tn da o n l a r n e l i y l e a l d r m t . > A l i F u a t P a a , b i r y a y l a r a b a ile g e l e n R a u f b e y v e a r k a d a l a r n A k k p r ' d e karladndan Hseyin Rauf bey, ok s e v i n l i y d i : te, birbirimize gene kavutuk, dedi. Bylece, ili'deki evde, M u s t a f a Kemal, Ali Fuat Paa ve ken disinin verdikleri Anadolu'ya gei kararn hatrlatmak istedii anlalyordu. Rauf bey, Ali Fuat Paa'nn K e i r e n ' d e k i evinin b a h e s i n d e o t u r m u Ankara'ya bakyordu. Vakit geceydi, boz kr yldzlar p e k iri, pek p a r l a k ve yakn g r n y o r d u . S a m a n y o l u g n e y e d o r u ak bir bulut gibi kvrlarak uza yp g i d i y o r d u . R a u f bey, b i r k a yl n c e H a m i d i y e ile A k d e n i z ' f n e n g i n l e r i n d e s a k l a n y o r d u . i m d i d e b i r o d e n l i ssz b i r karalar ve bozkrlar okyanusunun ortasnda gelip durmu, yine s a k l a n y o r d u . Yalnz b u r d a dostlar, d o s t dnceler arasndayd. Gecenin karanl iinde uzaktan uzaa An kara'y a r y o r d u . Ankara'y k o y d u n s a bul. llk bir t e k k y o k t u . K o y u k a r a n l k l a r i i n d e y i t i p g i t m i , d a l g a l bozkrlar arasnda o da k a p k a r a bir t m s e k t e n baka bir sey deildi. ite. o ve a r k a d a l a r , bu ksz v e d a l g a l karan-

192

Iklar i i n d e , h i d n m e d i k l e r i y e r l i v e y a b a n c b i n t r l dmanla dmeye, boumaya and imilerdi. Ankara, tatan, tozdan, susuzluktan, stmadan, ba t a k l k t a n , s s z l k t a n , e s k i b i r k a l e d e n , b i r k a zavall b a v e b a h e d e n , k s a s a p l e k i n t a r l a l a r n d a n , kn a l k t a n can veren tarla kularndan, bakr pisleyen tilkilerden, bir g z s a r , b i r g z m a v i v e s a r A n k a r a k e d i l e r i n d e n , ipek kll A n k a r a k e i l e r i n d e n , A n k a r a a r m u d u n d a n v e Ankara balndan m e y d a n a gelmi bir ehirdi. ubuk ova snda Yldrm Beyazt'la T i m u r l e n g ' j n yapm olduu sa va. A n k a r a bozkrlarnn u f k u n a aslm eski ve zengin b i r t a b l o g i b i o r t a y a ilk g e l e n a y d n n g z l e r i n i s s i y o r du. Rauf bey, A n k a r a ' n n , bu insana hibir ey syiemeyen g r n n d e n sklmt. Bir an n c e Havza'daki gk gzl arkadana e r i m e k istiyordu. Bunun iin, Ali Fu a t P a a , h e m e n H a v z a ' y a i f r e l i bir t e l g r a f e k t i . O r d a n d a i f r e l i b i r k a r l k g e l d i . A n k a r a ' d a k i iki k a r a , g k g z l ve uzun boylu gen a d a m , Havza'daki n c gk gz l a d a m n y a n n a b i r a n n c e v a r m a k i i n g i z l i c e - hazr lanmaya balad.

GRESUN'DA YUNAN BAYRAI

Namuslu insanlarn, erefsiz ler kadar yrekli olmadklar bir memleketin sonucundan kukulanlabilinir. Roosevelt O s m a n A a , u z u n b i r sra o l a r a k d i z i l m i v e a t l a r n n dizginlerini t u t m a k t a olan adamlarnn nnden geiyor, bir svari kumandan gibi hayvanlarn k o u m takmlar n, t y l e r i n i , t r n a k l a r n i n c e d e n i n c e y e g z d e n g e i r i y o r d u . U f a k , c i v e l e k A n a d o l u a t l a r , d r t yl s r e n s a v a t a o k ey r e n m i eski a s k e r l e r gibi yeni bir y o l c u l u u n heyecan iinde grnyorlard. Atlarnn banda ak gi193 2/F.: 13

bi dimdik duran uaklar, tepeden trnaa silhlyd. Ka ln, k a r a a y a k z p k a l a r , c e k e t l e r i v e k a r a , k u l a k l T r a b zon balklar iinde ok canl grnyorlard. O s m a n A a karlarna gelince toplanyor, hazrola g e i y o r l a r d .

Teftii bitiren
ledi :

Osman Aa,

adamlarna

unlar

sy

U a k l a r , s e v g i l i a r k a d a l a r m , b u n d a n s o n r a he pimiz M u s t a f a Kemal Paa'nn askeriyiz. G e r e k i r s e yedi d v e l l e y e n i d e n d v e c e i z . A m a , ilk n c e y a r n s a b a h afakla birlikte Giresun'a gireceiz; orasn kurtaracaz. Gvurcuklar, artk Giresun'u Yunanistan'n ehirlerinden biri sayyorlar. Hepinizin de bildiiniz gibi Rum m e k t e b i nin bayrak direine d n Yunan bandras ekmiler. e h r e g i d i p ilk e l d e b u p a a v r a y i n d i r i p a y a k l a r m z n a l t n da ineyeceiz, sonra oraya yerleeceiz, oray her t r l dmana kar koruyacaz. Yaknda, b t n m e m l e - . ket ehirleri byle bizler gibi memleketini seven silhl larn eline geecek. M u s t a f a Kemal Paa, u srada A m a s ya'da btn memleketi kurtaracak tedbirleri almak zere baka, byk adamlarla babaa vermi, konumaktadr. imdi, gidip hayvanlarnzn takmlarn indirin; karnlar n d o y u r u n , d i n l e n s i n l e r . Siz d e k a r n n z d o y u r d u k t a n s o n d a n b e t i l e r i d e i t i r e r e k d i n l e n m e y e , bir t a v a n u y k u su kestirmeye bakn. Gece yarsndan sonra Giresun'a d o r u yola kacaz. Gne d o a r k e n silh a t a r a k e h r e g i r e c e i z . e h i r d e k i a d a m l a r m z , bizi k a r l a m a y a kacaklar. Kl rengi bir kayann zerinde konuan O s m a n A a ' nn y z n e a k a m g n e i , t a t l b i r krmzlk o l a r a k v u ruyordu. Kayadibi kynn bacalarndan durgun havaya m o r d u m a n l a r y k s e l i y o r , k a d n l a r , k z l a r e v l e r e hzl hz l su t a y o r l a r d . Sa bacann diz kapan o u t u r a n O s m a n A a : Haydin, uaklar, dedi, datn, d e d i k l e r i m i yapn. G e c e yars k u l a k l a r n z k i r i t e o l s u n . Milisler, atlarnn dizginlerinden ekerek b i r b i r i n d e n uzaka k u r u l m u evlere d o r u ilerlediler. O s m a n A a da ar ar konuk olduu eve d o r u yrd. inde d u r u 194

bir pnar gibi yeni ve taze bir h e y e c a n k a y n y o r d u . Artk, yeni bir m e m l e k e t dvasnn n c l e r i n d e n o l d u u n u d u y u y o r , ilk b r a k m a g n l e r i n d e n b e r i k e n d i s i n i k e b u cak kovalayan yalnzln, kimsesizliin ve desteksizliin b s b t n yitip gittiini anlyordu. Artk, m e m l e k e t i n g e ni ufuklarnda kendisine omuz veren byk kiilerin ya kn d e s t e i n i d u y u y o r , i i n d e k i s a v a m a k g c . m i l l e t e yararl olmann sevinci, her an biraz daha artyordu. Ya rn s a b a h afakla beraber Giresun'a yapaca aknn he yecann daha i m d i d e n d u y u y o r d u . Bu aknn a n l a m , B a l kan Sava'yla s e f e r b e r l i k t e katld a r p m a l a r d a n d a ha baka, daha bykt. O zaman, koskoca bir O s m a n l devletinin m i l y o n c a askerlerinden birisi o l a r a k arp mt; bugn btn bu askerlerden bsbtn yoksun kal m, v a t a n n k u r t u l m a s i i n m e y d a n a a t l a n b i r k a f e d a iden biri olacakt. Bunun da onun iinde uyandrd se vin, yepyeni bir m u t l u l u k t a n b a k a bir ey deildi. M u s t a f a K e m a l , b t n K a r a d e n i z kylarn k a p l a y a n Pontos yangnn s n d r m e k grevini ona vermiti. Ar tk, her att a d m d a o n u n m a v i gzlerini h e m e n kar snda gryor, o n d a n g alyordu. Onlar, yeni T r k i y e ' n i n ilk k u r t a r c l a r y d . A r t k , k e n d i n d e i m d i y e d e k h i duymad bir b a k a byklk de duyuyordu. Millet yo lunda byk ilere atlan ya da byle kutsal ilere a t a n a n her insann d u y d u u byklk d u y g u s u n u o da derinden duyuyordu. nsann iinde bu byklk duygusu o l m a d a n byk ilere ve dvalara atlmak ne baar salayabilir di ki? O s m a n Aa, fndk b a h e l e r i n i n iinde yitik gibi d u ran eve gidip a k a m yemeini yedi, yakn adamlarna son buyruklarn vererek giynekleriyle srtst yatana u z a n d ; iki e l i n i b a n n a l t n a k o y a r a k t a t l v e y i i t e d n c e l e r e d a l d . B i r iki s a a t k o l s u n u y u m a k i s t e d i y se de gzne uyku girmedi; yar geceye dek uyank d u r d u . lk h o r o z l a r t m e y e b a l a d n d a i i g e m i , d e r i n b i r u y k u n u n gaflet l e d o l u u u r u m l a r n a y u v a r l a nvermiti. Ne var ki yry vakti de gelip attndan 195

u a k l a r d a n biri b a u c u n a dikildi ve o n u u y a n d r m a k iin sayglca seslenmeye balad. Her t e d i r g i n y a a y a n i n s a n g i b i e l i n i t a b a n c a s n a atarak doruian Osman A a : Kimdir o? Kimdir o? diye makinal t f e k atna benzer bir sesle bard. Sonra, a b u c a k d u r u m u kavra yarak : B t n uaklcr hazr m? diye s o r d u . Hazr, A a , seni b e k l i y o r u z . Osman Aa, gzlerini outurarak kalkt. Uzaklarda birka k p e k havlyor, horozlar alabildiine t y o r d u . Bi raz t e d e n atlarn tksrklar iitiliyordu. G k y z akt. r i iri y a z y l d z l a r pek y a k n g r n y o r d u . B i r a z s o n r a t a m bir e t e t e r t i b a t a l n a r a k G i r e s u n ' a d o r u y o l a k l d. Atlarn a y a k l a r n d a n k a n tkrtdan b a k a bir ses iitilmiyordu. Osman Aa, sigarasnn ateini o v u c u n u n i i n d e s a k l a y a r a k d e r i n nefes ler e k i y o r , b i r a z s o n r a gne doarken gvurcuklarda uyandraca korkuyu ve a k n l d n e r e k ksksj g l y o r d u . e h r e Gedikk|aya'dan g i r i l e c e k , s o n r a y e l p a z e g i b i alarak yarm ay halinde bir kuak y a p a r a k silh sesle riyle ieri d a l m a c a k t . ehre yaklatka gkyz mavileiyor, gkbitimi aaryor, sonra pembeleiyor, yeillikler m e y d a n a kyor, fndk b a h e l e r i n d e e r k e n c l kularn lk g i b i tleri iitiliyordu. O s m a n Aa'yla adamlar, Gedikkaya'ya var d k l a r n d a K a r a d e n i z v e o n u n k y s n d a k i e h i r , yan s a b a h iinde g e r e k rengini alm, gne, bir frn az g i b i kardan g r n m e y e balamt.. B i r k a d a k i k a m o l a v e r e r e k s o n hazrl y a p t l a r . T a b a n c a l a r n , y a n l a r n d a n s a r k a n A l m a n ve ingiliz bombalarn, m e k a n i z m a l a r n n iyi i l e y i p i l e m e d i i n i a n l a m a k i i n m a v z e r l e r i n i b i r k e z daha yokladlar. ehre baskn yapar gibi g i r m e y e c e k , da ha ok g s t e r i yaparcasna gireceklerdi. u n d a n ki e h i r d e b i r yn d m a n b u l u n m a s n a k a r n k e n d i l e r i n e kafa t u t a c a k , silh a t a c a k bir tek y r e k l i i n s a n , ya da r g ; y o k t u . E e r y l e o l s a y d b u ii g e c e y a r s b a s k n biiminde yapabilirlerdi. 196

Osman sonra :

Aa,

uaklar

bir

daha

gzden

geirdikten

A r k a d a l a r m , dedi, g e r i u srada e h i r d e bize silh a t m a k yrekliliini g s t e r e c e k bir tek kii yoktur. A m a , biz, y i n e d e e h r i z a p t e t m e y e g i d e n a s k e r l e r g i b i g i d e c e i z . D o s t d m a n a n l a m a l k i biz e h r e s i l h g c y l e g i r d i k , a n c a k s i l h g c y l e k a r z . Bizi b u n d a n s o n r a ehirden karacak babayiit de henz anasnn karnndan domamtr. imdi, burdan aa avc hattna ayrlarak ve silh a t a r a k doludizgin gideceiz. Carcurlarnzdaki mermileri boaltp yenilerini doldurabilirsiniz. Y e t e r ki ok g r l t e d e l i m , o k kalabalk g r n e l i m . Hay din, imdi, bismillah, ileri! Osman Aa bunu syleyerek gkyzne doru sil hn b o a l t t . A t , b i r k e z y e r i n d e a h l a n a r a k a a d o ru k o m a y a balad. A d a m l a r da g i t t i k e b i r b i r i n d e n ay rlp y a y l a r a k o n u n a r d n c a a t l a r n s r d l e r . O s m a n Aa'nn a d a m l a r ehre girince ikiye ayrld, bir b l m Yeniyol'a, teki b l m de balarnda OsmanA a olarak zerinde k o c a m a n bir Yunan bayra dalga lanan byk, tatan Rum okuluna d o r u gitti. Trk hal k, O s m a n A a ' n n g e l i i y l e y a t a k l a r n d a n f r l a m , s o k a k lar d o l d u r m u t u . B u g n , o k nemli iler olacan b i liyor, Osman Aa'yla adamlarnn evresinde bir yarm ay gibi merakla ilerliyorlard. Sokaklarda bir tek Rum g r n m y o r d u . Hepsi panie kaplm, saklanacak birer delik bulmutu. Osman Aa'nn neden geldiini onlar da h e m e n hemen T r k l e r gibi biliyorlard. O s m a n Aa, a d a m laryla Rum o k u l u n u n n n e d o r u atn s r d . M a v i - a k Y u n a n bandras, denizden gelen s a b a h rzgryla ipek k t i l a n v e r e r e k d a l g a l a n y o r d u . T e h l i k e l i b i r a v c l a r l k e s i n e gelip k o n m u akn ve yabanc bir ku gibi ge leceinden habersiz ve kaygusuzdu. Osman Aa'nn a kr a h i n baklarndan kendisi iin verilmi k o r k u n hk m e l b e t t e okuyamazd. Yalnz, bunu bilenler vard; o n lar da okulun smsk k a p a n m pencerelerinin aralkla rndan Osman Aa'y kin, fke, sinir ve korkuyla gzet-

l e y e n k a r a c b b e l i P o n t o s l u p a p a z l a r v e g i z l i P o n t o s ekiya balaryd. A r k a s n a b y k b i r T r k k a l a b a l b i r i k m i o l a n Os man Aa, sordu : Bu Yunan bandrasn, bu gvur paavrasn diree asan kimdir? T r k h a l k t a n o k kii birden karlk v e r d i : Rumlar ast A a , kim olacak! bu

*
Giresun'un t a m ortasnda eskiden ticaret okulu, jan d a r m a okulu olarak kullanlan k o c a m a n yap, srgnden d n e n R u m l a r c a y e n i d e n s a h i p l e n i l m i v e b u r d a h e m Gi r e s u n e h r i n i n , h e m d e b u y e m y e i l ky e r i d i n i n k a d e r i z e r i n d e gizli v e o k t e h l i k e l i o y u n l a r o y n a n m a y a balamt. Buras, hem Rusya'dan, hem de stanbul ve Atina'dan gizlice gelen Pontos ihtillcilerinin yuvas, hem de iliklerine dek bir c e p h a n e l i k , bir silh d e p o s u y d u . S o n gnlerde istanbul'dan gelen bir vapurdan kan birok Kzlha i l (!) s a n d k l a r y l a g a r i p v e y a b a n c k i i l e r , d o r u c a bu byk ta yapya g t r l m t . K a y m a k a m N i z a m e t t i n beyin yerine stanbul'dan ye ni gnderilmi olan Hrriyet ve tilf K a y m a k a m BadiBadi Nedim, ufak tefek varlyla g i t t i k e kanunsuzlamaya balayan ilerin nne duracana, bunlara yardmc o l u r g i b i g r n y o r d u . z m i r ' i n n l V a l i s i K a m b u r zzet'in dllerinden biri gibiydi. O uursuz sandklarla a d a m l a r ehre b o a l t a n va p u r d a n yeni bir emir de km o l a c a k t ki h e m e n o gece t a yapnn zerine koskoca bir Yunan bandras ekil mi, bunu sabahleyin gren Trkler, gzlerine inanama mlard. Demek, artk gzel Giresun ehri, Yunanistan saylyordu. Rum halknn g s t e r d i i sonsuz sevince kar lk T r k h a l k n d a d a k t b i r k a r a m s a r l k v e u m u t s u z l u k b a g s t e r m i t i . Demek ki, s t a n b u l h k m e t i artk bu g zel ehri Yunanllara a r m a a n etmiti. Badi-Badi y r yen o ufack tefecik K a y m a k a m Nedim, yleyse buraya ne diye gnderilmiti? Yoksa, onun grevi salt bu ban drann buraya ekilmesini s a l a m a k iin m i y d i ? Bayra-

198

n k i m l e r c e hazrlanp o r a y a asld artk iyice bilini y o r d u . Bu. Yunan tebaal, kabaday, klhanbeyi m a r a n g o z Karaolan Panayot'tu. Pontoscu liderlerden ya da e t e reislerinden birisi o l d u u zerinde yaygn bir kan da v a r d . Rum halk, bandrann ipek kltlanyla dalgalann dan m e s t o l m u g i b i y d i l e r . O k u l u n n n e b i r i k m i , bir mucize seyreder gibi kendilerinden gemi onu seyredi yorlard. Trkler, bunu g r n c e hemen davranmlar, kayma kama, mevki ve jandarma kumandanlarna bavurmular d. En s o n r a , bandray indirmek grevi inzibat subay S r r beyin zerine y k l e n m i t i . Srr bey, okula g i t m i , orda Rum kabadaylar ve yneticilerce kmsenmi ve alaya alnmt. Subay, o k u l u n mdryle grememi, stelik hakaret ve kahkahalarla uurlanmt. Yunan bandrasn, okulun bayrak direinden indire cek hi bir Trk g c kalmad o g n iyice anlalm t . B u n u n b y l e o l d u u a n l a l n c a Y u n a n b a n d r a s , bir g e c e yeni bir ifrit y a v r u s u d o u r m u t u : zerinde bir kar t a l resmi bulunan krmz-mavi-kara ve ak renkli k k bir bayrak, Yunan bandrasnn yanbanda gvenle ve k a y g u s u z c a d a l g a l a n m a y a balamt. Bu yeni ifrit bay r a k , n l P o n t o s b a y r a n d a n b a k a b i r ey d e i l d i . * ** O k u l , o k t a n b e r i b r a k l m g i b i ssz g r n y o r d u . O r t a l k t a b i r t a n r n n k u l u y o k t u . A t n d a n inen O s m a n A a , u a k l a r l a y k l e n e r e k d e m i r p a r m a k l k l kapy a t . Uaklara bandray indirmelerini buyurdu. Bayra indi rip O s m a n Aa'ya verdiler. O da bunu yrtp p a r a m p a r a e t t i ve yere att ve izmeleriyle zerinde uzun uzun t e pindi. Sevinten coan Trk halk, gzlerinde tatl min net yalaryla : Yaa, var ol, O s m a n Aa! diye baryor, o n u n e l i n e , a y a n a s a r l y o r l a r d . B u ii b i t i r e n O s m a n A a , yine atna a t l a y a r a k arya d o r u srd. Rum esnaf, akn akn ona bakyor, ne yapacaklarn, ne diye c e k l e r i n i b i l e m i y o r l a r d . D e m e k k i d n d e n beri b u r a l a r n

199

artk Yunanistan olduunu syleyenler, onlar aldatm l a r d . te, b i r O s m a n A a g e l m i , o n l a r n b t n g z e l dlerinin zerine pislemi, hi bir palikarya ona ses karamamt. Dkknlarn nnden bir fatih gibi ilerleyen Osman Aa, d o r u c a Belediyeye gitti. Silhl adamlaryla b t n k e b a l a r n t u t t u r a r a k b u r a y b i r d a h a igal e t t i v e giaip eski alma odasna kuruldu. Osman Aa'nn gidip Belediyeyi igal edii, T r k l e r a r a s n d a b y k bir i y i m s e r l i k h a v a s y a r a t m , t a z e u m u t lar uyandrmt. ehrin b t n akl banda olanlar, ileri gelenleri, az zamanda Belediyenin byk salonunda top lanm, Osman Aa'nn ne diyeceini bekliyorlard. Os m a n Aa, bu son davranyla Giresun'un en byk kah raman d u r u m u n a gelmiti. Bir tek u m u t ondayd. O s m a n A a , i l e r i g e l e n l e r e , y a p l a c a k ilk i i n , E r z u rum'da, Samsun'dp, Trabzon'da kurulmu olanlara b e n zer bir kurtulu derneinin Giresun'da da kurulmas ola can syledi. Mustafa Kemal'in kurtulu ordusunun ba na g e m e k iin A n a d o l u ' y a getiini, kendilerinin de bundan byle onun yolundan gitmeleri gerektiini anlat t . K e n d i s i d e o n u n y o l u n d a g i d e n ilk G i r e s u n l u y o l c u olduunu syledi. vedi o l a r a k r g t l e n m e y e g e i l d i : S t l a Z a d e M u s t a f a bey. K a y m a k a m z a d e M e h m e t b e y , L a r i n z a d e H a k k bey. H a s a n Yazczade H s e y i n e f e n d i , narl C a m i i imam Hasan efendi, G m r e i s o l u shak efendi, Gkszolu Yusuf Aa, Yusuf Aazade Yusuf Aa, M d a faay Hukuk derneinin doal yeleri olarak sraya gir diler. Burda, Bat Anadolu'da Yunanllara tuz. e k m e k ve ak teslim bayra gtren erafn tersine direnme gc n n bana hep Giresun eraf ve zenginleri geti. D e r n e in bakan olarak da O s m a n Aa seildi. Bundan sonra, dernek yeleri. Osman Aa'nn belediye bakanlna se i l m e s i n i d e s a l a y a r a k b t n G i r e s u n ' a h k i m o l a n bir savunma rgt kurmu oldu. Mdafaay Hukuk dernei kurulup bitmiti ki O s m a n 200

Aa. birisini arar gibi gzlerini salonda dolatrd; s o n r a , mftinin neden gelmediini sordu. Btn salondakiler. mftinin neden gelmediini biliyordu. Yine de onun so r u s u n a karlk v e r e n o l m a d . O s m a n A a , m f t i y i s o r u n ca hemen herkes, yakn bir faciann k o k u s u n u alr gibi oldu ve baiann nne edi. O s m a n Aa'nn hi bir k t l cezasz brakmadn biliyorlard. D e m e k ki u s rada Lazolu Ali efendinin b o y n u kldan inceydi. Hikye uydu: Osman Aa, stanbul'daki Nemrut Mustafa Paa m a h k e m e s i n c e gyaben l m e m a h k m e d i l i p d e d a a ktnda m f t i , stanbul h k m e t i n i n satlm ilmiyes i n d e n e t k i l e n m i , O s m a n A a ' n n erir k a a t i l v e k a n n n h e l l o l d u u n a i l i k i n b i r f e t v a v e r m i v e b u her y a n a datlmt. Osman Aa'nn l ya da diri olarak ele geirilmesi baya sevap olarak g s t e r i l i y o r d u . Os m a n Aa d a d a b u fetva iini r e n i n c e o k kzm, b u Lazoiu'nu bir t a v u k gibi b o a z l a m a y a a h d e t m i t i . te, imdi, istedii gn gelmi atmt. Osman Aa, silhl adamlarndan bir ikisini h e m e n mftiyi bulup getirmeye gnderdi. Mfti salondan ieri g i r e r k e n hazr bulunanlarn y r e k l e r i kt kt a t m a y a b a lamt. Yalnz bu srada hi kimsenin aklnn kenarndan, bile g e m e y e n bir ey o l d u : M f t i Lazolu Ali e f e n d i , salona girerken Osman Aa byklere gsterilen gerek b i r s a y g ile a y a a k a l k t . K o r k u d a n y r m e s i n i a r a n hocay yanndaki sandalyeye buyur etti. Hal hatr s o r d u . M f t i n i n yznde, bir mucize olarak l m atlattn g s t e r e n ferahlk izgileri belirdi. Ne var ki halk, hl b u nun kanl bir oyundan n c e gllerin o u z a m a n gs terdikleri kk bir oyun sanyordu. Eer, T o p a l O s m a n , d a h a b i r k a g n n c e H a v z a ' d a M u s t a f a Kemal'i g r p de o r d a bir ky hocasnn bir m i t i n g t e haik nasl c o t u r u p dvaya kazandrdn b i l meseydi Mftinin diriminden yine umut kesilebilirdi. Osman Aa, bu oyuna getirilmi olan Mftiyi kendi dvasnda kullanmay kurmutu. Mfti, hemen orackta, padiahn ve stanbul hk metinin dmanlarn elinde esir ve kukla o l d u u n u , o n 201

J a n n b u y r u k l a r n d i n l e m e n i n d i n e v e m6manla a y kr d t n , A n a d o l u ' d a balamakta olan yeni mill sa vaa katlmann farzolduunu bildiren gzel bir fetva yaz d . B u f e t v a , ilk o l a r a k s a l o n d a t o p l a n a n l a r a o k u n d u ; s o n ra da btn camilerde d u r m a d a n okunmas iin karara vanid.

DEM

ZEYBEKLER Korkak, lmeden nce birka kez lr; yrekliler, lm bir kez tadarlar. Shakespearr

s t a n b u l ' d a n , g z d o k t o r u E s a t Paa'nn k u r d u u M i l l Ahrar Partisi'nin beyannamelerini datmak zere ken di memleketi demi'e g i t m e k t e olan A v u k a t B e y b a b a zde nceolu Hmit evket, Bandrma vapurunda Albay Bekir Sgmi beye denk gelmi ve ondan dmana bu k t paralaryla deil a n c a k silhla kar k o n u l a b i l e c e i n i renmi v e m e m l e k e t i n e , kafasnda bir yeni d n c e n i n ltlar a k p d u r u r k e n a y a k b a s m t . Yemyeil dalarn, namuslu ve yiit efelerin tekir de n i l e n Ege o r m a n l a r k a p l a n n n e n e s k i c e n n e t i o l a n d e mi kasabas, dmann zmir igalinde iledii cinayet leri iitmi,, k a r a k a r a d n y o r , n e y a p a c a n k e s t i r e miyordu. Her igale u r a y a n ehir, kasaba ve k y d e eraf ve zenginler, d m a n askerine tuz-ekmek s u n m a k sure tiyle boyun eiyor, yoksullar da kaacak tokatlar olma dndan kadere boyun eerek olduu yerde kalyordu. B i r o k y e r d e b u b y l e o l m u t u . Eraf s e v g i l i m a l v e m l knn stnden kmldatp ne drmedike bir ehri, bir kasabay dmana kar ayaklandrmak elden gelmi y o r d u . B e r g a m a ve daha baka yerler, b u n u n o k rezil bir rneini vermiti. G e n a v u k a t , g e n a l b a y d a n ald , u m u t s u z demi sokak ve kylerinde gezdirmeye balaynca, kor202

leu y a r a s a l a r d a b i r e r b i r e r r u h l a r d a n u u p g i t m e y e b a lamt. Evet, d e m i , bu anl zeybekler ve efeler ehri, d a l a n , ormanlan yiitlik hikyeleri anlatan bu gzel e hir, d m a n a kar koymal ve dalarnda bol zeybekler dolatnn nedenini dosta dmana anlatmalyd. Kap komular olan Bayndrllarn yapt gibi de mi'in erafn birka kilometre teye gnderip, gelen d mana tuz-ekmek verip onlar gzel demi'e aramaz l a r d . Hayr, b u o l a m a z d . Yalnz, b u g n l e r d e demi'in banda bir u u r s u z l u k t u r d n y o r d u . Bir y a n d a n d m a n Aydn', Bayndr'. T i r e ' y i a l m hzla b u r a y a d o r u i l e r l i y o r d u . B i r y a n d a n d a z m i r ' i Y u n a n l l a r a a r m a a n e d e n Vali K a m b u r zzet, hmn d e m i zerine y n e l t m i b u l u n u y o r d u . B u n u n nedeni v a r d : zmir'in igaline dek zmir'de barnabilen ttihat ve T e r a k k i ' n i n zmir mes'ul ktibi M a h m u t Cell bey (Cell B a y a r ) i l e j a n d a r m a y z b a s E d i p b e y (Sar E f e E d i p ) h v i y e t v e klk d e i t i r e r e k z m i r ' d e n g b e l k a m v e bir s r t e h l i k e a t l a t a r a k d e m i ' e d e k gelebilmi ler, b u r d a d a B e y b a b a Z a d e n c e o l u R e f i k e v k e t b e y i n (Hamit evket beyin kardei) evine saklanmlard. Kam b u r zzet, o n l a r n y a k a l a n m a s i i n h e r y a n a h a b e r s a l m , e m i r g n d e r m i t i . Sar Efe Edip beyin teyzesinin k o c a s o l a n R e f i k bey d e m i l l k u r t u l u a i n a n a n l a r d a n o l d u u i i n onlar sonuna dek saklamak tehlikesini gze almt. Herhalde birisi bir haber u u r m u o l a c a k t ki, Vali durmadan Kaymakam Zht beye kaaklarn abucak y a k a l a n p zmir'e g n d e r i l m e s i iin e m i r s t n e emir y a dryordu. K a y m a k a m Z h t bey, g a m m a z l a n d n d a n habersiz, her g e c e gizlice Refik evket beyin evine g i d i y o r ve or da toplanarak sabahlara dek memleketin kurtulu are leri zerinde dertlelyor, kafa patlatyorlard. Bir gn, K a y m a k a m Z h t bey. Validen yle bir telgraf ald: Sizin, a r a n a n k a a k l a r n a r k a d a o l d u u n u z a n l a -

203

 i l d i . B u n l a r , d e m i ' t e g i z l e n d i k l e r i h a l d e siz t e v k i f e t m i y o r s u n u z . Size iten el e k t i r i y o r u m . Vazifenizi d e r h a l oraya gelecek olan Nif (Kemalpaa) kazas k a y m a k a m na devrediniz. B u n u n zerine Cell, Edip ve Z h t beyler d e m i ' ten ayrlp bilinmeyen bir yana s a v u m a k z o r u n d a kal dlar. Y e n i g e l e n K a y m a k a m E r z u r u m l u B e k i r S a m i bey di. n c e o l u H a m i t e v k e t b e y i n g e l i i n d e n n c e de m i ' t e e p e y c e i l e r g e m i t i : 1 5 M a y s 1919 p e r e m b e s a bah zmir'in Yunanllarca igali haberi demi denen efeier kentinde g e r e k t e n top gibi patlamt. Hemen o a k a m k e n t i n a y d n l a r n d a n A v u k a t Refik evket, Dok t o r M u s t a f a evket, Eczac Tevfk, j a n d a r m a t a b u r ku mandan Yzba Tahir ve demi ekiya izleme kuman dan j a n d a r m a stemeni A h m e t Rifat beyler, jandarma" t a b u r kararghnda t o p l a n a r a k igal iiyle b u n u n sonu lar zerine g r p tarttlar. H e m e n hepsi Yunanlla ra k a r bir s a v u n m a r g t k u r u l m a s z e r i n d e bir ka rara vararak birlikte bu kararlarn kasaba halkna ap onlarn dncelerini de r e n m e k istediler. Ertesi s a b a h , Belediye m e y d a n n d a t o p l a n a n halk, h e y e c a n d a n titreyerek akl erenlerin konumalarn din l e m e y e hazrlanmt. Refik e v k e t bey, b a l k o n a k a r a k Yunanllara kar bir s a v u n m a r g t k u r m a n n g e r e k l i lii s t n e gzel, etkili bir k o n u m a y a p t . Ne yazk ki her kasaba, her kentte, her k y d e bulunan yreksiz, b i l i n s i z b i r k a k i i , b u t o p l a n t d a d a y e r a l m t . E d i p Ho c a ile b i r k a b a k a h o c a , n g r d a k l Y z b a d i y e a n l a n Yarbay Halim Pertev, Irakl emekli Y a r b a y Sait, b u n l a r d a n balcalaryd. Refik e v k e t beyin halkn r u h u n d a yarat t scak y u r t s e v e r l i k rzgr, daha o k g l e n d i r i l m e k g e r e k i r k e n ruhlarnda ihanet t o h u m l a r filizlenen kiile rin t e m s i l c i s i olan ngrdakl Yzba Halim Pertev, u k o n u y u ileyen bir k o n u m a y a p t : Alman gibi mttefikimiz, bol c e p h a n e ve silhmz o l d u u halde baa kamadk. Silhsz ve yardmsz bu 204

i yaplamaz. Bu hl m e m l e k e t i n y a n m a s n a ve halkn k a t l i a m n a s e b e p olur. Bu kt konumay barp ararak destekleyen b r h o c a l a r a kar b a l k o n a kan Hac M m t a z Hoca. pek o k abaladysa da bir s o n u alamad. H r r i y e t ve tilf Partisi'nin a d a m l a r y u r t s e v e r ay dnlar meydandan p s k r t n c e onlar da hemen o a k a m t i c a r e t odasnda gizli bir t o p l a n t yaptlar. Yunanllarn zmir'de yaptklar katliam hepsinin tylerini rperttiin den oniarn kasabaya girmesini nleyecek yeni bir z m zerinde dndler. Daha nazik bir dman olarak n yapm olan talyan ordusundan yardm istemeye ka r a r v e r d i l e r . Refik e v k e t v e D o k t o r M u s t a f a e v k e t b e y leri Kuadas'na k a r a r g h k u r m u o l a n talyan k u m a n d a n ^ lna g n d e r d i l e r . T i r e ' d e n g e e r k e n K a h r a t ' t a G k e n Efe'nin yannda sakl Cell (Bayar) beyle onun yannda t o p l a n m olan demi jandarma tabur kumandan Tahlr, j a n d a r m a y z b a s S a r Efe E d i p , j a n d a r m a s t e m e n i A h m e t Rifat beylerle de grtler. . talyan galini s a l a m a k iin g i t t i k l e r i n i sylediler. Cell bey bunun zerine : zmir'deyken talyanlar, bana silh yardmnda bulunacaklarn vaadetmilerdi. Gidince bu vaatten de ya r a r l a n m a y a aln, d e d i . B u kez K u a d a s ' n a R e f i k e v k e t b e y l e T i r e i i A k i f bey g i t t i . Oraya vardklarnda Ciyano zrhlsndakl tal yan kumandan Ferara'yla g r t l e r : B i z e s i l h y a r d m n d a b u l u n u r s a n z , biz Y u n a n llara kar durabiliriz, dediler. Ancak, talyan k u m a n d a n . Yunan igaline braklm bir blgeye karmamak iin onlar bir bahaneyle ban d a n savd. H a m i d i y e k a h r a m a n Rauf bey, bu srada stanbul' d a n b i r l i k t e kt a r k a d a l a r y l a l k e n i n n a b z n y o k l a m a k z e r e d e m i ' e d e u r a d , y a n n d a T o p u o l u Nazm i , eski zmit mutasarrf Sreyya (Yiit), u k u r o v a k a h r a m a n Yzba O s m a n (Tufan) beyler de vard. H k m e 205

tin bitiiindeki otele inerek halkla iliki k u r m a y a alt lar. Rauf b e y i n e v r e s i n d e k a s a b a n n i l e r i g e l e n l e r i y l e yneticileri toplanm, memleket sorunlar stne konu u l u y o r d u . J a n d a r m a s t e m e n i , Rauf beye : Sizi g r e n d e m i h a l k n n c o a r a k e v r e n i z d e toplanacana inanyorum, dedi. B u n u n zerine, herkesi a r t a n bir olay m e y d a n a g e l di. O gne dek lkenin savunmas iin en nde gidenler d e n biri o l a n j a n d a r m a t a b u r k u m a n d a n T a h i r bey, s temeni baya terslercesine yle d e d i : d e m i ' t e i m d i l i k mill b i r h a r e k e t y a p l m a s m m kn deildir. Tekiltlanmak iin z a m a n uygun deildir. T e k i l t n Nazilli'de y a p l m a s d a h a u y g u n d u r . Bunun zerine b a l a r n d a Rauf bey ve a r k a d a l a r y l a Cell b e y i n b u l u n d u u K y a m c l a r B e y d a z e r i n d e n Nazilli y n n d e yola ktlar. Y u r t s e v e r demililer, a kna dnmlerdi. Son g n e d e k y u r t s e v e r bir a d a m g i b i davranan bu jandarma subayna ne olmutu? Bu bilme c e y i hi k i m s e z e m e d i . T a h i r b e y , k e n d i b l g e s i n d e savunma rgtleri kurulmasn iddetle yasaklad ve bun lar yapanlara, dnenlere d m a n c a d a v r a n m a k t a o k ileri g i t t i . demi'te savunma rgt kurulmasndan umudu nu kesen yurtseverlerden Hakk Paazade Fahri beyle Adagide'li Hanaylolu M e h m e t Aa ve arkadalar Nazil li'deki r g t l e r d e almak zere yola ktlarsa da Beyda'ndan geerken ekiya Tkla Mustafa'nn etesi eliy le ehit edildiler. ehitlerin balar, demi'e getirilip h a l ka gsterilince yurtseverlie doru ykselmi ruhlarda k o r k u n bir umutsuzluk ve p a n i k b a g s t e r d i . te, d e m i h a l k , b u k a r a u m u t s u z l u k d u m a n i i n de boulurken nceoiu Hamit evket Bozda zerinden demi'e vard. Ayann tozuyla, evine bile u r a m a d a n tabur kumandan Tahir beyin yanna gitti, stemen Ah m e t R i f a t bey d e o r d a y d . H a m i t e v k e t k a s a b a n n y e n i d u r u m u stne kumandandan bilgi istedi, o da i m d i y e dek geenleri anlatt. Rauf beyle a r k a d a l a r n nasl N a 206

zilli'ye savdn hop

da

anlatnca,

gen

Avukat

hop o t u r d u

kalkt; Ne yaptnz, T a h i r bey, ne yaptnz? Onlarn b u r a d a n uzaklatrlmas o k f e n a olmu. O n l a r burada bize o k gerekliydi. Onlardan o k yararlanacaktk, diye d vnd. H a m t e v k e t b e y i n T a h i r bey z e r i n e y a p t b a s k y a y e n i bir b a s k d a h a e k l e n e r e k o n u i y i c e s a r s t . O n y e dinci kolordu k u m a n d a n vekili Albay Bekir Sami b e y i n e m i r subay Yzba Rasim bey (General A k t u ) ulak ola rak Bozda zerinden geip demi'e giderken Birgi'ye urad. Ordan demi'in yeni kaymakam Bekir Sami be ye telefonla yle kt: Dman eline d m e k zere olan demi'teki s i l h l a r a daha gvenli bir y e r e tanmas iin validen emir almadka el srlmeyeceini syleyen ve demi'te ya placak tekilta engel olanlar h k m e t kapsna a s a y m da Validen o z a m a n t a l i m a t alsnlar. Tahir beye de yle s o r d u : Sen o r a d a i k e n n a s l o l u y o r d a h i b i r ey y a p l myor? > demi'e vardnda kaymakama, askerlik ubesi bakanna, Tahir beye, k o l o r d u k u m a n d a n vekili A l b a y B e k i r Sami beyden birer de m e k t u p getirdi. Bu m e k t u p l a r d a d e m i ' t e mill b i r h a r e k e t y a r a t l m a s n a a l l m a s . Y u n a n l l a r n k o l l a r n s a l l a y a s a l l a y a d e m i ' i i gal etmelerine engel olunmas, devletin silh ve malze mesinin dman eline g e m e m e s i n i n salanmas ve ge r e k t i i n d e y o k edilmesi, y o k s a s o r u m l u l u u n ar ola ca yazyordu. Bu kesin b u y r u u o k u y a n Tahir bey, iin akaya g e lir yan olmadn anlad. Hamit evket ve Rasim b e y lerle birlikte K a y m a k a m Bekir Sami beye gitti. Onlarn birlikte kaymakamla gittiini gren y e d e k s t e m e n A h m e t k r b u n l h e m e h r i s i n i bir k e n a r a e k e r e k demi'in son g n l e r d e iine d t korkun p a n i k havasn, k a y m a k a m n s a v u n m a k iin y a p l a c a k r g t l e n m e y e engel o l d u u n u K a m b u r zzet'in E r z u r u m -

207

lu hemehrisi o l a n Bekir Sami'yi yedek s u b a y Ali Or han'n ortadan kaldrmak istediini, kendisinin bu giriimi zorla nlediini anlatt. Yurtseverce rgtlenme dmanln bu kerte ileri gtren kaymakamn d u r u m u Hamlt evket'i hem art m, h e m d e f k e l e n d . r m i t i : Biz, t e k i l t i i n g e l d i k . i m d i , d o r u c a k a y m a kamn yanna gidiyoruz. yilikle olmazsa zor k u l l a n a r a k m u t l a k a m c a d e l e y i k a b u l e t t i r e c e i z . Siz y e d e k s u b a y l a ra haber gnderin. Hkmetin altndaki Osmaniye Oteli kahvesinde toplansnlar ve haberimizi beklesinler, diye rek arkadalaryla biriikte Bekir Sami'nin yanna kt. demi'in en aydn o c u k l a r , Birinci Dnya S a v a 'nn k a n v e a t e i i i n d e n g e e r e k p i m i , y e t i m i , y u r t denen topran ne kutsal nesne olduunu anlam yedek subaylar, kahvede saatlarca beklediler. Vakit nerdeyse g e c e yarsna yaklayordu. Sabrszlktan a t l a y a c a k l a r bir srada yar g e c e horozlar t m e y e b a l a r k e n bir j a n d a r m a eri gelip onlar k a y m a k a m n odasna g t r d . O d a y a g i r d i k l e r i n d e k a y m a k a m . m a s a y a k a p a n m a l a r bir d u r u m d a buldular. Biraz s o n r a ban kaldrarak kzar m yal gzlerini hepsinin y z n d e dolatrd ve yle konutu : ocuklar, beni a f f e d i n , ben, g a f l e t i i n d e y m i i m , imdi, her eyi anladm. T e k i l t kuruyoruz. S o n u n a k a dar dveceiz. O r d a hep birlikte varlan k a r a r a g r e h e m e n yiit o r d u s u diye bir milis r g t k u r u l a c a k , bana da jandar ma t a b u r k u m a n d a n Yzba T a h i r bey g e t i r i l e c e k t i . Hamit evket danman ve emir subay olacak. stemen A h m e t Rifat da harekt ilerini y n e t e c e k t i . stanbul ve zmir'le balant kesilecek. K a y m a k a m Bekir Sami bey de c e p h e n i n g e r i h i z m e t i n i y n e t e c e k t i . u b e b a k a n A l i Rza bey mill g l e r i n l e v a z m b a k a n l n y a p a c a k t . Yunan gleri, Hacilyas kynn batsndaki srtlar d a k u r u l a c a k u l u s a l c e p h e ile d u r d u r u l a c a k t . demi blgesinin kanunsuz adamlar olan btn 208

efelerle zeybekler, dze indirilip milis saflarnda grev lendirilecekti. Btn yedek subaylar, yurt grevine arlacakt. Bl gedeki btn silh ve cephane yiit ordusunun buyruu na verilecekti. D o k t o r M u s t a f a evket b e y i n e m r i n d e bir gezici has tane meydana getirilecekti. Aydn'la kurulmas dnlen balanty on adamyla M e n d e g m e zerinden olak Yusuf y a p a c a k t . Bu karar btn kylere ve bucaklara bildirilecekti. B a l a r n d a H a m i t e v k e t , Y z b a R a s i m , Y z b a Tahir. K a y m a k a m B e k i r S a m i b e y l e r i n b u l u n d u u y e d e k s u bay g r u b u n u n d a yardmyla bir p r o t e s t o n a m e k a l e m e alnd. Bu o r t a k l a a yazlm yaznn altna yalnz kayma k a m n imzas atld. B t n itilf devletlerine g n d e r i l e c e k o l a n yaz y l e y d i :

nsan dnceler arasnda zaferi temin, adalet ve hrriyet vaadeden byk milletin necip evltlar, Paris'te sulh konferansnn karar ile ne byk bir cinayet ilendi ini artk idrak edemiyorsunuz zannederim. Bugn burada balayan mill galeyan, benim vatan mn perianl, islm leminin felketi, insanln heye canlan arasnda Kuvayi Milliye kumandannn sngleri altnda yazdm sz, sizi artk ikaz ederek fazla kanlar akmasna meydan vermeyeceinize milletinizin, devletini zin namusu kfidir. Muazzam devletlerin alicenap mmes silleri, aktettiimiz mtareke bizim ve sizin namusunuz de il midir? Biz buna riayet ettik. Siz bunu ihmal ederek gz yumdunuz. Gzel zmir'imizi Yunanllarn mlevves ayaklar e inettiniz. Mukaddesatmza taarruz ettiniz. ehitlerimizi istihfaf ettiniz. Muhafazasn ahdettiiniz si lh ve cephanelerimizi onlara verdiniz. Hkmet muhaberat mstesna iken, resm telgraf lar bile sansre tabi tuttunuz. Dnyann her tarafnda ykselen Trk'n feryadna kulaklannz tkadnz. Hristiyanlarn can ve mal insani dncelerle ga leyana gelen Trk'e bir vediadr. Buna emin olunuz. 3 u gne kadar kt m u a m e i a yaplmad gibi bundan sonra
209 2/F. : 14

da yaplmayacaktr. Anladmz hakikatler b u g n m e y d a na kt. Trklk ve slm alemi meden vazifesini g s t e r m e y e balad. Bu u u r d a b u n d a n sonraki d k e c e i m i z kanlarn mes'uliyeti, size ve temsil ettiimiz milletlere r a ci olacaktr. Yirminci asrn cem'iyeti insaniyesini y a a t m a k sizin vereceiniz s o n k a r a r a baldr. Silh p a t l a r s a greceiniz netice pek ac ve pek elim olacaktr. Artk biliniz ki, kalem deil silh dnyor. demi Kaymakam Bekir S a m i B e k i r S a m i b e y b u b i l d i r i y i b t n itilf d e v l e t l e r i t e m silcilerine yolladktan sonra Dahiliye Nezaretine de t e l grafla bildirdi: Yunanllar, g z e l z m i r ' i i g a l e t t i l e r . K f i k u d r e t v e kuvvet ve imanmz vardr. Emrinizi makina banda b e k liyorum. stanbul, Bekir S a m i beye u karl v e r d i : T a l i m a t v a l i d e n alnz. Telgrafn altndaki imza: Timyolyon'du.. B e k i r Sami bey, Dahiliye Nazrna y e n i d e n b i r graf e k t i :

tel

Ben, T i m y o l y o n a d n d a b i r m s t e a r t a n m y o r u m , sizin imzanzla e m i r bekliyorum. Dahiliye Nazr da ayn karl verince Bekir Sami mabeyn yoluyla d o r u c a pa d i a h a bir telgraf e k t i ; b u t e l g r a f a D a m a t Ferit, s a v s a k l a y n bir karlk v e r d i . Bekir Sami bey, bu t e l g r a f l a r m a h s u s , s t a n b u l ' u a m a r l a m a k istercesine ekiyor, onlarla e l e n i y o r d u . s t a n b u l ' d a n gelen t e l g r a f l a r n hepsi esirlik, klelik, psrk lk k o k u y o r d u . M u s t a f a K e m a l ' i n b a n d a b u l u n d u u h e yet-i temsiliye'nin verdii kuvvetle stanbul'a a t m a k t a n zevk duyuyordu. Kaymakam Bekir Sami beyin baa gemesiyle Kuray- Milliyecilik d e m i ' t e baya resm bir i haline g e l mi. Hrriyet ve tilflar bile buna katlmaya balam lard. Eraftan ve z e n g i n l e r d e n hi kimse yoldaki Y u n a n llara tuz-ekmek g t r m e y e c e s a r e t e d e m i y o r d u . e d e 210

mi'in yetitirdii aydnlarla demi dalarnn yetitir dii yiit kyller el k o y m u t u . Bekir Sami, H a m i t ev ket, Yzba ve j a n d a r m a k u m a n d a n Yzba T a h i r bey ler e l e l e v e r e r e k ilk n c e s i l h l b i r k u v v e t , b i r m i l i s g c m e y d a n a g e t i r m e y e altlar. demi'te bir askerlik ubesi vard. Askerlik ubesi n i n e m r i n d e v e s v a r i k l a s n d a k i d e p o d a b u l u n a n 1500 tfek, i m d i l i k bu u m u t kayna halindeydi. Yalnz, bu t f e k l e r bir t i p t e deil, trl trlyd. B u n d a n b a k a 525 s a n d k p i y a d e c e p h a n e s i y l e 5000 a t m l k t o p m e r m i s i de vard. A s k e r l i k ubesi b a k a n da Kuvay- M i l l i y e c i l e r e ka t l a n A l i Rza b e y d i . S i l h d e p o s u n u n e l l i y e d i n c i t m e n kumandan Albay efik beyden ald emir zerine de mi Kuvay- Milliyesi'nin e m r i n e verdi. Ne v a r ki b u n u n basknla alnmasn istedi. Bylece sorumluluktan kur tulmak istiyordu. Dalardan, kylerden, bayrlardan inen zeybekler, efeler ve kyl yiitler, silh deposunun ev resinde karnca gibi kaynamaya balamt. K a y m a k a m , btn d m a n l a v u r j m a k isteyenlere piyade silh d a tlacan her yana d u y u r m u t u . A s k e r l i k u b e s i b a k a n A l i Rza, B e k i r S a m i , B i n ba T a h i r b e y l e r i n g z n n d e , e f e l e r e , z e y b e k l e r e s i lhlar ve cephaneler datld. Milis'in kumandasn ze rine a l a c a k o l a n T a h i r bey, m r n n en k u t s a l g r e v i n i y k l e n e c e i n e s e v i n i y o r , i m d i y e d e k 1500 k i i l i k b i r k u v vete hi bir vakit k u m a n d a e t m e d i i n i d n e r e k zafer ler h a y a l l i y o r d u . D a v a n n b y k l o n u g e r e k t e n h e yecanlandryordu. B t n silhlar dattktan s o n r a , eline g e e c e k b yk Milis kuvvetini bouna bekledi. Silh alan s c v u m u . i l e r i n d e n y a l n z 120 k i i d m a n l a v u r u m a y a hazr o l duklarn gstermek zere sraya girmiti. Evet, 1500-1600 t f e k l i d e n a n c a k 120 k i i y i i t l e r m e y dannda boy g s t e r m e k yrekliliini g s t e r m i t i . T a h i r beyin Milis'i az da olsa hazrd; g e l e n d m a n .

m a h e r gibi de olsa o n a kar kacak, bir kez elindeki btn kurunlar onun gsne boaltacakt. Yiit o r d u s u k u m a n d a n ilk kurun c e p h e s i k u m a n danln yedek s u b a y l a r d a n A h m e t kr'ye v e r m e k iste diyse de sonradan, Kafkas cephesinde yllarca dvm, d a h a t e c r b e l i b i r y e d e k s u b a y a , Ali O r h a n ' a v e r i l m e s i uygun grld. Ali O r h a n b e y , 3 0 M a y s g n t a n y e r i a t a r k e n o n b e y e d e k s u b a y a r k a d a , o n b e d e j a n d a r m a e r i ile H a c ilyas tepelerini t u t m a k zere demi'ten yola kt. Hacilyas istasyonundan g e e r l e r k e n Hristiyan istasyon me murlarnn Yunanllara haber vermemesi iin A h m e t k r bey t e l g r a f t e l l e r i n i k e s t i . T e p e l e r t u t u l d u k t a n s o n r a Dereba istasyonu y n n d e ileri g n d e r i l d i . J a n d a r m a b a a v u u Sezai, kyl milislerle Bayn dr y n n d e K a y a k y g e d i i n i t u t t u . A k a m a d o r u K a ; y a k y ' d e n H a c i l y a s c e p h e s i n e gralt. m a r t i n l i . a v t f e k l i on gnll daha katld. 30 Mays gn leye d o r u demi'ten Bayndr'a giden, bir o t o d r e z i n g r l d . inde bir R u m , b i r Ermeni e r a f ile s a r k l b i r r e t m e n , T a h s i n a d l b i r j a n d a r m a s u b a y , iki d e j a n d a r m a e r i v a r d . B u n l a r n g r d a k l Yz ba diye tannan Yarbay Halim Pertev'ce bakanlnda Y u n a n k u m a n d a n l n a g n d e r i l e n bir k u r u l d u . Kuvay M i l liye'nin demi'teki almalarn daha b y m e d e n bas t r m a k zere Y u n a n l l a r d a n yardm i s t e m e y e g i d i y o r l a r d. N e yazk k i g e n K u v a y M i l l i y e c l l e r , o n l a r n e l l e r i n deki uydurma belgeye kanarak gemelerine msaade ettiler. Onlar da gidip k a p k a r a grevlerini yerine getir diler. O g n a k a m s t , c e p h e y e yz k i i l i k a t l z e y b e k g e l d i . B a l a r n d a k r i e k l e r i n i a n d r a n o y a l p o u vard. C e p h e d e y l e bir g s t e r i y a p a r a k d e m i y n n d e n uzaklatlar. Bunlar. Postlu M e s t a n Efe'nin kzanlaryd. Salihli'deki rgtlerime iin gidiyorlard. Bu srada c e p h e d e patlamalar iitildi. Y e d e k istih k m s u b a y r e t m e n e r e f bey, t f e k i y e f y k m b o m balaryla demi-Bayndr d e m i r y o l u n u a t m a y a alyor212

du. A k a m s t , Y u n a n b a y r a k l a r y l a s s l e n m i trenin Dereba istasyonuna geldii grld. Trk tren makass hatt tarayarak cepheye doru geliyordu. Tren, Yunan a s k e r i y l e ve sivil halkla d o l u y d u . Ali O r h a n bey, m a k a s yla trendeki Yunan k u m a n d a n n a haber salarak ya e kilip gitmelerini ya da treni havaya uuracaklarn bildir di. Siraz sonra, tren, gerisin geri uzaklap gitti. 31 Mays gn yiit o r d u s u k u m a n d a n Tahir bey. e m i r subay H a m i t evket, h a r e k t subay A h m e t Rifat beyler, yanlarnda krk-elli g n l l , t e k b i r sesleriyle in leyen bir t r e n d e n s o n r a d e m i ' t e n c e p h e y e yolland lar. Y a n l a r n d a a z s a y d a z e y b e k d e v a r d . B u z e y b e k l e r , yar yolda cepheye g i t m e k t e n caydlar. oluk ocukla rndan habersiz ayrldklarn syleyerek geri dndler. B u kez, T i r e ' n i n n l z e y b e i v e C a k r c a l ' n n e s k i kzan G k e n Efe'ye y i n e h a b e r a l n m a y a k a r a r verildi. Daha nce milis iin arldndan eli r e t m e n Faik beyi bir l d r m e d i i kalmt. O n u hakaretlerle, dvdre rek yanndan kovmutu. Byle olduu halde Tire'ye ya p l m a s d n l e n b a s k n d a o n d a n y a r a r l a n m a y b i r kez d a h a denemek istediler. Hamit evket'le stemen Ah m e t R i f a t , K a h r a t ' t a G k e n E f e ' y i b u l a r a k d u r u m u an lattlar : o k iyi o l u r , o k m u v a f k , y a r n . T i r e ' d e h e p s i n i boarz ve Trk'n yurduna girmenin ne demek olduu nu o gvurlara gsteririz, dedi. Sonradan, dmana yal kurunlar savuracak olan y i i t G k e n Efe, n e y a z k k i s z n d e d u r m a m a s b i r yana, Tire'deki Yunan birliine koldan yaplacak bas kn T r k l e r i n y a p a c a b a s k n , Y u n a n l l a r y a p m a y a d a v rand. Yunanllar Zincirlikuyu ynne bir tabur Efzonla iki yz yerli Rum atl g n d e r d i . A h m e t k r bey, M e n d e r e s ' i n t e s i n d e G k e n E f e ' nin balataca atmay beklerken sabahn saat altsn da Efzonlarn avc hattnda kollarn sallaya sallaya gel diini g r n c e ard. E m r i n d e k i s e k s e n milisin seksen t f e i birder p a t l a d . Y u n a n l l a r g r e k i n t a r l a l a r n n y e 1

213

il r t s arkasna e k i l e r e k e l l e r i n d e k i l d r c s i l h l a rn b t n m e r m i l e r i n i b u s e k s e n m i l i s i n s t n e b o a l t m a ya baladlar. Daha o k ayakta silh a t a n milislerin mer mileri abucak tkendi. Yunan atllar da onlarn sa yan l a r n e v i r m e y e b a l a m t . a r p m a iki s a a t s r m t . A h m e t kr, ekilmekten baka kar yol olmadn g r e r e k y i r m i t f e k l i ile s o l d a k i F a t a s r t l a r n t u t a r a k m i lislerin geri e k i l m e s i n i salad. Bu a t m a salt iki y a ralya mal olmutu. Milisler, Fata ky tepelerine ekildiklerinde ky d a n n d a y e p y e n i g i y n e k l e r i , prl prl s i l h l a r y l a m u dinlenen yirmi-yirmi be z e y b e e rastladlar. r i n d e n biri onlarn yanna v a r a r a k A r n a v u t aksanyla le k o n u t u : nuz mey otur le y

Arnn yuvasn kurcaladnz, i m d i de kayorsun ha? Ahmet kr bey d e : Siz, k a r l a r g i b i b u r d a o t u r a c a n z a b i z e y a r d m a g e l s e y d i n i z biz de kamazdk, dedi. Zincirlikuyu atmasna hi bir zeybek katlmad g i b i ilk k u r u n s a v a n a d a y i n e h i b i r z e y b e k k a t l m a yacaktr. A l i O r h a n bey, H a c i l y a s s r t l a r n d a n d r b n l e Y u nanllarn gelebilecei yerleri gzden geirirken saat se kize doru Zincirlikuyu ynnden silh seslerinin geldii ni iitti. Bir t a b u r l u k Efzon a s k e r i n i n s a a t d o k u z d a B a yndr y n n d e n ve k i l o m e t r e u z a k t a n Hacilyas srt larna doru uzandn grd. Bu srada kayk m f r e zesi d m a n avc hatlarnn n n e dikilerek a y a k t a a t e e t m e y e balad. Kayk ile otuz kiilik milisinin a y a k t a grerek ate etmesi Yunanllar artt. Dman avclar solda Dereba kynn nndeki u k u r blgeye d o r u il yavrusu gibi katlar. A l i O r h a n Efe, s a v a s e y r e g e l e n o n b e y a n d a k i delikanllara cephane sandklarn vererek kayk mf r e z e s i n e g n d e r d i . o c u k l a r , b u ii s e v e s e v e y a p t l a r , balarnda da yedek subay M a h m u t bey vard. Sonra, dman kalabalk askeriyle Kayaky'n ege214

m e n tepelerine d o r u ilerlemeye balad. Dman K o u d u r a ile M e e l i a r a s n d a i d d e t l i b i r s a l d r y a g e m i t i . Bir baka Yunan g c de Dereba kynn batsndan toplu dzende ilerleyerek Meeliler tepesine yaklayordu. Milisler, b t n sava alannda dank o l a r a k b u l u n u y o r d u . A t e hattnda a n c a k yz kii vard. Ali O r h a n Efe'nin t o p sesi veren martinleri atee balaynca d m a n b u n l a r a yenik ve ar makineli tfeklerle karlk verdi. Ali O r h a n Efe, h e m s a v a y n e t i y o r , h e m d e d r b n y l e gelecek yardm glerini aratryordu. Ne yazk ki g r n r d e h i b i r e y y o k t u , o l m a y a c a k t da. B i r a z d a h a s o l u k a l a n d m a n , i k i n d i s t y i n e dav rand. Ali O r h a n Efe'nin b u l u n d u u tepeye saldrd. A l i O r h a n Efe, y a r a l l a r n a l a r a k h e m e n g e r i d e k i s r t larn ardnda g z d e n uzaklat. B y l e c e Hac lyasiar k y ve istasyonu, igal o r d u s u n u n eline geti. Milisler, Z i n c i r l i k u y u ' d a d m a n a ilk k u r u n u a t m t . B u , h a l k y i i t lerine unutulmu bir rnek olacakt. Dmana zmir'de K o r d o n b o y u ' n d a ilk k u r u n u a t a n O s m a n N e v r e s ( H a s a n T a h s i n Recep)ti; ikinci kurunu Hac lyasiar savandan n c e Ayvalk'taki yz yetmi ikinci alayla ora milisleri atmt. demi'te atlan kurunlarn yanks daha gr k t . H a l k o r d u s u n u n d m a n a ilk k u r u n u a t t k y v e i s t a s y o n a lk K u r u n a d v e r i l d i .

SULTANAHMET

MTNG

nsan lmedike yitirilmi hi bir ey yoktur. H. Baurdeau 1919 H a z i r a n ' n n a l t n c g n k a r a i p e k a r a f l , gen, gzel ve aydn kiilere zg ince anlaml izgilerle ssl yz peesiz bir kadn birka stanbul aydn or tasnda Fuat Paa Trbesi Soka'ndan aya t a l a r d a tkezleyerek hasta ya da hafife sarho gibi Sultanahmet meydanna doru ilerliyordu. Gen kadn, bata olmak 215

 z e r e b u g r u b u n y z l e r i y a s l i n s a n l a r n k i g i b i ask, yor-gun ve zgnd. Bakaca, heyecanl da grnyorlard. pek arafl g e n kadn, s a n k i bir d t e y r y o r gibiy di. Konumuyorlard. Sultanahmet meydanna gelinceye dek yrei kt kt atan gen kadn, obelisklerin yksel d i i S u l t a n a h m e t p a r k ile t a A y a s o f y a ' n n d u v a r l a r n a d e k u z a y a n alan bir insan d e n i z i n i n d o l d u r d u u n u g r d . ne atsan yere dmez deyimi bu kalabal ancak ak layabilirdi. Kum gibi kaynayan bu yasl ve umutsuz Trk kalabal, kadnlardan, erkeklerden, yallardan, gen lerden, askerlerden, subaylardan meydana gelmiti. Bu 2 0 0 b i n k i i l i k i n s a n yn, b t n m e y d a n l a r e v l e r i n b a l k o n l a r n , a a l a r n s t l e r i n i , c e m i l e r i n d u v a r l a r ile k u b belerin stlerini, minarelerin erefelerini, damlar doldur m u b e k l i y o r d u . B u 6 H a z i r a n g n i i n b y k bir m i ting hazrlandn stanbul'un b t n ke buca iitmit i . s t a n b u l ' u n h e r snf h a l k b u r d a y d . B t n b u yasl i n s a n yn, bu ipek a r a f l g e n kadnn s y l e y e c e i ateli ve c o t u r u c u gzel szleri dinlemeye gelmiti. Bu edebiyat, romanc ve r e t m e n Halide Edip hanmd. Halide Edip hanm, bir d gibi g e t i i sokan u c u bu insan denizine knca b i r d e n b i r e k e n d i n e gelir g i b i o l m u t u . Tam karsnda S u l t a n a h m e t Camii'nin sln gibi minareleri, altn yaldzl k u b b e ularnn zerinde gklere d o r u isyanla y k s e l i r k e n , bunlarn erefelerin den aa doru kapkara yas bayraklar sarkyordu. Bo a z d a n g e l e n g l bir r z g r b u y a s b a y r a k l a r n s a n k i herkes iyice g r s n diye dalgalandryordu. Trk tarihinin bu en byk ve muhteem mitingini stanbul'un aydnlar, halkn kollektif zek ve yurt sevgi leri y a r a t m t . Bu m i t i n g , h e m e n b u g n b a l a m y o r d u . Bu, bir ok provalardan sonra meydana gelmiti. zmir'in Y u n a n l l a r c a kanl bir b i i m d e igali, bu bir sra m i t i n g i n yaplmasna sebep olmutu. Halide Edip, zmir'in igalini iitince, c a n evinden vurulanlardan biri olmutu. Onun sanat ruhu, elbette, ortalama yurtseverlerinkinden daha derince yaralanm t. Bat uygarlna kar b i r d e n b i r e iinde bir k s k n l k 216

m e y d a n a g e l m i t i . Onlarn o k u l l a r n d a o k u y u p yetimi,b a t k l t r n n i n a n m bir m e z i h a l i n e g e l m i t i . B u n e o l u y o r d u ? Lloyd George, Trkleri u y g a r l a t r m a k iin Yu nan s n g s n m semiti? KoVdonboyu'nda dklen. T r k s u b a y , a s k e r v e o l u k o c u u n u n k a n l a r , b u uyg a r l a t r m a a b a s n n ilk k a n l f o r m l y d . n g i l l z - A m e r i k a n k l t r n n a l t n y e m i l e r i ile b e s l e n e r e k y e t i e n b u g e n kadn, imdi ngiliz emperyalizminin kanl oyunlary la kar karya g e l i n c e armt. ngilizler, bu kanl oyun lar y z l e r c e yldr, A s y a ' d a , A f r i k a ' d a v e A m e r i k a ' d a a l a bildiine oynamlard. Baa g e l m e d i k e b u n u n ne denli ac o l d u u bilinemiyordu. G e n sanatda imdi bir zmir k o m p l e k s i yer etme y e b a l a m t . G z e l z m i r y e n i d e n b i z e d n n c e y e dek bu k o m p l e k s , r u h u n d a demirden bir y e n g e gibi yer ede cek ve onu yurtseverlik idealizminin en n siperlerine dek itip gtrecekti. zmir'in igali haberini, ne g a r i p t i r ki, ilkin 16 Mays 1919 s a b a h , A m e r i k a n Kz K o l e j i ' n d e h l r e t m e n olar eski r e t m e n i Miss Dodd'tan almt. Bu haber onun d u y g u l u y r e i n i k o r k u n b i r sz ile n e t e r l e m i t i . zmir' in acs, etkisi z a m a n l a daha o k artan ve yaylan bir ze hir gibi onun ruhunda ateten k o m p l e k s an rerken k e n d i s i n i bir k o n f e r a n s v e r m e s i i i n g r e v l e n d i r m i l e r d i . B u k o n f e r a n s , s k d a r Kz K o l e j i ' n d e v e r i l e c e k t i . B u iin de daha nceden sz vermi bulunuyordu. Bu k o n f e r a n s n lgine yan u y d u ki b u r d a her m i l l e t t e n t e m s i l c i l e r sz s y l e y e c e k t i . tilf d e v l e t l e r i n i n gen. y a l , prl prl s u b a y l a r d a g e n i s a l o n d a y e r a l m t Konferans salonu doiup tayordu. K a p k a r a bir yas giynei iinde g e n bir kadn, kr s n n b a s a m a k l a r n k u r u n g i b i a r d n c e l e r l e tr manmt. Eitim stne konuacakt. zerinde konua ca eitim sorunlar, kafasn arlatran kurun gibi siyasal problemlerin yk altnda eziliyordu, yamyass olu yor, b i i m deitirerek yine siyasal bir sorun olup k yordu. K e n d i s i n d e n n c e bu k r s y e kp k o n u a n Fransz, nun 217

ngiliz, A m e r i k a n t e m s i l c i l e r i , r a h a t rahat kendi e i t i m s o runlarn anlatm ve gsteri yaplyormuasna alklan mlard. Onlar rahatt. O n l a r n siyasal s o r u n l a r y o k t u artk; onu zmlemilerdi. H a l i d e Edip, k r s y e k a r k e n bile n e s y l e y e c e i n i kestiremiyordu. imek gibi bir eyler d n e b i l m e k iin d e h e m yer, h e m d e z a m a n e l v e r i l i d e i l d i . K a r s n d a k i y z l e r c e d i n l e y i c i r e n c i d e n p e k az T r k t . B u n l a r n yz de deminki k o r k u n alk seslerinden s a r a r m ve k l m gibiydi. Konferansya sanki acyarak bakyor lard. Hepsi de bu gzleri z n t d e n - u k u r a k a m g e n kadna bylenmi gibi bir tuhaf bakyorlard. Gen konferans, szlerine politik bir yn v e r m e k t e n dikkatle kanarak konumaya balamsa da eitim k o n u s u n u yine de politika kazannn sihirli o r b a s n a d a l drarak pna d o k u n a k l bir a n l a m vermiti. Evet, e i t i m , insan olunu, kendi benzerlerine kar insanca d a v r a n a bilen kiiler o l a r a k y e t i t i r m e d i k e bir hiti. Eski R o m a ' nn u y g a r bir e l e n c e o l a r a k g r d v a h i c e v e k o r k u n zulm biimleri, bu srada kafasnn iinde cirit oynuyor du. zmir'de yaplan v a h i c e l d r m e ayiniyle N e r o n ' u n z u l m l e r i arasnda ne a y r m vard? nsan insana d m a n eden h e r t r l p e d a g o j i a b a s , b o l u a a r p m a k t e h l i k e s i ile k a r k a r y a i d i . Gen yazarn kutsal f k e s i , bu b i i m d e a k a c a k bir k a n a l bulmutu. Hi olmazsa, zmir iin d u y d u u z n t y dolaysyla y e n i k l e t i r e c e k bir olanak y a r a t m t . Sz lerini anlayanlar, elbette anlamt. Bu kk olanaklar da ancak bu kadar konuulabilirdi. Sanki bir c e z b e n i n r e n k l i v e lk d u m a n i i n d e k o n u m u g i b i y d i . K r s d e n n e z a m a n v e nasl indiini d e b i l m i y o r d u . Alk s e s l e r i n i bile hayal meyal iitmiti. Salonun btn g e r e i gzle r i n d e n silinmi, silik siluetlerle dolu bir f o n haline g e l m i t i . Yalnz, b u n u n n n d e , u z u n b o y l u , iri k e m i k l i , y k s e k rtbeli bir ngiliz s u b a y boy veriyor ve k e n d i s i ile konuuyordu. B u n g i l i z G e n e r a l i L o n g ' t u v e g e n y a z a r n aklnda kalan en nemli sz de u o l m u t u : Biz, azmza ineyemeyeceimiz 218 kadar byk

bir l o k m a attk. (We have bitten off m o r e than we can c h e w a l r e a d y . ) B u g z e l sz. o m e r t g r n l G e n e r a l e g e r e k t e n ne de o k yakyordu. D e m e k ki bu b y k in giliz, o n u n kapal szckler arkasnda ne demek istedi ini anlamt. Halide Edip'in bu konferans kapal salonda da ge mi olsa stanbullularn pek duygulu olan kulaklarna h e m e n c e c i k arpvermiti. Ertesi gn. Trk Ocanda bir ses onu aram ve yle d e m i t i : zmir ktalini p r o t e s t o e t m e k zere h e m e n gel! Bu m a k s a t l a bir m i t i n g hazrlyoruz. B t n talebe birlik leri b u n a dahildir. Halide Edip, ertesi gn. T r k Oca'na gittiinde b t n niversite genlerini heyecan iinde bulmutu. Gen lerden birinin yle dediini i i t m i t i : C e b i m d e 3 0 l i r a o l s a h e m e n z m i r d a l a r n a k a c a m . T r k O c a B a k a n F e r i t bey. t o p l a n t n n a m a c n a n l a t t . B u b i r p r o t e s t o t o p l a n t s o l a c a k t . F e r i t bey, ii d a h a n e m l i bir a m a c a y n e l t m e k d n c e s i n d e y d i . Sz dinlenir aydnlar arasndan bir heyetin padiaha gnderilmesini istiyordu. Bu heyet, padiaha kabinenin daha yurtsever ve milletsever kiilerden kurulmasn ne recekti. Dahiliye Nazr Ali Kemal, F e r i t beyi n e z a r e t e ar t n c a , o c a k ' t a b i r i k i r c i k l e n m e o l m u , h e r k a f a d a n b i r ses kmaya balamt: Protesto nutkunu kim syleyecekti? Ortalkta baya bir umutsuzluk havas esmeye ba lamt. Halide E d i p : M i t i n g d e b e n k o n u u r u m ! d e y i n c e b i r d e n b i r e yz lerdeki karamsarlk silinmiti. M e y d a n a k p n u t u k s y l e m e k b i r b a b a y i i t l i k t i . He le bu karanlk zamanda! T e r t i p l e n e c e k b i r s r a m i t i n g i n ilki F a t i h ' t e y a p l a c a k t . H a l i d e E d i p 1908 d e n b e r i b i r o k k a p a l s a l o n d a n u t u k sylemi, konferans vermise de ak havada ve bir m e y d a n a t o p l a n a n pek kalabalk insan ynlar kar snda hi k o n u m a m t . Sokak konumalarndan biraz da tiksinir olmutu.

219

1908 H r r i y e t D e v r i m i ite b a l a y a n s o k a k k o n u m a l a r , c o k bayalam, soysuzlam, kadnlarn dinleyemiyec e i k a r l k l bir s v m e h a l i n i a l m t . lk m i t i n g F a t i h B e l e d i y e s i n n d e 2 3 M a y s 1919 d o yaplacak ve Belediyenin balkonundan konuulacakt. Be l e d i y e , T r k b a y r a k l a r ile d o n a n m , y a l n z h a t i b i n k o nuaca b a l k o n d a n aa k a p k a r a bir yas bayra s a l landrlmt. H a i i d e Edip, b u b a l k o n a k p d a b u k a r a r t n n zerinden gzlerini meydana doru kaldrnca kendisi ne dikilmi onbinlerce merakl ve zgn gzle karla mt. Bir umuda d o r u k o a n b u u m u t s u z h a l k y n l a r, o n d a n m u c i z e l i s z l e r b e k l i y o r d u . T e p g i b i , t f e k g i bi, bomba gibi dmanlar kahredecek byk ve k o r k u n s z l e r b e k l i y o r d u . Evet, m i l l e t k e n d i n e g e l m e k , s i l k i n m e k , yeniden hr yaayabilmek direncine sahip o l m a k isti y o r d u . H a l k ynnn e n n n d e a s k e r l e r v e s u b a y l a r v a r d. K a r a a r a f l y n l a r c a k a d n , a y n g l v e d e r i n ilgiyle gen hatibe gzlerini dikmi sabrszlkla bekli y o r d u . Ak sarkl hocalar, a b a n i sarkl haclar, fesliler ve apkallar da gze arpyordu. Halide Edip, szne bir zdeyile b a l a d : Gece en karanlk ve ebedi grnd zaman, g n en y a k n d r ! Hatip, karsnda, kendisinden medet u m a n onbinler ce zgn gzn sahibine kvlcmlar gibi yakc szlerie, s e r i n a v u t m a l a r d a t a d u r s u n iki ngiliz u a , m e y d a n n zerinde kartallar gibi d n m e y e balamt. U a k l a r d a n b i r i halk y n l a r n n s a y a n n a d o r u b i r p i k e y a p a r g i bi dalm ve halk k o r k u d a n birbirini ineyerek k a m a ya balamt. Kaan halk ynlarnn o r t a s n d a k i kara arafl kadnlar, hi y e r l e r i n d e n kprdamayarak o l d u k lar y e r d e k a l m l a r d . K a l a b a l k t a y e r i n d e n k m l d a m a yan subaylardan biri, e m r e d e r g i b i : Yine konu! diye barmt. Halide Edip, yine k o numaya balam, dalan halk, yine toplanm, syle n e n l e r i c a n k u l a ile d i n l i y o r d u . H a l k , u m u t v e k l kesine doru bir gedik aryordu. Bu korkun karanln 220

nasl

bir ldrc bataklk olduunu abucak anlamt. D a r l f n u n H u k u k p r o f e s r Salhattin bey, syle n e n l e r i n bir zetini y a p t k t a n sonra seilecek bir heyetin padiaha gitmesini ve onu, milletine destek olmas iin uyarmasn nerdi.

M i t i n g i hazrlayanlar, mitingten sonra Darlfnun'a gittiler. Orda padiaha gnderilecek elileri seecekler d i . Eliler s e i l m i t i . B u n l a r d a n biri Halide Edip, t e k i l e r d e i k i n i v e r s i t e l i y d i . B u kii F a t i h ' t e t o p l a n a n h a l k ynlarnn isteini Vahidettin'e iletecekti. H a l i d e E d i p , iki n i v e r s i t e l i y i y a n n a a l a r a k d o r u c a Yldz Saray'na g i t m i t i . S a r a y d a onu ve niversitelileri ' k u z g u n kara bir resm g i y n e k giymi bir a d a m karlayp k a b u r s a l o n u n a g t r m t . H a l i d e Edip, b u a d a m n k u k u l u baklarnda d m a n c a bir anlam bulmu, midesi b u l a n m t . B i r a z s o n r a , b i r d e n i z s u b a y ile b i r d e k a r a s u b a y o i m a k zere iki y a v e r onlar i t e n ve s e m p a t i k y z l e r i y i e k a r l a y n c a g e n r o m a n c n n ilk k a r a n l k r k n t s dalmt. B u iki subayn kalbi d e m u t l a k a o n l a r n k i g i b i V a t a n ! V a t a n d i y e r e k a r p y o r d u . Her i k i si de hallerinin dilleriyle konuuyorlard. Sonra, Vahidettin'in bayaveri Yaver Paa, elileri k a r l a d . E l i l e r i n n e i s t e d i k l e r i n i s o r d u . B i r k a kez o n larn d e d i k l e r i n i p a d i a h a i l e t m e k iin m a b e y n e girdi, k t. En sonra, byk bir znt taklidi yaparak padiahn, h a s t a olduunu, bu yzden huzur-u ahaneye kabul edil e m i y e c e k l e r i n i s y l e d i . Y a l n z p a d i a h , Evltlar nn a r zularn gz nne alacan sylemeyi de unutmamt. Y a v e r Paa da bu b a t a n s a v m a iinin d a h a nazike o l m a s iin birka gzel ve a v u t u c u sz sylemeyi unut mamt. r e n c i l e r de d i r e n m i : Bizi h a l k g n d e r d i , m u t l a k a k a b u l e d i l m e k i s t e riz! demilerdi. Padiah da nuh demi, p e y g a m b e r deme m i , b u n u n z e r i n e d e H a l i d e Edip'le b r iki g e n e l i y e a r k a l a r n a b a k a r a k ks ks saraydan ayrlp g i t m e k d mt. A r t k , s t a n b u l l u l a r , H a l i d e Edip'in r o m a n c l y a n n 221

da zengin ve c o t u r u c u hatipliini de kefetmilerdi. Fa tih mitinginden sonra, Kadkyllerin ve Haydarpaa Tp Fakltesi rencilerinin de istekleriyle Kadky'de konu m a s d a bir o l u p b i t t i h a l i n e g e l m i t i . Cuma gn, srekli bir yaz y a m u r u onbinlerce d i n - ' leyicinin emsiyelerinin zerine bardaktan boanrcasna d k l r k e n , Halide Edip, Fatih'teki k o n u m a s n a o k b e n zeyen bir k o n u m a yapmt. Y a m u r u n kl rengi p e r d e s i a r k a s n d a k e n d i s i n d e n k, u m u t v e a t e i s t e y e n o n b i n lerce gz, karsnda d o s t l u k , e f k a t ve sevgiyle p a r l yordu. Gkyznde karanlk bulutlar, yerinden kaym dalar gibi grltleriyle yuvarlanp gidiyor, imekler trajik gzellikleriyle akp duruyordu. Yamurun damlar da, aalarda, yerlerde ve emsiyelerin bezleri zerinde kard grlt, gen hatibin sesini ve szlerinin o u n u alp g t r y o r d u . Y i n e d e i i t i l e n t e k t k s z c k l e r , dinleyicilerin yreinde ateten szler biiminde b t n l e n i y o r , a n l a m a l y o r d u . M i l l e t , y a l n z g z e l lf a r a m y o r , bu kahpe olaylara kafa t u t a c a k , m e y d a n l a r a kp hak szlklara kar haykracak yiit insanlar aryordu. O n u krsde seyretmeleri bile koca bir destan dinlemiesin e o n l a r c o t u r m a y a y e t i y o r d u . t e , b u ilk m e y d a n m i t i n g l e r i , Halide Edip'in S u l t a n a h m e t meydannda k o n u a c a 200 b i n k i i l i k m i t i n g i i n b i r p r o v a y e r i n e g e m i t i . Bu pek kalabalk ve c o k u n mitingin hazrlanmas kolay olmamt. Gnlerce n c e d e n gizli ve ak y u r t s e - . ver ve milletsever eller davranm, stanbul'un duyan ve dnen milyonluk halkn dalgalandrmt. Bu gizli ve ak eller arasnda trl s e k i n kiiler, t r l millet s e v e r kurullar vard. Halk Oca evresinde toplanm kalbur st bir avu aydn, uyarcalarn nemli bir b l m n kapsyordu. Halide Edip'in kocas D o k t o r A d n a n (Advar) bey, yazar ve hatip N a k i y e hanm, gz d o k t o r u Esat Pa a , C e m i l bey. M a l i y e M f e t t i i A r i f bey, s m a i l H a m i D a n i m e n t bey, K a s m p a a E c z a n e s i s a h i b i V a s f b e y , a n a k k a l e S a v a m a l l l e r i n d e n H a y r i bey, y e d e k s u b a y F e h i m G a l i p bey, b a s n g e n e l m d r A h m e t H i k m e t 222

bey, b u d e v m i t i n g i t e r t i p l e y e n l e r d e n b i r k a y s a d a b a hcalar deildi. T r k basn b u n d a en b y k rol oynamt. Sley man Nazif'in Trkln kahramanlk damarlarna, yeni yaatma ve savama kvlcmlar atan k o n u m a ve yaz lar. Yunus Nadi'nin her eyi g z e alm y u r t s e v e r c e y a zlar, M e h m e t Akif'in vaaz a n d r a n pek d o k u n a k l iir leri, u m u t s u z l u u n gazl ve l d r c bataklnda ellerini havaya kaldrm olan halka l m e m e k iin a r p m a k t a n , s a v a m a k t a n baka yaplacak bir ey kalmadn a n l a t maya alyordu. Gen ve anlaml yz g m bir s a demetiyle ss lenen tek byk hatip H a m d u l a h Suphi, gen bir yanar da gibi, kkreyerek stanbul'un stne k m olan k a ra d datmak iin u r a y o r d u . Bu cokun abalamalarn bir de yeralt yan vard ki, bunlar a n c a k birka kula delik kimse biliyordu. A k deniz m s t a h k e m mevki k u m a n d a n Galatal evket beyl, K a r a Vasf b e y v e a r k a d a l a r n n 1918 u b a t ' n d a k u r m u olduklar gizil Karakol K u r u m u , daha zmir igal e d i l m e d e n n c e ilk s a v a s l o g a n n o r t a y a a t m , z m i r ' i n i galinden sonra da harekete gemisti. Dnya apnda bir dev m i t i n g hazrlayabilmek i i n pek deerli k a r a k o l militanlar halk denizine yle bir d a l y a p m t . e y h k l n d a b t n A s y a ' y g e z i p d o l a m ve Trkiye kozu iin alm bir idealist olan Baha Sait bey, kendisine s e m p a t i b e s l e y e n hocalar u y a n d r m a k iin b i r kez d a h a d a v r a n m t . K u m a n d a n K e m a l e t t i n S a m i b e y (Paa) a y d n l a r l a , G a l a t a l e v k e t b e y g a z e t e c i l e r l e (Sleyman Nazif beyle) ilgilenmeye balamt. Gazeteci lerin yiite lklar, halk zerinde bir a l a r m etkisi yap m t . F a t i h m e y d a n n d a y a p l a c a k ilk m i t i n g i i n r o z e t ler h a z r l a n m t . B u r o z e t l e r d e zmir T r k k a l a c a k t r yazlyd. Dev Sultanahmet mitingi iin gazeteciler, sadece ga zete sayfalarnda kalmam, stanbul'un en cra kele rine sokularak birer militan gibi almlard. Sonradan her biri tannm birer aydn olan t r l fakltelerden g e n 223

lik t e m s i l c i l e r i y l e , g e n g a z e t e c i l e r , b i r e r g e n k u r t g i b i m a h a l l e l e r e daml, m r l e r i n i n en k u t s a l naralarn at mlar, T r k halknn vicdanna giden sihirli kapy a m a sn bilmilerdi. N i z a m e t t i n Nazif, M k r i m i n Halil (Ord. Prof.), A h m e t H a m d i Baar, k a r d e i Hseyin Ragp, me h u r k u v a y m i l l i y e c i v e mill c a s u s A s k e r S a i m e (Prof. M n e v v e r ) , S a d r i E r t e m , Raif N e c d e t v e d a h a b i r o k l a r - b u n l a r a r a s n d a y d . E m i n i i , S e r v e t , M e k i , T a r k , Elif Naci, Nazmi Acar ve daha bakalar da bir k o m i t e dzeni iinde almlard. Gazetecilerden Ziya Gevher, Kema S a l i h , A r i f O r u , V e l i d E b z z i y a , H i l l i , l h a m i b e y l e r dev gibi uramt. t t i h a t ve T e r a k k i c i l e r i n evleri karnca yuvas gibi k a y n y o r d u . Onlar, g e r e k t e n y u r t ve milietsever, ayn za manda da tecrbe sahibiydiler. Bu kaos ortasnda en az aran yine tecrbeli subay kadrosuyla onlard. Btn bu bilinli tertipilerin amac S u l t a n a h m e f m e y d a n n d a hi o l m a z s a s e k i z - o n b i n k i i l i k b i r k a l a b a lk t o p l a y a b i l m e k t i . H a t i p l e r i n O b e l i s k ile b u r u n b u r u n a kalmalarndan* korkuyorlard. Padiah ve itilf devletleri temsilcileri, bu m i t i n g t e n kukulanmt. Hkmetin bunu nlemesini stedilerse de D a h i l i y e Nazr A l i K e m a l ' i n y e r i n e v e k l e t e d e n a i r - f i l o z o f Rza T e v f i k b e y , b u i s t e e u y m a m a k y i i t l i i n i g s terdi : M i t i n g menedilemez! diye kestirip att. br na z r l a r n k i m i s i , b u m i t i n g i n l e m e s i i i n F i l o z o f u o k sktrdlarsa da o b u n l a r a b o y u n e m e d i . E n s o n r a , Rza T e v f i k b e y , y i n e k o n u t u : Pek iyi, k a b u l , d e d i , y a r n y l e b i r i d d e t l i t e d b i r alacam ki toplanmalarna imkn kalmayacaktr. E r t e s i s a b a h , D a h i l i y e N a z r V e k i l i o l a n M a a r i f Na z r F i l o z o f Rza T e v f i k bey, g e r e k t e n a l a c a t e d b i r i a l mt. M tingi nlerse bu nleyecekti. Park i m e n l e r i n i n e z i l m e m e s i ve i e k l e r i n koparlamas iin parklara girilmesi iddetle yasaklanmt. Halk, bunu r e n i n c e p a r k l a r n e v r e s i n d e bouna .sngl nbetiler crad. Ortada hafif boaz rzgryla 224

balarn sallayan renk renk ieklerden baka kimsecik ler y o k t u . (Sevr m u a h e d e s i n e imza a t a n o b y k air, keke bu ince. yurtseverce ve nkteli emirlerini sonuna dek s r d r m e k yrekiili.i gsterseydi de o ackl hale dmeseydi!) Bir d a m l a c k u m u t iksiri iin b i r o k eyini feda et m e y e hazr o l a n iki y z bin insan. Belediyenin gzel i eklerini k k engeller gibi ineyip geti ve elinin ye t i t i i , a y a n n b a s a b i l d i i her y e r i d o l d u r d u . ** Hglide Edip'in gzlerinin nndeki d sislerine ben zeyen byk heyecann buusu, yava yava silinmeye, canl cansz her ey kendi gerek yerini, b y k l n ve t o n u n u a l m a y a b a l a m t . i m d i , y k s e k b i r k r s ile kar karyayd. Bu, T r k Ocann hitabet krssyd. Getirilip Sul t a n a h m e t C a m i i ' n i n n n e yerletirilmiti. K a p k a r a bir r t ile r t l m o l a n b u k r s n n n n e A m e r i k a C u m h u r b a k a n Wilson'un prensiplerinden on ikincisini gz lere s o k m a k ister gibi kocaman harflerle yazmlard: W i l s o n p r e n s i b i 1 2 n c i madde. B u y a z d a k a r a y a z l mt. Bu krsye dek gelebilmek iin o d r m e y e c e k i n s a n d e n i z i n i nasl y a r p a n l y o r d u . Evet, o n u buraya dek g e t i r e n ker o l m u t u . B u n l a r n ikisi n d e n , ikisi amlard. ine atsan yere ilerlediini imdi d r t s n g l as de y a n l a r d a n yol

H a l i d e Edip, k r s n n n n e g e l d i i n d e m r n n en b y k , en erefli olayn yaadn anlamt. Pek az i n s a n m r n d e b y l e b i r i n s a n d e n i z i k a r s n d a s z sy lemek ansna sahip olabilirdi. Gvdesi, bir elektrik akmlatr haline gelmiti. K a l b i n i n b u k o r k u n e l e k t r i k y k n e nasl d a y a n d n a k e n d i de ayordu. Krsye trmanp da bu insan denizi z e r i n d e gzlerini gezdirince r u h u biraz yatr gibi ol d u . Bu y a r m m i l y o n a yakn zgn bakl gz, o n d a n , y a a m a y s r d r m e k in g c v e k u v v e t i s t i y o r d u . R u h u n d a k i l d r c e l e k t r i k ykn serin bir a v u t m a y a m u r u 225 2 / F . : 15

gibi hemehrilerinin kalbine b o a l t m a k iin artk n n d e hi b i r e n g e l y o k t u . A r t k , p a d i a h d a o n u n k o n u masn yasak edemezdi. Padiah da bu bar yank i n s a n denizinde boulup giderdi. H a l i d e Edip, b u z g n h a l k ynnn u a n d a b i r tek y r e e sahip o l d u u n u ve bu dev kalbin iinde k e n d i k a l b i n i n d e bir z e r r e g i b i a t t n d u y u y o r d u . ki y z b i n i n s a n , b i r t e k y r e k g i b i a r p y o r v e b i r t e k insan gibi s u s u y o r d u . Bu srada Ayasofya ve S u l t a n a h m e t camilerinin kara b a y r a k l a r s a r k a n yirmi e r e f e s i n den birden stanbul'un, belki de btn Trkiye'nin en ya nk v e g z e l sesli m e z z i n v e h a f z l a r bir a n d a v e h e p b i r l i k t e s a l v e r m e y e b a l a y n c a d e v h a l k yn, b i r k e z iinden titredi ve btn gzler kendinden g e e r c e s i n e yukar kalkt. Mini mini birer biblo gibi grnen hafz lar, m i n a r e l e r d e n a a d e v g i b i s e s l e r s a l v e r i y o r l a r d . Sal, halka o denli d o k u n m u t u ki, kadnlar a l a m a ya, erkeklerse yerinde d u r a m a m a y a balamt. M i t i n g e katlan hemen herkes, m r n n en byk gnn yaa dna inanyordu; b t n halleri bunu g s t e r i y o r d u . Sal bitince yine hafzlarn balad tekbir, iki y z bin insann azna g e t i ve meydann zerinden sra s ra gk grltleri gibi dalgalanarak gemeye balad. ki y z b i n a z d a n k e z y e n i l e n e n : A l i a h ekber, A l l a h ekber, l ilahe illallah, v a l lah ekber Allah ekber ve lillhl hamd! Bu Arapa szler, belki imdiye dek islm d n y a snda bu denli kalabalk ve inanl bir mslman ynnca bu denli anlaml ve c o k u n sylenmemiti. B u g k g r l t l e r i , p a d i a h Yldz S a r a y ' n d a v e g a l i p l e r i k u r u l d u k l a r m a r o k e n k o l t u k l a r n d a bir k e z h o p l a t p s r a t m t . Biraz s o n r a y a n k s e s l i h a f z l a n n ilk y a y l m a t e i a t k l a r m i n a r e l e r i n t e p e s i n d e ilk d m a n u a k l a r u m a y a balad. gol o r d u s u n u n taburlarna a l a r m ve rildi. Kebalarna ar makinal tfekler yerletirdiler. B u , o n l a r c a bir a y a k l a n m a b a l a n g c n d a n b a k a b i r e y deildi. Tekbir de bitmi, sra hatiplerin konumasna g e l 226

m i s t i . H a l i d e Edip, n u t k u n u y a z p h a z r l a m a m t . H a l k t a n ald gle konuacakt. Kardeler! Vatandalar, diye balad; Y e d i y z yln e r e f i , g e y k s e l e n b u m i n a r e l e r i n tepesinden Osmanl tarihinin yeni faciasn seyrediyor, bu meydanlardan ok zaman alay halinde gemi olan byk atalarmzn ruhuna hitap ediyor, bam bu g r n meyen ve yenilmez ruhlara kaldrarak diyorum ki: Ben i s l m i y e t i n b e d b a h t b i r kzym v e b u g n n t a l i h s i z , f a k a t , ayn derecede kahraman anasym. Atalarmzn ruhlar n n d e eiliyor, onlara b u g n n yeni Trkiye'si adna hitap e d i y o r u m ki, silhsz olan b u g n k milletin kalbi de onlarnki gibi yenilmez k u d r e t t e dir. Allah'a ve haklarmza i m a n ediyoruz. K a r d e l e r ! E v l t l a r ! Size d n y a n n v e r d i i h k m d i n leyiniz: Avrupal itilf devletlerinin t e c a v z siyaseti b a zan hyanetle ve daima haksz olarak Trkiye'ye evril mitir. Eer ayda ve yldzlarda da Trkle m s l m a n b u l u n d u u n u syleseler, oralara da istil o r d u l a r g n d e r i r lerdi. Nihayet, hilli p a r a l a m a k iin ellerine bir frsat g e mitir. Bu kararlarna kar bizi t u t a c a k hi bir garpl k u d r e t yoktur. Bu meselede bu insan o l m a y a n k a r a r a k a tlmayanlar da ayn derecede belki daha da mesuldrler. Onlarn hepsi, insan haklarn ve millet haklarn m d a faa iin bir m a h k e m e kurmular, fakat, orada yenilenle rin p a r a l a n m a s h k m n vermilerdir. T r k l e r e g n a h kr diyen bu kimselerin kendileri o kadar gnahkrdrlar ki, o k y a n u s u n sular onlar temizleyemez. Bir gn gelecektir ki daha byk bir mahkeme, mil letleri tabi haklarndan m a h r u m brakanlar m a h k m ede cektir. O mahkeme, bugn bizim aleyhimizde olan dev letlerin fertlerinden teekkl edecektir. nk, her ferdin i i n d e ezel b i r h a k d u y g u s u v a r d r v e m i l l e t l e r i m e y d a n a getirenler de fertlerdir. Kardeler! Evltlar! Beni dinleyiniz! Sizin iki d o s t u nuz vardr: Mslmanlar ve haklarmz iin seslerini bir g n ykseltecek olan meden milletlerin fertleri!. 227

Birincisi bugn sizinle beraberdir. kincilerse. bizim amaz olan gayemizin hakkn er-ge anlayacak olan fertlerdir. Hkmetler dmanmz, milletler dostumuz ve k a l b i m i z d e hakl isyan kuvvetimizdir. B t n m i l l e t l e r i n haklarn kazanaca gn, ok uzak deildir. O g n gel d i i z a m a n , b a y r a k l a r n z alnz, b u m a k s a t i i n c a n l a r n v e r e n kardelerimizi z i y a r e t ediniz. imdi yemin edin ve benimle beraber tekrarlayn : Yreimizdeki mukaddes heyecan, milletlerin hak l a n iln edilinceye k a d a r d e v a m edecektir! nsan denizi ses h a l i n d e g r l e d i : Yemin ediyoruz! -Minarelerin t e p e s i n d e ve Halide Edip'in ba zerinde vzldayp duran d m a n u a k l a n , birok szlerin iitil m e s i n e engel o l m u t u . Byle de olsa baar b y k t . s t a n b u l ' u n ruhu, bir kez ayaklanmt. H a l i d e Edip, s z l e r i n i b i t i r i p d e k r s d e n a a b a k tnda h e m e n o r a c k t a bir yn s a k a t a s k e r ve s u b a y g r d . Bu gen-yal kalabaln genlerinden bir g r u p k r s n n k o r u y u c u l u u n u stlerine alm g r n y o r d u . Bu sava sakatlarnn meydana getirdii hillin iinde Fransz Generali Faulon ile Korsikal Fransz j a n d a r m a albay Sekaldi de vard. Halide Edip, General Faulon'un g z l e r i n d e de o Trk gzlerindeki iten ve altn yalar g r m ve ok sevinmiti. Bu arada krsnn yanbandaki yicilerden biri: niversiteli dinle

Milletim, zavall milletim! diye gzyalar iinde h a y k r a r a k o l d u u y e r e yld kald, baylmt. H a l i d e Edip de krsden indi, biroklar gibi o c u u n yardmna kotu. Gen hatibin gzleri, krsnn basamaklarnda o t u r a n yeil sarkl bir A n a d o l u hocasna arpt. A d a m c a z h n g r h n g r a l y o r , g z y a l a r s a k a l n d a n a a szlyordu. H a l i d e h a n m . H a l i d e h a n m , kzm! d i y e a l a y a r a k H a l i d e E d i p ' i n e l l e r i n e s a r l d . O da h o c a n n y a n n a ok lu. Y a l a d a m c a z b a n o n u n e l l e r i n i n s t n e k o y m u , hl alyordu. Bu hal, Halide Edip'e de d o k u n d u u n d a n 228

o d a a l a m a y a b a l a m t . E n s o n r a , i h t i y a r c n srtn okad v e : H a y d i , k a l k , k r s d e d u a et! d e d i v e k r s y g s terdi. H o c a , y z - g z g z y a i i n d e o l a r a k k r s y e k t v e m e m l e k e t i T a n n ' n n t e z z a m a n d a k u r t a r m a s iin d u a etti. M i t i n g b i t m i t i . imdi, stanbul g e n l i i n i n co kunluu balamt. F a t i h B e l e d i y e s i n n d e y a p l a n ilk m i t i n g t e n s o n r a g e n l e r , T r k i y e ' n i n B a s t i l ' i B e k i r a a B l ' n e b i r bas kn y a p a r a k m e m l e k e t i n b t n b y k a d a m l a r n n hap sedildii bu siyasal zindan boaltmak niyetindeydiler. Intelligence Service b u n u haber alm, A m i r a l Galtrop'la General Harrington'a bildirmiti. Birka saat s o n r a igal kumandanl, b t n sokak toplantlarn, m i t i n g l e r i iddetle y a s a k l a y a n y a f t a l a r bas trm ve stanbul'un b t n ke-bucana astrmt. Bu nun tersini yapanlara verilecek en kk ceza idamd. Sultanahmet meydannda toplanm olan dev kalabalk, lmden korkusu olmadn btn dnyaya gstermiti. Sultanahmet mitingi daldktan sonra heyecana d m e k sras k e b a l a r n m a k i n a l t f e k l e r l e t u t m u olan igal kuvvetlerine gelmiti. Bu srada ellerinde bun ca insan l d r m e y e y e t e c e k k u r u n bile y o k t u . O n u n iin, aydn genliin n a y a k o l d u u yry dalgas. Divanyolu'ndan Beyazt meydanna dek srklenmiti. Slogan lar atlmt : Bekiraa Bl'ne! Harbiye Nezaretinin demir kaplar skca kapatlm, Fransz tanklar, B e k i r a a Bl hapishanesinin evre sinde mevzi almt. H a r b i y e N e z a r e t i n i n d e m i r k a p l a r n a d a y a n a n b u f k e l i i n s a n k a s r g a s , n n d e k i b t n e n g e l l e r i y k m a k ze reydi. B a s t i l ' l n h r r i y e t i h a l k y n l a r e l i y l e n a s l ykld n t a r i h t e o k u m u aydnlarn says, pek az deildi.

A r t k b u mill f k e n i n l g n l n a t u t u l m u b a b o y n l a r n e d e m i r k a p l a r , n e g k t e u u a r a k sk s k d a l l a r y a p a n i g a l c i u a k l a r , n e d e t a n k l a r n a t e e hazr toplar durdurabilirdi. / K m e n c i k bir olay, b u b y k a p t a k i t a r i h nn m e y d a n a g e l m e s i n i n l e d i . olay

H a l i d e E d i p de, b i t e n m i t i n g l e b e r a b e r y e r i n d e n o y nayan korkun kalabaln seline kaplmt. Fuat Paa Trbesi Soka'nn banda halk, frtnadaki bir g e m i d e panie tutulmu yolcular gibi heyecan iindeydi. Bu ko uan ve durmadan birbirleriyle konuan ve birbirlerin den bireyler anlamak isteyen halk byle heyecanland r a n ey, a c a b a n e o l a b i l i r d i ? B i r k a d a k i k a n c e m i t i n g i d o k u n a k l havasnda gzya d k e n bu halk, i m d i , ba ka bir heyecann peinde kouyor gibiydi. Halide Edip d e h e r k e s g i b i a r m t . Hayr, m i t i n g i n k u t s a l h a v a s h e n z d a l m d e i l d i . G e n h a t i p b a k t : Bir i h t i y a r N a fia Nezaretinin duvarna dayanm, ellerini ge kaldr m d u a e d i y o r g i b i y d i . Y a n n d a n k o a r a k g e e n y o k s u l bir kadn, yle syleniyordu : O da g e l d i , b i z e g e l d i . Acaba, bu gelen, bunca heyecana sebep olan k i m d i ? A c a b a , halk, b i r b y k e v l i y a m g r m t ? H a l i d e E d i p ' i n y a n n d a b u l u n a n a b l a s n n kz F e r i de, bu srada eilmi, ayakkablarn karp eline ald gibi ileri doru yalnayak k o m a y a balamt. Ne o l u yordu? Millet delirmi miydi? H a l i d e Edip d e kzn a r k a s n d a n k o m a y a b a l a d v e kebanda onu yakalayverdi. Ne o l u y o r . F e r i d e ? Teyze, geldi, geldi. Kim geldi? Padiah! G e n kadn, b t n lgnca heyecannn n e d e n i n i a n lamt. O zaman, k a y g u s u z c a o r d a k i bir a a c a yasland ve hl lgnca a k a n insan selini ibretle s e y r e t m e y e ba lad. G r n r d e p a d i a h filn y o k t u . Bu srada a a c n ya nnda dikilip duran ve kendisini biraz nce dinledii an230

lalan bir deniz subayyla gzleri karlanca subayn ac a c g l m s e d i i n i g r d , o n a : Padiah nerde kardeim? diye sordu. Deniz subay : Padiah filn yok. dedi, bu. halkn hayalinde. G ryor musunuz, kalabaln iinde mir niformal biri var? Halide Edip, eilerek b a k n c a tpk padiaha benze yen uzun boylu, ince vcutlu, gzlkl ve Mareal ni formal bir a d a m g r d . Padiah, Harbiye Nazr evket T u r g u t Paa'y hal kn B e k i r a a B l ' n b a s m a s n a e n g e l o l m a k i i n g n d e r m i t i . A d a m c a z , h a l k a bir tek sz s y l e m e y e vakit bulamadan padiah sanlarak arabasndan indirilmiti. Bu halkn padiah kendi arasnda g r m e k isteinden do mutu. Bu srada halk birbirine yle b a r y o r d u : O deil! O deil! Halide Edip, y a n n d a n ayrlp g i d e r k e n deniz subay nn syledii u szden ok h o l a n m t : Hemire, padiahn gelmediine kredelim! evket T u r g u t Paa. geri halkla konumamsa da T r k i y e Bastil'ine ynelen kalabaln kaynayan kazan na bir teneke souk su gibi girmi ve onu y o l u n d a n e virmiti. Sonra, dalgalar y a v a yava saa sola ayrlm, c a d d e d e yalnz a y a k s e s l e r i n d e n m e y d a n a gelen b i r g r l t d e n b a k a b i r ses i i t i l m e z o l m u t u . Herkes, ks ks ekilip gittikten sonra. Padiah Vah i d e t t i n ' e p e k o k b e n z e y e n H a r b i y e Nazr e v k e t T u r g u t Paa, halk gibi akn, onlarn ardndan bir sre ba ka kald. Oysa e v k e t T u r g u t Paa. v a t a n ve m i l l e t sevgisiyle d o p d o l u bir a s k e r d i .

231

FARE

DOURAN Sava bilmez.

DA bilmeyen, bar da

Japon Atasz V a h i d e t t i n , D a m a t F e r i t Paa'y h u z u r u n a a r a r a k : Bu Sultanahmet mitingi, btn stanbul'u yerin den oynatt gibi ingilizleri de o k kukulandrd. Memle ketin bir ucundan gelen telgraflar, temsilciler, haberler var. H e p s i bir a r e b e k l i y o r . N e y a p a b i l e c e i m i z h a k k n da bir dnceniz var m? diye s o r d u . F e r i t Paa, etli fenerini g b e i n d e b a l a y a r a k : Eski, y e n i b i r o k d e v l e t a d a m l a r , bir r a y s a l tanat toplanmasn istiyor. Yunanllarn m e m l e k e t ierile rine d o r u lebildiine ilerlemesi herkesi t e d i r g i n etmi. Buna btn tecrbeli devlet ve fikir adamlarn sinesinde t o p l a y a n r a y s a l t a n a t n a r e b u l a c a u m u l u y o r . Bir ray saltanat toplanmasn irade buyurunuz, fikirleri yattrmann aresine bakalm. P e k i , bir r a y s a l t a n a t t o p l a n p b u h e y e c a n y a ttrsn! D a m a t Ferit Paa, o d e v m i t i n g d e n t a m iki g n s o n r a , 8 H a z i r a n 1919 d a b i r r a y s a l t a n a t t o p l a n a c a n , b t n d e l e g e l e r i n , k u r u l l a r n v e k i i l e r i n Yldz S a r a y ' n d a toplanmasnn irade-i seniye g e r e i o l d u u n u bildirdi. 8 Haziran Pazartesi gn leden sonra btn ka bine yeleri, ayan yeleri, bilim adamlar, btn eski na zrlar ve elilerle onbe profesr, ray devlet ve t e m yiz m a h k e m e s i y e l e r i , b a s n k u r u l u y e l e r i , b a r o d e l e geleri, m e d r e s e delegeleri, Paaeli M d a f a a y H u k u k der nei delegeleri, Sulh ve Selmet Partisi delegeleri. Ada na M d a f a a y Hukuk-u Milliye d e r n e i delegeleri, Vilyatr a r k i y e M d a f a a y Hukuk-u Milliyesi delegeleri, Mill A h rar Partisi delegeleri. Krt Tali dernei delegeleri, ra d a yer a l a c a k l a r a r a s n d a y d . En bata da Padiah Vahidettin, Veliaht Abdlmecit efendi ve Sadrazam Damat Ferit Paa yer alyordu. 232

B y k bir n e m v e r i l e n b u t o p l a n t y a T r k l e r bir k u r t u i u urriuduyla sarlrken, itilf devletlerinin temsilcilerrd e b i r b a k a a d a n b a k y o r d u . A c a b a b u . p a d i c h bir ulusal direnmenin liderliine mi srkleyecekti? T o p l a n t , Yldz S a r a y ' n d a m a b e y n d a i r e s i n i n s t k a t d i r e k l i s a l o n u n d a y a p l a c a k t . Bu t a r i h s a l o n , b l m den baretti. Yan blmler, ikier mermer direkle ortada ki byk paradan ayrlyordu. Salona merdiven ban d a k i iki k a n a t l b i r k a p d a n , k a p n n e k o n u l m u H l n t kr b i r p a r a v a n a n n k e n a r n d a n g e i l e r e k g i r i l i y o r d u . Sa l o n u n o r t a s n d a k i b y k a v i z e a l t n d a y u v a r l a k bir m a s a b u l u n u y o r d u . G i r i l e n k a p n n t a m k a r s n d a k i b a k a bir s a l o n a a l a n k a p a l k a p d a n o r t a d a k m i n n n d e ba kanla zg bir m a s a d u r u y o r d u . Bakanlk makamnn hizasndan itibaren sal sollu sandalyelerin n sras vkel heyetine, arkas sras ayan y e l e r i n e a y r l m t . B a k a n l k m a s a s n n k a r s n d a iki s r a o l a r a k d i z i l m i s a n d a l y e l e r d e d e r n e k v e p a r t i men s u p l a r n a ayrlmt. T o p l a n t s a l o n u n u n iki y a n n d a k i m e r m e r d i r e k l e r l e a y n l m y k s e k e a h n i l e r d e e s k i n a z r l a r , eliler,, i ! miye, byk m l k i y e m i r l e r i , temyiz_ m a h k e m e s i , devlet r a s , d i v a n m u h a s e b a t b a k a n l a r , y e l e r i v.b. kiilet b u l u n u y o r d u . Ayan yelerinin karlarnda basn, yanla rnda Darlfnun mensuplar o t u r u y o r l a r d . Zabt ktiple r i s a l o n kapsnn s o l y a n n d a k i k e d e y e r almlard. P a z a r t e s i g n s a a t t a m iki b u c u k t a s a l o n a k a r a or d u s u v e d o n a n m a k u m a n d a n l a r g i r d i l e r . B u n l a r d a n son ra ilmiyelller, yksek mlkiye y n e t i c i l e r i . A y a n yeleri, eski nazrlar ve eliler, siyasal parti ve dernek delegele ri ki, bunlarn arasnda Sosyal D e m o k r a t Partisi delege leri de b u l u n u y o r d u , en sonra da D a m a t Paa'lar ve na zrlar geldi. Salona girenler, hemen t e r l f a t l a r c a alnp kendile rine ayrlan yerlere oturuyorlard. arlanlara datlan p r o g r a m d a toplant" s t n e g e r e k l i bilgi veriliyordu. Bu bir fikir yoklama ve danma toplants olacakt. Son si yasal durum stne herkes kendi dncelerini ve aln233

mas gereken tedbirleri syleyebilecekti. Gerek padiah, gerekse kabine yeleri, bu yararl fikirleri renecek ve zerinde dneceklerdi. Dernek olarak gelenlerden yalnz birer kii k o n u a cakt. Ayan meclisi yeleri, eski nazrlar ve elilerin her biri isterlerse sz alabileceklerdi. Darlfnunla basndan yalnz ikier kii k o n u a b i l e c e k t i . Sz s y l e m e k i s t e y e n ler de toplant b a l a m a d a n n c e adlarn y a z d r m a k zo rundaydlar. Yalnz nemli bir i vard: Hi k i m s e b u g n k ac olaylardan sz a a m a y a c a k t . Hatipier, syleye c e k l e r i n i yalnz b a k a n l a k a r s y l e y e c e k l e r d i . B i r b i r i y l e t a r t m a k y a s a k t . H i b i r m i l l e t , hi b i r k i i v e hi b i r z m r e s t n e a r s z l e r k u l l a n l m a y a c a k t . K o n u m a s r e s i o n b e d a k i k a y d . N a z r l a r d a n hi b i ri, kendi dncesini syleyemeyecekti. Osmanl mparatorluu'nun btn sekin insanlar, hemen hemen bu salonda toplanm denilebilirdi. Hepsi susuyor, aarm salarnn ereveledii yzlerinde de r i n d n c e k r k l a r v e g z l e r i n d e y i t i r i l m i e n aziz e y lerin kutsal acs gze a r p y o r d u . Ayan b a k a n M u s tafa Asm efendi, eski a y a n bakan ve eski hrriyeti A h m e t Rza bey, a y a n b i r i n c i b a k a n v e k i l i A r i s t i d i P a a , ikinci bakan Azaryan efendi, A b d u r r a h m a n eref bey, M i r mer Rt Paa, Fuat, O s m a n , Ferit, S l e y m a n Paa'lar, eski nazrlardan Reit ve Cevat Paa'lar, N b i , M e h m e t Ali, C e m i l M o l l a b e y l e r , e s k i e l i G a l i p K e m a l i b e y , S a f a bey, e h r e m i n i C e m i l P a a , M i r K z m P a a , E s a t Paa. Fevzi Paa, A m i r a l Vasf v e A r i f P a a ' l a r , salonu ssleyen yksek kiiler arasnda gze arpyordu. Kocaman salonda, miyordu. Saat e be v e r Paa, s a l o n a g i r d i giderek y a v a b i r s e s l e Zat ahane k s r k l e r d e n baka ses iitil vard. Bu srada bamabeynci Ya ve doruca Damat Ferit Paa'ya : gelmek zeredir! dedi.

salona

Bu sz yava s y l e n m e k l e beraber, b t n s a l o n d a k i l e r i l t m i t i . B a k a n D a m a t F e r i t Paa, b u s z z e r i n e ayaa kalkp sayg d u r u u n a g e i n c e herkes ayaa k o l k 234

ti. Bunlarn pek ou ellerini g b e k l e r i n i n stnde b a ladlar. Herkesin gz bakanlk makamnn arkasndaki b y k i f t k a n a t l k a p y a d i k i l m i t i . B u iki k o c a m a n k a n a t , bir a n d a a l d v e p a d i a h i n c e u z u n v e k a m b u r c a g v desiyle ieri girdi. Bakanlk m a k a m n a d o r u kararsz a d m l a r l a i l e r l e d i . K o y u r e n k t e b i r sivil g i y n e k g i y m i t i . Veliaht Abdlmect efendi de padiahn arkasndan v e h e m e n iki a d m g e r i s i n d e n g e l i y o r d u . O d a p a d i a h g i b i k o y u r e n k t e bir g i y n e k g i y m i t i . A k s a k a l l a r n n e v r e l e d i i y z n d e iri m a v i g z l e r i b i r z e k g z e l l i i y l e par lyordu. S a l o n d a k i l e r i n b i r o u , m e m l e k e t i n i g a l i s o r u n u ze rinde veliahtn dncelerini biliyordu. Vahidettin, igal ii z e r i n d e o k bir e y k o n u m a s a b i l e o k o n u a b i l i r ve bir hareket yaratabilirdi. Sultanahmet mitinginden | sonra, dncesini soranla ra y l e d e m i t i : T o p k a p S a r a y ' n d a n k a r l a n s a n c a e r i f ile z mir'in igalini protesto etmek iin toplanan kalabaln yalnz Trk milleti deil, b t n lem-i i s l m d a n ibaret o l d u u n u , zmir'in galini tasvip e t m e y e n l e r i n bilhassa Sul t a n a h m e t meydannda tekil ettii adedin yzbinleri im diden atn g r d k t e n sonra, bu midin yerinde oldu u n u sylemek, bizim iin, hakikati ifade etmektir. D a r l f n u n u n konferans salonunda zmir'in igalini p r o t e s t o iin yaplan byk toplantda A b d l m e c i t efen di de bulunmutu. Yazar Sleyman Nazif'in ateli konu masndan sonra heyecana gelerek ayaa frlayan veliaht, btn saray erknn, padiah ve igal makamlarn a rtan szler sylemiti. imdi, bu yzden Sultan Vahi d e t t i n , o n d a n a d a m a k l l k u k u l a n y o r v e o n u gz h a p sinde bulunduruyordu. V e l i a h t , M u s t a f a K e m a l g i b i A n a d o l u ' y a g e m e k is t i y o r d u . Y a z a r R u e n E r e f bey, A b d l m e c i t e f e n d i n i n bu isteini yakndan bilenlerdendi. M u s t a f a Kemal'in ya knlarndan olduunu bilen veliaht, ona bu steini sy lemi ve Anadolu'ya g e m e n i n yollarnn aratrlmasn 235

d i l e m i t i . Enver Paa'nn ulusal c a s u s r g t d e m e k o l a n Tekilt Mahsusas o g i t t i k t e n sonra svari Albayr Hsamettin beyin elinde kuvay milliyenin istanbul r g t lerinden birisi haline g e l m i ve g l bir almaya k o y u l m u t u . te) H s a m e t t i n b e y i n gizli r g t n e b a l i b u lunan ve TopKap-ehremini blgesindeki kuvay milliye r g t n n ilk k u r u c u s u v e H s a m e t t i n b e y i n y a k n a r k a d a Y z b a E m i n li b e y e R u e n Eref bey, A b d l m e c i t efendinin bu Anadolu'ya g e m e isteini am ve buna a r e bulunmasn istemiti. Bu haber, H s a m e t t i n beye iletilmise de Albay, b u n u n o l a m a y a c a n sylemiti. u n dan ki Musaf 3 Kemal, ok radikal dncelere sahipti: Havza'da bulunduu srada hanedann kaldrlaca s t ne k o n u m a l a ' yapmt. Bu yzden de veliahtn Anado l u ' y a g e i r i l m e s i m e m l e k e t i n b a n a y e n i v e b y k bir . serven hazrlamak demek olurdu. Orda ulusal kahraman lklarla palazlanan bir veliaht, ulusal k a h r a m a n M u s t a f a Kemal iin ok tehlikeli bir rakip olabilirdi. O n d a n s o n r a da bu bell Osmanl h a n e d a n n m e m l e k e t t e n s k p a t mak bir haya! olurdu. Sonra, Abdlmecit efendinin seccadecibass Zeki bey de H s a m e t t i n beyin ulusal r g t n d e n d i . O da veliahtn Anadolu'ya g e m e k istediini b i r o k kez H s a m e t t i n b e y e a m s a d a H s a m e t t i n bey, b u n u n c l a m a y a c a n n e d e n l e r i y l e Z e k i b e y e a n l a t m t . Abdlmecit efendi'nin A n a d o l u c u olduu bir olay do laysyla da b i l i n i y o r d u : Veliaht, p a d i a h a bir n e r g e ha zrlayp v e r m i t i , b u n d a milli m c a d e l e n i n hakl bir d va o l d u u n u s a v u n m u t u . Vahidettin'in gizli kaldn san d b u n e r g e , s t a n b u l k u v a y m i l l i y e c i l e r i n i n e l i n e g e mi ve smail Hmi D a n i m e n t b u n u gizlice bastrp da tt Memleket gazetesinde yaymlam, Vahidettin'i iyice rktmt. Vahidettin, bakanlk krssne varmadan nce b tn salondakilere b u r n u n d a n t u t t u r u l m u altn ereveli gzlklerinin arkasndaki anlamsz gzleriyle aratrarak bakt ve hepsini askerce selmlayarak bakanlk krs s n e kt. 236

Btn salondakiler, manyetize olmu gibi son Trk padiahna gzlerini dikmi bakyor ve ondan gzel ve u m u t l u birka sz bekliyordu. Vahidettin. k s r p b o a zn temizledi, sonra bir ezber o k u r gibi renksiz, h e y e c a n sz ve biteviye sesiyle ylece k o n u t u : Vaziye,t-i h a z r a - i h a r i c i y e d e n d o l a y s i z l e r i d e v let ve yan- k i r a m ile mtehayyizan- m e m l e k e t i b u r a y a d a v e t ettik. Devlet-i O s m a n i y e m i z l n d u a r o l d u u m kilt hazras hakknda lzm gelen tedbirlerin acilen it t i h a z i i n m e c l i s i m i z d e b u l u n a n a z i z z e v a t - k i r a m n her b i r l e r i n i z e lyk o l a c a k fikir, rey ve mtalalarn b e y a n b u y u r m a l a n n sizden istemeyi dndk. Bu itimai, m e m leketimiz ve devletimiz iin m t e y e m m e n ve m e s u t et m e s i n i meclisimiz ile heyetimizi bai-i i n t i b a k ve hidayet b u y u r m a s n Cenab- V a c i b t t e a l hazretlerinden niyaz eyledik. Bu hayrl i t i m a i n k a d i y l e m a k a m - riyaseti igal eylemesini s a d r a z a m paaya havale eyledik. Allah cmlemizi eltaf- nahiyesine isal buyursun ve peygambe rimiz efendimizin efaat ve manev huzurlarna ulamak saadetiyle myesser eylesin! min! Vahidettin, salondakilerin minini dinledikten sonra yine onlar askerce selmlad ve salondan karken ko lunu, arkasnda dikilip duran Abdlmecit efendiye verdi, o da ister istemez onun koluna girdi. Bylece toplantda kalp k o n u m a k ansn yitirmi oldu. Vahidettin. Abd!m e c i t ' i kolunda s r k l e y e r e k orta k a t t a k i zel dairesine g t r d . Abdlmecit efendi, memleketin gerekten aydn insanlarndan biriydi. Sanat ruhunda her Trk aydn g i b i bu zlim igale kar sonsuz bir t i k s i n t i vard. Bu duygularn kendinden dar bile tarmt. Herkes bu n u b i l i y o r d u . S a l o n d a k i l e r d e n b i r o u , o n u n gzel bir ey ler s y l e m e y e hazrlkl o l d u u n u b i l i y o r d u . Padiah, veli ahdn pot krmasndan korkarak onu sanki srklercesine alp g t r m t . P a d i a h n k o n u m a s , s a l o n d a k i l e r i n z e r i n d e b i r so u k du etkisi yapmt. Abdlmecit efendiyi de konutur m a y d ty dikmiti. Yzlerdeki umutsuzluk azalacana. 237

artmt. Birok yz, bir frtna bulutu gibi k a r a r m ve sarkmt. Btn salon somurtuyordu. P a d i a h kp g i t t i k t e n sonra, sadrazam, iri gvdesiyle bakanlk k r s s n e kuruldu ve herkesi yerine o t u r t tuktan sonra yle k o n u t u : Ayan k i r a m , m d e r r i s a n - i z a m v e m i s a f i r i n - i b e nam efendilerimiz hazerat, memleketimizin karlat m k i l t azme. her t r l tavsif ve tasvirin haricindedir. zmir'in igaline kar Devlet-i Osmaniye'nin itirazn m u h telif noktalarmzla itilf devletlerine duyurmu b u l u n u y o ruz. E l b e t t e k i m t a r e k e h k m l e r i n e m u h a l i f b u l u n a n b u i g a l i k a b u l e t m e m e k t e haklyz. Dvel-i i t i l f i y e y e b u h u susta verdiimiz notalarn suretlerini, msaade buyurur sanz, b u r a d a kraat e t t i r e c e i m . Ktip, itilf devletlerine verilen notalarn suretlerini o k u y u p b i t i r d i k t e n s o n r a . D a m a t F e r i t Paa, o t u r u m a o n be d a k i k a a r a v e r i l d i i n i , b u n d a n s o n r a , h e r k e s i n d n celerini syleyeceini bildirdi. kinci o t u r u m s a a t d r d e yirmi kala ald. B a r o ba k a n C e l l e t t i n Arif b e y , V a h d e t - i M i l l i y e C e m i y e t i ' n d e n Hmit bey, Trabzon Muhafazay Hukuk derneinden mer Fevzi b e y . D a r l f n u n d a n k i l M u h t a r bey, g a z e t e c i l e r den S l e y m a n Nazif bey, ayan bakan M u s t a f a A s m e f e n d i , a y a n d a n M i r F u a t Paa, k o n u a n l a r a r a s n d a y d. O t u r u m a l d n d a ilk o l a r a k A h m e t Rza b e y , p a r m a n k a l d r a r a k s z i s t e d i . B a k a n o n a s z v e r i n c e y l e konutu : S a d r a z a m paa hazretleri, bir takm m u h a b e r a t suretlerini okuttular. Halbuki bu notalann mefad gaze telerde iln edilmi bulunuyor. M a d e m k i buraya bu m him vaziyet karsnda reyimizi bildirmek zere davet buyr u l d u k . N o t a l a r m z a d v e l - i i t i l f i y e t a r a f n d a n c e v a p ve rilmi m i d i r ? Cevap v r u t . e t m i ise ne ekildedir? C e v a p g e l m e m i ise n e s u r e t l e m u k a b e l e e d i l e c e i m e m u l d u r ? S a d r a z a m paa hazretleri, ltfen bunlar izah buyursun lar d a t e n e v v r e d e l i m , rey v e m t a l a l a r m z o n a g r e arzedellm. D a m a t Ferit Paa, bunlar 238 oturduu yerde dinlemi,.

dinledike de fkelenmi, yz kzarmt. Sonra, yap maca daha ok benzeyen eski bir politikac f k e s i y l e y e r i n d e n d o r u l d u v e A h m e t Rza b e y i u m m a d b i r b i imde halad: A h m e t Rza b e y e f e n d i , b u r a s m e c l i s i a y a n d e i l dir. M u h a l e f e t i o r a y a s a k l a y n z . M i r Fuat Paa da sz alarak unlar s y l e d i : A h m e t Rza b e y i n h a k l m t a l a s n a s a d r a z a m p a a hazretlerinin hiddetlenmesini ahsan muvafk grme diimi huzurunuzda arzederken bu hava iinde konuma nn f a y d a s z o l a c a k a n a a t i n i m u h a f a z a e d i y o r u m . Fuat Paa'dan sonra h e m e n hemen hi kimse konu m a k istemedi. Bu arada ngiliz muhipleri c e m i y e t i yele : ri, sz alarak Trkiye'nin ngiliz mandasn kabul e t m e s i s t n e y n l a lf e t t i l e r v e D a m a t F e r i t P a a o n l a r g lmseyerek dinledi. Konumak iin epeyce hazrlanm olan birok hatip, bu iin yararszln anlam, konu m a k t a n v a z g e m i t i . Yalnz, Galip Kemal bey k r s y e karak : Bu vaziyet karsnda kalan milletimiz iin y a p lacak ey, u m u m milletin y e k v c u t bir k t l e halinde k y a m etmesi olmaldr! dedi. Eski elinin bu y i i t e szleri, ray s a l t a n a t t a n k i misini ok sevindirmi, byk bir ounluu da adamakl l r k t m t . Herkes, gizlice birbirinin yzne bakyor, yanndakinin bu sz karsndaki durumunu a n l a m a k isti yordu. Herkes, yanndakinin bir provokatr olmasndan k o r k t u u n d a n bu sz s t n e hibir ey s y l e m e y i d a h a akllca buluyordu. Yalnz Sulh ve Selmet Partisi'nin li d e r i F e r i t Paa, G a l i p K e m a l b e y i n d o r u s y l e d i i n i b i r k a s z c k l e o l s u n s a l o n d a k i l e r e v e D a m a t F e r i t Paa'ya iittirmek yiitliini gsterdi. Damat Ferit Paa. top lantnn bittiini gsterir bir davranla ayaa kalknca herkes ayaa kalkt. Herkes s o m u r t a r a k bu bell yerden bir an n c e u z a k l a m a k in admlarn a t . ray s a l t a n a t saat bei be gee dald. Da, bir fare d o u r mutu.

TUZ VE EKMEK
Erdemsiz zenginlik kadar tik sinilecek hibir ey yoktur. Riverel 1 0 H a z i r a n 1919 g n B a l k e s i r - B e r g a m a y o l u ze rinde doludizgin giden gen atl. Bergama'y gren fundalkl, prnal allaryla r t l bir t e p e y e t r m a n a r a k dur du. Gne, b a t m a k zereydi.1 Bat u f k u n u n s t n d e tor t o p o l m u ak kediler gibi u y u k l a y a n k m l s bulutlar, y a v a y a v a kzardlar, bir n a r bahesi halini aldlar. Gkb i t i m i , g i t t i k e kadife yumuaklnda deha mor renk ton larna b r n e n d a ve tepe ynlar s t n d e p e s p e m b e ve b a m b a k a bir d n y a gibi klanarak gerisin geri e kildi ve derinleti. Atl, g k b i t i m i n i n bu gzelliklerine kar d u r m u s a da ., b u n l a r g r m e k s i z i n ehrin panoramas zerinde incele yen baklarn dikkatle gezdiriyordu. Bu yolcu. Balkesir'den Bergama'ya kuvay milliye r g t k u r m a k zere giden K u r m a y Yzba K e m a l bey di (General Kemal Balkesir), sivil ve eteci gibi giyinmi t i . G s n d e a p r a z f i e k l i k l e r , o m u z u n d a d a kz g i b i bir mavzer vard. Burdan B e r g a m a ' y a epey ekiyordu. Karanlk basma d a n oraya varmalyd. Ne yaplacaksa bu g e c e yapla cakt. Yarn, artk i iten g e m i olacakt. Menemen'i alan Yunan kuvvetleri, imdi MenemenB e r g a m a y o l u z e r i n d e y d i l e r . R e a d i y e ' n i n y u r t s e v e r tel graf m e m u r u n u n her yana ektii u telgraftan onun da haberi v a r d : Bergama'ya gelmek zere bugn. M e n e m e n tarikiy le bir t a b u r Y u n a n piyadesi, seksen svari, mitralyz ve -cebel t o p l a r n n h a r e k e t e t t i i n i , d i n k a r d e l e r i n m t e y e k kiz bulunmasn M e n e m e n ' d e n haber veriyorlar. Readiye t e l g r a f m e m u r u . 9 H a z i r a n 1919. Yzba K e m a l bey, k e n d i kendine k o n u t u : 240

 B e r g a m a ' y a biz, B e r g a m a l l a r n a r s zerine g e l d i k ; yine de d i k k a t l i ve tedbirli olmalyz. Her m e m l e k e t t e iyi, y u r t s e v e r insanlarn yannda erirler, a l a k l a da yaamaktadr. ehrin dnda pusu k u r u p bizi yaka layabilirler. Kemal bey, a t t a n inerek bir kayann s t n e o t u r d u . B e r g a m a ' d a n gzlerini ayrmadan sigarasn ierek d n y o r d u . zerine o k etin bir i almt. Bir subayn, b y l e bir z a m a n d a halk uyarp arkasna t a k a b i l m e s i o k zor bir iti. Halk, s u b a y l a r a artk gvenmiyordu. B t n bu zincirleme felketlerin suunu onlara yklyorlard. B i r efe, bir zeybek, b u g n halk zerinde d a h a o k s z geer bir a d a m durumundayd. Gen Yzba, Berga m a ' y a g i d i p b i r kez t a l i h i n i d e n e y e c e k t i . O n u b t n u m u t landran da B e r g a m a halknn, Balkesir'den y a r d m ste mesiydi. Balkesir, B e r g a m a ' y a istedii imdad g n d e r e m e m e k l e beraber, o r a y a bir u m u t gibi K u r m a y Yzba Kemal beyi g n d e r i y o r d u . Balkesir, k o r k u n Y u n a n igali karsnda t o p l u o l a rak ilk uyanan ehirdi. ttihatlar, Hrriyet ve tilflar, haclar, hocalar ve eraf denen zenginler ve f a k i r halk, toplu olarak savunma areleri aramaya balam ve ni z a m o r d u ile e l ele v e r e r e k b i r s a v u n m a r g t k u r m u lard. Balkesir'de eski h k m e t kona karsnda saat k u lesi b i t i i i n d e k i O k u m a y u r d u ' n d a ehrin b t n z e n g i n leri (eraf), Rum zengin ve eraf da aralarnda o l a r a k toplanmt. Hrriyet ve tilf Partisi'nin k o d a m a n l a r da tpk Rum h e m e h r i l e r gibi bu toplantya katlmt. 16 Mays gn, zmir'in igali dolaysyla yaplan bu t o p l a n t , d a h a ilk a d m d a b a a r s z l a u r a m t . T o p l a n t d a b u yersiz igalin p r o t e s t o edilmesine karar verildiyse de Rum hemehriler, bu protestoya katlmayacaklarn syleye rek e k i m s e r kalmlard. Bylece, Rumlar, toplany sa b o t e e d i n c e M a a r i f M d r S a b r i bey, B e l e d i y e R e i s i ; e r a f t a n O s m a n bey, V e h b i b e y v e d a h a b a k a l a r k a t k sz T r k l e r d e n m e y d a n a g e l e c e k b i r t o p l a n t n n y a p l m a s iin nayak oldular. Bu yeni toplantda hristiyanlar d nda btn parti ve zmrelerin temsilcileri de bulunu241 2/F.: 16

y o r d u . B u . h e m e n b i r i n c i t o p l a n t d a n s o n r a 17 M a y s g n, Alaamescit Camii'nde okunan mevlttan sonra ya plmt. M e v l t t a n hemen sonra, krk kiilik bir heyet s e i l m i ye bu, byk s o r u m l u l u k yklenmiti. Bu h e y e t e F e d d i lhak h e y e t i ad v e r i l m i v e e l d e n g e l d i i n c e b t n Balkesir'i temsil edebilecek kiilerden k u r u l m a s n a a l l m t . N e yazk k i b u h e y e t e s o k u l a n H r r i y e t v e t i l f P a r t i s i i l g i l i l e r i , t p k R u m l a r g i b i ii s a b o t e e t m e y e almlard. B u k r k k i i l i k h e y e t , ilk i o l a r a k Y u n a n i g a l i n e kar halk u y a r m a y a ve r g t l e n m e fikrini y a y m a y a ba l a m t . B u h e y e t i i n d e n s e i l e n d a h a s e k i n b i r grup stanbul'a gnderilmiti. Heyet, Dahiliye Nazr Ali Ke m a l ' i n karsna kp o n d a n i m d a t i s t e y i n c e o, k e n d i s i n den hi umulmayan u szleri sylemi ve uyank heyet yelerini baya artmt: Biz, s i z e , sizi a y a k l a n d r m a k t a n m e n e d e c e k e m i r l e r v e r i r i z , n k , t a z y i k a l t n d a y z . Siz, b i z e d a h i i s y a n e d i n i z ! Mill m d a f a a , b i r m i l l e t i n e n k u t s i h a k k d r . Sonradan Ali Kemal'in balangta aknlkla syle dii bu gzel szleri yalanlayacak pek ok beyanat ve emirleri Anadolu'ya yaylmaya balam. Hrriyet ve ti lf Partisi'nden olanlar birer ikier heyetten ayrlm, h e y e t i n y e l e r i n i n says 10-12 y e d m t . . H r r i y e t v e t i l f l a r , Ali K e m a l ' i n y e n i e m i r l e r i y l e amel e t m e y e b a lam ve memleket dmanlaryla birleivermilerdi. N e v a r k i b i r kez t o h u m a t l m t . 1919 H a z i r a n aynn ilk g n l e r i n d e Y u s u f z z e t P a a , o r d a bulunan altm birinci t m e n i n bir alayn t e f t i et mek zere Balkesir'e gelince, Reddi lhak'tan M d a f a a y H u k u k ' a evrilen uyarc heyetin yeleri, h e m e n p a a n n evresini alm ve onun dncelerini yoklayvermilerdi. O n u n mill d a v r a n l a r s e m p a t i ile k a r l a d n g r n c e o k s e v i n m i l e r ve h e m e n o n u n l a el ele v e r m e k i i n d a v r a n m l a r d . B a l k e s i r ' d e < i a l a y d a eli s i l h t u t a n a n c a k yz kii vard. Bu, tek bana bir kuvvet saylamazd. B u n u n i i n h a l k n , eli s i l h t u t a n o c u k l a r n n b u a l a y n e v resinde toplanmas gerekiyordu. Alayn tecrbeli e l e m a n 242

lanndan yararlanarak bir gnll kuvvet meydana getir mek, ba d n c e oldu. Mdafaay Hukuk heyeti, az zamanda, alaydan ay rlan elli nizamiye a s k e r i n e y z elli kiilik de b i r e t e katarak iki yz kiilik bir v u r u c u kuvvet m e y d a n a getir mi ve b u n u n kumandanln ad Kurmay Yzba Ke mal beye vermiti. Bu kuvvet kurulur kurulmaz hemen Soma'ya d o r u yola karlm; trenden y a r a r l a n a m a y a rak yayan gitmek zorunda kalmt. Demiryollarna Fran sz i g a l k u v v e t l e r i e l k o y m u t u . ki a r m a k i n a l t f e i d e a l a n m f r e z e . S o m a ' n n kenarna dek gelmi, orda duraklamt. Kemal bey, So ma'nn dnda k a r a r g h k ur a r a k kasabann erafn a r t m v e o n l a r a b u g r d k l e r i g n l l l e r i n , asl k u v v e tin kk bir blm olduunu syleyerek onlarla bir likte Soma'ya girmi, doru hkmet dairesine gitmiti. K e m a l b e y , p s i k o l o j i silhnn- k u l l a n l m a s g e r e k t i i n i a n layarak, biraz gevek grd kaymakam k o r k u t m u ve hemen orackta bir Mdafaay Hukuk heyeti kurduruvermiti. S o m a halk, imdi ehrin dolaylarnda binlerce g nll toplandn sanyordu. K e m a l bey, bununla, k a s a ba zenginlerinin Yunan ordusunu tuz-ekmek ve ak tes lim bayrayla karlamasn n l e m e k ve halkn m o r a l i n i ykseltmek istemiti. K e m a l bey, M d a f a a y H u k u k heyetini k u r d u k t a n s o n r a ilk e l d e g e r e k e c e k b i r m i k t a r d a p a r a t o p l a m t k i bin lira k a d a r t u t u y o r d u . K e m a l bey, ertesi g n , m f r e z e s i n i n n n e d e r e k Krkaac'a yollanmt. Mfrezesini kasabaya sokmam, o n u n c i v a r n d a k i y z e l l i e v l i k m e r t , iyi i n s a n l a r l a d o l u bir ky olan Bakrky'e giderek orda konaklamt. T a m gne batarken kye girmiler, kylerin kendilerini b yk konukseverlik ve yurtseverlik duygularyla karladklann grmlerdi. Kemal bey ve mfrezesinin buralara neden geldiini anlayan ky halk, hemen o gece bu mf rezeye en yiitlerinden otuzunu k a t m a k t a gecikmemi243

terdi. Bakrkyller, gnllleri yedirip iirmi, gerei gi bi arlamlard. Kemal beyin y o r g u n erat karnlann d o y u r d u k t a n son ra, hemen derin bir uykuya dalmt. Btn gn srtlanndaki tehizatla ve Haziran scanda boncuk gibi terler d k e r e k y r m l e r d i . Bu ksa srecek uyku srasnda ise nbeti, mfrezeye yeni katlan ky yiitleri t u t m u t u . Ke m a l b e y . H a z i r a n ' n 1 0 u n u 1 1 e b a l a y a n b u lk g e c e s i n de u f a k bir e k e r l e m e k e s t i r d i k t e n sonra, kalkm, erat da kaldrm ve Akhisar'daki Yunan kuvvetine afak atar ken bir baskn y a p m a k zere talimat vererek mfrezesi nin banda yola koyulmutu. G n rken, sk b i r y r y t e n s o n r a A k h i s a r y a k n larna geldiklerinde b u r d a k i Yunan kuvvetinin apansz e kilip gittiini ve ekilirken de biraz eya brakm olduk larn renmilerdi. Yunan o r d u s u n u n her ne sebeple olursa olsun Ak hisar'dan ekilip gitmesi, btn o blgede yaayan Trk lerin umudunu glendirmi, moralini ykseltmiti. Yu nan kuvvetlerini karlamak iin Krkaa kasabasnn ka psnda yaplm olan takla beraber daha yaplmakta olan lar da yktnlmt. te, Akhisar'daki Yunanllarn ekil mesi dolaysyla onlarla a r p m a d a n mfrezesiyle Bal kesir'e dnen K u r m a y Yzba Kemal beye burda yeni bir grev kmt. br kasabalar halk gibi Bergama halk da bu e kiliten ve Balkesir'in canl bir savunma merkezi haline gelmesinden umutlanm, ora Mdafaay Hukuk'undan y a r d m istemiti. Her ehir, salt kendini k o r u y a c a k bir k u v v e t i b i l e z o r l u k l a k a r r k e n b a k a bir e h r i n i m d a d na nasl k o a b i l i r d i ? B u n u n iin de bir f o r m l b u l u n m u t u . Her ehir ve kasaba kendisini savunacak g c k e n d i v a r l n d a n k a r m a l y d . O n l a r a yalnz u y a r c k l a v u z lar gnderilebilirdi. Bunun iin de Kurmay Yzba Kemal b e y , ileri a t l m ; B e r g a m a ' y a t e k b a n a g i d e r e k o r d a b i r milis toplamak ve k a s a b a y a d o r u ilerleyen dman b u nunla karlamak istediini sylemi ve hemen yola k mt. Balkesir ve Ayvalk'tan da Bergama'ya mfrezeler 244

gelecekti. Bunlar yetiinceye dek Bergama'nn dman glerine kar ahlanmasn ve kendi yayla kavrulma y becermesini salamak grevini gen Yzba zerine a l m t . B u ii b a a r a c a n a d a i n a n y o r d u . S o n r a B e r gama halk, dmana memleketini inetmemeye heves ti grnyordu. Ayrca, y m e bu kasaba halk. 16 Mays'ta zmir'in igaline kar protestolar yadrm, yiite sesler karmt. Bu yzden K e m a l bey, u a r a bu ka yann z e r i n d e elindeki d r b n l e B e r g a m a ' n n d y o l l a rn, kysn k e s i n i d i k k a t l e i n c e l e r k e n u m u t l u v e i y i m ser g r n y o r d u . Gne, ateten bir kan tekerlei gibi d a zincirinin arkasna kayarken Kemal bey. atna atlad ve fundalk lar a r k a d a b r a k a r a k t o z l u y o l d a d o l u d i z g i n k a s a b a y a doru ilerlemeye balad. K e m a l bey, t e p e d e n inip d e k a s a b a y a y n e l d i i sra da bayrlardan yeri g sarsan cephanelik patlamasna benzer sesler iitti. zerinde gittii yol bile sarslyordu. Burda bir askeri depo olduunu, imdi de esliha komis yonu yesi stemen Nuri beyin bakm altnda bulun duunu biliyordu. Daha nce Nuri beyin, kanlamaynca bunlar patlatarak ortadan kaldraca haberini de al mt. Y i n e de c e p h a n e l e r i n y e r i . g s a r s a r c a s n a ve kulaktan sar edercesine byle patlayp durmas, o n u artm, hem de zmt. Tanamamak, karlamamak yznden altn deerinde gzelim cephaneler kl olup gi diyordu. B e r g a m a ' d a minarelerden a k a m ezan o k u n u r k e n bile herkes sokaklardayd. Halkn gzlerinde u m u t ve kor ku y a n y a n a parlyordu. K e m a l bey, s o k a k l a r d a n d r t n a l g e e r k e n halk, d m a n geliyor s a n a r a k r k p evlerine katysa da g e l e n i n T r k a s k e r i o l d u u anlalnca me rak a r t m ve halk, s o k a k l a r a d k l m t . K e m a l bey d o r u c a h k m e t dairesine indi. K a y m a k a m artt. Kay m a k a m , stanbul'a bal ve ileri o r t a l a m a y n e t m e y e a lan bir a d a m d . O, salt bir idareciydi, m a k i n a y a , r o b o t a benzer bir ynetici. Kemal bey mavzeri elinde, hkmet k o n a n d a dinlenirken K a y m a k a m , Dahiliye Nazr Ali Ke245

mal beye s o r d u u s o r u n u n geen hafta iinde ald karln gsterdi. O, b u n u daha nce btn kasaba hal k n a d a b i l d i r m i t i . D a h i l i y e Nazrnn b i l d i r i s i u y d u : c H k m e t - i O s m a n i y e Y u n a n i s t a n ile hal-i h a r p t e olmad iin ve m t a r e k e ahkmna gre dvel-i itilfiye tarafndan btn tekilt ve tehizat tahdit edildii iin bu yolda v u k u a gelen tecavzlere kar tabiatyla protesto e t m e k t e n baka bir areye tevessl edilemez. ayet Yunan kuvvei igaliyesi tarafndan byle bir taar ruz v u k u a geliyorsa tarafnzdan h k m e t namna iddet le p r o t e s t o edilsin. Fakat, fiilen mukavemet, sulh konfe ransnda Yunanllara kar serd eyleyeceimiz efkr ve mddeiyat hukukiyeyi sektedar etmek demektir. Dahiliye Nazn Ali Kemal K e m a l bey, b u n u o k u r o k u m a z iinden: T! Na m u s s u z h e r i f , d i y e s y l e n d i . M e m l e k e t i d p e d z Yunan-" llara p e k e e k m e k istiyor. Sonra Kaymakama s o r d u : Peki. bu telgraf halka bildirdiniz mi? Elbette, bildirdim. o k fena. i m d i halk. bizim gnll t o p l a m a m z a engel olacak. nk, Yunanllara kar durulmamasn. ate edilmemesini padiahn nazn emrediyor. Keke, bu tehlikeli yazy halka bildirmeseydiniz. Fakat, ben. b u r a ya Bergamallarn isteiyle geldim. Bergamallar bizden imdat istediler. Bu telgraf, halk bizden imdat istedikten sonra gelmise ok fena! Maalesef yle! Eraf, ileri g e l e n l e r i arnz konualm. O r t a d a h k m e t otoritesi mi kald? Sebebini bil diklerinden gelmezler. yleyse telll artalm. K a y m a k a m , telll a r t t ve Kemal bey, tellla na sl b a r a c a n a n l a t t ; t e l l l , a k a m n a m a z n d a n g e c e yarsna dek Bergama'nn sokaklarnda bard d u r d u : Ey hali, d u y d u k , duymadk demeyin. Balkesir ve 246

Ayvalk'tan kuvvet yetiinceye kadar drt buuk Yunan lya k a s a b a y i n e t m e m e k i i n y e d i y a n d a n y e t m i y a na kadar Allah'n seven silhn kapp h k m e t m e y d a nna gelsin! Telll, bir y a n d a n barp d u r u r k e n , bir y a n d a n da Nuri beyin ateledii cephaneler patlyor, gkyzne do r u i m e k l e r e b e n z e r k e s k i n k d e m e t l e r i s a l y o r d u . st ba p e r i a n bir halk yn, k a s a b a n n al kan ve namuslu halk, hkmet konann evresini al m, lks lmbasnn aydnlnda g e n Yzbay ve tek t k k p g e l e n s i v i l klkl s i l h l d e l i k a n l l a r s e y r e d i y o r lard. Kasabann btn zengin eraf evlerine kapanm, lmbalarn sndrm, tilki uykusuna yatmt. Uyumu yorlard. Fakir halkn ocuklar, stemen Nuri beyin d a t t kz g i b i m a v z e r v e k t k l k l e r l e K e m a l b e y i n karsnda hizaya girerken kasabann eraf da s a m a n altndan su yrtyordu. een erkezlerinden Hamit avu, yannda Fransz tebaasndan m e r ve a r k a d a B e k t a olarak ev ev dolayor, elindeki bir kda imza t o p l u y o r d u . Bu kt, B e r g a m a ' n n z e n g i n l e r i n c e ve Hr riyet ve tilf Partisi k o d a m a n l a r n c a yazlp hazrlanm t . Bunda, B e r g a m a ' y a d o r u bin t r l ihtiyatla ilerleyen Yunan kuvveti, kasaba adna igale arlyordu. imdi den elli imza toplanmt. Byk mal ve mlk sahipleri, Yunanllara tuz ve e k m e k l e beraber hemen yarn sabah bu kd da g t r e c e k l e r d i . Eraftan on kii, balarnda H a m i t C a v u ' I a iki a r k a d a o l a r a k s a b a h l e y i n e r k e n d e n d m a n ordusuna karlayc kacaklar, gzel kasabalar Bergama'y ve bunun topra zerine serpilmi gze! mal ve mlklerini ateten, demirden ve yamadan koruya caklard. Z a t e n Y u n a n k u m a n d a n l , ilk n c e i g a l e d e c e i k a s a b a n n y a d a e h r i n e r a f v e H r r i y e t v e t i l f Par tisi kodamanlaryla el altndan haberleip anlayor ve buralara bar havas iinde yryerek kendi z toprak larna g i r e r g i b i g v e n l e g i r i y o r d u . Cahil ve f a k i r halk, h e p erafn b o y u n d u r u u altnda yaadndan onlarn 247

isteklerine hi bir vakit boyun emezlk edemiyor, onla rn isteklerini ister istemez kendi istei o l a r a k b e n i m s i yordu. K e m a l bey, h k m e t i n n n d e o t u r m u , g e l e c e k k a h r a m a n l a r b y k bir sabrszlkla bekliyordu. s t e m e n N u r i ' n i n a t e l e d i i c e p h a n e l i k , s e s s i z y a z g e c e s i n i bir s a v a m e y d a n g i b i k o r k u n g r l t l e r l e d o l d u r u y o r , halk, babo s o k a k l a r d a dolaarak hem Kemal beyin milisle rini, hem de kar yamata alevler pskrerek patlayp duran cephaneliin rktc grnn seyrediyordu. Tellln b a r m a k t a n sesi ksld halde, g n l l l e r , k u r u m a y a balam bir e m e d e n uzun aralklarla d a m l a y a n s u d a m l a l a r g i b i g e l i y o r d u . G e c e y a r s n a d o r u ise m u s luk bsbtn kurumu, gnll damlalar damlamaz o l mutu. K e m a l bey, h e m sigarasn iiyor, h e m d e t o p l a n a n otuz silhl babozuun karsnda arpac kumrusu gibi dnyordu : zmir igal edildii g n , her yana t e l g r a f l a r yad rarak v e . b u igali protesto e d e r e k : Eer dman gelirse memleketi silhla mdafaa edeceiz! diye haykran o gnk Bergamallar, bugnk Bergamallar deil miydi? Hi otuz silhl d e r m e a t m a babozukla bir tabur gcnde dman piyadesi, seksen svari, mitralyz ve da toplarna kar durulabilir miydi? Evet, d m a n s e k i z y z p i y a d e , s e k s e n s v a r i , m a kinal t f e k ve toplaryla M e n e m e n yoluyla Ali Aa iftlii-Readiye ynnde Bergama'ya doru ilerliyordu. K e m a l bey, b u hal k a r s n d a u m u t s u z d m t . Bergama zerinde bildiklerine gre imdi elinde otuz ki i y e r i n e iki y z e l l i - y z kii b u l u n m a l y d . Ah, b u i h e p u K a y m a k a m n a m u s s u z u n u n b a nn a l t n d a n k t . E e r o , A l i K e m a l ' i n a l a k a b i l d i r i s i ni b u c a k l a r a , kylere k a d a r y a y m a m olsayd, yiit Ber g a m a , b e n i m a r m karsnda byle v a t a n haini gibi s u s m a z d . N e y a p t y s a o b i l d i r i y a p t ! Eraf, z a t e n hazr, hi e l l e r i n e b y l e bir n i m e t g e e r d e b u n d a n y a r a r l a n maz o l u r l a r m? Fakat, yine de Trkz, otuz kiilik derme248

 a t m a k u v v e t l e m o d e r n s i l h l a r l a a r a l a n m b i r tabur; d m a n a kar y r m e k zorundayz. T r k l n en b y k art da bu deil mi, zaten? Bu srada s t e m e n Nuri bey, b i r k a milisle g e l d i : H o geldin Y z b a m , d e d i , d m a n a bir t e k ie yarar silh ve cephane brakmamaya karar verdim. E v e t , Bergama'ya geldiimden beri patlayp duru yorlar. B t n kullanlabilir silhlar isteyen kasabal ve kyllere dattm. Fakat silh alan g e i p gidiyor. Ya n m d a p e k a z k i i k a l d . O n l a r d a z o r u g r n c e k a p ge decekler. nk, K a y m a k a m , her yana bir t a m i m yolla yarak Yunanllara kar d u r u l m a s iin yaplan alma larn n n d e g e t i . Kasabann eraf, her an beni ve s i zi birisine ldrtebilirler. Btn subaylarn padiah d man, Yunanllarn da padiah dostu olduunu yayyor lar. A r t k , b e n c e B e r g a m a ' n n i i n d e y a p l a c a k b i r e y kalmamtr. Yarn, d m a n burdadr. Bir eraf haneri le y e r e s e r i l m e d e n n c e b u r a d a n u z a k l a m a l y z . Ben de hemen Readiye yolu zerinde d n d m bir pusu yerinde Yunanl dostlarmz elik leblebi lerle karlamak zere yola kacam. K e m a l bey, g n madan n c e silhl 30 g n l l n n nne derek Readiye yolunda ilerlemeye balad. Du ru m a v i bir g k y z balarnn zerinde b t n irili u f a k l yldzlarn yakmt. B y k ve k k aylar, p a r l a k yldzlaryla apak grnyor, trl burlar iin eliyle ya plm prlanta ssler gibi Haziran gecesini bir k a t d a h a g z e l l e t i r i y o r d u . o b a n yldz, bir lks l m b a s p a r l a k l y l a l c i v e r t d a y n l a r n n t e p e s i n d e pr p r e d e r e k parlyordu. Yol kysndaki y a b a n glleri allklarnda ve b r a a kmeleri iinde blbller, nsan k i t a p l a r d a k i blbl iirlerine doru yaklatrarak seslerinin btn ak r a k l v e s e v i n s e r p i n t i l e r i ile t y o r d u . K a s a b a d a n epey uzaklamlard. ehrin horozlar hl onlar kaygusuz sesleriyle uurluyor, bilinmez bir yerde bir eek anryor, uzak bir tarlada d o m u z kovalayan kyllerin a l d t e n e k e l e r t y o r , bir y a n d a bir e r k e k srtlan h a y k 249

r y o r d u . okal sesleri, yava yava kasabann kenarn d a k i mezbahadan ve p l k l e r d e n uzak fundalkt tepeJere doru uzaklayordu. Bakray'n arltlar iitilmeye balamt. Bu ayn zerindeki Erigl kprsnn imdi dmann eline ge t i i n i h e s a p l a y a n K e m a l bey, k p r n n g e r i s i n d e b i r g z e t l e m e yeri seerek milisi oraya yerletirdi. D m a n n k a s a b a y a g n d z g z ile g e l e c e i n i b i J e n K e m a l b e y . g n l l l e r i , iyi k o r u n u l a b i l e n y k s e k e bir yerde mevziye s o k t u , y l e ki. balar sknca ekili yolu serbest kalyordu. Haziran gnei, bu kk mfre z e y i p u s u d a y a k a l a m ve Ege'nin bunaltc scan zer lerine boaltmaya balamt. Bu ara, fundalklar arasn d a hrtlar iitildi v e Kemal beyin verdii parolay sy leyen 20 silhl g n l l daha kageldi. Bunlar da Nuri .beyin milisleriydi. Kemal bey buna o k sevindi. imdi, elinin altnda 50 silhl vard. Erigl k p r s n n b e t - i l e r i ile g z h a p s i n e a l d r a n K e m a l b e y . g n l l l e r i t o p l a y a r a k talimat v e r m e y e balad. Bu ara. silhsz bir ba bozuk, sinsi admlarla hepsini tand anlalan g n l llere yaklat ve onlarla fsldayarak bir eyler konu t u . K e m a l bey, bir k e n a r d a kalvermiti. B t n milis er leri, h e m e n g e l e n sivil adamn evresini alm, o n u ilgi ile dinlemeye balamlard. Biraz sonra, o adamn ev r e s i n d e k i gnll kalabal er beer kiilip gruplar ola r a k b i r e r k e n a r a e k i l d i l e r . K e m a l bey, b u n u p e k y a d r g a d, d i k k a t ediyordu. Yzler yava yava deiiyor,, d o s t luk ve savakanlk maskesini atyor, d m a n c a ve sinsi b i r r e n k alyor, o n a d n p d n p t e r s b a k l a r y l a b a k Yorlard. Kemal bey, 50 y z n b i r d e n b i r e d m a n kesildiini g r n c e arp k a l d . B u nasl a u l u b i r r z g r d k i , u f a k b i r s o l u u ile h e p s i n i a u l a m , k e n d i s i n e d m a n e t m i ti? Bu dmanlk, bir iki d a k i k a iinde ses o l a r a k da y k seldi. Gnlllerden biri ona di bileyerek u szleri sy ledi : Biz, g e r i y e , e v i m i z e g i d e c e i z . Biz, m u h a r e b e is250

temiyoruz. Padiah, Yunanllarn dostu imi, sen padiah .dmansn! Kemal bey, bu dman havay databilmek iin on lara birok dokunakl tler verdi. Vatan, millet, din, peygamber ve Allah stne bir yn sz syledi. Kimi sinin inadn krma benziyorsa da ounluk dnk ve somurtkan yzleriyle ona kmseyerek bakyordu. Gen subay, bir ara cann kurtarmak kaygusuna bile dt. Bu sert. bu karanlk inad kramayacan sezmeye ba lamt. Kemal bey, bu kaygu verici durumun hzn henz krmamt ki, drt silhl atl. kendilerine doru gelmeye balamt. Gnlllerden biri: een Hamit avu geliyor! dedi. Hepsi yeni ge lenlere baktlar. Hamit avu. Hrriyet ve tilf Partisi'nin azllarn dan ve azgn bir kuvay milliye dmanyd. een Hamit avu'un yanndakiierden ikisi de efe klnda, biri de eraftan zengin bir adamd. Geen Hamit avu, gnl llere : Selmnaleykm arkadalar! diye bard. Aleykmselam! diye karlk verdiler. - Ne aryorsunuz burda? Sizi de mi aldattlar? Pa diahmz efendimizin stanbul'dan gnderdii emri iit mediniz mi? ittik amma, bu zabit onun yalan olduunu sy ledi. Siz, beni dinleyin: Yunanllar, bize dman deil, padiah efendimizin dostu onlar. Yunanllara kurun at mak yok. Yoksa, bar kaybederiz. Anlald m? Anlald. Haydi, imdi dnn bakaym, hepiniz evinize! Boubouna banza bel amayn. Biz, Yunanllarla anla yoruz. Korkmayn, hi biriRizin burnu kanamaz. Bu ara, gnlllerden ayrlp uzaklamann aresi ni arayan Kemal beyin evresi Tuzsuz Efe, Bekta ve

 m e r denilen adamlarla evrildi. Silhlarn o n a evire^ rek: T e s l i m ol ulan! diye bardlar. Gnller. bu ack l sahneye hem akn, hem de kaygusuzca bakyorlard. G e n subayn silhn ve tabancasn alan H a m i t avu'Ia Tuzsuz Efe, o n u n ellerini de arkasna baladlar. Uzun boylu, kk gzl gen bir a d a m olan H a m i t avu, bundan sonra gnlllere dnd : Bana bakn arkadalarm, dedi. Yunan nerde ise g e l m e k z e r e d i r . H e m e n b u r a c k t a n sr o l u n . G e i n g i d i n otuunuzun o c u u n u z u n yanna. Gnn birinde, ulan H a m i t b i z i m bamz salam bir beldan kurtardyd d i ye bana d u a edersiniz. Gnlller, bu sz zerine g r u p lar olarak k o n u a gre Bergama'ya g i d e n yola indiler. Biraz s o n r a a y a k sesleri de kesilmi, o r t a d a yalnz g n l l l e r i n i i n e i l k k a r a n s i v i l a t l ile H a m i t a v u . T u z suz Efe, B e k t a ve mer, bir de K u r m a y Yzba K e m a t bey kalmt. Ellerini smsk arkadan baladktan g e n subay y z k o y u n y e r e yatrdlar. Hamit avu bu ara Tuzsuz Efe'ye: Haydi efe, dedi, unun kellesine bir kurun yer letir! Kafasn keser, karki heyetle birlikte Y u n a n k u m a n d a n n a gtrrz. M k f a t n da alnz. Tuzsuz Efe, y z n b u r u t u r d u : Hamit avu, dedi, ben kaatil deilim. Bana d o k u n m a y a n a d a m a ben silh ekemem. Sonra, bu bir za bit, ben buna kurun a t m a m , hum de attrmam. H a m i t a v u , b u n u b y l e bil! E e r b u a d a m l d r r s e n b e m de karnda bulursun. y l e y s e onu diri diri gtrp Yunan kumanda nna t e s l i m edelim. Ben buna da he demem. Brakalm gitsin. Efe, ben o n u k u m a n d a n a g t r m e y e kararlym.. Artk, s e n g e r i s i n e karma! (Tuzsuz Efe sonralar kuvay milliyeci olmutu.) Sonra, gitti Kemal beyi tekmeleyerek yerinden k a l drd. O n u nlerine katarak aa yola indiler. Karlayc 252

heyet de yetimi, aada onlar bekliyordu. Bunlar, be l i a t l a r z e r i n d e iyi g i y i m l i , i y i b e l i o n k i i y d i . B e r g a m a ' n n s z g e e n ilk s a f t a o n e r a f , z e n g i n i idiler. En b a t a k i n i n e l i n d e bir ak t e s l i m b a y r a vard. Bir srn u c u n a g e i r i l m i ap ak bir bez parasn bir b a y r a k gibi bann s t n e kaldrm, sa elinde t u t u y o r du. Ondan sonrakinin elinde gzel bir sepet vard. Bu nun iinde frndan yeni km t a p t a z e bir b u d a y ek mei ile bir k s e iinde tuz vard. Bunlar Y u n a n k u m a n dana verilecek ve onun dostluuna snlacakt. Kafile, yolu ikiye blen Bakray kprsne doru ilerlemeye balad. H a m i t avu yar asker, yar sivil ve silhl olarak oynak bir atn zerinde en n d e gidiyor, onun arkasndan teslim bayran tayan adamla, tuz ve e k m e k sepetini tayan k i m s e gidiyordu. Elleri arkasnda smsk balanm o l a n ve silhlar alnm olan Yzba K e m a l bey, ellerini b a l a y a n ipin u c u k e n d i s i n i y a k a l a y a n l a r d a n bir atlnn eliyle ekilerek ve kafilenin yan s ra k o t u r u l a r a k y r t l y o r ; ara sra t k e z l e y i p dyor, zorla kalkarak atllara ayak uydurmaya alyordu. V a k i t de kuluk o l m u t u . G n e iki mzrak b o y u yk s e l m i , y a k m a y a b a l a m t . A t l l a r n k a l d r d s a p s a r bir t o z g e n Yzbay a r a sra g r n m e z hale g e t i r i y o r d u . Bakray k p r s n e varldnda, Kemal bey, bakt: Kp r gerekten Yunan ordusunca tutulmutu. Sada ve sol da pusuya yatm Yunan erlerinin elik miferleri yksek otlarn arasnda parlyor, kprye d o r u l t u l m u sal sol l u iki m a k i n a l t f e i n n a m l u l a r k a r a n l k g z l e r i y l e y o l cular gzetliyordu. Kafile kprnn bana geldiinde teki utan : * Vire. kimdir gelenler? diye T r k e bir s o r u iitil di. Soran g r n m y o r s a da makinal t f e i n bandakilerden biri o l d u u anlalyordu. Hamit a v u : Kumandan hazretlerini grmek istiyoruz. Hamit a v u derseniz o bilir. Daha n c e k o n u u l m u t u r . Biraz sonra, sadan soldan bir m a n g a asker frla d; silhlarn gelenlere dorulttular. Gen bir subay Yu nanca :

253

 Haydi gelin g e i n , k u m a n d a n ilerde sizi bekliyor! dedi. Bir sahra telefonuyla a b u c a k grlp k o n u u l d u u anlalyordu. Kafile, k p r y t k r d a t a r a k karya geti. Elleri b a l K e m a l bey, Y u n a n s u b a y ve e r l e r i n i n ilgisini e k t i . 1 Subay. Hamit avu'a : Kimdir bu a d a m , vire? diye sordu. *-- K u m a n d a n n z b u n u n k i m o l d u u n u b i l i y o r . B i r subay, bir vatan haini. Etrafna toplad cahil m e m l e k e t o c u k l a r n d o s t u m u z Y u n a n o r d u s u n a k a r s i l h l a kar k o y m a y a kkrtt. Biz d e k e n d i s i n i yakaladk. Sizin k u mandan hazretlerine gtryoruz. Bunlar, ttihatdr, m e m l e k e t i yeniden a t e e v e r m e y e alyorlar. Cezasn biz verecektik, a m a vazgetik. Varsn, padiahmzn d o s tu olan Yunan kumandanl versin. Yunan askerlerinden birka T r k e : Vay haine bak! Vire, sen buuk klhaniyle ne yapacaksn kbca Yunan o r d u s u n a kar? Hem de subay, hl akllanmam. Bu T r k e k o n u a n a s k e r l e r . zmir'in yerli R u m l a n n d a n yle abucak devirilmi, metropolit Hrisostomos'un kutlayarak cepheye srd eitimsiz delikanl lard. Bunlar, T r k e d e n baka dil bilmeyen yerli R u m larla Y u n a n o r d u s u arasnda n e m i i bir ba m e y d a n a g e t i r m e k zere toplanmlard. Bunlardan biri, tfeini Kemal beye dorultarak j Vire, dedi, ben t e m i z l e y e c e i m bu herifi! Yunan subay, hemen ona kt: Dur, o , k u m a n d a n a t e s l i m e d i l e c e k ! S o r u m l u d eriz sonra. Hamit avu'a : Haydi, Hamit avu, dedi, al bu kafileyi y o l d a n d o r u c a y r . Y a r m s a a t i l e r d e . B i n b a sizi b e k l i y o r . Kafile, Readiye kyne d o r u ilerlemeye balad. Kemal beyin tkezleyerek, sarslarak yrmeye alma s. Y u n a n askerlerinin mizah duygularn gcklad; h e p s i birden sadiste gldler. Birisi son o l a r a k : Hain! diye arkasndan bard. 254

K e m a l bey, i i n d e n : Bu h e r i f l e r b e n i s a b r a k m a z lar, d i y e d n y o r d u , n k , b e n i m g i b i l e r i n a z n l k t a o l d u u n u sanarak ellerine geirdiklerini yakaladklar yer d e l d r e m e m i l e r s e , g t r p z m i r ' d e b i r d i v a n harp komedisinden g e i r d i k t e n sonra k u r u n a diziyorlar. Bakray'n temiz akllar zerinden sekerek g i d e n sularna zlemle bakt. Hntan, fkeden, scaktan dudak lar a t l a m t . u o n - o n b e k i i . u a n d a b t n B e r g a ma halkn m temsil ediyordu? Hele u H a m i t avu de nen t y bozuk, bu zavall m e m l e k e t i n d e r i n a c s n d a n b i r z e r r e s i n i d u y m a k g c n d e o l m a y a n b i r y a n d a n , Ipir solucandan baka neydi? Yunan kumandanlnn vere cei b i r k a kuru m k f a t a bir T r k y u r t s e v e r i n i satmak,, ne k o r k u n , ne kark, ne aalk, ne baya, ne rezilce bir i t i ! K e m a l bey. b u n d a n sonra: Padiah, s a d r a z a m . Ali Kemal hainleri t o p t a n bir milleti, bir m e m l e k e t i satmak, h a k k n a s a h i p o l u r l a r d a bir e e n H a m i t a v u , bir T r k s u b a y n s a t m a k h a k k n a n e d e n s a h i p o l m a z ? r nek n n d e y k e n hi o n u t a k l i t e t m e k t e n geri d u r u r m u ? Acaba, u gzel memleketin kurtuluunu g r m e d e n l drlecek miyim? Kimbilir? Belki de bir k u r m a y subay o l d u u m iin Yunan K u r m a y Bakanl b e n d e n haber szdrmak u m u d u n a kaplr da geici o l a r a k hayatm b a layabilir. O n d a n s o n r a Allah kerim. Sfcak. g i t t i k e artyor, Kemal bey k a n ter i i n d e k o arak rahvan giden eraf atlarnn gidiine ayak uydur maya alyordu. Tabur kumandannn mola verdii aa altna varl dnda, Hamit avu, a t t a n inerek tekileri de indirdi. Ve onlar kier y a p a r a k k u m a n d a n a d o r u y r t t : te, B e r g a m a h a l k , size m e m l e k e t l e r i n e h o g e l diniz diyor, k u m a n d a n m ! dedi. Ve elindeki elli B e r g a m a lnn i m z a v e m h r n t a y a n B e r g a m a y a ' y a a r k dn v e r d i . Y u n a n k u m a n d a n n n a k d i l e r i b i r d e n b i r e imek a k t : B e r g a m a e h r i n i n akll b y k l e r i n i s e l m l a r m , buyursunlar! dedi. 255

E l i n d e a k t e s l i m b a y r a n t a y a n iyi g i y i m l i B e r g a m a l zengin, ilerledi, Hamit. avu'tan s o n r a k u m a n d a n n elini skt. Sonra sepetli a d a m ilerledi, k u m a n d a n n elini skt ve Hamit avu'un yardmyla s e p e t t e n ak bir so mun kard, kumandana uzatt, tuzu da kristal kse iin de Hamit avu elinde tuttu. Kumandan byk bir ho nutlukla ekmekten bir lokma kopard ve tuza banarak azna att. ineyip y u t t u k t a n sonra Y u n a n c a : Biz, Y u n a n m i l l e t i b u r a l a r d a v a k t i y l e b y k m e deniyetler kurduk ve k k Asya milletlerini bar ve mut luluk iinde yaattk. imdi d e buraya b a n v e m e d e niyet getiriyoruz. Hi bir T r k ' n b u r n u n u k a n a t a c a k de iliz. Y a l n z u n u n g i b i ( K e m a l beyi g s t e r d i ) d i k b a l l a r biraz terbiye e t m e y e alacaz. Haydi, i m d i salkla dnnz gzel, eski ve meden Bergama'ya! O r d a inaa l l a h e l ele v e r e r e k y i n e b y k b i r B e r g a m a m e d e n i y e t i yaratacaz. , H a m i t avu, k a f i l e y i ikier y a p a r a k a t a b i n d i r d i . Ber g a m a ' y a y o l l a n d l a r . T a b u r k u m a n d a n . K e m a l b e y i bir ka muhafzla gerideki karargha gnderdi. Gen Yzba nn e r e f l i , a n l s e r v e n i b u n d a n s o n r a d a s r p g i d e c e k t i . Esir o l a r a k z m i r ' e g t r l e n K e m a l b e y . o r d a . b i r s r e k a l a c a k , s o n r a e s i z b i r v a t a n s a v a n d a yldz lardan biri o l m a k ve k u r t a r c l a r d a n birisi d u r u m u n a yk selerek i ve d d m a n l a r dize g e t i r m e n i n tadn ta dabilmek iin a c a r zeksn kullanarak esirlikten kap kurtulacak, yine cepheye dnecek. Soma cephesi kuman danln a l a r a k d m a n l a h r r i y e t i i n d e b o u m a n n v e savamann tadn t a d a c a k t . Kader o n a b y l e bir yol izmiti.

*
* H r r i y e t ve tilf Partisi'nin alkan a d a m e e n Ha m i t avu; bayrak, tuz ve ekmek treninden sonra yine k a f i l e n i n n n e d t , atn oynatarak, b y k bir baannn mutluluu iinde Bergama'ya doru yolland. Ar kasndan kendi adamlaryla on kiilik eraf g r u b u geli yor, yaptklar i t e n honut, g l e r e k b i r b i r l e r i y l e k o n u u y o r l a r d . ki y z m e t r e a r k a l a r n d a n d a t a b u r u n n c 256

leri. bir gezinti yapar gibi kaygusuzca ilerliyordu. Saat onda Yunan ordusunun ncleri, zerlerine yaan iek y a m u r u altnda B e r g a m a ' n n ilk evlerini g e t i l e r v e h k m e t konana d o r u ilerlediler. Yahudi. Ermeni. R u m e r k e k ve kadnlar. Yunanllar iddetle alklyordu. eh r i n Trk eraf da karlamak zere hkmet meydanna sralanmlard. Tabur kumandan, Kaymakam Rasim be yi g r m e k istedi. Rasim bey, cidd bir yzle odasndan d ar kt ve Yunan k u m a n d a n n a : Bergama'nn igali, mtareke artlarn aka ihll etmektedir. Bergama'nn yegne sorumlu idarecisi o l a r a k bu igli p r o t e s t o ederim. En yakn z a m a n d a a s kerlerinizi Bergama'dan ekmenizi talep ederim! dedi. Yunan tabur kumandan, bunun zerine c e n t i l m e n c e g l m s e d i ve sar evrak antasn zarif ve davranla a t . i n d e n a r a f gibi yazl bir kt karp Rasim be y i n g z l e r i n i n n n e t u t t u . R a s i m bey. d e h e t l e a l a n gzlerini kt zerinde gezdirdi ve kendi haberi olma dan doldurulup Yunan kuvvetleri kumandanna verilen bu ktta btn Bergama zenginlerinin. Hrriyet ve tilf Partisi ilgililerinin, birka da zavall hemehrinin imza ve mhrlerini grd ve afallad. K o c a m a n kdn zerinde t a m 50 imza ve mhr vard. Tabur kumandan. Kayma kamn aknlk gsteren mimiklerini zevkle seyrediyor ve bu zavall Trk idarecisinin acizliine iinden k a h k a halarla glyordu. te, g r y o r s u n u z deil mi. K a y m a k a m bey? Biz b u r a y a b i r d m a n g i b i d e i l , bir h m i , b i r d o s t o l a r a k gelmi bulunuyoruz. Kasabanzn btn gayri mslimler i y l e s z s a h i b i T r k h e m e h r i l e r i , bizi e l l i i m z a l b i r a r ile a r d l a r . Biz d e b u n u n z e r i n e k a l k t k , b u r a y a g e l d i k . Biz, t t i h a t l a r n p e r i a n e t t i k l e r i T r k i y e ' y i k a l k n drmaya geldik. R a s i m bey, en s o n r a , bir T r k vicdan t a y o r d u . B tn bu szleri tiksintiyle dinledi ve kumandana kark duygularla bakt. Y u n a n tabur k u m a n d a n , bu ara, Ege'nin yetitirdii ok g z e l b i r R u m kznn k e n d i s i n e i k r a m e t t i i b y k

257

2/F.:

17

bir tas ayran ierken alayc baklarla kaza k a y m a k a m na bakyordu. En sonra, o k u m u bir adam olan K a y m a k a m , b u baklardaki f a t i h g u r u r v e almn g r m e m e z l i k e d e mezdi. Fakat, artk i iten gemiti.

YEILIRMAK

KIYISINDA

HTLLCLER

Bir ie ne denli ok insan ka tlrsa o i, o denli abuk bi ter... Homeros S a a t t e a n c a k d r t - b e kilometre yol alan d o l m a t e kerlekli bir Alman Benz otomobili, Havza-Amasya yolu zerinde, arkasnda b i r k a yayl araba o l d u u h a l d e sarslarak, hrlayarak, horlayarak, yalpa vurarak, tkezle yerek s a b a h n a l a c a k a r a n l n d a n beri yol a l m a y a a lyordu, ufack y o k u l a r d a n sonra f o k u r f o k u r k a y n a yan su. deitiriliyor, y e n i d e n yol alnyordu. M u s t a f a Kemal, yine yanna doktorlar, Refik beyle brahim Tal beyi almt. 1919 yl H a z i r a n ' n n 1 2 n c i g n , t a n y e r i a a r r k e n H a v z a ' d a n y o l a k m l a r d . H o y r a t Benz, g r l t s y l e , s z d e g i z l i y a p l m a s i s t e n e n y o l c u l u u bir g s t e r i h a l i n e g e t i r m i t i . Y o l b o y u n c a b y k bir s e s s i z l i k v a r d . Yollarda hi bir y o l c u glgesi g r n m y o r d u . B t n b u d a l k v e o r m a n l k b l g e y i y a l n z bir e y i n , - k o r k u n u n bekledii aka anlalyordu. Her tri ekiyann yan sra b i r d e siyas P o n t o s e t e l e r i n i n v a r l , b u r a l a r b u saatlerde ku umaz, kervan gemez bir l haline ge tirmiti. M u s t a f a Kemal, sabahn serin ve uyarc hava snda kendisini d e m i r gibi duyuyordu. D o r u s u u y d u ki Havza'daki ifal b a n y o l a r a doyasya girememi, u m d u u ifay da bulamamt. Uzak o r m a n l a r d a n silh sesleri geliyordu. Bir a r a d o u u f k u z e r i n d e n g e d o r u b i r kzllk y k s e l d i . K i m bilir bu yaklan bir T r k k y n n alevleri miydi? 258

Sonra, tatl bir mavilik, gkyznde bir rzgr gibi esti ve son yldzlar da sndrd. Kular, tek'notal vah i ve rkek kular, tek bana gezip dolamann ac z gnln seslerinde tayarak tmeye baladlar. Kuy tu ve henz karanlk dere ilerinde blbller yorgun, ac ve tatl sesleriyle ara sra bir k yapyor, sonra, yine meydan tek ve basit notal. gzel tyl kk kulara brakyorlard. Biraz uzaktaki kk bir glde beyaz ga galan ve kapkara gvdeleriyle bir sr su tavuu yz yor, sr sr kargalar, aydnlk sesleriyle kafilenin ba zerinden geip ekilmi ve srlm tarlalara doru uzaklayorlar, aakakanlar, irili" ufakl, kaln gvdeli aala r ekiliyorlard. Mustafa Kemal'in, altn yapay bulmaya giden idealist kafilesi, bu gzel, insansz topraklardan geer ken byk bir znt duyuyordu. alkan Trk halk, korkudan bir kyden kasabaya, bir kyden bir kye gidemeyecek hale gelmiti. Vahi silh seslerinden baka hibir ey buralarda babayiitlik taslayamazd. Hl. kafile, Pontos dnn bir cehen nem haline getirdii zengin sevimli doa gzellikleri iin den gemekteydi. Fakat, bu zenginlik, sessizlik ve sszlk iinde karlaacaklar herhangi bir tehlikeyi kolayca sa vuturabilecek silhlan vard. Gne ykseldike, byk bir insan kalabalnn kendilerini bekledii yere biraz daha yaklayorlard. Ku luk vakti orda olabilirlerdi. Komiser smail ve arkadalar gizlice Havza'ya gitmi, Mustafa Kemal'le arkadalarnn Amasya'da her an beklendiini sylemiti. Artk, Merzifon'dan Havza'ya sarkarak kendilerini kstracak ngiliz taburunun tehlikeli blgesinden klmak zereydi. Artk Merzifon'daki ngilizlerle Samsun'daki n gilizlerin kskacna girmek kara d de silinmek zerey di. Saat dokuz-on aras, Mustafa Kemal'in kafilesi, Amas ya'dan drt kilometre uzaktaki Gezirlik denilen gezinti yerinde kendisini drt gzle bekleyen Amasya ileri ge lenleriyle halkna ulat. Gezirlik. Karasu'nun kenarnda

serin aal ve iilecek gzel sularyla tannm bir yer di. Komiser smail Kesin'in Mustafa Kemal'e azdan ilet tii habere gre karlamann orda yaplaca anlalm t. Yine. Mustafa Kemal'in daha nceden Amasya'ya sal d adamlarnn azyla, kiilii stne gzel bir propa ganda yaplmt. Btn Amasya halk, ttihats, itilfs, anakkale ve Anafartalar kahraman Mustafa Kemal Paa'yla ve daha ok onun Anadolu'ya deerli kiiliiyle birlikte getirdii kurtarc dncelerle ilgileniyordu. Bu nun iin de btn Amasya halk, yollara dklmt. Onu grmek istiyordu. Amasya'nn sakin temposunu birden bire kmldatan, elektrikleyen, dalgalandran byk bir ola yn balamakta olduunu sezen halk, yrekleri merak, umut dolu olarak Gezirlik'e akn ediyordu. Mustafa Kemal'in dolma tekerlekli ve ancak hzl bir yaya kadar yol alabilen Benz'i arkadaki arabalar bi raz daha geride brakarak Gezirlik'te durdu. Mustafa Kemal, st ak arabada ilkin ayaa kal karak halk gzden geirdi. Glmsedi, sonra, inerek yol kenarna dizilen halkn gzlerinden gzlerini ayrmadan : Merhaba Amasyallar! diye scak ve gr sesiyle onlar selmlad. Halk hep bir azdan : Saol, ok yaa! diye karlk verdi. te, bu i de olmutu. Anadolu'dan bir ehir daha fethetmek zereydi. Sras gelecekti, gnde be-on ehir bile fethettii olacakt. Halk. bu gen ve yakkl paadan holanmt. Hep si, ilkin merakla bakt halde imdi yznde sempati klan olarak bakyordu. Gen paa, yol kenarnda sralanan ileri gelenlerin ellerini skt, hallerini hatrlarn sordu. Halk, mrnde ilk kez bu denli yanlanna sokulup hal-hatr soran bir pa aya rastlyordu. Akllca bir reklm da yaplm olduun dan Mustafa Kemal, halka mistik bir gzellikte de gr nyordu, Mustafa Kemal, burda mola vermek istemiyordu. Ama doruca Amasya'nn iiydi. ehirde burdakinden 260

ok daha gl, ok daha byk grlebilirdi. Doann iinde yalnz kalm bir deha ile bir s a k a k u u n u n k a d e ri arasnda hi bir ayrm olamazd. rgt, kalabaln o k o l d u u y e r d e y a p l a b i l i r , i, i n s a n m a l z e m e s i n i k u l l a n a rak meydana gelirdi. Onun iin onun r u h u dalk, orman lk v e s s z l k t a n b i r a n n c e k u r t u l u p i n s a n b o l b l g e lere, m b a r e k topraklarn g b e i n e d o r u atlmak isti yordu. Halk yeniden selmlayarak otomobile bindi. M o t o r h o m u r d a n a r a k a l t v e ileri a t l d . Y a y l l a r d a s a r s l a r a k arkasndan yollandlar. M u s t a f a K e m a l ' i n g z l e r i , sof y a n d a k i a y n h e r i k i yanndaki yeilliklere hayran takld kald. Elma baheleri, fundalklarla rtl yemyeil dan etei boyunca Amas ya'ya d o r u uzuyordu. rilemeye yz tutmu henz yemyeil elmalar aa larn dallarndan ptrak gibi sarkyordu. A l t y a n d a k i d e irmenlerin grlts, aydan teneke kutular iinde su kaldrp elma bahelerine giden harklara boaltan bostan dolaplarnn biteviye gcrtsna kanyor, ayn hzland yerlerden serinletici altlar geliyordu. Amasya'ya, yaklatka bu dolaplann gcrtlar daha oalyordu. imdi, yol, daha ok daralan bir vadinin sandaki srtn eteklerini syrarak g e i y o r d u . Kafile Kulstepe'yi geti. Amasya'ya yaklamaya ba lad. Y o l u n s o l u n d a n a k a n T e r s a k a n ay'nn t e d e Yeilrmak'la birletii yerde elma bahelerinin zerinde geli tirdikleri dzlk geniliyor, yeillik, bir doa bayram ha lini a l y o r d u . K u k p r ' y e v a r d k l a r n d a M u s t a f a K e m a l , sal sollu Amasya'nn tepesine dikilen kl renkli, yk sek dalarn altnda bunalr gibi oldu... Bu denli gzel doa grnlerinin iinden geip geldikten sonra, sanki insan hayal krklna u r u y o r gibi o l u y o r d u . Bu yaln k a y a l k l a r , A m a s y a ehrinin^ p e k o k k o r k u n t a r i h z o runluluklar sresince bir z a m a n iin olsun k o r u m a k g reviyle grevlenmiti. Y o k s a i n s a n l a r n k e n d i l e r i n e k a l s a y d , l m s z bir bar havas iinde, daha aklk, daha f e r a h bir yerde 261

konaklarn kurmaya alrlard. Kukpr'nn ak tatan a y a k l a r altndan Yeilrmak'n pek azalm o l a n yaz s u yu kydaki s t aalarnn ve y e m i aac ynlarnn yansmasyla yemyeil akyordu. Kylarda d u r g u n l a a n bu s u d a tatl yeillikleri koca m a n s t aalaryla a l a c a g v d e l i v e rpntl yaprakl a k a k a v a k l a r b a a a d u r u y o r , b y l e c e kynn y e i l l i i n e d gibi yumuak bir yeillik blgesi daha katyorlard. D e m e k ki Yeilrmak, biraz da bunun iin Yeilrmak't. M u s t a f a Kemal, Kukpr'nn banda otomobilden inerek kpry yayan geti. Kprnn br banda Kul s t e p e ' y e ve Gezirlik' y e t i e m e y e n oluk o c u k , kadn kz. i h t i y a r b i r yn A m a s y a l , t o p l a n m t . P a a , b u r d a n elden geldiince tatllatrmaya ve dost tonlar koymaya alt sesiyle hepsine b i r : Merhaba, e k t i , sonra beer-onar hatrlarn sor d u , g n l alc s z l e r s y l e y e r e k y r d . teki arkadalar da arabalardan inmi, onun arka sndan yryorlard. Yal kadnlar, y k s e k sesle o n u n m r n e dualar ediyor, ocuklar, yzlerinde bir bayram sevinciyle onu seyrediyorlard. Bylece tozlu bir yoldan iki yann kuatm halk topluluklar arasndan g e e r e k h k m e t konana vard. Amasya'nn b t n d n e n balar ve ileri gelenle ri byk salonda toplanarak M u s t a f a Kemal'in konuma sn d i n l e d i l e r . Halk, Mustafa Kemal'in stanbul hkmetinin izdii i z g i d e n dar t a m , o n a k a r b a k a l d r m o l d u u n u b i l i y o r d u . Bunun iin H r r i y e t ve tilf Partisi'nderi olan lar salona somurtkan yzleriyle girmiler, pusuda bekler g i b i bir hal almlard. M u s t a f a Kemal, gzlerinin pek ileyici ve iten ba klaryla salondakilerin dostluunu kazandktan sonra unlar syledi: Aziz Amasyallar! . / P a d i a h v e h k m e t , i t i l f d e v l e t l e r i n i n e l i n d e esir vaziyettedir. Memleket, elden g i t m e k zeredir. Bu kt 262

vaziyete are b u l m a k iin sizlerle ibirlii y a p m a y a g e l d i m . Hep beraber aziz vatanmz ve istikllimizi k u r t a r mak iin btn gayretimizle alacaz. Efendiler, zmir'in, daha sonra Aydn'n igali, g e l e cekteki tehlikeyi daha ak gstermitir. gal ve ilhak gibi hdiseler, asil milletimizin kalbini paralyor. Memleketimizin tamamen muhafazas iin mitingler y a p a r a k mill h e y e c a n o k c a n l b i r iekilde g s t e r m e k lzmdr. T a h a m m l i m k n s z o l a n b u a c k l v a z i y e t kar snda d e r h a l b i r t e k i l t k u r m a k v e b y k d e v l e t l e r i n mmessillerine tesirli t e l g r a f l a r e k m e k lzmdr. Amasyallar! Buras. Havza'dan tesi, Pontos oluyor. Sivas'n do usu Ermenistan'a katlyor. M e m l e k e t ngiliz m a n d a s altna giriyor. Tarihi b y k Trk mileti, b y l e bir esareti kabul etmez. Milletimizin tarih erefi vardr. Muhterem Amasyallar! Memleketin her tarafnda ateli almalar balad. Trk vatanseverlerinin gayretiyle garp ehirlerimizde mill c e p h e l e r k u r u l d u . C e n u p t a F r a n s z l a r l a e l b i r l i i y a p a n Ermenilere kar bir A d a n a cephesi tekil edildi. Kuvvetli etelerimiz. Fransz ve Ermenilere s a l d r m a y a baladlar. Erzurum'da Ermenilere kar mcadele balamtr. Amasyallar, ne duruyorsunuz? Burada da m u t l a k a her t r l h a k l a r m z k o r u m a k z e r e b i r ( M d a f a a - i H u k u k Cemiyeti) kurmalyz. Amasyallar, d m a n l a r n S a m s u n ' dan yapaca herhangi bir ihra h a r e k e t i n e kar ayak larmza a r k l a r m z e k e c e k , d a l a r a e k i l e c e k , v a t a n en son kayasna kadar mdafaa edeceiz. Allah, mille timize malbiyeti gsterirse btn evlerimize, mallar mza a t e v e r e c e k v e v a t a n b i r h a r a b e z a r a e v i r e r e k b o bir l h a l i n d e d m a n a b r a k a c a z . Amasyallar, buna hep beraber yemin edelim. Amasyallar gs dolusu haykrdlar: Btn Amasyallar emirlerinizi bekliyor, paam! Vatan Mustafa Kemal de c o m u t u : Sa olun, Amasyallar, zaferi kazanacaz. kurtulacaktr! diye bard.

263

Mustafa Kemal, hkmet dairesinde arkadalaryla yemek yeyip dinlendikten sonra a k a m st, Amasya'nn yukarsnda Saraydz denen yksek bir yerde bulunan klaya kt. K o m i s e r O s m a n an' a r a r a k m i t i n g i i n y a z d yazy B e y a z t C a m i i v a i z i A b d u r r a h m a n K mil e f e n d i y e g n d e r d i . E r t e s i g n C u m a y d . K t t a y a rnki C u m a n a m a z n d a v a t a n n k u r t u l u u i i n , t p k H a v zc'daki gibi bir vaaz verilmesini istiyordu. Komiser Osman an, bu kd g t r p A b d u r r a h man Kmil Hoca'ya verdiinde, hoca, sonsuz sevindi ve bunu g s t e r m e k iin de kd p t , bana k o y d u ve yle d e d i : B a m , g z m s t n e , b u ii s e v e s e v e y a p a r m ! Ertesi g n , yine, C u m a sabah, kalabalk bir A m a s y a heyeti Amasya'nn stnde, klann, idadi o k u l u n u n ve memleket hastahanesinin yanyana bulunduu Saraydz * denen yere ktlar. M u s t a f a Kemal ve a r k a d a l a r , ge ceyi klada geirdiler. Orda hastahanenin bitiiinde tek penceresi ehre bakan ve nnde gen kavak aalar y k s e l e n bo bir oda vard. M u s t a f a K e m a l , burasn i h tillci almalar iin bir b r o h a l i n d e k u l l a n m a y a b a lad. B u r a y a s o n r a d a n k a r a n l k o d a d e n i l m e s i n i n n e deni ksaca uydu: Gerekten karanlk, perian, zavall, f a k i r c e bir odayd bu. M u s t a f a Kemal, burda, baya bir tahta masann banda oturmu, ev sahibi olarak he yeti bekliyordu. Heyet geldi, oday doldurdu. Gelenler, ttihatlar, itilflar, yansz hemehrilerdi. Oturdular, M u s t a f a Kemal, h e p s i n i n e l i n i h a r a r e t l e s k a r a k hal v e h a t r l a r n s o r d u . Ondan sonra, kendisine gerek ttihat, gerekse itilfl a r c a s o r u l a n s o r u l a r a karlk v e r e r e k : O r t a d a ttihatlk, itilflk yoktur. M e m l e k e t me selesi vardr, dedi. Sonra, hkmetten korkarak dada bayrda saklanp kaak gezen btn ileri gelen ttihat hemehrileri a rtt. Bundan byle parti kavgalarnn bittiini herkesin e l e l e v e r e r e k o r t a k l a a d m a n a k a r s s a v a m a s ge-

264

rektiini anlatt. Hepsini almaya ard.

kendi

evresinde toplu olarak

A m a s y a heyeti, bu uurlu Cumay yeni bir dnemin balangc olarak benimsedi ve yrekleri M u s t a f a Kemal' in seriin scakl ve gelecein gzel umuduyla dopdolu olarak beraber aa Beyazt Cami'nde le namazn klmaya ve vaaz d i n l e m e y e indi. Namaz klndktan sonra, camiyi tklm tklm doldu ran halk, pek mehur bir vaiz olan A b d u r r a h m a n Kmil Hoca'nn vaazn dinlemeye hazrland. M u s t a f a Kemai, bu vaaz c a m i n i n sol k a y y u m l u u n d a o t u r a r a k dinlemeye ha zrlanmt. A b d u r r a h m a n Kmil Efendi, M u s t a f a Kemal' in k o n u m a l a r n d a n da ald esinle ylece zetlenen vaazna b a l a d : Ey a h a l i ! Milletin eref ve haysiyeti, istikbali hakikaten tehli keye d m t r . Bu f e l k e t t e n k u r t u l m a k iin icap eder s e v a t a n n s o n b i r f e r d i n e k a d a r l m e y i g z e a l m a k l zmdr. B u n o k t a d a b y k m i l l e t i m i z i n a z i m l e , i m a n l a b e raber almas lzmdr. Artk, p a d i a h o l s u n , halife o l sun, ismi. unvan her ne o l u r s a olsun, hi bir ahsn ve makamn hikmeti mevcudiyeti kalmamtr. Yegne arei hals, halkn d o r u d a n doruya hkimiyeti eline almas ve iradesini kullanmasdr. Hep beraber M u s t a f a Kemal Paa'nn e t r a f n d a t o p l a n a r a k vatan kurtaracaz. 12 Haziran'da Amasya'ya varan M u s t a f a Kemal, 13 Haziran'da Beyazt Camii'nde bu ihtillci vaoz verdirmi, ayn 14 n d e de A m a s y a y u r t s e v e r l e r i n i karanik odaya toplayarak Mdafaay Hukuk cemiyetini kurdurmutu. M u s t a f a K e m a l , h e n z Havza'da iken A m a s y a ' d a bir olay gemiti. Bu, M u s t a f a Kemal'in Amasya'ya doru u z a n a c a k y o l u n u k e s m e k i i n d i . 1919 yl M a y s ' n n s o n larna d o r u y d u . ngilizlerin S a m s u n temsilcisi ve Pontosularn ba yardmcs Yzba Solter, Amasya'ya gel mi, h k m e t konann h e m e n n n d e b u l d u u Komiser ismail Kesin'e gzda vermek zere yle kmu : Hepinizi t u t u p Malta'ya s r e c e i m sizin! N e d e n ? d e m e y e v a k i t k a l m a d a n m u t a s a r r f n ner-

265

d e b u l u n d u u n u s o r m u t u . M u t a s a r r f Srr b e y l e d e d a h a n c e g e m i bir o l a y d a n dolay p a y l a l a c a k k o z u v a r d . M e r z i f o n ' d a k i ngiliz s u b a y l a r , bir g n bir P o n t o s l u R u m tercmanla, kagelip btn hapishanenin boaltlarak mahkmlarn serbest braklmasn istemilerdi. Mutasar rf, n g i l i z s u b a y l a r n a b a r a r a k y l e k a r l k v e r m i t i : tr. ngiliz subaylar, en s o n r a m a h p u s l a r a r a s n d a b u l u n a n Hintli bir m s l m a n l a arkadann karlmasn is t e m i l e r d i . Srr bey, b u n a d a e v e t d e m e m i v e ngilizler, ta stanbul hkmetinden emir kartarak karlar talyan t e b a a s n d a n olan iki m a h p u s u e n s o n r a s e r b e s t braktrmlard. te, Solter: Hepinizi M a l t a ' y a s r d r e c e i m d i y e t e h d i t savururken mutasarrfn dikballn da a n l a t m a k istemiti. Mustafa Kemal, Amasya'ya doru yola kmadan n ce burasn ngilizlere eilimli bir ehir halinde g s t e r m e k i s t e y e n Solter, Srr beyi d e r k t e r e k h e m e n k p r b a nda ve hkmet konann yanbanda bulunan saat kulesine ngiliz bayran e k t i r m i t i . ngiliz bayrann saat kulesinde dalgalandn g r e n A m a s y a l l a r , k p l e r e b i n m i t i . lk mill f k e y i v e h e y e can duymulard. Bir koluyla bir gzn dnya sava c e h e n n e m i n d e y i t i r e n m a l l gazi t o p u yzbas Cevat bey, frtna g i b i belediye binasna girmi ve belediye bakanyla oturup konuan Solter'le tercmanna yle kmt: Bu b a y r a k n e ? Biz m u h a r e b e m e y d a n l a r n d a b u nun iin mi savatk? Bunun iin mi kolumuzu, baca mz, g z m z k a y b e t t i k ? Tek gz f k e d e n kan anana dnen Gazi Cevat beyi glkle durdurdular. Darda gittike kalabalklaan ve bayra saat ku l e s i n d e n i n d i r i p p a r a l a m a k i s t e y e n hak b i r , h d i s e k a r m a k zereyken Kad Ali Hikmet Berki efendi kagelm i ve olay u szlerle n l e m i t i : 266 Bu m a h p u s l a r b u r a y a ngiliz h k m e t i s o k m a m

 Sakin olun, k a r d e l e r i m , Allah byktr. Byle a s i l bir m i l l e t i n m e m l e k e t i n d e , b y l e l i m l e r , e v l i y a l a r yatanda yabanc bayra dalgalanamaz. o k g a r i p t i r , o s r a d a s a b a h t a n b e r i e s e n k u v v e t l i bir r z g r , k o r k u n bir k a s r g a h a l i n e g e l m i , d a m l a r d a n k i remitleri u u r m u , a a l a r n dallarn krm, havadaki kular yerlere arpmt. Solter'in astrd ngiliz b a y ra da bu arada yrtlp paralanm ve Yeilrmak'a doru uup srklenmiti. S o l t e r , t a m a n l a m y l a p a n i e u r a m t . H a l k n bir frtna gibi kabaran ve tehdide balayan ruhunun yan sra, doa gleri de y a r d m a gelmi ve bu, A m a s y a hal knca Tanr'nn bir mucizesi olarak kabul edilmiti. Bundan sonra, Solter'e, otomobiline atlayp Amas y a ' d a n k a m a k t a n b a k a y a p a c a k bir ey k a l m a m t .

ATE VE DEMR
Zalimlere isyan etmek, Tann'ya boyun emektir. Th. Jefferson A l b a y K z m bey a l t m b i r i n c i t m e n kumcjndanin bir ss, bir etiket o l a r a k almamt, izmir'in kanl i gali srasnda bu trajedinin ok yaknlarnda bulunmu, e s k i d e n k u r m a y b a k a n l n y a p t r u h s u z A l i N a d i r Pa t f n n zmir'i Yunanllara nasl bir tek p r o t e s t o k u r u n u olsun a t m a d a n teslim ettiini pek yakndan izlemiti; tp k S e l a n i k M u h a f z H a s a n T a h s i n Paa'nn. M u s t a f a Ke mal'in bu gzel memleketini Yunanllara peke ektii gibi. Mays aynn y a m u r l u , a m u r l u g n l e r i n d e Albay Bekir Sami beyle Akhisar ve dolaylarnda uradklar kor k u n baarszlk, o n u r k t p k a r a m s a r d r m e m i , ter s i n e enerjisini, yiitlik, yurtseverlik, insanlk ve en s o n ra subaylk duygularn d a h a ok kamlamt. Bekir Sa mi beyden ayrlp Bandrma'ya uram, orda g r d 267

eylerden umuda kaplmt. Bandrmadaki altm birinci t m e n basz, d a n k , u m u t s u z v e p e r i a n b e k l i y o r d u . T a m yeri ve zamanyd. Y u r d a bat kapsndan g i r m i olan dman, yine buralarda dank bir d u r u m d a bulu nan kuvvetlerin t o p l a n a r a k v u r u c u bir kuvvet haline g e tirilmesiyle durdurulup hrpalanacak, belki de kovulabilecekti. Altm birinci tmenin byle kumandansz bulu nuu, g e r e k t e n de ne b y k anst. Evet, d i r e n m e iine b u r a l a r d a n balanmalyd; dank yurtsever gruplarn bir a n n c e b i r e m i r a l t n d a t o p l a m a l , ilk d a y a n m a e k i r d e i olarak hazrlamalyd. Belki de kader bu y i i t e ve e refli grevi Albay Kzm'a v e r m e k t e n ekinmeyecek, b u nu o n u n bir eyler y a p m a k iin rpnan gen, t e c r b e l i ve kuvvetli ruhundan esirgemeyecekti. B e k i r S a m i b e y d e n a y r l d k t a n b i r k a g n s o n r a , sr tna bir k a t sivil g i y n e k e k e r e k B a n d r m a ' d a n v a p u r a , binmi stanbul'a yollanmt. stanbul'da d o r u c a Genel Kurmay Bakan Cevat Paa'nn katna km ve bu deerli yurtsever paann y i i t l i i n e snmt. zmir ve dolaylarnda olup b i t e n l e r i . Yunanllara kar d u r u l a b i l e c e i n i , b u n u n iin d e o r d a k l subaylarla yeniden stanbul'dan oraya gitmek isteyecek olanlara zorluk karlmas stne dokunakl bir rapor vermi, paaya son olarak : Beni B a n d r m a ' d a k i altm birinci t m e n k u m a n danlna verin! demiti. Cevat Paa. g e n Albayn bu y i i t e isteini b y k b i r s e m p a t i ile k a r l a m v e i s t e d i i n i y a p m , s o n r a d a u yurtseverce sz sylemeyi unutmamt: inaailah muvaffak olursun! Altm birinci t m e n kumandanlna atandn g s t e r e n k d e l i n e a l a n A l b a y K z m bey, o k s e v i n m i t i . Bu ktla Bandrma'ya dnen gen Albay, yine su bay giyneini srtna g e i r m i ve t m e n kumandanl m a kamna oturarak grevine balamt. Kzm beyin t m e n kumandanlna gelmesiyle bas kn b i i m i n d e k i Y u n a n i g a l l e r i d e s r a l a n m a y a b a l a m t . 27-28 M a y s g e c e s i Y u n a n i g a l k u m a n d a n l . A y v a 268

hk kasabasna asker kcrm ve Ali (etinkaya) bey, e h r e k a n d m a n a ilk n i z a m o r d u b i r l i i y l e i l k s i l h lar p a t l a t m t . Ali beyin k u v v e t l e r i yan sra E d r e m i t ' i n k u v a y m i l liyeti k a y m a k a m H a m d i beyin milisleri d e b y k y a r a r lk g s t e r e r e k d m a n a b u n d a n t e s i y a s a k t r d e m i lerdi. te, imdi, yer yer t r e m i b u l u n a n , nizam o r d u n u n yaratc gcyle alanm btn bu kaynaan sava gruplar Bekir Sami beyle Kzm beyin evresinde t o p lanmaya balamt. Bergama erafnn ihanetinden nce, B e r g a m a halk nn B a l k e s i r v e d o l a y l a r n d a n i s t e d i i y a r d m k u v v e t l e r i yetiemeden, Bergama kasabas dmana satlmt. Bu raya yardm iin Ali beyin, Binba Cemal bey e m r i n d e gnderdii kuvvet, Bergama'ya doru yola kmt. Bu y z y e t m i i k i n c i a l a y n b i r i n c i t a b u r u ile A l t n o v c , G m e , Burhaniye, Kozak dolaylarndan toplanan milis eratn kapsyordu. On drdnc kolordu kumandanlnn emriy le Akhisar kasabasnn savunmas iin gnderilen altm b i r i n c i t m e n i n y z s e k s e n s e k i z i n c i a l a y d a 9-10 H a z i r a n gecesi dmann apansz Akhisar' boaltp gitmesiyle Soma'ya getirilmi, buradan da Bergama'y alm olan Yunanllarn Knk-Soma ynnde ilerlemeleri dnlerek s a v u n m a t e r t i b a t a l m a k z e r e Knk'n b a t s n d a b u l u n a n Poyrack kyne gnderilmiti. ki a r m a k i n a l t f e k l e g l e n d i r i l e n B i n b a C e m a l b e y m f r e z e s i , 12-13 H a z i r a n g n B e l l i k y y n n d e y r r y e g e m i v e 13-14 H a z i r a n ' d a k y e g i r m i t i . Burdan yine yola kan Cemal bey mfrezesi. Kozak, Yac Bedir airetlerinden de katlan g n l l l e r e biraz daha byyerek Yukar Bey'den B e r g a m a y n n e d o r u ilerlemiti. C e m a l b e y m f r e z e l e r i , 1 4 H a z i r a n 1919 d a B e r g a ma'nn sekiz k i l o m e t r e kuzeyindeki ncecik k y n e gir miti. B u r d a C e m a l bey, A y a z m e n t l i N a z m i bey ve Y a c Bedir airetinin yz erattk milisini Bergama'nn bat y269

nne g n d e r m i t i . B u r d a Dikili v e M e n e m e n y n n d e n gelecek ya da Bergama'dan bu ynlere gidecek Yunanl larn yollar ve balantlar kesilecek ve h a b e r l e m e ola naklar yok edilecekti. Bylece Poyrack kynde, subaylaryla birlikte yetm i a l t n i z a m i y e e r i iki y e d e k s u b a y v e i k i y z a l t m s e k i z milis erat toplanm oluyordu. Knk t e l g r a f m e r k e z i y l e P o y r a c k a r a s n d a t e l e f o n balants kurulmutu. Binba Cemal beyin milisleri, hemen hepsi daha n ce askerlik yapm olduklarndan, avc hatt dzeninde, ana yolu da k o r u y a r a k Bergama'ya doru sinerek, gizle nerek ilerliyordu. Haziran'n 14 nc gn, Ege'nin b t n yakc scaklyla milislerin bana k m t . B e r g a m a ' ya birbuuk saat eken Kapkaya'ya varmlard. Saat t a m dokuzdu. Birdenbire mfrezenin ncleri kiilik bir Yu n a n keif koluyla kar karya geldiler. Y u n a n a s k e r l e r i e t e l e r e b i r y a n d a n a t e e d i y o r , bir y a n d a n k a m a y a a lyorlard. Arkalarndan yaplan yaylm atele b u n l a r d a n ikisi vurularak hemen orackta can verdiyse de n c s a a l a r n a r k a s n d a s a k l a n a r a k izini y i t i r d i v e k a p kurtuldu. M f r e z e i l e r l e m e y e , h e m d e sk b i r y r y l e i l e r lemeye balad. K a p ! kurtulan asker, Bergama'ya d a h a n c e yetiirse y a p l a c a k baskn suya debilirdi. E s k i T r k m e n b a l a r d e n i l e n y e r d e iki k i i l i k bir Yunan keif koluna denk gelerek ate ettiler, birisi v u r u lup dtyse de br kap gitti. Diki-Bergama y o l u n u t u t a n A y a z m e n t l i N a z m i b e y i n e m r i n d e k i Yac Bedirler kyleri, milislerinin meydana ge tirdii yz kiilik ete g r u b u da, Rumlarn Dikili'den Ber g a m a ' y a g t r d k l e r i b y k bir erzak kafilesine denk g e l d i ; sava kabul e t m e k z o r u n d a braklan muhafzlar b tnyle ldrld ve erzak olduu gibi etenin eline g e t i . Yunanllarn Bergama-Dikili ve Menemen telgraf ve telefon hatlar da Nazmi bey etesince kesilmi, yok edil miti. Akhisar'dan gelen eski tecrbeli Rumelili e t e c i par270

ti M e h m e t Pehlivan'la erkez Ethem beyin enitesi Ha fz H s e y i n beyin e t e l e r i . B e r g a m a l E k r e m bey e t e s i ve Binba Cemal bey mfrezesi Bergama'y batdan ve g n e y b a t d a n b i r y a r m a y g i b i e v i r e c e k . 14-15 H a z i ran gecesi, birdenbire t o p l u . b i r baskn yaparak Yunan taburunu yok edeceklerdi. Evdeki hesap byleydi. Bu he s a p , a r y a u y m a d . ki k e i f k o l u n d a n b i r e r Y u n a n e r i Bergama, ynnde karlm ve bylece byk bir tehli k e b a g s t e r m i t i . B e r g a m a ' y a d o r u k a a n iki Y u n a n as keri. Bergama'daki Girit taburunu alarma kaldrm o l makla kalmayacak. Menemen ynnden yardm birlikleri getirilmesine sebep olacakt. Bylece baskn dncesi suya dmekle kalmayacak, byk kuvvetler karsnda erimek tehlikesi de ba gsterecekti. Bunun iin Cemal bey, b t n k u m a n d a n l a r t o p l a y a r a k i m e k g i b i b i r k a rar v e r m e k zorunda kald. Bergama'ya h e m e n u anda. gpegndz, kaan Yunan askerleri girerken onlarla be raber girmeliydi. A n c a k bylece, baarl bir baskn yapl m o l u r d u . Kuvvetli Yunan t a b u r u n u n g n d z g z y l e bir baskn beklemesi alacak bir dnce olurdu. te. bu d n c e d e n de y a r a r l a n m a l y d . Haziran gnei, gn ortasna doru ykseldike. Ege blgesinin e f l t u n sisli havasna, o r m a n l a r n a , p lak k a y a l k l a r n a v e k m l d a y a n i n s a n l a r n , h a y v a n l a r n , yapraklarn zerine kvlcmlar yadryordu. Ar makinal tfekleri, apraz fiekleri ve bellerindeki bombalaryla koarak ilerleyen mfreze eratnn yznden kvlcm gibi terler salyordu. Vakit leye yaklayordu; yani, askerlikte baskn iin e n a z u y g u n o l a n s a a t t i . M f r e z e l e r , b y k b i r h z l a her y a n d a n Bergama'ya saldrdlar. n d e n v e a r k a d a n bir a n da ehre giren milisler. Yunan taburunu dank ve silh sz o l a r a k s o k a k l a r d a , a r d a k s t r d l a r . A n c a k , e l i n d e silh bulunan, ya da silhn a l m a y a frsat b u l a n kimi d m a n erleri, ancak birka silh patlatabildiler. Halk. birdenbire panie urayp haykrlarla il yavrusu gibi dalmt. ar-pazar yeri birka dakika iinde Yunan a s k e r l e r i n i n st ste ylan lleriyle d o l d u . B t n ev271

ferin, dkknlarn zerine aslan mavi-beyaz Y u n a n bay raklar h e m eteciler, h e m de ehrin f a k i r h a l k n c a yr tlp y e r l e r e a t l y o r d u . H k i e l b i s e l i Y u n a n a s k e r l e r i n i n lleriyle, yrtlp atlm y z l e r c e b a y r a k s o k a k l a r r t mt. eteciler, naralar atarak karargha ve yan s o kaklara doru kaan dman askerlerinin stne ahin gibi atlyor, k u r u n a t m a y a kyamayarak e l l e r i n d e k i k a ma, saldrma, k o l t u k a l t gibi kesici letlerle i g r y o r l a r d . Kurtulabilen d m a n askerleri btn arlklarn g e ride brakarak er, beer, onar kiilik g r u p l a r h a l i n d e krlara, dalara d o r u kayor. Dikili ve Readiye'ye giden yollara dklyor, yollar da kesilmi o l d u u n d a n l m d e n teye yol b u l a m y o r l a r d . Kayk k p r s n d e n g e ip k u r t u l m a y u m a n b y k ve silhl gruplar, a t e altna alnan bu yerden g e e m e y e r e k arpmay k a b u l ettiler ve son erlerine dek eridirler. lmden kurtulabilen dman taburunun erat. M i n netli osesi b o y u n c a ve geri kalan da perian bir d u r u m d a ssz d a l a r v e o r m a n l a r d a n k a a r a k M e n e m e n y n n de uzaklatlar. T r k etecilerinin Bergama'y basp b t n t a b u r u k ltan ve kurundan geirdiini renen Readiye k y n deki Yunan m f r e z e s i , b u n u hemen zmir gal k u m a n d a n l n a b i l d i r d i . R e a d i y e ' d e k i 30'u a k n Y u n a n a s k e r i de Menemen'e doru kaarak canlarn kurtardlar. Trk atl m i l i s l e r i a h i n g i b i o r a y a d a y e t i m i l e r d i . K e m a l beyi e s i r e d i p Y u n a n o r d u s u n a t e s l i m e d e n . daha kts, B e r g a m a erafnn nne derek burasn Yunan ordusuna peke eken, yine Yunan o r d u s u n d a n elli k i i l i k bir m f r e z e n i n n n e d e r e k 1 3 H a z i r a n 1919 da Dikili'yi bunlara igal ettiren B e r g a m a l H r r i y e t ve itilf Partisi'nden e e n Hamit avu, cezas v e r i l m e k zere pek ok arand ise de bulunamad. O n u t a n y a n milislerden birkann att kurunlarla yararlanarak d a lara v e o r m a n l a r a s v t , o r d a n d a z m i r ' e g i d e r e k b i r Yunan askeri hastahanesinde tedavi altna alnd s o n radan renildi. Bu haberi getiren de onun dmana tesi i m e t t i i K u r m a y Y z b a K e m a l bey o l d u .

272

Bu basknn arkasnda bir d u m a n perdesine g i z l e n m i K o l o r d u K u m a n d a n Y u s u f zzet P a a v a r d . Y a l n z o , i l e r de ne olur ne olmaz k a y g u s u y l a hl stanbul'u i d a r e et m e y e a l y o r , b e r i y a n d a n d a mill a y a k l a n m a i l e e n yakn ilikisini srdryordu. Bergama basknnn h e m e n arkasndaysa altm birinci tmen kumandanlna k e n d i n i y e n i a t a n d r m o l a n A l b a y K z m b e y ile A l b a y B e kir Sami bey vard. B u r d a Kzm beyin silueti, s i s l e r d e n b s b t n k u r t u l m u , c e p h e d e ileri atlan y i i t l e r e b i r b lk k u m a n d a n k a d a r y a k n b i r y e r e d e k s o k u l m u t u . K o l o r d u K u m a n d a n Y u s u f zzet P a a , B e r g a m a k u r tulur kurtulmaz hemen o r a y a gelmiti. Yz s e k s e n s e k i zinci alay kumandan Akif bey, B e r g a m a blgesi k u m a n danlna atand. Kendisi bundan sonra, Soma'ya d n d . Altm birinci tmen kumandan, Soma'dayd. Kolordu ku mandan, birdenbire ok nem kazanan Bergama ve do laylarnn kumandanln Albay Kzm beye verdi. Akif bey v e k u v v e t l e r i n i d e s o n b i l d i r i y e d e k o n u n k u m a n d a sna b a l a d . A l t m b i r i n c i t m e n k a r a r g h , b u n d a n b y le B e r g a m a ' d a y e r l e e c e k t i . Kzm bey, k a r a r g h y l a g i d i p B e r g a m a ' y a y e r l e t i . . B i n b a C e m a l bey d e s o n b i l diriye dek Bergama blgesi kumandanlnn e m r i altnda bulunacakt. te, bu konuda pek deerli bir kitap y a z m o l a n Rahmi Apak'n d e d i i gibi bir a v u yiit d e e r l i b i r iki kumandann uyarmas ve desteiyle Bergama'da tuz ve e k m e k u z a t l a r a k a r l a n d m a n a asl h a k k o l a n a t e ve demiri ikram etmiler ve vatansz Hamit avu'la erdemsiz erafn yaptklar k o r k u n yanll d z e l t m i lerdi. D m a n a i k r a m e d i l e c e k en gzel kahvaltnn a t e ve d e m i r o i d u u n u t o r u n l a r n a da bir k a h r a m a n l k d e s tan olarak brakan Bergama cephesi gnllleri, d m a n i g a l i b a l a d n d a n b e r i ilk k e z o l a r a k e l d e n g i d e n bir ehri kurtarm ve k u r t u l u s a v a t a r i h i n e altn bir kap amlard.

*
A l b a y K z m bey, B e r g a m a ' d a k i k a r a r g h n a h e n z bsbtn yerlememiti ki kolordu kumandanlndan ge273 2 / F . : 18

!en y e n i b i r b i l d i r i y i o k u d u v e a z n n t a d k a t . O y s a . bu cepheyi adamakll glendirip vurucu bir deer hali n e g e t i r m e y i y l e i s t i y o r d u k i , b u n u n i i n ilk n c e z a m a n etkeni gerekiyordu. te, o da kahpeliini y a p m a k t a ge c i k m e m i t i . Y u s u f zzet P a a ' n n v e r d i i b i l g i y e g r e Y u n a n igal k u m a n d a n l , B e r g a m a iini g z n d e o k b ytmt. Bytmesi de bouna deildi. Bergama tabu r u n u o l d u u gibi yitiren ileri k a r a r g h . A l b a y Zafiryos'a o k ar saylar bildirmiti. Szde B e r g a m a ' y a saldran T r k kuvvetleri bin piyade ve be yz milisti. Elbette 800 Y u n a n piyadesiyle bir b l k svariyi, bir ar m a k i nal t f e k b l n ve iki de t o p u yalnz b e yz milis v e n i z a m i y e e r i n i n s a f d e t t i i n i b i l d i r e c e k d e i l l e r d i ya! te, bu kabark sayda gsterilen Trk aknclara haddini bildirmek zere Yunan igal kumandanl Ber g a m a ' y a byk sayda bir kuvvet g n d e r m e y e karar ver miti. Bu srada zmir'e g e l m i olan A k d e n i z t m e n i n i n altnc alayn vapurlarla Dikili'ye g n d e r d i . Yine bu t m e n i n b e i n c i alayn da M e n e m e n ' e yollad. Bu iki kuv v e t d e 1 7 H a z i r a n 1919 d a B e r g a m a y n n d e y r y e geti. Dikili'den ilerleyen Yunan alayn Binba Cemal bey. Sanc ky dolaylarnda karlad. bin kiilik t a m ara l m o d e r n Y u n a n alay karsnda iki m a k i n a l t f e i y l e ok dayanamad. Zaten Bergama'nn geri alnmasndan sonra, milislerin ou grevlerinin artk bittiini sanarak dalm, kumandann elinde a n c a k yz kiiden biraz ok a bir piyade milis g c kalmt. Bu milislerden biraz d a b u r d a v u r u l u p l d y a d a y a r a l a n a r a k s a v a d o l d u . Elinde k a l a n az bir k u v v e t l e Sanc k y n n d o u s u n d a k i Cam kyne ekildi. Ertesi gn. Yunan alay yine sava dzeninde ilerlemeye balad. Cemal bey bu alayla adm adm savaarak Alacalar ve akrl kylerine ekildi. Her y a n d a n onlarn karlarna kyor, l d r m e s e de, d a t m a s a d a t e d i r g i n e d i y o r , a l a y n hzn k e s i y o r d u . D m a n , y o l u b o b u l u n c a S o m a c e p h e s i n d e k i .*ayf kuvvetlere saldrd. Soma cephesinin kuvvetleri de Cemal 274

b e y m f r e z e s i k a d a r bir e y d i . B u k u v v e t , a y r c a M e n e m e n y o l u n u k a p a m a k iin kayk k p r s n , Burhan, Se bil t e p e l e r i n i d e a y r m f r e z e l e r l e t u t t u r m u t u . B u n d a n da o k zayf d u r u m a d m t . M e n e m e n ' d e n gelen d m a n k u v v e t i , a y r c a iki s v a r i b l y l e d e g l e n d i r i l m i t i . B u y z d e n T r k k u v v e t l e r i , k o l a y c a g e r i atld v e 1 9 H a z i r a n 1919 d a B e r g a m a ' y d a b o a l t a r a k g e r i e k i l d i . B e r g a m a , i k i n c i kez i g a l a l t n a d t . Y u n a n l l a r n B e r g a m a ' y a b u d e n l i k a l a b a l k k u v v e t l e r l e g e l i i , halk d a k o r k u t m u t u . Belki basknn acsn karrlar korkusuyla kylerle beraber Bergama'dan yz bin kiiye yakn insan, uzun g kafileleri meydana getirerek g m e n ve kan arabalaryla yollara dkld. Y u n a n o r d u s u , ehre ikinci kez girdiinde eski co kun Rum, Ermeni ve Yahudi yniarrica karlanmad, hepsi, kiliselere, havralara kapanmlard. Sadece, Yunan k u m a n d a n n a her cemaat namna kurtarc olarak teek kr e t m e k zere birer heyet gnderdiler. Trk kuvvetleri, kutsal evlere snm olan c e m a a t l a r a hi dokunmamlard. ok stn dman kuvvetleriyle yaplan arpma lar a k a m a d e k s r m , e l d e k a l a n b i r a v u i n s a n . S o m a stne ekilmi, altm birinci t m e n kumandan Albay Kzm bey de bunlarla b e r a b e r kararghn Soma'ya g trmt. B e r g a m a zerine yryen bin kiilik dman g cn, karanlk basncaya dek d u r d u r a n bir tek makinal t f e k ve elli altm kiilik bir T r k sava g r u b u o l m u tu. T e m e n Sabri beyle makinal t f e k erlerinin deiik t e p e l e r e t a y p y e r l e t i r e r e k t a k r d a t p d u r d u k l a r bir t e k makinal t f e k , bin kiilik Y u n a n g c n a k a m a dek o y a l a d . M a k i n a l t f e i n y i i t k u m a n d a n S a b r i bey, d m a n a esir d t . T m e n k u m a n d a n Kzm bey, k a r a r g h y l a k i r a l a d k l a r bir y a y l y a a t l a y a r a k y i n e S o m a ' n n y o l u n u t u t m u l a r d . i m d i , B e r g a m a ile o n u n y i i t k o r u y u c u t e m e n i S c b r i bey. Y u n a n l l a r n e l i n d e y d i . in k t s . Yunanllar, esir aldklar b t n ete elebalarn 275

ve subaylar nnde, sonunda ldryorlard. Hikaye u dur : Bergama'dan ekilen sava g r u b u Knk'ta bir mf reze kumandanl kurduktan sonra Soma'ya gitmiler, orda yine toparlanmaya almaktaydlar. Knk m f r e z e s i n i n g r e v i o k n e m l i y d i : S o m a ' d a kilere zaman kazandrmak iin, gcnn pek ok stn d e k i b i r ii b a a r m a y a a l a c a k t . s u b a y , s e k i z p i y a de eri, be svari eri ve bir m a k i n a l t f e k . Yzba Sa mi beyin emrinde Soma yolunu kapamakla grevlendiril miti. Sabri. beyin makinal t f e i , B e r g a m a t e p e l e r i n d e kard sonsuz; Ta... ta., ta., ta., ta..! s e s l e r i y l e t o z l a r k a l d r y o r du. Nerden ate edecei belli olmad iin Yunanllar duraklatyor, fkelendiriyor, kplere bindiriyordu. Dman bu bir tek makinal t f e i n s a b a h t a n beri kendilerine e t " t i i o y u n u a f f e t m e d i . En s o n r a o n u , y i i t atcsyla bir kayann ardnda kstrp yakalad. Yunan subaylar, sabahtanberi saflarn biip duran bir T r k subaynn sa elinin parmaklarn d e m i r l e vura rak bir tan zerinde ezdiler ve yamyass ettiler. Bize bu biici makinal t f e k ateini a a n p a r m a k lar b u n l a r myd? diyerek s z m o n a g e n s u b a y a bir ihtar cezas verdiler. bununla da kalmad, ezilerek y a m yass kesilen sonra da yaz scanda ien bu p a r m a k l a rn b a h t s z s a h i b i n e s t e l i k b i r d e k e l e p e v u r d u l a r . Knk'ta bir evin bir odasna k a p a t l a r a k bana da b i r s n g l n b e t i d i k i l e n S a b r i bey, k a r a n l k t a k e l e p eyi elinden karmann yolunu bularak nbetinin tfe ini kapt gibi p e n c e r e d e n a t l a m ve Y u n a n i g a l i n d e k i Knk k a s a b a s n n i i n d e n b y k b i r b e c e r i k l i l i k l e k a m , Soma'ya giden ktasna yetimiti.

**
K z m bey, S o m a ' y a d n d k t e n b i r g n s o n r a , i n g i liz t e m s i l c i s i H a t k i n s o n o n u a r a y p b u l d u . O n u n l a k o n u mak istedi. Oralarn en dinamik insan olon g e n Albay dan elbette nemli eyler r e n m e k ya da onun zerin276

de u m u t s u z c a bir bask y a p m a k istiyordu. Kzm bey, H a t k i n s o n ' u k a r a r g h n s e r i n o d a s n a ald. kisi d e a n a caddeye bakan pencerenin nnde oturmulard. Karar g h t a e t e klkl e r l e r l e , n i z a m i y e k l n d a k i a s k e r l e r kaynayordu. Hatkinson. bu dalk ve ormanlk blgelerin Efe ve Zeybek denen yrekli adamlarn dikkatle inceliyor, onla rn a h i n b a k l a r n a n d r a n g z l e r l e s s l g e n v e d i n yzlerinde gzleri uzun uzadya taklp kalyordu. demi. Ayvalk d e r k e n ite bu a d a m l a r , B e r g a m a ' d a da k e n d i l e rini gstermilerdi. Hatkinson'un anlad birey daha var d ki bu Kzm bey gibi nizam o r d u n u n t e c r b e l i ve ay d n k a f a l k u r t l a r , k t u t m a s a b u e f e l e r b u d e n l i k o r kun olamazlard. Geride d u r u r gibi yapan Trk o r d u s u nun tecrbeli balan, ellerindeki sihirli denekle bu yi it halk adamlann d r t e r e k canlandryor, bir araya t o p luyor, sonra gerekli a m a l a r a saldrtyorlard. Hctkinson'la Kzm beyin gzleri, yollan d o l d u r a n b y k perian, ard arkas g e l m e y e n bir kalabalk zerin de g e z i n i y o r d u . Bunlar, B e r g a m a ' d a n k a a n yz bin kii lik halkn bir b l m y d . o c u k l a r , kadnlar, ihtiyarlar, toz d u m a n iinde, bir iki t e n c e r e , a n a k m i e k v e y a t a k yorganlarn eeklerine, atlarna ya da kz ve at araba larna yklemi, yollara dklmlerdi. Hemen hepsinin gz yalyd. ocuklarla kadnlar, aktan aa ve yk sek s e s l e a l a m a k t a n e k i n m i y o r l a r d . Kzm bey, bu ackl tabloyu Hatkinson'a g s t e r e r e k : B a k n z , d e d i . lk n c e u p e r i a n m a n z a r a y h a yalinize bir kere nakediniz, o n d a n sonra sizinle konu maya balayalm. Hatkinson, bunun zerine dikkatlice o perian tab l o y a b i r kez d a h a b a k t . o k a c m g i b i m i m i k l e r y a p t : Ne yapalm, bizim k a b a h a t i m i z deil! dedi. Kzm b e y : O halde grelim! dedi. Hatkinson, u szlerle zetlenebilecek herkesin bil dii beylik lflar sralamaya b a l a d : Ahali ve askerin Yunanllara kar harp etmeleri 277

 o k tehlikelidir. Bu h a r e k e t . ngilizlere ve dier itilf dev letlerine kar m t a r e k e y i ihll e d e c e k bir mahiyettedir. Y e n i b i r t e c a v z d e m e k t i r . Siz. b u h a r e k e t i n i z l e b t n itilf devletlerini Yunanllarn yanbanda bulundurmak. Yunanllarla birlikte karnza karmak tehlikesine ma ruzsunuz. imdi, bir ey yapmaynz. tilf devletleriyle t e m a s e d e r e k f i k r i n i z i s u l h e n a n l a t m a y a alnz. Kzm b e y : Bu gibi n a s i h a t l a r d a n hi bir fayda kmaz, dedi. Ve: A c a b a memleketimizi igal eden ve her trl te c a v z d e b u l u n a n Yunanllarla ngilizler ayn f i k i r d e de iller midir? diye ekledi. Hatkinson, dncesini yle aklad : Biz, m e z a l i m e t a r a f t a r d e i l i z . M u a y y e n b i r m n takann igaline itilf devletleri muvafakat etmilerdlr,dedl. O z a m a n Kzm bey : Hkmetin resm memurlar ve kumandanlar, ahaliyi vatanlarn m d a f a a etmekten men'e kadir deil dirler. Her t a r a f t a n t o p l a n a n silhl ahali, Yunan kuvvet lerine tecavz iin geliyorlar. Yaknda yine taarruz ede c e k l e r d i r . B u ii y a p a n v a t a n p e r v e r a h a l i d i r . R e s m m e murlar mevvik ve a l k a d a r sanmaynz, dedi. Hatkinson : O h a l d e , d i y e k a r l k v e r d i , a h a l i y e bu y a p t k l a r iin m e m l e k e t i i n z a r a r l o l a c a n s y l e m e k i s t i y o r u m . B e n i mill k u v v e t l e r l e t e m a s e t t i r i n i z . Gen Albay, yine Hatkinson'a pencereden B e r g a m a g m e n l e r i n i n yrekler acs d u r u m u n u g s t e r d i : t e , baknz, d e d i . M u v a f k g r r s e n i z g i d i p n a sihat ediniz. Hatkinson, o perian kalabala dalgn dalgn bir d a ha bakt ve Albayn son szlerine hi bir karlk v e r m e di. n n e b a k a r a k bu tehlikeli an s a v u t u r m a y a alt.. 278

K z m b e y y i n e sz a l d : Menemen'de yaplan katliamdan nz? zmir plyor. Kzm bey: facialarn grdnz m?

haberdar

ms

Evet, i i t t i m . o k z c h d i s e l e r d i r . T a h k i k a t y a

T r k ahalisi, yaplan t e c a v z l e r e t a m a m y l a vakf o l m u t u r , dedi. Bu hale g r e , halka, Y u n a n l l a r a t e s l i m olunuz, diyebilir misiniz? Hatkinson, Albayn bu etin sorusu karsnda sus mak filozofluunu gstermekten baka umar bulamad. Kzm bey, konumann sonunda Hatkinson'a yle

bir soru s o r d u : tilf devletlerince Yunanllarn igal sahas takar rr etmi midir, etmi ise nereye kadar amil olduunu bana syler misiniz? Hatkinson, buna yle karlk v e r d i :

B u i g a l , z m i r s a n c a ile A y v a l k k a z a s i i n d i , b u n u nasl o l u p da imdiye dek stanbul h k m e t i n i n a n layamam olmasna dorusu, ayorum, dedi. Sonra, yine birka dilek ve t t e b u l u n a r a k Kzm beyin yanndan ayrlgj; dizleri plak ve bir silh sergisi h a l i n d e k i e f e l e r i n a r a s n d a n g e e r k e n o n l a r m e r a k l a sz d. Gene Albay, onun uzaklamasn pencereden seyre derek bir s i g a r a y a k t : Hatkinson, H a t k i n s o n , d i y e d n d, artk ok yaydan kt, bu gidii bundan sonra, ne sen, ne ben, ne Y u n a n kuvvetleri, ne de itilf ordular nle yebilir! Sen b o u n a ene alyorsun! tilf devletleri, i m di, zafer uykusuna yattlar. Onlar bundan uyandrmak o k g o l a c a k t r . H a s a n T a h s i n R e c e p ' i n p a t l a t t ilk silhn sesi, b y y p devleecek ve bir ses yelpazesi ha linde g i t t i k e daha ok alarak btn Trk lkesine ya ylacaktr. Haydi, sana uurlar olsun H a t k i n s o n cenaplar! 279

MALKO

KPRS

Affa lyk olmayanlara ho gr gstermeliyiz. Kusurlar dzeltilecei iin balanr. Sular hi bir vakit balan

maz.
Anonim 1919 yl H a z i r a n ' m n 14 n 15 e b a l a y a n g e c e s i Yeni Pazar-Menderes k p r s yolu zerinde rahvan g i den b i r o k atn nallarndan kan biteviye bir tkrt i i t i liyor, a r a sra n a l l a r n t a l a r a s e r t e s r t n m e s i n d e n k o y u k a r a n l a k v l c m l a r s a l y o r d u . K a r a n l k , iri y l d z l a r la ssl bir yaz g e c e s i ortasyd. A t l a r n b a n d a g i d e n iki k i i d e n b i r i Y r k A l i E f e v br de onun bakzan ve yine onun kadar g e n Mergi-" meli Ali'ydi. Binba H a c k r bey, j a n d a r m a yzbas Nuri bey ve b i r k a g e n subayla Kllolu Hseyin Efe d e a r k a d a n g e l i y o r d u . Y r k Ali E f e ' n i n y a n n d a e f e g i y n e i g i y m i ;iki d e k l a v u z j a n d a r m a eri v a r d . Zeybekler, fsldaarak konuuyor, sigaralarm avu larnn i i n d e s a k l a y a r a k i i y o r l a r d . Kpr bana gelince Yrk AH E f e : Kzanlar, d e d i , i m d i , a t l a r d a n i n i p o n l a r g n d z n b e l l e d i i m i z a a l a s a k l a y a c a z . B a l a r n d a bir kii k a i a c a k , g e r i k a l a n l a r M e n d e r e s ' e d o r u y r y e c e i z . Zeybekler, hemen atlarndan indiler; hayvanlar ba larndan ekerek yolun tesindeki bir aala g t r d ler. S o n r a Y r k A l i E f e b a l a r n d a o l a r a k g e m i d e n e n saln b u l u n d u u y e r e d o r u y r m e y e b a l a d l a r . B i r b i r i ardnca aralkl o l a r a k g i d i y o r l a r d . M e n d e r e s ' e b i r k a yz m e t r e kala Y r k Ali, d u r u v e r d i , a r k a d a n gelenler de d u r d u . Yrk Ali, M e r g i m e l i Ali'ye ; Cankzanm, d e d i , sen, imdi, sala d o r u git. Ar k a n d a n bir kii d a h a g n d e r e c e i m . S a l c bizi o r d a b e k leyecek, karda bir tehlike olup olmadn haber v e r e cekti. imdi, bunu r e n , gel! Seni bekliyoruz. 280

M e r g i m e l i A l i , h e m e n , t i l k i a y a y l a i l e r i f r l a d ; ka-ranln iinde gzden silindi. Artk, ayak sesleri bile ii t i l m i y o r d u . Yalnz, t e d e n M e n d e r e s r m a n n t o k a l ts g e l i y o r d u . Y r k A l i Efe, k m , t e k i l e r d e o n u n gibi yapmt. Sessizce bekliyorlard. tede, sazlkta a kallarn ekesi, ince, tiz ve uursuz bir sesle uludu. Dou eteklerinden buna karlk geldi. Bir hayvan leinin ba nda len yaptklar anlalyordu. Irman zerinde, y k s e k t e n g e e n b i r b a l k l , a c b i r l k a t a r a k ar ar aa doru uzaklat. Havada ate bcekleri uuuyor, dadan Menderes'e d o r u e s e n h a f i f , s e r i n c e bir r z g r l a s r k l e n i y o r l a r d . Crcr bcekleri, k u r b a a l a r , geceyi sessizlikten kurtaryor, bir yerden tarla fareleri yavrularnn y a a m a y a hevesli crltlar geliyordu. Irman aalarnda bir srtlan iren bir sesle haykryordu. Y r k Ali E f e , m e l d i i y e r d e n d o r u l d u . zerine koyduu tfeini ileriye d o r u l t t u : Kim o? Ses ver! Mergimelinin sesi i i t i l d i : Benim, efe, Ali! Gel! M e r g i m e l i A l i ile a r k a d a y i n e t i l k i admyla sokul dular : K a y k b e k l i y o r , e f e , s a l hazr. p h e l i h i b i r ey yok. D n a r k a m a ! A r a l k l t e k sra ile i l e r l e d i l e r . M e n d e r e s b i r d e n b i r e k a r l a r n a k t . Ilk y a z g e c e s i n i n i i n d e yldz klary la yer yer parlayarak akyordu. Y r k Ali, yal salcyla bir y a n a e k i l e r e k bir iki da k i k a f s l t l a r l a k o n u t u , s o n r a ilk o l a r a k s a l a b i n d i . K zanlar da binerek meldiler. Sal, suyun akna kar k o y a r a k e k i l e n ipin h i z a s n d a b r kyya d o r u y o l l a n d. K a r d a n a p a n s z k v e r e c e k b i r t e h l i k e y e k a r , t f e k l e r i n namlular hep oraya d n k t . Sal, en sonra k yya y a n a t . D a r a t l a d l a r . Y o l d a n a y r l a r a k k r a a l dlar. M e n d e r e s ' i n d o l d u r m u o l d u u y u m u a k y a t a k ze281 Dizlerinin

r i n d e k i uzun sazlar ve o t l a r arasnda, silik g l g e l e r gibi h a f i f h r t l a r k a r a r a k i l e r l e d i l e r . A a l a g e l d i l e r . Yaz g e c e s i n i ho. eki bir kokuyla d o l d u r a n y a b a n glleriyle r t l m bir b a h e itinin kysndan ilerlediler, incir bah e l e r i n e daldlar, incir yapraklarnn ac k o k u s u n u geniz lerinde duydular. Karanlk a a k m e l e r i n d e n zgn ishak kuu sesleri geliyordu. Demiryoluna yaklamlard. Bir lokomotif, bir d u r a k yerinde oflayp p u f l u y o r d u . Demiryolunun tesindeki incir bahelerinin ve yumuak toprakl ihtiyar tepeleri dolduran zeytinliklerin arkasndan balayan ve dimdik ykselen Aydn dalar ta yukarda b y k a y n n b i r k a yldzna d e i y o r g i b i y d i . D a l a r n d o r u u n a silme uzanan gkyz, daha aydnlk grnyor d u . Bir ara, batdan douya d o r u erimsi u u p gelen b i r yldz. Y r k A l i ' n i n v e k z a n l a r n n b a z e r i n d e bir k f s k i y e s i g i b i p a r l a y p s n d . Y r k A l i v e ' a r k a d a lar, bir s r k u r t bir ala yaklar gibi sessiz admlarla, s o l u k a l m a y a r a k ilerliyorlar, g d k bir aacn tepesindeki leyleklerin uzun gagalaryla kard takrtlara, zerine basarak getikleri gece gezici zehirli ylanlarn aldklar sla v e s r n p k a a r k e n m e y d a n a g e t i r d i k l e r i hltya d i k k a t l e k u l a k v e r i y o r l a r d . Y r k Ali v e a r k a d a l a r , d a larda gezen kiilerin yabani hayvanlarn sesleriyle iaretleip anlatklarn biliyorlard. ittikleri bir y a b a n d o m u z u h o m u r t u s u n u , bir a k a l s e s i n i , b i r k p e k h a v l a y n da ya da bir b a y k u haykrmasn l p b i i y o r ve sahici mi, sahte mi olup olmadn hemen anlyorlar, admlarn buna gre atyorlard. Klavuz jandarmalarn yardmyla kolayca ilerliyorlar d. Balarda, bahelerdeki k u l b e ve sayvanlarda bir t e k insan yoktu. Oysa Yunan igalinden nce bu incir ve bal ykl baheler, insanla kaynard. ncirler olmak z e r e o l d u u n d a n h e r k e s , b a h e s i n i hrszn, u u r s u z u n t a l a n n d a n k o r u m a k iin yldzlarn altnda sabahlar; afak a t a r k e n uzun gagal, mavi t y l , gelin gibi gzel ar ku larnn tatl tleriyle uyanrlar, olgun incirlerin c e n n e t i n e en, ar ynlarnn u u l t u s u n u d i n l e r l e r d i . im282

d i , hepsi evlerine ve kulbelerine kapanm, hem gece den, hem de g n ndan k o r k a r olmulard. En sonra, Sultanhisar imendifer istasyonuna yak lamlard. stasyonda bir m a k i n e puflayp d u r u y o r d u . Y r k Ali E f e , b i r i t i n a r k a s n a s i n i v e r d i ; t e k i l e r d e olduklar yere meliverdiler. stasyon yapsnn iinde s n k b i r l m b a v a r d . H e r y a n k a r a n l k t . Yalnz, p u f l a y p d u r a n l o k o m o t i f i n o c a n d a n d r t y a n a kpkzl bir aydnlk yaylyor ve bu aydnln iinde ara sra bir b i r i n e kar g i d i p gelen ift Y u n a n nbetilerinin s n g leri ve m i f e r l e r i p a r l y o r d u . Dman n b e t i ve devriyeleri, yaplardan o k uzaklamyor, hep belli bir yerde gezip duruyorlard. Bunun iin de gerek istasyonun, gerekse bunun biraz ilerisinde ki k a r a k o l yapsnn b i r k a yz m e t r e sa solu b t n bo kalyordu. Y r k Ali Efe'nin a m a c Sultanhisar i s t a s y o n u deil, d o r u d a n d o r u y a k a r a k o l d u . O r d a bir g e d i k l i b a a v u un emrinde altm y e t m i Yunan askeri barnyor ve b tn Sultanhisar ve dolaylarndan ku uurmuyorlard. te, Y r k Ali Efe de, g n l e r d i r bu k a r a k o l a y a p a c a basknn hesab ve dnceleriyle dopdoluydu. Bu, top lu bir dman kuvvetine yapaca mehur basknlarnn ilki ve en parla o l a c a k t . O r u n iin de ok d i k k a t l i ve o k iyi h a z r l a n m t . D n y a d a n h a b e r s i z b i r o b a n kl n a g i r e r e k g n l e r c e k a r a k o l u n d r t bir y a n n d a g e z i p dolam, dmann kuvvetini gnlk yaay ve davra nlarn gzden geirmi, k a r a k o l u ate altna alabilecek p u s u y u v a l a r n b i r b i r k a r a r l a t r m , bir t e k c a n v e r m e den birok can alabilmek iin btn gerekeni yapmt. Bir basknn a n c a k g e c e l e y i n yaplabileceini herkes g i b i Y r k Ali Efe de biliyordu. B u n u n iin o da b u ' k a r a k o l a bir g e c e y a p a c a baskn iin hazrlanyordu. yi c e d n n c e b u g e c e baskn iinin ya o l d u u n u a n l a d . B i r kez. k a r a k o l k u m a n d a n g e c e l e r i i f t n b e t i k a r y o r ve eratn o u , s a l a m bir yap olan k a r a k o l u n t a duvarlar arasna snm b u l u n u y o r d u . Karanlkta iki nbetiyi ve onlara yardma koacak birka askeri vura283

bilse bile geri kalanlar duvarlarn arkasna sinip saatler ce savunma yapabilir, baka Yunan kuvvetleri imdada gelinceye dek arpabilir, bylece istedikleri zaman ka zanabilirlerdi. En iyisi, g e c e basknn, gndz baskn haline g e t i r mekti. Yunanllar, gpegndz bir baskn yaplamayaca nn d o a l m a n t i i n d e a l a b i l d i i n e k a y g u s u z d a v r a n a caklard. Gndzn, belirli saatlarda btn askerin darda b u l u n d u u anlalmt. te, Y r k Ali Efe de t e r t i b a tn b u n a g r e a l a c a k . H e p s i d a r d a y k e n y a y l m a t e e balayacak ve duvarlarn arkasna gizlenmelerine frsat vermeden hepsini temizleyecekti. G e c e , hzla s a b a h a y a k l a y o r d u . Y r k A l i Efe, k a rakolun drt yanndaki pusu yerlerine adamlarn teker teker yerletirdi. ncir aalarnn f u n d a l k l a r n , k a m t a n v e y a b a n g l n d e n i t l e r i n a r k a s n d a i m d i b i r yn g z ve birok namlu karakola dikilmi duruyordu. Karakolun d r t y a n n d a s n g t a k m bir i f t n b e t i n i n gidip g e l dii ayak seslerinden anlalyordu. Karakolun evresin deki a a l a r d a n bir ey g r l m y o r d u . G n aarnca bu byle olmayacakt. Zeybekler, karakolu ve o n u n davetsiz k o n u k l a r n a y n a g i b i g r e c e k v e gk d e m e l e r i n e bile m e y dan vermeden mhlayacaklard. Y r k Ali Efe, a d a m l a r n y e r l e r i n e y e r l e t i r d i k t e n s o n r a , d n d v e y a n n d a k i e n iyi a t c l a r d a n b i r k z a n y l a karakol kapsnn karsndaki incirlerin altnda p u s u y a yatt. Uzun otlarn zerine y z k o y u n uzannca ezilen o t lardan tatl ve gne k o k a n bir k o k u ykseldi. o c u k l u u n d a n b e r i b u esiz k o k u y a b a y l y o r d u . B i r t o z l u , s u sam topra dven yaz y a m u r u n u n kard toprak ko k u s u , bir de bu biilmi ve g n e t e snm taze o t l a r n kokusu, onu sarho ediyordu. Tfeinin namlusunu sol elinin bilei stne koyarak karakolun kara siluetine b ylenmi gibi gzlerini dikti, sabah, gnei ve k o p a c a k kyameti sabrszlkla b e k l e m e y e balad. Hi de k o r k m u y o r d u , yrei tatl bir heyecanla ar pyordu. m r n n en i y i i t c e iini b a a r m a k y o l u n d a y d . 284

 i m d i y e dek milletin jandarmas o n u zararl bir a d a m , b i r mrmr olarak kovalayp d u r m u t u . Ne denli yiit bir efe olsa, en sonra koca akrcal'nn akbeti kendisini beklemiyor m u y d u ? te, kendi efesi Alanyal M o l l a A h met, bir karakol basknnda, h e m de bir T r k k a r a k o l u n u n basknnda karnndan kurunu yiyerek pisi pisine g i t m e mi miydi? Bu i bakayd. O, burada yapaca basknla z o r l u bir dmannn ocan s n d r e c e k ve T r k mille t i n i n alklayaca, el s t n d e t u t a c a bir millet k a h r a man olacakt. Bu duygu bile g e n yreini dnyann en temiz, en tatl ve en zengin heyecanyla dolduruyordu. Demin ayak seslerinden susan blbller, birka adm t e d e k i yaban glleri ynlar iinde yeniden akmaya balamt. Akamleyin ok canl akyan bu hayvanlar, tan yeri aaracana yakn, bir pnar suyu gibi duru, t e miz, uzun iniltilerle g e c e y i d o l d u r u y o r , g n ynca da susuyorlard. Bundan sonra gagalar ancak sevdikleri b c e k ve kurtlar avlamak iin alyordu. Y a b a n gllerinin ekimtrak ayva kokusunu andran kokular, incir yaprak larnn arlk veren kokuiaryla yaryor gibiydi. Y r k A l i E f e ' n i n k u l a her a n k i r i t e y d i . G z k a paklar yorgunluun ve uykunun ihanetine uramamak iin abalayp duruyordu. Uykuyla savamak iin kafas n altrmalyd. Biraz t e d e y a t a n k o s k o c a t e h l i k e bile, u y k u y u yenecek g t e deildi. Yallar, u y k u s u z l u a g e n l e r d e n daha ok d a y a n y o r l a r s a da Y r k Ali Efe, henz yirmi yan dolaylarnda b u l u n u y o r d u . Kafasn altra rak uykunun zulmne meydan okumaya, o c u k l u u n d a n bu yana geirdii servenleri bir bir k a f a s n d a n g e i r m e y e b a l a d : Y r k Ali E f e , b i r a y d n o c u u y d u . B a b a s , S c r t e k e l i T r k m e n a i r e t i n d e n Y r k A p t i idi. K o y u n c u lukla uraan bu adamcaz, pek gen d e n e c e k bir ya t a l m v e A l i ' y i iki y a n a d e m e d e n k s z b r a k m t . Gen yanda dul kalan annesi, K a s a p O s m a n adnda yine koyun ileriyle uraan bir a d a m l a evlenmiti. Ali, pek ok da kynden biri olan Kavakl'da d o m u t u . Babasn hayal meyal bile a n a m y o r d u . Babal Kasap O s m a n , ona babasn a r a t m a m t . 285

Ali, k o y u n kuzu gdecek /aa g e l i n c e btn ky o c u k lar gibi yaln dalarda ve yemyeil yaylalarda vey b a basnn davarn g t m e y e balamt. Ali, geni g s l , tknaz yapl, ak tenli, kara sal ve kara gzl, temiz yz l bir o c u k t u . Kyller ona yalnz Ali demezler, Yrk Ali derlerdi. Babasnn yrkl ona y a d i g r kalmt. Y r k A l i , b u g i d i l e iyi v e n a m u s l u b i r A y d n k y ls o l u p gidecekti. Kavakl k y n d e bu ara lenen, h e m d e Y r k Ali'nin gzleri n n d e ilenen bir cinayet, o n u k e n d i hailnde kyl ynlar i i n d e n alm, servenlerle, k o r k u n ve heyecanl olaylarla, en sonra gerek kahra manlklarla dolu bir yaayn gzel dnyasna atmt: K a v a k l k y n n e n g z e l kz H a s a n a d n d a b i r d e l i k a n l ile evlenmi, dnleri yapld g n de zavall gvey, k y n kahpe tabiatl, halkn mrmr dedii serseri ola n M e h m e t ' i n e l i y l e ssz k y y o l u n d a v u r u l m u , Y r k A l d e t a m b u s r a d a i t l e r i n a r k a s n d a n b u k o r k u n ii g r m t . te, o n u n b u c i n a y e t i g r m olmas. olan M e h m e t hergelesini ileden karmt; bu tek tan or t a d a n kaldrmak iin frsat k o l l a m a y a balamt. Bundan s o n r a olaylar, zincirleme birbirini kovalamt. Sultanhisar jandarma karakolunu boylayan bu c i n a y e t iinde kyn kt adam mrmr ne etmise etmi. Y r k Ali'nin direnerek y r t t ahitlii de r t m v e c i n a y e t i s a h i p s i z c i n a y e t l e r l i s t e s i n e k o y d u r m u , Y r k Ali'ye di bilemekten de hi bir vakit geri durmamt. vey babas, Yrk Ali'yi uzaktaki akrabalarnn y a nna kararak olan M e h m e t ' i n errinden k u r t a r m a k i s t e m i s e de o, buna y a n a m a m t . Oysa, kyn kt a d a m, o n u n gibi yiit e k i r d e k l i n i c e ky delikanlsnn k a nn i m i , hepsini de hasralt e t t i r m e n i n y o l u n u b u l m u t u . o l a n M e h m e t , i m d i y e d e k b i r e r b a h a n e ile b a k l a y p d n y a d a n sildii y i i t o c u k l a r d a n biri gibi Y r k Ali'yi de yaayn gneli b a h e l e r i n d e n silip a t m a k iin b e k l e d i i f r s a t bir g n y a k a l a r g i b i o l m u , o c u k l u k t a n yeni kan Yrk Ali'ye bir t f e k yznden satavermiti. 286

Yrk Ali, bu kaarlanm kaatille kapmaktan geri d u r m a m , lesiye bir d v e tutumulard. K y d e , b u d v l e ilk k e z k y n k t a d a m , h i u m u l m a d h a l d e Y r k A l i ' d e n ilk d a y a y e m i t i . Y r k A l i , i t e o g n , ilk kez. K a v a k l k y l l e r i n i n gznde birdenbire deerlenivermiti. Ky tir tir titre t e n b i r a l a , bir rezili y e r l e r e a r p m v e yzn g z n kana boyamt. imdi o, kyllerin adam haiine gelmiti. Yine, yaz g n e i a l t n d a m a s m a v i kesilen yaln d a larn sulak dzlklerinde koyunlarn gdyor, s t dal larndan yapt kavaln alyor, olan M e h m e t herge lesini o k t a n unutmu bulunuyordu, atazyd: Su uyur, dman uyumazd. Bir gece, Kavakl'nn biricik berber dkkn soyul mu ve berberin takmlar ertesi sabah Yrk Ali'lerin damnda bulunmu, olan dadaki koyunlarnn bandan alnarak bir saatlik aadaki Sultanhisar ky k a r a k o l u na g t r l m t . S u s u z o l d u u iin kendisini y a k a l a m a k isteyen jandarmayla dvm, Sultanhisar jandarmas nn g a z a b n s t n e e k m i , y e n i b o u m a d a j a n d a r m a onbasnn dilerini krm ve ifte sulu olarak Nazil li m a h k e m e s i n e yollanmt. olan Mehmet'in ona yk l e m e k i s t e d i i hrszlk s u u n u m a h k e m e s a b i t g r m e y e rek beraet ettirmise de jandarmann dilerini krmak ek s u u n d a n onu alt ay h a p s e m a h k m etmiti. B y l e c e Y r k A l i ' n i n k a d e r i z g i s i z e r i n d e hzl a d m larla ilerledii g r l y o r d u . Nazilli h a p i s h a n e s i n e eski bir uval gibi atlan t o y ve temiz delikanl damaasyla yapt etin bir d v t e o n u yldrm, b y l e c e y a a m a n n s r e k l i bir k a v g a o l d u unu anlamt. Damda, efelere de rastlam, bunlarn Aydn dala rnn kardelenleri, havas ve suyu gibi t e r t e m i z insanlar o l d u u n u grmt. Bunlarn ounun, kendisinin urad hakszla benzer nesneler yznden buraya d t n g r y o r d u . Yalnz, g e r e k e k i y a l a r d a b u n a m a l t n da dalar k i r l e t t i k l e r i n d e n efelik ve zeybeklik pheli bir ey olup kyordu. 287

Y r k Ali. Nazilli Cezaevi'nde ay yatm, s o n r a Aydn Cezaevi'ne g n d e r i l m i t i . Geri kalan gnlerini bu rada d o l d u r d u . H a p i s h a n e d e n kp k y n e yollanan Y rk Ali'nin iinde ok ince, ok deerli kimi mcevher ler ve sralar krlm, h a t t tuz-buz o l m u t u . Bunlar, hkmet, devlet saygs, insan sevgisi ve adalet d n c e s i y d i . A r t k , b u n l a r , k a r s n d a b i r e r h a k s z v e azl d m a n olarak g r m e y e balamt.. Bunlar, insanlarn en iyilerini ayaklar altnda ezip ineyen demir ayakl ejderhalard. Kylnn parasyla ayakta duran bu canavarlar, kimi koruyordu? Kimi ola cak. olan Mehmet gibi kaatilleri, mrmrlan. Sulfanhisar jandarmas, onunla ne abuk ve ne kolay anlamt. Artk, Yrk Ali'nin kafasnn tas atmt. imdiden k e n dini bir akrcal gibi gryor, dalar g m g m inlete cei gnleri iple e k i y o r d u . Artk, Osmanl l k e s i n d e hak, n a m l u n u n uundayd. olan M e h m e t , artk, n a m l u n u n u c u n d a n kacak yal kurunun adaletine snacakt. Y r k Ali, cezaevinden kt gnlerde byk olay lar patlak vermiti. Seferberlik patlam, Kavakl'nn yir mi yana bile d e m e m i delikanllar, apar t o p a r cep heye srlmt. Y r k Ali, kye v a r d k t a n b i r k a g n sonra d a v u l l a zurnayla kye gelen askerlik ubesi heyetinin damzlk hayvan arar gibi kyn btn delikanllarn bir d o k t o r a muayene ettirdiini grd. Onu da muayeneden geiren doktor, silh tutabilecek durumda olduunu syledi. By l e c e Y r k Ali, d a m d a y u t t u u alt aylk pis havay yay lalarn mavi dumanl havasnda temizlemeden a s k e r e aln d. Sultanhlsar stasyonundan, birok hemehrisiyle bir l i k t e , t r e n e binen Y r k Ali, Aydn'a g t r l m , o r a d a da kendilerine pek ok delikanl katlarak zmir'e g n d e rilmilerdi. Y r k Ali'yi zmir'deki m e h u r d e p o alayna v e r m i lerdi. Talimsiz gn g e i r m i y o r , bol bol tfek k u l l a n m a k ve mermi yakmak olanan buluyordu. Askerliin en tat l yan ite buydu. ocukluundanberi dlerine giren 288

silh, ite imdi elindeydi ve o n u sonsuz bir zevkle k u l lanyor, s i l i p a y n a g i b i p a r l a t y o r d u . A l a y n n e n k e s k i n niancs o olmutu. Cok seviniyor. Aydn yaylalarnda b u n d a n s o n r a g e i r e c e i z e v k l i y a a y d n y o r , a t c l ile b t n d manlar ve ktlkleri dize g e t i r e c e i n e inanyordu. Talihsizlie bakn ki Yrk Ali'nin karsna Hecinli depo alay s u b a y l a r n d a n pek s e r t ve d a y a k bir E r m e ni km ve ona fena halde y k l e n m e y e balamt. Al sana bir bel daha! Bir g n b u s u b a y d a n d u r u p d u r u r k e n bir t o k a t y i y e n Yrk Ali, adam haklamak zere davranmsa da a r k a dalar onu t u t m u t u . Yrk Ali, bu olaydan sonra ayn subayca hapsedilmek istenmi, bu da barda tarm t. Yrk Ali, bu eit askerlie alamayacan anlam, Aydn dalarnn mavi d u m a n g z n d e t t m e y e bala mt. K a r a r i m e k g i b i a b u k o l m u t u . K a a c a k , b u g i b i namussuzluklarn bulunmayaca hr ve serbest bir ye re dek g i d e c e k t i . Evet, a s k e r d e n k a a c a k t . S u l t a n h i s a r d o l a y l a r n a d a gidemezdi. Nereye gitmeliydi? Bilemiyordu. Bildii tek ey, bu zulm diyarndan kap g i t m e k t i . Y r k Ali, a s k e r d e n k a p Aydn'a g e l m i t i . Kararsz, karanlk, umutsuz denecek gnler balamt. B i r d e n b i r e k a n u n kakn bir a d a m o l m u t u . Be parasz, silhszd. Bir a k r a b a s n n yardmyla bir k r m a t f e k l e d o k u z m e r miye sahip olmu, hemen yaylalara doru alm, a m lar y a l a y p g e e n a k d u m a n l a r a g m l v e r m i t i . A r t k , o da o imrendii zeybeklerden biriydi. Kavakl kyne va ran ka haberi, annesini gzyalarna b o m u s a da kyn rezilini de titretmeye balamt. Yrk Ali, bir gn dada tek bana dolarken Ya nk Efe a d l k a l a b a l k a k z a n l b i r e f e y e d e n k g e l m i t i . B u e f e n i n iyi b i r n y o k t u . Y a n k E f e ' n i n k z a n l a r a r a sna k a r a n Y r k A l i , o y a y l a s e n i n b u y a y l a b e n i m diye dolarken gnn birinde Aydn dalarnn biricik o k u m u efesi olan Alanyal A h m e t Efe'ye denk gelmi onun kzanlarndan birisi o l m u t u . 289

2/F. : 19

Y r k Ali, pek kll ve n a m u s l u bir a d a m olan Alan-

yal M o l l a Ahrvt E f e ' y l e iyi b a d a m , o n u s e v m i t i . O .

Y r i k Ali'yi, b:n cevherleriyle anlayabilecek kadar zeki ve pkllyd. M o l l a Ahmfet E f e , A l i ' n i n b a n a g e l e n h a k s z i l e r i i y i c b i l i y o r d u . O n u n i i n ilk f r s a t t a K a v a k l k y n n k t adamn, Ali'nin hatr iin temizleyebileceklerini v a a d e t m i , o n u r u h u n d a bir hn ban gibi ileyip d u ran bu derin yaray bir kurunla ifalandrabileceine onu i n a n d r m t . Y r k A l i , b u ii nasl o l s a g n n b i r i n d e kendisi yapmaya kararlyd. Efesinin bu vaadi, onu ok sevindirmiti. B i r g n , A l a n y a l M o l l a A h m e t Efe, k z a n l a r y l a Ka v a k l k y n n k e n a r n a d e k i n m i , Ali o n l a r o r a d a b r a k a r a k t e k b a n a k y e g i r m i v e o l a n M e h m e t ' i bir h i y l e ile e v i n d e n d a r k a r a r a k k a f a t a s n a y e r l e t i r d i i bir kurunla gebertivermiti. Bylece onun gsne b i r ekita gibi oturan arlk da kalkm, kyn namuslu insanlar da bu iren beldan kurtulmutu. AH, b u n d a n s o n r a b i r k a kez, A l a n y a l M o l l a A h m e t Efe'nin cann kurtarm, o da bu arada ona, hapishane de balad okuma-yazmav retmeye almt. A l a n y a l M o l l a A h m e t Efe, Y r k A l i ' y e b i r i y i l i k d a ha y a p m a k istiyordu. G n birinde onun azn aram, K a v a k l k y n d e z e n g i n H a s Y u s u f ' u n kz F e r i d e ' y i sev d i i n i r e n m i t i . Kz d a o n u s e v i y o r d u . A s k e r e g i d e r k e n a n n e s i iki s e v g i l i y i b i r b i r l e r i y l e n i a n l a m a k i s t e m i s e d e H a c Y u s u f , b u n a r a z o l m a m t . Evet, b u b i r g n l y a rasyd, bu yaray da sadrmak gerekti. A l a n y a l M o l l a A h m e t Efe, Hac Y u s u f ' u t a n y o r d u . Bir gn, birdenbire kzanlaryla Kavakl'ya nmi, Hac Yusuf'u kahveye artm ve orackta, btn Kavaklla r n n n d e F e r i d e ile Y r k A l i ' n i n n i a n l a n m o l d u u n u i l n e t m i , h e r k e s H a c Y u s u f ' u n elini s k m v e b u n i an bykaltndan glerek kutlamt. Hi varlkl, zengin b i r a a , kzn d a d a g e z e n z i b i d i b i r e k i y a p a r a s n a v e r i r m i y d i ? M o l l a A h m e t E f e ' n i n k a n u n u , b u ii b i r r pda yapmt. 290

Y r k Ali'yle Feride'yi n i a n l a y a n Alanyal ile kzan lan, k y n kysndaki aalkta Sultanhisar y o l u n d a n gelebilecek jandarmalar gzetleyerek byk bir sabr szlkla p u s m u b e k l e y e n Y r k A l i ' y e b u m j d e y i b y k bir sevinle g t r m l e r d i . e t e d e n bir tek o, kye inmemi, nian gyabnda yaplmt. A r a d a n ok g e m e m i t i ki o r a d a bir j a n d a r m a ka rakoluna baskn veren Alanyal Molla Ahmet etesi, ba sz k a l m t . B u b a s k n A l a n y a l n n b a n y e m i , e t e d a lma tehlikesiyle karlamt. K z a n l a r d a n KIIolu H s e y i n y a e f e n i n y e r i n e g e mek ya da ayr bir e t e k u r m a k y o l u n a sapmt. A l a n y a lnn y e r i n i a l a n B a k z a n H a c M u s t a f a d a b i r a t mada v u r u l m u , Ali kendisiyle k a l a n birka kzann ba na g e m i , y i r m i y a n d a e f e o l u p k m t . KIIolu Hseyin d e ayrca b a e k e r e k e f e l i i n i iln e t m i v e e tesiyle ayr yerlerde dolamaya balamt. Y r k Ali Efe, y r e k l i l i i , niancl,, kurnazlyla ok az z a m a n iinde, Bozda'n, M a d r a n Da'nn ve Ka rncal Da'n z e y b e k l e r i arasnda adamakll t a n n m , hepsinin kskand bir efe durumuna gelmiti. Aydn jan darmasnn en mtehasss jandarma avuu Manastrl z e y i r a v u ' u n e n t e h l i k e l i p u s u v e takip l e r i n d e n k u r tulmu ve en sonra, Aydn blgesi jandarmas iin bir zmlenmesi gerekli sorun olup kmt. J a n d a r m a su baylarnn da katld bir pusuya d r m e olaynda M e n deres zerindeki saldan bir m u c i z e olarak k u r t u l m a s , onun nn adamakll arttrm ve onu dillere destan bir e f e y a p p kmt. S o n kez, k e n d i s i n i z e y i r a v u ' u n p u s u s u n a d r ten bir yatak' vurup c n almas, Yrk Ali'nin artk ameliyat masasna yatrlmas gerektii dncesini uyan drmt. O n u ya l d r m e k , ya da ie y a r a r bir kii d u r u m u n a g e t i r m e k g e r e k i y o r d u . B l g e s i n d e d u r m a d a n vu kuat k a r a n b u g e n e f e iin j a n d a r m a k u m a n d a n Fet hi bey, bir g n zeyir avu'la dertlemi, ikisi de o n a kar gizli bir sempati beslediklerini anlamlard. O n u 291

d a bana srkleyen nedenleri iyice biliyorlard. Yrk Ali. d a banda bile hl bozulmamt. D a l a r d a k i zeyb e k l e r i n en temizi, en m e r d i , yine oydu. Kendisini k a kez pusuya dren j a n d a r m a l a r d a n hi birini vurmamt. Y r k Ali'nin k t talihini y e n m e k , o n u k a z a n a r a k m e m l e k e t i n n a m u s l u i n s a n l a r a r a s n a k a t m a k i i n an lamakta gecikmemilerdi. Bu gen adam kurtaracaklar d. O n u dze indirecek, hem dalar, gelecein k o r k u n bir efesinden temizleyecek, hem de onu yararl bir insan yapacaklard. Onu dze indirdikten sonra krserdar ya p a c a k l a r d . Azl e f e l e r i d i z e g e t i r m e k i i n d a l a r a s a l a caklard. F e t h i v e M e h m e t b e y l e r l e z e y i r a v u b a b a a ve r i p bir d a h a uzun uzadya k o n u m u l a r ve a i l e s i n i n ara clyla ona randevu vermilerdi. Bir g n Yzba M e h m e t bey S u l t a n h i s a r d a l a r n d a Y r k Ali'yle buluup g r t . Y z b a M e h m e t b e y i e Y r k A l i , o r m a n n ssz b i t y e r i n d e oturmulard. kisi de b a d a k u r m u t u . Biri Os manl devletinin kanununu, br de kanunsuzluu tem s i l e d e n b u iki a d a m , k u r u m e e v e a m y a p r a k l a r z e rinde oturmu gvenle konuuyorlard. Yzba M e h m e t bey, silhsz gelmiti. Y r k Ali Efe de silhn dizlerinin s t n e yatrm, iten baklarla Yzbay szyor ve b u i i n a l t n d a n n e k a c a k d i y e m e r a k t a n a t l y o r d u . Yz b a y l a y l e bir y e r s e m i t i k i , h e r h a n g i b i r k a h p e l i k o l u r sa dalara doru kamas kolay, aadan gelecek teh likeyi gzetlemesi kolayd. M e n d e r e s Ovas yemyeil in c i r baheleriyle uzuyor, rmak bir yeil r t arasndan ara s r a m e y d a n a kyor, y a z g n e i a l t n d a e l i k p a r l t s y l a . kvrlarak akyordu. Aadan geen bir trenin keskin d d iitiliyor du. Sultanhisar aada, ayaklarnn altnda kalyordu. M e h m e t bey, p a k f o n t a b a k a s n d a n bir s i g a r a s a r d , A l i ' y e d e u z a t t . Ali s i g a r a y a a l m a d h a l d e b e c e r i k l i c e b i r s i g a r a sard, tabakay kapayarak jandarma subayna uzatt. Birinci Dnya Sava'nn bittii, Trklerin de sava y i t i r d i i z e r i n d e k o n u t u l a r . Y r k A l i Efe d e h e r k e s 292

gibi bunu biliyorsa da o n u n bildii a n c a k bu kadard. Yzba, zmir'e Yunan askerinin kacan, belki Aydn'a kadar da geceleini syleyince, gen efe arm, bu aknl da olduka uzun s r m t . Yzba, karsndaki delikanlnn hi bozulmam o l d u u n u hemen anlamt. Henz, eski tertemiz o b a n Ali'den hi de uzaklam deildi. Yzba, memleketin bugnk korkun durumu s t n d e uzun uzadya k o n u m u , Y r k Ali'nin bunlar r e n k ten renge girerek dinlediini g r m t . Yaban gl a k l ndaki yz kzarp bozaryor, h e y e c a n n d a n k e n d i s i n i zor t u t t u u grlyordu.^ Konumasnn sonunda Yzba M e h m e t beyi ar t a n bir ey o l m u t u : Y r k Ali, iki eliyle y z n r t m , hngr hngr alyordu. A r t k , M e h m e t bey, b u t e m i z z e y b e e a l a b i l i r d i . Y a ekiyal srdrecek, ya da dze inip v a t a n ve millete yararl bir insan olacakt. Y r k Ali E f e , Y z b a M e h m e t b e y e t e s l i m o l a r a k dze inmi ve bu i resmilemiti. Dze inme treni S u l t a n h i s a r ' d a yaplmt. B t n o r a l a r n ileri gelenleri b u trende bulunmutu. O n u a n c a k nnden tanyan halk, yn yn k o u p gelmi ve grdkten sonra da arp kalmt. Demek ki dalarda ku uurtmayan o yiit efe, bu bacak kadar ocuktu! Y r k Ali, Kavakl k y n e bir d n e gider gibi g i r mi, k y l s n n sevgisiyle karlanmt. vey babas, e v i n eiinden ieri adm a t a r k e n , o l u iin bir k u r b a n k e s i vermiti. Y r k Ali Efe, d z e i n i i n d e n b i r k a g n s o n r a , S u l tanhisar jandarma karakolunda bekleyen Yzba M e h met beyce arld ve oraya varnca. Yzba, k e n d i s i n e maal bir krserdarl grevi verildiini bildirdi. A r t k , g e n efe, hkmetin maal bir m e m u r u y d u . Yzba y le d i y o r d u : Son zamanlarda yerli Rumlar e! altndan b t n ekiyaya bol bol yardm ettikleri gibi. S k e tarafnda da 293

b i r R u m e k i y a s t r e d i . A d n a Deli Y a n i d i y o r l a r m . A m a . asl ad bu m u , d e i l mi belli deil. H e m o h e m de on kii kadar olan maiyeti Girit'ten gelmi, y a . d a getiriimi. Tabi, y a n l a r n a yerli R u m e k i y a l a r n d a n k a t l a n l a r v a r m . B t n R u m k y l e r i b u Deli Y a n i d e n i l e n h a y d u d u saklyor ve besliyorlar. B u n l a r hep zeybek elbisesi giy miler ve Trk kylerine durmadan basknlar yapyorlar m. B i r k a k a z a d a d a h k m e t b i n a l a r n y a k t l a r . Y e d i kiil k bir jandarma t a k i p mfrezesini pusu kurup olduu g i b i y o k ettiler. G a y e t g a d d a r c a yaptlar b u ii! Bu e t e n i n i n e , D a l a m a v e G l h i s a r t a r a f l a r n a szdn r e n d i k . Deli Y a n i , Pskll Efe adn tayormu. Bunun da sebebi, Girit Rumlarnn uzun pskll fesler giymeleridir. Dahas da v a r : Biz, b u a d a m n b i r e t e r e i s i d e i l , h a k i k a t t e Y u nan ordusunda yetimi bir zabit olmasndan p h e l e n i l yoruz. Sana o g n de s y l e d i m . Devleti zayf b u l a n Y u nanl politikaclar, f r s a t t a n f a y d a l a n a r a k , zmir, Aydn ve civarn igal etmeyi tasarlyorlar. Yerli Rum halknn bir ksm da AydVda b u n l a r d a v e t ediyor. G e e n l e r d e Aydn'da bir Yunan c a s u s u yakaladk. Onun, Yunan o r d u s u n da zabit olduunu da ispat ettik. Fakat, ngilizlerin mda h a l e s i y l e e l i m i z d e n alnd. _ Y r k Ali Efe. m r n d e ilk kez y a p m a k istediini b u l mua benziyordu. Bu, milletin hayrna bir iti. akrcal'nn iinden daha erefliydi bu. Trk jandarmasna silh a t m a n n hi bir erefli yan y o k t u . Bilerek k a a t i l l l k t i : Krserdar Y r k Ali Efe, Kad Efe d e n e n t e h l i k e l i bir zeybei tek bana gidip dada buldu ve dze indirdi. i m d i , e n iyi a r k a d a h a l i n e g e l e n S u l t a n h i s a r k a r a k o lundan Hasan Onba ile o n u Aydn hastahanesine g t r p yatrdlar. Arca yaralyd. Y r k Ali, Aydn'da bir iki gn kalm, akna d n mt. Btn Aydnl Rum hemehriler, imdi s o k a k l a r d a hep birer efe kesilmilerdi. Aydn Rumlar, dardan gel dii anlalan adamlarn eliyle tekiltlandrlm, byk bir ey bekliyorlard. B e k l e d i k l e r i nesne de k i m s e n i n ya bancs deildi; Yunan o r d u s u n u n pek yaknda Aydn'a 294

geleceini ve buralarn Yunanistan'n bir paras olaca n aktan aa syleyip duruyorlard. Btn Trkler, umutsuzluk iinde pis pis dnyor, Rum erafyla T r k eraf skfk d o s t l u k k u r m a y a al y o r , b i r b i r l e r i y l e e s k i d e n o l d u u n d a n d a h a sk k o n u u p gryorlard. Y r k A l i . A y d n ' a v a r p d a b i r iki g n k a l d k t a n sonra, vatan ve memleket iin almak zamannn gelip de g e t i i n e bile inanmt. Aydn jandarma kumandanl n d a n Deli Yani etesi ve dolat b l g e l e r s t n e b i raz d a h a b i l g i a l a r a k k o v a l a m a i i n e b a l a m a k i i n hazr lklarn t a m a m l a d . K u m a n d a n l k , b t n j a n d a r m a k a r a kollarn krserdar Yrk Ali'nin kovalama iinden haber dar edecekti. Aydn s o k a k l a r n d a n atl o l a r a k g e e r k e n klna k y a f e t i n e di bileyerek, kimi z a m a n da k m s e y e r e k ba kan palikaryalar dumana b o m a m a k iin g e r e k t e n ok sabrl davranmt. Atn kke doru srm, orada kendisini bekleyen H a s a n O n b a ile a r k a d a l a r n g r m . C i n e y o l u n a d m t . Avn k o k u s u bu y a n l a r d a n g e l i y o r d u . Deli Yani'yi m u t l a k a bulmal, o n u n k o r k u n etesinin nasl datlp yok edileceini dosta dmana gstermeliydi. Y r k Ali E f e , b i r p l n t a s a r l a m t . Deli Y a n i ' y i h a r i t a d a n silmek iin bu pln u y g u l a y a c a k t . B u n u n iin de ilk y a p l a c a k i, t e k b a n a , h a l k s i l m e R u m o l a n C i n e yolundaki byk kylerden birine uramakt. yle de yap t. Yol kysndaki byk bir Rum kyne indi. Burada k e n d i n i , j a n d a r m a l a r l a y a p l a n b i r a r p m a d a d a l a n bir etenin adamlarndan biri olarak tantt. Szde jandar m a c a a r a n a n bir zeybekti. Silhlyd. Banda k o z o n l u ba l, b u n u n z e r i n e s a r l m a k p o u s u , a y a n d a a k r menevrei, srtnda mavi c a m a d a n ve bunun zerindeki a p r a z f i e k l i i v e e l i n d e k i kz g i b i m a v z e r i y l e t a m j a n d a r m a n n arad bir zeybekti. Szde s a k l a n a c a k yer, buy r u u n d a alaca baka bir efe a r y o r d u . Rum kyller, onunla ok yakndan ilgilenmilerdi. Yrk Ali, jandarmaca aranan efelerden konuurken 295

bu yanlarda bir de dolatn iittiini meye balamlard. ister gibi davranm tlatmt. Kyller, Yrk alp evlerinde konuk Mula memurlarnn ne saat olaca da bu posta vurgununu Efe'yi aryordu.

Pskll Efe derler naml bir e f e n i n syleyince Rumlar daha ok ilgilen Y r k A l i . P s k l l E f e ile a l m a k v e b i r p o s t a v u r g u n u ii o l d u u n u Ali'nin bo olmadn anlayarak o n u ettiler. Szde posta, belli bir g n d e maan gtrecekti. Bunun ne gn, szde renilmiti. Bu frsat, szde birlikte y a p m a k iin Kllolu Hseyin

Posta vurgunu itihasyla Yrk Ali'yi k o n u k y a p a n Rum ky halk, Pskll Efe'nin yanna bu k y d e n bir d e l i k a n l n n d a kzan o l a r a k g i r d i i n i t l a t n c a Y r k t a m istedii yere dtn anlamt. Rumlar arasnda K a p t a n Yani denilen Deli Y a n i , Y - _ rk Ali'nin klavuzluuyla p o s t a s o y g u n u n u y a p m a y uy g u n bulmutu. O gece, efeyi kyn kysndaki bir adr da konuk ettiler. Yrk Ali, ertesi g n . Deli Yani e t e s i n i n n n e d erek onlar szde s o y g u n y e r i n e g t r d . Y r k Ali Efe, atnn zerinde en n d e gidiyor, onun yanbanda da yrekli bir a d a m olduu anlalan ve t a m bir efe klna b r n m olan uzun bykl, s e r t bakl Deli Yani g i d i y o r d u . Yalnz Deli Y a n i ' n i n f e s i n i n a r k a s n d a n u z u n b i r p s k l sallanyordu. te, o n u n Pskll Efe adn al da .bundand. Pskll Efe'nin gzferi, yrtc k u g z ne penziyordu ve bu gzler hep Yrk Ali'nin zerindeydi. peli Yani, bir tek s z c k T r k e bilmiyor, Y r k Ali'yle i < i s i n i n y a n n d a g i d e n b i r t e r c m a n o n l a r b i r b i r l e r i y l e anlatryordu. Cine yolunun yokuu banda pusu kurulmu, p o s t a arabas da t a m o srada uzaktan gzkm, Yrk Ali'nn d o r u s y l e d i i a n l a l m t . Tercman palikaryay yanna alarak aa yola inip szde pusu k u r a n Y r k Ali Efe, posta a r a b a s m e y d a n a kar kmaz onu boazlam ve arabadaki jandarmalar d a Deli Y a n i e t e s i n e a t e e t m e y e b a l a m l a r d . K a l a 236

balk Yani e t e s i n e kar d r t kiiydiler. T f e k d e l l o s u b i r a z s r m , s o n r a , Y r k A l i ile j a n d a r m a l a r a t m a yerinden kaar gibi uzaklamaya balamlard. Bu as k e r c e a n l a m y l a bir hileli e k i l i t e n b a k a bir ey d e i l d i . K a p t a n Y a n i , b u t u z a k u r a n d z m e c e E f e ile y a r d m clar o l a n j a n d a r m a l a r bir an n c e t e p e l e m e k iin gz leri d n m o l a r a k adamlaryla aa yola inmi, a r k a larna d m t . A r a b a n n a r k a kaps alp da b a l a rnda Hasan Onba'nn b u l u n d u u bir m a n g a silhl jan d a r m a dar d k l n c e K a p t a n Yani, ikinci bir t u z a a dtn anlamt. Artk btn abalamas bounayd, iki a t e a r a s n a d m t . A r t k , C e n n e t t e a r s a l a r s a t n a l m a k iin de v a k t i y o k t u . a r p m a bir iki s a a t s r d ve Deli Y a n i , P s k l l Efe d e n i l e n p s k l l b e l v e a d a m l a r Y r k A l i ile j a n d a r m a l a r n k u r u n l a r a l t n d a g n e t e k a l m bir t o p a k t e r e y a g i b i e r i d i l e r . Btn Aydn jandarmasn uratran ve durmadan can yakan, Trk kylerine korku salan bu korkun ete yi ortadan kaldrmas, hem de gz ap kapayacak ka dar, ksa b i r z a m a n d a b u ii b a a r m a s Y r k A l i ' n i n n a mn d a l a r n k u r d u n a k u u n a dek tantmt. Yalnz, bu namn ve erefin ona pek yarar olmamt. Osmanl dev leti k m , m e m u r l a r n a m a a v e r e m e z d u r u m a g e l miti. Bunun iin de o, k k krserdari maan ala rak henz bir g e i m yolu b u l a m a m t . Hl, k y d e o b a n lk y a p t g n l e r d e o l d u u g i b i y o k s u l d u . B u n u n i i n de hi bir gn aklndan karamad y a v u k l u s u n u g i d i p grmek yrekliliini gsteremiyordu. Bir g n hl d a l a r d a d o l a p d u r a n Kllolu H s e y i n Efe ile H a b i p ' i n A l i E f e , Y r k A l i ' y e h a b e r s a l a r a k d z e inmek istediklerini bildirmi, Yrk AH de hemen Nazilli J a n d a r m a Kumandan Arap Yzba denen Yzba Nuri b e y e k o m u v e b u iki e s k i e t e a r k a d a n o n u n a r a c lyla a f f e t t i r e r e k d z e i n d i r m i t i . B u d a o n u n s e v d i i ilerden biri o l m u t u . Kllolu Hseyin y i i t ve y r e k l i bir efe o l d u u halde t e r s t a b i a t l , a r k a d a l n a pek g venilmez bir a d a m d . Dze i n d i k t e n s o n r a bile Y r k Ali' yi yeniden daa karmak iin kandrmaya biie almt. 297

Y u n a n o r d u s u . z m i r ' e k t k t a n s o n r a hzla E g e b l g e s i n d e i l e r l e m e y e b a l a m t . Hazr, n l e r i n d e h i bir s a b o t a j c T r k ' n eliyle yklmam gzel bir demiryolu varken ilerlemeleri gerekiyordu. Byle kollarn sallayarak, a s k e r c e bir g e z i n t i y a p a r g i b i m e m l e k e t i g a l e t m e k ilkel Afrika'da bile grlmemiti. Y u n a n o r d u s u b y l e c e Aydn', Manisa'y. Tire'yi ve Dirok y e r l e r i k o l a y c a e l e g e i r m i t i . B u t a t l s e r v e n pek holarna g i t m i t i . Her trl arala Trkiye'nin en zengin topraklar zerinde, Atina'nn caddelerinde yrr gibi yryorlard. Y r k Ali Efe, Yunanllar Sultanhisar'a g e l d i k l e r i n de yeni evlenmiti. B u n u n iin de Kavakl kynde Yu nan jandarmalar grnnceye dek yerinden kprdama mt. Sonra, o n u n k y n d e n ayrlmamasnn bir nedeni de uydu: Yunan o r d u s u n u n idarecileri, bir altn madeni b u l m u gibi d a l a r d a k i efelere ve zeybeklere sarlm, on lardan medet ummaya balamlard. Btn dadaki ka nunsuz adamlar, Osmanl devletinin doal birer dman sayldndan Yunanllar bunlar mttefik olarak benim seyip paraya boarak Trkiye'nin ktlne altrmak i s t i y o r l a r d . G e r e k t e n d e b i r o k e f e v e z e y b e k klkl ekiya. Yunan subaylarnn tatl masallarna aldanm ve onlarn saflarnda grev almaktan ekinmemilerdi. te, b u n d a n y r e k l e n e n Y u n a n subaylar, her t r l k o y i i t i ayn y e m l e r l e a v l a m a k iin almaya balam lard. B i r g n , Y r k A l i E f e , k a r s n n dizi d i b i n d e o t u r m u , arpac k u m r u s u g i b i n i d i p n i l e y e c e i n i d n p d u r u r k e n S u t l a n h i s a r ' d a k i i g a l k u m a n d a n l n d a n b a n d a bir papaz b u l u n a n k k bir heyet kagelmi, Y r de tpk b r e f e l e r g i b i i m a n a d a v e t e t m i t i . Y r k A l i E f e , byk b i r t i k s i n t i y l e , y i n e d e a l d a t c b i r d i l l e papaz s e p e t l e m i ve o r t a l a m a hemehrileri gibi bir yaay tut turur grnmt. Bu kklk iinde yaamaya daya namayan k o c a m a n r u h u p a t l a m , b i r kez d a h a a t n a a t layp K l l o l u H s e y i n v e H a b i p ' i n Ali v e b i r s r y e n i k z a n l a zararsz b i r a t l k a l a b a l n a l a r a k B y k M e n d e 298

res rmann kar g e c e s i n e snm, o r d a babo d o lamaya balamt. Kllolu Hseyin Efe, bu ara o n u n kzan d u r u m u n a g i r m i , Y r k Ali Efe, kendisinden g e n o l d u u h a l d e o n u n efeliini ister istemez benimsemiti. Kllolu Hse yin, bu kark g n l e r d e n y a r a r l a n a r a k b y k v u r g u n l a r vurup zengin birer a d a m gibi bir kenara e k i l m e l e r i iin Y r k Ali Efe'yi o k kkrtmsa da o, bu o y u n a g e l m e miti; batnn eski yoksul, namuslu valyeleri gibi Cakrcal'nm dolat ba bulutlu, aml meeli d a l a r d a ser serice gezip dolaarak kendisine bir Hazreti Ali g c ve k u v v e t i v e r m e s i i i n A l l a h ' a y a l v a r y o r d u . D m a n l a erge kapacan biliyor, bunun nasl, ne y o l d a o l a c a n b i r t r l k e s t i r e m i y o r d u . Son g n l e r d e d a d a n d a a , obadan obaya, kyden kye byle dolap d u r u r k e n ac a c hem kendi talihine, hem de memleketin talihine yanrp d u r u y o r d u . Y r k Ali E f e , d a h a o k Y e n i p a z a r d o l a y l a r n d a g e zip d o l a y o r d u , buras igal blgesinin dnda kalyordu. B u r a l a r da talyanlarn igal e d e c e i , Kuadas'na k t k l a r , S k e b l g e s i n i i g a l e t t i k l e r i b i l e s y l e n i y o r d u . Erge buraya da gelecekler, buras da S u l t a n h i s a r dolayla r gibi barnlmaz, soluk alnmaz d u r u m a gelecekti., B y l e rezil gibi, kadnca d a d a n d a a k a m a k t a n s a dman her g r l d yerde yeyip bitirmeye almak g e r e k t i . n s a n v u r u l u p l s e bile b u r e z i l d n y a d a s r np g i d e c e i n e hi olmazsa cennete gider, r a h a t a kavu u r d u . Vurulup lmek, herhalde d m a n izmesi altnda kalm olan gzel ky Kavakl'da ky bekilii yap m a k t a n y e d i . Evet, k a y n b a b a s n n p a r a s n y e m e k k k l n d e b u l u n m a m a k ve alnnn akyla b i r k a k u r u k a p a n m a k iin kendi isteiyle ky bekisi olmutu. D m a n b u n u da k e n d i s i n e ok g r m t . D m a n , her yer d e v e h e r z a m a n d m a n d . O n u n a n l a y a c a e n iyi d i l , m a v z e r i n k o n u t u u dildi. Yrk Ali Efe de. Allah'a kr, t f e i n i p a p a a n gibi k o n u t u r m a n n srrn biliyordu. Y r k Ali E f e , b i r g n Nazilli J a n d a r m a K u m a n d a n Yzba Nuri beyin kendisini arattn iitmi, hemen bun-

299

d a iyi b i r m j d e o l a c a n d n e r e k K l l o l u H s e y i n Efe'yi, Habib'in Ali Efe'yi ve b r kzanlar ardna t a k a rak d o r u ine kasabasna k o m u t u . O, A r a p Yzba Nuri beyin erkekliine ve milletseverliine inanyor ve g v e n i y o r d u . Demek ki Nuri bey de Nazilli'yi brakp M e n deres'in kar g e c e s i n e atlamt. yle ya, tek bana N a zilli'ye giren bir tabur Y u n a n askeriyle d v e c e k d e i l d i ya. ine'ye, kimi nizami o r d u subaylaryla a s k e r l e r i n i n k a r a r g h kurduklarn ve igal edilen yerlerden k a a n subay ve jandarmalarn orda toplandn biliyordu. lerinde tandk kiilerin olup olmadn b i l m i y o r d u . Bir haberci araclyla A r a p Yzba'nn kendisini ine'deki elli y e d i n c i t m e n k a r a r g h n d a b e k l e d i i n i iitince d n yalar onun oimutu. Zaten gnn birinde, kapanm gibi g r n e n talihinin yeniden alacan biliyordu. inde her kese p a r m a k srtacak b y k iler y a p m a k hrs k a y n y o r d u . B u n l a r , h e r k e s i n b e e n d i i , v n d iyi i l e r o l a cakt. Hazreti Ali'de Zlfikr, onda da metelii s e k t i r m e yen bir mavzer tfei vard. Allah'n izniyle, m i l l e t y o l u n da o k iler y a p m a k istiyordu. te. en s o n r a , kaplar almak zereydi. ine'ye bir an n c e erimek iin a m lklar, m e e l i k l e r a r a s n d a n g e e n i n c e y o l l a r d a t o z k a l d r a r a k a t n d r t n a l s r y o r , a r k a s n d a n a y n hzla a t s r m e k zorunda kalan Kllolu Hseyin ve b r kzan lar, s a n k i s a v a a a t l y o r l a r m g i b i , h a y k r y o r , n a r a l a r atyor, camadanlarnn geni yerleri rzgrda kartal yav rular gibi uuuyordu. Y r k Ali Efe, 1919 H a z i r a n ' n n 5 i n c i g n a k a m Cine askerlik ubesinin nnde arkadalaryla atndan in di. Atlarn kavak ve st aalarna balayan kzanlar o n l a r n y a n n d a m o l a v e r d i l e r . Y r k Ali E f e , k a p d a k i n betiden Arap Yzba Nuri beyi sordu. Ordayd. Geldi. Y r k A l i Efe'yi s e v i n l e k a r l a y a r a k e l l i y e d i n c i T men Kumandan Kurmay Albay efik beyle tantrmak in eri g t r d . Nuri bey, o k a e s m e r bir a d a m o l d u u n d a n halk, daha ok efeler ona A r a p Yzba adn t a k mlard. Cok cesur, zeki, yurtsever, milletsever bir a d a m d. ok da sertti. Nazilli dalarnn binbir ekiyas, efesiy300

l e y l l a r yl s a v a p o n d a n ylgnd.

durmaktayd.

Btn

zeybekler

de

e f i k bey, iri y a r , i y i y z l , c e s u r v e z e k i b i r a s k e r d i . Y r k Ali Efe'yi y e r i n d e n d o r u l a r a k k a r l a d , e l i n i sk t , karsnda yer g s t e r e r e k o t u r t t u . ay itiler, y e m e k yediler. Zeybeklere de askerlerin k a r a v a n a s n d a n karl d . e f i k bey d e h e r k e s g i b i Y r k A l i E f e ' n i n g e n l i i n e ap kalmt. Yirmi yanda a n c a k g s t e r e n bu d e l i k a n lda n e g i b i c e v h e r v a r d k i b u y a t a A y d n d a l a r n v e b l g e s i n i nam t u t m u t u . Hele o n u n K a p t a n Yani'yi t e p e leyen efe olduunu d n d k e akl karyordu. Bu da bir Trk ocuuydu. Bunlar iin o l m a y a c a k ey y o k t u . anakkale'deki kumandanlklarnda bacak kadar ocuk larn l e m e p a r m a k s r t a n n e y i i t l i k l e r y a p t k l a r n k e n d i si yakndan biliyordu. e f i k bey. Y u n a n o r d u s u i l e r l e d i i A y d n - N a z i l l i h a t t zerinde ekilmeyerek, Yunanllarn giremedii talyan igal blgesine girmi ve r g t n orda k u r m a y a al mt. Aydn dolaylarnda biricik d i r e n m e m e r k e z i o l a r a k onun bulunduu ine karargh, hemen yurtseverlerin gzne arpm, d m a n a kurun atmak isteyen genyal herkes, en o k subaylar, oraya k o m a y a balam lard. te, Nazilli J a n d a r m a K u m a n d a n Nuri beyle. A y d n J a n d a r m a K u m a n d a n F e t h i bey d e b u ilk d i r e n i c i l e r a r a snda olarak Albay efik beyin kararghnda yer alm lard. efik beyin elinde, tepeden trnaa dek m o d e r n s i lhlarla aralanm Yunan ordusu birlikleriyle baarl sa valar yapabilecek ne bir kuvvet, ne de erat vard. Y u nanllarn kollarn sallayarak m e m l e k e t i n en b e r e k e t l i , c e n n e t gibi gzel ve zengin yerlerini e l m a t o p l a r gibi byle birer birer ele g e i r m e s i , o n u n y r e i n e kan ala t y o r d u . Bir eyler y a p m a k , hem de o k a b u k bir eyler y a p m a k , halkn b a k i r v e t a z e k u v v e t i n i d m a n n n n e k o r k u n bir k a l e g i b i d i k m e k g e r e k t i . Y o k s a , b u z a v a l l m e m l e k e t , zengin erafn ve Hrriyet ve tilf Partisi'nin elinde kaldka iler b s b t n k t y e gidecek, en k t s, memleket elden gidecekti. Bireyler yapmalyd. 301

 e f i k b e y , h e r g n o l d u u g i b i y i n e b i r g n iki e s k i j a n d a r m a k u m a n d a n y l a . Yzba Nuri ve Fethi beylerle dertleiyordu. efik bey, dada boubouna dolaan ve zararsz birer insan o l m a k t a n ileri g e e m e y e n efelerle z e y b e k l e r i n , hazr silhl olduklar iin dze indirilip d manla arptrlp arptrlamayacan sordu. N u r i bey, i m d i l i k y a p l a c a k b i r i c i k a k l l c a i i n b u olacan syledi. Bunlar, nizam o r d u n u n ekirdei ya da bir iki subayca yaplan d e s t e k l e m e s o n u c u n d a d m a n a r t a c a k iler b a a r a b i l i r l e r d i . D m a n , bu yaln d a l a r n k u r d u olan bu a d a m l a r a hi bir fenalk yapa mazd. Nizam o r d u n u n y n e t m e s i y l e pek akllca bir g e rilla y r t m e k , her z a m a n olabilirdi. Hi o l m a z s a d e m i r yollar bozulabilir, kprler atlabilir, kk 'dman mf reze ve gruplarna basknlar yaplabilir, dman adamakl l t e d i r g i n o l a r a k b u hzl y r y n y a v a l a t m a k z o r u n d a kalr, m e m l e k e t d e d i r e n m e k iin, r g t l e n m e k i i n z a m a n k a z a n a b i l i r d i . A l b a y efik bey, Y r k Ali Efe'ye yle dedi : Dman, topraklarmz igal ediyor ve hi bir m u k a v e m e t grmyor. n k , stanbul'daki hkmet, her g n bize emirler yadryor, igal kuvvetlerine kolaylk g s t e r m e m i z i emrediyor. Aksi halde, bu igalin devaml o l a b i l e c e i n i i l e r i s r e r e k bizi t e h d i t e d i p v e b a l a l t n d a b r a k y o r . H a l b u k i , b i z i m y a p a m a d m z ii siz k o l a y c a y a pabilirsiniz. Senin e m r i n e zabit de v e r e c e i m , nefer de. Bunlar, sizin gibi (zeybek gibi) giyinecekler. Silh ve c e p h a n e de temin edeceim. Birka baskn yapabilir, o n lara Trklerin lmemi olduunu gsterebilirseniz memle kete byk hizmetler yapm olacaksnz. Bunu g r e c e k ve iitecek baka memleketsever genler de cesaret bu lacaklardr. Y r k Ali E f e : Siz b e n d e n i s t e m e n h i o l s a y d n z b i l e b e n k e n d i k e n d i m e b u ii y a p m a y a z a t e n k a r a r v e r m i t i m . D m a n izmesi altnda y a a m a k t a n s a lmek elbet daha hayrl dr. Siz, y a l n z b a n a d e d i k l e r i n i z i v e r i n i z v e b e n i s e r b e s t braknz, yeter! 02

Z a t e n , m i l l e t i e r a f a l d a t t . Biz i m d i y e k a d a r o k t a n Yunanllara kar kardk. imdi, hemen gidip a d a m toplayacaz! Elli y e d i n c i t m e n k u m a n d a n y l a Y r k A l i E f e ' n i n anlamas ok kolay olmutu. Bu anlama sonucunda e f i k bey. Y z b a N u r i b e y l e Y z b a F i k r i b e y i . Y z b a M e h m e t beyi, zmir'den kap elli y e d i n c i t m e n e katlan Temen Zeki ve yedek A s t e m e n Necmi beyi k u r m a y ve rgt olarak Yrk Ali Efe'nin yanna katt. Sonra, bu araziyi kar kar bilen iki j a n d a r m a da Y r k Ali'nin kzanlar arasna klavuz olarak katld. Bunlar, Hac Ka s a b i n M e h m e t ile P e k m e z i n A h m e t ' t i . M e n d e r e s b l g e s i nin en acar, en y i i t subay Binba Hac k r bey de, e f i k b e y a r a c l y l a Y r k A l i E f e ile t a n t r l d . B y l e ce, g e n efenin arkasnda yiit ve heyecanl, ok yurt s e v e r , iri a p t a b i r n i z a m o r d u k a d r o s u d a b e l i r m i v e yaplacak* basknlar zerinde teknik a l m a l a r a h e m e n balanmt. Y r k A l i Efe, r g t n y a p m a k i i n Y e n i p a z a r ' a e kilmi, orda k a r a r g h k u r m u t u . 1919 yl H a z i r a n ' n n 1 0 u n c u g n Y e n i p a z a r ' a y e r l e e n Y r k A l i Efe, b y l e c e A y d n ' n ilk m i l l k u v v e t i n i n b a o l a r a k hzla a l m a y a b a l a m , a d a m l a r n n s a y s az z a m a n d a elliyi b u l m u t u . Bu k u v v e t l e baarl .bas knlar yaplabilirdi. Binba Hac k r bey, b a t a o l a r a k k k , t e c r b e l i s u b a y k a d r o s u Y r k A l i E f e ' y i ilk k u l l a n a c a k l a r n e m l i noktay dnmeye balamlard. Babasnn evindeymi g i b i k a r a t r e n l e r e o t u r u p m e m l e k e t i n i e r l e r i n e d o r u her g n b i r a z d a h a o k s o k u l a n d m a n n , b u k o l a y c hzn krmak, ilk akla gelen d n c e o l m u t u . Artk, Y r k Ali Efe, arkasn zayf da olsa bir nizam k u v v e t e d a y a m t. Elinde tfei de, b o m b a s da, d i n a m i t i de vard. Su baylar, Aydn'n d o u s u n d a ve batsndaki d e m i r y o l u k p r l e r i n i n a t l m a s n , b y l e c e Y u n a n l l a r n i l e r l e y i hznn kesilmesini, balantlar kesilen dman birliklerine bas knlar yaplarak bunlarn geriye pskrtlmesini salkladlar. B u , b e n i m s e n m i s e d e ilk b a s k n n n e r e y e y a p l m a s r 303

gerektii zerinde dnlmeye balanmt. Yrk AH E f e , ilk a k l n a g e l e n d n c e y i h e m e n s y l e y i v e r m i t i . Sultanhisar jandarma karakoluna yerlemi olan Mal k o i m e n d i f e r k p r s muhafzlarna saldrmalyd. Burda altm-yetmi d m a n askeri vard. Aydn'dan da yet mi kilometre uzakta bulunuyordu. Basknda meydana ge len a r p m a b i t i n c e y e dek d m a n yardmclar kolay kolay yetiemezdi. Sonra, Sultanhisar, Yrk Ali'nin m e m leketiydi. Orda o k ac tatl bir yaay, herbiri y k s e k t e l d e n ses vermi anlar vard. Ora halk kendisini de s e v i y o r d u . D n o r d a yaplm, be parasz o l d u u h a l de padiaholu gibi evlenmi, halk onun d n n e o k yaknlk g s t e r m i , her y a n d a n hediyeler yamt. Yalnz, kz K a v a k l ' d a n a l m a k i i n S u l t a n h i s a r ' d a n b i n k i i y e y a kn a d a m a y a k l a n m t . O n u n d n n d e h e r k e s b u l u n mu, yenilmi, iilmi, elenilmiti. Bunlar, unutulur an lar m y d ? t e , b u g z e l a m . a r . n u z e n n e l e - k a r g a l a r gibi dman ordusunun adamlar gelip k m ve o n u b i r k a gnlk eviil.nde srgne gndermiti. Brakma gnlerinin yoksul havas iinde balayan bu tatl genlik y a a y , i n s a f s z c a y a r d a b r a k l m t . Y r k A l i Efe, g e n liinin btn cokun duygularyla Sultanhisar blgesinde ki hemehrilerine gerek yiitliin ne olduunu, d m a n izmesi altnda yaamann ne iren birey o l d u u n u bir kez a n l a t m a k i s t i y o r d u . Onlara d e m e k i s t i y o r d u ki y i i t lik g n l e r i g e l m i t i r , d m a n l a b a d a m a y a a l a r a k y a a m a y d n m e k o l a c a k i deildir. D a d a n bir m e e dan krabilen herkes, her rastgeldii yerde b u n u d m a nn k a f a s n d a krmaldr. Yine hemehrilerine a n l a t m a k is t i y o r d u ki, hemen herkesin m r n d e bekledii yiitlik g n leri g e l i p atmtr, hi u m m a d n kiiler k a h r a m a n o l a bilir. M e m l e k e t bir karnca yuvas gibi d m a n l a k a y n a maya balamt. Hemen herkesin elinde unutulmaz k a h r a m a n l a r d a n biri olabilmek iin bir deil birok frsat var dr. Y r k Ali E f e ' n i n M a l k o k p r s n k o r u y a n k a r a kola yapaca baskn baarlabilirse yanklar ok b y k olacak ve uyuyan hemehrilerden, zerlerine l topra 304

serpilmi kasaba, ky ve ehirlerden birou, bu l m uykusundan silkinip kalkacaklar ve er meydanna t m e n tmen kahraman atacaklard! Y r k Ali E f e , e v r e s i n d e k i k o y u k a r a n l n y a v a yava morardn. sonra kl rengine girdiini, d a h a s o n r a n e f t i v e a k y e i l e d o r u a a r d n g r d . G n rken, A y d n d a l a r n n z e r i n d e k i g k y z i z g i s i i l k i n t a t l bir g m e , s o n r a s u y e i l i b i r a y d n l a , d a h a s o n r a ak p e m b e y e a l m a y a balamt. ncir seven kular, d a ha imdiden srlerle b a h e l e r e yaylyor, k a r g a l a r k a b a . sevimli sesleriyle gnlk nafakalarna doru atlyorlard. Gne, d o d u . Y r k Ali Efe, b a k t . Yunanllar, g e c e nbetilerini deitiriyorlard. Efenin sanda ve s o l u n d a nianclar da n b e t de itiren dman askerlerini g r n c e dikkat kesildiler ve heyecanlandlar. Pusudakilerden hi biri, kendi bana a t e e t m e k s e r b e s t l i i n e s a h i p d e i l d i . lk k u r u n u Y r k Ali a t a c a k , o n d a n s o n r a t e k i l e r , g r d k l e r i h e d e f l e r i v e karakolu mermi yamuruna tutacaklard. Yrk Ali, bu baskna otuz sekiz kiiyle gelmiti. Bunlardan bir b l m birinci hatta pusuya sokulmu, biraz da Binba Hac kr. Yzba Nuri, Yzba Fikri, Yzba Fethi ve T e men Zeki beylerle arka plnda bir hat t u t m u l a r d . Gne ykseliyor, incir aalarnn altndaki tatl se rinlik yitiyor. yerine b o u c u Ege sca yaylyordu. Sultanhisar l gibiydi. Hi bir ses iitilmiyordu. S u l t a n h i sar*n b i r k i l o m e t r e d o u s u n d a v e M a l k o k p r s n n hemen yanbanda b u l u n a n k a r a k o l i bir g n e altn da, sessizlie b r n m duruyor, b a h e d e silhl silhs? dman askerleri gidip geliyor, yemek hazrlayan, ama r y k a y a n l a r n s e s s i z c e i l e r i z e r i n e e i l d i k l e r i g r lyordu. Bahede henz istenilen kalabalk y o k t u . Mal k o d e r e s i n i n a z a l a n s u y u a k l l a r z e r i n d e s e k e r e k lk rltlarla sk y e i l l i k l e r a r a s n d a n M e n d e r e s ' e d o r u a k p gidiyordu. Karakolun evresindeki asker kalabal a r t m a y a ba l a m t . Pek k a y g u s u z g r n y o r l a r d . B i r g e d i k l i b a 305 2/F. : 20

 a v u , o n l a r n a r a s n d a d o l a y o r , sk sk i e r i g i r i p k y o r d u . Karakolun n n d e bir tek nbeti gidip geliyordu Y r k Ali Efe, v a k t i n geldiini anlamt. Haziran g nesinin bol aydnl i i n d e b t n hedefler daha ok yak t a m g i b i g r n y o r d u . K a r a k o l a g i r e n bir d m a n a s k e r i n e ilk k u r u n u y o l l a d . A s k e r , h a y k r a r a k m e r d i v e n l e r i n z e r i n e ylp k a l d . Y r k A l i ' n i n b u ilk k u r u n u y l a beraber karakolun evresinde kouan ve ne olup bitti ini a n l a m a y a alan a s k e r l e r i n zerine drt bir y a n d a b i r d e n bir m e r m i y a m u r u d u r y a m a y a balad. B a r m a lar armalar, svp saymalar iitiliyor, saklanmak ya da silhn almak iin k a r a k o l u n kapsna koanlar, Y rk Ali Efe'yle y a n n d a k i nianclarn attklar k u r u n l a r l a haykrarak yere seriliyorlard. Dman askerinin bsbtn bo bulunduunu g ren zeybekler, p u s u d a n kp ileri atlmaya ve s o n canl l a r d a h a y a k n d a n k o v a l a m a y a b a l a m l a r d . G e r i d e h-" tiyatro bekleyen Hac kr beyle br subaylar da ileri s o k u l m u , iin b i t m i o l d u u n u g r m l e r d i . imdi, b tn zeybekler, llerin zerinden atlayarak karakola gir m i l e r d i . K a r a k o l a ilk g i r e n Y r k A l i Efe, h e m e n ilk az da ordaki cephane sandklaryla, ftintalar, makinal t f e k l e r i y k l e n i p M e n d e r e s ' e d o r u b t n hzlaryla k o malarn kzanlarna b u y u r d u . Z e y b e k l e r , s a n d k l a c e p h a n e l e r i v e kz g i b i f t i n t a l a r g r d k e azlarnn suyu akyordu. Y r k Ali E f e : Aman, ocuklar! abuk, abuk olun! diye ba ryordu. Grne g r e bir tek dman sa kalmamt. Zafer, tamd. B u n u yarda b r a k m a m a k iin d m a n imdad gelmeden M e n d e r e s ' t e bekleyen gemiye atlayp kar geceyi tutmalyd. Ar c e p h a n e sandklarn y a r d m l a a tcyan kzan lar, i k i e r , e r Y u n a n t f e i d e y k l e n d i k l e r i n d e n k a n t e r i i n d e M e n d e r e s ' e d o r u kouyorlard. Baskn tadn da brakmalyd: V u r u p k a m a k gerekti. Biraz sallandn m d m a n , y a p a c a n baskn ateten bir ecel m i f e r i gibi bana geirmekte gecikmezdi. 306

Gemi denilen sala bindiklerinde, hepsi Menderes'in suyunu avulayarak ate salan yzlerine vurdular; se r i n l e m e y e a l t l a r . H e p s i b i r b i r i n i n elini s k y o r , b i r b i r i n i kutluyordu. Yenipazar'daki k a r a r g h a vardklarnda Al bay e f i k beyi b y k b i r m e r a k v e sabrszlk i i n d e k e n d i l e r i n i b e k l e r b u l d u l a r . A l b a y e f i k bey, h e p s i n i n b y l e en gerekli ganimetlerle dnne sonsuz sevindi, Yrk Ali E f e ' y e s a r l p y a n a k l a r n d a n p t . H e y e c a n d a n g z l e rinden yalar fkryordu.

BR

MASALIN

DOUU

Bada en kestirme yol tepe den tepeyedir, bunun iin de uzun bacak ister. Nie 1919 M a y s ' n n H a z i r a n ' a d e d i i g n l e r d e n bir g n d. Kyn stndeki aalkl t e p e c i k t e dikilip duran e te balkl ve ete giynekli silhl bir n b e t i , tatl M a ys g n e i a l t n d a t i t r e y e n s c a k v e m a v i m t r a k h a v a n n iinde bir atlnn d o l u dizgin geldiini g r m t . Gelen a d a m , silhszd ve yabancyd, nbeti h e m e n bulundu u yeri brakarak aa, kyn yoluna indi, yolun kena r n d a k i bir i d e a a c n n sk y a p r a k l d a l l a r a r k a s n a s i n di. d e l e r i n s a r i e k l e r i s c a k h a v a y v e i n s a n n i i n i ak duygularyla ssleyen baygn kokularyla doldura rak uzaklara dek yaylyordu. Atl, kye yaklat srada dizgini ekmi, hayvan trsa k a l d r m t . T a m i d e a a c h i z a s n a g e l i n c e p u sudaki n b e t i : Kimsin sen, a r k a d a , dur! diye bard. Yolcu: k m e y d a n a , a r k a d a , d e d i , b e n d e s i z l e r i a r y o r u m , s y l e y e c e k l e r i m var. N b e t i , m e y d a n a knca Kuubazade Eref be307

yin en k k kardei Ahmet'in etesinden biri olan atly hemen tand: Ne var. ne yok. hayr o l a ? H a b e r i m var. E t h e m b e y i g r e c e i m , b u r d a m ? Nbeti, yola kt. Atl da atndan inmi, hayvan yularndan ekerek yrmeye balamt. B u , M a n y a s o v a s n d a o l d u k a ssz b i r y e r d e k i k y lerden biriydi. Halk hep Cerkezdi. S o k a k l a r d a s a n sa l, a k r gzl gzel o c u k l a r o y n u y o r d u . N b e t i , y o l c u y u b y k bir k y evinin n n e g t r d . Evin n n d e n b e t b e k l e y e n ki s i l h l , e t e c i y e : Ahmet'in adam. dedi. Ethem beyi g r m e k istiyor. Bey uyuyor. Haberci: U y a n d r n , o k a c e l e b i r i, d e d i . Atn arkadaki ite balayan haberci, henz yann d a k i e t e c i l e r l e b i r e r s i g a r a s o r m a m t k i . e v i n s t ka t n d a n b a l a y a n d t a h t a m e r d i v e n i n b a n d a u z u n b o y lu, h e m do epey uzun boylu, g e n m a v i y e a l a r akr g z l , a k k u m r a l s a l , d z k u m r a l bykl b i r a d a m g rnd. Ayaklarnda uzun izmeler vard ve bu izmelerin st kenarlarndan uzun k o n l u oraplar m e y d a n a k yordu. Bir ara durup gelen adama bakt, sonra mahmur l u u n u a m a k iin sa elinin yumruuyla gzlerini out u r d u . Geleni tanmt; Gel yukar, dedi Adam, evik admlarla tahta merdivenleri inleterek yukar kt: Ne v a r ? E f e n d i m , B a h r i y e N a z r R a u f b e y sizi a r y o r . Hangi Bahriye Nazr u l a n ? K E f e n d i m , sizin t a n d n z R a u f b e y , h a n i e s k i d e n B a h r i y e Nazr m neymi. A n l a d m, nerede o i m d i ? N e r e y e aryor b e n i ? K u u b a Eref b e y i n i z i i n e u r a y p b u l a m a z san Salihli'ye varacaz. Ne zcman g e l d i ? B u g r geldi.* E t h e m bey, h e m e n g e l s i n . ki e l i n

kanda olsa onu bulup adamlaryla birlikte getireceksin, dedi. Y a l n z m g e l d i ? Y o k , y a n n d a b i r o k e f e n d i d a h a var. A h m e t orada m? iftlikte, efendim. P e k i s e n i n , a a d a b e k l e , d i y e E t h e m b e y he men aadaki adamlarna s e s l e n d i : H a y d i o c u k l a r , h a z r l a n n , y a r m s a a t e k a d a r yo la kyoruz. Bunu syleyerek hazrlanmak zere ieri girdi. Biraz sonra sofada g r n d n d e bana kara ete baln sarm apraz f i e k l i k l e r i n i , tabancasn takm, prl prl f l i n t a s n u f a k b i r o y u n c a k g i b i s a e l i n e a l m t . evik admlarla avluya indiinde adamlarndan birisi b i n m e k zere atn g e t i r m i t i . Ssl ve gzel bir erkez e e r i k u v v e t l i v e g z e l a t n s r t n a b i r kz g i b i o t u r m u t u . E t h e m bey, eski bir binici o l d u u n u g s t e r e n gsterili b i r d a v r a n l a a t n a b i n d i . K a r a lz b a l k l a r s a r m o n kiilik bir ete topluluu da o n u n peinden atlarna atladlar: E t h e m bey, t f e i n i kayndan b o y n u n a ast. adamlar da o n u n gibi yaptlar. S o n r a : H a y d i , y o l c u l u k S a l i h l i ' y e , K u u b a Z d e Eref beyin iftliine, dedi. E t h e m bey, b i r k a g n d r e p e y c e d i n l e n e n v e y a l n z arpa kestirip glenen atnn ban braknca hayvan t rsa k a l k t . i e k k o k u l a r , k u s e s l e r i a r a s n d a v e y a a maya aran gzel bir Mays gnei altnda henz otuz b e y a n d a b u l u n a n g e n a d a m , ilk k e z k e n d i s i n i hr u f u k l a r a d o r u atln s a r h o e d i c i m j d e s i y i e d o p d o l u duyuyordu. Brakmadan beri, bir vah hayvan gibi, dost tan ve dmandan saklanmak iin dalarda, bayrlarda, o r m a n l a r d a gizlenmekten, T r k e s i b e k l e m e k t e n bkm, u s a n m t . Evet, b e k l i y o r d u . D n y a s i y a s e t i n i k a p l a y a n v e Trkiye'nin, bu gzel, bu yaanas topraklarn stn ka r a r t a n t o z u n d u m a n n biraz o l s u n durulmasn; bir eyler olmasn bekliyordu. Bu k o r k u n tozun dumann memleket ufuklarndan kendiliinden kalkmayacan pek ok tec-

309

rbeleriyle biliyordu. O n u n iin de nazrlanyordu. Daa ekiliinin nedenini bilen biliyor, yerli dmanlar, bunu salt ekiyalk ve s o y g u n c u l u k olarak adlandryor ve ya yyorlard. ok kr, anlalmamann verdii k o r k u n ve l d r c sknt a r t k , g e r i d e k a l m a k z e r e y d i . A r t k , T r kiye'nin en tannm k a h r a m a n l a r n d a n biri o n a elini uzat m a y a , ona d e s t e k o l m a y a g e l m i t i . Artk, u f u k l a r d a k i ko yu karanlk frtna b u l u t l a r n d a n bir paras yrtlm ve ilk u m u t m a v i l i i b t n i a c l v e g z e l l i i y l e o r d a p a r l a m a y a balcmt. E t h e m b e y i n a k m a v i y a d a a k r gzleri o mavilii g r m t , atn oraya d o r u sryor du. inde mutluluk duygular tap kpryordu. Millet y o l u n d a yeni bir s e f e r e kacann mjdesini alm gi b i y d i . Rauf b e y , K u u b a Z d e Eref b e y i n i f t l i i n e b o u n a gelmemiti. M u t l a k a . Yunanllar zmir'e ktk t a n sonra aabeysi Reit beye, stanbul'dan gnderdii mektupta yapyordu. Rauf b e y , b u m e k t u p ta birok heyecan verici eyler sylyordu, diyordu ki: Memleketi k u r t a r m a k iin dahil mukavemetten baka are yoktur; ben de ilk frsatta Anadolu'ya g e e c e i m , sizin havaliye geleceim; imdiden m m k n olduu ka d a r s i l h t o p l a y n v e t a r a f t a r e l d e e t m e y e aln. Bir sre s o n r a Rauf beyin enitesi Deniz Binbas A z i z bey, M a n i s a m u t a s a r r f o l a r a k a t a n m t . E t h e m bey, bunu ittiinde o k sevinmiti. Bu atanmay yapt r a n , elbette Rauf b e y d e n b a k a s deildi. Aziz bey, Ma nisa'ya varr varmaz, h e m e n direnmede kendisine yard m dokunabilecek kimseleri yoklayp r g t k u r m a y a ba lamt. E t h e m bey. B a n d r m a ile M i h a l i s n r n d a k i e r k e z kylerinden birinde dnyaya gelmiti. Babas erkezler i n a p s h k a b i l e s i n d e n A l i b e y d i . li bey, h e m E t h e m ' i n d o u m yeri o l a n Emre k y n d e k i mal v e m l k y l e u r a r , bir y a n d a n d a B a n d r m a ' d a k i e v i n d e o t u r u r d u . Et h e m gzlerini Emre k y n n bol yeillikleri ve gzellikle ri iinde dnyaya a t k t a n s o n r a biteviye d e i r m e n g r l t s d i n l e m i v e o c u k l u u ile ilk g e n l i i h e p b u i f t l i k havasn dolduran tatl d e i r m e n grlts iinde g e miti. Ethem'in k e n d i s i n d e n b a k a drt kardei d a h a var310

.di. E n k k l e r i v e b a b a l a r n n g z d e o c u u d a k e n d i siydi. Bu yeri babasnn l m n e dek hi bir kardeine kaptrmamt. E t h e m ' i n e n b y k a a b e y s i l y a s ile n c a a b e y .si N u r i , o s r a l a r d a n j a n d a r m a ve e k i y a l a r l a p e k sk m e y dana gelen atmalarda vurulup lmlerdi. E t h e m ' i n a i l e s i , s a v a i n s a n l a r y e t i t i r m i t i . Sa k a l a n b y k a a b e y s i Reit b e y 1901 d e H a r b i y e ' d e n p i y a d e subay olarak km, k k a a b e y s i T e v f i k bey de R e i t b e y d e n b i r yl s o n r a a y n o k u l d a n s u b a y o l a r a k km, orduya katlmt. H e r iki a a b e y s i d e b t n H a r b i y e ' d e n ilk k a n l a r gibi Rumeli'de ekiya kovalamaya ve bylece staj yap maya gnderilmiti. A l i bey, o k s a k i n t a b i a t l , y u m u a k h u y l u , p e k d o r u k a r a k t e r l i E t h e m ' e k a r d u y d u u ar s e v g i y z n d e n -onun e i t i m i n i k a r d e l e r i n i n k i n d e n g e r i y e b r a k m , d u y duu sonsuz heves ve isteine karn evde alkoymu, o n u n da tekiler gibi subay o l m a m a s iin elinden geleni yapmt. Onun da Rumeli'ye gidip ekiya kovalamala rnda vurulup ldrleceini dnyor, buna da gnl b i r t r l raz o l m u y o r d u . E t h e m , ilk g e n l i k a n a k z l a r n g n l v e r d i i p e k yakkl bir erkez delikanls olarak girmiti. Sarya a l a n k u m r a l s a l a r , a k m a v i v e iri g z l e r i v a r d . B a b a snca o n u n ad aknd. Onu Ethem diye armazd. i m d i ; E t h e m bey, g z l e r i t a t l y e i l l i k l e r i y a l a y p g e e r k e n hzl hzl d n y o r d u ; A c a b a K u u b a Z d e E r e f bey, n g i l i z l e r i n e l i n d e n k u r t u l m u m u y d u ? S o n g n l e r d e ilgili h e r k e s g i b i E r e f b e y i n y a k a l a n p B e k i r a a B l ' n e tkldn o d a b i l i y o r d u . T r k o r d u s u n u n b u c i v a g i b i ele a v u c a s m a z , a l k a n v e y u r t s e v e r s u bay, kimbilir imdi, belki de M a l t a adasna s r l m b u lunuyordu. Tekilt Mahsusa'nn dayanaklarndan biri olan koca iftlik, imdi kk kardei Ahmet'in birka adamy l a b e k i l i i n i y a p t bir h a r a b e y e d n m t . O , b u i f t lie son kaak gnlerinde pek ok uram, silh ve c e p h a n e a l m t . K o c a K u u b a o l u Eref bey! N e g 311

nn adamyd o! Aabeylerinin aabeysi olduu gibi ken di a a b e y s i de saylrd o. Eref bey, iki a a b e y s i n i n k a d e r i y l e ilgili k a h r a m a n bir a d a m o l d u u gibi k e n d i n e d e yn verecek gte bir adamd. O, Abdlhamit'in kuubas M u s t a f a beyin oluy du. Byle civa gibi ve erkek bir adam daha bir kez do urmazd analar! Kuuba M u s t a f a bey, bir g n g a z a b a gelen Ab dlhamit'in iradesiyle Hicaz'a srgn edilmi, g e n olu Eref de o cehennem gibi k u m ve gne dnyasnda e t i n yllar g e i r m i t i . S y l e n d i i n e g r e , K u u b a ' n n Hi caz'a srlmesinin balca nedeni hrriyetsever dn celerinin padiaha anlalm olmasyd. Eref bey, H a r b i y e ' d e n s u b a y k a r a k o r d u s a f l a r n a kartktan s o n r a da, Hicaz'da babasyla birlikte g e i r m i o l d u u k o r k u n s r g n y l l a r n u n u t m a m , ii h r r i y e t ? ilie ve ihtillcilie d k m t . Zaten, her yeni km s u b a y n ilk t e m e l g r e v i b u d e i l m i y d i ? M a k e d o n y a ' d a ilk ihtill r g t n k u r a r k e n y a k a l a n m ve M i t h a t Paa'nn b o d u r u l d u u tannm s r g n y e r i T a i f e s r l m t . T a i f ' t e n k a m , b t n H i c a z ' bir birine katan olaylara sebep olmutu. Abdlhamit, bu a c a r delikanly affetmek zorunda kal m ve onu zmir'de T e p e k y ' d e padiaha zg iftlik lerde kardei Sleyman Sami beyle o t u r m a y a zorlamt. te, bu sralardayd ki Eref beyin ihtillci p a r m a , zmir'deki asker birliklere a t a n a n Ethem beyin a a b e y s i Reit beyin k a d e r i n e ilk kez d o k u n u v e r m i t i . Eref bey, bu uzun boylu, mavi gzl, yakkl gen subayn baba sn y a k n d a n t a n y o r d u . O n u n l a a h b a p l k k u r m a k t a g e c i k m e m i v e ilk a z d a h e r y e r d e , h e r g e n s u b a y a y a p t i h t i l l asn o n a d a b a a r y l a y a p v e r m i t i . Z a t e n istibdadn en karanlk g n l e r i y d i ve h e m e n h e m e n her g e n subay, ihtillci idi, ufak bir kvlcma bakyordu, hepsi, ate almaya hazrd. Niyazi ve Enver beylerin bayran atklar hrriyet i h t i l l i n e d a h a yl g i b i n e m l i b i r z a m a n v a r d . t t i h a t ve Terakki, almasn ok hzlandrmt. ttihat ve Te-312

rakki'nin programnda memleketi haraca kesen ve by lece istibdada destek o l a n mtegallibe adl zengin e raf ve zenginleri de bir kenara iterek halka soluk aldr mak ve bylece ona kavuaca haklardan birisi zerin de yakn bir bilgi v e r m e k de vard. te, Eref bey, t a m bu srada Bandrma'da canlar yakmakla tannm m tegallibe M o l l a G a r i p Paa'y o r t a d a n k a l d r m a k i i n M a n a s t r v e S e l a n i k ' t e n e m i r a l m t . E r e f bey, a z z a manda bu zorbann o c a n a incir dikerek d a a kt. Abd l h a m i t , y e n i d e n p i r e l e n m i t i . E r e f b e y , b u ii e n a a kendisi kadar acar ve yrekli bir a d a m olan kardei H a c S a m i ile b i r l i k t e b a a r m t . t t i h a t v e T e r a k k i a d n a yaplan bu grltl olaylar Rumeli'deki merkez sevin ve umut iinde izliyordu. E r e f bey, d a l a r d a s a k l a n a d u r s u n , t t i h a t v e T e a k ki m e r k e z i n d e n teslim olmas iin emir geldi. O da kar deiyle teslim olarak stanbul'a m a b e y n e .gtrld. Bu ie R e i t b e y i n b a b a s n v e k k o l u E t h e m ' i d e k a rtrarak tutuklam ve sorgular yaplmak zere stan bul'a m a b e y n e g t r m l e r d i . Padiah, b u s o r g u s u a l d e n s o n r a h e p s i n i s e r b e s t b rakm, Eref beyin subayln, r t b e s i n i de v e r d i r m i ve o n u zmir j a n d a r m a r g t n e atamt. E r e f i n kar d e i Hac Sami polis k a d r o s u n d a g r e v l e n d i r i l m i , Reit bey de o z a m a n l a r Kanun denen inzibat r g t n d e a lmaya balamt. te, E t h e m bey, zmir'e, Eref b e y i n yanna g i d e rek b i r v a z i f e a l m a k h e v e s i n d e b u l u n m u v e o n u n k a d e ri de o r t a l a m a insann basit ve silik izgili kader o r m a n n d a n a y r l p k m v e o n u ad s y l e n e n i n s a n l a r a r a s na atvermiti. ki a a b e y s i n i n v e E r e f b e y i n h i m a y e s i a l t n d a z mir r g t l e r i n d e almaya balayan g e n Ethem, ya nn g e r e k t i r d i i n d e n s t n g l e r g s t e r m i v e e n e t i n ileri b a a r a b i l e c e k bir kii izlenimi uyandrmt. E r e f bey, b u u z u n b o y l u , t e r b i y e l i , z e k i , y r e k l i d e likanlnn arkasn b r a k m a m ve o n u Tekilt M a h s u s a ' n n b a k a n S l e y m a n A s k e r ile t a n t r m t . B u , h r 313

riyet d e v r i m i n d e n s o n r a o l m u t u v e S l e y m a n A s k e r i . t tihat ve Terakki'nin kuvvetli adamlar arasnda bulunu yordu. Ethem'in a a b e y s i Reit bey. o r d u d a g r e v yapamy a c a k bir hastala y a k a l a n a r a k subaylktan ayrlmak zo r u n d a kalm, babasnn iftlik ilerini r g t l e n d i r m e y e , t o p r a k l a b o u m a y a balamt. T o p r a k ileriyle ba ede meyeceini anlayarak yine orduya, eski grevine dnmek i s t e m i v e b u ii k o l a y c a y a p a b i l e c e k o l a n E r e f b e y e b a v u r m u t u . T a m da bu ara talyanlar T r a b l u s ' a saldr m. ttihat ve Terakki'nin mekanizmasn ellerine gei ren eski kodamanlar, oraya btn gen ve gl subay kadrosunu harcarcasna srmeye balamlard. t e , Eref b e y d e b u n l a r a r a s n d a y d . H a z r e l i n e g e l m i k e n Reit b e y i d e a l p T r a b l u s ' a g t r d , c e p h e n i n iki ba olan Enver ve M u s t a f a Kemal beylerle tant. M u s t a f a Kemal, bu uzun boylu, ho sohbet gen a d a m d a n baya holanmt. Orda, Derne cephesinde kald ve M u s t a f a Kemal'in emrinde talyanlarla arpt. G e n E t h e m , d a h a ilk g e n l i i n d e n b e r i a a b e y l e r i Reit ve Tevfik beyler gibi subay olmay yle istemiti ki, babas yznden bu isteine eriemeyince gnll as ker olmak iin kap stanbul'a gitmiti. Henz on do kuz yandayd; iftlikte kendisine yardmc olmas ve h i a s k e r e g i t m e m e s i i i n bedel v e r m e y e h a z r l a n a n babas, bir s a b a h kalktnda, o n u n asker olmak iin istanbul'a katn renmi ve ok zlmt. stanbul'a varan gen Ethem, er olarak svarilie girmi ve okur yazar olduundan ykselmesi, rtbe alabilmesi iin o n u t a l i m h a n e l e r d e s t a j a g n d e r m i l e r d i . E t h e m bey, B a l k a n Sava'ndan nce ordudan svari baavuu olarak ter his e d i l m i t i . Balkan Sava patlaynca yine Bandrma'dan ayrla rak stanbul'a komu, Bakrky'deki svari subay o k u luna girmi, bir sre s o n r a svari subay vekili olarak o r d u y a katlm, r k s u l u M a h m u t p a a K o l o r d u s u n u n engri'de Bulgar ordusuyla yapt savata bulunmutu. Bundan sonra, blyle yeniden tatbikat okuluna 314

g i d e n Ethem bey, b i r k a ay kaldktan sonra ya ailesinin yanna d n m t .

Bandrma'-

te, o n u n a s k e r l i k yaaynn hepsi b u y d u . B u , as kerlik yaaynn pratik yanyd. Bunun bir de nazar ya n vard ki bunu da aabeylerinin askerlik kitaplarndan r e n m i t i : Her iki a a b e y s i de tatillerde eve d n d k e o k u l k i t a p l a r n d a g e t i r i r , a s k e r l i k g e n E t h e m i f t likte bir aa glgesinde bu kitaplar yercesine okur, tek s z c n e dek y u t m a y a alrd. G e n E t h e m , B a l k a n Sava'n yalnz biraz a s k e r l i k , baavuluk, subay vekillii zerinde eitim ve kolordu sunun muhafz t a b u r u n d a bekilik yapmakla geirmemi. bu savan ikinci dneminde Tekilt Mahsusa etele riyle Bat T r a k y a ' y a szm, burasn B u l g a r l a r d a n k u r t a r maya alan yrekli ve atlgan elebalar arasnda gze arpmt. Trk svari birlikleriyle Tekilt Mahsusaclar, Bat Trakya'y k u r t a r m a y a alrken, Balkan Sava'ndan a r s l a n p a y n a l m a k i s t e y e n Y u n a n i s t a n . B u i g a r i s t a n . Sr bistan da birbirleriyle kanl bir boumaya t u t u m u bu lunuyorlard. Reit. T e v f i k v e E t h e m b e y e t e s i n i n y a n s r a H s rev S a m i , K u u b a z a d e Eref, Sapancal H a k k , T o p u Subay hsan, Iskeeli T e m e n Arif beylerin eteleri de Bat Trakya'daki Trk ynlarnn bana k e n yabanc zulmn btn gleriyle yok etmeye almlard. Btn B a l k a n etecilik sanatnn kitabn satr satr ezberleyen gen Ethem, Birinci Dnya Sava'na kana kanksam ve pimi olarak girmiti. Bat Trakya'nn Bulgar etecilerinden temizlenmesin de aabeysi Reit beyle E t h e m beyin de nemli bir pay vard. E t h e m bey, B a t u m v e K a f k a s y a y o l u y l a T r k i s t a n ' a szmaya alan b i r k a bin kiilik Tekilt M a h s u s a e telerinde yararl bir eleba olarak vurumutu. Bu byk e t e grubunun ba, Yakup Cemil'di. A f g a n i s t a n ' ngilizlere kar kkrtp r g t l e n d i r m e k iin Enver Paa'nn B a d a t ve ran zerinden yola kar d Rauf b e y i n k u m a n d a s n d a k i k a l a b a l k s e f e r h e y e t i 315

nin arasnda ete reislerinden biri olarak bulunan E t h e m bey, ran'n g n e y dalk b l g e l e r i n d e ngiliz e t k i s i n d e k i yerli kabilelerle uzun uzadya ete sava yapm ve t a m bir gerillac olup kmt. Baskn, vurgun, pusu temelleri zerine kurulan gerillacln her trlsn denemi, bit eteci stratej gc kazanm ve arkadalar arasnda grlerinin g c , yreklilii ve uzak grllyle g ze arpmt. Reit ve Ethem bey kardeler, brakmadan sonra, stanbul'u brakarak memleketlerine, Bandrma'ya dn mlerdi. Tekilt Mahsusa'nn btn kalburst eleman lar, Galatal Albay evket beyle Albay Kara Vasf beyin k u r d u k l a r Karakol r g t n n yeni ve gizli yapsna kaplanmlard. Reit bey de bu kurucularn h e m e n yanbanda yer alanlardan biriydi. O da btn yurtseverler gibi yle d n y o r d u : Sava bitti ama, daha korkun_ b i r s a v a balyor. t e , R e i t b e y d e B a n d r m a ' y a b u hzla d n m t . Z a t e n s t a n b u l ' d a e s k i b i r T e k i l t M a h susac olarak barnamazd. Bekiraa Bl, bu gibiler iin dv gibi azn am bekliyordu. Reit bey, gtrmt. Bandrma'ya dnerken yeni haberler de

Ethem ve Tevfik beyler de, yava yava o r a l a r d a bakaldran Hrriyet ve tilf Partisi adamlaryla a t m a y o l u n a g i r m e k zereydiler. Onlar, ttihatlarn ba ezile c e k o l a n l a r a r a s n d a s a y l y o r d u . B u k a r d e l e r , y l e kur^ da kua y e m o l a c a k t r d e n insanlar deildi. o k t a n r gtlenmi, kendilerini hem stanbul'un yeni kanununa, hem de yerli Hristiyanlara ve Trk dmanlarna kar koruyabilecek hale gelmilerdi. Balkan dalarnn mehut parti pehlivan da kendisinden hi ayrlmayan adamlary la onlarn yanbandayd. Ethem ve Tevfik kardeler, balamakta olan karanlk a a kar koyabilmek, kafa tutabilmek, okkann altna g i t m e m e k ve akallara kelleyi vermemek iin ttihat ve T e r a k k i ' n i n en z e n g i n l e r i n d e n biri olan zmir Valisi R a h m i beyi tedirgin e t m e k z o r u n d a kalmlar; o n u n o l u n u da316

 d k a l d r a r a k elli b i n a l t n k u r t u l u p a r a s i s t e m i l e r , b u paray da ok gemeden almlard. Rahmi beyin valilii, zmir'de son gnlerini yayor d u . Y e n i b r a k m a k a b i n e s i n i k u r a n zzet P a a , b t n gze arpan ttihat byk memurlar birer birer y e l e r i n d e n u z a k l a t r y o r d u . Elli b i n a l t n f i d y e n i n b y k b i r b l m n zmir'in z e n g i n R u m l a r t o p l a y p v e r m i t i . R a h m i beyi s e v i y o r l a r d . S a v a s r e s i n c e hi b i r i n i n b u r n u n u kanatmamt. te, Reit bey, B a n d r m a ' y a d n d n d e E t h e m ve Tevfik beyler, b u g n n parasyla h e m e n hemen y a r m milyon liray t u t a n bu altnlarn zerinde o t u r m u , o l a y lar k o l l u y o r d u . B t n b t n d e t e m b e l c e o t u r u p s i n e k avlamyorlard. Ellerindeki byk paray hem kendilerinin, hem de yurdun kara gnleri iin saklyor ve her frsatta b u n u n bir blmn ekinmeden harcyorlard. Y u n a n l l a r n z m i r ' e k a c a k a n l g n l e r , b y k bir hzla yaklayordu. B u n d a n h a b e r i o l a n Ege ve M a r m a r a R u m l a r , y l d r m hzyla h a z r l a n y o r v e T r k i y e ' y i b y k Y u n a n i s t a n devinin azna lyk bir l o k m a o l a r a k a t m a k iin sabrszlanyorlard. Bunun iin Trk kylerini sindir m e y e alyorlard. te, bylece. Bandrma'nn h e m e n karsna den k a r d e Erdek kasabasnn bana da bu kara bel eteleri m t . Says d r t yze v a r a n Rum etesi, byk soygunlar ve yamalar peindeydi. Erdek ve dolaylarndaki sahipsiz T r k kylerinden i m d a t sinyalleri geliyor, hi k i m s e onlarn d e r d i n e are b u l a m yordu. Serezli Binba M u h t a r bey, kalabalk nizamiye as kerleriyle Erdek'in b t n dan tan tarad ve a y l a r c a pelerinde dolat halde bu Rum etesinin hakkndan gelememiti. Sonra, bu ete, rastgele bir ete deildi. Dorudan doruya Yunan hkmetinin etkisi altnda ve Venizelos'un adamlaryd, bu d e m e k t i ki, siyas bir e t e y d i . B t n kalabalk Rum kyleri de onlar desteklediinden, birden317

bire o r t c d d n siliniyor, m a n t a r gibi birdenbire yerden b i tiveriyorlard. Son olarak da A r n a v u t obanlarnn g t t bin sekiz yz b a k o y u n u s r p g t r m l e r d i . Yllardr, e t e c i l i i n b t n inceliklerini r e n m i olan Ethem ve Tevfik bey lerle Parti Pehlivan, Rahmi beyin parasyla hazrladklar b y k b i ' e t e ile b u t e h l i k e l i R u m e t e s i n i n z e r i n e v a r dlar. Erdek kylarnda ve kayalklarnda d o l a m a y a ve Rum kylerine yldrm basknlar y a p m a y a balayan Et h e m bey etesi, ksa bir z a m a n iinde d r t yz kiilik Rum etesini silip s p r m ve ete reisi de ilerinde o l d u u halde pek o u n u l d r m t . imdi bu tehlikeli blgede devriye geziyor ve yeniden treyecek bu zararl' eteye gz atrmamaya alyordu. Btn Trk kyleri, r a h a t bir nefes almt. Hepsi, bu uzun boylu, akr gz l, yakkl ete reisine dua ediyorlard. te, bu sralardayd ki Ethem beyin gzne ilgin bir olay arpmt: Erdek n n d e yatp duran bir ngiliz t o r p i d o s u zararl bir iin peindeydi. Her gece, karanlk basnca bu torpidodan prldaklar, kydaki Rum kylerine ktan m o r s harfleriyle talimat veriyor ve haber alyor lard. Z a t e n , btn M a r m a r a kysndaki Rum kyleri, bu y o l d a alyorlard. Rum kayklar, belli s a a t l e r d e t o r p i d o y a yanaarak her t r l silh ve c e p h a n e alyor ve akllarndaki karanlk ve sonu belirsiz servene hazrlanyor l a r d . E t h e m bey, b u n u k e s i n o l a r a k r e n i n c e h e m e n Rahmi beyin yerine zmir'e vali olarak atanan Nurettin Paa'ya bu durumu bildirmekte gecikmedi; bir y a n d a n d a s a d r a z a m v e H a r b i y e N a z r A h m e t zzet P a a ' y a b i l dirmi, ikisinden de bir sonu alnamamt. Ne yazk ki, E t h e m b e y i n e t e s i , ingiliz t o r p i d o s u n a bir ey yapabilecek d u r u m d a deildi. oka zlmeye demezdi. Gerek sava, bundan sonra balyordu. Bir g n , a a b e y s i Reit bey, anszn k a g e l m i ve Parti Pehlivan da ilerinde olduu halde kardelerini kar sna a l a r a k onlara yeni talimat g e t i r m i t i : Enver Pa a, Rusya yoluyla Kafkasya'ya gemiti. Balkan Sava'nn b i r i n c i d n e m i n d e nasl y e n i l e r e k ikinci d n e m i n d e 318

yenmisek, dnya savanda dc yle olacakt. Bu savan b i r i n c i d n e m i n d e y e n i l m i t i k , i k i n c i d n e m i n i biz a a c a k t k . I n s i y a t i f i e l e a l a r a k bizi y e n m i o l a n d m a n l a r mz y e n e c e k t i k . E n v e r P a a , K a f k a s y a ' d a e l d e k a l m ordu birlikleriyle yeniden kuraca ordularla Ruslara da yanarak dou Anadolu'dan aa doru inecek ve d man ordularyla karlatka bunlar yene yene batya d o r u i l e r l e y e c e k t i . B u n u n i i n biz d e b u y a n d a h a z r l k l bulunacak, byk sava g n n bekleyecektik. E t h e m bey v e a d a m l a r , b u h a b e r e o k s e v i n m i l e r d i . E n v e r Paa, b y k v e y r e k l i b i r a s k e r d i . K a d e r i n elinde yenilmiti, a m a , Edirne'yi hi u m u l m a d k bir za manda kurtard gibi hi olmazsa Anadolu'yu kurtarabi lecek, Trkiye'nin lm anlarn almaya, Ayasofya'ya Byk Yunanistan bayran asmaya hazrlananlar da ha bir kez hayal krklna u r a y a c a k l a r d . B u n u n iin, Rahmi b e y d e n alnan altnlarla v u r u c u b i r r g t y a p m a k , ilk y a p l a c a k i o l m a l y d . E t h e m b e y . h e m e n b u ie b a l a m t . te, t a m bu s r a l a r d a y d ki Rauf beyin s t a n b u l ' d a n g n d e r d i i o umut ve s a v a ruhu dolu m e k t u p Reit be yin eline gelmiti. A r t k , Y u n a n l l a r d a z m i r ' e k m v e y l d r m hzy la memleketin ierilerine doru ilerlemeye balamlard. Bekir Sami beyden s o n r a bir ihtillci, bu sefer d a h a b y k a p t a bir ihtillci d e v l e t a d a m daha k a g e l m i t i . Evet, R a u f bey, A n a d o l u ' n u n k a d e r i n e e l k o y m a y d nen pek az insandan biri olarak ve btn gemi an ve erefini ve hayatn t e h l i k e y e a t a r a k gelmiti. u srada o byk yurtsever, g r m e k zere kendisini bekliyordu. Gney ran'da o l d u u gibi o n u n yanbanda, demek, d a ha bir kez savaa a t l a c a k t . Ne gzel eydi! Koca Hamidiye kahramanyla ayn saflarda cehenneme bile g i derdi o. Artk, vahiler, e k i y a l a r gibi m a a r a l a r d a sak l a n m a k t a n k u r t u l a c a k , d a h a b i r k e z , a l n ak v e e k i y a damgasn yemeden yurt dmanlaryla vuruacak, l drecek, lecekti. inden m u t l u l u k tayordu. Atn d r t nala kaldrd. Kelebek srlerinin arasndan uar gibi g e 319

c e n t e r l i a t l a r , b i r a z s o n r a o n l a n Eref b e y i n , b i r a a lk i i n e g m l m i f t l i i n e u l a t r d . Sk y e m i v e g l g e a a l a r n n o r t a s n d a a k b a d a nal yaplar nnde hayvanlar, insanlar g r n y o r d u . Nal seslerini t uzaklardan iiten Ahmet'in adamlar, t a m e t e c i klnda ve silhl o l a r a k karc ktlar. Y a v r u l a r a r k a s n d a dolaan sarkk m e m e l i bir dii kpek, y e n i g e lenlere yrtnrcasna havlyor, bir bacann zerinde k u l u k a y a yatm ana leylek, sonsuz bir takrt k o p a r y o r d u . K o c a m a n b i r g b r e yn z e r i n d e t a v u k l a r , s e r e l e r k a r makark einip y e m aryor, kavaklarn arkasnda babo bir eek, yank yank ve g r b z sesiyle anryordu. Eref beyin kk kardei Ahmet'in etesinden bir k a kii Ethem beyi karlad. Biraz sonra A h m e t mey d a n a kt, Ethem beyle k u c a k l a t l a r : Rauf bey arm beni. Evet, a m a , i m d i S a l i h l i ' d e , o r a y a g i d e c e i z . B i raz dinlenin. A h m e t de, k u m r a l v e i y i y z l , a k g z l b i r e r k e z t i p i y d i . Banda bir erkez kalpa vard. Belinden g m l bir erkez k a m a s s a r k y o r d u . Biraz d i n l e n i p bir eyler yedikten sonra Salihli'ye yolandlar. Kasabaya gir d i k l e r i n d e Rauf b e y i s t a n b u l ' d a n b e r i k e n d i s i n e y o l d a l k e d e n arkadalaryla bir o t e l d e dinlenir buldular. A h m e t ' i n e t e s i n d e n bir g r u p , Rauf bey v e arkadalarn k o r u m a k zere otele yerletirilmiti. E t h e m b e y l e Rauf b e y i n k a r l a m a s o k i t e n o l d u . Dnya savann birinci ylndan beri, yani A f g a n sefer heyetinin stanbul'a d n n d e n beri hi g r m e m i l e r di. O t e l d e k a r l k l o t u r a r a k k o n u t u l a r ; y a n l a r n d a s t a n b u l ' d a n gelen arkadalarla A h m e t de vard. E t h e m , B a n d r m a ' y a i n d i i m d e sizin e v e d e u r a dm. Reit ve Tevfik beylerle uzun boylu konutuk. B t n bu blgede dmana kar durabilecek kuvveti a n c a k a a b e y l e r i n l e sen yaratabilirsin. Erdek'i h a r a c a k e s e n siyas ve kalabalk Rum etesini kolayca temizlediini

320

i i t t i m . R a h m i b e y d e n a l d n p a r a h e r h a l d e b u n d a n son ra o k iine yarayacaktr. Yunanllar, g r d n gibi yalnz zmir'le ya da gir m e k t e olduklar yeni ehir ve kasabalarla kanaat edece e benzemiyor. Arkalarnda Lloyd George'un ve VenizeJos'un i t i h a s var. B t n T r k i y e ' y i i g a l e t m e k i s t e d i k l e r i a n l a l y o r . Biz, s t a n b u l ' d a M u s t a f a K e m a l P a a , A l i Fuat Paa ve Kzm K a r a b e k i r Paa ile v a t a n k u r t u l u n c a y a k a d a r her t r l y a b a n c v e yerli d m a n l a v u r u m a ya karar verdik. Mustafa Kemal dokuzuncu ordu mfet t i l i i n i a l a r a k S a m s u n ' a k t . B e n d e o n d a n t a m bir hafta s o n r a bu tarafa geldim. Hemehriler arasnda b yk m u k a v e m e t gruplar kurulabilir midindeyim. Fakat, her eyden ve herkesten n c e sana ve aabeylerine g veniyorum. Btn bu blgeyi sizler koruyabilecek kudre ti kazanabilirsiniz. Elimizde nizam kuvvetler kalmadn d a n g e r i l l a s a v a l a r v e r e r e k y l d r m hzyla i l e r l e y e n d m a n n b u hzn k r m a y a a l m a l y z . S e n , e t e h a r p l e r i n d e b u l u n d u n . B u m c a d e l e t a r z n iyi b i l i r s i n . A h m e t ' i n mfrezesini burada kolaylkla kuvvetlendirebilirsiniz. Ben, Miralay Bekir Sami beyle temas etmek zere ayrlacam. M e r k e z i n i z i Eref beyin i f t l i i n d e kurarsnz. B u r a d a , s i lh, m h i m m a t , yiyecek, p a r a , at, her ey var. B t n bunlar istediiniz gibi kullanabilirsiniz. B e r g a m a , Yunan kuvvetleri tarafndan igal edilmek zeredir. demi'te zeybekler d m a n a kar harekete g e m e y e balamlardr. Akhisar'da c e p h e teesss ediyor. Salihli cephesinin vaktinde k u r u l m a m a s b t n m d a f a a hattn kertebilir. Ahmet'in kuvvetleri g i t t i k e artyor. Aabeyin Tevfik beye de haber gnderdim. O, deerli bir zabittir. Vaktiyle M a k e d o n y a ' d a avc t a b u r l a r n d a , e te h a r p l e r i n d e m m a r e s e s l vardr. Sizi t e n s i k eder. Haydi, Allah m u v a f f a k i y e t ihsan b u y u r s u n ; vatan evltlarn bu gn iin bekler. Rauf ve Ethem beylerle b t n a r k a d a l a r . Eref be y i n i f t l i i n e g i t t i l e r . Eref b e y , b u b l g e n i n T e k i l t M a h s u s a miri o l d u u n d a n , i f t l i i , gizli silh d e p o s u ha lindeydi. Gizli yerlerde saklanm, tfekler, ar ve hafif 321 2/F.:

21

makjinal t f e k l e r , f i e k l e r , A l m a n v e n g i l i z b o m b a l a n , a s ker g i y e c e k l e r i , k a s a t u r a l a r , m a t a r a l a r iki b l k a s k e r i tepeden trnaa donatacak bolluktayd. R a u f bey, y a n n d a k i A h m e t v e E t h e m bey v e b r a r kadalar olarak btn bu silhlarn depo edildii yerle ri geziyor, bir y a n d a n da yle diyordu : Bunlarn hepsini kullanmakta serbestsiniz. B e n E r e f b e y e h a b e r g n d e r i r i m . M e m l e k e t e h a r c a n a n her ey o n u m e m n u n eder. Sonra gizli bir k a s a n n kapsn a t ; i i n d e ynla i l i l a l t n l a r i s t i f l e n m i d u r u y o r v e t a t l b i r p a r l t ilekasann boluunu dolduruyordu. E t h e m bey, b u a l t n l a r d a A h m e t ' l e k u r a c a n z tekilta brakyorum. Rauf beyin, Eref beylerin mallar zerinde bu den li s e r b e s t e davran b o u n a deildi. Eref bey. M a l t a zindanlarna srlmek zere yakalanp Bekiraa hapisha nesine tklmadan n c e Rauf beyle y u r t s e v e r c e d e r t l e meler yapm ve iftliinde depo edilmi silh ve para lar k u r u l a c a k d i r e n m e r g t l e r i i i n h a r c a m a y a . h e r a n hazr o l d u u n u b i r o k kez sylemiti. te, Rauf beyin, onun mallarna byle serbeste el atmas bundand. R a u f bey, b t n i f t l i k t e k i l e r e b y k u m u t l a r v e r e rek Albay Bekir Sami beyle buluup g r m e k zere yay l bir araba iinde yol arkadalaryla i f t l i k t e n ayrld. R a u f bey, i f t l i e g e l d i i n d e E r e f b e y i n a i l e s i i f t likten ayrlm, Bandrma'ya gitmiti. Buralar artk silhl Rum eteleriyle Trk, Abaza ekiyalarnn ve asker kaak l a r n n sk sk t a l a n i i n b a v u r d u k l a r b i r u r a k o l m u tu. Ahmet, elindeki silhl adamlaryla iftlii glkle k o r u y a b i l i y o r d u . Rauf bey, Salihli'ye g e l m e d e n n c e B a n d r ma'dan ayrldnda yolda Eref beyin ailesini Bandrma' ya g t r e n arabalara r a s t l a m ve bunlarn on kii t u t a rndaki silhl koruyucularn - ki bunlar iftliin a d a m l a ryd - g e r i s i n g e r i i f t l i e g n d e r m i , E r e f b e y i n a i l e sini de trene bindirerek B a n d r m a ' d a k i daylarnn y a n na yollamt.

322

Bu bir mangalk adam, Ahmet'in mfrezesinin ekir deini meydana getirmiti. E t h e m bey, i f t l i k t e k i s i l h l a r h e m e n k a r t p s i l d i r mi. yalatm, hafif ve ar makinal tfeklere, o k t a n b e r i y i t i r d i i z k a r d e l e r i g i b i s a r l m t . B u n l a r l a her ey yaplabilirdi. H e y e c a n iinde ie k o y u l m u l a r d . Bu onbe-yirml kiilik m f r e z e y l e b t n Yunan o r d u s u n u dar madan edeceklerini sanyorlard. Rauf bey, onlara o k byk bir yrek g c alamt. Dalm, perian edil m i , a n l T r k o r d u s u n u n ilk g c n k e n d i l e r i n i n m e y dana getireceklerine inanyor, daha ok heyecanlanyor lard. B i r k a gnlk bir almadan sonra. Yunanllarla atmaya girecek gce sahip olmu gibiydiler. E t h e m bey, b u k k m f r e z e s i n i b i r a l a y g i b i g l ve gvendirici b u l u y o r d u . Hele yenik ve ar maki nal t f e k l e r i n , i f t l i i n s t r a t e j i k n o k t a l a r n d a a r s l a n g i bi nbet tutup bekilik edii, onunla birlikte btn mf reze erlerini de gven iinde b u l u n d u r u y o r d u . E t h e m bey, i f t l i i n e v r e s i n d e k i k y l e r i n a a l a r n d a n c a n skc m r l t l a r i i t m e y e v e z l m e y e b a l a m t. B t n bu kylerin aalar, Ethem bey m f r e z e s i n e kar az zaman iinde byk bir kart dayanma m e y d a n a getirmilerdi. Silhl bir direnme r g t n n k u r u l d u u Eref b e y i f t l i i , b u a a l a r n g z n e d i k e n g i b i b a t y o r du. Bu silhl r g t n a l e y h i n d e olan a a l a r d a n b i r k a , bir g n E t h e m beyin y a n m a g e l e r e k y l e d e r t y a n d l a r : ' S i z i n bu e k i l d e m u k a v e m e t i n i z , d m a n n g a z a bn t a h r i k e d e r . E v l e r i m i z i y a k a r l a r , bizi l d r r l e r , m a h voluruz. Nasl olsa kar koymanzdan hibir ey kma y a c a k . Siz, k a p g i d e c e k s i n i z ; g e r i d e b i z l e r k a l a c a z . Onun iin buralarda durmayn; baka yerlere gidin! N i z a m k u v v e t l e r d e b u m f r e z e y e iyi b i r g z l e b a k myordu. Babli'de bir y a n d a n bildiriler yayyor, Y u n a n l l a r a k a r hi b i r b i i m d e b a k a l d r l m a m a s n s a l k l a yp d u r u y o r d u . e h i r l e r e , k a s a b a l a r a v e k y l e r e Y u n a n o r d u s u n d a n b i r k a g n n c e ngiliz c a s u s l a r giriyor, si vil i d a r e l e r i k o r k u t a r a k v e h a l k d a a v u t a r a k b a k a l d r maya balayan d i r e n m e ruhunu kolayca eritiyorlard. Yar323

dmclar t m e n t m e n d i . Yerli Rumlar, Babli'nin z e h i r l e y i c i b i l d i r i l e r i , H r r i y e t v e tilf P a r t i l i l e r , T r k e r a f , zengin ve aalar, bunlarn balcalaryd. Bu da azmsanacak bir kuvvet deildi. Yunan kuvvetleri, imdiye dek elde ettikleri kazanlarn bu korkun kuvvete b o r l u y d u lar. Bunca d m a n arasnda bir de Yunanllarn m o d e r n sava g c n e kar durmak, her babayiidin kr deildi. Hele nizam kuvvetlerin de kendilerine y a n bak, anla lmayacak ok zntl bir noktayd. Ethem bey. Kzm (zalp) beyin altm b i r i n c i t m e n kumandanln aldktan s o n r a kendi evlerine gelip aa beyleri ve kendisiyle mukavemet zerinde k o n u t u u nu ve el ele almak iin istek gsterdiini dnerek, bu k k mfrezeyi o n u n himayessine b a l a m a y a ka rar verdi; mfrezesinin bir blmn alarak Soma'ya git t i . B u r a l a r d a b u g n l e r d e E t h e m bey gibi a c a r s i l h o r - . leri h e y e c a n l a n d r a c a k v e zevklerinden t i r t i r t i t r e t e c e k kanl-tatl olaylar g e i y o r d u . Daha o k Kzm beyin r g t l e n d i r d i i mill v e n i z a m k u v v e t l e r d e n b i r k a d e m e t ik, Bergama'y igal edip bu gzel k a s a b a y a y a n ge len Y u n a n k u v v e t l e r i n e o k ustaca bir g n d z baskn yapm, onlar darmadan etmilerdi. ller hasr gibi meydanlara ve sokaklara serilmiti. S o m a ' y a varan E t h e m bey, y o r g u n v e u y k u s u z g e n Albayla pek iten grmelerde bulundu, onu ve arka dalarn kutlad. M f r e z e s i n i n daha o k geniletilmesi iin silha ihtiyac o l d u u n u syledi. Salihli ky aalar nn d m a n c a d u r u m l a r n a n l a t t . S o n r a , S a l i h l i ' n i n t e sinde henz rgtsz duran Akhisar zerinde konuul du. Kzm bey. B e k i r S a m i beyle o r d a n d a h a n c e na sl s e p e t l e n m i o l d u k l a r n a n l a t t . O r a n n e r a f n k o r kutarak rgt yapmaktan baka are olmad zerinde anlatlar. E t h e m bey. bu g r e v i seve seve z e r i n e ala.. Yalnz, K z m b e y , b i r t m e n k u m a n d a n o l a r a k , E t h e m beyi A k h i s a r ' d a r g t k u r m a k i i n g r e v l e n d i r e c e k , Et hem bey de o r a y a e l i n d e k i bu resm ktta g i d e c e k , t e peden i n m e bir r g t d e n e m e s i y a p a c a k t . A k h i s a r era324

finin baka dilden a n l a m a y a c a meydandayd. Onlar, ancak makineli t f e k l e r i n namlular karsnda dmanla elbirlii y a p m a k t a n e k i n e c e k l e r d i . Terzilerin harl harl dikip durduklar Yunan bayraklar, ancak bu makineli t feklerin verecei emirlerle sandklarn dibinde saklanma ya ya da yrtlp a t l m a y a m a h k m edilebilecekti. Kzm b e y , E t h e m b e y i n m f r e z e s i n i n y a n sra s i l h v e c e p h a n e ykl birok at ve katr katarak kendisine de t m e n ku mandan mhr baslm r g t t e grevli olduunu anla tan bir kt verdi. Ethem bey. ilkin Salihli'deki kararghna u r a y a r a k yeni ald silh ve c e p h a n e l e r i brakt, biraz dinlendik ten sonra mfrezesinin byk parasyla Akhisar'a do ru yola kt. 1 5 H a z i r a n 1919 g n o n k i i l i k b i r a t l e t e c i t o p luluunun banda A k h i s a r ' a g i r e n Ethem bey, k a r a e teci balnn altnda akr g z l e r i Haziran g n e i n d e n b s b t n ak ve soluk bir r e n k l e parlayarak yldrm g i bi sokaklardan geti; hkmet konann nnde atndan inerek kaymakamn odasna girdi. Btn mfreze de at larndan inerek onlar, terlerini k u r u t m a k zere meydan da gezdirmeye baladlar. E t h e m b e y , k a y m a k a m n odajsna g i r e r e k a y a k a y a k stne att ve altnda altm birinci t m e n kumandan Kurmay Albay Kzm beyin imzas grlen kd ona uzatt: unu okur musunuz, efendim? dedi. Kaymakam, kara ete bal ve giynei iindeki bu iri, zeki ve akr gzl, uzun boylu g e n a d a m a rkerek bakt. B e l i n d e k i g e n i k e m e r d e sra d i z i l m i m e r m i l e r ve bu kemerin zerinden g e e n palaskada yan aslm y a r m m e t r e b o y u n d a g m knl b i r k a m a s a l l a n y o r d u . S o l y a n d a b i r t a b a n c a , s o l e l i n d e d e kz g i b i b i r n g i l i z filintas vard. O t u r u n c a silh kucana koymutu. Kaymakam, bu adam imdiye dek hi g r m e m i s e de adn sann iitmiti. Erdek'teki Rum etelerini yok eden, iine y a r a m a y a n k a y m a k a m l a r y e r i n d e n o y n a t a n , 325

 z m i r V a l i s i R a h m i b e y d e n elli b i n a l t n a l a n E t h e m . d e m e k buydu.. I imdi, ne y a p m a m istiyorsunuz Ethem bey? diye sordu. E t h e m bey, a b u c a k smarlanm o l a n kahveyi hprdetirken : K a y m a k a m bey, dedi, Akhisar'n b t n T r k e rafn, zenginlerini, hkimini, polisini, memurlarn bura ya toplayacaksnz. Bir k o n u m a yapacaz. T m e n Ku m a n d a n Kzm beyin emirlerini ve yaplacak ileri an latacaz. Sizler de bu ite ba ekeceksiniz. Halk, ken diliinden dmana kar mukavemet tekilt kurmaya korkuyor. Her eyi h k m e t t e n , o n u n temsilcilerinden bek liyor. i t t i i m e gre, bir ay n c e buraya gelip de te k i l t k u r m a k isteyen imdiki elli altnc t m e n k u m a n d a n , ve o z a m a n k i on y e d i n c i k o l o r d u k u m a n d a n vekili Kur m a y Albay Bekir Sami beyi bura eraf kovmu. Bu, Ak h i s a r g i b i iyi v e n a m u s l u i n s a n l a r l a d o l u b i r k a s a b a i i n yz karasdr. B t n kasaba halkn reyi s o r u l m a d a n be on kiilik bir eraf grubu, dmana kar d u r m a m a ka rarn nasl v e r i r ? Zatliniz de onlarn kararna itirak eder grnmsnz o zaman! K a y m a k a m , g z n n ucuyla p e n c e r e d e n dar bak ti: On grbz eteci, orda atlaryla birlikte dinleni y o r d u . Tepeden trnaa silhlydlar. O z a m a n . Dahiliye Nazr Ali K e m a l bey, b t n m e m l e k e t e bir t a m i m g n d e r m i : Sakn o l m a y a ki. Yu n a n l l a r a k a r s i l h a t m a y t e v i k e d e s i n i z , d e m i t i . Biz de onun emrinde birer kk memur olduumuzdan... Yunanllar, kasabanzda ufak bir misafirlik yapa rak gittiler. Fakat, yine geleceklerdir. te, m u h t e r e m Kay m a k a m bey! B e n , h e r n e y e m a l o l u r s a o l s u n A k h i s a r ' da bir m d a f a a tekilt k u r m a k iin buraya gelmi bu l u n u y o r u m . Sizin de bana yardmc olmanz istiyorum. P e k i , E t h e m bey! B e n i m d i h a b e r g n d e r i p b t n kasabann ileri gelenlerini, erafn buraya arta cam. Herhalde bu vatansever kasaba halk, bu sefer 326

ayana kadar gelmi olan cektir. Ethem yerli bey g l e r e k :

nimeti

tepip geri

evirmeye-

N e d e olsa b i r k a g n l k bir d m a n i g a l i n i v e Rumlarn markln g r m t r .

Elbette. Manisa'y igal eden Y u n a n beinci piyade alay, ay r l a n k t a l a r y l a bir y a n d a n K a s a b a - U r g a n l - A h m e t l i y n n d e y a y l m a y s r d r r k e n b i r i k i n c i k o l ile d e S a r u h a n l Kaylar ynnde yrye gemiti. Bu kol, 30 Mays 1919 g n l e d e n s o n r a K a y l a r i s t a s y o n u n a v a r m v e o r a d a adrl o r d u g h k u r m u t u . K a y l a r - A k h i s a r y n n d e bu dman ilerleyiini d u r d u r a c a k hi bir kuvvet yoktu. adrl o r d u g h a g e e n iki yz elli kiilik piyade, ye d i s v a r i v e iki m a k i n e l i t f e k l i d m a n b i r l i i , A k h i s a r ' d a n ayaklarna dek gelip bu gzel kasabay da igal et meleri iin yalvaran Akhisarl Rum temsilcilerinin hatrn k r m a m a k iin yeniden y r y e g e m i ve Kapakl-ak r o l u i f t l i i z e r i n d e n 5 H a z i r a n 1919 g n l e d e n sonra Zito yaygaralar arasnda Akhisar'a girmilerdi. B tn Trk-Rum eraf karlayclarn n safnda yer al mlard. Mavi-Beyaz Yunan bayraklar herhalde bu k k Y u n a n mfrezesine kendi ehirlerinden birine gir dikleri sansn v e r m i olmalyd. Bu aceleci d m a n ktasnn u n u t t u u ufak bir nok ta vard: Kendi ana k u v v e t i n d e n o k uzak d m t . G e r i , T r k l e r , t o p r a k l a r n a b i r sel g i b i y a y l a n d man askerlerine imdilik ilimiyor, hatt yan bile bakm yor grnyorlard, ama, yine de asker kafasyla dn mek gerekiyordu. Bir gece, Akhisar Rumlarnn itahlarn kursaklarn da brakan olay meydana g e l d i : B u k k i g a l g c , 9-10 H a z i r a n 1919 g e c e s i d u rup d u r u r k e n Akhisar'dan ekilip gitmi, hem kendileri ni artk byk Yunanistan'da sanan Rum hemerileri, hem de T r k hemehrileri artmt. Yunan igal k u m a n d a n -Albay Z a f i r y o s , A k h i s a r ' n b o a l t l m a s e m r i n i d o r u d a n

327

doruya kendisi vermi ve bu tedbirsiz mfreze kuman dann da yirmi gn hapse m a h k m ettirmiti. Zafiryos, Akhisar'n igalini t a m be gn sonra haber alm ve f kesinden kplere binmiti. Geri, Trk halk, be g n l k igal iinde Yunanllarn paparasn yemeye vakit bulamamsa da dman sngsnn parltsndan gzleri t e d i r g i n olmutu. Burada Balkan Sava'nn vahiliklerini g r m , bar yank Rumeli g m e n l e r i de vard. Akhisar'n yoksul halk, oullar iin bedel paras bu l a m a y a n halk, d m a n n n e o l d u u n u e r a f t a n o k d a h a iyi b i l i y o r d u . O n l a r n o c u k l a r n d a n p e k o u . i m d i g u r bet ellerde oktan t o p r a k bile olmutu. te, bunun iin. Y u n a n o r d u s u n u n Akhisar'a b y l e kollarn sallayarak girii, ilkin onlar artm ve tiksindirmiti. Ba eken olsa, bu yiit halk ruhu hemen ahlanacakt.

*
A k h i s a r eraf birer ikier g r n m t . Hkim ve b tn memurlar da zaten daha nce Ethem beyle kaymaka mn karsnda el balamlard. Fesli, s e t r e p a n t o l o n l u . a b a n i sarkl, gen, yal erafn ardnca halk da k a b u u n d a n km, m e y d a n a d k l m t . Halk toplandktan sonra, k a y m a k a m yle k o n u t u : M u h t e r e m kaza halk ve bilhassa m u h t e r e m e raf ve ileri gelenler, a l t m birinci t m e n k u m a n d a n , hl Yunanllarla milislerin arpt Soma ve Bergama cep h e s i n d e n bize temsilci ve t e k i l t olarak E t h e m beyi g n d e r m i . B t n v a t a n , d m a n a k a r harl h a r l t e kilt y a p m a y a alyor. tiraf etmeli ki bizim kazamz bu hususta geri kalmtr. Fakat, zararn ne yanndan d nlse krdr. imdi, sz Ethem beye v e r i y o r u m . O s i ze gerekeni anlatacak. E t h e m bey, g r e n l e r z e r i n d e u z u n b o y l u , i r i , p a r l a k v e z e k i g z l e r i y l e ilk a n d a e t k i y a p a n v e b i r d e e t e klna b r n m kiiliiyle ileri karak k o n u m a y a b a lad : 328

 Muhterem Akhiarllar! Ben de buralarn o c u u y u m , ok uzaklardan g e l medim. Belki iinizde, beni, b a b a m ve kardelerimi t a nyanlar da bulunacaktr. Fakat, mesele bu deildir. B u g n , eli s i l h t u t a n h e r k e s i n d m a n l a v u r u m a k i i n meydana atlaca gndr. Ben size altm birinci t m e n kumandan Miralay Kzm beyin selmn getirdim. Buralar da onun tuttuu cephenin iindedir. Benim, imdiye ka dar dmann yapt canavarlklar hakknda uzun uzadya k o n u m a m g e r e k m e z . H e p i n i z , b u n l a r i i t m i s i n i z d i r . Trk halk, kendi kendini k o r u m a y a ve k u r t a r m a y a al madka, hi bir mucizenin kendisini kurtaracan bek l e m e m e l i d i r . t e , p a d i a h d a , s a d r a z a m d a bizi b r a k p dmanla elele verdi. Dahiliye Nazr Ali Kemal n a m u s suzunun g n d e r d i i t a m i m l e r i n halk nasl aldattn siz ler d e y a k n d a n b i l i y o r s u n u z . M u h t e r e m e r a f ! H a l k , s i zin sznz dinler. Sizi b y sayar. B u n u n iin siz ler, n a y a k o l u p s r a t l e R e d d i l h a k C e m i y e t i n i k u r m a lsnz. D m a n e k i l i p g i t t i , a m a , y i n e g e l e c e k t i r . B u rada, yalnz ve uzak kaldndan g i t m i t i r . Ayvalk'ta, d e mi'te, Bergama'da halk ve nizam kuvvetler kurmas k u v a y i m i l l i y e , d m a n a dur! d e m e s i n i b i l m i t i r . Y r k A l i Efe, S u l t a n h i s a r ' d a M a l k o k p r s n k o r u y a n b i r blk tutarndaki dman kuvvetini bir baskn y a p a r a k kurundan geirdi. Btn akna dnm yiitler uy k u s u n d a n uyanyor. i f t e s i n i , e s k i klcn, m a r t i n i n i , m a v zerini eline alan babasnn evine g i d e r gibi r a h a t a iler leyen d m a n kollarnn karsna dikiliyor. Eraftan biri, bu ara terini silmek zere d u r a k l a y a n Ethem beye karlk v e r m e k zere ilerledi. Bu, B e l e d i y e Reisi Ali b e y d i : E t h e m bey, d e d i , b i z l e r d e h e r e h i r v e k a s a b a halk gibi d a h a n c e l e r i a k n haldeydik. S a n y o r d u k ki Yunan bayraklaryla, tuz ve ekmekle dmana karc kar, o n u m e m l e k e t i m i z i igale arrsak y a m a d a n v e lmden kurtulacaz. Fakat, az zamanda dmann ne k a h p e bir d m a n o l d u u n u zmir'de ve daha baka yer329

l e r d e y a p t k l a r y l a r e n m i b u l u n u y o r u z . B i z d e siz g e l m e d e n nce bir tekilt k u r m a k kararna varm bulunu y o r d u k . S i z i n g e l d i i n i z d e o k iyi o l d u . H i o l m a z s a b u tekilt, b u g n d e n tezi yok hemen yapveririz. ok ge k a l d k . Bizi h i m a y e e d e c e k b i r k u m a n d a n d a e l i m i z e g e m i k e n bo d u r a r a k A l l a h ' t a n belmz m isteyeceiz? Y a l n z b i r e y v a r : B i l i y o r s u n u z k i b u r a s s a p a bir yerdir. Eskidenberi b u r a d a ne bir asker tekilt, ne de esliha deposu vard. Bu yzden elimizde av tfeklerin d e n baka bir ey yok. naallah, kumandanln da yar dmyla karnca k a r a r n c a biz de bir eyler y a p m a y a a lacaz. A l i bey, b u n l a r s y l e d i k t e n s o n r a u n l a r e k l e d i : M u h t e r e m E t h e m b e y , baknz, b i z i m R e d d i g a l Heyetimiz, daha n c e d e n hazrlanm gibidir. Ulemadan Hafz M e h m e t Sait, h a l k t a n M e h m e t Nuri, M d e r r i s Z a d e S l e y m a n , M u s a Z g d e Rza, a h a l i d e n Hafz O s m a n o l u Hasan, Mderris Zade M e h m e t efendiler Akhisar Reddi gal Heyeti'nin namzetleridir. Ethem bey, b u n a s e v i n m i t i . Demek ki erafn ve m e m u r l a r n d n c e l e r i n d e , Albay Bekir Sami beye et tikleri oyundanberi epeyce deiiklik olmu, yola gelmi lerdi. 1 5 H a z i r a n 1919 g n y d . A k h i s a r ' n s t n d e m a s mavi bir gkyz vard. Tek tk pamuk ynlarna ben z e y e n yn b u l u t l a r , b u m a v i l i k s t n d e y o r g u n v e d a l gn ilerliyordu. K a s a b a d a k i evlerin ve d k k n l a r n nle r i n d e i r i , o k iri g e l i n c i k l e r h a l i n d e T r k b a y r a k l a r , b i r kara d gibi kasabay kaplam, sonra birden yok o l m u l a r d . B u g n , A k h i s a r , d m a n l a s a v a m a k in R e d di gal Cemiyetl'ni k u r m u t u . Yzlerce silh, gizlendik leri y e r d e n g n e e kyor, silinip parlatlyordu, d o a kasabay k a p l a y a n T r k bayraklarnn tatl krmzlyla y a r m a k in b t n o v a y a a t e r e n k l i g e l i n c i k l e r p s k r t mekteydi. 330

KARANLIK

ODADA

AYDINLIK

NSANLAR

Byklk odur ki, memleket iin hakiki mefkure ne ise, onu grecek ve o hedefe y ryeceksin. Atatrk M u s t a f a Kemal, daha bir g n nceden a l a r m ver m i t i . E r t e s i s a b a h , 1 2 H a z i r a n 1919 d a A n k a r a ' d a n bir yayl arabayla ve gizlice y o l a km olan en deerli iki o r k a d a i : Rauf b e y l e A l i F u a t P a a , A m a s y a ' y a v a r m o l a c a k t . Bunun iin yurtsever Amasya halknn onlar, M u s t a f a Kemal ve arkadalar bata olmak zere, Kukpr'den teye giden yol zerinde karlamas gereki yordu. Hamidiye kahramanyla Ali Fuat Paa'nn kiilikle ri stne bilinen yiitlik destanlar, kulaktan kulaa ya ylmt. imdi, sabahn erken saatlerinde yollara d k len Amasyallar, bu yeni k a h r a m a n l a r g r m e k iin c a n a t y o r d u . R a u f b e y i n d a h a b e a l t yl n c e a k d e n i z l e r d e , btn dnyann gzlerini kamatrrcasna yazd al t n d e s t a n , hl unutulmamt. Ali Fuat Paa'nn k o l o r d u larndaysa askerlik ve yedek subaylk yapm kimseler Amasya'da eksik deildi. A l i F u a t P a a ile R a u f b e y i H a v z a ' y a a r a n i f r e telgraf, yle diyordu: Telgrafnz leden sonra ye d i d e aldm. Refikinizle ve zat linizle g r m e k l i i m i z fevkalde mhim ve elzemdir. Ancak benzin fkdan be ni buraya balamtr. Osmanck'a kadar z a h m e t feda krln gze aldktan sonra Havza'ya kadar uzanmanz v e m m k n s e y a r n y o l a k m a n z h a s s a t e n r i c a ede r i m . Hareketinizin ve Havza'ya ne vakit vasl olabilece i n i z i n i'arna m a k i n a banda muntazrm, Refet ve Ham i t beyleri d e d a v e t e d e c e i m . O s m a n c k ' t a kat lzum olmadka zati linizin de hviyetiniz hakknda kimseye malmat vermemenizi muvafk buluyorum. Gzlerinizden p e r i m ve h a s r e t l e muvasalatnza intizar ederim. 331

T a m Havza'ya d o r u yola klaca srada stanbul' d a n Rauf b e y i n A r i f b e y a d l b i r a r k a d a d a k a g e l mi, onu da beraberlerine almak zorunda kalmlard. A r i f bey, b i r m a l i y e m f e t t i i y d i . s t a n b u l ' d a n y e n i h a b e r l e r l e y k l g e l m i t i : s t a n b u l , brakp k t k l a r g n denberi daha kt bir d u r u m a dmt. Damat Ferit Paa hkmeti, b s b t n ngilizlerin kuklas haline ge t i r m i t i . Aydn yrekli s t a n b u l halk, artk, bu devlet a d a m klndaki p a a v r a l a r n i yzn anlamaya b a l a mt. Padiahn tahtn ve tacn kurtarmak pahasna mil letin hrriyeti, n a m u s u , erefi ve gelecei oyuna s r lyordu. 8 M a y s 1919 d a t o p l a n m o l a n s a l t a n a t r a s n d a k i m i delegeler ngiliz h i m a y e s i n i isteyecek k a d a r k l m ve alalmlar, mill b i l i n l e konumak i s t e y e n l e r de D a m a t Ferit Paa'nn g c y l e susturulmutu. T r k e s i . zavall stanbul, gemi azya alm vatanszlarn elinde en kara gnlerini yaamaya balamt. Ali Fuat Paa, M u s t a f a Kemal'le b u l u m a k z e r e Havza'ya d o r u yola karken yirminci kolorduyu, s o n r a d a n Bolu isyanclarnn e h i t e t t i i deerli a s k e r Y a r b a y M a h m u t b e y e e m a n e t e t m i t i . M a h m u t bey, k o l o r d u n u n y i r m i d r d n c t m e n k u m a n d a n y d . Elini s k p a r a b a y a binen kumandanna : naallah hayrl haberlerle dnersiniz, p a a m ! demiti. nemli herhangi bir ey oiunca hemen k u m a n danna haber v e r e c e k t i . A n k a r a , Damat Ferit Paa'mn ve ngilizlerin trl oyunlar o y n a m a y a heveslendikleri bir m e y d a n h a l i n e g e l m i t i . A l i F u a t Paa'nn n a s l b i r d e mir leblebi o l d u u n u anlamlard. Onu ve k o l o r d u s u n u zararsz bir hale getirmeyi dndkleri de akt. Vali M u h i t t i n Paa'nn her t r l davran k o n t r o l al tna alnacakt. stanbul h k m e t i n i n /Ankara'da en kuv vetli kozu. M u h i t t i n Paa'yd. Y e n i Dahiliye Nazr Ali Ke m a l bey. o n a e l a t a b i l i r , t a t s z o l a y l a r a s e b e p o l a b i l i r d i . A l i F u a t P a a ' n n b u k o r k u s u n u n d a yersiz o l m a d s o n r a d a n anlalmt. Sungurlu-orum-Merzifon y o l u n u d a ha uygun bulan Ali F u a t Paa, yaveri dris ora'nn a l 332

d t e r t i b a t sayesinde arzasz o l a r a k Havza'nn b i r k a k i l o m e t r e g n e y i n d e k i eltik B o a z ' n a d e k s o k u l m u l a r d . T a k y i m 1919 yl H a z i r a n ' n 1 8 ini g s t e r i y o r d u . Y o l cular, b u r a d a arp kalmlard. Bu d e i r m e n l e r d e k i ko nak noktas subay, Mustafa Kemal'in birka gn nce Amasya'ya getiini sylemiti. B u r a d a bir karara v a r m a k g e r e k i y o r d u . Kendileri or da k a l a r a k dns ora'y Havza'ya gnderdiler. Yaver, ordaki telgrafhaneden Mustafa Kemal'le grecek ve du rumu anlayarak dnecekti. A l i F u a t P a a ile R a u f b e y i n H a v z a ' y a g i r m e m e s i n i gerektiren kk, tehlikeli bir neden vard. Havza, Fran sz a s k e r l e r i n i n e l i n d e y d i . H e r h a n g i b i r t e h l i k e y e d e b i lirlerdi.. Yaver, Amasya'da b u l u n a n M u s t a f a Kemal'le b a l a n t kurmu ve geri dnmt. Mustafa Kemal, konuklar drt gzle Amasya'da bekliyordu. Posta mdrnn yar dmyla bu i de olup bitmiti. dris ora beyin telgrafla ald yeni haberler unlard: M e r k e z i Konya'da b u l u n a n nc ordu mfettilii, ikinci ordu mfettilii, doku zuncu ordu mfettilii de nc ordu mfettilii ol m u t u : kinci ordu m f e t t i i , s o n r a d a n Harbiye Nazrl n kabul e d e r e k mill sava saflarndan k a a n M e r s i n l i Cemal Paa idi. Ali Fuat, Rauf bey ve a r k a d a l a r o geceyi d e i r m e nin un ykl havasn soluyarak geirdiler. Gece yolcu luu, ok tehlikeliydi. Trnaklar vahetle bilenmi her tr l zararl insan, geceye dklyor, aktacak kan, vura cak para, y a k a c a k ev a r y o r d u . ok t e d i r g i n bir g u r b e t yolcusu u y k u s u uyudular. Su arlts ve ku sesleriyle uyanarak hemen yaylya bindiler ve bozuk dzen yollar dan Amasya'ya yollandlar. Biraz ilerde M u s t a f a Kemal' in nl Benz otomobilinin kendilerine d o r u geldiini g rnce sevindiler. O t o m o b i l d e a t l a r a b a d a n hzl g i t m i y o r d u , a m a , n e de olsa otomobildi. Amasya'ya yaklatka, sekin yolcular, doann bu rada yaratt gzellikleri byk bir tatla seyretmeye ba333

ladlar. Yeilrmak'n bir kolu b o y u n c a uzanan elma b a h e l e r i n e , r m a k t a n bir sra teneke kaplarla su alan b o s t a n dolaplar biteviye gcrtlaryla havay d o l d u r a r a k dur madan su boaltyorlard. Bu su. elma bahelerinin derinliince alan arklar boyunca gidiyor, yetimeye b a l a y a n elmalar suya bouyordu. Konuklar, Amasya'nn giri yerinde gerekten byk b i r k a r l a y c yn b e k l i y o r d u . D a v a y o k a b u k k a v r a y a n k a d i r b i l i r Amasyallar, Trkiye'nin b u iki b y k a d a mn kendilerine uygun bir nemle karlamaya km lard. M u s t a f a Kemal, gler yzyle hepsinin n n d e dikil mi, onlar bekliyordu. Btn ehir halk, oluk ocuk, ordayd. Rauf bey. s t a n b u l ' d a n y o l a k t n d a n b e r i g e n e l olarak, hep gizli, insanlara g z k m e m e y e alarak y o l almt. Bu, geri kendisine zengin bir serven d u y g u s u veriyorsa da onu kendi z yurdundan bir k a a k gibi g e iren talihe de iin iin svp sayyordu. B u n c a millet h i z m e t i n i en s o n u n d a , sevgili m e m l e k e t i n i n aziz t o p r a k lar z e r i n d e bir m a p u s a n e kakn gibi g e z m e k iin mi yapmt? te. en s o n r a , kendilerini anlayan, k e n d i l e r i n d e n ol d u u gzlerinden, s e v i n l e r i n d e n o k u n a n bir y u r t t a ynyla karlamlard. Akdeniz aknclndan d n d n de anakkale'de ve stanbul'da da byle karlanmt. Demek ki M u s t a f a Kemal. Amasya'y yerinden oyna t a c a k sihirli manivelay bulmutu! Bu sevindirici bir ey di. D e m e k ki d m a n istilsndan en uzak T r k ehir leri bile uyankt. M u s t a f a K e m a l , A l i F u a t P a a ' y l a R a u f beyi"'SaTlp perken : Sizleri z a h m e t e soktuk, fakat, bulumamz o k iyi o l d u , d e d i . S o n r a , A m a s y a M d a f a a y H u k u k H e y e t i yeleri, Amasya'nn ileri gelenleri, gen-yal, yeni k o nuklarn ellerini sktlar. Amasya, Mustafa Kemal'le karargh arkadalar g i bi onlar da candan bir sevgiyle barna basmt. 334

Gnlerce sren yol yorgunluu, uykusuzluk, t o z - d u nran, e n s o n r a b i t e c e k , o k k r b i r a z d i n l e n e b i l e c e k l e r d i . ki d o s t b i r e h i r d e s e r e s e r p e u z a n p u y u y a b i l e c e k lerdi. Ne yazk ki bu olmad. Konuklar, Amasya'nn stnde Saraydz denen yer de kurulmu klann kumandanlk dairesinde k o n u k edil diler. Henz s o y u n u p d k n m e y e v a k i t b u l m a d a n A m a s ya ileri gelenleri, bastrdlar. Bu hobe, bu h o g e l d i n zi y a r e t l e r i a k a m a d e k s r d . M u s t a f a K e m a l ' l e , b t n is teklerine r a m e n , bir tek sz edemediler. En sonra, A m a s ya'nn e r k e n g e l e n k a r a n l , b u z i y a r e t l e r i n a r d n a l d . Amasya'nn n n d e ve ardnda, sanki sylemek iin kar karya b a d a k u r m u iki deve benzeyen iki y k s e k da, h e m e n Yeilrmak vadisini karanlkla d o l d u r m u t u . Btn bu ihtillciler, kalabal, a k a m yemeini y a n yana k o n m u ve uzatlm bir masann banda yediler. Havadan sudan konuulup duruluyordu. Sanki Osmanl Imparatorluu'nun son padiahnn bana tahtn ykacak olanlar, bunlar deildi. Yemek, uzun s r m t . M u s t a f a Kemal, Rauf bey, Ali Fuat Paa, en s o n r a b a b a a k a l dlar. D i n a m i k g , o n l a r d . B t n t e k i l e r , f i g r a n d a n ileri g e m i y o r d u . Y a l n z b u b a b a a k o n u m a d a e k s i k l i i s e z i l e n i k i kii v a r d : B i r i E r z u r u m ' d a k i o n b e i n c i k o l ordu k u m a n d a n Kzm K a r a b e k i r Paa, b r de i m d i Samsun'daki tmenin banda bulunan nc kolordu kumandan Albay Refet beydi. ihtillci, imdiye dek az ok bildiimiz sorunlar zerinde bir daha konuuyorlard. Kesin karara v a r d k t a n sonra, bu dnceleri grltl bir bomba gibi yurdun uyuuk havas zerine atacaklard. Onlar k o n u u r k e n o d a y a y a l n z A l b a y K z m , b e y g i r i p kyor, yaz i l e r i n e bakyordu. Ara sra K u r m a y Binba Hsrev (Gerede) bey pek yakkl bir subay, ieri girip kyor, M u s t a f a Ke mal'in verdii kimi emirleri yerine getiriyordu. lkin sze balayan M u s t a f a Kemal, Galata rhtmn d a n a y r l d n d a n b e r i g e m i o l a n irili u f a k l o l a y l a r n h i kyesini bir rpda anlatvermiti. Bu a r a d a mlk ve a s k e r i b i r o k m a k a m l a h a b e r l e -

335

m i s t i . O n d a n s o n r a s z a l a n R a u f bey. B a t A n a d o l u ' n u n psikolojik d u r u m u n u anlatm, tekiler, bundan heyecan lanmt. Bat A n a d o l u halk, nde yol g s t e r e n o l d u k a her an mukavemet rgtleri kurup savaa atlmaya ha zrd. Albay Bekir S a m i beyle Aibay Kzm bey. Bat A n a dolu'nun kahramanlk ateini fleyip hazrlamaya al yorlard. Zeybekler, dadan inmi, dmanla vurumak iin altn bir parman iaretini bekliyordu. Nazilli'de Demir c i M e h m e t Efe, B a n d r m a ' d a E t h e m b e y v e k a r d e l e r i , m e y d a n a a t l m a k i i n hz a l m a k t a y d l a r . A r t k , u y a n m a k , atlmak, vurumak iin gzlerini outuran bu yiit hal k, bu kahraman milleti daha ok sallantda b r a k m a m a k i i n hzl k a r a r l a r v e r i p , o r t a y a i m e k g i b i s l o g a n l a r a t m a k gerekiyordu. Bu d u r u m a gre btn s o r u m l u l u k ay dnlardayd. A l i F u a t P a a , M e r s i n l i C e m a l P a a ile, M u s t a f a K e - . m a l d e K z m K a r a b e k i r P a a ile h a b e r l e e c e k v e o n l a rn d n c e l e r i n i a n l a y a c a k l a r d . Bylece, i d a h a o k hzlandrlm olacakt. K u r m a y Bakan Albay Kzm bey de kararn bildirilecei daha birok yerlere gidecek, mek tup ve telgraflar ertesi gn akama dek yetitirmeye alacakt. Ali Fuat Paa, h e m e n ertesi g n M e r s i n l i C e m a l Paa'y makine bana ararak d u r u m u bildirdi. Cemal Paa, lerin kararna candan ortak olduunu bildirmi t i . Bununla da kalmam, Konya'y igal etmi olan tal y a n l a r d a n silh ve c e p h a n e edinerek halka databilece ini ve bylece bir milis meydana getirebileceini de vaadetmiti. K z m K a r a b e k i r P a a i l e h a b e r l e e n M u s t a f a Ke m a l de ayn s o n u c a varmt. O da bu k a r a r l a r c a n d a n onaylyor, yalnz k o n g r e iinde o r t a y a kimi d n c e l e r atyordu: Sivas'ta toplanmas dnlen genel kongre, Erzurum'da toplanmalyd. Sivas, Orta A n a d o l u saylrd, oras iin henz a c e l e bir istil tehlikesi y o k t u . Erzurum'sa t o p u n azndayd. ngiltere, b t n bu b l g e y i b yk Ermenistansa peke ekmek niyetindeydi. Lloyd Cur336

z o n ile Lloyd G e o r g e ' u n k a r a r l a r byleydi. B u n u n i i n . jlk halk ayaklan g s t e r i s i n i n Erzurum'da yaplmas ge rekiyordu. B u n u n ad d a V i l y a t - a r k i y e k o n g r e s i o l m a l y d. B y l e b i r a d a l t n d a b i r s a v u n m a r g t k u r u l a l o k olmutu. Bylece en tehlikeli alan haline gelen Douda balayan kurtulu davran, yava yava Bat blgemi ze d o r u yaylrd. Erzurum kongresi hazrlanmaktayd. En uzak vil yetlerden dahi delegeler yola kmt. M u s t a f a Kemal'le Rauf b e y i n d e E r z u r u m K o n g r e s i ' n e y e t i m e s i K z m K a rabekir'ce dileniyordu. M u s t a f a Kemal'le Rauf bey, E r z u r u m K o n g r e s i ' n e k a tlmay hemen benimsediler, yalnz bir n o k t a d a M u s t a f a Kemal'in iine bir k u r t d m t . Bu, ileride d o a c a k a n l a m a z i k l a r n p e k k k , m i n i m i n i b i r e k i r d e i ise d e ne de olsa d n d r c y d . Kzm Karabekir'in d n c e s i zerinde d e r t l e m e k gereksinimini duyan M u s t a f a Kemal, Ali Fuat Paa'ya y le d e d i : Erzurum'dan byle bir cevap alacam t a h m i n etmitim. Yanlmamm. stanbul'da kendisiyle g r t m zaman. arkta muhtelif namlar altnda toplanm o l a n t e e k k l l e r i b i r l e t i r e r e k E r z u r u m ' d a bir m u k a v e m e t merkezi yaratlmasnn ve mill bir T r k h k m e t i n i n e s a s larn k u r a r a k y i n e b u r a d a n h a r e k e t e g e i l m e s i n i n i s a b e tinden bahsetmiti. Oysa memleketi ark ve Garp diye ikiye ayrmak d o r u deildir. V a t a n bir kl o l a r a k m t a la e t m e l i , k u r t u l u i i n u m u m a r e l e r a r a m a l d r . Verilen k a r a r l a r a Kzm K a r a b e k i r Paa'nn istedik l e r i n i d e e k l e y e r e k A m a s y a m u k a r r e r a t ad a l t n d a y le bir ihtill b e y a n n a m e s i m e y d a n a g e t i r d i l e r : 1 Vatann t a m a m i y e t i ve milletin istiklli t e h l i kededir. Hkmeti merkeziye, itilf devletlerinin tesir ve murakabesi altnda bulunduundan deruhte ettii mesu l i y e t i n i c a b a t n i f a e d e m e m e k t e d i r . B u hal, m i l l e t i m i z i m d u m tanttryor. Milletin istikblini, yine milletin azim ve karar kur337 2/F. : 22

t a r a c a k t r . Milletin hal ve vaziyetini d e r p i e t m e k ve s o day h u k u k u n u cihana iittirmek iin her trl tesir ve m u r a k a b e d e n azade bir heyti milliyenin vcudu elzem dir. B u n u n i i n b i l m u h a b e r e h e r t a r a f t a n v k i o l a n t e k l i f v e a r z u y u m i l l z e r i n e b i l v c u h S i v a s ' t a m i l l bir k o n g r e nin serian inikad t a k a r r r (itmitir. Bu m a k s a t l a t e k m i l vilyat Osmaniye'nin her livasndan frka ihtiifat dik kat nazarna alnmakszn muktedir ve milletin itimadna mazhar kadar zatn sratle yola karlmas icap et m e k t e d i r . H e r i h t i m a l e k a r b u n u n b i r mill sr h a i i n d e tutularak dadaaya mahal verilmemesi ve lzum gr len m a h a l l e r d e s e y a h a t i n m t e n e k k i r e n i c r a s . 2 D o u v i l y e t l e r i n a m n a 10 T e m m u z ' d a E r z u rum'da toplanmas m u k a r r e r kongre iin mezkr vilyet lerin M d a f a a y Hukuku Milliye ve Reddi lhak Cemiyet lerinden mntehap azalar, zaten Erzurum'a mteveccihen yola karlmlardr. O v a k t e kadar, vilyat sairemizin" m u r a h h a s l a r da Sivas'a vsl o l a b i l e c e k l e r i n d e n Erzu r u m Kongresi'nin zas, tensip edecei z a m a n d a u m u m t o p l a n t y a itirak etmek zere Sivas'a h a r e k e t edecektir. 3 Y u k a r d a k i m e v a d a g r e M d a f a a y H u k u k ve Reddi lhak Cemiyetleri ve Belediyeler tarafndan vesair suretlerle ntihap edilecektir. 4 Bu mukarreratn tatbikine nc Ordu M f e t t i i M u s t a f a K e m a l P a a , E s b a k B a h r i y e Nazr H s e y i n Rauf bey, On beinci K o l o r d u Kumandan Kzm Karabekir Paa, On nc Kolordu Kurnandan Vekili Miralay Cevdet y e n c K o l o r d u K u m a n d a n M i r a l a y R e f e t bey, C a n i k M u t a s a r r f H a m i t bey, k i n c i O r d u M f e t t i i F e r i k C e m a l Paa, On kinci K o l o r d u K u m a n d a n AH Fuat Paa, Bura'da On Yedinci K o l o r d u K u m a n d a n M i r a l a y Bekir Sa mi bey, Edirne'de K o l o r d u Kumandan M i r a l a y Cafer Tay y a r b e y v e d i e r baz m l k v e a s k e r i m h i m z e v a t t a r a f n d a n allacaktr. Bundan baka Sadr Esbak Mir A h m e t zzet Paa, N a f i a Nazr F e r i t b e y v e A y a n z a sndan A h m e t Rza b e y g i b i z e v a t n f i k i r v e m t a l a l a r alnacaktr. 5 R e d d i l h a k ve Mdafaay 338 Hukuku M i l l i y e Ce-

miyetlerinin verecekleri t e l g r a f l a r n yalnz t e l g r a f h a n e l e r de kabul edilerek e k i l m e m e s i Posta ve Telgraf U m u m M drlnden tamim edilmitir. Bu husus sureti katiyede reddedilerek muhaberatn behemehal serbeste temini iin tezahratta bulunularak, m u h a b e r a t temin edilecek ve temin edilinceye kadar tezahrata devam olunacaktr. 6 Tekilt a s k e r i y e ve milliye hi bir s u r e t l e ilga edilmeyecektir. K u m a n d a hi bir suretle terk ve hara tevdi olunmayacaktr. Vatann herhangi bir tarafndan ye niden vki olacak d m a n igal harekt u m u m o r d u y u a l k a d a r edecek v e hsl o l a n vaziyete n a z a r a n m d a faay memlekete m t e r e k e n tevessl olunacaktr. Bu se beple kumandanlar derhal birbirlerini haberdar edecek lerdir. Esliha ve m h i m m a t k a t i y e n elden k a r l m a y a caktr. l e r , 2 1 H a z i r a n 1919 d a A m a s y a ' d a s o n t o p l a n t larn y a p t l a r . Y i n e A m a s y a ' n n p l a k k a y a H y n l a r n dan b a k a bir ey o l m a y a n dalar, k k ehri k o y u b i r k a r a n l a g m m t . M e m l e k e t h a s t a h a n e s i n i n bir u c u n a i l i t i r i l m i , n d e n k k b i r t e k p e n c e r e l i ie y a ramaz bir yer odas, ihtillci a d a m a babaa son kez g r m e k i i n bir s n a k o l m u t u . B u o d a , a l a k t a v a n l, k a r a n l k a bir o d a y d . G n d z n b i l e n n d e , y a p r a k lar r p n p d u r a n k a v a k a a l a r n d a n d k l e n glgeler-: le loluu daha ok a r t y o r d u . B u r a d a n baklrjca A m a s ya, a a d a a y a k l a r n n a l t n d a k a l y o r d u . Y e i l r m a k ' n eteklerini yalayp getii ve stnde eski Amasya kalesi ykselen kar dan b r n d e akamn donuk aydnl iinde bile eski m a a r a l a r kararyordu. Bunlar, dan b rnde yontularak alm dzgn ta odalardan baka bir ey deildi. Aslnda b u n l a r eski Pontos krallar ve hanedan bykleri iin oyulmu mezarlard. Tarihte pek az sren Pontos Krall, bir sre Amasya'y merkez yap m ve o r d u s u n u T r k ve R u m l a r d a n m e y d a n a g e t i r m i ti- B u n u n i i n M e r z i f o n ' d a k i A m e r i k a n K o l e j i ' n d e hazr l a n a n P o n t o s l e j y o n l a r ilk h e d e f o l a r a k A m a s y a ' y a a t lacak ve bu kutsal P o n t o s ehrini yeniden ele g e i r e c e k lerdi.

 t e , u z u n b o y l u , y a k k l i h t i l l c i l e r k a r l a r n daki bu karanlk m a a r a l a r d a gzleri dinlenerek bir kez daha toplanmlard. Bu sefer onlara, ufak tefek, ince yapl g e n bir Albay da katlmt: Bu. Samsun'dan kag e l m i olan Refet beydi. Kurmay Bakan Albay Kzm. Mustafa Kemal'in dik te ettii kimi emirleri not ediyor; maliye mfettii Arif beyin stanbul'a gtrecei mektuplar hazrlanyordu. Arif bey, bunlar stanbul'da k a r a k o l r g t n n k u r u c u l a r n d a n K a r a Vasf b e y e g t r e c e k t i . Vasf b e y d e g e ni r g t eliyle bunlar g e r e k e n yerlere datacakt. Ge len k a r l k l a r d a y i n e K a r a V a s f bey g n d e r e c e k t i . B u . Rauf beyin buluuydu. Galatal A l b a y evket ve K a r a Va sf b e y v e a r k a d a l a r n n k u r m u o l d u u b u g i z l i t e r r r g t n ta kurulduu gndenberi Mustafa Kemal Paa da biliyordu. Pek ok subay ve aydn bu k u r u l u n ye s i y d i . M u s t a f a K e m a l , s t a n b u l ' d a y k e n s e v k i y a t Rza ve skeeli Arif beylerin kanalyla bu rgt zerinde ge rekli bilgiyi almt. R e f e t bey, o t u r m u , k e n d i b u l u n m a d g n l e r d e a r kadalarnca hazrlanm yaz ve kararlar dikkatle g z d e n g e i r i y o r . Ali F u a t P a a d a i h t i l l b r o s u ile b r a r k a dalarn bulunduu yer arasnda arasra gidip geliyordu. Bu a r a , dris Cora. A n k a r a ' d a n bir telgraf g e t i r m i t i . Bu bir ifre telgraft, yerine brakt deerli arkada M a h m u t b e y d e n g e l i y o r d u . T e l g r a f t a Vali M u h i t t i n P a a ' n n . hemen kendisinin arkasndan kazalar teftie kt ya zlyordu. Gen paa, birden irkildi. Acaba, hain Ali Ke mal, Muhittin Paa'ya. kendi yokluundan yararlanarak b i r u y a r m a d a m b u l u n m u t u ? T e l g r a f ksa v e k a r a n l k t . G e n p a a n n iri m a v i g z l e r i n d e u z a k b i r k o y g u n u n glgeleri dolamaya balamt ki Mustafa Kemal'in ya verlerinden biri, yanna sokuldu : Paa h a z r e t l e r i sizi r i c a e d i y o r l a r ! d e d i . Toplant odasna girdiinde Mustafa Kemal, b e y l e babaa o t u r u y o r . Refet bey de hl, dalgn, karrerat kartryordu. 340 Rauf mu-

Mustafa Kemal na y a s l a n a r a k :

Paa,

bir ara

sandalyesinin

arkas

Hamdolsun, ilerimiz tamamland, dedi. Burada bulunmayp da kararlarmza itirakini temin eylediimiz arkadalarla da m u h a b e r e e d e r e k m u t a b a k a t efkr hasl olduunu grdk. yleyse, imdi, kararlarmz imzalaya biliriz! Hseyin Rauf beyle Ali Fuat Paa hi d u r a k s a m a d a n kd imzaladlar. Sra Refet b e y e g e l m i t i . Refet bey, bir a n A l i F u a t P a a ' n n g z l e r i n e d a l d . K a f a s n d a k i m i s o r u krntlar kvrlyordu : Kongrenin, icabnda bir h k m e t tekil edecei a n l a l y o r . A c a b a siz d e b y l e m i a n l y o r s u n u z ? d i y e s o r du. Evet, k o n g r e n i n h e r e y i t e t k i k v e m z a k e r e e t t i k ten sonra milletin hrriyet ve istikllini temin maksady la bir h k m e t tesisi de lzm geliyorsa b u n u y a p a b i l e ceini ben de anlyorum. Ali Fuat Paa'nn aklamasn dinleyen Refet bey, baka hibir ey sormadan M u s t a f a Kemal'in uzatt kd hemen imzalad. M u s t a f a Kemal, bu i m z a l a m a d a n holanmamt. O, onun, Refet, imzasn d a h a ak ve serbest olarak atmasn i s t i y o r d u . mzay o k k k ve ok okunaksz bulduu anlalyordu. Hibir ey syleme di. Kendisi, imzasn a t a r k e n i m e k gibi s e r t v e g l b i r mim k o n d u r d u . Mustafa Kemal, karargh personelinden Kzm be yi. Arif beyi ve Hsrev beyi a r a r a k ihtill vesikasn gsterdi, onlarn da bunun zerinde kesin dncelerini renmek istedi. de yle yemin e t m e k t e acele ettiler.: . Vatan ve milletin k u r t u l a c a gne kadar, ne olur s a o l s u n , a y n y o l d a , ayn m a k s a t l a k e n d i s i y l e b e r a b e r h e r tehlikeye gs gererek yrmekte devam edeceimize a s k e r l i k n a m u s v e e r e f i m i z z e r i n e y e m i n ederiz. A r t k , A m a s y a ii b i t m i t i . A l i F u a t P a a ' n n m u kaddes ittifak adn verdii bu a n d l a m a d a n s o n r a , M u s t a f a K e m a l ' l e R a u f bey, S i v a s z e r i n d e n E r z u r u m ' a , K 341

z m K a r a b e k i r m y a n n a g i d e c e k . Ali F u a t P a a . y a v e r i dris ve maliye m f e t t i i Arif beyler de Ankara'ya dne c e k l e r d i . A r i f b e y . a l d t e h l i k e l i m e k t u p l a r A n k a r a ze rinden stanbul'a g t r p datlmak zere Albay Kara V a s f beye v e r e c e k t i . s t a n b u l ' d a n b e r i R a u f b e y l e g e l e n Sreyya bey de M u s t a f a K e m a l Paa'nn k a r a r g h y l a Erzurum'a gidecekti. Ali F u a t P a a . o g n d n e c e k t i . M u s t a f a K e m a l P a a . o n u bir kenara e k t i : Fuat Paa, d e d i , beni o r d u m f e t t i l i i m a k a m n da uzun m d d e t b r a k a c a k l a r n a ihtimal v e r m i y o r u m . u n m z d e k i b i r k a g n i i n d e vaziyet anlalacaktr. Se ni temin ederim ki m c a d e l e m i z e sfat ve s a l h i y e t t e n azade o l a r a k d a d e v a m e d e c e i m . A r k a d a l a r m n a y n yaknl ve vefay g s t e r e c e i n d e n eminim. Ali Fuat Paa, M u s t a f a Kemal'in ne d e m e k istedi ini anlamt. Ona, stanbul'daki g r m e l e r i n d e bir ye min gcyle syledii o ferahlk verici szleri bir kez da ha iitmek istedii belliydi. B u n u g e r e k s i y o r d u . O s z b i r kez d a h a y i n e l e d i : Vaziyet, ne e k i l d e tecelli ederse e t s i n , ben ve kolordum, daima emrinde kalacaz! Bu a d a m l a r seni de kolordunun bandan ve hat t askerlikten ayrabilirler. Bu takdirde dahi seninle beraberim, p a a m . M u s t a f a K e m a l , b y k b i r d o s t l u k h e y e c a n y l a Ali F u a t Paa'nn e l i n i s k t : Biliyorum, b i l i y o r u m , Fuat! dedi. 2 2 H a z i r a n 1919 g n , y i n e A m a s y a ' n n y e i l l i k l e r i , elma, iek kokular ve gnele ykanyordu. Ali F u a t P a a v e a r k a d a l a r K u k p r ' n n b a n d a , M u s t a f a K e m a l v e a r k a d a l a r n c a u u r l a n y o r d u . Yeilrmak'n azalm d u r g u n yaz suyunda a k a k a v a k l a r l a s t ynlarnn hayalleri b a a a y z y o r d u . Mustafa Kemal : Haydi, u u r l a r o l s u n , dedi, Vali M u h i t t i n Paa'ya hrmetlerimi sylemeyi unutma. Yayl s a r s l d , f k r d a y a r a k i l e r l e m e y e b a l a d . A r a 342

ba, y o l u n k v r m n d a g z d e n y i t i n c e y e d e k o l d u u y e r d e durup arabadakilere el sallayan Mustafa Kemal, elma b a h e l e r i n d e bir z a m a n baklarn d o l a t r d k t a n s o n r a , S a r a y d z ' n e d o r u k a n y o l d a y r m e y e b a l a d . Ciz vit Okulu'nun n n d e n g e e r k e n kapdaki p a p a z l a r l a Rum v e E r m e n i o c u k l a r n n d i k k a t v e k o r k u ile k e n d i s i n i s z dn grd. Okulun bahesinden Rumca arklar yk seliyordu. M u s t a f a Kemal'in Ali Fuat Paa'ya syledikleri ok g e m e d e n o l m u t u . S u uyur, d m a n u y u m a z d . n g i l i z maas Ali Kemal, Dahiliye Nazrl k a n a l n d a n , A m a s y a ' d a k i M u s t a f a K e m a l ' e y l e iri v e t e h l i k e l i b i r ngiliz bombas savurmutu ; M u s t a f a Kemal Paa, byk bir a s k e r o l m a k l a be raber siyaseti zamana o derece agh olmad iin, fart hamiyet ve gayretine ramen, memuriyeti cedidesinde asla m u v a f f a k o l a m a d . ngiliz m m e s s i l i f e v k a l d e s i n i n t a l e p v e sraryla a z l e d i l d i v e e d i l d i k t e n s o n r a y a p t k l a r v e y a z d k l a r ile d e b u k u s u r l a r n d a h a z i y a d e m e y d a n a vurdu. Reddi lhak Cemiyetleri gibi Karesi ve Aydn ha valisinde ahali-i islmiyeyi n a h a k y e r e k r d r m a k t a n ve f a k a t , b u v e s i l e d e n i s t i f a d e ile h a l k h a r a c a k e s m e k t e n b a k a b i r i g r m e y e n emirsiz, saygsz ve gayr kanun t e k i l e d i l e n baz h e y e t l e r i i n t e d e n b e r i e k t i i t e l g r a f namelerle de hata-i siyasisini idareten de arttrd. M a rnileyhin stanbul'a celbi Harbiye Nezaretine ait bir va zifedir. Lkin, Dahiliye Nezaretinin size e m r i k a f i s i , ar tk o z a t n m a z u l o l d u u n u b i l m e k , k e n d i s i y l e h i b i r m u amele-i resmiyeye girimemek, u m u r u h k m e t e m t e a l lik h i b i r m a t l u b u n u is'af e t t i r m e m e k t i r . B u t a l i m a t d a iresinde hareket eylemekle ne gibi mesuliyetlerin m n defi olacan takdir buyuracanzdan ve bu v a h i m da k i k a l a r d a memur, ahali, her Osmanlya t e r e t t p eden en byk vazife, sulh konferansnca mukadderatmza dair k a r a r verilirken ve be senedir yaptmz c i n n e t l e r i n he saplar grlrken artk aklimizi bamza devirdiimizi gstermek, akilne ve mdebbirane hareketlere imtisal e t m e k , f r k a , m e z h e p , rk i h t i l f l a r n g z e t m e k s i z i n h e r 343

f e r d i n h a y a t n , roaln. rzn s i y a n e t l e n a z a r m e d e n i y e t le bu m e m l e k e t i bir d a h a lekelememek deil midir?

MENEMEN'DE KAN BAYRAMI

Talihsizliklere dayanamayan; gerekten talihsizdir.
Yunan Atasz

Bergama erafnn tuz, ekmek ve bir de ak teslim b a y r a y l a e h r e a r d k l a r Y u n a n G i r i t T a b u r u 13-14 Haziran'da kuvay m i l l i y e c i i e r i n k o r k u n satrn yemi; ve topunu, tfeini, ar makinal tfeklerini brakarak salt cann k u r t a r m a k iin daa taa snmt. o u , tfeini bile a l m a d a n k a m a y a balamt. K a a n l a r a r a snda b i r k a k u r u n yaras alanlar da vard. Rzgr g i b i kayorlard. Yollardan kamay denemi, baaramam lard. Yol namna ne varsa, bunlarn stnde ya da san da ve solunda kendi zerine dikilmi mavzer ve m a k i n e li tfek namlular g r n y o r d u . Bunun iin, can avclarndan kurulmann biricik y o lu d a a taa sarmakt. Onlar da bunu yaptlar. A m a l a r Menemen'di. Her tan, her aacn ardndan bir kuvay milliyeci ba k a c a k diye dleri kopuyordu. T a v a n g i bi avlanmamak iin, askerlikte rendikleri bilgilere g re ayarlanarak gidiyorlard. Menemen'den Bergama'ya g e l d i k l e r i n d e y a l n z b i r t u r i s t h a f i f l i i v e bir f a t i h g u r u r u t a y o r l a r d . i m d i , o n l a r d a b u n l a r d a n hi bir i k a l m a m t . i m d i , i l e r i n d e iki c a n a v a r s o l u m a y a b a l a m t : B u n l a r d a n b i r i k o r k u , b r d e a l m a k hrsyd; b u n a y.! e d e d e n i l e b i l i r d i : l d r m e k p s i k o z u . N e yazk k i , y a n n d a n g e t i k l e r i d a k y l e r i n d e n b i r t e k canly y a k a l a y p ldrmenin tadn tadamyorlard. Kimbilir belki de yz l e r c e a r k a d a l a r n b i r k a d a k i k a i i n d e hasr g i b i B e r gama sokaklarna seren kuvay milliyeciler a r k a l a r n d a n g e l i y o r d u ; y o l d a r a s t l a d k l a r T r k k y l e r i n d e b i r k a ka344

dn-ocuk ve ihtiyar keselim derken yetiirler ve g e r i kalanlar da d o r a y a b i l r l e r d i . A h , bir kez M e n e m e n ' e v a r salard. Bir kez u Allah'n bels efe ve z e y b e k y a t a dalardan, ormanlardan kurtularak Menemen ovasna d e b i l s e l e r d i ! Evet, o z a m a n n e y a p a c a k l a r n b i r A l l a h b i lirdi! M e n e m e n , Y u n a n o r d u s u n u n , t e r e y a n d a n kl e k e r gibi kolayca eline geirdii kasabalardan biriydi. Buray igal iin Y u n a n k u m a n d a n l , bir gzel b a h a n e d e y a ratmtr: Makinal t f e k l e r l e aralanm b i r o k T r k e telerinin M e n e m e n ve civar kylerine geldiini, Rum a h a linin h a y a t l a r n n t e h l i k e d e o l d u u n u v e b u n u n i i n d e burann asker igal altna alnmas gerekesini ileri s r mlerdi. Cakalos kumandasndaki beinci alaydan bir p i y a d e taburu, bir ar makinal t f e k bl ve bir batarya 21 M a y s 1919 g n z m i r ' d e n M e n e m e n ' e v a r m a k z e r e yola kmt. Bu kuvvet, yolda kendisine katlan y e r l i ve y a m a c Rum e t e l e r i y l e de her an b y y e r e k 21-22 Mays'ta bir t u r i s t kalabal gibi M e n e m e n ' e girdi. Y a l nz, h a z r l k l o l a n M e n e m e n R u m l a r , e l l e r i n d e a r a f g i b i Yunan bayraklar olduu halde igal kuvvetini ehrin d nda k a r l a m v e g k y z n e b i n l e r c e Zito y k s e l tilmiti. Trk eraf ve zenginlerinin ounluu, yerli R u m erafn koltuklarnn altna sndndan Yunan birlii burda kan d k m e k zevkinden yoksun kalmsa da yerli Rumlar. T r k h e m e h r i l e r i n e yine de hatr saylr z u l m eitleri uygulamaktan geri kalmamt. ehrin Trk hal k n d a n eli a y a t u t a n v e l m d e n k o r k a n l a r d a h a n c e den e k i p g i t m i , d a a - t a a , uzak k y l e r e ve e h i r l e r e s nmann aresini aramlard. M e n e m e n ovasna eriinceye dek geceli g n d z l yryen Bergama Yunan taburunun yz en sonra g l mt. imdi, M e n e m e n ' d e eski Yunanistan'n a r a p - B a ks b a y r a m l a r n a n d r a n yeni bir b a y r a m b a l a y a c a k t . Bu k a n b a y r a m y d . Krmz y a k u t renkli a r a p l a y k a n m t a z e v e g z e l g e n kz v e g e n e r k e k v c u t l a r , b u r d a k r mz y a k u t r e n k l i k a n l a y k a n a c a k t . Y a l n z , b a y r a m s s 345

l e m e k zere d k l e c e k kan, T r k kan. M e n e m e n l i Trk lerin kan o l a c a k t . Sakallar uzam, gzleri kan anana d n m , yor g u n l u k t a n b i t k i n b i r G i r i t t a b u r u n u n kl a r t k l a r , M e nemen'in sokaklarna dalar dalmaz, tfeklerinde atmaya v a k i t b u l m a d k l a r k u r u n l a r ilk r a s t l a d k l a r y a l n a y a k s t ba yrtk prtk T r k o c u k l a r n n , e m e d e n d o l d u r a n kadnlarn, evinin sundurmasnda gnelen ak sakall i h t i y a r l a r n , d k k n n d a m t e r i b e k l e y e n bak kal ve satclarn, pencereden merakla bakp ne olduu n u a n l a m a y a a l a n g e n kz v e y a l n i n e l e r i n z e r i n boalttlar. Birka dakika iinde sokaklar ve evlerin i iniltiler, barp arlar ve haykrlarla doldu. Kolun d a n , bacandan vurulmu yaral ocuklar, sokaklara ta z e k a n l a r n s e r p e r e k , k o r k u d a n y u s y u v a r l a k a l m gz leri ve a l a m a k t a n kslm sesleriyle g i z l e n e c e k bir y aryor, tek ayak stnde zplayarak teye beriye kou yorlard. Btn evlerin kaplar da kapand iin girecek bir yer bulamyor, bir ikinci, bir nc, bir drdnc, b i r beinci k u r u n ya da bir s n g ucuyla yerlere seri liyor ve yeni kesilmi kuzular gibi taze kanlar iinde, a y a k l a r altnda kvrlp kalyorlard. Btn Trk evlerinin kaplarnn kapandn gren kl artklar, bu sefer, yerli R u m l a r d a n klavuzlar alarak av a r a m a y a balamlard. Kaplar, dipiklerle, kepenk dem i r l e r i y l e krlyor, e v l e r i n i i n d e n s i l h s e s l e r i g e l i y o r v e a r d n d a n i n s a n n t y l e r i n i d i k e n d i k e n e d e n k a d n , kz v e erkek lklar iitiliyordu. Bir kurunla lmeyenler, sng y e delik deik edilerek doann gzel gneini gr mekten yoksun ediliyorlard. Haziran g n e i n d e insan srahilerinden y a h u t renk li arap gibi d k l p sokaklar, evlerin d e m e l e r i n i , dk k n a r n n l e r i n i s l a t a n k u t s a l v e aziz k a n , s u s u z i n san kan, M e n e m e n ' i n yerli Rumlarn da itaha getirmi t i . O n l a r d a ilk g a l g n n d e n b e r i t a t l t a t l k o k l a y p durduklar kan kokusu zlemini birdenbire dindirmek, do y u r m a k hrsna kaplm, ellerine g e i r d i k l e r i b t n vu r u c u , kesici ve l d r c letlerle Trk k o m u l a r n n ze346

rine ullanmlard. Bu srada, cannn k o r k u s u n a d p evlerinin bodrumlarnda, kuyularda, at aralarnda sak lanan T r k l e r i n t e r s i n e , A r a p Hasan adl bir M e n e m e n l i hemehri, mavzerini kaparak penceresine dayam ve so k a k t a k o r k u n bir insan avna kan d m a n a s k e r l e r i z e r i n e a t e e t m e y e b a l a m t . A z z a m a n d a , ii a n l a yan Rumlar ve Yunanllar, m a k i n a l . tfekleri k u r u p pek yakndan yadrdklar kurunlarla hem Arap Hasan'la ya nnda b u l u n a n b r can hem de btn evi k a l b u r a evirmi olmalarna ramen Arap Hasan sonra lmn kysndan geri dnecektir. Bu a r a d a yerli Rumiar, kadn erkek; oluk o c u k , sa hipleri artk kmldamayan Trk komularnn evlerine da lyor v e o r d a n k u c a k k u c a k a m a r , a r a f , k u m a v e bakr k a p l a r l a kyor, k a r n c a gibi iliyorlard. Gzel g e n kzlarn ve kadnlarn b u l u n d u u evlere ynla d m a n a s k e r i g i r i p kyor, y a l v a r l a r , i n i l t i l e r , b e d d u a l a r s o k a k lara tayordu. Bu gibi evlerin nnde delikanl Yunan askerleri kuyruk yapyor ve azlarndan ehvet salyalar akarak birbirlerine yaptklar marifeti anlatyorlard. Dk knlar ve bakkaliyeler byk grltlerle yamalanyor, yamaclar, dkknn nnde boylu boyunca kanlar iin de yatan sahiplerini ineyerek girip kyorlard. Kimi dman askerleri kk ocuklar, sapladklar sngnn ucunda sokaklarda gezdiriyor, bunu gren k k Rum ocuklar keyiflerinden kahkahalar atyorlard. Sahiplerinin lleri karsnda inleyen k p e k l e r kur unlanyor, ahrlardan karlan srlar, atlar, k o y u n ve keiler, kmeslerden er beer toparlanan tavuk, horoz, hindi ve kazlar yeni s a h i p l e r i n i n evlerine d o r u s r l p gtrlyordu. M e n e m e n iki s a a t iinde t a m bir m e z b a h a y a d n m t . Deilmi karnlardan d k l e n barsaklarn ve pis liklerin zerinde yeil ve kara sinek ordular vzldyordu. nsan, bir mezbahann yanndan g e e r k e n d u y d u u o i ren ve korkun kan, sidik, barsak ve ikembe koku sunu bugn Menemen'in sokaklarnda da duyabilirdi. s a a t a y a k n b i r s r e i i n d e iki y z T r k l d r l 347

m , iki yz de y a r a l a n m t . Z a y i a t n bu k a d a r c k l a kalnn bir tek nedeni vard. D a h a o u n u b u l a m a m lard. Trk zenginleri. Rum zenginlerinin evlerinde tir tir t i t r e y e r e k gizleniyordu. o u n l u k ise d a h a i g a l d e n n c e u z a k h r a kap gitmiti. Daha nce zmir'e ekilenler, ya da Y o n t dalarn daki kylere snanlar, atik davrandklar iin Tanr'y k i m b i i r k a y z kez d u a e t m i l e r d i . Akamleyin yuvalarna dnen krlanglar ve leylek ler y e r l e r d e h l u z a n m a k t a o l a n t a z e l l e r i n f a r k n a varmadlar; bunlarn cvltlar ve takrtlar s o n a e r d i i n de kan bayram da bitmiti. A kpekler ve kediler sokaklarda gilenmi kanlan yalyordu. Hkmet kona da sessizdi. Pencereler ve du varlar, kurun sana altnda iek bozuuna uram gibiydi. Kaymakamn ls, baaa olarak merdivenlerde uzanm yatyordu. Odalarda kk memurlar, giyneklerinin zerinde kanl <urun delikleri o l d u u halde sonsuz uykularnda grnyorlard. Bir mucize olarak l m d e n kurtulan askerlik ube b a k a n H a k k bey, s t a n b u l H a r b i y e N e z a r e t i n e 1 9 H a z i r a n 1919 d a M e n e m e n ' d e n l m k o r k u s u y l a d o l u y i e bir teigraf e k t i : Kaza K a y m a k a m e h i t ve a h a l i d e n iki yze k a r i p e h i t v e iki y z e k a r i p m e c r u h . G a i p m i k t a r m e h u l : u b e Reisi Hakk 2 0 H a z i r a n 1919 g n A k h i s a r ' d a E t h e m b e y i n u y a r masyla henz yeni k u r u l m u olan Reddi igal Dernei, stanbul Harbiye Nezaretine yle bir t e l g r a f e k t i : : Harbiye Nezareti Celllesine Dn akamdan bugne kadar Menemen'deki Yunan askerinin memurini hkmetle ahaliyi islmiyeyi katliam eyledikleri ve katliamn hl d e v a m e t m e k t e bulunduu nu nakabli tarif bir heyecan ve teessrle haber almak tayz. Esasen vatanmza k c i d e i adli i n s a n i y e t l e milliyet esaslarnn hilfna o l a r a k ayak a t a r a t m a z zmir s o k a k larnda ika'eyledii cinayat pek vicdansz bir tarzda tek348

r a

r eylemesi,

igal

ordusunun

mahiyetini

gstermekte

dir. Trk milleti ve islmiyet, vatann ve hayat namu sunu bu elim t e c a v z a t t a n temizlemek iin kyam etmi v e d v a y m u h k k i n i s i l a h y l a m d a f a a y a b a l a m t r . D veli m t e l i f e n a m n a z m i r e h r i n e m n h a s r o l a n i g a l i a s k e r i y i k e y f e m a y e a t e v s i v e s i v i l m e m u r i n ile s i l h s z ahali ve kadn ve o c u k l a r n ifnay hayatn meddi t e cavzat hnkranesini ne vakte kadar devam ettirecei milletimizi cidden dndrmektedir. Hkmetimizden hukuku milliye ve vataniyeyi k u r t a r a c a k vazh bir hatt hareketin tayini ve fiilen ibrazn katiyen talep ederiz. zmir v e s t a n b u l ' d a d v e l i m t e l i f e m m e s s i l i s i y a s i l e r i n e s u r e t i m a h s u s a d a e k t i i m i z t e l g r a f ile c i n a y a t v a ka k a r s n d a m e n s u p o l d u k l a r d e v l e t l e r i n a d a l e t i n i t e menni ve derhal mdahalesi talep edilmitir. Namert d mann vilyetimizin her noktasn hemen tahliye e t m e dike silhmz elimizden brakmayacamz ve m d a f a ay n e f i s e m r i n d e t e v e l l t e d e c e k n e t a y i c i f e c i a d a n k a tiyen mesul kalmayacamz arzeyleriz. Akhisar Reddi gal Heyeti

YTLK STNE YTLK

nsanlar, savamaya gleri yettii srece alamak hak kna sahip deildirler.
E. Lami

2 0 H a z i r a n 1919 g n k k v e e v i k a t l a r z e r i n d e elli zeybek, geni yenleri ve poular rzgrda u a r a k t o z l u ve her iki yan aalkl p a t i k a m s bir y o l d a n d o l u dizgin Nazilli'ye d o r u g i d i y o r d u . En balarnda Yrk Ali E f e ile K l l o l u H s e y i n E f e v a r d . Y r k Ali E f e . o r t a yaa y n e l m i posbykl Hseyin Efe'nin yannda t o y bir o c u k g i b i k a l y o r d u . Malko kprsnn muhafzlarn kolayca haklayan 349

Y r k Al E f e ' y e b u b a s k n i a d a m a k l l s a r m t . Daha henz Sultanhisar Yunan karakol muhafzlarnn lleri s o u m a d a n bir ikinci baskn iin d n m e y e balam, bunu da bulmutu. Kendi kasabas demek olan ve hapis a n e s i n d e bo y e r e b u n c a yatt Nazilli'yi ya d m a n n elinden k u r t a r a c a k ya da e h i t l i k erbetini i e c e k t i . Kll o l u H s e y i n E f e v e a r k a d a l a r d a b u ii h e m e n b e nimsemilerdi. Nazilli d m a n kuvvetlerince d a h a on be g n n c e i g a l e d i l m i t i . A y d n ' igal e d e n Y u n a n l l a r . 2 7 M a y s 1919 g n l e d e n s o n r a b i r t a b u r l u k k u v v e t l e rini ine y n n e d o r u srmler, M e n d e r e s k p r s n e dek ilerlemilerdi. Yunan igal k u m a n d a n l Nazilli'ye g i d i p y e r l e m e k i i n d e h a r c l e m b a h a n e l e r d e n b i r i n i ileri s r m t . S z d e N a z i l l i v e D e n i z l i d o l a y l a r n d a o n iki b i n k i i l i k b i r milis kuvvetimiz vard. Bu eteciler, Denizli ve Nazilli'de ki gayrimslim halk i i yemeye hazrlanyordu. Bu zavall halk k u r t a r m a k iin bu iki ehri igal e t m e k ge rekiyordu. gal k u m a n d a n l , b u b a h a n e n i n e m s i y e s i a l t n d a Nazilli'ye t r e n l e kuvvetli bir m f r e z e g n d e r m i t i . Bu kuv v e t , U m u r l u k k v e S u l t a n h i s a r ' a l a r a k 4 H a z i r a n 1919 g n yerli Rumlarn alklar ve iek y a m u r u altnda N a z i l l i ' y e g i r m i t i . Y o l u n h e r iki y a n n a d i z i l e n e r a f , H r riyet ve tilf Partililer ve kimi yobazlar, t o p l u R u m h e m ehrileri gibi Y u n a n askerlerini avular atlayncaya d e k alklamlard. Nazilli Rumlar, daha da ileri g i d e r e k s o kaklarda: Kahrolsun Trkler! diye gsteri yaparak ba rp a r m l a r d . B u n u n z e r i n e . Y u n a n o r d u s u n u , R u m e r a f l a e l ele v e r e r e k N a z i l l i ' y e a r a n T r k e r a f v e ileri g e i e n l e r i d e , f a k i r v e o r t a halli h a l k g i b i b u t a k n l k t a n z n t d u y m u t u . Y r k Ali Efe, N a z i l l i ' y e d o r u k u g i b i u a r k e n e s k i d e n b e r i di b i l e d i i e r a f a d a bir yurtseverlik dersi v e r m e k istiyordu. Eline beyaz bir bayrak, biraz tuz ve e k m e k geiren eraf, h e m e n yak l a a n d m a n o r d u s u n u e h r i n dnda k a r l y o r v e a y a k larna derek o n u n kleliine girmeyi kabulleniyordu. 350

Y r k A Efe, A l b a y e f i k b e y i n i n e k a r a r g h n a uram, efik beyi g r m e m i , eski Nazilli j a n d a r m a ta km k u m a n d a n Yzba A r a p Nuri beyle karlam, Na zilli'yi b a s m a k i s t e d i i n i o n a a v e r m i t i . N u r i b e y b u n u iitince kulaklarna inanamamt. Hi m o d e r n bir t a b u r u n igalinde bulunan bir eh r e k r k - e l l i a t l ile s a l d r l a b i l i r m i y d i ? B u d p e d z d e l i l i k t i . Elli a t l ile b a l a r n d a b i r Y r k Ali b i l e o l s a , bir ehir ele geirilebilir miydi? Ne var ki Yrk, bir eye karar verdi mi Nuh deyip Peygamber demeyen s o y u n dand. ehitlik mertebesini g z e alm bir kii iin szle rin n e d e e r i o l a b i l i r d i ? D m a n n , says belirsiz bir o r d u olmasnn ne de eri vard? Yzba Nuri beyin sezdii buydu: Y r k Ali Efe, e h i t l i i g z e a l d i i n b u d e n l i y r e k l i y d i . O n u N a zilli'ye s a l d r m a k t a n hi k i m s e alkoyamazd. Elde Y rk Ali t r n d e n o denli az y i i t vard ki onlarn b o u bouna harcanmasn nlemeye almak da bir y u r t g reviydi. M a l k o k p r s olayn s t a n b u l ' d a k i h k m e t de. ngilizler de iitmiti. Btn o blgelerdeki h k m e t mir l e r i n d e n v e j a n d a r m a k u m a n d a n l a r n d a n , Y r k A l i Efe'-: nin k e l e p e l e n e r e k s t a n b u l ' a g n d e r i l m e s i i s t e n i y o r d u . Nuri bey, byle evrakn zerine a n c a k t k r e b i l i r d i ve bunu yapmt. Y r k A l i Efe, i n e ' d e n a y r l r k e n N u r i b e y l e v e d a l a mam, baya helllamt. Gen jandarma subay da bunu adamakll duymutu. Vaktiyle ekiya diye bunca hrsla kovalayp d u r d u k l a r b u g e n a d a m , m e e r y u r d u n ne bulunmaz cevherlerinden biriydi. Yzbann yanakla rna s z l e n g z y a l a r o n u n l a k u c a k l a a n g e n Y r n yzn de slatmt. Y r k A l i Efe, k a r a r g h a e m i r a l m a k i i n d e i l y a l nzca verdii karar bildirmeye gelmiti. Y r k A l i Efe, k a r a r g h t a n k a r a k b i r k a v a k a a c n a b a l a d atn z d , h a y v a n n t e s i n i b e r i s i n i y o k l a d , a r s n a bir a p l a k i n d i r d i . H a y v a n k a t a r g i b i a k a c k t a n bir yekindi. Sahibi stne bindikten sonra, g s t e r i l e n y n e d o r u yel gibi atld. S o k a k t a babo aylak 351

a y l a k dolaan cici giynekler giymi ocuk yata talyan askerleri ezilmemek iin saa sola kamak zorunda kal dlar. N u r i bey a r d n d a n : Tann'ya e m a n e t ol, Yrk! diye bard. B u n u iiten bir talyan s u b a y : Yrk Ali bu m u ? diye heyecanla Nuri beye s o r d u . Evet. o! talyan askerleri de o n u gyaben tanyorlard. Az l a r ak arkasndan baka kaldlar. Demek ki Yunanllar t i t r e t e n dev b u y d u , ha'* O n l a r n a k n l g e i n c e y e d e k Y r k Ali de y o l u n u c u n d a g z d e n silinmiti. 5 H a z i r a n 1919 g n k u v v e t l i b i r Y u n a n m f r e z e s i N a z i l l i ' y e g i r e r k e n iki y z k i i l i k b i r t a l y a n m f r e z e s i d e balarnda bir T u g e n e r a l o l a r a k ine'ye g i r m i ve b u r a s n i g a l e t m i t i . B u i k i y z e r a t n ellisi m a k i n a l t f e k l e r l e a r a l a n d r l m t . A l b a y e f i k bey, h e m e n o g n h k m e t konanda italyan Ger.eraiiyle g r m ve tal y a n askerinin k a s a b a y a geliini azla p r o t e s t o e t m i t i . General, efik b e y e : Hkmetinizin p r o t e s t o y a hakk yoktur, demiti, bizim gehimiz salt h k m e t i n i z e yardm edebilmek iin dir. e f i k bey. b u n u n z e r i n e : talyan m f r e z e s i n i n b u r a y igal iin geliini k u m a n d a n l m z d a p r o t e s t o y a y e t k i l i d i r ; sizi g r e v l i b i r f r ka kumandan olarak, protesto ederim! demiti. General, askerini ve subaylarn kasabaya yerletir dikten sonra ekilip gitmiti. Menderes rmann gne yi talya'nn payna d e n t a l i h s i z t o p r a k l a r d a n d . Hi o l mazsa bunlar, M e n d e r e s ' i n kuzeyinde kalan d m a n gibi l m samyordu. Tersine o k yumuak, ek anlayly dlar. Y r k Ali g i b i a z g n m u k a v e m e t i l e r b i l e o n l a r n blgesinde bir snak bulabiliyorlard. Yrk Ali Efe'nin S u l t a n h i s a r ' d a k i M a l k o deresi ze rindeki nemli Malko imendifer kprsnn btn m u hafz askerlerini l d r m e s i , sonra, Temen M i t h a t beyin M a l k o kprsn atmas, Nazilli yolunu kesmi gibiydi.

Bu yzden de Nazilli'yi igal e t m i olan kuvvetli d m a nn mfrezesi, k o r k u d a n t i t r e m e y e balamt. Artk, o r t a da bir B e r g a m a T r k baskn, bir M a l k o k p r s bas kn g i b i o k t e h l i k e l i v e a n l a m g e n i iki b a s k n d a v a r d . B u d a y e t m i y o r m u g i b i 19-20 H a z i r a n g e c e s i , bir T r k e t e s i , M a l k o y a k n l a r n d a k i bir b a k a k p r y havaya uurmu, bir baka mfreze de yme bu aradaki birka demiryolu kprsn havaya uurduu gibi telgraf tellerini de kesmi, haberlemeyi olanaksz d u r u m a ge tirmiti. Nazilli'deki Y u n a n t a b u r u , pirelenmeye balam t. Mutlaka balarna bir gelecek vard. B t n bu g i t t i k e k e n d i l e r i n e y a k l a a n sk s a b o t a j l a r n b a k a n e a n l a m olabilirdi? Aydn'daki Yunan kumandanl da byle d n y o r d u . V a k t i y l e b i r b a h a n e o l a r a k ileri s r l e n o n iki bin kiilik T r k e t e s i n i n varl d e m e k ki d o r u y d u . S a duyu Nazilli'nin boaltlmasn e m r e d i y o r d u . Y r k A l i E f e , Y z b a F e t h i bey, K l l o l u H s e y i n Efe, T e k e l i s m a i l E f e , N a z i l l i ' n i n h e m e n p e k y c k n l a r n d a bir aalkta bir s a v a m e c l i s i kurdular. Daha n c e ky l klna s o k a r a k N a z i l l i ' n i n i i n e s a l d k l a r iki a r k a d a lar d a g e l m i , o n l a r a k a t l m t . O n l a r n a n l a t t n a g re Malko kprs baskn Yunan askerlerini ok kukulu y a p m t . H e r a n k u l a k l a r k i r i t e y d i . Her y a n a i f t n b e t iler dikilmiti. Devriyeler i f t ift geziyordu. Y u n a n as kerleri, bulunduklar yere s o k u l a n apkasz herkese sor gusuz sualsiz ate ediyorlard. On Nazillili delikanl, Malko kprsnde bulundu diye tutulup hapsedilmiti. K k s a v a m e c l i s i n d e Y r k Ali Efe, k u m a n d a n olarak emirlerini y l e c e v e r d i : Nazilli'ye T r k m a h a l l e sinin b u l u n d u u y a n d a n g i r e c e k l e r d i . K k t o p l u l u k l a r halinde yldrm gibi g i r e c e k l e r ve s o k a k l a r d a n g e e r k e n havaya d u r m a d a n a t e e d e c e k l e r , e l d e n g e l d i i n c e y k sek s e s l e s a v a n a r a l a r a t a c a k l a r d ; y i n e y k s e k s e s l e tekbir getirilecekti. te, R u m m a h a l l e s i n e b y l e c e g i r i l e c e k t i . B t n m e sele, o k k a l a b a l k g r n e b i l m e k t i . B u i k o r k u t m a , yl d 'rma temeline dayanyordu. Bu ruhu yaratabildikleri sr e c e zaferi elma gibi devireceklerdi. 353 2 / F . : 23

Dmana yeni bir M a l k o ya da yeni bir Bergama baskn havasn v e r m e k g e r e k t i . Dmann y z bir kez AydwVa d n d m , a r t k , z a f e r g e l i p it' g i b i a y a k l a r n a s r n e c e k t i . A m a bu, iin kolay yanyd. Bir d e d m a n mevziye girer de sokak savalarna balarsa o zaman bas knn b t n ruhu l d d e m e k t i . Byle o l u n c a ya ehit o l m a k ya da ekilip yeni basknlar iin daha tertipli ola rak hazrlanmak vard. Ne var ki Yrk Ali, dmann korkup kaacana yedii ekmek gibi inanyordu. Yunan askerine k a a c a k bir yol da brakmak gereki yordu. Bir odaya kapatldrak ikence edilen, ya da l d r l m e k istenen bir k e d i bile srasnda c a n k a y g u s u y l a insann stne atlp gzlerini karabilirdi. Sonra, btn yollar tutacak kuvvetleri de yoktu. On lar k a r a b i l i r l e r s e y i n e b y k b i r b a a r k a z a n d l a r d e m e k t i . O n u n i i n de. A t a y o l u a k b r a k l d . B u , k k b i r b a s k n c k u v v e t i g s l e y e c e k t e h l i k e i i n n e m l i bir gvenlik supabyd. Varsn Ata'ya doru kasnlar. Ama. Nazilli'yi dmann errinden k u r t a r m a k t . Kllolu Hseyin Efe, Nazilli Rumlarn y a m a l a m a k , s o y m a k iin bir an n c e ehre saldrmaya c a n atyordu. lk k e z b y l e b y k b i r e h r e b a s k n v e r e c e k l e r d i . N a z i l li'nin zengin Rumlarnda kimbilir ne ok altn ve mcev h e r a t vard. Yalnz Kllolu Hseyin Efe'nin istinas kur s a n d a kald. Y a m a iini atnda Y r k Ali Efe, o n u adamakll tersledi. Mill eteciliin k a n u n u n d a y a m a yazmadn a n l a t t . O n l a r n g r e v i , sivil h a l k l a u r a m a k d e i l , yalnz silhl d m a n l a a r p m a k t . Yaplacak anlalmt. le oktan gemi, ikin di balamt. A a l a r n glgeleri uzuyor, yksek, yeil d a l a r n b r k o y u n e f t i g l g e l e r l e d o l u y o r d u . H a f i f bir ikindi rzgr, ekin tarlalarnn zerinden, gelinciklerin u z u n b o y u n l a r n s a l l a y a r a k v e snm o l g u n i n c i r l e r i se rinleterek geip gidiyordu. Kuytu allklarda blbller, yavatan akmaya balamlard. Yeniden atlarna atlayp Nazilli'nin Trk mahallesinde 354

grndklerinde

gne

kar

dalarn doruuna yakla

maktayd. Tam ikindi styd. Kaldrmlarda atlarn nallarndan kan sert akrtla r ve naralarla silh seslerini iiten Nazillililer, n c e ne olduunu anlamayarak korkmular, sonra tekbir seslerini i i t i n c e ii a n l a m , h e p b i r d e n s o k a a d k l m l e r d i . Her s o k a k t a n kan atl efeler, havaya silhlarn boalta rak, yldrm gibi R u m m a h a l l e s i n e d o r u g i d i y o r l a r d . Nazilli T r k l e r i n i n azlarnda bir dua g i b i : Y r k A l i E f e ! Y r k A l i Efe! s z l e r i d k l y o r d u . Geienin kim olduunu anlamlard. Zaten ondan baka s byie g p e g n d z bir d m a n ordughna saldramaz d. O n u n k o r k u s u y o k t u . O n a k u r u n i l e m i y o r d u . Y r k Ali E f e , R u m m a h a l l e s i n e d o r u d r t n a l u a r k e n b i r y a n dan da : V u r u n kzanlar, v u r u n kahpenin dllerine! diye haykryordu. Bir kez a r k a s n a bir gz a t n c a armt: Eline b a l t a s n , n a c a n , i f t e s i n i , s o p a s n a l a n y n l a r ca insan, bir ordu gibi ardndan geliyordu. Yunan karar ghna d o r u bir gibi b y y e r e k ilerleyen T r k halk, ncleri olan efelere yetitiklerinde kurunlar oktan atl maya balamt. B i r k a g n d r Aydn'a e k i l m e k iin f r s a t k o l l a y a n Y u n a n t a b u r u , o n iki b i n k i i l i k T r k m i l i s k u v v e t i n i n b a s k n n a u r a d n s a n a r a k hzla e k i l m e emrini alm ve r t o l a r a k efelere artc b i r k a kur u n a t t k t a n s o n r a A t a y o l u n a d k l m l e r d i . k i n c i bir Bergama katliamnda kurban g i t m e m e k iin bundan ba ka are bulamamlard. Y r k A l i Efe v e k z a n l a r , b u k a l a b a l k k e f e r e k a r snda a h a d e t e r b e t i n i i m e y e h a z r l a n r k e n a t l a n birka k u r u n d a n sonra, sokaklarn byle bombo, d mansz kalna g e r e k t e n amlard. Oysa. Aydn'a kamak iin geceyi bekleyen Yunan taburu, Yrk Ali Efe'nin basknyla karlanca pek ok a r m a m , a r t l a r a k o r u m a a t e i e m r e d e r e k s o n hzla Ata'ya doru yola koyulmutu. Yunan tabur k u m a n d a m n n e denli hazrlkl o l d u u n u anlamal ki, e k i l i r k e n y i r m i N a z i l l i T r k r e h i n e o l a r a k alp g t r m t . A t a ' y a 355

varan bu taburun kumandan, ordan da onbe Trk be raberinde srklemi, bunlara Sultanhisar'da be Trk rehine daha katmlard. Yolda bu rehinelerin birounu ikencelerle paralayp o l d u u yerde brakmlar, yol u ra olan kimi ky ve kasaba halkndan epeycesni t r l u s u l l e r l e l d r m l e r d i . Bir katan baka bir ey o l m a y a n b u z o r a k i e k i l i i n c n a n c a k b y l e c e a l m a k is temilerdi. Kaan Yunan taburu, Kk'e vardnda bir karakol daki be kiilik bir Trk jandarmasna saldrm, uzun bir a t m a d a n s o n r a o n l a r a bir ey y a p a m a d a n ekilip gitmek zorunda kalmt. Be jandarma, koca taburu ka rmt. Y r k A l i Efe, Y z b a F e t h i bey, K l l o l u H s e y i n Efe ve b r savalar, t k m a y a n Rum m a h a l l e s i n d e n g e e r e k Y u n a n k a r a r g h n a g i r d i l e r . O r t a d a d o l a a n ser-^ seri kedi ve kpeklerden baka hibir ey g r l m y o r d u . B t n s u l u yerli Rumlar da a b u c a k t a b u r l a birlikte svmt. Rum evlerinin ou bombotu. Kimisinde yal-. 4ar. h a s t a l a r , s a k a t l a r v e o c u k l a r b u l u n u y o r d u . Pek ucuz bir zafer kazandklar iin Y r k Ali E f e ne diyeceini bilemiyordu. Glmek mi, sevinmek mi ge r e k t i i n i k e s t i r e m i y o r d u . B u n d a bir b i t y e n i i v a r d , a m a , neyin nesiydi? Aydn'daki Yunan kumandanlnn verdii ekilme emrini bilseydi, bir mucizeye benzeyen bu ga r i p s a v a z e r i n d e b u d e n l i k a f a y o r m a z d . Y r k Ali E f e ' n i n ii i i n e s m y o r d u . D m a n m a d e m k i k a y o r d u . O n u kovalamak, vurmak, krmak ve yldrmak gerekti. B u n u n iin d r t bir yann evirmi gz yal ve yzleri minnet ve k r a n yalaryla parlayan mazlum Nazilli halknn n n d e byle s o n u n a dek dikilip duramazd ya. Haydin, kzanlar, k a a n dman kovalayacaz! emrini verdi. Bu umulmaz zaferden sarho olan sava lar, a t n n b o y n u n a e i l e r e k z e n g i l e r i k a r n n a g m e n v e y l d r m g i b i A t a y o l u n a d e n Y r k Ali E f e ' n i n a r d n c a a t l a r n d r t n a l a s r d l e r . H a l k , s e v i n c i n d e n yalnz a lyordu. Ellerinde bir at kalm olan kimseler, b u n l a r a binerek efelerin ardnca srdler. 356

Y r k Ali E f e ' n i n e t e s i , k a a n t a b u r u n u f u k t a kaldr d t o z d u m a n d a n b a k a b i r e y g r e m i y o r d u . S a b a h t a n beri yol alan bu y o r g u n hayvanlarla ona yetiilemezdi. Yol b o y u n c a , t a b u r l a birlikte kaan yerli R u m l a r n d a h a hzl g i t m e k i i n s a f r a g i b i a t t k l a r p e k o k eya ve h e n d e k l e r d e yeni p a r a l a n m Nazillili Trk rehinelerin lleri yatyor, henz kpkrmz, y a k u t gibi p a r l a k k a n l a r n z e r i n d e y e i l s i n e k l e r k v l c m l a r g i b i y nla uuup duruyordu. Bu srada Nazilli'deki hengmeyi haber alan Komi ser Hamdi bey mfrezesi, a b u c a k oraya komu, hk metsiz ve babo kasabada hkmeti yeniden kuruvermiti. Y r k A l i E f e ile k z a n l a r , s a v a a r k l a r v e y a n k sevda trkleri ararak Yenipazar'daki kararghlarna d n e r k e n B o z d o a n k a s a b a s n d a p e k n e m l i bir s o y g u n olay g e i y o r d u : Henz dman karsnda g r n m e m i olan, buna s e i r t e r e k hazrlanan D e m i r c i M e h m e t Efe adndaki ufak t e f e k , k u r u v e clz d a k r a l , B o z d o a n k a s a b a s n k a labalk kzanlaryla sarm. Z i r a a t Bankasnn veznedar nn k a r s n a d i k i l i v e r m i t i . G e l i p a t m o l a n b y k g n ler i i n p a r a g e r e k t i . Z i r a a t B a n k a s n n b t n k a s a l a r n b o a l t a n D e m i r c i M e h m e t Efe, p e k a z z a m a n s o n r a , ar k a s n d a t a m iki yz z e y b e k o l a r a k d m a n n k a r s n a dikilecek ve Yrk Ali Efe'yi g l g e d e brakan bir ne ve gce eriecekti.

AMLIBEL'N ARDINDAK TEHLKE

En byk dman, snrlann dnda deil, milletin iinde

dir.
Romain Rolland Kaln ta duvarlar iine g m l e n yksek ve g e n i Pencerelerden giren tatl Haziran gnei, zeri kristal 357

b i r camlc r t l m a s a n r b a n d a o t u r m u , e l l e r i y l e b o l krl sakallarn svazlayarak bir yandan da sabah kah v e s i n i h p r d e t e n y e n i S i v a s V a l i s i Reit P a a ' y a y d n lk b i r d e k o r i i n d e b u l u n d u r u y o r d u . k i n c i k a t t a b u i u n a n Valilik ocas. h e m e n h e m e n Sivas'n b t n g r n n kapsyordu. Geni h k m e t meydannn biraz tesinden b a l a y a n lise y a p s n n b a h e s i n d e k o u a n , g e z i p d o l a a n rencilerin g r l t s ak pencereden ieri dek ge l i y o r d u . Sivas' b i r l e e n i n k e n a r l a r g i b i e v r e l e y e n u z a k t a k i esmer ve plak dalarn eteklerinde bir yarm em b e r e v i r e r e k akp g i d e n Kzlrmak sar bozkr g n e i a l t n d a platin g i b i p a r l y o r d u . D a l a r n s r t n d a n b a l a y a n mavi gkyz zerinde kuzeyden gneye giden para p a r a ak bulutlar, g e n i y a y l a d a kmldad g r l e n bi ricik varlkt. ehri balk bahelik gsteren uzun ve yemyeil kavak dizileri, ovann biteviyeliini bozarak gz l e r i d i n l e n d i r e c e k v a h a l a r m e y d a n a g e t i r i y o r d u . R e i t Pa-' a, K a s t a m o n u gibi a a denizleriyle evrilmi bir ehrin Valiliinden geldii iin bu kurak, aasz ovalar biraz y a d r g a m t . B u r d a K a s t a m o n u ' d a b u l u n m a y a n bir ey v a r d ; ak, geni ve b o m b o ufuklar, insan alp g t r y o r d u . nsan, r u h u n u n genilediini, yenikletiini du yuyor, bu genilikleri, kendi dlerinden bir eyler kata r a k dolduruyordu. Reit Paa, Sivas'a gelip g r e v e ba layal henz on be g n bile olmamt. imdilik, en ek tand, her gn v a k i t b u l d u k a seyrettii bu m a s m a v i g e n i ufuklard. Bu da h o u n a gidiyordu. Bu aydnlk, g e n i ve mavi ufuklarn alt t e k i n deildi. Eski ve t e c r beli bir ynetim adamnn uykusunu karacak pek ok k a r a dler, imdi bu geni topraklarn kaderi zerinde aulu soiukianyia soluyorlard. R e i t Paa, b i r y n e t i m a d a m o l a r a k , t a m d r t yl sren oJrkun dnya savanda Trk denen ileke in s a n ynlarnn neler e k t i i n i o k yakndan g r m ve onlarn aclarn b e r a b e r yaamt. Bu millet, y z l e r c e yldr ayn topraklar zerinde karde karde y a n y a n a ya ad millet dkntlerinden ihanet grmt.. O, bu kanl t a r i h paras o y n a n m a y a baladnda 358

K a s t a m o n u V a l i s i i d i . B i r g r b z m i l l e t i n n a s l e r i y i p bir kemik, bir deri kaldn o da her Allah'n g n gzleriy le g r m t . Ac insan ynlarnn k o r k u n g r n kar snda sinir b u h r a n l a r g e i r i y o r , elinden h i b i r ey g e l medii iin de hastalanyordu. O, K a s t a m o n u halknn alk feryatlar ve gzyala r iinde b o u l u p k a h r o l u r k e n Enver ve Talt Paalar, hl eski dlerden, z m r t a n k a kuuna d n m olan z a f e r d e n d e m v u r u y o r , o n l a r d a u m u t s u z l u k l a r n b u lf larn aldatc nda b o m a y a alyorlard. Yurt, yurttasz, insansz bir t o p r a k l a r b t n o l a r a k k a l d k t a n s o n ra, bu bir f e t i haline g e l e n z a f e r i n ne a n l a m v a r d ? O z a m a n l a r . R e i t P a a ' n n a k l n a sk sk P y r r h u s geliyordu. Pyrrhus, Epir ktasnn bu tannm kral, Roma o r d u l a r n , t a l y a t o p r a k l a r z e r i n d e iki k e z y e n m i t i . Y e n m i t i a m a , eli s i l h t u t a n t e b a a s n n y a r s n d a b u s a v a l a r d a y i t i r m i t i . te b u k r a l , R o m a l l a r i k i n c i k e z y e nisinde sava meydann bir gzden g e i r m i ve yann daki bavekili Kinyas'a d n e r e k zgn bir sesle yle de miti : D o s t u m , iki z a f e r d a h a kazanrsak, bu s e f e r yur d u m u z a s e n i n l e yalnz bamza d n e c e i z ! te, Reit Paa'ya gre, Trkiye'nin d u r u m u , Birinci Dnya Sava'nda bu hikyeyi andryordu. Ne berbat gnlerdi o g n ler! E m z i k t e k i o c u k l a r a e k e r , l l e r e k e f e n b u l u n a m yordu. Oysa, halkn bu k o r k u n aclar ne de olsa biraz a z a l t l a b i l i r d i . a l p r p m a k t a n u z a k , b i l g i y e v e iyi n i y e te dayanan bir y n e t i m sistemi kurulmaya allsayd bu yaplmayacak bir deildi. B y l e c e i d e a l i s t e bir yol d e n e n e c e i n e b s b t n ter s i y a p l m , eli e t e i t e m i z k a l m b t n y n e t i m a d a m lar, s a n k i k a s t e n y e r l e r i n d e n alnp birer k e y e atlm ve unutulmaya braklmt. Bylece Reit Paa da onlarn errine uram, me rutiyet devrimindeki birok deerlerine bakmayarak onu da dikballkla sulam, iinden uzaklatrmaktan e kinmemilerdi. Abdlhamit de byle deil miydi? Boyun dan ve huyundan holanmad kimseleri azleder ve sr-

359

gne gnderirdi. Oysa merutiyet btn buna benzer k t l k l e r i o r t a d a n k a l d r m a k i i n i l n e d i l m e m i miydi?" Abdlhamit'in yerine oturanlar da grevlerini snrla y a n ak kanunlar y a p m a y hibir vakit akllarna g e t i r m e milerdi. ttihat ve Terakki Partisi, yine de pek sar ve kr deildi. Partinin h k m e t i , memurlarn uluorta kaldrp atmaktan ekinmedii halde partinin kademelerinde otur mu idealist ve d u y g u l u kiiler, h k m e t l e r i n i n hakszlk ettii bu erden sahipli menkpslar ellerinden t u t m a k t a n e k i n m i y o r d u . N i t e k i m , z a m a n n D a h i l i y e Nazr T a l t b e y (Paa), Reit Paa'ya i t e n el e k t i r m i s e de, t t i h a t ve Terakki'nin lideri o l a r a k d a o n u n g n l n h o n u t e t m e k iin almaktan geri durmamt. O n u Ergani s a n c a n dan mebus kartm ve yeni kurulmu bir bankann y netim meclisine de ye setirmiti. Reit Paa, b y l e c e , d n y a savann son g n l e r i n i bir m e b u s u n gzlkleri arkasndan seyretmiti. B i r o k akl b a n d a m e b u s g i b i m e c l i s i m e b u s a n sralarna yumruklarn k o y u p uyumam, tersine t a m a n lamyla uyanmt. O s m a n l mparatorluu'nun yava ya v a b a t a n bir g e m i g i b i k m e k t e o j d u u n u a b u c a k a n lamt. Btn g d m l p r o p a g a n d a l a r ve yaldzl lflar, bu korkun kntye paravana olmaktan ok uzakt. Gnn birinde bu gerei hkmet de aktan syl e m i s e d e a r t k o k g e k a l m t . A n c a k , a t r t l a r l a y klmakta olan k o c a m a n bir yapy p a y a n d a d i r e i g i b i clz o m u z l a r a b r a k a r a k e k i l m i t i . D r t s a v a yl i i n de azn ap h k m e t i u y a r m a k iin doru bir ey sy lemekten ekinen bir sr mebus, arslan kesilmiti. Hep s i , d e n h k m e t i v e o n l a r n d r t yldr y a p t k l a r n y e r den yere vuruyordu. Kimi mebuslar da hkmeti ya da ttihat ve T e r a k k i ' y e d u y d u k l a r hnc Trk m i l l e t i n d e n k a r m a y a a l y o r l a r d . Nasl o l s a l e c e k s a n d k l a r b u m a s u m milleti y e r i n . d i b i n e batryorlard. Trk milletinin ktln dnyann btn yabanc milletlerine duyur mak iin meclisi m e b u s a n k r s s n k u l l a n m a k t a n da. utanmyorlard. 360

R e i t Paa, y a l n z T a l t v e E n v e r P a a l a r n , h e s a p vermeden memleketten kap gitmelerinden holanmam t. B u n c a ar ykleri, milletin omuzlarna y k l e y e r e k g i t m e k doru muydu? Onlar b t n iktidarlar sresince na muslu kalmasn bildikleri halde bu hesaptan neden ka nmlard? Sonra, onlar bir d n e m i ykp yenisini kur mu, ileri dnceli k a h r a m a n l a r deil miydi? l m e k var, k a m a k yok demeleri g e r e k m e z miydi? Arkalarnda ne k o r k u n bir fke ve kin denizi brakp g i t m i l e r d i . n e m l i s a y d a T r k y n l a r , b t n aznlk lar, o n l a r n a r k a l a r n d a n a t e p s k r y o r d u . D a m a t F e r i t P a a v e A h m e t Rza b e y g i b i k a r t k u t u p t a n iki a y r politikac, ayan meclisinde, btn hrriyet ve itilf ba sn v e y a y n o r g a n l a r y l a b i r l i k t e o n l a r d a n D i k r a n K e l e k yan'n ve Zehrap'n kanlarna kan istiyorlard. Reit Paa, btn bu kin dalgasnn karsnda o k ac ekiyordu. Mondros brakmas, imparatorluun, hat t Trk lkesinin atrtlarla k t n g s t e r e n resm bir belgeden baka neydi? Bu durumda, yurdu k u r t a r m a k iin her t r l d n ce sahibi yurttan, btn hnlar unutarak elele verme s i g e r e k m e z m i y d i ? Reit P a a , b i r a z b u g r l t d e n u z a a ekilip de kendini ve halk dinlemeye baladnda de r i n l e r d e a r p a n T r k l n y i i t nabzn d u y m u v e g z alvermiti. Basz ynlarn kalbi, v a t a n sesleriyle at m a y a balamt. K a h r a m a n , lmemi, yalnz yedii dar beden sersemlemiti. Bu sersemlemi k a h r a m a n imdi, yerli ekiyalar zin c i r l e m e y e , p r a n g a l a m a y a alyorlard. Salt, o n u n srtn d a n g e i n m e k iin. S l e y m a n Nazif b e y i n H d i s a t g a z e t e s i n d e y a z d 1 bir a r s l a n hikyesi Reit Paa'nn iini t i t r e t m i t i . Bu gazete, dou vilyetlerinin haklarn savunmaktayd. Tr k n k a r a g n l e r i h i k y e d e y l e c a n l a n d r l y o r d u : Msr' n n g i l i z l e r c e i g a l i s r a s n d a K a h i r e k a l e s i n d e pasl z i n c i r l e r i i i n d e s o n g n l e r i n i y a a y a n b i r a r s l a n v a r m . g a l k u m a n d a n bir g n k a l e y e k m v e b u y a l l k t a n tyleri dklm, gzlerinin feri snm arslana gzleri 361

IKmi.

Kendisiyle

beraber

gezen

iri

kpeine

arslan

gstererek: H o p ! Hop!., d e m i . K p e k , b u e m r i alr a l m a z , a r s lann k o c a m a n l n a b a k m a d a n zerine atlm ve bir y a nn s r a r a k g e r i e k i l m i . A r s l a n , b u s a l d r y a y a i n z c a k k r e y e r e k karlk v e r m i . C o a n kpek, a r s l a n a bir kez d a h a s a l d r p c a n n y a k a r c a s n a srm. A r s l a n y i n e s e s le p r o t e s t o e t m e k t e n b a k a bir ey yapmam. Ayran ka b a r a n kpek, bir kez d a h a saldrp da cann a d a m a k l l yaknca, hayvancaz, en son gcn kullanarak pasl zincirini koparm ve korkudan orackta sinip duran k pei bir iki p e n e d e p a r a l a d k t a n s o n r a kale duvarnn zerine sram ve l n enginlerine d o r u yank yank kkredikten sonra kendini kaeden aa atverm. B u hikye, h i b i r e y d e n u m u t k e s i l m e y e c e i n i Re it Paa'ya iyice anlatmt. Hele kpeklerin srmas b i - ^ raz oalsn, Trkiye arslannn da nelere g c y e t e c e i o z a m a n anlalacakt. Bu i o denli kolay o l a c a a b e n zemiyordu. Damat Ferit Paa'nn evresinde Hrriyet ve tilf Partisi, vatann kaderi zerine tehlikeli bir e n g e r e k ylan gibi r e k l e n m i t i . O n u n da biricik a m a c , bizi y e n mi olan dmanlarla el ele vererek ttihat diye b t n aydnlardan, memleketten almakt. Btn Trkiye'yi " bir ngiliz M u h i p l e r i C e m i y e t i haline g e t i r m e k iin var g l e r i y l e alyorlard. A l b a y Sadk'lar, Hoca Sabri'ler, eyh Zeynelabidin'ler, Sait Molla'lar, hep bu yol zerindeydler. Kinden gzleri karard iin d m a n l a r n k u cana dmlerdi. Parti dmanl ne abuk da m e m leket dmanl, v a t a n hainlii haline gelmiti? Hrriyet ve tilf Partisi'nin de gz y u m m a s y l a v a t a n p a r a p a r a e l d e n g i d i y o r d u . te, Y u n a n l l a r d a z mir'e girmiler ilerliyorlard. nsan, vatan, millet sevgisiy le kaynayan birok gnllerin aresizlikten cayr cayr yand bir srada k u l a k t a n k u l a a bir h a b e r yaylm, bu Reit Paa'nn kulana da alnmt. M u s t a f a K e m a l Paa, t e k i l t y a p a c a k m ! Reit P a a , bu m e h u r a s k e r i y a k n d a n , f a k a t , v e s i k a s b o l v e h e r s a t r a y d n b i r t a r i h s a y f a s gibi t a n y o r d u . M e r u 362

tiyet devriminde birok vglerini dinlemi, 31 M a r t kar devrimindeki hareket ordusu olaylar srasnda ayn vgleri bir d a h a dinlemi, T r a b l u s g a r p ve B a l k a n Sa valar srasnda ondan hayranlkla daha ok konuulmu, A n a f a r t a l a r ' d a yaratt destann yanklarn ise yalnz T r k i y e ile d e i l b t n d n y a ile b e r a b e r k e n d i s i d e iitmiti. stanbul, dnya sava iinde d m a n n eline dmemise, bu, salt M u s t a f a Kemal'in anakkale'de d mana indirdii darbeler yzndendi. Bu mehur ve byk asker, memleketi, bu korkun d u r u m d a n ne gibi bir tekiltla kurtaracakt? nsanst b i r g i s t e y e n b u ii n a s l b a a r a c a k t ? Reit P a a , b u s o r u y a k a r l k a r a m a m t . O n u n i i n d e d e u m u t l u b i r k y a n m t . O d a A n a d o l u ' y c g i t m e k istiyordu. Hatt, bu b y k bir gereklilik gibi kendisini giz l i d e n gizliye sktryordu. Yalnz, bu m b a r e k t o p r a k l a r a gitmek istei, orda byk yurt grevleri y a p m a k kaygusundan domamt. Byle bir iddiada b u i u n m a k elbette glnt. Oraya gitmek iinden geliyordu. O temiz ve g z e l t o p r a k l a r a , Rza T e v f i k ' i n d e d i i g i b i o k o y i i t i e r diyarna gitmek istei, daha imdiden gnln mutluluk la dolduruyordu. O, k u k u yok ki, bu_dncede, bu mut luluk d u y g u s u n d a yalnz deildi. stanbul'un korkun gereinden tiksinen belki bin lerce, on binlerce insan, o topraklara k a m a k iin gizli, a k bir z l e m i i n d e k v r a n m a y a balamt. Bu, her kes iin olabilecek bir ey deildi. A n a d o l u ' y a k a m a k l a insan, ancak stanbul'u kaplam olan yerli yabanc ylan lar, y a n l a r d a n u z a k l a a b i l i r d i . B u , y u r d u k u r t a r m a k i i n h i b i r g a r a n t i b a l a m a z d ki. Reit Paa, bir kolayn bularak A n a d o l u ' y a k a p a a t u b i l m e k iin g e c e g n d z kafa yorup d u r u y o r d u . En s o n r a , ttihat ve T e r a k k i ' n i n ileri g e l e n l e r i n d e n bir d o s t u , ona bu ite klavuzluk yapmt. O yle d e miti : Devlet idaresini imdi ellerinde t u t a n l a r kendile rine yar olacak sekiz on ehliyetli insan dahi b u l a m a y a cak bir mevkidedirler. Btn valileri, mutasarrflar, nahi363

ye mdrlerini bir rpda deitirmek isterler. Ordu k u manda heyeti zerinde de derece derece ayn deiikli i yapmay dnrler. Lkin, ellerinde adam yoktur. O n u n i i n m t e k a i t l e r e b a v u r a c a k l a r d r . H a l b u k i y a n banalm, dinlenmeye hak kazanm ve dinlenmek zevkini de t a t m o l a n m t e k a i t l e r a r a s n d a n asker, m l k , mal, a d l btn devlet kadrosunu dolduracak elemanlar bulmak imknszdr. Onun iin sadrazam da, yoldalar da hayret iindeler, belki de ftura dmlerdir. Onlara, m n a s i p suretlerle kendinizden bahsettirebilirseniz mutlaka mera mnza nail olur, bir v i l y e t e vali tayin o l u n u r s u n u z . R e i t Paa, s a v a n e n c i v c i v l i z a m a n n d a T a l t Paa'ca aa karlmt. Sait bu yzden, Hrriyet ve tilflara irin g r n e b i l i r d i . Yalnz bir ey d a h a vard: O n u iinden u z a k l a t r a n ayn p a r t i , s o n r a o n u k e n d i par tisinin saflarndan m e b u s karmt ki bu, mide b u l a n drc bir neden olabilirdi. Reit Paa, bu yzden, ttihat d o s t u n u n g s t e r d i i a r e y e o k a n e m vermeyerek denk gelilerinin ltfunu beklemeye balamt. O n u n ttihat d o s t u , dediini yaptrmaya alm, be c e r i k l i i n s a n l a r d a n biriydi. Reit Paa'nn 'szlerine bo verdiini anlaynca hemen kendisi davranmt. T a m da s u y u n g z n e g i t m i t i . H r r i y e t v e tilf P a r t i s i ' n i n k o d a manlarna dek etki yapabilecek adam bulmakta glk e k m e m i t i . B u , t t i h a t v e T e r a k k i K u l p l e r i n d e n alk l a r k h y a l y a p a n , H r r i y e t v e tilf P a r t i s i ' n i a l k l a m a k t a n avular patlayanlarn banda bulunan ve abdestlerden sonra Zeynelabidin efendinin eline pekir t u t a n b i r a d a m d . t e , b u a d a m . R e i t Paa'y e l e a l a r a k hiz metlerinden yararlanlacak tecrbeli bir y n e t i m a d a m olarak Hrriyet ve tilf Partisi liderlerine t a n t m a k t a ge cikmemiti. Artk, Reit Paa, u n u t u l a n l a r d n y a s n d a n k u r t u l m a k zereydi. Artk, herkes o n u anyordu. D a m a t Ferit P a a ' d a n b a k a , p a r t i n i n b t n ileri g e l e n l e r i , n a z r l a r , ona selm stne selm gnderiyorlard. Hemen hepsi, de selm ve sayg szlerinden sonra, kendileriyle i b i r 364

ligi yapmas iin d i l e k l e r d e b u l u n u y o r l a r d . R e i t Paa, t t i h a t d o s t u n u n n e d e n l i h a k l o l d u u n u anlamaya balamt. Hi akllarnda y o k k e n devret ynetiminin arklarn birdenbire ellerine geiren bu a d a m lar, m e e r n e d e n l i g a f i l k i i l e r d i . t e , Reit P a a ' y u n u tulmular dnyasndan ekip karan by, bu gafletten meydana gelmiti. R e i t Paa, S i v a s V a l i l i i n e b y l e c e a t a n m , 1 1 H a z i r a n 1919 d a d a S i v a s ' a v a r a r a k b u k o c a m a n t a o d a y a yerlemi ve grevine balamt. S i v a s ' a g e l i r g e l m e z ilk i o l a r a k asayi m e k a n i z m a s n n iyi i l e y i p i l e m e d i i n i y o k l a m t . B i r v a l i i i n b u n d a n d a h a n e m l i b i r ii y o k t u . Asayi v e g v e n o l m a y a n bir blgede i n s a n c a yaanamazd. M o n d r o s b r a k m a s n d a n s o n r a ise asayi b e r b a t bir d u r u m almt. Y a b a n c l a r l a onlarn o y u n c a olan azn lklar, y n e t i m i laka e t m i l e r d i . B u d u r u m u d o u r a n d a M o n d r o s brakmas d e n e n paavrann u m a d d e s i y d i : Asayi dolaysyla l z u m grlrse Trk t o p r a k l a r n n h e r h a n g i paras tilf d e v l e t l e r i n c e igal e d i l e b i l i r d i . Bu m a d d e y e dayanan aznlklar ise m e m l e k e t i n h e m e n her yannda gemi azya almlar, igali kolaylatrmaya al yorlard. Bundan dolay Reit Paa, Sivas vilyetinin a s a y i iyle uramay yalnzca bir y n e t m e grevi olarak d nmyor, bunu t a m anlamyla bir yurt, bir varlk y o k l u k sorunu olarak ele alyordu. O zamanar, A m a s y a , T o k a t , D o u Karahisar da Sivas vilyetine balyd. M a s a s n n b a n a ilk o t u r d u u g n . R e i t P a a , S i vas vilyetine bal yerlerin kaymakamlarna, m u t a s a r rflarna ve j a n d a r m a k u m a n d a n l a r n a birer tezkiye y a z a rak asayi d u r u m u n u s o r m u t u . Bu tezkerelere gelen kar lklar gzden g e i r e n Reit Paa, az kalsn akln k a r y o r d u . A k l a d u r g u n l u k v e r e c e k bir a s a y i s i z l i k k o r kusuyla vilyet, e p e e v r e sarlmt. Btn bu g e n i t o p raklar zerinde pek bol ekiyalk yuvalar vard. B t n v i l y e t , Reit P a a ' n n d n c e s i n e g r e b i r e k i y a k a rarghna b e n z i y o r d u . K u r t u l u Sava'nn e i i n d e b u 365

lunan m e m l e k e t t e , ite, u eteler karnca gibi kaynyor du. A m a s y a kazas: Daray nahiyesine erkez b r a h i m ' i n be, Fndkl'da Rum A t a n a ' n y i r m i , K a r a a a kynde. Kosti'nin yirmi. Abac Lefter'in yirmi kiilik eteleri. Ldik kazas: Yzde yirmisi mslman, ondan yu kars Rum olmak zere yz tutarnda eteler. T o k a t Sanca: M e r k e z kazasnda siyas e t e yok. Erbaa kazas: Hacbey kyl Lefter'irj, Kozlucaalan k y l stil'in, K r k h a r m a n k y l Anastas'n, K a r a m u k l u Karlok kyl Parlos'un krk kiilik eteleri, Merzifon kazas: G r c Ahmet'in (Grc ve Trk kark) alt kiilik etesi. Gmhacky kazas: M a d e n blgesinde Hampo ve K k H a m p o ile K a d k y l A n g i i o s ' u n k r k k i i l i k R u m etesi, Havza kazas: Havzal Adriyan'n on be kiilik e t e s i , V e z i r k p r k a z a s : A r s l a n o l u lya v e M i n a ' n n o n sekiz, akr'n ve kpnarl baka bir Anastas'n, K a r a m u k lu Karlok kyl Pavlos'un krk kiilik etesi, Hafik kazas: Otuz kiilik bir Ermeni etesi. Darende kazas: Ufak l d e ark hrszlan. T e n o s kazas: Boazlyan dalarndan inerek ky b a s a n v e y i n e o d a l a r a d n e n elli k i i l i k b i r E r m e n i e t e s i . Divrii kazas: Siyas e t e y o k s a da Kasmolu sma i l , S l e y m a n o l u zzet, H a m u l u A l i , Z u r n a c H s e y i n ' i n yol kesenlik yapan eteleri, btn bu geni ve sahipsiz gibi grnen topraklar zerinde kyleri ve kasabalar haraca kesiyor, soyuyor, yakp ykyorlard. Trk ekiyas d a h a o k p a r a y a v e m a l a k a s t e d e r k e n siyas R u m v e Er meni eteleri mala, cana birden kastediyor, bastklar kyleri yakp ykmadan ekilip gitmiyorlard. Reit Paa'nn gzleri d r t almt: Demek ki, vi lyet snrlar iinde d n p d o l a a n en azndan beyz ekiya vard. o u da siyas a m a l a r l a k u r u l m u ve i p leri d a r d a n ekilen e t e l e r d i . Bunlar, ok kan d k c y d . H e p s i n i n e l l e r i n d e d e Rus, O s m a n l , A v u s t u r y a . A l m a n , ngiliz tfekleri vard. K a y m a k a m l a r ve m u t a s a r r f l a r . Reit Paa'ya v e r d i k 366

l e r i r a p o r l a r d a az b i r l i i y l e b i r g e r e i d i l e g e t i r i y o r l a r d ki o da u y d u : Jandarmalarmz, bu siyas gayri mslim etecilerin zerine varp da onlar sktrdnda b t n aznlk k y leri, silhlanarak bu etelerden yana geiyor ve onlarla birlikte jandarmalara kar koyuyor ve onlar kolayca ps k r t y o r l a r d . Reit P a a , t e l g r a f b a n d a k a y m a k a m l a r n, mutasarrflarn bir kez de yakndan d i n l e y e r e k t a m bir kan sahibi o l d u k t a n s o n r a stanbul'da Dahiliye Na zrna yle bir telgraf e k m i t i : Vilyet d a h i l i n d e b u g n n e n m h i m m e s e l e s i o l a n asayi ve inzibat hakknda nazar dikkati ahanelerini c e l b e t m e y i lzmei m e m u r i y e t v e hamiyet t a n y o r u m ; a s a yii en ziyade bozuk olan m a h a l Amasya sancadr. Bu livann mstakil Canik sancayla hem hudut olmasn d a n dolay m t e a d d i t siyas R u m eteleri m e v c u t o l d u u gibi bunlara mukabil msellah asker kaaklarndan m teekkil islm eteleri de vardr. Katli nfus, gasb g a ret, daa a d a m kaldrmak, ya kasten ya kaytszlk y z n d e n h a p i s h a n e l e r d e n f i r a r l a r , A m a s y a s a n c a iin her g n grlen vak'alardr. Asayi ve inzibatn teminiyle mmasil hadiselerin izalesi hakknda ciheti askeriye ve mlkiyece imdiye k a dar tedbir alnmakta ihmal ve teksl vukuu inkr olu namamakla beraber bu halin devam edip gitmesine en z i y a d e saik o l a n ey v e s a i t i i n z i b a t i y e v e t a k i b i y e n i n k e y fiyet ve kemiyete noksan olduuna kanaati kmile hasl ettim. Be on g n d e n b e r i ba gsteren ekavet v a k a l a r faillerinin kovalanp tutulmas iin yaplan tebligata kar jandarma kadrosunun noksan, mevcut efradn bu gibi ilerdeki kabiiiyetsizlikleri ve iki a y d a n b e r i aylk ala m a m a k t a n i l e r i g e l m e e v k s i z l i k l e r i ileri s r l e r e k c e v a p v e r i l m e s i b u n u n e n bahir d e l i l i d i r . V i l y e t j a n d a r m a a l a y k a d r o s u e s a s i t i b a r i y l e 1452 p i y a d e v e 480 s v a r i d e n i b a r e t o l u p b u g n k m e v c u d u i s e 9 3 6 p i y a d e v e 350 s v a r i d e n v e b u n l a r n o u d a h i b i r i e y a r a m a y a n b a k a y a v e f i r a r i e f r a t ile k s m e n g n l 367

llerden ibarettir. Hapishane ve posta muhafzl, emirb e r l i k , yaz i l e r i g i b i m u h t e l i f h i z m e t l e r e a y r l a n m i k t a r t e n z i l o l u n d u u t a k d i r d e m e v c u t 523 p i y a d e y e v e 205 s variye maksur kalyor ki arzettiim kabiliyette bulunan b u e f r a t ile b i r m i l y o n a y a k n n f u s l u b u l u n a n c l i v a y a , y i r m i iki k a z a y a , a l t m n a h i y e y e b l n m b i r v i l y e t a s a yiinin ne dereceye kadar temin olunabilecei teemmle ayandr. Bir t a r a f t a n aln, bir t a r a f t a n trl trl emeller le, m a k s a t l a r l a k a r g a a d a n i s t i f a d e e t m e k i s t e y e n m u h telif millerin tesiriyle irazeden karak fevkaldelik kesb e t m i o l a n m a h a l l e r d e b u k a d r o ile i g r l m e k k a b i l deildir. Nisbeten skn ve asayi bulunduu zannoluh a n K a s t a m o n u ve Konya gibi civar vilyetlerden alna c a k k y m e t l i e f r a t ile k a d r o i h t i y a d e r e c e s i n d e g e n i l e t i l i r v e y a h u t b u r a c a ie y a r a r z a b i t v e e f r a t t e d a r i k o l u nabilmek iin aylklarn zamlaryla beraber her ay veril mesi t e m i n edilir ve k a d r o n u n geniletilmesi m m k n o l mad takdirde imdiki noksannn tamamlanmas iin maa ve zabit meselesi temin edilmekle beraber takip ilerinde meleke kazanm muktedir zabitler kumanda snda t a m m e v c u t l u iki b l k a s k e r daim s u r e t t e jandar maya kuvvetzzahr olarak tayin ve izam buyurulur ise asayi meselesinin baarlabileceini ve aksi takdirde bu v e s a i t ile h i b i r e y y a p l m a k i m k n o l m a d n a n l a d m . Arzettiim asker meselesi iin kolorduya veyahut m l h a k a t t a k i frkalara m r a c a a t konusu hatra gelirse de askerin terhisinden dolay bunlarn da mevcudu sf ra indii gibi imdiye k a d a r vcutlarndan asayi itibariy le hibir istifade temin edilmedii de b u g n k halae mey d a n d a b u l u n d u u n d a n b u r a l a r d a n fazla bir ey b e k l e m e k f i k r i m c e a b e s olur. B i n a e n a l e y h , m a r u z a t m lyk o l d u u ehemmiyetle telkki buyurarak harb musibet ve fetle rinden zaten pek ziyade mteessir ve mutazarrr olan bu havali ahalisinin mal ve c a n ve namuslarnn muhafazas a r e s i n i n bir an evvel i s t i k m a l i zmnnda icap e d e n l e r e emri kat'i verilmesini sureti mahsusada arz ve i s t i r h a m eylerim. Sivas Valisi 368 RET

R e i t P a a ' n n bu n e m l i t e l g r a f n a D a h i l i y e Nazr .Ali K e m a l b e y h i b i r k a r i k v e r m e m i t i . B i r m i l y o n yurttan can ve mal tehlikededir diye bar bar baran bu valiyi iitmezlikten gelmiti. Bunda oka alacak bir ey y o k t u . Bu, eski Babli z i h n i y e t i n i n hl s r e g e l m e k t e o l d u u n u g s t e r e n bir belgeydi. Babli, eskidenberi ks dinlemi bir b r o k r a s i yatayd. T e l g r a f , i s t a n b u l ' a e k i l d i i n d e . D a h i l i y e Nazr A H K e m a l b e y d i . Reit P a a d a b u n u b i l i y o r d u . M e r u t i y e t devriminden sonra hamiyet s z c n en ok kullanan lardan biri de bu ks d i n l e m i Ali Kemal beydi. B u n u da biliyordu. Hamiyet s z c zerinde bu denli d u r m u olan b u a d a m n hi o i m a z s a s u d a n b i r k a r l k v e r e r e k b u i t e n s y r l m a s b e k l e n e b i l i r d i . O b u n u da y a p m a m t . Ne d e n mi? Gerekten b u n u n ok nemli bir nedeni vard. Ali K e m a l ' i n p a a l a r a t e a l m t . Y a n g n s a a s a r m a k zereydi. Reit Paa, bu n e m l i n e d e n i a n c a k b i r k a g n son ra anlayabilmiti. Bir z a m a n d a n b e r l stanbul'da Mustafa K e m a l m e s e l e s i d i y e byk k a r g a a l a r y a r a t a n b i r s o r u n bagstermiti. M u s t a f a Kemal, Damat Ferit ve avanesini atlatarak byk bir m e m u r i y e t koparm ve Anadolu'ya kapa atm, burda da ihtillci dncelerini aa vu r a n emirleriyle v a l i l i k l e r i , k u m a n d a n l k l a r s a r s m a y a , d a l dklar gaflet u y k u s u n d a n uyandrmaya balamt. M e e r Vali Reit Paa, kendi vilyetinin asayiini ko r u m a y a a l r k e n D a m a t F e r i t ' l e n a z r l a r d a M u s t a f a Ke mal'in kiiliinde beliren byk tehlikeyi ate bacay sar madan sndrmeye alyorlard. Btn Babli, bunun iin seferber olmutu. Onlar, koltuklarn y i t i r m e k k o r k u s u y l a yalnz Sivas' deil, b t n Trkiye'yi u n u t m u l a r d . Reit Paa, M u s t a fa Kemal'in Amasya'dan kendisine de gndermi olduu u b i l d i r i ile b s b t n u y a n m t : Sivas Valisi Reit Paa H a z r e t l e r i n e : Vatann tehlikeli inkisamn aynen gsteren safhann hunin icraat, vicdan milliyi bir emeli hals etrafnda ve M d a f a a y H u k u k u M i l l i y e ve Reddi lhak Tekilt nam 369 2/F. : 24

altnda seri bir s u r e t t e t o p l a m a y a balamtr. Yalnz m i t i n g l e r vesaire gibi tezahrat, byk gayeleri hi bir va kitte kurtaramaz ve a n c a k sinei milletten bilfiil d o a n k u d r e t i m t e r e k e y e i s t i n a t ederse r e h a k r olur. Kuvay milliyeyi b u g n iin byle yanl yollara sevk ile d a t m a n n m c a z a t n vatanmzn a l e y h i n d e ve pek m e b z u l s u r e t t e g r m e k t e y i z . B i n a e n a l e y h s t a n b u l ' u n i b u m u h a l i f c e r e y a n l a r , a r t k , A n a d o l u ' y a v e a m a l v e his siyat milliyeye hkim deil, tabi olmak mecburiyeti vataniyesidir ve payitaht dveli itilfiye tarafndan tahliye edilinceye kadar bu mecburiyetin mutlak olduu kana a t i n d e y i m ki bu hal b i t t a b i zat devletlerince de t a k d i r buyurulur. Melfuf arizamda t a k d i m olunan vaziyet, bugn s e r i v e u m u m b i r mill k o n g r e n i n i n ' i k a d n i c a p e t t i r m e k tedir. Bu davet, her t a r a f a t a m i m edilmitir. Devletin i n kisam m e v z u u b a h i s o l d u u bir srada d m a n p r o p a g a n dasyla ba veren Krdistan istiklli gibi c e r e y a n l a r dahi bilmuhabere taraftarlarn celp ve hilfeti saltanat e t r a fndaki gayei mterekemize davet ve tamamii mutaba kat suretiyle lehlhamt lehimize dnm ve kongreye da v e t o l u n m u t u r . B u mill v e h a y a t m e s e l e i i n z a t d e v letleri gibi vatanperver ve sahibikelim m t e f e k k i r l e r e t e v e c c h eden f e d a k r l k bilhassa pek byktr. Bu g a y e , f e l a h mill i s t i h s a l e d i l i n c e y e k a d a r a c i z l e r i A n a d o l u ' d a n ve sinei milletten ayrlmayacama ve bu n o k t a d a n i h a y e t i n e kadar bir f e r d i millet gibi alacama millete kar m u k a d d e s a t m namna sz verdim. Hi bir kuvvet, bu azmi milliye mni olamayacaktr. Bu karar cizanem u m u m Anadolu'da re'sikrda bu lunan mesul ve kymettar umum arkadalarmn itihat ve k a n a a t i m t e r e k e s i n e i s t i n a t e t m e k t e o l d u u n u d a il v e t e n a r z ile i h t i r a m a t m a h s u s a i k a l b i y e m i t e y i t e y l e r i m e f e n d i m hazretleri. 22 H a z i r a n 1919 n c Ordu mfettii yaveri fahri Hazreti ehriyr Mirliva MUSTAFA KEMAL 370

M u s t a f a K e m a l ' i n m e l f u f a r i z a d e d i i y a z d a dev letin t a m a m i y e t i , milletin istiklli tehlikededir d i y e ba layan nl ihtill bildiriiydi. Reit Paa'nn eline M u s t a f a Kemal'in bu ihtill bil d i r i s i n d e n sonra, Dahiliye Nazr Ali Kemal'in o o k t e h l i k e l i v e a l a k a b i l d i r i s i g e l m i t i : M u s t a f a K e m a l Pa a, b y k bir a s k e r v e g e r e k t e n v a t a n p e r v e r o l m a k l a beraber.. d i y e b a l a y a n b u b i l d i r i m e m l e k e t i n m l k a m i r lerine de onu kskvrak balamak iin emir vermi olu yordu. Dahiliye Nazrnn bu bildirisi, Reit Paa'y a r p a c k u m r u s u gibi d n d r m e y e balamt. Talihsiz vali. im d i k e n d i s i n i r s ile e k i a r a s n d a g r y o r d u . M u s t a f a Kemal Paa, o n u n valilik e t t i i topraklar zerinde ihtill m e c l i s i t o p l a y a c a k t . Sivas' bir ihtillci ler e h r i y a p m a y a h a z r l a n y o r d u . O n u n t o p l a m a k i s t e d i i kongre, bir ihtillciler kongresinden b a k a bir ey deildi. B u n a g r e . R e i t Paa, A l i K e m a l b e y i n v a l i s i o l d u u n d a n M u s t a f a K e m a l P a a ile h e r h a n g i b i r i l i k i d e b u lunamayacak duruma dyordu. G e r e k M u s t a f a K e m a l ' i n , g e r e k s e Ali K e m a l b e y i n bildirisi ayn g n d e Reit Paa'nn eline g e l m i t i . Tecrbeli Vali, akna d n m t . Cok zor bir du ruma d t n anlyordu. O n u n amiri Ali K e m a l beydi. O n u d i n l e m e k z o r u n d a y d , e k m e i n i d e o v e r i y o r d u . i de A n a f a r t a l a r kahramannn szlerini dinlemek istiyor d u . B u n u n iin y l e c e d n d : K a n u n , i y i c e i n c e l e n i r s e , mill i s t e k l e r i n v e i h t i y a larn aklanmas d e m e k t i . Bu iki bildiriden hangisi mil letin isteine daha uygundur? Mesele bunun bilinmesine kalyordu. A c a b a i l e r i n d e Reit Paa da b u l u n a n A n a d o l u va lileri, Mustafa Kemal'in dediklerine kulaklarn tkar ve o n a s r t l a r n d n e r l e r s e d a h a m iyi e d e r l e r , y a n i m i l l e t i n isteine daha uygun mu karlk v e r m i olurlard? 371

Reit P a a , A n a d o l u ' y a y e n i g e l m i v e m e m l e k e t i n eteler elinde mim inim inlediini grm ve stanbul'un da bu d u r u m a hi k u l a k asmadn d e n e y e r e k anlamt. R e i t Paa, v i c d a n y l a u z u n b o y l u d v m e k z o r u n d a k a lyordu. Mevkii ve e k m e k parasyla bu yeni,heyecanl m i l l d u r u m arasnda bir d e n g e k u r m a k g e r e k i y o r d u . Bu her babayiidin yapaca i deildi. O, bir g a f l e t eseri o l a r a k Hrriyet ve tilf Fartisi'nin A n a d o l u ' y a v a l i o l a r a k g n d e r d i i bir a d a m d . O , b i r H r riyet ve tilf Partili g i b i d n e m e z d i . Bir y a n d a n da mat ve mlk namna hibir eyi olmayan bir adamd. Biricik g e i m kayna, devletin verdii maat. Akta brakld nda k i m d e n y a r d m g r e c e k , aln neyle d i n d i r e c e k ti? Mustafa Kemal Paa, onun geimine yardm edebilir m i y d i ? M u s t a f a K e m a l P a a ' n n , E r z u r u m ' d a n s o n r a Srvas'ta da bir ihtill k o n g r e s i toplamaya alrken stan bul h k m e t i n c e iinden atldn da b i l m i y o r d u . Reit P a a , b u d u r u m a n e y a n n d a n b a k s a z o r l u k l a k a r l a y o r , b u n u z m l e y e c e k bir a r e b u l a m y o r d u . Bir y a n d a o n u a v u t a n kimi belirtiler v a r d . Sivas halk arasnda o n u n yayd ihtill dncelerine kar s c a k b i r ilgi u y a n m t . M d a f a a y H u k u k u M i l l i y e v e Reddi lhak C e m i y e t l e r i n i n halkn varl b a k m n d a n o l a n deeriyle stanbul h k m e t i n i n dayand H r r i y e t ve ti lf P a r t i s i ' n i n d e e r i a r a s n d a d o r u b i r l m e y a p m a k g e r e k i y o r d u . Y i n e a n l a l y o r d u k i 1908 h r r i y e t i h t i l l i n i y a p a n o r d u , b u s e f e r d e mill k u r t u l u d a v r a n l a r n a k lavuzluk edecekti. Bu, akt. Reit P a a , S i v a s ' a v a r m a k z e r e s t a n b u l ' d a n a y r lrken Hrriyet ve tilf Partisi liderlerinden birka, o n u u u r l a m a y a gelmiti. B u n l a r d a n biri, partilerinin s z c s olarak ona unlar s y l e m i t i : Siz, b i z i m b a b a m z s n z . Sivas v i l y e t i n i b u k a n a a t l a elinize verdik. O r a d a oullarnz ( H r r i y e t ve tilflar) tenvir ediniz, irat ediniz, nizam ve ntizam altna sokunuz. B u n a hay hay d e m e m e k e l i n d e d e i l d i , b u k p r 372

y m u t l a k a g e m e l i y d i . Reit Paa, Sivas'a vardnda v e r d i i b u s z , o k t a n u n u t m u t u bile. O , i m d i a n c a k kanunun ve vicdann e m r i n d e namuslu bir y n e t i m ada myd. Y a l n z , o n u n u n u t t u k l a r n , H r r i y e t v e t i l f Part l s i ' n m S i v a s ' t a k i k u y r u k l a r u n u t m a m t . Bir g n , bir a d a m z i y a r e t i n e g e l d i . B u , e s k i S i v a s m e k t u p u s u Elleziolu (lyaszade) Halit beydi. Kendisini ylece t a n t t : H r r i y e t ve tilf frkasnn Sivas ubesi Reisi! Reit Paa'nn aklna h e m e n stanbul'dan ayrlrken v a a d e t t i b a b a l k g e l i v e r m i t i . t e , ilk oul d a kagelmiti. Bu ara, Reit Paa'nn b u r n u n a k t bir k o k u a r p m t . H e r i f i n a z le g i b i r a k k o k u y o r d u . E v e t , Damat Ferit Paa'nn Sivas temsilcisi sarhotu. Konu urken, szckleri alkol kokusuna bulanarak kyordu. Reit Paa, bu saygsz oulsa yine de g l e r yz g s t e r d i . B u le g i b i k o k u y u d u y m a z l k t a n g e l d i . Halit bey, hi b i r buyur iareti b e k l e m e d e n g e i p , paann sandaki k o l t u a uzanr gibi o t u r m u t u , buna yaylmak demek daha doruydu. A d a m , senli benli k o n u u y o r d u . Sanki valinin krk yllk a h b a b y d . Halit bey, h o b e t e n sonra, sz ttihat ve T e r a k k i ' y e getirip veritirmeye balamt. Bu parti adamlar id detle kovalanmal, t u t u l u p balar ezilmeliydi. Reit Paa : Neden? diye s o r u n c a teki, u karl v e r d i : Hrriyet iln e t t i k , dediler, eski hayrat da ber bat e d i p b t n h r r i y e t i m i z i elimizden aldlar. S o p a y l a intihap yaptlar; kendi meclislerine bile d a n m a d a n harp atlar, milyonlarca v a t a n evldn v a t a n hudutlar dn da ldrttler. Badat derken onlar Galiya'da Avus t u r y a t o p r a k l a r n m d a f a a e t t i l e r . B i r y a n d a n d a hrszl a germi verdiler. Maazalar resmen soydular, eski de virlerin m s a d e r e l e r i n e t a karttlar. Zelili celil, celili ze lil e y l e d i l e r . A y a b a , b a a y a k y a p t l a r . A r a p k a v m i necibini incittiler, bizden souttular. Daima oynar gibi soukkanllk iinde t e h c i r l e r yapp on binlerce insan k tadan ktaya ardlar. Nihayet, mlkn d r t t e n el373

d e n kardlar. S o n u n d a milyonlar dercep edip savutu lar. P i r i n c i n t a n a y k l a m a k i i n i b i z i m f r k a n n o m u z u na braktlar. Reit Paa. d u r g u n bir sesle : M e m l e k e t t e kanunun h k i m olmasn lzm g r yor musunuz? diye sordu. Tabii. O t a k d i r d e devlet idaresinde h a t a veya s u ile y e n l e r Divan- l i ' d e n b a l a y a r a k m e v k i l e r i n e , vazifeleri ne gre derece d e r e c e mahkemelere tevdi olunur. Var lacak neticeye g r e cezaiar verilir. teki bir kahkaha a t a r a k : t t i h a t l a r k a n u n tandlar m ki, biz de o n l a r a k a n u n d a i r e s i n d e m u a m e l e y a p a l m ? Siz, F o s f o r M u s t a f a Paa'ya Erzurum m f t s n n verdii cevb bilir misiniz? Hayr!.. H a l i t bey, b u n d a n s o n r a b a c a k b a c a k s t n e a t a r a k " unlar a n l a t t : F o s f o r M u s t a f a Paa, t t i h a t g i b i u l u o r t a i g rrd, san solunu dnmezdi. Erzurum valisi iken de derebeyvari davrand, unu hapsetti, bunu srd, istedi ine, dayak attrd, btn vilyeti titretti. te. bu adam, bir gn Erzurum mftsyle konuuyordu. Szn akna uydu, m f t y e sordu : K a b i r d e s u a l - c e v a p varm. M n k i r - N e k i r adl iki melek gelip llere bir eyler sorarlarm. Doru mu? M f t efendi hi dnmeden cevap v e r m i : Dorudur, hem de bu sual-cevap pek ardr pa a hazretleri. A m a sizin iin byle bir g e i t n o k t a s yok tur. Mnkir'le Nekir, efendimizi kabirde rahatsz etmeye ceklerdir. Neden? nk, llerin mezarda sorguya ekilmeleri imanlarnn veya imanszlklarnn anlalmas, iman olan larn cennete, imansz olanlarn da c e h e n n e m e y o l l a n m a lar iindir. Zatlinizin m a k a m c e h e n n e m o l d u u n d a n sual melekleri tarafndan imtihana ekilmenize hacet kal mayacaktr. 374

H a l i t bey, b u h i k y e y i a n l a t t k t a n s o n r a , y a p m o l d u u byk etkiyi hesaplayarak anason ve pastrma kokularyla cilalanm bir kahkaha att ve hikyesine u so nucu ilitirdi: ttihatlar da m a h k e m e y e vermek zaittir. Onlar sorgusuz-sualsiz ipe ekilmelidir. Reit Paa, b u s a r h o l a b i r t a r t m a k a p s a m a k tan dikkatle saknarak konumay daha durgun bir alana gtrmek istedi: Frkanzn v a z i y e t i n a s l d r ? K u l b n z d e k a k i i m u k a y y e t ? Halkn size kar dncesi ne e k i l d e d i r ? Seviliyor musunuz? Alka gryor musunuz? dedi ve son ra kesesinden at nal gibi k o c a m a n bir m h r kararak R e i t Paa'ya g s t e r d i : Hrriyet ve tilf frkas da, halk da, Sivas'ta u g r d n z fakir i n s a n d a n ibarettir. Ben d n r m , sy l e r i m , f r k a m h r n , h a l k d a kalbn b a s a r ! H a l i t bey, s o n r a p e k y k s e k t e n b i r p o z a l d : Mhr kimdeyse, Sleyman odur. naallah bu S l e y m a n s i z d e n h o n u t o l u r , siz d e S l e y m a n ' d a n m e m n u n kalrsnz. i m d i l i k A l l a h a s m a r l a d k . H a l i t bey, g i t m e k z e r e a y a a k a l k t , k a p y a d e k g i t t i , yine geri d n d . Reit Paa'nn yanna gelerek o n u n kulana fsldar gibi yle d e d i : M u s t a f a Kemal Paa'nn ittihatl h o r t l a t m a k iin didinip d u r d u u n u elbette biliyorsunuz. Enver'ler, Ta lt'lar, k a a r k e n onu yerlerine vekil braktlar; e m r i n e de b i r k a yz bin altn verdiler. Anadolu'ya geip ttihat l h o r t l a t m a s n e m r e t t i l e r . Fakat, eski a m l a r b a r d a k oldu. imdi, kimse dolma yutmuyor. Heriflerin maskesi dt, yzlerinin karas mey d a n a kt. O n u n iin aldran yok. Herkesin kula Hr riyet ve t i l f t a , itilf devletleri de bizimle dost. M u s t a f a K e m a l bouna y o r u l u y o r . Lkin ne de olsa, o r d u k u m a n danl etmi bir asker. Z a r a r vermese bile mide bulan drr. M e r k e z i u m u m i y e y a z d m ; azlini i s t e d i m . B u g n ya rn o n u n da anna ot tkarlar. Sizden niyazm, o n d a n t e l 375

graf filn alrsanz bana bildlrmenizdir. kinci bir niyazm da c n u n azn kullanan Rasim beye yz vermemenizdir. Reit Paa : . Rasim bey mi? diye sordu. Eski Sivas m e b u s u , iliine k a d a r ttihat. D a h a dorusu, yeni batan m e b u s olabilmek iin, ttihatla s a d a k a t gsteriyor. M u s t a f a Kemal'in emriyle mdafaay Hukuk Cemiyeti diye bir dirinti meydana getirmek istedi. Tek bir a d a m kandramad. Kazdrd m h r koynunda gezdirip duruyor. M h r kimdeyse Sleyman odur, demitiniz. De m e k Rasim bey de bir S l e y m a n . A r a m z d a f a r k var. B e n p a r m a m k a i d r s a m Si vas a y a a kalkar. Rasim bey, davul zurna aldrsa ku lak a s a n , d i n l e y e n o l m a z . R a s i m bey, d a t l a n s t a n b u l m e c l i s i m e b u s a n n d a n R e i t P a a ' n n a r k a d a y d . Paa, o n u t e m i z bir n s a n olarak tanmt. Mebuslarn ou, onu seviyordu. Rasim b e y i n . M u s t a f a K e m a l P a a ile b a l a n t k u r m a s R e i t P a a ' n n o k h o u n a g i t m i t i . B u g e n a d a m , z s z bir k i m s e y d i . O n u n l a i t e n ve zevkli k o n u m a l a r yapla bilirdi. Rasim beyin bu yeni d u r u m u Reit Paa'nn ok ho una gitmekle beraber onunla ne biim bir balant ku racan kestiremiyordu. Hrriyet ve tlflarn errine u r a m a d a n o n u n l a k a r l k l k o n u a b i l m e s i o k g t . Ej derhalar kukulandrmamak gerekiyordu. Yoksa, valilik elden gidebilirdi. B t n tehlikesine karn Rasim beyi grmeyi o k i s t i y o r d u . R a s i m bey, b i r g n k e n d i s i k a l k p R e i t P a a ' nn z i y a r e t i n e g e l d i v e o n u s e v i n d i r d i . R e i t P a a ' n n b u e s k i m e b u s a r k a d a n a ilk s o r u s u u o l d u : M u s t a f a Kemal Paa ne yapyor, ne y a p m a k is tiyor? Vatan paralanmaktan, devleti batmaktan, mille ti esir o l m a k t a n k u r t a r m a k istiyor. Neye gveniyor? 376

 T r k n a h a m e t i n e , c e s a r e t i n e , f e d a k r l n a ! Ras i m bey, M u s t a f a K e m a l ' i n y i r m i iki g n d r A n a d o l u ' d a bulunduunu, valilerle mstakil mutasarrflara birok bil diriler, direktifler gnderdiini ve bunlar incelemesini syleyerek Reit Paa'y uyard. K e n d i s i n d e n n c e vali vekillii grevini yapm olan Hasbi efendi, bu dosyay Reit Paa'ya v e r m e m i t i . A c a b a bu bir u n u t k a n l k m. y o k s a bir k a s t m y d ? Reit P a a , b u n u n z e r i n e h k i m o l a n H a s b i e f e n d i yi artm, bu dosyay getirmesini istemi ve almt. Hkim ve vali vekili Hasbi efendi bu dosyay henz yeni vahye verecek z a m a n bulamamt. Hrriyet ve t i lf P a r t i s i ' n i n S i v a s T e k i l t B a k a n H a l i t bey, R e i t P a a ' y , Sivas'a g e l d i i g n n h e m e n a k a m s t n e d o r u ziyaret etmi, Rasim bey de ertesi g n onu g r m e y e gelmiti. A r a d a yirmi drt saatlik bir ara vard. Reit Paa, 1 2 H a z i r a n 1919'da S i v a s ' a v a r p v a l i l i k konana yerleirken, M u s t a f a Kemal de Havza'dan Amas ya'ya geliyordu. B u n u n iin de Reit Paa, Ali K e m a l ' i n o tehlikeli telgrafyla M u s t a f a Kemal'in ihtill bildirisini henz almamt. i t e , R e i t Paa, S i v a s ' a g e l m e d e n n c e . H a s b i e f e n d i n i n eline g e m i v e b i r z a r f n i i n e d o l d u r u l m u o l a n d a h a nceki ihtill bildirisi ve direktiflerini imdi eiine alm merak ve d i k k a t l e incelemeye balamt. ikin z a r f n i i n d e n ilk k d e k m i , o k u m u t u ; y l e b a l y o r d u : Sivas V a l i V e k i l i H a s b i e f e n d i h a z r e t l e r i n e : zmir'in ve m a a l e s e f b u n u t a k i p e d e n M a n i s a ve Aydn'n i g a l i m s t a k b e l t e h l i k e y i d a h a a l e n i h s a s e t m i tir.. d e d i k t e n s o n r a T r k m i l l e t i n i b y k v e h e y e c a n l m i tinglerle bu igali p r o t e s t o iin uyarmay salklyor, ve g a y r i m s l i m l e r e k a r y a p l a c a k t a k n l k l a r a hi b i r v a kit frsat verilmemesi gerektiini sylyordu. Reit Paa, M u s t a f a K e m a l ' i n b u b i l d i r i d e g s t e r d i i yreklilie hayran o l m u t u . Gen ihtillci paa, d a h a imdiden memleketin gerek sahibi ve koruyucusuymu gibi konuuyordu. Reit Paa'nn merak artmt. kinci belgeyi dikkatle ekmi ve o k u m a y a balamt. Bu, onun 377

stanbul

Harbiye Nezaretine yazd Nezareti Celilesine:

bir yazyd ve yle

diyordu: Harbiye

C. 2 H a z i r a n 1919 i f r e : Sivas ve civarnda bulunan Ermenileri ve bilhare ge len mltecileri t e t h i e d e c e k hic bir hdise olmamtr. Ne Sivas'ta ve ne de c i v a r n d a daii endie hibir hal yok tur. Herkes sakinane i ve gleriyle meguldr. Bunu s u r e t i katiyede arz ve temin ederim. Binaenaleyh, ngi liz n o t a s n d a k i i s t i h b a r a t m e m b a n n n e o l d u u c i z l e r i n c e bilinmemek lzmdr. zmir'in ve Manisa'nn igali messifi zerine ahalii slmiyece yaplan ve anasr Hristiyaniye hakknda hibir fikri husumet tazammun etmeyen i t i m a l a r d a n belki de bazlarnn m t e v a h h i olmalar va ridi hatrdr. t i l f d e v l e t l e r i , m i l l e t i m i z i n h u k u k v e i s t i k l l i n e riayet-., kr kaldka ve millet, vatan tamamii masuniyetinden emin bulunduka, anasr gayri mslimenin duar hayet olmasna hibir sebep y o k t u r ve bu bapta devlete kar her trl mesuliyeti t a a h h t ve buna tamamiyle emniyet buyurulmasn istirham ederim. Fakat, stikll ve m e v c u diyeti milliyeyi imha ve bakay hayat tehlikeye isal eden igal, suikast ve t a a d d i gibi zmir havalisinde g r l m e k te olan fiiliyatn zuhurat mmasilesine kar ne milletin heyecan ve teessrat- vicdaniyesini ve ne de buna ms tenit tezahrat milliyeyi men, tevkif iin n e f s i m d e ve hi kimseden kudret ve takat gremeyeceim gibi, bu yzden tahadds edecek vakayi ve hdisdtn karsnda mesuli yet kabul edebilecek ne kumandan ve ne mlkiye memu ru ve ne de hkmet tasavvur ederim. Mustafa Kemal.

M u s t a f a Kemal, bu yrekli ve demir gibi yurt ve in s a n l k k o k a n yazy H a r b i y e N e z a r e t i n e g n d e r i r k e n b i r e r suretini de kumandanlk ve valiliklere gndermiti. R e i t Paa, b u n u o k u d u k t a n s o n r a b i r s i g a r a t e l l e n direrek ylece d n m e k zorunda kalmt: te, c e s a r e t i n a l l y u l l s b y l e o l u r v e b i r m i l l e t i 378

ayaklandrmak istiyen bir inklp, kendilerinde kuvvet v e k u d r e t h i s s e d e n l e r e k a r b y l e az k u l l a n r . L k i n , M u s t a f a K e m a l Paa, n g i l i z n o t a s n a v e S a d r a z a m a b y le karlk v e r i r k e n a c a b a neye istinat e d i y o r ? Tahsilat yzde otuza dm, malsandklar tamtakr, memurlara aylk verilemiyor. Umum terhis mnasebetiyle, kolordu mevcutlar yzde on nisbetine dm. Yeni efrat alna myor, daha d o r u s u alnmyor. Alnsa da u pahallkta giydirilmeleri, yedirilip iirilmeleri imknsz. Her dada, her derede bir ka e t e , k a r a r g h k u r m u , k y l y v e e h i r l i y i k o r k u i i n d e y a a t y o r . Siyas v a z i y e t ise b e r b a t . Dnyann en byk ve en kudretli devletleri aleyhimizde. B u n l a r d a n bir ksm y u r d u n en m h i m n o k t a l a r n e l l e r i n de bulunduruyorlar. Bir yandan da yorulmam, ypranm a m bir orduyu vatann b r n e sokmular. O vastay l a d a m a n e v k u d r e t i m i z z e r i n d e t a z y i k y a p y o r l a r . Evet, bu vaziyette Mustafa Kemal'in istinatgah ne olabilirdi? t e , R e i t Paa b u n u k a r z i y a r e t i n i y a p t s r a d a eski m e b u s a r k a d a R a s i m beye s o r m u , o n d a n u kar l a l m t : Millet!... Reit Paa, bu denli k o l a y bir karlkla y e t i n m e m i t i . in daha derinliklerini k u r c a l a m a k hevesine kaplm t. O n a milletin bezgin ve y o r g u n olduunu sylemi, by le bir millete ne yaplabileceini renmek istemiti. R a s i m b e y , Reit P a a y a k n a e v i r e n u k a r l vermiti: M u s t a f a Kemal Paa, ok byk bir ahsiyettir. O n u n her g l y e n e c e i n e i n a n m a k gerektir. M i l l e t e g e l i n c e o, mnsz bir h a r p t e n bkkndr. Fakat, b o y n u na zincir taklmak istendiini anlarsa a r s l a n kesilir, ate k e s i l i r , y l d r m kesilir. t e M u s t a f a K e m a l P a a o a r s l a na, o atee, o yldrma i s t i n a t ediyor. Reit Paa, bu t a p t a z e h e y e c a n a b a y a i m r e n m i t i . Ne ipirin, ne taptaze, ne gzel ve ne y k s e k bir heye c a n d bu!.. Yalnz, b i r m i l y o n y u r t t a n m a l n , c a n n , n a m u s u n u korumakla grevli bir idare adam bir ihtille gz leri kapal nasl katlabilirdi?

379

O . 1908 h r r i y e t d e v r i m i n e k a r m b i r t t i h a t y d . Bu yeni kargaaya gleryz gsterebilmeyi akl, bir i d a r e c i o l a r a k bir t r l a l m y o r d u . Bunun iin de admlarn ok dikkatle a t m a a k a r a r vermiti. Bu arada Rasim beyden mdafaay Hukuk ve Reddi lhak Cemiyetleri zerinde bilgi a l m a y da u n u t mamt. Ona yle bir s o r u s o r m u t u : H r r i y e t v e t i l f K u l b n n reisi h e m e h r i n i z H a lit bey, o k u l b n e f s i n d e t e m e s s l ettiini s y l e d i . Sizin c e m i y e t de o ekilde m i ? S a d e bir m h r d e n i b a r e t m i ? Rasim bey, b u s o r u y a t e m i z yrekli bir d o s t o l a r a k karlk v e r d i : O kadar kalabalk deiliz. Fakat bata m f t o l m a k zere ulema takm h e m e n hemen b i z i m l e b e r a b e r dir. O k u r - y a z a r l a r n , b i l h a s s a mnevver g e n l e r i n h e p s i etrafmzda toplanyor. Mill vaziyetin arl, y u r d u n b l l m e k istendii h a k i k a t i , d a h a ak s u r e t t e anlalrsa b t n halk, h a t t H r r i y e t v e i t i l f l a r n s i y a s i h t i r a s v e ya ahs m e n f a a t t a k i p e t m e y e n takm da bize i l t i h a k edecektir. n k , dva, v a t a n davasdr, istikll d a v a s dr. S i v a s ' a g e l i r g e l m e z , b l g e n i n siyas d u r u m u z e r i n de, Reit Paa'nm r e n e b i l d i k l e r i bunlard. D a h a s o n r a da d o k t o r brahim Tali beyle g r e n Reit Paa, M u s t a f a K e m a l ' i n ii s a l a m a b a l a m a k i i n k e n d i a d a m l a r n daha nceden gidecei yere gnderip orda bir o r t a m ya r a t m a a altn anlamt. b r a h i m Tali bey, illegal bir ihtillci o r t a m hazrlamak iin ok kuvvetli bir p r o p a g a n da yapmaktayd. M u s t a f a Kemal gelinceye dek, Sivas M i l l r g t n n hazrlanmas gerekti. Reit Paa. g r t n d e , o n d a n d a M u s t a f a K e m a l Paa'nn dehasndan lflar iitmiti. O da b a t m a k t a o l a n Trkiye'yi ancak byle bir liderin kurtarabileceini sy l e m i t i . Reit P a a , h l s a l l a n t d a y d . B i r y n e t i c i o l a rak hl kafasn bu ie yatramamt. Yine, bir y n e t i m adam olarak alacak, elden geldiince serinkanl ve akll davranacakt. Reit Paa, b t n i m p a r a t o r l u k lkelerini y i t i r i i m i z i 380

d o a l buluyor ve iin a n c a k bu kadarlkla kalacan! sa nyor ve Trkiye denen gerein haritadan silinmek is tendiine bir trl inanmyordu. zmir'in igaline de, bu y z d e n g e i c i bir saldr g z y l e b a k y o r d u . Bu d n c e l e r l e d a v r a n m a a alan Reit Paa, s tanbul'un emirlerini elden geldiince uygulamaa al y o r s a da M u s t a f a Kemal'in ihtillci almalarn da gr m e z l i k t e n g e l i y o r d u . te b u lml y n e t m e k a r a r i y l e d i r ki, daha sonralar Erzurum Kongresine katlmak iin Si vas'tan delege seilen Evkaf baktibi Ziya beyle r e t m e n Fazlulian beyin seilmelerine, yol paralarnn millet ten toplanmasna ses karmamt. Bu, devlet aleyhine ilenmi bir su o l d u u iin k i m lerin bununla ilgili o l d u u n u a r a t r m a k t a n da uzak k a l m a m t . B u d a i l e r d e k i bir s o r u m l u l u k k a y g u s u y l a o l m u tu. Ziya bey, g e c e g n d z ien bir a d a m d . Bir iki sof rasnda gidecek delegeler aranrken : Ben giderim, demiti. Sonra, bunun kelleyi koltu a almak demek olduunu anlaynca, gitmek istememi t i . Fazullah H o c a da bu iin yeniliini s e v m i o l a n l a r d a n b i r i y d i v e g z l e r i k a p a l ileri a t l m t . hret dkn, harisin biriydi ve mebus olmak meraklsyd. B u iki n a m u s l u a d a m b y l e c e R e i t P a a k a t n d a l e kelemek isteyen, Hrriyet ve tilfn Sivas ubesi Ba k a n H a l i t b e y d e n b a k a s d e i l d i . R a s i m b e y l e M f t Ra u f e f e n d i y e g r e i s e b u iki a d a m k a r a k t e r l i , n a m u s l u , y u r t sever kiilerdi. R e i t P a a , b u iki a d a m n b u n c a t e h l i k e y i k m s e yerek Erzurum'a d o r u yola klarnn, ruhlarnn d e r i n liinde duyduklar bir yurtseverlik heyecaniyle o l d u u n u sezmiti. Onlar vatann elden gittiine gerekten inanm lard. Bu denli b y k tehlike yalnz k u r u bir n iin g z e a l n a m a z d . R e i t P a a ' y a g r e , B a b l i d e Bu A n a d o l u yavrularn isyana sevkedecek hatalar stste ilemek ten geri kalmyordu. Babli'nin iledii en nemli ve korkun yanllk,

381

sava yllarndaki Ermeni tehcirine karm olanlar ih bar edilmesini, tutulup hapsedilmesini ve cezalandrlma larn i s t e m e s i o l m u t u . B u , b y k i f t i r a y a m u r l a r n a v e halkn gvensizlik dalgalar iinde bocalamasna sebep olmutu. Bu yzden de stanbul hkmetinin prestiji hal kn g z n d e a d a m a k l l krlmt. Rum ve Ermeni halkn srlmesi, ldrlmesi, yal nz i t t i h a t v e t e r a k k i n i n k o d a m a n l a r n c a , o d a s a v a k a nunlarna dayanlarak yaplmt. Onun iin de o r t a d a k i sorumlular, ilkin sava k a n u n ve zorunluklar, d a h a son ra devletin sorumlularyd. A n a d o l u halkn bu t e h c i r c i n a yetlerinden s o r u m l u t u t a r a k Anadolu'ya yeni bir k a r g a a ve gvensizlik t o h u m u serpmek doru muydu? Sonra, dou vilyetlerindeki Trk - Krt M s l m a n halk, aznlklarn s r g n ve ldrlmesi iiyle hi ilgili olmadklar halde general Antranik'in emrindeki Ermeni o r d u s u eliyle a c m a d a n kesilip biilmiti. Ve bu ehitle rin tutarnn be yz bin kiiye ykseldii syleniyordu. Bunlarn hakkn arayan kimse de yoktu. Reit Paa, zarfn i i n d e k i M u s t a f a Kemal imzal ya zlar e k i p o k u d u k a , g z l e r i alyor ve d u r u m u kavrar gibi o l u y o r d u . B t n bunlar, Sivas'a geldiinin e r t e s i g n r e n m i t i . M u s t a f a Kemal'in Sivas'ta bir k o n g r e ya placan b i l d i r e n yazsiyle Dahiliye Nazr Ali K e m a l be y i n o t e h l i k e l i y a z s n k a r l a t r a r a k o k u d u u n d a d a Re i t Paa, t a m a n l a m i y l e k a n m d e i l d i . M u s t a f a K e m a l ' i , hem hakl, hem de g l gryordu. Btn bu haklln ve g l l n , g e r e k stanbul'u, gerekse tilf d e v l e t l e rini dize g e t i r e c e k k e r t e d e o l d u u n u k e s t i r e m i y o r d u . Ne yapmalyd, y u r d a yararl o l a c a k adm nasl at malyd? B u n u n iin, Dahiliye Nazriyle M u s t a f a Kemal' den gelen yaz ve t e l g r a f l a r okuyor, bunlar vicdannn terazisinde t a r t a r a k bir sonuca varmaa alyordu. t e , t a m b u s r a d a S i v a s ' a Ali G a l i p a d l b i r k i i g e l di. Gelir gelmez de ayann tozuyla Reit Paa'nn kat na kt. Bu, Elz'a y e n i Vali olarak a t a n m ve s t a n bul'dan yola k a r a k d o r u c a 0 Sivas'a g e l m i t i . Yalnz de ildi, yannda birka da maiyet memuru getirmiti.

382

A l i Galip b e y , u z u n b o y l u , d i k d u r u l u e s k i b i r k u r may albay emeklisiydi. Karsndaki koltua g m l m e d e n n c e kendi adn ve sann syleyince Reit Paa onu h e m e n t a n m t . B u a d a m , B a l k a n s a v a n d a n n c e Kaysen'den, ttihat ve Terakki'nin btn adaylarn yenerek k e n d i n i m e b u s s e t i r m i t i . O m e c l i s , pek u z u n m r l o l m a m . Ali G a l i p b e y d e b u s r a d a a k t a n a a H r r i y e t ve tilf o l d u u n u g s t e r m e m i t i . Bir o k l a r i y z n anlad halde kendini bamsz bir m e b u s o l a r a k tantmay da baarabilmiti. Reit Paa, b y k s a v a yllarnda o n u y i t i r m i t i . On d a n k o n u u l d u u n u hi i i t m e m i r t i . t e , b u y z d e n d e , d r t yl n c e s i n d e n d a l p b u g n karsna bir k a r a b a t a k kuu gibi birdenbire kvermesi, R e i t Paa'y b a y a a r t m t . Elbette, Babli, bu tip entrikaclarla ibirlii yapacakt. Bunun da pek anlalma y a c a k bir y a n y o k t u . A l i G a l i p , g e v e z e b i r a d a m d . Re i t Paa'nn d e y i i y l e a z k a l a b a l k b i r a d a m d ; h a b i r e konuuyordu.- Daha ok, vnyor, durmadan ttihat ve Terakkiye sp sayyordu. Reit P a a , b i r a z a k n , b i r a z z g n v e s k n t i i n de bu yaveleri d i n l e m e e alyor, ya da dinler g r n yordu. Adam, byle ulu orta konuurken birdenbire dei ik bir d u r u m alarak d a m d a n der g i b i : Aman, Paam, demiti, ben stanbul'dayken Mus t a f a K e m a l P a a ' n n a z l i d e r d e s t t i . H a t t , D i v a n h a r b e ev ki de dnlyor, konuuluyordu. Resmi bir i'ar var m? Reit P a a , A l i K e m a l b e y i n t e l g r a f n o n u n e l i n e t u t u t u r d u . O d a b u n u b y k b i r i l g i y l e o k u d u v e s o n r a Re- i t Paa'y a n l a m l a n l a m l s z e r e k : Peki, ne y a p m a k fikrindesiniz? diye s o r d u . Hi! Reit P a a b u l k o n i k k a r l hi d n m e d e n ver m i t i . S o n r a k a r s n d a k i a d a m n k e n d i s i n i s t a n b u l ' a jurnallayacan dnerek : N e z a r e t , b i z e s a d e c e o z a t n a z l e d f l d i i n i ve k e n disiyle temastan itinap etmekliimizi bildiriyor. Hatt 383

stanbul'a celbinin Harbiye Nezaretine ait o l d u u n u tas rih e d i y o r . O h a l d e n e b i z c e , n e s i z c e y a p l a c a k b i r m u a mele olmasa gerek. A l i G a l i p b e y , b u n u n z e r i n e k u y r u u n a b a s l m bir y l a n g i b i y e r i n d e n f r l a d v e sol e l i n i n b a p a r m a n y e leinin koltuk kesimine geirerek: M u h t e r e m paa hazretleri, dedi. Her vazife ma f e v k m a k a m d a n t e b l i e d i l m e z . Cok k e r e h d . s e l e r i n g i d i i n d e n vazifeler v c u d a gelir. M u s t a f a K e m a l Paa m e s e l e s i d e o k a b i l d e n d i r . nk, b u z a t , h e r i d a r e m e m u runu kendi ahsiyle alkalandracak ve devlet m e n f a a t i noktai nazarndan hal halini pheli g s t e r e c e k t a k m dandr. N i t e k i m , Dahiliye Nezareti de o n u n bu v a z i y e t i n i tesbit edip size b i l d i r m i t i r . Zatliniz, nasl o l u r da m a s lahatn icabn ifada m s a m a h a edersiniz? M a s l a h a t n icab ne olabilir? Devlet aleyhine kyam etmeyi tasarlad sabit olan M u s t a f a Kemal Paa'y hemen y a k a l a t m a k , m a h f u zen i s t a n b u l ' a y o l l a m a k . . M a s i a h a t b u n u i c a p e t t i r i y o r . Ne h a k l a ? B u , b a r d a t a r m t . Ali G a l i p b e y , f k e d e n k p l e r e b i n d i . Reit P a a , h e m y a a o n d a n b y k , h e m d e eski b i r V a l i y d i . B u n u n i i n d e o n u n y z n e k a r s p sayacak yreklilii gsteremiyordu. Sonra, bu k o r k u n fkenin yeri ve zaman da deildi. Bunun iin ister iste mez fkesini y e n m e k z o r u n d a kald. Galiba, ltife ediyorsunuz. nk bir Vali, hele sizin g i b i b i r o k v i l y e t l e r i d a r e e t m i t e c r b e l i b i r V a l i , ahs e k a v e t l e r g i b i , s i y a s e k a v e t l e r i n d e h e m e n g i d e r i l m e s i lzm o l d u u n u b i z m e v k i d e n a i z m e z l e r d e n duymaa ve r e n m e e m u h t a deildir. Fikrinize hibir surette itirak e t m i y o r u m . Fakat, mnakaamz mantk bir surette bitirmi o l m a k iin i tirak eder grnerek, a n l a m a k istiyorum. M u s t a f a Kemal Paa'y siz b e n i m y e r i m d e o l s a n z t e v k i f e t e e b b s e d e r misiniz? Teredddsz! Hangi kuvvetle?

384

Polis,

jandarma

ve

icabnda

asker

kuvvetiyle!

O z a m a n . Reit Paa, bu adamn Dnya Savann s o n u n d a n beri halkn r u h u n d a meydana gelmi olan de iikliin zerresini bilmediini anlad. Mustafa Kemal Paa'nn unun urasnda bir aylk bir z a m a n iinde halk kendisiyle ve d n c e l e r i y l e nasl ve neden bu denli ilgilendirdiini anlayamazd. Reit P a a , y n e t i m a d a m l a r n n b y l e v e b u n a b e n zer zamanlarda ok daha dikkatli ve serinkanl olmasn s y l e m e k isteyerek azn a a c a srada kap v u r u i d u ve H r r i y e t v e tilf P a r t i s i B a k a n H a l i t b e y l e B e l e d i y e Re isi Z i h n i e f e n d i i e n g i r d i . Reit P a a , iki V a l i a r a s n d a g e m e k t e o l a n t a r t may bu yeni g e l e n l e r i n i i t m e m e s i iin s u s m u ve k o n u masnn bitmi o l d u u n u a n l a t a c a k bir davran taknm t . Yeni g e l e n l e r i A l i G a l i p b e y l e t a n t r m a k i s t e y i n c e o glerek : Beyefendiyle otelde teerrf etmitim. Buraya terifleri de nimet oldu. Kendisini mnakaamza hakem yapalm, deyiverdi. A l i G a l i p bey, b u n u d e r d e m e z d e R e i t P a a ' y l a y a p tklar tartmay olduu gibi onlara anlatt. Reit Paa, bu patavatszlk ve saygszlk karsnda arp kalmt. Az kalsn bu patavatsz herifi tersliye c e k t . C o k i e r l e m i t l . Y a l n z , H r r i y e t v e tilf P a r t i s i n i n b u t a r a l iki k o d a m a n n n n e l e r y u m u r t l a y a c a k l a r n o k m e r a k ettiinden fkesini y e n m e k zorunda kald. Belediye B a k a n Zihni e f e n d i n i n g r n e g r e , be l i r l i bir d n c e s a h i b i o l m a d m e y a a n d a y d . A c a b a o . bu k o n u m a l a r d a nasl d a v r a n a c a k , ne yan t u t a c a k t ? Bu, Reit Paa iin o l d u k a i l g i n t i . Halit beyin. Dahiliye nezaretini M u s t a f a Kemal dolaysiyle Vilyete g n d e r d i i yazlardan haberi y o k t u . Ali G a l i p bey, o n a s y l e y i n c e z v a n a d a n k t : Ben yazmtm, eer kuvvetli telkinlerimle istanbul'dakileri c e s a r e t l e n d i r m e s e y d i m M u s t a f a Kemal Paa mutlak ensenizde boza piirirdi. 385 2/F. : 25

Bunu

syledikten

sonra

Reit

Paa'ya

dnd,

onu

baya u szlerle azarlad: b a v u l u b i z a l d k , a m a p a r s a y siz t o p l a y a c a k s nz. G n k , o r d u m f e t t i i n i y a k a l a t m a k e r e f i s i z e n a sip oluyor. Reit Paa, Ali Galip b e y e s y l e d i k l e r i n i o n a da sy lemekten ekinmedi. O, M u s t a f a Kemal'i tutuklamak i i n hi bir m a k a m d a n emir almamt ve bylece onun katn da bir t u t u k l a m a k o n u s u n d a n sz edilemezdi. t e . o z a m a n k z l c a k y a m e t k o p t u . H a l i t bey. a zndan anason, p a s t r m a k o k u l a r i y l e kark k p k l e r sa a r a k Reit P a a ' y a s a l d r m a k t a n e k i n m e d i v e o n u v a tan hainliiyle s u l a n d r n c a y a dek ileri g i t t i . Sanki Reit Paa'nn miri i m i e s i n e o n u a z a r l a m a a kalkt. Elz Vali aday ise bu d u r u m d a n ok s e v i n l i y d i . Btn davranlaryle onun dediklerini doruluyor ve pek" h o n u t g r n y o r d u . B u n u n zerine, d a v r a n m a k Reit Paa'ya dmt. Hem valilik erefini, hem de kendi ki isel erefini k u r t a r m a k ve k o r u m a k zorundayd. Dorul du ve dediini y a p m a k g c n d e bir insan g i b i : Efendi, bir k e l i m e d a h a sylerseniz sizi kap d ar ederim, dedi. Ali Galip beye d e : B e y e f e n d i , d e d i , m n s z k o n u u y o r s u n u z . Siz d e b a n a yol g s e r m e k . v a z i f e v e r m e k h a k k v e k u d r e t i y o k t u r . M u s t a f a K e m a l p a a ' y h a p s e t m e k s i z e lzm v e bilhassa kolay g r n y o r s a onun kendi vilyetiniz hudut lar i i n d e c e v e l n e d e c e i g n l e r i b e k l e y i n i z . Halit bey. V a l i s i l l e s i n i n n e d e m e k o l d u u n u s n a m kimselerdendi. Y z n b u r u t u r a r a k s u s m a k t a n ba k a c a r e b u l a m a y d a b u n u g s t e r i y o r d u . Ali G a l i p bey, o trden deildi. O Reit Paa'yla die di tartmay de nemekten geri durmad. Vatan grevlerini unutanlar uyarmann da bir vatan grevi olduunu syleyecek ol d u . R e i t Paa, h e m e n k a b a c a o n u n s z n k e s i v e r d i : Birbirimize rehberlik etmek hakkna malik dei liz. O n u n i i n s u s a l m . 386

Bunu syleyerek eline bir kalem ald ve i y a p a r gibi grnerek, onlan bylece kmsediini g s t e r m e k is t e d i . A l i G a l i p bey, R e i t P a a ' n n b u d a v r a n n n a n l a mn anlam v e o d a d a n k m a k g e r e k l i l i i n i d u y m u t u . O n u n ktn gren Halit bey de o d a d a n k m a k z o r u n d a k a l m t . Reit P a a , y l e k z g n d k i , o n l a r n o d a d a n karken Allahasmarladk deyip demediklerini bile iitmemiti. Bu srada Belediye Bakan Zihni efendi, sa elinin parmaklarn uzunlamasna birletirerek onlarn arkasn dan tuzlama iareti yapyordu. Sonra da. yine p a n d o m i m a ile R e i t P a a ' n n d u r u m u n u a l k l y o r v e o n u n e l i p lesi b i r i n s a n o l d u u n u a n l a t m a k i s t i y o r d u . Reit Paa, bu t i p i n s a n l a r d a n yle t i k s i n m i t i k i , o n a da yz vermedi. Kalarn att, byle maskaralktan ho lanmadn anlatmaa alt. Reit Paa, bu saygsz insanlarn y a p t k l a r n d a n o k sklmt. Kendisini k a r a n l k l a r iinde, kimsesiz, esiz, d o s t s u z ve yalnz d u y u y o r d u . Bir iki saat byle yalnz bana ve k a r a m s a r d n celer ve duygular iinde yzerek oturdu. u srada can d a n bir a r k a d a l a d e r t l e m e e c a n a t y o r d u . N e r e d e y d i byle bir arkada? Ancak, ikindi g n e i n i n sar altn gibi hulyalandrc klar i i n d e i i n i n s e r t l i i , k a t l b i r a z y u m u a m , d u y gular ve dnceleri normal tonunu bulmutu. te, bu srada, k a p v u r u l d u ve balarnda p e k u z u n b o y l u , i n c e krmz y z l , m a v i g z l , u z u n b o y u n l u , s a r n o r t a y a l b i r a d a m , a r k a s n d a k i d r t k i i y l e i e r i g i r d i . lk i e r i g i r e n , S i v a s ' n e n v a r l k l v e z e n g i n e r a f n d a n erke Emir paayd. Emir Paa, Sivas'n eski h a n e d a n n d a n M e h m e t Ali Efendiye refikasndan dolay akrabal olan bir erkesti. Enite dedii M e h m e t Ali E f e n d i n i n o c u u olmadn dan hayli bir yekn t u t a n mal, m l k haremine, o n d a n da Emir Paa'ya kalmt. Emir Paa, bu umulmaz m i r a sn i i n d e y a a m a y a z b u l a r a k t e g a l l p y o l u n a s a p m a k i s t e d i i n d e n y i r m i b e yl e v v e l V a l i l e r d e n H a l i l b e y i n t o 387

kadn yemi. Diyarbakr'a srle yazm. Reit Paa'dan n c e k i v a l i l e r d e n R e i t A k i f P a a ise k e n d i s i n i h a z i n e y e b o r c u n d a n dolay hapsettirdii gibi etliye stlye tvbe edecek derecede de tazyik altnda bulundurmutu. Bu zatn paal da A b d l h a m i t d e v r i n d e Bab serasker m a s a r i f a t nazr S a d e t t i n P a a ' y a y o l l a d b i r h a l a y n saraya kabul edilmesinden ve ahzade d o u r u p gz d e l e r a r a s n a g i r m e s i n d e n d o l a y idi. R e i t Paa. E m i r P a a ' n n h i k y e s i n i o k n c e d e n b i liyordu. Hrriyet d e v r i m i n d e n sonra da b i r o k ilere ka rmaa yeltendiini itmiti. Albay Sadk beyin k u r m u o l d u u Hrriyet ve tilf Partisinin Sivas ubesini aann d a E m i r Paa o l d u u k u l a n a a l n m t . R e i t Paa, ilk S i v a s ' a g e l d i i g n l e r d e e h r i n e r a fndan olan Emir Paa da bir oklar gibi o n u n ziyareti ne gelmiti. Halit beye kmasndan sonra Reit Paa' nn Hrriyet ve tilf Partisine hi de s e m p a t i d u y m a d anlalmt. B u n u n iin Emir Paa. bu p a r t i n i n aley h i n d e a t p t u t u y o r v e b s b t n b u p a r t i n i n k a r s n d a bir a d a m .rol o y n u y o r d u . G n d z l e r i b y l e g r n e n E m i r Paa, geceleri klahn karp silhlanyor ve Halit beyle rak masasnn banda asp kesiyordu. Elbette bunun hikyesi de abucak Valinin kulana g e l i v e r i y o r d u . A b d l h a m i t . g n d e r d i i gzel e r k e kz na kar Emir Paa'ya paalk vermiti, a m a bu t r l pa alklar, srmal g i y n e k l e r ve n i f o r m a salayamyordu. Byle de olsa Emir Paa yine de merutiyet d e v r i m i n d e n s o n r a Sivas'ta har v u r u p h a r m a n savurmutu. Emir Paa a d a m l a r i y l e daha k a p d a n g i r e r g i r m e z Reit Paa'ya u soruyu sordu: M u s t a f a Kemal Paa azil mi edildi? Bilmiyorum. R e i t Paa, b u k a r l d n m e d e n v e r m i t i . nu azndan kardktan sonra da pek zlmemi, m a n olmamt. Onu patavatszca sorguya eken bu t e g a l l i b e y e byle karlk veriine sevinmiti bile. Abdlhamit'in mirlmeralk rtbesi verdii Emir a, hemen dilerini g s t e r m e k t e gecikmedi: 388

Bu pi mPa

 Siz b i l m i y o r s u n u z a m a , h a l k b i l i y o r , d i y e a l a y l b i r b i i m d e k o n u t u . H a t t s i z i n g i b i h e n z b u ii d u y mayanlar varsa duysunlar, diye duvarlara yaftalar yap trlyor! Emir Paa'nn dedikleri d o r u y d u . Reit Paa'nn ya nndan k o v d u u H r r i y e t ve tilf Partisi Sivas B a k a n , ayrlr ayrlmaz h e m e n M u s t a f a Kemal'in iten el e k t i rilditni bildiren birka yafta yazdrp ehrin gze a r p a n birka yerine astrvermiti. Reit Paa, Emir Paa'nn v e r d i i bu haber z e r i n e hemen polise yaftalarn indirilmesi iin emir verdiyse de polisler, hibir y e r d e y a f t a n a m n a bir e y e r a s t l a y a m a d lar. Y i n e h a b e r a l n d n a g r e H a l i t b e y l e a d a m l a r y a f talar kendileri yaptrp, sonra yine kendileri kaldrm lard. Yaftalarda M u s t a f a Kemal'in iten uzaklatrld ve tutulup hapsedilmesinin g n meselesi o l d u u yazyor du. Valinin merak ettii uydu: A c a b a Halit bey bu yaf talar neden hem kendisi astrp kendisi kaldrtmt? A c a ba yaptklarna piman m olmutu? Akla gelen b a k a bir ey de M e b u s Rasim beyle d o k t o r brahim Tali beyin bu yaftalar kaldrtm olmasyd. Emir Paa, bu haberi vermi, Sivas asayiinin k o r u n mas iin de dilekte bulunarak ekilip gitmiti. Vakit, a k a m a yaklayordu. Reit Paa, s a b a h t a n b e r i ilk kez y a l n z v e d n c e l e r i y l e babaa kalmt. Tek bana hkmet konandan kt. J a n d a r m a daire siyle sadaki hapishanenin arasndan geen tozlu yoldan yukar, Kabakyazsna doru yrmee balad. Mezar lklar g e m i , sanayi m e k t e b i n i n n n e g e l m i t i . M e r a k m yayalasndan k o p a n serin bir a k a m rzgr y z n okuyor, kafasnn iindeki yec m e c o r d u s u n a b e n zeyen karanlk s o r g u sual ynlarn ve bir s o n u isteyen dncelerini serinletiyordu. ehrin bat ufku, gn ya r yerine dek altnla kaplanm gibiydi. Gne b t n ova y da bu altn renginin tonlarna boyamt. Ovann g ney u c u n d a n ylankavi kvrlarak g e e n Kzlrmak da bir

erimi altn suyu gibi akyor ve yer yer kvlcmlar sa yordu. Sessiz bir d n y a n n ortasnda, karanlk d n c e l e riyle bir sre d o l a a n Reit Paa. zengin d o a gzellik lerini de bandaki ary dindiremiyeceini a n l a y a r a k eve dnd. Btn d n d , yafta yaptrma iinden dolay Halit beye nasl bir d a r b e indireceiydi. O n u k a n u n u n p e n e s i n e t a k a r a k p o l i s e v e m a h k e m e y e s r k l e m e k , s tanbul'daki ejderhalar uyandrabilirdi. B u n u n iin H r r i y e t ve tilf Partisi Sivas B a k a n na hibir ey y a p a m a y a c a n dnerek de epey zl d. Reit Paa, o k n e m l i bir Valilik grevini m a h s u s t a n unutarak, yalnz Halit beye deil, stanbul'daki ej d e r h a l a r d a n Ali K e m a l b e y e de n e m l i c e bir v u r u vur mutu. Ali Kemal beyin, M u s t a f a Kemal Paa'nn iinden uzaklatrldn bildiren bildirisini emir altndaki Kay-' makamlk ve mutasarrflklara bildirmemiti. Bylece de Tokat, Amasya, ebinkarahisar mutasarrflar ile y i r m i y e yakn k a y m a k a m , bu melunca haberi almaktan uzak kal mt. Hrriyet lk b y l e b i r nn h u z u r l a almasna ve tilflarn yafta kepazeliklerine kar ceza d n m olmas. Reit Paa'nn v i c d a d o l d u r u y o r v e o n u b u le k a r g a l a r n d a n sevindiriyordu...

Halit bey ve a r k a d a l a r i y i e Emir Paa. Reit Paa'y 2 4 H a z i r a n 1919 g n g r m e e g e l m i l e r . M u s t a f a K e mal'le ilgili y a f t a l a r da d u v a r l a r a o g n yaptrlmt. Ertesi s a b a h , 25 Haziran g n d o k t o r b r a h i m Tali bey e r k e n d e n Reit Paa'y z i y a r e t e t t i . Ayni k o n u l a r z e r i n de uzun uzadya k o n u u l d u . Reit Paa, karsndaki bu hem h k i m , h e m d e h e k i m olan aydn a d a m l a k o n u m a k tan byk bir haz d u y u y o r d u . b r a h i m T a l i b e y , i l k i n y l e bir k o n u m a k a p s a mt: D a h i l i y e N a z r A l i K e m a l bey, b i r z a m a n l a r e d e biyatta yaptn imdi siyasiyatta yapmay emel edinmi galiba! M a l m ya! O, A b d l h a m i t d e v r i n d e bir m d d e t

290

 k d a m gazetesinin Paris muhabirliini yapmt. Gnder dii m e k t u p l a r d a bazan bir resim salonunun alma me r a s i m i n d e , y a h u t E l i z e ' d e v e r i l e n bir z i y a f e t t e h a z r b u l u n d u u n u b i l d i r i r ve o m e r a s i m l e o ziyafet hakknda u z u n uzun tasvirler iziktirirdi. Serveti Fnun edebiyat s t a t l a r n d a n H s e y i n C a h i t b e y , bir g n o n u n t e s e l s l edip giden yalanlarn aa vurdu, btn o m e r a s i m ve z i y a f e t haberlerinin Fransz gazetelerinden arma oldu u n u i s p a t e t t i . B a n a y l e g e l i y o r ki, b i r e m r i v a k i h u s u l n e yol a m a k i s t i y o r . Reit P a a , b y l e b i r d a v r a n n o l a m a y a c a n s y l e y i n c e i b r a h i m Tali bey de : K o l o r d u y a b y l e b i r i'ar yok. H a l b u k i s i z d e n n ce kolordu kumandanlarnn bu mhim haberi almalar lzm gelirdi, dedi. Reit P a a , b r a h i m T a l i b e y l e konuurken onun M u s t a f a Kemal'in Sivas temsilcisi olduunu bilerek ko nuuyordu : Bu iin asln m m k n s e Erzurum ve A n k a r a l o r d u l a r n d a n r e n m e e alsanz. ko

brahim Tali bey, Sivas'taki mdafaay H u k u k ile rini b e r a b e r i n d e g e t i r d i i t o p u binbas Kemal beye gr d r y o r d u . Rasim bey de bu ikisiyle ayr ayr b a l a n t l a r k u r m u b u l u n u y o r d u . Reit Paa, ok d i k k a t e t m i t i . B u n larn v a t a n ve millet i l e r i n d e n k o n u m a l a r bir b a k a y d . Bir itenlikleri, bir inandrclklar vard. u n d a n ki, ken dileri de tuttuklar dvaya yrekten balydlar, inanyor lard. Halit bey ve arkadalarnn bu konuda yaptklar ko numalar Reit Paa'da tiksinti uyandrmt. brahim Tali bey ve arkadalar, hibir kar peinde k o m u y o r , yalnz elden g i t m e k t e olan y u r d u n k u r t u l u u iin areler aratryorlard. tekilerse dmanlarn ac ma duygularna snarak yurdu kurtarabileceklerini sa n y o r l a r d . O n l a r c a b u ii b a a r a c a k olanlar da ancak Zeynelabidin, M u s t a f a Sabri ve Vasfi Hocalar, bir de Da m a t Ferit Paa'yd. 391

R e i t P a a d a t p k b r a h i m T a l i Bey v e a r k a d a l a r g i b i d n y o r d u . N e yazk k i i s y a n v e ihcill a k t a n a a d e s t e k l e y e m e z d i , h a t t Ali K e m a l ' i n e m i r i e r i n e b i l e kafa tutamayacan anlyordu. B u n u n iin b r a h i m Tali Beye bu iler zerinde ne ler d n d n d e a m a k t a n d i k k a t l e s a k n m t . y l e ki Ali Kemal beyin tehlikeli bildirisini s a n c a k l c r a ve ka zalara b i l d i r m e d i i n i bile Tali beye s y l e m e m i t i . Yalnz, Ali Galip'in samalklarn a n l a t m a k t a n da k e n d i n i a l a m a m t . b r a h i m Tali bey d e b u iki ii r e n m e k i i n v a l i y i a r a m t . D o k t o r , b u iki o k n e m l i h a b e r i hemen Amasya'daki Mustafa Kemal'e ifrelemek iin ko arcasna Reit Paa'nn yanndan ayrld. b r a h i m T a l i B e y i n Reit Paa'y ziyaretinin ertesi g n Ali K e m a l b e y i n D a h i l i y e N a z r l n d a n e k i l d i i h a beri geldi. Reit Paa, tam anlamiyle armt. Bu ne d e m e k t i ? H i d e y k l a c a k b i r k u v v e t e b e n z e m i y o r d u . He l e H a l i t b e y v e a r k a d a l a r i y l e Ali G a l i p b e y , o n u n t o p l a yklmaz bir kale o l d u u n a yedikleri ekmek gibf inanyor lard. Oysa M u s t a f a Kemal'in iten el ektirmesini sala dktan sonra esrarl bir biimde ekilmiti. Halit beyle A l i G a l i p b e y , b u h a b e r i alr a l m a z a k n a d n m l e r , he men d u r u m u a n l a m a k ya da tartmak zere Vali'nin y a nna k o m u l a r d . M u s t a f a K e m a l ' e i t e n e l e k t i r d i i n d e k u k u s u o l m a y a n o k u d r e t l i a d a m , nasl o l u r d a D a h i l i y e Nazrlndan ekilirdi? Halit b e y l e Ali Galip bey yine Reit Paa'nn yann daki k o l t u k l a r a k u r u l m u ve atp t u t m a a balamlard. Daha n c e M u s t a f a Kemal'i tutup stanbul'a yollamak vacipti, imdi farz olmutu. Bylece, h k m e t t e bir dar b e y e d i i a n l a l a n H r r i y e t v e i t i l f P a r t i s i , p r e s t i j i n i ye niden ykseltebilirdi. R e i t P a a , k r l s a k a l n n kllarn h r s l a v e z n t y l e e k i t i r e r e k b u iki a d a m n y a p t k l a r t a t s z t a r t m a y tiksintiyle dinliyor, ikide bir onlarla elenmeyi de unut muyordu. Bir aralk k o n u bsbtn M u s t a f a Kemal'in yakalan m a s e v r e s i n d e d n m e e b a l a m t . Ali K e m a l ' i u n u t 392

mular, azlarndan kpkler saarak bu yeni konunun t a r t m a s n y a p y o r l a r d . A G a l i p b e y tevkif, t e v k i f , t e v kif deyip d u r u r k e n , Reit Paa, y z n d e e y t a n c a bir alayla: Ne hakla? d e y i v e r m i t i . Ali Galip bey yine k u y r u u n a baslm bir ylan gibi y e r i n d e n frlad. D a h a azn a p bir s z c k s y l e m e s i n e v a k i t k a l m a d a n R e i t P a a . ona ikinci amar yaptrverdi: Ve h a n g i k u v v e t l e ? Ali. Galip bey, artk, a y a k t a kvranp d u r u y o r , s u s t u r u c u karhklar b u l m a k iin ne yapacan bilemiyordu. Y i n e s a e l i n i n b a p a r m a n y e l e i n i n Koituk i z g i s i n e sokarak garip ve m e g a l o m a n davranlarla odada dola y o r . Reit Paa'y a z a r l y o r , t e h d i t e d i y o r , s o n r a y a l v a r r casna dileklerde bulunuyordu: Sizin a l t n z d a k i u s a n d a l y e n i n b i l e h i c a p d u y a rak ve harekete geerek M u s t a f a Kemal'i tevkif etmesi l zmdr diye bar bar baryordu. Ali G a l i p bey, b i r a r a s u s u n c a R e i t P a a h e m e n b u n dan yararland ve u soruyu sordu: Geen gn b u y u r m u t u n u z ki, vilyetin hudutla r d a h i l i n d e , m s a m a h a e t m e m , b u ii y a p a r m . H a s t a l a n d m ileri s r e r e k s i z i y e r i m e v e k i l b r a k s a m o h l yanz burada da t a h a k k u k e t t i r m e y e alr msnz? Ali Galip, en y k s e k p e r d e d e n yle b a r d : D e d i i m i v a l l a h i y a p a r m , billahi y a p a r m , p a r o t donr, yaparm! H a l i t bey, s z e k a r t : H a r p u t V a l i s i b i r y a n a d u r s u n , b u ii b e n b i l e y a p a r m . Yalnz, siz b a n a k k b i r p u s u l a i l e s a l h i y e t v e riniz, st tarafn dnmeyiniz. Reit P a a y l e k o n u t u : Alemdar M u s t a f a Paa'y, byk iler d n d anlalm iken S a d r a z a m elebi M u s t a f a Paa, hatt 4 nc Sultan M u s t a f a onu niin tevkif ettirmediler de onun yataan altnda mevkilerini kaybettiler? Grn te Yenierilie h u s u m e t izhar, h a k i k a t t e ise stanbul'un siyas ve itima rezaletleriyle mcadeleyi t a s a v v u r eden 393

A b a z a M e h m e t Paa'y y i n e b u r a d a , Sivas e h r i n d e Kalavun Yusuf Paa niin tevkif edemedi? Tarihi kartrrsak yakn saylacak mazi iinde halkn m u h a b b e t i n e v e m z a h e r e t i n e g v e n e r e k h e r h a n g i bir s e b e p l e ileri atlanlarn kolaV kolay m a l p e d i l e m e d i k lerini grrz. Onun iin mokui olalm, sknetle konu alm. Bar yank v a t a n a yeni bir yara da biz a m a y a lm. Reit Paa'nn bu a k i l i a szleri b i t t i i n d e kzlca k y a m e t de k o p t u . Her iki k o n u k b i r d e n en ar davran s a y l a c a k s z l e r l e R e i t Pac'ya u l l a n v e r d i l e r . N e y m i , t a r i h t e n k o n u m a k ? N e y m i soukkanllktan d e m vur m a k ? O isyanclarn yardaks, ittihatnn daniskasyd. B u l f l a r s t s t e V a l i n i n y z n e k a r t e k r a r l a n a r a k syleniyordu. Ona, artk topun aznda olduunu stste kabaca sylemekten ekinmiyorlard. Reit Paa, bu lflara kzmaz gibi g r n e r e k diren le glmsyor ve onlar bylece kplere bindiriyordu. Bu zoraki glmsemeleriyle oyalamaa alarak' onlar nasl sepetleyeceini d n p duruyordu. T a m bu srada, Sivas t e l g r a f m d r , yznden k v l c m g i b i t e r l e r f k r a r a k v e hzl hzl s o l u y a r a k i e r i girdi ve konumalar bakla keser gibi kesip atverdi. Sa e l i n d e rzgrda bir gz yapra gibi t i t r e y e n bir telgraf t u t u y o r d u . R e i t Paa, t e l g r a f h e m e n m e r a k l a a p o k u maa balad. Telgrafta unlar yazyordu: Sivas Valisi Reit Paa Hazretlerine:

imdi, Tokat'tan Sivas'a mteveccihen hareket olun d u u n u ve zat devletleriyle teerrf imknnn t e k a r r p ve t a h a k k u k etmek ^ere bulunmasndan dolav sammi surette mtehassis bulunduumu arzederim. nc Ordu Mfettii MUSTAFA KEMAL Bugnler, artc g n l e r d i . te, Reit Paa, M u s t a f a K e m a l ' i n telgrafn o k u y u n c a bir kez d a h a armt. 23 Haziranda iten el ektirildii bildirilen M u s t a f a Ke394

mal, yine Ordu Mfettii olarak telgraf ekiyordu. Bu anla lmas g bir oyundu. imdi 27 Haziranda yine nc Ordu Mfettii ola r a k S i v a s ' a g e l i y o r d u . S o n r a . S i v a s ' t a H a r p u t V a l i s i eliy l e y a k a l a n m a k i s t e n e n g e n p a a , hi g z n k r p m a d a n tehlikenin gzne geliyordu. brahim Tali beyin ifre sini, hi kukusuz almt. Byle olduu halde yiite ge l i y o r d u . R e i t Paa'y a r t a n b i r e y d e b u g z peklik-; t i . R e i t P a a , ilk a k n l g e t i k t e n s o n r a e l i n d e k i t e l graf uzatt: Buyrun okuyun. Sonra da kalkn tertibat aln. nc Ordu Mfettiini yakalayn! T e l g r a f y e r g i b i , i e r g i b i bir s o l u k t a o k u y u p biti ren Ali Galip beyin gzleri fal ta gibi alm, beti ben zi birdenbire uuvermiti. Gzleri kmldamadan bolu a bakyor, yalnz d u d a k l a r t i t r i y o r d u . Bu sefer, Halil bey, onun titreyen elinden telgraf ekip ald, yuvarlakl a a n g z l e r i y l e , bir k e z , b i r k e z d a h a o k u d u ; o n u n d a y z n d e b i r d a m l a k a n k a l m a m t . Reit P a a , b u i k i a d a mn gln durumlar karsnda nerdeyse keyfinden kah k a h a a t a c a k t . yle y a p m a y a r a k m a h s u s kalarn att ve yle d e d i : Beyefendi, bir ey sylemiyorsunuz. d r t saat s o n r a M u s t a f a Kemal Paa, Sivas'ta bulunacak. Burada niin oturuyorsunuz? Dncelerinizi yapsanza! Ali Galip bey, h e m z g n , h e m de utanm bir du r u m almt. Telgraf bir kez daha gzden geirdikten sonra: Geliyor, deil, geliyor deil, imdi gelmi, Sivas'a h e m e n h e m e n g i r m i , n k t e l g r a f n k e i d e s a a t i ze rinden alt saat gemi! a r m a k sras y e n i d e n R e i t P a a ' y a g e l m i t i . O , saat kaydn g r m e m i t i . Telgraf yeniden o k u y u n c a bu nun doru olduunu anlam tek sorumlu adam olarak etekleri tutumutu: B e n , Paa'y k a r l a m a a g i d e c e i m , i s t e r s e n i z siz H a l i t b e y i n t e m i n e d e c e i k u v v e t l e k e n d i s i n i t e v k i f ediniz! dedi.

A l i G a l i p bey, m a h m u r l u u n d a n a y l m t i : Onunla Harput'ta karlasaydk dediimi mut laka yapardm. Lkin, burada mesuliyet size aittir. Reit Paa, karsndakilere blf y a p m a m t . Ger ekten Mustafa Kemal'i karlamaa gidecekti. O n u d n d r e n b i r ey v a r d . M u s t a f a K e m a l ' i k a r lamak iin hi bir hazrlk yaplmamt. T e l g r a f t a yaz lan saate gre M u s t a f a Kemal, nerdeyse ehre girdi g i recekti. Bunun iin karlayc t o p l a m a a da z a m a n yok t u . Yalnz, b r a h i m Tali beyi a r t t , t e l g r a f g s t e r d i . T a li bey, bu iten haberi o l d u u n u paaya d u y u r u r bir d a v ran ald. Y a l n z : stikbale k a c a k msnz? diye s o r d u . Tabi! Y a l n z v i l y e t e r k n n p a a n n g e l i i n d e n haberdar edebilmek ve onlar da istikbale karmak iin. b i r a z v a k i t k a z a n m a k l z m . S i z d e n o k r i c a e d e r i m . Nu m u n e iftliine terif buyurunuz. M u s t a f a Kemal Paa henz oraya gelmemise kendisini bekleyiniz, bizler g e linceye kadar da iftlikte istirahat etmelerini temin edi niz. y l e d e r l i c e t o p l u c a i s t i k b a l e k m a z s a k a y p o l u r . Bu arada H a r p u t Valisi ve Hrriyet ve tilf P a r t i si bakanyla yapt tartmay da bir rpda anlatverdi. Doktor, onun szlerini susarak ve glmseyerek din liyordu. S o n r a : Elenceli bir muhavere! dedi ve kp g i t t i . Reit Paa da, Rasim beye haber g n d e r e r e k , M u s tafa Kemal'i karlamak iin gerekli kiileri toplayp ha zrlanmasn bildirdi. Sonra, telgraf mdrn artt, ona da, Mustafa Kemal'in Tokat'tan ve Yenihan'dan ne z a m a n ayrldn m u t a s a r r f v e k a y m a k a m d a n s o r u p renmesini istedi. Gelen karlklarda Mustafa Kemal'in henz Yenih a n ' l a S i v a s a r a s n d a b u l u n d u u a n l a l y o r d u . H e n z Nu mune iftlii evlerine varmad da meydandayd. Reit Paa da bu srada g e r e k e n hazrl yapmak iin vakit bulduuna sevindi ve deerli yolcunun N u m u ne iftliine varaca saati de ayarlayarak otomobiline bindi ve batya d o r u yola kt. 396

Reit Paa, s a p s a r b i r toz b u l u t u k a l d r a r a k g i d e n a r a b a d a h e m iyi b i r k a r l a m a y a p a m a d i i n z l y o r , h e m d e T r k i y e ' n i n bir n u m a r a l mill k a h r a m a n o l m a k yoluna giren bu gen ve kudretli paayla karlaaca na seviniyor, bu yzden de garip bir h e y e c a n d u y u y o r d u . Otomobille on dakika eken Numune iftlii yolu uzadka uzamt, ya da Reit Paa'ya yle grnyor du. En sonra tozlu yolun sanda aalar iindeki uzun yap grnd. Reit Paa, bir o c u k gibi seviniyordu. Mus t a f a Kemal'le karlamay m r n n en n e m l i olay ola r a k alyordu. Uzaktan iftliin nnde grd otomobil, Musta fa Kemal'in o t o m o b i l i olmalyd. Ne var ki. M u s t a f a Ke mal ve arkadalar otomobile binmee hazrlanyorlard. Bu, ne demekti? Paa'nn bir s a a t i f t l i k t e dinlenmesi. Sivas'takilerin at. araba bularak karc kabilmesi iin ok gerekliydi. O t o m o b i l , i f t l i i n n n d e d u r u n c a Reit Paa, he m e n indi. Karsnda iki uzun boylu, yakkl a d a m , dikil mi kendisine bakyordu. Bunlardan sivil giyinenin Hamidiye Kahraman Rauf bey olduunu h e m e n anlamt. Yaver kordonlar takm paa giyinekli olan da elbette M u s t a f a Kemal Paa'yd. Hemen byk bir sevgi ve heyecanla bu gen, sar n ve baklar d e l i p g e i c i mavi g z l a s k e r e d o r u ilerledi, o n u n uzatt k e m i k l i ve iradeli eli skt ve s o n ra : Ho geldiniz, ama, dedi ehre g i t m e k t e acele bu y u r u y o r s u n u z . lk k a h v e m i z i b u r a d a i m e k t e n e z z l n d e b u l u n m a z msnz? M u s t a f a Kemal'in yz, sert ve askt. Reit Paa'y akna eviren bir emredici s e s l e : Hayr, hayr, k a h v e y e lzum yok. H e m e n h a r e k e t edeceiz! dedi. Reit Paa, g e r e k t e n ne o l d u u n u a n layamamt. ehre d n m e k zere kendi o t o m o b i l i n e bin mee giderken yine M u s t a f a Kemal'in sert bir ton ta yan sesini i i t t i :

Siz de y a n m a buyurunuz! Reit Paa, Mustafa Kemal'le ayn otomobille git m e e can atyorsa da yakn bir devrin nl kahraman Rauf beyin b r o t o m o b i l d e k a l m a s n a g n l raz o l m a d ndan : Rauf beyefendiyi zatlinizden ayrmak i s t e m e m . Ben, msaadenizle kendi otomobilime bineyim, dedi. O l m a z , y a n m a geliniz!.. M u s t a f a Kemal, bunu t a m bir kumandan otoritesiyle s y l e d i i n d e n Reit Paa, b a k a bir ey s y l e m e d e n git t i , M u s t a f a Kemal'in yanna o t u r d u . Yalnz, fena h a l d e sarslmt. Bunun altnda bir bit yenii vard, ama neydi? B a l a n g t a bir iltifat sand bu arn s o n u n da bir k u k u n u n eseri o l d u u n u sezmekte g e c i k m e y e n Reit Paa, ok byk bir ac d u y m a a balamt. Bu belki de m r n n en b y k ayd. M u s t a f a Kemal, g e r e k t e n Reit Paa'dan kukulanmt. i f t l i k t e o n u kahve i m e k b a h a n e s i y e elendirip Sivas'ta t u t u k l a m a k zere bir hazrlk y a p t r a c a n s a n y o r d u . e h r e aslan y a t t a ii d e M u s t a f a Kemal'in m i d e sini bulandrm bulunuyordu. Mustafa Kemal, burada t a m bir ihtillci gibi tedbir amaik zorunda kalmt. Otomobiller, ehre doru yollanmt, henz. M u s t a fa Kemal'in k u k u s u n u b i l m e y e n Reit Paa : n a l l a h , y o l c u l u u n u z iyi g e t i ! d e d i . Mustafa Kemal, kukulu baklarn o n u n gzlerine d i k t i : Sen, o n u brak da, dedi, Sivas'ta yaplan hazrlk lar a n l a t : B e n i t e v k i f e t m e k i i n k a k i i b u l a b i l d i n v e bunlar nerede pusuya yatrdn? Reit Paa, t a m a n l a m i y l e armt. Yalnz k e k e l e r gibi unlar syleyebildi: A m a n paam, bu nasl sz? Reit Paa, r u h u n u n zerine bir ekita d m g i bi ezilmi, b i t m i t i . M u s t a f a Kemal. Reit Paa'nn y z n d e k i dferin z n t y g r e r e k k u k u n u n y e r s i z o l d u unu anlam gibiydi. Yine de tam karar verememiti. Gzlerinde beliren bir glmseyile : Ali Galip'le yaptnz m n a k a a l a r d a n h a b e r i m 398

var. dedi. Fakat beni Numune iftliine alkoymak iin b r a h i m Tali beyi m e m u r ediinizden, a h s e n de ayn t e k l i f t e b u l u n m a n z d a n p h e l e n d i m . Ali G a l i p ' i n s i z i d e k e n d i n e u y d u r m u o l m a s n a i h t i m a l v e r d i m . Sizi o t o m o b i l i m e a l m d a b u y z d e n d i r . Y a n m d a r e h i n e g i b i s i n i z . a y e t bir pusu varsa, sizin belki de benden n c e kurban g i t m e n i z m u h a k k a k t r . Reit Paa'nn g z l e r i yaarmt. Mustafa Kemal yine glmseyerek: h t i y a t iyi e y d i r . S i z e d e t a v s i y e e d e r i m v e b u maceray unutmanz isterim, dedi. M u s t a f a K e m a l , A m a s y a ' d a a y n y i r m i b e i n d e Si v a s ' t a a l e y h i n d e t e h l i k e l i b i r k m l d a m a b a l a d n ha ber almt. Bu haberi Sivas'tan brahim Tali bey, ifrelemiti. M u s t a f a Kemal, ucunda bir tehlike sezilen nedenleri yerinde b o m a k iin hemen davranmak gerektiini an lam, her z a m a n o l d u u gibi imek gibi k a r a r vermiti. 25-26 g e c e s i yaveri C e v a t A b b a s beyi a r m v e s a b a h leyin gn madan Amasya'dan gneye d o r u yolculua klacan v e o n a g r e hazrlk yaplmasn e m r e t m i t i . b r y a n d a n da beinci t m e n k u m a n d a n ve kur heyetiyle bir t e d b i r a l m a k zere d a v r a n m t . Bu tedbir uydu: Beinci Tmen kumandan, hemen o g e c e e n iyi s u b a y v e e r a t n d a n b i r a t l p i y a d e t a k m h a z r l y a c a k t . M u s t a f a K e m a l , 2 6 H a z i r a n s a b a h Rauf, S r e y y a (Yiit) ve Cevat A b b a s beylerle m e h u r Benz otomobiline binerek Tokat'a doru yola kacakt. abu c a k k u r u l a c a k atl p i y a d e takm da ayn y n d e yola karlacak ve her an M u s t a f a Kemal'le balantl buluna cakt. may Bu yolculuk, hibir yana telgrafla bildirilmeyecek, Amasya'da da kimseye sylenmeyecekti. M u s t a f a Kemal, Rauf bey ve b r iki a r k a d a i y l e 26 H a z i r a n 1919 s a b a h A m a s y a d a l a r n n b t n k o y u g l gelere b o d u u Amasya'y arkada brakarak, henz ku lar uyanmadan yola dmt. Yeilrmak sa yanda, e l m a b a h e l e r i a r a s n d a k i y a t a n d a sessizce akyor, ara 399

sra, aalarn seyrekletii yerlerden, birden bire uzun bir c a m erit gibi parlyor, s o n r a yine gzden siliniyordu. Sol y a n d a k i y k s e k d a l a r d a n serin ve tatl bir esinti geliyor, yolcularn endieli dncelerle yanan alnlarn serinletiyordu. C a r c u r u m klalarn sada brakarak toz l u v e b o z u k y o l d a s a r s l a r a k i l e r l e d i l e r . Sr v e k o y u n srleri ar ar o t l a k l a r a d o r u g i d i y o r d u . A m a s y a ' y a giden eekli, atl ve y a y a n kyller, o t o m o b i l d e k i sarn subayla arkadalarn m e r a k l a gzden geiriyorlard. Kazova'da y a m a n bir H a z i r a n gnei yediler. T u r h a l ' a var dklarnda kahvelerin n n d e sralanm ak sal ve sa k a l l Pri f a n i l e r i n o k l u u n a a m a k t a n k e n d i l e r i n i a l a m a d l a r . B u r d a l m i n s a n l a r a pek d o k u n m u y o r m u n e y di? G e r e k t e n de bir yn salam ihtiyar, ubuklarn ierek, nargilelerini t o k u r d a t a r a k peykelerde oturuyor, bu yeni yolcular sakin baklarla szyorlard. Y e i l r m a k b i r a z a a d a k i bol v e z e n g i n s t l k " iinden yine sonsuz akn s r d r y o r d u . Mustafa Kemal'le arkadalar, akama doru To k a t ' a g i r d i l e r . A m a s y a g i b i iki y a n d a n d a l a r l a e v r i l m i b y k b i r sel y a t a n a b e n z e y e n e h r e g i r e r g i r m e z M u s t a f a K e m a l ' i n ilk i i , t e l g r a f h a n e y i k o n t r o l a l t n a aldr mak olmutu. Gidiinin, Sivas'a olduu gibi hi bir yana da bildirilmemesini salamak istiyordu. M u s t a f a Kemal, a r k a d a l a r i y l e 26/27 gecesini To kat'ta geirdi ve Sivas Valisine, oraya yollandn bildi ren ak bir t e l g r a f e k e r e k 27 Haziran sabah Y e n i h a n . Camlbel zerinden y o l a kt. Sivas'a o t o m o b i l l e alt sa at ekiyordu. Telgrafn alt saat sonra ekilmesini em retmiti. Araba, T o k a t y o k u u n u ok zorlukla km, Yenih a n ' a d o r u v e o r d a n t e d e d e e p e y c e d z l k t e y o l af*m, C a m l b e l d e n e n v e m e h u r K r o l u ile i l g i l i o l d u u sylenen D o l a m b a l d a r a c k v e dik y o k u a t r m a n m a d a ac ac h o m u r d a n p t k s r m a a balamt. Y o l c u l a r y u kar yryerek kmlar, tepede Krolu e m e s i n i n ba nda yine ihtiyar Benz'e kavumulard. O r t a l a m a y k s e k l i k t e k i b i r sra y a l t e p e l e r , y e m y e il ve g e n a m l k l a r l a r t l y d . Camlbelin g n e y i n d e n 400

aa yine ylankavi inen yol, tepelerin bitiminde tipik, bir c a m erit gibi parlyor, sonra yine gzden siliniyordu. aasz, kel t o p r a k l a r a g i r i y o r d u . Artk b u r d a n t e s i , Si vas'n sar bozkrlarla evrili geni ekin t a r l a l a r i y l e birle t i i snr z e r i n d e n b i r y a y l m a t e g i b i k e k l i k s e s l e r i g e , liyordu. Ak buusuz bir mavilikle rtl gkyz, ge n i u f u k l u y a y l a zerinde*' g z v e gnl doyuruyordu. O t o m o b i l i n g r l t s n d e n y o l l a r d a k i at fklar i i n d e ar pa a r a y a n ba k k l l t a r l a kular h a v a l a n y o r d u . Ekinsiz, o r a k t o p r a k l a r d a o t l a y a n k o y u n s r l e r i n i n k p e k l e ri, az dolusu h a v l a y a r a k yldrm gibi o t o m o b i l i n zeri ne atlyor, kimi z a m a n o t o m o b i l i n st ak o l d u u n d a n t e h l i k e bile yaratyorlard. Y o l l a r d a . t e k t k kanlar, al varl kadnlarn ve kei klndan alvarl erkeklerin n n de uzun, yank gcrtlar kararak ar ar Sivas'a d o r u y o l a l y o r , e r k e k l e r P a a ile a r k a d a l a r n , e l l e r i n i g slerine bastrarak selmlyorlard. htiyar Benz, artk yayiann sapsar t o z u n d a n , h e m k e n d i boz bir renge bulanm, h e m de binicilerini toza d u m a n a batrm olarak Sivas'a girmek zereydi. N u m u n e i f t l i i n i n h e m e n y a k n l a r n d a S i v a s ' t a n b t n hzyla g e l e n bir o t o m o b i l l e k a r l a a r a k d u r u v e r m i t i . B u M u s t a f a Kemal'le karlamak zere yola kan b r a h i m Tali beyin otomobiliydi. O t o m o b i l d e n inerek iftlik yapsnn avlusunda birka dakika o t u r u p dinlenmilerdi ki. bu s r a d a Tali bey, M u s t a f a K e m a l ' e Reit Paa'nn k e n d i s i ni biraz alkoymak isteini anlatvermiti. te, b u n u n zerine k a f a s n d a bir k u k u i m e k i a kan g e n paa, y e r i n d e n frlam ve: yleyse abuk o t o m o b i l l e r e ve Sivas'a! diye bar mt. O n l a r o t o m o b i l l e r e b i n m e k z e r e y d i l e r k i . Reit Pa a'nn otomobili kagelmi ve hep birlikte Sivas'a yol lanmlard. Numune iftliinden biraz ayrldklarnda kardan eski ve byk bir Yayla ehrinin panoramasiyle karlatlar. Yeillikler iine g m l m k o s k o c a bir e hir, e k i n tarlalarnn kysna d e k yaylmt. D a h a y a k l a nca bu yeillii meydana getiren nesnenin, Sivas'n -mehur kavaklar o l d u u n u anladlar.
401

2/F.: 26

 te g r n d Sivas'n balar! h i k y e s i n i a n l a t a rak gltler. Sular ok bol olan ehir, o k gzel ka vak yetitiriyordu. Orta direi kavaktan yaplan Orta Ana dolu kyleri iin en deerli aa kavakt. Kavaklarn g r n bitip de sa yandaki lisenin nnden geen yolun balangcna vardklarnda, btn Sivas halkn o r d a t o p l a n m buldular. K a r a ve a l a c a arafl gen ve yal kadnlar, ak sarkl hocalar, kavun ii a b a n i s a r k l a r n , krmz f e s l e r i n e d o l a m a y a k p a n taionlu haclar, oluk ocuk, zaten dar o l a n tozlu yolun h e r iki y a n n i k i s r a h a i i n d e d o l d u r m u , a d b u n c a g rltler karm olan paay grebilmek iin sabrsz lkla b e k l i y o r l a r d . nc k o l o r d u n u n bulabildii btn a s k e r l e r ve sub a y l a r s a en b a t a yenilmi bir m e m l e k e t i n a s k e r l e r i ol d u k l a r n u n u t m u g r n e r e k s a r n p a a ile a r k a d a l a * rn d i m d i k s e l m l a d l a r . M u s t a f a K e m a l , b u k a r l a m a y a sonsuz sevinmiti. Hemen otomobilden indi, arkadalar da inerek askeri ve halk selmlayarak y r y e n paann ardnca ilerlediler. M u s t a f a Kemal Paa, s o n r a d a n tarih o l a y l a r a sahne o l a c a k olan, liseyi sanda b r a k a r a k m e y d a n g e t i ve Hkmet konann kocaman yapsndan biraz aada tam d r t yol azndaki n c kolordu m e r k e z i n e gitti. H e p s i K o l o r d u M e r k e z i n e g i r m i l e r d i k i , M u s t a f a Ke mal'in k o l o r d u subaylarndan birine u e m r i verdii ii tildi : Burada b u l u n a n H a r p u t Valisi Ali Galip'le o n u n stanbul'dan beraber getirdii kimseleri hemen buldurun, buraya getirin. Ali Galip beyin b e r a b e r i n d e t stanbul' dan getirdii kukulu adamlar on kiiydi. Aradan ok gememiti ki, askerler ve subaylarn n l e r i n e k a t t Ali G a l i p b e y l e a d a m l a r K o l o r d u d a n i e r i girdiler. M u s t a f a K e m a l Paa, h k m e t m e y d a n n a b a k a n g e ni ve aydnlk k u m a n d a n l k o d a s n d a k i m a s a n n ban da oturmu, onlar bekliyordu. Geldiklerini g r n c e hep sini o d a y a aldrp karsna dizdi. Y z n d e n den bin 402

para olurdu. Kalar atlm, yz aslmt. Bu d u r u m d a A l i G a l i p b e y i y e r d e n y e r e a r p t , b a t r p k a r d . Ke limelerin silleden fark yoktu. S i v a s ' t a g n l e r d i r e v i r d i i i r e n d o l a p l a r b i r bir sayp dkyor, t k r k t e n beter hakaretler Harput Vali sinin yzne y a m u r gibi yayordu. Onlar oturtmam, hl ayakta t u t u y o r d u . G e n paa, karsndakileri yer d e n y e r e v u r u r k e n s r a s n d r p Mill h a r e k e t i n n i telii ve kutsall zerine de ok gzel szler sylyor du. Bu utandrc hrpalama karsnda put gibi d u r a n Ali G a l i p , St d k m k e d i y e b e n z i y o r d u . R e i t P a a da bu hakaret y a m u r u n u n Ali Galip beyin y z n e nasl y a d n s e y r e d e n l e r d e n d i . B u St d k m kedi b e n z e tii de onundu. A l i G a l i p bey, n e y a p a c a n , n e d i y e c e i n i , b s b t n armt. Yalnz k u r u y a n dilini daman slatmaa alyor, byk bir k o r k u i i n d e y u t k u n u p d u r u y o r d u . M u s t a f a K e m a l , t a m y i r m i d a k i k a A l i G a l i p b e y i hr p a l a d k t a n s o n r a e l i n d e k i iri t a n e l i t e b i h i n i y a n b a n daki etajerin zerine frlatrcasna brakt ve szn y le s r d r d : A s k e r l e r , m e r t o l u r , d e d i . T r k a s k e r i ise m e r t l e r d e n m e r t v e p e k c i v a n m e r t o l u r . Siz, c i h a n n k a b u l e t tii bu kaideye istisna m tekil ediyorsunuz? Yoksa, or dudan ayrlmakla Trk askerine mahsus btn kymet lerden de uzak m d t n z ? Nedir bu yaptnz? K i m e ve kimlere hizmet, y a h u t k i m e ve kimlere ihanet ediyor s u n u z ? Hi d n d n z m ? Ali Galip bey, k e n d i n i s a v u n m a k iin azn a a c a k oldu. Mustafa Kemal, o n a az atrmad. Yz f k e d e n kpkrmz kesilmiti: Size, d a h a a r m u a m e l e d e b u l u n a b i l i r d i m , d e d i . M t e k a i t bir a s k e r o l d u u n u z a h r m e t g s t e r i p b u k a d a r l a i k t i f a e d i y o r u m . u k a d a r k i , aklnz b a n z a a l m a z , haddinizi tanmaz, dilinizi de ksmazsanz, akibetiniz va him olur. Haydi b u y u r u n , yerinize gidin. Derin derin d n n ! H a r p u t ' a m g i t m e k , g e r i s t a n b u l ' a m d n m e k l403

zm olduunu kararlatrtn. Yalnz u n u unutmayn ki. A n a d o l u ' d a sizin g i b i l e r i n ve efendilerinizin d d t mez, temez! Artk bu zehirli paparay yedikten sonra Ali Galip be y i n ilk f r s a t t a k a p a s t a n b u l ' a a t a c a s a n l y o r d u . H i c te byle olmad. M u s t a f a Kemal'in paparasn yedikten sonra, arkadalariyle birka saat ortadan kaybolan Ali G a l i p bey. y a t s y a d o r u t e k b a n a M u s t a f a K e m a l ' l e g r m e k zere Kolorduya g i t t i . Mustafa Kemal. beylerle kolordudan lard. Rauf bey. Reit Paa ve Sreyya kimi subaylar o t u r m u konuuyor

B u s r a d a Ali G a l i p b e y i n g i z l i v e n e m l i b i r e y l e r sylemek iin geldiini M u s t a f a Kemal'e bildirdiler. Otu ranlar, akn akn birbirlerinin yzne baktlar. Bu dd ne demekti? Reit Paa d i k k a t e t t i ; Ali Galip, h e m s o f a d a v o l d a d i y e kalkp usulca dar kt. Bu a n d a Ali Galip'le yz yze geldi. A d a m ok dnceli ve heyecanl grnyor : du. Reit Paa d i k k a t e t t i ; Ali Galip, h e m sofrada volta vuruyor, hem de ceketinin dmelerini ilikliyerek huzura g i r m e e hazrlanyordu. Reit Paa, ona s e l m vererek: Naslsnz? d e d i y s e de k o n u m a l a r n a z a m a n kal m a d . C e v a t A b b a s bey. d a r k a r a k o n a : Buyurun! dedi. Onu odaya soktu. R a u f b e y v e t e k i l e r d e d a r k t l a r . Ali G a l i p b e y . istedii gibi M u s t a f a Kemal'le ba baa kald. Yorgun a d a m bin t r l y a l a n d o l a n l a s a b a h a d e k l f a t u t t u . G rne aldanlmamasn kendisinin de bu uurda al m a k zere Anadolu'ya gelmi o l d u u n u yle iblise ve a l d a t c bir k o n u m a d z e n i y l e a n l a t t k i , e n s o n r a g e n . yorgun, uykusuz paa. o n u n szlerine kand ve Harput'a V a l i o l a r a k g i t m e s i n e izin v e r d i .

DALARINDAN YA, OVALARINDAN BAL AKAN EHR: AYDIN

A l b a y e f i k bey, 2 7 H a z i r a n 1919 g n a t n a a t l a y a rak M e n d e r e s Kpr bana v a r m a k zere ine'deki as k e r l i k u b e s i n d e k u r d u u 57. T m e n K a r a r g h n d a n ay rld. Her g n a r t c o l a y l a r l a d o l u z a m a n , h e r k e s g i b i onu da artmam deildi. Yine de kendi d i r e n c i y l e dav ranabilecek d u r u m d a y d . Olaylar, o n u n karsnda yle s r a l a n m t k i a r t k y a p a c a bir ii b a k a bir b a a d a n m a d a n yapabilecek bir d u r u m a gelmiti. Son g n l e r d e Aydn ynnden Anadolu'nun ierilerine sokulup tutunma a a l a n b t n Y u n a n b i r l i k l e r i n i sk b a s k n l a r l a y e r i n den s k p a t a n Kanunsuz Aydn o c u k l a r , Yiit Efeler ve Zeybekler, dorudan doruya onun kafasndan kan d i r e k t i f l e r l e ie k o y u l m u l a r d . M a l k o k p r s b a s k n . Nazilli baskn ve bu a r a d a Aydn'n d o u s u n d a ve bat sndaki birok d e m i r y o l u kprlerinin atimas, hep i ne'deki talyan blgesinde alak gnll bir t m e n ku mandan sessizliiyle p u s m u olan efik beyin bann altndan kyordu. Bu ileri yapan gen efeler ve subay lar erefli birer k a h r a m a n olarak dillerde g e z m e e ba l a r k e n e f i k bey, k k k a r a r g h n d a d o a c a k d a h a b yk bellar ve olaylar iin sessiz sedasz plnlar tasarl yordum I Bugn, Menderes k p r banda mevzilenrtji olan 175. a l a y k u m a n d a n v e k i l i n d e n a l d h a b e r o k i l g i n t i : S z d e A y d n ' a y z elli k i i l i k b i r i t i l f d e v l e t l e r i s u b a y v e er kadrosu gelmi, Yunan birliklerinin brakp kat ka rakollar teslim alyordu. Bu da ne d e m e k t i ? te, kendi sini ve atn terleten bu d u r g u n Haziran g n n d e ine Aydn yolunu tepmesi bundand. Yolun birka yz a d m t e s i n d e n batya d o r u y e m i baheleri ve stlkler, kavaklklar arasndan sarmtrak suyuyla k k M e n d e r e s rma a k y o r d u . Yol kylarna yerletirilmi kocaman kpler, kk Menderes'in bula nk s u y u ile d o l d u r u l u y o r , g e l i p g e e n s u s u z y o l c u l a r t o s lar d o l d u r a r a k b u s u d a n i i y o r l a r d . o k e s k i z a m a n l a r 405

d a n beri sregeldii anlalan bu gzel gelenek yzn den, susuz yolcular biraz tedeki rmaktan avulariyle su imekten kurtuluyorlard. e f i k bey, k a l p a n k a r a r a k sk sk e l i n i n t e r s i y l e alnnn terini silerken yoldan gelip geen deve kafileleri ni, bisikletli ve atl talyan askerlerini, tek tk yolcular in celeyerek szyor, aklnda da hep o yeni ald haber do lap d u r u y o r d u . A l b a y e f i k bey, B y k M e n d e r e s k p r b a n d a k i mfrezenin yanna vardnda ikindi olmutu. Menderes rma, scaktan k a y n a y a n dz ovann ortasndan serin ve bulank sulariyle s r k l e n e r e k g e i p gidiyordu. Srttn y k s e k ve y e m y e i l d a l a r a y a s l a m olan Aydn eh rinin camlar ikindi gneinde uzaktan uzaa parlyor du. Gemi denen k o c a m a n salla karya g e c e n albay, binba Hac k r bey ve arkadalarnca karland. Kpr banda yuvalanm olan kk birlikler ve etele-re t o p t a n binba Hac k r beyle T o p u binbas Hak k bey k u m a n d a ediyordu. efik bey, yuvalanm olan k u v v e t l e r i g z d e n g e i r d i . 175 n c i a l a y n elli k i i l i k b i r i n c i t a b u r u bir m a k i n a l t f e k b l , b i r d a o b s t a k m, M u l a ' d a n ve ine'den g e l e n gnlller. Ske'deki 175 n c i a l a y n o t u z k i i l i k i k i n c i t a b u r u B a a r a s n d a k i k r k kiilik bir piyade birlii, on yedinci k o l o r d u n u n mzrakl s v a r i b l , Y r k Ali E f e v e K l l o l u H s e y i n Efe etesi, K o m i s e r H a m d i b e y e t e s i , D e n i z l i Y e d e k [ S u b a y lar mfrezesi, T o p u Yzbas Fehmi bey k u m a n d a s n daki Tavasl mer aa mfrezesi ya da M e n d e r e s gne i, dokuzun M e h m e t Efe mfrezesi, Mesutlulu Mestan Efe mfrezesi, T e m e n Kadri bey mfrezesi (20/21 Ha z i r a n d a S k e A y d n a r a s n d a k i E r b e y l i i s t a s y o n u n a bir baskn yaparak bir Efzun blnden yetmiini ldr mt) Sarayky mfrezesi, Emekli Yzba brahim bey m f r e z e s i (Bu y a l s u b a y A y d n s a v a n d a e h i t d t ) 175 n c i a l a y n S a r a y k y ' d e k i n c t a b u r u , k r k iki k i ilik svari b l ve bir t a k m sahra t o p u bataryas karakollar boaltarak Aydn ehrinin iine ekilen d man kuvvetlerinin evresini her yandan evirmi durum406

davd. Albay efik beyin y a k n d a n k o n t r o l e t t i i M e n d e res kpr bandaki kuvvetler. Yunanllarn gzne en ook a r p a n l a r d ve g e r e k t e n de b u r a d a k i b i r k a yz kiilik k u v v e t , bir a k n c r u h u ile d o p d o l u y d u . . e f i k b e y , tilf devletlerinin, Yunanllarn koruyamad Aydn karakol larn k e n d i a s k e r v e s u b a y l a r i y l e d o l d u r m a s n a o k n e m v e r d i i n d e n y e n i bir h a b e r a l a b i l m e k i i n rpnyordu. Buna ok nem veriinin nedeni akt; Aydn evresinde ki mill kuvvetleri Aydn zerine akna kaldrmay dn y o r d u . Y u n a n l l a r d a n b a k a b i r d e n g i l i z - F r a n s z kuv vetleriyle boumak m gerekecekti? A l b a y e f i k bey, a n a k k a l e ' d e b u d m a n l a r l a g s g s e sng savalar yapt gnleri and. Ne korkun gnlerdi, o gnler; tarih bir kez daha y e n i d e n mi bal y o r d u . 1914 ylyd. e f i k b e y i n y i r m i y e d i n c i p i y a d e a l a y Maydos'a yerlemiti. Bu alayn grevi, Kabatepe-Arb u r n u a r a s n d a k i d e n i z kys p a r a s n h e r h a n g i bir k a r m a y a kar korumakt. 1915 yl n i s a n n n y i r m i b e i n c i g n , a l a c a k a r a n lkta kyamet k o p m a a balad. Yer-gk sarslyordu. D mann en byk, en korkun sava gemileri, yan yana d i z i l m i , s a v u r d u k l a r e n iri m e r m i l e r i y l e o k k k a r a parasn halla pamuu gibi atyorlard. M e r m i y a m u r u n u n e l i k p e r d e s i a r k a s n d a ilk d m a n a s k e r l e r i T r k t o p r a n a a y a k b a s m t . ngiliz v e Fransz askerleri, Arburnu Seddlbahir Kumkale'de ka r n c a gibi k a y n a m a a b a l a m t . S a n d a l l a r , k a r a y a d u r m a d a n a s k e r d k y o r d u . 27. a l a y k u m a n d a n e f i k bey. h e m e n bal o l d u u d o k u z u n c u t m e n k u m a n d a n l n a b i r h a b e r c i g n d e r m i t i ; A l a y h a r e k e t e h a z r d . B u kar ma bir oyalama deildi, gerekti. kinci tabur kumanda n n d a n aid b i l g i b u n u g s t e r i y o r d u . H a b e r c i ile g n d e r d i i b u b i l g i y i , t e l e f o n l a d a a y r c a b i l d i r e n efik bey, d o k u z u n c u t m e n k u m a n d a n n d a n sa b a h l e y i n s a o 5.45'te t e l e f o n l a h a r e k e t e m r i n i a l m t . ki p i y a d e t a b u r u y l a b i r m a k i n a l t f e k b l , i m ek gibi karma yerine d o r u y n e l m i t i . Bu kuvvetler, M u s t a f a Kemal'in sonralar, sava y n e t t i i bir yer ola-

rak Kemal yeri adn alan Topulara srtna vardn da dmann epeyce ierilere sokulduu grlmt. D mann sol kanad Kl bayrna, sa kanad da Kani' Srt'a dayanmt. efik bey, drbnyle karma yeriyle denizin ze rini yle bir taram ve u kanya varmt. Kyya pek yakn bulunan yirmi alt karma gemisi, durmaaan ka raya asker dkyordu. Olsa olsa bu saate dek karlan asker says on bin kii olabilirdi. Alayn iki bin kisiyle bunca kalabalk bir dman kuvveti deniz dklemezdl. Bunun iin ihtiyattaki 19 ncu tmenin yardma komas, ok iyi olurdu. Bu tmen. Boaza hkim oian Kocaimen da ynnde yrtlebilirdi. efik beyin blgesine en yakn olan kuvvet, Yarbay Mustafa Kemal'in kumandasndaki bir ihtiyat tmeniydi. 19 ncu tmen, efik beyin sa kanadna yetiinceye dek. dman Conkbayr ve Kabatepe'ye kmadan alkoymaiyd. Bunun iin gerekli olan da geni bir cephe saldr yd. lerleyen dmann her noktasna yneltilecek bir saldr, onu artp olduu yere mhlar ve gelecek kuv vetlere zaman kazandrabilirdi. Bu karar veren efik bey, hemen Maydos'taki 9 ncu tmen kumandanlna; dmann Arburnu srtlarn i gal ettiini, Arburnu ile Kocadere arasndaki srtlardan taarruza balayacan bildirmi ve Kocaimen dann abucak 19 ncu tmence tutulmasn istemiti. efik bey, raporunu bir atl haberciyle gnderdikten ve verdii karar telefonla bildirdikten sonra hibir emir beklemeden 27 nci alay toptan stn dman kuvvetieri stne saldrtmt. Gne batncaya dek, gs gse yaplan korkun sng savalarndan sonra alayn iki taburu karsndaki sekiz bin dman askerini yerlerin den skp atmt. Bu srada 19 ncu tmen kumandan Yarbay M u s t a fa Kemal de yarmadann ve paytahtn kaderiyle ilgili b yk bir i olduunu anlayarak hi kimseden emir alma dan 27 nci alayn kana boyad srtlara tmeniyle yeti408

mi ve Conkbcyrna t r m a n m a a b a l a y a n d m a n n soi kanadna 57 nci piyade alayn bir s n g o r m a n halinde scidrtvermiti. K o r k u n sava meydannda yalnz bana ve k o m u t a n s z k a l m o l a n e f i k Bey, M u s t a f a K e m a l y e t i t i r y e timez hemen ona cephesindeki olaylar zerinde bir ra por s u n m u ve onun kumandas altna girivermiti. 2 7 n c i a l a y n iki t a b u r u y l a 1 9 n c u t m e n i n o t a b u r u o g n ei ele vererek sanki dmana bir s n g oyunlar; e s t e t i i g s t e r m i , k a r a n l k , her iki o r d u l v e y a r a l l a rnn s t n k a l n b a t t a n i y e s i y l e r t n c e y e d e k b u s n g bayram srp gitmiti. Artk, sava salt Yarbay M u s t a f a Kemal'in k u m a n das ve k o n t r o l altnda s r y o r d u . riyar, u z u n boylu, c o u o k u m u v e iyi e i t i m l i o n b e b i n t u t a r n d a A v u s t r a l yal v e Y e n i z e l n d a l n g i l i z a s k e r i , ' d e n i z k y s n d a u z a n a n i n c e b i r t o p r a k e r i d i n e dek k a n l a r i i n d e s r l m , atlmt. Kemalyeri'nden, bu karaya yapm d m a n y nlar zerine d i k i l m i iki keskin mavi gz, b u n l a r t a m yedi ay manyetize eder gibi oraya mhlamt. Bu mhlan olay, elik yamurlarnn s e n f o n i k uul tu ve shkiar altnda s r p gitmi, efik b e y i n 27 nci ala y da t a m yedi ay en n plnda durup dinlenmeksizin dmanla en etin durumlarda d p d u r m u t u . a nakkale savalarnn en gerek cehennemini. efik beyin alay yaamt. Bu y i i t alay, yle g l k l e r iinde bir destan y a r a t m a k zorunda kalmt ki, en s o n r a b a k u m a n d a n vekili Enver Paa da bu destan iitmi ve gr m, 27 nci alayn sancana altn ve g m h a r p imti yaz m a d a l y a l a r n k e n d i e l i y l e t a k m t . e f i k bey, M u s t a f a K e m a l , A n a f a r t a l a r g r u p k u m a n danlna atandktan sonra onun yerine 19 ncu t m e n ku mandanlna getirilmi. ngilizler Gelibolu y a r m a d a s n boaltp gidinceye dek, bu tmenin kumandanln yap mt. anakkale savandan sonra tmeniyle birlikte karl Galiya c e p h e s i n e g n d e r i l e n efik bey, o r a d a da p a r l a k 409

bir k u m a n d a n o l d u u n u gstermi, t a m srasnda yapt b i r o k k a r s a l d r l a r l a s t n Rus k u v v e t l e r i n i h e r z a m a n geriletmiti. Alman Ordular Grup kumandanl, onun bu baarsn grerek deerlendirmiti. A l b a y e f i k b e y . 1917 ylnda A n t a l y a ' d a k i 5 7 n c i t m e n k u m a n d a n l n a a t a n m t . 1918 K a s m n d a M o n d r o s b r a k m a s n n y a p l m a s i y l e e f i k b e y i n 5 7 nc t meni Aydn'a alnm, bylece kader onu en civcivli bir. sava blgesinin iine atmt. Bunda, efik bey, dalm o r d u d k u n t l e r i n a e n , e t i n ve yiit efe ekiyalarndan. A y d n l e h i r l i v e k y l l e r d e n m e y d a n a g e t i r d i i ilk m i l l i k u v v e t l e bir kez d a h a a z g n d m a n l a r n k a r s n a d i k i lecekti. B r a k m a d a n n c e , 5 7 nci t m e n k a r a r g h , A y d n ' n iindeydi. Birlikler o k dankt ve uzak y e r l e r d e bulu n u y o r d u . 175 n c i a i a y ile t o p u t a b u r u A y d n ' n i i n d e v e Denizli'de b u l u n u y o r d u . Alaylar da k k birlikler halin-" de datlmt. E n k u v v e t l i 135 n c i a l a y , S i s a m a d a s n d a n T r k i y e ' ye geen ve yerli Rumlarla glenen kalabalk etelerin k o v a l a n m a s i y i e u r a y o r , b u y z d e n d e o k d a n k bir d u r u m d a b u l u n u y o r d u . 175 nci a l a y d a , d e m i r y o l u b o y u n ca ufak birlikler halinde yaylm ve dalmt. O da ek i y a ile u r a y o r d u . B y z d e n g e r e k b i r g o l m a k t a n k m t . A y d n ' n i i n d e y a l n z zayf b i r t a b u r b a r n y o r d u . e f i k bey, m o d e r n Y u n a n O r d u s u . z m i r ' d e n A y d n ' a d o r u y o l a k t n d a b u d u r u m a b a k p eli e n e s i n d e d e rin d e r i n d n y o r d u in a k a s , o r t a d a t m e n i n a d n d a n b a k a b i r e y y o k t u . Hazar g c iki y z e r k i i o l a n aiaylar, b l n n c e birer avu insan varl d u r u m u n a d yordu. D m a n , hi a m a d a n g e t i i y o l l a r s a l a m i y a r a k A y d n ' a d o r u y a k l a y o r d u . 1 7 M a y s 1919'da Y u n a n k u v v e t l e r i Urla, e m e , . S e f e r i h i s a r ' i g a l e t m i t i . T a m bu srada, talyan ordu birlikleri de Ske'ye gir miti. Yunan igal k u m c n d a n Zafiryos. Rum ekiyasnn Seydiky, Deveii, C u m a ovasnda M s l m a n halka z u i m yaptn bahane ederek szde bunu nlemek zere dr410

d n c p i y a d e a l a y n d a n b i r b i r l i k ile t m e n s v a r i b l n Develi y n n d e i l e r i s r m t . A l b a y Z a f i r y o s ' u n asl a m a c , Ske'yi igal eden talyanlar'n bir o l u p bitti ile Aydn' igai e t m e l e r i n i n n n e g e m e k t i . Oysa Ske' y i a l a n b u iki y z k i i l i k t a l y a n k u v v e t i n i n Aydn' igal e t m e e niyeti y o k t u . Byk M e n d e r e s rma, onlarn igal blgesini za ten kendiliinden ayrmt. Albay Zafiryos'un elindeki k u v v e t bir t m e n l i k t i . T m e n k u m a n d a n , zmir'deki 56 nci t m e n d e n ka p i e r l e r e g e l e n iki b i n s i l h l T r k p i y a d e s i y l e y z elli T r k svarisinin Cumaovas kylerinde dolatn bildi r e n t a t s z b i r h a b e r a l m , b u y z d e n d e y r y n hz n a z a t l m a k z o r u n d a k a l m t . G e r e k hi d e b y l e d e i l di. B t n bu k y l e r d e yirmi T r k askeri bile y o k t u . Yal nz k y b e k i l e r i n d e m a r t i n l e r v a r d . Aydn'n igaline o k n e m veren Yunan k u m a n d a n l, D e v e l i v e S e y d i k y ' a l d k t a n s o n r a T o r b a l ' y d a i gal etmek g e r e k t i i n i d n e r e k biraz z a m a n k a z a n m a a a l t . z m i r ' d e k i 1/38 n c i E f z u n a l a y n d a n b i r t a b u r u Develi kyne g n d e r d i . Bu t a b u r 20 Mays 1919'da Tor bal'y igal e t t i . A r t k sra A y d n ' a g e l m i t i . . Albay Zafiryos da, Ayvalk'n igalini s a l a m a k iin Venizelos'un u y d u r d u u b a h a n e l e r e benzer yalanlar stste uydurarak Anadolu'nun en gzel ehirleri armut t o p l a r gibi birbiri p e i n d e n igal etmek y o l u n u t u t m u t u . Torbal'dan s o n r a A y d n iin de yle bir b a h a n e u y d u r u l m u t u ; s z d e A y d n d o l a y l a r n d a d r t b i n M i l i s l e , iki bin nizam o r d u y a bal a s k e r toplanmt ve yine szde b u n l a r Aydn'n i i n d e ve dolaylarnda o t u r a n R u m hal kn b o a z l a m a a v e m a l l a r n y a m a l a m a a h a z r l a n yordu. Oysa. Aydn'da d u r u m t a m tersineydi. Kimi aydnlar ve subaylar, felketin her an yaklatn grerek kar k o y m a k i i n h a z r l a n l m a s z e r i n e ilk a d m a t m l a r d ki. Aydn eraf ve z e n g i n l e r i y l e Hrriyet ve tilf Partisi i l g i l i l e r i , b u mill k p r d a n n k a r s n a b i r u m a c g i b i d i 411

kivermilerdi. Bunlar yle zararl bir p r o p a g a n d a ya pyorlard: Eer Aydn'n savunmasna kalklrsa. Yu nanllar, izmir'de yaptklar gibi bura halkn da kesip b i e c e k l e r d i . O n u n iin, halk, igali sessizce karlamalyd. Byk t o p r a k sahibi eraf, ehrin b i r o k m e m u r l a r n d a k e n d i salana e k m i v e h e p b e r a b e r c e f a k i r A y dn halkn, p a r m c n k m l d a t a m a y a c a k d e r e c e d e zehirlem i t i . A y d n mtroDOidi v e y e r l i R u m e r a f , T r k e r a f ve Hrriyet ve tili Partililerle el ele vermi ve ayn a m a evresinde kenetlenmilerdi. E t k a f a l e s k i <\tina e r a f n n v e o n l a r n e m r i n d e a lan din istismarcs politikaclarn plak bal ve yalna yak Sokrates'e iirmi olduu baldran zehrini, Trk ve Rum Aydn eraf Allann s e b i l i ' g i b i Aydn'n yiit, fakir halkna tas tas bo keseden iirmiler ve t e m i z halk da btn kendilerine benzetmilerdi. Byle bir halk iinden^ k i m , hangi yrekle milis toplayabilir, v u r u c u r g t ya-" pabilirdi? Yeniden rgt yapmak bir yana dursun, eldeki si lhl erat da zehirli p r o p a g a n d a l a r karsnda silhlarn brakp birer ikier savumaa balamlard. zmir'deki kanl Yunan igalinden d a h a nce, atik d a v r a n a r a k kap k u r t u l a b i l e n 56 nc t m e n d e n birka subay, Tire'ye dek gelebilmi, dmann azgnca ilerle diini grerek ve daha ok gerilemeyi yurt sevgisiyle ba datrmayarak hemen orackta Yunanllara kar gele cek bir h a l k k u v v e t i m e y d a n a g e t i r m e e d a v r a n m l a r d . Kimi Tire memurlariyle eraf ve zenginleri, onlarn te kilt yapmasn n l e m e e alm ve kasabalarnn ba n a bel g e t i r m e m e k i i n h e m e n e k i l i p g i t m e l e r i n i s a l k l a mlard. ki a t e a r a s n d a k a l a n b u y u r t s e v e r s u b a y l a r n e y a pacaklarn armlard. Kasabann belediye bakan, askerlik ubesi bakannn desteini de s a l a y a r a k Ay dndaki 57 nci t m e n kumandan Albay efik beye yle bir t e l g r a f e k m i t i : Her n e k a d a r a s c y i t e m i n e d i l m i s e d e b u r a d a ka lan bir k s m a s k e r ve s u b a y l a r , m e m l e k e t i n i h t i l l i n e s e 412

bebiyet vermek teebbsnde bulunduklarn gren m e m leket halk, bunlarn b u r a d a n hemen aldirlmaarn musrren talep etmekte olduklarndan, haklarnda yaplacak m u a m e l e n i n sr'ati i'ar ehemmiyetle maruzdur. efik bey, bu t e l g r a f o k u y u n c a gzlerinin n n d e kvlcmlar o y n a m a a -balamt. Bir cahii Belediye Ba k a n , h a y d i d i y e l i m b y l e d n e b i l i r , k o c a bir a s k e r l i k ubesi bakan, kendi meslek arkadalarna byle alak a v e n a m u s s u z c a b i r k t l nasl y a p a b i l i r d i ? Y i r m i , otuz subayla birka askercik, o sahipsiz topraklar ve k y l e r i i n bir n i m e t d e i l m i y d i ? . . B u n l a r a d r t e l l e s a rlarak onlarn e v r e s i n d e bir r g t k u r m a k v a r k e n nasl olur da bir Trk kasabasndan koulabilirlerdi? efik'bey, buna hi amamt. Sadece gzleri yaarrcasna zlmt. Ayn dert kendi banaa aa dn y o r d u . Onun niyetini sezmi olan Aydnl Rum ve Trk e r a f Sakn o l m a y a k i k a r koyasn! d i y e o n u t r l k a n a l l a r d a n sktrp d u r u y o r d u . 18 Mays gn, e r k e n d e n Tire Askerlik ubesi Ba kannn telgrafn aiarak fkesinden kplere binen efik bey, birka saat sonra da Tire Belediye Bakan Abdlk a d i r b e y d e n u t e l g r a f a l m t : zmir c i v a r n d a n r i c ' a t etmi ve Binba Aziz bey kumandasnda yirmi be ka d a r s u b a y l a elli k a d a r e r a t t a n m r e k k e p b i r k u v v e t v a r dr. M e m l e k e t i ihtille v e r m e k iin b u r a d a n h a r e k e t et miyorlar. Mslim ve gayr mslim bilcmle ahali heye candadr. Bunlar hakknda yaplacak muamelenin serian i c r a s , ahali namna rica olunur. efik beyi bu iki t e l g r a f sonsuz zntlere salmt. Belediye Bakannn e r a f t a n birisi o l d u u n u d n e r e k bo veriyorsa da Askerlik ubesi Bakan M e h m e t beyi b i r trl affedemiyordu. I z m i r d e Y u n a n l l a r n s i l h o y u n l a r i y l e k a n l b i r i g a l trajedisi m e y d a n a g e t i r m i olmas sanld gibi T r k halkn ahlandracana bsbtn k o r k u t m u ve sindir miti. Z e h i r l i bir k o r k u r z g r . H r r i y e t v e t i l f P a r t i s i n i n ve mal ve mlklerinden baka dnyada gzleri hibir 413

ey g r m e y e n erafn megafonla yaydklar afyonlu ve r k t c y a y g a r a y l a k o r k u n b i r hz a l a r a k E g e b l g e s i n i n e h i r l e r i v e k y l e r i z e r i n d e n slklar a l a r a k e s m e e balamt. Trk halk, ahin g r m keklik yavrular gi bi darmadan olmutu. Gelecek dman kukulandr m a m a k iin iki kii y a n y a n a geiip k o n u m a k t a n e k i n i yor, bir silh sanlr k o r k u s u y l a e k m e k baklar bile sak lanyordu. Bu, g e r e k t e n , bu yiit halk iin son d e r e c e byk bir talihsizlikti. ok kr, Albay efik bey ve o n u n g i b i b i r k a iri kym i n s a n , b u s n m e k z e r e b u l u n a n y i i t l e r a t e i n i f l e m e k i i n a v u r t l a r n i i r e r e k hz a l m a a alyorlard. e f i k bey, M e n d e r e s ' i n s a r v e s e r i n s u l a r n a g z l e r i n i d i k m i , b t n b u n l a r i m e k hzyla d n y o r , o gnleri andka sevinci artyor, o korkun anlardan ne denli uzaklam olduunu aka gryordu. Ne pis anlard bunlar: zmir Reddi lhak C e m i y e t i nin Aydn'a gndermi olduu ate paras gibi telgrafn r u h u n u yeniden yaad. Altn yrekli b i r k a Aydn'l h e m eri, hemen bir ihtill bayra gibi kzarmt. Doktor Mazh a r G e r m e n bey, b u n l a r n b a n d a y d . B t n T r k e v l e r i n e r t k a n l a r g n d e r i l m i , a n c a k bir avu insann y a r d miyle igali p r o t e s t o e t m e k iin bir t o p l a n t yaplmt. Halk, bu toplanty hi de uurlu saymcm, elden, g e l d i i n c e b u n d a n uzak d u r m u t u . B i r lise r e n c i s i n i n s y ledii b i r k a ateli sz, kaygusuz kulaklarn de/imiinde yitip gitmiti. Bu toplant, halka verilen zehrin etkisini datamamt. B i r k a g n sonra, t r e n l e zmir'den k a a n halk, kor ku rzgrn korku frtnas d u r u m u n a getirmiti. Aydn ve d o l a y l a r n d a artk i e k rzgrlar deil, ylgnlk esiyor du. zmir'den kap gelen halkn bilmiyerek yapt geve z e l i k l e r . Aydnl. R u m v e T r k e r a f n e k m e i n e y a s r m t . G e l e n halk, s o r a n l a r a y i e d i y o r d u : Eer zmir'de Yunanllara kar silh kullanlmasayd bu fec hdise k m a y a c a k t . Herkes iiyle, g c y l e megui olacak, hkmet memurlar vazifeleri banda ka lacakt. 414

B u s z l e r , k a y n a y a n mill d u y g u i a r k a z a n n a t e n e k e l e r c e s o u k s u d k m e k g i b i bir e y o l m u t u . s t a n b u l h k m e t i n i n l t o p r a n a benzeyen u szleri de d u r m a d a n akn, zgn ve sahipsiz halkn stne afsunlayc d u a l a r gibi yayordu: g a l i s a b r v e s k n ile k a r l a m a l y z . S u l h k o n t e r a n s n d a hakkmz aryacaz. Bu srada d m a n a kar k o y m a k iin hazrlanan g z pek, yrei duygulu subaylarn emrindeki askerler. H r r i y e t v e ti l f u n s u r l a r l a v e e r a f a k k r t l a r a k k talarndan karlyordu. 57 nci t m e n g e r e k t e n acnacak bir haldeydi. Bunca geni blgeye dalm olan erat ve s u b a y nasl b i r a r a y a g e t i r i l e b i l i r d i ? S o n r a , e r l e r h e r fr* -satta k a y o r l a r d . A l b a y e f i k b e y , b t n b u t a l i h s i z l i k l e r o r t a s n d a yi ne de kimi k a r a r l a r a l m a k z o r u n d a kalmt. n n d e so nunda dmana kar kmas gereken biri varsa o ca kendisiydi. D m a n n nasl y e n i l e c e i n i b t n bu talihsiz b l g e d e yalnz o b i l i y o r d u . A n a f a r t a l a r k a h r a m c n i y l e yan yana t a m yedi ay bu yeni gelen dmann ekelerini yen mi, denize dkm, ya da btn s t n l n e karn on lar d e n i z k y s n d a k i m e z a r l a r n a m h l a m t . E v e t b u s i lhl ve zorba t u r i s t e , tpk a n a k k a l e ' d e o l d u u g i b i had dini bildirecekti. Yalnz u srada Aydn'da elinin altnda ancak gln denecek kadar nemsiz silhl insan kal mt. Onlarn da d m a n gelinceye dek k a p g i t m e y e c e ini hi kimse salayamazd. Onun belini bken en b yk dert buydu. 2 6 M a y s 1919 d a A y d n ' a d o r u i l e r l e y e n Y u n a n k u v vetleri, ehrin be kilometre batsnda durmutu. Yunan llar, e l d e k i k u v v e t l e r l e e h r e g i r d i k l e r i n d e h e r h a n g i bir kar koyma olaynda tehlikeli bir srprizle karlama m a k iin daha ok kuvvet b i r i k t i r m e k istiyordu. B u n u n iin de zmir'den trenle d u r m a d a n asker g e t i r i p t o p l a m a ye r i n e y y o r l a r d . 2 3 M a y s 1919 s o n u n a d e k Y u n a n l l a r n ilk igal kuvvetlerinin t u t a r alayd, altnc ve sekizinci G i r i t a l a y l a r d a t o p l a n m a y e r i n e g e l i n c e Z a f i r y o s , Aydn'jn igal emrini vermiti. 415

D r d n c Piyade alay, bir Efzun t a b u r u y l a bir d a t o p u b a t a r y a s v e b i r j a n d a r m a b l n A y d n ' n i gali iin yola karmt. Torbal'y daha n c e alan Efzun taburu da Tire yolundan gelebilecek Trk tehlikesine kar pusuya yatrlmt. i z m i r ' d e b u l u n a n d r d n c alay, h e r g n b i r t a b u r u n u i z m i r ' d e n t r e n i e y o l a k a r a r a k , ilk t a b u r B a l a c k ' ta indirilerek Germencik'e doru yrtlecekti, ikinci gn yola kan tabur, G e r m e n c i k ' e indirilecek ve her iki ta bur orda birleerek Aydn ynnde yrye geecek, en son trenle gnderilen t a b u r l a r da yoldaki ktalarla TekeIL'de t o p l a n a c a k l a r d . Bu, trenle az z a m a n d a o k insan tamak iin d n l m bir areydi. Seluk'a da tren muhafzl y a p m a k zere Sekizinci Girit alayndan bir tabur g n d e r i l m i t i . te. bu t a b u r u n a s k e r i yerli Rum e t e l e r i y l e el eie vererek o r a d a b u l u n a n elli altnc t m e n i n silhlarn ve cephanesini yamalamlard. A l b a y M e h m e t e f i k bey, i l k n c e k e n d i e m r i a l t n daki btn igal tehlikesine ak blgelerdeki silh ve cephanenin kurtarlabilmesi iin rpnmaa balamt. 56. t m e n s i l h v e c e p h a n e l e r i n i n Y u n a n l l a r v e R u m c e t e c i l e r c e y a m a l a n m a s , o k c a n n s k m t . H e m e n Ayd n ' d a elli y e d i n c i t m e n i n e m r i n d e b u l u n a n b t n s i l h larn halka datlmasn emretmiti. Ne k o r k u n ve ne ackl d u r u m d u ki, k e n d i l e r i n e silh verilmek istenen halk, bunlar a l m a m a k , hatt g r m e m e k iin uzaklamt. ehir halknn silhlara b o y k o t etmesi, efik beyi yldrmam, yarn mutlaka gerekeceini dndnden bunlar hep zeybek ve efe yetitiren da kyllerine da tmt. demi'teki silh deposunun halka ve kyl lere daatlmasn e m r e d e n de yine efik beydi; bu e m ri Albay Bekir Sami beyden almt. A l b a y M e h m e t e f i k b e y i n belini b k e n v e o n u b i r t m e n l i k v u r u c u bir g h a i i n d e e h r i n b e k i l o m e t r e b a t s n d a s a l d r y a h a z r l a n a n d m a n k a r s n d a t e k bir a d a m d u r u m u n a s o k a n olay d a h a ok u y d u : Yunanlla rn, zmir'in igalinde gzlerini k o r k u t a r a k ve ylgnla 416

u r a t a r a k A n a d o l u ' n u n i i n e s a l d k l a r elli a l t n c t m e n i n e m r i n d e k i A l i N a d i r P a a ' n n a s k e r l e r i , p s i k o l o j i k bir s i l h gibi h e r y a n d a n elli y e d i n c i t m e n e r l e r i n i n i i n e dalmlar ve onlar darmadan etmilerdi. Bunlar, gzleri korkudan yuvarlaklam olarak Aydn, Denizli ve Antaly a ' d a k i k t a l a r n e r a t z e r i n d e g e r e k t e n i r e n v e kor kutucu etkiler yapmlar, onlar sryle k a m a y a zorla mlard. Henz, Y u n a n l l a r , A n a d o l u i e r l e r i n e d o r u s e r v e ne kmadan nce bilmeyerek, dnlmeyerek yaplan bir p r o p a g a n d a M e h m e t e f i k b e y i n elli y e d i n c i t m e nini a z z a m a n i i n d e y e m i i d e v i r i l m i b i r a a c a d n drmt. Erat, k e n d i ktasndan k a m a k l a k a l m a m , t feini, mermisini ve ktasnn hayvanlarn da birlikte ala rak m e m l e k e t i n e s a v u m u t u . M e h m e t efik bey, bu k o r k u n d u r u m karsnda el lerini b a l a y a r a k o t u r m a m , e l d e k a l a n b i r a v u a s k e r v e j a n d a r m a ile, b u k a f i l e l e r l e k a m a k t a o l a n a s k e r ka aklarna her g r l d k l e r i yerde ate e d i l m e s i n i , l ya d a d i r i ele g e i r i l m e l e r i n i e m r e t m i t i . B u d a ie y a r a m a k t a n uzak k a l m t . A y d n e h r i n i n i i n d e b i l e a s k e r k a a k laryla b i r o k k e z s i l h l a t m a l a r o l m u t u . A r t k , a s ker kaaklnn n n e g e i l e m e y e c e i anlalmt. As k e r d e h a l k g i b i d e v l e t i n ykldn v e g e m i s i n i k u r t a r a nn k a p t a n o l d u u n u a n l a m t . Aydn'daki t m e n erlerini batan karan yalnz el li altnc t m e n i n k o r k u d a n zehirlenmi a s k e r l e r i olma m, e h r i n e r a f y l a H r r i y e t v e tilf P a r t i s i ' n i n z e h i r l e dii btn halk da a s k e r c i k l e r i ktalarndan k a r m a ya rma g i r m i l e r d i . Zengin yoksul b t n Aydn halk, artk bir tek a m a ta anlamlard: Yunan igal ordusunu bir atmaya meydan yermeden Aydn'a getirebilmek, istanbul hk meti, bu zeybekler ve efeler blgesinin igalinde belki m n a s e b e t s i z b i r k a s i l h p a t l a r d a i s t e n m e y e n b i r h dise k a r d i y e i g a l d e n i k i g n n c e A y d n ' a H r r i y e t ve tilf yeni bir mutasarrf gndermiti. Aydn eraf ve zenginleri, a b u c a k yeni m u t a s a r r 417 2/F.: 27

fin evresinde saflarn sklatrm ve igalin grltsz ce yaplmasn salamlard. A y d n ' n i i n d e elli y e d i n c i t m e n e b a l b i r p i y a d e t a b u r u ile b i r d a t o p u t a b u r u v a r d . P i y a d e t a b u r u n u n b i r o k erat hl ehirden ok uzaklarda ekiya kovala m a k l a g r e v l i y d i . e h r i n b i r s a a t u z a n d a b a n d o ile e h re g i r m e y e hazrlanan igal t m e n i n e kar efik beyin e l i n d e yalnz krk alt er kalmt. Bunlar da her an ka m a k i i n a r e a r a y a n , b u l a m a y a n z a v a l l a s k e r l e r d i . Za valllklar s u r d a n g e l i y o r d u k i , b u n l a r varlmas g uzak memleketlerin ocuklaryd. lerinde epeyce Suriyeli de vard. Bunlar da silh kullanacak durumda deildi. Ancak tmenin hayvanlar n karabilmekle grevliydiler. Eer, Aydn halknn m o r a l i bu denli b o z u k olmasay d . e f i k b e y m z k a a l e t l e r i n i p a r l a t a r a k b i r z a f e r y r y n e h a z r l a n a n i g a l t m e n i n e u n u t u l a m a y a c a k bir oyun oynamay dnmt. A s k e r i n ka ve halkn n a m u s s u z c a aldatlm ol mas, onu yeni bir Trk kahramanlk destan y a r a t m a k t a n yoksun brakmt. Yunan igal o r d u s u n u karlayacak heyet, m u t a s a r rfa hazrlanm ve bu heyete bir de polis komiseri ka tlmt. Btn Rum hemehriler, evlerine k o c a m a n Yu nan bayraklar asmlar, pek ok Trk evinin pencerele r i n d e de bu b a y r a k g r l m t . efik bey. T r k milleti nin k a r a k t e r i n e yaktramad bu ackl d u r u m karsn d a a l a m a k l o l m u t u . A n c a k , b u n l a r E m e ' d e k i o n ye dinci kolordu k u m a n d a n vekili Albay Bekir Sami beye bil direrek dertlemi gibi hafifletmeye almt. . efik bey, her an ehre g i r m e k zere o l a n d m a n n bir t u z a n a d m e m e k iin ehirden a y r l m a k z o r u n d a kalm, piyade ve makinal t f e k b l n d e n elinde ka l a n k r k (krk a l t i d i , y i r m i d r t s a a t i i n d e d a h a k a m t ) e r i v e ki o b s t o p u n u b e r a b e r i n e a l a r a k t e l siz telgraf srtlarna ekilmi ve igali o r d a beklemiti. Elbette elde kalan t m e n subaylar da Albayn yannda y e r a l m l a r d . Y a l n z e f i k bey, e h i r d e n a y r l r k e n Y u 418

n a n l l a r n z m i r ' d e k i g i b i bir hdise k a r d k l a r n d a o b s toplaryla gerekli hedeflerin dvleceim kesin olarak bil dirmiti. Dman, c k o l d a n bando alarak ve zito yaygaralaryla karlanarak hdisesiz ehre girmiti. T a m al t b i n k i i l i k m o d e r n a r a l bir k u v v e t . A y d n e h r i n i n korkun korkusu zerine kolayca ve rahata reklenivermiti. A l b a y e f i k b e y , e h r i n n n d e y a y l a n g e n i v e s c a k t a n cayr c a y r y a n a n o v a n n g n e y u c u n d a M e n d e res rma k p r b a n d a , namlular Aydn'a evriimi olan obs toplarnn banda arpac kumrusu gibi dnmeye balamt. Acaba, Aydrt'n iinde brakp g e l d i i kimi subay ve eratn hayatlarn bilmeyerek tehlikeye mi at mt? Yannda s u b a y l a bir inzibat ktas b u l u n a n yz yetmiinci alay kumandan Binba Nuri beyi mevki ko mutan olarak ve asker hastahane ve silh m h i m m a t ve a s k e r eya d e p o l a r n d a , b a l a r n d a k i m e m u r l a r d a e hirde brakmak zorunda kalmt. Bunu, Yunanllarla sa va halinde olmadmz iin yapmt. Bu, biraz da Har biye Nezaretine henz kendini bal d u y u r u s u n d a n dolay y a p m a k zorunda kald bir iti. Telsiz telgraf i s t a s y o n u n u d a yktrp d m a n n eline s a l a m g e m e s i n i n l e y e rek M e n d e r e s k p r b a n a e k i l d i k t e n s o n r a , ii szla maya balamt. D e m e k ki, onlar henz b s b t n yene medii brokratik duygularna kurban etmiti. ehirden ayrlrken a r k a d a brakt m e m u r l a r n d u rumlarn mutasarrfa da bildirmiti. gal g n , Aydn-ine yolu zerindeki kprbana e k i l e n elli y e d i n c i t m e n , b u r a d a g n k o n a k l a m v e Yunanllarla Rumlarn T r k l e r e herhangi bir saldrda b u lunup bulunmayacan beklemiti. Kprbanda, nam lular Aydn'a e v r i l m i T r k toplar, g e r e k t i i n d e iste nen noktalara ate etmek zere beklemeye balamt. Orda braklan subay, erat ve halka yaplacak k t dav ran, bu toplarn g r l e m e s i n e sebep olacakt. M e h m e t efik bey. bu toplar, herhangi bir cinayet ya da katliama karlk v e r m e k zere buraya yerletirdi419

ini mutasarrf araclyla Yunan kumandanlna bildi rilmesini de istemiti. Karanlk gzlerini talihsiz Aydn ehrinin zerine dikmi olan bu gazi toplar. Rumlarn ta knlk yapmasn, lgnca g s t e r i l e r d e bulunmasn ve T r k halka satamasn n l e m e k grevini baar ile y a p mt. e f i k bey, A y d n ' d a n e k i l i r k e n o k d n m e k z o runda kalmt. Demiryolu boyunca ekilmeyi ok dn m s e de bu koca igal o r d u s u n u n nnde bir avu sa v u n u c u ile s o n s u z b i r k a t a n b a k a b i r e y o l m a y a c a k t. Oysa Aydn b l g e s i n i n zeybek yata dalar, gerilla savalar, basknlar iin ok elveriliydi. Buralarda ycpl a c a k mill r g t l e d m a n n d e m i r y o l u b o y u n c a i l e r l e m e si durdurulabilir, hi olmazsa geciktirilebilirdi. gal g c n n n n d e d u r m a d a n ileri d o r u k a m a k t a n s a b u n u yan ateine almal, y a n d a n vurup hrpalamaya almaly d . B u n u n i i n d e d o a l b i r snr o l a n M e n d e r e s r m a n ap ehrin gneyinde ve dmann tam brnde bas knc g l e r hazrlamak, tek k a r yoldu. efik bey, bu i zerinde uzun uzadya dnm, en sonra. Menderes'in kar gecesinde yuvalanmay, ine'ye karargh kurarak almay ve karnca kararnca, savaa atlmay uygun b u i m u t u . Denizli s t n e ekilip d i r e n m e iini d o r u bul m a y a r a k sonradan birdenbire talyan igal k u m a n d a n l nca igal edilen ine kasabasna ekilmiti. efik bey ine'ye ekilir ekilmez ktalarndan ka a n a s k e r l e r i y a k a l a t p g e t i r m e a l m a l a r n a hz v e r m i , b i r y a n d a n d a mill h e y e c a n l a r k a m l a m a k v e r g t k u r m a k iin yeni o l a n a k l a r d n m e y e balamt. A l b a y e f i k b e y i e n o k a r t a n ey. A y d n g i b i y i it, d v ve a d a l e t sevgisi iin her bely gze alan i n s a n l a r yata bir b l g e d e g r d bu e k i n g e n l i k ve korkaklkt. D m a n , yle bir d m a n d ki, zmir'de yap t k l a r n hi e k i n m e d e n b u r a d a d a y a p a c a k . rza, n a m u s a ve cana saldracakt. B u n u bilen bu yiit halk, na sl o l u y o r d a o l a c a k l a r g r m e m e k i i n , b a n k u m a s o k a b i l i y o r d u ? Evet, d n y a s a v a , b u r a n n y i i t i n s a n l a r h a z i n e s i n i b o l k e s e d e n h a r c a m h a t t b i r hi u r u n a har420

camt. Btn blge, btn Trk yurdu gibi krler, topal lar, e v l t , b a b a , k a r d e , k o c a a c s e k e n n s a n l a r l a d o luydu. Bunlarn hepsi de savan hibir ey kurtarama yacan grmlerdi. B u n u n in kollar, kanatlar krkt. Savaa g i r d i k , yenildik, krldk, y i n e e s i r o l d u k . Hi olmazsa bu sefer son kalan evltlarmz l d r t m e d e n g nl h o l u u y l a esir olalm! d i y e d n y o r l a r d . Kahrolsun sava! d i y e d n e n bu zavall halk si lh ba etmek iin y e n i d e n nasl c o t u r m a l , nasl ayaklandrmalyd? imdiye dek hi bir d m a n boyunduru u n u n acsn e k m e m i o l a n b u sapa b l g e halkna mil l h e y e c a n n e r e d e n v e n a s l a l a m a l y d ? E n k k bit abalamada karsna eraf ve zenginler ve ky aalar dikiliyor, o n d a n halk rahat brakmasn istiyorlard. Su baylarn b u g n e dek krd b u n c a ana-baba kuzular, c e n neti d o l d u r m a y a y e t e r de a r t a r d bile. D m a n b o u b o u na fkelendirip kan iicilie zorlamak doru deildi! S u b a y d m a n l , s a v a d m a n l , h e r y a n d a . e fik beyin karsna bir heyula gibi dikiliyordu. efik bey, byle o l d u u halde, elindeki bir avu insanla Yunanlla r artmak, hrpalamak, srasnda ynla l d r m e k iin kararlyd. Bu arada, Yunanllarn Denizli'ye d o r u ilerleyiini durdurmak iin. Aydn demiryolunun Eridir'e dek varan blmn korumak zere yz yetmiinci alayn nc taburunu Sarayky'de grevlendirmiti. Yine Sarayky' d e s v a r i b l ile t o p u t a b u r u n u n b i r b l m n t o p lu b u l u n d u r m u , bu m f r e z e n i n k u m a n d a n l n a da elli y e dinci alay k u m a n d a n vekili Binba Hakk beyi atamt.. Sarayky yaknndaki Menderes kprsnden Yunanllar geirmemesi iin ordaki mfrezelere emir vermiti. Sarayky ve Denizli'de Yunan igali iin Rumlarn havay hazrlamalarna m e y d a n verilmemiti. A l b a y efik bey, i n e a s k e r l i k u b e s i n d e y e n i k a r a r ghn kurduktan sonra jandarma tabur kumandan Nuri beylerle el ele v e r e r e k Aydn b l g e s i n i n zeybek ve e f e lerinin d a d a n indirilip eldeki bir avu j a n d a r m a ve niza miye eriyle y o u r a r a k basknc bir kuvvet m e y d a n a ge421

tirmek iin hazrlanmaya balamt. Halkn g c n iin iine sokmadka bu iin altndan kalklamayacan iyi ce anlamt. Yrk Ali Efe de halk ynlarnn v u r u c u bir elebas olarak kzanlaryla k a r a r g h a gelmi ve o n u n e m r i n d e alrrtay k a b u l e t m i t i . efik bey. h a l k ynn n r u h u n a , b u slak, y a m u r y e m i p a m u k y n n a Y rk Ali Efe'nin k i i l i i n d e ilk k i b r i t i a k m t . Bu slak p a m u k ynnr g n n b i r i n d e b i r b a r u t f s g i b i a t e almas da beklenebilirdi. te bu u a l a r d a y d ki, efik bey. i m d i y e d e k bu blgede rneini grmedii bir gen mutasarrf tipiyle karlamt. Karlamt dediysek yz yze gelmi de ildiler. Yalnz t e l g r a f h a b e r l e m e s i yoluyla karlam t . e f i k bey, sivil h k m e t m e m u r l a r n n . K a m b u r zzet beyi rnek t u t m u gibi, igali hie sayarak koltuk ve san dalyelerinden kprdamamak iin bin trl cambazla vealakla yeltendiklerini g r m ve tiksinmiti. te, son rnek, Aydn mutasarrfyd. Bu a d a m efik beye. Yunan igal ordusunu beraberce karlamaya gitmeleri stein de bile bulunmutu. Bu sefer, Denizli'den gelen gzel ve byl ses, hi de bu t r l aalk mutasarrf tiplerininkine benzemiyordu. Bilgilice, akllca, yurtseverce ve yi ite konuuyordu. yle diyordu : Yunanllarn ileri h a r e k t a devam, k o n f e r a n s ka rarna mstenit olmayp, m u k a v e m e t ve hatt suale ma ruz k a l m a m a l a r n d a n ileri geldii anlalyor. K o n f e r a n s kararna mstenit olsa. zmir'de olduu gibi. Aydn ve Na zilli'de dahi b u n d a n bahisle bir nota verilmek ve k o n f e r a n s kararndan Osmanl hkmeti, gerek merkezde ve gerek se megul mahallerde resmen haberdar edilmek lzmgelirdi. Halbuki, byle eyler yaplmyor. Dier t a r a f t a n Nazilli'yi igal eden kuvvet, A t a ' d a n m r u r e d e r k e n , k u m a n d a n nahiye m d r n grerek igal maksadyla de il, belki Rumlarn m r a c a a t ve istimdad zerine onlar k o r u m a k kasdyla geldiklerini sylemi olmasndan. Aydn ve Nazilli telgraf m u h a b e r e l e r i n i n vesairenin k o n t r o l edil m e m e s i n d e n anlalyor. Bu sebeple bendeniz, M e n d e r e s

422

sahilinde ve gzerghta, kk, yani b i r k a yz kiilik bir k u v v e t b u l u n d u r a r a k o r d a n g e m e k i s t e y e n Y u n a n kuvvetine ne maksatla geldiklerini sormak ve konferans kararna mstenit ise bunun usul dairesinde h k m e t e i h b a r l z u m u n u i h t a r e t m e k v e b y l e bir m u a m e l e y a p lp h k m e t i m e b u a l a r n d a n e m i r a l m a d k a , g e l e n k u v veti m u n t a z a m bir kuvvet s u r e t i n d e t a n m a k t a mazur ol duklarn ve bilmecburiye bir ete eklinde telkki ederek ona gre muameleye mecbur olacaklarn ve bunun mesu liyetinin bittabi, msebbiplerine ait alacan beyan eyle m e k p e k m n a s i p v e h a t t b i z i m i i n bir v a z i f e o l d u u n a kaniim. B u s e b e p i e a l a y k u m a n d a n H a k k b e y e iki y z k i i lik z a y f m s e l l a h b i r k u v v e t t e r t i p e t m e s i n i r i c a e y l e m i t i m . Bir c e v a p a l a m a d m . Z a n n e d e r s e m b u n u z a t l i l e r i d e tervi ve tasvip buyururlar. Bunu yapabilsek, belki de M e n d e r e s ' i n b u t a r a f n k u r t a r m oluruz.- B u r a y a g e l m e k t e o l a n s v a n b l d e b u ie i t i r a k e d e b i l i r . n d e l i c a p geri ekilmeleri, bittabi, m m k n ve kolaydr. Bu husus t a k i fikri lilerinin beyann rica e d e r i m efendim. efik beyin, batan beri yapmak istedii bu deil m i y d i ? efik bey, bu prlanta d n c e l i y n e t i m a d a m n d a n o k h o l a n m t . O n u n k a d a r a r e s i z l i k i i n d e kv ranan bir baka kumandan da u srada gsterilemezdi. Keke, elinde olsayd da mutasarrf Faik (ztrak) beyin istediklerini yapabilseydi. F a i k b e y e y l e ksa b i r k a r l k v e r m i t i -. Eer a s k e r f i r a r e t m i s e b i l t e r e d d t b u t e d b i r i y a p m a l v e a h a l i i i s l m y e n i n eli s i l h t u t a n l a r h e m e n i t i rak iin ulema ve eraf s a r f g a y r e t etmeli efendim. Bundan baka yle ksack bir karlk daha v e r d i : Hep belimizi bken, a s k e r i n f i r a r etmesidir. Y o k s a , biz de bu t e d b i r i y a p a c a k t k , efendim. A l b a y M e h m e t e f i k b e y , D e n i z l i ' d e g r d kpr d a n m a d a n o k s e v i n m i t i . M u t a s a r r f F a i k b e y , b u kpr danmann inat bir temsilcisi gibi direniyordu. M e h m e t -efik beye unlar da t e l l e m i t i : T o p u a l a y n d a iki y z k a d a r e f r a t var. c a b n d a 423

al'dan drt be yz k a d a r e f r a t alnabilecei anlal yor. Hsn idare edilebilirse i g r m e k m m k n . Alay kumandanlna bu bapta icap eden emrin itas ve d e r h a l ie balamalarnn teblii pek muvafk olur. Inaailah, bu suretle bu paray olsun kurtarrz, efendim. M e h m e t efik bey, Denizli'de zmir'in igalinin he m e n ertesi gn bir eyler olduunu, Denizli m f t s n n bir ayaklanma rnei gsterdiini iitmiti! Mutasarrf d a b u t r d e n olan b u ehir g e r e k t e n u m u t v e r i c i y d i . He m e n Faik beye unu t e l l e m i t i : Alay k u m a n d a n n a h e m e n i m d i u e m r i m i g n d e riniz ve bu midiniz k u v v e t l i ise hi durmaynz. Fakat, u n u t m a y n z k i , b u ii y a l n z a l a y n b a n a b r a k m a y n z . B t n ahali, bu ie y a r d m e t m e l i , ayaklanmaldr. B u n u n l a b e r a b e r , 6 H a z i r a n 1919 g n D e n i z l i ' d e k i e l l i y e d i n c i t o p u a l a y k u m a n d a n l n a u e m r i v e r m i t i :. Bilsebep imendifer hattn igal edegelen Yunan llar M e n d e r e s k p r s n d e n D e n i z l i t a r a f n a g e i r m e m e k iin icap ederse harben menediniz ve bu hususta ma k a m m u t a s a r r i f i i l e k a r a r v e i b i r l i i y a p m a k l n z l zmdr. Denizli'deki uyanklk biraz da M e h m e t efik beyin iiydi. Onun birliklerinin b u l u n d u u her y e r d e bir d i r e n m e d n c e s i d e v a r d . e f i k bey, e m r i n i n y e t i t i i b t n t o p u n azndaki blgelerde depolardaki silhlarn halka datlmasn emretmi ve tmenin asker kaakl y znden dalmamas iin direnmi, her trl araia bu nun nne gemeye almt. 15 M a y s 1919'da z m i r ' i n i g a l i D e n i z l i h a l k n n bir b l m n ok sarsmt. Yerli Rumlar, tpk Aydn'da o l duu gibi Hrriyet ve tilf elemanlarla ve erafla an l a a r a k igal o r d u s u n u b a r b i r y o l l a D e n i z l i ' y e g e t i r e b i l m e n i n hazrlklarn y a p m a k t a y d l a r . ' U m u d u her y a n d a n k r l m o l a n h a l k , 1 6 M a y s s a bah, birdenbire bir sarsnt ile uyanmt. Bu sarsnt, bir y e r s a r s n t s d e i l , b i r r u h s a r s n t s y d . Elli y e d i n c i a l a y k u m a n d a n , yani efik beyin a d a m Hakk bey, m u t a s a r rf F a i k bey, a s k e r l i k u b e s i k a l e m s e r i s i A l b a y T e v f i k b e y 424

(sonralar D e m i r c i M e h m e t Efe'nin l d r d ) Denizli p o lis k o m i s e r i H a m d i b e y , d a h a n c e sk sk t o p l a n p g rm ve efik beyden de gelen esinti zerine bir di renme ve kar koyma kararna varmlard. Tam anla myla szlemi ve anlam olduklarndan, Denizli'nin en ok saylan adam mfty ne d r e r e k Kayalk Camii'nde sanca erifi karmlar ve c o k u n bir m i t i n g hazrlamlard. Bu mitingi, btn yedek subaylar, erafn birka d e s teklemise de Hrriyet ve tilflar, bu mitingi k s k n ve s o m u r t k a n yzleriyle a n c a k u z a k t a n s e y r e t m i l e r ve ile r i d e o n l a r n b a n a g e l e b i l e c e k b e i l a r h e s a p l a y a r a k ks ks g l m l e r d i . Byk bir halk kalabal, sabahn e r k e n saatlerin den beri sokaklara d k l m t . M f t A h m e t efendinin elinde sanca gren ve onun tatl sesiyle getirdii tek birleri iiten halk, h e m e n ona katlm ve t e k b i r sesleri d e n i z d a l g a l a r g i b i D e n i z l i s o k a k l a r n d a g r l e m i durh mutu. Btn bu cokun kalabal belediyenin nnde top l a y a n kr s a k a l l m f t , k r s y e k m v e h a l k n u m u t s u z l u u n u d a r m a d a n e d e n b i r k o n u m a y a p m t . z mir'in igalini anlattktan sonra szlerini unlarla btniemiti : Her ne pahasna olursa o l s u n . Yunanllara! kar k o y m a k gerektir. Yunanllarn igal eyledii memleketler halk iin k a v g a y a g i r i m e k farz ayndr. gale u r a m a y a n memleketler halk iin de farz k i fayedir: Ben fetva v e r i y o r u m . Silh ve c e p h a n e azl veya y o k l u u hi bir z a m a n k a v g a y a mani o l a m a y a c a k tr, Hi bir m d a f a a vastas o l m a y a n bir m s l m a n da hi yerden ta alarak dmana atmaya mecburdur; mf t n n bu szleri Denizli'yi atelemi, erafn bir b l myle Rumlar ve Hrriyet ve tilflar ileden karmt. Trk' sevmeyenlerin ve Trkten olmayanlarn f kesi, bununla da kalmam, zmir'de kmakta olan Rum ca gazeteler, yurtsever mft iin aza alnmayacak s425

vntler kusmaya balamlard. Bu nutuk, her eyden nce Denizli'nin toprana, milletine bal Trkleri o k sevindirmi, onlar daha ok birbirine kenetlemiti. T r k ocann bir f i k i r tapna olan yaps, bu se fer, iinde toplad ve hazrlad aydn insanlar a r a c lyla D e n i z l i e r a f n n , R u m e r a f v e Y u n a n o r d u s u y l a birlemesini nledii gibi memleketin namuslu m f t s n de bir ate paras gibi dmann ve o n u n y a r d a k larnn yzne arpmt. Denizli'nin Hrriyet ve tilflar, Yunan o r d u s u g rlt-patrtszca Aydn'a girdikten sonra seslerini daha o k ykselterek kar koyucularla mftye saldrmaya balamlard. Kar k o y m a ve direnmenin sembol hali ne gelen m f t A h m e t efendi iin tehlike birden ba g s t e r m i t i . Aydn'n d m e s i n d e n bir hafta sonra, mf t , Dinar'a kap dirimini k u r t a r m a k zorunda kalmt. Yiit m f t , k o r k u y a kaplp ylmam, orada da d i r e n m e n i n altn tohumlarn umutsuz yreklere serpmekten uzak dur mamt. Nazilli'nin bir t a b u r l u k Yunan gcyle igali, Deniz l i ' d e k u r u l m a k t a o l a n d i r e n m e yapsn b i r d e p r e m g i b i sarsm ve kertivermiti. Fakat, bu direnme g c , y kntlar altnda ezilmemi, bakomiser Hamdi beyin ev resinde yeni bir oul ar kmesi gibi toplanvermiti. Ye dek subaylar da silhlarn aldklar gibi ayr bir ba ek milerdi. Yzba Ekrem beyin kumandasndaki svari b l de Denizli cephesinde bir aknc grup grevi almt. Bu a"!oi\ t vermek iin Anadolu turnesine km olan ehzade A b d r r a h i m efendinin muhafazas iin k o l o r d u k u m a n d a n n n z m i r ' d e n beri g r e v l e n d i r d i i m u h a fz b l y d . z m i r i g a l e d i l i n c e o r a y a d n m e y e r e k b u rada kalmt. ehzade, Afyonkarahisar'dan trenle stan bul'a d n m t . Haziran'n 8 inde bu svari b l , d a h a birok gen, yiit ve yrekli subayla glenerek Saray ky'e yollanmt. Bu subaylar: Denizlili Yzba k r , y e d e k b a y t a r , H o c a z a d e o l u Ali T e v f i k , y e d e k A s t e m e n k r , D e r e b e y o l u H a l i l H i l m i , V a s f i , elli y e d i n c i t m e n 426

subaylarndan Yzba Baha, T e m e n Kemal, Nazilli As k e r l i k u b e s i ' n d e n Yzba E m i n b e y l e r d i . Albay efik beyin, ine'ye ekilerek k u r d u u s e m b o lik c e p h e , a r t k , y a v a y a v a k u r u n i l e m e y e n y i i t g s l e r d e n m e y d a n a g e l m i g e r e k bir c e p h e h a l i n i a l yordu. Bu alak blgeye doru, eriyen kar sular gibi. kme kme yiitler toplanyor, birikiyor ve Aydn'daki sa va grmemi d m a n alaylarn titretmeye balyordu. E k r e m b e y i n k u m a n d a s n d a k i atl b l , S a r a y k ye yaklatnda istasyonda bir kalabalk, bir kmldama grlmt. Bu kalabalk. Sarayky Rumlaryd, azlarn da ztoiar ve ellerinde mavi-beyaz Yunan bayraklar ola rak bu gelen atllara kar kmlard. Yunan igal g c n n geldiini sanarak byk bir co kunluk iinde istasyona kouan ve barp aran bu halk, karlarnda kalpakl T r k subaylaryla kabalakl T r k atllarn g r n c e pek armlar ve k o r k u d a n il y a v r u s u gibi d a l m l a r d . E k r e m beyle b r s u b a y ar kadalar, orada Yunan ordusu iin kurulan bir de t a k grdler ve hemen bunun zerine Trk bayran ekiverdiler. D e n i z l i ' n i n ilk r g t M e n d e r e s r m a n n k y s n d a k i D a i l l i k y n d e y u v a l a n m v e t r e n i s t a s y o n u Y z b a Vecihi beyce k o n t r o l altna alnmt. zmir'den gelip g i d e n trenler onun gz altnda bulunuyordu. A k a s : Elli y e d i n c i t m e n i n d i r e n m e d n c e l e r i , b t n o blgedeki altn yreklere ve balara bir dalga gibi a r p m ve igal o r d u s u n u n karsna bir yn u m a c karmt. Albay efik beyin evresinde yava yava ieklen e n bu sava g n l l l e r i bahesi, sivri ve zehirli d i k e n l e riyle Zafiryos'un toy askerlerini hacamat etmeye, srma y a v e bir y a r m a y b i i m i n d e Aydn'a d o r u d a y a k l a m a y a ve k a p a n m a y a balamt. < Aydn d o u s u n d a ve batsndaki nemli d e m i r y o l u kprleri, a c a r s u b a y ve kuvayi milliye kadrolaryla at trlm. M a l k o k p r s n n beki askerlerini Yrk Ali E f e , B i n b a H a c k r b e y . Kll Efe v e b r z e y b e k l e r 427

byk bir baaryla b u r u n l a r k a n a m a d a n bimiler, Nazil li'deki d m a n t a b u r u n u ehirden kararak pisledii yere dek kovalamlard. imdi, Albay Zafiryos'un sekin alaylar, gzel Aydn e h r i n i n iine tklm, t i t r e y e r e k bekliyorlard. Aydn' e p e e v r e k u a t m o l a n k u v a y m i l l i y e c i g r u p l a r ise k o yun srsne itahla bakan kurt srleri gibi ehirdeki Yunanllar gzetliyor ve bunlarn kumandanlar Yunan ku mandanna yle kk drc haberler salyorlard: ehre k a p a n m a k ve slm ahalinin arasna sn m a k m e r t l i k d e i l d i r . e h i r d e n d a r k d a b o y l e l i m . Y i n e o gnlerde, artk Aydn'a bir baskn yaplaca n s e z e n d m a n , b u n u n n n e g e m e k i i n b i r d e n e m e yapmt. M a l k o k p r s basknndan sonra ad her y a n a a b i r b a y r a k g i b i d a l g a l a n a n Y r k A l i Efe iie K o m i s e r H a m d i bey m f r e z e s i n i n Denizli yedek subaylar g r u b u nun, t o p u yzbas Fehmi bey mfrezesinin t o p l u olarak bir c e p h e t u t t u u U m u r l u ' y a Aydn'n ngiliz k o n t r o l s u bay Huder, yannda ehrin Belediye Bakan ve eraf v e i l e r i g e l e n l e r d e n b i r t o p l u l u k o l a r a k g i t m i v e b u mill kuvvetlerle grmek istemiti. yle bir n e r i d e b u l u n m u t u : Aydn aleyhinde bir hareket yapmaynz! ra ve Hristiyanlara zararl olur. slmia-

B u n a Umurlu'nun on be mfreze k u m a n d a n , imza l a d k l a r u b e y a n n a m e ile k a r l k v e r m i t i : Aydn'n i gali m t a r e k e h k m l e r i n e aykrdr. T r k ahaliye zulmedildini haber alyoruz. nsanlk namna m d a h a l e et m e k istiyorsnnz. Yunanllar, y i r m i d r t saat zarfnda Ay dn' t e r k e d i p g i t s i n l e r . A k s i h a l d e a k a c a k k a n n m e s u l i y e t i , Y u n a n l l a r v e o n l a r o r a y a g e t i r e n l e r e aittir. ngiliz subay Huder, yanndakilerle bu kesin karl alarak Ayan'a d n d n d e Yunan kumandan Siminas'n ense kknde buzlu bir soluk esmeye balamt. Kork m a k t a da haklyd. Kargalarn ona tad haberlere g r e Aydn' epeevre s a r a n Trk milis ve nizam g c n n t o p l u m u elli b i n d i . A y d n R u m l a r n n m e y d a n a g e t i r e c e i 428

bin kiilik bir yardmc g c n s e .oka deeri o l m a y a c a akt. Siminas' o k ileden karan da uydu : Niye ehre sndn, k dar! C e t e r e i s l e r i b u n u s k sk y i n e l i y o r l a r d . Simnas, hem bu k l t c szlere bir karlk v e r m e k , h e m d e mill m f r e z e l e r i n e h r e o l a n y a k n l k v e y o u n luklarn lmek iin Haziran'n 25 inci gn t a m g e r e l e n mi bir blk askerini g n e y e d o r u y o k l a m a y a karmt. Teliidede ynnde ilerleyen dman bl, orda Ko arl milislerine arpm, srekii ve inat bir a r p m a balamt. Koarl milisleri, o l d u k a baarl a r p a n bu blk karsnda g n e y e ekilmek z o r u n d a kalm, d man bl. Koarl milislerini barndrd diye b u r a d a k i iki T r k kyn b t n yakp ykm, eline g e i r e b i l d i i b t n insanlar l d r m e k t e n e k i n m e m i t i . l d r l e n za v a l l l a r d a yalnz k a a m a y a n o k y a l k y l l e r d i . Koarl m f r e z e s i n i g n e y e d o r u sren ve iki T r k kyn yakan ve ellerini de sivillerin kanna bulayan d man, batya doru da t a m aral bir blk g n d e r m i t i . Burada ileri ters g i t m i , Kzlcaay yaknlarnda p u s u kurmu olan Trk milislerinin kucana dmler ve on be l brakarak Aydn'a k a m a k t a n baka a r e b u l a mamlard. te. imdi, M e n d e r e s k p r bandaki k a r a r g h t a Binba Hac kr beyin yannda bulunan A l b a y efik bey, i m d i y e d e k o l u p b i t e n b t n b u e y l e r i y a k n d a n biliyordu ve hemen h e m e n hepsinde o n u n p a r m a var d. G e i c i d e o l s a , d m a n , A y d n ' a m h l a n p k a l m t . H a z i r a n ' n 2 5 i n d e n b e r i d m a n d a h i bir k p r d a m a yoktu. Acaba hazrlanyor muydu, yoksa zaman kazan mak in tilki uykusu mu k e s t i r i y o r d u ? A l b a y e f i k b e y i 27-28 g e c e s i u y k u t u t m a d . ri y l dzlarn d o n u k a y d n l n d a a r l d a y a r a k a k p g i d e n r m a n kysnda,- d e r i n l e m e s i n e d i k i l e n n b e t i l e r i n v e r d i i gven havas iinde Hac kr beyle uzun uzun k o n u up dertleti. Bu gece, atl bir mfreze karlarak Aydn'n y a k n l a r n a d e k bir k e i f y a p l m a s n e m r e t t i . , O nemli haber kafasna adamakll taklp kalmt: tilf 429

devletleri askerleri acaba karakollar niin devralacakt? A c a b a bu haber bir b a l o n m u y d u ? Mill k u v v e t l e r e g z d a m v e r m e k istiyordu? Yunanllara kar sava aan. mili kuvvetler itilf devletlerinin a s k e r i n d e n korkar m sanyorlard? Her ne olursa olsun Aydn'a kapanp kalm olan d m a n a her gn yeni bir bask yapmal, onu dur m a d a n tedirgin etmeliydi. Belki de zamanla gzel Aydn kurtarlabilirdi. Atl keif kolu, karanlkta ar ar* ilerledi. Gzel Aydn ehri, arkasndaki kara d a l a r a y a s l a n m bir k a r a d u m a n ynndan baka bir ey deildi. Bu kara d u m a n yn i i n d e uyank bir yn insan vard. Sabah, Menderes rman maviye boyamaya bala dnda Aydn nnde bir cayrt koptu. Makinal t f e k l e r : Ta, ta, t a , ta, ta! diye ovay bir d e m i r t a r a k gibi taryor, piyade tfeklerinin mermileri havay a v l a y a r a k , delip g e i y o r d u . Gn nda o v a d a n , d r t nala atl keif kolunun geldii grld. Dmann avc hattnda sra yp y a t a r a k ilerledii a k a g r l y o r d u . Onlar k o r u y a n b i r k a makinal t f e i n yaylm ateleri, rman pek y a k n larndaki a t l a m ve yarlm k u r u t o p r a k t a n izgi gibi toz kaldryor, bomba toplar da kukulu hedeflere b t n hzyla b o m b a y a d r y o r d u . efik bey, ovada b i r k a dalga halinde ilerleyen d m a n n b i r t a b u r l u k bir g o l d u u n u a n l a m t . B u , bir k e i f t a a r r u z u n d a n b a k a b i r e y d e i l d i . Sk d u r u l m a z sa bu ate gcyle Menderes kprban silip spre bilirlerdi. D m a n , bir z a m a n d a n beri M e n d e r e s k p r b a m d a bir eyler o l d u u n u seziyordu. Yalnz bunun de recesini a n l a m a k t a n uzak b u l u n u y o r d u . Buraya kar ya placak saldr, hi k u k u yok, daha b y k kuvvetlerle yaplmak isteniyordu. Aydn dolaylarnda t o p l a n m a k t a olan nizam ve milis g c n n elli bin kii t u t a r n d a o l d u u n u ittiklerinden, kprban temizlemeye giderken arkadan Aydn'a ullanacak baka kuvvetleri dnyor, buna c e saret edemiyorlard. M o d e r n silhlarla gerelenmi bu bir taburluk d m a n g c , Binba Hac k r beyin k u m a n d a s n d a k i b o 430

ime ullanmt. Hemen merkeze, Menderes cephesinin yldz s a v a v e b a s k n c s Y r k A l i E f e ile K l l o l u H s e y i n E f e ' n i n o r t a k l a a k u v v e t l e r i y e r l e t i r i l m i t i . B u kuv vet, deerli subaylarla glendirilmiti. D m a n saldrsnn n e m i karsnda, efik bey ya k n d a k i b t n m f r e z e k u m a n d a n l a r n t o p l a d . U f a k bir d a n m a d a n s o n r a o l d u k a y a k l a a n d m a n z e r i n e yo u n bir ate almasna k a r a r verildi. Y u n a n a s k e r l e r i hl kouyor, sryor, yatyor ve d u r m a d a n ilerliyordu. istenilen izgiye dek geldiklerinde ilkin Yrk Ali Efe'nin mavzerinden kan k u r u n cvlad ve tekiler o n u n arkasndan makinal t f e k l e r e r a h m e t o k u t a n bir atee b a l a d l a r . lk a n d a k m l d a n a n b t n b a l a r v e g v d e l e r , bir daha k a l k m a m a k zere t o p r a a serilmiti. ok uza a yerletirilmi d m a n makinal tfekleri bir ara sus m u t u . u n d a n ki, iki yann savalar b i r b i r l e r i n e o k yaklamlard. Yunan t a b u r u , ilk aknlktan s o n r a , t o p a r l a n a r a k y o u n bir p i y a d e a t e i n e balad. B u a r a d a b o m b a t o p lar d a k p r b a n d a k i m i l i s l e r i n y a p t t o p r a k p a r a s zerine atee baladlar. Y r k Ali Efe'nin varln ke feden dman, btn ateini oraya dorultmutu. Yine d e Y r k A l i ile k z a n l a r , b a n a m s n d e m i y o r l a r d . Y u nan t a b u r u , y a n l a r d a k i zayf milisleri s r e r e k geri atm, Y r k Ali mfrezesi bir k o b a gibi o r t a d a kalvermiti. B u n u gren d m a n t a b u r u , Y r k Ali Efe'nin yanlarna, d a h a o k s a yanna y k l e n d i . Bylece Efe ve m f r e z e sini a r k a d a n e v i r e r e k rman kar kysna g e m e l e r i ni nlemek ve onlar orackta yok etmek istiyordu. Yrk A l i Efe, byk^ b i r t e h l i k e e m b e r i n e g i r m e k z e r e y d i . T a m bu srada, Umurlu'da toplanm bulunan ve Al bay efik beyin a b u c a k kprbana yetimeleri iin e m i r verdii Komiser Hamdi bey ve Molla brahim m f r e zeleri, n a r a l a r a|arak sava meydanna girdiler. Y r k Ali Efe'nin kzanlarn s a d a n evirmeye alan ve hat t onlar epeyce terleten Yunan taburuna onlar da soldan yklendiler. Arkalarna g e m e y e altlar. D m a n , t a m a n l a m y l a iki a t e arasnda k a l m t . 431

Y o k olmaktan kurtulmak iin korunarak ekilmek z o r u n da kald. Yunan taburu, imdi artk tabana kuvvet Aydn'a doru (amaktayd. D m a n n hzl b i r e k i l i l e A y d n ' a d o r u u z a k l a t n g r e n Y r k Ali Efe, epey z a m a n d r yapp k a l m o l d u u t o p r a k parasndan ayaa frlad. Ve kendisi gibi b t n a y a a frlayp evresini a l m o l a n milislere yle b a r d : Arslan din k a r d e l e r i m ! B u g n arife, yarn bay r a m d r . G i r i t i i m i z ie g r e y a y a r n b a y r a m n a m a z n A y d n ' d a , Bey Camii'nde klacaz, yahut da mslmanlar bizim c e n a z e namazmz klacaklar. Aydn'a g n d e r d i i m a d a m l a r d a n gelen haberlere gre, igal kuvvetleri, Aydn' da pek ok din kardelerimizi hapishaneye ve camilere d o l d u r m u l a r . Bunlarn hepsini l d r m e k zere hazrlk yapyorlarm. Ge k a l a c a k olursak Trk kan dereler gibi akacak. B u g n ise Allah bize yardm edecektir. nk, niye timizi biliyor! Bu yoldan yz geri edecek yoktur. Byle bir eye kalkacak olann kafasna k u r u n u ben yerle t i r e c e i m . Haydi, arslanlarm. naallah, yarn Aydn ca milerinin minarelerinde gzel sesli mezzinlerin o k u y a caklar ezaniar dinleyeceiz. Y r k A l i Efe, b u n u s y l e y i p b i t i r d i k t e n s o n r a , A y dn'a d o r u d n d ve i Bismillhirrahmanirrahirn! Allahuekber! diye btn g c y l e bard ve t f e i n i bir eline alarak Aydn'a d o r u k o m a y a balad. T karda yemyeil, zeytinli, incirli srt larn zerinde ak badanal evleriyle ehir g r n y o r d u . . B t n milisler, yar e d e r c e s i n e ileri atlm, h a b i r e k o u y o r , bir y a n d a n da : Allah! Allah! Allah! Allah! diye haykryorlard. Dmann, artk k a m a k t a olduunu gren efeler ve z e y b e k l e r , z a f e r y e m i l e r i n i n d a l l a r d a kzardn, e l l e r i y le d e e c e k gibi kendilerine yakn olduunu sezmilerdi. nden kaan korku, a r k a d a n kovalayan yreklilik, ilgin bir o l a y a g * b e mi g r n y o r d u . Albay efik bey, Hac k r beyin ve Yrk Ali Efe'nin bir iaretiyle ileri atlan 422

bu bir avu kahraman artk geri evirmek g c n d e de ildi. Z a t e n o da bu saldry d u r d u r m a k d n c e s i n d e d e i l d i . B u s a l d r d a , b t n e s i r T r k i y e ' n i n s e m b o l i k hz v e g c g i z l i y d i . E l i n d e d r b n , b i r k k t m s e i n ze rinden ka ve k o v a l a y ' z e v k l e seyrediyordu. Bu sonu, hi kukusuz, bu blgeye kendisinin sa t altn t o h u m l a r n g e l i m e s i n d e n baka bir ey deildi. O, yalnzca seyyal b i r s a v u n m a , d i r e n m e ve kar koy ma s e m b o l olarak M e n d e r e s rmann kuzeyinde, gne yinde, dousunda ve batsnda kmldamaya, yn gster meye, umut alamaya balam, blgenin btn gelenek t e n y i i t r u h l a r , b i r e r k d a m l a s g i b i hzla o n u n e v resine k o m u l a r ve ite i m d i de bir inan dalgas gibi d m a n n yadrd elik y a m u r u n a kar k o y m a y a ba lamlard. Bu, azmsanacak bir sonu deildi. Bu koan yiitler, halk ocuklaryd. Babozuk giynekleri iinde kendilerini daha rahat, daha hr duyarak kouyorlard. M i l y o n l u k Osmanl o r d u l a r n n d r t ylda yapamadn b i r k a s a a t t e y a p a b i l m e n i n i s t e i ve inanyla kouyorlar d. Elu s a l d r y a k a l k a n , n i z a m o r d u e r l e r i n e v e s u b a y l a rna da e f e ve z e y b e k g i y n e i giydirilmiti. efik bey, bu mill g c n y a r a t c s o l d u u h a l d e , o n l a n n k e n d i l i i n d e n a y a k l a n m h a l k o c u k l a r o l d u u kansn v e r m e k i i n bu hileyi d o r u b u l u y o r d u . Kimbilir. belki de nizam o r d u birlikleri, kendi niformalaryla savaa girerlerse itilf dev letleri, buna kar tehlikeli bir tepki gsterebilirdi. Bunun iin btn erler ve subaylar bylece kamufle e d i l m i t i . e f i k bey, T r k s u b a y l a r n d a n k i m i s i n i n i f o r malarn feda etmekten ekindiini grerek, bunu bir emir olarak uygulamaya balamt. Binba Hac k r bey, bu srada M e n d e r e s blge sinin efik beyden s o n r a ikinci k u m a n d a n d u r u m u n a yk selmiti. Ateli, mert ve cesur Binba, kumandan Albay e f i k b e y i n b u e m r i n i ilk o l a r a k u y g u l a r v e a p o l e t l e r i n i , rtbesini ve subay elbiselerini bir yana atp efe giyneini giyerken yle barmt: Bu d a k i k a d a n itibaren bir Binba deil, s a d e c e bir fert. bir vatanda olarpk milletin hizmetine atlyorum. 433 2 / F . : 28

Bu yiitlik sahnesi. efik bey bata olmak zere b tn dinleyenleri duygulandrmt. e f i k bey, d u r u m A y d n ' a d o r u b i r s a l d r h a l i n i a l n c a h e m e n b t n uzak yakn mill mfrezelere h a b e r c i g n d e r m i t i . Asl c a n a v a r n i n i n d e gizlendiini ve o n u n Aydn'dan anszn y a p a c a bir kla btn bu yrekli za yf g r u p l a r e z e c e i n i b i l i y o r d u . B u n u n i i n b t n e l d e k i avutakilerin bu kumara atlmas farzolmutu. 28 Haziran sabahnn dokuzunda balayan kovala m a c a saat on drde d o r u gerek bir sava d u r u m u n u almt. ehirdeki d m a n t a b u r l a r n d a n b i r k a d a h a ile ri s r l m ve ba siperleri a r k a s n d a n ard aras kesil m e y e n bir m e r m i s a n a y a m a y a b a l a m v e her iki yan da olduu yere mhlamt. ukur Menderes ovasnn en scak gnlerinden biri ortal yakp kavuruyordu. Scaktan namlular ve meka n i z m a l a r a t e g i b i y a n y o r , y e r e k c p a n m y i i t l e r i n yz-" l e r i n e t o p r a k t a n y k s e l e n k a v u r u c u b i r h a v a a r p y o r , ay rca gne enselerinde boza piiriyordu. Uzun bir k o u d a n s o n r a giynekleri t e r d e n srlsklam kesilen savalar m a t a r a l a r n d a k i sular da bitirmiler d i . Y i n e d e y r e k l e r i t a p t a z e , prl prl b i r u m u t l a d o l u y d u . leden sonra, d o u d a n ve batdan yetien baka kuvay milliyeci gruplar, Aydn igal k u m a n d a n Y a r b a y Siminas' bsbtn artmt. Var olmak, ya da yok ol mak durumunda olduunu anlayan dman kumandan, a r t k e h r i n kysna d e k s o k u l m u , b u h i b i r e y d e n y l mayan Trk aknclarna kar elindeki btn kuvvetleri s r m e k z o r u n d a k a l d . k i n d i g e m i , c e h e n n e m d e n bir pencere gibi alm olan gne, ok uzaktaki m o r d a lar zerinde d u r m u hl Aydn ovasna a t e p s k r y o r du. Ova, tozdan d u m a n d a n grlmez olmutu. Toz direk leri, yangn ateleri gibi kpkrmz y k s e l i y o r d u . Yakn k y l e r i n b t n eli a y a t u t a n h a l k k a d n e r k e k , o l u k ocuk, ellerinde kazmalar, krekler, baltalar, eski pas lanm dede yadigr kllarla sava meydanna dklm, kan ter iindeki zeybeklerin hemen birka adm arkasn d a n - i l e r l i y o r d u . Kadnlarn-, o c u k l a r n , g e n k z l a r n e l 434

lerinde gneten h a m a m suyuna d n m sularla dolu a m aacndan o y u l a r a k yaplm bardaklar (aa deti l e r ) , a m u r ii d e t i l e r , s u s a y a n s a v a l a r a h a b i r e s u y e t i t i r i y o r l a r d . Yeil yemiler, k u r u incirler, kelek, pey nir d o l u t o r b a l a r t a y a n y a l n a y a k k y l k a d n l a r , f r s a t bulduklar yerde savalarn azna srasnda kendi elle r i y l e b u n l a r tkyor, o n l a r n k u r u n a t m a k i i n v a k i t y i t i r memeierini salyorlard. Susuzluktan cieri yanm yi i t l e r , g s l e r i n d e n a a a k t a r a k a c e l e ile b u s u l a r iiyorlard. Ovada vurulmu, kanlar iinde inleyen yarallarn si l h l a r n s i l h s z k y l l e r d e n b i r i alp ileri f r l y o r , g l kuvvetli kyl kadnlar, bu yarallar srtlarna alarak ge rilere t a m a k t a birbirleriyle yaryorlard. Kimi z a m a n , b u y a r a l l a r n s i l h l a r n g e n v e b a k i r e k y kzlar k a p t g i b i ileri h a t t a k i z e y b e k l e r i n a r a s n a k a r y o r d u . B u kalabalk arasnda tpk bir z e y b e k klna girmi, e l l e r i n de mavzerleri, gslerinde armalar yiit kadn sava d a v a r d . A y e A l i y e , y i n e A y e ( t a k m a ad M e h m e t a v u ) , e r i f e Ali a d n d a k i b u k a d n z e y b e k l e r e p a r m a k s r t a n bir y r e k l i l i k l e d v y o r , g z l e r i n i k r p m a d a n dmana mermi stne mermi yakyorlard. A k a m n a l t n r e n k l i d u m a n i i n d e h l bir a n a - b a b a g n d r gidiyordu. ehrin kysndaki ide aalklarnn, hendeklerin, siperimsi her nesnenin arkasna sinmi bin kiilik dman g c , bu altn renkli ovada yeniden yenleri havadan uarak srayp yatan kk kara glge lere durmadan makinal t f e k ve piyade mermisi yad ryordu. Btn bu srayan kara glgelerin en yakn k u m a n dan o l a n Binba Hac k r bey. biraz ilerdeki Y r k Ali Efe, Yzba Fikri ve T e m e n Zeki beylerin, Kllolu H s e y i n Efe'nin hl bir k o b a gibi Aydn'a d o r u s o k u l m a y a alan g r u b u n u n arkasndayd. Umurlu-Aydn y o l u n u n iki yannda toplanm kuvvet lerle birlikte btn kpr ba kuvvetleri, imdi, Aydn ehrini yandan evirivermiti. Dokuzun M e h m e t Efe mfrezesi, Umurlu-Aydn yolu 435

zerinde sanda emek Yzba brahim bey mfrezesi, o n u n d a h a sanda on yedi kiilik Denizli y e d e k s u b a y l a r mfrezesi, bunlardan sonra Sarayky mfrezesi. Ortakl M e h m e t E f e m f r e z e s i , d i k k a t l e v e g v e n l e i l e r l i y o r du. Zeytinli dalardan ve kuzeyden M e n d e r e s gnei mf rezesi, Aydn'a d o r u sarkyor, o n u n sanda da Danimentli Asyal Efe'nin kzanlar. Yunan kuzularn itahla aratran ac kurtlar gibi ayaklarnn ucuna b a s a r a k aa doru iniyordu. Binba Hac k r beyin k u m a n d a s n d a k i Y r k Ali Efe'nin mfrezesiyle br mfrezeler, d m a n Aydn'a doru kovalamaya balaynca Umurlu mfrezelerinden baka yine d o u d a n Aydn'a d o r u bir g r u p sava d a h a yollanmt ki, b u n l a r n arasnda S a n c a k t a r Ali Efe, T e k e l i M e h m e t v e s m a i l Efeler, D o k u z u n H a s a n H s e y i n Efe, D a n i m e n t H H a c A h m e t E f e i l e Y z b a N u r i b e y d e bu*lunuyordu. Binba Hac k r bey, B a l k a n Sava'nda bir m a kinal tfek blk kumandanyd. Serovi blgesindeki sa v a l a r d a bir Y u n a n t m e n i n i y a n a t e i n e a l m v e o n bir Yunan topunun Trk ordusunun eline gemesini salam t. M e n d e r e s c e p h e s i n i n m e y d a n a g e l m e s i n d e b y k e n e r ji h a r c a y a n Hac k r bey, tpk bir efe g i b i en n l e r d e a r p m , Y r k Ali Efe i l e K l l o l u H s e y i n E f e ' n i n y a n sra M a l k o k p r s basknn yapmt. Daha s o n r c , M e s t a n ve Kara Durmu Efe'lerle el ele vererek Umurlu d e m i r y o l u k p r s n u u r m u t u . 21-22 H a z i r a n g e c e s i . e r k e z k y ve Y e n i k y basknlarnda b u l u n m u . Kara Dur m u E f e iie ( e h i t ) T e m e n M e h m e t b e y b u b a s k n d a o k byk yararlk gstermiti. 23 Haziran gecesi Erbeyli bas knnn b a n d a b u l u n m u t u . B u b a s k n d a s e k s e n l , y z elli y a r a l v e r d i r m i l e r d i . E n s o n r a , b u 2 8 H a z i r a n s a b a h ; , bir t a b u r l u k m o d e r n d m a n t a b u r u n u telsiz telgraf srt larna dek bir k o u d a sren bir a v u g n l l y i i t i n ba n d a y i n e o v a r d . B t n b u k a l a b a l k g r u p l a r y a l n z bir e y i i n e m i r a l m l a r d . A l b a y e f i k bey, o n l a r a 2 8 H a z i r a n 1919 g n A y d n ' a y r m e k e m r i n i v e r m i t i . B u n u b i liyorlard. Gerisini dnmek, k k saldrlar y n e t m e k 436

bu kk asker topluluklarnn kumandanlarna dyordu. Efeler, Aydn'a artk o k y a k l a m l a r d . Ne v a r ki ehrin kylarndaki a c e l e kazlm siperlere iyice yerle mi olan d m a n a s k e r l e r i , g z a t r m a m a c a s n a y a a n bir a t e e b a l a m l a r d . M e r m i s i b o l o l a n m a k i n a l t f e k ler, d e r i n l e m e s i n e v e g e n i l e m e s i n e o v a y t a r a y p d u r u y o r , mermiler ovada d e m e d i k bir kar t o p r a k b r a k m y o r d u . T r k gnllleri, Aydn'a d o r u komaya baladn da Ske'deki Caferaki milisleriyle yz otuz beinci alay kuvvetleri de Germencik ve Balatk'da bulunan d m a n kuvvetlerine saldrmlard. Bu basknlarla onlar yerinde mhlayarak Aydn'a imdada komalarn n l e m e y e al yorlard. Gerek bir k u m a n d a n olan Albay efik bey, b u n u da dnm ve bu emri vermekte gecikmemiti. A k a m olmaya balam, ovann altn t t s s mor glge ynlarna d n m t . Bir z a m a n d r altn g i b i a k a n byk Menderes'in sular, imdi hafif pembeye, maviye, sonra mora dnmt. Piyade tfekleriyle makinal tfek l e r i n e n e l e r i e n s o n r a kslm, d o s t v e d m a n n s e i lemeyecei alaca karanlk, ehri ve sava meydann kap l a m t . H l t o z p e m b e bir r e n k l e r t l u f k u n s t n d e a k a m yldznn iri v e p a r l a k e l m a s , pr pr t i t r i y o r d u . Her e y s u s m u t u . Y a l n z , u z a k t a n u z c a y a r a l l a r n i n i l tileri k i m i z a m a n d a h a y k r l a r i i t i l i y o r d u . A y d n o v a s n d o l d u r a n leylekler, ak hayaletler gibi hl karanlk hava d a d n p d u r u y o r , t f e k s e s i n d e n bir t r l y a n a a m a d k lar e h r e d o r u g v e n s i z g v e n s i z y a k l a m a y a e l i i yorlard. Gerek milli kuvvetler, g e r e k s e ehre tklm o l a n d m a n , pek stmal ve k u k u l u bir g e c e g e i r d i . B t n g n , gnein bombardman; ve makinal tfek mermilerinin ldrc sana altnda arpan gnlller, yorgunluk t a n k m l d a n a m a y a c a k d u r u m a g e l m i l e r v e g e c e n i n yl dzl s e r i n l i i a l t n a r a s t g e l e a t l m b i r e r e s k i u v a l g i b i serilmilerdi. Karanlktan yararlanan yakn kylerin kadn, ihtiyar ve ocuklar d u r m a d a n su ve yiyecek tayor, a f a k l a b e r a b e r b a l a y a c a k s a v a i i n hazrlk y a p y o r l a r d . 437

Albay efik bey, Hac k r bey, Y r k Ali Efe ve bjr subay ve m f r e z e k u m a n d a n l a r , yldzlarn aydn lnda bir sava meclisi k u r a r a k yarn olabilecek ve ol mas g e r e k e n iler ve sava h a r e k e t l e r i iin uzun uzun konutular. Dman, zmir'den byk takviyeler almaya vakit bulmadan direnme gc kertilmen ve gerekten Y k li Efe'nin d e d i i r a m a z a n b a y r a m namazn Ay d n d a k i Bey Camii'nde klnmalyd. D m a n a yaknlardan gelbcek kk takviye kuvvetlerinin oka deeri yoktu. e r i r d e k i ana d m a n kuvvetini kavrayan panik havas, onlarn moralini de az zamanda kertebilirdi. K s a y a z g e c e s i n d e a n c a k ksa b i r t a v a n u y k u s u k e s t i r e n i en savalar, t a n yeri a t a r k e n a b u c a k s a b a h na m a z n kldlar. M o r b i r e j d e r h a g i b i A y d n o v a s n d a n kv rlarak g e e n M e n d e r e s rma, ilkin d u r u bir ak ma vilie brnd, sonra mavleti, daha sonra pespembe a k m a y a b a l a d . B u n u n l a b i r l i k t e ilk k u r u n l a r A y d n ' n k i - " ysncla e p e e v r e s i p e r l e n e n d m a n a s k e r l e r i n i n z e r i ne y a m a y a balad. Bunun zerine dmann makinal t f e k l e r i t a k r d a d . A a l a r n y a p r a k l a r b i i l i p y e i l bir y a m u r gibi yere dklyor, yine k u r u ve atlak toprak t a n fskiye gibi toz fkryordu. Mill kuvvetler g r u p kumandanlarnn Aydn'a bir an n c e g i r m e k istemelerinin nemli nedenlerinden biri uy du: Aydn'daki Yunan ordusu durmadan yardm alyordu. T i r e ' d e n g e l e n b i r E f z u n b l ile b i r f e n b l A y d n ' a ulat gibi zmir'den geien ve erzak, c e p h a n e ve m h i m m a t y k l bir t r e n d e e h r e g i r m i t i . B a t d a n A y d n a d o r u i l e r l e y e n m i l i s l e r , b u t r e n i y a y l m a t e i n e tutmularsa da geip gitmesini nleyememilerdi. 28 Haziran savanda top kullanmayan Yunanllar, 29 Haziran saba hndan beri y u k a r d a t o p yata denen yerdeki b a t a r y a larla ehre epeyce s o k u l m u olan kuvvetlerimizi iddet le bombardman etmeye balamlard. Ovaya serpilmi milisler, ok zor a n l a r g e i r i y o r l a r d . B o m b a toplar ar makinal tfekler ve piyade tfekleriyle ak ovada sava an gnlllerin zerine dayanlmaz bir cehennem kusan d m a n , aieyhimize dengeyi bozmak zereydi ki, rman 438

kysna y e r l e t i r m e n b i z i m b a t a r y a l a r n d a k u l l a n l m a s d p l m e y e baland. Hac k r bey, h e m e n efik be yi bularak topuyu kullanmann zaman geldiini syle diyse de efik bey t o p kullanlmamas iin ayak diredi. e h r i n y k l a c a n d a n k o r k u y o r d u . e h r i n y k l m a s bir e y d e i l , e s i r T r k i y e ' n i n ilk d i r e n e n g c , M e n d e r e s o v a s n d a t o z a d u m a n a k a r a c a k , b i r s r e s o n r a izi b i l e k a l m a y a c a k t . Bu ilk saldr g c n n , g n d e n g n e d a h a o k b y y e r e k y a a m a s g e r e k t i . A l b a y e f i k b e y . Nuh deyip, Peygamber demiyor, Aydn', bu gzel T r k e h rini iindeki T r k halkyla birlikte yok e t m e k s o r u m l u l u unu zerine alamyordu. Zora gelmi kuvay milliye k u mandan Hac kr bey, kumandanna kar yle hay krd : G r m y o r musunuz, kuvay milliye y o k o l m a k ze re. Ben halkn f e d a i s i y i m . B t n s o r u m l u l u u z e r i m e a l a rak bataryay kullanacam. Be dakika sonra, t o p u erlerini ve subaylarn ba taryalarn bana geirtmi, dmann en kalabalk bu l u n d u u s a v u n m a n o k t a l a r n a k a r k o r k u n b i r top a t e i atrm ve dmann moralini perian ettii gibi bizimkiierinkini de adamakll ykseltmiti. S a b a h n s a a t o n b u u u n d a b a l a y a n T r k topu a t e i, Aydn'daki igal kumandan Yarbay Siminas' art mt. Hemen zmir'deki k u m a n d a n l a u t e l g r a f e k t i : Dman, imdi t o p atei at. dermenizi rica ederim. Siminas.

Topu k t a l a r g n

Trk topu bataryasnn etkili atei altnda darma dan olan dman savunmas, sava Trk gruplarnca y a v a y a v a k e m i r i l y o r , d m a n , her s a a t b i r a z d a h a g e riliyordu. Drt y a n d a n ayn zamanda sktrlan d m a n , birok mevzilerini brakarak ekilmek zorunda kald. A k a m karanl bastnda, dman, ehrin dou s u n d a k i Kepez srtlarnda topyata ve d e m i r y o l u n u n e hirden getii izgi zerinde tutunmaktayd. Koyu karan lkla b e r a b e r s a v a , b i r a z t a v s a m , y a r a l l a r n i n i l t i l e r i v e svp saymalar sessizlii delmeye balamt.

439

Siminas, g e c e s a a t y i r m i ikide zmir'e u t e l g r a f e kiyordu : i ehir b s b t n k l o l m a k t e h l i k e s i y l e k a r k a r y a dr. S a v a , s a b a h t a n b e r i s r p g i d i y o r . B y k l d e k u v vetlerin saldrsna uradk. Takviye ktalarna ve c e p h a neye ihtiyacmz oktur, iddetle gerekmektedir. Sinimas Yunanllar, sava b a l a m a d a n bir g n n c e ehirde ki pek ok Trk' toplayp camilere d o l d u r m u ve bun larn evresini tel rglerle evirerek bolca nbeti dik milerdi. Btn Trk dkknlarna tebeirle iaretler kon mutu. Hristiyanlara zorla apka giydirilmi Trk mahal lelerine giden btn su yolar kesilmiti. Bu da anlatyor du ki Yunanllar ve Rumlar el ele vererek byk l d r m e k a m p a n y a s n a g i r i m e k z e r e y d i l e r . Y u n a n l l a r , T r k sa valarnn 28 Haziran'da yaptklar saldr ile bu ldr me bayramn kutlamaya vakit bulamamlard. 29 Hazi-" ran sabah tan yeri a a r r k e n yiitler s a b a h namazna durduklarnda ehrin Trk mahallesinde, tenekelerle gaz y a d k l e r e k t u t u t u r u l a n e v l e r d e n ilk kpkzl a l e v l e r v e z i f i r g i b i k a p k a r a d u m a n l a r y k s e l m e y e v e l m l e kar karya g e l m i insanlarn lklar iitilmeye balam t . lk y a n g n a l e v l e r i i s t a s y o n d a k i A h m e t a a n n o t e l i n den, y k s e l m i t i . D e m e k k i d m a n , b o z g u n a u r a m a k ze reydi, b u n u n iin de y a k a c a k , ykacak ve l d r e c e k t i . D e m e k k i k u v a y m i l l i y e c i l e r y e t i i n c e y e d e k , A y d m ' d a bir tek T r k ve bir tek T r k evi kalmayacakt. Y r k Ali E f e , B i n b a H a c k r b e y i n y a l v a r m a l a rna a l d r m a y a r a k k e n d i s i n d e n ayrld v e a r k a s n d a k i k zanlaryla Kozdibi denen yerden ehre girdi. Rum mahal lesi, b i r k a l e h a l i n e g e t i r i l m i t i . C a n v e r m e y i g z e a l m a dka bu s o k a k l a r d a n geilemezdi. Sokaa uzanan n a m lulardan mermi yayordu. ehrin g b e i n e varncaya dek bir tek sava s a kalmayacakt. Yrk Ali Efe, ha yatnn en k o r k u n emirlerinden birini verdi. Rum evle rini b i r e r b i r e r y a k m a y a b a l a d l a r . t e d e R u m l a r l a e l ele v e r m i Y u n a n a s k e r l e r i T r k evlerini y a m a l a r ve iindeki Trkleri sng ve kurunla kalbura evirirken beri 440

y a n d a R u m m a h a l l e s i n d e d e Y r k A l i E f e a y n i y a p m a y a balamt. Zeybekler, eli silh t u t a n b t n e r k e k Rumlar ve Y u n a n askerlerini kurunlayp kesiyor, kor kudan yalvaran ve onlara teslim olarak canlarn kurtar m a k i s t e y e n g e n R u m kz v e k a d n l a r n b i r k e n a r a i t i yorlard. Efeler ve zeybekler onlara yle d i y o r l a r d : Bizim kadnlarla iimiz yoktur. Daylarnz Y u n a n llar sizi brakp n e d e n k a t ? K o r k m a y n biz, sizin a a l a r n z g i b i rz i l e o y n a y a n n a m u s s u z l a r d a n d e i l i z . Hac kr beyin Yrk Ali Efe'ye verdii en n e m li emir. caminin minaresine de Trk bayran asmak t . Bu Trk halknn ve savalarnn moralini o k yk s e l t e c e i gibi s o n d m a n d i r e n i c i i e r i n i n d e m o r a l i n i s fra indirebilirdi. Y r k Ali Efe, R u m m a h a l l e s i n i y a k a rak, t t s verilmi bir eek ars yuvas gibi a r k a d a b r a k t k t a n s o n r a ileri atld. Ne var ki m e y d a n l a r d a n ve ak c a d d e ve sokaklardan geilmiyordu. Trk bayra ekilmesi gereken minarelere ar makinal tfekler yerle tirilmiti ve bunlar, yangndan k a a n Trk halkn insafsz c a b i i y o r / a l e v l e r i n i i n e s e r i y o r d u . ki a t e a r a s n d a k a l m o l a n zavall halk, ieride kalsa yanyor, dar ksa kurunlarla delik deik o l u y o r d u . Bey Camii'nin m i n a r e sine yerletirilen bir ar makinal tfek, b i r k a saniye iinde Yrn kzanlarndan sekiz on tanesini cansz b i r i b i r i s t n e s e r i v e r m i t i . B u n u g r e n Y r k Ali Efe. fkeden deliye dnmt. Her zaman olduu gibi zeks, yreklilii ve beceriklilii imdada yetiti. Minarenin ere fe deliklerinden birinden dar frlayan makinal t f e i n n a m l u s u g n e t e p a r l y o r v e a r k a s n d a d a h k i r e n k l i bir kep grnyordu. Niancl ile n a m s a l m o l a n Efe. h e m e n bir evin kenarndan nian ald. Besmele ekerek tetie d o k u n d u ve ar makinal tfek, birdenbire sustu. . Y r k Ali Efe, d o r u c a C i h a n o l u C a m i i ' n e g i t t i . Aydn' d o s t gibi Y u n a n o r d u s u n a t e s l i m e d e n ehrin k o d a manlar, eraf ve zenginleriyle daha pek ok kiiyi bu raya kapatlm buldu. Hepsini kurtard. O n d a n s o n r a ha p i s h a n e n i n kapsn krdrp a t r a r a k ynla m a s u m Ay441

drnly d a b u r a d a n k u r t a r d . V e b u n d a n s o n r a ilk i o l a rak o minareye Trk bayran ast. Sava, hl b t n iddetiyle s r p gidiyordu. Kepez'de kanl bir b o u m a vard. Y r k Ali Efe. bu a r a d a b y k bir i yapt. Yunanl larn kanl bir d i r e n g s t e r d i i Kepez'i e h r i n br b lmlerinden ayrd. Bylece sava 29 Haziran akamna dek srd. Artk, soukkanlln yitiren Yunan ordusu, m o d e r n bir o r d u olduunu unutarak nne geleni ld r p p a r a l a m a y a v e b y l ; b l m y l e e h i r d e n kp b a tya d o r u uzanan zmir \ o l u n a d k l m e y e balamt. lm korkusundan ns yapacan aran binlerce Rum savas, zengini, oluk ocuuyla Yunan ordusu nun arkasna taklmt. gal k u m a n d a n , bunlar dipik le, s n g t e h d i d i y l e b o u n a g e r i e v i r m e y e a l y o r d u . Darmadan kaan Yunan ordusu, yollar tkayan bu Rum g m e n l e r yznden ne yapacan armt. Y a r b a y S i m i n a s ' n e n o k k o r k t u u , elli b i n (!) e t e cinin ekilen Yunan alaylarnn arkasndan kovalamas dncesiydi. 29 Haziran gecesi. Yunan ordusu yangnla rn a y d n l n d a e h r i b o a l t p g i d e r k e n k y l e r d e n g e l e n halkla birlikte btn kuvay milliye gruplar ehre giriyor du. ehir, henz b s b t n d m a n d a n kurtarlm saylamazd. ekilen igal o r d u s u n u n o u n l u u n u korumak zere ehrin urasnda burasnda d i r e n m e yuvalar brak mt. Y u n a n o r d u s u n u n artlar ehrin batsndaki Topyata'nda grleyen toplar ve takrdayan makineli tfekleriyle hl bir meale gibi y a n a n bahtsz Aydn'a l m pskryorlard. Elli y e d i n c i t m e n k u m h n d a n A l b a y e f i k b e y l e H a c k r bey, g e c e y a r s e r i r e g i r d i l e r . H a c k r b e y . Belediye Bakan Reat beyi bir t e k k e d e sakl buldu. On dan rendiine gre Yunanllar ekilirken btn zengin lerin ve erafn paralarn, deerli eyalarn yamalam lar, k e n d i l e r i n i d e k o y u n g i b i d o r a m l a r d . Y u n a n o r d u sunu Aydn'a aranlar arasnda bulunan bu adam, onla rn e r a p a t t s a t r n k o r k u s u n d a n h l t i r t i r t i t r i y o r d u . 442

30 Haziran gnei. Aydn ehrinin sokaklarnda seril mi yatan binlerce Trk, Rum ve Yunan askeri lsnn ve kararm merteklerinden hl kara dumanlar ykse len b i n l e r c e ev leinin z e r i n e d o d u . Y u n a n artlar hl T o p y a t a ' n d a inatla d a y a n y o r l a r d . Bu srada, A l b a y e fik beyin tez elden ard. A n t a i y a ' d a k i yz y e t m i altn c alayn birinci taburu, Aydn'a yetiti. Yorgun o l m a k l a b e r a b e r taze bir k u v v e t saylan bu t a b u r u . efik bey he m e n Kepez srtlarndaki d i r e n m e yuvalarna d o r u sr d. Btn Trk toplar da bu srtlar dvmeye balamt. D m a n b u r a d a bir s r e d a h a dayanmay denediyse de pabucun pahal olduunu en sonra anlayarak demiryo luna d o r u kamaya balad. Byk d m a n kuvveti de bu yoldan ekilmiti. Kepez srtlarndaki son d m a n dayannn da k mesiyle ehir batanbaa T r k l e r i n eline gemiti. efik b e y . H a c k r bey, Y r k A l i ile b r s u b a y v e k u v a y i milliye ki'mandanlar, beraberce gezip grdkleri bu ehri artk tanmyorlard. ehrin d r t t e yanm, yklmt. Yangndan kaarken makinal tfeklerle ehit edilmi y nla oluk ocuk, kadn ve erkein kaldrmlarda yattn grdler. B i r o u n u n ak kalm aziar ve gzleri, l m den nce duyduklar korkunun derecesini gsteriyordu. Sava sresince sa kalan Trk ve Rum halkndan b i r k a yz kii, Fransz kilisesine snmt. Buraya s nanlarn daha ou, Rumdu. efik beyin, Menderes kprbana gelip inceleme yapmasna sebep olan alt Fran sz j a n d a r m a s d a b u r a y a s n a n l a r a r a s n d a y d . A l b a y e f i k bey, y a n n d a b t n b r k u m a n d a n l a r olarak d o r u c a bu Fransz kiiisesine gitti. Birok Rum kuvayi milliyecilerin kendilerini ldreceklerini sanarak alamaya, inlemeye ve efik beyin ayaklarna k a p a n m a y a b a l a d . B u n l a r , k e n d i l e r i n i n ecnebi o l d u k l a r n s y lyor ve ldrlmemeleri iin yalvaryorlard. K u m a n d a n : Hangi millet ve rktan olursanz olunuz, cannz v e m a l n z e m n i y e t a l t n d a d r , h i k i m s e klnza d o k u n a maz, Trk milleti vahi bir millet deildir, dedi. Sonra k s e d e b u c a k t a s a k l a n m b i r o k R u m k a d n v e kzn d a 443

toplatp Duraya getirtti. G a n i m e t olarak alnan b t n s i lhlarla c e p h a n e toplanp sayld. efik bey, Aydn'dan ayrlrken t a t a m a d ve bu yzden de e h i r d e brakmak zorunda kald bir yn t o p mermisini yeniden eline geirince ok sevindi. H e m e n bunlar, elde kalabalk asker varken uzak kylere tat maya balad. Rahibelerin manastrna ve h k m e t kona n a s n a n R u m l a r n says iki b i n k a d a r v a r d . A l b a y e f i k bey, h k m e t y a p l a r n d a t o p l a d R u m halk artklarna scak yemek ve e k m e k verdirerek, o n lar h e r h a n g i b i r f k e y e k a r k o r u m a k g r e v i n i d e z e rine almt. A y d n h k m e t d a i r e s i n d e t o p l a n a n k u m a n d a n l a r , bir mucize gibi yarattklar bu byk olaya kendileri de a yor ve o c u k gibi seviniyorlard. Bata efik beyie Ha c k r bey o l a r a k hepsi de bu d v n yldzlar o l a r a k ^ Y r k A l i E f e ile Klloglu H s e y i n Efe'yi g r y o r v e on-"" iarn y i i t l i i n i h a y r a n h a y r a n y z l e r i n e k a r s y l e y e r e k bir m i n n e t b o r c u d e d i k l e r i n e i n a n y o r l a r d . A y d n ' a ilk g i r e n *re h k m e t k o n a n i g a l e d e n k o r k u s u z Y r k Ali Efe, h e m e n k e n d i n i bir f o t o r a f m a k i n a snn o b j e k t i f i k a r s n d a b u l m u t u . Bir s a n d a l y e d e o t u rarak ektirdii bu resim, onun gen, temiz ve mert y zn o k sonra yazlacak tarih kitaplarnn sayfalarna da armaan edecekti. Bir ngiliz tank, Aydn'da ldrlen Rumlarn saysn d r t y z o l a r a k b i l d i r m i . Y u n a n l l a r ise iki b i n R u m l d r l d n d e a y a k d i r e m i l e r d i . B i r F r a n s z s u b a y ise l d r l e n R u m l a r n b i n b e yz, iki b i n k i i , T r k l l e r i n i n i s e b i n iki y z - bin b e yz a r a s o l d u u n u s y l e miti. A l b a y e f i k bey, a z z a m a n i i n d e b y l e b i r b a a r n n kazanlm olmasndan ok umutlanmt. Bu millet, zor la da olsa, en sonra arslan gibi nclerinden rnek ala rak d m a n t o p t a n g s l e y e c e k ve bu c e n n e t gibi t o p raklar kurtaracak ve onun zerinde hr yaamann t a dn k a r a c a k t . Yalnz, A y d n ' n a l n m a s n d a n b i r iki g n s o n r a i l e r d e i m i t i . O n a r a l a r l a ileri a t l a r a k d m a 444

na yal kurunlar atan babayiitler, grup grup ekilip g i t miti. Hl yangnlar s n d r l m e y e n k o s k o c a Aydn'n kl ve l ynlar arasnda d o l a a r a k hrsyla d i l e r i n i g c r d a t a n Y r k A l i E f e ile v e f a l a r k a d a K l l o l u Hseyin Efe'den gayri b t n savalar ekilip gitmiti. imdi efik ve Hac k r beylerin elinde Yrk'n krk elii k i i l i k b a b o z u k s a v a s y l a b i r k a n i z a m i y e a s k e r i n d e n b a k a b i r ey k a l m a m t . B l g e n i n e f e v e z e y b e k leri, c i v a gibi eie a v u c a s m y o r d u . Aydn m u c i z e s i n i y a ratp yiitliklerini denedikten sonra oluk o c u k kaygusuyla dalp gitmilerdi. efik bey, ehirden k o v u l a n d m a n n y e n i d e n g e l e ceini, hem de pek k o r k u n bir b i i m d e geleceini o k iyi b i l i y o r d u . S o n r a l a r t a l i h s i z Y u n a n b a k u m a n d a n T r i kopis'in Ovalarndan bal, dalarndan ya akan ehir d i y e a d l a n d r d b u g z e l e h r i bir d a h a y a k p y k a c a k lar, b i r a z d a h a T r k k a n a k t a c a k l a r d . Aydn blgesinin de en gzel zamanyd. Her t r l yemi olmaya balamt. Demiryolunun alt ve st yann daki incir baheleri cenneti imrendiren tri incirleriyle Haziran gneinin yaratc scakl altnda mutlu insan elleriyle okanmay bouna bekliyordu. ehrin stndeki yal ve sevimli bir sra t e p e c i k l e r d e t o p t o p g m y n i c n gibi yaldzl y a p r a k l a r y l a u z a k t a n u z a a p a r l a y a n k u t s a l z e y t i n a a l a r , i m d i , g l g e l e r i n d e h i bir m u t l u insan glgesi barndrmyordu. Lloyd George'un t Lon dra'dan fledii zehirli kasrga, bu gzel ba ve bahe l e r i n T r k - R u m b t n s a h i p l e r i n i kl v e k u r u n y a r a l a nyla yere sermiti. lann e f i k bey, A y d n o v a s n a h k i m b i r y k s e k l i k t e k i bahesinde dolarken byle dnyordu : k

D m a n , en azgn b i i m d e g e l e c e k t i , yine de e l d e avuta ne kalmsa bunlarla onun karsna d i k i l m e k t e n baka are yoktu. Milislerle sahra topu bataryasn eh rin bat yamalarna, yz y e t m i beinci alayn n c ; a b u r u ile yz o t u z b e i n c i a l a y n b i r i n c i v e n c t a b u r larn da telsiz telgraf i s t a s y o n u n a , yz y e t m i altnc a l a yn b i r i n c i t a b u r u y l a yz y e t m i b e i n c i a l a y n g e r i k a l a n -

445

larn altm kiilik Aydnl milisle T o p y a t a ' n a yerletir d i . ' Elli k i i l i k Y r k A l i E f e e t e s i v e o n b e k i i l i k T e m e n Kadri bey e t e s i y l e b t n savalarn t o p l a m iki yz akn deildi. Saldr iin Tire'de toplanp Aydn'a d o r u y o l l a n a n Y u n a n g c ise b i r t m e n l i k , y a n i o n b i n s i l h l y d . A l b a y efik bey, b u n c a z u l m g r m o l a n Aydnl larn d m a n l a arpmasn salayabilmek iin ok a lm, s a k a l a n b t n e r k e k l e r e y e n i d e n s i l h d a t m t . B u n l a r d a n a n c a k o t u z k r k kii s a v a l a r a k a t l m , g e r i k a l a n ise a l d k l a r t f e k l e r l e o l u k o c u k l a r n d a beraber alarak ya Menderes'in gneyine, talyan blge sine gemi, ya da d e m i r y o l u boyunca ilerleyerek Anado lu'nun ierilerine doru savuup gitmiti. efik beyin di lei de Aydnllar, Aydn'n savunmasnda kullanmakt. Dmann yeniden ehre d o r u ilerledii iitilir iitilmez, efik beyle Hac k r beyin elleri b r n d e kalmt. 3 T e m m u z 1919 g n . Y u n a n o r d u s u A y d n ' n s t n e y e n i d e n y r d . T m e n k u m a n d a n A l b a y Z a f i r y o s ile S a r Y a n i d i s k u v v e t l e r i T i r e ' d e t o p l a n p hz a l d k t a n s o n ra, k e n d i l e r i n e g v e n l i bir gibi silh ve m a k i n a akrtlaryla ilerlediler. D m a n n b i r k o l u d e m i r y o l u n u izliyor, b r k o l u d a Aydn'n gerilerine d o r u yryordu. Bunu anlayan efik bey, t o p u k u m a n d a n Hakk beyi, b t n [savalar t o p l a y a r a k d m a n n i l e r l e d i i y n e s r m e s i n i e m r e t t i . De m i r y o l u n u n her iki y a n n d a n ilerleyen bir alay akn d m a n g c y l e piyademiz karlkl t f e k l e r i n i p a t l a t m a y a baladlar. Hava ok scakt. Savalarn beyni kayn y o r d u . kindi o l m a k zereydi. Yunan t o p u s u n u n insafsz ca a t e i n e kar bizim t o p l a r da g r l e m e y e balad. Yir mi otuz kiilik kuvvetiyle Aydn'n batsndaki srtlara yer leen Temen erafettin beyin ok becerikli ar makinal tfek ateleriyle dman yandan bimesi ve t o p u m u z u n isabetli atei, dman olduu yerde durdurdu. D m a n n t o p a t e i , b t n hncn T o p y a t a ' n d a k i m a kinal t f e k l e r i m i z i n s t n e b o a l t y o r d u . T o p r a k , y e r yer kaynyor, kme k m e kl rengi dumanlar ykseliyordu. 446

A y d n ' n b a t s r t l a r n d a t o p r a a s k c a y a p a n b u bir avu sava, dman akam karanlna dek bir adm ileri attrmad ve Aydn, bu sre iinde hep elimizde kald. Saat te balayan sava. Yunanllara hi bir umut v e r m e d e n a k a m a dek s r m , efik bey de, o k a u m u da kaplmamt. fkeli bir d m a n alaynn ve arkasn dan da daha gelecek alaylarn karsndaki Trk gc y z d o k s a n silhl piyade, on yedi svari, sekiz ar makinal tfek, drt toptu.. Az da olsa, M e n d e r e s blgesinin u m u d u bu kk kadrodayd. Onun iin bunlar stn d m a n basks kar s n d a e r i t m e k d o r u d e i l d i . B u n u d n e n e f i k bey, 3-4 T e m m u z 1819 g e c e y a r s h o r o z l a r t e r k e n b u k k kuvvetin Menderes ynnde ekilmesini emretti. Ovalarn d a n bal, dalarndan ya a k a n ileli Aydn' bir kez daha a r k a d a brakan bu bir a v u savann banda M e n d e r e s r m a n a d o r u a t n n s t n d e i l e r l e y e n e f i k bey, i l e r d e bundan ok daha zor gnler geleceini dnyordu. A l b a y efik beyin bu kk kuvveti, iki kademeli ola rak ekildi. Birinci kademe kprnn ilerisinde, ikincisi de gerisindeki yamalarda mevzilendiler. T o p u batarya s Petraki iftliinde mevziye sokulmutu. Hepsinin ku m a n d a n da Binba Hac kr bey idi. A l b a y efik bey, Aydn'n d m a n c a ilk i g a l i n d e Na zilli y n n d e e k i l m e y e r e k Menderes'in g n e y i n e den Cine ynne ekilmiti. Bu kez de yine o n u n gibi yapt. B u n u n ikisini de ya parken gerekten ok dnm, ok ince hesaplar yap m, o n d a n sonra k a r a r vermiti: Bir kez d m a n l a ara da doal bir engel meydana geliyordu. Savunmas kolay d. Nazilli ynnde ise byle bir engel y o k t u ; b u n u n iin de s a v u n m a s g t . Hele kendi elindeki bu k m e n c i k k u v v e t l e s a v u n m a k h a y a l d i . N a z i l l i y o l u s a v u n m a i i n ak, d m a n iin o k elverili idi. Sonra, dman, sa brne dayanm bir kama gi bi bir d m a n her z a m a n k o v a l a m a k z o r u n d a o l a c a n dan Anadolu'nun ierilerine d o r u d e m i r y o l u n u izleyerek g i t m e k t e n bir s r e i i n o l s u n e k i n e c e k v e o r a l a r d a m i l -

447

! kuvvetlerin t o p l a n m a s ve t o p a r l a n m a s

iin

vakit ka

zanlm olacakt. En sonra, oras talyan blgesiydi. Onlarn pasif y netimleri altndaki bu b l g e d e bir s r e iin olsun hazrlanlabilirdi. Yunanllar, kuvayi milliyeyi yok e t m e k iin Menderes'in gneyine geince de talyan ordusuyla kar l a a c a k l a r d . B u d a b i r b i r i n d e n hrsl b u i k i d m a n b i r birine drebilirdi. 4 T e m m u z 1919 g n , e r k e n d e n Y u n a n l l a r e h r i n batsndaki Topyata'na bouna yzlerce top mermisi at tlar. e f i k b e y , k u v v e t l e r i n i n h l e h i r d e v e o s r t l a r d a olduunu sanyorlard. Hi bir yandan kendisine ate edil mediini gren d m a n , bir kez daha kollarn sallayarak ehre girdi. Artk onu tuz-ekmekle karlayan ne bir Rum. ne de bir Trk eraf vard; ller, ller, ller ve hl duman tten yangn yerleri, bol ve zengin Ege aydn lnn i i n d e s r t y o r d u . e f i k b e y i n , f k e l i s a v a l a r n elinden kurtard b i r k a bin hristiyan, h k m e t dairele rinden balarn uzatm gelen Yunan kuvvetlerini s o m u r t kan seyrediyorlard. Artk, hepsi savan ne o l d u u n u an lamlard. Aydn'a giren Y u n a n k u m a n d a n . efik bey kuvvetle rinin ekilme yn olan Menderes kprbana d o r u n e m l i c e bir saldr yaptrd. Bir Yunan alay, k p r b a n a d o r u ilerlerken iki t a b u r l u k bir kuvvet d e M e n d e r e s k p rsnn gneybat y n n d e yaylarak yrmeye balad. Gneybat ynnde ilerleyen taburlar, bizim t o p u m u z u tehlikeli bir d u r u m a s o k m a k zereydi. Hac k r bey, bataryann bandan ayrlmayarak bu dman taburlarn s r e k l i v e i s a b e t l i b i r a t e a l t n a a l d r d . ki d m a n t a buru sendeledi ve o l d u u yerde kalverdi. M e r k e z d e n t a m kprbana doru ilerleyen Yunan alay bizimkilere ok yaklamt. Onlarn bsbtn yaklamasn isteyen Hac kr beydi. T a m gerekli bir hedef haline g e l d i k l e r i n d e z e r l e r i n e k o r k u n b i r b a t a r y a a t e i ile a r m a k i n a l t f e k atei atrd. Koca alay bir kez sarsld, s o n r a allak b u l l a k o l d u . T a m b u s r a d a Y r k Ali Efe ile T e m e n K a d 448

ri bey mfrezeleri, y a n d a n saldrdlar. Eldeki nizamiye k u v v e t i d e Y r k A l i E f e ile b i r l i k t e ileri a t l d . Dmann kuvveti yirmi kat stn ise de hi sava yz grmemi olduu anlalan d m a n alay iinden sk sk v u r u l u p d e n l e r h a y k r p i n i e d i k e h e p s i n i n m o raii bozuldu ve yzlerini Aydn'a d n e r e k k a m a y a ba ladlar. E n o k iki y z k i i l i k T r k k u v v e t i , Y r k A l i E f e ile Kliolu Hseyin en b a t a o l a r a k bu k a r n c a g i b i k a l a balk d m a n k u v v e t i n i n l e r i n e katp k o v a l a m a y a bala d. S a v a g e r i d e n d r b n l e s e y r e d e n e f i k b e y , b u ie ap kalmt. G e r i a n a k k a l e ' d e ve G a l i y a ' d a byle eyierle ok karlamsa da yine de a m a m a k t a n ken dini alamyordu. Bu bir a v u k a h r a m a n y a r a t a n kendisiydi, bu arslanlardaki maya ne mayayd! Dmdz Aydn ovasna kan bir avu sava, ger e k t e n bir a v u o l d u u n u g s t e r i n c e , s a v a A y d n ' n g n e y i n d e b i r y e r d e n y n e t e n Y u n a n k u m a n d a n , h e m f kelenmi, hem de armt. O, batan byk bir ete ci dalgasna arptklarn sanmt. Hepsi yle sanmt. T r k savalarnn azln b y l e c e g r e n d m a n , geri dnd ve arkalarndan kovalayan bu bir a v u kah ramann zerine dalga dalga ulland. Savalarmz, bu anszn g e l e n d a l g a y z n d e n k p r b a n a v a r a m a y a r a k Nazilli ynne d o r u atldlar. Maknal t f e k l e r i m i z i n mev zilerinde yalnz kaldn a n l a y a n d m a n , bu n o k t a y a k o r k u n bir t o p u atei a t , s o n r a b u r a y a s t s t e bir k a kez s a l d r d . T o p r a a y a p p k a l m b i r k a s a v a , dman sabaha dek bu mevzilere sokmad. Eldeki son g n l l l e r i n e r i y i p g i t m e s i t e h l i k e s i be lirdiinden 4 Temmuz akamnn karanl. Aydn ovasn kaplaynca efik bey, kuvvetini M e n d e r e s ' i n b r g e c e sine geirerek Devri kahvesi denen yerde toplad. Yrk Ali Efe'nin mfrezesiyle nizamiye erleri g e r i d e n k o c a m a n bir salla bir kez d a h a karya g e t i l e r ve karda siper kazarak dman rman gneyine geir m e m e k iin, yeniden savaa hazrlandlar. 449

2/F. : 29

4 T e m m u z 1919 g e c e s i , b a t a A l b a y e f i k b e y , B i n b a Hac k r bey ve Yrk Ali Efe olarak y a n y a n a k u ru topraa o t u r a r a k talihsiz Aydn ovasnn geniliince g k l e r e y k s e l e n kzllklar seyrettiler. Aydn'da y a n m a k t a n k u r t u l a n s o n T r k e v l e r i d e a t e l e n m i , c a y r cayr y a n y o r , e h r i n z e r i n e kpkzl b i r d u m a n y n y k s e l i y o r d u . M e n d e r e s ' i n karsna ekilen Y r k Ali Efe'den szde almak iin bu gece serbest kalan Yunan tabur lar, oradaki btn Trk kylerini atelediler, kaamayp evlerinde kalan btn Trkleri ldrdler. Venizelos'un askerleri, bu gece dnyann en zengin topraklarndan bi riyle rtl bulunan Aydn ovasnda ate bayram yap yorlard. Bu ate ve kan bayramndan kurtulmaya alan Trk kylleri d u r m a d a n Nazilli'ye d o r u kayor ve kaya lklarla Menderes'in gneyindeki talyan blgesine gei yorlard. 5 T e m m u z 1919 g n a k a m n a d e k d m a n M e n d e res'in b r yakasna geirmeyen savalar, 6 Temmuz 1919 g e c e s i , M e n d e r e s r m a n k p r d e n v e G l h i s a r ka yndan geen bir dman kuvvetince evrilmek tehli kesi geirdiler. Bunu gren Yrk mfrezesiyle nizamiye k u v v e t i , k p r b a n b r a k a r a k t e h l i k e d e n s y r l m a k zo r u n d a k a l d . M e n d e r e s ' i n g n e y i n e g e e n b u d m a n kuv veti, rmaa yakn iki T r k k y n b a t a n b a a yakt. Bu a r p m a l a r y a k n d a n i z l e y e n t a l y a n k u m a n d a n l , Yu-. nanllarn baka vahet yapmasn nledi. 6 T e m m u z 1919 g e c e s i , M e n d e r e s k p r s n n y a k n l a r n d a n k a r y a k a y a g e e n Y u n a n l l a r . e f i k b e y i n i ne'deki k a r a r g h n a d o r u ilerlemeye baladlar. Kuvayi milliyeciler hep kylerine daldndan hi bir kurun sesi iitmeden r a h a t a ilerliyorlard. Bu srada efik beyin d n d ey oluverdi. Yunan o r d u s u n u n karsna, drt y z k i i l i k b i s i k l e t l i b i r t a l y a n Z a g i l e r i b l y l e bir d a t o p u bataryas, iki makinal t f e k b l ve bir de pi yade blyle glendirilen ine'deki talyan igal g c dikiliverdi. Yunan ordusu, zoru grnce, drt gnlk bir igal450

d e n s o n r a 1 0 T e m m u z 1919 g n y i n e M e n d e r e s r m a nn k u z e y i n e e k i l d i . t a l y a n l a r , b u n d a n s o n r a M e n d e r e s k p r s n n her iki yanna a s k e r yerletirdiler. t a l y a n a s k e r l e r i M e n d e r e s kylarn k o n t r o l a l t n a aldktan sonra, M e n d e r e s kysndaki kylerinden kap ine'ye ekilen btn kyller yeniden evlerine dndler. talyan igal k u m a n d a n l , ine'de Albay efik bey le karlkl grerek, bir daha Menderes y n n d e Yu n a n l l a r a s a l d r l m a m a s s t n e s z aldt. Artk, ine karargh tarihe karyordu, b r e v i n i ya pp b i t i r m i t i . i m d i , e f i k b e y , U m u r l u ' d a t o p l a n a n a d a m larnn bana g e e c e k t i . T o p u k u m a n d a n H a k k bey, orda bin kiiye yakn bir kuvvet toplamt. imdi, Menderes blgesinin btn kuvayi milliyecileri U m u r l u ' d a b i r a r a y a g e l i y o r d u . D e m i r c i M e h m e t E f e , gcr g c r g i y n e k l e r i y l e k k a t l a r n n z e r i n d e a r k a s n d a n g e l e n iki yz z e y b e k l e U m u r l u ' y a inmi, Nazilli j a n d a r m a t a b u r k u m a n d a n Y z b a N u r i bey v e k u m a n d a n Hakk beylerce karlanmt. D e m i r c i M e h m e t Efe'nin iki yz atlyla U m u r l u ' y a ge lii, b i r b a y r a m h a v a s y a r a t m t . A l b a y efik bey. bir g n talyan k u m a n d a n l a r y l a v e d a l a a r a k yannda Binba Hac kr bey, T e m e n Kadri bey, Yrk A l i ' E f e ve Kllolu Hseyin Efe ve a d a m lar o l d u u h a l d e i n e - D a l a m a y o l u n d a n U m u r l u ' y a y o l land. efik bey, atnn zerinde, amlar, meeler, p r n a l l a r l a k a p l D a l a m a d a y o l u n d a a r a r y o l a l r k e n bir yandan zeybeklerin syledii yank gurbet trklerini din liyor, b i r y a n d a n d a b u n d a n s o n r a olacaklar d n y o r du. Yunanllarn ilk Aydn'a gelilerinde, elinde bin k i i lik b i r k u v v e t b u l u n s a y d h i o n l a r o g z e l e h r e s o k a r myd? te, o bin kiilik kuvvet imdi Umurlu'da t o p l a n m b u l u n u y o r d u . Artk d e s t a n , g n d e n gne b y y p g e nileyerek srp gidecekti. Bu altn destann ba say f a l a r n d a y e r a l a n u b i r a v u y l i t i n y a n s r a o d a kl s a l l a d i i n s e v i n i y o r d u . Y r k A l i Efe, g n e l e r i , y a z scandan mavi bir d u m a n gibi eriyen yksek ve yaln 451

dalarn d o r u u n d a dolaarak efik beyin yanbana a t n dehliyor ve a r a sra k u m a n d a n l a ve Hac k r beyle b i r iki lf a t y o r d u . O n u b t n d n d r e n D e m i r c i M e h m e t Efe'ydi. Onu aylarca n c e savaa a r d n d a : Ben az s t k o k a n oluk o c u u n szyle hare ket etmem! diye haber salmt. Yrk'n b t n korkusu onunla g n n birinde atmakt. O. Demirci stne epeyce eyler b i l i y o r d u . D e m i r c i M e h m e t Efe. b u l u n d u u y e r d e kendinden baka efe barndrmazd. Ya o n u n emrine giri lirdi, ya da lnrd, parola buydu. Yrk'n Tann'dan baka kimseden korkusu yoktu. Bunu Demirci Mehmet Efe de bilse g e r e k t i . Hac k r bey, b t n Umuriu'da toplanm olan kuvayi milliyenin kumandasn almak ze r e g i d i y o r d u . A l b a y e f i k b e y ise, b t n b u i l e r i k e n d i s i ynettii halde, hl stanbul'daki Harbiye Nezareti'nin tmen kumandanlarndan biriydi; onunla ilgisini kesme m i t i . B y i e seyyal b i r d u r u m d a a l m a y d v a i i n daha yararl buluyor, bunun iin de kuvayi milliyenin d nda g r n m e y e alyordu. U m u r l u ' y a vardklarnda her y a n d a k a r n c a gibi s i lhl z e y b e k l e r i n kaynatn g r e r e k sevindiler. T o p u k u m a n d a n smail Hakk bey bata o l a r a k Yzba N u r i bey, o n u n y a n n d a narin yapl, keskin k a h v e r e n g i bakl ve tam Efe klnda silhlara b o u l m u D e m i r c i M e h m e t E f e , o n u n a y v a z S k e l i Ali E f e v e s r a y a g i r m i b i r y i - , ] n s a v a , o n l a r s e v i n l e k a r l a d . Y r k A l i E f e ile Demirci M e h m e t Efe i l k k e z k a r l a t l a r . D e m i r c i i l e r i | atlarak Y r k Ali Efe'yle kucaklat ve y a n a k l a r n d a n perek onu birka gzel szle vd. M e n d e r e s blgesinin yetitirdii btn yiitler Umuriu'da toplanmlard. Cok k o n u u l a c a k ey vard, kumandanlar bir yanda, zeybekler ] bir yanda o t u r u p akam yemei yediler ve sabaha d e k j konuup dertletiler.

452

KUTSAL

SYAN

B y k dnceler uruna ya
ayan kii, kendini dnmeyi unutur. Feuerbach Kzm Karabekir Paa, on beinci k o l o r d u k a r a r g hnn b a h e s i n d e a s k e r l e r i n s u l a d y a z i e k l e r i n i s e y r e d e r e k a a y u k a r d o l a y o r , bir y a n d a n d a s a n a y i g r b z l e r i adn v e r d i i , y i n e k o l o r d u y a b a l k s z y u r d u o c u k l a r i i n bir a r k b e s t e l e m e y e a l y o r d u . Y r ye de uygun gelecek b i i m d e bir ark bestelediinde hep gezinerek dolamak detiydi. D o u n u n ksz ocuklar n toplayarak kolorduya bal sanat okullar kurmay ta Trakya'dayken tasarlam ve Harbiye Nazrna da a a rak b u d n c e s i n i n u y g u l a n m a s e m r i n i a l m t . u s rada elleri arkasnda i e k l e r e b a k a r a k dolarken r u h u n da iki trl mutluluk k a y n a m a k t a y d . Bunlardan b i r i . epeyce zamandr tasarlayp d u r d u u sanayi grbzleri ni k u r u u , i k i n c i s i d e y a r n . 3 T e m m u z 1919 g n M u s t a f a K e m a l Paa ile Rauf b e y v e a r k a d a l a r n n E r z u r u m ' a g e lecekleri gereiydi. M u s t a f a Kemal'in Erzurum'a gelii, ok nemliydi. Sonra, yalnz da deildi, onun yannda h e m d e v r i n e n y i i t v e e n n l a d a m e m e k l i B a h r i y e Nazr H s e y i n Rauf b e y d e b u l u n u y o r d u . K z m K a r a b e k i r ' i n onunla eski ve yakn d o s t l u k l a r vard. Btn kolordu ve ehir halk arasnda Mustafa Ke m a l Paa'ya k a r bir s e m p a t i y a r a t l m a s i i n e l i n d e n g e leni y a p m v e y a p t r m t . D o u h a l k , M u s t a f a K e m a l ' i , oka tanmazd. Bununla beraber o n u n kendisini a b u cak istedii gibi t n a t a c a n a inanyordu. Hele M u s t a f a Kemal apnda, Anafartalar dolaysyla stne dnya ga zetelerinde pek ok yaz yazlm byk bir k u m a n d a n n Erzurum'a, kendi yanna gelmesi, kendi prestijini de ar t r a c a k bir n i t e l i k t a y o r d u . A r t k , d o u i l l e r i n d e n k u r t u 'u g n e i n i n d o m a s , b i r h l y a o l m a k t a n kp g e r e k 'eiyordu. Mustafa Kemal, geri, stanbul'da k o n u t u k l a 453

j
nndan beri, douda bir hkmet kurulmas dncesini yerinde bulmamt. Ama, hele bir gelsin, neler olacan k i m s e bilmezdi. Hele R e f e t Paa'nn, M u s t a f a K e m a l Paa'nn, Erzurum'a d o r u yola kmasndan sonra 1 Tem m u z t a r i h i y l e e k t i i t e l g r a f , o k a r t c b i r eydi., S a n k i , M u s t a f a Kemal, Sivas'tan ayrlr ayrlmaz, hain eller bir daha geri d n m e m e s i iin Sivas'n m u a z z a m demir kaplarn ardndan kapam gibiydi. Her ne olursa olsun, imdilik m e y d a n d a iki ampiyon gryordu: Bunlardan biri kendisiyse. br de Mustafa K e m a l Paa'yd. B t n t e k i l e r irili ufakl f i g r a n l a r d a n b a k a b i r e y d e i l d i . E e r M u s t a f a K e m a l P a a ile iyi anlaabilirse T r k i y e ' n i n k u r t u l u u a b u c a k bir gerek haline gelebilirdi. M u s t a f a K e m a l Paa'y kratnca karlamak, artk bir grev olmutu. Bunun iin. paa, Sivas'tan yola kt n d a n beri halk, o r d u , o k u l l a r ve Sanayi Grbzleri g e l e c e k b y k a d a m e n iyi b i i m d e k a r l a y a b i l m e k i i n elinden geleni yapyordu. Kzm K a r a b e k i r Paa, ikindi serinliinde st ak o t o m o b i l i n e binerek ehirde ufak bir gezinti yapt. O ge e r k e n ehir halk d u r u p o n a bakyor, g l m s y o r ve o n u selmlyordu. ok c e f a l a r ve bellar g r m olan Erzu r u m halk, Erzurum'un bir Ermeni ehri olmayaca ga rantisini bu g r b z g v d e l i , ak alnl, d e m i r bakl p a ada gryor ve onu seviyordu. Hl, geni b i r h a r a b e ynndan b a k a bir ey o l m a y a n bu eski T r k ehri Erzurum, imdi ancak birka eski yapsyla ve yanp yklmam b i r k a eviyle ayakta d u r u y o r d u . General A n t r a n i k denen Ermeni beisnn k lcndan g e m e m i b i r k a bin kii k o v u k l a r d a v e h a r a b e l e r d e b a r n m a y a alarak, g n l e r i n acln u m u d u n u n gzelliiyle yenmeye alyordu. Bunun iin gen paa nn canl, trai ve krmz yz, onlarn bu tatl u m u d u n u b e s l e y e n bir y i i t l i k r n e i gibi g r n y o r d u . G n g e lince o n u n Ermeni ordularyla bouacan ve bu bely bu snrlarn ok t e s i n e atacan biliyordu. Paa, yarn Erzincan kapsnda 454 Mustafa Kemal Pa-

a'y k a r l a y a c a k o l a n a s k e r ktasn g z d e n g e i r m e k i i n k l a y a g i t t i . T e m m u z g e c e s i n i n p e k iri y l d z l a r , Er zurum'un karanlk gklerine aslnca ehirdeki b t n g rlt de dinmiti. Meydanlarda gevi getiren kzlerin yanbanda kanlar ve bunlarn iinde uyuyan kyller h o r l u y o r d u . Issz c a d d e l e r d e b e k i l e r i n k e s k i n d d k l e r i iitiliyordu. Kzm Karabekir'in odasnda hl lmba ya n y o r d u . G e n p a a , b i r yn m s v e d d e n i n z e r i n e e i l mi, o c u k l a r iin yazd bir piyesi y e n i d e n g z d e n g e iriyordu. Sonra, balkona kt. Karanlk ehre ve onun tesindeki karanlklara ve karanlk da siluetlerine dal d. U y k u s u g e l m i y o r d u . Y a r n , m r n n e n n e m l i g n leri b a l y o r d u . Evet, M u s t a f a K e m a l P a a ' n n g e l i i y l e , y a p l a n g i z l i h a z r l k l a r n a r k b i r d e n b i r e d a h a hzl d n meye balayacak, o k nemli g n l e r Trkiye'nin kapsn alacakt. Erzurum'a geldi geleli, nemli olaylar Trkiye'nin ka psn a l m a k d e i l , kryor, h l e v s a h i b i y a t a n d a n kalkp da kapy krana yle g e r i n e r e k bir y u m r u k ata myordu. Blgesinde bir eyler o l d u u n u iitiyorsa da bun lar y e t m e z d i . Asl b y k d v , o, M u s t a f a K e m a l ' l e el ele verip dmann zerine y r m e y e baladktan sonra balayacakt. D n y o r d u : 15 Mays'ta gzel zmir, Ali N a d i r Pa a bunakinin e r r i n e k u r b a n g i t m i t i . K a m b u r zzet ha i n i ile e l e l e v e r e n b u a l a k k u m a n d a n , d e m i r i z m e i i d m a n a paha biilmez bir k p r b a olarak zmir'i balayvermiti. Herkes aknlktan k k dilini yutmu, a n c a k o k a d a r i k l a k a l m t . z m i r ' i n i g a l i , e l b e t t e bir balangtan baka bir ey deildi. zmir'in elden gidii birok g e r e k yurtsever gibi K z m K a r a b e k i r ' i d e u y a r m t . G e n p a a , o z a m a n , Er z u r u m depolarndaki ynla silh ve c e p h a n e n i n neden t r e n l e r e d o l d u r u l a r a k Trkiye snrlarndan dar aktarl makta olduunu iyice anlamt. Gen paa, zaten bunu daha nce dnmt. Kumandann istihbarat dairesi adamakll altndan hi bir nemli haberi sektirmi455

y o r d u . Bunun iin de ngilizler hem onu aidatamamiar.. h?;m d e k e n d i l e r i g z e l c e a l d a t l m l a r d . 1 4 M a y s 1919 g n , y a n i i g a l d e n b i r g n n c e z m i r l h a k Red h e y e t i n i n E r z u r u m ' a g n d e r d i i u t e l g r a f ne acyd: zmir v e h a v a l i s i Y u n o n ' a i l h a k e d i l i y o r . g a l b a l a d . zmir v e m l h a k a t k a m i l e n a y a k t a v e h e y e c a n d a . z m i r s o n t a r i h g n n y a y o r . Son i m d a d m z , s i z i n g n d e r e c e i n i z m u a v e n e t e baldr. M i t i n g l i t e l g r a f l a r l a her yere b a v u r u n u z v e v a t a n o r d u s u n a i l t i h a k a hazr lannz. Vakar ve sknetinizi son derece muhafaza ederek k i m s e n i n i n c i n m e m e s i n e d i k k a t v e itina o l u n m a s . te, B e l e d i y e Reisi Z a k i r e f e n d i n i n k e n d i s i n e o g n verdii telgraf, byle diyordu. Bu telgraflarla mitinglerin ne gibi bir yarar olacakt? Yabanc milletlere kar in leyip f e r y a t e t m e k t e n s e bir an nce v u r u c u mill gc, meydana getirmeye almalyd. Dman, a n c a k silhn d i l i n d e n a n l a r d . B u , e s k i b i r d e r s t i . Pasif d a v r a n l a r l a d m a n d u r d u r m a y d n e n l e r , zmir'in i g a l i k a r s n d a sersemlemilerdi. Paa, H a r b i y e N e z a r e t i n e i d d e t l i b i r t e l g r a f e k e r e k o s e r s e m l e r e ne y a p y o r s u n u z ? d i y e s o r m u t u ve Er z u r u m halkyla birlikte o r d u n u n da heyecanda o l d u u n u sylemekten ekinmemiti. Harbiye Nezaretine bu telgraf eken paa, el altn dan da byk bir miting tertiplemesini s u b a y l a r a ve hal ka e m r e t m i t i . M i t i n g , 18 Mays'ta yaplm ve m i t i n g y neticileri eliyle itilf devletleri mmessillerine iddetli p r o t e s t o l a r yazlmt. zmir b l g e s i n d e neler olduunu, Erzurum halkna 1 9 M a y s t a r i h l i A y d n b l g e s i Reddi l h a k h e y e t l e r i n i r r imzalarn tayan telgraf anlatmt. stanbul h k m e t i n den hi bir ses kmamt. Kimbilir, belki stanbul h k meti, bu ilerde Anadolu'da haber bekleyenler k a d a r da bilgi sahibi deildi. Bu e t i n d u r u m karsnda gen paa, ne gibi bir g sahibi o l d u u n u ylece bir hesaplayvrmiti: I s 45

tanbul'daki birinci, Trakya'daki ikinci ve zmir'deki on ye dinci k o l o r d u l a r d a n artk hi bir yararlk beklenemezdi. Paa, Diyarbakr ve Sivas'ta bulunan k o l o r d u l a r i s t e n i len amalar iin kullanabileceine gveniyordu. Erzurum M d a f a a y Hukuk Dernei de sznden dar kmad ndan onun araclyla d o u vilyetler halkn uyarabilir ve aydnlatabilirdi. Ermenistan, Pontos ve Krdistan iin dmanlar, b t n gleriyle alyorlard. Dou sorunu, gerekten ok nazikti. Bunda ufack bir yanllk y a p m a y a gelmezdi Burda yaplacak bir yanllk d m a n l a r n sel gibi m e m l e k e t iine d o r u akmasna sebep olacakt. Eer d o u ufuk l a r n d a d e m i r d e n bir d i r e n g c y l e s i l h e l d e b e k l e n m e seydi buralar da o k t a n zmir'in akbetine urayabilirdi. Ermenilerle Pontosular, btn el ele vermiti ve itilf devletlerinin klavuzluu ile ileri a t l m a y a hazr bek liyorlard. zmir'in igalinden sonra, d o u d a da amalar b yk tehlikeler gsteren bir propaganda balamt. Dou vilyetleri ancak Kafkas devletleriyle bir federasyon k u rarak kurtulabilirdi. Ermeniler byk savan sonlarnda ve bitiminden sonra yz bine yakn Krt, Trk ve M s lman kestiklerinden onlara federatif bir devlet k u r m a k dncesi her zaman iflsa m a h k m d u . Daha ok Krt lere yneltilen bu propaganday paann k u r d u u geni rgt az zamanda nleyivermiti. Kzm Karabekir, d o u halkn bu k o r k u n f e l k e t l e r ve propagandalar karsnda uyarmaya alrken bu hal kn, i s t i b d a t d n e m i i i n d e b t n k r l e m i v i c d a n l a r n n yaln duvarna da arpmt. zmir iin m i t i n g hazrla maya alan paaya birok Erzurumlular gelmi : A c a b a bu iin s o n r a , a r k iin bir fenal o l u r m u ? B u E r z u r u m ' d a k i n g i l i z l e r i n g z n n d e iyi o l u r m u ? diye bile s o r m u l a r d . Gen paa onlara yle karlk veriyordu : z m i r i i n i m d i h a y k r a c a k s n z ; a r k i i n ise s o n ra silha sarlacaksnz! 457

Paann blgesinde. Rumlar devede kulak o l d u u n dan imdilik Trabzon tehlikede saylmazd. T r a b z o n iin dnlecek bir tek t e h l i k e dardan tpk zmir gibi igal edilmesiydi. Trabzon metropoliti Hrisantos 2 Mays'ta Paris B a n Konferans'na korkun bir muhtra vermiti. Buna gre. btn o blgede yaayan Mslmanlarn pek ou da Rumdu. Pontos Cumhuriyetinin kurulmasyla hepsi yine eski dinlerine ve milliyetlerine dneceklerdi. Eer bu g zel T r k ehri, dardan Pontosular adna igal edilir se Bayburt'a dek uzanan blge, birdenbire tehlikeye d ebilirdi. Ermenilik ve Krtlk sorunu hemen canlanp ateienebilirdi. te, bu tehlikeyi gz n n e alan paa, N a r m a n bl gesinde bulunan nc tmeni, Gmhane-Trabzon bl gesine yerletirmek istemiti. Ermeni ordusuna kar nizamiye tmeniyle iki t m e n l i k de, airet a s k e r i bulu nuyordu. Gerekince nc tmenden de hemen yararla nabileceini dnyordu. S a r k a m b l g e s i n d e n d a r d a Elviyei S e l s e d e nilen blgede btn T r k snn zerinde k k ra h k metleri kurulmutu. Ermeniler henz bu blgeyi ele ge ilmemilerdi. Kzm Karabekir, bu h k m e t i k l e r i des tekleyerek yaamalanna yardm etmek ve onlan elde tut mak iin abalyordu. Burada en nemli yer, Nahcivan'd. Buras ileriki ha r e k e t l e r i i n s t r a t e j i k b i r b l g e d e e r i t a y o r d u . 1918 y lnda b u r a d a b u l u n d u u n d a paa, h a l k t a n bir milis ala y kurmu ve bunu pek ok silhla silhlandrmt. Bu blgede Ermeninin g l g e s i bile y o k t u . Paa, a c a r ve f e dakr birka subayn bu blgeye salarak bizim topra mzla b i r l e t i r i v e r m i t i . Paa, 20 Mays'ta E r z u r u m c i v a r n d a n g e e n Halit b e y (Paa) k u m a n d a s n d a k i n c t m e n i t e f t i e t m i t i . H a l i t b e y , p a a ile E r z u r u m ' a g e l m i v e o r a d a h e r eye b a kaldran iki ihtillci gizliliiyle k o n u m u l a r d . Paa daha Erzurum'a v a r m a d a n nce, Harbiye Nezaretin den Halit bey iin e m i r g e l m i t i . ngilizler, Nezareti sk458

trarak Halit beyin stanbul'a gnderilmesini istiyorlard. O r d a n da, elbette o n u y a k a p a a ederek Malta zindanla rna sreceklerdi. Halit bey. dnya savanda ngilizlerin di biledii kumandanlardand. P a a ile H a l i t b e y , u z u n u z u n d e r t l e m i l e r d i . H a l i t bey, d a h a b i r k a ay n c e Elviyei Selse'nin igali iin Kzm Karabekir'i sktrp duruyordu. imdiyse ayn ku m a n d a n , Elviyei S e l s e b i r y a n a , b t n d o u d a n u m u d u n u kesmiti. Paann: Sulhun erefli olmas istikllimizin kurtarlmas iin m n a s i p bir f r s a t t a E r m e n i s t a n ' n rehine o l a r a k i galiyle mmkn olacaktr, szne kar yle diyordu : Ben bunu tehlikeli g r m y o r u m . Bize vilyet de verseler gidip o r a d a h k m e t kurmaya ve Trk mille tini yaatmaya mecburuz! Harbiye Nazrnn izinli o l a r a k stanbul'a d n m e s i n i d e iyi n i y e t l e k a b u l l e n e n H a l i t b e y , p a a y i y i d e n i y i y e artmt. O n a : G e r i , b u g n g r d n z a h v a l sizi m t e e s s i r yor, f a k a t bu ahvali b e n z u h u r u n d a n evvel stanbul'da g r m ve kararm v e r m i o l d u u m d a n bende hi bir hsl etmemitir. Siz B a y b u r t ' a kadar gidin. Ben size e m r i m i veririm., d e m i t i . edi iken yeis kat'i

S o n r a da E r z u r u m ' d a k a l m a s iin e m j r v e r m i t i . Pa a, stanbul'da toplanm olan btn deerli k u m a n d a n larn artk uykudan u y a n a r a k yava yava Anadolu'ya ge leceklerini dnerek avunuyordu. Bu deerli insanlar, kle ruhlu deillerdi ve bu klelik isteyen duruma daha o k dayanamayarak stanbul zindanndan birer birer Ana dolu'ya kap g e l e c e k l e r i m e y d a n d a y d . Paa, a n c a k bu d n c e y l e a v u n u y o r d u . D a m a t F e r i t Paa, k a b i n e s i n i k u r m u , Kzm K a r a b e k i r ' i n k u m a n d a n ve o k n a m u s l u bir a s k e r olan evket T u r g u t Paa yine bu k a b i n e d e Har b i y e N a z r l n a g e t i r i l m i t i . G e l e c e k mil f e l k e t l e r i d a h a n c e d e n g r m olan bu asker, Kzm Karabekir'in yann da bir gn :

 Silha sarlmaktan baka are yoktur! d i y e ba rmt. imdi evket T u r g u t Paa dnda b t n bu k a b i n e bir h a e r a t ynndan b a k a bir ey deildi. Paa. 21 Mays'a ok sevindirici bir ifre almt. M u s t a f a K e m a l Paa, dokuzuncu ordu mfettii olarak Samsun'a km t. D e m e k ki, b y k g n l e r b a l a m a k zereydi. Mustafa Kemal Paa'nm gelmesine ok sevinmiti. Z a t e n bu gelii bir aydr bekleyip d u r u y o r d u . o k b yk felketler, Trkiye'nin kapsnda, hemen ieri d a l m a k zere nbet bekliyordu. Bu byk aptaki dev felketler karsnda halk ynlar app kalabilirse de t e c r b e l i as ker ve kumandanlar onlar demirden bir y u m r u k haline getirerek dmann asne gsne indirirlerdi. Evet, artk d o u d a , m e r k e z E r z u r u m o l m a k zere bir hkmet kurmann zaman gelmiti. Y a l n z , mlk v e a s k e r g c n b a n a k i m l e r g e e c e k ti? Erzurum'da baka bir asker k u m a n d a n g e r e k s i n m e z di. Buralar, o tek bcna sonuna dek tutabilecek g t e y di. O bu g c n varln kendinde d u y u y o r d u . Bu h k m e t i n bana a n c a k M u s t a f a K e m a l g e e b i l i r d i . B u n u stanbul'da kendisiyle g r t gnden beri zaten aklna k o y m u t u . inde onun b y k l n k s k a n m a m a k p r e n sibi yayordu. Kendisi, en sonra bir askerdi ve onun anakkale'de. Anafartalar'da gstermi olduu ok yksek kumandan lk d e h a s n v a k t i y l e d e e r l e n d i r d i i g i b i i m d i d e u n u t mu deildi. Sonra, M u s t a f a K e m a l Paa'nn zelliklerini de pek y a k n d a n tanyordu. O n d a gerek sivil, g e r e k s e a s k e r i ik tidarn en yksek doruunda bulunmak istei pek doal bir b i i m d e yayordu. Onun iin M u s t a f a Kemal'in en yksek dorukta emir verebilmek gcn, btn varlyla desteklemeye karar vermiti. M u s t a f a Kemal'in bir ayak n c e Erzurum'a v a r m a s n yle can ve gnlden istiyordu ki. Mustafa Kemal, bunu yakndan bilseydi mutlaka aard. undan ki M u s 460

t a f a Kema! o n u n kendisiyle rekabete girimek eilimi t a dn t a s t a n b u l ' d a s e z e r g i b i o l m u v e b u d u y g u s u n dan kurtulamamt. Dou, bir a y d a n beridir hazrlanyordu. Erzurum K o n gresi orduya bir dayanak, bir destek y a r a t a c a k ve bu k u v v e t l e o r d u e n y a k n d m a n l a r n z e r i n e bir g i bi y u v a r l a n a r a k o n l a r e z e c e k , s o n r a b a t y a d o r u , b yyerek yuvarlanp gidecekti. Erzurum hareket ss ola cakt. Ne yazk ki, M u s t a f a K e m a l Paa S a m s u n ' a kmak la Erzurum'a ulatracak yolu pek ok uzatmt. Doku zuncu ordu mfettii, eer S a m s u n a kaca yerde Trab zon'a km oisayd, bir iki g n d e o t o m o b i l l e Erzurum'a v a r a b i l i r , b y l e c e bir a n n c e ie b a l a y a b i l i r l e r d i . S a m sun'un asayii iin birka gn elenmek, grmelerini belki daha ok zaman uzatacakt. Sonra, kare yollar si yas ve ad e k i y a s r l e r i y l e d o l u y d u . Hele S a m s u n Sivas yolu zerinde benzin bulmaya almak, l gzn de ya a r a m a k gibi bir eydi. Trabzon-Erzurum yolundaysa d u r u m hi de byle de ildi. Kendisi, Trabzon yoluyla stanbul'dan gelip Erzu rum'a geerken bir ara Samsun'a uram, oradaki kor k u n asayisizlii nlemek iin Trabzon'daki alayla t o p u taburunu oraya gndermiti. M u s t p f a K e m a l ' i n S a m s u n ' a k. K z m K a r a b e k i r ' i g e r e k t e n o k zmt. Henz, vakit g e m e m i k e n he men ona ifreli bir telgraf ekerek d o r u c a Trabzon yo luyla Erzurum'a gelmesini dilemiti. Trabzon-Erzurum yo lunda asayi ve benzin b u l u n d u u n u , Sivas y o l u n u n ise otomobil iin hi elverili olmadn syledikten sonra doruca Erzurum'u ereflendirmesini ve bunun kendisini pek sevindireceini sylemiti. M u s t a f a K e m a l Paa, kendi d n c e ve kararlarnn parlak talarna basarak y r m e s i n i seven bir insand. Bunun iin, o, yine kendi bildii yolda g i t m e k t e n a m a mt. nc t m e n , artk Trabzon'a gidiyordu. Halit beyle 461

bir kez d a h a babaa v e r e r e k k o n u m u l a r d . Halit bey, t m e n kumandanln t a k m a bir adla yapacakt. Gere k i n c e Halit beyden kuvayi milliyeci olarak yararlanabile cekti. Bu srada. Kzm Karabekir'in en ok cann skan bir ey olmutu: Sait Molla imzasyla stanbul'dan be lediye bakanlarna birer ihanet belgesi gelmiti. Bu vesi k a d a s t a n b u l ' d a ngiliz m u h i p l e r i c e m i y e t i k u r u l d u u nu, btn tara vilyetlerinde de bu biricik kurtulu yo lunun denenmesini, oralarda da bunun ubelerinin kurul masn salklyordu. Bu iren belgenin pek yaknda m e m lekette kt yankla olacan dnen paa, yanlma mt. Kulaktan kulaa gelen m a n d a sorununu bu telgraf lar adamakll alevlendirmiti. 15 Mays'tan beri, zmir'in igalinden bu yana, sesi k m a y a n Ravlirson, b i r d e n b i r e m e y d a n a k a r a k Kzm Karabekir" grmeye gelmiti. O g n , paa, Kars kapsn daki jimnastik meydannda bulunuyordu. Erzurum'da Cu ma gnleri bu mevsimde bu meydan ok cmbl spot lar geirirdi. evik atlar zerine atlayan delikanl dada lar, e l l e r i n d e k i s t d a l l a r n s a v u r a c a k r a k i p l e r a r a y a r a k c i r i t oynarlar, pehlivanlar soyunup yal gree karlar, bir yanda da davullarn patlatrcasna dven davulcular, z u r n a s n b a n g r b a n g r b a r t a n z u r n a c l a r y e r alr, b t n halk yeni giyneklerini giyerek bu meydann kenarlarndc t o p l a n r , o n l a r h e y e c a n l a s e y r e d e r d i . E s k i d e n b e r i , bir gelenek olarak Erzurum halknn yapageldii bu oyunlara Kzm Karabekir, futbolu, trl koular, maneji, bisiklet y a r n d a k a t a r a k z e n g i n l e t i r m i , b u ksa z a m a n d a Er z u r u m halkna elenceli saatler yaatmak olanan ya ratmt. leden sonra balayan bu elencelere yediden yet mie dek Erzurumlular koar gelir ve ok elenirlerdi. Paa sonradan bu meydana ocuklar ordusu talimha nesi adn vermiti. Paaya gre bu r g t n btn memleket apnda ya plmas gerekiyordu. te, 30 M a y s C u m a g n l e d e n s o n r a , bu e l e n 462

 e l e r i o t u r u p s e y r e d e n K z m K a r a b e k i r , A l b a y Ravlinson'un geldiini grmt. Ravlinson: T i f l i s ' t e b u l u n a n s t a n b u l k a r a r g h m u r a h h a s Ge neral Beach Erzurum'a gelecek. Niin o l d u u n u yazm yor. Zannederim, bu havalinin istikbaline taallk eden mesele iindir. Herhalde geldii iyidir. Paris'teki d r t efen di, buradaki ahvali bilmiyor. Ters bir karar verebilirler. Ermeniler, buralara hkim olamaz, dedi. ki s a a t k a d a r k o n u m u l a r d . Onlar, k o n u u r k e n ocuklar, genler, yallar, btn gleri, btn sevinleriyle oynuyor, barp aryor, e leniyorlard. Ravlinson, bundan baya holanr grn yor, onlar btn dikkatiyle izliyordu. Kzm Karabekir, bu frsat karmak istemeyerek Ravlinson'a : Bu halk, hi Ermenileri b u r a y a s o k a r m? Yedi den yetmie kadar stikll Harbi y a p m a y a yemin ediyor lar, d e d i . R a v l i n s o n d a o n a u k a r l v e r d i : Aklsz o l a n yalnz E r m e n i l e r deil, Paris'teki d r t msydr. Denikin o r d u s u n d a n haberiniz var m? diye de sz hemen deitiriverdi. Kzm K a r a b e k i r : Son aldmz a j a n s l a r d a n Denikin'in A z a k denizi sahilinde Maripol' z a p t e t t i i ve alt bin Bolevik esir a l d anlalyor, d e d i . Ravlinson : Ruslar (beyaz Ruslar) y a l a n sylyor, Denikin or d u s u n d a hi z a p t rabt yok. Her k a f a d a n bir ses kan ve herkesin istediini yapt zapt rabtsz bir ordu. Bol e v i k l e r i n z a p t rabt p e k m k e m m e l . D e n i k i n ' i n bir e y yapaca yok. Denikin'in k a r a r g h Bekatrinovar'da idi. Ben askerlerinin berbatln gzmle g r d m . Hazer de nizi k y s n d a K r e s t o b o s k l i m a n v e i m e n d i f e r i n g i l i z l e r i n e l i n d e . A s t r a k a n B o l e v i k l e r d e . B u r a d a h e r n e v i m--, h i m m a t yapyorlar. T e r s a n e l e r i , m h i m f a b r i k a l a r var. Buras z a p t e d i l m e d i k e iler pek zor, dedi. Kzm Karabekir, B o l e v i k l e r e hi ilgi g s t e r m i y o r 463

gibi yapm, onun szlerini de nemsemez gibi g r n m t. Ravlinson. ertesi gn otomobille Soanl dalarnda Generai Beach'i karlamaya gideceini sylemiti. K zm Karabekir, Irak'ta bir kez bu Generali g r m t . Bu da, Kutlamare'nin d n d e n sonra yaral esirleri de i t o k u etmek iin geldiinde olmutu. Kzm Karabekir, 30 Mays'ta Havza'daki M u s t a f a Kemal'den ald t e l g r a f pek karamsar b u l m u t u . M e m leketin batisinde yle olabilirse de douda hi de yle de ildi. Douda Trk ordusu vuracak dman aryordu. ti lf k u v v e t l e r i n i n d e a r t k b u r a l a r d a s e r v e n a r a m a y a g e l mesi dnlemezdi. Grcler de Ermenilerle el ele ve r e r e k T r k l e r e s a l d r m a z l c r d . Paa, b u n u da byle bili yordu. Paa. o f n l e r i bir kez d a h a and: zmir'in igal e d i l i i n i n ilk g n l e r i n d e b t n T r k i y e u f u k l a r n d a b i r p a s i f isyan dalgas top gibi grlemiti. imdiki u Vahidettin bile o z a m a n p a d i a h l k t a n ekilerek bir vatan evld g i b i y a a y a c a n , D a m a t F e r i t Paa b i l e i k t i d a r d a n e kilip bir y u r t t a gibi v a t a n u r u n d a alacan syle m i t i . B u n l a r n e a b u k u n u t u l u p g i t m i t i ? B u mill v e i n sanca duygular imdi ne olmutu? zmir'in gidiinden s o n r a bir avunma ilc da b u l u n m u t u : zmir g e i c i o l a r a k igal edilmiti. M e n d e r e s bra kmas h k m l e r i n i u s l u c a , akllca yerine getirir, d o u v i l y e t l e r i n i d e i s t e y e n l e r e v e r e c e k olursak zmir'i s o n r a y i n e bize geri v e r e c e k l e r d i . Ravlinson, bu p r o p a g a n d a y paann yzne kar b i l e y a p m a k t a n e k i n m e m i t i . lk g n l e r d e y a p t m i l l kabadayl a b u c a k u n u t a n Damat Ferit'in imdi y e n i den kurduu kabinenin k o l t u u n d a kaslarak verdii bsy a n a t s t a tpk R a v l i s o n ' u n a z n a b e n z i y o r d u . Douda Ermeni stnlne dayanan bir h k m e t kurulmas iin btn d m a n arklar habire iliyordu. Bu. milleti birbirine drecek melunca bir dnceydi. D o u v i l y e t l e r i m i z i h a r c a y a r a k belli b i r b l g e d e b a m 464

sz bir T r k h k m e t i k u r u l m a s n i s t e y e n p e k o k y u r t ta d a v a r d . Bu tip yurttalarn k o r k u s u uydu: Eer d o u d a bu b y k E r m e n i s t a n ' n k u r u l m a s n a e n g e l o l a c a k mill d a v r a n l a r hzlanr, h e l e s a v a h a l i n i a l r s a biz o k c k bamsz T r k i y e ' y e d e k a v u a m a y a c a z . B a r , u z a d k a uzayacak ve Trkiye gerei yeryznden b s b t n si linip g i d e c e k t i r . B u b i i m t a r t m a l a r a z a m a n z a m a n e n aydn, e n a k l b a n d a s a n l a n y u r t t a l a r d a k a t l m , m i l d i d v a y b s b t n b u l a n d r p bir b a t a k l a d o r u s r k lemislerdi. K a z m KaraDekir'i e n o k a r t a n a r k a d a l a r n d a n birisi d e H a l i t b e y o l m u t u . B u d e n l i y i i t , s a l a m v e d e mir i r a d e l i o l a r a k t a n d a d a m d a u m u t s u z l u k u k u r u nun b u t r l s n e d m o l a n l a r d a n b i r i y d i . P a a ise onu, d o u d a d a y a n a c a p a y a n d a d i r e k l e r i n d e n b i r i o l a r a k dnyordu. Sonra, olaylar, zincirleme skn etmeye balaynca bu sevdii asker de gerei anlar gibi olmutu. I r a k ' t a v e K a f k a s y a ' d a y l l a r c a o r d u k u m a n d a n l et mi o l a n H a l i t P a a , E r z u r u m ' d a n g e e r k e n K z m K a r a bekr'le g r m v e o n u n d e m i r g i b i d i r e n m e d n c e lerini p e k o c u k a b u l a r a k y l e d e m i t i : B u r a l a r d a ne u r a y o r s u n u z ? K a v i l y e t vereceklerse orada u millete birz rahat ettirin, yeter! Halit Paa, Kzm Karabekir'in Erzurum yaylasnn sszlklarnda T r k i y e ' n i n b a m s z l i i n a l m a s n a ayordu. zmir'in igali her eye karn b i r b i r i n d e n k o p u k par a l a r g i b i g r n e n T r k m i l l e t i n d e bir p e r i n l e n m e m e y dana g e t i r m i , b u d a k o r k u n d n c e l e r i n i t e r e y a n dan kl e k e r g i b i b a a r a c a k l a r n s a n a n d m a n l a r a f a l atmt. t e , b u a k n l k t a n k u r t u l a n d m a n l a r , b y k bir p r o p a g a n d a k a m p a n y a s n a g i r i e r e k p a d i a h l a m i l l e ti sonuna dek birbirinden ayrmay, daha sonralar da miieti b i r b i r i y l e a r p t r m a y a m a t u t m u v e b a a r m l a r ~dt. Kzm Karabekir, bu kara gnlerin g i t t i k e k a r a r a r a k 465 2/F. : 3 0

gelip atacan bildiinden stanbul'dan balayarak Trab z o n v e E r z u r u m ' d a g e r e k l i h a z r l k l a r d a b u l u n m u , mill ve asker nveyi m e y d a n a getirmiti. O n u n iaretiyle hilyat arkiye, Mdafaay Hukuk dernei tarih grevini y a p m t : B u m i l l k u r u l u n e l i y l e T r a b z o n , S i v a s , Diyar b a k r , M a m u r e t i l a z i z (Elaz), B i t l i s , V a n , E r z i n c a n v i l y e t l e r i m d a f a a y hukuklarna: Asker ve mill tekilt mzn y o k e d i l e m e y e c e i , kiilerin, karl g e l m e d e n de itirilemeyecei, silh ve cephanelerin deitirilen bl ge dna g i d e m e y e c e i , silh ve c e p h a n e n i n d m a n a t e s l i m e d i l e m e y e c e i , herhangi bir v a t a n p a r a s n a d m a n n yapaca saldrnn genel savunmay g e r e k t i r e c e i stne kesin emirler vermiti. Yaplmas kararlatrlan kongrenin toplanma gnne dek stanbul'dan gelecek emirleri o y a l a m a k ve savsak lamak, gen paann en nemli grevleri arasnda yer a l mt. Burada y a p a c a grev, Erzurum'da ngiliz mmes sili Ravlinson'u d u r m a d a n aldatmaya almak olacakt. S n r d a h e r h a n g i b i r s a l d r y a , t m e n l e h e m e n yl drm gibi karlk v e r m e k , elbette, en ba g r e v i y d i . Yal nz, h e r h a n g i b i r d m a n a y a p l m a s g e r e k e n b i r s a l d r iin tek bana karar vermeyecekti. Kzm K a r a b e k i r , bu a r a d a M u s t a f a K e m a l ' l e kur d u u balanty hi kesmeyerek ona Pontos ve Rum teh likesinin iitildii blgeye bir tmen ve Ermeni tehlike sine kar da t m e n ayrdn yalnz k u m a n d a n ve kurmay yokluu ekildiini, bunun iin de stanbul'dan s e m e kumandan ve kurmaylar getirilmesini Erzurum Kongresi iin hazrlklarn ilerlediini, d u r u m u n burda ok salam olduunu trl ifrelerle bildirmiti. 1 Haziran da ngiliz Generali B e a c n , Ravlinson'la b i r l i k t e Erzurum'a varmt. 29 Mays'ta K a r s ' t a n gelen b i r g i z l i h a b e r c i ise: n g i l i z l e r i n r a n ' a e k i l m e k t e o l d u k lar, sebebinin de Boleviklik sirayetinden endieli oldu u h a b e r i n i g e t i r m i t i . Yalnz orda hi bir kmldama g r l m e m i t i . Demek ki, bu sylenti bir p r o p a g a n d a d a n b a k a bir ey deildi. Paa, 2 Haziran'da G e n e r a l Beach'1e g r m t . Brakma g e r e i n c e ngilizlerin teslim 466

edilecek silh ve c e p h a n e n i n demiryolu ile Sarkam'a, ordan da Batum'a gitmesini salamak ve kumandann a z n d a n s z a l p b u ii s a l a m a b a l a m a k i s t e d i i a n l a lyordu. Paann kurmay bakan, paann General Beach'e bir o y u n o y n a m a k k a r a r n d a o l d u u n u b i l d i i n d e n , g rmeden nce ok heyecanlanmt. Oynanacak oyunun anlalmas, Generalle paann arasn o k a a c a k ve i ler b e l k i d e s a r p a s a r a c a k t . P a a , k u r m a y b a k a n n a yle d e m i t i : Korkmaynz, ngilizlerde bu g u r u r o l d u k a kar sndakilere zek ve grlerinin derecesini anlamak gcnden yoksun kalacaklardr. General Beach, paann brosunda uzun bacaklarn birbiri stne atp piposunu dilerinin arasnda gezdirir ken ona : Silh ve cephaneyi bu biimde tatma iine ne dersiniz? diye sormutu. Paa d a : R a v l i n s o n ' a m t e e k k i r i m , d e m i t i , bizi T r a b z o n ' a nakliyat gibi masraf ve zahmetten kurtard." General Beach, n c t m e n k u m a n d a n Halit be yin t u t u k l u o l a r a k s t a n b u l ' a g n d e r i l m e s i i i n H a r b i y e Nezaretinin vermi olduu emire de dokunmutu. Demek b u n u o da b i l i y o r d u : Bu emir yerine getirilmelidir, diye ayak direyince, paa: Ben, byle emir almadm, demiti, sonra, kendisi mezunen stanbul'a hareket etmiti. imdi, nerededir bil miyorum. General, Erzurum'un gerekli yerlerini atla dolaarak ayrlacan sylemi ve paann elini skarak g i t m i t i . Paa, o n u epey d e m e y e , bir eyler r e n m e y e alm t. A c a b a snrn t e s i n d e neler o l u y o r d u ? A c a b a T i f l i s dm m y d ? Yani, Bolevikler bu ehri ele geirmi ler m i y d i ? K a f k a s y a , n e d u r u m d a y d ? G e n e r a l B e a c h , o k t a t l k o n u m u , hi bir sr v e r m e m e y e almt. Yalnz, unu sylemiti: 467

 Ermeniler, bir haftaya kadar hududun b r t a r a fndaki imendiferin bozuk yerlerini tamir edeceklerdir. Cephane ve silhlar da onlar sevksdeceklerdir. Sevkolun a c a k m a l z e m e ile B a t u m ' a k a d a r b i r z a b i t g n d e r m e n i z e m u v a f a k ederiz. Paa: Ltufkrlnza ok teekkr ederim, demiti. Ge n e r a l , ii a b u c a k t a t l y a b a l a d n d a n o k s e v i n i y o r d u . O da Ravlinson gibi k o l a y c a atlamt. Bir hafta s o n r a Ermeni o r d u s u , d e m i r y o l u n u onarm bitirmiti. Ravlinson, paay g r e r e k ; D e m i r y o l u n u n onarlmas b i t t i , artk sevkiyata b a layalm, dedi, o n u n nerisine karlk paa : Evvel, T i f l i s yoluyla bir zabitimiz B a t u m ' a kadar yolculuk etsin. Yollarn serbest olup olmadn rene lim, ondan sonra nakliyata derhal balayabiliriz, deyip savsaklayarak ona son komediyi oynamaya hazrlanmt. K z m K a r a b e k i r 9 ve 10 H a z i r a n ' d a K a f r k a s y a ' d a n yeni haberler almt. Bolevikler Tiflis'e girmiti. slm ve G r c halk da o l d u u gibi Boleviklere katlmt. Ba t u m ' a birok ngiliz yarallar gelmiti. B a t u m ' a yine bu s r a d a y e d i v a p u r d o l u s u i t a l y a n a s k e r i o"e k m t . ngiliz ve E r m e n i kuvvetleri Kars'tan, Sarkam'tan ve Kazman'dan ekiliyordu. ngiliz ktalar ran'a git m i t i . V a n ' d a n d a Musul'un n g i l i z l e r c e b o a l t l d h a b e r i gelmiti. Ne gzel haberlerdi bunlar! Harbiye Nezareti ve ajanslar da Yunanllarn Aydn ehrini b o a l t m a y a ba l a d , y e r l e r i n e t a l y a n o r d u s u n u n g e l e c e i z e r i n e ha berler yaymaktaydlar. Paay, d a h a b i r o k haberler iinde derinden ilgilen d i r e n K a f k a s y a s o r u n u i d i . Paa. s a b r s z l k i i n d e y d i . He men, o blgelere becerikli adamlar koturulmu, onlar da ayn haberleri d o r u l a m l a r d . Henz telsizle bu ha b e r l e r d o r u l a n m a m t . Eer bu h a b e r l e r d o r u ise he men aleste bekleyen tmenleri oralara doru yrtmek t e n b a k a y a p l a c a k b i r ey k a l m y o r d u . E l v i y e i S e l s e h e m e n igal edilmeliydi. Eer, d u r u m t e r s i n e y s e . b o u b o u n a e l d e k i k u v v e t i

eritmek tehlikesiyle karlalabilirdi. Paris Konferans da hemencecik aleyhimizde bir karar vermok iin davranrd. Henz, Erzurum Kongresi de toplanmamt. Henz paann elindeki kuvvetin arkasnda dou halknn des tei yoktu. Bu davran bylece mill bir davran niteli ini de tayamayacandan, basbaya bir serven ola rak alnr ve* bunun sonucu ok tehlikeli olabilirdi. Bek lemekten ve sabretmekten baka yapacak bir ey yoktu. Oysa : Bolevikler Tiflis'e geldiler, ne duruyorsunuz? di yen propaganda da birdenbire atelenmi ve hzlanmt. Btn bunlarn yanklar gelip g e n paay buluyorsa da onun zeki ve asker mantn oka zorlayamyordu. Paa da trl kanallarla u haberleri yaymaya bala mt : Btn bunlar, ngiliz propagandasdr. nanmay nz. Boleviklerle temas halindeyiz. En doru haberi ya knda alacaz. Heyecana kaplmaynz! Paa. 11 Haziran'da on nc kolordunun jandarma birlikleri haline getirilmek zere olduunu bildiren bir bil diri almt. Bu bildiri zerine zntye ve heyecana kapld. He men, ordu mfettilii ile Harbiye Nezaretine bunun bir daha dzelmeyecek bir yanllk ve felket olacan, so nucunun da Ermenistan ve Krdistan devletlerinin kurul mas hayaline yneleceini, bunun kendi emrindeki on beinci kolorduyu da adamakll g bir duruma sokaca n yazd. Hele, tmenlerde bulunmas gereken silh saysnn bin iki yz ondan bin be yze indirilmek istenmesi, ok kt bir dncenin rnyd. Bunun daha ilk azda reddedilmesi gerekli, hem de ok gerekliydi. Hkmetin, her trl itilf devletleri ne risini ve isteini hemen uygulamaya kalkmas ok z lecek bir durumdu. Gen paa, bunlar gzn krpmadan, bu yksek makamlara yazmay bir yurt grevi bilmiti.
469

O r d u m f e t t i l i i n d e n g e l e n k a r l k t a M u s t a f a Ke mal yle d i y o r d u : On n c k o l o r d u n u n datlmasn ngilizler ok t a n beri istiyorlard. Bu yzden kolorduya k u m a n d a n atan masn nlyorlard. ngilizler bu kez yine bu kolorduya el a t n c a Cevat Paa bir kurnazlk o l a r a k hi olmazsa olduu gibi jandarma kolordusu durumuna getirilmesini istedi. Bu kolordunun datlmayarak olduu gibi korunma s n , b u d a o l m a z s a z a m a n k a z a n m a y a a l l m a s n Ce vat Paa'ya yazdm. On n c kolordunun dalma emri gelse bile bunun saksavlanmasm syledim. Hkmetin, bu trl d m a n neri ve emirleri karsnda dayanksz l g e r e k t e n o k z c v e o k g a r i p t i r , k a r d e i m ! B u n lar a n l a t a n M u s t a f a Kemal. Harbiye Nezaretiyle on n c k o l o r d u y a kendisinin yazd yazlarn suretlerini de bildirmiti. Bir b a k a Yzba ile Erzurum'a gelen Trabzon'da ki ngiliz temsilcisi Farel, 12 Haziran'da Kzm Karabekir'e bir m e k t u p yazm ve b u n d a : Rus mermilerinin Trabzon'a, sair Osmanl silh ve mhimmatnn da mtareke mucibince teslim oluna c a k l a r Sarkam'a sevkj h a k k n d a e m i r aldm., demiti. Bu iki Yzba, ertesi gn gelmek zere. M a m a h a t u n zerinden Erzincan'a gitmilerdi. Ravlinson da Trakya' d a n d n m t . Y a b a n c y z b a l a r vzr vzr i l e y i p d u r u yordu. Bunlarn elbette bir tek amac vard: Trk ordusu n u n d u r u m u z e r i n d e e n s o n b i l g i y i a l m a k . Y z b a Farel'in yannda tercman olarak Trk ordusu kaaklarn dan aml Nuri adnda biri bulunuyordu. K z m K a r a b e k i r , h e m e n h e r y a n a y l e i d d e t l i bir emir yazmak zorunda kalmt: B u n d a n sonra m n t a k a m d a h a b e r i m o l m a d a n hi bir ecnebi zabiti seyahat edemeyecektir. aml Nuri, or d u m u z kaaklarndan o l d u u n d a n bize teslim olunmaldr. Paa, bundan sonra hemen yollarda, ambarlarda hat t Trabzon'da ne kadar srg kolu ve kama gibi teslim o l u n a c a k eyler varsa E r z u r u m kalesinde s a k l a n m a k ze470

re getirilmesini emretmiti. Bunu ngilizlere yle akla mt : B u n l a r , S a r k a m ' a g n d e r m e k z e r e bir a r a y a toplatyorum. ngilizler, Ruslarn ekilirken braktklar m e r m i stoklarn da alp g t r m e k istiyorlard: E r z u r u m bunlarla doluydu. Hele, Erzurum'daki Rus t o p l a r ilerde, g e n paann elinde o k iler g r m e k zere bekliyordu. (Kzm Karabekir, b t n bu o k deerli aralar kaptr m a m a k iin t Erzurum Kongresi'ne d e k ngiliz s u b a y l a ryla elenip durmutu.) Kars'ta ngilizlere c a s u s l u k yapt anlalan aml Nuri iin Ravlinson 15 Haziran'da paaya taziye v e r m e ye gelmiti. Bu adam T r k snrlarndan ieri s o k a n Yz ba Kibkorti'ydi. B u s u b a y snrd e d e r e k b u ii k a p a m a k v e t a t l y a balamay dilemiti. Ravlinson, p a a y a : Tercman Nuri beyin Trkiye'ye teslimine ngi l i z k a n u n u m s a a d e e t m e z ! n k , o , K a r s ' t a n g i l i z hiz metine girmitir! deyince paa da o n a : ngiliz k a n u n u o r d u m u z d a n f i r a r e t m i bir n e f e r i yine ordumuz iine g e t i r i p hizmetinde kullanmaya m s a a d e e d e r m i ? diye k a r l k v e r m i v e o n u u t a n d r m t . Bunun zerine C a s u s Nuri, o n u g e t i r e n ngiliz s u b a y y l a b i r l i k t e snrd e d i l m i t i . Bylece, ngilizler, d a h a t a t l , d a h a terbiyeli d a v r a n mann artk gerekmeye baladn anlamlard. Olaylar hzlandka. Kzm Karabekir, M u s t a f a Ke mal'in Erzurum'a bir a y a k nce gelmesini istiyordu. Douda Mdafaay Hukuk rgt, en cra kelere d e k hzla y a y l y o r d u . B u i, E r z u r u m K o n g r e s i ' n i n d a h a s a l a m bir temel zerine o t u r m a s iin gerekliydi. Son ra, Kzm Karabekir'in d n d n e gre, M u s t a f a Ke mal'in stanbul hkmetiyle aras gnden gne daha ok almaktayd. Artk, o, baka ynlerde a b a l a m a y a r a k doruca Erzurum'a gelmeliydi. Kzm Karabekir, d o u d a n b a l a y a c a k alma ve ayaklanmann, Trkiye kurtuluunun temeli olacana ina471

nyordu. Taa stanbul'da ili'deki evde M u s t a f a Kemal'e bu dncesini am, ondan da bu dncesine ortak olmasn istemi ve beklemiti. H e n z , K a f k a s y a ' y a n g i l i z l e r h k i m d i . H e n z , bir k o h g r e yaplmam, T r k milletinin gz ve g n l bir m i l l noktaya toplanmamt. Byle bir d u r u m ve z a m a n d a h e r h a n g i bir davranta b u l u n m a y a kalkmak byk teh likeler yaratmaz myd? Bir tek paann isyan, ieride d e , d a r d a d a s o n u c u sfr o l a n b i r d a v r a n o l m a z my d? Ravlinson da Kzm Karabekir'i Erzurum'da byle, s o n u felket olacak bir davrana kkrtp d u r m u y o r muy du? Boleviklerin, Elviye-i Selse'yi aldklar, ya da al mak zere olduklarn syleyerek onu vakitsiz ve tehli k e l i bir d a v r a n a z o r l a m y o r m u y d u ? K i m b i l i r k e n d i s i n i Boleviklere takarak, a y a k l a n m Trkiye'nin ileride Sov yetlerle dostluk kurarak emperyalizme kar birlikte sa v a m a k ihtmalini m i n l e m e y e a l y o r d u ? B y l e c e itilf o r d u l a r , T r k i y e ' y e d a h a k o l a y y e r leeceklerdi. Hl itilf devletlerinin o r d u l a r y l a b o u a n Sovyetler, ileride d o a l olarak T r k ayaklanmasn d e s t e k leyecekti. ngiliz subay, bu s o n u c u n l e m e k iin T r k snrla rnda bir Bolevik-Trkiye rekabeti, belki de dmanl, y a r a t m a y a alyorOu. Yeni gelen haberlere gre Bolevikler 16 Haziran'da G m r ' y igal e t m i . Ermeni o r d u s u da Kars' b o altmt. Bu haberler Oltu ve Sarkam'tan gelmiti. Sy lentilere gre Arpaay'na dek gelen Bolevik kuvvetinin b a n d a d a Enver P a a v a r d . -Bu h a b e r l e r s t s t e y l e o k i t i l m i t k i , h e m e n h e m e n Kzm Karabekir'den baka herkes b u n l a r a i n a n m gibiydi. Cok m e r a k i i n d e bunalm olan Kzm Karabekir, oiaylarn getii sylenen blgeye stihbaratlar gndermiti. Bunlarn getirdii haberlere gre Kafkasya' da o k nemli iler crnaktayd. B a t u m ' d a hl Ingiiiz472

ler. b a b a l a r n n e v i n d e y m i g i b i k a y g u s u z o t u r m a k t a y d lar. S a r k a m s n r n d a k i E r m e n i l e r d e y l e y d i . Boleviklerin Tiflis'i almalar bu blgelerde byk kmldamalara, belki de panie sebep olabilirdi. Her tri Bolevik dman insan, onlarn nnden l k l a r a t a r a k k a a c a k , g e l i v e g i d i y n i e r i n i belli edeceklerdi. Sonra, stanbul'dan Azerbeycan hkmeti e m r i n e b i r o k T r k s u b a y g n d e r i l m i t i k i , b u n l a r n sn r geerek on beinci kolorduya snmalar gerekirdi. Paa, imdilik stanbul h k m e t i y l e arasnn alma sn i s t e m i y o r d u , h a t t b y l e b i r ey z a r a r l y d da.. Er zurum Kongresi'ni toplamak o zaman gleecek ve bu mill d a v r a n , b i r k a p a a n n a y a k l a n o j a r a k k a b u l e d i lecekti. K z m K a r a b e k i r ' i e n o k r k t e n ey, M u s t a f a Ke mal'in Samsun'a ktktan sonra d o k u z u n c u o r d u mfet tilii resm grevini bir yana brakarak t a m bir ihtillci gibi k o r k u s u z c a d a v r a n m a y a b a l a m a s y d . A n a d o l u ' y a ayak a t a r atmaz maskesini atm, t a m bir anti-emperyalist y u r t s e v e r o l a r a k e l i n d e k i b t n o l a n a k l a r k u l l a n m a y a balamt. Kzm Karabekir bu resm grevi, bir p a k t evresin de kullanrken, Mustafa Kemal, padiah darda tutarak btn tehlikeli noktalara saldryordu. Telgraf genel m dr Refik Halit (Karay), M u s t a f a Kemal'in gndermek istedii her trl telgrafn e k i l m e m e s i n i e m r e t m i , ihti lli e n n e m l i a r a c n d a n y o k s u n e t m e y e a l m t . Sonra, Mustafa Kemal'in bu ok nemli grevi al m a s n s a l a y a n v e b u y z d e n d e k a b i n e d e n atlp gz d e n d e n D a h i l i y e Nazr M e h m e t A l i bey, d o u v i l y e t lerini incelemek iin bir heyetin banda A n a d o l u ' y a ge mek istemi ve M u s t a f a Kemal'in fkeli bir telgrafyla kar lamt : Yemin ederim ki, eer aktan aa konuulan v e s a m i m i y e t i m t e k a b i l e h u s u l e g e l e n z a t l i n i z g i b i bir zat olmasayd bu telgrafhanemi t a k d i m e de lzum gr m e y e c e k t i m . B i l m n a s e b e a r z e d e y i m k i , h i b i r siyas v e husus itihat ve g a y e m yoktur. 473

Mustafa Kemal, bu telgrafla, kuduz gibi s u s t u r u c u a m a l a r p e i n d e k o a n s t a n b u l h k m e t i n i k k bir zaman iin olsun afyonlamaya, gzlerini ktlemeye a lyordu. Kzm Karabekir, b y l e c e pek erken ve mevsimsiz o l a r a k stanbul h k m e t i n e kar isyan bayran a m a k z o r u n d a k a l a c a k l a r n d a n dolay zlyordu. Bu isyan bay ra, ne zaman olsa alacakt, hi olmazsa byk kon g r e d e n sonra olsayd.. Bunun iin iler b s b t n sarpa s a r m a d a n M u s t a f a K e m a l ' i n A m a s y a ' d a n k a l k p E r z u r u m ' a g e l m e s i i i n bir yaz daha y a z m a k z o r u n d a kalmt. Kzm Karabekir, M u s t a f a Kemal. Rauf bey ve Ali Fuat Paa'nn Amasya' da olduka kritik ve zor gnler geirdiini biliyor, acele edip de stanbul'daki grmelerinde de kar koyduu k i m i tehlikeli dncelerini karar durumuna getirmelerin den korkuyordu. Koskoca bir d m a n o k y a n u s u n u n ortasnda bir fn dk k a b u u n u n z e r i n e t u t u n m u k a r n c a l a r a b e n z e y e n bu byk ihtillcilerin karanlk odada kimi kararlar vermesi de olaand. Amasya ihtillcileriyse. son derece realist kafalara s a h i p t i l e r . B i r o k t e h l i k e l i s a n l a n d n c e l e r i n b i l e Bol evikliin Trkiye'de ilanyla Sovyetlerle ortaklaa bir antiemperyalist c e p h e k u r m a k dncesi tartmasn ra h a t a yapmlar, sonunda Trkiye'nin o gnk kaderine h k i m o l a n m a n t n e r e v e s i n d e n dar k m a m a y k a rarlatrarak Kzm Karabekir'i de sevindirmilerdi. M u s t a f a K e m a l , 2 2 H a z i r a n 1919 t a r i h l i i f r e s i n d e Kzm Karabekir'le A m a s y a ihtillcilerinin t e m e l d e ayn dnceleri paylatn ve Erzurum'da kendisiyle bulu may ok istediini b i l d i r m i t i : B a t a n b e r i d e n i z y o l u n u n g i l i z l e r t e h l i k e l i bir d u r u m a s o k m u t u . K a r a y o l u n d a . b e n z i n s i z l i k var. i m d i elde edilen bir m i k t a r benzin ile Sivas'a ve o r d a n belki Erzincan'a kadar gitmek m m k n olacaktr. Herhalde drt otomobile yetecek kadar benzinin Erzurum'dan Erzincan'a gtrlmesi gerekmektedir. 474

Kzm K a r a b e k i r ' i n ii en sonra rahatlamt. M u s t a f a Kemal, en s o n r a nemli bir olay engel o l m a z s a , Haziran'n 25'inde Amasya'dan otomobille Sivas'a yollana cak, ordan da Erzurum yoluna decekti. Paa, hemen Erzincan'a o t o m o b i l l e yz elli kilo benzin gndermiti. te, t a m bu sradayd ki. Kzm K a r a b e k i r ' i n o k cann skan bir olay gemiti. Bu olay geri stanbul' daki hkmet erknnn kafasnda gemiti ve Erzurum' daki paann d u r u m u n d a ve d n c e s i n d e hi bir yenilik m e y d a n a g e t i r m e y e c e k t i . Yalnz b i r k a g n s o n r a el ele vererek bir dmanlk dnyasna meydan okuyaca b yk kavga arkada kltlmek, haritadan silinmek iste n i y o r d u . Hayr, g e n p a a , b t n b u y e n i k o m b i n e z o n l a ra kar direnecekti. Vatan, millet ve ihtillcilik namusu buydu. Kzm Karabekir, 22 Haziran'da Harbiye Nazr ev ket T u r g u t Paa'dan bir garip telgraf alm ve amt. B u t e l g r a f n a n l a t t n a gre-, V a h i d e t t i n ' i n v e D a m a t Fe rit Paa hkmetinin harcamaya karar verdii M u s t a f a Kemal'i imdi dost denecek insanlar da harcamaya a lyordu. Bu da elbette, M u s t a f a Kemal'in, ihtillciliini pek e r k e n m e y d a n a v u r u u n d a n ileri gelmiti. evket Tur g u t Paa, telgrafnda Kzm Karabekir'e unu d i y o r d u : Sizi d o k u z u n c u o r d u m f e t t i l i i n e v e k i l o l a r a k Mustafa Kemal'in yerine atamak istiyoruz. On beinci kol ordunun kumandanlna kimin vekil olarak atanmasn salk verirsiniz? Sonra kolordu k u r m a y bakanlna aa sizin dncelerinizi izleyen ve uygulayan birisini bulun da atayalm. Kzm Karabekir, bunu okuyunca ok garip duygular iinde bocalamsa da namuslu insan, doru asker, temiz ve fedakr ihtillci mant, hepsinden baskn kmt. e v k e t T u r g u t Paa, v a k t i y l e o n u n k u m a n d a n , o da o n u n k u r m a y bakanyd. Bu yaknlk, hi bir v a k i t koca bir M u s t a f a Kemal'in yerini a l m a k iin bir neden saylmaz d . H e m e n k a l e m e , k d a s a r l a r a k e v k e t T u r g u t Pa a ' y a u n l a r b e l i r t e n b i r yaz y a z m t : 475

 teden beri bana gstermi olduunuz t e v e c c h e t e e k k r d e n c i z i m . u s r a d a b e n i m E r z u r u m ' d a n ay rlmam ok byk tehlikeler d o u r a c a k bir d u r u m yara tabilir. Sonra, k o l o r d u k u m a n d a n vekili o l a c a k k i m s e de y o k t u r . B y k k u m a n d n l a r n srasyla b i r e r b a h a n e ile o r t a d a n kaldrlmas suretiyle Trkiye'nin daha kolay yok e d i l e b i l e c e i k a n s b u g n h e r akl b a n d a y u r t s e v e n i n k a f a s n a y e r l e m i b u l u n m a k t a d r . Eer, s a l k d u r u m u n u n g r e v i n i y a p m a s n a e n g e l o l d u u n u g s t e r e n b i r se bep yoksa M u s t a f a Kemal Paa'nn m f e t t i l i k t e n ayrl mas ok tehlikeli olacaktr. K o l o r d u k u r m a y b a k a n v e k i l i M u s t a f a bey, g r e v i n i p e k iyi y a p t n d a n a s i l o l a r a k a t a n m a s n d i l e r i m . K z m K a r a b e k i r . e n s o n z a f e r e d e k E r z u r u m ' d a n hi b i r y a n a a y r l m a m a k k a r a r n v e r m i t i . B u n u n i i n d e by l e k u r n a z c a o y u n l a r n v e k o m b i n e z o n l a r n t u z a n a d-, m e m e k iin b t n g c y l e savaacakt. Ramazan b a y r a m n n b i r i n c i g n n e r a s t l a y a n 29 Haziran'da Erzurum'a kimi yabanc subaylar gelmiti. Bun lar, R a v l i n s o n b a t a o i m a k z e r e . D e n i k i n o r d u s u n d a n bir Rus A l b a y , A m e r i k a l b i r T e m e n ( A m i r a l B r i s t o l ' n m a v i r l e r i n d e n ) idi. H e p s i d e p a a n n z i y a r e t i n e g e l m i t i . Rus A l b a y n n , R u s o r d u s u n u n e k i l i r k e n b r a k m a k z o r u n da kald a s k e r i m a l z e m e y i aradn paa h e m e n anla mt. B u A l b a y , u m u t s u z , k a r a m s a r v e b i t k i n b i r r u h d u rumu tayor ve b u n u da gizlemeyi pek gerekli g r m yordu. Amerikal Temen : Enver Paa, s a v a t a btn Ermenileri l d r t t . imdi de Kerusi'ye geldi! diye yaknrcasna konutu. Paa, Ravlinson'u kar ziyarete g i t t i i n d e Amerikal Temeni de onun brosunda bulmutu. Raviinscn, bir ara Amerikal Temene taklmak isle mi ve o n u n yan c e b i n e eliyle birka kez v u r m u ve y le d e m i t i : A m e r i k a l l a r n ii c e p l e r i n i d o l d u r m a k t r . Temen de bunun altnda kalmak istememi ve he men u karl y a p t r m t : 476

 n g i l i z l e r i n ii d e b t n d n y a y y u t m a k t r ! Burada ne aryorsunu?. syler misiniz? K o n u m a y F r a n s z c a y a p a n iki a s k e r d e n R a v i i n s o n kzarak ngilizce k o n u m a y a balamt. Kzm K a r a b e k i r ngilizce b i l m e d i i n d e n h e r i k i s i n i n y a p t k k t a r t mann anlamn yzlerinin m i m i k l e r i n d e n a n l a m a y a al mt. Buna gre Raviinson, T e m e n e : M n a s e b e t s i z l i k y a p t n z , d e m i , o da o n a : Asl m n a s e b e t s i z l i i d a h a n c e y a p a n s e n s i n ! d i y e karlk v e r m i t i . Kzm Karabekir, 30 Haziran'da Kars j i m n a s t i k bay ramna yabanc subaylar da armt. E r z u r u m halk, b i r kez d a h a y e d i d e n y e t m i e o r a y a t o p l a n m , b y k b i r canllk i i n d e j i m n a s t i k b a y r a m n k u t l u y o r d u . Yabanc subaylar, bu canl ve gl halkn oyun ve jimnastiini akn baklarla iziemilerdi. H e n z b a y r a m b i t m e m i t i k i , A m e r i k a l T e m e n , K zm K a r a b e k i r ' d e n m s a a d e a l a r a k : Y a r n g i d e c e i m ! d i y e a y r l m t . A r k a s n d a n Rav iinson da kalkmt. O n u yalnz brakmak i s t e m e d i i anla lyordu. K z m K a r a b e k i r , Rus s u b a y l a r y l a b a b a a k a l m t . Rus A l b a y , p a a n n y a n n a s o k u l m u o n a u n l a r f s l d a mt : B o l e v i k l e r L e n g e r a n ' b a a r ile e l e g e i r d i l e r . Enver P a a d a B o l e v i k o r d u s u y l a K e r u s ' a g i r d i . Paa, b u n d a n u a n l a m k a r m t : R u s l a r ( b e y a z d a olsalar) ngilizlerin d o u d a hkimiyet kurmasn istemi yorlard. Bunun zerine paa, Rus Albayn biraz k u r c a l a m a k istemiti: Bolevikler gelmi, gelmemi. Enver gelmi, g e l memi bizim iin nemli deildir. Millet, kararn vermi tir. T r k i y e m s t a k i l y a a y a c a k t r . B u r a l a r d a T r k ' n dr. Buralarda b a k a k i m s e yaayamaz. Paa, Rus s u b a y n n g z l e r i n d e s e v i n l i b i r p a r l t 477

nn a k t n g r m t . A l b a y , b i r d e n b i r e u m u t s u z l u k v e k a r a m s a r l n d a n syrlm, enerjik bir d u r u m a l m t : Bunlar, bu ngilizler, d e m i t i , b u r a d a ne aryor lar? Kabahat bizim hkmetlerde oldu. Ruslarla Trklerin samimi anlamalar bu felketlere meydan vermemeliydi. Bundan sonra olsun bu salanmal ve bu adamlar koyul maldr. ngilizler, B o l e v i k l e r d e n ok k o r k u y o r l a r , her t a raftan askerlerini ran'a topluyorlar. Rus subaylar, her y a n d a bu b i i m d e ngilizler aley hinde p r o p a g a n d a y a p a r gibi k o n u t u k l a r n d a n , bunlar Ravlinson'un da kulana gitmi ve adamcazlar abu c a k snr d n a k a r t m t . B i r k a g n s o n r a p a a y g r meye gelen Ravlinson, bu Rus subaylar zerine yle konumutu: Keratalar, Bolevik mi nedir? Ben i grsnler, Denikin ordusuna cephane ve silh bulsunlar diye ge t i r d i m . O n l a r s a b a k a eyler h a z r l y o r l a r . D e n i k i n o r d u sunun mostralk subaylar bunlar ite! O r d u deil, sr! Bolevikler, bunlardan o k yksek!... 30 Haziran'da Nahcivan'dan kt bir haber gelmiti. Ermeniler Nahcivan' igal etmiler, imdi de btn Trk ve M s l m a n halkn silhlann t e s l i m etmelerini istiyor, halk da Beyazt mevki kumandanlna ba v u r a r a k ne yapacaklarn soruyorlard. Paa, hemen bunu Ravlinson katnda protesto etmi ve Van'daki on birinci tmen ku mandanlna u anlamda bir ifre emri g n d e r m i t i : Kuvvetli slm ve T r k Bolevik ktalarnn ba n d a b u l u n a n E n v e r P a a , i k i h a f t a n c e u s a ' d a Er menileri d a r m a d a n etmiti. Bugnlerde de Kerusi'yi ele g e i r d i i haberini aldk. N a h c i v a n ' d a n yannza gelenle re bunlar syleyiniz, sakn silhlarn teslim etmesinler, u y g u n y e r l e r d e t u t u n a r a k kar k o y m a y a alsnlar. Si lhlarn teslim ederlerse y o k olacaklarn bilsinler. On lara elinizden gelen her t r l yardm yapnz! B u r a d a k i ngiliz m m e s s i l i n i n s y l e d i i n e g r e ngiliz k t a l a n Kaf kasya'y btn boaltmlar, Ermenileri silhtan baka hibir eyin durduramayacan da syledi. Kzm Karabekir, ngilizlerin ran'a ekilmesiyle Tr-

kiye snr b l g e l e r i n e E r m e n i l e r i n a k b a b a g i b i akn e t m e ye ve btn bizden olan canllar yok etmeye baladk larn g r m , h a f i f t e n o r a l a r a r g t , s a v a v e k u v a yi milliyeci g n d e r m e y e balamt. Birdenbire n plna kan Nahcivan'a da acar ve g e n s u b a y l a r d a n p i y a d e yzbas Halil, s t e m e n Os man Nuri, t o p u stemeni Nuri beyleri gndermeye ha zrlanyordu. Yzba Halil bey, daha nceleri o blgede kuvayi Bu y milliye kumandanl da yaptndan tecrbeliydi.

rekli subay, bu ie kendi gnlyle katlmt. Paa, Beyazt'ta b u l u n a n Halil beyi Erzurum'a a r a r a k t a l i m a t v e r d i . P a a , N a h c i v a n ' d a 1918 d e N a h c i v a n l genlerden bir alay kurmu, o blgedeki Ermeniler de temizlenmiti. Halil bey, imdi Nahcivan'a gider gitmez o r a d a k i mill r g t ele a l a c a k , g e l e n Ermenileri y o k e d e r e k eski r g t geniletip mill bir ra h k m e t i k u r a c a k ve s o n ra paadan alaca emirlere gre davranacakt. Bugnlerde btn Kafkasya ve Trkiye snrlarnn tesi, hatt zeri, bir cad kazan gibi kaynyordu. Bu ka zandan sonunda ne trl bir a kacan u srada hi k i m s e k e s t i r e m e z d i . K z m K a r a b e k i r b u 2-3 T e m m u z g e c e s i b a k a h e r e y i b i r y a n a b r a k m , y a l n z , y a r n Er zurum'a gelecek olan dokuzuncu ordu mfettii Mustafa K e m a l ' l e R a u f b e y v e a r k a d a l a r n d n y o r d u . T s tanbul'da hlyasn k u r d u u dou hkmeti, imdi, ger eklemek yoluna girmek zereydi. M u s t a f a Kemal ve Rauf bey a p n d a iki b y k asker, o n u n ayaklarn de mir gibi bast Erzurum kayasnn b y s n e kaplm, geliyorlard. Mustafa Kemal'e yapaca parlak karlama treni, stanbul h k m e t i n i n kendisine kar yz evir mesine sebep o l a c a k s a da artk, k o r k u s u y o k t u . Elinde kolordu namnda k o s k o c a bir ordu vard. O. ufak tefek oyunlara pabu brakacak kratta deildi. Bu kuvvet, g n gelince d o u d a n batya doru bir silindir gibi ilerle yecek ve btn sahte direnmeleri ve engelleri yok ede-

479

rek g e e c e k t i . G e n paa, b u n u bir hayal o l a r a k b u l m u yordu. K z m K a r a b e k i r , v a k i t g e c e yarsn g e t i i h a l d e h l kafasnn bir c e h e n n e m makinas gibi ilediini d u y u y o r d u . G k y z n e b i r d a h a b a k t . M e r i h yldz, iri p r l a n t a l a r g i b i ldayp d u r a n b i n l e r c e yldz a r a s n d a k r m z bir gl gibi t a m t e p e y e g e l m i t i . U z a k l a r d a belki mezar lkta a bir k p e k uluyor, s u r d a n b u r d a n horoz sesleri geliyordu. Sabahleyin e r k e n d e n kalkacakt. Birazck o l s u n u y u m a y a a l m a l y d . Evet, y a r n d a n b a l a y a r a k T r k i y e ' n i n k a d e r i n e e l k o y a c a k l a r d . M u s t a f a K e m a l ' i hr palamaya alacak, her trl karanlk g c n karsna dikilecek, o n u d o u n u n insanna tantp sevdirecekti. Mus tafa Kemal, Trkiye'nin tanyerine doru sabahleyin a fakla beraber ilerlemeye balayacak ve Kzm Karabekir, bu tanyerinde ona tertemiz, kahraman ellerini uzatacakt. Kzm Karabekir, e k e r l e m e gibi ksa s r e n u y k u s u n d a n uyandnda Erzurum yaylasnn bol ve zengin g n e i p e n c e r e d e n i e r i g i r i y o r d u . 2-3 T e m m u z g n e i , g e n paaya pek parlak gelmiti. Bu yepyeni bir gneti. Bu gnein, yaklp yklm bahtsz Erzurum'un harabelerine v u r u u bile bir b a k a y d . S o k a k l a r d a g r n m e y e bala y a n halk, Ramazan Bayram hl s r y o r m u a s n a en az e s k i m i g i y n e k l e r i n i g i y m i t i . H a l k , b u g n n e m l i bir e y ler olacan biliyordu. Kzm -Karabekir, berberini ararak sinekkayd tra oldu, ykand ve en yeni paa giyneini srtna geirdi. Aynaya bakt: Henz krkna varmam bu etli, kanl canl yzde d e m i r gibi bir sertlik ve kahverengi gzlerde tatl bir u m u t parlts vard. Paa, bu sabah, b t n g r n y l e m u t l u y d u . m r n n ilk a l t n s a y f a s b u s a b a h a lyor ve bu sayfa zengin yayla gnei altnda p a r l a m a y a balyordu. . M u s t a f a Kemal'in Rauf beyle Erzurum'a gelii, yalnz d o u d a t a n n a n K z m K a r a b e k i r ' i n yldzn b t n T r k i ye lsnde parlatacakt. Gerek Mustafa Kemal, gerek s e R a f u bey, h r r i y e t i h t i l l i n d e n b e r i p a r l a y p s n e n y l d z l a r a r a s n d a p a r l t s n y i t i r m e y e n iki s a v a yldzy480

d i . kisini de h e m T r k i y e , h e m de dnya t a n y o r d u . Bu iki byk a s k e r i n Erzurum'a geliiyle kutsal H r r i y e t ve htill oca b t n ak klar p s k r e r e k y a n m a y a bala y a c a k t . Yalnz, o r t a d a g n g i b i a k b i r e y v a r d k i . o d a u y d u : B u iki k a h r a m a n , E r z u r u m ' a y a l n z yldzla rn g e t i r i y o r l a r d . K z m K a r a b e k i r d o u d a b i r s n g o r man dikmi, sulayp y e t i t i r m e y e alyordu. Onlarn yl dzna o d a b u g n e a l t n d a t e p e l e r i k v l c m l a r s a a n g l s n g o r m a n n k a t a c a k t . B u n u n i i n o n u n yldz d a o k a h r a m a n l a r n yldz y a n n d a p e k -snk k a l m a y a cak, belki de onlarnkiyle denk bir parlaklkla parlayacak t . Y a l n z b u iki i n s a n , o n u n k s k a n a m a y a c a k a d a r i l e r i admlar atmlard. Onlar, kendisinden ok nce hretin altn doruuna trmanmlard. imdi kendi at b a y r a k altna snarak ylece dvmeye geliyorlard. Bu az t a lih m i y d i ? K z m K a r a b e k i r , b u n u n i i n d e s e v i n l i y d i v e mutluydu. K z m K a r a b e k i r ile k u r m a y s u b a y l a r v e M d a f c a y Hukuk derneinin yeleri iki g r u p oiarak o t o m o b i l l e r e b i nip ehrin on yedi k i l o m e t r e batsndaki Ilca'ya yolland lar. E s k i T r k e h r i E r z u r u m ' u n k e n d i s i k a d a r e s k i bir gelenei vard. ehrin batsndan, yani stanbul kaps y n n d e n g e l e n k o n u k l a r , h e p b u s c a k s u l a r n lk, a k b u ularla t t p d u r d u u kaplcalarda karlanr, ehre burd a n alnp g t r l r d . s t a n b u l ' d a n g e l e n y z l e r c e v e z i r , v z e r a . vali v e p a a l a r h e p b u r a d a k a r l a n m t . B u r a s . Erzurum kalesinin eteklen ve geni Erzurum ovasnn da balangc saylrd. te M u s t a f a Kemal de o eski gele nee gre burada karlanacakt. E r z u r u m ' u n ilk k u v a y i m i l l i y e c i l e r i o l a n M d a f a a y Hukuku Milliye d e m e i n i n yeleriyle Kzm Karabekir ve k u r m a y h e y e t i e p e y c e b e k l e d i l e r . Cayr c a y r y a n a n T e m muz g n e i , b i r k a b o d u r s t a a c n n y e i l y a p r a k l a rnda krlyor, b u a a s z v e d e m i r r e n k l i d a l a r v e t e p e l e r o r t a s n d a b i r v a h a g i b i y e i l bir s n a k m e y d a n a getiriyordu. A s k e r ve sivil ihtillciler, b u r a d a o t u r u p u z u n sre ene a l m a k z o r u n d a kaldlar. En s o n r a ikindi g neinin altn rengine boyad uzun srt zerinde d a h a 481 2/F.: 31

 n c e homurtular iitilen otomobiller grnd; oturanlar, h e m e n yerlerinden frlayarak ilerlediler. M u s t a f a Kemal'le Rauf beyin otomobili, Kzm Karabekir'in yanbanda dur du. Mustafa Kemal, ofrnn yanndan abucak inerek Kzm Karabekir'in u z a n a n iki eline sarld, el sktlar ve p t l e r . Sra Rauf beyle Kzm K a r a b e k i r ' e g e l m i ti. Ayn itenlikte ve eski arkadaln verdii yakmlkla el skp ptler. Kzm KarabekirMe Rauf beyin t a nmalar ve dostluklar hrriyetin ilnndan n c e bala mt. Rauf bey, o z a m a n Peyki evket s a v a g e m i s i nin svarisiydi. O n u n l a Zeyrek'teki evin b a h e s i n d e t a nmlard. Kzm Karabekir, o zaman, Harbiye okulun da kolaas rtbesiyle tabiye retmen yardmcsyd. Rauf beyi, Kzm Karabekir'e tantan K u r m a y Binba S a l h a t t i n Adil bey idi. S o n r a l a r Hamidiye'siyle d n y a y a p a r m a k srtan v e T r k m i l l e t i n i n u m u t s u z l u u n u d a t a n Rauf b e y , d a h a o z a m a n , P e y k i e v k e t s a v a g e m i c i i ile her eyi y a p m a y a hazr o l d u u n u sylemi ve Kzm Karabekir'de hayranlk duygular uyandrmt. Rauf bey, d a h a o z a m a n d a n Kzm K a r a b e k i r ' i b t n cepheleriyle tanyor ve o n u n ne denli m e r t ve s z n n eri bir a d a m o l d u u n u biliyordu. K z m K a r a b e k i r ' i s e v i n d i r e n b i r ey d e R a u f b e y i n M u s t a f a Kemal'le geliiydi. O kendisini Mustafa Kemal'e a n c a k eski a r k a d a Rauf bey tantabilirdi. M u s t a f a Ke- , mal, kendisini Rauf bey gibi p e k yakndan t a n m y o r d u . Kurmay subaylar ve Mdafaay Hukuk yeleri, Mus t a f a Kemal ve arkadalaryla tantrld. Kzm Karabekir: Paam, o k bekledik.. Ho geldiniz. imdi birer y o r g u n l u k kahvesi ier, s o n r a ehre yollanrz! dedi. Gerekten bu, genel olarak ok iten bir karlama o l m u t u . H e r iki g r u b u n i n s a n l a r d a b y k b i r d v a n n a t e i y l e i l e r i t u t u a n k i i l e r d i . B u n u n iin d e o k a b u k b i r b i r i n e sndlar. B i r b i r i n d e n a y r s t l e r i n g l g e s i n e serilen sekiz on kiilik ev sahibi ve konuk gruplar k a h velerini ierken, bir y a n d a n da gnlk olaylarn en n e m lileri zerinde birbirlerine bilgi vermeye alyorlard. 482

Ilcalardan kan scak su incecik bir h a r k t a n akyor ve bu kurak yerde bu birka sd sulayarak geip g i d i y o r d u . Ksr, k u r a k v e a a s z t o p r a k l a r i n s a n o l u n u n zulmne uradn dilsiz varlyla sanki haykryordu. Uzun s a v a yllar, bu kel d a l a r n ve t e p e l e r i n b t n eski yeillikleri zerinden e k i r g e srleri gibi g e m i t i . D e m i r a y a k l a r y l a b u y e r d e t e p i n e n d r t s a v a yl, i n sanlar ldrmekle kalmam, canl cansz her eyin hak k n d a n g e l m i , a n a t o p r a b i l e l d r m t . M u s t a f a Ke mal, btn yol boyunca savan l d r d ana topran bitmez tkenmez geniliini byk bir zntyle seyret miti. M u s t a f a Kemal"i, R a u f b e y i v e K z m K a r a b e k i r ' i e v r e l e y e n b u d o u n u n ilk i h t i l l c i i n s a n l a r , h e m k a h v e l e r i n i iiyor, h e m de k o n u u y o r l a r d . B u r a d a a n c a k bir k a h v e iimi sresince kalacak, s o n r a ehrin stanbul kapsnda karlama treni iin dizilmi, sabrszlkla bekleyen b t n E r z u r u m halkn s e l m l a m a k zere y o l l a n a c a k l a r d . M u s t a f a Kemal, bir eyler soruyor, d i k k a t l e dinliyor, s o n ra, b u n u n z e r i n d e k e n d i d n c e l e r i n i a k l y o r d u . K o n u t u u h e p milli h a r e k e t e v r e s i n d e y d i . Bu srada, gzlerini lcann batsndaki srtlara d i k t i . Ilcaya g e l e n y o l , o g n e l i s r t l a r n a r d n d a b i r d e n b i r e gzden yitiyordu. ste, bu srtlarn zerine d e n y o l d a yalnz M u s t a f a K e p a l ' i n d e i l , b t n o r a d a b u l u n a n l a r n gzlerine ok ilgin bir olay arpmt. Altn klaryla kara d e m i r renkli srtlar ykayarak yava yava bu srt larn ardna d o r u i n m e y e b a l a y a n ikindi g n e i , b i r d e n b i r e b u r a d a b e l i r e n iri i n s a n g v d e l e r i n i t u n t a n h e y k e l ler g i b i y a l d z l a d v e u f k u n m a v i p e r d e s i z e r i n e b t n g zelliiyle resmetti. M u s t a f a Kemal, parmaklar arasnda sigaras t t e n elini uzatp bu olay y a n n d a k i l e r e g s t e r d i . Srtn z e r i n d e , M u s t a f a K e m a l ' i n g z l e r i n e a r p a n iri y a r b i r E r z u rumlu ihtiyarn hayali o l m u t u . Omuzlarna kartal kanat att paltosu ve elindeki uzun deneiyle g e r e k t e n basit bir Trk kylsnden b a k a bir eye benziyordu. Seyircilerden kimisinin hayalinde eski mitoloji kahraman483

larn canlandran b u a d a m . s r t t a n b u y a n a kvrlan y o l u i n m e y e b a l a y n c a a r d n d a n y a v a y a v a i l e r l e y e n bir yn insan ve a r a b a da s k n e t m i t i . Bunlar, plprtlarn k z a r a b a l a r n a y k l e m i otuz kiilik bir g m e n k a f i l e s i y d i . K a f i l e n i n n c s o l a n b u iri yar a d a m , ihtillcilerin o t u r d u u s t l e d o r u iler l e r k e n orda birka o t o m o b i l l e bir yn da s u b a y ve sivil insan grnce duraklam ve onlar yle bir szerek n e m l i i n s a n l a r o l d u u n u h e m e n a n l a m , a r v e iri a d m laryla yaklaarak hepsini eski A n a d o l u u s u l n c e sa eli n i g s n n .*:ire b a s t r a r a k s e l m l a m t . H e p s i d i k k a t v e m e r a k l a b a k t . B u iri y a r v e d i n bir ihtiyard. Gr ve ak sakal gsn doldurmu, Anadolu ovalarnn gnei. Anadolu dalarnn rzgr ehresini tunlatrmt. Hepsi, yine d i k k a t e t m i t i . Bu o k g n g r m adarrj; bunca yakna geldii halde yine tepedeki gibi dev gr nn yitirmemiti. M u s t a f a Kemal, adamn hatrn s o r u p g n l n aldk tan sonra : Aa, byle nereden geliyorsun? dedi. Koca adam (Mevlt aa) : P a a m , Rus g e l i r k e n m u h a c i r o l m u t u m . u k u r ova'da idim. imdi k y m e d n y o r u m , diye karlk verdi. Mustafa Kemal : Fakat aa, dedi, hi buraya dner m i ? Her c e k kalm, ne yakacak... gelip son canllar kesmek larda geinemedin mi? byle tehlikeli zamanda insan t a r a f yaklp yklm, ne yiye stelik Ermeniler de buralara iin nbek bekliyor! Yoksa ora

Hayr, p a a m , u k u r o v a c e n n e t g i b i b i r yer.. Bir e k e n yz biiyor. A l l a h , millete zeval v e r m e s i n , bize tar l a d a v e r d i l e r , a y r da.. H a m d o l s u n u a k l a r d a a l k a n drlar. Deil ukurova gibi bir yerden, t a t a n bile e k m e k lerini karrlar. G e i m i m i z p a d i a h t a bile y o k t u . o k ra h a t t k . Yalnz, s o n g n l e r d e i i t t i m k i , s t a n b u l ' d a k i rz krklar, bizim Erzurum'u Ermenilere vereceklermi. Gel d i m , greyim bu namertler kimin maln kime veriyorlar? 484

M u s t a f a Kemal, bu szler sylenirken ban, orada bulunanlardan teye evirmek z o r u n d a kald. Gzlerine birdenbire saldran yalar s a k l a m a k istemiti. Sonra, ya l gzlerini oradakilere evirerek lirizmden ve heyecan dan titreyen tok sesiyle: Bu milletle neler yaplmazr dedi. 1319-1322 i h t i f a l l e r i n e olan Meyarkal Mevlt Bu yal kyl, Erzurum'un a d t e m i z bir y i i t l i k l e k a r m aayd.

M u s t a f a Kemal, Rauf bey, Kzm K a r a b e k i r ve a r k a dalar Mevlt aann g m e n kafilesini Ilca'da braka rak Erzurum'a yollandlar. M u s t a f a Kemal, stanbul kap sna y a k l a n c a b t n e h i r h a l k n n y e d i d e n y e t m i e d e k oraya toplanm olduunu grd. O t o m o b i l d e n i n e r e k i h t i r a m ktasn s e l m l a d . K zm Karabekir'in Darleytamllar = Sanayi Grbzleri uzun sralar olarak dizilmi, o n u ve arkadalarn g r m e k iin sabrszlkla bekliyorlard. Paa babalarnn, b u n c a deer verdii M u s t a f a Kemal Paa, herhalde o k byk bir adam olmalyd... Erzurum Valisi Mnir beyle b t n byk k k me murlar ve on beinci kolordunun subaylar, onu bekleyen lerin en banda yer almt. B t n halk, r e n c i l e r gibi heyecana g e l m i : Y a a s n M u s t a f a K e m a l Paa!.. Y a a s n Rauf bey! d i y e h a y k r y o r d u . M u s t a f a K e m a l ' l e Rauf b e y , b u d e v s t a n b u l k a a k lar, payitahtn kapsndan k o r k u ve h e y e c a n inde k m, i m d i T r k i y e ' n i n b r u c u n d a k i e s k i v e a n l b i r T r k ehrine yine stanbul Kapsndan giriyorlar, hem de anla ve erefle giriyorlard. Burada, stanbul'daki o y rekleri buz gibi donduran k o r k u ve terr havas y o k t u . Buras hr ve gerekten hr bir Trk ehriydi. Kzm Ka rabekir adl o yiit ruh, b u r a d a k i d m a n k o r k u s u n u demir avularna alm, s o n r a ezerek inemi, pestile evirmiti. Amasya ihtillcileri, Kzm Karabekir'in ya ratt hr lkeden ieri g i r e r k e n g e r e k t e n mutluydular. M u s t a f a K e m a l d e , Rauf b e y d e , o n l a r n b y k y r e k l i 485

a r k a d a l a r d a K z m K a r a b e k i r ' e karr b i r m i n n e t d u y gusuyla doldular. Ali F u a t Paa'nn t u t t u u Ankara'nn v e K z m K a r a b e k i r ' i n t u t t u u E r z u r u m ' u n d n d a h e r yer karanlkt. Hi bir T r k ehri u srada Erzurum'un o l d u u g i b i g v e n l i d e i l d i . B u r a d a h e r ey. y i i t E r z u r u m halknn ve Kzm K a r a b e k i r devinin elindeydi. A m a s y a i h t i l l c i l e r i n i n ilk d u y d u k l a r ey, b u y d u . M u s ; t a f a K e m a l , s u b a y l a r l a m l k m e m u r l a r n v e h a l k ileri g e lenlerinin ellerini s k a r k e n yz. gzleri ve elleri sanki k s a y o r d u . r e n c i l e r i n y a n a k l a r n e n g i n b i r b a b a l k duygusuyla okarken. onlarla akalayordu. O, bu k s z l e r i p e k iyi b i l i r d i . K e n d i s i d e b u n l a r d a n b i r o u n u t o p layp a n n e s i n i n e v i n e g n d e r m i ve l m d e n kurtarmt. Rauf bey. Kzm Karabekir'in bu p a r l a k karlama trenine, kendine gre anlamlar vermiti. stanbul hk meti, Sivas'tan beri M u s t a f a Kemal'in kiiliini adamakl l hrpalamaya baladndan, bu parlak trenle, o k o r k u n saldrlara meydan o k u m a k istemi gibiydi. Sonra, M u s t a f a Kemal'i ekarte etmeye alan stan b u l h k m e t i , n e y a p t n o k iyi, hnzr g i b i b i l i y o r d u . M u s t a f a Kemal'in kiilii bir ihtill bombasna benziyor du. Kzm K a r a b e k i r b a t a olarak hi bir paa, henz o n u n gibi ihtill bayran a m deildi. Henz hepsi Ali Fuat Paa bile, legal b i r k u v v e t t o p a r l a n m a s b i i m i n d e ve legal koullar altnda elden geldiince hazrlanmaya ve glenmeye alyordu. Mustafa Kemal'se hepsinin stnde memuriyetini bsbtn bilinli olarak yakasndan silkip atacak yiitli i gstermi, btn stanbul hkmetine, btn onu des t e k l e y e n i v e d d m a n l a r a k a r d i r e n m e k t e n e k i n memiti. O, legal bir g l e n m e , kuvvet toplama sistemi iinde kurtulua giden yolun ok uzun, etrefil ve daha ok teh likelerle dolu o l d u u n u seziyordu. Bunun iin stanbul' da ve Amasya'da ok daha kestirme yollar aratrmt. Trkiye'nin kaderi, onun o dnce izgisine dek sokul masna Kzm Karabekir'le birlikte engel olmutu. Kzm Karabekir, M u s t a f a Kemal'in bu karlaytan 486

d u y d u u h o n u t l u u g r d k e bir y a n d a n s e v i n i y o r , b i r y a n d a n da zlyordu. Refet beyin Sivas'tan byk bir karamsarlkla ekmi olduu ifreli telgraf, bu gece, o n u n sevincini adamakll karacaa benziyordu. Bu telgraf, Kzm Karabekir'i de hem artm, hem z m t . B i r i h t i l l c i n i n y o l u her z a m a n zehirli d i k e n l i k l e r iinden gemez miydi? Mustafa Kemal ve arkadalar, kolordu kumandanlk dairesine yerletirildiler. M u s t a f a K e m a l , E r z u r u m ' a v a r d v a r a c a k t . K z m K a r a b e k i r , bir g n M o r k o f K l a s ' n d a (Fevzi a k m a k H a s t a n e s i ) p o s taba olan AH avu'u artt. Bu, kaln atk kal, ka r a g z l , iri y a r b i r A n a d o l u o c u u y d u . K z m K a r a b e kir, yakn istihbarat ilerinde kulland Ali B a a v u ' a unlar syledi: A l i a v u , M u s t a f a K e m a l Paa b i z e m f e t t i o l a rak geliyor. Yanna on nefer al ve m s t a h k e m mevki bi n a s n d a b i r o d a h a z r l a . G z n a, s r l a r m z o n a v e r meyelim. Bugnk karlayclar arasnda AH Baavu da var d. H e m e n M u s t a f a Kemal'in bavullarn alarak m s t a h k e m mevki binasnda hazrlatt odaya yerletirdi ve kars n a dikilerek y l e tekmil v e r d i : B e n , K z m K a r a b e k i r Paa'nn e m r i y l e M i h a l ckl Hac smail olu Ali, postaba olarak e m r i n i z d e y i m , paam. Mustafa Kemal, dikkatle onun yzne bakarak ge m i t e n bir eyler a n m a y a alt ve s o n r a : Sen, Enver Paa'nn yannda deil m i y d i n ? diye sordu. Ali a v u , b i r d e n b i r e b u s o r u y a b i r k a r l k b u l a m a d. Biraz d n m e k zorunda kald ve s o n r a : Hayr, d e i l d i m , d i y e y a l a n s y l e m e k z o r u n d a k a l d . M u s t a f a Kemal, fkelenerek onu odadan k o v d u : Haydi, k dar! Ali avu, b u r d a n knca doru Kzm K a r a b e k i r ' i n yanna kotu : Paam, ne olur, beni paann yanndan al! diye yalvard. 487

Ali B a a v u , o r d a g r e v a l m a m a k t a d i r e n i n c e is a r p a sard. M u s t a f a Kemal'in byler gibi b a k a n kes k i n , mavi g z l e r i n d e n k o r k a r o l m u t u . O n c a insan yn iinden Enyer Paa kararghnn bu en s n k kiisini b e l ki bir iki kez g r m l k l e i m d i t a n y a b i l e n p a a , Ali. Cavu'u k o r k u t m u ve yldnmt. Bir gn, hastalk b a h a n e ederek grevine g i t m e d i . Onun yerine gnderilen Hasan avu'u istemeyen M u s tafa Kemal: imdi, onu istiyorum, derhal bulup getiriniz, diye e m i r verdi. Ali B a a v u ' u n hasta o l d u u n u syledikle r i n d e d e . h e m e n Dr. R e f i k ( S a y d a m ) b e y i g n d e r i p o n u muayene ettirdi. Mustafa Kemal'in bu Ali Baavu iine mim k o y d u u anlalyordu. Bir kez o, uzun yllar Enver Paa'nn ka rarghnda postabalk yapm, Mustafa Kemal'in bu en b y k rakibinin pek o k n e m l i srlarn r e n m i t i . Son ra da onun bir espiyon olarak kendi hizmetine verildiini h e m e n anlamt. Daha o k bu yzden o n u n kendi hiz m e t i n d e , kalmasn istiyordu. Kzm Karabekir'in kendi sinden neler r e n m e k istediini ok m e r a k e d i y o r d u . Ali B a a v u , a r e s i z M u s t a f a K e m a l ' i n y a n n d a a lmaya balamt. M u s t a f a Kemal, onu tongaya bastr mak iin akla gelen gelmeyen birok tedbir alyordu. Valizlerini, iaretleyerek ak brakyor, o r t a d a n e m l i n e m s i z p a r a l a r u n u t t u u o l u y o r d u . Pek t e c r b e l i A l i B a avu, btn bunlarn dzen olduunu bildiinden, hi birine ilimiyordu. Ali B a a v u , z a m a n l z a m a n s z , g e c e g n d z M u s t a f a Kemal'in yapt t o p l a n t l a r d a bir a d m a r k a s n d a ve belindeki dolu Parabellum'uyla dikiliyor, serbest kalp da dar ktnda Kzm Karabekir'in kurmaylar hemen o n u yakalayp bir k u y t u y a ekiyor, o n d a n M u s t a f a Ke mal'in o gnk davranlar zerine haber szdrmaya a lyor, o n u b a y a t e r l e t i y o r l a r d . K o n u k l a r y k a n p t e m i z lendikten ve akam yemeini yedikten sonra odalarna e k i l d i l e r . M u s t a f a K e m a l ' i n o d a s n d a R a u f bey, K z m K a r a b e k i r babaa kaldklarnda Kzm Karabekir, c e b l n 488

den Refet beyin 2 T e m m u z ' d a M u s t a f a Kemal'e e k m i olduu ifre telgraf karp ona verdi. M u s t a f a Kemal, kalarn ykarak telgraf o k u r k e n K zm Karabekir'le Rauf bey o n u n y z n d e d e i i p d u r a n ve g i t t i k e trajik bir t o n alan mimikleri byk bir d i k k a t le gzden geiriyorlard. nc kolordu komutan Refet a n l a m d a bir eyler s y l y o r d u : bey, Sivas'tan u

Sivas delegeleri seildi. Gerek bunlar, g e r e k s e li va delegeleri yola kmak zeredir. Telgrafhanelerle ya plan bildiri zerine h e m e n b i r k a r a r a vartlrnasrn; z o r u n l u g r y o r u m . Orann d u r u m u b a k a t r l d a v r a n a uy g u n d e i l s e e n e l v e r i l i a r e , a r t k ii s r n c e m e d e b rakmayarak ve bu son olay dolaysyla byk bir znt gstererek istifa etmektir. Hele askerlikten e k i l m e y e r e k ve yalnz grevinizden ekilerek stanbul'c g i t m e y e c e k olursanz bu durum stanbul'un daha ok gzne b a t a c a k v e sizi s t a n b u l ' a a r t m a k t a d i r e n e c e k t i r . E e r b y l e b i r k a r a r v e r e c e k o l u r s a n z , S i v a s ' a d n m e y e r e k Er z u r u m ' d a k a l m a n z h e m c o r a f y a b a k m n d a n , h e m d e Er z u r u m halknn kararll ve y i i t l i i bakmndan d a h a e l verilidir. Eer, b u d e d i i m g i b i b i r k a r a r v e r e c e k o l u r s a n z nc kolordu kararghnn buradaki blmleri zerin de ne gibi d a v r a n m a m u y g u n bulursunuz? T m e n k u m a n d a n n d a n hi bir haber yok. Frsat e l den kamadan A r i f i Amasya'ya gndermek i s t i y o r u m . Uygun bulur musunuz? Amasya'ya onunla antay g n d e r e y i m mi? Her i h t i m a l e kar b e yz lira a l k o y m a k istiyorum. Uygun m u d u r ? M u s t a f a Kemal, t e l g r a f y k s e k sesle o k u m u t u . O k u yup b i t i r i n c e gzlerini kaldrp s o r u t u r u c u baklarn ar kadalarnn gzlerinde gezdirerek : Ne yapmalyz? der gibi onlar yardma ard. Adamakll, zlmt. Bu b o z g u n c u bir telgraft. ten d u y u l a r a k yazld d a m e y d a n d a y d . K z m K a r a b e k i r , b t n sevinci birdenbire snp giden Mustafa Kemal'in gz lerinin iine bakarak : 489

 Paam, dedi, mfettilikten, hatt askerlikten e k i l m e n i z e hi t e e s s r d u y m a d a n karar verebilirsiniz. Si ze m u k a d d e s a t m namna sz veriyorum. Size mfetti b u l u n d u u n u z d a n d a h a ziyade h r m e t k a r b u l u n u r u m . Si zi millete t a n t m a k ve halkn o r d u n u n h r m e t i n i zeriniz den ayrmamak vazifemdir. Daha stanbul'dayken arka g e l m e n i z i rica e t t i i m i hatrlaynz. M f e t t i deil, bir fer d m i l l e t o l a r a k d a h i g e l s e i d i n i z sizi b a l a y a c a n z is t i k l l m c a d e l e l e r i n d e r e ' s i k r m z a k a r m a y a d a h a o za-> m a n d a n karar vermitim. Erzurum Kongresi esaslarnda t e v h i d i e f k r d a n s o r a mill k u v v e t l e i e b a l a r z . G e r d e k t e n z j i l e c e k h i b i r ey y o k t u r , p a a m ! D u r u m u cmlenize m a l m olan saray ve Babli'den zaten baka trl bir hareket beklenemezdi. Kzm Karabekir, bunlar sylerken M u s t a f a Kemal' in eik. zgn ve dnceli ba. yava yava dorulmu gzleri onun gzlerine parlayarak, sanki bir dten uya-nr g i b i b a k m a y a b a l a m t . M u s t a f a K e m a l , b u s r a d a takn duygularnn etkisi altnda soukkanlln yitir diini an amt. O da byk ve artc olaylar karsn da en az Kzm Karabekir k a d a r salam, s o u k k a n l ve dayanklyd. Kzm K a r a b e k i r ' i n b u o l g u n c a szleri, M u s t a f a Kem a l gibi Rauf beyi de o k duygulandrmt. imdi ikisi de karlarnda bir y o n t m a granit heykel gibi oturan bu g l kuvvetli ve altn yrekli adama, b idealdalarna sanki bylenmi gibi gzlerini dikmi, arm ve hay ran bakyorlard. Deminki karanlk ve k a r a m s a r hava. bu szler zerine dalp gitmiti. Mustafa Kemal, stanbul'la yapt boks mann bi rinci raundunu Kzm Karabekir'in babacanlyla savu t u r m u , imdi sra ikinci r a u n d a g e l m i t i : M u s t a f a K e m a l , y o l l a r d a y k e n . Harbiye Nazr evket T u r g u t Paa'dan Kzm Karabekir'e c a n skc bir ba ka telgraf daha gelmiti. Birinci telgrafn etkisi yitip git tikten sonra Kzm Karabekir. bu ikinci telgraf kararak M u s t a f a Kemal'e uzatt. Telgraf u a n l a m d a y d : Sizi M u s t a f a K e m a l P a a ' n n y e r i n e d o k u z u n c u 490

o r d u mfettiliine a t a m a k istiyoruz. On beinci kolor du kumandanl iin kimin vekil oiarak atanmasn ister siniz? Sonra, o r a d a izlediiniz ileri d n c e ve ilerinizi yakndan bilen ve bunlar sizin gibi izleyebilecek baka sn k o l o r d u k u r m a y bakanlna g e t i r m e k g e r e k i r s e kimi salk verirsiniz? Bunlar o k a b u k bildiriniz! M u s t a f a Kemal, b u n u da o k u y u n c a u f a k bir aknlk geirmekten kendini kurtaramamt, yz kzarm, ka lar atlm ve baklarnn d u p d u r u g k rengi bulanmt. Kzm Karabekr, bunun etkisini de datp karagn d o s t l u u n u n a h a n e bir r n e i n i o r t a y a k o y m a k zere bir b a k a yaz k a r a r a k M u s t a f a Kemal'in eline t u t u t u r du: B u , e v k e t T u r g u t P a a ' n n g n d e r m i o l d u u t e l g r a fn karlyd ve Kzm K a r a b e k i r Paa'nn el yazsn tayordu; aniamca yle d i y o r d u : teden beri b a n a g s t e r m i o l d u u n u z t e v e c c h e teekkrden cizim. u srada b e n i m Erzurum'dan ay rlmam ok byk tehlikeler d o u r a c a k bir d u r u m yara tabilir. Sonra, kolordu k u m a n d a n vekili o l a c a k kimse de y o k t u r . B y k k u m a n d a n l a r n srasyla birer b a h a n e ile o r t a d a n kaldrlmas suretiyle Trkiye'nin daha koay yok edilebilecei kans b u g n her akl banda yurtseverin k a f a s n a y e r l e m i b u l u n m a k t a d r . Eer, salk d u r u m u n u n grevini y a p m a s n a e n g e l o l d u u n u g s t e r e n bir se bep yoksa M u s t a f a Kemal Paa'nn mfettilikten ayrl mas ok tehlikeli olacaktr. Kolordu k u r m a y b a k a n vekili M u s t a f a bey, grevini p e k iyi y a p t n d a n a s i l o l a r a k a t a n m a s n d e r i m . M u s t a f a Kemal, bunu da y k s e k sesle ve sesi t i t r e yerek okumutu. Bu gece, gerek Mustafa Kemal, gerek Rauf bey, ideal k a r d e l i i n i n i n s a n o l g u n l u u n u n en y k sek rneklerinden biriyle karlamlard. Birka dakika hibir ey k o n u m a y a n bu ihtillci, sessizlik iinde bu perinlenen dostluun varln kutluyor gibiydiler. Kzm K a r a b e k i r ' i n d e m i r gibi y i i t l i i ve o l g u n insanl, iki ar k a d a n m a t e t m i t i . K o r k u n v e hnzr h r s n b u n d a n byle de bylece yenilmesini emreden yksek bir an ya yorlard. 491

Kzm Karabekir, b u yapt ile. M u s t a f a K e m a l ' e bir insann gsterebilecei en y k s e k saygy ve d o s t l u u g s t e r m i t i . K z m K a r a b e k i r ' i n d e m i r eli v e s c a k s e v gisinin hkm s r d bu d o u ehrinden hi bir kuv v e t . M u s t a f a K e m a l ' i v e o n a b e n z e y e n l e r i t u t u p z o r l a s tanbul'a, Malta zindanlarna srkleyemezdi. Artk M u s t a f a Kemal de, Rauf bey de g e c e g e v a k i t yataklarna girdiklerinde kendi evlerinde olduundan da ha rahat ve huzur iinde bir uyku ektiler. K u m a n d a n l n iinde ve dnda n b e t i l e r i n hafif ayak sesleri iitili yor, o d a n n iindeki cep s a a t l e r i n i n sevimli tkrtlar b i t e v i y e m a v i bir u y k u y a m u r u s e r p i y o r d u .

**
M u s t a f a K e m a l , s a b a h l e y i n ilk i o l a r a k C e v a t A b bas' M d a f a a y H u k u k d e r n e i n e g n d e r d i . B u g n o r a y ziyaret edecek ve yeleriyle konuup grecekti. Onun ziyaretini nemseyen b t n yeler, dernein binas o l a n Vuslat Erverdi evinin g n e y e b a k a n b y k o d a s n d a toplandlar. Bu dernek yeleri iin de bugn ok nemli g n l e r i n balangc o l a c a k t . O n u n iin hepsi de sabrsz lkla bekliyorlard. Beklenenler, en sonra grnmt: Mustafa Kemal Paa, en yeni niformasn giymi, yaver kordonlarn t a k m ve b t n nian ve m a d a l y a l a r g s n d e o l a r a k k o l o r d u kumandannn bineine m a h s u s bir i f t koyu d o r u ve ok gzel atn ektii paytonla ve yannda o z a m a n k i l a k a b y l a H a m i d i y e k a h r a m a n Rauf, z m i t m u t a s a r r f S reyya (Yiit) beyler o l d u u halde M d a f a a y H u k u k ' a vardlar. Bu M d a f a a y Hukuk-u Milliye derneinin u z u n c a bir h i k y e s i v a r d : B i r kez E r z u r u m ' d a d e i l i l k i n s t a n b u l ' d a kurulmu, sonra buraya getirilmiti. Bu hikyeyi srasyla r e n m e k iin, stanbul'da her aydn m e m l e k e t o c u u gibi yeni olaylarla bar yanm bir Erzurumlu yedek su b a y 1918 ylnn o c i v c i v l i v e a k n g n l e r i n d e , s t a n b u l sokaklarnda adm adm izleyelim : Her duyan, d n e n insan gibi t u t u n a c a k bir d a r a r a y a n Erzurum'un aydn g e n l e r i n d e n Dursun Zade Ce492

vat (Cevat D u r s u n o l u ) bey, bir g n g a z e t e l e r d e k e n d i s i iin ok ilgin bir h a b e r o k u m u t u . T a n n m air-yazar ve gazeteci Sleyman Nasif'in klavuzluuyla Vilyat arkiye M d a f a a y Hukuk-u Milliye adl bir d e r n e k ku rulmutu. Cevat beyin kafasnda birdenbire bir imek akmt- Koyu, zifir gibi koyu karanln iinden mavi u f u k l a r g s t e r e n k c k b i r p e n c e r e a l m g i b i y d i . De m e k k i , b u s a r h o a d a m l a r b r a k p o y n e d o r u sk admlarla yrmekten baka umar yoktu. Gen adam, h e m e n o gn, Divanyolu'nda Mdafaay Milliye sepet f a b r i k a s n n stndeki kk bir odann kapsn vurarak ieri girmiti. Oda, tklm tklm doluydu. o u n l u k yal-bal in sanlard. Tipik, esmer bir Erzurum o c u u o l d u u h e m e n a n l a l a n C e v a t bey, k e n d i n i t a n t t . l k i n d e r n e i n b a k a n olan eski Bitlis Valisi Harputlu N e d i m bey adl yalbal a d a m n elini skt. A r k a s n d a n , kara-krl sakall, ate bakl Sleyman Nazif'in, eski B e y r u t vailsi Diyar b a k r l ismail Hakk, Diyarbakr m e b u s u Feyzi, Sivas me b u s u Rasim, Sivasl g e n yedek s u b a y A b d i m u t t a l p , g e n yedek subay Diyarbakrl Cavit beylerin ellerini sk t ve bir keye skarak o t u r d u : Efendim, ben de c e m i y e t e m r i n d e almaya gel dim, dedi. Dernein ruhu durumunda olan Sleyman Na zif, g e n bir d o u l u n u n d a h a k e n d i l e r i n e k a t l m a s n s e vinle karlamt. O gn, nemli bir i zerinde g r m e k zere t o p l a n m o l d u k l a r n d a n C e v a t bey, h e p s i y l e b i r d e n t a n m a k iin frsat bulmu, buna da sevinmiti. G n d e m d e ok nemli b i r , m e m l e k e t s o r u n u vard: Krt Taali Cemiyeti tartlacakt. Tartma balamt bile. Cevat bey de K r d i s t a n ola r a k T r k i y e ' d e n k o p a r l m a k i s t e n e n b i g e y i s o n s a v a yl lar i i n d e e p e y c e g e z i p d o l a m v e p e k o k e y l e r g rp renmiti. Bunun iin o da sze k a r m a k t a n ekin medi. Grmenin sonunda bir karara varlmt. Sley m a n Nazif, bir kez b u d e r n e k l e g r l m e s i n i , n e y a p m a k istediklerinin anlalmasn ve bunun datlarak kendi 493

derneklerine katlmasn s a l a m a k iin hemen davranlmasn syledi. Krt Taali Cemiyetiyle konumay ve o n u yola ge t i r m e y i de Sleyman Nazif zerine almt. Yalnz, bir dernek namna g r l e c e i iin yanna bir kii daha a l mak istiyordu. Vaktiyle yksek devlet hizmetlerinde bu lunmu olan bu yal-bal kiilerden hi biri S l e y m a n Nazif'in yanna y a m a k gibi katlmay kendilerine yedire mediklerinden bu i de genlere dmt. Cevat bey de o blge zerine en yeni bilgi, haber ve izlenimleri ta dndan Sleyman Nazif'in yannda onun gitmesi karar latrld. Ertesi gn, Sleyman Nazif'le Dursun bey zade Ce vat. D o k t o r Abdullah Cevdet'in yine Divanyolu'ndaki t i h a t dergisi idarehanesinin h e m e n yanbandaki Krt Taali Cemiyeti merkezinin kapsn aldlar. Bu d e r n e i n bakan ayandan Seyyit Abdl Kadir'le g e n yeyi or d a buldular. Cevat bey, b u g e n l e r d e n birisini h e m e n t a nmt. Bu, Bitlisli Yzba Emin beydi. O n u n l a d o u c e p hesinde tanmt. Yzba Emin. o zaman Ziya Gkalp't v e T r k idi. Eski T r k y b u r d a k r t g r m e k . Ce vat beyi adamakll artmt. br ikisi przsz T r k e k o n u a n r e f a h l i k i s t a n b u l o c u u idiler. C e v a t b e y b u iki d e l i k a n l n n b i r t e k k r t e b i l m e d i i n e k a l b n b a sabilirdi. Kendilerini dilini bilmedikleri, yurtlarn g r m e d i k l e r i bir k a v m i n muhayyel tahtnn adaylar sayyorlard. Bunlar, Sleyman Nazif'le arkadan ok souk kar ladlar. S l e y m a n Nazif, bu delikanllarn s o u k l u k l a r n a aldrmayarak yle k o n u t u : ark vilyetlerinin zerinde kt ihtiraslar dola maktadr. Ermeniler yurdumuza gz dikmitir, bu d u r u m karsnda mslman hkimiyetinin devam ancak bu bl ge halknn g s t e r e c e k l e r i birlikle m m k n olur. Krt Taali Cemiyeti adyla bir dernek kurulmas, krtle Tr k b i r b i r i n d e n a y r a c a k t r . H a l b u k i b i z i m k u r d u u m u z Vilyat arkiye M d a f a a y Hukuk-u Milliye Cemiyeti hi 494

bir kavmi ayrlk g t m e k s i z i n , T r k - k r t ayrmakszn b tn bu vilyetler halkn iine alabilecektir. air, b u t r l s z l e r i a t e l i d i l i v e g l m a n t y l a uzun uzadya anlatt. yle gzel k o n u t u ki artk karsndakilerin imana geldiini sand anda dernein ba kan, arkasna y a s l a n a r a k : Sizinle g r e c e k hibir eyimiz yoktur. tilf dev letleri bize her t r l yardm y a p a c a k l a r , siz de k e n d i banzn a r e s i n e b a k n z , d i y e r e k k e s t i r i p a t t . S l e y m a n Nazif, b y k bir d krklna u r a m a benziyordu. Ertesi g n k toplantda : Krtlerin Trklerden ayrlmas lmleri demektir. Krt kavmi karsndaki durumlarn gzetlerde aklayp maskelerini drmekten baka are yoktur, diyerek ye ni bir kalem savana b a l a m a k zere b u r n u n d a n , s o l u y a r a k kp g i t t i . Mdafaay Hukuk-U Milliye d e m e i n i n t o p l a n t l a n bir birini kovalam ve bunlarda dernek adna karlacak g a zete ii, Ermeni s r g n dolaysyla T r k m i l l e t i n e kar toptan alan iftira kampanyasn etkisiz brakma y o l l a n ve dou Trkiye'sinde yaayan yurttalarn haklarnn hangi yollardan korunabilecei zerinde uzun tartma lar yaplmt. Btn bu toplantlar sonunda unlar anlalmt: D o u blgesi, t a r i h i n o k eski d n e m l e r i n d e n b e r i b i r T r k l k e s i d i r . E r m e n i l e r , b u b l g e d e h e r z a m a n bir aznlk o l a r a k y a a y a g e l m i l e r d i r . Ermeniler, bu b l g e d e elli yldr bir h u z u r s u z l u k kay na halindedirler. Yn halinde Trk ve m s l m a n l a n ldrm ve pek zalimce bir komitecilik gelenei iinde blgeyi kana ve atee bomu ve mslman yurttalar kendilerini k o r u m a zorunda brakmlardr. Btn bu gerekleri dnya kamu oyuna yaymak ve aklamak iin Franszca ve T r k e birer gazete kar l a c a k t . T r k e g a z e t e n i n ad Hadisat o l a c a k t . B u n l a rn s o r u m l u l u u d a S l e y m a n N a z i f ' e y k l e n m i t i . Birka hafta iinde S l e y m a n Nazif'in dev abasyla 495

e p e y c e iler yaplm, iki gazete ve r g t n g e n i l e t i l m e si zerinde epeyce olanaklar salanabilmiti. Bir gn, u m u t s u z l u k iinde rpnan bir ye, d u r u m u n son kerte karanlk olduunu belirterek : Bu d u r u m d a nasl olur da bir yurt s a v u n m a s d n l e b i l i r v e b u n e ile y a p l a b i l i r ? d i y e o r t a y a k a r a m s a r bir dnce atmt. S l e y m a n Nazif, V i c t o r Hugo'vari a t e l i k o n u m a syla o n u n u m u t s u z l u u n u n zerine u atei p s k r t m t : Ben, bu halk tanrm, bu m b a r e k bir millettir. B i r a z k a r n d o y s u n , s r t snsn, c i h a n a m u c i z e l e r g s t e recektir. Gzel ve umutlu szleriyle oradakileri ateleyen S l e y m a n Nazif, u m u t a r t t r c b a k a b i r h a b e r d a h a g e t i r miti: Bir g n n c e genel kurmay bakan A r a p k i r l i C e ; v a t Paa'y g r m ve onunla dernein a m a c z e r i n d e bir hayli k o n u u p g r m t . Cevat Paa, Harbiye Ne z a r e t i k a d r o s u n d a s a l t e n y e n i m e m l e k e t d e r t l e r i n e bir umar bulmak zere kalmaya alan g e r e k t e n yurtsever a s k e r l e r d e n biriydi. S l e y m a n Nazif gibi b y k bir g a z e t e c i , a i r v e y u r t s e v e r i n b y l e y k s e k b i r ii r g t l e meye almasna o k sevinen Cevat Paa, bu d e r n e e elinden gelen yardm e s i r g e m e y e c e i n e sz v e r m i t i . Der nek yeleri, airi b y k bir heyecanla dinlemilerdi. Bu, g e r e k t e n b y k b i r m j d e y d i . O r d u ile e l e l e v e r m e d i k e hi bir dnce ve davran, gvenli bir s o n u c a erie mezdi. Dncenin meyyidesi silht. D m a n , baka trlsnn dilinden anlamazd. C e v a t D u r s u n o l u , b u t o p l a n t d a n s o n r a , d a h a b i r iki kez dernee uramsa da en sonra stanbul'un b o u c u ve ldrc esir havasna dayanamam, Erzurum illeri n e d o r u y o l a k m a y a k l n a k o y m u t u . B i r sla z l e m i d e i i n i y a k y o r , y a k l p yklm E r z u r u m , h a y a l i n d e b i r cennet gzelliine brnyor ve onu uzaktan uzaa a rp d u r u y o r d u . Sonra, stanbul'da o t u r u p E r z u r u m ' u n ve d o u i l l e r i n i n k u r t u l m a s n a a l m a k , b i r a z d a t o p i ile uramak demekti. Bundan baka sava iinde baka496

illere g e t m i olan ailesi de t o p l u olarak Erzurum'a d n m, onlara bakacak hi kimseleri de kalmamt. Cevat Dursunolu'nun kardeiyle enitesi Suriye'de ngilizlere esir d m l e r d i ve hl e s i r kamplarnda ile d o l d u r m a k taydlar. Cevat D u r s u n o l u , Erzurum'a g i t m e k l e bir tala iki k u v u r a c a k t : H e m k i m s e s i z kalm erkeksiz aile o c a nn bana g e e c e k , h e m de halk arasnda yaplacak r g t t e a l a c a k , m e m l e k e t i iin k a r n c a k a r a r n c a bir kar yol arayacakt. Bu karar verdikten sonra, merkeze b a v u r a r a k Vilyat a r k i y e M d a f a a y H u k u k - u Milliye derneinin Erzurum'da da bir ubesini amak iin msa ade istedi: O g n , bu izinle birlikte bir de d e m e i n bir nizam namesini alarak ayrld ve Erzurum yaylasnn mavi d u manlarna bir an n c e karmak iin hazrlanmaya balad. Cevat Dursunolu dayzadesi ve ayn z a m a n d a ideald a A h m e t Erverdi ile 1918 Aralk aynn sonlarna d o r u am vapuruna binerek Trabzon'a yolland. Trabzon'a vardnda anp kalmt. M o n d r o s bra kmas, Rumlar s a l d r g a n y u r t t a ynlar d u r u m u n a g e tirmiti. Trabzon'un dnen, akl banda aydnlan hemen davranm, bu azgn Pontos seline kar hi olmazsa imdiden d n c e barajlar k u r m a y a balamlard. Gzel Trabzon'u herhangi bir olupbittiye kurban etmemek iin h e m e n h e m e n btn T r a b z o n halk, u m u t s u z l u k t a n iinde bir y a n d a n da toparlanmaya, birlemeye alyordu. T r a b z o n a y d n l a n , e r a f v e z e n g i n l e r i ilk o l a r a k e l ele vermi Trabzon Muhafazay H u k u k Cemiyetini kur mulard. Bu dernein bir de gazetesi vard: Barutu Za d e F a i k A h m e t b e y i n k a r m a k t a o l d u u stikbal g a z e tesi, dernein btn dncelerini byk bir yreklilikle s a v u n m a y a alyordu. C e v a t bey, b u r a d a g r d canlla baya i m r e n mi, Erzurum'u da abucak bu duruma getirmek gerekti ini dnmeye balamt. Bir ayak nce, Erzurum'a varmak istiyordu. u g n l e r d e y o l l a r k e s k i n v e k a r l b u z l u k h a v a s y l a r t l o l m a k l a b e r a b e r asl k a r a k b a s t r n c a y o l c u l u a k m a k 497 2/F.: 32

bir s o r u n halini alacakt. Bir y a n d a n da Trabzon jandar ma alay k u m a n d a n Kzm beyi o k g r m e k istiyordu. O Erzurumlu bir hemehri, bir d a d a o l d u u kadar da mill d a v a l a r l a ve Muhafazay Hukukla c a n d a n ilgilen meye balayan iten, yrekli, doru bir halk adam karak teri tayordu. Vaktiyle politikaya karm, halk hareket lerinde ba olmu bu deerli hemehrisini grmeyi o denli istedii halde, gremeden Erzurum'a yollandna I o k zlmt. Zigana d a l a n gediiyle Kop da gedi- inin yol vereceini- bilseydi, birka g n daha Trabzon'da ] kalabilirdi. O naml gediklerde kurt ulumalaryla kank a k t i p i l e r slk a l m a y a b a l a m a k z e r e y d i . Cevat bey, Zigana dalar gediini a r k a d a braktktan s o n r a A n a d o l u ' n u n yrek szlayan g e r e i y l e kar kar ya g e l m i t i . Yollar Rus o r d u s u n u n eitli d k n t s y l e d o l u idiK y l e r i n o u b o t u . Halkn pek az k y l e r i n e dneBilmilerdi. Bunlar da birer virane olan evlerine yerleme ye alyor, g n l k g e i m derdiyle rpmyorlard. Hele G m h a n e ' d e n t e y e k s e r t l e m e y e b a l a y a n a m a n sz i k l i m d e y o k s u l h a l k n d u r u m u h a k i k i b i r a f e t h a l i n i a l m t i K y l e r d e o d y o k , o c a k y o k . G e e n d r t yln e t i n k s a v a l a r n d a i n s a n e t i y e m e e a h a n k u r t l a r , g e celeri srlerle dolayor ve i n s a n l a r a saldryorlard. Cevat beyle days olu, ancak baka yolcularla ka fileler halinde ve g n d e on be-yirmi kilometre yol ala b i l i y o r l a r d . K p r a k, a l k , y o k s u l l u k y e t i m i y o r m u g i b i b u n l a r a Dir d e h k m e t s i z l i k k a t l m t . Cck etin ve dayanlmaz bir yolculuk srp gidiyor du. Yo larda parasyla dahi yiyecek kuru ekmek buluna myor, y o l c u l a r s o u k han kelerinde ya da sava vira n e l e r i n d e a v e b o k a r n l a r n n z e r i n e kvrlp a l k , u y kusuzluk ve yorgunlukla savayorlard. B u k o u l l a ^ a m r , d a K o p d a gediini d e am, e n sonra t a m yirmi bir gnlk etin bir yolculuktan sonra Erzurum'a varabilmilerdi. Da ta en m u t l u o c u k l u k gnlerinin en tatl renkf e r i y l e s s l E r z u r u m , i t e , b i r kez d a h a o n u b a r n a b a s 498

m t . 1915-1916 k n d a a s k e r i n i n says b e l l i s i z b i r d m a n a k a r t a b y a l a r n d a l e s i y e d v t b u aziz e h i r , b u g n , b i r y a n g n y e r i n d e n b a k a bir e y d e i l d i . S a l a m kalm duvarlarn gvdesindeki pencerelerden baklnca br yandan mavi gkyz grnyordu. Yangnlar, b t n e v l e r i n a h a p b l m n y a l a y p y u t t u u n d a n b u ev l e r i n h i b i r i n d e a t v e d a m d i y e bir e y d e y o k t u . K a r l Erzurum dalarn yalayp gelen buzlu rzgrlar, a k u r t l a r n r k n t veren s o l u u gibi bu ykk d u v a r l a r n a r a s n d a z e h i r l i slklar a l y o r d u . Eski anl anl k o c a Erzurum'dan kala kala o r t a d a y k l m b i r k y h a r a b e s i k a l m t . B u t a l i h s i z snr e h rinin zerinden hangi felketler gememiti ki, yerli ve yabanc ordularn ayaklar altnda dmdz olmutu. Top raklar, insana ksm, b a r n d a ot bile bitmez d u r u m a g e l m i t i . Rus o r d u s u n d a n n c e ehre bir batan d a l a n tifs, b r batan karken, onbinlerce insan kara t o p raa bir daha kalkmamak zere sermi, geri kalanlardan kimisi g n e y e d o r u kap g i t m i , orda kalanlar da Rus o r d u s u n u n a r k a s n d a n g e l e n A n t r a n i k o r d u s u , ktr k t r kesmi, ldrm ve yakmt. te, bunca fetin ldremedii birka bin kii, eski yuvalarnn harabelerine d n m , eski maara insanlar gibi buralarda barnmaya alyorlard. Yakacak namna ne o d u n vard, ne de tezek! A n c a k yangnlarn kemiremedii tahta ve mertek par alarn ykntlarn altndan kararak yakyor ve s o u k t a n d o n m a m a n n umarn aryorlard. B i r o u da yalnz u m u t l a r n n s c a k l y l a s n m a y a a l y o r l a r d . E e r , Er z u r u m kylerinden gelip yerlemeye alan halk da o l m a s a y d , ehir, kalabalk bir ky g r n n bile a l a m a yacakt. zet olarak sylemek gerekirse. Erzurum, kendi t o p randa t o m u r c u k l a n m a m olan herkesi bu bahtsz g r nyle korkutabilirdi. C e v a t bey, evinin y k l m a k t a n kurtulan bir k e c i i n d e k e n d i n d e n n c e o r a y a g e l m i o l a n hsm v e a k r a 499

basnn, edin d o s t u n , tandk ve bildiklerin d e r t l e r i n i d i n leyerek gnier geirdi. Yol yorgunluunu yle byle kararak ehri daha yakndan grmek iin sokaa ktnda. stanbul'dan gel diini iiten btn hemehrileri, evresine birikmi ve ona u soruyu sormulard: stanbul hkmeti, buralar hakknda ne d n yor? Memleketin mukadderat bu gidile ne olacak? Sonra da hep azbirlii e t m i e s i n e : Zajen stanbul'dan bir ey beklenmez, artk! d i yerek kestirip atyorlard. Demek ki, Erzurumlu hemeh rilerinin saduyular iliyordu. Eraf da, kyl de, fakir halk tabakas da byle dnyordu. Batanbaa Trk ve slm olan bu ehri ve onun dolaylarn Ermenilere vermeyi akllarna koyan itilf dev letleri, nasl oluyor da bu denli g e r e i n dna kyor ve" hakszln bataklna s a p l a n a r a k h k m verebiliyordu? Evet, Erzurum halk, her g n , her s a a t bunlar d np duruyor, bu derdi k k n d e n y o k etmenin umarn na sl b u l a c a n b i r t r l b i l e m i y o r d u . C e v a t bey, k e n d i s i n e k a r a n l k b u g n d e n v e y a r n d a n d e r t yanan ve u m a r s o r a n hemehrilerine u karl ver miti : Tekilt yapmal, g c m z bir araya toplamal yz. B u n u n a r e s i a n c a k t e k i l t t a d r . O z a m a n da k o n u u p dertletii kiiler, Necati beyin r g t e b e n z e r b i r e y l e r yaptn b u n u n n e i d n h e nz hi kimsenin d o r u d r s t b i l m e d i i n i , kimisi bu r g t n b i r t t i h a t ii o l d u u n u s y l e r k e n , k i m i s i d e b u nun Ermeni isteklerine kar kurulduuna inanyordu. Bu s o n u n c u y u syleyenler, N e c a t i beyi sevenlerdi. N e c a t i bey, Erzurum'da k m a k t a olan Albayrak gazetesinin sahibi ve bayazaryd. Necati beyin r g t n d e k i l e r d e n birkann ad yle byle biliniyordu. Gezmahalleli Yzba Nalbantolu sma il beyle alay m f t s Hoca N u s r e t efendi bunlarn balcalaryd.

500

Albay deli Halit beyin de bu r g t t e n o l d u u sylen tiler arasndayd. C e v a t bey, iin a s l n a s t a r n r e n m e k i i n s u y u n g z n e gitmeyi denedi. S l e y m a n N e c a t i ' y i b u l u p bu iin d o r u o l u p o l m a d n r e n e c e k , e e r d o r u ise b u n a k a t l m a k t a g e c i k m e y e c e k t i . yi n i y e t s a h i b i y d i v e g e r e k i bir kafa tayordu. Necati bey Tamaazlar karsn daki eski ttihat ve T e r a k k i hannda Albayrak o k u l u n u kurmu, birka arkadayla birlikte satn ald m a t b a a y yerletirerek Albayrak gazetesini k a r m a y a hazrlan yordu. C e v a t bey, N e c a t i b e y i s a v a i i n d e t a n m t . A l a k gnll bir insand, o k s e m p a t i k t i , herkese emniyet t e l kin ediyordu. Dnya g r , milliyetiydi. Temiz ve ide alist bir hayat vard. O z a m a n Erzurum genliine aa beylik ediyordu. te, o n u n k a r a k t e r i zerine bildii bu gzel niteliklerdir ki Cevat beyi hemen ona koturmutu. N e c a t i bey, a r t k C e v a t b e y i n h e m A l b a y r a k g a z e tesinden, hem de Albayrak okulundan alma arkaday d. Bir a y d a n b e r i d i r o k i l i dl o l m u l a r d . K a r l k l o t u r d u l a r v e N e c a t i b e y ii t a b a n d a n b e r i a n l a t t Mondros mtarekesi olmutu. Erzurum'da eski ai n a l a r d a n yalnz D o k t o r Fuat Sabit bey vard. H a s t a n e sertabibiydi. Bir gn emir neferi ile beni artt. G i t t i m , ka pdan girerken d o k t o r : Mjde, mtareke oldu, dedi. Mtarekename var m? dedim. Telgraf gsterdi. Yirmi drdnc maddeye gelince : Eyvah, Vilyat a r k i y e E r m e n i s t a n oluyor! d e d i m . Doktor: y l e b i r e y y o k ! d e d i . M a d d e y i o k u y o r u m . Vil yat Sitte'de itia z u h u r u n d a m e z k r vilyetlerin her hangi bir ksmnn igal hakkn itilf d e v l e t l e r i m u h a f a z a ederler. Bu madde u d e m e k t i r ki, Ermeni eteleri muhilli asayi hareket yapnca itilf idaresi Erzurum'a girecek ve Ermeniler de Trkleri keserek ekseriyet teminine a-

501

Iacaklardr. Bir Ermeni bulunmayan buralar m d a f a a etmemek namussuzluktur. Doktor Fuat S a b i t : Ben seninle beraberim. Fakat, askerim; teebbs t e b u l u n a m a m . N e l a z m s a s i z yapnz! d e d i . Bir cemiyet kurulmasna karar verdik. Cemiyetin ni z a m n a m e ve beyannamesini hazrladm. N e c a t i bey, v i l y e t e b a v u r a r a k yapt resm t e e b b s n f i y a s k o ile s o n u l a n d n a n l a t t k t a n s o n r a , s z nn sonunu yle g e t i r m i t i : B u n d a n s o n r a , gizli tekilt y a p m a y a k a r a r ver dik. Nalbant olu Yzba smail. Batum'dan d n m t . Alay m f t s Nusret, m t e k a i t Binba dris ve b e n d e n m r e k k e p ilk m e r k e z heyetini tekil ettik. N u s r e t e f e n d i m e m u r i y e t i b a n a , B o l u ' y a g i t t i . dris, t i c a r e t i i n k y l e r e k t . M e r k e z d e s m a i l ile b i r l i k t e k a l d k . C e m i y e t i n ad stihls Vatand. O gnlerde stanbul'dan kaan merkezi umum aza sndan Hilmi beyle Ebulhindili Cafer bey, Erzurum'a gel diler. H i l m i ile b e r a b e r g e l e n C a f e r v e m a i y e t a t l l a r h k m e t e t a k i p e d i l i n c e h u d u d u n t e t a r a f n d a k i (1914 h u dudu) harekta itirak e t m e k zere gittiler. Erzurum'da yalnz kalmtm. Dokuzuncu frka karargh Hasankaie'd e y d i . K u m a n d a n b u l u n a n R t bey, e s k i a r k a d a l a r d a n o l d u u i i n y a r d m u m u y o r d u k . B i r k a r l g n d . s m a i l ile b e r a b e r D e v e b o y n u ' n u a a r a k H a s a n k a i e ' y e g i t tik. M a k s a d k u m a n d a n a a n l a t t k : B i r i h t i y a t z a b i t i var, o k c e s u r d u r . O n u e r k e n t e r h i s e d e y i m . E r z u r u m ' a g e l s i n . S i z e iyi b i r k u v v e t o l u r . Bu zat Knbetli G e n a a n n olu Hseyin Avni'dir. O zamana kadar bu zatla grmemitik. Filhakika kymetli ve f e d a k r bir a r k a d a kazandk. Fakat, Rt beyin bunu bize yardm saymas t e e s sre ayand. Hasankale'den inkisar hayalle dndk. N e c a t i bey, b u n l a r d a n b a k a snr b o y u n d a b u l u n a n Albay deli Halt ve Ebulhindili Cafer beylerle stihls Va tan Cemiyeti adna yaptklar haberlemeleri de anlat-

502

t . i m d i b i l e b u iki y i i t a d a m l a m e k t u p l a p h a b e r l e t i k lerini de syledi. Erzurum'un kenar mahallelerinde stihis Vatan i i n i m d i bile ye yazld d o r u y d u . Oysa M d a f a a y Hukuk, Vahidettin hkmetine kar aktan aa sava a gemiti. Byle olunca ayn a m a urunda bir baka gizli illegal dernein almas anlamszdr. B u n u n iin btn kuvvetlerin Mdafaay Hukuk etrafnda toplanma s n a , snr b o y u n d a k i a r k a d a l a r n d a r g t l e n e n m i l l e t i n ilk s i l h l k u v v e t i o l a r a k a l t r l m a s n a v e b u n l a r l a o l a n m u h a b e r e n i n eskisi gibi srmesinin daha d o r u olaca n a k a r a r v e r e n M d a f a a y H u k u k u l a r , i m d i snr b o y l a rna dek kollarn u z o t a b i l m e n i n sevinci iindeydiler. L o r d C u r z o n ' u n k a y n b i r a d e r i Y a r b a y Ravvnson, b u sralarda, Mondros brakmas koullarnn uygulanma sn k o n t r o l e t m e k zere Erzurum'a gelmiti. n g i l i z Y a r b a y , sk sk k o l o r d u y a g i d i y o r . K z m K a rabekr'le resm ilikiler s r d r y o r d u . K o l o r d u n u n halk h a r e k e t i y l e ilikisinin sezilmemesi iin Kzm Karabekir, h e m e n t e d b i r e b a v u r m u v e N e c a t bey araclyla M dafaay Hukuk'a yle talimat g n d e r m i t i : Mdafaay Hukuk'la benim aramzdaki mnasebet l e r d e n Ravvnson k u k u l a n m a m a l d r . K u k u l a n r s a h a l k hareketine bunun zarar dokunabilir. Bunun iin bundan s o n r a k o l o r d u ile o l a n t e m a s l a r n E r z u r u m l u M i r a l a y R t bey yoluyla yaplmasn zarur g r y o r u m . Bu davran, btn Mdafaay Hukukular kayguland r m s a d a M a y s ' n 2 5 i n c i g n , a n s z n Reis Raif e f e n diyle C e v a t beyi Kzm Karabekr'in k a r a r g h n a ar mas, btn kaygular gidermiti. Bakan bulunamadn d a n yalnzca Cevat bey g i t m i t i . Kzm Karabekir, M d a f a a y H u k u k ' u n s o n a l m a l a r z e r i n e b i l g i a l m a k is t e m i v e s o n r a C e v a t b e y e bir i f r e m a h l l v e r m i t i . Bu ifre Havza'dan geliyordu. A l t n d a M u s t a f a K e m a l ' i n i m z a s v a r d : M u s t a f a Ke mal, Erzurum Mdafaay Hukuk'unda alanlarn kimlik lerini soruyor, ayrca Kzm Karabekir'den bu rgtn desteklenmesini diliyordu. Kzm Karabekir, Cevat bey

503

yoluyla Mdafaay Hukukulara ok selm gnderdi ve hepsine baarlar diledi. C e v a t bey. M u s t a f a Kemal'den gelen v e k e n d i l e r i n i ama tutan ifreyi arkadalarna gsterince hepsinin y z sevinle aydnlanmt. imdi, cemiyet, artk ksz de ildi, iki da gibi ir s a n , o n l a r a elini uzatmt. B u n l a r d a n biri Kzm Karabek r, b r de m e h u r A n a f a r t a l a r k a h raman Mustafa Kemal'di. M u s t a f a Kemal'in, kararghyla Erzurum'a gelii do u s i y a s e t i n e v e h a v a s n a b i r k m l d a m a g e t i r m i t i . Er meniler 5 ve 6 T e m m u z gnleri Erivan yaknlarndaki b rk kasabasna saldrmlar ve kafalayk vadi denen nn ordaki sert kayalara arparak ekilmilerdi. Bu kalabalk saldrda sekiz yz l ve bin iki yz yaral braktklar sylentiler arasndayd. T r k sava l a r n n e l i n e i k i tc-p, a l t m a k i n a l t f e k v e b i r o k d a g a nimet gemiti. B y k vadi saldrsn yneten Ermeni G e n e r a l i n i n ktalarna verdii gizli emir de Trklerin eline gemiti. G e n e r a l , b t n b u b l g e d e k i T r k l e r i n l d r l p A r a s r mana atlmasn emretmiti. Emrin altnda grlen im za General M a y o r olkonikof'tu. Yine anlatldna g r e h i k y e b u n u n l a b i t m e m i i . S a v a t a n s o n r a E r i v a n ' d a n iki ngiliz subay k a s a b a y a g e l m i v e : Ermenilerle Trkleri bartrmaya geldik! demi ler, T r k l e r i n e l e g e i r d i i iki t o p u n d a n g i l i z l e r i n o i d u u n u syleyerek alp g t r m l e r d i . Neden s o n r a bu iki ngiliz subaynn, ngiliz n i f o r m a s giymi iki E r m e n i o l duu anlalmsa da i iten gemiti. Elviyeyi Selse'yi ngilizlerin yardmyla ele g e i r e n Ermeniler, bu sefer Kzlrmak boyunda, Sivas'ta P o n t o s u l a r l a snr k o m u s u o l m a k h l y a s p e i n e d m l e r d i . Ermeni iir ve e d e b i y a t ustalar politikaclarla el ele ve rerek c o k u n lhak ve istil iirleri yazyor. B y k Erme nistan sloganyla Ermeni halkn kamlayp d u r u y o r l a r d . ( K z l r m a a d n a u y g u n o l a r a k , T r k k a n y l a kpkzl y a p maya a n d iiyorlard.) Bir yandan da M u s t a f a Kemal'in batanberi o k bel 504

balad Mersinli Cemal Paa. stanbul h k m e t i n i n g leryzne kaplarak geip stanbul'a gitmiti, M u s t a f a Kemal, buna o k zlmt. Elden ne gelirdi? Mustafa Kemal, Erzurum'dan nc ve yirminci kol o r d u k u m a n d a n l k l a r n a yeni iki ifre g n d e r m i ve imza snn z e r i n d e Y a v e r i h a z r e t i e h r i y a r s z n k u l l a n mt. Bunu g r e n Kzm Karabekir, Acaba, M u s t a f a Ke mal, bu szleri hl neden kaldrp atmyor? diye d nyor ve bunu mantksz buluyordu. M u s t a f a Kemal'in dncesi de b a m b a k a y d : Bu resm ve y k s e k sfatla s o n u n a dek d v a s n a h i z m e t e t m e k v e d a h a k o l a y h i z met etmek istiyordu. M u s t a f a K e m a l , 5 T e m m u z 1919 a k a m s t a n b u l ' d a n H a r b i y e Nazr F e r i t P a a ' c a g r m e y e a r l d . M a k i n a banda yaplan g r m e a k a m n altsndan on bire d e k srd. Ferit Paa yle diller d k y o r d u : Paa. e v k e t m e a b m z sizi o k a d a r s e v i y o r ki b e n gpta ediyorum. stanbul'a geliniz. Hayat ve istikbaliniz menmendir. 6 Temmuz'da da sren g r m e d e : M e m l e k e t m a h v o l a c a k , itilf m m e s s i l l e r i yarna kadar cevap bekliyor! diyordu. M u s t a f a K e m a l de ona yle karlk v e r i y o r d u : Memleketin-bu tehlikeli dakikasnda felkete tavassuttansa sen de efrad millet arasna gel. Fakat Harbiye Nazr hl : Behemehal istanbul'a geliniz! deyip d u r u y o r d u . Kzm K a r a b e k i r , M u s t a f a K e m a l ' d e n u s o r u n u n H a r b i y e Nazrna s o r u l m a s n i s t e d i : zmir'den Nurettin Paa'y kaldrarak yerine ciz A l i N a d i r Paa'y k o y m a k l a z m i r f e l k e t i n i t e s h i l e d e n hkmet, bu sefer de dier kumandanlar srasyla t e b d i le mi kalkmtr? Bu ar mesuliyeti kimler ykleniyor? Vatann istils teshil edildii bilinerek mi i c r a a t yaplyor? Mustafa Kemal, bunlar da stanbul'a yazd. Gr m e d e h e r iki t a r a f d a hzn a l a m a m t . O n u n i i n a y n sekizinde g r m e y e y e n i d e n balamak zere ayrldlar. Bu grmeler yaplrken Kzm Karabekir, stanbul' d a n ayrlmadan n c e Ferit Paa'yla ilgili o k ilgin a n -

505

1ann M u s t a f a Kemal'le Rauf beye a n l a t m a k t a n kendini alamad. i m d i . H a r b i y e Nazr o l a n bu ayn Ferit Paa. Tr k i y e jandarmasnn tensikine m e m u r edilen Fransz s u bay Klut'e yle d e m i t i : Ben Trk deilim, Msrlym. O r d u y a lzum yok tur. Kzm Karabekir, daha o zaman Trkiye'nin hangi el lere d t n anlam ve btn tandklarna da bunu a n l a t a r a k onlar uyarmaya almt. Bu konumay makina banda yazp yanna alan Kzm Karabekir, arkadalarna da okumu ve stanbul' d a n b e r i t a d o i r e n a n ile b u n l a r k a r l a t r m t . Artk, padiahn ne korkun insanlar ve tiplerle evrilmi olduunu ayrca aklamaya almak gereksizdi. 8 T e m m u z ' d a snr b o y u n d a n y i n e k t h a b e r l e r g e l m i t i . E r m e n i o r d u s u b i r l i k l e r i , snr b o y l a r n d a k i T r k kylerini yakp ykmakta ve halkn kesmekteydiler. ngi lizler, M u s t a f a Kemal'in Erzurum'a geliini bu kanl o y u n larla protesto ediyor gibiydiler. Bunun bir tek anlam uydu: Bu ldrmeler ve yakp ykmalar, yalnzca M u s t a f a Kemal'in Erzurum'a gelii y zndendir. O burdan gitsin, bu kanl oyunlar da durur. Babli de M u s t a f a Kemal'i Ferit Paa'nn azyla stanbul'a a r a r a k ngilizlerle koordne altklarn a n latyordu. Kzm Karabekir de Hasankale'de bulunan Yarbay Lavvrinson'u sktrmaktan baka are bulamad. Ona g e r e k t e l e f o n l a , g e r e k s e y a z ile u a n i a m d a e y l e r s y l e d i ve y a z d : Bir an n c e Sarkam'a giderek bu kanl olaylar gzlerinizle de grnz. Ermenilerin elinden kap kur tulanlarn anlattklarna gre Ermeniler, Kazman- ve do laylar M s l m a n halkn kesin l d r e r e k y o k e t m e y e b a lamlardr. Kurudere'yi basarak be erkek, kadn e h i t e t m i l e r , s o n r a d a o t u z e r k e k , b i r g e l i n , b i r kz v e d r t y z b a k o y u n alp g t r m l e r d i r . T e m m u z u n 4 n d e K a r s ile O l t u a r a s n d a k i A k a k a l e ' y e b a l d r t k y e baskn yaparak birisinin insanlarn btn kesmiler, br506

lerinden de altmar a d a m g t r p yine kesmilerdir. Bu kylere" b a s k n y a p a n E r m e n i l e r , b e t o p , y e d i m a k i n a l tfek kullanmlardr. Bu kuvvetin kumandannn Arsak adnda birisi Olduu sylenmektedir. Ayrca Y z k u k y n d e n b i r m s l m a n n k a r d e i n i , k a r s n v e kzn y i n e Er meniler alp gtrmlerdir. Sonra, yine Ermeniler Karaku blgesinde m s l m a n lar ldrp durmaktadrlar. Bu ldrmeler snrlarmzn dnda olmakta ve duyan halk zerinde pek derin e t k i ler brakmaktadr. Buna bir an n c e bir are* bulunuz ve s o r u m l u l a r cezalandrnz. Bizi de ayrca aydnlatrsanz o k seviniriz.

K z m K a r a b e k i r , Y a r b a y Ravvlinson'a b u n l a r s y l e diinin akam M u s t a f a Kemal'in yanna gitti. Yine be r a b e r c e stanbul'la makina banda grld. Bu sefer, grme dorudan doruya mabeynle yaplyordu. Mabeyn baktibi Fuat bey, M u s t a f a Kemal'e b u n d a n byle grevine son verildiini bildirdi. Kzm Karabekir, bu koullar altnda askerlikten e k i l m e s i n i n d o r u o l d u u n u s y l e d i . Rauf b e y d e b u d nceye ortak oldu. Btn arkadalar da bu dncedey di. Yoksa, paay, sarayn askerlikten kovmas tehlikesi v a r d r k i o k k k d r c bir d u r u m y a r a t a b i l i r d i . B u nun iin Mustafa Kemal'in saraydan n c e davranmas gerekiyordu. Mustafa Kemal, askerlikten ekilmenin byk sakn c a l a r o l d u u kansnda o l d u u n d a n bir t r l i s t i f a y a y a n a m a k i s t e m i y o r d u . O n a y l e g e l i y o r d u k i b y l e b;r s rada askerlikten ayrlmak, karaya vuran bir balk d u r u m u na dmek demekti. En sonra stanbul'dakilerce kovulmaktansa kendi is teiyle ekilip prestijini kurtarmaya karar vermek zorunda kald ve birka gzel t m c e y l e Babli'ye ve p a d i a h a m e y d a n okuyarak Trk milletinin barna snd: Mbarek vatan ve milleti paralanmak tehlikesin d e n k u r t a r m a k ve Yunan ve Ermeni a m a l i n e k u r b a n et507

memek iin alan mcadelei milliye urunda milletle be raber serbest s u r e t t e almaya sfat r e s m i y e ve a s k e riyem artk, mni olmaya balad. Bu gayei m u k a d d e s e iin milletle beraber nihayetine kadar almaya m u k a d d e s a t n n a m n a sz v e r m i o l d u u m c i h e t l e pek k b u lunduum silki celili askeriye bugn veda ve istifa et tim. B u n d a n sonra, gayei mukaddesei milliyemiz iin her trl f e d a k r l k l a almak zere sinei m i l l e t t e bir f e r d i m c a h i t sfatyla b u l u n m a k t a o l d u u m u arz ve iln eyle rim. Mustafa Kemal. M u s t a f a Kemal'in hemen orackta yazp saraya bil dirdii bu istifa, o n u n bugne dek g s n d e boarak sak l a d i s y a n n a r t k a a v u r m u t u . B u a r t k o n u n s tanbul ve sarayla t a m anlamyla kar karya gelmesi ve onlarn hepsine meydan okumak demekti. Onlarn ni formalar, maalar, kumandanlklar balarnda paralan-, snd. O, artk, Babli'nin ve sarayn deil T r k m i l l e t i nin a d a m , askeri ve kumandanyd. O, artk, Trk mille tinin b a r n d a p a t l a m a y a hazr b u l u n a n k u t s a l isyann temsilcisiydi. O, paalndan, maandan, rahat ve hu zurundan uzaklaarak, halkn duyduu o sahipsiz ve ger ek isyana daha ok yaklam ve bunun sahibi olmutu. O, imdi, yalnz Babli'ye deil, yalnz padiaha deil T r k i m p a r a t o r l u u n u b i r yl n c e y e n m i v e e s i r e t m i dnyann en byk, en zengin ldrme aralarna sahip devlet ve milletlerine kar da isyan bayran amt. H e m i, h e m d e d d m a n l a r o r t a s n d a y a r d m s z , a resiz bir a d a c k gibi kalm o l a n T r k i y e ve T r k m i l l e t i , M u s t a f a K e m a l ' i n azndan b t n b u saysz d m a n a kar patlam, isyan etmi oluyordu. Bu yol, Tann'nn. do ann insana balad kutsal hrriyete g i d e n bir yol o l d u u n d a n ve k o s k o c a bir milletin b a r n d a n g e t i i n den kutsald. Bu yoldan kutsal isyanla yeleleri k p r m halk ynlar g e e c e k t i . A r t k h e m i , h e m d d m a n l a r a k a r a h l a n m b i r m i l l e t i n b a n d a kzl s a l a r b i r m e a l e g i b i d a l g a l a narak g i d e c e k olan M u s t a f a Kemal, bir a n d a , i ve d
508

dmanlarn, kaderine d o r u zehirli bir ok gibi atlm oluyordu. M u s t a f a Kemal, artk, b t n resm b a l a r d a n , h k metten ve padiahlktan k o p m u t u . Artk, kendisine yol gsteren kutsal isyann dnda hi bir kuvvet ve k a n u n tanmyordu. K o c a m a n isyann istifaname ad altnda bir ka alakgnll szle meydana vurduktan sonra, ken disine resm balarla bal bulunan k a r a r g h a r k a d a l a ryla d a a k a k o n u u p g r m e s i g e r e k i y o r d u . Rauf b e y d e h e m e n o g n , M u s t a f a K e m a l ' i y i i t e , e r k e k e destekleyen bir m a n i f e s t yazp y a y n l a d : Vatan ve milletimizin inkraz ve inkisam k a f i s i ni hazrlamakta olan b u g n k dman harekt ve b t n eli bal kalan d e r s a a d e t t e k i h k m e t i m e r k e z i y e m i z i n n a a r y z n d e n vak m m a a t k a r s n d a h a k k n v e topran ve istikllini m d a f a a ve fedaya azmeyleyen c e reyan ve iradei milliye u r u n d a bir ferdi ciz o l a r a k a lmak iin d e r s a a d e t i n ktm. Aydn tarikiyle g e l e r e k M u s t a f a Kemal Paa hazretleriyle rfekasnn cihad m i l liyesine itirak ettim. stanbul'un solgun, m a h s u r simas altnda kaynayan dindar ve namuskr ve hareketli bir kan vardr. Payitahtn b t n n a m u s k r ricali alesseviye ve bilfiil t e m a s t a b u l u n d u u m h d a v e n d i g r ve k a r e s i ve Ankara ve Sivas vilyetlerinin tabakat milliyesi t a m a m i y l e b u g a y e ile m t e h a l l i o l u p m b a r e k m i l l e t i n k u d reti milliyesine rapt mit ve amal eylemitir. V a t a n ve milletin hals ve istikbali, makam saltanat ve hilfetin m a s u n i y e t i bilfiil t e m i n o l u n u n c a y a kadar M u s t a f a K e m a l P a a ile b e r a b e r a l m a y a m u k a d d e s a t m n a m n a a h d m i s a k e y l e d i i m i a r z v e i l n e y l e r i m . 1919 T e m m u z . B a h r i y e Nazr E s b a k V l s e y i n R a u f 8 Temmuz gecesi, M u s t a f a Kemal, en yakn a r k a d a lar Kzm Karabekir, Rauf bey, Erzurum Valisi M n i r bey, V a n Valisi Mazhar M f i t bey, k a r a r g h k u r m a y b a k a n K z m ( D i r i k ) bey, e s k i z m i t m u t a s a r r f S r e y y a ( Y i i t ) bey, D o k t o r Refik (Saydam) bey ve k u r m a y s u b a y H s rev (Gerede) beyle bir t o p l a n t y a p m a k z o r u n d a kald. Bu a r k a d a l a r i i n d e Vali M n i r bey. Babli'ce i t e n 509

e l e k t i r i l m i ise d e M u s t a f a K e m a l ' i n i s t e i z e r i n e s tanbul'a g i t m e m i , k o n u k o l a r a k Erzurum'da kalmt. Mazhar M f i t bey de V a n Valiliinden ayrlm. stanbul'a giderken o da bu idealist gruba katlmaktan kendini ala mamt. Btn bu deerli insanlarla evrelenmi olan M u s t a fa Kemal, genel ve zel olarak izlenecek yolu en uygun suz d u r u m l a r , k i i y i e v r e l e y e c e k t e h l i k e l e r i v e b t n b u n l a r n k a r s n d a y a p l a c a k f e d a k r l a hazr o l u n m a sn a n l a t t k t a n s o n r a , s z n y l e u z a t t : Bir d e mill g a y e i i n o r t a y a a t l a c a k l a r n , b u g n imhasn dnen yalnz saray, h k m e t ve ecnebilerdir, dedi. Fakat, btn memleketin ifal edilmesini ve aleyhe e v r i l m e s i n i i h t i m a l d a h i l i n d e g r m e k lzmdr. P i m a n o l a c a k l a r n , her n e o l u r s a o l s u n , g a y e d e n d n m e m e s i , memlekette barnabilecekleri son noktada, son nefesle-" rini v e r i n c e y e k a d a r , g a y e u r u n d a f e d a k r l a d e v a m e d e c e k l e r i n e iin b a n d a k a r a r v e r m e l e r i i c a p eder. K a l p l e rinde bu kuvveti hissetmeyenlerin teebbse g e m e m e leri e l b e t t e lzmdr. Z i r a , b u t a k d i r d e , h e m k e n d i l e r i n i v e h e m de milleti ifal e t m i olurlar. Bir de mevzuu bahis vazife, resm m a k a m ve nifor m a y a snarak el altndan kabili tedvir deildir. Bu tar zn bir derecesi olabilir. Fakat, artk, o devir g e m i t i r . Alenen ortaya kmak ve milletin hukuku namna yksek s a d a ile b a r m a k v e b t n m i l l e t i , b u s a d a y a i t i r a k e t t i r m e k lzmdr. Benim azlolunduuma ve her trl avakibe mahkm b u l u n d u u m a p h e y o k t u r . B e n i m ile a l e n e n t e r i k i m e s a i e t m e k , ayn a v a k i b i i m d i d e n k a b u l e t m e k t i r . B u n d a n baka, mevzuu bahis ettiimiz vaziyetin talep ettii a d a m n , dier birok noktai nazarlardan dahi, m u t l a k a b e n i m ahsm olabilecei gibi bir iddia mevcut deildir. Yalnz, herhalde, bu m e m l e k e t evldndan birinin ortaya a t l m a s zarur o l m u t u r . B e n d e n b a k a bir a r k a d a d a hi d n m e k mmkndr. Yeter ki o arkada b u g n k 510

vaziyetin kendisinden talep ettii tarzda harekete muva fakat etsin! Mustafa Kemal, szlerini bitirdikten sonra, herkese bir d n m e pay brakt. Y e n i d e n toplandklarnda iki kiiden baka btn arkadalar, almalarnda Mustafa Kemal'e yardmc olacaklarna sz verdiler. Vali M n i r bey: Ben de sizinle b e r a b e r i m , fakat, bu yata sizinle da bayr kamam, beni mazur grn! dedi. Sonra, M u s t a f a Kemal'in k u r m a y b a k a n Kzm (Dirik) bey, a y a a kalkarak u szleri s y l e d i : P a a m , siz a s k e r l i k t e n i s t i f a e y l e d i n i z . B u n d a n sonra, benim vazifeme devam etmeme imkn kalmad. M s a a d e n i z l e Kzm K a r a b e k l r Paa'dan bir vazife iste y e c e i m . Evrak kime teslim e t m e m i emir buyuruyorsunuz? Bu szler, herkesin zerinde bir s o u k du e t k i s i yapmt. Rauf beyse d o n a k a l m t . M u s t a f a Kemal'in aknl, byk hayal krkln dan geliyordu : Ya! yle mi, e f e n d i m ? Peki, e f e n d i m , d e m e k t e n b a k a bir ey yapamad. K z m bey, a s k e r c e s e l m v e r e r e k o d a d a n k p g i t miti. Mustafa Kemal, o t u r d u u koltua yle bir f y c e yer letikten sonra gzlerinin d u r u mavisi iinde znt ve k a y g u glgeleri yzerken Rauf b e y e : G r d n m R a u f ? d e d i . Hakl d e i l m i y m i i m ? Rtbe ve makamn deer ve ehemmiyetini anladn m? Dne k a d a r benimle asla pheye yer vermeyecek bir sa m i m i y e t ve baljkla alarak azam g a y r e t g s t e r e n bu adamn u hareketi, benim grmdeki isabeti teyit et miyor mu? Rauf bey, zntsnn aknlndan hl k u r t u l a mam olan Mustafa Kemal'i avutmaya alt: Kzm beyden byle bir hareket beklenemezdi. Ah de vefaszln bu derecesi e l b e t t e irkindir. Fakat, isti fanzla bir kat daha arttndan emin o l d u u m mevki ve itibarnza zerre kadar nakise vermeyeceinden de emi511

n i m . H a t t , bu gibi zayf u n s u r l a r n iin banda saf d olular, daha etin samanlarda ayrlmalarndan da ha yrldr. V e b u b a k m d a n b u h a r e k e t i i s a b e t l i o l m u t u r . M u s t a f a Kemal, hl z g n d : Bu gr, hissen dorudur, ama, fiiliyatta yeri yoktur. G e r e e uymaz imdi, ahidi olduumuz u hareketin inaallah, arkas gelmez. Yoksa, seninle birlikte yap a c a m z b i r e y kalr, o d a a y a k a l t n d a e z i l m e k t e n k o r u n m a k iin emin bir yere ekilmektir. F a k a t , Rauf b e y , M u s t a f a K e m a l ' i n b u t a k n z n t s karsnda g e r i l e m e d i : Ben, ayn k a n a a t t e deilim, dedi. stifa e d e r e k bir millet ferdi gibi vatann m d a f a a ve kurtarlmasna nef sinizi vakfedecefniz yollu aklamanz zerine gerek or du ve gerekse halkn g z n d e bir kat daha sevgi ve e m niyet kesbettiniz. Ve herhalde Kzm Karabekir Paa'nn da hakkmzdaki muhabbet ve hrmeti artmtr. Kzm K a r a b e k i r Paa. b i r k a g n n c e , sizin iin a y n e n y l e demiti: Rauf, her c e p h e d e v u r u m a k l a balayp u m u m zaferle sona erecek olan bu memleket kurtarma dvasn da, bize k u m a n d a e t m e k salhiyet ve kudretini haiz olan t e k a h s i y e t . M u s t a f a K e m a l Paa'dr. Mustafa Kemal: naallah yledir, dedi. M e m l e k e t ve millet bu hercmerten ne zaman kurtulacak? T a m bu sz zerine Cevat A b b a s bey s e i r t e r e k ieri girdi: Efendim, k o l o r d u k u m a n d a n Kzm K a r a b e k i r Pa a geliyor! dedi. Kzm Karabekir'in gelii, M u s t a f a Ke mal'in zntsn daha ok arttrmt. Yznde byk bir kaygu da o k u n u y o r d u . A l b a y Kzm beyin yaratt znt, imdi daha k o m plike bir d u r u m almt. Bu srada, stanbul hkmetinin zehirli propaganda ve emirlerinin millet zerindeki trl olumsuz etkilerini dnyor ve gne tutulmasna ben zer g e i c i bir karanla g m l m bulunuyordu. Rauf be512

y. yzne yle bir bakla bakt ki, Rauf bey, bu b a k t a unlar o k u m a k t a n hli k a l m a d : Grdriz m, tahminlerim, doru deil miymi? B u s r a d a -yznn z e r i n e z e h i r g i b i v e s i n i r l i b i r glmseme gerilmiti. Rauf beyin anladna gre M u s t a f a Kemal, Kzm abekir'in geliinden de kukulanmt. Cevat Abbas b e y e : B u y u r s u n l a r ! d e d i . Rauf b e y , K z m K a r a b e k i r Paa'nn, ne pahasna olursa olsun, k c k bir zaaf g s tererek, stanbul h k m e t i n e uygun vefaszlk edebilecek h e r h a n g i bir h a r e k e t t e b u l u n a m a y a c a n d a n iman k a d a r emindi. v Kzm Karabekir, stnn katna kan askerlik ge l e n e k l e r i n e s a y g l b i r k u m a n d a n d o r u l u u t a y a n kik kyafetiyle ieri girdi ve Mustafa Kemal Paa'nn kar snda, onunla gz gze geldi, d i m d i k d u r d u , t o p u k l a r n birbirine vurup selm verdi ve ylece selm durumunda tok ve tatl sesini d u y u r d u : Kumandamda bulunan zabitan ve efradn hrmet v e t a z i m l e r i n i a r z a g e l d i m . Siz. b u n d a n e v v e l o l d u u g i b i . bundan byle de bizim muhterem kumandanmzsnz. Kol o r d u k u m a n d a n n a m a h s u s a r a b a ile m a i y e t i n i z e b i r s vari takm getjirdim. Hepimiz, emrinzdeyiz, p a a m ! Her e y b i r a n d a d e i t i . L o o d a y k a p l a y a n b i f lhzalk sessizlik iinde, birdenbire aydnlk, f e r a h ve g e ni u f u k l a r ald. O r d a k i l e r i n ileri ve yzleri sevin kvlcmlar s a m a ya b a l a d . Rauf bey, M u s t a f a Kemal'in y z n d e n gzlerini ay r a m y o r d u . Bu esiz s a h n e n i n M u s t a f a Kemal iin g e r e k bir m u c i z e o l d u u n u biliyordu. O, M u s t a f a Kemal'in by l e s e v i n klar s a t n b i r d e a n a k k a l e ' d e , A n a f a r talar'da dnyann en m o d e r n ordularn yenip d e : Hamdolsun, stanbul'u kurtardk! dedii gn. grmt. u srada Kzm Karabekiriin. onun karanla gml513 2/F. : 33

m r u h u n d a y a r a t t u m u t aydnl, yeni z a f e r l e r e d o ru giden yollar aydnlatacak byy tayordu. Mustafa Kemal, karanlk umutsuzluk denizinden do a n b i r k t o p u g i b i y a v a y a v a l d a y a r a k d o r u l d u . Kollarn o l a n c a g c y l e a a r a k Kzm Karabekir'i k u c a k lad. b o y n u n a s a r l p o n u n e t l i y a n a k l a r n d a n a p r u p u r pt. Onun yanaklarndan h e m pyor, hem de teekkr ler e d i y o r d u . 8 Temmuz gn, e p e y c e civcivli bir gn oldu: Ali Fu at Paa. stanbul'dar ald nemli haberleri bildirmitir Romanya'daki Y u n a n o r d u s u birlikleri zmir'e getiriliyor du. Yine Romanya'daki Fransz askerleri de Fransa'ya g n deriliyordu. F r a n s z l a r n K a r a d e n i z ' d e k i J a n d a r k zrhlsyla i k i t o r pidosunda deniz s u b c y ve erleri isyan etmi ve Boleviklerle b i r l e m i l e r d i . B u n u g r e n b r Fransz s a v a g e mileri de stanbul'dan k a a r gibi ayrlmt. Fransz deniz cilerinin B o l e v i k l e m e k tehiikesi karsnda itilf o r d u lar k u m a n d a n l a r , k a y g u l a n m a y a b a l a m t . Y u n a n v e talyan gemileri de s t a n b u l ' d a n ayrlm, yalnz ngiliz s a va gemileri, kalmt. Paris'te Damat Ferit Paa'nn ba kanlndaki bar k o n g r e s i heyetimiz, kovulmutu. Y i n e , b u h a b e r l e r e g r e Rus B o l e v i k l e r i K r m ' d a B a h e s a r a y d o u ileri daln kurmular, stanbul'a da bir a d a m y o l l a m l a r d . B u a d a m . kuvay milliyeci T r k l e r d e n b i r iki a d a m i s t i y o r d u . T r k i h t i l l c i l e r i n i n h e m e n d e m o k r a t bir h k m e t kur m a l a r n , ii v e k y l n n k o r u n m a s n s a l a y a c a k r g t ler k u r u l m a s n v e b u n l a r n , h k m e t i n y n e t i m i n e k a t l masn istiyorlard. B y k sermayeler, imtiyazlar, irketler ve bankalar milliletirilecekti. Trk ihtillcilerine Krm'da altn ve g m o l a r a k yardm paras da hazrlanmt. Eer M u s t a f a Kemal ve arkadalar isterlerse Bolevikler, hemen her trl y a r d m a ve ortaklaa asker h a r e k e t l e r e katlmaya hazrdrlar. Yalnz, n g i l i z v e F r a n s z l a r . T r k i y e ' d e n k o y u l m a l y dlar. H a b e r i n , M u s t a f a K e m a l v e a r k a d a l a r n c a e n n e m 514

li yan, B e s a r a b y a ' d a k i itilf a s k e r l e r i n e B o l e v i k l i i n s ram olmasyd. Boleviklerin Trkiye'ye yardm ellerini u z a t m a l a r k u k u s u z iyi b i r e y d i . ( F a k a t , b u y a r d m n a r kasndan Trkiye'nin Bolevikletlrilmesi tehlikesi gelme seydi!) te, b u t e h l i k e k o k u s u , b a t a Kzm K a r a b e k i r o l a rak b t n Erzurum'daki T r k ihtillcilerini ac ac dn dryordu. Bolevik Rusya'dan gelen ve ta Havza'dayken vaadedilen her t r l yardm nerisi, y a b a n a anlamazd. B u n u n iin M u s t a f a Kemal, Rauf bey ve Kzm Karabekir. babaa verip grtler. S o v y e t l e r e d a h a yakn ve korriu bir b l g e d e grevli b u l u n a n Kzm Karabekir, Bolevikierle yrtlecek ilikilerin kendi kanalyla kurulup srd rlmesini istedi ve bunda ayak diredi. Kendisinden baka herkesin zamanla Bolevik olabilecei zerinde kompleks halinde bir kan tayordu. Daha nceleri, ksa ve kestir me bir kurtulu yolu a r a y a n ihtillciler, bu konuda da kimi t a r t m a l a r yapmiar, k u r t u l u a d o r u bir gedik b u labilmek iin, en karanlk gnlerde ta ili'deki evde ya plan bu t r l konumalar. Kzm Karabekir'in havsalasna smamt. M u s t a f a K e m a l ' i n politik bir e l a s t i k i y e t tayan kafasnda, Trkiye'nin ve Trk milletinin bu esa ret zincirinden kurtulu dncesi biricik amat. Buna giden btn yollar, politik birer strateji olanayd. Boleviklerle k u r u l a c a k iliki iini zerine a l a n K zm Karabekir, bu srada o r d u kumandan d u r u m u n d a bu lunuyor ve btn g c ellerinde t u t u y o r d u . M u s t a f a Ke m a l P a a ' n n hrsl v e d i k t a t r r u h l u b i r a s k e r o l d u u k a nsn t a y a n e s k i H a r b i y e N a z r e v k e t T u r g u t P a a , dokuzuncu ordu mfettiliini Mustafa Kemal'den alarak Kzm Karabekir'e vermiti. te, zerinde, gizli ihtillcilii dnda, bir de o r d u kumandanl grevi tayan Kzm Karabekir, Bolevik R u s y a ile h e m e n i l i k i k u r m a y a d a v r a n d . E r z u r u m a s k e r hastanesi bahekimi Doktor Fuat Sabit beyle Azeri Trk lerinden Binba Yusuf Ziya beyi delege olarak seti, bunlarn birincisini Moskova'ya, ikincisini de Baku'ya gn515

d e r d i . ( F u a t S a b r i b e y . o r d a b i r B o l e v i k kzyla e v l e n i p B o l e v i k o l m u , b r d a Baku'da b u y o l u s e m e k t e g e cikmemiti.) 9 T e m m u z sabah, Cevat Abbas bey. M u s t a f a Ke mal'in bir istifadan o k bir ihtill manifestosunu andran yazsn M d a f a a y H u k u k u l a r a g t r d . O n l a r b u n u b e k liyordu. ehirde alttan alta dolaan sylentinin d o r u olup olmadn a n l a m a k iin Sleyman Necati beyi M u s tafa Kemal'e gndermiler, o da bunu dorulamt. Bu havadise Mdafaay Hukukulardan ok sevinen olmad. K o s k o c a A n a f a t a l a r k a h r a m a n v e yldrm o r d u lar g r u p k u m a n d a n , a r t k , k e n d i l e r i y l e b i r h i z a d a , h a i k l a bir safta dvecekti. Bunu btn dnyaya e r k e k e ve y i i t e iln e t m i t i . B u g e r e k t e n b y k v e y k s e k bir jestti. Artk, resm unvanlarndan soyunmu olan M u s tafa Kemal. Mdafaay Hukukularn en doal bakanyd. Mdafaay Hukukular, bu cokunlukla hemen t o p - " tandlar. Bu yksek jesti derneklerince byk bir minnet ve sevinle karladklarn. M u s t a f a Kemal'in b a k a n , Ra uf beyin de ikinci b a k a n olmas dileinde b u l u n a n bir yaz y a z a r a k S i e y m a n N e c a t i b e y l e M u s t a f a K e m a l ' e gnderdiler: M c a h i d i m u h t e r e m M u s t a f a K e m a l Paa h a z r e t l e r i n e . E r z u r u m - 10 T e m m u z 1919 Vatan p a r a l a n m a k t a n , hukuku milliye ve s a l t a n a t ve hilfeti inenmekten kurtarmak emeliyle alan m cadelei milliyeye bilistifa bir ferdi m c a h i t sfatiyle i tirak buyurduklarna dair desti tevkire alnan 9 T e m m u z 1919 t a r i h v e 346 n u m a r a l t e z k e r e c i l i l e r i u m u m b i r v e c t v e i h t i r a m ile a l n d . T a r i h i m i z d e k y m e t l i s a h i f e l e r ilve eden hayat askeriyenizden ekilmek yolundaki f e dakrl m i n n e t ve k r a n l a karladk. Zatii v a t a n perveranelerine kar beslemekte olduu itimad, hrme t i b u v e s i l e ile d e a r z b i r v e c i b e a d d e t t i k . S a m i m i h t i ramlarmz s u n a r k e n cemiyetimizin bana g e e r e k va tann temini selmetine ve hukuku millet ve saltanatn m u hafazasna matuf amali milliyenin t a h a k k u k u n a hasr him516

met buyurmalarn msellem olan hamiyeti vataniyelerinden temenni eyleriz. L e f f e n takdim klnan t a l i m a t t a muharrer o l d u u v e h i l e vezaifi muhtelifei v a t a n i y e ile mkellef bulunan heyeti faale riyasetinin zat samileri v e r i y a s e t i s a n i y e s i n i n m u h t e r e m Rauf b e y e f e n d i h a z retleri tarafndan kabul buyurulmasn ve heyeti m a h f u zeye heyetimizden de blda isimleri m u h a r r e r zatlarn tyin ve tefrik edildiinin arziyle temennii muvaffakiyet ve kesbi eref eyleriz e f e n d i m hazretleri! Vilyat arkiye Mdafaay Hukuku Milliye Cemiyeti Erzurum ubesi Raif Bu yaznn ba yannda Mdafaay H u k u k u l a r d a n B a k a n Raif e f e n d i , y n e t i c i k u r u l y e s i e m e k l i B i n b a Sleyman, ye e m e k l i Binba Kzm, ye A l b a y r a k M d r S l e y m a n N e c a t i , y e D u r s u n bey Z a d e C e v a t b e y ler y a z l m t . Mdafaay Hukukular, bununla da yetinmeyerek Al bayrak gazetesine de ate paras gibi bir yaz d e n diler. 1 4 T e m m u z 1919 t a r i h l i s a y d a y l e y a z y o r d u : M u s t a f a Kemal Paa hazretlerinin yukarya dercettiimiz istifanamesi bir azim ve inan vesikasdr. M i l lette henz eski kann s n m e m i o l d u u n u g s t e r i r m u azzam hcettir. A n a f a r t a l a r d a , erefi milliyi nesli hazr dan b e k l e m e k t e o l d u u m u k a d d e s vazifeyi al ve il e d e n bu muhterem kumandan bugn de mcadelei milliyenin banda g r m e k m e s u t bir temaadr. K e m a l i a z i m v e i m r a n l a M d a f a a y H u k u k ' u v a t a n a hasri v c u t e d e n M u s tafa Kemal Paa'nn e t r a f n d a millet, pk, nezih, p a r l a k bir hale t e k i l e t m e k t e d i r . B y l e temiz, f e d a k r r u h l a r n ittihadndan m i l l e t i n h r r i y e t ve istikbal gibi iki m u k a d des n u r u n u n d o a c a p h e s i z d i r . A z i m v e i m a n h e r mkl iktihama kfidir. 1 0 T e m m u z 1919 g n M u s t a f a K e m a l P a a , l e d e n s o n r a , s a a t d r t t e m s t a h k e m m e v k i k a r a r g h n d a ilk faal heyet toplantsn yapt. M u s t a f a Kemal, Kzm Ka517

r a b e k i r ve Rauf bey, k o l o r d u k u m a n d a n n n arabasyla imdi C u m h u r i y e t Caddesi'nde Dursun Cinisli'nin otur duu evin n n d e indiler ve Mdafaay Hukukularn toplu bulunduu oraya girdiler. O r t a d a , b a s i t bir t a h t a m a s a ve e v r e s i n d e bir yn iskemle vard. Mustafa Kemal, arkas pencereye dnk o l a r a k b a k a n l k y e r i n e o t u r d u . Raif e f e n d i i l e K z m Karabekir, M u s t a f a Kemal'in sanda ve solunda yer al dlar. Rauf beyle M d a f a a y H u k u k u l a r , geri k a l a n bo yerleri doldurdular. imdi, tahta masann evresinde se kiz gz pek ihtillci o t u r u y o r d u . M u s t a f a K e m a l Paa, d a h a n c e d e n bir A v r u p a haritas b u l d u r u p m a s a n n ze rine yaydrtmt. Herkes, yerini alp da bir sre h a v a d a n s u d a n k o n u u l d u k t a n s o n r a , M u s t a f a K e m a l , h a r i t a n n zerinde Av rupa'nn b t n siyas ve asker d u r u m u n u d e r i n bir bilgi ve aniayla anlatt ve bu sefer, bu Avrupa'nn Trkiye s o r u n u ile o i a n i l i k i l e r i n i v e T r k i y e ' n i n t e k i l t l a n d r l m a s n d a n baka yaplacak bir eyi olmadn uzun uzadya aklad. Miii bir m d a f a a da a n c a k , M d a f a a y Hu k u k r g t n n ie el koymasyla o l a c a k t . B y k sava bittikten sonra, zaten yenen devletler, birbirine dm t . B u n u n iin de Trkiye'nin b a kaldrmas ve bir mill kurtulu sava amas dolaysyie onlarn el ele vererek Trkiye'ye ullanmalar dnlemezdi. Bu, zaten daha n c e l e r i d e b i r o k k e z t a r t l m t . T r k i y e ' y e ileri s r dkleri k k devletler dnda hi bir b y k devlet, ye ni bir istil sava a m a y a c e s a r e t e d e m e y e c e k t i . Zaten, bunlar, o r d u l a r n a Boleviklik g e e r diye Rus snrlarn dan son birliklerini de ekmiyorlar myd? B u n u n i i n y a p l a c a k b i r i c i k i, h a l k y n l a r n s a r sp u y a n d r a r a k b i r m i l l s a v a a m a k t . M u s t a f a Kemal, konumasnn her satrna ate gibi sloganlar koyarak ve sonsuz bir inanla, dinleyenleri byieyerek iten bir hitabet rnei gstermiti. M u s t a f a Kemal'in konumasndan sonra Kzm Ka rabekir Paa, o r t a y a yie bir d n c e a t t : G n n b i r i n d e p a d i a h , b a n a : K o l o r d u n u Kzlr518

m a k h a t t n a ek, d e r v e b e n olur?

bunu

kabul etmezsem

ne

M u s t a f a Kemal, buna verilecek karl biliyordu. K z m K a r a b e k i r v e Rauf b e y d e b i l i y o r d u . M d a f a a y H u kukular buna ne diyecekler diye kulaklar kirite bekle diler. Raif e f e n d i , y z n d e a n l a m l b i r g l m s e m e y l e y l e ie d e d i : Anlaldna gre, paa hazretleri, hurucu alessultandan bahsetmek istiyorlar. Konuma ok vakitsiz olarak ok tehlikeli bir vadiye dklmt. U tecrbeli asker, padiaha isyan etmek anlamna gelen ve daha sonralar M u s t a f a Kemal'i bu hurucu alessultan szyle a r k a d a n idama m a h k m eden N e m r u t M u s t a f a Paa m a h k e m e s i n i n r u h u n u a d eden b u d n biiminden rperdiler ve kukulandlar. Demek ki, M d a f a a y H u k u k ' u n b a k a n Raif H o c a , h e r h a n g i b i r i h tillci deil, yalnzca bir yurtseverdi. Sleyman Necati bey, byk askerin h e r h a n g i bir karlk vererek tehlikeye girmelerini nlemek nsezisiyJe Raif efendiye karlk o l a r a k hazrlad szlerini Kzm Karabekir'e bakarak yle s y l e d i : Paa hazretleri, o z a m a n m e m l e k e t i n hakik s a hibi o l a n millet size e m i r verir ve h u d u t t a n a y r l m a m a n z ister! byk askerin yz, bu gzel szle aydnland. M u s t a f a Kemal'in kalar gevedi ve Kzm K a r a b e k i r : O zaman, vaziyet deiir ve h a r e k e t m e r u olur! dedi. Mustafa Kemal, toplantnn kendisini ok sevindir diini ve ertesi gn, yine toplanacaklarn syleyerek aya a kalkt. Cevat beyle S l e y m a n N e c a t i bey, karanlkta M u s t a f a K e m a l ' i n elini s k a r a k s o k a a k t l a r , b i r l i k t e e v e d o ru y r m e y e baladlar. Lala Paa da birbirine yakn o t u r u y o r l a r d . S a a t d o k u z d u . ki g e n a d a m d a t o p l a n t n n , ideaiist ruhlarnda meydana getirdii cokunluk ve aydn-

ln e t k i s i a l t n d a idiler. k i s i n i n d e y a a r m g z l e r i n d e ac bir m u t l u l u k kvlcmlanyordu. O ne keskin, ne byleyici, ne s a n c bir k o n u m a y d o! mrlerinde kimsenin byle szler sylediini iitme mi, g r m e m i l e r d i . O ne kandrc, ateleyici sz g c , gz g c y d o! H r iki a r k a d a , d a h a s o k a a ilk a d m l a r n a t a r k e n , birbirlerinin azndan kapm g i b i : Byk adam! demilerdi. Evlerine varncaya dek b u i k i s z c k t e n b a k a lf e t m e d i l e r .

*
1 0 T e m m u z 1919 g n * t o p l a n a c a k o l a n E r z u r u m * Kongresi, 23 Temmuz'a atlmt. Dou vilyetlerinden de legeler, t r l nedenlerden bir trl gelememilerdi. Bu i iin gece gndz yorulan yalnz M u s t a f a Ke mal ve arkadalar deildi. Mdafaay Hukukular, paa y svam y o u n bir almaya koyulmulard. M u s t a f a " Kemal'in bakanln yapt ikinci toplantda kongre g n olarak 23 Temmuz'u kesin olarak kararlatrmlard. Bu karar, btn dou vilyetlerine bildirilmiti. Mdafaay Hukukularn omuzlarndaki yk ard. B t n evleri yakp yklm o l a n Erzurum, g e l e c e k k o n g r e yelerini arlayacak, barndracak durumda deildi. i m dilik z m l e n e c e k en nemli i buydu. lerin daha a buk ve kolay yrmesi iin aralarnda i blm yaptlar. Birka arkada, Erzurum'a gelmeye balayan azalarn misafir edilecekleri yerleri, kongrenin toplanaca o k u l u n salonunu ve komisyon odalarn, istirahat yerlerini hazr layacaklard. Sleyman Necati, gazetenin o g n k nshasn ter tip edecek ve esaslar heyeti faale itimalarnda karar latrlan n i z a m n a m e tasarsn kaleme alacakt. B a k a n H o c a Raif e f e n d i ile s e k r e t e r D u r s u n b e y zade Cevat bey, m e r k e z d e kalacak ve gelen d e l e g e l e r i karlayacaklard. Mdafaay Hukukularn gndzleri gi bi geceleri de doluydu. Gndzleyin d e r n e i n p r a t i k i lerini y o l u n a k o y m a y a alyor, g e c e l e r i ge v a k i t l e r e d k toplantlar y a p a r a k gndzleyin yaplacak ileri h a 520

zrlyor, m e k t u p , telgraf, b e y a n n a m e gibi h a b e r l e m e ve propaganda ilerini dzenliyorlard. 9 T e m m u z 1919 g n a s k e r l i k t e n r e s m e n e k i l e n M u s t a f a Kemal, imdi artk, basit bir millet bireyi gibi bu gece toplantlarna serbeste katlabiliyordu. M u s t a f a Kemal, Kzm K a r a b e k i r ve Rauf bey g i b i irikym ordu ampiyonlarn yedekleyen ve bu yce- d a l a r a srtn d a y a y a n g e n M d a f a a y H u k u k u l a r , g z e l n i y e t l e r l e d o p d o l u bir a l m a t e m p o s u i i n d e y u v a r l a n p giderlerken birdenbire sularn bulanr gibi olduunu gr dler. Bu duru akarsuyu bulandran kimdi, ya da kimlerdi? Son gece toplantlarnda artk, M u s t a f a Kemal g rnmyor, yerine Sreyya (Yiit) beylerle M a z h a r M f i t beyi g n d e r i y o r d u . Bu iki y a k n a r k a d a , M u s t a f a K e m a l ' in kongreye girip girmemesi, eer girerse bakan ola mamas zerinde Mdafaay Hukukularn dncelerini yklyorlard. Demek ki Mustafa Kemal'in kulana giden tedirgin edici kimi kkrtmalar vard ve M u s t a f a Kemal, bu k krtc kayna aryordu. O n u n kulana b i r o k nemli de dikodularn arpt anlalyordu. Mdafaay Hukukular, M u s t a f a K e m a l ' i n iki a r k a d a n a d a a k k a r l k l a r v e r di: Mustafa Kemal, Mdafaay Hukuk'un bakan o l d u u gibi kongrenin de bakan olacakt. Bundan daha doal b i r e y var m y d ? A c a b a b u s u y u b u l a n d r a n k i m d i v e kimlerdi? Bu toplantlardan birine gelen M u s t a f a Kemal, Rauf beyle kendisinin Erzurum merkezinden delege seilmek istedekilerini syledi. Bunu d o r u d a n d o r u y a deil de dolambal yollardan anlatmak istedi. H o c a Raif e f e n d i , E r z u r u m m e r k e z i n d e n d e l e g e l e r i n seilmi olduunu, bu seimin ancak delege gnderme mi vilyetlerden yaplabileceini ortaya att. Mustafa Ke m a l ' l e Rauf b e y i n E r z u r u m ' u n m e r k e z i n d e n s e i l m e k i s t e dikleri grlyordu ve bu istekleri, ok glyd. Mustafa K e m a l , Raif e f e n d i d e g r d b u k a r k o y m a e i l i m i n i n k k n n ok uzaklarda, i m d i k i Trkiye snrlarnn t e sinde olduunu dnyordu. Kafkasya blgesinde do521

l a p d u r a n E n v e r P a a v e a r k a d a l a r , ilk a k l n a g e l e n k a y n a k o l m u t u . D e m e k ki ttihatlar hl o n u n arkasn d a v e k a r s n d a y d . K a r s n a Raif e f e n d i y i d i k m i l e r d i . E v e t , o n u n yldzn k a r a r t m a k i s t e y e n b i r t e k a d a m v a r d, o da Enver'di. O r d u saflarna kavutuklar ilk istib d a t g n l e r i n d e n beri b i r b i r l e r i n i amansz iki r a k i p gibi g r y o r ve y e r d e n y e r e v u r m a k iin sra bekliyorlard. Raif e f e n d i s i n i n t o p l a n t d a b y l e k e s i n b i r k o n u m a y a p m a s havay b i r d e n b i r e karartr gibi o l m u t u . M d a faay Hukukularn g e n l e r i , o k zlmlerdi. Bu srada g e n l e r arasnda kaklarla bir dayanma o l d u u g r l d . Politika sezii o k kuvvetli olan emekli Binba Kzm bey, h e m e n y e r i n d e n k a l k a r a k Cevat beyin yanna gitti. Kendisiyle Cevat beyin ekilerek Mustafa Kemal'le R a u f b e y i n k e n d i y e r l e r i n e s e i l m e s i n i ileri s r d . C e v a t bey. Kzm beyin bu dncesini hemen benimsedi. Bu n u n zerine Kzm bey, ii a t . yle ki bu bir o l u p b i t t i o l m u t u . Hi k i m s e a z n a p b i r e y s y l e m e k y r e k liliini g s t e r e m e d i . ok tehlikeli bir konu. dal b u d a k sal madan orackta yararl bir biimde zmlenmi, Mus t a f a Kemal'le Rauf bey, E r z u r u m hemehrisi olarak dele ge s e i l m i t i . v B y l e k o l a y c a z m l e n e n i, h e r k e s i a r t m , M u s t a f a Kemal'le Rauf beyi ise o k sevindirmiti. M u s t a f a K e m a l , o gn, a k a m l e y i n t o p l a n t d a n ayrlrken Kzm beyle Cevat beyi bir y a n a e k t i ve onlara yle bir soru sordu: P e k i , siz, n e o l a c a k s n z , k o n g r e y e g i r m e y e c e k m i s i n i z , b u nasl o l u r ? C e v a t b e y l e K z m b e y d e b i r a z a k a y a b e n z e r bir tonla : Paam, bizim yerimize de istifa edecek bulunur! Biz, i m d i , b u n u n l a u r a a c a z ! d i y e k a r l k v e r d i l e r . B u karlk, M u s t a f a K e m a l ' i d o y u r m u t u . E r t e s i g n , C e v a t b e y l e K z m bey, T o r t u m v e H a s a n k a l e delegelerinin g e l e m e m e s i dolaysyla o r a l a r iin delege seilmekte gecikmediler. Bu i de byle kolayca olup bitivermiti. 522

Mdafaay Hukuk katnda bylece tatlya ve salama b a l a n a n b u i, k i m i n o k t a l a r d a k a n g r e n o l m a k t e h l i k e s i g s t e r m e y e balamt. S n m e k t e olan bu atei hl ka ranlkta fleyenler olduu kukusu, ilgililer katnda s r p gidiyordu. Mustafa Kemal, Kzm Karabekir'in bu k o n u n u n konuulmasndan holandn sanyor ve ok z l y o r d u . B u k u r u n t u l u g n l e r d e n b i r i n d e y d i , Mustafa Kemal'in oturduu yerde toplanlmt. M u s t a f a Kemal, R a u f b e y , K z m K a r a b e k i r , H o c a Raif e f e n d i v e S l e y m a n N e c a t i b e y i n b u l u n d u u o d a d a Raif e f e n d i ile N e c a t i b e y , Kzm Karabekir'i bir yana ekerek unlar fsldadlar: Biz, M u s t a f a K e m a l Paa'nn k o n g r e y e g e l m e s i b i z i m i i n iyi m i , f e n a m o l a c a n a k a r a r v e r e m e d i k . A l e y h t e b i r o k szler vardr. Halkn son karar sizin rey i n i z d i r . Siz, g i r s i n d e r s e n i z i n t i h a p o l u n a c a k t r , m u v a f a katiniz yoksa kabul olunmayacaktr. K z m K a r a b e k i r , b u n l a r i i t i n c e a r m a m t . Bir k a g n d r M u s t a f a Kemal'in aleyhinde iddetli bir k a m p a n y a almt. Kzm K a r a b e k i r , b t n E r z u r u m halk nn bu kampanyaya katldn sanyordu. G e r e k t e n de halka yaplan propaganda ok ince noktalardan ilen m i t i . M u s t a f a Kemal'in k o n g r e y e katlmas, Erzurum'un yabanc ordularca hemen igal edilmesiyle sonulana c a k t . E r z u r u m ' u n ileri g e l e n l e r i , M d a f a a y H u k u k ' u d a a a r a k d o r u c a Kzm K a r a b e k i r ' e b a v u r u y o r v e b u i i n kar bir yol olup olmadn s o r u y o r d u i M u s t a f a Kemal Paa'nn Erzurum Kongresi'yle ne m n a s e b e t i v a r ? a r k h a l k n d a n m r e k k e p bir E r z u r u m Kongresi'nin tesiri bakadr. M u s t a f a K e m a l Paa, bil h a r e keyf i l e r y a p a r a k m i l l k u v v e t i i s t e d i i y e r e s r k leyebilir. Askerlikten istifa ettii halde hl n i f o r m a v y a v e r k o r d o n u tama ihtirasna delildir. Kumandanlk niformasn tahakkm iin tayor. Kzm Karabekir, bunlar u d n c e l e r geiyordu : dinlerken hep kafasndan

Bir o r d u kumandan, bu felketli z a m a n a a mille t i n s i n e s i n e snyor, e f r a d m i l l e t t e n o l u y o r . B u n e a c 523

bir vaziyettir. Yarn, bana kar da vaziyetin bu olacana a c bir m i s a l d e i l m i ? Mustafa Kemal, Erzurum Kongresi'ne girmezse b y k bir b o l u k l a k a r k a r y a k a l a c a k t . B u n u K z m K a r a b e k i r ' l e b e r a b e r a r k a d a l a r n a d a s y l e m i t i . O n u n Er z u r u m Kongresi'ne g i r m e s i , h e m de bir b a k a n o l a r a k gir mesi, g e r e k i y o r d u . Kzm K a r a b e k i r de b u n u c a n d a n is tiyordu. Onu ili'deki evde d o u y a ardnda dvann b a n a g e i r m e y i d e d n m t . B u n u n i i n Raif e f e n d i ile S l e y m a n N e c a t i b e y e o k e d e k e s i n o l a r a k u s z leri s y l e d i ; M u s t a f a Kemal Paa, kongreye yalnz m u r a h h a s deil, reis dahi yaplmaldr. Bir ordu k u m a n d a n , haya tnn b t n kazancn sizler iin feda etmitir. S a m i m i a lacana millet k a r a r n d a n aykr iler y a p m a y a c a n a i t i m a t e t m e l i y i z . B u n u n l a b e r a b e r , b y l e v a z i y e t karsn-., da dikileceime pheniz var m? Kzm Karabekir, bir ekita gibi k t sylentilerin zerine oturmutu.

KESK

BA

Dmana merhamet, aciz ve zaaftr. Bu, insaniyet gster mek deil, insanlk hassas nn yokluunu iln demektir.
Mustafa Kemal

gn tren Akhisar istasyonunda durbir Trk kyls, elindeki bezlere sa rl y u v a r l a k k a r p u z a b e n z e r e y i a a r a k h a l k a g s t e r d i . Bu, kesik bir insan b a y d : Kardelerim, dedi, u grdnz kesik ba, b tn Manisa'nn, buralarn en yiit adamnn, Kara O s m a n O u l l a r n d a n H a l i t P a a ' n n badr. G r d k g r m e d i k demeyin. Bu ba g v d e s i n d e n ayran zalimler, Papazl k y n n a z m R u m l a r d r . B u n u , bir s r a g e i r e r e k Pari \/P t r p n H p n i

8 Temmuz '

524

pazl'nn s o k a k l a r n d a gezdirip dolatrdlar, s o n r a da be ni yakalayp bu m b a r e k ehit ban elime t u t u t u r d u lar: Haydi, gtr bunu Akhisar'daki alayna, hepsi bu nu grsn de akbetlerinin ne olacan anlasn, dediler, ben de aldm geldim. Beni Halit Paa'nn alaynn b u l u n d u u yere g t r n , varn! Kyl, kanl ba kara s a l a r n d a n t u t a r a k o r d a d u ruyor ve halktan yardm diliyordu. stasyondan frlayan muhafz Fransz askerleri, adarrm evresini alm, ilgi ile k e s i k b a a b a k y o r l a r d . O n l a r d a h e m e n s o r u t u r a r a k b u n u n kimin ba o l d u u n u anlamlard. Trkler, a c m a , hn, k o r k u ve u m u t s u z l u k dolu yzler ve gzlerle bu za vall baa bylenmi gibi bakyorlard. Biraz sonra g s l e r i a p r a z a r m a l a r l a s s l ki m i l i s g r n d , b u e s m e r tenli, kara bal b y k baa yaklap d i k k a t l e b a k tlar: Kimin ba bu ba len? Tanyamadn m? Halit Paa'nn! Adamlar, dizlerini dvdler, b i r i : Vah, vah, vah! Yiit Halit Paa da d m a n a ba verir miymi? diye alamakl bir sesle inledi. br, kylye: Haydi, gel bizimle karargha! dedi, birden izli a d m l a r l a i l e r l e d i l e r . Karargha vardklarnda i Kzanlar, dediler, ite, bizim zavall k u m a n d a n n ba. Rumlarla Yunanllar kesip bize gndermiler. Vah, vah, demek, Halit Paa'y p u s u y a d r m ler, y o k s a o k o l a y c a b a v e r m e z d i . Bunu syleyen, Halit Paa'nn kyllerinden bir mi listi. Kylye sordular: H a l i t Paa'y e h i t e t t i l e r , a n l a d k , o n u n y a n n d a bir manga da a d a m vard, onlar ne oldu acaba? Vallaha, bilmem. Onlar diyesi ki Halit Paa'yla b t n adamlarn iftlikte temizlemiler. Bana dedikleri bu. Kimse baka bir ey bilmiyor. 525

O gece kararghta kimsenin gzne uyku girmedi. Masann zerine oturttuklar baa baktka d m a n a en a r b i i m d e s v p s a y y o r l a r , b u n u n l a d a y r e k l e r i se rinlemediinden almak iin st ste and iiyorlard. Ertesi g n , l e zeri, bir yenilik o l d u . Halit Paa ile birlikte iftlie gidenlerden be milis, yara-bere iinde d n m l e r d i . Halit Paa'nn kesik ban karlarnda g ren adamcazlar, o k f e n a oldular. Halit Paa ile b i r l i k te alt kii lm, geri kalan b e kii de bir m u c i z e o l a rak kurtulmutu Hikye uydu: Maysn sonlarnda y a murlu, amurlu /e zifir gibi karanlk bir gecede Albay Be kir Sami beyle Albay Kzm (zalp) beyi ve a r k a d a l a rn A k h i s a r ' n t z a k k y l e r i n d e b r a k p k a y p l a r a k a r a n K a r a O s m a n O u l l a r n d a n H a l i t P a a . 2 2 H a z i r a n 1919 gn arkasndaki yzlerce milisle Harmandal-Terke cep hesini t u t m a k zere Akhisar'a kagelmiti. B u n d a n n ceki olaylar da yle gemiti: ttihat ve Terakki'nin M a nisa ve dolaylarnda en yiit ve sz geer adam o l a n Halit Paa, M o n d r o s braklmasndan sonra yeni h k mete aranan sulular arasnda bulunuyordu. Bunun iin d e sk s k y e r d e i t i r e r e k s a k l a n y o r d u . K o l o r d u K u m a n dan Bekir Sami beyle Albay Kzm beye dek geldiinde b u d u r u m d a v e o k t e d i r g i n d i . lk n c e g e n a l b a y l a r a y z l e r c e gnll t o p l a y a c a zerine byk bir u m u t ve rerek sonradan svmas kiilii zerinde byk bir d krkl yaratmt. O n u n o gece anszn savumasnn balca nedeni. ilerleyen Yunanllarn ele geirecei blgelerden oluk o c u u n u karp stanbul da gven altna almak k a y g u s u n a d a y a n y o r d u . N i t e k i m, o n l a r d m a n i z m e l e r i d l t n dan uzaklatrnca hemen 61. t m e n kumandann bulmu ve onunla Harmandal-Ter<e cephesinin yaratlmas iin konuup anlamt. Gerisi, artk kendi bilecei iti. Biraz zor o l m a k l a b e r a b e r etkisi altndaki kyleri bir kez d a h a t e k e r t e k e r dolam ve arkasna yzlerce yiit takarak yeni cepheye yollanmt. H a r m a n d a l - T e r k e c e p h e s i , i l k mill a l a y k u m a n d a n 526

Halit Paa'nn yeniden m e y d a n a kmasyla 22 Haziran 1919 d a a l m t . H e n z t a m b i r r g t k u r u l m a d n d a n m i l i s e r a t n , yiyecei', i e c e i , s i l h a v e c e p h a n e y e o l a n g e r e k s i n i m i sonsuzdu. Bir t e k a v u n t u vard: Buralar, Ha lit Paa'nn kendi b l g e s i y d i , kendis in e bal b i r o k ky ler ve kyllerle birlikte kendi byk ve zengin i f t l i i n de cephenin dolaylarnda bulunuyordu. Yalnz, o n u t e d i r g i n e d e n talihsizlik u y d u ki i f t l i i u srada Yunan igal blgesinde bulunuyordu. iftlie pek uzak olmayan kalabalk ve tepeden trnaa silhl Rum kyleri de ilerinde tneyen Yunan karakollaryla o r a l a r a k o r k u salyor, y o l l a r d a n ve d a l a r d a n k u uurmuyorlard. Papasl kynn silhllaryla Yunanllar, bir sava meydan haline g e l m e m e s i ve bylece yaklp yklmama s iin iftlii igal etmemiler, orasn birlikte s m r m e ye bakyorlard. iftlie yerletirdikleri Rum rgatlar, Ha lit Paa'yla a d a m l a r n n i f t l i k t e n y a r a r l a n m a l a r iin g e celi gndzl gz kulak oluyorlard. te y a n d a n iftliin Y u n a n l l a r c a igal altna alnmay Halit Paa'y u m u t l a n d r y o r , a l a y n ilk g n l e r d e k i n e m l i e r z a k n o r d a n salamay kuruyordu. Rum kylerinin hl kendisinden k o r k u p titrediini ve iftlii bu yzden igal e t m e k y rekliliini gstermediklerini ve gsteremeyeceklerini sa nyordu. Oysa, Yunan karakoluyla el ele veren Papasl Rumlar, eski d m a n l a r Halit Paa'y ya l ya da diri ele geirmeye and imilerdi. iftlikte eskisi gibi alan T r k ve Rum rgatlar, bir bar dnyasnn ocuklarna benziyorlard. Oysa, iftlik, eski ttihat ve Terakki'nin bu g l adam iin st otlar ve allarla rtl bir vahi "hayvan t u z a g i b i k o r k u n v e t e h l i k e l i y d i . O n l a r , H a l i t Paa'nn her z a m a n ya bir iki muhafz ya da b i r k a silhlsyla gezip dolatn biliyor, buna g r e hazrlanyor lard. Onun. bir g n i f t l i e mutlaka geleceini biliyor lard. Kurduu milis alayn beslemek iin iftliin zengin olanaklarndan yararlanmak isteyecei meydandayd. Yunanllarla Rumlarn bildii nemli bir ey d a h a vard: Eer Halit Paa'y t u t a b i l i r ya da l d r e b i l i r l e r s e 527

Harmandal-Terke cephesi daha kurulmadan kebilirdi, s u r d a n ki rastgele bir milis k u m a n d a n o n u n yerini d o l d u ramazd. B y l e d e o l s a ilk m i l l a l a y k u r m a s o r u m l u l u u n u s e v e r e k zerine a l a n H a l i t Paa. o n u b e s l e m e k a y n a k l a rn d a b u l m a k z o r u n d a y d . A k h i s a r ' d a ilk mill m f r e z e y i k u r m a k e r e f i n i b o b i r lf o l a r a k b e n i m s e m e k n i y e t i n d e deildi.

Ethem beyin o n d r t atlsyia gelip Yunanllara kar ilk d i r e n m e r g t n k u r d u r d u u g n d e n s o n r a A k h i s a r , birdenbire canlanm. Albay Bekir Sami ve Albay Kzm (zalp) beylere g s t e r d i i k e m l i i a f f e t t i r m e k i s t e r c e s i n e sert parolalar ve silh akrtlaryia nlamaya balam t. Akhisar, imdi, bir ay n c e sokaklarndan k o v d u u Kur tulu Sava'nn ilk y i i t k u m a n d a n l a r yerine bakalarn barna basyor ve onlarn evresinde t o p l a n m a y a al yordu. n c e l e r d e n b e r i hi bir asker d e p o n u n ve s u b a y kadrosunun bulunmad bu sevimli kasabaya Hrriyet ve tilf partililerin ask s u r a t l a r y l a karlad bir yn mav zer, m a k i n e l i t f e k v e s u b a y g e l i y o r d u . A r k a p l n d a 14. K o l o r d u K u m a n d a n Y u s u f zzet P a a v e d a h a n p l n d a 6 1 . T m e n K u m a n d a n A l b a y Kzm bey vard. Silh ve cephane onlarn iaret ve buyruklaryla geliyordu. Kol o r d u , b u b l g e y e b i r l e t i r i c i bir a s k e r k u m a n d a n o l a r a k B i n b a H s n b e y i g n d e r m i t i . H s n bey, b i r y a n d a n k o l o r d u n u n buyruklarn u y g u l a m a y a alyor, bir y a n d a n d a Knk Reddi g a l r g t n n t e m s i l c i s i o l a r a k a l yordu. K o l o r d u n u n g n d e r d i i silh ve c e p h a n e says a r t t k a m i l i s v e a s k e r r g t says d a a r t y o r d u . Y a l n z , hzla g e l i e n s i l h l r g t l e r e o a r a d a s u b a y g e r e k m e y e b a l a m t . H s n bey,- b u n u n z e n n e s t a n b u l ' d a k i i siz s u b a y s t o k u n a b a v u r m a y d n d . K a l k p s t a n b u l ' a g i t t i . Ali N a d i r P a a ' n n 17-. K o l o r d u s u n d a n a y r l m o l a n s u b a y l a r d a n o n b e i n i b e r a b e r i n e a l a r a k 1 4 H a z i r a n 1919 d a A k h i s a r ' a d n d . H e r m f r e z e n i n m i l i s k u mandannn yannda b y l e c e birer de asker k u m a n d a n 528

b u l u n m u oldu. Bir alay o l a r a k bir araya t o p l a n a n k k mfrezelerin k u m a n d a n Halit Paa'yd.

bu

*
H a l i t Paa, 7 T e m m u z 1919 a k a m , y a n n a o n a t l ve b i r k a da yk hayvan a l a r a k Yunan igal b l g e s i n d e kalm olan iftliine d o r u yola kmt. iftlie baskn yapacak, yiyecek namna ne bulursa uvallara ykleyip h a y v a n l a r n s r t n a v u r a c a k , a l a y n a y e t i t i r e c e k t i . Issz ve sapa patikalardan sessizce ilerleyen kk silhl mf reze, g e c e yars i f t l i e g i r m i , b t n g i z l i a m b a r l a r d a k i yiyecekleri uvallara d o l d u r m a y a balamt. Ne var ki Halit Paa'nn silhl adamlaryla i f t l i e g e l d i i n i g r e n bir R u m r g a t , h e m e n t e m b i h l i o l d u u zere iftliin g n e y i n d e k i Papasl kyne k o a r a k ha b e r v e r d i . Papasl'nn h e r a n t e t i k t e b u l u n a n R u m m i lisleriyle Yunan k a r a k o l u d a v r a n d . Be-alt yz evlik k o c a m a n Papasl k y n d e b i n l e r c e k i i o t u r u y o r d u . B t n erkekler, yediden yetmie silhlyd. Manisa'nn igalinde, Trklerin boaltp karamad silh ve cephane d e p o larn y a m a l a m l a r , t e p e d e n t r n a a s i l h l a n m l a r d . S i lhlandktan sonra da b o d u r m a y a r a k Papasl'nn d o l a y larndaki Trk kylerine saldrmaya balamilard. Habercinin getirdii haber zerine btn ky ayak lanm, yzlerce silhl milis, birka koldan iftliin ze rine yrmeye balamt. iftlii, ok kalabalk bir m i lis g c y l e k u a t m a y k a r a r l a t r a n R u m m i l i s l e r i , o n k i ilik b i r T r k m i l i s i n e k a r o k s t n s a y d a m i l i s k a rabilmek iin Mtevelli ve K o l d e r e kylerinden g e l e n m i l i s l e r l e d e b i r l e m i , b i r k a y z k i i l i k bir s a v a y n meydana getirmilerdi! iftlie giden btn yollar t u t u l m u t u . iftliin yalnz bir yan serbest braklmt ki o r a s da byk ve geilmez bir bataklkla evrilmiti. Bu yzlerce kiilik Rum milisi, geceleyin iftlie s a l drmay gze alamam, tuzaktaki bu kk ve deerli avlarn i i y e m e k iin sabah beklemilerdi. H a l i t Paa m f r e z e s i , ie y a r a r p e k o k e y i h a y v a n lara y k l e m i , a f a k s k e r k e n g e r i d n m e k z e r e y d i k i birdenbire epeevre t a r l a l a r ve aalklar a r a s n d a n bir 529 2/F. : 34

cayrtdr k o p m u t u . Halit Paa, sarldklarn, hem de o k kalabalk bir dmanla sarldklarn anlaynca evlerin ii ne saklanp ordan savunmay buyurmutu. Bylece, binde bir kurtulmay dnebilirlerdi. Gizlendikleri evin zerine y a m u r gibi kurun yayordu. Gne d o m u , aalarn, allklarn ve tmseklerin arkasndan d u r m a d a n k u r u n yadran Rum milislerinin balar iyice seilmeye bala mt. Rum milisleri, Halit Paa'ya her k u r u n l a b i r l i k t e bir de sunturlu s n t yolluyorlard. Halit Paa, milislerine, r a s t g e l e k u r u n a t m a m a l a r n, a n c a k h e r k u r u n d a b i r k i i y i v u r a b i l m e k u r u n a t e t i e dokunmalarn buyurmutu. Rumlar kardan : Halit Paa, teslim ol, ordan sa kamayacaksn! diye baryorlard. H a l i t P a a da : Yiitseniz gelip t e s l i m aln! diye karlk v e r i y o r d u . H a l i t P a a le a d a m l a r , g e r i d m a n a k a r s a a t larca dayandlar, birok Rum milisini yaraladlar ya da ldrdler. Ne v a r ki d m a n , bitip t k e n e c e k gibi d e i l di. Gittike yapya daha ok yaklamlar, solumalar du y u l a c a k d u r u m a gelmiti. Halit Paa, b i r k a yerinden ya ralanmt. Yanbanda kanlar iinde birka da ehit ya tyordu. Halit Paa, c a n a l a c a k yerlerinden yaral o l a r a k inlerken son cephanesi t k e n m i ve sa kalm olan ar kadalarna : ocuklar, dedi. Rumlar bataklk tarafn bo brak tlar. O r d a n k a i a m a y a c a y n s a n y a i a r . B u r d a t a v a n gibi l m e m i z gerekmez. Bir kez talihinizi o yanda de neyin. Binde bir de olsa o yol k u r t u l u a kabilir. B a t a k lkta g m l p gitmek, b u r d a u c a n a v a r l a r n eline d p derimizi y z d r m e k t e n yz kez yedir. imdi, birer birer allklarn ardnda k a y b o l u n . Yalnz, s o n k a l a n c e p h a n e l e r i n i z i b a n a v e r i n . Siz g i d i n c e y e d e k d m a n n d i k k a t i n i buraya ekeyim. ok kan kaybediyorum. lmek zere yim. Bana yle geliyor ki bu b a t a k l k sizi l m d e n kur taracak. Haydi, Allah'a emanet olun. Alaya gidebilirseniz. 530

b t n a r k a d a l a r n g z l e r i n d e n p n . Bizler i i n d u a e t sinler. Sa kalan be milisle Halit Paa. Rumlarn zerine son kurunlarn yadrarak onlara savunmann srecei ni a n l a t m a k istediler. S o n r a , birer birer batakl evrele y e n sk s t , i d e a a l a r v e z e r l e r i n d e m o s m o r b rtlenlerin grnd brtlen dikenlikleri arasnda g z d e n uzaklatlar. Rum milis k u m a n d a n o yan b t n y l e bo brakmt. undan ki o r d a n kalamayaca kansndaydlar. Be kii, ide kokularyla b u r c u b u r c u k o k a n , kur baa, ylan, leylekle dolu batakln kme k m e ykse len tehlikeli yeillikleri arasnda uzaklat srada Ha lit Paa, hl p a r m a k l a r n d a k i son t a k a t l a t e t i e d o k u nuyor ve meydanda gzkmek yrekliliini gsteren tek tk dmana son kurunlarn yolluyordu. l m n sar holuu, gvdesindeki kurun yararalarnn zerine afyon lu bir toz serperken b o y n u n d a n ve omuzlarndan ieri da lan b i r k a d m a n k u r u n u d a h a , o n u yiitlerin d a h a yl larca dmana kurun ataca sava meydanlarnn can llar a r a s n d a n s o n r a s z a l d g t r d .

*
mm

Yzlerce Rum milisi, t f e k seslerinin kesilmesinden sonra savunucularn cansz yatt yere girdiler. Be T r k milisiyle Halit Paa'nn k a n l a r iindeki llerini, birer m e zar soyguncusu dikkatiyle soydular. Tfeklerini, cepha nesi t k e n m i armalarn, baklarn, aklarn, tabanca'larn, paralarn, t t n tabakalarn, izmelerini, c e p k e n ve pantolonlarn aldlar ve onlar orda don-gmlek b rakp gitmeden n c e Halit Paa'nn kafasn keskin bir bakla ensesinden kesip almay unutmadlar. Milislerin o u onu tanyordu. Hepsi, ller,arasnda g r n c e se vin lklar attlar. H a l i t Paa'nn b a n ! b i r f a s u l y e s r n a g e i r e n R u m milisleri, kk mfrezenin hayvanlarn da nlerine ka t a r a k zafer arklaryla Papasi'ya yollandlar. zerinde yeil sinek bulutlar vzldayan kesik ba, kyn sokakla rnda saatlarca gezdirerek sevinli naralar attlar ve 531

sonra, bu ba yakalayp getirdikleri bir T r k kylsne vererek Akhisar'daki alay kararghna gnderdiler. Halit Paa ile b r ehit arkadalarnn c n a l m a k iin a n d ien milli mfrezeler, a b u c a k toparlandlar. Ha zrlanan mfrezeler, Terke'ten Koyuncuali'ye gnderildi. B u r c a , iki t a b u r l u bir milis alay r g t l e n d i r i l e r e k b u n u n bir t:buru B u r u n r e n ' e yerletirildi. Alay k u m a n d a n Halit Pap'nn yerini Ali efik bey ald. K o y u n c u a l i mill t a b u r k u m a n d a n l n a T i r e l i z a d e s mail bey. B u r u n r e n t a b u r kumandanlna da M u r a t bey atanmt. Daha s o n r a . Ali efik beyin yerini smail bey alm, o n u n y e r i n e de M e h m e t bey atanmtk Bu a r a d a , alaya krk erlik bir de svari takm katld. Bu atllar iki ye b l n d . Yars alayn e m r i n d e a l k o n a r a k br yars Burunren t a b u r u emrine verildi. Bu babozuk milis r - , gtleri arasna yeniden yeniye karan Birinci Dnya Sava'nn u s t a ve t e c r b e l i s u b a y l a r , b u n l a r a kala g z arasnda g e r e k l i . e i t i m v e r m e k iin alyordu. Geri p l n da. Akhisar'n iindeki k a r a r g h t a O s m a n z a d e Hamdi bey, rgtn glenmesi iin abalyordu. Albay Avni bey de bu kararghn en alkan militanlarndand. Blge k u mandannn yokluunda onun yerine bakyordu. Bylece gnden gne palazlanmaa balayan Akhisar mill a l a y , b i r a y n c e e h i t e d i l e r e k b a k e s i l i p k e n d i lerine g n d e r i l e n eski ve yiit k u m a n d a n l a r Halit Paa'nn g n n d i l e r i n i g c r d a t a r a k b e k l i y o r d u . G e r i onlar, ba d m a n Yunanllar tepelemek iin hazrlan yorlarsa da hemen yanbalarndaki bu yerli dman k rntsn, P a p a s l k y n n b u y e r l i c a n a v a r l a r n e d e b e armay ve b y l e c e yiit k u m a n d a n l a r Halit Paa'nn cn bir ayak nce almay da iyice kafalarna koymu lard. yle ki hep bu dolaylarn o c u u o l a n bu sava lar, s a n k i P a p a s l ' d a n a l m a k i i n y a y o r l a r d . H a l k silme Rum o l a n bu ky, a k u r t s r l e r i b a r n a n vahi bir o r m a n a benziyordu. Yanndan, uzandan g e e n her Tr k i i y e m e k istercesine zerlerine atlyor, vuruyor, kryor, l d r y o r l a r d . B u k y m i l i s l e r i , a r t k , y z d e y z 532

dmandan yana, yzde yz dmand. On yiit Trk sa vasnn zerine yzlercesi b i r d e n varmt. Yalnz Pap a s l ' d a bir Y u n a n k t a s d a t n e m i , k a r a k o l g r e v i g ryor, dolaylarndaki Rum kylerinin milis rgtlerini ei tiyor, sava ve byk idrm gn iin yetitiriyordu. *

*
H a l i t P a a ile a r k a d a l a r n n i f t l i k t e e h i t e d i l m e s i z e r i n d e n b i r ay, g n g e m i t i . 1 0 A u s t o s 1919 g n n 1 1 e b a l a y a n g e c e V B u r u n r e n t a b u r u iki m a k i neli t f e k l e g e r e l e n m i o l a r a k g n e y e d o r u y r y e g e t i ; bunlar, Papasl k y n k u z e y d e n k u a t a c a k t . B u r u n r e n t a b u r u n d a n ayrlan k k bir fedai g r u bu da bombalarla gerelenerek Alibey kynden geip al da zerinden d o l a a r a k Papasl'nn yz m e t r e g neyindeki tepelere yerleti. Koyuncuali blklerinden mey dana gelen mrettep byk g r u p da Mihailli-Halit Paa i f t l i k l e r i ynnde y r y e r e k Papasl'y d o u d a n evirdi. Bombal fedai grubu sabahn alaca karanlnda ha y a l e t l e r gibi b i r d e n b i r e k y n n n e kazlm d m a n s i - , perlerine bombalarn savurdular. Meydana gelen byk karaklktan ve grltden yararlanan br byk sa va gruplar, d m a n s i p e r l e r i zerine atldlar. Siperierdeki Rumlar, az z a m a n iinde kurunlarla olduklar ye re mhland. Sava gruplar, birka dakika sonra, kendilerini k yn sokaklarnda buldular. Btn ky halk, k o r k u d a n evlerine kapanm, kaplarn, pencerelerini smsk k a p a mt. Trk basknclarnn zerine d a m l a r d a n , k e b a larndan, pencerelere yerletirilmi namlulardan kurun yayordu. Kediler, kpekler, t a v u k l a r ve b y k ba hay vanlar da can korkusuyla saa sola kayordu. Sokak sava s r e d u r s u n , M a n i s a , Mtevelli ve Koidere'de yerlemi olan Yunanllar, seirterek Papazl R u m larmn ve ordaki Yunan karakolunun yardmna geldiler. D m a n yardma gelecei yollar zerine yerletirilen en g e l l e y i c i milis g r u b u , d m a n n b y k s t n l n e d a y a namayarak ekilmek zorunda kald. Ky ve dman si p e r l e r i n i ele g e i r e n T r k m i l i s l e r i , g e l e n d m a n y a r 533

dmcsnn stnl altnda e z i l m e m e k iin d m a n l lerinin silh ve cephanelerini yklenerek geri ekildiler. Yalnz, bu e k i l i d z g n o l m a d . Epeyce yiit. Yunan makinal tfeklerinin y a m u r gibi yaan bol mermili at l a r y l a ilk k u r t u l u e h i t l e r i a r a s n a k a t l d . ehitler listesinde bir subay, on er vard. Yunan karakolunun btn atlarn ve katrlarn birlikte srk leyip gtren basknclar, yine de sevin iindeydiler. Alay kumandanlarn ehit eden bu azgn ve k o r k u n dma n a iyi b i r k t e k a t m l a r d . l e r i n d e b y l y i i t l i k k e v seri, grl grl a k m a y a balamt. Artk, Yunanllar yeneceklerine inanyorlard. Bir ay nce Akhisar, Manisa blgesini kasp k a v u r a n k o r k u rzgr, bir a v u yiitin b a r n d a krlp g e r i l e m i t i . Y u n a n a s k e r l e r i y l e a z g n R u m milislerinin llerini i n e y e r e k k a r a r g h a d n e n bu bir avu subayla Trk milisi, dmann nne durulmaz ve y e n i l m e z bir c a n a v a r o l m a d n h e r k e s e g s t e r d i . U l u sal k u r t u l u savana g i d e n krmz ve sivri granitlerle rtl yol, artk savalara altn ve gmle denmi cennet yollar gibi ekici ve d m d z g r n y o r d u .

*
* Akhisar alay, evreye k o r k u salan Papazl kynn R u m m i l i s l e r i n e v e Y u n a n k a r a k o l u n a ilk k t e i a t t k t a n s o n r a , silhn alan yeni gnlller, er beer karargha d a m l a m a y a baladlar. K o y u n c u mill alaynn erat a b u c a k iki yz elliye y k s e l d i . Her g n l l . Papazl'ya i n d i r i l e n a m a r n y a r a t t prl prl b i r u m u t d a m l a s n d a n b a k a b i r ey d e i l d i . E l d e e d i l e n i k i a r m a k i n a l t f e k , yeni satn alnan hayvanlara y k l e n d i ; bylece meydana getirilen yem bir takm. Burunren'deki milis gcne ka tlmak zere yola karld. A z i m l i k y n d e k i M e h m e t b e y m f r e z e s i , Papazl'ya indirilen amardan yreklenerek Tatar'daki dmana Saruhanl zerinden saldrd. Ordaki Rum milisleriyie Yunan k a r a k o l u n u d a r m a d a n e t t i . M e h m e t bey, T a t a r ' d a k a r a r g h kurarak d m a n y n n d e siperler kazdrd. Karaaa'taki byke dman birlii. Tatar'a doru birka k e z keif kollar kardysa da M e h m e t bey mfrezesi, 534

b u n l a r da n n e katp kovalad. B l g e k u m a n d a n l , bir ileri karakol durumuna gelen Tatar mfrezesini daha ok glendirdi. Burda M e h m e t bey milislerinin balca g revi, d m a n l a srekli olarak temas k o r u m a k t . B l ge kumandanl, yerlemi gibi grnen cepheyi daha o k d a r a l t m a k ve her zaman zehirli bir dikenlik gibi bi r a z t e d e srtp d u r a n Papazl'y b i r d m a n o l a r a k ha ritadan silmek zere bir k a r a r a varmt. Birinci Papazl saldrsnn tad hl d a m a k l a r n d a olan savalar, ikinci kez oraya saldrmak iin sabrszlanyorlard. Yalnz, Papazl'nn d a h a n c e b a n a g e l e n f e l k e t , Yunanllar uyarmt; burdaki milis saysn baka yanlar d a n getirdii milislerle arttrd gibi 5/42 nci Efzun ala y n n b i r t a b u r u , bir a r m a k i n a l t f e k b l v e b i r a t l takmyla Papazl'y g l e n d i r m i , kyn evresindeki e g e m e n srtlara s a l a m siperler kazdrmt. al da ze rinden baskn yapacak Trk milislerini oyalamak, engel l e m e k zere de al da zerindeki kaleyi makinal t f e k l e r l e t u t u r r h u t u . 2 7 A u s t o s 1919 g n . B u r u n r e n t a b u r u , b i r i n c i Papazl s a l d r s n d a n s o n r a o l d u k a g l e n d i r i l m i olan Koyuncu Ali blkleriyie birlikte tpk eski d z e n d e Papazl zerine y r d . B u a r a d a T a t a r ' d a k i M e h m e t bey g r u b u K a r a a a zerine bir artma saldrs na balad. Mtevelli ynnden gelmesi dnlen d m a n yar dmn n l e m e k zere Papazl'nn batsna g n d e r i l e n bir milis grubu da bu srada yerine gitmi bulunuyordu. 2728 Austos gecesini dmana y a n a m a k ve saldrya ha z r l a m a k zere g e i r e n savalar, g n rken b u r u n l a rnn u c u n a dek s o k u l d u k l a r d m a n n z e r i n e a t l d l a r . B i r i n c i Papazl saldrsnn kolaylnn verdii y r e k l i l i k l e ve naralarla dman siperlerine arpan milisler, o k yo u n bir atele karlaarak ardlar. Btn piyade t fekleri, ar ve yenik makinal tfeklerin cayrts ve in s a n o l g u n buday b a a k l a r gibi b i e n saysz k u r u n l a r yannda Mtevelii'nin dou srtlarna yerletirilen dman toplar da savalarn zerine k o r k u n bir salvo atei p s k r m e y e balamt. Bu srada al d a n d a k i Y u n a n 535

'

ar makinal tfekleri de gneyden saldran milislerin zerine lm yadryor ve onlara gz atrmyordu. Savalarmz, ilk a n d a o k stn d m a n hazrl y l a k a r l a t k l a r n a n l a d l a r . Yalnz, P a p a z l ' n n b a t s n d a n s a l d r a n s a v a l a r m z ilk s i p e r l e r d e k i d m a n milislerini temizleni ve onlar nne katp kovalamaya balamt. Bu siperlerden sklen dman, kyden karak M tevelli ynne doru k a m a k istediyse de orda da T r k milisleriyle burun buruna gelince aalad. Dman, y l e d a r a c k b i r y e r e s k t r l a r a k k u a t l m t k i b i r kdavran yapmas da beklenemezdi. Milis kumandanl, hakl olarak bunlarn teslim olmasn beklediyse de t e s lim olmadlar. Dmanla milislerimiz birbirine pek yakn bulunduundan Mtevelli'nin dou srtlarndaki dman toplar da artk grlemez olmutu. imdi, yalnz piyade t f e k l e r i ve ara sra y e n i k makinal tfekler, gevezelik^ edip duruyordu. Saatlar, en deerli saatlar, bouna geip gidiyordu. Bizimkilere kar alan saatlar, dmann ek meine ya sryordu: D m a n yardm btn l d r c aralaryla nerdeyse g e l m e k zereydi. En nemlisi de milislerimizin fieklerinin bitmek zere olduuydu. yle ki dman yardm yetitiinde ellerindeki tfekleri a n c a k birer sopa olarak kullanmak zorunda kalacaklard. u da vard ki k u a t mi olan Rum milisleriyle Yu nan askerleri, bu srada ecel teri dkmekteydiler. Bu d u r u m d a bir a s k e r birlii a n c a k teslim olabilir ve bylece belki d i r i m i n i k u r t a r a b i l i r d i . N e var k i Y u n a n k u m a n d a n l,. Y u n a n a s k e r l e r i n i n r n e her g n t a y n g i b i u p r o paganday s r y o r d u : Trkler, teslim olan Yunanllar ldryor. Teslim olursanz ikencelerle ldrleceinizi bilin. P a p a z l ' d a k i kuatlm Y u n a n g c , g e r i e c e l f e r l e r i d k m s e de saatlarn k3ndi hesaplarna altn da biliyorlard. Biricik umutlar, gelecek olan yardmd. Saldr balayal saat olmutu. Gn, milislerimizin zerine devriliyordu. Kumandanlk, emir verdi, milisleri miz, yarallarn ve l l e r i n i de birlikte a l a r a k ekildiler. 536

Rum milisler ve Y u n a n askerleri, alnlarnda n o h u t gibi ecel terleriyle olduklar yerde kaldlar ve y a a m a n n g z e l o l d u u n u b i r k e z d a h a a n l a d l a r . Eer m i l i s l e r i m i z i n tfeklerinin ucunda birer sngleri olsayd, d m a n asker leri, hi bir vakit yaamann gzel olduunu d n e m e yeceklerdi.

ERZURUM

KONGRES

19 Austos 1919 Amiral Weh den Lord Curzon'a mektup, ...Amerika, Trabzon ve Erzu rum'u da iine alan bir Er menistan' koruyacak. Buna gre Wilson, Trk otoritele rinden Ermenilerin korunma sn istiyor, yoksa fena olur. diyor. 10 T e m m u z , Kzm K a r a b e k i r iin o l d u k a civcivli b i r g n d . T r a b z o n ' d a k i t m e n d e n k t bir h a b e r g e l m i t i . B o z t e p e ' d e k i k r m z c e p h a n e l i k t e siyas o l d u u n a k u k u o l m a y a n bir s a b o t a j y a p l m t . D e i r m e n d e r e y n n d e k i e r z a k v e g e r e a m b a r yklp k m , k o m u m a hallelerjjekl yaplar ve evler ounlukla yklmt. Bir subayla er lm, bir subayla er y a r a l a n m, h a l k t a n d a o n y e d i k i i l m , y e t m i b e k i i y a r a l a n m t . B u n l a r n b e i a r y a r a l y d . A y r c a d r t orju hayvan lm, on d r t hayvan da yaralanmt. Ruslar dan kalma bin beyz sandk dinamit, epeyce barut, onbelik yz top mermisi yok olmutu. Kzm Karabekir, artk, kukulanmyor, yedii e k m e k g i b i b i l i y o r d u : B u s a b o t a j d a , d o u snrnda E r m e n i l e r i n bir katliam kampanyasna girimeleri de M u s t a f a Kemal' in douya g e l m e s i dolaysiyle ngilizlerin yaptrd reza letlerdi. M u s t a f a Kemal'in evresindekileri k o r k u t a r a k o n u bu blgeden kartmak dncesinde olduklar belliydi.

537

B u k u r u g r l t y e p a b u b r a k a c a k k i m s e d e y o k t u . Yar bay Rawlinson bunu anlamaktan uzakt. ngilizler, k o n g r e n i n yaplaca g n o l a r a k hl 10 T e m m u z ' u biliyor ve bu srada aadan ve y u k a r d a n bas k yaparak k o n g r e yeleri ve onlar seen halk zerinde panik yaratmak istiyorlard. Kzm K a r a b e k i r ' e g r e Boztepe'deki p a t l a m a y ya panlar, yzde yz P o n t o s l u Rumlard. Yalnz, stnkr bir aratrmayla bunlar bulunup meydana karlmazd. Bu arada Yarbay Rawlinson, Erzurum Kongresi'nin yaplmamas, yaplrsa Mustafa Kemal'in buna alnmama s iin btn g c y l e ve her trl silh kullanarak al yordu. Kongre yaplr da M u s t a f a Kemal de bu kongreye alnrsa ilerin o k k t l e e c e i n i , yani, d o u n u n igal edilecei tehdidini savuruyordu. Ra/vlinson'un e l a l t n d a n o y n a d b t n b u o y u n l a r Kzm Karabekir, btn dikkatiyle izliyordu. Rawlinson'u n . dou snr z e r i n d e E r m e n i l e r i T r k v e m s l m a n l a r a saldrtp onlar ynla l d r t m e s i haberi, E r z u r u m halk zerinde kt bir etki y a p m a y a balamt. Halk birbiri ne : A m a n , n e o l u r , n g i l i z l e r i d a r l t m a y a l m . ngilizler, her t l l fenal yapabilirler! demeye balamt. Bu t r l lflarn dahi bir ngiliz p r o p a g a n d a s o l d u u nu anlayan Kzm Karabekir, bir kar p r o p a g a n d a y l a bu ngiliz zehrine bir panzehir y a r a t m a y a alyordu : B e n , d i y o r d u , E r z u r u m mill k a r a r n d a n s o n r a Er m e n i l e r e l z m o l a n t e r b i y e y i v e r e c e i m . B u n u ngilizler d e h a k l g r y o r . P o n t o s u l a r a g e l i n c e , o n l a r n ban k a l dracak kuvveti yok. Sarkam' aldktan s o n r a ksz o cuklar kasabas yaparak binlerce yetimi orada toplaya cam. Kars'n o r m a n l a r n d a n Erzurum ve arkn odun ihtiyacn bedava vereceim. S o n r a , Y a r b a y Ravvlinson'a b i r yaz y a z a r a k g n d e r d i . B u n d a Pozat ve M e c i t l i kyleri halknn Ermenilerin eliy l e nasl k e s i l i p l d r l d n , g i d i p g z l e r i y l e g r m e s i n i . K a r a k u r t y n n d e n gelen makinal tfek ve tfek atei 538

seslerinin herkesi nasl z d n ve kayguya d r d n sylyordu. 12 Temmuz'da Beyazt blgesinde de bir Ermeni if kolu, bir postamza saldrm ve p s k r t l m t . ke

Yine 12 Temmuz'da, Erzurum'a gelmeye balayan de legelerden birka, k a r a r g h t a Kzm Karabekir'i g r m e ye gittiler. Paa, onlara yreklendirici gzel szler sy ledi : Ktaatmz k o n g r e n i n emrine hadim olacaktr, de di, memleketimizi ve istikllimizi k u r t a r m a k iin esas s i z k u r a c a k s n z ; i t i l f k u v v e t l e r i , bir i y a p a c a k h a l d e deildir; en sonra Ermeniler ve Rumlarla kar karya ka lacaz ve onlarla mcadele edeceiz; bunu da Trk mil l e t i n a s l o l s a b a a r a c a k t r . E n m h i m i , k o n g r e ile mill b i r l i k v e mill k u v v e t i n g s t e r i l m e s i d i r . B u n l a r b y k b i r ilgi ile dinleyen d e l e g e l e r i n arasnda bu ara bir ba k mldad ve bir az k o n u t u : Orduya artk, lzum yoktur, dedi. Herkes silhn evinde tasn, harpllk i kalmamtr. B u n l a r s a b r l a d i n l e y e n K z m K a r a b e k i r ' i n y z f k e d e n kpkrmz kesildi. Bu a d a m , hi g r m e m i t i ve t a nmyordu. Gazap haline gelen fkesini glkle yenerek : Siz k i m s i n i z v e b u f i k r i n e r e d e n a l d n z ? d i y e sordu. Delege, yle karlk v e r d i : 4- Ben, Srmene murahhas avukat ve gazeteci mer Fevzi yim. Harbi u m u m i oldu b i t t i . Artk, hl harp fikri m e m l e k e t i tahrip eder. Kanaatimdir. Orduya lzum yok tur. Ordular datmal! Kzm Karabekir, iinden unlar geirdi: Erzurum Kongresi'ne gelenler arasnda byle bir zehirli diman bulunmas ne kadar vahim! Sonra, m e r Fevzi'nin yzne kar, uzunca bir uya rc k o n u m a yapt; e l b e t t e bu bir a z a r l a m a d a n b a k a bir ey deildi. Sznn sonunu yle g e t i r d i : Hudut zerinde Ermeni toplar patlarken, Erzurum K o n g r e s i ' n e gelen bir m u r a h h a s n byle bir f i k r i n i bir d a h a izhar e t m e m e s i lzmdr. < 539

Paa, elinden gelse bu ylan t u t u p ayaklarnn a l tnda e z m e k i s t e r d i , ne v a r ki o n u bir halk yn s e m i t i , bu halka duyduu sayg yznden byle bir ey ya pamazd. Kim bilir, adamcaz, belki de d u r u m u henz kavramamt. Belki, g e r e i g r d k t e n s o n r a akl bana gelebilirdi. Kzm Karabekir. 13 T e m m u z ' d a delegelere bir kar ziyaret yapt ve onlarn moralini g l e n d i r m e k iin y le k o n u t u : Ne stanbul h k m e t i , ne de itilf devletleri, kor kulacak kuvvetler deildir; y a a m a k ya da lmek karar sizin ellerinizdedir. K a r a d e n i z kys d e l e g e l e r i d e i t i l f d e v l e t l e r i n i n d o nanmasndan korkuyorlard. Onlar yattrmak ve moral lerini g l e t i r m e k zere birka sz s y l e m e k z o r u n d a kald: ngiliz milleti, d o u ilerine karmyor; karmak istemiyor; ngiliz hatipleri bir ngiliz n e f e r i n i n dahi bur nunu kanatmayacaklarn haykrmaktadr; bunun iin de b u g n ngiliz d o n a n m a s , b o s t a n k o r k u l u u n d a n baka bir ey deildir. Delegeler, d o u blgesi kumandannn azndan by le gzel szler iitince pek sevindiler ve bu sevinlerini paaya d u y u r m a k t a n da ayr bir sevin duydular. M u s t a f a K e m a v e R a u f bey, h l z g n v e ask y z leriyle dolamak ve g r n m e k t e n kendilerini olamyorlar d. K z m K a r a b e k k , o n l a r n i i n d e k i s o n z n t v e k a y g u k r n t l a r n d a s i l m e k i i n her i k i s i n e d e b i r e r g v e r i c i yaz y a z d . M s t a f a K e m a l ' e y a z d y a z u y d u : Hidemat ve fedakrl b t n c i h a n c a msellem o l a n v e o r d u v e m l e t i n m a b e l i f t i h a r b u l u n a n zat s a m i lerinin istifaya mecburiyetlerinden dolay ahsm ve kol o r d u m s o n d e r e c e mteessirdir. Yalnz, g a y e i m u k a d d e sei m i l l i y e m i z i i n m c a d e l e d e n h i b i r a n g e r i d u r u l m a y a c a h a k k n d a k i va'di s a m i l e r i y l e mteselli o l d u u m u z u arz ile v a t a n ve milletimiz iin her trl m e s a i d e Cenab Hak'kn muvaffakiyetler ihsan buyurmasn tazarru eder 540

ve kolordumun ihtiramat ve tazimat mahsusasn t a k d i m eylerim efendim. 15. K o l o r d u K u m a n d a n Mirliva Kzm KARABEKR E s k i B a h r i y e Nazr R a u f b e y e d e u n u y a z d : i m d i y e k a d a r v a t a n a p e k anl v e e r e f l i h i d e m a t ifasyla milletimize kymetli sahifeler yazdran zat samileri gibi bir recl h k m e t i n , vatan ve milletin saadet ve selmeti iin bir fert sfatyla almak zere btn varlndan vazgeerek Erzurum'u terif ve bu gayei m u kaddese urunda her trl fedakrl ihtiyar buyurmas, vatann istihls iin yrekleri a r p a n btn insanlara b y k bir t e s e l l i v e m i t b a h s e t m i t i r . H e r h a l d e m u v a f f a k i y e t l e r i n v e m l k m i l l e t e n f i hiz metler ifasna mazhariyetlerini Cenab Hak'tan t e m e n n i eyler, i h t i r a m a t ve tazimat f a i k a m t a k d i m eylerim. 15. Kolordu Kumandan Mirliva Kzm KARABEKR

Kzm Karabekir, M u s t a f a K e m a l ve Rauf beyle l b i r k o n u m a d a , snr z e r i n d e k a n l o y u n l a r o y n a y a n Ermenilerden sz a a r a k yle d e d i : E r m e n i l e r , o k s u n a r d l a r . ngilizler, m t a r e k e m u c i b i n c e diye t o p l a y a c a k l a r silhlar ve m h i m m a t Erme ni arazisinden geirmekle Ermenilerin maneviyatn yk selterek Erzurum'a y r t m e y e alyorlar. Erzurum Kon g r e s i e s n a s n d a b i r t a a r r u z a m a r u z k a l m a k l m z d a d nerek icap eden hazrlklar yaptm. 15 Temmuz'da hu duda kadar giderek ktaat tefti ve tatbikat yaptraca m. E s a s p r o j e m : Elviyel S e l s e ' n i n i s t i r d a d , E r m e n i l e r i n s i l h t a n t e c r i d v e E r m e n i s t a n ' n r e h i n e o l a r a k i g a l i n i ilk frsatta tatbik etmek. Mustafa Kemal: B u h a r e k e t i m u v a f f a k i y e t l e y a p a c a n a m i d i n var 541

m ? N e k a d a r zamapda E r m e n i o r d u s u n u d a t a b i l i r s i n ? diye sordu. G e e n s e n e emen a y n k t a a t l a a y n a r a z i d e m u vaffakiyetle yapmtm. Ermeni ordusunu fena hrpalam tk. G e r i , klliyetli silh, c e p h a n e almaktadrlar. Fakat, m a n e n gerek a h s m d a n , g e r e k s e T r k a s k e r i n d e n yl gndrlar. Baka bir h k m e t t e n yardm grmezlerse bir b u u k - iki a y d a m e s e l e y i h a l l e d e r i m . Bugn rim. Boleviklerin imal Kafkasya'ya girmesiyle Ermeni lerin m n f e r i t kalacaklarn kat' g r y o r u m . te, bu fr sat, karlmamaldr. Eer ngiliz ktat kamilen Kafkas ya'dan ekilirse, Bolevikler Kafkaslara girmeseler dahi Ermenilerin yine yalnz kalacan m i t ederim. Grcler le anlaabiliriz; onlarn derdi Batum'dur. M u s t a f a Kemal, bu dnceleri doru bulduunu sy ledi. Kzm Karabekir'in imdilik karar, Ermeni saldrs n beklemekti. Ermeni o r d u s u , istil iin Trk snrlarndan i e r i ilk a d m l a r n a t a r a t m a z h e m e n k o l o r d u s u n u o n l a rn k a r s n a d i k e c e k v e h a z r l a d p l n r a h a t a u y g u layacakt : Kzm Karabekir, 15 T e m m u z ' d a o t o m o b i l l e birlikleri denetlemeye kt. D o k u z u n c u ve on ikinci tmenleri gz den geirdi. Akamleyin de Horasan'da on ikinci tmen kararghnda kald. Ermenilerin k o r k u n katliamlarna kar n h a l k n m o r a l i n i y k s e l t m e y e a l t . 1 7 T e m m u z ' d a E r z u r u m ' a a n d . 17-18 T e m m u z g e cesi daha nceleri hazrlad bir oyunu uygulad: Beya zt g a r n i z o n u n d a n f e d a i d r t s u b a y v e e r d e n m e y d a na g e l e n Yzba Halil bey m f r e z e s i n i N a h c i v a n b l g e sine - szde asker kaa olarak - geirtti. Bunlar, Nahcivan'daki Trk ve mslmanlar kesip asan Ermenilerin k o r k u n z u l m l e r i n e k a r m a n e v bir g y a r a t m a y a g i t t i l e r . E r m e n i z u l m , snr b l g e s i n d e s r p g i d i y o r d u . T r kiye'ye snan yedi evlik A k a k a l e gmenini Ermeni m e murlar snrda tepeden trnaa soymulard. 542 iin bir taarruzlarn muvaffakiyetle defede

' Kzm Karabekir, kulana gelen b t n bu olaylar Y a r b a y Ravvlinson k a t n d a d u r m a d a n p r o t e s t o e d i y o r s a d a Ravvlinson, k s d i n l e m i g i b i d u r u y o r d u . P a a , b u n u n l a da k a l m a y a r a k bunlar ak t e l g r a f l a r l a i s t a n b u l h k m e t i y l e b e r a b e r her y a n a y a z p b i l d i r m e k t e g e c i k m i y o r d u . Kzm Karabekir, her Cuma g n Kars kaps alann da yaptrd jimnastik oyunlarna yediden yetmie btn E r z u r u m halknn katlmasn salyor, b y l e c e ehirde byk bir kmldama meydana getiriyor, halk da bylece birlie altryordu. Byle gnlerde Erzurum, kendi ken dine y e t e n bir site grn alyordu. Erzurum halknn yapt bu canl jimnastik hareketlerine ve trl oyunlara kongreye gelen delegeleri ve M u s t a f a Kemal'in kararg hn d a a r y o r , b y l e c e y a k l p y k l m , u f u k l a r n d a Er meni toplar grleyen, banda trl ngiliz dolaplar d nen bu ileli ve rahatsz ehir f e l e k t e n bir g n alyor ve dertlerini, kaygularn unutuyordu. Hele 18 Temmuz'da paann verdii msamere, yokluk iinde yaratlm bir varlk denebilecek gzellikteydi. Ancak, hrriyet ve b a m s z l i i n d e bir d e e l e n m e k i s t e y e n b i r e h i r d e byle sevinli ve hareketli bir g n geirebilirdi. Kzm Karabekir, bu elenceyi akamleyin de uzatmann yolunu buldu: Kolordu gazinosunda, Mustafa Kemal'in kararghyla b t n d e l e g e l e r e e n f e s b i r l e n v e m z i k k o n s e r i verdi. | B u g z e l g n s a n k i b s b t n s e v i n c e b o m a k is t e r c e s i n e , stanbul'dan, Harbiye N e z a r e t i n d e n gzel ha b e r l e r d e g e l m i t i : B o l e v i k l e r , D o b r i c e ' y e g i r m i t i . ki Fransz tmeni Boleviklere katlm, bu yzden Fransz makamlar br askerlerini de bu tehlikeli blgeden ekip gtrmlerdi. talyanlar da yenilmilerdi. Bulgarlardan Dobrice kar lnda yardm istemilerdi. M a c a r l a r Vidin'i igal et m i l e r d i . B a t T r a k y a ' d a bir B u l g a r t m e n i , Y u n a n t m e n i n i n saldrsn p s k r t m t . A m i r a l K o l a r , B o l evikler karsnda yenilmi ve pek ok esir vermiti. lende ve konserde M u s t a f a Kemal, Rauf bey ve K z m K a r a b e k i r , h e p b u g z e l v e u m u t l u h a b e r l e r .ze543

rinde konuup trl yorumlarda bulundular: Trkiye'nin snrlarn bir e m b e r g i b i k u a t a n itilf ordularnn ka lntlar, trl zorlayc n e d e n l e r l e ekilip gidiyor, b y l e ce, Trkiye kylarna yaplmas akla gelen itilf o r d u l a rnn k a r m a birlikleri g i t t i k e zayflyordu. Kzm KarabekirMn dedii gibi, k u v a y milliyecilerle henz elde ka lan Trk ordusu kadrolarnn yalnz douda Ermeni, ba tda da Yunan ordusuyla kar karya kalaca anla lyordu. T r k milleti, yalnz s o p a l a r l a bu iki k k saldr g a n tepeleyebilirdi. M u s t a f a Kemal, henz hasta o l d u u n dan iemiyor, sandan solundan buram buram tten mis gibi anason k o k u s u n u k o k l a y a r a k sarho o l u y o r d u . Evet. z a m a n , k i m ne d e r s e d e s i n , T r k i y e iin alyordu. Eh son zafer Trklerindi. Kzm KarabekirMn, M u s t a f a Kemal'in yerine 3. o r d u (9. o r d u , s o n r a k i b i r e m i r l e 3 . o r d u y a e v r i l m i t i ) M f e t t i l i i n e a t a n m a s n d a n i k i g n s o n r a . 2 3 T e m m u z ' d a Er zurum Kongresi, parlak enliklerle ve ordunun bsbtn gze arpan desteiyle ald. 23 Temmuz hrriyet devrimi b a y r a m d a m a h s u s t a n k o n g r e n i n al g n n e r a s t l a tlm ve yaplan byk enliklerin merutiyet bayram iin m i k o n g r e n i n al d o l a y s y l e m o l d u u s u g t r r b i r d u r u m almt. Erzurum halk, bu enliklerin neden yapl dn yakndan biliyordu. Onlar, bayram k o n g r e n i n a l e r e f i n e S a p y o r d u . K z m K a r a b e k i r , S a n s a r y a n E r m e n i o k u l u n u da yatp detmi ve k o n g r e n i n burda yaplmasn sala mt. Kongrenin yaplmamas iin stanbul hkmetinin stste gnderdii emirler Kzm Karabekir'e vzgelmit i . B t n resm m e m u r l a r t r e n e katld gibi, al t reninde k o l o r d u b a n d o s u da neeli ve c o t u r u c u marlar almaya balad. B t n k o n g r e yeleri S a n s a r / a n o k u l u na girerken Kzm Karabekir'in ihtiram ktasnca selm landlar. B y l e c e , T r k o r d u s u da halkn ihtill liderlerini saygyla selmlayarak o n u n yanbanda olduunu kork madan ve ekinmeden herkese gstermi oldu. O gn Erzurum'un en gzel gnlerinden biriydi. Gk bulutsuz ve koyu mavi. D u m l u dandan esen serin bir 544

 i m a l r z g r o v a y y a l y o r v e b u b i n yllk T r k e h r i n e bir tazelik v e r i y o r d u . S a b a h saat on birde b a l a y a c a k o l a n kongrenin yeleri erkenden imdiki yap-usta o k u l u n u n y e r i n d e k i pek m t e v a z i m e k t e p s i n b a h e s i n d e k u r u l m u adrlar altnda t o p l a n m a a balamlard. Btn yzlerde esasl kararlar vermeye hazrlanm insanlarn ciddilii grnyordu. Erzurum Mdafaay Hu k u k D e r n e i , b u y a p n n k k b i r o d a s n d a g e i c i bir b r o k u r m u t u . D e r n e i n c r e t l i k t i b i e v r i e f e n d i , her zamanki ciddiliiyle gzlerinde gzlkleri masasnn n ne oturmu, yelerin bir cetvelini dolduruyordu. Pek m t e v a z i m e k t e p s i n t a k r i b e n o n i k i m e t r e g e niliinde ve yirmi m e t r e uzunluundaki salonun d o u t a r a f n a a m t a h t a s n d a n bir reis, iki k t i p k r s s y a p l m ve al g n iin bu krsler hali s e c c a d e l e r l e r tlmt. Salonun dier ksmna yzleri krsye d o r u gelmek zere basit ve yine a m tahtasndan mektep s ralar dizilmiti. Duvarlar, pencerler plakt. Gz ve g n l o y a l a y a c a k n e b i r r e s i m , n e d e b i r y a z vard. B t n d e l e g e l e r , m r l e r i n d e ilk k e z o k n e m l i b i r ile k a r l a m k i i l e r i n d n c e l i l i i v e a r b a l l i i n deydiler. B a h e d e g r u p g r u p toplanp t e d e n beriden ko nuuyor, sonra k o n g r e salonunu grmek iin ieri giriherkes, kendilerine ikram olunan a y v e k a h v e l e r i okulun b a h e s i n d e a y a k t a i e r e k y a a ylarndaki en n e m l i ie girimek zere hazrlanyordu. Bu srada, birka i f t atn ritmik ayak sesleri iitildi ve gzel araba, okul bahesinin nndeki yolda durdu. En nde kolordunun muhteem denecek kadar gzei ve ssl arabas duruyordu. imdi, btn delegelerin gz leri o y a n d a y d . S o l u k a l m a d a n b e k l i y o r l a r d . n c e l m i , uzam, sarn yz, m a v i gzleri ve s t n d e k i mirliva n i f o r m a s y l a M u s t a f a K e m a l , ilk n c e a r a b a d a n i n d i . A r kasndan krmz, y u v a r l a k yz ve grbz v c u d u y l a K zm Karabekir, inerek o n u n yanbanda y r m e y e ba lad. A r k a l a r n d a n da bir yaver inmi, o n l a r izlemeye balamt. A r k a d a k i a r a b a l a r d a n da Rauf beyle b i r l i k t e 545

2 / F . : 35

Mazhar Mfit, brahim Sreyya beyler ve paalarn ma i y e t i n d e n bir iki k u r m a y subay i n m i t i . * Mustafa Kemal'in paa niformas zerinden sarkan Fahri yaveri Hazreti ehriyar k o r d o n l a r n a b t n d e legeler deiik duygularla bakyorlard. Uzun boylu, ok yakkl ve k a r a g z l Rauf b e y i n srtndaysa, kendisine o k yakan k o y u renkli sivil bir giynek vard. M d a f a a y Hukukular, h e m e n koarak M u s t a f a Ke m a l ' l e Kzm K a r a b e k i r ve Rauf beyi b a h e n i n ortasnda karladlar. B t n delegeler, iki sra o l a r a k k o n g r e salo n u n a g i d e n k a p y a a k bir k o r i d o r b r a k t l a r . M u s t a f a K e mal, bu k o r i d o r d a n g e e r k e n hepsinin a y n ayr elini s kyor ve gerekince alak sesle bir eyler konuuyordu. Yz. iine girdii iin n e m i n c e sertti. Salona giden ka, p n n y a n n d a k i a a l a r n a l t n d a bir g r u p l a k o n u m a y a d a l d . K o n g r e , o n b i r d e b a l a y a c a k t . D a k i k a l a r hzla a k yordu. Bu srada Kzm Karabekir ve arkasndaki kur m a y subaylar, M u s t a f a Kemal'i ve delegeleri selmlaya rak arabalarna bindiler ve gittiler. S a a t t a m o n b i r d e M u s t a f a Kemal bata o l m a k ze re Rauf bey, A m a s y a delegesi Sreyya Yiit ve b t n d e l e g e l e r s a l o n a g i r e r e k y e r l e r i n i a l d l a r . M u s t a f a Ke mal Paa, n sralardan birinde oturan Erzincan dele gesi eyh Hac Fevzi efendinin yanna oturdu. Delegeler a r a s n d a en yals T r a b z o n l u Eyp o u l l a r n d a n zzet b e y d i . zzet b e y , E r z u r u m M d a f a a y H u k u k ' u n a b i r c e m i l e o l m a k z e r e b u h a k k n Raif e f e n d i y e b r a k m t . Raif e f e n d i , k r s y e g e l d i . B i r iki s z i l e k o n g r e n i n aldn ve bir b a k a n seilmesi g e r e k t i i n i bil dirdi. Seimden n c e iran delegesi m f t Hasan efen di, o k gzel T r k e bir dua o k u d u . Bu da k o n g r e y e m a nev b i r h a v a g e t i r d i . K o n g r e d e n n c e b i r o k m r n krn e d i l d i i h a l d e y i ne de M u s t a f a Kemal, oy birliiyle bakan seildi. Ba kanlk k r s s n e kt. Al n u t k u n u o k u m a k zereydi. zerinde yine paa giynei vard. Askerlikten resmen ay rld h a l d e s r t n d a k i p a a g i y n e i n i v e p a d i a h n f a h r i yaveri o l d u u n u g s t e r e n atafatl kordonlar henz t-

k a r p a t a m a m t . Bunun iki t r l nedeni v a r d : Bir kez, srtna giyecei bir kat sivil giynei y o k t u . Sonra, kendi sindeki pek kkl bir d n c e n i n e m r i n d e y d i ; bu t r l resm niformalarla byk etki yaplabiliyordu. A m a iin de her ey meru olduuna g r e birka g n daha bu byk etkili giynekten yararlanmak gnah m olurdu? M u s t a f a Kemal, ne yazk ki, d a h a azn ap bir i f t s z s y l e m e d e n ilk k a f a t u t m a v e k a r g e l m e o l a yyla karlat: Gmhane delegesi Zeki bey ona : Paa, evvel arkanzdaki elbisenizi ve g s n z deki k o r d o n u n u z u karn da sonra riyasete balayn. Ta h a k k m d e n korkuyoruz, d e d i . B u szler, k o c a s a l o n d a buz gibi bir hava yarattysa da yaay s r e s i n c e pek o k irikym hasmlarn ve rakiplerini kolayca gslemesini b i l m i o l a n M u s t a f a K e m a l , u f a k bir d u r a k l a m a d a n s o n ra fkelenmenin yeri olmadn anlad ve derin sesiyle elindeki k t t a n al n u t k u n u o k u m a y a balad. M u h t e r e m murahhas efendiler! Kongremiz heyet riyasetine cizlerini intihap eylemek suretiyle gsterilen asar itimat ve t e v e c c h e hassaten t e e k k r e d e r i m . B u m n a s e b e t l e baz m a r u z a t t a b u l u n mak isterim. Efendiler! T a r i h ve hadisatn evkiyle, bilfiil iine d t m z b u g n k kanl ve kara tehlikeleri grmeyecek ve bundan mteheyyi ve mteessir olmayacak hi b i r ' v a t a n p e r v e r tasavvur, edilemez. Harbi umuminin sonlarna doru milliyetler esasna m s t e n i t vaadler zerine h k m e t i O s m a n i y e m i z de d i lne bir sulha nail olmak e m e l i y l e m t a r e k e y e talip oldu. stikll urunda namus ve ehametiyle dven mil l e t i m i z , 3 0 T e r i n i s a n i 1334 t e (1918) i m z a l a n a n m t a r e k e n a m e ile s i l h n e l i n d e n b r a k t . Devletlerin ahsiyeti mneviyesi ve vazilimza mu rahhaslarn namusu zatileri zaman ve kefaletinde bulu n a n ibu m t a r e k e n a m e a h k m bir t a r a f a b r a k l a r a k itilf devletleri kuvay askeriyesi payitaht saltanat ve ma k a m celili kilfet olan stanbul'umuzu igal etti. Gn ge547

t i k e a r t a n bir iddetle h u k u k u hilfet ve saltanat, hay siyeti h k m e t , izzeti nefsi millimiz t e c a v z ve t a a d d i lere urad. Tebaay Osmaniye'den olan Rum ve Ermeni anasr, grdkleri tevik ve mzaheretin netyiciyle de namusu millimizi cerihadar edecek taknlklardan ba layarak nihayet hazin ve kanl safhalara girinceye kadar kstahane tecavzata k o y j l d u l a r . Fakat, derin bir teleh f ile i t i r a f e t m e l i y i z k i , b u c r e t l e r , s e k i z a y d a n b e r i . birbirini takiben mevkii iktidara gelen, murakabeyi milliyeden azade hkmat morkeziyenin, birinin dierinden daha fena olarak gsterdii zaaf ve ciz asarndan ve p a y i t a h t t a ve baz m a t b u a t t a grlen pek m e z m u m ihtirasattan ve vicdan millnin inkr, kuvay milliyenin ihmal olunmasndan ni vs'at bulmutur. Saliflarz esbap ve payitaht saltanatn da mahsur ve tamamiyle m u r a k a b e y e t b i kalmas yznden artk, bu v a t a n d a m u k a d d e s a t ve m u k a d d e r a t a sahip bir kud-" ret ve iradei milliyenin m e v c u t olmad zehab btl h k m r a n olmu ve cansz bir vatan, kansz bir millet ne lere m s t a h a k ise b i m u h a b a onlarn t a t b i k a t n a itilf dev letlerince balanmtr. nkisam vatan mevzuu bahis ve karar olarak vilyat arkiyemizde Ermenistan, Adana ve Kozan hava lisinde Kilikya namlarna Ermenistan, garb Anadolu'nun zmir ve Aydn havalisinde Yunanistan, Trakya'da payi tahtmzn kapsna kadar kezalik Yunanistan, Karadeniz sahillerimizde Pontos krall ve o n d a n s o n r a kaian bakiyei a k s a m vatanda da ecnebi igal ve himayesi gibi a r t k 650 s e n e d e n b e r i m s t a k i l e n s a l t a n a t s r m v e t a rihi adl celdetini . vaktiyle Hindistan hududuna, A f r i ka'nn ortasna ve Macaristan'n garbine kadar y r t m olan bu milletin esarete, klelik payesine indirilmesi ve nihayet, bu devletin sahifei tarihini kapatarak mezar ebe diyete d e f n e t m e k gibi insaniyet ve medeniyetle ve alelhusus milliyet esasatiyle kabili telif o l m a y a n emeller, cay kabul ve tasvip bulmu ve grlyor ki tatbikat devresi de balamtr. . Bu t a t b i k a t , bu a n d a g z m z n n n d e hazin bir 548

s u r e t t e c e r e y a n ediyor. zmir, Aydn, B e r g a m a v e M a n i s a havalisinde imdiye kadar binlerle analarn, babalarn, kah ramanlarn, ocuklarn revan olan hnu pki. Aydn gibi A n a d o l u ' m u z u n en gzide bir ehrinin Yunanllarn za lim ve atein tahribatna kurban oluu, muhtelif aksam m e m l e k e t i n talyan ve s a i r e igali altna aln ve d a h i l e d o r u elim bir s u r e t t e m u h a c e r e t yaplmas, elbette gay reti Allah'a ve gayreti jnilliyeye dokunmutur. Efendiler! M a l m hakayktandr ki: Tarih, bir milletin kann, hakkn, varln hi bir z a m a n nkr edemez. B i n a e n a leyh, byle bir nikab batln arkasndan vatanmz ve milletimiz aleyhinde verilen hkmler, kanaatler, muhak kak m a h k m u iflstr. Ve te btn bu m e n f u r zulm lerden ve bu bedbaht tacizlerden, tarihimize kar reva g r l e n h a k s z l k l a r d a n m t e s s i r o l a n v i c d a n , mill, n i hayet sayhay intihakn ykseltmi ve mdafaay hukuku milliye ve muhafazay h u k u k u milliye ve mdafaay v a t a n ve Reddi lhak gibi muhtelif namlarla ve fakat, ayn m u k a d d e s a t n t e m i n i syaneti iin t e b a r z e d e n mill c e r e yan, btn vatanmzda artk bir elektrik ebekesi hali ne g i r m i bulunuyor. te, bu ebekeyi a z i m k r a n e n i n v c u d a getirdii ruhu celdettir ki, mbarek vatan ve mil letin mukaddesatn tahiis ve himayeye mstenit son s z syleyecek ve hkmn tatbik ettirecektir. Efendiler! Vaziyeti umumiye ve hususiye hakknda,cmlenizce m a l m olan baz hususat b u r a d a t e k r a r hatrlatmay f a ideden kli b u l m u y o r u m : A) Drt aydan beri Msr'da istikbali millinin temin ve istirdad iin pek kanl vakayi ve ihtilalt d e v a m ediyor. Nihayet, ngilizler tarafndan blttevkif Malta'ya g trlm murahhaslar tahliye olunmu ve Paris sulh kon feransna azimetlerine muvafakate mecbur olmulardr. B) Hindistan'da istikll iin vasi mikyasta ihtilller oluyor. Maksad milllerine vusul iin bankalar, Avrupa messesat. demiryollar bombalarla tahrip ediliyor. C) Afganistan o r d u s u da ngilizlerin milliyeti imha

549

s i y a s e t i n e kar- h a r b e d i y o r . n g i l i z l e r i n bel b a l a d k l a r h u d u t k a b a i l i n i n d a h i A f g a n l l a r a i t i r a k e t t i i n i v e b u yz d e n ngiliz askerlerinin dahile e k i l m e y e mecbur olduu nu ngiliz gazeteleri itiraf etmilerdir. D) Suriye'de ve Irak'ta ngilizlerin ve ecnebilerin ta h a k k m v e i d a r e s i n d e n t e k m i l A r a b i s t a n hali g a l e y a n d a dr. A r a b i s t a n ' n h e r y e r i n d e e c n e b i b o y u n d u r u u r e d d o lunuyor. Yalnz r e f a h ve s a a d e t i m e m l e k e t iin ecnebile r i n i k t i s a d , mran. m e d e n v e s a i t i n d e n m u a v e n e t e n z a gsteriliyor. Badat ve am itimai umumleri her tarafa bu ka rar neretmitir. E) A h i r e n , devletler arasnda hasl olan r e k a b e t m-' nasebetiyle ngilizlerin K a f k a s y a ' d a n kamilen ekilmesi ne karar verilmi ve t a t b i k a t bir mddettenberi balam tr. t a l y a n k u v v e t l e r i n i n B a t u m t a r i k i y l e K a f k a s y a ' y a g e l mesi mukarrer ise de talya'daki ve Kafkasya'daki ahva li' d a h i l i y e m n a s e b e t i y l e b u k a r a r n t a t b i k i n d e n k o r k u yorlar. F) stiklli millilerini tehlikede g r e n ve her t a r a f t a n istilya maruz kalan Rus milleti, bu tahakkm umumiye kar b t n efrad milletinin k u d r e t i mterekesiyle ar pp v e u m u m u n m a l m u o l d u u v e h i l e b u k u v v e t k e n d i m e m l e k e t l e r i d a h i l i n d e g a l e b e a l m v e k e n d i ze rine musallat olan milletleri de dairei nfuz ve sirayetine almakta bulunmutur. G) imdi Kafkas, Azerbaycan ve Grcistan birbir leriyle ittihat ederek mevcudiyeti milliyeleri aleyhine y rmek isteyen Denikin ordusunu harben tazyik ve Karaeniz sahiline srmtr. H) Ermenistan'a gelince: Bir fikri istil perverde eden r m e n i l e r , N a h c i v a n ' d a n O l t u ' y a k a d a r b t n a h a l i i islmiyeyi tazyik ve baz m a h a l l e r d e k a t l i a m ve yomagerlikte bulunuyorlar. Hudutlarmza kadar isimlan mahva m a h k m ve hicrete m e c b u r ederek vilyat arkiyemiz hakkndaki emellerine doru emniyetle takarrp etmek ve bij" t a r a f t a n d a d r t y z b i n o l d u u n u i d d i a e y l e d i k l e r i Osmanl E r m e n i s i n i b i r i s t i n a t k h o l m a k z e r e m e m l e k e timize srmek istiyorlar. 550

Karadeniz'in garp tarafndaki vakayie gelince: Ma c a r v e B u l g a r l a r m e m l e k e t l e r i n i n m h i m bir ksmn istiJ etmek isteyenlere kar b t n mevcudiyeti milliyeleriyle arpyorlar. Meri nehri garbinde, yani Balkan Harbi'nden evvel devletimizin maliknesi olan garb Trakya'nn Bulgarlar d a n alnarak Yunanllara verilmesi dveli itilfiyece karargir olmasndan nai harekt tatbikiye balam ve Yunan igal kuvvetlerine kar Bulgar kuvay milliyesi tarafn dan takviye edilen Bulgar kuvvetleri, garb Trakya mntakas dahilinde verdikleri m u h a r e b a t neticesinde mtead dit Yunan frkalarn defetmitir. Vaziyeti hususiyemize gelince: Daha dersaadetten k m a d a n evvel v a t a n ve milletin arei tahlisi hakknda b i r o k r i c a l i m e s ' u l e v e m u k t e d i r e ile g r l m t . Pa yitahttaki mneverann ve din ve devlete hizmetleri mesbuk zevat liyenin mesaii masrufeleri kymettar olmak la beraber tesir ve m u r a k a b e altnda mahsur bir muhit, kendilerini daima tehdit ve akametle mteessir etmekte dir. Her halde m u k a d d e r a t a h k i m bir idari milliyenin mdahaleden m a s u n bir surette zuhuru a n c a k Anadolu' d a n mntazardr. Buna istinadendir ki bir ray millnin vcudunu ve ancak kuvvetini iradel milliyeden alacak mes'ul bir h k m e t i n m e v c u d i y e t i n i t a l e p etmek, bilhassa s o n z a m a n l a r d a p a y i t a h t n h e m e n t e k m i l t a b a k a t m t e f e k k i r i n i iin bir f i k r i sabit halini almtr. urada ackl bir hakikat o l m a k zere arzedeyim ki memleketimizde klliyetli Ermeni paras ve bir ok pro p a g a n d a l a r cereyan ediyor. Bundaki gaye pek aikrdr ki hareketi milliyeyi akm brakmak, amali milliyeyi f e l ce uratmak. Yunan, Ermeni amalini ve baz aksam m himmei vatan igal gayelerini tekil etmektir. Bununla beraber, her devirde, her m e m l e k e t t e ve her zaman zu h u r e t t i i g i b i b i z d e d e k a l p v e a s a b zayf, g a y r m d r i k insanlarla beraber vatansz ve ayn zamanda refah ve menfaati ahsiyesini vatan ve milletinin zararnda ara yan esafil de vardr. ark u m u r u n u t e d v i r d e ve zayf nok talar arayp bulmakta pek mahir olan dmanlarmz, 551

memleketimizde bunu adet bir tekilt haline getir milerdir. Fakat, mukaddesatnn gayei necatiyle rpnan b t n millet, ibu t a r i k i a z i m v e m c a h e d e s i n d e her t r l m e v a n i i m u h a k k a k v e m u t l a k a krp s p r e c e k t i r . Btn bu gayeleri istihsal iin vakf amal eyleyen m i l l e t i n e c i b e m i z i n i i n d e b i r f e r d i mill g i b i a l m a k tan mtehassl zevk ve mubahat burada kran ve mef haretle arzeylerim. En son olarak niyazm udur ki Cenab Vaciblaml hazretleri, habibi ekremi h r m e t i n e bu mbarek vatann s a h i p v e m d a f i i v e d i y a n e t i c e l i l e i A h m e d i y e ' n i n il y e v m l k y a m harisi esdak olan milleti necibemizi, ma kam saltanat ve hilfeti kibriyay masun ve mukaddesa tmz d n m e k l e m k e l l e f o l a n heyetimizi m u v a f f a k b u yursun!.. Amin!

*
Mustafa Kemal'in nutku, birok yerlerinde alklanmsa da bittikten sonra, genel bir alk, o k u n a n n u t k u n dorulandn gsterdi. Sonra, birka komisyon seildi. Bu cetvelleri, dernein sekreteri olan Dursun olu Cevat bey k a l e m e ald. Bu srada, bir d e l e g e Tekiltta kaza idare heyetle rinde kaymakamlarn reislik ve askerlik ube reislerinin ikinci reislik, vilyetlerde valilerin reislik ve ahz-asker daire reislerinin ikinci reislik vazifelerini grmelerini nerdi. Oysa, Mdafaay Hukuk, halkn barndan fkrm bir r g t t . Bu d e l e g e n i n ileri s r d dnceyi b e n i m semek, r g t daha i m d i d e n brokratlarn ya da Os manl devletinin eline v e r m e k d e m e k t i . Belki de dalgnl a geldiinden Rauf bey de bu dnceyi benimser g r n n c e i i n r e n g i d e i t i . Rauf bey, k o n g r e y e k e n d i n i o k sevdirmiti. Hal ve tavr, mtevazilii, azalara say g ve sevgi telkin etmiti. in derinlerini d n e m e y e n b i r k a delege d a h a bu d n c e y i b e n i m s e m e k t e g e c i k m e d i . B u n u n z e r i n e Er552

z u r u m v e T r a b z o n r g t l e r i , ipin u c u n u e l d e n k a r m a m a k iin d a v r a n m a k z o r u n d a kaldlar. H e m e n her iki r g t n hatipleri sz a l a r a k k r s y e ktlar. B i r i n c i l e r , t e z l e r i n i y l e c e s a v u n d u l a r : O n l a r n r g t bir halk r g t y d ve b b i i m d e korunmalyd. Sonra, kaza ve vilyetleri y n e t e n y k s e k m l k i y e me murlar, hep stanbul h k m e t i n i n adam ve o n u n e m r i n d e y d i . B u n l a r n e l i n e v e r i l e n r g t n y o z l a a c a v e ilk s a h i p l e r i n i n e l i n d e n k u r t u l a c a b e l k i d e ilk s a h i p l e r i n e kar d n e c e i m e y d a n d a y d . Bu, e n s o n r a y a v a y r yen b i r i h t i l l d a v r a n y d . H i b i r i h t i l l r g t b a ama tutulan kimselerin adamlarna emanet edilebilir m i y d i ? B u , r g t n d a h a ilk a d m n d a l m d e m e k d e ildi d e n e y d i ? Mdafaay Hukukularn karsndakilerin de bir tez leri v a r d : E e r d e d i k l e r i g i b i y a p l a c a k o l u r s a A n a d o l u ' daki -hkmet m e m u r l a r daha i m d i d e n r g t e b a l a n m o l a c a k l a r d . S o n r a d e l e g e l e r h e p h a l k t a n s e i l e c e inden ve ounlukta da bulunacaklarndan bir tehlike dnlemezdi. ki g r u p , b y l e c e s e r t b i r t a r t m a s r d r m e k t e y d i ler k i M u s t a f a K e m a l , d u r u m a e l k o y m a n n g e r e k t i i n i anlad ve hemen o t u r u m a bir saatlna a r a verdirdi. Ufak bir o p e r a s y o n l a k o n g r e n i n g v d e s i n d e k a n g r e n o l a n bu kk paray kesip a t m a k t a gecikmedi. Bu sorunun yalnz Rauf, S e r v e t , K z m , N e c a t i v e D u r s u n o l u C e v a t bey a r a s n d a k o n u u l m a s n i s t e d i . B u n l a r , ii k o m i s y o n odasnda tartmaya baladlarsa da bir adm ilerleme o l m a d . H e r iki g r u p d a d n c e s i n i i d d e t l e s a v u n u y o r du. M u s t a f a K e m a l , b u s r a d a k o m i s y o n o d a s n a g i r d i : Rauf b e y i a r a d a n k a r m a k l a b u i i n t a v s a y a c a n b i l i y o r d u . B u n u n i i n t a r t m a y b i r a z d i n l e d i k t e n s o n r a Ra uf beyi odann bir kesine ekti ve yine de Cevat beyin iitebilecei bir sesle ona yle dedi R a u f c u u m , srar etme, bu m e s e l e bana o ka d a r e h e m m i y e t l i g r n m y o r . Biz, b i r i k e n b e , b e i k e n bin o l m a k i s t i y o r u z . T e k l i f l e r i n i k a b u l et, k r l m a s n l a r . Bundan sonra, tartma yeniden balad. Mustafa 553

K e m a l , biraz d a h a dinledikten sonra ortaya : Ltfer abuk bitirinde toplanalm! diyerek odadan kt gitti. Rauf b e y d e ii t a t l y a b a l a m a n n g e r e k t i i n i a n l a m ve tartmada sivri bir u o l m a k t a n kmt. Byle ce, Mdafaay Hukukularn korktuktan tehlikeli dnce de karar d u a m u n a gelmeden grleyip gitti. Cevat bey ve a r k a d a l a r da d u r u m u k u r t a r m a k iin kimi szck ve t m c e l e r d e ufak tefek deiiklikler ya parak nizamnameyi ortaya sundular ve bu olduu gibi benimsendi. Nizamname k o n u u l d u u srada nemli bir olay da ha meydana geldi. m e r Fevzi b e y , G i r e s u n d e l e g e s i D o k t o r N a c i b e y ve birka arkadayla birlikte kongreye Mdafaay Hu k u k u l a r n h a z r l a m o l d u u n i z a m n a m e y i b a l t a l a y c bir tasar sundular. Bir siyas parti tzn andran bu t a s a r , Toplayc o l m a k t a n o k d a t c y d . M d a f a a y H u k u k u ar gibi M u s t a f a Kemal ve arkadalarnn da d n d gibi, bu tasar, s a l t k o n g r e y i baarszla u r a t m a k zere eytanca dnlmt. Bunu dndrecek ne d e n l e r d e e k s i k d e i l d i . O g n l e r d e Y a r b a y Ravvlinson da Erzurum'da b u l u n u y o r d u . Bir dolaplar evirdii ku k u s u n ! uyandryordu. Kongre delegelerinden kimisiyle k o n u u p g r t d e g z d e n kamamt. M u s t a f a Ke mal'in, k e n d i s i n d e n kukulandn a n l a y a n m e r Fevzi ve arkadalarnn karmak istedikleri grlt. Mdafaay Hukukularn iddetli kar koymalaryla bastrld; kongre, yine normal gidiine balad. m e r Fevzi bey, a v u k a t v e g a z e t e c i y d i v e k o r k u n bir ttihat dmanyd. Dnya sava iinde Rumlarn srlmelerine, Ermeni aznlnn srlp l d r l m e s i n e k a r pek o k a t p t u t m u v e t t i h a t l a r n d m a n l n s t n e ekmiti. Delimen tabiatl bir a d a m olan mer F e v z i bey, t t i h a t d m a n l n d a o d e n l i i l e r i g i t m i t i ki m e m l e k e t u r u n a o l u m l u bir sz syleyen, d m a n a kar direnmek isteyen her yurtseveri bir ttihat ve va t a n h a i n i o l a r a k g r y o r d u . m e r Fevzi bey, b t n y l e 554

istanbul'un etkisi altnda ve onlarn gizli grevlisi olarak Erzurum'a gelmiti. Btn niyeti delegeler arasnda pro paganda yapp panik y a r a t a r a k kongreyi d a t m a k , K zm Karabekir'le M u s t a f a Kemal'i elleri b r n d e o r t a d a b r a k m a k t . D a h a ilk g n l e r d e K z m K a r a b e k i r ' i n k a r snda yapt kla mimlenmi, imdi de k o n g r e y i bal t a l a m a k zere birka arkadayla s u n d u u u u r s u z neri ile M u s t a f a K e m a l ' c e m i m l e n m i b u l u n u y o r d u . K u r t u l u Sava sresince m e r Fevzi'nin daha b i r o k oyunlar g rlecektir. Yalnz, bu n e r i n i n k o n g r e y e s u n u l u u , M u s t a f a Kemal'i .hemen uyarmt. Bu zehirli m a n t a r n t r n ve g c n renmek merakna derek hemen o ak a m mer Fevzi'nin yatp kalkt odann p e n c e r e s i n e v a r a r a k c a m tklatt. m e r Fevzi, M u s t a f a K e m a l ' i n g e l d i i n i g r n c e a r d . E t e k l e r i zil a l a r a k k a l k p k a p y a t . M u s t a f a K e m a l , d u r g u n v e bir e y l e r b e l l i e t m e y e n sesiyle: ' Bir ayn imeye g e l d i m , mer bey! dedi. . Buyurun, paam; ho geldiniz. M u s t a f a K e m a l , o d a y a g i r i p bir k e y e o t u r d u . H a l hatr s o r d u . Havadan s u d a n konutular. m e r Fevzi de b i r tartma kaps a m a k t a n dikkatle saknd. Demli ay lar geldi, itiler ve karlkl sigaralarn t t t r d l e r . M u s t a f a K e m a l d e d i k e n l i bir k o n u z e r i n d e d u r m a d a n k o n u k l u u n b i t m e s i n i b e k l i y o r d u . O , b u z i y a r e t t e n o k bir e y b e k l e m i y o r , yalnz, n i t e l i i n i , d n y a p s n o k derinden sezdii bu tehlikeli adam, ufak tefek tanklk afyonuyla uyuturup pek zararl o l m a k t a n k a r m a y a a l y o r d u . ki e s k i d o s t g i b i k a r l k l k o n u t u l a r . m e r Fevzi, e l d e n g e l d i i n c e s a y g l y d . M u s t a f a K e m a l ' i n u z u n tebihi dakikalar boyunca tek bana sessizlii bozmak zere sakrdyordu. Konutuklar konular pek dikenli ol m a m a k l a b i r l i k t e y i n e d e e p e y c e e y l e r z e r i n d e n kvl cmlar kararak getiler. Ge vakit, M u s t a f a Kemal, ya takhanesine d n d n d e k o n u t u u a d a m n ba ezile c e k zehirli bir ylan o l d u u n u anlamt. Ertesi g n de mer Fevzi bey k o n g r e y i d i n a m i t l e m e k isteyen arkadalaryla sunduklar nerinin tartmasn 555

g r l t ile y a p m a k t a n e k i n m e d i l e r . M u s t a f a K e m a l , h i sesini k a r m a d a n onlarn patrtsn u z a k t a n uzaa d i n ledi. Y i n e , g e c e n i n k a r a n l n d a m e r F e v z i ' n i n c a m n taklatt: dim. Buyurun, paam! Y i n e karlkl o t u r a n iki a d a m , i l e r i n d e k i f k e y i ve hric g i z l e y e r e k a y l a r n i t i l e r , h a v a d a n s u d a n k o n u t u l a r . M u s t a f a K e m a l , k r k yllk a h b a p g i b i o n u n e l i n i skarak ayrldnda horoz sesleri Erzurum'un koyu k a r a n l n s c a k s e s l e r i y l e kl bir r m c e k a g i b i r y o r lard. mer Fevzi bey, bir bardak ayn imeye gel

* **
Kongre yelerinin dinlenmesi iin okulun bahesinde a d r l a r d a n b i r i n d e h a r a r e t l i b i r k o n u m a v a r d . Mustafa Kemal, adrlarnda oturup dinlenen, ay-kahve ien ve salonda konuulan konular zerinde rtular, dorulamalar yapmakla vakit geiren kongre delegelerini k a p l a r n d a n b a n u z a t a r a k s e l m l y o r , g n l a l c , h o szler syleyerek dolayordu. Bylece her t o p l u l u k l a k i m i s o r u n l a r z e r i n d e a y a k s t y l e b i r i k i lf e d e r e k g e i y o r d u . Her trl k o n u m a d a r u h u n u n d e r i n l i k l e r i n d e giz lenmi gereklerden ve dorulardan birkann t o h u m u n u serpmekte de kusur etmiyordu. Bylece dolap d u r a n Mustafa Kemal, Mdafaay Hukukularn topluluuna da urad. Birisi yeni ajans haberlerini okuyor, brleri de dinliyordu. Bu haberler iinde onlar en ok ilgilendiren biri vard ki zerinde o k a d u r m a k z o r u n d a kaldlar. . Erzurum'a yeni bir vali daha geliyordu. Ajans, s t a n b u l ' d a n y o l a k t n s y l y o r d u . B u n u n a d da S i v a s v a l i s i n i n a d g i b i R e i t P a a ' y d . R e i t Paa, y o l a k m a dan nce padiaha kabul edilmi ve ondan direktif al mt. Erzurum'a her halde babasnn hayrna g e l m i y o r d u . Bir e y l e r y a p m a k i i n r p n a c a b e l l i y d i . M u s t a f a K e m a l , t a m h a b e r i n z e r i n e g e l m i t i . O , a r t k , Anadolu'ya her y e n i g n d e r i l e n v a l i y i k e n d i s i n i y a k a l a m a k , y a p a c a ileri a k s a t m a k zere yola km bir d m a n , bir c e l l t 556

kurulan

olarak dnyordu. Baka t r l de olamazd. imdi, ar t k , s a r a y l a b a a b a , d i e d i d v l y o r d u . , d i p l o masi alanndan km, eldeki gleri ve kozlar kullan maya gelip dayanmt. Saray, onu bir eline geirirse artk ne olaca, zerinde o k a d n m e k gerekmezdi. H o c a Z e y n e l a b i d i n ' l e N e m r u t M u s t a f a Paa, o n u ilk t e s lim alacak celltlar olacakt. Bunun in M u s t a f a Kemal, bu ilerde Kzm Karabekir gibi liberal dnemiyordu. Kendisi, artk su g t r m e z bir ihtillciydi. Kzm Kara b e k i r ise, h l , y a p a c a k l a r n legal y o l l a r l a y a p m a y d nyordu. Bunun iin de Mustafa Kemal'le aralarnda gizliden gizliye ve kyasya bir mcadele balamt. Bunu ikisinden baka bilen de yoktu. Kzm Karabekir, o n u n eskiden etkisi altnda kald o t o r i t e s i n i krp a t a c a k g c k e n d i n d e b u l a m y o r d u . M u s tafa Kemal de Kzm Karabekir'in elinde bulundurduu askeri gc ve onun bu blgedeki kkl prestijini hie s a y m a k tehlikesini gze alamyordu. Zaten bu denli sa ma bir ey de olamazd. Her iki lider de kendisini d v a nn a m p i y o n u o l a r a k g r y o r ve t e k i n i kendi hesabna ve en elverili biimde, en verimli biimde kullanmann arelerini aryordu. Her ikisi de birbirinden k o r k u y o r ve birbirini gz hapsinde bulundurmaya alyordu. Mus t a f a Kemal'in Kzm Karabpkir'den olan k o r k u s u akt. O. insan ruhunun kanunlarn ovucunun izgileri gibi ya kndan biliyordu. B t n bu kark mekanizmay yalnz bir kmencik d m e y e basarak kmldatabilir, alt rabilirdiniz. Bu d m e , hrs d e n e n manivelann u c u n d a n b a k a b i r e y d e i l d i . P e k o k iyi h u y l a r a v e e r d e m l e r e sahip olan Karabekir, kendisini tutup stanbul hkme tine teslim edebilirdi. O, Rumelili o l d u u n d a n biraz da k o m i t e c i g i b i d n m e k z o r u n d a y d . En. y a k n a r k a d a , u y k u d a ban tala ezebilirdi. M u s t a f a K e m a l , n c e d e n beri Kzm Karabekir'in, hrslarn m a s k e l e m e k ve f r e n lemekteki becerikliliini yakndan biliyordu. Hi. d o u d a ayr bir devlet k u r m a k isteyen ve bunun iin eline kimi olanaklar geirmi olan bir adam. bu olanaklar ve hk m e t m e aralarn, kendisinden daha yksek erdemlere 557

sahip olsa bile. t u t u p bir di?

bakasna

kendi eliyle verir miy

Kzm K a r a b e k i r . M u s t a f a K e m a l ve Rauf bey gibi iki ar s k l e t i E r z u r u m ' a , a y a n a d e k g e t i r m i v e d v a s n d a k u l l a n m a k i i n ilk a d m a t m t . Y a l n z , k e n d i s i n d e n daha stn glere sahip olduklar hemen anlalan bu i k i a d a m , d a h a o k M u s t a f a K e m a l ' i n a s l idare e d e c e k t i ? O , o l u p b i t t i l e r i y l e t a n n m b i r k u m a n d a n , ele a v u c a s m a z bir z e k y d . B u n u n i i n b i r g n l k y a a y n t a m b i r k o n t r o l a l t n a a l d r m a k i s t e d i i M u s t a f a K e m a l ' i n hiz m e t i n e Ali avu diye birini vermiti. M u s t a f a Kemal'in yle o k t e c r b e l e r i vard ki d a h a ilk g n d e n b u n u . k e n disini gzetlemek iin yanna verdiklerini anlam ve rk mt. Hem ihtillci, hem cesur, hem de biraz rkek ve korkak olmak zorundayd. En yakn arkadandan kuku l a n m a k v e h e r h a n g i bir k o m p l o y a k a r h e r z a m a n u y a n k ve hazrlkl b u l u n m a k g e r e k i y o r d u . Kzm KarabekirMn h k i m o l d u u blgede M u s t a f a Kemal'e srasnda destek olacak hi bir kuvvet yoktu. Bin d e bir b e l k i ile b i r k o m p l o y a y a d a b i r t e h l i k e y e k a r k e n d i s i n i k o r u y a c a k h i b i r k u v v e t i n i n o l m a y , bir i h t i l l c i b i l i n c i y l e , o n u d n d r m e k t e n u z a k k a l m y o r d u . Deli Halit b e y i n , B a y b u r t ' t a s a k l a n d n r e n i n c e o n d a n y a r a r lanmay dnd. Onu eski ikinci ordudan tanyordu. Bu s o n d e r e c e a t a k v e y r e k l i adam, s t a n b u l h k m e t i n c e t u t u k l u o l a r a k i s t e n d i i n d e n K z m K a r a b e k i r , o n u Bay burt'ta gizlenmeye kandrmt. Bylece yararsz bir a d a m olarak orada bekleyip duruyordu.

M u s t a f a Kemal, Halit beyi g r m e k istediini Kzm K a r a b e k i r ' e s y l e m i , o da 10 T e m m u z ' d a o n u E r z u r u m ' a a r t a r a k M u s t a f a Kemal'le g c r t r m t . . M u s t a f a Ke mal, s o n r a d a n Halit Paa olan bu Halit beye salt can kaygusuyla yle d e m i t i : S e n de, b e n d e m e n k b u z . s t a n b u l h k m e t i b i z i istiyor. G n n birinde K a r a b e k i r bizi tahtelhfz stanbul'a gnderebilir. kimizin istikbali ayn dnmeye ve ayn a l m a y a bizi m e c b u r e d i y o r . K a r a b e k i r ' e i t i m a t e t m e .

 u i f r e y i al, i c a b n d a a r k t a v a z i y e t e h k i m o l m a n t e m i n et. c a b n d a t a l i m a t v e i l e r i s a n a y a z a r m . M u s t a f a Kemal. Deli Halit d e n e n bu yiit a s k e r l e y l e b y l e a n l a m g i b i y d i . T a m o s r a d a a z l e d i l e n Er z u r u m V a l i s i M n i r b e y i n y e r i n e M i t h a t bey a d l y e n i bir valinin yola karld r e n i l m i t i . M u s t a f a K e m a l , artk, stanbul hkmetinin Anadolu'ya gnderdii her i n sanda bir suikast hayali g r m e y e balamt. Bunun iin bu yeni valinin, ilerini b o z m a y a geldiini d n m e y e ve bunu atlatmaya karar vermiti. Kzm Karabekir, o n u n i i n iyi b i r i c r a a r a c d e i l d i . O , b i r o k i l e r i n o r m a l b i r devlet ve hkmet mekanizmas iinde alyormu gibi dnyor ve yapyordu. Bunun iin, Mustafa Kemal, Ha lit bey, Erzurum'dayken M i t h a t beyi Erzurum'a v a r m q d a n t u t u p t e r s yz s t a n b u l ' a g n d e r m e s i i i n e m i r v e r m i t i . H a l i t bey, st olarak Kzm K a r a b e k i r ' e bal o l d u u n d a n b u n u h e m e n ona tlatm ve M u s t a f a Kemal'in v e r m i olduu emri uygulamas iin o n d a n emir almt. M u s t a f a Kemal'in buna krlmamas ve kzmamas dnlemezdi. Askerlikten ayrlmakla beraber o hl ken dini hepsinin st olarak g r y o r d u . lerinde Rauf ve Kzm K a r a b e k i f i n de b u l u n d u u nemli bir t o p l a n t d a h e p s i n d e n bu sz almt. O, rtbesiz de hepsinin ba ve kumandan saylacakt. Oysa, imdi Karabekir Paa, st bir kumandan grevini M u s t a f a Kemal'e kar da uy g u l a m a k iin kararl g r n y o r d u . Kendi haberi o l m a d a n H a l i t b e y l e . Vali M i t h a t b e y i i n i n k o n u u l m a s , o n u y a l nz f k e l e n d i r m e m i , g a z a b a g e t i r m i e b e n z i y o r d u . Henz, bunlarn, paada uyandrd gazap d i n m e d e n M u s t a f a K e m a l , h e p s i n i n s t n e t y d i k e n b i r y e n i p o t (!) d a h a krmt. Halit beyin k e n d i s i n e salklad n l Ebulh i n d i l i C a f e r bey e t e s i e l i y l e E l a z V a l i s i Ali G a l i p ' i l d r t m e y e kalkmt. Cafer bey, Erzurum'dan Harput'a d o ru yola kmken bunu haber alan Kzm Karabekir'ce geri dndrlmt. M u s t a f a Kemal, bir valiyi l d r t m e k i i n t e k b a n a n a s l k a r a r v e r e b i l i y o r d u ? te. b u n u K zm Karabekir'in akl bir t r l almyordu. Ordu mfettilii sorumluluu kendisindeydi. Bunun 559

iin her eyin ona danlmas gerekliydi. M u s t a f a Kemal, n e d e n b u n d a n y a n iziyordu? M u s t a f a Kemal, Ali B a a v u ' u n resm bir espiyon o l d u u n u a n l a d k t a n ve d o r u luuna inanarak verdii emirlere Kzm Karabekir'ce kar durulduunu grdkten sonra kalbine stste koyduu mimler gittike artmaya ve midesi adamakll bulanmaya balamt. Kendisini l d r m e k iin ta Sivas'tan beri hi olmaz sa d n c e l e r i y l e hazrlanan ve yarn bana byk bir i a a b i l e c e k k r a t t a bir a d a m o l a n V a l i A l i G a l i p ' i l d r m e k , onun en doal hakk deil miydi? Bu herif, bal gibi D a m a t Ferit'in polis kpeiydi. D a m a t Ferit, u s r a d a M u s t a f a Kemal'i eline geirse a s m a y a c a k myd? D e m e k ki Kzrm Karabekir, kendisi zerinde o t o r i t e kur maya ve akas onu gtmeye hevesleniyordu. Bu da hi bir vakit olmayacak bir iti. te, Dursunolu Cevat ve Necati beylerin ajans ha-" herlerini o k u d u k l a r adrda M u s t a f a Kemal'in ald Va li Reit Paa haberi, kendisini bu nedenlerden dolay de r i n d e n ilgilendirmiti. Bu da yeni bir k a y g u kaynayd. adrdakiiere: B u R e i t Paa'y i i n i z d e t a n y a n v a r m ? N e b i i m b i r a d a m d r ? d i y e s o r d u . N e c a t i bey, o n u t a n d n syledi. R e i t P a a 1328 y l n d a E r z u r u m ' d a v a l i y d i . O z a m a n b i l e t k e n m i b i r i h t i y a r d . N i i n s o r d u n u z bunu p a am? Mustafa Kemal: Eer iimize zarar v e r e c e k bir a d a m s a T r a b z o n ' d a n stanbul'a iade edelim, bamza i a m a s n ! dedi. B u s r a d a Rize d e l e g e s i N e c a t i H o c a a t l d : Paam zlmeyin, dedi, icap ederse Kop danda temizlenir.] Bu a d a m , eski ;eteci ve tekilt m a h s u s a c l a r d a n biriydi. Piyerlermit lakabyla tannyordu. Yalnz, Piyerlerrriit'in sevinci yarda kald. M u s t a f a Kemal: H o a m , ne "diyorsun? dedi. Kuttai tariklik ederek 560

adam m vurduracaz? Bu memlekette hkmsz adam ldrlmez. Vatanda ancak m a h k e m e kararyla cezalan drlr. D e v l e t a d a m n n b y l e d n m e s i l z m d r . Bir ihtillci, hele, peinde c e l l t l a r dolap d u r a n ger ek bir ihtillci iin bu szler, kukusuz, bykaltndan glnecek eylerdi. Hi kimse buna bykaltndan olsun gimedi. Hi kimse onun, iriyar, yiit, g e n bir a d a m o l a n kuvay milliyeci ve eski tekilt m a h s u s a c Ebulhindiii Cafer beyi, H a r p u t Valisi Ali Galip'i l d r t m e y e g n d e r d i i n i b i l m i y o r d u . Yalnz, K z m K a r a b e k i r P a a , bu s a h n e d e k i dinleyiciler arasnda bulunsayd, bykaltn d a n glebilir ve legal bir devlet a d a m gibi valiyi k o r u m a k zere hemen tedbir almaya kalkard. * M u s t a f a K e m a l , k o n g r e n i n ilk g n l e r i n i b i r b a a r z i n c i r i y l e k a p a m g i b i y d i . lk n c e K z m K a r a b e k i r ' i n , bir G e n e r a l i n isyan o l a r a k d n l m e m e s i i i n r g t lenmenin, bir halk hareketi olmas tezini gizlice evreye yaymas ifls etmi ve M u s t a f a Kemal k o n g r e y e b a k a n s e i l m i t i . m e r Fevzi bey ve a r k a d a l a r n n k u k u u y a n d r c t a s a r s p s k r t l m , h o c a l a r n asri s z c n e kar kyam nlenmi, bylece k o n g r e onun bysne ka plmt. Yalnz k o n g r e d e n ayrlp da en yakn a r k a d a l a r y l a b u l u t u u n d a vicdann gizliden gizlice acyla b u r k a n bir ii a a v u r d u . B u , e l b i s e m e s e l e s i y d i . G m h a n e d e legesi Zeki b e y m kar at s t n d e n u paa elbisesiyle p a d i a h yaveri kordonlarn, biz t a h a k k m d e n k o r k u y o ruz! s z l e r i h l k u l a k l a r n d a n n t y o r d u . B u s z bir yiitlik, bir mertlik havas tamyordu. Bu, a k a bir hakaretti. Daha dorusu, gizli, rakipe ve d m a n c a ni yetler n n d e bir paravanayd. 'Bu, bir klikten g e l i y o r d u . Yaknda hepsi anlalacakt. Haydi padiah yaveri kordonlaryla birlikte paa giyneini de karp atsn, ne giyecekti? Bu, imdiye dek hi d n m e d i i bir eydi. u srada yeni bir kat g i y n e k d i k t i r m e k ok g bir iti. Arkadalarnn kendisine vere bilecekleri gzel bir kat giynekleri de y o k t u . Byle k o n u 561 2/F. : 36

ulup dururken eski E r z u r u m Valisi Mnir beyin aklna trenlerde giydii resm giynei geldi. Bu bir jaket a t a y ile b i r r a y e p a n t o l o n d u . M u s t a f a K e m a l , i i n d e b y k b i r ac ile paa giyneini kard ve bir kenara att. Ksack d o n u ve g m l e i ile artk her insan gibi bir insand. V c u d u n u skca s a r a n ve o n a g v e n ve kiilik veren h a va, birdenbire dalm ve k o c a asker, kendini bir bo lukta bulmutu. Ne byk bir mucizeli emeklerle kazand bu gzel paalk giyneiyle b t n madalya ve n i a n lan, artk mzelik olmaya m a h k m d u . Arkadalarnn yannda t r e n l e ilkin pantolonu a y a na geirdi. Pantolon bol gelmiti. Biraz da uzundu. K a r a j a k e t a t a y d a s r t n a g e i r d i . i b i r m i z a h d u y g u s u y l a d o l d u . Caket, uzun y o l c u l u k l a r , kaygular, tasalar ve has talkla daha ok zayflayp incelmi gvdesi zerinden s a r k a r gibi bir d u r u m ald. Viyana'da ve Paris'te kendisi ni rezil eden c i e r gibi krmz fesi de kafasna yerletirin-" ce aynada kendini pek g a r i p buldu. Bu fesi de ona eski Harbiye arkada Mazhar M f i t bey vermiti. Bu giynein, b u v c u d u y a d r g a d d a h a ilk b a k t a a n l a l y o r d u . K a r a sakall, iri yar bir a d a m o l a n M n i r bey, M u s t a f a Kemal'den biraz da uzuncayd. Buna da krd. Yoksa, k o c a Erzurum'da don-gmlek kalmak iten bile deildi. stanbul'da avu dolusu para vererek ve zenerek dik t i r d i i kz g i b i p a a l k g i y n e i y l e p a d i a h l k k o r d o n l a r n a bir d a h a bakt ve padiahlk kordonlar dnda, bunlar y i n e daha byk erefle y e n i d e n giymeye iinden and i t i . Evet. o n l a n bir d a h a g i y e c e k t i . Kimbilir, belki de pek y a k n b i r g e l e c e k t e ! i n d e b y l e s y l e y e n bir s r neden ler kaynayordu. M u s t a f a Kemal, paalk giyneini soyunduundan be r i , a r t k , k a d e r i b i r Y r k A l i Efe, b i r D e m i r c i M e h m e t Efe ya da bir akrcal'dan ayrdedilmez olmutu. stan b u l h k m e t i , o n a Bai v e Celli g z y l e b a k y o r d u . Bunlarn ise her yakalandklar yerde boyunlar vurulabi lirdi; kanlar helldi. O, h e m devlete, padiaha ba kal drm, hem de elinden b s b t n g c kuvveti alnmt. B i r k a arkada h e s a b a k a t l m a z s a , yapayalnzd. Btn. 562

g c n kendisi y a r a t m a k zorundayd. B u d a z a m a n is t e y e n bir iti. O da artk, Aydn dalarnn mavi d u m a n lar arasna karan zeybeklerden biriydi. stanbul'dan ge t i r d i i kzanlaryla b u r d a n kendisiyle k a t l a n d a d a l a r , iyi d i r e n e c e k olurlarsa kendisinin de bir efe r t b e s i n e eri e c e i d n l e b i l i r d i . N i t e k i m M u s t a f a K e m a l , t a m bir yl b y l e c e s e m b o l i k g l e r e h k m e d e n b i r d u r u m u s r d r m t . B u y z d e n d e D e m i r c i M e h m e t E f e ile b j efe ve zeybekler, o n Byk S a n Ef - Sar Zeybek ad n takmlard. Byk Sar Efe d e m e l e r i n i n nedeni vard: Bat cephesinin kuvay milliye savalar arasnda M u s tafa Kemal gibi sansn, mavi gzl bir yiit sava daha vard ki bu j a n d a r m a yzbas Edip beydi. Z e y b e k l e r d e n b y k b i r m f r e z e n i n b a n d a b u l u n d u u n d a n o n a Sar Efe a d v e r i l m i , M u s t a f a K e m a l ' i o n d a n a y r t e d e b i l m e k i i n d e B y k S a n Efe d e n m i t i . t e , b u d a g s t e r i y o r ki Mustafa Kemal, asker giyneini soyunup bir yana at t k t a n s o n r a bir halk a d a m , bir e f e o l m u t u . Efeler, he men onu sahiplenmiti. Artk, Anadolu, bir efeler meyda nyd. Her sava o r d a kendi g c n e , zeksna, t e k i ltlk dehasna gre boy atacak ve kahramanlk dere celeri alacakt. M u s t a f a Kemal'in Vali M n i r beyden i reti o l a r a k l p giydii bol resm g i y n e k bile o n u n bir Sar Zeybek o l m a s n n l e y e c e k g t e d e i l d i . O, a r t k bakumandanlk niformasn srtna geirecei gne dek b i r Sar Z e y b e k , b i r B y k S a r Efe o l m a k e r e f i n i tayacakt. O n u n iin de dada kzanlaryla g e e n ve k a f a s i s t e n e n bir e f e n i n i g d s ile d a v r a n a c a k , b t n yanbana dek sokulan tehlikeleri vaktinde yakalayp yere v u r a b i l m e k iin bir efe gibi uyank bulunacakt. B a kzan d u r u m u n d a k i Rauf beye s o n s u z g v e n i varsa da ayr bir efe d u r u m u n d a olan Kzm Karabekir'den kukulanmas Erzurum'dan ayrlncaya dek srp gide c e e benziyordu. Ali Baavu'un kiiliinde. Kzm Karabekir ve onun yakn subaylar yatt oday dzineler le gz olarak kuatm bulunuyordu ve bu kukulu eski k u m a n d a n d a esen r z g r d a n hiyle sezen z e k s y l a o n larn abalamalarn boa karyordu. 563

M u s t a f a K e m a l ' l e K z m K a r a b e k i r a r a s n d a k i g4zli sava srp gidedursun, stanbul hkmetinin Erzurum'a atad Vali Reit Paa da bir g n kageldi. in t e r s l i i n e b a k n z k i 3 0 T e m m u z . 1919 t a r i h l i b i r s t a n b u l h k m e t i e m r i d e M u s t a f a K e m a l ' l e Rauf beyin v i i y e t e y a k a l a n a r a k stanbul'a g n d e r i l m e s i n i i s t i y o r d u . in h o yan u y d u ki bu iki m i l l e t k a h r a m a n n t u t u p stanbul'a gnderecek bir babayiit henz anasnn k a m n d a n k mamt. Mnir beyin vilyetten ayrlmasndan sonra ye rine Kad Hurit Efendi bakyordu. O da stanbul'un g n derdii ifreye yle bir karlk yazm ve g r m e s i iin Mustafa Kemal'e g e t i r m i t i : Kendilerinin derdest edilerek mahfuzen izamla rna kyamn beynelahl h e y e c a n ve v u k u a t a z i m e z u hurunu mucip olaca muhakkak ve binaenaleyh imk nn gayr m e v c u t b u l u n d u u n u anlatyordu. Bu yaznn b a n d a ise, iki b y k i h t i l l c i y i v e n s a t r l a r v a r d . stanbul'dan gelen tehlikeli ifre ve ona verilen kar lk, u n u t u l m a k z e r e y d i k i R e i t P a a , b i r d e n b i r e d a h a n c e M u s t a f a Kemal'in karland Ilca'da g r d v e orda sersemce bir n u t u k ekti. Yeni vali, birka eski ahbabyla birka kk memur ve birka da kylce karlanmt. Vali verdii n u t u k t a halka padiahn selmlarn bildirdikten sonra Erzurum' d a m e y d a n a k a n Celli e k i y a l a r n n k e l l e l e r i n i r j vu rulacan da szlerine katmt. Mustafa Kemal ve kzan larnn karlayclar a r a s n a gizlice katt a d a m i a r , iit tiklerini, vali ehre g i r m e d e n nce, atlarn d r t nal s rerek onlara ulatrdlar. Reit Paa'nn k o r k u s u olmad grlyordu. Akama d o r u ehre varnca, hkmet ko na n n d e ayn szleri bir kez daha s y l e m e k t e n e kinmedi. Bunun zerine Mdafaay Hukukular, hemen t o p l a n a r a k bir k a r a r a l m a k z o r u n d a kaldlar. Yeni vali y e ilk n c e b i r g z d a v e r i l e c e k , b u o l m a z s a b a k a t e d birler dnlecekti. M d a f a a y Hukuk, Dursunbey Zade C e v a t b e y l e N e c a t i b e y i v a l i ile k o z l a r n p a y l a m a k z e r e s e t i . ki g e n a d a m , e r t e s i s a b a h v a l i y i h k m e t k o n a nda gsleyerek sert bir d i l l e : 564

 Vali p a a , d e d i l e r , d n g e r e k I l c a ' d a s i z i k a r layanlara, gerekse hkmet kona nne toplanan halka C e l l i l e r d e n b a h s e t t i n i z . B u n u n l a neyi v e k i m l e r i k a s dettinizi ltfen bize syler misiniz? Eer, d e v l e t i n i s t i k l l i n i v e m i l l e t i n h a y a t n k o r u mak iin toplanan ve millet iradesine dayanan kongreyi ve onun erknn kastediyorsanz bunu iddetle p r o t e s t o e d e r i z v e b u n a k a r t e d b i r a l m a k zorumda k a l a c a m z da arzederiz. Bu dediini y a p a c a a benzeyen iki aydn g e n c i n g l konumas, daha d o r u s u ltimatomu karsnda Reit P a a , y e l k e n l e r i s u y a i n d i r d i . A r s l a n p o s t u b i r d e n b i r e sr tndan dt. B u n u n altndan zavall bir insan harabesi meydana kverdi. Bu adam, biroklar gibi ittihat ve Terakkicilerin tek mesini yeyip posa gibi bir kenara atlm o i a n eski vali lerdendi. Y n n yresini anlayp dinlemeden ok ileri gittiini anlama benziyordu. Sonra akamleyin onu ziycret eden eski dostlar da o n u n kulan b k m olmaly dlar. E r z u r u m ' d a h a l k l a o r d u n u n e l ele v e o m u z o m u z a olduunu bu k o n u m a l a r srasnda renmi olduu da anlalyordu. Bu durum karsnda ya Erzurum'daki deveyi gde cek ya da ordan son valilik hevesini a l m a d a n ekip git mek zorunda kalacakt. Vali Reit Paa, t k r d n y a l a m a k t a n k o r k a n l a r dan deildi: Efendim, dedi, size benim szlerimi nakledenler, b e n i yanl a n l a m l a r . B e n , v a k a b u h a v a l i d e t r e y e n Cellilersden bahsettim. Fakat, bununla, banda devle timizin eski bir o r d u k u m a n d a n n n b u l u n d u u mnevvern memleketin topland heyeti muhteremeyi kastet m e d i m . Siz d e b i l i y o r s u n u z k i v i l y e t i n t e s i n d e ' b e r i s i n de birok ekiya tremitir. Memleketin asayiini ihll ediyorlar; ahalinin huzurunu selbediyorlar. Ben bunlarn temizlenmesini k a s t e t t i m ve padiahmz efendimizin ira desi de budur. 565

Vali. bu szleriyle teslim bayran ekmiti. Bu da imdilik yeterdi. Necati bey, sz alarak: Bendeniz, zatalinizi ta ilk valiliinizden beri ta nrm, dedi, ne kadar vatansever olduunuzu da bilirim. Bunun iin de size ok saygm vardr. Vatanseverliiniz gereince imdi de sizden mill harekete yardm bekleriz. Sonra stanbul'daki hkmete artk zerrece gvenimiz kal mamtr. Padiahmz efendimizi aydnlatmanz bilhassa rica ederiz. Sonra, valiyi aknlyla babaa brakarak ayrld lar. Dursunbey Zade Cevat bey ve arkadalar, valiyi bu kadarla da brakmadlar: Akamst Cevat beyin kardei Stk beyi vali paann yanna gnderip ii perinlemek istediler. Stk bey. ta stanbul'dan beri ayn vapurla ve sonra ayn arabada vali ile ahbaplk ederek Erzurum'a gelmiti. Onun zelliklerini ve dncelerini olduka renmi ti. Stk bey. yeni vali ile derin konuup grt; onu adamakll uyard. Valinin yanndan ayrlarak doruca M dafaay Hukuk'a kotu. Konuulanlar anlatt. Buna gre. vali artk ellerindeydi. Onu zararsz duruma getirmilerdi. Reit Paa. ertesi gn, hemen Kzm Karabekir'i zi yaret etmekte kusur etmedi ve onunla iki saat grt. Artk, ihtiyar vali, Karabekir Paa'nn direncinin demir emberine girmiti. stanbul'la yapt btn yazmalar ilk nce Kzm Karabekir'e gsteriyor, sansrden sonra yolluyordu. Reit Paa, bundan sonra tam bir-birbuuk yl. Erzurum Kuvay Milliyesine gerekli bir memur gibi alacakt. Her balangcn bir sonu olduu gibi Erzurum Kong resi de balad. ok yararl ve salam kararlar alp dou nun durumunu aydnla kavuturduktan sonra bitti. Kong re srd srece Mustafa Kemal liderliini herkese ka bul ettirmi, sivillere ba olabilmek gcn de gstermi ti. Birok yerden gelen kar koyma ve tehlikeler, elbirli iyle savuturulmu, kongre huzur iinde srp gitmiti. Kongre bittii g e c e btn delegeler, bata paalar ve Rauf bey olmak zere ok sevinliydiler. ok zor gibi

g r n e n bir ii b a a r m l a r d . E r z u r u m ' u n b i r d e n b i r e ken yayla karanl, grevlerini bitirmi olan delegeleri k u t y bir y a t a k g i b i k o y n u n a a l m t . H e m e n h e p s i b i r g n l rahatlyla yataklarna uzanm, sevinen insann b i r a z d a k u k u l u u y k u s u ile u y u y o r l a r d . Mustafa Kemal'in karargh personeli, eski A l m a n konsolosluu olan konaa yerlemiti. Eski Vali Mnir bey burasn boaltp stanbul'a gittikten s o n r a M u s t a f a K e m a l ve arkadalarn Kzm Karabekir b u r a y a yerletir miti. Gece epeyce ilerledii halde Mustafa Kemal, brahim S r e y y a beyle o t u r m u , s i g a r a ve kahve iiyor, d o n u k l m b a nda p a r l a y a n g z l e r i n i n m a v i s i d a h a k o y u g r n y o r d u . Yar ak pencereden Erzurum yaylasnn g e c e s e r i n l i i giriyor, koyu sigara dumanlarn bir y a n d a n alp gtryordu. M u s t a f a Kemal, bir ara kapdaki e m i r e r i n e : abuk, g i t bana M a z h a r M f i t beyi ar, dedi. Paa, Sreyya beyle oturuyor. Eer uykunuz y o k s a sizi de istiyorlar; kahve ieriz diyorlar, dersin! M a z h a r M f i t bey, biraz s o n r a odaya g i r d i . B t n g n altktan sonra gece uykusunu da fedadan ekinmeyen paann hastalanmasndan korkan eski vali, b u n u a h b a p a kr gibi ona syleyince, p a a : Sen, b u n l a r b r a k , k o r k m a , d e d i , b e n b u h a y a t a a l m . Bak, S r e y y a ile o t u r u y o r v e k o n g r e n i n m u k a d derat hakknda konuuyoruz. Kahve de smarladk. Sen de bir tane iersin deil mi? Eski vali de paa kadar tiryakiydi. M i s gibi k a h v e b u r n u n d a tutmutu. Tabi! d e d i . Paa: Syle bakalm, k o n g r e kararlarn s e n nasl b u l u y o r s u n ? diye s o r d u . Mazhar bey, h e m e n d n m e d e n : M u h a k k a k , o k iyi, dedi. A n c a k , a r k v i l y e t l e r i n e m a h s u s bir p r o g r a m h a l i n d e . B a k a l m , S i v a s ' t a n e o l a c a k , n e ekil a l a c a k ? Bunun zerine Mustafa Kemal, ayaa kalkt. Bir eliy-

567
I

le byklarn b u r a r k e n b r n de p a n t o l o n u n u n c e b i n e sokarak: Evet, d n c e n d o r u d u r , d e d i . A n c a k , u m u m mill k o n g r e m a h i y e t i n d e bir bnyeye s a h i p b u l u n a c a k olan Sivas Kongresi iin bir esas hazrlam olduk. Bu esaslar, Sivas'ta ilenecek ve geniletilecektir. Fakat, a n a d v a ayndr. Erzurum Kongresi, her eyin banda a r k vilyetle rinde muhtelif millerle teekkl etmi bulunan cemiyet leri (ark Vilyetleri M d a f a a y H u k u k C e m i y e t i ) s a k a f altnda bir araya toplam oldu. Bu, ok m h i m bir nok tadr. Sivas'ta da ayn hedefi t a h a k k u k e t t i r m e k , m e m l e ket mdafaasna ait olarak teekkl etmi bulunan btn cemiyetleri tenkit etmek muvaffakiyetini elde etmek l z u m u var. B i l i y o r s u n u z ki b u g n m u h t e l i f y e r l e r d e k u r u i u olarak faaliyette b u l u n a n ondan fazla c e m i y e t vardr. Mnferit almalar yerine toplu mesaiyi ikame etmekle h e m m u v a f f a k i y e t g c m z a r t a c a k , h e m d e mill i r a d e ve mill m c a d e l e r u h u n u n sevk ve idaresi bir d i m a nok tasna balanm olacaktr. Erzurum Kongresi'nin en bariz v a s f l a r n d a n b i r d e , m i l l i r a d e y i h e r e y e h k i m v e her eye stn klmak karardr. V a t a n n m d a f a a s n v e mill i s t i k l l i , i r a d e i m i l l i y e ye tabi klmak ve kuvay milliyeyi bu h k m altnda t u t mak prensibi, belki birden ehemmiyeti kavranamayacak basit bir ifade zannolunur. Hakikatte bu, byk, her tr l zan ve tahminin zerinde byk bir dvadr. M u s t a f a K e m a l , bunlar s y l e d i k t e n s o n r a o d a d a bir aa bir yukar dolat. Sonra, Mazhar M f i t beyin kar sna dikildi v e g z l e r i n i o n u n gzlerine d i k e r e k : M e m l e k e t t e iradei milliye hkim olacak, dedi. Ku vay milliye de bu iradeye tbi! Hakikat bu o l u n c a neler olmaz? Sonra daha d u r g u n bir sesle szlerini yle u z a t t : Asri k e l i m e s i , h o c a e f e n d i l e r i n t a a s s u b u n a d o k u n d u . Yanl t e f s i r ve mlhazalara kapldlar. O k e l i m e y i k a r m a k l a iyi e t t i k . Asri k e l i m e s i u m n y a m , b u 568

mnya m gelir? diye saatlar harcamann ve yanl tef sirlere yol amann mns yoktu. Kongrenin, siyas partiye inklb hakkndaki teklifi reddetmesi de mkemmel oldu. Ben siyas partilerin bu gnk vaziyet iinde aleyhindeyim. Biz, siyas partilere deil, mill birlie muhtacz. Byle felketli anlarda siya s partiler, millet beraberliini bozar. mer Fevzi ve, bir arkadann takriri Boleviklik yolunu ayordu. Onun da ittifakla reddi ok iyi oldu. Bunlar, kk sanlan, haki katte mhim olan noktalardr. Demin de syledim: En mhimmi, iradei milliye prensibinin kavranmas ve be nimsenmesidir. radei milliyeyi millet ilerinde hkim kl mak birinci gayemizdir. Bu uur, kongrede btn hkimi yetiyle kendisini gsterdi. Erzurum'da ve kongrede grdm samimiyet, mert lik ve fedakrlk, azim ve iman, beni, dorusu, ok c e s a retlendirdi, memleketimi kurtarmak yolundaki cesaretimi arttrd. Erzurum'a ilk geldiim gnk vaziyetimi biliyorsunuz. Ben burada rtbemi, yaveri Hazreti ehriyarilii, resm mevkiiml, niformam attm ve btn kinata sinei mil lette bir fert olduumu iln ettim. Arkadalarm da byle. niformalarn, memur olan lar memuriyetlerini terkettiler. Hepsine minnettarm ve hepsinin takdirkrym. u halde, ihtirassz, yalnz vatan ve memleket selmetini gaye edinen insanlar olarak al yoruz. Allah koruyucumuzdur. Mutlaka muvaffak ola caz. Sreyya b e y : Muvaffak olduktan sonra dahi i bitmiyor, paam, r, memleketin namtenahi almaya ve inklplar vcuda getirmeye ihtiyac var! dedi. Bylece de konu daha de rinlemi oldu: Mustafa Kemal, memleketin kurtuluundan sonra yaplacak ilerin banda Cumhuriyet ilnnn gel diini anlatarak, bunun nedenleri zerinde uzun uzadya aklamalarda bulundu. Sonra, Mazhar Mfit b e y e : Mazhar, not defterin yannda m? diye sordu. Hayr, paam.

569

 Z a h m e t olapak ama, bir merdiveni inip kacak sn. Al, gel. ehrin koyu sessizlii iinde horoz sesleriyle tek tk kpek havlamalar iitiliyordu. Sabah yaklayordu. Cephe yaaynda uykuyu, tpk Napolyon ve daha baka byk askerler gibi yenmeye alm oian M u s t a f a Kemal iin g e c e ile g n d z n s n r l a r b i r b i r i n e k a r y o r v e b u n l a rn n e r d e b a l a y p n e r d e b i t t i i p e k iyi a n l a l m y o r d u . * Mustafa Kemal iin gece ve gndzden nce balan m o l a n bir iin bitip b i t m e m e s i vard. O, evresindekile re de u y k u n u n pek yle nemli bir ey olmadn davra n l a r y l a sk s k a n l a t y o r d u . M a z h a r M f i t b e y d e o n u n uykuya pul vermeyen dnyasna girmenin tatl serveni indeydi. Hemen, defteri g e t i r m e k iin aa indi. Eski vali. bir fatura defteri t u t u y o r ve nemsedii olaylar gn gnne bu deftere aktaryordu. Mustafa Kemal de o n u n bu geleneini biliyordu. Gnn birinde ok nemli e y l e r i n u u p g i d e c e i n i p e k iyi b i l e n p a a , y a k n b i r a r kadann bu defter tutuundan ok holanyordu. Kimi z a m a n , arkadalar arasnda yle diyerek akalamaktan da k e n d i n i a l a m y o r d u : Hafzalarmz zayflad defteri ok iimize yarayacak. zaman, Mazhar Mfit'in

M a z h a r M f i t bey i n d e f t e r i g e t i r m e s i z e r i n e M u s t a f a K e m a l , sigarasn jstste b i r k a kez e k e r e k : A m a , bu d e f t e r i n b u yapran k i m s e y e g s t e r m e y e c e k s i n . S o n u n a k a d a r m a h r e m kalacak. Bir ben. bir S reyya, bir de sen bileceksin artm bu, dedi. Mazhar M f i t beyi Sreyya bey de:

Buna emin olabilirsiniz, Mustafa Kemal: yleyse nce t a r i h koy, M a z h a r M f i t bey, u t a r i h i Onun, tarihi, sayfann bana Kemal: 570

paam, dediler. dedi. k o y d u : 7-8 A u s t o s 1919. yazdn g r e n M u s t a f a

 Pekl, yaz, dedi, z a f e r d e n sonra ekli H k m e t C u m h u r i y e t olacaktr. B u n u size daha n c e de bir suali niz m n a s e b e t i y l e sylemitim. Bu, bir... ki: Padiah ve hanedan hakknda zaman gelince icap eden muamele yaplacaktr. : T e s e t t r kalkacaktr. D r t : Fes k a l k a c a k , meden milletler gibi a p k a g i yilecektir. M a z h a r M f i t bey armt. Kalem elinden dt. akn akn M u s t a f a Kemal'in yzne bakt. O da an lam dolu baklaryla onun gzlerine bakyordu. Neden sonra : Neden durakladn? diye sordu. M a z h a r M f i t bey, p a a ile s e n l i b e n l i k o n u a c a k kadar iten bir a r k a d a t : Darlma a m a p a a m , dedi. sizin de hayalperest t a r a f l a r n z var. M u s t a f a K e m a l b u n u n z e r i n e : B u n u z a m a n t a y i n eder. Sen yaz! dedi. Be: Latin hurufu kabul edilecek. Paam, kfi kfi! M a z h a r M f i t beyin aknl daha ok artm ve d u daklarndan istemeyerek bu szler dklvfermiti. Sonra sznn gerisini yle g e t i r d i : C u m h u r i y e t ilnna m u v a f f a k olalm da, st taraf yeter. Bunu der demez de defteri kapayarak koltuunun altna ald. akann bylece bitmesini istedii meydan dayd : P a a m , s a b a h o l d u . Siz o t u r m a y a d e v a m e d e c e k seniz hoa kaln. M a z h a r M f i t bey, b u n u d i y e r e k M u s t a f a K e m a l ' i n y a n n d a n ayrld. Y a t a k odasna g i t t i .

SUYUN

BAINDA

EJDERHALAR

Amiral Robeck'ten Lord Curzona mektup: Mustafa Kemal'in etkisi git tike yaylyor.' Sultan, ngi liz otoritelerinden, kuvvet kul lanarak milliyetileri durdur malarn istedi.
Sivas Valisi Reit Paa'nn ba, t a m anlamyla bel dayd. stanbul h k m e t i n i n yeni Dahiliye Nazr Adil bey, ifre stne ifre g n d e r e r e k M u s t a f a Kemal'le Rauf bey zerine bilgi alyor, v i l y e t snrlarndan ieri g i r d i k l e r i anda tutulup stanbul'a gnderilmelerini emrediyordu. Son gnlerde stanbul'dan yle komik telgraflar geliyordu ki, p a a kr sakaln k a y a r a k b u n l a r o k u y o r , g l m e k t e n k e n d i n i a l a m y o r d u . A y n Nazr, E r z u r u m K o n g r e s i s r p gittii srada gln telgraflaryla oray da b o m b a r d m a n etmiti. Kongre bitip de Sivas Kongresi'nin alma zama nnn y a k l a m a s z e r i n e A d i l bey. hml t e l g r a f l a r y l a i m d i d e R e i t Paa/y d v m e y e b a l a m t . R e i t P a a . Dahiliye Nazrnn son t e l g r a f n a u a n l a m d a bir karlk vermi, ii de e p e y c e r a h a t l a m t : Erzurum'da toplanan Mdafaay Hukuku Milliye Kongresi grmelerini bitirmi, dalmaya balamtr. M u s t a f a K e m a l v e R a u f b e y l e r (!) b t n d o u v i l y e t l e r i delegeleriyle birlikte Sivas'ta almas kararlatrlan ikin ci bir kongrede bulunmak zere Erzurum'dan yola k m a k zeredirler. Her ne k a d a r M u s t a f a K e m a l ve Rauf b e y l e r i n (bu t e r i m D a h i l i y e Nazrndandr) t u t u l m a s siz ce emrediliyorsa da buna Erzurum'da imkn bulunmad gibi burada da imkn yoktur. Bana brakrsanz ben Si v a s ' t a b u ii a k l l c a y n e t m e y e v e m e m l e k e t e z a r a r l b i r s o n u c a varmamasna alrm. Bundan baka b u r a c a ya placak bir i yoktur. 1 4 T e m m u z 1919 g n s t a n b u l ' a y o l l a d b u t e l grafn anlamn dndke keyifleniyordu. Bu. stanbul'u 572

akla, manta ve gerei anlamaya armak deil de neydi? stanbul'un gz dnmt. Bunun ne dediini anlayamazd. Reit Paa, henz bu t e l g r a f y o l l a m a k zereyken k e n disini g r m e k zere b i r k a Cizvit papazyla de Fransz subay gelmiti. Kendisini makamnda ziyaret eden Fran szlar, b o u n a g e l m e m i l e r d i . D n y a s a v a n d a Fransz Cizvit papazlarnn boaltarak gitmek zorunda kaldklar Fransz okullarn geri istiyorlard. Bunlar, sava iinde devletin eline gemiti ve okul olarak kullanlyordu. Fran sz s u b a y l a r , p a p a z l a r d e s t e k l e m e k z e r e s t a n b u l ' d a k i Fransz igal kumandan Franchet D'esperey'ce gnderil miti. Reit Paa, o k n e m verdii telgrafn t e l g r a f h a n e y e g n d e r d i k t e n s o n r a Cizvit papazlaryla Fransz su baylarna bir kar ziyaret yapt. Paa. papazlar ve g e n subaylarla g r p , kahveler iildikten sonra bir z a m a n d a n beri Sivas'ta bulunan Fran sz j a n d a r m a b i n b a s B r u n o ' c a g i z l i v e a y r b i r k o n u m a ya arld. Bruno, Sivas'ta grevli bir jandarma mfettiiydi. Ona tercmanlk y a p m a k zere yanna Zeki adl bir de T r k jandarma subay katlmt. Cou zaman postane giele r i n d e slk a l a r a k v a k i t g e i r e n b u F r a n s z s u b a y , T r k halknca pek de terbiyeli bir a d a m olarak g r l m y o r d u . Szde Trk jandarma rgtn tensikle grevlendirilen bu Binba, bir itilf devletleri c a s u s u n d a n baka bir ey de ildi.. Valiyi baka bir odaya alan Binba Bruno, kendisiyle zel olarak grmek istediini syleyerek ufak tefek bir balangtan sonra h e m e n ie g e l d i : Sivas'ta t o p l a n a c a k k o n g r e , hern d e v l e t e , h e m de ahsnza' f e l k e t getirir, dedi. Bu szleri Dahiliye Nezareti de zaten o k t a n beri ge veleyip duruyordu. Bu. Fransa hkmeti namna yaplm tehlikeli bir tehditti. H e m de b u n u kuru bir t e h d i t s a y m a k aptallk olurdu. Adana, Franszlarn igali altndayd. Vali. bu szlerden ok heyecanlandysa da M s y B r u n o kar snda belli etmedi. Reit Paa'nn heyecan t a m bir kay573

gu ve tel anlam tayordu. Bu kaygulu dncelerle daireye dnen Vali, civcivli gnlerin gelip attna ina narak k t bir g e c e g e i r d i . Binba Bruno, Valinin ar kasn b r a k m a k n i y e t i n d e deildi. M u s t a f a K e m a l ' i n y znden Reit Paa b i r d e n b i r e nemli insanlardan biri o l u p kmt. Binba, bu s e f e r Reit Paa'ya unlar s y l e d i : Eer k o n g r e d e Fransa aleyhinde k a r a r l a r alnmaz sa ve b a n a da m z a k e r e hakknda d o r u ve d r s t oloirak bilgi verirseniz m u h t e m e l tehlikenin n n e g e e b i l i r i m . t e , b u s e f e r iyi y r e k l i V a l i d e a f a k a t t . B u a a l a m dn ne denli d o r u k o n u m u s a b u g n de o denli eri konuuyordu. Bu szlerin arkasnda bir pilik gizleniyor du. Binba B r u n o , Reit Paa'nn d n c e s i n e g r e Kongrenin toplanmasn temin etmek ve sonra Adana'dan anszn gelecek Fransz kuvvetlerine k o n g r e azasn tutuklatmak ve vilyeti igal ettirmek istiyordu. Reit Paa'nn heyecan, b u dnceyle k o r k u y a d n - ' m t . B i n b a B r u n o , mill h a r e k e t i s n d r m e k i i n b i r komplo mu hazrlyordu? Sivas, bu sra s u y u n ba f a r zolunabilirdi. O da bu s u y u n ban bir e j d e r h a g i b i k e sip T r k milletinin s o n u m u d u n u y o k e t m e k iin mi ha zrlanyordu? Hemen bir polis m e m u r u gndererek eski mebus ar kada Rasim beyi artt. Rasim bey, yarm s a a t s o n ra geleceini syleyince onu geri gnderip hemen g e l mesini rica etti. Sabrszlktan atlyordu. Rasim bey, n e m li bir i o l d u u n u a n l a y a r a k hemen geldi. Ona d u r u m u ve btn kaygularn anlatt. Rasim bey d u r g u n bir sesle M u s t a f a K e m a l Paa'ya d n c e l e r i n i z i yaznz. Onun verecei emre g r e hareket ediniz, dedi. Sonra da szlerine unlar k a t t : O , iyi d n r , iyi g r r v e m u s i p o l a n e y i s y ler. Reit Paa, bu d n c e y i b e n i m s e m e k l e birlikte, Ra sim beyi de bu ie o r t a k e t m e k i s t e d i : O halde, dedi, telgrafhaneye beraber gidelim, pa aya yazlacak t e l g r a f birlikte k a l e m e alalm ve b i r l i k t e imzalayalm.

Eski m e b u s y i n e s a k i n sesiyle y l e d e d i ; Fransz Binbasyla konuan sizsiniz. Vilyetin i d a r e s i n d e n mes'ul o l a n d a sizsiniz. B e n i m i i t m e d i i m b i r m u h a v e r e n i n h i k y e s i n e i t i r a k e t m e k l i i m v i l y e t i n i gali ihtimalleri zerine mlhaza y r t m e k l i i m a b e s olur. Y a l n z u var: Siz t e l g r a f n z d a b e n i m d a h i v a z i y e t t e n t e la d t m yazabilirsiniz. Ben de m e b u s l u k t a tan p s e v i t i i m i z E r z u r u m l u H o c a Raif e f e n d i y e b i r i k i s a t r yakarm. M u s t a f a Kemal Paa'nn bu meseleye azam de recede alka gstermesine dellet etmesini rica ederim. Reit P a a : Peki! dedi ve m e r k e z telgraf m d r l n d e n ha berleme odasn: bir sre iin boaltmasn istedi. S o n r a Rasim beyle oraya gitti. Erzurum'u b u l d u r d u . M u s t a f a Kemal Paa'nn m a k i n a bana gelmesini istedi. E r z u r u m ' dan Mustafa Kemal'in. Kzm Karabekir'le Sankam'a gittiini, nerdeyse d n m e k zere olduunu bildirdiler. Reit Paa, b u n u n zerine bir t e l g r a f m s v e d d e s i yaz maya balad. Bu srada Erzurum'dan bekledii haber de geldi. M u s t a f a Kemal, t e l i n br uundayd. Reit Paa, u anlamdaki telgraf hemen makineye v e r d i : Erzurum'da M u s t a f a Kemal Paa H a z r e t l e r i n e : : lknce sizi rahatsz e t t i i m d e n dolay b e n i b a l a manz diler, salnz s o r a r ve rahatsz e d i i m i n n e d e n lerini aklamak isterim. Grnrde Franszlara ait m esseseleri yeniden almak, gerekten buralarn durumu zerinde incelemelerde bulunmak zere Cizvit papazlaryla beraber stanbul'dan n c e k i g n g e l e r e k vilyet m a kamn ziyaret eden Fransz subaylarna kar ziyaret iin yanlarna gitmitim. Ziyaret v d g r m e m i n s o n u n d a o r a d a hazr b u l u n a n Fransz binbalarndan jandarma m f e t t i i M s y B r u n o b i r a z ze! g r m e k i s t e i g s t e r e r e k b e n d e n i z i baka bir odaya ald. Syledii szleri o l d u u gibi nakle diyorum : M u s t a f a K e m a l P a a ile k o n g r e h e y e t i n i n S i v a s ' a gelip burada da bir k o n g r e yapacaklarn iittim. Bunu stanbul'dan gelen Fransz subaylar sylediler. Sizinle bu 575

k a d a r samim g r r ve ahsnza kar pek ok sayg b e s l e r k e n b u ii b e n d e n s a k l a m a n z a o k z l d m , d e d i . Bendeniz de g e r e k e n karl vererek kendisini k a n d r m a y a altmsa da son sz. o l a r a k : Eer M u s t a f a Kemal Paa Sivas'a g e l i r ve b u r a d a k o n g r e y a p l m a y a allrsa, be o n g n iinde b u ralarn igal altna alnacan iyice biliyorum. Sizin a h snza k a r b e s l e d i i m s a y g g e r e i o l a r a k b u n u h a b e r veriyorum. nanmazsanz olup bitti durumuna geldiinde inanrsnz. O z a m a n vatannzn f e l k e t i n e s e b e p o l a n lar a r a s n a siz d e g i r m i o l u r s u n u z . Szlerini syledi. Dahiliye Nezaretinden daha n c e alm olduum ifreli telgrafta baka biimde yazlmak la beraber ayn kany verecek gibiydi. Yeni gelen Fran sz s u b a y l a r n d a n b i r i d e d n k o l o r d u k u m a n d a n y l a u z u n uzadya grerek kongre zerinde k u m a n d a n beyefen dinin dncesini a l m a y a alt gibi bu s a b a h da M s y Bruno bana gelerek saat alafranga te br Fran sz s u b a y l a r y l a b e r a b e r k o n g r e z e r i n d e g r l e c e i n i ve fakat, kendisinin aradaki samimiyet dolaysyla daha n c e ayrca g r m e k istediini syledi. Bir sre k o n u ulduktan sonra sonu olarak unu syledi: Ben dnden beri bu sorun zerinde pek ok d n d m . En s o n r a una karar verdim ki, eer M u s t a f a K e m a l P a a ile k o n g r e h e y e t i S i v a s K o n g r e s i ' n d e i t i l f devletleri a l e y h i n d e k k r t m a d a b u l u n m a z l a r ve o n l a r ze rinde t e c a v z e d e r c e s i n e dil k u l l a n m a z l a r s a k o n g r e n i n t o p l a n m a s n d a h i b i r s a k n c a y o k t u r . B e n F r a n c h e t D'esperey'e yazar, M u s t a f a Kemal Paa zerindeki t u t u k l a ma emrini geri aldrr ve kongrenin toplanmasna engel o l u n m a m a s iin Dahiliye Nezaretinden size emir verdi r i r i m . F a k a t , u a r t l a k i , siz d e b e n d e n h i b i r e y s a k lamayacaksnz. Ve samim dostluumuzdan dolay her z a m a n b i r b i r i m i z e kar ak bir dil kullanacaz. Yahut, kongrenin ne zaman toplanacan r e n m e k gerekiyor. dedi. Ben de kendisine bunun zerinde kesin bir ey bil mediimi ve rendiimde kendisini haberdar edecei576

mi ve aradaki d o s t l u k dolaysiyle hibir ey s a k l a m a y a cam syledim. Binbann, igal s o r u n u n d a d n szleri o k k e s i n o l d u u halde b u g n k y u m u a k l n n nedenini o k a in c e l e m e k gerekmez s a n y o r u m . Bu hususta uzunca yaz may gereksiz buluyorum. Aynen anlalyor ki bunlarn dncesi, kongrenin Sivas'ta toplanmasn ister gr n e r e k k o n g r e delegeleriyle sizi b u r a d a t o p l a t m a k ve e! altndan kkrtmalarda b u l u n a r a k btn a r k a d a l a r ele g e i r m e k t e n ve ayn z a m a n d a igal iini de o i u p b i t t i durumuna getirmekten ibarettir. Dn akam Dahiliye Ne zaretinden aldm i f r e t e l g r a f d a ' b a k a b i i m d e o l m a k la beraber ayn a n l a m d a idi. te, ben her g e r e i - gizli t u t u l m a k dileiyle - efendimize bildiriyorum. B u n d a n s o n r a y a p l a c a k ileri d n m e k s i z e a i t t i r . E n t r i k a l b i r t e h likenin bu denli yakn ve s a n k i elle t u t u l a c a k k a d a r g z n n d e o l d u u n u bilip d u r u r k e n , b u n d a n size bilgi ver memeyi ve bunun iin de Sivas'ta kongre t o p l a m a k t a n vazgeilmesini sylemeyi vicdanma sdramadm. te bunun iin sizden ve orada bulunan b r say gdeer arkadalardan dileim udur ki, ikinci bir k o n g r e nin toplanmas kesin olarak gerekmiyorsa vazgeilsin. Varsa, drt yandan igali pek kolay olan Sivas'n, t o p lanma merkezi olmasndan vazgeilerek igali ihtimali pek uzak olan Erzurum'da, ya da uygun g r l r s e Erzin can'da toplanmasna allmasn memleketin selmeti namna dilerim. Kolordu Kumandan Salhattin beyefendi de bunun la ilgili dncelerini ayrcc yazacaklardr. imdi y a n m da bulunan eski Sivas m e b u s u Rasim bey de eski Erzu r u m m e b u s u H o c a Raif e f e n d i h a z r e t l e r i n e b u k o n u d a ki bilgi ve d n c e l e r i n i k a p s a y a n bir telgraf e k e c e k t i r . O k u d u k t a n s o n r a H o c a Raif e f e n d i h a z r e t l e r i n e l t f e n y o l l a r s n z . te e f e n d i m , d u r u m b y l e d i r . H e r k e s e b i l i n e n y k s e k y u r t s e v e r l i k d u y g u l a r n z a k a r sizi d a h a o k t e d i r g i n etmekten saknr ve emir ve cevabnz b e k l e r i m efendim.

Reit
577 2/F.: 37

Reit Paa, Rasim beyle t e l g r a f h a n e d e n ktnda kendini anlatamam olmann kark psikolojisi iindey d i . M u s t a f a K e m a l ' e : iyi d n ! d e m e k t e n d e e k i n m e miti. Caddede y r r l e r k e n Rasim bey birdenbire durak lad : M u s t a f a K e m a l P a a ' y a k a r a y p o l d u ! d e d i . Or tada ne fol. ne y u m u r t a varken yaygara kopardk. Daha arbal d a v r a n a b i l i r d i k . Reit Paa iini d k e b i l m e k i i n bir frsat yakaladn a n l a y a r a k : Birader, dedi; Farnszlar Sivas' igal ederiz, d i yorlar. Bunu, bu t e h d i d i M u s t a f a Kema! Paa'ya haber v e r m e k lzmdr. n k , k o n g r e k u r m a y k a r a r l a t r a n o d u r ve bu halde Franszlarn savurduklar tehdit evvel o n a r c i d i r . S o n r a ; b u ie s t a n b u l d a s o n d e r e c e e h e m miyet veriyor; Sivas'da kongre almasna msaade etm e m e k l i i m i iddetle i h t a r ediyor. htarla kalsa y i n e iyi. Kongreye gelecek azann - bata tabiatiyle M u s t a f a Ke m a l Paa o l m a k zere - tevkif edilmelerini istiyor. Bu va ziyette, tel e t m e m e k benim iin m m k n m ? Rasim bey glmseyerek:

Tel e t m e k belki zarur idi. Lkin bu teln yer siz o l d u u , i t e a n l a l d . A r t k b u b a h s i k a p a m a k i c a p eder, dedi. , Reit Paa k e n d i n i t u t a m a d : O r t a d a , k o n g r e n i n m e n ' i , a z a n n t e v k i f i e m r i var. Buna kar ne buyurulur? Erzurum Valisini taklit etmenizi tavsiye edebili rim. Ayrldlar. Rasim e y evine, Reit Paa da d a i r e y e gitti. Dirseklerini masaya dayayarak, o aprak dnce andan kurtulmann yollarn aryordu. Olduka g, te dirgin edici bir d u r u m d a o l d u u n u anlyordu. m r n d e rastlad en g durumla kar karya bulunuyordu. Bu srada kapda bekleyen polis ieri g i r d i : P a a h a z r e t l e r i , E m i r P a a ile e r a f t a n b i r k a kii sizi g r m e k istediklerini sylediler. Reit Paa : 578

 Gelsinler! dedi. Balarnda uzun boylu, krmz in ce yzl, cesur bakl bir a d a m olan konuklar ieri gir diler ve maroken koltuklara yerletiler. Elebalar olan Emir P a a : Paa hazretleri, d e d i ; Sivas' Franszlarn igal e d e c e k l e r i n i haber aldk. Zat linizin byle bir f e l k e t i nlemek iin neler d n d n z bilmiyorsak da, sa bk m e b u s Rasim b e y l e m a v e r e v e m z a k e r e h a l i n d e b u l u n d u u n u z u duyduk. Halbuki, Sivas, s a d e Rasim bey d e n i b a r e t deildir. Biz d e Sivaslyz. M e m l e k e t i m i z i n m u kadderatyla alkadarz. O n u n iin ehir namna hatt vilyet halk namna zat linizden soruyoruz: Sivas'n igali iin Franszlar tarafndan teebbse giriildli. za t linize resm tebligat yapld d o r u m u d u r ? D o r u ise bu m h i m haber neden Sivas halkndan ve onu hakkyla t e m s i l e d e b i l e c e k k i m s e l e r d e n s a k l a n y o r d a y a l n z Ra sim beyle grlyor? B u , karlk verilmesi o l d u k a zor bir s o r u y d u . M u s tafa Kemal'e ektii gizli t e l g r a f t a n sonra iinde ufak da olsa bir u m u t aydnl belirmeye balamt. O n u n iin Emir Paa'ya yuvarlak bir karlk v e r m e k t e gecik medi : Franszlar uurlu bir millettir. Baaramayacaklar ie el vurmazlar, dedi. Emir Paa, bu karlk karsnda afallamt. Yine de t o p a r l a n a r a k : ' Sivas' igal m e s e l e s i n i n k o c a Fransz d e v l e t i iin baarlmaz bir i o l d u u n e r d e n m a l m ? Her hamiyetli Trk bu kanaatte olsa gerektir. Ltfen ak syleyiniz, paa hazretleri! ' S z m aktr paa hazretleri; ^ yalnz izah ede yim, vatann seven her Trk elde kalm olan yurt para larn kanyla, canyla m d a f a a y a azmetmitir. Sivas da o cmledendir. Her istil ve igal t e e b b s n e kar m d a f a a olunacaktr. Franszlar, bu hakikati kavram o l duklarndan yeni bir macera ardna dmezler, arslan azndan lokma kapmaya kalkmazlar. Reit Paa, bunu hesapl k o n u m a k istememiti. Yl579

ne de pek hesapl d m t . Emir Paa'nn azn m h r l e m e k iin b u n d a n d a h a gzel sz b u l u n a m a z d . Va li, szn bitirip de Emir Paa'ya yle bir d i k k a t l i c e b a k n c a o n u n ezilip b z l d n , eski yiit g r n n btn yitirdiini grd. Sonra da bilmeden bunca gzel lf e t t i i n i a n l a y a r a k s e v i n m e k t e n k e n d i n i a l a m a d . Emir Paa. Cerkezdi. m r n n her devresinde de erkez kal mt. Reit Paa'nn r u h u n u n d e r i n l i k l e r i n d e , M u s t a f a Ke m a l ' i n y a k t ldan g i z l i p r l t l a r p r p r e d i p d u r u y o r du. O bunu anlamazlktan geliyordu* te, Emir Paa'ya verdii karlk da bugn m e y d a n a kmt. Vatann her t r l igal t e e b b s n e kar s a v u n u l a c a n sylerken, M u s t a f a Kemal'in yaratt inan kayasna dayandn se ziyordu. Reit Paa'nn Vatann seven her Trk sz. Emir Paa'y cin gibi arpmt. Reit Paa'ysa, bu sz hi de Emir Paa'nn erkezliini yzne bir s u m u gibi vur mak iin sylememise de, o bundan, alnmt. V a l i n i n : T r k l e r e ait ilere k a r m a ! d e d i i n i k u r a r a k renk t e n r e n g e giriyor, akn a k n y u t k u n u y o r d u . Emir Pa a'nn yanndaki figranlar, yerli Sivas Trklerindendiler ve paann szlerinden g e r e k o l a r a k heyecana ka plmlard : Evet. P a a h a z r e t l e r i , h e p i m i z l m e y e hazrz! d e meye baladlar. Reit Paa. btn y n e t i m yaay sresince, hi bir insan zmreyi birbirinden s t n , ya da aa t u t m a m t. Irklar ve milletler de bu dnce iinde yer alyordu. Emir Paa'y i s t e m e y e r e k a f a l l a t m t , b u n a da gizlice se viniyordu. Trk vatan ve ehirlerinin k u r t u l u u iin l m e y e hazr o l d u k l a r n s y l e y e n b r k o n u k l a r a b o l b o l gler yz g s t e r d i . Her z a m a n erkeziiiyle v n e n Emir Paa, o akn d u r u m u y l a o r a c k t a k a l a k a l d . Reit Pa a, tekilere unlar sylemeyi de u n u t m a d : Byle dedikodulara kulak asmaynz, halk her f a sit d m a n propagandasna kar tenvir ediniz. Ayn za580

m a n d a v a t a n iin f e d a k r l k l a r g s t e r m e y e hazr b u l u n u nuz! Arkadalarnn birdenbire kendi dncelerinden ko pup ayrlma eilimi gsterdiini gren Emir Paa, yie bir direnmeyi d e n e d i : Btn bu rivayetler, Sivas'tc alacak k o n g r e y znden kyor. A c a b a h k m e t i seniyye, bu gibi t e e b bslere kars kaytsz k a l a c a k m, m s a m a h a g s t e r e c e k mi?., Reit P a a , s e r t e b u k a r l v e r d i : Oras size g e r e k m e z ! Sonra, Emir Paa'nn azn mhrlemi o l m a k iin, sznn gerisini yle g e t i r d i : a y e t sizi k o n g r e y e d a v e t e d e r l e r v e y a z a s e e r lerse! Reit Paa z i y a r e t i l e r i n e y o l v e r m e k i s t e y i n c e , e s k i d e n b e r i bir d e t e d i n m i t i . i m d i d e y l e y a p t . E l i n e bir kt alarak o k u m a y a balad. Bunu g r e n Emir Pa a ile a r k a d a l a r , k e n d i l e r i n e y o l g r n d n a n l a y a rak kalkp kapya yneldiler. B u a d a m l a r n k a l k p g i t m e s i y l e Reit P a a ' n n d e r d i bitmemiti. Bunlar, Binba Bruno'nun kendisine gizli ola r a k s y l e d i i e y l e r i n e r e d e n v e nasl r e n m i l e r d i ? E e r M u s t a f a K e m a l ' e e k t i i g i z l i t e l g r a f d a r e n m i v e s tanbul'a d u y u r m u l a r s a , hali dumand. B u n u n iin i m d i t e d b i r a l m a k z o r u n d a y d . R e i t Paa i i n e n b y k t e h l i k e i t e n e l e k t i r i l m e o l a b i l i r d i . Babli, o n u n k e n d i k i r li ilerinde k u l l a n a b i l e c e k l e r i aalk t i p l e r d e n l m e d i i ni anlama benziyordu. Reit P a a , b y l e iki y a n d a n g e l e n b a s k a r a s n d a h e m insanln, h e m haysiyet ve erefini, h e m de v a t a n ve millet sevgisiyle e k m e k paresini k o r u m a k d u r u m u n d a y d . I\ie y a p a c a n a r m d e i l d i . o k s k m t . Ve btn bu saydklarmz kurtarabilecek tedbrierin ne olabileceini dnerek kafa patlatyordu. Sivas'n h a v a s n k a p l a y a n A u s t o s ' u n b o u c u f r n scakl, ak y k s e k p e n c e r e d e n ieri d o l u y o r d u . O, by l e bir k a r a r a y n e l m i d n c e l e r i i i n d e b o c a l a y p d u r u r -

ken, eski mebus arkada Rasim bey ieri girdi. Vaktiyle o Ergani'den, Rasim bey de Sivas'tan mebus seilmi ve bylece dost ve ahbap olmulard. Onu adamakll tan yordu. Bu yzden de Sivas'ta srda olarak k o n u t u u bir tek a d a m oydu. Reit Paa, o n u n D o k t o r Albay b r a h i m Tali ve k o l o r d u k u m a n d a n Albay Refet beylerle p e k skfk o l d u u nu, M u s t a f a Kemal'in ihtillci d n c e l e r i e v r e s i n d e i birlii yaptn yakndan biliyordu. Sonra, M u s t a f a Ke m a l ' i n i h t i l l c i dncelerini S i v a s l l a r a r a s n d a y a y m a ya alan en gayretli m litan da oydu. Reit Paa, o n u n l a d u y u a birse d e d n c e y n n den ayr olduunu anlyordu. Mevkii dolaysyla o n d a n ay rldn biliyor, o n u gittii y o l d a n a y r m a y a a l m a k d a hi bir vakit aklndan g e m i y o r d u . Aralarnda byle bir san uyandracak en u f a k bir k o n u m a bile g e m e m i t i . B u g n , o n u n byle b i r d e n b i r e kageliine Reit Pa a bir anlam verememiti Sivasl ihtillcinin yz so m u r t k a n d . Bu, valiyi d n d r d : Hayrola Rasim bey m h i m bir haber mi var? d i ye sordu. Aziz d o s t u , s i t e m e t m e k i s t e r g i b i d e r i n d e r i n v e k z g n kzgn R e i t P a a ' n n y z n e b a k t i i Haber, dedi, sizde, Erzurum Kongresi beyanna m e s i n i n v e k a r a r l a r n n villyet m a t b a a s n d a b a s l m a s n menetmisiniz. D o s t u n u n dedii d o r u y d u . Orta a p t a iki s a y f a t u t a n o n m a d d e l i k b i r b e y a n n a m e ile k o n g r e m u k a r r e r a t n m u h t e v i iki sayfalk bir b r o r n - M d a f a a y H u k u k Ce miyeti namna - istendii basmevi m d r n c e bildirilme si z e r i n e R e i t P a a : Olamaz! demiti. Vali, ihtill beyannamesinin vil y e t m a t b a a s n d a bastrlmak istenmesini o k tehlikeli bulr mutu. Reit Paa, Rasim beye tatl dille b u n u n e d e n o l a mayacan anlattktan sonra yle d e d i : Hem, canm e f e n d i m , vilyet matbaalaryla al582

v e r i u s r a d a p a h a l y a m a l o l u r . Siz k e n d i m a k s a t l a r nza a i t e v r a k m s t e n s i h l e o a l t r s a n z k r l k a r s n z . Rasim bey, d o n u k bir yzle bunlar dinledi, daha ok d i r e n m e d i , yalnz M u s t a f a K e m a l P a a ile a r k a d a l a r E r z u r u m ' d a n ayrlmak zeredir. Eski valilerden Bekir Sami bey de kon greye katlmak zere Sivas'a gelecektir, dedi ve ekilip gitti. Reit Paa, g r ve krl sakallarn kartrarak u z u n o o y u ile o d a d a d o l a y o r , i l e r i n g n d e n g n e d e i l , s a a t t e n s a a t e daha a p r a k bir d u r u m aldn d n y o r d u . A u s t o s , b t n hzyla s o n u n a d o r u s r k l e n i y o r , E r z u r u m yaylasndan k a l k a n karanlk k o n g r e bulutlar, Si v a s i l i n i n u f u k l a r n a g i t t i k e y a k l a y o r d u . Evet, S i v a s ili ve o n u n valisi iin her saati srprizle dolu, heyecanl, srasnda tehlikeli g n l e r balamak zereydi. stanbul'dan g e l i r k e n s a k i n , sessiz ve rusta bir k e olarak d n d Sivas'n banda meer ne bell bir k a d e r kuu dolap d u r u y o r m u . Bunca t e c r b e s i var d ; sk d u r a c a k , ak v e r m e y e c e k t i . Akln, zeksn ve soukkanlln bir an k u l l a n m a k t a n uzak kalacak olursa memleket iine ne byk felketlere yol aacan anl yordu. Y k s e k p e n c e r e d e n dar bakt. Pek uzakta, sarar m bozkr d z l k l e r i y l e e f l t u n renkli kel d a zincirinin b i r l e t i i y e r d e n y l a n k a v i a k a n Kzlrmak, g n e altn da sert bir elik parltsyla parlyordu. Ufuklar, b o m b o , kmltsz ve insanszd. Uzun boy lu yemyeil kavak dizileri, bu sapsar, l ve d u r g u n yay l a d e k o r u o r t a s n d a y i n e d e bir p a r a dsel bir d n y a y a r a t y o r d u . B u d e n l i b o , ssz v e y a l n z d o a p a r a s nn, b i r d e n b i r e o k h e y e c a n l o l a y l a r a s a h n e o l a b i l e c e ini bir t r l akl a l m y o r d u . C i v c i v l i g n l e r g e l i p a t m t . 2 6 A u s t o s 1919 y e n i bir tedirginlik g e t i r m e k t e gecikmedi. O byle d n p d u r u r k e n kap v u r u l d u , p o s t a ve telgraf b a m d r ieri g i r d i . L t f bey, c e b i n d e n k a r d t e l g r a f R e i t P a a ' 583

ya uzatt ve bunu okuyan valinin mimiklerini seyre dal d. B u t e l g r a f , M u s t a f a K e m a l v e a d a m l a r n n S i v a s ' a m u t l a k a gelip bir k o n g r e d e b u r a d a y a p a c a n a n l a y a r a k stanbul'a kap giden O s m a n Paazade Haiit b e y d e n geliyordu. Valiyi ok g d u r u m d a brakma benzeyen bu t e l graf u anlamdayd: S i v a s ' t a Evliya e f e n d i e l i y l e m f t . E m i r P a a , Z i h ni efendi hazretlerine ve saygdeer eraf ve ilen gelen lere : Sivasllar, yksek hilfet ve s a l t a n a t m a k a m n a c a n d c n bal ve padiahn emri aitndaki h k m e t i n emirle rine b t n kalbiyle inanan sadk bir kitle olduklarn ve bu sarslmaz istei genel arzuya kar koyacak her tri teebbs hep birlikte ezerek yok edeceklerini bildir melidirler. Btn bilginler, eyhler, eraf ve esnaf hep birlikte padiah makamna, sadarete, Dahiliye Nezaretine hi va kit geirmeden bunu bildirmelidirler. Makine banda kar lnz b e k l i y o r u m . O s m a n Z a d e H a l i t . Reit Paa, ilkin gzlerine inanamad. Sivas'ta H r r i yet ve tilf Partisi'nin liderliini yapt sralarda bu a d a mn evresinde iki- d o r u drst ye bile yoktu. imdi b u a d a m , p a d i a h l a Sivas a r a s n d a bir a r a b u l u c u rol o y n a m a y a a l y o r d u . Ellez Z a d e H a l i t b e y i n b u y a p t , g e r e k t e n byk bir kstahlkt. Sonra Sivas'ta o n u n s zn dinleyecek tek bir akl banda a d a m kacak my d? B u , g l n b i r iti. B u d a b i r y a n a , n e m l i o l a n , s y leyerek padiahla Sivasllar kar karya g e t i r m e s i ve bylece yaratt olup bitti idi. H a l i t b e y g i b i m e g a l o m a n bir s a r h o u n s z l e r i y l e h a rekete gelen Babli adamlar, d e m e k ki, kendilerini de nize d m bir d u r u m d a g r y o r l a r d . H a i i t b e y g i b i bir a d a m n B a b l i ' y i k k r t a b i l m e s i , artk devlet adamlarnn ne kerte aalk mallar o l d u u n u g s t e r i y o r d u . B u d u r u m , R e i t P a a ' n n y r e i n i sz l a t m a k t a n uzak kalmad. Bu telgrafn, Sivas halk zerin de bir etki yapmayacan biliyordu. Byle olduu halde 584

b u t e l g r a f i i n i ele a l m a y a v e z e r i n d e d u r m a y a k a r a r v e r d i . lkin M f t A b d r r u f e f e n d i y i c c r a r a k f i k r i n i sordu. M f t , derin bir bilgisi o l m a y a n o k n a m u s l u bir adamd. T e l g r a f t a n h a b e r i y o k t u . Vali t e i g r a f n s u r e t i n i ona o k u d u : Ne dersiniz? diye s o r d u , byle bir telgraf y a z m a k imdilik doru olur m u ? M f t Abdrrauf efendi hi d n m e d e n karlk ver di: Halit bey H r r i y e t ve itilf reisi deil mi, nal k a d a r m h r t a m y o r m u ? i s t e d i i eyi k e n d i y a z s n , k e n d i mhrlesin, kendi eliyle de g t r p uraya buraya assn. Ben o n u n szyle sigaramn kln bile s i l k m e m . R e i t Paa, m f t d e n s o n r a E m i r P a a ' y a r d . E m i r Paa geldi ve Halit beyin t e l g r a f dolaysyla arldn grnce yz rahat ve geni bir glmseyile aydnlan d : Kargann klavuzluunu kabul edecek a d a m l a r d a n deilim, dedi. nk b u r n u m u n temiz kalmasn i s t e r i m . Reit Paa, o n d a k i b u d e i i k l i e a m a d . u n d a n ki. Emir Paa, b u g n l e r d e m e m l e k e t ve m i l l e t s e v e r bir byk adamla yakndan ahbaplk ediyordu. Bu eski va lilerden Bekir Sami beydi. Ve M u s t a f a Kemal, Rauf bey, Albay Bekir Sami beylerin gittii yolun y o l c u s u y d u . Ge ni grl ve ok t e c r b e l i bir adamd. Sivas K o n g r e s i ' n de bulunmak zere o g n l e r d e Sivas'a gelmi, e r k e z Ziya beyin evine yerlemiti. Onun geliiyle Sivas er kezleri hemen hemen hep kuvay milliyeci oldular. B e k i r Sami bey de erkezdi ve Rauf beyin Sivas'a g e l m e s i n i drt gzle bekliyordu. Emir Paa'dan sonra srasyla arlan eraf, Halit beyin telgrafna pu! v e r m e d i k l e r i n i s y l e m e k t e a c e l e e t tiler. Bir v a l i o l a r a k S i v a s ' n p a d i a h a s i t a n t l m a s n v e bunun iin de ona sadakat yemini etmesini hi d o r u bulmuyordu. Halit beyin bu t e l g r a f t a n bekledii o k m e lunca bir sonu vard: Sivas halkn k o n g r e c i l e r i n ze585

rine ullandrmak istiyordu. Vali, en sonra Halit beyin en yakn akrabasnn bile bu telgrafa gler yz g s t e r m e d i i n i a n l a d v e ii r a h a t l a d . B u z n t d e b i t m i t i . N e yazk k i , z n t l e r i n a r k a s g e l e c e e b e n z e m i y o r d u : 2 8 A u s t o s ' t a g e l e n s t a n b u l g a z e t e l e r i n d e k i bir ha b e r Reit Paa'nn aznn tadn k a r a c a k gibiydi. Ga z e t e l e r , az b i r l i i e t m i e s i n e R e i t P a a ' n n S i v a s v a liliinden alndn yazyorlard. Paa, zaten aylardan beridir bu haberi bekliyor g i b i y d i . stanbul'daki H r r i y e t ve tilf Partisi'nin k o d a m a n lar, o n u byk u m u t l a r l a Sivas'a uurladklar halde o, o n l a r a ufack bir i y i l i k t e bile b u l u n m a m t . D e m e k ki Da m a t Ferit, en sonra kzm, onu idareci k a d r o s u n d a n t e kerlemeye karar vermiti. R e i t Paa'y o k z e n b i r t e k e y v a r d . i m d i y e d e k birok valiliklerde bulunmu, mebusluk bile etmi," bir kulbeye sahip olmak mutluluuna eriememiti. o luk o c u k yine akta kalacakt demek! Bri emekliye ay rlsayd, hi o l m a z s a b i r k a k u r u l u k bir gelir d e m e k o l a n b u p a r a ile s o k a a d m e z d i . Elli l i r a t u t a r n d a o l m a s g e r e k e n bu para, o n u n ailesini yoksulluktan kurtaramaz d. imdiye dek Reit Paa'ya trl cambazlklar yapt ran korkunun kayna ite buydu. imdiye dek Dahiliye Nezaretini en ar telgraflarla bombardman edemeyii nin biricik nedeni ite buydu. olacana varyordu. B t n kurnazl, d i p l o m a t a dil d k m e l e r i boa g i t m i t i . B t n bu korkularn kaynan elinden karan Reit Paa, b i r d e n b i r e gnlnn r a h a t l a d n d u y m a y a b a l a d . G e i m k a y g u s u n d a n d o a n byk k o r k u s u n u y e n e n Reit Paa, imdi Dahiliye Nezaretine kar d o z u g i t t i k e a r t a n bir f k e d u y m a y a b a l y o r d u . B t n m r n c e n a m u s ve erefiyle memleket hizmetinin yksek basamak l a r n d a b u l u n m u b i r i d a r e a d a m nasl o l u r d a b y l e e s k i bir uval, bir p a a v r a gibi t u t u l u p bir k e n a r a atla bilirdi? R e i t Paa, u z u n b i r f k e l i d n t e n s o n r a D a h i 586

Nezaretine u a n l a m d a bir telgraf e k t i : Valilikten uzaklatrldm gazetelerde okudum. stanbul'dan da bu haberi dorulayan t e l g r a f l a r aldm. Va l i l i k t e n a t l d h e r k e s e i i t t i r i l e n bir v a l i n i n b y l e b u h ranl bir z a m a n d a i banda bulunmas d o r u o l a m a y a c a n d a n Sivas'tan hemen ayrlmak zere yeni vali ge linceye dek vali vekilliini kime brakmam u y g u n g r lyorsa bildirilmesini dilerim. Reit Nazr Adil b e y d e n gelen karlkta g a z e t e haberine kulak a s m a y a r a k yine grevinde kalmas Reit Paa'ya bildirildi. Reit Paa'nn anladna gre, grevini bir ba kasna braktktan sonra Sivas'tan ayrlmak istemesi, o n u n y i n e v a l i l i k t e k a l m a s n s a l a y a n b i r p s i k o l o j i k ne den olmutu.

ye

ORTA

YAYLADA

YANAN

ME'ALE

17 Eyll 1919. Sir F. Robeckten Lord Curzon'a mektup .zmir'in Yunanllarca igali zerine, Mustafa Kemal'ce Er zurum'da balayan, Kasta monu ve Sivas'a yaylan bi harekete gre, Anadolu'da z gr bir cumhuriyet kurulmak zeredir. Anadolu'nun yksek yaylasndan birer ikier ayrlan ihtillciler, orta yaylaya yollanyorlard. Sivas Kongresi Eyll'n d r d n c gn toplanacakt. Yaylann yksek, m a s m a v i v e d u p d u r u g n d e k u z e y d e n g e l e n b y k ley lek s r l e r i y l e b i r d o l a y o r , s o n r a y a v a y a v a g n e ye doru iniyorlard. Mdafaay Hukukular da uzun ve toziu yollara dklerek gneye gitmeye alan ihtillci delegeleri ellerinden g e l d i i n c e selmetlemeye alyor du. Austos'un son gnleri gelip atmt. Alacak kon587

g r e n i n lideri hl Erzurum'dayd. Bo da d u r u l m u y o r d u . Bir yandan Mdafaay Hukukular, bir yandan M u s t a f a Kemal, durmadan teye beriye propaganda mektuplar yazyorlard. Bu almalar Mdafaay Hukuk konanda, ya da Mustafa Kemal'in yannda toplanlarak yaplyordu. Mustafa Kemal, ikinci ordu kumandanln yaparken tanm olduu airet reislerine, eyhlere uzun ve tatl mektuplar yazarak onlar dvaya balamaya ve Krt Taali C e m i y e t i ile n g i l i z I n t e l l i c e n s S e r v i s i ' n i n o r a l a r a s a m a k ta o l d u u ok tehlikeli zehirin etkisini y o k e t m e y e al yordu. M u s t a f a Kemal, b u n u n l a Erzurum'da s o n al malarn yapyordu. O da Sivas yaylasna inecei g n ve saati iple ekiyordu. Yola klaca g n anlalmt, a m a , en n e m l i en gel olan paraszlk z m l e n m e m i t i . Erzurum Belediye Bakan Zakir efendi, d r t yaylnn Sivas'a dek yzerden d r t yz liraya t u t u l a b i l e c e i n i sylemiti. Bu d r t yz lira ntsrden b u l u n a c a k t ? Bir a k a m y e m e i n d e M u s t a f a Kemal, arkadalarna : Hazr myz? d i y e s o r d u . M a z h a r M f i t b e y : Elimizde r k ark o t o m o b i l var. Karoserileri b e r b a t . K r k l e r i yrtk prtk. L m b a l a r da yok. Kar pit ya<acaz. Geceleri yola d e v a m etmek mecburiyetin de ka rsak karpit de yanmaz. Burada k a r p i t t e d a r i k et menin de imkn yok. rk ark, lmbal lmbasz gideceiz. A n c a k otomobil hepimizi ve eyamz nakle kfi mi? Tabi kfi deil. Rauf, S r e y y a , Hsrev, Raif b e y l e r l e s e n , C e v a t A b b a s v e M u z a f f e r o t o m o b i l l e r e t a k s i m oluruz. eyh Fev z i e f e n d i i i n d e y e r a y r l r . K e n d i s i n i E r z i n c a n ' d a n alrz. Recep Zht, Hayati, M e m d u h ve dier zabit arkadalarla e y a l a r m z d a a r k a d a n a r a b a ile g e l i r l e r . Gzel, paam. Ben de byle d n y o r d u m . A n c a k , - d r t a r a b a y a htiyacmz var. B u g n b e l e d i y e r e isi ile g r t m , u c u z a b i z e a r a b a t e m i n e d e c e k . F a k a t , d r t yz lira k a d a r bir p a r a y a ihtiyacmz o l a c a k . T a b i 588

yol b o y u n c c ve Sivas'ta da paraya ihtiyacmz o l a c a k . Kasamzsa malm. M u s t a f a Kemal Kalarn a t a r a k ve dilerini ska rak, gzlerini masann zerinde duran kahve f i n c a n n a d i k t i ve h a f i f b i r s e s l e ; Evet, b i r d e p a r a m e s e l e m i z var! d e d i . P a a m , siz b u m e v z u ile m e g u l o l m a y n z . E l b e t te bir tedbir dneceiz. Mustafa Kemal, birdenbire yerinden frlad. Yz kp krmz k e s i l m i t i : Ahmaklar, memleketi Amerikan mandasna, ingi liz h i m a y e s i n e t e r k e t m e k l e k u r t u i a c a k s a n y o r l a r . K e n d i rahatlarn t e m i n e t m e k iin b t n bir vatan ve t a r i h boyunca devam edip gelen Trk istikllini f e d a ediyor lar. M u s t a f c Kemal'in be paras yoktu. Bir g n o n u n yanndan d n e n Kzm bey, M d a f a a y H u k u k u l a r a b u haberi verdi. Para b u l m a d k a M u s t a f a Kemal, Erzurum' dan ayrlamayacakt. Zaten nizamname de temsil he yetinin masraflarn karlamak devini Mdafaay Hu kuk T e k i l t n a vermiti. O gn de M d a f a a y Hukuk'un elinde a n c a k s e k s e n lira k a d a r bir para v a r d . O za m a n a dek h a l k t a n yanlz bin be yz lira t u t a r n d a birey toplamlard. Bu para da gelen delegelerin yerle tirilmesine, telgraf haberlemelerine harcanm, suyunu ekmiti. Mdafaay Hukukular da be paraszd. B u iyi i n s a n l a r , M u s t a f a K e m a l ' e y o l p a r a s n n e r e d e n bulacaklarn bir t r l kestiremiyor, a r p a c k u m r u s u gibi dnp duruyorlard. En sonra akllarna bir ey geldi: oluk ocuklarnn ss eyalarn s a t a r a k paraya evirmek. Kadnlar, sslerinin arkasndan i s t e d i k l e r i n c e alayabilirlerdi.. Baka hi bir are yoktu. yice h e s a p l a y n c a g m e n l i k g n l e r i n i n , b t n b u s s eyasn e r i t m i o l d u u n u a n l a d l a r v e u m u t s u z l u a dtler. Mdafaay Hukuk dernei olarak da para iin hi bir kimseye ba v u r a m a z l a r d . B u d e r n e i n o k g l ve zengin grnmesi gerekiyordu. S k a n k u l a Hzr y e t i i r , d e r l e r , i t e , b u d a y l e

589

o l d u . H e y e t i Faale y e l e r i n d e n e m e K i i s u b a y S l e y m a n bey, hi k i m s e n i n y a p a m a y a c a eyi y a p t : M u s t a f a Ke mal'e gerekli olan paray Mdafaay H u k u k yelerine ver di ve onlar dnyalarca sevindirdi. Bu idealist genierin u m u t s u z l u k k u y u s u n d a nasl bocaladn g r e n eski, m e r t v e iyi y r e k l i a s k e r , o n l a r a y l e d e d i : o c u k l a r , ben bu iin aresini b u l d u m . B e n i m t a s a r r u f e d i l m i d o k u z yz liram var. Ben a l t m yan ge mi bir a d a m m . Allah'n rzasndan, milletin seimetinden b a k a bir dileim yok. Ben bu paray size v e r i r i m . Fakat bu paray v e r d i i m i ne paa, ne de baka hi bir kimse bilmeyecek. leride Mdafaay Hukuk'un paras olursa ve rirsiniz. Olmazsa hell olsun. Ben devletin verdii tekat a y l ile g e i n i r , g i d e r i m . - . Bu szleri dinleyen gen idealistlerin gzleri yasard. S l e y m a n bey, b u s r a d a g e r e k t e n o n l a r a o k b y k bir i y i l i k y a p m t . B u hi b i r l y e v u r u l a m a y a c a k k a d a r byk bir iyilikti. Gen adamlar, Sleyman beyin getirip verdii dokuz yz lirann s t n , yz lira da kendi a r a l a r n d a t o p l a y a rak btnlediler. Kzm bey bin liray M u s t a f a Kemal'e g t r p v e r d i i n d e o, g e n l e r k a d a r sevindi. Yol paras o l a r a k byle die d o k u n u r bir ey bulunabileceini hi bir vakit akl na getirmemiti. O z a m a n iin pek nemli olan bu paray eline alan M u s t a f a Kemal, ok sevinmiti. nk, bu parann bulun may bile Trk ihtillini engeller, zorlatrr, geciktire b i l i r d i . H e r ey o l a b i l i r d i , M u s t a f a K e m a l , p a r a y e l i n e alr a l m a z h e m e n M a z har M f i t beyi artt. Ona kasadarlk grevi veriyordu i M a z h a r M f i t , t a m a m , y o l p a r a m z var. A l s a n a bin lira! d e y i n c e a r m a k sras eski valiye g e l m i t i : Paam, nasl o l d u bu? Parmaklarn dudaklarna gtren Mustafa Kemal: z m n ye, ban s o r m a ! dedi. B u n u sylerken z o r b i r ii y e n m i bir i n s a n n s e v i n c i y l e y z p a r l y o r d u .

*
590

Artk en ok bir hafta, on gn iinde Sivas Kongresi'ne d o r u yola klacakt. Bu srada en nemli iler d e n biri de Sivas Kongresi'ne g t r e n yollarn gven al tna alnabilmesiydi. Kzm K a r a b e k i r Paa, Erzurum'a y a k n b l g e l e r d e o k sk v e e t k i l i g v e n t e d b i r l e r i a l d r m o l m a k l a beraber O r t a A n a d o l u ' d a n Sivas'a giden yol l a r o k b y k t e h l i k e l e r a l t n d a y d . Ali F u a t P a a d a b u . t e h l i k e l i y o l l a n d e m i r g i b i bir g v e n e m b e r i i i n e a l m , b u r a l a r d a n hi bir yrtc ku u u r t m u y o r d u . Bylece Si vas Kongresi'ne gidecek delegeler, her adm banda ko runarak, Sivas'a iletiliyordu. 20. K o l o r d u n u n b t n a r a l a r , S i v a s ' a g i d e c e k d e legelerin emrine verilmiti. Delegeler, kk gruplar ola r a k y o l a k a r l y o r v e k o n g r e z e r i n d e g e r e k l i bilgiler verilerek uyarlyorlard. Her g r u b u n yolcu ediliinden s o n ra Erzurum'a, Mustafa Kemal'e telgraf eken Ali Fuat Paa, onlarn zel d n c e l e r i zerinde de bilgi v e r m e k ten geri kalmyordu. M u s t a f a Kemal, bu telgraflar aldka evresindeki arkadalarnq da yksek sesle okuyor ve arkasndan bu en eski okul arkadan v m e k t e n de kendini alamyordu : B r a v o , F u a t , a r s l a n g i b i alyor! d i y o r d u . Ali F u a t P a a ' n n g z e l t e l g r a f l a r v e ald t e d b i r l e r y z n den vglere boulduu bir gn, zc bir haber o r t a l a l t s t e t t i . S i v a s K o n g r e s i ' n i n b a n d a bir k a r a d u mann dndn bildiren bu haber grnrde heyecan vericiydi. Mustafa Kemal: 29 A u s t o s ' t a E r z u r u m ' d a n ayrlmalyz! d i y e k e sin emrini vermiti ve herkes buna gre hazrlanmaya balamt. Arkadalarnn i i n d e yine en sabrsz M u s tafa Kemal'di. Mmkn olabilse kongreyi hemen yarn t o p l a m a k iin ku gibi Sivas'a uacakt. Ne yazk ki b t n e n g e l l e r bunu n l y o r d u . Her ey b i r y a n a , k o n g r e y i i s t e n i l e n g n d e t o p l a y a b i l m e k bile t a lihin gler yzne balyd. Sivas Kongresi, Mustafa Ke m a l i i n bir l m - d i r i m s o r u n u y d u . E r z u r u m K o n g r e s i g e r i M u s t a f a Kemal'i yle bir i m e k aydnl gibi p a r l a t 591

msa da bu daha ok Kzm Karabekir'e b y k bir a n s v e r m i , o n u b i r d e n b i r e b y k bir g o l a r a k m i l l e t e k a bul ettirmiti. Bir Sivas Kongresi ise M u s t a f a Kemal'in kiiliini btn dnyaya duyuracak ve Kzm Karabekir'i g l g e s i a l t n a a l a c a k t . V e a n c a k b y l e bir i h t i l l c i o l a rak milletin kaderine el atacakt. S i v a s K o n g r e s i , E r z u r u m ' d a Vesayet a l t n d a t o p l a nan kongreden anlam ve genilike ve yapaca etkice o k daha byk olacak ve btn psrklklara d u y u l a n k o r k u l a r a e r k e k e son v e r e c e k t i . O n u n iin M u s t a f a Ke mal, g e r e k t e n kanatlar olsa u a r a k Sivas'a g i d e c e k ve h r r i y e t asasn g n e e d o r u kaldracakt. M u s t a f a Ke m a l b i r de, s t a n b u l ' d a n A n a d o l u ' y a g e e c e i g n l e r i n arifesinde byle sabrsz ve heyecanlyd. B u r a d a k i e n geller de bir o denli tehlikeliydi. Btn i ve d d manlar el ele vermi, Sivas Kongresi'nin t o p l a n m a m a s i i n g r n r g r n m e z t e d b i r l e r a l m a k t a , t u z a k l a r hazrla-" m a k t a y d l a r . Evet, b u , s a b r t a n n c a r t a d a k a t l a y a c a g n l e r d e n bir g n d . le yemeindeydiler. M u s t a f a Ke mal, vaktiyle g n l l o l a r a k Enver Paa ve d a h a b i r o k laryla gidip talyan emperyalistleriyle arptklar g n l e r i a n y o r , b u a r a d a S r e y y a (Yiit) b e y i n d e o s a v a larda gsterdii yararlklar vyordu. O da g n l l saf larnda ve M u s t a f a Kemal'in kumandas altnda arpan lar a r a s n d a y d . T a m bu srada emir a v u u Ali, soluyarak ieri g i r d i : Paa h a z r e t l e r i , b i r t e l g r a f m e m u r u h e m e n s i z i g r m e k istiyor. Hangi telgraf m e m u r u ? Cevat Abbas'la yaver Hayati hemen dar frlamt. Cevat Abbas'n getirdii haber uydu : Sivas Valisi Reit Paa, zat devletinizin h e m e n telgraf makinas bana terif buyurmanz rica ediyor mu. Hayati beyin getirdii haber de a y n y d : Telgraf m e m u r u , Sivas Valisi Reit Paa'nn o k a c e l e v e h e m e n i a r e t i ile t e l g r a f h a n e y e t e r i f e t m e n i z i rica ettiini haber vermek zere gelmi, p a a m . 592

M u s t a f a Kemal, birdenbire kalarn atm, ciddile miti : G a r i p ey, d e d i . A c a b a S i v a s ' t a b i r h d i s e m i v a r ? Bu derece isticale neden lzum grld? Herkes meraklanmt. Sreyya b e y : Paam, herhalde merak edilecek bir ey deildir. Bilirsiniz Reit Paa o k h a s s a s ve o k venhamdr. H e r k e s b u n d a bir b i t y e n i i o l d u u n u s e z m i , t r l belkiler zerinde kafa yormaya balamt. Bir ihtillcinin, e n k k belkilere n e m v e r m e s i , onlar yabana atmamas gerekti. Mustafa Kemal, yeme ini yarda brakarak dalgn, merdivenlerden aa indi. M u s t a f a Kemal'le arkadalar t e l g r a f h a n e y e vardk larnda telgraf m e m u r u hl Reit Paa'nm uzun t e l g r a fn a l m a y a u r a y o r d u . M u s t a f a K e m a l ' i n t e l g r a f h a n e y e girmesiyle telgraf m e m u r u telin b r u c u n d a k i Reit Pasa'ya : Paa hazretleri geldi. imdi telgrafnz k e n d i s i n e v e r i y o r u m , dedi ve t e l g r a f n alnd ktlar M u s t a f a K e m a l ' e v e r d i ve o n a : Sivas Vaiisi Reit Paa hazretleri m a k i n a banda efendimize muntazr bulunuyor, bu telgraf veriyorlar, de di. Ve ona, oturmas iin yer gsterdi. Yeniden m a k i n a nn b a n a g e e n t e l g r a f m e m u r u t e l g r a f n , g e r i s i n i d e almaya alt. Mustafa Kemal, oturduu yerde iinden telgraf oku yor, o k u d u u ktlar da e v r e s i n d e dikilen a r k a d a l a r n dan Mazhar Mfit beye veriyordu. O da o k u d u u kd hemen sradaki arkadana uzatyor, bylece hepsi t e l graf sessizce okuyordu. Herkes o k u d u u telgraf zerin de bir eyler dnyor, f a k a t hi k i m s e d n c e s i n i s y l e m e y e c e s a r e t e d e m i y o r d u . Kesin bir ey s y l e m e k h a k k yalnz M u s t a f a K e m a l ' i n d i . T e l g r a f b i t m e d e n o r t a y a bir dnce atmak da d o r u deildi. Bu telgraf, k e s t i r i l e b i l e c e i gibi Reit Paa'ya Sivas' ta k u k u l u haberler v e r e n Fransz subay B r u n o ' n u n iiy le ilgiliydi. Yalnz, e v r e s i n d e k i l e r , d i k k a t l e M u s t a f a K e m a l ' i n y z n e b a k y o r l a r , o n u n b u k o n u d a neler d n d n y 593 2/F. : 38

znn mimiklerinden anlamaya alyorlard. O n u n ne d n d n anlamak o k g t . Son kerte kritik bir haberi o k u r k e n ara sra glyor, tek szck sylemiyor d u . in bir n o k t a s n d a bu gller, M a z h a r M f i t b e y e pek g a r i p g e l m e y e balamt. Reit Paa, t e l g r a f n bir yerinde ok heyecan ve endie verici szler sylyordu : Kongreyi b u r a d a atracaklar, hepinizi t o p t a n y a kalayacaklar! Evet, bu haber b s b t n yersiz olamazd. Y a p l a m a y a c a k bir ey deildi. Telgrafn alnmas bitince M u s t a f a Kemal, telgraf m e m u r u n a : Paa hazretleri, ltfen biraz intizar buyursunlar, h e m e n kendilerine c e v a p arzedeceim! dedi ve s o n r a evresini merakla sarm olan arkadalanna dnd ve hepsinin gzlerine b a k a r a k : ocuklar, verin bana u ktlarn hepsini! diye rek herkesin elindeki ktlar toplad. Bir daha d i k k a t l e hepsini okudu. Telgraf tamamiyle okuyup bitirdii a n a dek, hepsinin gzleri gayri ihtiyar paaya ve y z n d e k i mimikleri tetkike dalmt. Telgraf okurken vali paa, s a n k i karsnda imi- d e k o n u u y o r m u gibi y z n d e k i hatlar ve renkler devaml ekilde deiiyor, k h hiddet, k h n e f r e t arz ve i f a d e ediyor, k h istihfaf ve istihza be lirten izgiler yzne yaylyordu. Fakat, heyeti u m u m i y e s i y l e paann sinirlendii ve Reit Paa'nn izahatn kaytszlkla karlamad ak ak grnyordu. M u s t a f a Kemal, telgraf bu biimde ikinci kez o k u yup bitirdi ve sonra, kendine dikilmi olan arkadalarnn s o r u c u gzlerinde baklarn gezdirdi. Arkadalarnn yz lerinde zmlenmesi ok g bir bilmecenin derin me rak okunuyordu. Bu bilmecenin anahtarn karp o r t a y a atmakta gecikmedi: Gln! dedi ve sonra o t u r m u kendisine merak la b a k a n telgraf memurlarndan da saklanacak bir eyi olmadn gsterircesine yksek sesle Mazhar M f i t be ye nledi: Azizim, Mazhar Mfit, dedi. Bunlar hakikaten g l n eyler. Franszlar Sivas' igal edeceklermi. K o n g r e nin toplanmasna msaade etmeyeceklermi. Sonra, bu 594

f i k i r l e r i n i d e i t i r m i l e r , d v e l i i t i l f iyi a l e y h i n e t e z a h ratta bulunmamak artyla kongrenin toplanmasna m s a i t b i r hal a l m l a r . B e n i t e v k i f e t t i r e c e k l e r m i , u y m u , b u y m u . Fakat, vali p a a n n k a n a a t i n e ve Dahiliye Naz rndan Fransz Binbasnn b e y a n a t n a u y g u n o l a r a k a l d i f r e telgrafnn m n d e r e c a t n d a n edindii f i k r e n a z a r a n kongreye m s a a d e etmeleri bir tuzakm. Bu ve s i l e ile h e p i m i z i b i r a r a d a y a k a l a y p , mill m c a d e l e r u hunu da boacaklarm. Kongreyi Sivas'ta deil Erzin c a n ' d a toplamal imiiz. Reit Paa da b t n b u n l a r a inanm o l a r a k bizi d nceleri istikametinde harekete sevketmek iin vicdan bir vazife yaptna kani bulunuyor. Mustafa Kemal, bunlar, iinde birok duygu trleri b u l u n a n b y k b i r f k e i l e s y l y o r d u . in s o n u h e n z gelmemiti. Telgraf, eski Sivas mebusu Rasim beyin. Raif H o c a ' y a e k t i i t e l g r a f a l m a y a a l y o r d u . M u s t a f a K e m a l ' i n hz k e s i i m e m i t i . : Teessf ederim ki, diye yeniden grledi. Reit Pa a d a , R a s i m bey d e m a n e v b i r t e z e l z l e u r a m l a r . i m di paaya gereken cevab vereceim. Fakat bu ne gaf let, ne bilgisizlik ve ne g r ktl. Bir Fransz B i n b a snn geliigzel atp t u t m a s n d a n ibaret szler. Sivas'n i g a l i k o l a y m? F r a n s z l a r b u n u h a n g i k u v v e i s e f e r i y e ile h e m e n c e c i k y a p a b i l e c e k l e r ? Arkadalar, buna nasl inanabiliyorlar? A l e l a d e bir p r o p a g a n d a ve blf karsnda arkadalarmzn m a n e v i y a t krklna u r a m a l a r a y a n h a y r e t t i r d o r u s u ! Mustafa Kemal, bu szleri syleyip bitirdikten son ra bir moral graniti biimini almt. Birer kahve ielim de vali paaya cevap arzedeHm, d e d i . Bir s i g a r a y a k a r a k o t u r d u u s a n d a l y e d e n k a l k t v e muhabere salonunun iinde sert admlarla dolamaya b a l a d . S i g a r a s n b i t i r d i k t e n s o n r a k a h v e ile y e n i b i r s i g a r a y a k t ve : Ne Sivas' igal edebilirler, ne de k o n g r e y e m a ni olabilirler. Ancak her ne olursa olsun bizim bir an n ce Sivas'a g i t m e m i z iktiza ediyor. Hareketimizi m m k n 595

o l d u u kadar tacil etmeliyiz. Greceksiniz, biz Sivas'a g i t m e d e n n c e Fransz Binbas B r u n o efendi ve arka d a l a r Sivas' t e r k e d e c e k l e r d i r . Granitten bir moral heykeli gibi o r t a d a dolaarak bunlar syleyen Mustafa Kemal, kendisini merak ve s e vinle dinleyen arkadalarn da birer moral kayas bi imine getirmiti. Mazhar M f i t bey, bunun z e r i n e : Haklsnz, p a a m , d e d i , bize h i b i r ey y a p a m a z lar. Karmzda m i l l e t i n i r a d e s i n i n l e y e c e k h i b i r kuv v e t yoktur. Reit Paa'y m a k i n a banda, fazla beklet memeniz mnasip olacaktr. Mustafa Kemal: Doru sylyorsun, zaafmza hamledebilirler, de di ve Reit Paa'ya v e r i l e c e k karl y a z d r m a y a ba lad. Bu gerek Vali Reit Paa'nn, g e r e k s e Rasim beyin b t n gereksiz k u r u n t u l a r n ykacak g t e bir karlk t.

Mustafa Kemal, kendi istei ve Mdafaay Hukuk ularn da daha byk isteiyle Erzurum hemehriliine kabul edildikten s o n r a artk gnl rahat olqrak Sivas'a g i t m e y e h a z r l a n y o r d u . M u s t a f a K e m a l , R a u f b e y , Raif Hoca, karargh erknnn o u n l u u , M a z h a r M f i t bey, S r e y y a bey, 29 A u s t o s g n o t o m o b i l l e yola k a c a k lard. 28 A u s t o s a k a m heyeti temsiliye yeleri bir kez d a h a Kzim' K a r a b e k i r ' i n evinde toplandlar. K o n u u l u p grld. Son i siyasetin alm olduu yn ylece yo rumland: Padiah ve onun yardaklar olan hkmet a d a m l a r , T r k i y e ' n i n b l n m e s i n e k a r a r v e r m i l e r d i r . s t a n b u l ile m e m l e k e t i n b i r b l m n n n g i l i z m a n d a s a l t n a g i r m e s i n e raz o l m u l a r d r . zzet Paa ilde k i m i n a m u s l u kiiler b u n a k a r d i renmekte ve Amerikan mandasn ktln daha yeni o l a r a k g r m e k t e d i r . Erzurum'da t o p l a n a n l a r ise i ve d dmanlarn btn zorbalklarna sonuna dek kar koyarak milleti esarete dmekten korumak istemekted r. En sonra, hi bir k u r t u l u aresi k a l m a z s a y a p l a c a k 596

i memleketin btnlne d o k u n u l m a m a k zere A m e rikan mandas altna g i r m e k t i r . Sivas'taki 3. Kolordu Kumandan Salhattin beyden gelen ifre telgraf ilerin y o l u n d a gittiini g s t e r i y o r d u . Sivas'ta yaplacak kongreyi her trl grnr g r n m e z tehlikeye kar korumak zere tedbir alnyordu. Atl ve katrl svari mfrezeleri m e y d a n a getirilerek b t n l e n m e k t e ve Sivas'a t o p l a n m a k t a y d . A m a s y a ' d e k i i s t i h k m t a b u r u ile k o l o r d u o n c u a l a y S i v a s ' a d o r u y o l a k a rlmt. Bu t o p u alayndan bir t a k m , b v a s a varm bu lunuyordu, inzibat blnn bana en gvenilir subay lar v e r i l m i t i . Yine g v e n i l i r k i m i p o l i s l e r l e j a n d a r m a e r a t, sivil giydirilerek kongre e m r i n e verilmek iin aleste b e k l i y o r d u . S i v a s ' n belli b a l g i r i v e k y e r l e r i n e p o s t a l a r d i k i l m i t i . Halkn m o r a l i h e r t r l y o l d a n y k s e l t i l m e y e allyor, b i r y a n d a n d a k o n g r e e m r i n d e a l m a k zere bir gazetenin karlmas iin hazrlklar yaplyordu. Kzm Karabekir, M u s t a f a Kemal ve arkadalarnn Sivas Kongresi iin yola kacan Erzurum yolu zerin deki btn kumandanlklara bildirdii gibi Sivas'taki 3. Kolordu Kumandan Salhattin beye de yazm ve parlak bir karlama treni hazrlamasn, yolcularn Erzurum' d a n da ayn parlak t r e n l e u u r l a n a c a n b i l d i r m i t i . 29 Austos sabah. Kzm Karabekir'in hazrlatt binek otomobiliyle birka yayl. Mustafa Kemal'in ka r a r g h n n n n d e b e k l i y o r d u . M u s t a f a K e m a l . Rauf b e y , Raif e f e n d i , E r z i n c a n e y h i F e v z i e f e n d i ile o n l a r a y o l d a l k e d e c e k iki k u m a n d a n , b e s u b a y , e s k i B i t l i s V a l i s i M a z h a r M f i t , eski zmit M u t a s a r r f Sreyya beyler yer lerini almaya hazrlanyorlard. Hepsi, birka gn n c e bir o t o m o b i l kazasnda sa katlanan aya yznden merdivenleri inemeyen ve evi nin penceresi nnde o t u r a n Kzm Karabekir'le helllatlar. M u s t a f a Kemal'le Rauf bey. Kzm K a r a b e k i r ' e sarlarak ptler ve aada bekleyen otomobillerine bin diler. Otomobillerle eyalar tayan arabalar grltlerle yola kt. Btn Erzurum halkyla kalabalk bir a s k e r ktas, onlar stanbul k a p s n d a n u u r l a r k e n parlak bir 597

yayla gnei, gerek yolcularn, gerekse halkn yznde bir u m u t aydnl gibi parlyordu. Kzm Karabekir, d r b n n gzlerine yerletirerek bu u m u t kafilesinin arkasndan sevgiyle, efkatle, sevin l e u z u n u z u n b a k t . K i l o m e t r e l e r c e , o n l a r b a k l a r y l a ko valad ve onlara hayrl yolculuklar dileyerek dualar etti. R u h u n d a b i r m u t l u l u k , b i r s e v i n d e n i z i k a y n y o r d u . Evet, g l n yars yenilmi saylabilirdi. Her balang, g l k l e r l e d o l u y d u . M i l l k u r t u l u k a v g a s ise h e p s i n d e n g olacakt elbet! Erzurum, btn dost ve dman dnyaya u parola y haykrmt. Ya bamszlk, ya lm! Trk, h r y a a y a c a k , l r k e n d a h i h r l e c e k t i . M u s t a f a K e m a l g i b i , R a u f g i b i iki k a h r a m a n b u i m a n l a gidiyorlard. Kzm Karabekir, arkadalarnn gittiinden ve eh resinin boaldndan z g n s e de, a m a c a biraz d a h a yak laldndan sevinliydi. Sonra, aylardr sregelen g r l t l patrdl bir y o r g u n l u k t a n da kurtulup, yle sereserpe birka gn dinlenecekti. O, bu duygular iinde din l e n m e y e h a z r l a n r k e n , y a v e r i i e r i g i r d i v e o n a kt b i r haber tayan bir telgraf uzatt. Bu, Harbiye Nezaretinden g e l i y o r d u . Harbiye Nazr, kuvay inzibatiye denen gerici kuvvetlerin k u r u c u s u S l e y m a n efik Paa'yd. Sleyman e f i k Paa, Ali F u a t P a a ' y g r e v i n d e n u z a k l a t r y o r ve yerine reaksiyoner bir paann vekil olarak atandn bildiriyordu. ifreli yazlmas gereken byle bir telgrafn a k t a n aa her yana ekilmi olmas, Karabekir'i ok zd. stanbul, A n a d o l u ' d a bir tek ie y a r a r k u m a n d a n b r a k m a m a k iin byk admlar atyordu. Bilinmez, g n n b i r i n d e b y l e b i r e m i r k e n d i s i i i n d e g e l e b i l i r d i . Er z u r u m Kongresi'nin k e n d i s i n i n himayesi altnda yapldn d n y a biliyordu. Bu, Ali Fuat Paa'y r k t e c e k , sindire cek mi sanyordu stanbul? O, apraz fieklii sarnacak, filintasn eline a l a c a k ve batda d m a n a kan kustur maya balayan kuvay miliyecilerin yannda Yunanllarn karsna bir u m u m kuvay milliye kumandan olarak di kilmekte gecikmeyecekti.

*
a*

598

 hurda o t o m o b i l ve yayl a r a b a bir dizi olarak yola koyulmu, tangr tungur gidiyordu. Austos sonu o l d u u n d a n g k y z artk b u l u t l a n m a y a balyor, yamur yamadndan otomobillerin kaldrd toz bulutlar g n e t e daha ok sarararak geriye, arabalara doru srk leniyordu. Alnan karara g r e her a r a gidebildiince s r p gidecek ve hep beraber mola verilecek yerlerden s o n r a ilk t o p l a n m a y e r i H a f i k o l a c a k t . O n d a n s o n r a , t a m b i r k a f i l e olarak yola klacak ve Sivas'a bylece girile cekti. M u s t a f a Kemal'in Erzurum halknn, kendisini eh dna dek - u u r l a y a r a k : Allah m u v a f f a k etsin, hayrl olsun! diye dua edi lerini dndke minnet duygularyla gzleri yaaryord u . O, Erzurum halkyla tanal az olmusa da bu halk, o n a i n a n y o r d u . B u n d a n d o l a y o n u n g e i p g i t t i i yol b o y u n c a kl b i r k u r t u l u u m u d u d a u z u y o r d u . H a l k S i v a s ' ta ve o n d a n sonra ok yararl iler baarlacana da ina n y o r d u . Kafile, Erzurum'dan e p e y c e uzaklamt. Bu, ya ya yolcularn iki- saatte kestirebilecekleri bir yoldu. M u s t a f a Kemal, kendi hlyalarna gmlmt. Gzleri h e p , geecekleri yol zerindeydi. Sivas'a dek k i m bilir o n l a r n e t e h l i k e l e r b e k l i y o r d u ? E l z V a l i s i Ali G a l i p d e hi aklndan kmyordu. Kzm Karabekir de sanki ne d e n onun temizlenmesine engel olmutu? Ebulhindili Ca f e r ' i n 30-40 k i i l i k k u v a y m i l l i y e e t e s i , o n u l d r m e k i i n e m i r almken, Karabekir sanki niye onun ldrlmesini istememi ve onlar yolundan alkoymutu? nk, t e h likede olan Karabekir deildi de ondan. rin M u s t a f a K e m a l , b u s r a d a a r k a d a k i o t o m o b i l d e ey gaziler marnn sylendiini iitti. Dnd, bakt: Bu nu syleyen Mazhar Mfit beydi. Daha yksek sesle! diye bard. B u n u n zerine b t n a r k a d a l a r hep bir azdan : E y g a z i l e r , yol g r n d y i n e h u d u t b o y u n a , o k t a n b e r i h a s r e t i d i k t a t l T u n a Suyuna!.. arksn sylemeye baladlar. , Uzaklardaki mavi, mor ve erguvan renklere brn m dalarn zerinde ak bulut ynlar toplanyor, y u 599

kardan vadilere doru gittike serinleen bir rzgr e s i yordu. Gkyz de iyice bulutlanmaya balamt. G ne, b u l u t ynlarnn ardndan u r a y a b u r a y a altn o k lar yadryordu. B o d u r s t l e r ve g e n k a v a k l a r a l t n d a k a y n a y a n bir p n a r b a n d a y e m e k m o l a s v e r i l d i i n d e vakit leyi geiyordu. Eyll'n d r d n d e S i v a i K o n g r e s i alacakt. Z a m a n ok deerliydi. Makinalarn. atlarn ve insanlarn da din lenmesi gerekiyordu. M u s t a f a Kemal, inip su banda e l i ni yzn ykayarak yolun tozlarn temizledikten s o n r a b i r y e r e iliti v e : Yemeimizi yiyelim, dedi. Nevaleler o r t a y a d k lnce le yemeinin pek yavan olaca anlald. Su banda daha nceden yer alm kyl yolcular da yav a n azklarn y e m e k t e y d i l e r Peynir, zeytin ve k u r u e k mekle yaplan le yemeine kyller de b i r k a ba k u r u soan . katarak zenginletirailer. Yolculardan hi biri bu yoksul yemei y a d r g a m a d . P n a r n buz g i b i s u y u n u k a t k e d e r e k a k u r t g i b i y e d i l e r . H e p s i , bir l e n m i g i b i , i t a h l a v e z e v k l e y e m e k l e rini yedikten sonra, yine. otomobillere ve yayllara d u l dular. Konuarak, glerek yol alyorlard. Gkyz, g i t t i k e bulutlanyor, serin rzgr, yolcularn yzn y a l a yp g e i y o r , y o l b o y u n d a k i k a v a k l a r n sk y a p r a k l a r n g rltyle rpndryordu. kindiye d o r u gk g r l t s ve i m e k l e iddetli bir sanak, bir yaz sonu y a m u r u b o a n m a y a balad. nden giden o t o m o b i l i n k r k l e r i her ne kadar r t l d y s e de bunlar yrtk prtk o l d u u n d a n y a m u r ieri geiyor ve yolcular slatyordu. Sular, paann yznden, byklarnn u c u n d a n a a szlyordu. ine ekilerek bzlen M u s t a f a K e m a l , sanan iddetine bylece kar koymaya alyordu. O d a o t o m o b i l l e r d e k i a r k a d a l a r g i b i t e p e d e n t r n a a s l a n m t . Yayl a r a b a l a r d a y o l c u l u k e d e n l e r o n l a r d a n d a ha anslyd. Perdeleri indirilmi olan arabalarn d a m l a rnda trampet alan yamur, bir trl ieri yol bulam yordu. Geceyi geirecekleri kye vardklarnda ortalk iyice kararmt. Yamur da hl yap duruyor, y a m u r u n ve 600

karanln zifir gibi k a r a perdesi, ara sra keskin i m eklerle p a r a l a n y o r , d e n yldrmlar, d a l a n sarsyor, yollardan seller g i d i y o r d u . Kye vardklarnda d a h a n c e d e n onlarn g e l e c e i ni bilen ve yollarn bekleyen kyller, bu T a n n k o n u k larn nereye k o y a c a k l a r n bilemediler. M u s t a f a K e m a l ' in kim olduunu ve ne yapmak istediini onlar da Erzu rumlular gibi biliyorlard. Kyn en b y k evi. iki toprak yer odal olanyd. B u evi o l d u u g i b i M u s t a f a K e m a l ' e a y r a n k y l l e r , b r arkadalarn baka evlere yerletirdiler. M u s t a f a Kemal de en yakn a r k a d a l a r n bu o d a l a r d a n b i r i n e ald. Y o l cularn adamakll slandn gren kyller, o c a a bol o d u n a t a r a k p a r l a t t l a r . H e r k e s i n ilk y a p t i s o y u n u p dknp snmak ve k u r u n m a k oldu. Kyller biraz son ra ellerindeki en gzel yiyeceklerini konuklarn n n e getirdiler. Mustafa Kemal ve arkadalar evlere yerleir k e n bir baskna u r a m a m a k iin n b e t t e r t i b a t d a a l dlar. Karnlarn d o y u r u p k u r u n d u l a r v e scak o d a l a r d a e r k e n k a l k m a k z e r e u y u m a y a , altlar. Y e r l e r e s e r i l e n yataklardan bit almak korkusuyla rahata bir uyku ek mekten de yoksun kaldlar. Mazhar M f i t de M u s t a f a Kemal'in yerletii evin teki odasnda bir sandalyeye oturup b r n e de bacak larn uzatarak k e s t i r m e k zereyken M u s t a f a K e m a l ' i n odasndan bir ses g e l d i : Muzaffer, Muzaffer! Giyneiyle y a t a a uzanm olan yaver hemen kalkp b r odaya kotu. Biraz sonra da dnd : Paa biraz rahatsz, dedi. Atei var, ne y a p a l m ? Mazhar M f i t bey hemen yerinden frlad. M u s t a f a Kemal'in yanna g i t m e y e d a v r a n a r a k : Hemen D o k t o r Refik beyi artalm! diyerek o n u n odasna girdi. Ona da Refik beyin a n l m a s n syledi. O direndi: Refik beyi rahatsz e t m e y i n , d o k t o r l u k bir e y i m yok. oktan Refik b e y e h a b e r salnm ve g e n d o k t o r

601

koarak gelmiti bile. Refik bey, hemen paaya derece koydu. Arkadala rna : Atei 3 7 , 5 , bir ey deil, biraz tm! dedi. He men ocakta ay kaynattlar. Paa scak ayla bir iki a s pirin ald. Anlalan bu, gndzn yedii yamurun bir azizliiydi. Refik bey onun yanndan ayrlrken : ' Gemi olsun paam, dedi. Sabaha kadar arslan gibi olursun! Yatmaya giderken de Yaver Muzaffer beyle Mazhar Mfit beye yle salkta bulundu : Paann zerine biraz kalnca bir eyler rtn ve terletmeye gayret edin. Denildii gibi Mustafa Kemal'in stn skca rtt ler ve ekildiler. Paa sabaha dek uyku ile uyanklk ara snda saatlan glkle bitirerek yerinden kalkt. Odann ii karanlkt. Ocaktaki a t e kl balamt. Akamki ya murun serinlii bir yerlerden odaya szyordu. Erkenden yola klacakt. Herkesten n c e kalkmas gerekiyordu. O biliyordu ki. bundan sonra, en kk davranlarda bile rnek olmak zorundayd. Bu dva, ancak byle yrye cekti. Bu dvay sonuna dek ciddiye alan bir tek kendi siydi. Herkes, her eyde ba ekmeyi ondan bekliyordu. Mazhar Mfit beyle tekiler, hasta paann herkesten n ce kalkmi olduunu grerek atlar, onlar da sandalye lerinden inerek yataklarndan kalkm oldular. afakla beraber yine yola koyuldular. Bu akam. Er zincan'da olmalar gerekiyordu.. Yollar ok bozuktu. u kurlardan atlaya. sraya giden, otomobiller ikide bir ar za yapyor, onlarn onarm srasnda ok deerli daki kalar, belki de saatlar yitip gidiyordu, l e olmutu. Er zincan'a da daha ok vard, Mustafa Kemal, arkadala rna : Hi bir yerde mola vermeyelim, dedi. Zaten pey nir, ekmek, zeytin yiyecek deil miyiz? Arabalarda yenilsin. Emir kesindi. Arabalarn arasra. bozulmalar yzn den yitirilen zaman kazanmak iin elden geldiinde hzl gidilecek ve olur olmaz yerde durulmayacakt. Erzincan'a bir saat kala aalk bir su banda Mus602

t a f a Kemal'i a r k a d a l a r n bekleyen Erzincan m u t a s a r r f , a s k e r l i k u b e s i b a k a n ile d a h a b i r k a k i i , o n l a n a r a b a l a r n d a n i n m e k ve bir k k mola v e r m e k zorunda braktlar. B a n d a i n d i k l e r i bu s u , gazl b i r s u y d u . B e l k i d e t a h l i l i y a p l m a m o l d u u iin ismi ve h u s u s i y e t i m e m l e k e t e m e h u l e n n e f i s b i r m a d e n s u y u idi. Y o l c u l a r b u i f a l sudan bol bol itiler. Erzincanllar, bu suya Ekisu diyorlard. Yolcular, Ekisu'yun bandan ayrlarak Erzincan'a vardklarnda a k a m olmutu. Erzincanllar, M u s t a f a Ke m a l ' l e a r k a d a l a r n b i r l e n l e a r l a d l a r . M u s t a f a Ke m a l , o r d a t o p l a n a n E r z i n c a n ileri g e l e n l e r i n e b y k v e k u t s a l bir savaa atlm olduklarn anlatt. Erzincanl l a r d a y u r t l r y a k l p yklm y u r t t a l a r d . O n u a n l a m a k ta gecikmediler. Bu savata onunla birlikte olduklarn ve bu uurda s o n d a m l a kanlarn a k t m a k t a n geri dur mayacaklarn sylediler. Mustafa Kemal, dvasna inanan i n s a n ynlar a r a s n d a kendini pek m u t l u duyuyor, se v i n i y o r d u . O n u n d v a s n a inanan insanlar, her g n gibi byyordu. Erzincan'n sabahnda sereler barp armaya balarken Mustafa Kemal ve arkadalarnn otomobil ve y a y l a r a b a l a r d a b a t y a d o r u Sivas y o l u n a d i z i l d i . K a f i l e h e r iki y a n d a n s a r p d a p a r a l a r n n b i r b i r i n e ycjnamasyla m e y d a n a gelen dar boaza vardnda garip bir o l a y oldu. B o a z b i r k a jandarma subay ve onlarn em r i n d e k i j a n d a r m a l a r c a kapatlmt. Mustafa Kemal, jandarma subaylaryla jandarmala rn otomobillerin yolunu kestiklerini g r n c e biraz irkil m e k l e beraoer armad. Bu adamlarda aumanik deil de itene benzer bir tel, bir tehlike karsnda gste r i l e n bir k o r u m a p s i k o l o j i s i gze a r p y o r d u . M u s t a f a Ke m a l , onlarn bu ruh durumunu anladktan sonra sordu : N e d i r , ne o l u y o r ? Subaylar, hep bir azdan : E f e n d i m , D e r s i m Krtleri boaz tutmulardr, teh l i k e var, g e i l m e z . M e r k e z e k u v v e t g n d e r i l m e s i n i yazdk. O kuvvet gelince tertibat alarak hcum edeceiz ve e603

kiyay pskrterek yolu aacaz. Ancak o zaman g e e bilirsiniz. . . ' Peki, bu ekiyann kuvveti nedir? Neresini ve na sl tutmu? Ne kadar kuvvet ve ne zaman gelecek? diye sordu. T H i birini kesin olarak bilmiyoruz. Biz yalnzca haber aldk. . ' Mustafa Kemal, ya tahtaya basamazd: Fakat, biz bu muamma zlnceye kadar bek leyemeyiz. Erzincan'a dnsek kim bilir ne kadar zaman orada bekleyeceiz. Bizim iimiz pek acele, biz her e y e ramen yolumuza gitmeliyiz. Mustafa Kemal, bir yandan konuurken, bir yandan da ekiyaca tutulmas akla gelen tepeleri gzleriyle t a ryordu. Uzakta Mercan dalarnn kl rengi ve plak manzaras, bir ekiya klah gibi ykseliyor, yakn tepe lerdeki amlk ve meeliklerde doal olmayan hibir ey gze arpmyordu. Dersim ekiyas, geri eskiden- beri bu boazlarda adi soygunlar yapp duruyorsa da Mustafa Kemal'in bu kez aklna gelen belki bunlardan baka bir renk tayordu. Elziz'e vali olarak gnderilen ve kendisini Sivas'ta fena halde faka bastrm olan Ali Gaip namussuzu. Der sim ekiyasnt kkrtm ve rgtl bir baskna hazrlan m olabilirdi. u srada Kzm Karabekir'e yle ierliyor du ki, imdi karsnda olsa onu adamakll azarlayabilirdi. te bylece Ebulhlndili Cafer beyi yolundan alkoy makla, Kzm Karabekir dvaya ok byk bir ktlk yapm oluyordu. Cafer, bir ayak n c e bu hergeleyi te mizlemi olsayd, imdi u geidin kapanmas akla g e lebilir miydi? Evet, bu ekiya ii siyas bir yn tayor du. Belki de ortada hibir ekiya filn yoktu da Ali Galip byle kuku verici bir haber, bir balon uurmu olabilirdi. Frat rma, biraz teden al al akp gidiyordu. St ve kavaklarla rtl rmak boyundaki bahe ve tar lalar bombotu. Oralarda ne bir hayvan, ne de bir insan kmldyordu. Cok ykseklerden lklar atarak turna ka tarlar ceiyor, ar ar gneye doru iniyorlard. Yamur dan tozlar bastrlm, hava da biraz serinlemlti. Gneye 604

d o r u koan kaln y o r g a n a benzer bulut ynlannn a r a sndan g n e bir kyor, bir kayboluyordu. Frat b o y u n d a ince bir d u m a n uzuyor, kavaklarn v e s t l e r i n gv deleri bu sis i i n e bir batp bir kyordu, hava sndka bu duman ykselerek dalara yaylmaya balamt. Be dakikann yitmesi bile M u s t a f a Kemal'i d n d r y o r d u . Sivas Kongresi'nin m u t l a k a bilinen g n ve saatte toplan mas gerekiyordu. Erzurum-Sivas yolunu hesaplanm olan saatte kestiremez de gecikir, yollarda kalrlarsa ok teh likeli sonular m e y d a n a gelebilir, btn iler alt st ola bilirdi. D e r s i m e k i y a s y z n d e n y o l l a r d a k a l m a l a r . Ali G a lip n a m u s s u z u n u n p r e s t i j i n i arttrr, stanbul'u u m u d a d rebilirdi. Bu da yeni yeni balam olan moral yksel mesini b i r d e n b i r e nler ve meydana g e l m i olan da y kabilirdi. anakkale'de, Anafartalar'da tpk b u n u n gibi tehlikeli, h a t t k o r k u n bir geidi k o a r a k nasl g e t i i n i v e a r k a s n d a n o b i i m d e g e e n k u v v e t l e r l e d m a n nasl s i l i p s p r d n b i r k e z d a h a a n d . B u r a s d a y l e bir yerdi. Burasn da ylece olanakszlk d n c e ve d u y g u larna m e y d a n o k u y a r a k geecekti. O n u a n c a k k e n d i y reksizlii ve rkeklii durdurabilirdi. Bunlar da kendi ni telikleri arasnda bulunan nesneler olmadndan boaz dan geilmesi demek ki kesinleiyordu. <tO h a l d e k a r a r ? T e h l i k e y i g z e a l p y o l a d e v a m e t m e k . B a k a - a r e m i z yok. d i y e d n e r e k g e i t e r t i b a t zerinde kafasn altrmaya balad. O s m a n (Tufan) beyin balarnda b u l u n d u u hafif makinal tfeklerle gerelenmi birka arkadan bulunduu otomobil ne s r l d . S a d a n s o l d a n g e l e c e k uzak m e s a f e d e k i a t e l e r e ehemmiyet vermeyerek otomobiller seri hareketle ose z e r i n d e ileri y r m e y e d e v a m e d e c e k l e r , v u r u l a n , l e n olursa onlarla megul olunmayacak, t a m ose zerinde ve yaknndan oseyi kapayan ekiyaya temas edilirse hep otomobillerden atlayacaklar ve sa kalanlar salam o t o m o b i l l e r e b i n e r e k v e hzlca ileri u z a k l a a r a k y o l l a r n srdreceklerdi. te, M u s t a f a K e m a l ' i n dii buyruk buydu. imek 605 gibi, d n e r e k ver

Mustafa Kemal, jandarma subay ve erlerinin akn lktan bir kar alm azlarna aldr etmeyerek yr y emri verdi. Otomobiller, homurdanarak doann s e s sizliini dattlar. Mustafa Kemal/boazn Krtlerce tutulacana yz de elli inanyordu. Bunun bir blf olduunu da bir o denli seziyordu. Ne yakn, ne de uzak tepelerden silh sesi geldi. Yz ba Osman (Tufan) beyin otomobili, sessizliin kaln ba rajn aarak Mustafa Kemal'in otomobiline de yol at. Btn konvoy, Hafik kazasna doru gven ve sevin iinde ilerlemeye balad. Frat rmann alts, bir sre daha onlara yoldalk etti. Artk 2 Eyll akam Si vas'ta bulunmaktan onlar hibir ey alkoyamazd.
I ' *

* Mustafa Kemal'le arkadalar otomobil ve yayllarla Sivas'a doru hzla ilerlerken Sivas vilyetinin bir milyon kiiyi barndran geni snrlar iinde bu ilerleyii byk yrek arpntlar, trl kart duygular ve dnceler ve byk bir kaygu ile bekleyen bir adam vard ki o da Vali Reit Paa'yd. y l e tertibat almt ki, Sivas'n s nrlar iinde sinek usa haber alyordu. Kocaman ta yapnn, ikinci katndaki yksek ve geni pencerelerin nnde oturup bo ufuklar kolluyor ve dnyordu, r s le balyoz arasnda kaldn anlyordu. Harbiye Nazr Adil bey, adamakll banda ekimiti. Buna kar yine de vali olarak bulunuyordu ama, gnleri, diken stnde ge iyordu. Kongrede bulunacak delegeler Sivas'a geldike onlarla da yakndan ilgileniyordu. Btn Sivas'ta garip etkiler yaparak yaylan br haber onun kulana da geldi: Bu. kongreciler hesabna kt bir haberdi. Kongreye katlmak zere gelmi olan dele gelerden biri, birdenbire ortadan silinmiti. Ne oldu, ne oldu derken, adamcazn korkudan svp gittii anla ld. Ondan baka bir tabansz daha kmadndan ba gsteren panik abucak yatt. Reit Paa'nn dikkatine arpan ok nemli bir e y vard: Mustafa Kemal, rtbesini, padiah yaverliini ve hatt askerliini feda etmek ve sonu mehul, muazzam 606

bir m a c e r a y a atlmak yznden yeni ve byk bir de er kazanma benziyordu. Bir nizam o r d u paas, vak t i y l e Enver v e N i y a z i b e y l e r i n o l d u u g i b i , b i r d e n b i r e bir halk kahraman olup kmt. Artk, M u s t a f a Kemal ad, Anadolu halknn aznda erefli bir ad oluvermiti. Hal kn ba yava y a v a o n d a n y a n a d n m e y e balyordu. Halk, Sivas Kongresi'nden, byk srprizler bekliyordu. Sivas Kongresi'ni hazrlayan ekibin banda Albay Dok t o r b r a h i m Tali bey, eski m e b u s Raslm bey, M f t Abd r r a u f e f e n d i ve Emir Paa vard. K o n g r e n i n b y k bir gven iinde yaplabilmesini salamak iin ellerinden ge leni yapyorlard. M f t Abdrrauf efendi, btn Sivas halkn yediden y e t m i e karlayc o l a r a k hazrlamak g r e v i n i b y k bir a k l a y a p y o r ; c b b e s i n i n e t e k l e r i n i t o p l a y a r a k e v ev, d k k n d k k n dolayordu. Emir Paa, k o n g r e heye tinin kendi ahs hakknda h r m e t k a r bir fikir edinmesi in neler y a p m a k lzm geldiini t a s a r l a m a k l a oyalanyor du. nk, o, Sivas'ta bir varlk olarak t a n n m a k k a y g u s u n d a n b a k a b i r ey d n m y o r d u . B u k o n g r e n i n n e m l i b i r simas o l m a k i i n p l n l a r h a z r l y o r d u . K o n g r e y i h a z r l a y a n l a r n b a n d a b u l u n a n A b a y Refet bey, t a m M u s t a f a K e m a l ' l e a r k a d a l a r n n Sivas'a g e lecekleri gnlerde birdenbire ortalarda grnmez olmu tu. Sivas'tan ayrlp bilinmeyen bir yne gittii syleni y o r d u . Bu, Reit Paa'nn kafasna bir t r l a n l a y a m a d bilmece gibi taklp kaldysa da bunda yalnz deildi. lgili herkes, b u k a r a n l k g i d i i n a r k a s n d a k a f a p a t l a t yordu. 20. K o l o r d u K u m a n d a n A l i F u a t P a a , b a b a s i s m a i l Fazl P a a , e l i l e r d e n R s t e r n b e y . K u r m a y A l b a y K a r a Vasf bey, B e k i r a a B l ' n d e n y e n i k u r t u l u p h e m e n , kapa Sivas'a, eski arkada M u s t a f a Kemal'in yanna a t o n Manastrl mehur Hsrev Sami bey, Memleket gazetesi sahibi smail H a m i D a n i m e n t bey, g z e a r p a n lar arasnda b u l u n u y o r d u . B u n l a r d a n baka, A n k a r a ' d a lkin Ali Fuat Paa'yla bir k o n u m a y a p m o l a n A m e r i kal gazeteci Mr. Edgar B r o w n da g z l e m c i olarak Sivas'a gelenler arasndayd. Bu Brown, AH Fuat Paa'ya Kara607

d e n i z ' d e iki t a k a n n , ii silhl ngiliz a s k e r i y l e d o l u bir y o l c u v a p u r u n u nasl s o y d u u n u - n k kendisi de so yulanlar arasndayd - anlatm ve gerek subaylardan, ge rekse bine yakn a s k e r d e n hi birisinin bu soyguna kar koymadn anlatmt. Amerikal gazeteci, bu olayn hi k a y e s i y l e zeki T r k G e n e r a l i n e p s i k o l o j i k bir i p u c u ver m e k i s t e m i t i : t i l f d e v l e t l e r i n a s k e r l e r i a r t k s a v a is temiyorlard. Yani, byk devletler, Trkiye'ye bir kar ma yapamazlard. Gen paa iin bu dnce ok deer liydi. Bu, M u s t a f a Kemal, Kzm Karabekir, Rauf bey ve kendisi arasnda balangtan beri tartlan ve henz t a m anlamyla z m l e n e m e y e n bir sorundu. B r o w n , im di, Sivas'ta Amerikan mandasnn, Trklerce kabulne bel ki de zemin hazrlamak iin b u l u n u y o r d u . Bu srada General H a r b o a r d heyetinin de Sivas'a ge lecei haberini alan Reit Paa, talihine k s m e k mi, sevin m e k mi gerektiini a n l a y a m a y a c a k hale gelmiti. u sra da yalnz Trkiye'nin deil b t n dnyann gzleri o n u n z e r i n d e y d i . H e r k e s , b u e h r e k e n d i n e z g b i r i l g i ile b a k y o r d u . te, byle n e m l i bir e h r i n valisi o l m a k da o denli k a y g u verici bir i o l u y o r d u . Reit Paa'nn bir t r l k a r a r v e r e m e d i i s o r u n uy d u : Sivas'a nerdeyse ayak basacak olan M u s t a f a Kemal'i k a r a r g h o l a r a k kullanlacak olan Sivs lisesinin kapsn da karlayacakt. Bylece, hem onu oka krmam, hem de stanbul hkmetine aktan aa meydan oku m a m o l a c a k t . B u k a r a r a v a r d k t a n s o n r a ii biraz o l s u n durulmutu. leden sonra, ikindiye doru pencerenin n n e oturarak M u s t a f a Kemal'in geliini bekledi. Onun otomobili g r n n c e admlarn yle dzenleyecekti ki t a m lisenin c m l e kaps n n d e yz yze g e l m i ola c a k l a r d . Yine de o k n e m l i bir olayla kar karya o l d u u n u biliyor, h e y e c a n d a n yerinde duramyor, kalkp o d a da bir aa, bir yukar geziniyor, sonra, yine gelip eski yerine oturuyordu.

KNC KTABIN SONU

608

http://genclikcephesi.blogspot.com

http://genclikcephesi.blogspot.com