RANGKAIAN LISTRIK 1

TL. 210212/2

PENYUSUN:
SARWO PRANOTO,S.T.

PROGRAM STUDI TEKNIK LISTRIK

JURUSAN ELEKTRO
POLITEKNIK NEGERI UJUNG PANDANG
2007

HALAMAN PENGESAHAN

Judul Mata Kuliah

RANGKAIAN LISTRIK 1
Kode Mata Kuliah
TL 210212/2

Penyusun
Sarwo Pranoto

Makassar,

November 2007

Mengetahui,

Ketua Unit P3 AI

Ketua Jurusan

Bahri, SE, M.Si

Ir. Muh. Nur. HS, MT

NIP. 132 052 853

Nip. 132 052 602

Mengetahui/Menyetujui
Pembantu Direktur I

Ir. Muhammad Anshar, M.Si

Nip. 131 856 651

ii

KATA PENGANTAR

Buku bahan ajar Rangkaian Listrik 1 ini dimaksudkan untuk menjadi

media pustaka belajar bagi mahasiswa semester II (dua) di Jurusan Teknik
Elektro, khususnya untuk program studi Teknik Listrik di Politeknik Negeri
Ujung Pandang dalam mempelajari ilmu tentang analisis rangkaian.
Materi dasar dalam bahan ajar ini akan akan muncul pada bagian-bagian
awal dari masing-masing bab dan akan dijelaskan secara seksama dan mendetil,
serta dilengkapi dengan contoh-contoh numeriknya. Bahan ajar ini juga
dilengkapi dengan beberapa gambar yang mendukung materi tiap bab agar mudah
diserap oleh mahasiswa.
Bahan ajar ini memuat soal-soal praktis dalam beberapa bab. Soal-soal ini
umumnya bersifat sederhana dan mudah serta dilengkapi dengan jawaban. Pada
akhir setiap bab, diberikan soal-soal latihan sebagai pemantapan untuk menguji
apakah teori yang diberikan sudah dipahami atau belum.
Para pemakai bahan ajar ini akan mendapat hasil yang lebih optimal
apabila paling sedikit telah mempunyai pengetahuan dasar tentang maka kuliah
Matematika, Fisika, dan Elektronika.
Kepada semua pihak yang telah memberikan bantuan dalam proses
penyusunan buku bahan ajar ini, penulis menyampaikan terima kasih. Semoga
bahan ajar ini dapat bermanfaat bagi mahasiswa atau siapa saja yang berminat
mempelajari rangkaian listrik.
Akhirnya koreksi dan saran dari pembacanya demi perbaikan dan
penyempurnaan buku ini sangat penulis harapkan.
Penulis

Sarwo Pranoto
Staf Pengajar Politeknik Negeri
Ujung Pandang

iii

DAFTAR ISI

HALAMAN SAMPUL ...................................................................................

LEMBAR PENGESAHAN ...........................................................................

ii

KATA PENGANTAR ...................................................................................

iii

DAFTAR ISI ..................................................................................................

iv

DAFTAR TABEL ..........................................................................................

vii

DAFTAR GAMBAR ......................................................................................

viii

GBPP .............................................................................................................

xii

TINJAUAN MATA KULIAH ........................................................................

xiv

BAB I

BAB II

KOMPONEN-KOMPONEN DASAR DAN RANGKAIAN LISTRIK

1.1 Pendahuluan .............................................................................

1.2 Penyajian .................................................................................

1. Satuan dan Skala ................................................................

2. Muatan, Arus, Tegangan, dan Daya ....................................

3. Sumber Tegangan dan Sumber Arus ....................................

14

4. Hukum Ohm........................................................................

22

1.3 Penutup ....................................................................................

26

HUKUM-HUKUM TEGANGAN ARUS .......................................

27

2.1 Pendahuluan .............................................................................

27

2.2 Penyajian .................................................................................

27

1. Node, Lintasan, Loop, dan Cabang ......................................

27

2. Hukum Arus Kirchhoff........................................................

29

3. Hukum Tegangan Kirchhoff ................................................

33

4. Rangkaian Loop Tunggal ....................................................

39

5. Rangkaian Pasangan Node Tunggal.....................................

42

6. Sumber-Sumber Bebas dalam Hubungan Seri dan Paralel ...

48

7. Resistor Hubungan Seri dan Paralel .....................................

50

8. Pembagian Tegangan dan Arus............................................

58

2.3 Penutup .....................................................................................

62

iv

BAB III ANALISIS NODAL DAN MESH DASAR ....................................

64

3.1 Pendahuluan..............................................................................

64

3.2 Penyajian .................................................................................

64

1. Analisis Nodal .....................................................................

64

2. Node Super (supernode) .....................................................

71

3. Analisis Mesh......................................................................

76

4. Mesh Super .........................................................................

83

5. Perbandingan antara Analisis Nodal dan Analisis Mesh .......

87

6. Analisis Rangkaian dengan Bantuan Komputer ...................

90

3.2 Penutup .....................................................................................

92

BAB IV TEKNIK-TEKNIK ANALISIS RANGKAIAN ..............................

93

4.1 Pendahuluan .............................................................................

93

4.2 Penyajian .................................................................................

93

1. Linearitas dan Superposisi ...................................................

93

2. Transformasi Sumber ..........................................................

104

3. Rangkaian Ekivalen Thevenin dan Norton ...........................

112

4. Transfer Daya Maksimum ...................................................

121

5. Konversi Delta Bintang ...................................................

124

4.3 Penutup .....................................................................................

127

BILANGAN KOMPLEKS ............................................................

129

5.1 Pendahuluan .............................................................................

129

5.2 Penyajian .................................................................................

129

1. Bilangan Kompleks .............................................................

129

2. Identitas Euler .....................................................................

134

3. Bentuk eksponensial ............................................................

136

4. Bentuk Polar........................................................................

140

5.3 Penutup .....................................................................................

143

BAB VI ANALISIS TANGGAPAN KONDISI TUNAK SINUSOID...........

144

6.1 Pendahuluan .............................................................................

144

6.2 Penyajian .................................................................................

144

1. Karakteristik Gelombang-gelombang Sinusoid ...................

144

BAB V

2. Tanggapan Rangkaian untuk Fungsi Paksaan Sinusoid ........

148

3. Fungsi Paksaan Kompleks ...................................................

154

4. Fasor ...................................................................................

161

5. Hubungan Arus-Tegangan Fasor untuk R, L, C ...................

163

6. Impedansi ............................................................................

169

7. Admitansi ............................................................................

172

8. Diagram Fasor .....................................................................

173

6.3 Penutup .....................................................................................

176

BAB VII ANALISIS DAYA RANGKAIAN AC ..........................................

177

7.1 Pendahuluan .............................................................................

177

7.2 Penyajian .................................................................................

177

1. Daya Sesaat .........................................................................

177

2. Daya Rata-Rata ...................................................................

179

3. Nilai Efektif Tegangan dan Arus .........................................

182

4. Daya Semu dan Faktor Daya ...............................................

186

5. Daya Kompleks ...................................................................

188

7.3 Penutup ...................................................................................

192

vi

DAFTAR TABEL

Tabel 1.1

Satuan Dasar SI .........................................................................

Tabel 3.1

Perbandingan persamaan-persamaan untuk arus, tegangan dalam

domain waktu dan frekuensi ......................................................

168

vii

DAFTAR GAMBAR

Gambar 1.1

Muatan yang mengalir melalui sebuah kawat penghantar,

mengilustrasikan definisi coulomb.......................................

Gambar 1.2

Grafik nilai sesaat dari muatan total q(t) yang melewati sebuah
titik referensi sejak waktu t = 0 ............................................

Gambar 1.3

Arus sesaat i = dq/dt ...........................................................

Gambar 1.4

Beberapa tipe arus ..............................................................

Gambar 1.5

Dua metode untuk merepresentasikan dua buah arus yang sama

Gambar 1.6

Pendefinisian arus ...............................................................

Gambar 1.7

Elemen rangkaian umum dengan dua buah terminal ............

Gambar 1.8

Polaritas tegangan................................................................

Gambar 1.9

Pendefinisian tegangan ........................................................

10

Gambar 1.10

Penyerapan daya ..................................................................

12

Gambar 1.11

Contoh elemen dua terminal ................................................

13

Gambar 1.12

Simbol rangkaian pada sumber tegangan .............................

16

Gambar 1.13

Simbol tegangan bebas ........................................................

17

Gambar 1.14

Simbol rangkaian untuk arus independen .............................

18

Gambar 1.15

Empat jenis sumber tak-bebas ..............................................

19

Gambar 1.16

Contoh 1.2 ..........................................................................

20

Gambar 1.17

Jaringan listrik .....................................................................

21

Gambar 1.18

Relasi I-V ............................................................................

23

Gambar 2.1

Node....................................................................................

28

Gambar 2.2

Contoh penerapan HAK ......................................................

30

Gambar 2.3

Contoh Rangkaian ...............................................................

31

Gambar 2.4

Beda Potensial tidak tergantung lintasan ..............................

34

Gambar 2.5

Contoh 2.2 ...........................................................................

35

Gambar 2.6

Contoh 2.3 ...........................................................................

36

Gambar 2.7

Contoh 2.4 ...........................................................................

37

Gambar 2.8

Rangkaian loop tunggal .......................................................

39

viii

Gambar 2.9

Contoh 2.5 ...........................................................................

41

Gambar 2.10

Contoh 2.6 ...........................................................................

43

Gambar 2.11

Contoh 2.7 ...........................................................................

45

Gambar 2.12

Contoh 2.8 ...........................................................................

46

Gambar 2.13

Sumber dalam rangkian seri dan paralel...............................

48

Gambar 2.14

Contoh 2.9 ...........................................................................

49

Gambar 2.15

Kombinasi seri N buah resistor ............................................

51

Gambar 2.16

Contoh 2.10 .........................................................................

52

Gambar 2.17

Rangkaian dengan N buah resistor paralel ...........................

53

Gambar 2.18

Contoh 2.11 .........................................................................

55

Gambar 2.19

Rangkaian seri dan paralel ...................................................

57

Gambar 2.20

Ilustrasi prinsip pembagian tegangan ...................................

58

Gambar 2.21

Contoh 2.12 .........................................................................

59

Gambar 2.22

Ilustrasi prinsip pembagian arus ...........................................

61

Gambar 2.23

Contoh 2.13 .........................................................................

61

Gambar 3.1

Contoh 3.1 ...........................................................................

66

Gambar 3.2

Contoh 3.2 ...........................................................................

68

Gambar 3.3

Node Super..........................................................................

72

Gambar 3.4

Rangkaian lima buah node ...................................................

75

Gambar 3.5

Contoh rangkian planar dan non-planar ...............................

77

Gambar 3.6

Mesh ...................................................................................

78

Gambar 3.7

Contoh 3.5 ...........................................................................

79

Gambar 3.8

Contoh 3.6 ...........................................................................

80

Gambar 3.9

Contoh 3.7 ...........................................................................

82

Gambar 3.10

Contoh 3.8 ...........................................................................

83

Gambar 3.11

Contoh 3.9 ...........................................................................

85

Gambar 3.12

Rangkaian planar .................................................................

88

Gambar 3.13

............................................................................................

88

Gambar 3.14

............................................................................................

89

Gambar 3.15

Rangkaian yang digambar menggunakan perangkat skematik

91

Gambar 4.1

Rangkaian dengan dua buah sumber arus bebas ...................

95

ix

Gambar 4.2

Rangkaian hubung buka dan hubung singkat .......................

97

Gambar 4.3

Contoh 4.1 ...........................................................................

98

Gambar 4.4

Contoh 4.2 ...........................................................................

99

Gambar 4.5

Rangkain skematik PSpice ...................................................

102

Gambar 4.6

Output rangkaian .................................................................

103

Gambar 4.7

Sumber tegangan ideal.........................................................

104

Gambar 4.8

Sumber tegangan praktis ......................................................

107

Gambar 4.9

Sumber tegangan praktis dengan beban ...............................

109

Gambar 4.10

Sumber arus praktis dengan beban .......................................

110

Gambar 4.11

Sumber praktis ekivalen ......................................................

111

Gambar 4.12

Sumber arus praktis dan tegangan ekivalen ..........................

113

Gambar 4.13

Contoh rangkaian kompleks ................................................

114

Gambar 4.14

Contoh 4.3 ...........................................................................

117

Gambar 4.15

Contoh 4.4 ...........................................................................

120

Gambar 4.16

Contoh 4.5 ...........................................................................

121

Gambar 4.17

Sumber tegangan praktis terhubung beban RL ......................

123

Gambar 4.18

Contoh 4.7 ...........................................................................

124

Gambar 4.19

Contoh 4.8 ...........................................................................

124

Gambar 5.1

Bilangan Kompleks .............................................................

130

Gambar 5.2

Grafik bilangan kompleks ....................................................

132

Gambar 5.3

Representasi bilangan kompleks pada sumbu riil dan imajiner

139

Gambar 5.4

Bilangan kompleks dalam bentuk eksponensial ...................

139

Gambar 6.1

Fungsi sinusoid ....................................................................

145

Gambar 6.2

Grafik tegangan sinus ..........................................................

146

Gambar 6.3

Representasi grafis gelombang sinusoid ...............................

148

Gambar 6.4

Rangkaian RL ......................................................................

149

Gambar 6.5

Contoh 6.1 ...........................................................................

153

Gambar 6.6

Bentuk gelombang rangkaian 6.5 .........................................

154

Gambar 6.7

Fungsi paksaan sinusoid ......................................................

155

Gambar 6.8

Fungsi paksaan sinusoid imajiner ........................................

157

Gambar 6.9

Fungsi paksaan kompleks ....................................................

158

Gambar 6.10

Fungsi paksaan kompleks diaplikasikan terhadap rangkaian

159

Gambar 6.11

Resistor dalam domain waktu dan frekuensi ........................

164

Gambar 6.12

Induktor dalam domain waktu dan frekuensi........................

166

Gambar 6.13

Kapasitor dalam domain waktu dan frekuensi ......................

167

Gambar 6.14

Rangkaian RL seri dengan penerapan tegangan fasor ...........

168

Gambar 6.15

Diagram fasor sederhana .....................................................

173

Gambar 6.16

Diagram fasor untuk penjumlahan .......................................

174

Gambar 6.17

Tegangan fasor ....................................................................

175

Gambar 7.1

Nilai efektif arus dan tegangan ............................................

183

Gambar 7.2

Representasi segitiga daya untuk daya kompleks .................

190

Gambar 7.3

Komponen kuadratur ...........................................................

191

xi