OBLICI I ELEMENTI RELJEFA Reljef - zajedniki naziv za sve ravnine i neravnine na Zemljinoj povrini - nastaje uzajamnim djelovanjem endogenih

(unutranjih) i egzogenih (vanjskih) procesa Unutranje sile - grade i oblikuju najvee reljefne oblike na Zemljinoj povrini - pokreu ih toplina Zemljine unutranjosti i njezin visoki tlak te gravitacijska sila - rezultati djelovanja su kretanja litosfernih ploa praena vulkanizmom i seizmizmom Vanjski procesi - oblikuju, razgrauju, mijenjaju i stvaraju manje reljefne oblike - pokreu ih Suneva energija te privlane sile Sunca i Mjeseca - rezultati djelovanja su razni reljefni oblici na Zemljinoj povrini Geomorfologija - znanost o reljefu koja prouava njegov postanak i razvoj te oblike Zemljina povrina 510 mil.km2 Svjetsko more 361 mil.km2 (71%) + Kopno 149 mil.km2 (29%) Hipsografska krivulja - linija kojom se prikazuje odnos visina kopna i dubina mora - prikazuje visinu najvie kopnene toke (8846m) i najdublje toke (11022m) - Srednja kopnena visina: 825m - Srednja dubina svjetskog mora: 3800m Hipsometrijska obiljeja Podruje Visina nizina 0 200m pobra 200 500m sredogorja 500 1500m planine 1500m + Batimetrijska (dubinska) obiljeja Zona Dubina Neritska 0 200m Batijalna 200 3000m Abisalna 3000 6000m Hadalna 6000m + Energija reljefa ili vertikalna ralanjenost - pokazuje relativnu visinsku razliku izmeu najnie i najvie nadmorske visine na km2 - nizine (0 5 m/km2) - ralanjene ravnice (5 30 m/km2) - slabo ralanjen reljef (30 100 m/km2) - umjereno ralanjen reljef (100 300 m/km2) - izrazito ralanjen reljef (300 800 m/km2)

veoma izrazito ralanjen reljef (800 m/km2 +)

Prema nagibu - ravnice, blago nagnut teren, nagnuti teren, znatno nagnut teren, veoma strm teren i strmac ili litica

GEOLOKA GRAA ZEMLJE Geotermijski stupanj - rast temperature s porastom dubine (u Zemljinoj jezgri 5500C, svaka 33m - 1C+) Zone diskontinuiteta - plohe kod kojih se potresni valovi razliito kreu i mijenjaju smjer - granini prostori izmeu unutarnjih Zemljinih slojeva kod kojih se mijenjaju fizika svojstva - Conradova, Mohoroviieva i Wiechert Gutenbergova Zemljina unutranjost dijeli se na jezgru, plat i koru Jezgra - Radijus od oko 3500km - Graena od tekih metala nikala i eljeza Nife - Izrazito velik tlak barisfera - Unutranja jezgra: vrst dio graen od eljeza sa najviim temperaturama i tlakom - Vanjska jezgra: itak dio sa neto manjim temp. i tlakom Gutenbergova zona diskontinuiteta izmeu jezgre i plata Zemljin plat ili omota - sredinja zona Zemljine grae - Donji plat (mezosfera) : Mg, Si, Fe - Srednji plat (astenosfera): prijelazna zona - Gornji plat: graen od ultrabazinih stijena i zajedno sa Zemljinom korom gradi litosferu Mohoroviieva zona diskontinuiteta izmeu plata i Zemljine kore Zemljina kora - povrinski, najvii i najtanji dio Zemljine grae Oceanska kora - ini vrstu oceansku podlogu - 5 10km, 60% cjelokupne kore - Graena od bazaltnih vulkanskih stijena bazaltna kora ili sima Kontinentalna kora - izgrauje kontinentalne dijelove Zemlje - 40km, 35% cjelokupne kore - Graena od granita granitna kora ili sial Prijelazni tip kore - na dodirima kontinentalne i oceanske kore - tanak dio, 5% cjelokupne kore

jaka seizmika i vulkanska aktivnost

GEOLOKA PROLOST ZEMLJE Fosili ili okamine - ostaci ili otisci biljaka i ivotinja koje su ugibale u doba nastanka sedimentnih stijena pa su se u njima sauvale Provodni fosili - fosili organizama karakteristinih za manja geo. razdoblja prema kojima se odreuje starost stijena Odreivanje starosti stijena: Relativna starost - na temelju obiljeja i poloaja stijena - naelo superpozicije stariji su ostali nataloeni dole, mlai gore netono Apsolutna starost - prema brzini raspada radioaktivnih elemenata Geoloka razdoblja eoni, ere, periodi, epohe i doba

Arhaik (4.5 2.5 miljardi godina) - najstariji eon - 4 ere eoarhaik, paleoarhaik, mezoarhaik i neoarhaik - Razdoblje formiranja Zemljine kore, kratona (jezgre buduih kontinenata) - Tragovi ivota u moru Proterozoik (2.5 0.5 miljardi godina) - 3 ere paleoproterozoik, mezoproterozoik i neoproterozoik - Orogeneze (bajkalska, katanka i avalonska) - Stvaranje atmosfere i pojava mnogostaninih organizama u moru - Ledeno doba Fanerozoik (od 542 milijuna godina) - 3 ere paleozoik, mezozoik i kenozoik Paleozoik (542 mil.god. 251 mil. god.) - 6 perioda kambrij, ordovicij, silur, devon, karbon i perm - Pojava papratnjaa, vodozemaca i gmazova - Kaledonska ili hercinska orogeneza ugljen Mezozoik (251 mil.god. 65 mil.god.) - 3 perioda trijas, jura i kreda - Prakontinent Pangea - Alpska orogeneza - Pojava golosjemenjaa i kritosjemenjaa, dinosaura i prvih sisavaca

Kenozoik (od 65 mil.god.) - 2 perioda paleogen i neogen - Razvoj sisavaca i ljudskog roda - Vrhunac alpske orogeneze GLOBALNA TEKTONIKA PLOA I RELJEF ZEMLJE Alfred Wegner temelji teorije tektonike ploa Teorija tektonike ploa litosferene ploe uronjene u uareni Zemljin plat kreu se pod djelovanjem krunog strujanja magme Najvee litosferne ploe: Euroazijska, Pacifika, Afrika, Junoamerika, Australsko indijska, Antarktika i Sjevernoamerika Granice litosfernih ploa Konstruktivne granice - razmicanje ili spreading udaljavanje litosfernih ploa - nastajanje srednjooceanskih hrptova Destruktivne granice - podvlaenje ili subdukcija sudaranje i podvlaenje litosfernih ploa - podvlaenje oceanske pod kontinentalnu koru dubokomorski jarci ili brazde - podvlaenje kontinentalne pod kontinentalnu koru vulkani i ulanana gorja - velika seizmografska i vulkanska aktivnost Konzervativne granice - smicanje litosfernih ploa jednu uz drugu to uzrokuje snane potrese MINERALI Mineralogija znanstvena disciplina koja se bavi prouavanjem minerala Minerali - tvari odreene kemijske grae koje izgrauju stijene - njihov se sastav zapisuje kemijskom formulom - atomi su pravilno rasporeeni u kristalnu reetku - minerali pravilne unutranje grae kristali - minerali nepravilne unutranje grae amorfni minerali Fiziko kemijska svojstva minerala - boja, oblik, sjaj, kalavost, tvrdoa, specifina teina, elastinost i indeks loma - Danas poznajemo oko 4000 minerala Podjela Silikatni minerali (75%) - kisik i silicij - glinenci i tinjci Oksidi i hidroksidi (17%) - spojevi kisika i vodika s metalima - Kremen, magnetit, hematit, aluminijev hidroksid

Karbonati (1,7%) - kalcit i dolomit Samorodni minerali - sastoje se od samo jednog elementa - sumpor, zlato, bakar, iva, ugljik (dijamant i grafit) STIJENE Petrologija znanstvena disciplina koja se bavi prouavanjem stijena Stijene - nakupine jednog ili vie minerala u razliitim omjerima Magmatske (eruptivne) stijene - nastaju kristalizacijom magme - intruzivne (dubinske): nastaju u dubljim dijelovima litosfere pod visokim tlakom - efuzivne (povrinske): nastaju naglim hlaenjem lave na povrini Vrsta stijene Intruzivne Efuzivne Tipovi magmatskih stijena prema kiselosti i mjestu nastanka Kisele Neutralne Bazine granit diorit gabro riolit andezit bazalt Ultrabazine peridotit -

Sedimentne (talone) stijene - pokrivaju 75% Zemljine povrine - nastaju dijagenezom iz drugih raspadnutih stijena - vrste dijageneze: kompakcija i cementacija Klastine (mehanike) stijene - sastoje se od ulomaka drugih stijena nastalih nekim egzogenim procesom - dijele se prema veliini ulomaka (ruditi, areniti, lutiti) - konglomerat, brea, lapor, prapor, ejl Kemijske (kemogene) stijene - nastaju kristalizacijom i izluivanjem iz zasiene otopine - gips, halit, sige i sedra Biogene (organogene) stijene - nastaju od ivih organizama - fitogene i zoogene - Vapnenac i dolomit - Ugljen (treset, lignit, smei ugljen, kameni ugljen i antracit) i nafta Metamorfne (preobraene) stijene - nastaju preobrazbom drugih vrsta stijena - mramor, kriljavci, gnajs, kvarcit ENDOGENI PROCESI I OBLICI pokretaka sila endogenih procesa je toplinska energija Zemljina plata

Sloj - nakupina minerala obrubljena s dvije plohe, veinom graen od sedimentnih stijena - pukotine izmeu dva sloja nazivaju se dijastorme, a izmeu vie slojeva dijaklaze Stratigrafija znanstvena disciplina koja se bavi prolou Zemlje prouavanjem slojeva i okamina

Bore - deformacije slojeva nastale tektonikom ploa - sastoje se od izdignutog dijela (antiklinale) i udubljenog dijela (sinklinale) - uspravne, kose, prebaene, polegnute i utonule Rasjedi - pukotine na Zemljinoj kori zbog kojih dolazi do razmicanja stijena - normalan, reverzni i horizontalni - Timor ili strenjak stepenasto poslagano 2 ili vie rasjeda - Tektonska graba sputanje Zemljine kore du jednog ili vie rasjeda Navlake - strukturne jedinice u litosferi kod kojih se starije naslage prevlae preko mlaih Epirogeni pokreti dugotrajna pomicanja Zemljine kore bez nastajanja endogenih oblika Regresija povlaenje mora Transgresija prodiranje mora na kopno VULKANI Vulkanizam ili magmatizam - pojave i procesi vezani uz izbijanje uarene mase na Zemljinoj povrini Vulkanolozi - znanstvenici koji prouavaju vulkane te analiziraju uzorke kamenja, pepela i plinova Vulkani - oblici nastali akumuliranjem materijala koji je izbio kroz jedan ili vie otvora na Zemljinoj povrini Magma uarena i rastaljena smjesa stijena koja se giba prema povrini Lava magma koja je izbila na povrinu Vulkanske bombe vei komadi lave Lapili komadii skruene lave veliine oraha Tuf vulkanski pepeo pomijean s vodom Erupcije snani procesi naglog izbijanja magme, uarenog pepela i plinova na povrinu praeni eksplozijom Izljevi mirna i jednolika izbijanja lave na povrinu vulkani se dijele na titaste, cinderske i stratovulkane

- aktivni vulkani vulkani koji su bar jednom imali erupciju koja je zabiljeena - ugasli vulkani vulkani za koje nemamo zabiljeeno da su ikad imali erupciju Pacifiki vatreni prsten prostor uz rub pacifike litosferne ploe vulkanski i potresno najaktivniji Fumarole otvori na kojima izbijaju plinovi i vodena para Mofete otvori na kojima izbija ugljikov dioksid Solfatare otvori na kojima izbija sumporovodik Mineralni izvori izvori vode obogaene velikim brojem minerala Termalni izvori izvori vode ija je temperatura vea od temperature zraka

Gejziri termalni izvori koji zbog visokog tlaka naglo izbijaju na povrinu

POTRESI Potresi - iznenadna i kratkotrajna podrhtavanja tla koja nastaju zbog naglog osloboenja energije u litosferi Hipocentri ili arita mjesta iz kojih se potresni valovi ire u obliku koncentrinih krugova Epicentri mjesto na Zemljinoj povrini gdje se potres najjae osjeti Potresni valovi mogu biti longitudinalni (P-valovi) i transverzalni (S- valovi) Prema postanku se dijele na tektonske, vulkanske i urune Seizmologija znanstvena disciplina koja se bavi prouavanjem potresa Seizmogram zapis sa analizom potresa Seizmograf instrument.l koji registrira podrhtavanje tla te mjeri energiju osloboenu iz hipocentra Ljestvice za mjerenje snage potresa Richertova ljestvica - mjeri se koliina energije osloboena potresom - skala od 0 9 MCS ljestvica - biljei jainu potresa na Zemljinoj povrini - skala od 0 12 Tsunami - potresni morski val uzrokovan potresom EGZOGENI PROCESI I OBLICI uzronici egzogenih procesa su Suneva energija i gravitacija

Troenje stijena Mehaniko ili fiziko troenje - usitnjavanje vrstih stijena u vee ili manje komadie stijena Kemijsko razaranje ili korozije - dolazi nizom kemijskih reakcija u stijeni pri emu se mijenja kemijski sastav Organogeno raspadanje - nain troenja stijena djelovanjem ivih organizama Denudacija razorna djelovanja vanjskih procesa koji dovode do ogoljenja terena Erozija razorni rad vode, vjetra, leda Derazija djelovanje gravitacijskih sila Korozija kemijsko djelovanje na stijene Padine svi nagnuti dijelovi na Zemljinoj povrini Spiranje noenje usitnjenog materijala pod utjecajem oborinskih voda

Klizanje lagano sputanje rastresitog materijala pod utjecajem gravitacijske sile Puzanje lagano sputanje navlaenog rastresitog materijala Teenje ili soliflukcija sputanje rastresitog materijala iz vieg u nie predjele zbog zaleenog tla Odronjavanje ruenje stijene koja se nae na mekanoj podlozi Uruavanje Uruavanje stjenovite mase sa strmca MARINSKI I JEZERSKI PROCESI I OBLICI Obala uzak pojas kopna koji granii sa morem ili jezerom nastao djelovanjem valova Abrazija razorno djelovanje valova Abrazijski oblici Klif ili strmac strma obala koja se uzdie iznad razine mora Valne potkapine polukrune udubine na obali Abrazijska ravan ili terasa blaga kosina ispod novonastalog klifa Ostjenjaci stjenoviti dijelovi koji stre iznad razine mora al prostrane doline nastale taloenjem abradiranog materijala Akumulacijski oblici Pjeani sprudovi nastaju taloenjem razorenog materijala i pijeska du obale Pregrada ili bar sprudovi dugi nekoliko tisua kilometara Lagune nastaju kad pjeani sprudovi zatvore dio plitkog mora Zaljevi ili limani sprudovi na jednom kraju povezani s rtovima kraj obale Strelka sprudovi jednim krajem povezani sa poluotokom Primoten ili tombolo otok spojen s kopnom nanosima abradiranog materijala Vrste obala Abrazijske obale - nastale na podrujima intenzivnog djelovanja valova - strme obale Ingresijske obale - nastale su potapanjem - Dalmatinski tip obale - Rijas, delta, fjordovi Organogene obale - nastale djelovanjem biljaka ili ivotinja - koraljni tip obale i obale s mangrovama Kombinirane obale - nastale djelovanjem vie razliitih imbenika

GLACIJALNI RELJEF Glacijali hladnija geoloka razdoblja Zrnati led ili firna led nastao smrzavanjem kapljica vode Ledenjaki led kompaktna ledena masa nastala iz firna Ledenjaci ledeni tokovi koji se kreu Ledeni pokrovi akumulirane mase leda Cirk ili karnica polukruna udubina nastala djelovanjem snijega i leda Til rastroeni ledeni materijal Egzarazija troenje podloge djelovanjem leda Ledenjake doline ili valovi doline nastale radom i preoblikovanjem ledenjaka Morene nakupine materijala koje nosi ledenjak Ozar ili eskrer izduene visine Drumlini eliptini breuljci Komii zaobljene uzvisine Kam kupolasta nakupina tila Strije udubine na ledu koje je udubio kamen to ga nosi Periglacijalni procesi i oblici - na podrujima gdje je srednja godinja temperatura nia od 0C Stalno zamrznuto tlo ili permafrost Teenje zemljita ili gelisoflukcija pojava koja se javlja kada se za vrijeme ljetnih mjeseci otopi gornji sloj povrine te materijal poinje kliziti niz padinu Pingo breuljak nastao smrzavanjem vode u tlu ispod njega EOLSKI PROCESI I OBLICI Pustinje - podruja na Zemlji koja na godinu primaju manje od 250mm padalina i koja imaju veu koliinu isparavanja od koliine vode koju primaju Polupustinje - podruja uz pustinje koja primaju izmeu 250 i 500mm padalina Dezertifikacija proces sve eeg nastajanja pustinja Vrste pustinja: Suptropske geografski poloaj Obalne hladne morske struje Pustinje u kinoj sjeni reljefna izoliranost Unutarnje kontinentalnost Prema materijalu: pjeane, ljunkovite, kamenite i glinene. Prema termikom reimu: tople (sve srednje mjesene temp. iznad 6C) i hladne (pojedine srednje mjesene temp. ispod 6C) Deflacija proces raznoenja sitnih estica u smjeru puhanja vjetra

Korazija proces razaranja podloge esticama noenim deflacijom Eolski oblici Gur gljivoliki ostjenjak koji je u sredini istanjen Dine ili sipine uzvisine nastale taloenjem pijeska KRKI RELJEFNI OBLICI Razlikujemo kr tropskih krajeva i kr umjerenih irina Podzemni krki oblici - nastaju u dubljim dijelovima krnog podruja zbog poniranja vode - Speleologija znanstvena disciplina koja se bavi prouavanjem podzemnih krkih oblika - Jame okomite udubine nastale proirivanjem pukotina - pilje ili peine udubine koje su se razvile vodoravno - Kaverne zatvorene upljine u krkom podruju - piljski nakit: stalaktiti (gore), stalagmiti (dole), stalagnati (povezani) Povrinski krki oblici - nastaju procesom korozije karbonatnih stijena na Zemljinoj povrini - krape najmanji krki oblici ljebastog oblika - Kamenice plitke, ljebaste udubine - Ponikve ljevkaste udubine, irine i dubine do nekoliko stotina metara - Uvale u kru vee duguljaste udubine u kru - Zavale polja u kru najvei krki oblici - Zaravni u kru gospodarski jako vane i korisne