Bireysel yatrmc Algoritmalara kar (ya da Montezuma vs.

Cortez)
Dzenli olarak ziyaret ettiim sitelerden biri de amazon.comdur. Amazonu her ziyaretimde, ilgimi eken kitap ve cdleri wish listime ekliyorum. Yurtdndan kitap getirtmek ok masrafl olduu iin son dnemde wish-listim, satn alamadm yzlerce rnle doldu. ABD Dolarnn TL karsnda ok ucuzlad dnemlerde wish-listime eklediim kitap ve cdlerin bir ksmn satn almaya alyorum. E-kitap, bask, stok ve datm maliyetlerini azaltt iin, yaynclk dnyasnda ok byk bir devrim. Bugnlerde e-kitap uygulamas hzla yaygnlayor. E-kitaplarn fiyat, basl kitaplarn fiyatnn yars kadar. Ayrca okumak istediiniz herhangi bir kitab sipari edip gnlerce beklemek zorunda da kalmyorsunuz; sipariinizi verdikten bir ka dakika sonra, kitab bilgisayarnza, ipadinize, kindle ya da e-kitap okuyucunuza indirip hemen okumaya balyorsunuz. Benim gibi kitab elinde tutmaya, kat kokusunu hissetmeye alkn insanlarn ekitap okumaya geii kolay olmuyor. Ben de bu gei srecini cretsiz temin edilebilen klasiklerin e-kitap edisyonlarn okuyarak tamamlamaya alyorum. Bugn amazon.coma girdiimde yatrmla ilikili anahtar szcklerle aramalar yaptm. Sonular yle: Economics: 1,571,277 kayt, Finance : 459,322 kayt, Investment: 78,404 kayt, Financial Analysis: 56,698 kayt, Technical Analysis: 18,301 kayt, Investment tecniques: 1,057 kayt, Trading tecniques: 531 kayt, Quantitative trading: 139 kayt, Algorithmic trading: 90 kayt, High frequency trading: 67 Bunlarn bir ksmnn eski basklar olduunu varsaysak bile, onbinlerce kitaptan oluan devasa bir ekonomi-finans-yatrm ktphanesi olduunu rahata syleyebiliriz. Dahas, Amazonda olmayan, yerel dillerde yazlm kitaplar da eklediimizde, insan uygarlnn, sadece 50 yl iinde, para alveriine dayal devasa bir klliyat oluturduunu grebiliyoruz. Akademik yaynlar, makaleleri, periyodikleri, internet sitelerini, bloglar da bu klliyata eklediimizde, kendimizi olaanst byk bir yaz okyanusunda buluyoruz. Bu okyanusun iinden er p ayklayp, ie yarayan semek hi de kolay deil. Bu aramalar, bende yle bir dnceyi harekete geirdi: Bir dnsenize, bu kitaplar okuyan insanlarn ok byk ounluunun amac aslnda ok basit bir ka soruya cevap bulmak: Para ve mal alverii nasl gerekleiyor? Ekonomi nasl iliyor? Piyasada fiyatlar nasl oluuyor? Piyasalarda gerekleecek hareketleri nasl ngrebilirim? Bu hareketlerden nasl kazan salarm? Bir beyin frtnas yapsak, aklmza gelen sorularn hepsini alt alta yazsak, bu sorular da belli balklar halinde toplasak, eminim ki balk says 10u, 20yi gemez. O halde says yzbinleri bulan bunca yayn niye? Amazonda baka aramalar da yaptm. Mathematics: 489,190, Physics: 216,429, Chemistry: 234,499, Philosophy: 56,698, History: 3,268,298 kayt.

Matematik, fizik, kimya gibi temel bilimlerin, felsefe gibi insanln binlerce yldr en byk ilgi alannn ekonomi-finans-yatrm kadar ilgi grmedii ok ak. Tarih kitaplarnn says ise, ekonomi-finans-yatrm kitaplarnn saysn ikiye katlyor. Son yllarda pek ok meslek grubundan insann ekonomi-finans dnyasna yneldiini biliyoruz; Onlardan biri de benim. Bilgimi taze tutabilmek iin temel bilimlerle, mekanikle ve yeni bulularla ilgili elime geen her eyi okumaya alyorum. Ancak bu okumalar, toplam iinde belki yukardaki aramalarda karma kan yzdeler kadar bile yer tutmuyor. Sylemeye gerek yok; Ekonomi-finans-yatrm-speklasyon, modern insann dnyasnda byk yer tutuyor. Bir baka arama sonucu da u: Astronomy: 32,312 kayt. Yldzlar, gezegenler, uzay, para alveriinden ok daha skc bir konu mu ki, astronomi bu kadar az ilgi gryor? Yoksa Yoksa insanlarn para alveriine ynelik ilgileri, para kazanmann gnmzde en gl motivasyon olmasndan m kaynaklanyor? Sakn tarih boyunca da hep byleydi demeyin; nk deildi. Muhakkak ki binlerce yldr her insann iinde daha iyi yaamak, daha ok eyaya sahip olmak, daha ok tketmek arzusu vard. Fakat bu arzu galiba bizim amzda artk saplant haline geldi. Bu, ylesine bir saplant ki, insann iindeki merak, renme, kendini gelitirme, evresini, dnyay deitirme arzusunu yok eden bir hastalk gibi. Artk sadece bireyler deil, kurumlar da bu motivasyonla hareket ediyorlar. Bir pazarlama, alveri, dei-toku, para oaltma dnyasnda yayor gidiyoruz. Her birey, her toplum, her kurum gitgide daha da artan bu motivasyona gre pozisyon alyor. Gnmzde herkes diyor ki: Bizim bilime, felsefeye, sanata ihtiyacmz yok! Varlmz nasl oaltrz? nemli olan bu. Burada biraz duralm ve kendimize yer kapmaya altmz bu vahi canglda ilk bakta mantkl gibi grnen bu sylemin aslnda nasl paradoksal biimde bizi yoksullatrdna bakalm: Sinirbilim ilginizi eker mi? Sosyal psikoloji? Tarih? Sosyoloji? Mantk? Boolean cebiri? Algoritmalar? Teorik fizik? Geometri? Matematik uygulamalar? statistik? Davransal psikoloji? Davransal ekonomi, finans? Say teorileri? Yapay zeka? Sanrm bu alanlara ilgi duyduunu syleyenler bile, bu ilgiyi popler bilim/felsefe dergilerinde yaynlanan yazlar, haftasonu kahvaltlarnda okumaktan teye tamyorlardr. Oysa gnmzde en byk sektrlerden biri haline gelen finans dnyasndaki vahi rekabette kl sallayanlarn en bykleri, bu alanlarda ciddi aratrmalar yapyorlar. Aratrma deyince 1990larn finans kurulularnda aratrma blmleri vard hala da var. Bu aratrma blmleri ucuz kalm hisse senetlerini aratrr, Econ101 seviyesinde raporlar yaynlar, irketlerin pazar bymesi ile ilgili son 2-3 seneyi gsteren 3, bilemediniz 6, hadi bilemediniz 12 ubuktan oluan grafikler izer, bu grafikler zerine sayfalarca yaz der, bu analizlerle trend tahmini yapmaya alrlard. Bu blmlerde istihdam edilen iyi eitimli ve stn zekal insanlarn potansiyeli de bu raporlar yazmakla heba edilirdi. Hakszlk etmek istemiyorum; ok iyi aratrma blmleri vard hala da var. Ancak bu blmlerin kurulu mant, finansal dinamiklerin ileyiini tarif etmekten ok uzakt. Her eyi bir tarafa brakalm; temel varsaym yanlt. Finansal/ekonomik deiimi rastgelelik ve verimli piyasa ile tarif etmeye alan yntemlerle nereye varlabilirdi ki? Zaten bir yere de varlmad. Bu blmler ne

1994 TL kn ngrebildiler, ne 1999 yatrm lgnln, ne 2000-2003 kn tahmin edebildiler, ne 2003-2007 yatrm ve varlk balonunu, 2008 kn, 2009-2010 umut rallisini, hi bir orta-uzun vadeli trendi tahmin edemediler; Etmeleri de beklenmezdi, nk irrasyonalite anda yayorduk ve irrasyonal davran dinamiini verimli ve aklc piyasa teorileri ile tarif etmek mmkn deildi. Burada tartmak istediim tahmin yntemleri, tahminlerin deeri ve bu tahminlerin doru kp kmamas da deil. Baka bir konuya dikkat ekmek istiyorum. 1970lerden sonra bilim dnyasnda nemli deiiklikler olmaya balad ve bu deiiklikler kanlmaz olarak ekonomi-finans dnyasn da etkiledi. 1960lardan itibaren kaotik sistemlerin ileyiine ynelik almalar, 1970lerden itibaren adna kaos teorisi denen bir teorinin douuna yol at. Kaos aratrmalar, hava tahminlerine ynelik almalarn bilgisayarlarn da yardmyla modellenmesini salad. Bu modeller, daha nceden yaplan tahminlerden ok farkl, ancak ok daha kesin sonular veriyordu. Bylece kaotik sistemlerin de pekala modellenebilecei anlald. Kaos teorisi, dnsel paradigmalarda da byk deiimlere yol at: nsan etkinliklerinin ve bu etkinliklerin saysal gsterge alanlarndan ekonomi ve finans dnyasnn da kaotik sistemler olduu anlald. Bu tarihten sonra aratrmalar baka bilim dallarnn da desteiyle, bu kaotik sistemin anlalmasna yneldi. nsan topluluklarnn ekonomik-finansal davranlarnn rasyonal olmad, yaanan onca patlama-k dngs ile anlalmt. Peki insanlar bunca irrasyonaliteye ynlendiren neydi? 1980lerden sonra aratrmalar, davransal ekonomi/finans denen bir alma alannn domasna neden oldu. Bireyin karar verme sreleri beyin ve sinir sistemindeki etkileimlerle ortaya kyordu. Sinir bilim alanndaki almalar bu etkileimi aratrmaya yneldi. nsan beyninde retilen karar verme mekanizmalar dijital olarak modellenebilir miydi? Mantk, Boolean cebiri, say teorileri, algoritmalar ve yapay zeka aratrmalar bylece iin iine girdi. Kaotik sistemler aperiodik olsa da, matematik yntemlerle modellenebilen belli fraktal kalplar izliyordu. Bu kalplarn gemite nasl olutuuna ynelik aratrmalar, tarih bilimini de iin iine dahil etti. statistik, regresyon analizleri ve ekonometri, en azndan dzenli trendlerin ilerledii dnemlerin modellenebilmesini salad. Bylece trendden sapma dnemleri tespit edilebildi, bu sapmalarn modeli bozup bozmadnn incelemesi yaplabildi. Sosyal psikoloji ve sosyoloji, topluluklar gdleyen mekanizmalar ortaya kartan dinamikleri aratrmada yardmc oldu. Algoritmalar vastasyla, ekonomik-finansal kararlar, ok daha hzl ilem yapan bilgisayar programlarna aktarld. Liste bylece uzuyor gidiyor. 1990larn yatrm ktphanesi patlamasnda piyasaya kan best seller yatrm kitaplar okuyucuya yle uzun boylu matematik, mantk, tarih bilgisine filan ihtiyac olmadn, aslnda yatrm dnyasnda servet yapmann ok kolay olduunu retedursun, bilimin ok zel uzmanlk alanlar, ekonomi/finans dnyasnda son derece sofistike alma alanlarnn domasna yol amt.

Tarih byledir; ileri teknoloji her zaman ilkel teknolojiye stn gelir. Son Aztec imparatoru Montezumann binlerce kiilik ordusunun, spanyol Cortezin bir ka dzine askeri karsnda ne kadar ans varsa, gnmz ekonomi-finans dnyasnda best seller yatrm kitab okuyarak servet yapmaya gelenlerin, yzlerce bilimsel aratrma sonucu oluturulan finansal silahlar karsnda da o kadar ans var. Gnmzde mikrosaniyeler iinde binlerce veriyi ileme tabi tutan bilgisayarlar, finansal kararlar ok daha hzl, ok daha kesin ve ok daha planl bir strateji iinde uyguluyorlar. Bu aralardan yoksun olan bireyler ise, beyinlerinin snrl reaksiyon sresini en etkin ve verimli bir ekilde kullansalar bile, bu rekabette olaanst dezavantajl durumdalar. Bireylerin beyinlerinin ileyii ve toplu davranlarndaki gdlenmeler bile bu algoritmalar iin sadece birer veri. Atlarnn stndeki spanyollar grdklerinde, at ve insann iki farkl canl olduunu bile ayrtedemeyip onlar tek bir varlk zanneden Azteklerin ok ve yayla ateli silahlara mukabele etmeye almasna benzer dramatik bir mcadele srp gidiyor. Benim bilime filan ihtiyacm yok diyor kahramanmz; Okumun ucu keskin, yaym gergin! Amazonda cybernetics anahtar szcyle arama yaptnzda 3,375 kayt kyor. Yzbinlerce ekonomi-finans-yatrm-analiz/alm satm teknii kitabnn yannda ne kadar kk bir yzde! Ayn, Montezumann onbinlerce kiilik ordusunun karsndaki bir ka dzine spanyol askeri gibi. cotone Sayn engz, Eliot tekniine dayanan piyasa analizlerinizi 1998 2000 yllar arasnda takip ederdim.O tarihlerde bir arac kurumun seans salonu yneticisiydim ve onlarca yatrmcya Sizin,Sn. Elif engz n (yanl hatrlamyorsam siz onun sitesinde yazardnz) ve daha bir ok yorumcunun grlerinden derlediim raporlarla yol gstermeye alrdm.Ama olmazd.Montezuma nn askerleri hep kaybederdi. Yaznzda ate su ve havadan bahsetmisiniz:Beyin,kaos ve beni bu yazy yazmaya cesaretlendiren sibernetik.Eminim yz borsacnn doksan ne olduunu bilmez. Yalnz birde toprak var.Yaayan en kk canl rgtlenmesi:Hcre.. Bu drt element o ekilde bir araya gelebilirki siz bireysel yatrmc olmanza ramen kazanan tarafta olabilirsiniz. Bu konuyla ilgili bir drtlemem var.Bir araya geldiklerinde zm oluturan drt yaz.Size birincisini yazacam.lgilenirseniz dierlerinide paylamak ve sonunda vardm sonucu sizinle tartmak isterim. Homeostatis (Detay iin Toygar Akman Sibernetik) 1800 l yllarda Fransz fizyolou ve filosofu Dr Claude Bernard canl adn verdiimiz varlklarn yaantlarn i ve d evrelerden gelen etkilere gre ayarlayarak srdrdklerini ileri srmt. Canl varlklar,sonderece karmak ve ayn derecede de hassas mekanizmalar yardm ile ileyen ,hayret edilecek bir makinedir.Bu makine d ve i evrelerden gelen etkilere kariinde bir takm ayarlamalar yapar ve bylece de kendisini dengede tutarak yaantsn srdrr

Dr.Claude Bernardn bu evreye uyum ve denge durumunu bir baka bilgin DrCanon 1926 ylnda Homeostatisad ile tanmlamt. Belki farknda deiliz,fakat i ve d etkilere kar,organizmamz kendi iimizde birtakm bilgi alverii yapmakta ve ald bilgilere gre durmakszn evreye uyum salamaktadr.-20 derece soukta olsanz veya +40 derece scakta kalsanz beden scaklnz hep 36,5 derecedir.Ve siz organizmanzn bu s dengesi iin Verdii mcadeleyi fark etmezsiniz bile. Yine kandaki eker miktarnzn,alyuvar akyuvar orannn,protein miktarnn ayarlanmas iin verilen olaanst mcadele de sizin bilginiz dnda gerekleir. Bir ngiliz neroloji uzman olan Prof.Dr. Ross Ashby bu konuyu ele alm ve tpk Organizmadaki denge durumlar gibi bir makinenin iinde de eitli denge durumlarnn kurulup kurulamayacan aratrmt. Uzun inceleme ve almalar sonucunda tpk insan organizmasndaki Homeostatis gibi eitli etkilere kar denge kurabilen yzlerce kablo ve pilden oluan elektronik bir aygt yapm ve ona homeostat adn vermiti.Homeostat 390.625 eitli yoldan haberleerek dengesini salarken Prof Ashby,rencilerini laboratuarna davet etmi ve yapt bu makineyi istedikleri gibi bozmalarn istemitir.renciler bu istek karsnda nce arm sonrada akm geen yollar kesmeye balamlardr.Fakat Homeostat n baka akm yollarndan dengesini saladn hayretle grmlerdir.Bu kez ekilerle akm geen yollar paralamlar ve selektrleri krmaya balamlardr.Tahribat son ibre paralanncaya kadar srm ancak o zaman homeostat durmutur.Bir dier anlamda homeostat ancak o zaman lmtr. Saysz indikatr,gsterge,yazlm,ekonomist,analist Dr.Ashby nin rencileri gibi borsay altetmeye alr ama o ounluun kaybetmesine dayal yaam dengesini yzyllardr korumay baarmtr. Byle bir mekanizmay altetmek mmknmdr? hsan Tulunay tullunay@yahoo.it 26 May 2011 - 15:47 # Tuncer engz Sn Tulunay, Dier yazlarnz bekliyorum. 09 Haz 2011 - 15:42 # cotone Kaos (Detay iin David Ruelle Raslant ve kaos ) evresini yeterince yksek bir engelle kapattmz bir dama tahtasnn karelerinden birine bir pire koyalm.Doal olarak pire dama dahtasnn zeride ordan oraya srayacak ve eninde sonunda ilk kareye geri dnecektir.Bu durum fazla karmak olmayan sistemlere bir rnektir. imdide ayn dama dahtasnn zerine her birini bir kareye yerletirmek zere 64 pire koyalm. ve birbirinden ayrt etmek iin numaralandralm.Pireler doal olarak sramaya balayacaklardr. Tm pirelerin ayn anda balangtaki karelerinde bulunmalar iin gereken srenin bizim hibir zaman byle bir duruma tank olamayacamz kadar uzun olduunu syleyebiliriz.Keza

tmnn ayn anda daha nceki herhangi bir anda bulunduklar karelere geri dndklerini grmekte olanakszdr. Yllar nce bir alma yapmtm.Konusu Bir gnde %10 dan fazla ykselen hisselerin son be gnlk ubuk grafiklerinde ki benzemelerdi.yleki: lk admda Metastock programnn explorer nda o gn %10 dan fazla ykselen hisseleri tespit ediyordum. kinci admda bu hisselerin son 5 gnlk ubuk grafiklerini bir ekilde saysallatryordum. Ama, ok sk tekrar eden bir ablon grafik bulup 4 gn bu ablona uyan hissede 5. Gn trade yaparak keyi dnmekti! Sonu hezimet Hibir hissenin gemi drt gnlk ubuk grafii saysal olarak (yani bire bir) bir dierine benzemiyordu!! Bir sistem eer yeterince karmaksa daha nce bulunduu duruma yakn bir noktaya dnebilmesi iin gereken sre akln alamayaca denli uzundur. R.N.Elliot 1938 de kuramn yaynladnda dama tahtasnda az sayda pire vard.Borsalar geri dnl zamansal evrimleri bulunan sistemlerdi.Uzunca bir srede byle gitti.Bu gnse borsada yzlerce pire var ve bu gnk sistemde kaybeden tarafn bu pirelerin bir sonraki hamlesini tahmin etmesi ok zor. Kazanan taraftakiler ise bu pirelerin bir sonraki hamlelerini tahmin etmiyorlar tayin ediyorlar. Gnlk hayatta yatrm danmanmzn,televizyon yorumcularnn,analistlerin, bizi ynlendirmeye altn sk sk grrz.Bize nerdikleri oyun seeneklerden birinin kesinlikle daha parlak grnd bir seimdir.Bu seenekte karar kldmz zaman karmza yeni bir oyun kar ve bylelikle ksa bir sre sonra aklc seimlerimizin bizi aslnda hibir zaman istememi olduumuz bir yere getirdiini grr ve tuzaa dtmz anlarz. Kaybeden tarafta olup pirelerin bir sonraki hamlesini tahmin etmek zordur dedik ama bir k yolu var. Yapmamz gereken ey arada bir beklenmedik biimde davranmaktr.En ekici grnen seeneklerden uzak durduumuz zaman daha az kaybederiz ve daha zgr oluruz. Soru u: zgr olmann ,yani srdeki koyunken kurda dnmenin yolu nedir? Cevap da u: Mutasyon! 15 Tem 2011 - 22:09 # cotone Phineas Gage vakas (Detay iin Antonio Damasio Descartes n yanlgs) Borsac olarak bizi ilgilendiren bedenimizdeki deil beynimizdeki mutasyon ,yani zihin hallerimizin,piyasa karsndaki davran kalplarmzn deiimi.Bu konuyla ilgili en arpc hikaye Phineas Gage vakasdr.Bana onlarca indikatr ve matematik formllere dayal

metodlar bir tarafa brakp kazanan tarafta olmann baka bir corafyada aranmas gerektiini iaret etmitir.Hikayeyi biraz detayl anlatacam. New England, 1848 ylnn yaz.Phineas Gage, Rutland & Burlington Demiryollar irketinde alyor.Olduka byk bir ii grubunun ustaba.leri,Vermont eyaleti boyunca uzatlacak demiryolunun yeni raylarn demek. hi de kolay deil.Arazini her yan engebeli ve sert katmanl kayalklarla dolu.Uyguladklar yntem,her kaya ktlesinin evresinden dolanp gemek yerine ,daha dz ve dorudan hat deyebilmek iin baz kayalar patlaycyla paralamak.Gage btn ilerin stesinden geliyor.Kendisi,1.80 boylarnda, atletik yapl,abuk ve isabetli hareketleri olan biri.Patronlarn gzndeyse Gage,yetenekli bir bedenden ok daha fazlas,zira yaplan i fiziksel gcn yan sra ok keskin bir konsantrasyon gerektiriyor.Srayla izlenmesi gereken birka aama var.nce kayann iine bir delik alyor.Sonra yarsna kadar patlayc toz ile dolduruluyor,iine bir fitil sokulup barutun st kumla kapatlyor.Sonra kumun sklatrlmas gerekiyor,bu i demir bir ubukla dikkatlice vurularak yaplyor.Sonunda fitil ateleniyor.Eer her ey iyi giderse,barut kayann iine doru patlyor.Patlamann kayann dna vurmamas iin kum art.Demir ubuun ekli ve nasl kullanldda ok nemli.Gage bir demirciye zel olarak yaptrd bu aleti kullanmakta bir virtz. Scak bir le sonras ,saat drt buuk.Gage delie barut ve fitili koyduktan sonra yardmcsna kumla kapatmasn syledi.O srada arkadan biri adn arnca,Gage yalnzca bir an iin sa omuzunun zerinden arkasna bakt.Dikkati dalmt ve yardmcs henz kumu dkmeden,demir ubukla dorudan barutu sktrmaya balad.O anda kvlcm akt ve barut bir anda yzne doru patlad. Patlama o kadar korkuntu ki,btn vardiya olduu yede donakald.Neler olup bittiini anlamak birka saniye ald;alldk bir patlama deildi bu ve stelik kaya dalmamt,bir roketin havadaki slna benzer seste allmadk trdendi.Demir,Gage in sol yanandan girmi,kafatasnn altn delmi,beynin n ksmndan gemi ve byk bir hzla kafasnn tepesinden kmt.ubuk otuzmetre kadar ileri dm zeri kan ve beyinle kaplyd.Phineas Gage yere devrilmi,gnbatmnn kzllnda afallam bir ekilde yatyordu.Uyankt! Adamlar onu kollarna alp 15-20 metre tedeki yola tadlar,bir kz arabasna oturttular,yaklak bir kilometre tedeki Mr.Joseph Adams n oteline gtrlen Gage dimdik oturduu arabadan adamlarnn ufak yardmlaryla indi. Hastaya ilk mdahaleyi yapan Dr. Edward Williams ertesi gn gazetecilere manzaray yle anlatacaktr: O srada Cavendishdeki otelin piazzasnda oturuyordu.Ben yaklanca yle dedi: Doktor burada sizin iin epey i var! Ben yaray incelerken Mr Gage ,evresindekilere nasl yaralandn anlatyordu,o kadar mantkl konuuyorduki olay esnasnda onun yannda bulunan tanklar sorgulamak yerine ,sorularm dorudan kendisine ynelttim. Demir ubuun boyutlarn ve eklini dikkate aldmzda Gage in sa kalabilmesi ve yukarda anlatlan davranlar ok daha inanlmaz gelecektir.Harvard dan cerrahi profesr Henry Bigelow aleti yle betimler: Kafatasndan geen demirin arl alt kilogram,boyu bir metre ve ap santimdi. Phineas Gage iki aydan ksa bir srede iyilemi olarak taburcu edilir.Ancak tp dnyasn allak bullak eden bu artc sonu ok daha artc ve ok daha olaanst bir gelimenin yannda glgede kalr: Phineas Gage in dnceleri ve davranlar deimitir! Gage dokunuyor ,duyuyor,gryordu ve hibir organ yada konumas felce uram deildi.Salam yryor ve ellerini beceriyle kullanabiliyordu.Ne varki onu tedavi eden doktor

John Harlow un belirttii gibi zihinsel yetisi ile hayvansal eilimleri arasndaki denge yok olmutu.O artk dzensiz,dncesiz,kfrbaz ve adamlarna kar davranlar saygsz,istekleriyle akt zaman snrlara ve tlere tahamml olmayan,kaprisli biri olmutu.Nitekim iine dndkten ksa bir sre sonra patronlar onu kovmak zorunda kaldlar Hikaye dramatik bir ekilde devam ediyor. Bireysel bir yatrmc olarak bu kssadan karttm hisse u: Alnmzn iki santim gerisinde bir g var.Bir taraftan doru davranlar arayan ,dier taraftan her saniye saysz ve bizden habersiz kararlar alabilen bir mekanizma. Demir bir ubuk bir ok devresini yok etse bile yaamn srdrebilen bir homeostat! Prof Ashby nin aygtndan ok daha gl zira trilyonlarca devresi var. Bu gc piyasann karsna koyduumuzda savan ad belli: HOMEOSTATLAR SAVAI!!! Tabii kazananda. 20 Tem 2011 - 13:34 # Tuncer engz Sn. cotone, ok ilgin fikirlerle dolu yazlarnz iin teekkrler. Sanrm bir yaz daha gndereceksiniz. Onu da okuduktan sonra ben de fikirlerimi paylamak isterim. 08 Au 2011 - 22:58 # cotone Akll Hans (Detay iin Marian S. Dawkins Hayvanlarn sessiz dnyas) Bir oyun kuralm.Oyunun ad elde bilya saklama oyunu olsun.Bir tarafta bireysel yatrmc olarak siz dier tarafta piyasa var. evrenizde ise oyunu seyreden insanlar. ounu tanyorsunuz:Okuduunuz gazete A,en sevdiiniz anchorman B,analist C,yorumcu D,oy vardiiniz parti lideri E,gvendiiniz reyting kuruluu F,i arkadanz G,hayat arkadanz H,sevgiliniz I ; size sufle etmek iin can atan kalabalk bir izleyici gurubu oluturuyorlar ve en az sizin kadar heyecanllar. Piyasa ellerini arkaya gtrr , bilyay bir avucuna saklar ve sonra iki elini size uzatarak sorar: Hangi elimde? Eer rasgele bir cevap verirseniz kazanma ansnz %50 dir.Size daha fazlas lazm.Bir ara anchorman Bnin piyasann sa elini iaret ettiini fark edersiniz.Yorumcu D de sanki ayn eyi fsldar gibi. Sa! Maalesef! Sol kinci elPiyasa ellerini yine arkaya gtrr ve bilyay saklar.Oy verdiiniz parti lideri sa diyor.Analist C de ayn ekilde.Yorumcu D sol diyor ama klahma anlatsn bir nceki elde yanlmt.Zaten piyasann bilyay st ste iki el ayn elinde saklamas pek aklc deil. Hangi elimde? Sa! Olmad gene sol! Her elde biraz daha batyorsunuz.Geri kazandnz eller oluyor ama o ellerde kime gvenip cevap verdiyseniz sonraki ellerde onun yznden daha fazlasn kaybediyorsunuz.evrenizi saran suflrleri yok sayp piyasaya odaklansanz ve onun bilya sa veya sol elindeyken yapaca belli belirsiz bir hareketi yakalayabilseniz srekli kazanan taraf belki siz olabilirsiniz.Ama byle bir eyi kim becerebilir?Yada, byle bir sezgi nasl kazanlabilir?

Keke Akll Hans yannzda olsayd Akll Hans,Von Hosten adnda bir alman gstericiye aitti.Von Osten atnn sahip olduu varsaylan matematik dehas sayesinde byk paralar kazanmt.Dzenledii halk gsterileri ok ilgi topluyordu.Sonunda bilimsel kurumlarnda dikkatini ekti.Matematik ilemleri yapabilen bir atn varl Berlin niversitesi Psikoloji Enstits bakan Profesr Stuphfu o kadar meraklandrmt ki rencisi Oskar Pfungsttan konuyla ilgilenmesini ve ne olup bittiini renmesini istedi.Pfungst von Ostene atn yeteneklerinin dikkatle denetlenen artlar altnda incelenmesini nerdi.Von Osten atnn kendisinden beklenenleri yapabileceine o kadar inanyorduki hemen kabul etti. Pfungstun plan ata,sahibinin cevabn bilmedii yada yanl bildii bir soru sormakt.Nitekim byle yaptnda Akll Hans sorularn hepsine yanl cevap verdi.Sadece eer sahibi doru cevab biliyorsa ve o srada yanndaysa doru cevap veriyordu.Anlalyordu ki at doru sayda vurua ulatnda von Osten farknda olmadan belirli bir hareket yapyordu.rnein attan yediye kadar saymas istendiinde at ayayla yere vurmaya balyor,yedi defa vurduunda von Osten in yapt belli belirsiz bir hareket ona yeterli sayya ulatn ve durmas gerektiini sylyordu.Von Osten atna bu ekilde yardmc olduunu iddetle reddediyordu ve gerekten rasgele bir izleyici onun hibirey yapmadn dnebilirdi.At belli ki hafif bir geveme ya da hafif bir nefes verme gibi neredeyse fark edilemeyecek kadar belli belirsiz olan ve insiyaki (istem d) yaplan bir eye tepki gsteriyordu.Hayvan o kadar hassastki von Ostenin burun deliklerinin bymesi bile doru cevap vermesi iin yeterliydi. Hikayenin sonu daha ilgin: Oskar Pfungst atn,deil zihinsel matematik ilemi yapmak,say bile sayamadn ispatlayp raporunu yazd. Bir ara,Akll Hans la yalnz kaldnda, muziplik olsun diye birka ilemde kendi sordu.Sonu: Tm cevaplar doru! nsan genomu (kromozomlarmzdaki tm genlerin toplam )beyin yapsn tmyle belirlemez. Organizmalarmzdaki her eyin yapsn ve yerini belirlemek iin yeterli sayda gen yok.Milyarlarca sinir hcresinin sinapslarla baland beyinde ise hi yok.Orantszlk olduka byk yaklak 100.000 genimiz buna karn 10.000.000.000.000 (10 trilyon) u aan sinaps var.Kaldki bu 100.000 gen safrakesemizden ayak parmaklarmza her organmz genetik gemiimize uygun tasarlamak durumunda.Bylece birok yapsal zelliimizin genom tarafndan belirlendii ancak nemli bir saydaki zelliin de yalnzca yaayan organizmann,yaam sresince geliip deitike sergiledii etkinlikle olutuu sylenebilir. Tm bunlar beynin karar verme sreleri iin ne anlama gelir? nsan beyninin evrimsel adan modern beyin kesimleri diyebileceimiz blgeleri genom tasarmndan neredeyse hi nasibini almam devreler ve sistemlerden oluur.Bu devreler ve sistemler bireyin bebeklik,ocukluk ve genlik evrelerinden geerek gelimesi,fiziksel kltrel sosyal evrelerle etkilemesiyle ortaya kar.Okuduu kitaplarla,seyrettii dizilerle,yaad,ahit olduu olaylarla ekillenir.Toplumsal doru ve yanl formlar bu devrelerde kaytldr.Endie,hrs,umut,phe,pimanlk,kskanlk,ihtiras,sevin gibi zihin halleri modern kesimlerdeki devrelerde ve sistemlerde olgunlar, depolanr ve karar annda kullanlr. Buna karlk,insan beyninin evrimsel adan eski kesimleri diyebileceimiz blgelerindeki sistemlerin ve devrelerin yapsnn belirlenmesine genom yardmc olur. Bu kesimlerdeki

yaplarn balca grevi,temel yaam srelerini akl ve zihne yani modern beyin kesimlerindeki devrelere bavurmadan dzenlemektir. Sindirim, dolam, solunum, baklk ad altnda bir ok homeostatik sistem, iinde barnd organizmann varkalmas iin kusursuzluk dzeyinde hesaplar yapar, akln alamayaca zmler retir.Biz milyonlarca ylda evrilen bu varkalm reflekslerini farkl canl trlerinin bireyleriyle paylayoruz. Mesela Akll Hans la! Hakimlerin rastlantsallatrd piyasa davranlarnn algoritmasn modern beyin kesimlerinde zmek mmkn deildir.Tek kar yol eski kesimlerin yeteneklerini piyasa ile oynadnz oyuna dahil edebilmektir,milyonlarca ylda olgunlaan varkalm reflekslerini modern beyin corafyasn tmyle kefetmi hakimler karsnda devreye sokabilmektir.Bunun iin: nce iinizdeki akll Hans n farkna varmalsnz, Onu, bunun bir oyun deil bir hayatta kalma mcadelesi olduuna inandrmalsnz, Onun piyasay kendi saylaryla (kesinlikle 1,2,3 deil!) alglamasna izin vermelisiniz, Ona gvenmelisiniz. Zor bir itir,ama sonunda huyunu suyunu iyi bildiiniz,beraber olmaktan keyif aldnz iki dostunuz olacaktr. O ve piyasa. 11 Au 2011 - 21:01 # Tuncer engz Sn. cotone, Paylamlarnz iin ok teekkrler. Byk bir keyifle okudum, yazlarnzda geen kavramlarla ilgili biraz aratrma yaptm, kendi fikirlerimle harmanladm. Haftasonunda frsat bulabilirsem grlerimi yazacam. Her bir yaznz, ufuk ac bir tartmann konusu; Umarm blogu takip eden dier dostlar da fikirleriyle katkda bulunurlar. 3 ay nce bloga bir yaz yazdm: Bireysel yatrmc Algoritmalara kar (ya da Montezuma vs. Cortez) . Bu yaznn yorum ksmna Sn. hsan Tulunay 4 yazdan oluan mkemmel yorumlar ekledi. Montezuma vs. Cortez serisini srdrmek istiyorum. Fikirsel btnln kavranmas iin ncelikle, Bireysel yatrmc Algoritmalara kar (ya da Montezuma vs. Cortez) balkl yaznn ve bu yazya Sn. Tulunayn ekledii yorumlarn okunmasn tavsiye ederim. ncelikle iinde yaadmz dnyay nasl grdm, bu dnyann neye doru evrildii, byk bir hzla deien evremizin bizi neye zorlad ve yakn gelecekte nelerin iimize yaraca ile fikirlerimi ifade edeyim. Sn. Tulunayn ikinci yorum-yazsndaki bir gndermeden balamak istiyorum: Bir satran tahtasnn kareleri zerine yerletirilen pirelerin sramaya baladklarnda balang konumuna dnn (neredeyse) imkansz hale gelmesi ve her sramada balang konumundan daha da karmak bir konumun ortaya kmas Ben problemin daha da karmak olduunu dnyorum. Bizim yaadmz dnyada pirelerimizin sraylaryla iler daha da atallanmakla kalmyor, pirelerimizin, hatta satran tahtasndaki karelerin de says artyor. Bu benzetmeyi sadece piyasa hareketiyle de snrlamamak gerekiyor. Yeryznde yaayan insanlarn zihinsel ve maddi dnyalaryla, kurduklar sosyal, kltrel, ticari ilikilerle,

rettikleri ara-gere ve rnlerin eitliliiyle, bu rnlerin retim ve tketim srelerindeki eitlilikle gitgide karmaklaan bir dnyada yayoruz. Bu dnyay tarif edebilmek iin kaos szcn kullanyoruz. Kaos szc, aslnda teknik bir terim. Biz onu artrd balamla anlamaya alyoruz. Bu da ok zaman kaosla kargaay kartrmamza neden oluyor. Oysa kargaa ve karmaklk ayn ey deildir. Kargaa daha ok rastgelelii ve dzensizlii hatrlatyor. Karmaklk ise, zm basit denklemlerle bulunamayan bir durumu anlatyor. rnein hava hareketleri ki kaos teorisine en byk katky meteoroloji aratrmalar vermitir karmak ya da kaotiktir. Ancak asla rastgele ve dzensiz deildir. Eer rastgele ve dzensiz olsayd, hava tahminleri yaplabilir miydi? Kaos zerine alan matematikiler, basit denklemlerden hareketle ylesine ilgin kaos grntlerine ulayorlar ki, oluturduklar setler sizde kargaa duygusu oluturuyor. Oysa bu setler kargaa iinde deil, sadece karmak. Buyurun size fraktal yaplarn bir araya gelerek oluturduklar kaos grntleri. Videoyu seyredip bitirdikten sonra gzlerinizi kapatn ve unu dnn: Bu videonun herhangi bir karesindeki grnty ne kadar hafzanza yazabildiniz? sterseniz videoyu tekrar seyredin. 20 defa seyredin. Ya da videoyu herhangi bir anda dondurun ve dondurduunuz kareye saatlerce bakn. Sonra gzlerinizi kapatn ve tekrar hatrlamaya aln. Belki ilk denemelerinizde hafzanzda kalanlardan biraz daha fazlasn hatrlayabileceksiniz. Ancak bu bile gznz dikip baktnz karenin iinde grdnz kalbn (pattern) sadece kabataslak bir grntsnden fazlas olmayacak. Ayrntlar hatrlamayacaksnz. Otistikseniz ya da grsel hafzanz ok iyiyse belki otistik olmayan, ya da grsel hafzas zayf birine gre biraz daha fazlasn hatrlayacaksnz, ancak asla tmn deil. Hele sekiz buuk dakika boyunca grdklerinizin milyonda birini bile hatrlamayacaksnz. (leride dnmek zere buraya bir parantez aalm; Yukarda seyrettiiniz videodaki grntleri sadece bir bilgisayar btn ayrntlar ile hatrlayabilir. Zaten eer hatrlayamyorsa, videoyu ikinci kez seyredemezsiniz.) Yukardaki videoda grdkleriniz, iinde yaadmz evrenin sonsuz kaos grnmlerinden ok nemsiz kklkteki, o da ancak beynimizin biraz daha iyi alglayabilmesi iin renklendirilerek yanstlm, kck bir kesitini gsteriyor. Bunun gibi sonsuz kaos grntsn beynimize kaydetmeye altmz dnn. Oysa beynimiz, bu kaos grntlerinin oluturduu kalplarn ok kk bir ksmn, o da kabataslak, hatrlamak zere evrimlemitir. Aataki krmz yuvarlak cisim bize elmay hatrlatr. Aacn zerinde hareket eden cisim bir ylan, aalarn arkasndaki glge bir akala ait olabilir. Suyun iine bakarken balk, gkyzne bakarken bulut grmeyi bekleriz. Bizim iin ncelikli olan kalplar bunlardr. k milyonlarca yl boyunca beynimiz bu kalplar alglamak zere evrimleti. Beslenme, korunma, yaam srdrme ve oalma amacyla evrimleen beynimiz bize, avc-toplayc atalarmzdan miras kald. imdi bu beynimizle, brakalm yzbinlerce yl ncesini, bir ka yzyl ncesinden ok daha karmak bir dnyada yaamaya, ihtiyalarmz gidermeye, evre ile denge iinde kalabilmeye, bu karmak dnyay ynetmeye alyoruz Ancak biz bu karmak dnyann iinde, dnyay ok daha karmak hale getiren aralar reterek, ilikiler kurarak yayoruz. Bu dnyann fraktal yaplarn, avc-toplayc olmak zere evrimleen beynimizle anlamaya alyoruz. Bu dnyann iinde avc-toplayc toplumlarn kurduuna benzer iliki biimleriyle yaamay umuyoruz. Sosyonomi.comda yazdm son yazlardan birine eklediim aadaki alnty, buraya da tayaym:

Btn bilgiler yereldir, btn gerek de ksmi. Hi bir gerek baka bir gerei gerek d yapamaz. Btn bilgi, tm bilginin bir ksmdr. Gerek bir izgi, gerek bir renk. Bir kez byk deseni grrsen, dnp paray btn zannetmeye devam edemezsin. (Balanmann Drt Yolu, Ursula Le Guin, Metis 2001 1. Bask, S. 161) Bizim kk ve nemsiz gereklerimizin byk desen iinde ok nemli olduunu, baka gerekleri gerek d yaptn zannediyoruz. Kk paralar btn zannediyoruz. Piyasay ele alalm: Piyasann, kaosun, aynen yukarda seyrettiimiz videodakine benzer, ok kk ve nemsiz bir izdm olduunu kavramakta zorlanyoruz. Bizim, o byk fraktal desen iinde, kk salnmlar yapan minicik bir fraktali oluturduumuzu kavrayamyoruz. nk beynimiz kaosu deil, daldaki elmay, aataki ylan, alnn arkasna gizlenmi akal, denizdeki bal, suyun teki yanndaki kabilenin savalarn alglamak zere evrimleti. Bu nedenle de piyasann bize tuzaklar kurduunu, kendisi ya da kendileri de fraktal desenin nemsiz bir paras olan kii ya da gruplarn maniplasyonlar yaptn, bizim kargaa iinde saa sola arpa arpa kaosun iinde srklendiimizi, birileninse bu kaosu istedikleri gibi ynettiini, ynlendirdiini dnyoruz. Zihnimiz hep avc-toplayc toplumlara zg tuzak kurma, iddet, alan igal etme, lider ya da oban seip onu takip etme, korkma, sinme, coma gibi eilimler tad iin, kaosu bu kavramlarla tarif etmeye alyoruz. Televizyonlarda saatlerce sren finans programlarna bakn: Piyasa cotu, piyasa faiz indirimi bekliyor, piyasa nn gremiyor. Peki piyasa ne? Bizim gibi coan, sinen, korkan, heyecanlanan, duygular olan bir canl m? Coan piyasada bir alc ve satc olduuna gre, satc niye comuyor? Piyasalara korku hakimse, satcnn karsnda alm yapan ne? Piyasann dnda bir varlk m? stisnasz btn insanlarn beyni, sry takip etmeye meyillidir. Srnn ilerledii yola ise trend denir. Sr dediimiz, says, yn, davran biimi tek ve mutlak olan bir ktle deildir. Bu ktlenin genel hareketine sr diyoruz. Sadece tek bir sr de yok. Baka bir sr de baka trl davranyor. Elbette daha baka srler de var ve onlar da kendi zaman lekleri, hareket kabiliyetleri ve etkileri iinde hareket ediyorlar. Btn bu unsurlarn hepsinin finansal alveri ortamna piyasa diyoruz. Piyasa canl bir organizma deil, tuzaklar kurma, korkma, sinme, coma gibi insani duygular da tamyor. Piyasay bu ekilde alglamann, gkgrltsn gkler kzgn diye alglamaktan fark yok. Doann bu ekilde alglanmasna felsefede animizm deniyor. Bu, insanlarn doa yasalarn bilmedii, bilimin henz gelimedii alara ait bir inan. Ancak toplumlarn zihinsel dnyas ok yava deitii iin, modern dnyada bile bu inan yaatyoruz. Trafik canavar, coan ya da korkan piyasa, kudurmu deniz, doann intikam gibi deyiler, hep bu antik animist inana ait. Btn bilgiler yereldir, btn gerek de ksmi diyordu Ursula Le Guin. Poker oyununu dnn. Toplam 32 kartla oynanr. Bu 32 kart, 32 bilgi kodu diye dnn. Elinde kart tutan her bir oyuncu, 32 bilgi kodunun bir ksmna sahiptir. rnein eline drt as gelmi bir oyuncu, dier oyunculardan hibirinde as olmadn bilir. Oysa dier oyunculara gre ellerinde as grmedikleri iin aslar dier oyuncuya toplu ya da birer ikier dalm olabilir. Ancak her bir oyuncu 32 bilgi kodunun sadece bir parasna sahip olduu iin, sahip olmadklar bilgi kodlar iin olaslklar vardr. Bu olaslklar, sadece bilginin tamamna ulatklar zaman ortadan kalkar. Bilgi kodlarndan oyun retebilmek iin, her bir bilgi koduna farkl hiyeraride deer yklenmitir. rnein as en byk deerli kattr, sonra Rua gelir, sonra Dam, vs. Oyunda sadece ans unsuru deil, oyuncu inisiyatifi de olsun diye, bir de ihale eklenmitir. Bilgi koduna

sahip olan oyuncu, yani kendisine datlan kartlar gren oyuncu, kazanca ulaabilmek iin arttrma yapar. ok uygun bir benzetme olmasa da piyasay bu ekilde dnn. Bu piyasada kazanmaya soyunan bir oyuncu, ya ansna gveniyor olmaldr, ya ihale becerisine, ya da bilgisine. Herkes elindeki be kart grrken, siz btn kartlar gryorsanz, daha fazla bilgiye sahip olduunuz iin ans ya da ihale becerisine gvenen oyuncularn hepsine stnlk salarsnz. hale beceriniz de bilginiz de yoksa sadece ansnza gvenerek poker masasnda kalabilir misiniz? Peki piyasaya gelen yzlerce ve binlerce insan hi bir becerisi olmad halde niin kendisini kazanmaya layk grr? Bu da baka bir konu. Buradan Montezuma ile Corteze geliyoruz. Montezumann Cortezin karsnda kazanma ans var myd? Tarihte hipotez olmaz. Ancak sahip olduklar ara-gerece bakarak olmadn syleyebiliriz. Nitekim Montezuma, Cortezin tek bir askerini bile ldremeden teslim oldu. Peki geen yzyllar boyunca Montezumaya ve Corteze ne oldu? Cortez, gibi bilgi biriktirdi. Biriktirdii bilgiyle ok daha gelimi aralar yapt. Bu aralarla daha ok bilgi biriktirdi ve daha da gelimi aralar yapt. Montezuma, hep Cortezi yakalamaya alt. Zaman zaman yakaladm zannna kapld. Oysa Cortez bilgi dan ylesine bir hzla trmanyordu ki, Montezuma onu yakaladn zannettii her anda kafasna Cortezin biriktirdii bilgi nn ykldn grd. Bir nceki yazda 1990larda btn kitap raflarnda en n sralar kaplayan yatrm ktphanalerinden bahsetmitim. Montezuma daha byle bir ktphanenin varlndan bile haberdar deilken, Cortez bilgisayar algoritmalaryla, sibernetikle, insan ve kitle davranlaryla urayordu. Videonun altndaki paragrafta atmz parantezin iinde ne demitik; nsan beyni ne kadar uzun saatler boyunca bakarsa baksn, kaosun fraktal deseninin kck bir parasn bile yeniden hatrlayamaz. Oysa bilgisayar hatrlar. imdi ulatmz ada, Cortez bilgi depolama aamasn da geti, bilgi ilem aamasndan yeni bilgiler yaratma aamasna geiyor. Montezuma ise her geen gn daha da geride kalyor. Bilgi biriktirmiyor, uzun metinler okuyamyor, olaylar ve olgular arasndaki balanty kuramyor. Montezuma sadece daldaki krmz elmay gryor ve o elmay almak istiyor. Oysa herkes o elmay almak istiyor. Hatta daldaki deil, Montezumalarn cebindeki elmalar da almak istiyor. Montezumalar Dimyata pirince giderlerken evdeki bulgurdan da oluyorlar. Borsalarda biriktirilmi bir deer yoktur. Sadece unsurlarn anlk ilem fiyatlarna gre biriktirildii zannedilen bir deer vardr. rnein bir piyasann u kadar milyar dolarlk deeri olduu sylendiinde, o kadar deer biriktirildii deil, o piyasann iindeki unsurlarn o andaki ilem deeri kastedilir. Bu deer sanaldr. O deerin gerek bir deer olmas iin, satclarn o byklkte deer nerecek alclar bulmalar gerekir. O byklkte deer nerecek alc ise hi bir zaman yoktur. Piyasalar deer biriktirmedii gibi, tam tersine deer buharlatrr. Bu nedenledir ki, var olduu zannedilen deerler, likidasyon dalgalarnda buharlar. rnein Austos aynn ilk yarsndaki panikte Fransa ekonomisi kadar bir deerin buharlat sylendi. Nereye gitti 2,5 trilyon dolar? Birilerinin cebine mi girdi? Hayr, sadece buharlat. Eer borsalarn toplam alveri deeri yeniden Austos bana dnmezse, o deer sonsuza kadar yok olacak. Austos bandaki seviyelere dnlrse o deer yeniden mi yaratlacak? Hayr, sadece yaratld varsaylacak. Peki bu nedir? Bu, toplam sfr olan bir oyundur. Montezumalar ite toplam sfr olan bu oyunda para kazanmaya alyorlar. Kazanabilirler mi? Elbette hayr. Tek tek Montezumalardan bahsetmiyorum. Oyunun u veya bu annda srd peyin biraz

fazlasn cebine atan bir Montezuma elbette bir ey kazanmtr. Ancak bir btn ve nihai olarak piyasalar deer reten deil, deer dei-tokuu yaplan yerlerdir. Dei-toku dk seviyelerden yapldnda da varsaylan deer yok olur; Montezumalar topluca kaybederler. O halde deer nedir? Deer, bir insann gerekten ihtiya duyduu eydir: la, besin, su, barnak. Bu ihtiyalar elde edebilmek iin alet-edevat, eyalar ve nihai olarak ruh ve beden sal. Bu deerlere ulamak iin ikincil unsurlar kullanyoruz: Para, kredi kart, ek, senet, vs. Bu ikincil unsurlar da piyasa dediimiz bir sosyal ilikiler ortamnda dei-toku ediyoruz. Bu ortamda herkes sahip olduu farkl bilgi ve yetenek dzeyi ile alverie giriyor. En byk avantaja sahip olanlar da, en fazla paraya deil, en fazla bilgiye sahip olanlar. nk pirelerin satran tahtasnda balang konumuna dnmesi imkansz ve her geen gn daha da karmaklaan dnyamzda olup biteni anlamayann yaama ans yok. Bilginin deerini bilenler, vargleriyle bilgi biriktirmeye, biriktirdikleri bilgiyi depolamaya, bilgiden yeni bilgiler retmeye alyorlar. Bunun iin de algoritmalara, sibernetie, matematie, felsefeye, tarihe kafa yoruyorlar. Bilginin deerini bilmeyenler, kabarm bir okyanusun sert dalgalar iinde plak yzmeye alyorlar. Bilgi biriktirmenin onlarn deil, bakalarnn ii olduunu dnyorlar. Onlar sonu(!) odakl. Bearish perspektifimi bilenler bana sk sk bir sonraki speklasyon alannn ne olabilecei ile ilgili tahminlerimi soruyorlar: Altn m? Dolar m? Mal piyasalar m? Ne? Benim tahminim u: Bir sonraki speklasyon alan bilgi olacak. nk dnyada byk bir hzla ortadan kalkan ve tekelleen o. Bir yzyl ncesini dnn: Evinizin dam aktnda, su borusu patladnda, elbiseniz yrtldnda, pencereniz krldnda, ayakkabnzn taban delindiinde tamir edebilirdiniz. Peki ya imdi? Gndelik yaamnz oluturan ara gerece ne kadar hakimsiniz? Bilgisayarnz ktnde kurtarabiliyor musunuz? Televizyonunuz arzalandnda devreleri deitirebiliyor musunuz? la prospektslerini okuyor, anlyor musunuz? Cep telefonunuzun hafza kartna virs girdiinde temizleyebiliyor musunuz? Nasl olsa bunu yapacak birileri var diye dnyorsunuz; Bastrrm parasn deitiririm. Parasn bastrp deitiremeyeceiniz zamanlar geldiinde ne yapacaksnz? Hatta, paranz olsa bile tamir/kurtarma bilgilerine sahip insanlarn olmad ortamlarda ne olacak? Bunlar bireysel dzlemde yaayacanz sorunlar. Peki ya toplumsal dzlemde? Metrolar, santraller, havaalanlar, otoyollar, bilgi iletiim alar nasl iler halde tutulacak? letme mezunlarnn atyar bayii ilettii, veterinerlerin memurluk yapt, mhendislerin dviz brosu at bir dnyada bu karmak uygarl kimin ayakta tutacan dnyorsunuz? Mesela iin finansekonomi tarafna bakalm: Srekli finansal klerle onyllardr sarslan ekonomi-finans dnyasn Sarkozy-Merkel grmesinden kacak sonucu bekleyen uzmanlarla m yneteceksiniz? Finans dnyasndaki oynakl, haber yorumcular ile mi anlayacaksnz? On dakika iinde borsalar sallayan iman parmaklarn neden olduu kayplar finans kanallarnn alt yazlarndan geen ksa cmleleri okuyarak m telafi edeceksiniz? Yoksa pirelerin satran tahtasnda balang konumlarna srayarak hereyin basit ve anlalr konumlarna geri dnmesini mi bekliyorsunuz? Bir sre sonra, imdi kitap raflarndan taan kitaplarn birer birer yok olduklarn, internet plnde tek tk de olsa ulaabildiiniz deerli bilgiye sahip web sitelerinin ya kapandn, ya da ok yksek abonelik bedelleriyle yaamaya altn, belgesellerin ancak az sayda insann ulaabildii ktphanelere girdiini, temel bilgiler veren kaynaklarn ulalmaz olduunu greceksiniz. Geriye er p kalacak. Televizyonlar dnn. 20 sene nce televizyonlarda ne vard, imdi ne var? Televizyonlarda insanlara tketmeleri iin nelerin

sunulduuna bakn. e yarar neyin kaldn sorgulayn. Bugn sorun deilmi gibi grnmesine bakarak aldanmayn. e yarar hereye internet zerinden ulalabildiini dnerek bilgi ana geildiini, bilginin bedava olduunu zannetmeyin. Bu geici bir dnem; Sadece kendisine deer biilmemi olan bedavadr. Hereye bir deer biilen bir ada, ie yarayan her eye, eninde sonunda ve ok yksek bedeller karlnda deer biileceine hi kukunuz olmasn. indeki mezarlk alanlar zerinde bile speklasyon yaplrken bilgi zerine speklasyon yaplmayacan m dnyorsunuz? Aslnda ok uzunca bir zamandr bu sre iliyor. Deerli bilgi yava yava kayboluyor. Kitap raflarna bakn. Kitap raflarn neden astroloji, vampir hikayeleri, yzbinlerce satan ie yaramaz best seller romanlarnn doldurduunu sorgulayn. Temel bilimlerle ilgili kitaplarn, szlklerin, tarih aratrmalarnn, modern bilimlerle ilgili kitaplarn neden artk kitap raflarnda yer almadn dnn. Bilim ve felsefe dergilerinin yaynlarna son vermek zorunda kalmasnn sonularn deerlendirin. Bu bilgilere Montezumalarn ihtiyac yok; Peki Cortezlerin de mi ihtiyac yok? Piyasada matematikle ilgili kitap ve dergilerin says parmakla gsterilecek kadar az. nternette bulabildiiniz sayfalar da yle. Peki finans dnyasn bir gnde allak bullak eden flash crashlere neden olan algoritmalar matematik kullanlarak yazlmyor mu? Matematikiler nerede dersiniz? Elliottisyenler yllardr Supercycle, hatta belki de Grandsupercycle dereceli bir dalga dnnden bahsederken kendilerine hep borsa seviyeleriyle ilgili tahminleri soruldu. Onlar sosyonomik sonulara dikkat ekmeye altka, bover sosyonomiyi filan, bize borsa tahminini syle dendi: Paramz nereye yatralm? Gvenli liman neresi? Borsa kaa der? Dolar ka olur? Felaket tellallarnn sitelerinde dolarken Survival kit nerileri ile karlayorum: Finansal kaosta paranz nerede korursunuz nerileri Ben baka neriler yapacam: 1.) Kiisel becerilerinizi gelitirin. 2.) Evinizde kullandnz elektronik aralarn prospektslerini, kurtarma disklerini atmayn. 3.) Bilgisayar becerilerinizi arttrn. 4.) Finans-ekonomi dnyasyla ilgiliyseniz, evinizde ve bilgisayarnzda bir finans-ekonomi ktphanesi oluturun. 5.) (Sadece yabanc dil deil, anadiliniz de dahil) dil yeteneklerinizi arttrn. 6.) Uzun ve karmak metinleri okumaya enmeyin. Bu metinlerde dile getirilen grlere katln ya da katlmayn, sabrla ve notlar alarak okuyun. 7.) Dnya gndemini zgn kaynaklardan takip edin. Daha 3-5 sene nce dnya borsa endekslerinin ismi bilinmezken, bugn herkes dnya borsalar ile yatp kalkyor. Kaos teorisinin kelebek etkisini unutmayn. Dnyann hi ilginizi ekmeyen bir corafyasnda yaanan bir gelime, ksa bir sre sonra tsunami dalgas olarak stnze geliyor. 8.) Finansal enstrmanlar hakknda bilgi edinin.

9.) Salk ve ilalar hakkndaki bilgilerinizi gelitirin. Evinizde gncel bir salk ansiklopedisi bulundurun. 10.) Televizyonu mmkn olduunca az seyredin. nternet bandaki zamannz boa harcamayn. 11.) Tarih ve felsefe konusundaki bilginizi ilerletin. Finans/ekonomi, tarih/felsefe okyanusunun kenarndaki s bir denizden baka bir ey deildir. 12.) En ok ihtiya duyduunuz eyalar yedekleyin. 13.) Umuda ve ktmserlie kaplmayn. Her ikisi de akln zehiridir. 14.) Akl ve ruh salnza, einize, dostunuza, komunuza, kazanlm haklarnza, lkenize sahip kn. 15.) Dnyada onyllardr yaanan ve nmzdeki yllarda daha da iddetlenerek yaanacak finansal alkantnn sizi asl ilgilendiren sonularna odaklann. Bunlar, sizin iin borsa endekslerinin kaa deceinden ok daha nemli ve yaamsal. riccardo Tuncer hocam ok karamsar deilmisiniz? Bu bahsettiiniz duruma gelmemiz iin tm dnyay etkileyen ok byk bir doal afet, ya da ne bileyim elektriin bir ekilde ortadan kalmas bir daha retilememesi vs gibi olaanst bireylerin gereklemesi gerekmez mi? Yoksa sadece yaanacak iddetli finansal alkant m bu boyutta byyecek ve bizi bu derece etkileyecek, tm bu bahsettikleriniz (yanl anlam olabilirim) beklediiniz C dalgas ile mi gerekleecek ? Sonuta insanlar paylamak alveri yapmak zorunda yoksa yaam olmazd bilgisi olan bilgisini verecek ki karlnda karn doysun sadece bilgiyle tarla ekilip biilemez i gc insan emei asl olandr. Mevcut finansal sistem kse bile, para denen ey ortadan kalksa bile yaanan okun ardndan, mevcut yklan dzeni kuran insanlar yeni bir dzen kuramayacaklar m? Para yoksa altn var takas sistemi vs yeni bir deer aygt na geilir elbet. 18 Au 2011 - 23:00 # sidabumi Ursula K. Le Guinin Yerdeniz lemesi isimli, iki byk gcn egemen olduu farazi bir ktada ve dzende geen ve esas olarak Byc Gedin hayatnn anlatld bir hikaye serisi vardr. Bu serideki iki egemen g; Bycler ve Ejderhalar dr. ki gcn egemenliinin srr ise isimlerdedir. Serinin ilk kitabnn ismi yanl hatrlamyor isem, Ba Byc idi. Bu ilk kitabn al sayfasnda yle bir giri vardr,

Ses, Sessizlikte, Ik, Karanlkta, Bombo gkyznde, Uarken parlar atmaca. Bu lemeye sonra bir kitap daha ekledi Ursula K. Le Guin, yine yanl hatrlamyor isem ekledii kitabn ismide Yerdeniz Hikayeleri idi. imdi ise, bu bahis konusu kitap serisindeki yanl hatrlamadm bilakis beynime kaznan gcn kaynandan bahsetmek istiyorum. O zamanlarda da, isimler ok nemliydi. imdilerde olduu gibi, o zamanlarda da anneler ve babalar ocuklarna doduklarnda isimler verirdi. O zamanlarda byclere sayg duyulur, ejderhalardan ise hep korkulurdu. Ejderhalardan azlarndan ate pskrttkleri iin korkulmazd, ejderhalardan o dzende yer alan hereyin ismini bildikleri iin korkulurdu. Byclere ise, sayg duyulurdu nk gvenilirdi.Byclerin gcde isimleri bilmelerinden kaynaklanrd. Ayn lisan konuan herkes isimleri biliyor ise, bycleri, ejderhalari ve o farazi lkedeki yaayan insanlarn g ayrmn yapan ne idi? O farazi lkedeki insanlar, buluta bulut derdi de , buluta Yamur yadr bulut! dediklerinde yamur yadrmazd. Ama, iklim bycs iki laf eder ve o bulut o yamuru yadrrd. nk, byc isimleri kadim lisanda bilirdi, kadim lisan ise zaman ile deimeyen evrensel olan ve tartlamayan lisand. Bycler, kadim lisan alayl veya mektepli olarak renenlerdi. Ejderhalar ise, kadim lisan doutan bilenlerdi. O lkede bebek doduunda, anne ve baba ocuuna ismini verirdi. Cocuk, ergenlie geldiinde ise, byc arlr ve ocua byc tarafndan kadim lisanda isminin verilmesi beklenirdi. Kadim lisandaki ismi ise, sadece byc ve o ismin sahibi ocuk bilirdi. nk,ismin bakas tarafndan bilinmesi her trl bynn o isme yaplabilmesi anlamna gelirdi. Bu sebep ile, kadim lisanda isim verebilen byclere sayg duyulur ve gvenilirdi. Ejderhalar ise, byclerin dahi ismini kadim lisanda hereyin ismini doutan sahip olduklar gzlerinin yetisi ile bilenlerdi. Hikaye bu esas ervresinde geliir ve Ba Byc Ged in isminin ejderhalar tarafndan bilinmesine ramen ejderhalar alt edebilmesi efsanesine gider. Byc Gedin, yaad zamandaki rkn koruyabilmek iin ejderhalarn yenebilimesi ve bunun iinde bir bedel demesi gerekmektedir. dedii bedel, o farazi alemdeki en gl olan Gedin glerini brakmas olmutur. Sn. hsan Tulunayn yorumlar ve bu yaz serisini okudum. Bende, gelecekteki ederin bilgi olduuna hemfikirim. Ama, bu bilginin Sn. hsan Tulunayn yorumlarndan birisinde bahsettii basitlikte ve Yerdeniz lkesi ndeki kadim lisanda olmas gerektiini dnyorum. Ancak, kadim lisanda bilgi sahibi olanlarnda Byc Ged gibi bedel dediklerini grdm ve deyeceklerinide biliyorum. Bilgi sahibi olanlarn isimlerini ise, Ursula K. Le Guin kitabndaki giri blmnde atmaca olarak kadim lisanda yle tariflemiti, Ses, Sessizlikte,

Ik, Karanlkta, Bombo gkyznde, Uarken parlar atmaca. 22 Au 2011 - 15:32 # HKT07 Herkese selamlar. e. e. cummings der ki; Seni dierlerinden farksz yapmaya btn gcyle gece gndz alan bir dnyada, kendin olarak kalabilmek, dnyann en zor savan vermek demektir. Bu sava bir balad m, artk hi bitmez. Va Doan Ccelolu, sava isimli kitabna bu szle balar ve almn yapmaya alr. Franz Kafka ise deiim isimli kitabnda bir sabah uyandnda bir bcee dntn gren kahramann anlatr. Sonsuz-snrsz bir data okyanusunda konumlanm ve gerekte dnsel (beyin odakl) bir enerji younlamas olduunu farkeden bir birey, o zamana kadar iinde bulunduu ve yanl alglama temeline dayal sistemden kma gereklilii hisseder. Ancak bu hi kolay olmayacaktr. Ne bireyin alkanlklarndan, deer yarglarndan, artlanmalarndan kurtulmas o kadar kolay olacaktr; ne de o zamana kadar kendisine gz kapal hizmet ettii sistem tarafndan buna kolayca izin verilecektir. O andan itibaren birey sisteme kar bir sava durumundadr ve sistem de kendisine sava aanlar bir bcek olarak grr ve o tr muamele ile hizaya getirmeye ve olmaz ise yok etmeye alr. Halihazrda sisteme dahil olmaya devem eden en yaknlarnz bile bilinli ya da bilinsizce sistemin yannda ve sizin karnzda yer alp size bcek muamelesi yaparlar; yle ki, zaman zaman birey, gerekten kt yola sapm bir bcek olduu zannna kaplabilir. Gerekten ok zorlu bir sre olmakla birlikte; sizin gibi dnenlerle birarada ve doru ara gerelerle (bilgi, azim, sabr, cesaret vs.) baarya ulalabilecek erdemli, erefli ve asl yaama sebebinin mcadelesidir bu. 1970lerde yanl yola sapan (uzay dahil tm alglananlarn beyinde olduunu gremeyip, geliimi uzayda sanan ve insan beyni ve beynin ileyii ve yapabileceklerine ilikin bilimsel almalara, uzay almalar iin harcanan parann yzde birini bile ayrmayan) insanlk, yanlndan kendi akl ile dnmedike (daha dorusu dnmediinden), bu yanl yolu geri tepmek zorunda kalacak gibi gzkyor. Tabi ki yanl ilk farkedenler geri dnmek isterlerken, geriden gelmekte olan gruh ister istemez, (burada biey yokmu bouna geldik bunca yolu geri dnn tellaliyelerinden dolay) panikle desteklenmi kalabaln ayaklar altnda ezilmekten kurtulamayacaktr. Sonu itibar ile yanl bir temel algya dayal dzenden, hatasn anlayarak ayrlmak isteyen bireye ne mutlu. Ancak bu mutluluk e. e. cummingsin tarifledii bir saval ve hatay farkedemeyenlerin de dahil olduu sistem tarafndan bcek muamelesine tabi tutulmay da beraberinde getiren bedellerin denmesi halinde kalc olabilecektir. Haydi bakalm, kolay gelsin.

Bu Montezuma-Cortez yazlarn Rocky serisine evirmek istemiyorum. Sylvester Stallone, 1976 ylnda boksr canlandrd Rocky filminde rakiplerini dvmeye bir balad, tam 12 sene boyunca Rocky I, II, III, IV, V ve nihayet Rocky Balboaya kadar srekli dvd. Bir ara endielenmi, sene 2020 olur, hayatmzn sonbaharn da Stallonenin, mesela Rocky LXXXVIII filmini seyrederek geirir miyiz diye kara kara dnmeye balamtk. Aslnda Montezuma-Cortez serisi, benim son 7-8 yldr yazdklarmn ksa bir zetidir. 2004 ylnn bahar aylarnda lgnlk ve k yazmaya baladm. Bu kitap 3-4 ay iinde yayna hazr hale geldi. Eyll 2004 te kitab yaynladm. Kitabn satn sadece internetten yaptmz iin, bu kitap hedefledii okuyucu kitlesine ulaamad. Sat bir sene iinde tkenen, tkendikten sonra aranan ancak bir trl bulunamayan, en sonunda karaborsaya decek kadar taleple karlaan Elliott Dalga Prensipleri isimli kitabmn aksine, lgnlk ve k benim ok daha severek yazdm ve iinde zgn ve arpc fikirler bulunduunu dndm kitabmdr. 2008 ylnda byk bir hevesle nc bir kitab daha yazmaya giritim. Bu kitaba Sosyonomik Tarih ya da Tarihe Sosyonomik Bak adn vermeyi dndm. lgnlk ve kn bana gelen bu kitabn bana gelmesin diye eseri iki yaynevine gtrdm. Bu yaynevlerinden biri hi ilgilenmedi bile. Dieri kitabn ticari ans olmadn dnerek daha ge bir tarihte basmay teklif etti. Benim ivecen bir yapm var. Dnyann byk bir hzla deitii bir ada fikirlerin ok hzl aktarlmas gerektiini dnen bir insanm. Oturup aylarca kitabn baslmasn beklemek yerine, deien dnyann formatna uygun bir eyler yapmaya karar verdim: Belki de on yl srecek ok uzun ve zahmetli bir ie giritim: Ucu ak bir kitap yazmak ve bu kitabn blmlerini srekli ve gncel yazlarla okurun dikkatine sunmak. Sosyonomi.comda ve sitenin herkesin okumasna ak olan blogunda okuduunuz yazlar, ite bu ucu ak kitabn blmleridir. Sosyonomi.com Klp sayfalarnda yer alan Marduk ve Akl Dna Savrulma ile 2009 ve Sonras balkl yazlar bu ucu ak kitabn tamamlanm blmleridir. Montezuma-Cortez serisi de Sosyonomik Tarih (ya da Tarihe Sosyonomik Bak) isimli almann blmleri olmaya aday yazlar. Tekrar lgnlk ve ke dnmek istiyorum. Toplam 11 blmden oluan, 192 sayfalk bu kitabmn, bugn hala sk sk gndermeler yaptm blmleri var. Mesela sosyal psikoloji deneylerinde srekli altn oranla karlalmasna dikkat ektiim Korku balkl blm, 2000 ylnda MKBde ien balonun gazete haberlerine yansyan duygusal arkaplan ile ilgili bir alma (ki bu alma bunca sene gemi olmasna ramen hala, o dnemle ilgili yaplm tek detayl alma olma zelliini koruyor), piyasa hareketlerinin manik depresif niteliine dikkat eken blm. Speklatif lgnlklarn nasl izah edilebileceine dair farkl grleri incelediim blm. Arkaplan ile beraber, Dow Jones Sanayi Endeksinde 1920lerin sonunda ien speklatif balonun ayrntl dalga analizi, MKBde oluan dalga kalplarnn ayrntl zaman-fiyat analizleri ve o tarihte primary dereceli bir ykseli dalgasnn eksik olduunu ve bu dalgann kabaca 100,000 civarnda tamamlanmas gerektiini ngren tahmin. Nihayet, kitabn son blmnde gelecekte borsalarn olup olmayacan sorgulayan ksa yaz. Bunlarn hepsi zgn almalard. Okuyucuya ok farkl bir sosyonomik bak as veriyordu. Kitabn bence deerini daha da arttran unsur ise, bu kitabn 2004 ylnda yazlm olmasyd. 2004 yln hatrlayn: Trkiye derin bir duygusal d dalgasndan yeni kyordu. Borsa endeksinin 20,000i aamayaca, Dolarn TL karsnda ksa srede 2,50 seviyesine trmanabilecei, faizlerin 40 seviyesinin altna inemeyecei iddia ediliyordu. lgnlk ve kten yava yava Montezuma-Corteze giri yapalm:

Spiegel-Onlineda 22.8.2011 tarihli bir yaz yaynland. Yaznn bal, Out of Control: The Destructive Power of the Financial Markets (Denetim D: Finansal pazarlarn ykc gc). Ne yazk ki Trk okuyucu yllardr tek sesli, tek boyutlu, tek bak al bir bilgi bombardman altnda. Kendi dilinde, Spiegelde yaynlanana benzer yazlar okuma imkan yok. Sabahtan akama kadar yayn yapan finans-ekonomi programlar ise, finans piyasalarna gzellemeden teye gemiyor. Ne kart bir gr dile getiriliyor, ne de finans piyasalarnn niteliine, gemiine ve geleceine dair analitik deer tayan herhangi bir fikir. Oysa dnyada finans piyasalarnn ykc gc ok uzunca bir zamandr tartlyor ve bugn dnyaya hakim olmaya balayan hava, bizim finans-ekonomi evrelerine hakim olan havadan ok farkl. Bu havann bir takm sonular da olacak. Montezuma-Cortez serimizin 3. blmnde gelin bu konuyu biraz daha derinlemesine irdeleyelim: Spiegeldeki yaz, finans dnyasnn artk tehlikeli boyutlara ykselen etkisine dikkat ekerek balyor: Piyasalar bir lkeden dierine, her zayflk ve her dedikodudan faydalanyor. Bu ekilde hareket ederek krizi daha da bytyorlar. Bir lke dedikodu ve speklasyonla kar karya kaldnda, dier yatrmclar da tedirgin oluyor. Fiyatlarn daha da decei korkusuyla, emekli fonlar ve sigorta irketleri de hisse senetlerini ve tahvilleri satmaya balyor. Sonuta korku korkuyu besliyor ve ardndan panik geliyor. Biz buna duygusal d (mood decline) diyoruz. Finans piyasalar da dahil olmak zere, tm insan etkinliklerinin itici gcnn kitlelerin duygusal deiimi olduunu, bu deiimin de kanlmaz, durdurulamaz ve engellenemez bir doa yasasnn sonucu olduunu iddia ediyoruz. Elliott Dalga Prensibi, bu yasann grnr yzndeki dalgalarn fraktal yapsnn analizinden baka bir ey deildir. Spiegel, ikinci olarak artan finansal oynakla dikkat ekiyor: Derin dler ve kriz, artk gndelik geree dnt. Elimizdeki en eski piyasa verisi Dow Jones Sanayi Endeksine ait olduu iin, son bir yzylda gnlk finansal oynakln boyutunu grebilmek iin %4 ve zeri d gnlerine baktmzda %4-5 aras d gn : Toplam 77 (34 1929-1937, 3 2000-2011) %5-6 aras d gn : Toplam 40 (24 1929-1937, 4 2000-2011) %6-7 aras d gn : Toplam 16 (6s 1929-1937, 2si 2000-2011) %7-8 aras d gn : Toplam 10 (5i 1929-1937, 3 2000-2011) %8-9 aras d gn : Toplam 3 (1907, 1932, 2008) %9-10 aras d gn : Toplam 2 (1929,2010) %10-20 aras d gn : Toplam 2 (kisi de 1929) %20+ d gn : Toplam 1 (1987)

1929 Byk Buhran dnemi ile karlatrdmzda, 2000lerin finansal d dneminin hala 1929-1937 dneminin ok gerisinde olduunu gryoruz. 1940-2000 arasndaki dnemle karlatrldnda gerekten de finansal oynaklk artm, ancak bu oynakln tarihsel rekor olduu sylenemez. DJI endeksi son 11 sene iinde sadece 14 gn %4 ila %10 arasnda dm. Bu da kabaca ylda bir gibi bir ortalama anlamna geliyor. O halde: En kts bu olamaz ! Elimizdeki bu bilgiyle Spiegeli okumaya devam edelim: Finans sektr hzla byd. Bunun yannda hisse senetleri, mal piyasalar, apraz kurlar ve hazine tahvilleri zerinde speklasyon yapan oyuncularn paralar da byd. Ayn zamanda, oyuncularn riskleri de llemez oldu. Asl tehlike bu: Artan oyuncu says, speklasyona yatrlan para ve llemeyen riskler. Sektrde denen yksek maalar, en parlak niversitelerin en iyi rencilerini cezbetmeye balad. Bu gen elitin yeleri, insanlarn yaamlarn kolaylatracak, ya da yeni irketlerin daha da geliecei aralar tasarlamadlar. Bunun yerine, bu gen finans sihirbazlar, oklukla dier piyasa oyuncularnn hatta kendi mterilerinin zararna olmak zere, ok byk miktarda paray, hem kendi alanlar, hem de kendileri iin daha ok kar retmeyi amalayan karmak finans rnleri tasarlamak zere kullandlar. Montezuma-Cortez yaz serisinin ikinci blmnde buna dikkat ekmitim. Montezuma ordusu ekirdek itleyerek internet forumlarnda borsa geyii yapar ve zengin olma hayalleri kurarken, Cortezin ordusu en parlak niversite rencilerini, en sekin beyinleri istihdam ederek Montezumay tecek karmak finansal rnler gelitirmekle meguld. Spiegel yaznn devamnda gitgide devasa boyutlara trmanan finans canavarna ynelmeye balayan tepkilere dikkat ekiyor. ngilterede finansal hizmetlerin dzenleyicisi olan FSAnn bakan Lords Adair Turner, 27 Austos 2009 tarihinde (yani umut rallisi baladktan ksa bir sre sonra) Kresel Finans Nasl Terbiye Edilir? balyla yaynlanan bir yazda yle diyor: Finansal etkinliin bir ksm toplumsal olarak yararszdr. Turnera gre yaratlan deerler ounlukla gerek deil ve toplumsal olarak da bir ilevleri yok. (Finans sektrnn retici sektrlerden kopuunun) potansiyel sonular yl nce anlalmaya baland. Bankalar mterilerinin deme kapasitelerini dikkate almakszn Amerikallar ar zorlanm mortgage kredilerine ynlendirdiler. Risklerini yeni finansal rnlerle paketleyip sattlar. Ancak doal olarak pek az insan bu rnlerin aslnda nasl ilev grdn anlayabildi. Nihai olarak mortgage kp patladnda, btn finans sektrn peinden srkledi. Byk finans kurulular kendilerini iflasn eiinde buldular ve devlete yardm iin bavurmak zorunda kaldlar. Bir nceki yazda finansal enstrmanlar hakknda bilgi edinin demitim. Yaadmz ada bilgisizliin bedeli ok ar. Spiegelden okumaya devam edelim: Yardm saland, ancak bu srete tarihsel bir ans heba edildi. Gl bankalara hi bir ey olmad, sadece tehlikeli finansal rnlerin kk bir ksm yasakland. Merkez bankalarnn salad ucuz krediyle speklasyon devam etti. Sonu olarak finans sektr hzla toparland ve

imdi artk kriz ncesinden de gl hale geldi o kadar ki, sadece ekonomi iin deil, toplum iin de tehdit oluturacak kadar gl. Peki bu nasl bir tehlikedir? Spiegel, finans sektrnn srekli kar bytmesinin gelir adaletsizliklerine yol atna, finans eliti kara doymazken, bu agzlln pek ok insanda umutsuzluk yarattna, sonu olarak da sosyal huzursuzluun baladna dikkat ekiyor. (rneklerini Fransada, Amerikada, spanyada, Yunanistanda, srailde ve ngilterede grdk.) Spiegeldeki yaznn ikinci blmnn bal Ekonomistlerin Dnyay Doru Deerlendirmedeki Yetersizlii Spiegel, Berlin Humboldt niversitesinden Joseph Voglun ilgin grlerine dikkat ekiyor. Voglun 2010 ylnda yazd bir kitap var: Das Gespenst des Kapitals. (Sermayenin Hayaleti). Kitabn ngilizcesini bulamadm. nternette Vogl ile ilgili fazla bir ey de yok. Merak edenler, kitabn ilk blmnn ngilizce evirisini ve kendisiyle yaplm bir syleiyi okuyabilirler. (Almancanz varsa ne mutlu size. Benim Almancam bu dzeyde yazlar anlamak iin ok yetersiz.) Spiegelden alntlamak gerekirse, Vogla gre speklatif ilemlerin tanm u: Elinde bir rn olmayan, o rn elde etme niyeti olmayan ve rn elde edemeyecek olan biri, o rn almay beklemeyen, o rn istemeyen ve gerekte de elde etmeyecek olan birine satar. Spiegele gre bu tip pazarlar -herhangi bir ynde- arlklar yaratmaya meyillidir. Burada tarif edilen, Charles P. Kindlebergerin Cinnet, Panik ve k Mali Krizler Tarihi isimli kitabnda tarif ettii yatrmn speklasyon aamasnnn ta kendisidir. Yatrm nce rasyonel beklentilerle balar, daha sonra speklatif evreye geilince rasyonel beklentilerin hi bir nemi kalmaz; lgili yatrm aracna daha yksek seviyeden alc gelmesi yeterlidir. Biz buna 5. dalga evresi diyoruz. lgilenenler lgnlk ve kn 5. Blmn inceleyebilirler. Spiegelde sadece akademisyen Joseph Vogla deil, piyasann iinden gelen Paul Woolleye de gnderme yaplyor. Woolley, senelerce bir piyasa oyuncusu olarak alm. Olduka radikal fikirleri var. yle diyor: Piyasadaki btn oyuncular, kendi bak alarndan rasyonel davranrlar. Ancak bu srecin sonucu, insanlk iin bir felakettir. Woolleye gre bu srekli byyen bir tmr ve finans sektrnn Amerikadaki btn irket kazanlarnn %40n elde etmesinin, iyi yllarda en iyi maalar verip, kt yllarda vergi mkelleflerinin gelirleri ile kurtarlmasnn hakl gsterilebilir hi bir yan yoktur. Woolley, 1990larn sonunda dot.com kp ierken, kk ve srekli para kaybeden teknoloji hisselerinin her zaman milyar dolarlk piyasa deeri olamayacan anlatmaya alm. Ancak derdini kimseye anlatamam. alt firma teknoloji hisselerine yatrm yapmay kestiinde, mterilerinin %40 paralarn ekmiler. yle diyor Woolley:

Sr, k gelene kadar trendin peinde koar. Sonu olarak da ona gre toplum bu davrann ar bedellerini demek zorunda kalr. Devam ediyor: Finans sektr toplumu kertme konusunda ok baarl. Woolley, bankerlerin olabildiince karmak ve effaf olmayan aralar gelitirme ynnde gdleri olduunu dnyor. Bu sayede byk karlar elde edebiliyorlar, nk mterileri hangi riskleri stlendiklerini anlamyor. yle ki, mterileri iflasn eiindeki lkelere (ya da enstrmanlara) pey sryor ve nihai olarak da kaybediyorlar. Too Complex For Humans (nsanlar iin ok karmak); Spiegeldeki yaznn alt balklarndan biri de bu. yle deniyor yazda: Kim piyasaya daha ksa zamanda eriebiliyorsa, rekabette fiyat sinyallerine cevap vererek milisaniyeler iinde en iyi ansa sahip olma avantaj ondadr. Bilgisayarlar insanlara gre ok daha verimlidir, nk yzlerce veriyi saniyeler iinde deerlendirebilirler. Ayn zamanda bu makinalar, bir kn boyutunu arttrabilir, hatta tetikleyebilir. ABDde denetleyici kurum olan SEC, eer bir hisse senedi be dakika iinde %10 ve daha fazla dtyse, ilemleri geici olarak durduruyormu; nsanlar neler olup bittiini ve ortada bu d iin mantkl bir gereke olup olmadn anlasnlar diye. Woolleye gre bu da yetmez; HFT (yksek frekansl algoritmik ilemler) yasaklanmal, nk bu makinalarn toplumsal faydaya hi bir katks yok. Forex piyasalar ise bambaka bir konu. Spiegelden alnt yapmak gerekirse New Yorklu bir hedge fon yneticisi yle diyor: Farkettik ki, ok fazla deiken olduundan, insann dnme sreleri iin ok karmak olan (forex ilemlerini) ynetmek ok zor. Sonu mu? Bu hedge-fon yneticisi IT uzmanlar, mhendisler ve matematikilerden oluan 60 kiilik bir ekiple alyor. Bu ekip, lkelerin GSYHlerinden, faiz rakamlarna, mal fiyatlarndan enflasyon oranlarna yzlerce veriyi bilgisayarlara yklyor ve bu verileri srekli ileme tabi tutuyor. Spiegeldeki yaznn son iki blm, uluslararas finansal sistemin nasl ilediini ve tarihsel sre iinde buraya nasl gelindiini anlatyor. Merak edenler yaznn devamn okurlar. Bizim Montezuma-Cortez serimizde anlatlanlarn ok benzerinin, birka gn sonra Spiegelde eni-konu ele alnmas ho bir srpriz oldu. Bu makalede yer alan fikirleri paylamayabilirsiniz ki bir ksmn ben de paylamyorum. Toplum yarar diye bir kavrama inanmyor, Ayn Rand gibi insanln en byk dmannn Robin Hood olduunu, onun sonsuza kadar yok edilmesi gerektiini dnyor olabilirsiniz. Ancak bir eyi grmeniz gerekiyor: inde yaadnz dnya, okla yayla baedilebilir bir dnya deil. Ar hz ve ar bilgi andayz. Tembelliin, miskinliin, hazrcln bedeli bu dnyada ok ar. Basit fikirlerin, hayallerin yarar olmad gibi, aksine ykc sonular var. Felsefe, tarih, matematik gibi konularn havu kemirerek ikisini yudumlayan entellektellerin gevezelik alan olduunu dnmeyin. Dnyay tabloid gazetelerin asparagas haberleri, finans kanallarnn sama sapan neden sonu ilikileri, internet plnn kraathane sohbetleri dzeyindeki ksa mesajlar ile anlamaya almayn. Dnyada olaanst byk bir deiim yaanyor. Yaklak 500 yl nce Avrupadan kabaran dalga, insanln binlerce yl boyunca alkn olduu yaama-dnme biimlerini sprerek ykseliyor. Bu dalga ykselirken insanln sahip olduu bilgi ve bu bilgi ile rettii aralar

ylesine oald ve geliti ki, bu dalgann en volatil dnemini yaadmz gnmzde bu bilgi ve aralara sahip olmayanlarn yakn gelecekte hi bir ans da olmayacak. Yaznn banda finansal oynakln henz 1929-1937 dnemindeki seviyesinin ok gerisinde olduunu gstermitim. Oynaklk daha da artacak. Benim analizlerime gre, 1990larn banda Japon balonunun patlamasyla balayan tarihsel rezonans dneminin henz ortalarnda bile deiliz. Japon borsasnn kn takip eden Uzak Asya, Rusya, Latin Amerika, Nasdaq, submortgage ve Avrupa bor krizleri bu rezonans dneminin iindeki kk satrbalarndan ibaret. Spiegeldeki yazda ar finansal oynakla kar ykselen tepkilerin baka boyutlar da anlatlyor. Dereglasyon ann yaratt sorunlarla baedebilmek iin alnmaya allan tedbirlerden bahsediliyor. Yazda paylatm bir fikir var; Ben de Ortaa ky ekonomisi iin geerli olabilecek grnmeyen el teorilerinin, rasyonel piyasa anlaynn, piyasann kendi kendisini dzeltecei inancnn gnmzn karmak dnyasnda geerli olmadn dnyorum. Ancak bu teorilerin alternatifi gibi grnen yasakln, korumacln, devlet mdahalelerinin de bir sonuca ulaabileceini dnmyorum. En azndan dalgann mevcut pozisyonu, bu tip yaklamlara baar ans tanmyor. Bylece 192 sayfalk lgnlk ve kle balayp, binlerce sayfalk Sosyonomik Tarihe evrilen yazarlk servenime Spiegeldeki yaznn drdklerini de eklemi bulunuyorum. imdi srada bu yazarlk servenimin baka bir aamas var Baa dnelim Bu Montezuma-Cortez serisi sonsuza kadar devam edebilir. Bir yerde kesmekte fayda var. Sidabuminin mkemmel analizlerini, metaforlarla dolu i karartc Montezuma-Cortez yazlar ile kestim. Sizler gibi ben de Sidabuminin analizlerini merakla bekliyorum. Montezuma-Cortez serisi artk Sosyonomik Tarih arivindeki yerini alabilir. imdi sosyonomi.comdaki yazlarma ilaveten -hazr yazma hastalm depremiken yeni yaz projeme konsantre olmak istiyorum. Bugnlerde roman karakterleri yaratmakla megulm. Bilim-kurgu lezzetli bir sosyonomik roman yazmaya baladm. Sosyonomik roman da neymi diyenler biraz sabrl olsunlar. Eer yazdklarm beenmeyip tozlu arivime kaldrmazsam, roman alt ay iinde tamamlamay planlyorum.