T.C.

SAKARYA NVERSTES
MHENDSLK FAKLTES ELEKTRK ELEKTRONK MHENDSL BLM

HERHANG BR ELEKTRKL CHAZIN ALIMA PRENSB

DANIMAN Mustafa TURAN HAZIRLAYAN brahim Bahadr BAYT 0101.00001

SAKARYA - 2002

DORU AKIM MOTORLARININ ALIMA PRENSPLER

Doru akm motoru, doru akm elektrik enerjisini mekanik enerjiye dntren elektrik makinesidir. Doru akm motorlarnn almasn daha iyi anlamak iin nce alma prensiplerini grelim.

a. inden akm geen bir iletkenin manyetik alan iindeki durumu:

Manyetik alan iinde hareket eden bir iletken zerinde e.m.k. endklendiini ve bu e.m.k. ten dolay devreden bir akm getiini dinamo lar

konusunda grdk. imdi bu durumun tersini inceleyelim: Yani manyetik alan iinde bulunan bir iletkenden akm geerse ne olur?

ekil 1. inden akm geen iletkenin alan tarafndan itilmesi.

ekil: 1 de grld gibi N-S mknats kutuplar arasna bir a-b iletkeni koyalm ve ularn doru akm kaynana balayalm, iletkenden akm getiinde, iletkenin hareket ettii grlr, iletken, manyetik alan etkisi dna ktnda hareket durur. Manyetik alan iindeki iletkenin itilme yn, iinden geen akmn ve manyetik alann ynne baldr, iletkenin hareket yn, sol el kural ile bulunur.

Sol el Kural: Sol el, drt parmak 'birbirine birletirilerek iyice alr. Bu durumda kuvvet izgileri avu iinden girecek ve bitiik drt parmak iletkenden geen akm ynn gsterecek ekilde tutulursa; ba parmak iletkenin hareket ynn gsterir. iletkenin alan tarafndan itilmesi olay u ekilde aklanabilir: iletken iinden geen akm, iletken etrafnda bir alan oluturur. Kutuplar arasnda ve iletken etrafnda,oluan bu alan, ekil 2.a da grld gibi, sol tarafta ana alana ters, sada ise ana alan kuvvetlendirecek yndedir. Bunun sonucu kutup alan ekil: 2.bdeki durumu alr. Bu durumda alan, iletken zerinde itici bir kuvvet etkisi yapar ve iletkeni alann dna doru iter.

ekil 2. Manyetik alan iindeki iletkenin durumu.

letkenin iinden geen akmn yn sabit kalmak koulu ile manyetik alann yn deitirilecek olursa, iletkenin hareket yn deiir (ekil 2.c) Manyetik alann ynn sabit tutup, iletkenden geen akmn ynn deitirirsek hareket yn gene deiir (ekil: 2.d).

b. inden akm geen bir bobinin manyetik alan iindeki durumu: N - S kutuplan arama bir eksen etrafnda dnebilen tek sarml bir, bobin koyalm (ekil 3.A). Bobinden akm geirildiinde, ekil 3.Bde grld gibi, bobinin a -b kenarlar zerinde itici kuvvetler doar. ekle gre bobinin a kenarnn sola, b kenarnn saa itildii grlr ve itilme sonunda bobin, ekil 3.C deki durumu alr. Fakat bu durumda, a ve b kenarlar birbirlerinin ters ynnde kuvvetler tarafndan itileceklerinden bobinin hareketi durur. Bobinin durmasna engel olmak iin, a kenar N kutbunun etkisi altndan kurtulup S kutbunun etkisi altna girerken, iinden geen akmn ynnn deitirilmesi gerekir. Bunu salamak iin aynen dinamolarda olduu gibi, bobin ularn iki dilimli bir kollektre balayp fralardan akm vermemiz gerekir.

ekil: 3. inden akm geen bir bobinin alan iindeki durumu.

Kutuplar arasna tek bir bobin yerine birok bobin yerletirilip, bobin ular kollektre balanrsa, sistemin dzgn ekilde dnmesi salanr (ek.4) Yaptmz bu sistemin doru akm dinamosundan bir fark yoktur. Bir dinamo 'dndrldnde elektrik enerjisi retir. Makineye doru akm elektrik enerjisi uygulandnda ise dner. u halde bir doru akm motorunun yaps ile dinamonun yaps arasnda hi bir fark yoktur.

ekil 4. Kutuplar arasndaki endvinin durumu

ekil 5. Endvide endklenen zt e.m.k.in yn

c. Doru akm motorlarnda zt e.m.k.: Bir doru akm motorunun endvisinden akm getiinde, meydana gelen dndrc kuvvetten dolay, endvinin dneceim, yukarda akladk. Manyetik alan iinde dnen endvinin iletkenleri, bu alann kuvvet izgileri tarafndan kesilmektedir. Manyetik alan iinde dnen ve iletkenleri Tcuvvet izgileri tarafndan kesilen endvi zerinde e.m.k. endklenir. Sekil:5deki doru akm motorunun endvisine U gerilimi

uygulayalm. N kutbu altndaki iletkenlerden giri ( + ), S kutbu altndaki iletkenlerden k (.) ynnde bir akm gesin. Akmn ynne gre endvi sola dner. Endvide endklenen e.m.k. in yn sa el kural ile bulunursa N kutbu altndaki iletkenlerde k {yuvarlak ime alnmam noktalar), S kutbu altndaki iletkenlerde ise (yuvarlak iine alnmam +lar) giri ynnde olduu grlr. En'dviden geen akmla, dolaysyla endviye uygulanan U gerilimi, ile endvide endklenen e.m.k. in ynleri birbirine terstir. Endviye uygulanan gerilime ters ynde olan bu e.m.k.e zt e.m.k. denir.

Endvide endklenen zt e.m.k. (Eb), endviye uygulanan gerilime (U) ters ynde olduundan, U geriliminin endviden geirmek istedii akm azaltmak ister. Endviden geen akm, iki gerilimin farkndan dolay geen akmdr. Endvi devresinin direnci Ra olduuna gre : U - Eb Ia = ----------------- Amper olur. Ra Buradan zt e.m.k. in deeri : Eb = U Ia . Ra Volt bulunur. Zt e.m.k. formlnde Ia akm, motorun yalnz endvi devresinden geen akmdr. nt ve kompunt motorlarda kutup sargsndan geen Im uyartm akm Ia ya dahil deildir. ]Bu motorlarda d devre akm ; I = Ia + Im dir. R, direnci ise, motorun yalnz endvi devresi direncidir. ayet endvi devresi zerinde seri sarg, yardmc kutup ve kompanzasyon sargs varsa, bunlarn direnci de Ra ya eklenir. Bir dinamo ile doru akm motoru arasnda fark olmadna gre, dinamo endvisinde endklenen ejn.k. ile, motor endvisinde endklenen zt e.m.k. arasnda da bir fark yoktur. u halde; dinamolar iin kullanlan e.m.k. formln motorlar iin de kullanabiliriz.
Eb .2 p. n Z 8 . 10 60 2a

Volt

Formlde :
Eb N Z 2a 2p Motor endvisinde endklenen zt e.m.k. Kutuplardaki manyetik ak (Maxvel). Motorun dakikadaki devir says. Endvinin toplam iletken says. Endvi paralel devre says. Kutup says.

Dinamolarda olduu gibi sabit deerler K ile gsterilirse;

K 2 p. n Z . .10 8 60 2a

Eb K . .n

Volt olur.

Eb = K . 0 . n Volt olur. d. Doru akm motorlarnda zt e.m.k. in nemi : Benzin motorlar, dzel motorlar, buhar trbnleri gibi makinelerde gerekli benzin, mazot ve buhar zel dzengelerle ayar edilir, rnein bir buhar trbnnde ykn arttn dnelim. Trbnn devir saysnda hafif bir dme olacak ve makineye buhar gnderen valf, reglatr aracl ile daha fazla alarak buhar miktarn arttracaktr. Artan buhar, makinenin gcn arttrr. Makinenin yk azalacak olursa, valf kapanarak makineye giden buhar miktarn azaltr ve makinenin verdii g azalm olur. Doru akm motorlarnda ise, makinenin gcne gre geen akm ayarlayacak ayr bir dzenee gerek yoktur. Doru akm motorlarnda bu ii zt e.m.k. yapar. Makinenin yknde meydana gelecek bir artma devir saysn drr. Devir saysnn azalmas, Eb = K. . n formlne gre zt e.m.k. in azalmasna neden olacaktr. Eb azalnca, Ia = I a
U Eb Ra

formlne gre; U ve R, sabit olduundan Ia akm artar. Artan Ia akm motorun ykn karlar. Motorun yknde meydana gelecek azalmada ise, devir says ykselerek Ebnin artmasna neden olur ve Ebnin artmas Ia akmn azaltr.

ALTERNATF AKIM MOTORLARININ ALIMA PRENSB (ASENKRON MOTORLARIN ALIMA PRENSB) Asenkron motorlar transformatrler gibi endkleme esasna gre altndan Asenkron motorlara Endksiyon motorlar da denir. Transformatrler statik (duran), motorlar ise (hareketli) dinamiktir. l. ndksiyon prensiplerinin hatrlatlmas: "Dnen bir manyetik alan ierisinde bulunan iletkenlerde gerilim indklenir." "Dnen bir manyetik alan ierisinde bulunan iletkenlerden bir akm geirilirse, iletkenler manyetik alan tarafndan itilirler." Bir rotorun dnebilmesi iin; 1 - Rotor iletkenlerinden bir akmn gemesi 2- Rotor iletkenlerinin dnen bir manyetik alan ierisinde bulunmas gerekir. Normal olarak asenkron motorlarda stator ile rotor arasnda herhangi bir elektriki ba yoktur. Rotor dardan bir kaynak tarafndan beslenmez. Statorda dardan dndrlmez. Statorlar daimi mknatsl yaplmaz. Asenkron motorlarda dnen daimi mknatsn grevini stator sarglarna uygulanan fazl akmn meydana getirdii "dner alan" yapar. 2. Manyetik dner alann olumas: Dner alan : Asenkron motorlarda stator sarglarna uygulanan fazl akmn meydana getirdii alana dner alan denir. fazl dner alan : ekil 6de grld gibi, satordaki 6 olua aralarnda faz fark bulunan bobin yerletirilmitir.

ekil 6. fazl dner alcn

a durumunda; (0 de ) fazl akmn sins erilerinin 1. faz (+)

maksimum deerde, II. ve III. fazlar (-) deerdedir. 1. faz iin akmn girii A dan E ye doru, II. faz iin E den A ya doru ve III. faz iin de yine E den A ya dorudur. Bu durumda st blgede akmlarnn girileri, alt blgede de akmlarn klar, dolaysyla alan yn sadan sola doru olacak ve sada N kutbu, Solda da S kutbu meydana gelecektir. b durumunda; (45de) L ve II. fazlar (+) deerde, El. faz (-) deerdedir. Akm girileri a durumuna gre saa doru kaydndan, alan da buna uyarak, durumuna gre biraz yukarya doru dnmtr. c durumunda; ( 90de) I. faz sfr, II. faz (+) ve IH. Faz (-) deerdedir. 1. fazdan hi akm gemediinden. II. ve III. fazn girileri sada, klarda solda olup alan yn aadan yukarya dorudur. d durumunda; (180de) II. ve III. fazlar (+) I. faz (-) deerdedir.

Bu durumda akm klar st oluklarda, girileri de alt oluklarda olmas nedeni ile alan yn, a durumunun tamamen aksi olup soldan saa dorudur. e durumunda; (270de) I. faz yine sfr, II. faz (-) III. faz (+) deerde olup, alan yne yukardan aaya dorudur. Sonu olarak, alan fazl olarak dnmektedir. 3 - Dner alan ierisindeki rotorun dn : alternatif akmn deiimine bal

ekil 7. Dner alan ierisindeki rotorun dn

ekil 7de stator sarglarn dan geen fazl alternatif akm sarglarnda dner bir manyetik alan oluturduunu ve dnen manyetik alan ierisinde bulunan iletkenlerde bir gerilim indklendiini bylece ksa devre edilmi rotordan bir akm geeceini biliyoruz. Rotordan geen bu akmlar rotor zerinde N ve S kutuplarn meydana getirirler. Dnen stator kutuplan rotor kutuplarn etkiliyor. "Ayn kutuplar birbirini iter, zt kutuplar birbirini eker." Prensibiyle rotoru saat ibresi ynnde Sndrecektir.