You are on page 1of 60

E

GR

ISEL UZAYLARDA KUANTUM ALAN


FORMAL

IZM

I
Mehmet Kemal Gm s
2051902
HACETTEPE N

IVERS

ITES

I
MHEND

ISL

IK FAKLTES

I
F

IZ

IK MHEND

ISL

I

G

I BLM
Fiz 402 -

Ileri Fizik Proje Laboratuar Raporu
2010
1
2
Te sekkr
Bu al smada bana yardmn esirgemeyen ve yo gun programna ra gmen birok tart s-
mada kirlerini ve bilgisini esirgemeyen proje dan smanmDo. Dr. Mehmet D

ILAVERe
minnetle te sekkr ederim.
Ayrca e gitim hayatm boyunca yardmlarn esirgemeyen ailem ve arkada slarma da
sonsuz te sekkrlerimi iletmeyi bir bor bilirim.
3

Iindekiler
1 Giri s 1
2 Kuantum Mekani ginin Matematiksel Aralar 2
2.1 Hilbert Uzay ve Dalga Fonksiyonlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
2.1.1 Hilbert Uzay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
2.1.2 Boyut ve Bir Vektr Uzaynn Baz . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
2.1.3 Karesi

Integrallenebilir Fonksiyonlar: Dalga Fonksiyonlar . . . . 4
2.2 Dirac Gsterimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
2.3 Operatrler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
2.3.1 Genel Tanmlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
2.3.2 Hermityen Ejoint . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2.3.3

Izd sm Operatr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2.3.4 Komtatr (Yer De gi stirme Ba gntlar) Cebiri . . . . . . . . . . . 8
2.3.5

Iki Operatr Arasndaki Belirsizlik

Ili skisi . . . . . . . . . . . . . . 9
2.3.6 Operatr Fonksiyonlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
2.3.7 Ters ve niter Dn smler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
2.3.8 Bir Operatrn zde ger ve zvektrleri . . . . . . . . . . . . . . 12
2.3.9 Sonlu ve Sonsuz niter Dn smler . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
2.4 Kesikli Uzaylarda Gsterim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2.4.1 Ket,Bra ve Operatrlerin Matris Gsterimi . . . . . . . . . . . . . 17
2.4.2 Bazlarn De gi simi ve niter Dn smler . . . . . . . . . . . . . . 22
2.4.3 zvektr Probleminin Matris Gsterimi . . . . . . . . . . . . . . . 23
4
3 Tensr Analizi 25
3.1 Tensr Konsepti ve Dn smler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
3.1.1 Resiprokal Bazlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
3.1.2 Koordinat Dn smleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
3.1.3 Skalerler,Vektrler ve Tensrler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
3.2 zel Tensrler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
3.2.1 Metrik Tensr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
3.2.2 Riemann Uzay , V
N
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
3.2.3 Epsilon Permtasyon Sembol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
3.2.4 Kartezyen Tensrler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
3.2.5 Fiziksel Bile senler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
3.3 Bir Tensrn Trevi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
3.3.1 Cristoffel Sembolleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
3.3.2 Kovaryant Trev . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
3.4 Skaler ve Vektr Niceliklerin Tensr Gsterimi . . . . . . . . . . . . . . . 49
3.4.1 Gradyan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
3.4.2 Diverjans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
3.4.3 Rotasyonel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
3.4.4 Laplasyen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
4 Sonu 52
5
Sekil Listesi
3.1 Genelle stirilmi s bir koordinatta te getsel ve dik bile senler . . . . . . . . . 28
3.2 Kartezyen Uzaylar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
3.3 Bir vektrn kartezyen koordinatlar ve genelle stirilmi s koordinatlarda
ziksel bile senleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
6
zet
Bu al smaya E grisel Uzaylar da Kuantum Alan Kuramnn matematiksel alt yapsn
ve formalizmini incelemek amacyla ba slanlm str. Bu maksatla ilk a samada greli ol-
mayan kuantum kuramnda durum vektr, operatr ve komtatr cebirleri farkl no-
tasyonlarda incelenmi s ve aralarndaki ili skiler kurulmaya al slm str. zel olarak li-
neer cebir ve Paul Diracn geli stirdi gi bracket notasyonu ve Werner Heisenbergin Ma-
tris Notasyonu zerine al slm s ve kesikli uzaylar iin zmlemeler yaplm str.

Ikinci olarak hem greli kuantum mekani ginde(Klein-Gordon Denklemi ve Dirac Den-
klemi) hem de e grisel uzaylarn formalizminde gerekli olacak matematiksel alt yap
olarak tensr analizi zerine tart slm s ve tensr kavram zerine durulurken koordi-
nat sistemleri, vektrler ve daha yksek mertebeden tensrlerin zellikleri incelenip;
zel Tensrler ve Tensrlerin Kovaryant Trevi konular tart slm str. Bu tart smalar
genelle stirilmi s koordinatlar da yaplp bilinen kartezyen koordinatlarn zel durum-
lar ile kar sla strlarak tart slm str .
Blm 1
Giri s
Olu sturuldu gu ilk zamanlardan bu yana greli olmayan kuantum kuram greli ol-
mayan parack hareketlerini ba sarl sonularla incelemektedir. Ancak grelili gin gz
ard edilemeyece gi ok yksek enerjili fakat ok kk sistemler sz konusu oldu gu
zaman bu sistemlerin kuantizasyonu bilinen greli olmayan kuramla aklanamamak-
tadr. Bunun nedeni; inceledi gimiz sistem tek bir paracktan olu smu s olsa dahi, bu
parack greli hareket yapyorsa, Einsteinn E = mc denkleminin, parack-antiparack
iftlerinin yaratlmasna izin vermesinden dolay, bu sistemi tek paracktan olu smu s
gibi gznne alamamamzdan kaynaklanr. Hatta, paracklarn enerjilerinin toplam
kadar enerji olmasa dahi, ok parack durumlar pek ok halde ortaya kar. Ancak bi-
linece gi zere Einsteinn Genel Grelilik Kuramndan sonra her kuvvetin uzay-zamanda
bir e grilik yaratt g kri ortaya km s uzayn kartezyen bir uzay olarak d snle-
memesi durumu olu smu s ve bu amala uzayn e grisel kabul edilmesi gerekmi stir.
Ancak greli olmayan kuantummekani ginin greli olmayan sistemlere dair sonularnn
gz ard edilememesi nedeniyle temel olarak greli olmayan kuantum mekani gi ince-
lenmelidir. Bundan sonra kuantum alan kuram ile greli durumlar incelenebilecektir.
Ayrca kuantum alan kuramnn bir di ger noktas olan e grsiel uzaylar anlamak ve bu
koordinat sistemlerinde vektrel ve tensrel niceliklerin geometrik yorumlar yapla-
bilmelidir. Bu amala genelle stirilmi s koordinatlarda tensr notasyonu ve tensrlerin
trevi ve geometrik yorumlar tart slmaldr.
1
Blm 2
Kuantum Mekani ginin Matematiksel
Aralar
2.1 Hilbert Uzay ve Dalga Fonksiyonlar
2.1.1 Hilbert Uzay
, , , .... vektrler ve a, b, c, ... skalerler olmak zere;
a)Hbir lineer uzaydr
b)Hkesinlikle positif olan bir skaler arpma sahiptir ve;
(, ) C
c) (, ) = (, ) ve reel vektrlerdir.
d)(, ) =

veya (, ) =

ise vektrler komplekstir.

(, ) = (, )

(2.1)

(, a
1
+ b
2
) = a(,
1
) + b(,
2
) (2.2)

(a
1
+ b
2
, ) = a(
1
, ) + b(
2
, ) (2.3)

2
(, ) =

= ||
2
(2.4)
e) Hda glabilirdir;
Her H ve > 0 iin
|
n
| < (2.5)
sartn sa glayan
n
H(n = 1, 2, 3, .....) seklinde bir Cauchy dizisi vardr.
f) H tamdr;
Her
n
HCauchy dizisi
lim
n,m
|
n

m
| = 0 (2.6)
ili skisiyle Hnin bir elemanna yaknsar ve H
lim
n
|
n
| = 0 (2.7)
seklinde tek bir limit tanmlar.
2.1.2 Boyut ve Bir Vektr Uzaynn Baz
N tane sfra e sit olmayan
1
,
2
,
3
, .........,
N
vektrlerinin kmenin elemanlar yalnz
a
1
= a
2
= ... = a
N
= 0 ko sulu altnda
N

i=1
a
i

i
= 0 (2.8)
lineer ba gmszdrlar. Ancak a skalerleri kmesinin elemanlarndan bir ksm 0 de gil
ise bir
n
vektr;

n
=
n1

i=1
a
i

i
+
N

i=n+1
a
i

i
(2.9)
seklinde ifade edilir.
Boyut: Bir vektr uzaynn boyutu o uzayn sahip oldu gu maksimum lineer ba gmsz
vektr saysyla verilir.
Baz: Bir vektr uzaynn baz o vektr uzaynn maksimumum saydaki lineer ba gmsz
vektrlerin olu sturdu gu kmedir.
3
2.1.3 Karesi

Integrallenebilir Fonksiyonlar: Dalga Fonksiyonlar
ve bir fonksiyon uzaynn vektr elemanlarnn skaler arpm integralle elde edilir.
(, ) =

(x)(x)dx (2.10)
E ger bu integral raksyorsa skaler arpmmevcut de gildir. Yani bir fonksiyon uzaynda
skaler arpmn tanml olmas iin ve sonlu olmaldr.Daha zel olarak bir (x)
fonksiyonun kendisi ile skaler arpm;
(, ) =

(x)(x)dx =

[[
2
dx (2.11)
sonlu bir de ger ise; (x) karesi integrallenebilir bir fonksiyondur. Karesi integrallenebilir
fonksiyonlar bir Hilbert Uzaynn zelliklerini sa glar. rne gin; karesi integrallenebilir
fonksiyonlarn lineer kombinasyonlar da bir karesi integrallenebilir fonksiyondur ve
denklem (2.21) Hilbert Uzaynda skaler arpmn tm zelliklerini gsterir.
2.2 Dirac Gsterimi
Dirac durum vektrn ket-vektr veya sadece ket denilen [ ile gstermi stir. Ketler
Hilbert (vektr) Uzaynn elemandrlar ya da ksaca ket-uzaynn...
Lineer Cebirden bildi gimiz zere her vektr uzay ile ili skili bir Dual Uzay vardr. Dirac
dual uzay elemanlarn bra-vektr veya sadece bra denilen [ ile ifade etmi stir. rne gin;
[ bir bradr.Ancak nemlidir ki her kete kar slk bir bra tanml iken her braya kar slk
bir ket yoktur. Ek olarak ketler H uzayna ait iken bra lar H uzaynn elemandrlar.
Dirac gsteriminda skaler arpm;
(, ) = [ (2.12)
Ket, Bra ve Braketlerin zellikleri
Her ket [ ye kar slk sadece bir bra [ vardr.
[

[ (2.13)
[a = a[ ve a[ = a[ (2.14)
a[ + b[ a

[ + b

[ (2.15)
4
Skaler arpmn zellikleri
[ = [

(2.16)
[ ve [ reel ise ;
[ = [ (2.17)
[a
1

1
+ a
2

2
= a
1
[
1
+ a
2
[
2
(2.18)
a
1

1
+ a
2

2
[ = a

1
[ + a

2
[ (2.19)
ve
a
1

1
+ a
2

2
[b
1

1
+ b
2

2
= a

1
b
1

1
[
1
+ a

1
b
2

1
[
2
(2.20)
+a

2
b
1

2
[
1
+ a

2
b
2

2
[
2
(2.21)
Norm reel ve pozitiftir.
Schwarz E sitsizli gi [ ve [ Holmak zere; kompleks vektrler iin
[[[
2
[[ (2.22)
reel vektrler iin
[

B[
2
[

A[
2
[

B[
2
(2.23)
gen E sitsizli gi
_
+[ +
_
[ +
_
[ (2.24)
_
[ +[ +[ +[
_
[ +
_
[
reel vektrlerde
Ortogonal ve Ortonormal Durumlar
[ ve [ gibi iki ketin skaler arpmlar sfr oluyor ise bu iki ket ortogonaldir.
[ = 0 (2.25)
Ve bu iki ortogonal vektrn kendileri ile skaler arpm 1 ise;
[ = 1 ve [ = 1 (2.26)
bu iki ket vektr ortonormaldir.
Daha genel bir biimde ifade etmek ister isek; [
n
H

n
[
m
=
n,m
(2.27)
Yasak Durumlar
[ ve [ ayn Hilbert (vektr) Uzaynn elemanlar olsun.Bu durumda bu iki ketin
skaler arpmlar;
[[ ve [[ (2.28)
yasak durumlardr.
5
2.3 Operatrler
2.3.1 Genel Tanmlar
Bir operatr

A bir [ ketine uyguland gnda onu ayn uzayn bir ba ska [
/
ketine
dn strr. Ayn sekilde bir [ brasna uyguland gnda onu ba ska bir
/
[ brasna
dn strr. Unutulmamaldr ki; operatrler ketlere soldan bralara sa gdan uygulan-
abilirler.

A[ = [
/
ve [

A =
/
[ (2.29)
Ayn biimde bir dalga fonksiyonuna uyguland gnda;

A(x
1
, x
2
, ..., x
N
) =
/
(x
1
, x
2
, ..., x
N
) (2.30)
ve
(x
1
, x
2
, ..., x
N
)

A =
/
(x
1
, x
2
, ..., x
N
) (2.31)
Operatrlerin arpm
Opertrlerin arpm genelde sra de gi simi gstermez;

A

B ,=

B

A (2.32)
Birle sme zelli gine sahiptirler

A

B

C =

A(

B

C) = (

A

B)

C (2.33)
Bir operatr kendisi ile yer de gi sitirebilir.

A
n

A
m
=

A
n+m
(2.34)
arpm halindeki operatrler ketlere sa gdan ba slanarak uygulanr.

A

B

C

D =

A(

B(

C(

D))) (2.35)
Bir operatr bra ve ket arasna uyguland gnda sonu bi kompleks sayya e sittir.
[

A[ = [
/
=
/
[ C (2.36)
Lineer Operatrler
Bir skalerle yer de gitirebilen herhangi bir

A operatr da glma kuralna uyuyorsa li-
neerdir denir. rne gin a
1
, a
2
skalerler ve [
1
, [
2
vektrleri olmak zere

A lineerse;

A(a
1
[
1
+ a
2
[
2
) = a
1

A[
1
+ a
2

A[
2
(2.37)
(
1
[a
1
+
2
[a
2
)

A = a
1

1
[

A + a
2

2
[

A (2.38)
ili skileri yazlabilirler.
6
Aklamalar
Bir

A operatrnn [ durumuna gre beklenen veya ortalama de geri

A;


A =
[

A[
[
(2.39)
seklinde hesaplanr.
Dirac gsteriminde bir ketin bra ile arpm ([[) lineer bir operatre kar slk gelir.
[[
/
= [
/
[ (2.40)
[

A ve

A[ arpmlar yasakldr.
2.3.2 Hermityen Ejoint
Hermityen ejoint veya konjge, a komplex bir say olmak zere; a

seklinde gsterilir
ve a

= a

olur.
Bir

A operatrnn hermityen ejointi (veya sadece ejointi)

A

arasndaki ili ski;


[

A

[ = [

A[

(2.41)
seklinde tanmlanr.
2.3.3

Izd sm Operatr
Bir

P operatr hermityen ve karesi kendisine e sit ise izd sm operatrdr.

=

P (2.42)

P
2
=

P (2.43)
Birim operatr,

I akla ilk gelen izd sm operatrdr.

Izd sm Operatrnn zellikleri


Yer de gi stirebilen iki izd smoperatrnn arpm da yine bir izd smoperatrdr.
(

P
1

P
2
)

=

P
2


P
1

=

P
2

P
1
=

P
1

P
2
ve (

P
1

P
2
)
2
= (

P
1

P
2

P
1

P
2
) =

P
1
2

P
2
2
=

P
1

P
2
(2.44)


Iki izd sm operatrnn toplam genelde izd sm operatr de gildir.


Iki izd sm operatrnn arpm sfr ise bu operatrler ortogonaldir.


P
1
+

P
2
+

P
3
+ .... toplamnn da projeksiyon operatr olmas iin btn izd sm
operatrleri birbirleriyle ortogonal olmaldr. (apraz terimlerin sfr olmas iin)
7
2.3.4 Komtatr (Yer De gi stirme Ba gntlar) Cebiri

A,

B gibi iki operatrn komtatr [

A,

B] seklinde gsterilir ve
[

A,

B] =

A

B

B

A (2.45)
seklinde tanmlanr.
Anti-komtatr

A,

B ise;


A,

B =

A

B +

B

A (2.46)

Iki operatrn komtatr sfr ise bu iki operatr yer de gi stireabilir. Yani;

A

B =

B

A
. Bir operatr kendisiyle yer de gi stirebilir yani bir operatrn kendisiyle komtatr
sfrdr.
[

A,

A] = 0 (2.47)
E ger iki operatr hermityen ve bu iki operatrn de arpmlar hermityen ise bu iki
operatr yer de gi stirebilir.
(

A

B)

=

B

=

B

A (2.48)
ve (

A

B)

=

A

B olaca gndan

A

B =

B

A olur.
Komtatrlerin zellikleri
Anti-simetri:
[

A,

B] = [

B,

A] (2.49)
Lineerlik:
[

A,

B +

C +

D + ...] = [

A,

B] + [

A,

C] + [

A,

D] + ... (2.50)
Bir komtatrn hermityen konjgesi:
[

A,

B]

= (

A

B

B

A)

=

B

= [

B

,

A

] (2.51)
Da glma:
[

A,

B

C] = [

A,

B]

C [

B[

A,

C] (2.52)
[

A

B,

C] =

A[

B,

C] + [

A,

C]

B (2.53)
Jacobi Tanm
[

A, [

B,

C]] + [

B, [

C,

A]] + [

C, [

A]

B]] = 0 (2.54)
8
2.3.5

Iki Operatr Arasndaki Belirsizlik

Ili skisi


A ve

B iki hermityen operatrn normalize olan bir [ durum vektrne gre


beklenen de gerleri olsun. Yani

A = [

A[ ve

B = [

B[ dir.


A =

A

A ve

B =

B

B (2.55)
e sitli gini yazar isek;
(

A)
2
=

A
2
+ 2

A

A +

A
2
(

B)
2
=

B
2
+ 2

B

B +

B
2
(2.56)
olur. Bylece;
[(

A)
2
[ = (

A)
2
=

A
2


A
2
[(

B)
2
[ = (

B)
2
=

B
2

B
2
(2.57)
ve belirsizlikler a sa gdaki gibi tanmlanr:
A =
_
(

A)
2
=
_


A
2


A
2
ve
B =
_
(

B)
2
=
_

B
2

B
2
(2.58)
(1.69) daki operatrleri [ durum fonksiyonuna uygularsak;
[ =

A[ = (

A

A)[ ve [ =

B[ = (

B

B)[ (2.59)
Schwarz e sitsizli gine gre;
[[ [[[
2
(2.60)

A ve

B hermityen ise

A ve

B de hermityendir:

A

=

A



A =

A

A =


A ve

=

B

B =

B
Bylece a sa gdaki ili skiyi yazabiliriz:
[ = [(

A)
2
[ , [ = [(

B)
2
[ , [ = [

A

B[ (2.61)
(

A)
2
(

B)
2
[

A

B[
2
(2.62)

B a sa gdaki sekilde yazlabilir:

B =
1
2
[

A,

B] +
1
2


A,

B =
1
2
[

A,

B] +
1
2


A,

B (2.63)
Burda nemli nokta [

A,

B] = [

A,

B] oldu gunu yazmak ve [

A,

B] anti-hermityen ve


A,

B oldu gudur. Hermityen bir operatrn beklenen de geri reel ve anti-hermityen
9
bir operatrn beklenen de geri imajiner oldu gundan [

A,

B] beklenen de geri
1
2


A,

B
reel ksm ile
1
2
[

A,

B] imajiner ksmlarn toplamna e sittir. Bylece:
[

A

B[
2
=
1
4
[[

A,

B][
2
+
1
4
[

A,

B[
2
(2.64)
olacaktr.

Ikinci terim pozitif bir reel say oldu gu iin bu ba gnt a sa gdaki sekle in-
dirgenebilir:
[

A

B[
2

1
4
[[

A,

B][
2
(2.65)
Ve sonu olarak;
(

A)
2
(

B)
2

1
4
[[

A,

B][
2
(2.66)
Kare kk alnd gnda;

B
1
2
[[

A,

B][ (2.67)
olur.
2.3.6 Operatr Fonksiyonlar
F(

A),

A operatrnn fonksiyonu olsun. E ger

A lineer bir operatr ise F(

A) y

Ann
kuvvet serisi biiminde seriye aabiliriz:
F(

A) =

n=0
a
n

A
n
(2.68)
a
n
alm katsaysdr. Operatr fonksiyonu e
a

A
ifadesine benzetilirse a, kompleks veya
reel bir sabit olmak zere;
e
a

A
=

n=0
a
n
n!

A
n
=

I + a

A +
a
2
2!

A
2
+
a
3
3!

A
3
+ (2.69)
Operatr Fonksiyonlarn

Ieren Komtarrler
Bir

A operatr bir

B operatryle yer de gi stirebiliyorsa,

B,

Aya ba gl bir operatr
fonksiyonu ile de yer de gi stirebilir.
[

A,

B] = 0 = [

B, F(

A)] = 0 (2.70)
Ayrca F(

A) ,

A ile ve

Aya bga gl bir ba ska G(

A) fonksiyonu ile yer de gi stirebilir.
[

A, F(

A)] = 0 , [

A
n
, F(

A)] = 0 , [F(

A), G(

A)] = 0 (2.71)
10
Operatr Fonksiyonlarnn Hermityen Ejointleri
F(

A)nn kompleks konjgesi;
[F(

A)]

= F

(

A

) (2.72)
Belirtilmelidir ki

A hermityen ise F(

A) da hermityen olmak zorunda de gildir. F(

A),
ancak

A hermityen ve F reel bir fonksiyonsa hermityen olacaktr.rnek olarak:
(e

A
)

= e

A

, (e
i

A
)

= e
i

A

, (e
ia

A
)

= e
ia

(2.73)
Ksacas; e ger

A hermityen ise F(

A) =

n=0
a
n

A
n
seklinde seri alan bir operatr
fonksiyonu a
n
alm katsaylar reel ise hermityen olacktr. Ama genel olraka

A her-
mityen ise F(

A) hermityen olmak zorunda de gildir.
F

(

A

) =

n=0
a

n
(

A

)
n
(2.74)
Operatr Fonksiyonlarn

Ieren

Ili skiler
[

A,

B] ,= 0 = [

B, F(

A)] ,= 0 (2.75)
seklinde belirtildi ginde, e

A
e

B
,= e

A+

B
olur. Denklem (1.83) kullanlarak
e

A
e

B
= e

A+

B
e
[

A,

B]/2
(2.76)
e

A

Be


A
=

B + [

A,

B] +
1
2!
[

A, [

A,

B]] +
1
3!
[

A[

A, [

A,

B]]] + (2.77)
oldu gunu syleyebiliriz.
2.3.7 Ters ve niter Dn smler
Bir operatrn tersi: Var olmas sartyla,

A lineer operatrnn tersi

A
1
a sa gdaki
ba gnt ile tanmlanr:

A
1

A =

A

A
1
=

I (2.78)

I bir [ durumuna uyguland gnda de gi siklik yaratmayan birim matristir.

Iki operatrn blm: Bir



A operatrnn tersi olan bir

B operatrne blm

A

B
1
arpmna e sittir:

B
=

A

B
1
(2.79)
11
Bu ili ski;

B
=

A

I

B
=

A

B
1
veya

A

B
=

A =

B
1

A (2.80)
seklinde izah edilebilir.
Genel olarak

A

B
1
,=

B
1

A dr. Ayrca a sa gdaki ili skileri operatrlerin tersi iin yaz-
abiliriz.
(

A

B

C

D)
1
=

D
1

C
1

B
1

A
1
, (

A
n
)
1
= (

A
1
)
n
(2.81)
niter operatrler: Bir lineer operatr

Unun tersi

U
1
, kompleks konjgesi

U

e e sit
ise o operatr niter operatrdr. Yani;

U
1
=

U

veya

U

U

=

U


U =

I (2.82)

Iki niter operatrn arpmlar da niterdir.


(

U

V)(

U

V)

= (

U

V)(

V

) =

U(

V

V

)

U

=

U

U

=

I (2.83)
Bu kural daha ok sayda operatrn arpmna da uygulanabilir.
(

A

B

C

D )(

A

B

C

D )

=

A

B

C

D( )

D

=

A

B

C(

D

D

)

C

=

A

B(

C

C

)

B

=

A(

B

B

)

A

=

A

A

=

I
veya
(

A

B

C

D )

= (

A

B

C

D )
1
(2.84)
2.3.8 Bir Operatrn zde ger ve zvektrleri
Bir durum vektr [ ye

A operatr uyguland gnda a kompleks bir skaler olmak
zere;

A[ = a[ (2.85)
ili skisi olu suyorsa [ ,

A operatrnn zvektrdr (zketi veya zdurumu da denir.)
ve a skalerine zde ger denir. Bu e sitli ge zde ger e sitli gi veya zde ger problemi denir.
zde ger problemine en basit rnek

I birim operatrdr.

I[ = [ (2.86)
Bunun mns

I, birim operatrnn tm vektrler iin zde geri 1dir.Belirtilmelidir ki;

A[ = a[ =

A
n
[ = a
n
[ ve F(

A)[ = F(a)[ (2.87)
rne gin;

A[ = a[ = e
i

A
[ = e
ia
[ (2.88)
12
zde ger Problemi ile

Ilgili Baz nemli Teoremler
Teorem 1: Bir hermityen operatrn tm zde gerlerin reel dir ve her bir zde gerin zvektr
di gerleri ile ortogonaldir.
I f

A

=

A ,

A[
n
= a
n
[
n
= a
n
= reel say and
m
[
n
=
mn
(2.89)
Teorem 1in

Ispat:

A[
n
= a
n
[
n
=
m
[

A[
n
= a
n

m
[
n
(2.90)
ve

m
[

A

= a

m
[ =
m
[

A

[
n
= a

m
[
n
(2.91)
Denklem (1.104) ve (1.105)

A =

A

hermityenlik zelli gini de gz nne alarak fark-


larn alrsak;
(a
n
a

m
)
m
[
n
= 0 (2.92)
Burda iki durum sz konusudur;
m = n ko sulunda
m
[
n
> 0 ve dolaysyla a
n
= a

n
olacaktr. Bu da a
n
reel ise
mmkndr.
m ,= n ko sulunda ise genel olarak a
n
,= a

m
ve dolaysyla
m
[
n
= 0 olacaktr ki bu

m
[ ve > 0 ortogonalse mmkndr.
Teorem 2: Bir hermityen operatrn tm zvektrleri birbirleriyle ortonormal bir baz tanm-
larlar. E ger operatr bu bazda diagonal ise diagonal elemanlar zde gerlere e sittir. Bu baz e ger
zvektrler dejenere de gil ise tektir ve e ger z vektrlerde dejenerelik vasra tek de gildir (gerek
mnda sonsuzdur).
Teorem 3: E ger

A ve

B yerde gi stirebilen operatrler ve

A dejenere olmayan zde gerlere sahipse,

Ann tm zvektrleri

Bnin de zvektrleridir. Ayrca

A ve

Bnin z vektrlerinden ortak bir
ortonormal baz olu sturabiliriz.
Teorem 3n

Ispat

A dejenere olmayan zde gerlere sahip hermityen bir operatrse



Ann her zde gerine
kar slk bir zvektr vardr.

A[
n
= a
n
[
n
(2.93)

A,

B ile yer de gi stirebildi gine gre;

B

A[
n
=

A

B[
n
veya

A(

B[
n
) = a
n
(

B[
n
) (2.94)
13
Grld g zere

B[
n
,

Ann a
n
zde gerli zvektrleridir. Ama bu zvektrler tek-
tirler. (Herhangi bir faz sabitinden ba gmszdrlar.) Dolaysyla [
n


Bnin de zvektr-
leridir.

B[
n
= b
n
[
n
(2.95)
Teorem 4: Anti-hermityen bir operatrn zde gerleri ya sadece imajiner bir sayya ya da sfra
e sittir.
Teorem 5: niter bir operatrn zde gerleri mutlak de gerleri bir olan kompeks saylardr ve
zvektrleri dejenere olmayana zvektrlere sahip olup birbirletrine ortogonaldirler.
Teorem 5in

Ispat
[
n
ve [
m
,

U niter operatrnn a
n
ve a
m
zde gerli zvektrleri olsun;
(
m
[

U

)(

U[
n
) = a

m
a
n

m
[
n
(2.96)


U,

Iya e sit oldu guna gre e sitlik a sa gdaki gibi yazlabilir;
(a

m
a
n
1)
m
[
n
= 0 (2.97)
Burda iki durum ortaya kar;
m = n ko sulunda
n
[
n
> 0 ve dolaysyla a
n
a

n
= [a
n
[
2
= 1 olacaktr. Yani [a
n
[ = 1
dir.
m ,= n ko sulunda ise tek ihtimal
m
[
n
= 0 olmasdr. Yani [
n
ve [
m
orogonaldir.
2.3.9 Sonlu ve Sonsuz niter Dn smler
niter dn sm bir niter operatrn bir ket, bra, operatr veya skalere uygulan-
masdr. Bu dn smlerin nasl olduklarna bakalm;
2.3.9.1 niter Dn smler
Ketler ve bralar a sa gdaki gibi dn srler;
[
/
=

U[ ,
/
[ = [

U

(2.98)
14
Operatrlerin nasl dn stklerine bakmak istersek;

A[ = [nin dn sm sonucu

A
/
[
/
= [
/
olsun.

A
/
[
/
= [
/
,

A
/

U[ =

U[ =

U

A[ seklinde yazlarak

A
/

U =

U

A oldu gu grlebilir. Her iki taraf sa gdan

U

ile arplrsa;

A
/

U

U

=

U

A

U

A
/
(

U

U

) =

U

A

U

A
/
(

I) =

U

A

U

A
/
=

U

A

U

(2.99)
olacaktr. Ayn sekilde

A =

U


A
/

U (2.100)
olacaktr. Sonu olarak niter dn smler a sa gdaki gibi zetlenebilir:
[
/
=

U[ ,
/
[ = [

U

,

A
/
=

U

A

U

(2.101)
[ =

U

[
/
, [ =
/
[

U ,

A =

U


A
/

U (2.102)
niter Dn smlerin zellikleri


A hermityen ise

A
/
de hermityendir.


A ile onun dn strlm s hali

A
/
nn zvektrleri ayndr.

A[
n
= a
n
[
n
=

A
/
[
/
n
= a
n
[
/
n
(2.103)
Yani;

A
/
[
/
n
= (

U

A

U

)(

U[) =

U

A(

U


U)[
=

U

A[ = a
n

U[ = a
n
[
/
n
(2.104)
Komtatrler niter dn smler altnda de gi smeyen (kompleks) saylara e sittir. Yani
[

A,

B] = ann dn sm, a bir kompeks say ise;
[

A,

B] = [

U

A

U

,

U

B

U

] = (

U

A

U

)(

U

B

U

) (

U

B

U

)(

U

A

U

)
=

U[

A,

B]

U

=

Ua

U

= a

U

U

= a
= [

A,

B] (2.105)


A
/
,

B
/
,

C
/
ve

D
/
,

A,

B,

C ve

Dnin dn strlm s halleri ise a sa gdaki ili skileri yaz-
abiliriz;

A =

B +

C =

A
/
=

B
/
+

C
/

A = a

B

C

D =

A
/
= a

B
/

C
/

D
/
(2.106)
Denklem (1.120)nin sonucu her kompleks say iin geerli oldu gu gibi [

A[ gibi
niter dn smlerde de gi smeyen bir kompleks say tanumlayabiliriz.

/
[

A
/
[
/
= ([

U

)(

U

A

U

)(

U[ = [(

U


U)

A(

U


U)[
= [

A[ (2.107)
15

A =

I olarak alnrsa

/
[
/
= [ (2.108)
olur ve dolaysyla niter dn smler altnda vektrlerin normlarnn de gi smez olduk-
lar sylenebilir:

/
[
/
= [ (2.109)
(

U

A

U

)
n
=

U

A
n

U

f (

A) bir operatr fonksiyon olmak zere

Uf (

A)

U

= f (

U

A

U

) = f (

A
/
) (2.110)
olur.Genel olarak

Uf (

A,

B,

C,

D)

U

= f (

A
/
,

B
/
,

C
/
,

D
/
) (2.111)
Bir niter dn sm sistemn zi gini de gi stirmeyecektir. Sadece onuba ska bir ziksel
e sde gerine dn strecektir.
2.3.9.2 Sonsuz niter Dn smler

G sonsuz dn sm jenaratr ve sonsuz kklkte reel bir parametre olmak zere;


a ba gl birim operatr

I civarnda de gi sen

U operatr:

(

G) =

I + i

G (2.112)

sadece

G hermityen ve reel ise niter bir dn smdr.

= (

I + i

G)(

I i

G

)

I + i(

G

G

) =

I (2.113)
Burda sonsuz kk bir nicelik oldu gundan un 2. ve yksek mertebeden sl ter-
imleri ihmal edilmi stir.
Bir [ durum vektrnn transformasyonu;
[
/
= (

I + i

G)[ = [ +[ (2.114)
Burda [ = i

G[ dir.
Bir

A operatrnn dn sm;

A
/
= (

I + i

G)

A(

I i

G

)

A + i[

G,

A] (2.115)
E ger

G ,

A ile yer de gi stirebiliyorsa niter dn sm

A y de gi sime u gratmayacaktr,

A
/
=

A
[

G,

A] = 0 =

A
/
= (

I + i

G)

A(

I i

G

) =

A (2.116)
16
2.3.9.3 Sonlu niter Dn smler
Sonsuz niter dn sm e sitli gi (1.127)de yerine bir seri tanmlayarak e sitli gi sonlu
niter dn sme dnn strebiliriz.

(

G) = lim
N
N

k=1
(1 +

N

G) = lim
N
(1 +

N

G)
N
= e
i

G
(2.117)
Bildi gimiz gibi

U

=

U
1
olmaldr.
(e
i

G
)

= e
i

G
= (e
i

G
)

1 (2.118)
Denklem (1.91)deki komtatr ba gntsndan

A gibi bir operatrn

A
/
gibi bir oper-
atre dn sm a sa gdaki gibi yazlabilir:
e
i

G

Ae
i

G
=

A + i[

G,

A] +
(i)
2
2!
[

G, [

G,

A]] +
(i)
3
3!
[

G[

G, [

G,

A]]] + (2.119)
E ger

G,

A ile yer de gi stirebiliyorsa, niter dn sm

Ada de gi sime neden olmayacak-
tr:

A =

A
/
[

G,

A] = 0 =

A
/
= e
i

G

Ae
i

G
=

A (2.120)
2.4 Kesikli Uzaylarda Gsterim
Hilbert uzaynn birbirleriyle ortogonal [ durum vektrlerini, klidyen uzayn vek-
trlerine benzetebiliriz. Temel olarak durum vektrlerini bile senleri ile yanmlamamz
mmkndr.
2.4.1 Ket,Bra ve Operatrlerin Matris Gsterimi
Sonsuz sayda [
1
, [
2
, [
3
, , [
n
, ketlerinden olu san kesikli, ortonormal ve
tam bir baz kmesi tanmlayalm. Bu ketlerin ortonormalite ba gntlar:

n
[
m
=
n
m (2.121)
seklindedir. Kroneker-Deltann tanm;

nm
=
_
1, n = m
0, n ,= m
(2.122)
Bu bazn kapallk veya tamlk zelli gi,

I birim operatr olmak zere, a sa gdaki ba gnt
ile verilir.

n=1
[
n

n
[ =

I (2.123)
17
2.4.1.1 Ket ve Bralarn Matris Gsterimi
[ durum vektrn [
n
baznda ifade etmek istersek, a
n
, [nin [
n
zerindeki
izd sm olmak zere;
[ =

I[ = (

n=1
[
n

n
[)[ =

n=1
a
n
[
n
(2.124)
olarak ifade edilir. klidyen vektrlerle benzeti sim kurarak ketleri her bir baz vektrr
zerindeki bile senlerinden olu san bir kolon matrisle ifade edebiliriz.
[
_
_
_
_
_
_
_
_
_

1
[

2
[

3
[
.
.
.

n
[
.
.
.
_
_
_
_
_
_
_
_
_
=
_
_
_
_
_
_
_
_
_
a
1
a
2
a
3
.
.
.
a
n
.
.
.
_
_
_
_
_
_
_
_
_
(2.125)
Bir bra satr vektr olarak tanmlanr:
[ = ([
1
, [
2
, , [
n
,
= (
1
[

,
2
[

, ,
n
[

, )
= (, a

2
, , a

n
) (2.126)
Bu gsterimi kullanarak bra-ket [ nin bir kompleks say oldu gunu Bralar temsil
eden satr matris ile Ketleri temsil eden kolon matrislerinin arpmndan grebiliriz.
[ =
_
a

1
a

2
a

3
a

n

_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
b
1
b
2
b
3
.
.
.
b
n
.
.
.
_
_
_
_
_
_
_
_
_
=

n
a

n
b
n
(2.127)
Burda b
n
=
n
[ dir.
Hatrlatma Bir [ e ger normalize ise [ =
n
[a
n
[
2
= 1dir. E ger [ normalize
de gilse onu normalize edebilmek iin onu bir gibi bir sabit ile arparz.Yani [ =

2
[ = 1 olur. Sonu olarak a = 1/
_
[dir
18
2.4.1.2 Operatrlerin Matris Gsterimi
Biz

A gibi lineer operatrleri a sa gdaki gibi yazabiliriz:

A =

I

A

I =
_

n=1
[
n

n
[
_

A
_

m=1
[
m

m
[
_
=

n,m
A
nm
[
n

m
[ (2.128)
Burda A
nm
,

A operatrnn nm matris elemandr.
A
nm
=
n
[

A[
m
(2.129)
Burdan rahatlkla grebiliriz ki bir

A operatr [
n
bazndaki a sa gdaki gibi sonsuz
sayda satr ve kolon elemanlar olan bir kare matrisle temsil edilebilir.
A =
_
_
_
_
_
A
11
A
12
A
13

A
21
A
22
A
23

A
31
A
32
A
33

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
_
_
_
_
_
(2.130)
rne gin birim operatr

I birim matris ile temsil edilir.
I =
_
_
_
_
_
1 0 0
0 1 0
0 0 1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
_
_
_
_
_
(2.131)
Sonu olarak Ketler kolon vektr , Bralar satr vektr ve Operatrler kare matrisle temsil edilir-
lerler.
2.4.1.3 Baz Di ger Operatrlerin Matris Gsterimi
a) Hermityen Ejoint

I slemi

gibi bir operatr temsil eden matris:


A

= (A
T
)

veya (A

)
nm
=
n
[

A

[
m
=
m
[

A
[

= A

mn
(2.132)
Yani;
_
_
_
_
_
A
11
A
12
A
13

A
21
A
22
A
23

A
31
A
32
A
33

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
_
_
_
_
_

=
_
_
_
_
_
A

11
A

21
A

31

A

12
A

22
A

32

A

13
A

23
A

33

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
_
_
_
_
_
(2.133)
19
E ger

A hermityen ise
(A
T
)

= A veya A

mn
= A
nm
(2.134)
sartn sa glar.
b) Ters ve niter Operatrler
I birim matris ise;
A
1
A = AA
1
= I (2.135)
olur.
Matris arpmnn tersi a sa gdaki gibidir.
(ABC PQ)
1
= Q
1
P
1
C
1
B
1
A
1
(2.136)
Bir matrisin tersinin tersi kendisine e sittir: (A
1
)
1
= A
Bir niter operatr

U bir niter matrisle temsil edilir. Bir U matrisinin tersi, ejointine
e sitse o matrsi niterdir.
U
1
= U

veya U
d
aggerU = I (2.137)
c) [[in Matris Gsterimi [[nin [
n
baznda gsteriminin bir kare matris
oldu gunu kolayca grebiliriz.
[[ =
_
_
_
_
_
_
_
_
_
a
1
a
2
a
3
.
.
.
a
n
.
.
.
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
a

1
a

2
a

3
a

n

_
=
_
_
_
_
_
a
1
a

1
a
1
a

2
a
1
a

3

a
2
a

1
a
2
a

2
a
2
a

3

a
3
a

1
a
3
a

2
a
3
a

3

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
_
_
_
_
_
(2.138)
d) Bir Operatrn

Izi
Bir [
n
ortonormal baznda

A operatrnn izi Tr(

A);
Tr(

A) =

n
[

A[
n
=

n
A
nn
(2.139)
Bir matrisin izi onun diyagonal elemanlarnn toplamna e sittir.
Tr
_
_
_
_
_
A
11
A
12
A
13

A
21
A
22
A
23

A
31
A
32
A
33

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
_
_
_
_
_
= A
11
+ A
22
+ A
33
+ (2.140)

Izin zellikleri
Tr(

A

) = (Tr(

A))

(2.141)
20
Tr(

A +

B +

C + ) = Tr(

A) + Tr(

B) +Tr(

C) + (2.142)
Operatrlerinin arpmlarnn izi, arpmdaki elemanlarn dnel permtasyonlarna
gre de gi smezdir.
Tr(

A

B

C

D

E) = Tr(

E

A

B

C

D) = Tr(

D

E

A

B

C) = Tr(

C

D

E

A

B) = (2.143)
2.4.1.4 Baz Niceliklerin Matris Gsterimi
a) [ =

A[nin Matris Gsterimi
[ =

A[ cebirsel formda

I[ =

I

A

I[ seklinde veya
_

n=1
[
n

n
[
_
[ =
_

n=1
[
n

n
[
_

A
_

m=1
[
m

m
[
_
[ (2.144)
yazlabilir.Bu da b
n
=
n
[ , A
nm
=
n
[

A[
m
ve a
m
=
m
[ olmak zere

n=1
b
n
[
n
=

n=1
a
m
[
n

n
[

A[
m
(2.145)
seklinde yazlanbilir.Matris Gsterim ise;
_
_
_
_
_
b
1
b
2
b
3
.
.
.
_
_
_
_
_
=
_
_
_
_
_
A
11
A
12
A
13

A
21
A
22
A
23

A
31
A
32
A
33

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
a
1
a
2
a
3
.
.
.
_
_
_
_
_
(2.146)
seklindedir.
a) [

A[nin Matris Gsterimi
[

A[ = [

I

A

I[ = [
_

n=1
[
n

n
[
_

A
_

m=1
[
m

m
[
_
[
=

nm
[
n

n
[

A[
m

m
[ =

nm
b
n
A
nm
a
m
(2.147)
Bu bir kompleks saydr.Bunun matris gsterimi;
[

A[
_
b

1
b

2
b

3

_
_
_
_
_
_
A
11
A
12
A
13

A
21
A
22
A
23

A
31
A
32
A
33

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
a
1
a
2
a
3
.
.
.
_
_
_
_
_
(2.148)
21
2.4.2 Bazlarn De gi simi ve niter Dn smler
klidyen geometride bir

A vektr farkl koordinat sistemleri veya bazlarda bile senleri


ile tanmlanr. Bir bazdan bir ba ska baza gei se baz de gi simi ad verilir. Bu i slemi yapan
matrise transformasyon matrisi ad verilir.
Benzer sekilde kuantum mekani ginde durum vektrleri ve operatrler de farkl ba-
zlarda temsil edilebilirler. Ketler, bralar, operatrler [
n
bazndan bi ba ska [
/
n

bazna nasl ta snrlar? [


n
ve [
/
n
iki farkl baz olarak kabul edilirse, eski bazn
[
n
vektrleri yeni bazn [
/
n
vektrleri ile a sa gdaki gibi ifade edilebilir.
[
n
=
_

m=1
[
/
m

/
m
[
_
[
n
=

m=1
U
mn
[
/
m
(2.149)
Burda U
mn
=
/
m
[
n
dir.
Eski [
n
bazn yeni [
/
n
bazna dn stren U matrisi a sa gdaki gibi tanmlanr;
_
_
_
_
_

/
1
[
1

/
1
[
2

/
1
[
3

/
2
[
1

/
2
[
2

/
2
[
3

/
3
[
1

/
3
[
2

/
3
[
3

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
_
_
_
_
_
(2.150)
2.4.2.1 Ket, Bra ve Operatrlerin Dn sm
Bir [ ketinin [
/
n
bazndaki bile senleri,
/
n
[, [
n
bazndaki
n
[ bile senleri
cinsinden a sa gdaki gibi yazlabilir.

/
m
[ =
/
m
[

I[ =
_

n=1
[
n

n
[
_
[ =

n=1
U
mn

n
[ (2.151)
Bu ili ski kompleks konjgesi in a sa gdaki gibi yazlabilir.
[
new
=

U[
old
ve
new
[ =
old
[

U

(2.152)
Simdi operatrlerin baz de gi siminde nasl bir dn sme u gradklarna bakalm;

A op-
eratrnn yeni bazdaki matris elemanlar A
/
mn

/
m
[

A[
/
n
, eski bazdaki matris eleman-
lar A
jl

/
j
[

A[
/
l
cinsinden yazm;
A
/
mn
=
/
m
[
_

j=1
[
j

j
[
_

A
_

l=1
[
l

l
[
_
[
/
n
=

jl
U
mj

AU

nl
(2.153)
seklindedir.Yani;

A
new
=

U

A
old

U

veya

A
old
=

U


A
new

U (2.154)
22
Baz de gi simlerine dair sonular zetlemek istersek;
[
new
=

U[
old
,
new
[ =
old
[

U

,

A
new
=

U

A
old

U

(2.155)
veya
[
old
=

U

[
new
,
old
[ =
new
[

U

,

A
old
=

U


A
old

U (2.156)
olacaktr.

Iz i slemi ise baz de gi siminden etkilenmez.



Iz i sleminin dnel zelli ginden faydala-
narak;
Tr[

A
/
) = Tr(

U

A

U

) = Tr(

U


U

A) = Tr[

A) (2.157)
Tr([
n

m
[) =

l
[
n

m
[
l
=

m
[
l

l
[
n

=
m
[
_

l
[
l

l
[
_
[
n
=
m
[
n
=
mn
(2.158)
Tr([
/
m

n
[) =
n
[
/
m
(2.159)
2.4.3 zvektr Probleminin Matris Gsterimi
Denklem (1.100) deki zde ger probleminin zm matris gsterimi ile de bulunabilir.

A[ = a[ (2.160)
e sitli gin iki yan birim operatr ve
m
[ ile arplrsa;

m
[

A
_

n=1
[
n

n
[
_
[ = a
m
[
_

n=1
[
n

n
[
_
[ (2.161)
veya

n
A
mn

n
[ = a

n
[
nm
(2.162)
Bu da a sa gdaki gibi yazlabilir.

n
[A
mn
a
nm
]
n
[ = 0 (2.163)
Bu e sitlik [
n
baznda
n
[ katsayl, sonsuz , homojen bir denklem sistemini tem-
sil eder. E ger bu denklem sisteminin determinant sfr ise sfrdan farkl zmlere
sahiptir.
23
det(A
mn
a
nm
) = 0 (2.164)
Ancak bu denklem sistemini temsil eden matris sonsuz sayda kolon ve satrdan olu s-
maktadr. Bu denklem sistemini zmek iin [
n
bazn yaknsakl g bozmayacak
kadar byk N terimli bir baza indirgememiz gerekir. Bylece bu denklem;
_
_
_
_
_
_
_
A
11
a A
12
A
13
A
1N
A
21
A
22
a A
23
A
2N
A
31
A
32
A
33
a A
3N
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
A
N1
A
N2
A
N3
A
NN
a
_
_
_
_
_
_
_
= 0 (2.165)
Bu denklemkarakteristik denklemolarak adlandrlr. Bu denklemsisteminin zmn-
den N adet a
1
, a
2
, a
3
, , a
N
seklinde zde ger elde edilir.Bu zde gerlerin bilinmesi bun-
lara kar slk gelen zvektrlerinde bulunabilmesini sa glar. Her a
n
zvektr iin bir
[
n
zvektr tanml olacaktr. Bylece her bi zde ger ve zvektr iin ayr bir den-
klem yazlabilir. E ger birden fazla zvektrn ayn zde geri var ise bu zde gere de-
jenere (ak sk) zvektr denir. ak sklk mertebesi o zde gere sahip lineer ba gm-
sz zvektrlerin says ile belirlenir. E ger

A operatrnn zvektrleri [
n
tam bir
ortonormal kme olu sturuyor ise bu kme bir baz olarak nitelendirilebilir. Bu baz da

A operatrnn matris gsterimi diyagonal formda olacaktr.


A =
_
_
_
_
_
a
1
0 0
0 a
2
0
0 0 a
3

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
_
_
_
_
_
(2.166)
Burda diyagonal elamanlar

A operatrnn zvektrleridir.

n
[

A[
m
= a
n

n
[ = a
n

nm
(2.167)
Bu matrisin determinat ve izi a sa gdaki gibidir:
det(A) =

n
a
n
= a
1
+ a
2
+ a
3
+ (2.168)
Tr(A) =

n
a
n
= a
1
a
2
a
3
(2.169)
24
Blm 3
Tensr Analizi
3.1 Tensr Konsepti ve Dn smler
3.1.1 Resiprokal Bazlar

(E
1
,

E
2
,

E
3
) gibi ortogonal ve birim byklkte olmayan ba gmsz vektrden olu san
bir kme belirleyelim. Bir

A vektr bu vektrler (A
1
, A
2
, A
3
) bile senleri cinsinden
a sa gdaki gibi yazlabilir.

A = A
1

E
1
+A
2

E
2
+A
3

E
3
(3.1)
Burda her bir bile seni bulmak iin .(A
1
, A
2
, A
3
) bile senlerini bulmann kolay bir yolu
bir resiprokal baz olarak (

E
1
,

E
2
,

E
3
) bazn olu stururuz.E ger

(E
1
,

E
2
,

E
3
) ve (

E
1
,

E
2
,

E
3
)
bazlar kar skl bazlar ise a sa gdaki sart sa glamaldrlar.

E
i

E
j
=
j
i
=
_
1, i = j
0, i ,= j
(3.2)
Belirtmek gerekir ki

E
2

E
1
=
1
2
= 0 ve

E
3

E
1
=
1
3
= 0 oldu gundan

E
1
,

E
2
ve

E
3
e diktir.
Bylece V belirlenen bir sabit olmak zere

E
1
= V
1

E
2

E
3
seklinde yazlabilir. Her
iki taraf

E
1
ile skaler arpar isek V =

E
1


(E
2

E
3
) vektrn temsil etti gi paralel-
yzn hacmini elde ederiz. Burdan hareketle

(E
1
,

E
2
,

E
3
) baznn resiprokal baz V =

E
1


(E
2

E
3
) ,= 0 olmak ko sulu ile a sa gdaki ifadelerle elde edilir.

E
1
=
1
V

(E
2

E
3
) ,

E
2
=
1
V

(E
3

E
1
) ,

E
3
=
1
V

(E
1

E
2
) (3.3)
25

(E
1
,

E
2
,

E
3
) ve (

E
1
,

E
2
,

E
3
) resiprokal bazlar olsun. Bir

A vektr bu iki bazda da temsil
edilebilir. E ger

(E
1
,

E
2
,

E
3
) bazn seer isek;

A = A
1

E
1
+A
2

E
2
+A
3

E
3
(3.4)
olur ve

A vektrnn

(E
1
,

E
2
,

E
3
) bazndaki bile senleri (A
1
, A
2
, A
3
),

Ann kontravaryant
bile senleri olarak adlandrlrlar. Benzer sekilde (

E
1
,

E
2
,

E
3
) baz seilse idi

A nn bile sen-
leri (A
1
, A
2
, A
3
) olurdu ve kovaryant bile senler olarak adlandrlrlard. Kovaryant ve
kontravaryant bile senler ayn vektrn resiprokal bazlara gre temsilinde kullanlr-
lar.Bu bile senler arasnda basit bir ili ski vardr.

E
i

E
j
= g
ij
= g
ji
ve

E
i

E
j
= g
ij
= g
ji
(3.5)
Burda g
ij
uzayn metrik bile seni olarak tanmlanrken, g
ij
ise uzayn konjge metrik
bile seni olarak tanmlanr. Bylece;

E
1
= A
1
(

E
1

E
1
) + A
2
(

E
2

E
1
) + A
3
(

E
3

E
1
) = A
1

E
1
= A
1
(

E
1

E
1
) + A
2
(

E
2

E
1
) + A
3
(

E
3

E
1
) = A
1
(3.6)
olarak yazlabilir. Bu iki denklemi a sa gdaki sekilde birle stirebiliriz.
A
1
= A
1
g
11
+ A
2
g
12
+ A
3
g
13
(3.7)
Benzer biimde A
2
= A
1
g
21
+ A
2
g
22
+ A
3
g
23
ve A
2
= A
1
g
31
+ A
2
g
32
+ A
3
g
33
e sitlikleri
de yazlabilir. Bu ifadeleri indis gsterim ile
A
i
= g
ik
A
k
, A
i
= g
ik
A
k
(3.8)
Bu iki e siitlik bir

A vektrnn kovaryant ve kontravaryant bile senleri arasndaki il-
i skiyi gsterir. Benzer biimde

E
j
=

E
1
+

E
2
+

E
3
ve indis gsteriminde;

E
j
= g
ij

E
i
(3.9)
seklinde bir ifade olu sturulabilir.
26
3.1.2 Koordinat Dn smleri
(x, y, z) koordinatlarndan (u, v, w) koordinatlarna bir dn smbelirleyelim. Dn sm
denklemleri;
x = x(u, v, w)
y = y(u, v, w) (3.10)
z = z(u, v, w)
ve ters dn sm denklemleri;
c
1
= u(x, y, z)
c
2
= v(x, y, z) (3.11)
c
3
= w(x, y, z)
seklinde olurlar. Bu dn sm ba gntlar bir koordinat yzeyleri ve koordinat e grileri
tanmlarlar. Koordinat yzeyleri;
u = u(x, y, z)
v = v(x, y, z) (3.12)
w = w(x, y, z)
dir. Bu yzeylerin kesi simleri koordinat e grilerini verir;
r(u, c
2
, c
3
) , r(c
1
, v, c
3
) , r(c
1
, c
2
, w) (3.13)
r(u, v, w) = x(u, v, w) e
1
+ y(u, v, w) e
2
+ z(u, v, w) e
3
27
Sekil 3.1: Genelle stirilmi s bir koordinatta te getsel ve dik bile senler
Sekilden de grlece gi gibi;

E
1
= grad u = u ,

E
2
= grad v = v ,

E
3
= grad w = w (3.14)
tr. Bunlar koordinat yzeylerinin kesi simnoktasnda belirlenmi stir ve (

E
1
,

E
2
,

E
3
) vek-
tr sisteminden olu san baz koordinat yzeylerine normal vektrlerdir.
Benzer biimde;

E
1
=
r
u
,

E
2
=
r
v
,

E
3
=
r
w
(3.15)
vektrleri de korrdinat dzlemlerinin kesi sim noktasnda tanmlanm s ve koordinat
yzeylerine te get vektrlerdir. Bu vektr sistemleri birbirlerinin resiprokal bazlardr-
lar. Ve a sa gdaki ili skileri sa glarlar.
(x
1
, x
2
, x
3
) = (u, v, w) ve (y
1
, y
2
, y
3
) = (x, y, z)
olmak zere

E
i
= grad x
i
ve

E
i
=
r
x
i
28
dir.
r =
r
x
m
dx
m
(3.16)
ve
dx
i
= grad x
i
dr = grad x
i
r
x
m
dx
m
= (

E
i

E
i
)dx
m
=
i
m
dx
m
Grld g gibi sonu;

E
i

E
i
=
i
m
(3.17)
verdi ve bu da bu sistemlerin resiprokal baz olduklarnn gstergesidir.
3.1.3 Skalerler,Vektrler ve Tensrler
Tensrler belirli dn sm kurallarna uyan niceliklerdir. Skalerler, vektrler, matrisler
veya daha yksek mertebeden diziler tensr bile senlerini olu stururlar. Bu bile senleri
bilmemiz koordinat sisteminden ba gmsz zisel yasalar belirlememiz iin geerlidir.
Bir nceki blmde inceledi gimiz sistemi daha yksek boyutlu bir sekilde
genelleyebiliriz ve x
j
N boyutlu koordinat sistemleri olmak zere e ger x
i
, x
j
koordinatlar cinsinden a sa gdaki gibi ifade edilebiliyorsa x
i
ve x
j
arasnda bir
dnm vardr.
x
i
= x
i
( x
1
, x
2
, , x
N
) , i = 1, 2, , N (3.18)
E ger yukardaki ifadenin ksmi trevleri birbirlerinden ba gmsz ve tek de gerli ise dn smn
jakobieni,
J
_
x
x
_
= J
_
x
1
, x
2
, , x
N
x
1
, x
2
, , x
N
_
=

x
1
x
1
x
1
x
2

x
1
x
N
.
.
.
.
.
. . . .
.
.
.
x
N
x
1
x
N
x
2

x
N
x
N

(3.19)
sfrdan farkl ise bu dn sme ait ters bir dn sm tanmldr.
x
i
= x
i
(x
1
, x
2
, , x
N
) , i = 1, 2, , N (3.20)
29
Simdi xten xe ve xten de

xe bir dn sm serisi tanmlayalm. Kolaylk olmas iin
x = y ve

x = z olsun.T
1,
T
2
, T
3
dn smleri;
T
1
: y
i
= y
i
(x
1
, x
2
, , x
N
) i = 1, 2, , N veya T
1
x = y
T
2
: z
i
= z
i
(y
1
, y
2
, , y
N
) i = 1, 2, , N veya T
2
y = z
T
3
: z
i
= z
i
(y
1
(x
1
, x
2
, , x
N
)
1
, y
2
(x
1
, x
2
, , x
N
), , y
N
(x
1
, x
2
, , x
N
)) i = 1, 2, , N
veya
T
3
x = T
2
T
1
x = z
seklinde tanmlanr ve grlece gi gibi
T
3
= T
2
T
1
veya J
3
= J
2
J
1
(3.21)
dir.
Genel Tanm:
Genel olarakm kontravaryant mertebe says n kovaryant mertebe says olmak zereve
m + n mertebeden bir tensr;
T
i
1
,i
2
, ,i
m
j
1
,j
2
, ,j
n
ise a sa gdaki dn sm kuralna uyar.
T
i
1
,i
2
, ,i
m
j
1
,j
2
, ,j
n
=
_
J
_
x
x
__
W
T
a
1
,a
2
, ,a
m
b
1
,b
2
, ,b
n

x
i
1
x
a
1
x
i
2
x
a
2

x
i
m
x
a
m

x
b
1
x
j
1
x
b
2
x
j
2

x
b
n
x
j
n
Burda st indisler tensrn kontravaryant bile senlerini temsil ederken alt indisler ko-
varyant indisleri temsil eder. E ger W = 0 ise tensr mutlak bir tensrdr.
E ger tensr 0. mertebedense yani hi indise sahip de gilse bir skaler alann bile seni
olan skalerdir.
E ger tensr 1. mertebeden yani alt veya st indis olmak zere yanlz bir indise
sahip ise bir vektr temsil eder.
30
3.2 zel Tensrler
3.2.1 Metrik Tensr
y
i
, i = 1, , N kartezyen ve otogonal koordinat sistemindeki koordinatlar olsun.y
i
ve y
i
+
dy
i
noktas arasndaki mesafe
ds
2
= dy
m
dy
m
= (dy
1
)
2
+ (dy
2
)
2
+ + (dy
N
)
2
(3.22)
y
i
bir x
i
, i = 1, , N ba gmsz genelle stirilmi s koordinatlar kmesi ile a sa gdaki den-
klemde oldu gu gibi ili skili oldu gunu varsayalm.
y
i
= y
i
(x
1
, x
2
, , x
N
), i = 1, , N
Bylece
dy
m
=
y
m
x
j
dx
j
, m, j = 1, , N (3.23)
seklinde yazlabilir.(2.23) denklemi (2.22) denkleminde yerle stirilirse;
ds
2
= dy
m
dy
m
=
y
m
x
i
y
m
x
j
dx
i
dx
j
= g
ij
dx
i
dx
j
(3.24)
g
ij
=
y
m
x
i
y
m
x
j
, i, j = 1, , N (3.25)
olacak ve g
ij
, x
i
koordinatlaryla tanmlanan uzayn metrik tensr olarak adlandrlr.g
ij
,
x koordinatlarnn bir fonksiyou oldu gundan bazen g
ij
= g
ij
(x) biiminde de ifade
edilir. Metrik tensr simetrik bir tensr oldu gundan indisler yer de gi stirebilir. E ger bir
ba ska koordinat sistemine dn sm yapar isek (rne gin; x
i
, i = 1, , N ) yay ele-
mannn uzunlu gu karesi de bu koordinatlarla temsil edilecektir(ds
2
= g
ij
d x
i
d x
j
).
Konjge Metrik Tensr
g metrik tensr g
ij
, i, j = 1, , N nin elemanlarn ieren matrisin determinant olsun.
Bu determinan a sa gdaki gibi ifade edilebilir.
co f (g
1j
)g
1k
+ co f (g
2j
)g
2k
+ + co f (g
Nj
)g
Nk
= g
j
k
31
g
ij
matris elemanlarn ieren matrisin tersinin elemanlar;
g
ij
=
1
g
co f (g
ij
)
seklinde ifade edilir ve konjge metrik tensrn bile senleri olarak adlandrlrlar. g
ij
g
ik
toplamna bakar isek;
g
ij
= g
1j
g
1k
+ g
2j
g
2k
+ + g
Nj
g
Nk
=
1
g
_
co f (g
1j
)g
1k
+ co f (g
2j
)g
2k
+ + co f (g
Nj
)g
Nk

=
1
g
_
g
j
k
_
=
j
k
olacak ve denklem
g
ij
g
ik
=
j
k
(3.26)
olacaktr.
Asosiye Tensrler
Tanm: Bir tensr bir ba ska tensrn metrik veya konjge metrik tensrle isel arpm
ile ifade ediliyorsa o tensre asosiye tensr denir.
Asosiye tensrler bir tensrn farkl bir biimde gsterimidir. Bir tensrn metrik veya
konjge metrik tensrle arpm o tensrn kontravaryant ve kovaryant indis saysnda
de gi siklikler olabilir. rne gin
A
j
= g
ij
A
i
A
m
.jk
= g
mi
A
ijk
(3.27)
A
i.k
m
= g
jm
A
ijk
32
3.2.2 Riemann Uzay , V
N
Riemann uzay, V
N
, metrik tersinin elemanlar g
ij
= g
ij
(x
1
, x
2
, , x
N
) koordinatlarn
srekli ve sabit olmayan bir fonksiyonu olmak zere yay uzunlu gu elementinin
ds
2
= g
ij
dx
i
dx
j
(3.28)
formunda olan uzaylardr.g
ij
=
ij
oldu gu zel ko sulda Riemannyen UzayV
N
, k-
lidyen E
N
uzayna dn sr.
i
+1 veya -1 olmak zere ds
2
=
i
(dx
i
)
2
ili skisi yazla-
bildi ginde Riemann UzayV
N
e dzlem uzay denir. Bu ko sul sa glanmyorsa e grisel
olarak adlandrlr.
V
N
de Geometri

A = A
i

E
i
ve

B = B
j

E
j
iki vektrnn skaler arpmlar a sa gda gsterildi gi gibidir;

B = A
i
B
j

E
i

E
j
= g
ij
A
i
B
j
= A
j
B
j
= A
i
B
i
= g
ij
A
j
B
i
= [

A[[

B[cos (3.29)
N boyutlu Riemannyen uzayda iki vektrn skaler arpm;
g
ij
A
i
B
j
= A
j
B
j
= A
i
B
i
= g
ij
A
j
B
i
= ABcos (3.30)
seklinde tanmlanr.
Bu tanmlamadan faydalanarak birim vektr tanmna ula sabiliriz.
Tanm: (BirimVektr) Bir A
i
vektrnn bykl g birlik zelli gine sahip ise o vek-
tre birim vektr denir.
g
ij
A
i
A
j
= 1 (3.31)
3.2.3 Epsilon Permtasyon Sembol
e-permtasyon sembol ile ili skili olmak zere a sa gdaki gibi bir -permtasyon sem-
bol tanmlanabilir.

ijk
=

ge
ijk
ve e
ijk
=
1

ijk
(3.32)
Burda g metrik g
ij
tensr elemanlarnn determinantdr.
ijk
permtasyon sembol mut-
lak tensr iken e
ijk
permtasyon sembol a grl g 1 olan bir tensr oldu gu ipat edilebilir.
33
3.2.4 Kartezyen Tensrler
Sekil 3.2: Kartezyen Uzaylar
Sekilde de grld g gibi barl ve barsz olmak zere iki kartezyen eksen takm
belirleyelim. nce orijini 0 dan

0 noktasna teleyip daha sonra x, y, z eksenlereini
x, y, z eksenlerine dndrelim. teleme mesafesi b
k
, k = 1, 2, 3 vektr ile belirlensin.
Ancak sekilde grld g gibi 0 ve

0 orijinlerini ak sk olarak alalm. Bylece bu iki
koordinat arasndaki dn sm sadece dnme ile belirlenecektir. Konum vektrleri bu
iki korrdinat takmnda;
r = x e
1
+ y e
2
+ z e
3
ve (3.33)
r = x

e
1
+ y

e
2
+ z

e
3
seklinde ifade edilecektir. Bu konumvektrlerinin barl ve barsz koordinatlardaki izd sm-
leri ile bir dn sm ve ters dn sm ili skisi olu sturabiliriz.
r e
1
= x

(e
1
e
1
) + y

(e
2
e
1
) + z

(e
3
e
1
)
r e
2
= x

(e
1
e
2
) + y

(e
2
e
2
) + z

(e
3
e
2
) (3.34)
r e
3
= x

(e
1
e
3
) + y

(e
2
e
3
) + z

(e
3
e
3
)
ve
r

e
1
= x

(e
1

e
1
) + y

(e
2

e
1
) + z

(e
3

e
1
)
r

e
2
= x

(e
1

e
2
) + y

(e
2

e
2
) + z

(e
3

e
2
) (3.35)
r

e
3
= x

(e
1

e
3
) + y

(e
2

e
3
) + z

(e
3

e
3
)
34
e
i
ve

e
j
vektrleri arasndaki alar,
ij
, bulmak iin (y
1
, y
2
, y
3
) = (x, y, z) ve ( y
1
, y
2
, y
3
) =
( x, y, z) gsterimini tercih edelim. Bylece e
i
ve

e
j
vektrleri arasndaki alarn kosins-
leri a sa gdaki gibidir.
l
11
= e
1
.

e
1
= cos
11
l
12
= e
1
.

e
2
= cos
12
l
13
= e
1
.

e
3
= cos
13
l
21
= e
2
.

e
1
= cos
21
l
22
= e
2
.

e
2
= cos
22
l
23
= e
2
.

e
3
= cos
23
(3.36)
l
31
= e
3
.

e
1
= cos
31
l
32
= e
3
.

e
2
= cos
32
l
33
= e
3
.

e
3
= cos
33

Indis gsterimi ile;


y
i
= l
ij
y
j
ve y
i
= l
ji
y
j
(3.37)
yazlabilir. Benzer biimde birim vektrler de;

e
r
= l
pr
e
p
ve e
p
= l
pr

e
r
(3.38)
ili skisi ile dn strlebilir. E ger bu iki koordinat sistemindeki birim vektrler ortogo-
nal ise skaler arpmlar a sa gdaki gibi olacaktr.

e
r
.

e
p
=
rp
ve e
m
e
n
=
mn
(3.39)
Denklem (2.38), denklem (2.39) da uygun yerlere yerle stirilirse;

e
r
.

e
s
= l
pr
e
p
l
ms
e
m
= l
pr
l
ms
e
p
e
m
= l
pr
l
ms

pm
= l
mr
l
ms
=
rs
e
m
e
n
= l
rm

e
m
l
sn

e
n
= l
rm
l
sn

e
m

e
n
= l
rm
l
sn

mn
= l
rm
l
sm
=
rs
elde edilir.Sonu olarak
l
mr
l
ms
=
rs
ve l
rm
l
sm
=
rs
(3.40)
ili skileri elde edilir.
Burda m indisi zerinden toplamn nemi koordinat sistemleri arasndaki
dn smlerle ynelim cosinsleri arasndaki ili skiyi gstermesidir. E ger bu dnme ile
telenmeyi birle stirirsek;
y
i
= l
ij
y
j
+ b
i
(3.41)
dn sm e sitli gini yazabiliriz. E ger bu e sitli gi l
ik
ile arparak ve Denklem (2.40) da
kullanarak ters dn sm ili skisini de elde edebiliriz;
35
y
k
= l
ik
(y
i
+ b
i
) (3.42)
Bu dn smler lineer ya da an dn smler denir.
Ortak orijine gre x
i
eksenleri sabitken ona gre dnen bir x
i
eksenleri tanmlayalm ve
ayrca

A = A
i
e
i
sabit eksen tanmnda tanml ve x
i
eksen takm ile dnen bir vektr
tanmlasn.

A vektrnn trevlerini dnen (r) ve sabit (f) koordinat sistemlerinde
d

A
dt
[
r
ve
d

A
dt
[
f
olarak belirleyebiliriz. Dnen eksende
d

A
dt
[
f
=
dA
i
dt
e
i
+ A
i
d e
i
dt
dir. Belirtilmelidir
ki;
d e
i
dt
sabit byklkteki bir vektrn trevidir.Bylece
i
i = 1, , 6 sabitleri olmak
zere
d e
1
dt
=
3
e
2

2
e
3
d e
2
dt
=
1
e
3

4
e
1
d e
3
dt
=
5
e
1

6
e
2
ili skileri yazlr. e
1
e
2
= 0 skaler arpmnn trevi e
1
d e
2
dt
+
d e
1
dt
e
2
= 0 ile
3
=
4
sonu-
cuna ula sabiliriz. Benzer biimde e
1
e
3
= 0 ve e
2
e
3
= 0 skaler arpmlarndan
2
=
5
ve
1
=
6
ili skileride kurulur. Bylece sabit eksenlerde

A vektrnn trevi;
d

A
dt
[
f
=
dA
i
dt
e
i
+ (
2
A
3

3
A
2
) e
1
+ (
3
A
1

1
A
3
) e
2
+ (
1
A
2

2
A
1
) e
3
=
d

A
dt
[
r
+

A
seklinde ifade edilir.Burda =
i
e
i
dnen sistemin asal hz vektrdr.

A terimi
sabit sisteme gre dnme hzn temsil ederken
d

A
dt
[
r
=
dA
i
dt
e
i
terimi de dner sisteme
gre trevi temsil etmektedir. Denklem(2.41) deki dn smili skisi ile tensr niceliklerin
dnme ve telenme ili skilerinin nasl dn strld gne bakar isek;

A
i
= A
j
y
j
y
i
(3.43)

A
i
= A
j
y
i
y
j
(3.44)

A
mn
= A
ij
y
m
y
i
y
n
y
j
(3.45)

A
mn
= A
ij
y
i
y
m
y
j
y
n
(3.46)

A
m
n
= A
i
j
y
m
y
i
y
j
y
n
(3.47)
Kartezyen tensrlerin zellikleri gere gi lineer olmalar sonucuna varabiliriz. Denklem
(2.41) ve (2.42)nin difarensiyelini alr isek;
36
y
i
y
k
= l
ij
y
j
y
k
= l
ij

jk
= l
ik
ve
y
k
y
m
= l
ik
y
i
y
m
= l
ik

im
= l
mk
Bu trevleri Denklem (2.43) ten Denklem(2.47) ye kadar yerle stirirsek;

A
i
= A
j
l
ji
(3.48)

A
i
= A
j
l
ji
(3.49)

A
mn
= A
ij
l
im
l
jn
(3.50)

A
mn
= A
ij
l
im
l
jn
(3.51)

A
m
n
= A
i
j
l
im
l
jn
(3.52)
Bunlar bir ortogonal sistemden bir di ger ortogonal sisteme gei s kurallardr. Bu du-
rumda ynelim cosinsleri sabittir ve Denklem (2.40) taki e sitli gi sa glar. Daha yksek
mertebeden verilen tensr dn smkurallarda yukarda verilenlerle benzer davran slara
sahiptir.
Barsz (y
1
, y
2
, y
3
) sisteminde metrik tensr ve konjge metrik tensr;
g
ij
=
ij
ve g
ij
=
ij
olacaktr. Barl koordinat sisteminde
g
ij
=
y
m
y
i
y
m
y
j
oldu gundan Denklem (2.40)tan da hareketle
g
ij
= l
mi
l
mj
=
ij
ve g
ij
=
ij
olur.Bylece asosiye tensrleri elde ederiz.Fakat bu ba glantlar ve e sitlikler genelle stir-
ilmi s koordinatlar iin geerli de gilir. Bu zellikler ortogonal sistemlerin zellikleridir.
3.2.5 Fiziksel Bile senler
Daha nce de grd gmz zere herhangi bir

A vektrnn her koordinat sistemine
gre temsili farkl olacaktr. rne gin a sa gdaki sekilde kartezyen veya e grisel uzaylar-
daki gsterimi birlikte gsteriyor.
37
Sekil 3.3: Bir vektrn kartezyen koordinatlar ve genelle stirilmi s koordinatlarda zik-
sel bile senleri
Kartezyen koordinat sisteminde

A vektr ;

A = A
x
e
1
+ A
y
e
2
+ A
z
e
3
seklinde temsil edilir. Bir (x
1
, x
2
, x
3
) genelle stirilmi s koordinatlarna bir koordinat dn sm
belirleyelim.

A vektr genelle stirilmi s koordinatlarda kontravaryant bile senler cinsin-


den te getsel baza gre a sa gdaki gibi ifade edilebilir.

A = A
1

E
1
+ A
2

E
2
+ A
3

E
3
(3.53)
Alternatif olarak normal baza gre kovaryant bile senler cinsinden ise;

A = A
1

E
1
+ A
2

E
2
+ A
3

E
3
(3.54)
seklinde yazlabilir. Bu denklemler ayn vektrn farkl sekillerde ifade edilmi s hal-
leridir. Yukardaki gsterimde baz vektrleri ortogonal ve birim vektr olmak zorunda
de gildir. Genel olarak A
i
ve A
j
bile senleride birbirine e sit de gildir.

A vektrnn tanmland g ynlerden birindeki ziksel bile seni o vektr zerindeki


izd sm seklinde tanmlanr. Yani;

A

E
i
[

E
i
[
=

A
/
nn

E
i
uzerindeki izd u

s um u (3.55)
veya

E
i
[

E
i
[
=

A
/
nn

E
i
uzerindeki izd u

s um u (3.56)
38
Ortogonal Koordinatlarda Fiziksel Bile senler
Ortogonal koordinatlarda V
3
e gre yay uzunlu gunun karesi;
g
ij
=
_
_
(h
1
)
2
0 0
0 (h
2
)
2
0
0 0 (h
3
)
2
_
_
oldu gunda
ds
2
= g
ij
dx
i
dx
j
= (h
1
)
2
(dx
1
)
2
+ (h
2
)
2
(dx
2
)
2
+ (h
3
)
2
(dx
3
)
2
seklinde ifade edilir. Bu ko sulda e griselkoordinatlar ortogonal olur ve
h
2
(i)(i)
= g
(i)(i)
ve g
ij
= 0, i ,= j
sartlar yazlr.
Bu koordinat sistemindeki herhangi bir noktada
i
, i = 1, 2, 3 ve x
i
koordinat boyunca
olan birim vektr olsun.

1
=
dx
1
ds
,
2
= 0 ,
3
= 0
oldu gunu belirleyebiliriz. Bu birim vektr ise;
g
ij

j
= 1 = g
11

1
= (h
1
)
2
(
1
)
2
veya
1
=
1
h
1
dir. Burda e grisel uzaylar ortogonaldir ve V
3
de

A vektrnn x
i
koordi-
natndaki ziksel bile seni veya
i
zerindeki izd sm A
i
olur.x
1
deki izd sm;
A(1) = g
ij
A
i

j
= g
11
A
1

1
= (h
1
)
2
A
1
1
h
1
= h
1
A
1
Benzer sekilde
i
ve
i
, i = 1, 2, 3 birim vektrlerini srasyla x
2
ve x
3
ynleri iin
seersek;

1
= 0
2
=
dx
2
ds
=
1
h
2

3
= 0

1
= 0
2
= 0
3
=
dx
3
ds
=
1
h
3
39
ve

A vektrnn bile senleri
A(2) = h
2
A
2
ve A(3) = h
3
A
3
olacaktr.
Sonu olarak ortogonal koordinat sisteminde birinci mertebeden kontravaryant bir ten-
srn bile senleri
A(i) = h
(i)
A
(i)
=
_
g
(i)(i)
A
(i)
, i = 1, 2, 3 (3.57)
seklinde gsterilir. Ortogonal bir koordinat sisteminde konjge metri gin sfr olmayan
bile senleri
g
(i)(i)
=
1
g
(i)(i)
, i = 1, 2 veya 3
tr. Bu bile senler birinci mertebeden kovaryant bir tensrn ziksel bile senlerinin be-
lirlenmesi i sleminde gereklidirler. rne ginx
1
-ekseninde kovaryant bile senler;

1
= g
11

1
= (h
1
)
2
1
h
1
= h
1
,
2
= 0,
3
= 0
ve V
3
teki izd smleri;
g
ij
A
i

j
= g
ij
A
i
g
jm

m
= A
j
g
jm
m = A
1

1
g
11
= A
1
h
1
1
(h
1
)
2
=
A
1
h
1
= A(1)
dir. Benzer sekilde x
2
ve x
3
eksenlerindeki bile senleri de;
A(2) =
A
2
h
2
ve A(3) =
A
3
h
3
seklinde hesaplayabiliriz. Genelle stirirsek;
A(i) =
A
(i)
h
(i)
=
A
(i)

g
(i)(i)
, i = 1, 2, 3 (3.58)
olur. Grld g gibi ortogonal koordinat sisteminde kovaryant ve kontravaryant bile sen-
lerle ili skili ziksel bile senlerin ayn oldu gunu grrz. Bunu gstermek iin A
i
=
g
ij
A
j
j zerinden toplamn yazarsak;
A
1
g
1i
+ A
2
g
2i
+ A
3
g
3i
= A
i
40
g
ij
= 0, i ,= j oldu gundan e sitlik
A
(i)
g
(i)(i)
= A
(i)
halini alr. Bu e sitli gin bir di ger formu ise;
A(i) =
_
g
(i)(i)
A
(i)
=
A
(i)

g
(i)(i)
, i = 1, 2, 3
seklindedir, kovaryant ve kontravaryant bile senlerle ili skili ziksel bile senleri belirler.
3.3 Bir Tensrn Trevi
3.3.1 Cristoffel Sembolleri
Bilindi gi gibi g
ij
metrik tensr
g

= g
ab
x
a
x

x
b
x

dn sm ifadesini sa glar.
(, , ) niceli gi tanmlanrsa;
(, , ) =
g

=
g
ab
x
c
x
c
x

x
a
x

x
b
x

+ g
ab

2
x
a
x

x
b
x

+ g
ab

2
x
b
x

x
a
x

ve
1
2
[(, , ) + (, , ) (, , ] seklindeki terimlerin kombinasyonuna dn strld gnde
1
2
_
g

+
g

_
=
1
2
_
g
ab
x
c
+
g
bc
x
a

g
ca
x
b
_
x
a
x

x
b
x

x
c
x

+ g
ab

2
x
a
x

x
b
x

(3.59)
Bu e sitlikte parantez iindeki trevlerin kombinasyonlar Birinci Tip Cristoffel Sembol
denir ve
[ac, b] = [ca, b] =
1
2
_
g
ab
x
c
+
g
bc
x
a

g
ca
x
b
_
(3.60)
Denklem (2,59) birinci tip Cristoffel sembolnn dn smn gsterir;
41
[, ] =
1
2
[ac, b]
x
a
x

x
b
x

x
c
x

+ g
ab

2
x
a
x

x
b
x

(3.61)
Grld g gibi birinci tip Cristoffel Sembolleri bir tensr dn smne sahip de gillerdir.
Ancak a ve c indislerine gre simetriktir.
Simdi ilerideki tart smalarmzda gerekli olaca gndan ikinci mertebeden trev iin bir
ba gnt tretmekte Denklem(2.61)den faydalanmak uygun olur. Bu ikinci trevi hesaplaya-
bilmek iin Denklem (2.61)i
x

x
d
g
de
arplr ve sonu sadele stirilirse;

2
x
e
x

= g
de
[ac, d]
x
a
x

x
c
x

+ [, ]
x

x
d
g
de
(3.62)
g
de
= g
x
d
x

x
e
x

dn sm bize Denklem (2.62)yi

2
x
e
x

= g
de
[ac, d]
x
a
x

x
c
x

+ g

x
e
x

(3.63)
seklinde yazma imkan verir.

Ikinci Tip Cristoffel Sembol ;


_
i
j k
_
=
_
i
k j
_
= g
i
[jk, ] =
1
2
g
i
_
g
j
x
k
+
g
k
x
j

g
jk
x

_
(3.64)
seklinde tanmlanr. j ve k indislerine gre simetriktir ve Denklem (2.63) sa glar.
_


_
x
e
x

=
_
e
a c
_
x
a
x

x
c
x

+

2
x
e
x

(3.65)

Ikinci tip Cristoffel sembol de bir tensre benzer bir dn sm zelli gi gstermez.
Denklem (2.64) bir dn sm denkleminin ikinci trevinin ikinci tip Cristoffel sembol-
leri ile ifade edili sidir.
3.3.2 Kovaryant Trev
A
i
a sa gdaki dn sme uyan birinci mertebeden bir kovaryant tensr olsun.

= A
i
x
i
x

(3.66)
Bu e sitli gin x

ya gre trevini alrsak;


42

= A
i

2
x
i
x

+
A
i
x
j
x
j
x

x
i
x

(3.67)
Simdi Denklem (2.64)ten ikinci mertebeden trevin yerine konulacak bir ifade tretilip
yerle stirilirse;

= A
i
_
_


_
x
i
x


_
i
j k
_
x
j
x

x
k
x

_
+
A
i
x
j
x
j
x

x
i
x

(3.68)
Denklem (2.66)da yerine yazlrsa Denklem (2.68)

_


_
=
A
i
x
k
x
k
x

x
j
x

A
i
_
i
j k
_
x
j
x

x
k
x

(3.69)
seklinde ifade edilir ya da
_

_


_
_
=
_
A
i
x
k
A
i
_
i
j k
__
x
j
x

x
k
x

(3.70)
gsterimi alternatif olarak kullanlr. Bu nicelik
A
j,k
=
A
i
x
k
A
i
_
i
j k
_
(3.71)
A
j
tensrnn x
k
ya gre kovaryant trevi olarak tanmlanr. Denklem (2.70) birinci
mertebeden kovaryant bir tensrn kovaryant trevinin ikinci dereceden kovaryant
bir tensr gibi a sa gdaki dn sm sa glad gn gsterir.

A
,
= A
j,k
x
j
x

x
k
x

(3.72)
g
ij
nin sabit oldu gu zel ko sullarda ikinci tip Cristoffel sembolleri sfr olurlar.Bu du-
rumda covaryant trev bilinen treve dn sr.
Kontravaryant Bir Tensrn Kovaryant Trevi
A
i
a sa gdaki dn sme uyan birinci mertebeden bir kontravaryant tensr olsun.
A
i
=

A

x
i
x

(3.73)
Bu e sitli gin x
j
ye gre trevi alnrsa;
43
A
i
x
j
=

A


2
x
i
x

x
j
+


A

x
j
x
i
x

(3.74)
Denklem(2.74)te indisleri de gi stirir ve ikinci mertebeden trev yerine Denklem(2.64)ten
tretilecek ifade yerle stirilirse;
A
i
x
j
=

A

_
_


_
x
i
x


_
i
m k
_
x
m
x

x
k
x

_
x

x
j
+


A

x
j
x
i
x

(3.75)
Denklem (2.73) i grlen yere m yerle stirilirse ve
x

x
j
x
k
x

=
k
j
oldu gundan Denklem(2.75)i a sa gdaki gibi dzenleyebiliriz;
_
A
i
x
j
+ A
m
_
i
m j
__
=
_

+

A

_


_
_
x

x
j
x
i
x

(3.76)
Bylece;
A
i
,j
=
A
i
x
j
+ A
m
_
i
m j
_
(3.77)
ifadesi birinci mertebeden kontravaryant bir tensrn kovaryant trevi olarak tanm-
lanr. Denklem(2.76) birinci mertebeden kontravaryant bir tensrn kovaryant trevinin
ikinci dereceden kar sk mertebeli bir tensr gibi a sa gdaki dn sm sa glad gn gs-
terir.
A
i
,j
=

A

,
x

x
j
x
i
x

(3.78)
Benzer biimde ikinci mertebeden tensrlerin kovaryant trevlerini hesaplayabiliriz.
Bu trevler;
A
ij,k
=
A
ij
x
k
A
j
_

i k
_
A
i
_

j k
_
A
i
j,k
=
A
i
j
x
k
+ A

j
_
i
k
_
A
i

_

j k
_
(3.79)
A
ij
,k
=
A
ij
x
k
+ A

j
_
i
k
_
+ A
i
_
j
k
_
44
Genel olarak A
ij...k
lm...p
gibi kar sk mertebeli (n. mertebeden) bir tensrn kovaryant trevi;
A
ij...k
lm...p,q
=
A
ij...k
lm...p
x
q
+ A
j...k
lm...p
_
i
q
_
+ A
i...k
lm...p
_
j
q
_
+ + A
ij...
lm...p
_
k
q
_
A
ij...k
m...p,q
_

l q
_
A
ij...k
l...p,q
_

m q
_
A
ij...k
lm...,q
_

p q
_
seklindedir ve bu trev n+1. mertebeden bir tensrdr. n. mertebeden bir tensrn ko-
varyant trevi n+1. mertebeden bir tensr retir.Bu yksek mertebeden tensrlerin in-
disleri metrik veya konjge metrik tensr ile arplarak a sa g yada yukar kaydrlabilir.
rne gin;
g
im
A
jk
[
m
= A
jk
[
i
veya g
im
A
jk
[
m
= A
jk
[
i
seklinde gsterilebilir.
Kovaryant Trevin Kurallar Kovaryant trevin kurallar normal trev ile benzerdir.Bunlar;
1. Bir toplamn kovaryant trevi kovaryant trevlerin toplamdr.
2.

Iki tensrn arpmnn kovaryant trevi, ikincinin trevi arp birinci art ikinci
arp birincinin trevi seklindedir.
3. Yksek mertebeden trevler trevin trevi seklinde tanmldr.Trev sralarna
dikkat edilmelidir.
A
i,jk
,= A
i,kj
Riemann Cristoffel Tensrleri
Bir kovaryant tensrn ikinci mertebeden kovaryant trevi A
i,jk
seklinde ifade edilebilir.
Benzer sekilde A
i,kj
de ikinci mertebeden kovaryant trevdir. Bu iki trev arasndaki
fark;
A
i,jk
A
i,kj
= A

ijk
(3.80)
seklinde ifade edilir.Burda
R

ijk
=

x
j
_

i k
_


x
k
_

i j
_
+
_
m
i k
__

m j
_
+
_
m
i j
__

m k
_
(3.81)
45
Riemann Cristoffel Tensrdr. Bu tensrn kovaryant formu;
R
hijk
= g
h
R

ijk
seklindedir.
Kovaryant Trevin Fiziksel Yorumu
(x
1
, x
2
, x
3
) gibi bir genelle stirilmi s koordinat sisteminde (

E
1
,

E
2
,

E
3
) baz vektrlerini
olu sturabiliriz. Bu baz vektrler konuma gre de gi secektirler. Her baz vektr olu stu-
rulduklar koordinatlarn fonksiyonudur.Bu ba gmllk

E
i
=

E
i
(x
1
, x
2
, x
3
) =
r
x
i
, i = 1, 2, 3
seklinde ifade edilebilir. Bu vektrlerle ili skili resiprokal bazn vektrlerini de

E
i
=

E
i
(x
1
, x
2
, x
3
)
konumun fonksiyonu olacak biimde ifade ederiz. Bir

A vektr kontravaryant bile sen-


leri cinsinden

A = A
j

E
j
(3.82)
kovaryant bile senler cinsinden

A = A
j

E
j
(3.83)
seklinde ifade edilebilir.

A vektrndeki de gi sim miktar
d

A =

A
x
k
dx
k
ile ifade edilir. Denklem (2.81) deki e sitlik kullanlrsa;

A
x
k
= A
j

E
j
x
k
+
A
j
x
k

E
j
(3.84)
veya alternatif olarak Denklem (2.82) den

A
x
k
= A
j

E
j
x
k
+
A
j
x
k

E
j
(3.85)
46
elde edilir.
Kovaryant bile senlerin kovaryant trevi a sa gdaki gibi yazlabilir.
A
i,k
=

A
x
k

E
i
=
A
i
x
k
+ A
j

E
j
x
k

E
i
(3.86)
Benzer biimde kontravaryant bile senlerin kovaryant trevi de;
A
i
,k
=

A
x
k

E
i
=
A
i
x
k
+ A
j

E
j
x
k

E
i
(3.87)

E
j
x
k
=
_
m
j k
_

E
m
ve

E
j
x
k
=
_
j
m k
_

E
m
(3.88)
gsterimi olu sturulursa;

E
i

E
j
x
k
=
_
m
j k
_

E
m

E
i
=
_
m
j k
_

i
m
=
_
i
j k
_
(3.89)
ve

E
i

E
j
x
k
=
_
j
m k
_

E
m

E
i
=
_
j
m k
_

m
i
=
_
j
i k
_
(3.90)
yazlabilir. Bylece Denklem (2.86) ve Denklem (2.87) a sa gdaki sekle dn srler.
A
i,k
=
A
i
x
k
A
j
_
j
i k
_
A
i
,k
=
A
i
x
k
+ A
j
_
i
j k
_
Bu e sitlikler daha nceki tart smalarmzda grd gmz e sitliklerdir. Grld g zere
ikinci tip Cristoffel sembollerinin; genelle stirilmi s koordinat sisteminde te getsel baz
vektrlerindeki de gi simin normal baz vektrleri zerindeki izd sm iken; normal
baz vektrlerdeki de gi simin te getsel baz vektrler zerindeki izd smnn negatif
i saretlisi oldu gu sylenebilir. Yani kovaryant trevdeki ikinci terim koordinat e gri-
leri boyunca baz vektrnn de gi simini verirken ilk terim tensrn koordinat e grileri
boyunca de gi simini verir.
Denklem (2.86) ve Denklem (2.87) deki trevleri alnan baz vektrleri aras ili ski;

E
i

E
j
=
j
i
47
dir.

x
k
(

E
i

E
j
) =

E
i
x
k

E
j
+

E
j
x
k

E
i
= 0
veya

E
i
x
k

E
j
=

E
j
x
k

E
i
Bylece Denklem (2.86) daki e sitlik
A
i,k
=
A
i
x
k
A
j

E
j

E
i
x
k
(3.91)
halini alr.Denklem (2.88)deki ilk e sitli gi yazar isek;

E
j
x
k
=
_
m
j k
_
g
im

E
i
= [jk, i]

E
i
olur ve devamnda

E
j
x
k

E
m
=
_
i
j k
_

E
i

E
m
=
_
i
j k
_

m
i
=
_
m
j k
_
(3.92)
ve

E
j
x
k

E
m
= [jk, i]

E
i

E
m
= [jk, i]
i
m
= [jk, m]
Bir

A vektrnn kontravaryant bile senler cinsinden yazlmas durumunda diferan-
siyelinin
d

A =

A
x
k
dx
k
=
_
A
j

E
j
x
k
+
A
j
x
k

E
j
_
dx
k
=
_
A
j
_
i
j k
_

E
i
+
A
j
x
k

E
j
_
dx
k
(3.93)
=
_
A
m
_
j
m k
_
+
A
j
x
k
_

E
j
dx
k
= A
j
,k
dx
k

E
j
oldu gunu syleyebiliriz. Benzer biimde

A vektr kovaryant bile senler cinsinden yazld g


durumda da diferansiyelinin;
d

A = A
j,k
dx
k

E
j
(3.94)
oldu gunu yazabiliriz.
48
Ricci Teoremi
Riici Teoremi metrik tensrn kovaryant trevinin sfr oldu gunu syler.

Ispat:
g
ik,l
=
g
ik
x
l

_
m
k l
_
g
im

_
m
i l
_
g
mk
=
g
ik
x
l
[kl, i] [il, k]
=
g
ik
x
l

1
2
_
g
ki
x
l
+
g
li
x
k

g
kl
x
i
_

1
2
_
g
ik
x
l
+
g
lk
x
i

g
il
x
k
_
= 0
3.4 Skaler ve Vektr Niceliklerin Tensr Gsterimi
Baz vektr ba gntlarn tensr e sitlikleriyle belirtmek ve baz tensr e sitliklerini vek-
trel i slemlerde kullanma amacyla bu blmde baz operatr ve i slemleri tart stk.
3.4.1 Gradyan
= (x
1
, x
2
, , x
N
) bir x
i
, i = 1, 2, , N koordinatlarna ba gl skaler fonksiyon
olsun. Bu skaler vektrn gradyan kovaryant bir vektr olarak

,i
=

x
i
, i = 1, , N (3.95)
gibi tanmlanr. Gradyann kontravaryant formu ise;
g
im

,m
(3.96)
biimindedir. Belirtilmelidir ki C
i
= g
im

,m
, i = 1, 2, 3 otogonal koordinat sisteminde
gradyann tensr bile senleriyse;
C
i
= g
11

,1
C
i
= g
22

,2
C
i
= g
33

,3
yazabiliriz. Ortogonal koordinat sisteminde g
ii
= 1/h
2
i
oldu gunu belirtmi stik. E ger
tensr bile senleri ziksel bile senler seklinde yazar isek;
C(1) =
1
h
1

x
1
, C(2) =
1
h
2

x
2
, C(3) =
1
h
3

x
3
49
3.4.2 Diverjans
Bir A
r
kontravaryant tensrnn diverjansn belirlemek iin x
k
ya gre kovaryant
trevi alnr ve ksaltma i slemi uygulanr.
div A
r
= A
r
,r
(3.97)
Kontravaryant bir tensrn kovaryant trevi tanm
A
r
,k
=
A
r
x
k
+ A
m
_
r
m k
_
seklindedir. r ve k indisleri ksaltlrsa;
A
r
,r
=
A
r
x
r
+
1

g
(

g
x
m
A
m
A
r
,r
=
1

g
_

g
A
r
x
r
+
1

g
(

g
x
m
A
m
_
(3.98)
A
r
,r
=
1

x
k
(

gA
r
)
Diverjansn bir ba ska formu elde edilecektir.
3.4.3 Rotasyonel
Bir

A vektrnn rotasyoneli olan

C vektrnn(

C = curl

A) kontravaryant bile senleri;
C
i
=
ijk
A
k,j
3.4.4 Laplasyen

2
U laplasyeninin kontravaryant bile senleri;

2
U = g
ij
U
,ij
=
_
g
ij
U
,i
_
,j
=
_
g
ij
U
x
i
_
,j
(3.99)
50
dir.Bu e sitli gi geni sletirsek;

2
U =

x
j
_
g
ij
U
x
i
_
+ g
im
U
x
i
_
j
m j
_

2
U =
1

g
_

g

x
j
_
g
ij
U
x
i
_
+

g
x
j
g
im
U
x
i
_
(3.100)

2
U =
1

x
j
_

gg
ij
U
x
i
_
olacaktr.
A sa gda baz vektr niceliklerin tensr notasyonlarn ieren bir tablo bulunmaktadr.
VEKTR GENELLE ST

IR

ILM

I S KARTEZYEN
TENSR TENSR

A A
i
veya A
i
A
i

A.

B A
i
B
i
= g
ij
A
i
B
j
= A
i
B
i
= g
ij
A
i
B
j
A
i
B
i

C =

A

B C
i
=
1

g
e
ijk
A
j
B
k
C
i
= e
ijk
A
j
A
k
= grad g
im

,m

,i
=

x
i

A = div

A g
mn
A
m,n
= A
r
,r
=
1

x
r
(

gA
r
) A
i,i
=
A
i
x
i


A = curl

A C
i
=
ijk
A
k,j
C
i
= e
ijk
A
k
x
j

2
U g
mn
U
,mn
=
1

x
j
_

gg
ij U
x
i
_

x
i
_
U
x
i
_

C = (

A)

B C
i
= A
m
B
i
,m
C
i
= A
m
B
i
x
m

C =

A(

B) C
i
= A
i
B
j
,j
C
i
= A
m
B
m
x
m

C =
2

A C
i
= g
jm
A
i
,mj
veya C
i
= g
jm
A
i,mj
C
i
=

x
m
_
A
i
x
m
_
_

A
_
g
im
A
i

,m
A
i

,i

A
_
g
im
_
A
r
,r
_
,m

2
A
r
x
i
x
r


A
_

ijk
g
jm
(
kst
A
t,s
)
,m

2
A
j
x
j
x
i


2
A
i
x
j
x
j
51
Blm 4
Sonu
Bu al smada asl amalanan noktaya sene iindeki zaman darl g ve program yo gun-
lu gu nedeniyle ula slamad. Ancak alan formalizmini tart sabilecek ve anlayabilecek
matematiksel altyap tart slarak greli olmayan kuantum mekani gi ve tensr analizi
kavranm str. Dirac ve Heisenberg notasyonlar ve dalga vektrleri, operatrler ve zel-
likleri al slarak greli olmayan kuantumkuramnn matematiksel altyaps al slm str.
Bir di ger altyapsal inceleme olarak ise ortogonal ve ortonormal olmayan (E grisel) uza-
ylarda vektrel ve tensrel niceliklerle nasl i slem yapld g konusu zerinde durulmu s
tensrlerin kovaryant trevleri ve geometrik yorumu da al slm str. Bylece Klein-
Gordon ve Dirac denklemlerinin zlmesi iin altyapsal eksiklik giderilmi stir. Bun-
dan sonraki ama bahsi geen denklemlerin zmn ve daha genel olarak e grisel
uzaylarda kuantum alan formalizmi zerine tart smalar ve al smalar tamamlamak-
tr.
52
Kaynaka
[1] Quantum Mechanics: An Introduction - Walter Greiner - 4th Edition by Springer
ISBN: 3-540-67458-6
[2] Quantum Mechanics Volume 1 - Claude Cohen, Tannoudji, Bernard Diu, Franck
Lalo - .th Edition by Wiley-Interscience ISBN: 0471569526
[3] Introduction to Tensor Calculus and Continuum Mechanics - J.H Heinbockel - De-
partment of Mathematics and Statistics Old Dominion University
53

You might also like