KBT e-Kitap Parack Fizii Dizisi 1: LHC Deneyi

Yazar Editr Yayn : Tlay Yenilmez : Gkhan Atmaca t_ye nil m e z @ y a h o o . c o m go k h a n a t m a c a @ k u a r k . o r g

: Kuark Bilim Topluluu

2008 Kuark.Org. Tm haklar sakldr. Bu materyal baka bir internet sitesi veya baka bir yayn aracl ile yaynlanamaz, baslamaz, dzenlenip tekrar yaynlanamaz, alnt dahi yaplamaz. Aksi takdirde Trkiye Cumhuriyeti yasalarnca (Telif Haklar Yasas ) ilgili kimseler 6 ay ile 2 yl aras hapis cezas ve 50.000 YTL tazminat davas ile karlaacaktr.

letiim adresi: kitap@kuark.org Yayn adresi:

http://www.kitap.kuark.org

Editrden...
Yl 2008. nsanolu zellikle de son 300 yldr oluturduu bilgi birikiminin zirvesine kmak iin byk bir yatrm yapt. Bu yatrmn ismi LHC. Yani Byk Hadron arptrc deneyi. Bu devasa kompleks bu evrenin gizemlerinin kapsn aralayacak, yeni ipular sunacak ve baz temel sorulara hi olmad kadar ayrntl cevaplar bulmamza yardm edecek. 2009 yl ierisinde ismini bildiimiz ya da bilmediimiz pek ok atom alt paracklarla karlaacaz. 2010 ylna geldiimizde ise Standart Modelin kilit parac, ktleye gerek anlamn kazandrma ihtimali olan Higgs Bozonu herey yolunda giderse bulunacak. Bylece deney yeni aamalarla srecek. Ve bizler yaklak 10 yl sonra yine devasa bir projeden daha bahsedeceiz bugn ki gibi. O projenin ismi de FAIR. Bu proje yine parack fizii alannda yeni gelimelere sebep olacak. Kuark Bilim Topluluu'nun yaynlad, bendenizin editrln yapt ve Tlay YENLMEZ'in yazarln yapt bu e-kitaba geldiimizde ise bu e-kitap, internet zerinde ulaabileceiniz en fazla Trke ierie sahip olan bilgilendirme yayndr. Kitabn byk bir ksm CERN'in LHC ile ilgili sayfasnda yaynlanan bilgilendirme ierikli yaynlarnn evirisinden olumaktadr. O evirilere ek olarak kitabn giriinde ksa bir bilgilendirme yaplmtr. Kitap, eviri arlkl olmas sebebiyle baz blmlerde okumakta sknt ekebilirsiniz ama elimizden geldiince evirilerin oluturduu sknty en aza indirmeye altk. n bilgilendirme ksmlarnda sadece kendisinden bahsettiimiz ama ieriine girmediimiz hususlar olmutur. Bu hususlar hakknda bilgi almak isterseniz, Kuark Bilim Topluluu'nun internet sitesini ziyaret etmenizi dilerim. Ve sizleri e-kitabmzla ba baa brakyorum...

Gkhan ATMACA

nsz
Deerli okuyucu arkadalarm; Bu kitapk sizleri, amzn deneyi olan "LHC deneyi" hakknda bilgilendirmek amacyla hazrlanmtr. Sizlerin, bilgileri kaynandan edinebilmeniz ise asl gerekemizdir. Kitapn byk bir blm, CERN aratrma merkezinin resmi web sitesinden yaplan evirilerden olumaktadr ve olduka ayrnt iermektedir; bu nedenle olabildiince yaln bir dille yazlmtr. Fakat buna ramen cmlelerdeki baz devrikliklerden ve anlam karmaalarndan kanlamamtr, gzmzden kaan herhangi bir hata varsa af diler ve geribildirimlerinizin bizim iin ok nemli olduunu hatrlatmak isteriz. Bilimin hakettii konumda bulunmad lkemizde benzer ierikli yaynlara ihtiya duyulduu kansndaym. Bana hazrlk aamasnda yardm dokunan tm dostlarma ve bu kitapn hazrlanmasna vesile olan, yayna hazrlayan ve her aamasnda desteini esirgemeyen editr arkadam Gkhan ATMACA'ya teekkr bir bor bilirim. Kafanzdaki soru iaretlerinden yok edebildiklerimiz, gurur kaynamzdr... Tlay YENLMEZ

Parack Fizii
Parack fizii, ma ve maddenin temel paracklar zerine alan fiziin bir daldr ve onlarn aralarndaki etkileimleri de incelemektedir. Yksek enerji fizii olarak da denilmektedir, nk birok temel parack doada normal koullarda olumaz ama oluturulmas veya gzlenmesi iin geen sre zarfnda dier paracklarla enerjik arpmalar gerekir, parack hzlandrclarnda. Aratrmalar sonucunda paracklarn listesi uzuncadr.

Atom alt paracklar

Modern parack fizii aratrmalar atom alt paracklar zerine odaklanmtr, atom alt paracklar atomlardan daha kk yaplara sahiptirler. Atomu oluturan bileenleri elektronlar, protonlar ve ntronlardr, paracklar ma ve salma sreleri tarafndan retilir; fotonlar, ntrinolar ve monlar gibi ya da egzotik paracklar gibi... Akas, parack terimi yanl isim kullanmdr nk parack fiziinin dinamii kuantum mekanii tarafndan ynlendirilmitir. Bunun gibi, onlar parack-dalga ikililii gsterirler, gvenilir deneysel koullar altnda paracksal ve dierleri (daha fazla teknik detayda onlar Hilbert uzaynda durum vektrleri tarafndan tanmlanr, kuantum alan teorisinin konusu) iin de dalgasal davran gsterirler. Parack fizikilerinin kongreleri izlendiinde, biz temel paracklar referans nesne olarak kullanrz yle ki elektronlar ve fotonlar gibi, anlalmaz ekilde bu paracklar dalga zellii gsterirler. Bugne kadar gzlenen btn paracklar ve onlarn etkileimleri, tamamen kuantum alan teorisi tarafndan Standart Model ad ile tanmlanmtr. Standart Model zellemi 40 temel parac ierir; bu paracklar 24 fermiyon, 12 vektr bozonu ve 4 skaler bozon olarak gruplandrlrlar. Bileik paracklar birleerek 1960'l yllarda dier tr paracklar bulundu. Parack fizikilerinin ou doann eksik ksmlarnn tamalanaca inancn tayorlar ve daha fazlasn aslnda istiyorlar: en temel teorinin bulunmasn bekliyorlar. Son zamanlarda, Standart Modelden sapmadan ilk kez evrendeki ntrinonun ktlesi lld.

Parack Fiziinin Tarihi

Tm maddenin temel paracklarn bileiminden olutuu ynnde milattan nce 6.yzylda bir kan olumutu. Antik Yunan filozoflarndan Lefkippos, Demokritos ve Epikurus atom zerine almlardr. 19. yzylda John Dalton, stokiyometri almalar sayesinde, herbir doa elementinin bir bileenden olutuunu dnd, tek tr parack. Dalton ve adalar bunlarn doann temel paracklar olduuna inanyorlard ve adlarn atom olarak koydular. Anlam blnemez idi. Ancak yzyln sonuna yaklaldnda,

fizikiler atomlar kefediyorlard, gerekten de, doann temel paracklar ama daha kk atom paracklar kmeleriydi. 20.yzyln balarnda nkleer fizik ve kuantum fiziinin kefi, nkleer fizyon ve nkleer fzyon bulunuu ile kantland. Nkleer fizyon 1939 ylnda Lise Meitner tarafndan (deneyi yapan Otto Hahn) ve nkleer fzyon Hans Bethe tarafndan ayn ylda bulundu. Bu bululardan sonra nkleer gcn farkna varlmt ve aslnda nkleer a balamt. 1950 ve 1960'l yllar arasnda, salma deneyleriyle artc eitlikte paracklar bulundu. 1970'lerde Standart Model gelitirildi.

Standart Model ve Higgs

Parack Fizii'nin temel teorilerinden biri olan Standart Model, bildiimiz maddeyi oluturan atom alt paracklar ve doada bulunan 3 temel kuvveti aklayabilen bir kuramdr. Bu kuram, 1950'li yllardan sonra yeni paracklarn bulunmasyla beraber matematiksel formllere dayandrlan bir kuram hline gelmitir. Baka bir deyile Standart Model, farkl temel paracklarn nasl dzenlendiini ve farkl kuvvetler araclnda birbirleri ile nasl etkiletiini aklayan bir teoridir. Parack hzlandrclarnda yaplan almalar bu teorinin ngrlerine gre yaplmaktadr. Standart Model u ana kadar paracklar dnyas iin tutarl bir harita olsa da baz konularda yetersiz kald ortadadr. Standart Modelde yaptalar lepton ve kuarklar olarak iki ana gruba ayrlr. Kuarklar bir araya gelerek atomun ekirdeini oluturan proton ve ntronlar meydana getirirlerken leptonlar ise atomun kabuunu (elektronu) oluturan yaptalardr. Kuarklarn 6 ana eleman vardr: * u up (st) * d down (alt) * c charm (ekici) * s strange (acayip) * t top (yukar) * b bottom (aa) Leptonlarn da 6 ana eleman vardr: * e- elektron * m mon * T tau * Ve elektron-ntrino * Vm mon-ntrino * Vt tau-ntrino 4 kuvvet taycs ise

* y Foton * g Gluon * Z Z bozon * W W bozon eklindedir. Foton, elektro-manyetik kuvvetinin taycsdr. In parac olarak da bilinir. Is, k, radyo ve televizyon sinyalleri, mikrodalga sinyalleri, X-nlar, gama nlar ve benzeri enerji yaylmlarn tamaktadr. Gluon, atom ekirdeindeki kuarklar birarada tutan Kuvvetli ekirdek Etkileimi ad verilen en gl temel kuvvetten sorumlu tutulmaktadr. Z ve W bozonlar ise Zayf ekirdek Etkileimi ad verilen temel kuvvetin tanmasndan sorumludur. Bunlar dnda Standart Modelin ngrd fakat bugne dek bulunamam paracklar da vardr. Bunlardan biri ktleekim temel kuvvetinin taycs olarak ngrlen gravitondur. Bir dieri de maddeye ve atomlara ktle kazandrd dnlen Higgs Bozonu paracdr. Bu parack Standart Modelin kilit paracdr. Standart Modelin yetersiz kald noktalar: Kuarklar teoriye dardan ithal edilmilerdir Evren'de gzlenen madde - kart madde orantszl Elektrozayf ve Gl Nkleer Kuvvetleri daha yksek enerjilerde birlememektedirler Higgs ktlesindeki hiyerari sorunu Standart Modelin tesinde ortaya atlan dier teoriler: Spersimetri Byk Birleik Kuramlar Sicim Kuramlar Ekstra Boyutlar Teknikolar (Teknikrenk) Higgssiz teoriler

Byk Hadron arptrcs (LHC) Deneyi

ngilizce alm Large Hadron Collider olan Trke olarak Byk Hadron arptrcs deneyi 17 yldr yaplan teknik ve ina almalarndan sonra gnmzde yaplabilir hle gelmitir. Bu deneyde, 21 Ekim'de yaplacak olan resmi altan sonra 2009 yl ierisinde yeni atom alt paracklar bulmay bekliyor bilim insanlar. 2010 ylnda ise o

mehur parack, ktlenin kkenini aklayabilecei umulan Higgs Bozonunun bulunmas beklentiler_arasnda. Byk Hadron arptrcs deneyi, svire-Fransa snrnda Geneva ehrinde yerin 100 metre altnda gerekletirilecektir. 2008 ylnn yaz mevsiminde yaplan proton ynlendirme testlerinin baarl olmasnn ardndan 10 Eyll 2008 tarihinde 450 GeV enerjiye sahip olan proton demeti deney halkasnda dolatrlmtr. Bu deney CERN olarak bilinen Avrupa Nkleer Aratrma Organizasyonu'nun bir parasdr. LHC deneyi parack fiziinin temellerinden biri olan Standart Modeli sorgularken evrendeki pek ok bilinmeyene k tutmay amalamaktadr.

Byk Hadron arptrcs Deneyi'nden Beklentiler

Byk Hadron arptrcs deneyinde en byk beklenti belki de teoride paracklara ktlesini kazandran Higgs Bozonunun bulunmasdr. O varsa teori yani Standart Model ilerleyecek o yoksa u ana kadar ina edilmi olan parack fizii bir ihtimal yerle bir olacak. Ne var ki Higgs teorisinin olmad teoriler de yukarda belirttiimiz gibi var ama hibiri Standart Model kadar iyi bir parack haritas deil. Bu Higgs Bozonunun bulunmasyla beraber baz sorularn da cevab aranmaya allacak:

Neden paracklarn ktlesi var?

Paracklar nasl ktle kazanyorlar? Neden paracklar farkl ktlelere sahiptirler? Karanlk madde veya enerji 1970'li yllardan sonra gnmzn en nemli sorularndan biri hline gelmitir. nk bizler sadece evrenimizin %4'n grebiliyoruz, anlayabiliyoruz. Dolaysyla evrenimizin %96 gibi byk bir orannn tanmlayamamz, evreni anlama ynndeki tm almalarmz kk drmektedir. Karanlk madde nedir? Neden sadece ktleekim kuvveti ile etkileimini hissedebiliyoruz? Veyahut karanlk madde veya enerji gerekten var m? Yaps nedir? gibi pek ok soruya da LHC deneyinin en azndan ipular sunmasn bekliyoruz... Evrende bir zamanlar byk patlamadan sonra kart madde - madde oran birbirine eitti ve imdi ise madde egemen. Bunun nedeni yine en ok sorulan ve merak edilen sorulardan biridir. Nitekim LHC deneyi ierisinde de bu soruya bir takm ipularnn bulunmas beklenmektedir. Baka boyutlar var m? Spersicim teorisinin ngrd gibi evrenimiz sadece 3 boyut uzay ve 1 boyut zamandan olumuyor mu? Yine LHC deneyinden beklentilerimiz arasnda yeni boyutlar bulma var.

LHC deneyinde hi olmad kadar atom alt paracklar bulmay umuyor bilim insanlar. zellikle sper paracklar olarak isimlendirilen spersicim teorisinin ngrd paracklar ilk kez bu deneyde bulmay bekliyor bilim insanlar. Proton ve ntronlar oluturan kuarklarn da tpk proton ve ntronlar gibi blnp blnmeyecei bilim insanlar tarafndan merak konusudur. LHC deneyinin en byk evresinde yani sper LHC deneyinde bu merak konusu olan soruya dair cevaplar aranacak. Standart Model sadece temel kuvveti aklayabiliyorken bildiimiz drt temel kuvvet vard. imdi acaba daha fazla temel kuvvet var m? sorusuna da cevaplar arayacaz LHC deneyi ile. Tm bu beklentilerle ilgili nmzdeki 20 yl kapsayacak ekilde LHC deneyinde byk aratrmalar yaplacak.

Neden LHC?
Cevaplanmam birka soru ncelikle LHC, zmlenmemi anahtar sorularn yantn bulmada bilim insanlarna yardmc olmak iin kuruldu. Burada emsalsiz bir enerji aa karabilmeyi baarmak sz konusu ve kimsenin dnmedii baz umulmadk sonular olmas da muhtemel. Son birka yl iin fizikiler her geen gn artan detaylaryla birlikte evreni oluturan temel paralar ve bunlar arasndaki etkileimi aklayabiliyorlar. Bu kavram parack fiziinin Standart Modelinde zetlendi, ama birtakm eksikleri olmakla birlikte bize tam hikayeyi kapsaml bir biimde anlatamaz. Deneysel veri gerektiren eksik bilgilerin yerini doldurmak iin atlacak byk adm LHC ile mmkn. Newtonun tamamlanmam almas Ktle nedir? Ktlenin kayna nedir? Neden ok kk paracklarn arl miktarlar kadardr? Neden baz paracklar hibir ekilde ktleye sahip deildirler? u an iin bu sorulara verilebilecek oturmu cevaplar mevcut deil. En olaan aklama Higgs Bozonunda bulunmu olabilir, bu almada ihtiya duyulan Standart Model iin olmazsa olmaz kefedilmemi bir anahtar paracktr. lk olarak 1964te varsaym olarak ortaya kt ve daha henz gzlemlenmedi. ATLAS ve CMS deneyleri bu tarifsiz paracklarn izlerini aratryor olacak. Grnmez bir problem Evrenin %96s Neyden Olumutur? Bir karncadan bir galaksiye kadar evrende grdmz her ey tipik paracklardan olumutur. Bunlar toplu biimde evrenin %4n oluturan maddeler olarak betimlenir. Siyah cisim ve karanlk enerjinin olaan oran sabit tutmay saladna inanlr fakat onlar saptamak ve alma yapmak olaanst g olduu gibi gravitasyonel kuvvetler yznden de byk bir aba sarfedilmesi sz konusudur. Bugn siyah cisim ve karanlk enerjinin doasn incelemek parack fizii ve kozmoloji alanlarnn en byk iddialarndan biridir. ATLAS ve CMS deneyleri siyah cismin oluturulmas iin sper simetrik paracklarn olaan bir varsaymn test etmelerini salayacaktr. Doann ltimasl Neden daha fazla antimadde yok? Biz bir madde dnyasnda yayoruz-Evrendeki her ey bizler de dahil olmak zere maddeden oluuyoruz. Antimadde, maddenin ikiz versiyonu gibi ama zt elektrik ykl hlidir. Evrenin douunda eit miktarlarda olan madde ve antimaddeler Byk Patlama

esnasnda retilmi olmalyd. Fakat madde ve antimadde paracklar karlatnda birbirlerini imha ederler ve enerjiye dnrler. Her naslsa; yaamakta olduumuz evreni oluturmak iin maddenin ok ok kk bir ksm antimaddeden olumu ve de neredeyse yok denecek miktarda kalm olmal. Peki neden doa maddeye, antimaddeye kar eimli grnmektedir, bu taraf tutmann nedeni nedir? LHCb deneyi de bu sorunun cevabn bulmaya yardmc olmak amacyla madde ve antimadde arasndaki farklar aratracak. nceki deneylerde zaten ok kk davransal bir fark gzlemlenmiti ama imdiye kadar ne yapldysa evrendeki madde ve antimadde arasndaki bu ak dengesizlii aklayamad. Byk Patlamann Srr Evrenin lk Saniyelerinde Madde Nasld? Evrendeki her eyin kayna olan maddenin; temel paracklarn youn ve scak bir karmdan olutuu dnlr. Bugn bildiimiz madde atomlardan oluan ekirdee sahiptir, ekirdeinde protonlar ve ntronlar toplu halde bulunurlar ve gluon denilen paracklarla birlikte nbetlee olarak srama yapan kuarklar, proton ve ntronlar olutururlar. Aradaki ba ok gldr ama ilkel evren koullar, gluon paracklarnn kuarklar bir arada tutabilmesi fazla scak ve faal olmaldr. Bunun yerine Byk Patlama sonrasndaki ilk mikrosaniyelerde evrendeki kuark ve gluonlarn, kuark-gluon plazmas denilen ok scak ve youn bir karmndan olumas daha muhtemel gzkmektedir. ALICE deneyi de zel olarak kuark-gluon plazmasnn niteliklerini analiz etmek iin Byk Patlamadan hemen sonrakine benzer koullar oluturmak zere LHCyi kullanacak. Gizli Dnyalar Uzayn Farkl Boyutlar Gerekten Mevcut mu? Einsteinn gsterdiine gre uzay, zamana bal olarak 3 boyuta sahiptir. zleyen teoriler ise uzayn baka gizli boyutlarnn da olabileceini nerdiler rnek olarak sicim teorisi henz gzlemlenecek ilave uzaysal boyutlar olduunu ifade eder. Bunlar belki de ok yksek enerjilerde tespit edilir duruma gelebilir bylelikle tm dedektrlerden toplanan veriler dier boyutlarn belirtilerini grebilmek amacyla dikkatli bir ekilde analiz edilebilir.

LHC Nasl alr?

LHC, CERN in hzlandrc kompleksine en son dahil olan, dnyann en byk ve en gl parack hzlandrcsdr. Balca; yol boyunca paracklarn enerjilerini desteklemek amal bir takm hzlandrc yaplarla birlikte 27 km uzunluunda bir speriletken mknats halkasndan oluur. Hzlandrcnn iinde 2 parack n k hzna yakn hzlarda, ok yksek enerjilerde dieriyle arpncaya kadar yol alrlar. Inlar zt ynlerde ayr n borucuklar iinde hareket ederler-ok yksek vakum altnda tutulan 2 tp-. Bunlar speriletken elektomknatslar kullanlmasyla hzlandrc halkasnn etrafnda gl bir manyetik alanla ynlendirilirler. Bir speriletim durumunda alan zel bir eit elektrik kablosunun sarmlarndan yaplrlar ve diren ve enerji kayb olmadan verimli bir biimde elektrik iletimi salanm olur. Bu da mknatslar, uzay boluundan daha dk yani mutlak soua ok yakn bir scaklk olan -271 Cye kadar soutulmasn gerektirir. Bu nedenden dolay hzlandrcnn byk bir blm dier destek servislerini olduu gibi mknatslar soutmak iin bir likid helyum datm sistemine balanr. Hzlandrcnn evresinde nlar ynetmek iin ok deiik eitlilik ve boyutlarda binlerce mknats kullanlr. Bunun; nlar bkmek iin kullanlan 15 m uzunluunda 1232 ift kutuplu mknats oluturur ve nlar odaklamak iin her biri 5-7 m uzunluunda 392 tane 4 kutuplu mknatslar ierir. Dier eit bir mknats tr paracklar birbirine yaknlatrmak ve arpma anslarn arttrmak zere paracklar sktrmak iin kullanlr. Paracklar ok kk ki onlar arptrma iinde de hassas davranlr ve her iki pozisyondan 10 km uzaklktaki ateleme pimleri yar yolda karlaabilecekleri bir duyarllkta bulunur. Hzlandrc iin btn kontroller, servisleri, bakm ve teknik altyaps bir kat alttaki CERN Kontrol Merkezinden ynetilmektedir. Buradan LHC iindeki nlar hzlandrc halkas etrafnda parack dedektrlerine tekabl eden 4 konumda arptrlacaktr.

LHC Deneyleri
LHCdeki 6 adet deneyin tm ulaslararas ibirlii iinde ve dnyann bir ok yerindeki enstitlerden bilim adamlar bir araya getirilerek yrtlmektedir. Her bir deney ayr ve kendine zg olan tek parack dedektryle karakterize olmutur. ki geni apl deney ATLAS ve CMS genel amal dedektrler zerine temellendirilmi olup hzlandrcda arpmalar sonucu oluan saysz parac analiz etmek zere yaplandrld. Olas fiziin en geni alann sorgulamak iin dizayn edildiler. ki adet farkl tasarlanm dedektrn herhangi yeni bulularn karlkl dorulanmas iin yaamsal nemi vardr.

ki ortalama byklkte deney olan ALICE ve LHCb, spesifik fenomenlerle balantl LHC arpmalarn analiz etmek iin zelletirilmi dedektrlere sahiptirler. ki deney TOTEM ve LHCf dierlerine gre ok daha kk deneylerdir. Bunlar nc paracklar (protonlar ve iyonlar) odaklamak iin tasarlanmtr. Bu paracklar kafa kafaya arpmaktan te; nlarn arpmasyla birlikte birbirlerini syrp geerler. ATLAS, CMS, ALICE ve LHCb dedektrleri LHC halkas etrafnda konumlandrlm ok geni 4 adet yer alt maarasnda kurulmutur. ATLAS dedektr yaknndaki LHCf tarafndan da kullanlm olan bu dedektrler, CMS dedektrnn yannda mevkilenmi TOTEM deneyinde kullanlmtr.

ALICE
Geni Bir yon Parack Hzlandrcs Deneyi Alice deneyi iin; LHC, Byk Patlamann hemen sonrasndaki koullar laboratuar koullar altnda yeniden yaratmak zere kurun iyonlarn arptracak Elde edilen veriler bilim insanlarnn Byk Patlamann hemen sonrasnda varolduu bilinen maddenin kuarkgluon plazmas hali- Byk Patlamadan yaklak 109 (saniyenin milyarda biri) saniye sonra scaklk birka trilyon derecenin altna dene kadar kuark-gluon plazmas halindeydizerinde almalarna olanak salamtr. Gnmz evreninin tm sradan maddeleri atomlardan yaplmtr. Her bir atom proton ve ntronlarn topland bir ekirdekten ve onlar evreleyen elektron bulutundan olumutur. Proton ve ntronlar srasyla kuarklardan yaplmtr -ntron ve protonlar iki tip yukar ve aa kuarklarn llerinden oluur, proton iki yukar ve bir aa; ntron ise iki aa ve bir yukar kuarktan..- ve gluon denilen dier paracklar tarafndan bir arada tutulurlar. Bu inanlmaz gl ba ise kuarklarn izole (ayr) hallerde bulunmadn syler. LHCdeki arpmalar, Gnein merkezinden 100.000 kat daha yksek scaklklar meydana getirecektir Fizikiler, bu koullar altnda proton ve ntronlarn eriyeceini ve kuarklarn gluonlarla olan balarndan bamsz kalacaklarn umuyorlar. Bu da evrenin halen mthi bir scakla sahip olduu Byk Patlama sonrasnda var olan kuark-gluon plazmas dediimiz madde halini meydana getirmelidir. ALICE alma grubu; genlemesi ve soutulmas gibi kuark-gluon plazmas zerinde almay ve plazmann gnmz evreninini oluturan paracklara gre ilerleyen tepkisini ve nasl bir esneklik gstereceini gzlemlemeyi planlamaktadr. ALICE deney grubunda, 28 farkl lkeden, 94 enstitden 1000 bilim insan almaktadr (Mart 2006).

ALICE dedektr: Boyut: 26 m uzunluk, 16 m ykseklik, 16 m genilik Arlk: 10.000 ton Dizayn: Merkezi silindir ve tekli kol n muon spektrometre Konum: St Genis-Pouilly, Fransa. Google Earthde ALICEi grebilirsiniz. lgili Linkler: ALICE web sitesi: http://aliceinfo.cern.ch/Public/

ATLAS
Toroid LHC Cihaz ATLAS, LHCdeki iki genel amal dedektrlerden bir tanesidir. Higgs Bozonu, ekstra boyutlar ve siyah cisimi oluturan paracklar da ieren aratrmalar kapsayan Fiziin geni bir alann tahkik edecektir. Fizikteki benzer hedeflerle CMS, ATLAS gibi, arpmalar sonucu elde edilen paracklara yine benzer lm setleri kaydedilecektir - rotalar, enerjileri ve kimlikleri-.Buna ramen iki deney de dedektrleri iin -mknats sistemleri- kkten farkl teknik zmler ve dizaynlar benimsemi durumdalar. ATLAS dedektrnn ana zellii halka biimli devasa mknats sistemi. Bu da dedektrn merkezinden geen n demeti etrafnda bir silindir oluturmak iin dzenlenmi 25 m uzunlukta sper iletken 8 adet mknats bobinden oluur. lem sresince; merkezi silindir boluunu ierden kapsayan manyetik alan, bobinler araclyla tayin edilir. ATLAS deneyinde 37 farkl lkeden, 159 enstitden 1700den fazla bilim insan almaktadr. (Mart 2006)

ATLAS dedektr: Boyut: 46 m uzunluk, 25 m ykseklik, 25 m genilik. ATLAS dedektr imdiye kadar ina edilmi en geni hacimli parack dedektrdr.Arlk: 7000 ton Dizayn: Silindir ve u balklar Konum: Meyrin, svire. lgili Linkler:

ATLAS web sitesi: http://atlas.ch/

CMS
Kompakt Muon Selenoidi CMS deneyi de Higgs Bozonu, ekstra boyutlar ve siyah cisimi oluturan paracklar da ieren aratrmalar kapsayan Fiziin geni bir alann aratran, genel kullanm amal bir deneydir. ATLAS deneyi ile ayn bilimsel hedeflere sahip olmasna ramen, bunlar gerekletirebilmek iin dedektrn mknats sisteminde farkl zmler ve dizayn kullanlr. CMS dedektr ok geni bir selenoid mknats etrafnda ina edilmitir. Bu, 4 Teslalk manyetik alan oluturan bir sper iletken kablonun -silindirik bobinin- eklini alr. Manyetik alan, dedektr arlnn 12.500 tonunu yaplandran bir tr elii yoke kapsar. CMS dedektrnn allmam zelliklerinden bir tanesi; LHC deneylerinin dier dev dedektrleri gibi yer alt merkezli ina edilmesi yerine, 15 blmde yeraltna indirilmeden nce yzeyde yaplandrlp tekrar kurulmasdr. CMSde 37 farkl lkenin 155 enstitsnden gelen, 2000 den fazla bilim insan almaktadr.(Ekim 2006)

CMS Dedektr: Boyut: 21 m uzunluk, 15 m genilik ve 15 m ykseklik. Arlk: 12500 ton. Dizayn: silindir ve u balklar. Konum: Cessy; Fransa. Google Earth de CMSyi grebilirsiniz. lgili Linkler: CMS kamusal web sitesi: http://cmsinfo.cern.ch/outreach/

LHCb
Byk Hadron arptrc gzellii Bu deney; neredeyse btnyle antimadde deil de neden madde karm bir evren de yaadmz anlamamza yardmc olacaktr. LHCb deneyi gzellik kuark ya da b kuark denilen bir eit parack kullanlmas suretiyle, madde ve antimadde arasndaki kk farklar saptamak zere zellemi bir deneydir. Ek dedektr ile btn arpma noktasn evrelemek yerine LHCb deneyi balca ba paracklar tespit etmek amacyla bir eit alt-dedektrler takm kullanr. Sonrakiler, dierinin bir arkasnda 20 m aralklarla durmakta iken ilk alt-dedektr arpma noktasnn yaknna monte edilmitir. LHCb deneyi; kuarklarn farkl eitlerini hzlca dier formlarna bozulmalarndan nce meydana getirebilmitir. LHCb de, nlarn yolu yaknnda b-kuarklar yakalamak iin dnen komplike hareketli takip dedektrleri gelitirilmitir. LHCb deney grubunda, 13 lkenin 48 enstitsnden 650 bilim insan almaktadr. (Nisan 2006)

LCHb Dedektr: Boyut: 21 m uzunluk, 10 m ykseklik, 13 m genilik. Arlk: 5600 ton. Dizayn: Dzlemsel dedektrlerle n spektrometre. Konum: Ferney-Voltaire, Fransa. lgili Linkler: LHCb web sitesi: http://lhcb-public.web.cern.ch/lhcb-public/

TOTEM Btnsel Elastik ve Sapc Enine Kesit ls TOTEM deneyi; genel amal deneylerden ulalamayan fizik odakl, ileri paracklar zerinde alr. Bir dizi alma arasnda, muteber proton boyutunu hesaplayacak ve ayn zamanda hatasz olarak LHCnin aydnlatrln gzlemleyecek. TOTEMi yapabilmek iin, LHC nlarna ok yakn retilmi paracklar saptayabilmemiz gerekir.TOTEM, LHCde n hatlarna balanm, 'Roman kaplar' denilen zel dizayn vakum odalarna yerlemi dedektrleri ierecek. 8 adet Roman kab iftler eklinde, drt konumda CMS deneyinin arpma noktas yaknnda yer alacak. Her ne kadar iki deney bilimsel olarak bamsz ise de; TOTEM, CMS dedektrnden ve dier tm LHC deneylerinden elde edilen sonular tamamlam olacak. TOTEM deneyi, 8 lkenin 10 enstitsnden 50 bilim insann iermektedir.(2006). Totem Dedektr: Boyut: 440 m uzunluk, 5 m ykseklik ve 5 m genilik. Arlk: 20 ton. Dizayn: Roman kaplar, GEM dedektrleri ve katot erit odalar. Konum: Cessy, Fransa. (CMS yan) lgili Linkler: TOTEM web sitesi: http://totem.web.cern.ch/Totem/

LHCf
Gelimi Byk Hadron arptrc LHC deneyi laboratuvar koullarnda kozmik nlarn benzerini yapmak iin, kaynak olarak LHC iinde gelitirilmi paracklar kullanr. Kozmik nlar doal olarak, d uzaydan atmosferi devaml olarak bombardman eden, ykl paracklardan ortaya kar. Bunlar, zemin seviyesine ulaan paracklarn bir eit parack alayanna yol amak suretiyle, st atmosferde ekirdekle arprlar. LHC iindeki arpmalarn, nasl benzer parack alayanlar oluturduu zerine olan alma, bilim insanlarnn binlerce kilometreyi kapsayabilen geni lekli kozmik n deneylerini derecelendirmesine ve yorumlamasna yardm edecek. LHCf deneyi, 4 lkenin 10 enstitsnden, 22 bilim insann iermektedir. (Eyll 2006). LHCf Dedektr: Boyut: iki dedektrn her birinin ls; 30 cm uzunluk, 10 cm ykseklik, 10 cm genilik. Arlk: her biri iin 40 kg. Dizayn: Konum: Meyrin, svire. (ATLAS yan).

LHC Bilgi-lem
LHC faaliyetlerine baladnda, yllk kabaca 15 petabyte (15 milyon gigabyte) veri retecek ylda 100000 DVD yi doldurmak iin yeterli miktar-. Dnyann her yerinden binlerce bilim insan, bu verilere erimek ve analiz etmek isteyecektir ki bylelikle CERN de, bir datml bilgi-ilem ve veri depolama altyap tesisi olan LHC Hesaplama ebekesini ina etmektedir- the LHC Computing Grid (LCG)-.CERN de depolanm olan tm LHC deney verileri dnyann drt bir yanna datlacak. lk ilemlerin ardndan bu veriler, onlarn byk bir ksm iin uygun kapasiteye sahip bir dizi geni bilgisayar alar merkezine, hat ebekesinin (Grid) 24 saat desteklenmesi suretiyle depo edilecek.Bu merkezler verileri dier tesisler iin ulalabilir hale getirecek ve her biri zel analiz grevlerine zg, tek ya da ayr eit ortak ilem merkezlerinden ibaret olacak.Ferdi bilim insanlar, bir niversite blmndeki blgesel ibirlii kmeleri, hatta ahsi bilgisayarlar aracl ile belki de LGCye tahsis edilmi olabilecek bir veri taban aratrmalar aracl ile bu tesislere ulaabilecek. LHC alma birlii dier CERN Grid projeleri ile yakndan ilikilir. E-SciencE (EGEE) iin Etkin Gridler: LGC bu proje iin balca retim ortamdr Nisan 2004te balam olup, geni bir bilimsel nfus iin bir Grid altyaps kurmay amalamaktadr. CERN Ak Laboratuvar: LCG projesi ayn zamanda; zellikle de CERN aklab. aracl ile IT irketlerinin bata olduu; zirvedeki Grid teknolojilerinin kullanlmasyla test ve onaylama ilemlerinin gerekletirildii endstrideki retimleri de LCG ortamnda izlemektedir. lgili Linkler: LHC@home LHC Computing Grid GridCaf International Science Grid This Week What is grid computing? [PDF]

LHCde Gvenlik
Byk Hadron arptrc; daha nce dier hzlandrclarn ulaamad enerjilere ulaabilmektedir. Parack arpmalarndaki enerji, sadece doada mevcut olmutur.Ve sadece fizikilerin Evrenin kilit gizemlerini daha derin irdeleyebildii, byle devasa gl bir makine ile mmkn olabilmektedir.Baz insanlar da byle ok yksek enerjili parack arpmalarnda neler olabilecei konusunda gvenlik ile ilgili endielerini ifade ediyorlar. Ancak, endielenmek iin hibir neden yok. Evrenin Standartlar Nezdinde Yalnlk Hzlandrclar, kozmik nlarn doal olaanstln laboratuvar koullar kontrolnde yakalamaktadr. Kozmik nlar, spernova ya da kara delik formlar gibi olaylarda LHCdekini aan enerjilere kadar hzlanmalar sresince, d uzayda retilen paracklardr. Kozmik nlar Dnyay batan sona dolanmakta ve 4,5 milyar yl nceki oluumlarndan beri devaml olarak atmosferi bombardmana tutmaktadrlar. LHCnin dier hzlandrclarla karlatrlmasnda etkili gcne ramen, kozmik nlarda enerjiler LHC arpmalarnda retilen enerjilerde bulunandakinden fazlasyla akn miktardadr. Evrenin fazla miktarda yksek enerjili arpmay milyarca yldr salamas ve doaya bir zarar gelmemesi, bundan sonraki almalarda da LHCde herhangi bir fenomenin olumasn dnmek iin bir neden olmadn gstermektedir. Kozmik nlar ayn zamanda Ay, Jpiter, Gne ve dier astronomik yaplar ile de arpmaktadr. Bu arpmalarn toplam says LHCde ne umduumuz hakknda devasa bir karlatrmadr. Gerek u ki; gezegenlerin ve yldzlarn yaplarnn bozulmadan kalm olmas LHC arpmalarnn tehlikesiz olduu konusundaki gvenimizi desteklemektedir. LHCnin enerjisi; bir hzlandrc iin gl olmasna ramen, Evrenin standartlar nezdinde bir yalnla sahiptir. TGV( Franszcada hzl tren ksaltmas)ler ve sivrisinekler LHCde her bir proton nndaki toplam enerji; 150 km/sa hzla hareket eden 400 ton treninkine (rn. Fransa daki TGVler) eittir.Halbuki her bir parack arpmasnda bu enerjinin sadece sonsuz kk bir ksm fark ediliyor aa yukar bir dzine uan sivrisinein etrafna yayd enerjiye eit-. Aslnda bir sivrisinei ellerinizi birbirine arparak ezmeye altnzda, LHC iindeki protonlardan ok daha yksek miktarda arpma enerjisi yaratm olursunuz.LHCnin ayrcal, atom alt ldeki nemsiz kk bir alan iindeki bu arpma enerjisine younlaabilmesi olan etkili yeteneidir.Fakat bu kabiliyet

bile, evrenin kozmik n arpmalarnda baardklarnn yalnzca soluk bir glgesi olarak kalmaktadr. LHC, ilemi boyunca, yksek arpma enerjisine sahip (1000 sivrisinekten de fazla enerji) ana ekirdek nlarn arptracak. Buna ramen, bu, proton arpmalarnda retilen enerjiden ok daha fazla yaylm olacak ve ayn zamanda risk iermeyecek. Mikroskobik kara delikler sizi yemeyecek Devasa kara delikler evrende; etrafn evreleyen maddeleri iine eken muntazam miktarda gravitasyonel enerjiye sahip, devasa yldzlarn arpmalar sonucu oluurlar. Bir kara deliin gravitasyonel ekimi, kapsad maddenin ya da enerjinin miktarna baldr-ne kadar az bulunuyorsa, ekim o kadar dk olur-. Baz fizikiler mikroskobik kara deliklerin, LHCdeki arpmalarda retilebileceini ileri sryorlar. Ne var ki, bu sadece arpan paracklarn (sivrisineklerin enerjilerine eit olan) enerjileri ile yaratlabilecekti ki, bu yzden LHC iinde etraftaki maddeleri iine ekebilecek yeterli gte bir gravitasyonel kuvveti oluturabilecek mikroskobik kara delikler oluturulamazd. Eer LHC mikroskobik kara delikler retebilirse, kozmik nlarn ok yksek enerjileri zaten ok daha fazlasn retmi olacak. Dnyann hala var olmasna bakarak syleyebiliriz ki, LHC iindeki arpmalarn zarar verici olduuna inanmak iin bir sebep yoktur. Karadelikler, Stephen Hawking tarafndan kefedilen bir yntem yolu ile, enerji salmas sonucu madde kaybna urarlar.LHC de retilebilmi olanlar gibi, maddeyi ekemeyen herhangi bir kara delik, bzlecek, buharlaacak ve yok olacaktr.Kara delik kldke, daha hzl kaybolur. Mikroskobik kara delikler LHCde bulunmu olsalar bile, yalnzca ksa bir sre var olacaklardr.ok ksa mrldrler ve onlar tespit etmenin tek yolu bozunmalarndan kalan maddeyi saptamaktr. Ne de Strangeletler (Garip Madde) Strangeletler, imdiye dek varlklar ispatlanmam, kuramsal kk madde paracklardr. Kararl maddeyi meydana getiren temel kuarklarn daha ar ve kararsz akrabalar olan kuvvetli kuarklar dan yaplmlardr. Dahas, bunlarn elektromanyetik ykleri normal maddeyi iter ve kararl maddeler ile birlemek yerine kolayca bozunabilirler. Eer strangeletler LHCde retilmi olsalard tahribat oluturamazlard.Ve eer var olmu olsalard, zaten yksek enerjili kozmik nlar tarafndan zararsz bir netice ile oluturulurlard. Raporlar ve ncelemeler Parack hzlandrclar iindeki yksek enerjili arpmalarn gvenlii konusundaki almalar, hem Avrupada hem de Amerika Birleik Devletlerinde, kendileri LHC

deneylerinde bulunmayan fizikiler tarafndan yrtlmektedir. Bu fizikilerin analizleri ise, hzlandrclardaki parack arpmalarnn gvenli olduu konusunda kendileriyle hemfikir olan uzman bilimsel topluluk tarafndan gzden geirilmektedir. CERN, LCH deneyleriyle ilikili olmayan bir grup parack fizikisini, LHC arpmalar hakknda en son speklasyonlar izlemeleri iin grevlendirmitir bu grupla lsag@cern.ch adresinden irtibata geilebilir. Aadaki ilgili dosyalar inceleyebilirsiniz: Amerika Birleik Devletlerinde yaymlanm uzman raporu: Avrupada yaymlanm uzman raporu: http://doc.cern.ch//archive/electronic/hep-ph/9910/9910333.pdf http://doc.cern.ch/yellowrep/2003/2003-001/p1.pdf

LHC deki En ler

Dnyadaki en byk makine Toplamda 9300 mknats ieren LHC hzlandrcsnn tam ember uzunluu 26.659 mdir. LHC, sadece dnyann en byk parack hzlandrc deildir, onun kriyojenik datm sisteminin yalnzca sekizde biri dnyann en byk soutucusu olarak nitelendirilebilir. Tm mknatslar, onlar -271.3 C (1.9 K) ye getirmesi iin yaklak 60 ton likit helyumla doldurulmadan nce, 10.080 ton likit nitrojen kullanlarak -193.2 C (80 K)ye nceden soutulmu olacaklardr. Gezegendeki en hzl parkur Trilyonlarca proton, LHC hzlandrc halkas etrafnda saniyede 11.245 kez, k hznn %99,99u kadar hzla, yaracaklar. Protonlarn iki n, her biri 7 TeV (teraelektronvolt) un maksimum enerjisiyle hareket ederken, kendisine tekabul eden 14 TeVluk kafa kafaya arpma yapacak. Hepsiyle birlikte saniyede 600 milyon arpma yer alacak. Gne Sistemindeki en bo alan Hzlandrc iinde, gaz moleklleri arpmalarn nlemek iin, paracklar ultra yksek vakumda hareket ederler- gezegenler aras boluk kadar. LHCnin i basnc 10-13 atm dir ki bu Aydaki basntan 10 kat daha azdr. Galaksideki en scak noktalar, ama d uzaydan bile daha souk LHC, ayn anda hem mthi scak hem de mthi souk bir makinedir.ki proton n arptnda, Gnein merkezinden 100.000 kat daha yksek scaklklar meydana getirirler ve bu scaklk ok ok daha kk bir alanda younlatrlmtr. Superfluid (mutlak sfrn 1 derece zerindeki sv hal) haldeki helyumu hzlandrc halkas etrafnda dolatran kriyojenik datm sistemi tarafndan, LHC olaanst souk koullarda tutulmaktadr. (-271.3 C =1.9 K) uzaydan bile daha dk scaklk! imdiye dek ina edilmi en byk ve en sofistike dedektrler Fizikiler ve mhendisler, her bir saniye iin saylar 600 milyona ulaan proton arpmalarnn sonularn saptamak ve kaydetmek zere paracklar mikron mertebesinde len, devasa cihazlar ina etmilerdir.LHC dedektrleri, bir paracn geme sresini bir blgede bir saniyenin birka milyarda biri kadar kesin mahiyette len elektronik tetikleme sistemleri sofistike etmilerdir.Tetikleme sistemi ayn zamanda, metrenin milyonda biri mesafeyle paracklarn konumlarn da kaydeder.Bu inanlmaz hzl ve kesin tepki paracn, bir ve ayn dedektrn ardk katmanlarnda kaydedildiinin teminat iin gereklidir.

Dnyadaki en gl sperbilgisayar sistemi LHC deki her bir byk deneyden kaydedilen veriler, 100.000 DVD yi dolduracak civardadr. Dnyann drt bir yanna dalm olan binlerce bilim insannn, yaplan analizler zerinde, gelecek 15 yl akn bir sre (LHC nin tahmini mr), ibirlii iinde almalarn salamak iin, Grid denilen datml bilgi-ilem anda almaya hazr durumda bulunan, binlerce bilgisayardan olumu sistemlerin onlarcas, dnya etrafnda eitli blgelere yerletirilmitir.

En gncel LHC rehberi LHC konusundaki gerek veriler ve daha fazla bilgi iin CERN FAQ-LHC the guide kitapn CERN in LHC web sitesindeki link araclyla indirebilirsiniz.

LHC Basamaklar
Yeni bir keif alanna yolculuk LHC hzlandrcs, aslnda 1980lerde tasarland ve inas iin CERN konseyi tarafndan 1994 n sonlarnda onay ald. Bu iddial bilimsel proje tartlmaz bir geree dnmesi yolunda, son derece kompleks bir grev haline geldi. Yer alt inaat almalar, devasa deney dedektrleri yerletirmek iin yer alt maaralar kazmak suretiyle 1998 de balad.5 yl sonrasnda tm projenin son kazs da yaplm oldu. Saysz son teknoloji ekipmann eitli abalarla ileri srlmesi bile, hzlandrcnn detayl teknik zelliklerine ve emsalsiz taleplerini karlamaya uzakt. LHC deneylerinin retecei muazzam miktardaki (yaklak olarak dnyann bilgi retim orannn %1i) bilginin beklentisi, veri depolanmas, ynetimi, paylam ve analizi iin yeni bir yaklam, LHC bilgi-ilem Grid projesi tarafndan yaratld. 10 yldan fazla sredir, onu glkle tamamlamaya alm bir ou iin, LHC yi ina etmek bir hayaldi. Sonunda, bu macerann hikayesini bir yolculuun iinde tekrar anlatabiliriz, bir hayalden geree Maceray izle: http://lhc-milestones.web.cern.ch/LHC-Milestones/

Kuark Bilim Topluluu

Trkiye'nin Bilim Topluluu