İşgücü Piyasası ÖİK

ISBN 975 19 4011-7 (basl nsha)
Bu alma Devlet Planlama Tekilatnn grlerini yanstmaz. Sorumluluu yazarna aittir. Yayn ve referans olarak kullanlmas Devlet Planlama Tekilatnn iznini gerektirmez; nternet adresi belirtilerek yayn ve referans olarak kullanlabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/ adresindedir.
Bu yayn 750 adet baslmtr. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyas retilmitir
NSZ
Dokuzuncu Kalknma Plan (2007-2013), Trkiye Byk Millet Meclisince 28 Haziran 2006 tarihinde kabul edilmitir. Plan, kresellemenin her alanda etkili olduu, bireyler, kurumlar ve uluslar iin frsat ve risklerin artt bir dnemde Trkiye'nin kalknma abalarn btncl bir ereveye kavuturan temel bir strateji dokmandr. Toplumun tamamn ilgilendiren kalknma planlar, gerek hazrlk gerekse uygulama aamasnda, ilgili tm kesimlerin katksn ve sahiplenmesini gerektirmektedir. Kalknma planlamas alannda lkemizin katlmc ve demokratik bir planlama deneyimi bulunmaktadr. zel htisas Komisyonlar, bu deneyim iinde kurumsallam bir katlmclk mekanizmas olarak n plana kmaktadr. Kamu, zel kesim, niversite ve sivil toplum kurulular temsilcilerinin katlm ile oluturulan zel htisas Komisyonlar, 2007-2013 dnemini kapsayan Dokuzuncu Plan hazrlklarnda da son derece nemli bir ilev grmtr. Bu balamda, 5 Temmuz 2005 tarihinde 2005/18 sayl Babakanlk Genelgesiyle balatlan almalar erevesinde geni bir konu yelpazesini kapsayacak biimde toplam 57 zel htisas Komisyonu oluturulmu, alt komisyonlarla birlikte bu say 66'ya ulamtr. Bu komisyonlarda toplam 2252 katlmc grev yapmtr. Komisyonlarn oluturulmasnda ise lkemizin kalknma gndemini yakndan ilgilendiren temel konular belirleyici olmutur. zel htisas Komisyonlarnda yaplan tartmalar ve retilen fikirler, planlarn hazrlanmasna k tutmakta ve plan metnine yanstlmaktadr. Ayrca, bu kapsamda ortaya kan raporlar birer referans dokman olarak, eitli alt lekli planlama, politika gelitirme ve aratrma ihtiyalarna da cevap vermektedir. Bu anlamda, zel htisas Komisyonu raporlar sadece plana katkda bulunmamakta, mstakil olarak da baslan ve eitli kesimlerin istifadesine sunulan birer kaynak nitelii tamaktadr. Sahip olduklar birikimi katlmc bir ortamda toplumun genel yarar iin zveriyle paylaan Komisyon yelerinin, lkemizin kalknma srecine nemli katklar verdikleri inancyla, emei geen herkese Tekilatm adna kranlarm sunar, zel htisas Komisyonu raporlarnn ve raporlarn nda hazrlanan Dokuzuncu Plann lkemiz iin hayrl olmasn temenni ederim.
Dokuzuncu Kalknma Plan
gc Piyasas zel htisas Komisyonu Raporu
KATILIMCI LSTES
BAKAN - DR. NECDET KENAR KOORDNATR - DLEK OKKALI ANALMI DPT RAPORTR - SNEM APAR RAPORTR YRD. DO. DR. YCEL UYANIK RAPORTR - DR. NECDET KENAR MODERATR - LGEN ERFEKEN MODERATR YRD. - ALPER ARI YILMAZ ABDLKADR YANC ABDLVAHT ERGN AHMET AAR DR. AL GR ARF HAKAN YETER AYNUR GNE BAHAETTN GLGR CENGZ DELBA DDEM SEZER EBRU DCLE EKREM YILDIZ ENS BADADOLU ERCAN DANSUK ERCMENT IIK PROF. DR. EYP SBR FATMA KARAKO FERHAT LTER GLAY ASLANTEPE GLAY ETN YRD. DO. DR. HAKAN ERCAN HALS KIRAL HALT SUMEZ LYAS ELKOLU PROF. DR. NSAN TUNALI KADR EK KASIM AFN PROF. DR. KUVVET LORDOLU MESS ETM VAKFI DPT DPT GAZ NVERSTES MESS ETM VAKFI DPT DPT KUR BRO-MEMUR SEN TOBB MSAD ABGS SGB DPT SGB TK TSAD SGB TRK- DPT SGB KAMU - SEN KADININ STATS GENEL MDRL TSK ILO KOSGEB ODT MALYE BAKANLII MLL PRODKTVTE MERKEZ DPT KO NVERSTES MEMUR - SEN SGB MARMARA NVERSTESS
http://ekutup.dpt.gov.tr/isgucu/ik662.pdf
M.NAL ER MEHMET ERDOAN MERYEM DN PROF. DR. MUSTAFA AYKA DO. DR. NAC GNDOAN NAMIK ATA OSMAN AKKU OSMAN ATAMER OSMAN NUR EEN ZTRK TRKDOAN PERHAN SARI DR. SEYHAN ERDODU SBEL RKEY SNAN GERGN SLEYMAN ERYT AHN SERM ZEHRA KAYA
T.C. MERKEZ BANKASI SHEK DPT MARMARA NVERSTES ANADOLU NVERSTES KUR MEB DEVLET PERSONEL BAKANLII YK KESK DSK ANKARA NVERSTES YK ZRLLER DARES BAKANLII KAMU - HAK - TESK
NDEKLER Sayfa No NDEKLER............................................................................................................................ i TABLOLAR..............................................................................................................................iii EKLLER ................................................................................................................................. v 1. GR ..................................................................................................................................... 1 2. DURUM ANALZ................................................................................................................ 4 2.1. Dnyada, OECD ve AB lkelerinde Genel Durum ve Eilimler................................... 4 2.1.1. Kresel stihdam: Genel Durum ve Eilimler.......................................................... 4 2.1.2. OECD ve AB lkelerinde stihdam Gelimeleri ..................................................... 8 2.1.3. Kresel Eilim stihdamsz Byme mi?............................................................... 14 2.2. Dnyadan Baarl Uygulama rnekleri ....................................................................... 16 2.2.1. rlanda.................................................................................................................... 16 2.2.2. talya...................................................................................................................... 17 2.2.3. Macaristan ............................................................................................................. 18 2.2.4. Hollanda ................................................................................................................ 18 2.2.5. Danimarka ............................................................................................................. 20 2.2.6. Kore....................................................................................................................... 21 2.3. Trkiyede Gemie Dnk Deerlendirme ve karlan Dersler................................ 22 2.3.1. Demografik Yap.................................................................................................... 22 2.3.2. Ekonomik Arka Plan .............................................................................................. 25 2.3.3. gc Piyasas ....................................................................................................... 30 2.3.4. gcne Katlm .................................................................................................... 32 2.3.5. stihdam.................................................................................................................. 34 2.3.5.1. Kamu stihdam ............................................................................................... 38 2.3.5.2. ocuk stihdam .............................................................................................. 40 2.3.6. sizlik .................................................................................................................. 42 2.3.7. Kaytd stihdam ................................................................................................ 47 2.3.8. gc Piyasas ile Eitim likisi ........................................................................ 49 2.3.9. Blgesel Farkllklar............................................................................................. 56 2.3.10. Dezavantajl Gruplar ............................................................................................ 59 2.3.11. gc Maliyetleri ................................................................................................ 61 2.3.12. Brokratik lemler .............................................................................................. 62 2.3.13. gc Piyasas Politikalar .................................................................................. 62 2.3.14. Esnek alma Biimleri...................................................................................... 68 2.3.15. Teknolojik Deiime Uyum ................................................................................. 70 2.4. Uluslar Aras Mukayeseli Olarak Trkiye in Temel Gstergeler .............................. 71 2.5. Uluslar Aras Ykmllkler ve Taahhtler................................................................. 73 2.5.1. Uluslar Aras alma rgt (ILO)...................................................................... 73 2.5.2. Birlemi Milletler (BM)........................................................................................ 73 2.5.3.Avrupa Konseyi....................................................................................................... 74 2.6. lgili Taraflar ve Rolleri ................................................................................................ 75 2.6.1. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl.................................................................. 75 2.6.2. Trkiye Kurumu (KUR) ................................................................................. 76 2.6.3. Trkiye statistik Kurumu (TK)......................................................................... 77
2.6.4. Devlet Planlama Tekilat (DPT) ........................................................................... 78 2.6.5. Milli Eitim Bakanl (MEB) ............................................................................... 78 2.6.6. Devlet Personel Bakanl .................................................................................... 78 2.6.7. Dier Kamu Kurulular......................................................................................... 79 2.6.8. Sosyal Taraflar ....................................................................................................... 79 2.6.9. Sivil Toplum Kurulular ve Meslek rgtleri ...................................................... 79 2.6.10. Dier Kurum ve Kurulular.................................................................................. 79 2.7. gc Piyasasnn Gl ve Zayf Ynleri................................................................... 80 3. ABYE KATILIM SRECNN ETKLER ...................................................................... 83 3.1. gc Piyasas ve stihdam Konusunda AB Mktesebat............................................ 83 3.1.1. Avrupa stihdam Stratejisi...................................................................................... 83 3.1.2. stihdama likin AB Mktesebat.......................................................................... 84 3.1.3. Lksemburg Sreci ................................................................................................ 85 3.1.4. Lizbon Stratejisi ..................................................................................................... 86 3.1.5. Btnlemi stihdam Rehberleri ........................................................................... 87 3.2 . AB Mktesebatna Uyumun Mevcut Dzeyi ............................................................... 89 3.2.1. Mktesebata Uyum Dzeyi.................................................................................... 89 3.2.2. Sosyal Politika Alanndaki Topluluk Stratejileri ve Trkiyenin Katlm ............ 92 3.2.2.1. Trkiyenin Avrupa stihdam Stratejisine Dahil Olma almalar .............. 92 3.2.2.2. Yoksulluk ve Sosyal Dlanma ile Mcadele Stratejisine Dahil Olma almalar ................................................................................................................... 93 3.2.2.3. gc Piyasas Topluluk Programlar ve Trkiyenin Katlm ..................... 93 3.3. Tam Olarak Uyum Salanmas Halinde Beklenen Etkiler............................................ 94 4. GELECEE DNK STRATEJ....................................................................................... 98 4.1. 2013 Vizyonu ................................................................................................................ 98 4.2. Vizyona Dnk Temel Ama ve Politikalar ................................................................. 98 4.3. Temel Ama ve Politikalara Dnk celikler ve Tedbirler ......................................... 99 5. UYGULAMA STRATEJLER......................................................................................... 102 5.1. Mevzuat Dzenlemeleri .............................................................................................. 102 5.2. Kurumsal Dzenlemeler.............................................................................................. 104 5.3. Mali Kaynaklar............................................................................................................ 105 5.3.1..Avrupa Birlii Kaynaklar.................................................................................... 105 5.3.2. Dnya Bankas Kredileri...................................................................................... 107 5.3.3. sizik Sigortas Fonu ........................................................................................... 107 5.4. nsan Kaynaklar ......................................................................................................... 107 6. SONU VE GENEL DEERLENDRME....................................................................... 110 6.1. Temel Ama ve Politikalar le ncelik ve Tedbirlerin Gelime Eksenleri Baznda Tasnifi................................................................................................................................. 113 KAYNAKA ......................................................................................................................... 121 EK: SOSYAL POLTKA VE STHDAM ALANINDA MEVZUAT UYUMUNDA DKKATE ALINAN DREKTFLER ................................................................................... 123
ii
TABLOLAR Sayfa No Tablo 1: Dnyada siz Says.................................................................................................... 4 Tablo 2: gc Piyasas Gstergeleri........................................................................................ 5 Tablo 3: Gnlk 1 ABD $ ve 2 ABD $ Kazananlarn Toplam stihdamdaki Pay * ................. 6 Tablo 4: OECD lkelerinde Reel GSYH Byme Hz........................................................... 9 Tablo 5: OECD lkelerinde stihdam...................................................................................... 10 Tablo 6: OECD lkelerinde sizlik Oranlar.......................................................................... 11 Tablo 7: ABDde Yllk Ortalama stihdam ve Verimlilik Art Oranlar............................... 12 Tablo 8: Ya Gruplarna Gre Nfus Projeksiyonlar.............................................................. 23 Tablo 9: Trkiyede alma andaki Nfusun Ya Gruplarna Gre Oransal Dalm..24 Tablo 10: ehir ve Ky Nfusu................................................................................................ 25 Tablo 11: Byme Hzlar........................................................................................................ 27 Tablo 12: retim Faktrleri Art Hzlar ................................................................................ 28 Tablo 13. retim Faktrlerinin Bymeye Katklar............................................................... 30 Tablo 14: Yurtii gc Piyasasnda Gelimeler .................................................................... 31 Tablo 15: gcne Katlma Oran (15-64 Ya)....................................................................... 32 Tablo 16: Kent-Kr ve Cinsiyet Ayrmnda gcne Katlma Oran ...................................... 32 Tablo 17: stihdam Oran (15-64 Ya) ..................................................................................... 34 Tablo 18: Kent-Kr ve Cinsiyet Ayrmnda stihdam Oran .................................................... 34 Tablo 19: stihdamn Sektrel Dalm................................................................................... 35 Tablo 20: stihdamn Sektrel Dalm................................................................................... 36 Tablo 21: stihdam Edilenlerin Meslekteki Mevkiine Gre Durumu ...................................... 36 Tablo 22: yeri Bykl ve Ekonomik Faaliyete Gre stihdam, 2004 ............................. 38 Tablo 23: Kamu Kurum ve Kurulularnda alan Memur ve i Saylar.......................... 39 Tablo 24: Baz lkelerde Toplam stihdam erisinde Kamu stihdamnn Pay .................... 40 Tablo 25: Yllar tibariyle ocuk gc (12-17 ya) .............................................................. 41 Tablo 26: sizlik Oran........................................................................................................... 42 Tablo 27: Tarm D sizlik Oran ve Genel sizlik Oran ................................................... 43 Tablo 28: Kent-Kr ve Cinsiyet Ayrmnda sizlik Oran....................................................... 43 Tablo 29: Ya Gruplarna Gre sizlik Oran ......................................................................... 44 Tablo 30: AB ve Trkiyede Gen sizlik (2004)................................................................... 45 Tablo 31: Uzun Sreli sizlik.................................................................................................. 46 Tablo 32: Kaytd stihdam.................................................................................................... 47 Tablo 33: stihdam Edilenlerin Sosyal Gvenlik Kurulularna Kaytllk Durumu (2004).... 48 Tablo 34: gcnn Eitim Dzeyi, 2004 .............................................................................. 49 Tablo 35: PISA Aratrmasna Gre Trkiyenin Durumu...................................................... 50 Tablo 36: Orta retimde Okullama Oranlar........................................................................ 51 Tablo 37: Yksekretimde Okullama Oranlar .................................................................... 52 Tablo 38: statistiki Blge Snflamas Dzey 2'ye (26 Blge) Gre gc Durumu, 2004... 58 Tablo 39: Aktif gc Piyasas Politikalarna Yaplan Kamu Harcamalarnn Gayri Safi Yurtii Haslaya Oran (AB-15)....................................................................................... 65 Tablo 40: zel stihdam Brolarnn Eitim Dzeylerine Gre Faaliyetleri (2004) ............... 67 Tablo 41: zel stihdam Brolarna Bavuru ve e Yerletirmelerin Ya Gruplarna Gre Dalm............................................................................................................................ 67
iii
Tablo 42: 2004 Yl Haziran Ay le 2005 Yl Eyll Ay Sonu tibariyle zel stihdam Brolarnca e Yerletirilenlerin ve Bavuru Saylarnn Dalm ................................ 67 Tablo 43: zel stihdam Brolarnn Saylar ve ller tibaryla Dalm............................... 68 Tablo 44: Ksmi Zamanl stihdamn Toplam stihdam erisindeki Pay............................... 68 Tablo 45: Ksmi Zamanl alma ve Dalm ...................................................................... 69 Tablo 46: Ksmi Zamanl alanlar inde Kadnlarn Oran................................................. 70 Tablo 47: Uluslar Aras Temel Gstergeler (2004) ................................................................ 72 Tablo 48: Lizbon ve Stockholm stihdam Hedefleri................................................................ 86
iv
EKLLER Sayfa No ekil 1: ABD malat Sanayi stihdam, (1995-2005, Kasm Aylar)........................................13 ekil 2: ABD Hizmetler Sektr stihdam (1995-2005, Kasm Aylar)..................................13 ekil 3: sve GSYH (milli gelir), stihdam, Verimlilik, 1994-2005, (1994=100).................15 ekil 4: rlanda GSYH (milli gelir), stihdam, Verimlilik, 1994-2005, (1994=100)..............16 ekil 5: Trkiyede Nfusun ehir ve Kyler Arasndaki Dalm ........................................25 ekil 6: Byme Rakamlar (1970-2005)................................................................................26 ekil 7: Trkiyede Enflasyon ve Byme Eilimleri (1983-2004).........................................28 ekil 8: malat Sanayinde retim, stihdam ve Verimlilik Endeksi, 1988-2004 (1997=100) 29 ekil 9: Nfus Gruplar tibaryla Nfus Projeksiyonu..........................................................108 ekil 10: Okur-yazar Oranlar.................................................................................................109 ekil 11: Eitim Gruplar tibaryla Nfus Projeksiyonlar....................................................109
1. GR Cumhuriyetin kuruluundan itibaren planl ekonomiyi benimsemi olan Trkiye, kalknma planlaryla ekonomisini ve sosyal yapsn dzenleyen bir lkedir. lkemizde beer yl olan kalknma plan sresi Dokuzuncu karlmtr. sizlik lkemizde ve dnyada en nemli sorun olarak gndemin ilk sralarnda yeralmaktadr. Gelimilik fark gzetmeksizin hemen her lke, isizlik ve neden olduu sosyal sorunlarla artk daha sk karlamaktadr. sizlikle mcadelede bilinen en etkin yol ekonomik bymedir. Ancak 2001-2003 yllarnda Trkiyede ve dnyada istihdamsz byme sreci yaanmtr. Bu srete dnyada zellikle imalat sanayinde retim artarken, istihdam artmam, hatta bir ok lkede azalmtr. 2001-2003 dnemdeki byme daha ok verimlilik art kaynakldr. stihdamsz byme artan kresel rekabetin bir sonucu olmutur. Kresel rekabet, firmalar daha az istihdamla daha ok retmenin yollarn aramaya zorlamtr. Ancak istihdamn ekonomik boyutunun yannda sosyal boyutunun da olduu unutulmamaldr. sizlik, ekonomik sonular yan sra toplumsal bir sorundur. sizlik gelir yoksunluu nedeniyle bir ynyle yoksullua yol aarken, dier ynyle bireyler zerindeki olumsuz sosyal-psikolojik etkileriyle sosyal dlanmaya neden olmaktadr. stihdam retim ve gelir yaratma yannda, sosyal btnlemenin en nemli aracdr. Sadece geinebilmek iin deil, toplumun bir paras olabilmek, kendine sayg, gven ve gelecek iin i gereklidir. olmadan temel alma haklarndan, sosyal gvenlikten, sosyal diyalogdan bahsedilemez. stihdamla ekonomik byme arasndaki nedensellik ilikisi tek ynl deildir. Yani sadece ekonomik byme istihdam yaratmaz; istihdam da ekonomik bymeyi artrr. stihdam ekonomik, sosyal ve politik istikrarn en nemli unsurudur. Sosyal ve politik istikrar ise bir lkede byme, yatrm ve retim art iin temel neme sahiptir. Bugn dnyada rnekleri grld zere, yksek isizlik oranlar sosyal huzursuzluklara, kentlerde iddet eylemlerine, anariye, sosyal patlamalara yol amakta, bu da yatrm ve i kurmak iin uygun ortam zedelemektedir. stihdam ile ekonomik byme ve sosyal btnleme arasnda ok gl bir iliki vardr. Ekonomi politikalar ve sosyal politikalar belirlenirken istihdam, bu politikalarn merkezine konulmaldr. Kalknma Planndan itibaren yedi yla
sizlikle mcadelede ekonomi politikalarnn yan sra bata insan kaynaklarnn gelitirilmesi olmak zere dier aktif politikalara da nem verilmelidir. yaratan, giriimcilii ve yaratc gelitiren, istihdam cezalandrmayan, eitim, mesleki eitim ve yaam boyu renme ile igcnn istihdam edilebilirliini artran, kresel rekabette karlatrmal stnlkleri ne karan, istihdam dostu politikalar nmzdeki dnemde daha da nem kazanacaktr. gc piyasasnda arzn karlanabilecei yeterli talebin yaratlamamas, igcne her gn yeni katlmlarn olduu gen nfusa sahip lkemizde bu problemi daha da arlatrmaktadr. zellikle istihdamn sektrel dalmndaki dengesizlik isizlikle mcadelede kkl yapsal deiimlerin gerekliliini ortaya koymaktadr. Gelimi lkelere bakldnda tarmn en az istihdam yaratt, ardndan sanayi ve hizmetler sektr istihdamnn geldii bir yap ile karlalmaktadr. Trkiyede ise istihdam younluu srasyla hizmetler, tarm ve sanayi sektrlerindedir. Sanayi istihdam dnyada nemini hala korusa da, kresel yap gerei; hizmetler, biliim, mikro elektronik, nanoteknoloji ve bioteknoloji gibi sektrler istihdamda nemli roller oynamaya balamlardr. Bu sre dnyayla btnleen Trkiyedeki istihdam yapsnn da deiimini zorunlu klmaktadr. Gen nfusunun varlndan vnen Trkiyenin bu nfusu aktif hale geirebilecek hedef ve planlara ihtiyac bulunmaktadr. Trkiyede son yllarda gerek ekonomik gerekse sosyal olarak nemli mesafeler kaydedilmitir. yasasnn deitirilmesi ve esnek alma ilikilerinin getirilmesi, sosyal gvenlik konusunda ilerlemelerin kaydedilmesi, e-devlet uygulamalar ve bu srete brokratik ilemlerin azaltlmas iin sarf edilen abalar, eitime verilen nemin artrlmas gibi hususular olumlu gelimelerdir. nmzdeki dnemde de zellikle eitime verilen nemin giderek artrlmas yoluyla igcnn nitelikli hale getirilmesi ve isizliin azaltlmas hedeflenmektedir. Bunun iin gelimi lke tecrbeleri kullanlarak eitli yapsal dzenlemelere gidilmektedir. Hla birok yeni dzenlemeye ihtiya duyulmasna ramen, bir nceki plan dneminde belirlenen hedeflerin neredeyse tmnn gereklemesi, bu plan dneminde belirlenen hedeflerin gerekletirilmesi asndan belirli bir altyap ve kltrn yerletiini gstermektedir. Bu nedenle Dokuzuncu Kalknma Plan erevesinde zellikle eitim konusunda belirlenen hedeflerin gereklemesi Trkiyenin igc piyasasnn gelecei iin olduka nemli etkiler douracaktr. Yatrmn ve istihdamn kolaylatrlmas, yeni istihdam alanlarnn oluturulmas, alma ilikilerinde esneklemenin gvence ile
birlikte salanmas ve igcnn resmi eitimden balayan bir srete kaliteli ve nitelikli olarak yetitirilmesi srekli eitimin desteklendii aktif igc politikalarnn yrtlmesi ile Trkiyenin bugnden daha gelimi bir lke olmas planlanmaktadr. Bu rapor planlamann zel olarak igc piyasas boyutunu iermektedir. Bu erevede raporda, dnyada ve Trkiyedeki mevcut durum, baarl lke uygulama rnekleri, Trkiyede gemie dnk deerlendirmeler ve karlan dersler, uluslararas mukayeseli olarak Trkiye iin temel gstergeler, uluslararas ykmllk ve taahhtler, ilgili taraflarn rolleri, igc piyasas ve istihdam konusunda AB mktesebat ve Trkiyenin uyum dzeyi ile gelecee dnk uygulama stratejileri yer almaktadr.
2. DURUM ANALZ 2.1. Dnyada, OECD ve AB lkelerinde Genel Durum ve Eilimler 2.1.1 Kresel stihdam: Genel Durum ve Eilimler 2004 yl kresel istihdam performans asndan son 10 yln en iyi yllarndan biri olarak hatrlanacaktr. 2001 ylnda balayan kresel ekonomik durgunluk 2003 ylndan itibaren yerini ekonomik bymeye brakm, ancak bu ekonomik byme istihdama yansmamt. Bunun sonucu 2003te Dnyada isiz says 185,2 milyona, isizlik oran % 6,3e ykselmiti. 2004 ylnda Dnya ekonomisindeki %5 oranndaki yksek byme, 47,7 milyon ilave i yaratarak toplam istihdam %.1,7 orannda artrm ve isiz says 184,7 milyona dmtr. Bu d son on yl iinde 2000 ylndan sonraki ikinci dtr (Tablo1).
Tablo1: Dnyada siz Says (Milyon) Yllar Toplam Erkek Kadn 1994 140.3 82.8 57.5 1999 170.3 99.5 70.9 2001 174.3 102.8 71.5 2002 180.9 107.0 73.8 2003 185.2 110.0 75.2 2004 184.7 109.7 75.1
Kaynak : ILO, Global Employment Trends 2005.
Dnya isizlik oran 1994te % 5,5ten 2004 ylnda % 6,1 ykselmitir. Kresel isizlik son on ylda yaanan yksek ekonomik performansa ramen artmtr. 2001-2002 kresel ekonomik durgunlua ramen 1994-2004 dneminde Dnya ekonomisi yllk ortalama % 4,1 byme gstermitir (Tablo 2). Bu olduka iyi saylabilecek bymeye ramen isizlik art iki nedenden kaynaklanmtr. Bu nedenlerden ilki son on ylda ortalama yllk % 1,6 orannda artan igc, dieri ise verimliliktir. Son 10 ylda Dnya ekonomisi 430 milyon yeni i yaratmasna ramen Dnya igcnn 475 milyon kii artmas isiz saysn toplamda 45 milyon artrmtr.
Tablo 2: gc Piyasas Gstergeleri (Yzde)

Yllk gc Byme Oran 19942004 1,6 Yllk Milli Gelir Byme Oran 19942004 4,1
sizlik Oranlarnda Deiim Yllar Blge Dnya Gelimi Ekonomiler ve AB Merkez ve Dou Avrupa ve CIS Dou Asya Gney Dou Asya ve Pasifik Gney Asya Latin Amerika ve Fas Orta Dou ve Kuzey Afrika Sahra Alt Afrika 1999-2004
sizlik Oran 1994 2003 2004
Milli Gelir Byme Oran 2003 2004 2005
stihdam Oran 1994 2004
5,5
6,3
6,1
3,9
5,0
4,3
62,4
61,8
0,2
8,2
7,4
7,2
2,1
3,5
2,9
55,9
56,0
0,6
2,7
-1,9
6,5
8,4
8,3
7,0
7,4
6,1
56,5
51,6
-0,1
1,6
-0,2
2,5
3,3
3,3
7,9
8,3
6,8
78,2
76,4
1,3
8,1
0,8
4,1
6,5
6,4
4,8
5,7
5,3
66,8
66,7
2,4
4,3
0,8
4,0
4,8
4,7
6,9
6,3
6,5
56,2
56,1
2,2
5,8
-0,9
7,0
9,3
8,6
1,8
4,6
3,6
55,6
56
2,1
2,7
-0,2
12,4
11,7
11,7
5,9
4,8
4,6
43,9
47,3
3,4
4,0
0,3
9,8
10
10,1
3,5
4,4
5,6
65,5
65,6
2,7
3,3
Kaynak : ILO, Global Employment Report 2005.
Ekonomik bymenin istihdama yeterince yansmamasnn dier nedeni ise kresel igc verimliliindeki arttr. Son 10 ylda igc verimliliinin yllk ortalama art %1in zerinde olmutur. Artan kresel rekabet ve dnya ticaret hacmi, teknolojik gelimeler maliyetler zerine bask yaparak kresel igc verimliliini artrmaktadr. zellikle 20012003 dneminde Dnya istihdamsz byme sreci yaamtr. Son 10 ylda kresel eilim daha az igc ile daha ok retim ynndedir. Esasnda kresel igc verimlilii art olumlu bir gelimedir. Zira igc verimlilii ile iyi i (creti iyi, kaytl, iyi alma
koullarna sahip i) arasnda sk bir iliki vardr ve fakirlii azaltmann en etkin yolu verimli ilerin artrlmasdr. ILO verilerine gre 2004 ylnda Dnyada alan toplam 2,8 milyarn zerindeki igcnn yaklak yars kendisini ve ailesini geindirecek yeterli geliri kazanamam ve gnlk gelirleri 2 ABD$lk yoksulluk hattn geememitir. Hatta bunlarn arasnda 535 milyon kiinin gnlk kazanc mutlak yoksulluk snr olan 1 ABD$n altndadr (Tablo 3). Bu veriler sadece kresel istihdam artnn, yoksulluu azaltmaya yetmediini ayn zamanda yoksullukla mcadelede verimlilii yksek, iyi ilerin oaltlmasnn nemini gstermektedir.
Tablo 3: Gnlk 1 ABD $ ve 2 ABD $ Kazananlarn Toplam stihdamdaki Pay * Gnlk 1 $ Kazananlar (milyon) 611 621 551 569 581 569 561 563 531 550 535 Toplam stihdam inde 1 $ Kazananlarn pay (Yzde) 25,3 25,4 22,2 22,5 22,6 21,8 21,1 20,8 20,4 19,7 18,8 Gnlk 2 $ Kazananlar (milyon) 1.325 1.300 1.289 1.299 1.338 1.368 1.364 1.372. 1.382 1.387 1.382 Toplam stihdam inde 2 $ Kazananlarn pay (Yzde) 54,9 53,2 51,9 51,3 52,1 52,4 51,3 50,8 50,4 49,7 48,7
Yllar 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Kaynak : ILO, World Employment Report, 2004-05 * Yoksulluk snr olarak alnmtr.
Son 10 yllk dnemde sadece gelimi lkeler ve AB lkelerinde isizlik oranlar azalrken dier blgelerde artmtr (Tablo 2). Gelimi lkeler son 10 ylda isizlik orann %8,2den %7,2ye drmlerdir. Son on ylda isizlik oran en fazla artan lke grubu Gney Dou Asya lkeleri (%4.1den %6,4e) ile gei ekonomileri (%6,5ten %8,3e) olmutur. Bir dier igc piyasas gstergesi olan istihdam oran (istihdamda olanlar/15-64 ya)
asndan son 10 yllk gelime deerlendirildiinde, kresel istihdam orannn %62,4ten %61,8e dt grlmektedir. stihdam oran Ortadou ve Kuzey Afrika lkelerinde nemli bir art (%43,9dan %47,3e), gei ekonomilerinde ise nemli bir azal (%56,5ten %51,6ya) gstermi; dier blgelerde ise greli olarak az bir deiim gereklemitir (Tablo 2). Orta Dou ve Kuzey Afrika lkelerindeki istihdam oran art, bu blgede kadnlarn igc piyasasna giriindeki arttan kaynaklanmtr. Bu arta ramen bu blge kadn igcne katlm orannn en dk olduu blgedir. Gei ekonomilerindeki istihdam oran d ise gei dneminin ekonomik sanclar ve oklarnn istihdam daraltmas sonucu daha ok kiinin igc piyasasnn dna itilmesinden kaynaklanmtr (World Employment Report, 2004-05). Uluslararas alma rgt (ILO) nmzdeki dnemlerde Dnya igc piyasasn etkileyecek ve hkmetlerin, uluslar aras kurulularn ve sivil toplum rgtlerinin nemle izlemesi ve aktif olmas gereken 6 nemli unsuru vurgulamaktadr. 1 Bunlardan ilki Asya Depremi ve Tusunami felaketinin yaratt fakirlik ve isizlik ile Pakistan depreminin neden olduu ykmdr. kincisi, HIV/AIDS salgnnn yaratt igc kayplar ve bunun ekonomik ve sosyal etkileridir. 2005 ylnda alma andaki 3,2 milyon kiinin bu hastalktan ld tahmin edilmektedir. ncs, kresellemenin dnya iilerine getirdii frsatlardr. Bata tarm rnleri olmak zere gelimi ve gelimekte olan lkeler arasnda dnya ticaretini artracak politikalardaki gelimeler dnya iileri asndan olumlu sonular douracaktr. Yine tekstil sektrndeki kotalarn kaldrlmas ile bu sektrn daha ak ve rekabeti hale gelecek olmas kresellemenin igc piyasas asndan izlenmesi gereken bir dier boyutudur. Drdncs, imalat sanayi ve hizmet sektrnde gittike yaygnlaan d kaynak kullanm (outsourcing)dir. Gelimi lkelerin her geen gn gelimekte olan lkelere ynelik d kaynak kullanm faaliyetlerini artrmalar bu lkelerde istihdam artrmaktadr. Beincisi, artan kaytd sektr ve bu sektrdeki dk cretli sigortasz iler ve ktleen alma koullardr. nmzdeki dnemde formel sektrde iyi ilerin yaratlmas daha da nem kazanacaktr. Altncs artan gen isizlii ve bunun ekonomik ve sosyal etkileridir. Dnyann bir ok blgesinde nfusun yarsnn gen nfus olmas ve gen isizlik orannn toplam isizlik orannn iki kat olmas nmzdeki dnemlerde bu konunun nemini daha da artracaktr.
Global Employment Trends Brief, February, 2005.
2.1.2 OECD ve AB lkelerinde stihdam Gelimeleri 1992-2002 dneminde ortalama byme OECD lkelerinde %2,7; AB-15 lkelerinde 2,1dir (Tablo 4). Bu byme sz konusu dnemde OECD lkelerinde istihdam yllk binde 9,3, AB-15 lkeleri istihdamn yllk binde 7,6 orannda artrmtr (Tablo 5). Sz konusu istihdam artlarna ramen isizlik zellikle ABde nemli bir sorundur. 1992-2002 dnemi isizlik oran OECD ortalamas %6,8ken bu oran AB-15de % 9,1 olarak gereklemitir (Tablo 6). 2004 ylnda AB-15 isizlik oran %8,1 olarak gerekleirken genileme sonucu Birliin (AB-25) isizlik oran %9 olmutur. Avrupa Birliinin isizlik ortalamasn ykselten lkeler srasyla %19 ve %18,1 isizlik oranlaryla Polonya ve Slovakya olmutur.
Tablo 4: OECD lkelerinde Reel GSYH Byme Hz (Bir nceki dneme gre Yzde deiim) Toplam OECD Milli Geliri indeki Pay 2000 Kuzey Amerika Kanada Meksika Birleik Devletler Asya Japonya Kore Avrupa Avusturya Belika ek Cumhuriyeti Danimarka Finlandiya Fransa Almanya Yunanistan Maceristan zlanda rlanda talya Lksemburg Hollanda Norve Polonya Portekiz Slovak Cumhuriyeti spanya sve svire Trkiye ngiltere Okyanusya Avustralya Yeni Zelanda OECD Avrupa AB-15 Toplam OECD 3,2 3,3 36,2 12,2 2,8 0,8 1,0 0,6 0,6 0,5 5,7 7,6 0,7 0,5 0,0 0,4 5,3 0,1 1,6 0,6 1,5 0,7 0,2 3,0 0,9 0,8 1,7 5,5 1,8 0,3 40,2 34,4 100
Ortalama Ylk 1992-2002 2003 2004 3,6 2,7 3,2 1,0 5,6 2,2 2,0 2,0 2,3 3,3 2,0 1,3 2,8 3,1 3,1 7,9 1,6 4,8 2,7 3,4 4,4 2,4 4,6 2,8 2,6 1,3 2,9 3,0 3,9 3,7 2,3 2,2 2,7 2,0 1,4 3,0 1,5 3,1 0,8 1,3 3,7 0,7 2,5 0,5 -0,1 4,7 3,0 4,2 3,6 0,4 2,9 -0,9 0,4 3,8 -1,1 4,5 2,5 1,6 -0,3 5,8 2,2 3,6 3,3 1,3 0,9 2,1 2,8 4,4 4,4 2,6 4,6 2,0 2,7 4,0 2,4 3,4 2,3 1,0 4,2 4,0 5,2 4,9 1,0 4,5 1,4 2,9 5,3 1,0 5,5 2,7 3,0 1,7 8,9 3,1 2,9 4,4 2,5 2,0 3,4
Tahmin 2005 2006 2,8 4,0 3,6 1,5 4,3 1,9 1,3 4,1 2,4 2,2 1,4 1,2 2,8 3,6 6,2 5,3 -0,6 3,3 0,5 3,1 4,2 0,7 4,8 3,0 2,8 1,3 6,3 2,4 2,5 2,9 1,8 1,4 2,6 3,1 4,2 3,3 1,7 5,0 2,3 2,4 4,3 2,4 2,9 2,0 1,8 3,2 3,9 5,3 5,0 1,1 3,9 1,7 2,5 4,5 2,1 5,7 3,2 3,3 2,0 6,1 2,4 3,4 2,4 2,4 2,1 2,8
Kaynak: OECD Economic Outlook, No. 77, May 2005
Tablo 5: OECD lkelerinde stihdam (Yzde) stihdam Ortalama Ylk Art 1992/2002 2003 2004 1,9 2,6 1,4 -0,2 1,5 0,5 0,7 -0,3 0,4 0,7 1,0 0,2 0,6 -0,5 1,4 4,1 0,3 1,5 1,9 1,3 -0,9 0,8 * 2,4 0,1 0,4 0,9 0,9 1,9 2,3 0,7 0,8 2,3 1,1 0,9 -0,2 -0,1 0,1 0,1 -0,7 -1,1 -0,3 -0,2 -1,0 1,3 1,3 0,1 1,9 1,0 1,0 -0,4 -0,8 -1,2 -0,5 1,8 2,7 -0,2 -0,1 -0,9 0,9 2,3 2,3 0,1 0,3 1,0 1,8 3,9 1,1 0,2 1,9 1,0 0,7 -0,3 0,1 0,0 -0,1 0,3 2,8 -0,6 -0,5 3,0 1,5 1,2 -0,7 0,3 1,3 0,1 0,3 2,5 -0,4 0,2 0,3 0,9 1,9 3,4 0,7 0,8 Tahmin 2005 2006 1,2 2,0 1,6 0,4 1,3 0,9 0,3 0,2 0,3 0,6 0,3 0,6 1,2 0,5 1,6 1,4 0,0 1,3 -0,6 0,7 1,5 0,4 0,9 2,7 0,4 0,3 1,5 0,4 2,4 2,1 0,7 0,6 1,1 1,5 2,6 1,7 0,3 1,4 1,1 1,0 0,3 0,4 0,5 0,7 0,8 1,4 0,4 2,8 1,3 0,4 1,5 1,2 1,2 1,9 1,1 0,9 2,5 1,0 1,1 1,7 0,2 1,8 0,5 1,0 0,9
2003 (Bin kii) Kuzey Amerika Kanada Meksika Birleik Devletler Asya Japonya Kore Avrupa Avusturya Belika ek Cumhuriyeti Danimarka Finlandiya Fransa Almanya Yunanistan Macaristan zlanda rlanda talya Lksemburg Hollanda Norve Polonya Portekiz Slovak Cumhuriyeti spanya sve svire Trkiye ngiltere Okyanusya Avustralya Yeni Zelanda OECD Avrupa AB-15 Toplam OECD
Kaynak: OECD Economic Outlook, No. 77, May 2005. * Bilgi alnamamtr.
15.664 39.712 137.734 63.162 22.139 4.145 4.189 4.698 2.704 2.356 24.623 38..314 3.977 3.878 157 1.811 21.823 193 8.285 2.269 13.617 5.084 2.165 16.695 4.232 4.175 21.647 28.178 9.517 1.951 219.212 166.607 509.091
10
Tablo 6: OECD lkelerinde sizlik Oranlar (Yzde) sizlik Ortalama 1992-2002 2003 2004 Kuzey Amerika 9,0 Kanada 3,2 Meksika 5,4 Birleik Devletler Asya 3,8 Japonya 3,5 Kore Avrupa 5,2 Avusturya 8,4 Belika 6,0 ek Cumhuriyeti Danimarka 6,1 Finlandiya 12,5 10,8 Fransa Almanya 7,9 10,4 Yunanistan 8,7 Macaristan zlanda 3,6 rlanda 9,4 talya 10,8 Lksemburg 2,8 Hollanda 4,9 Norve 4,4 Polonya 14,4 Portekiz 5,5 * Slovak Cumhuriyeti spanya 14,6 sve 6,4 svire 3,3 Trkiye 7,7 ngiltere 7,4 Okyanusya 8,1 Avustralya 7,0 Yeni Zelanda 9,1 OECD Avrupa 9,1 AB-15 6,8 Toplam OECD Kaynak: OECD Economic Outlook, No. 77, May 2005. *Bilgi alnamamtr. 7,6 2,5 6,0 5,3 3,4 5,5 7,9 7,8 5,6 9,0 9,8 9,1 10,4 5,9 3,4 4,6 8,8 3,8 4,1 4,5 19,6 6,3 17,5 11,3 4,9 4,0 10,3 5,0 6,0 4,6 9,1 8,1 6,9 7,2 3,0 5,5 4,7 3,5 5,6 7,8 8,3 5,7 8,9 10,0 9,3 11,0 6,2 3,1 4,4 8,1 4,3 5,0 4,5 19,0 6,7 18,1 10,8 5,5 4,2 10,2 4,7 5,6 3,9 9,0 8,1 6,7 Tahmin 2005 2006 6,9 3,9 5,1 4,4 3,4 5,6 8,2 8,3 5,4 8,5 10,0 9,6 10,8 6,3 2,8 4,4 8,4 4,4 6,3 4,2 18,2 7,2 17,9 10,2 5,0 4,0 10,4 4,9 5,2 4,0 9,1 8,2 6,7 6,8 3,8 4,8 4,1 3,3 5,5 8,0 8,2 5,0 8,3 9,6 9,1 10,5 6,0 2,3 4,3 8,4 4,3 6,1 3,8 17,3 6,9 17,5 9,8 4,7 3,5 10,5 5,2 5,2 4,5 8,8 8,0 6,4
11
OECD haslas iinde %36,2lik payla en byk lke olan ABDnin; 1990l yllardaki hzl ve srekli byme ve istihdam art 2001 yl durgunluu ile hz kesmitir. 2003 ylnda ABD ekonomisi tekrar byme trendini yakalam, ancak istihdam art eski hzna ulaamamtr. Bunun temel nedeni artan igc verimlilii ile birlikte yaanan istihdamsz byme srecidir. 19701990 dneminde ABD ekonomisinin bymesinin %66sn istihdam art, %34n verimlilik art salamken, 19902000 dneminde bymenin %40 istihdamdan, %60 verimlilikten kaynaklanmtr. 2001-2005 dneminde ise bymenin %15i istihdam artndan %85i verimlilik artndan gelmitir (Tablo7). rnein, ABDde sanayi retimi artarken sanayi istihdam 2000-2005 dneminde 4,1 milyon kii, (%28,8 orannda) azalmtr.
2
1990l yllarda artan sanayi retimi karsnda sanayi istihdam
artmasa da en azndan istikrarl bir gelime gstermitir. Ancak 2001 yl durgunluunun balatt sre, ABDye tarihinin en hzl sanayi istihdam kaybn yaatmaktadr. Bunun temel nedeni imalat sanayinde artan verimliliktir. Eletirilen sanayi ithalat ve d ticaret a istihdam kaybnn ancak % 10luk ksmn aklamaktadr. 3 Buna karn hizmetler sektrnde ayn dnemde 5,5 milyon yeni i yaratlmtr (ekil 1-2). Sz konusu yapsal deiim Avrupada da yaanmaktadr. Son 25 yldr Avrupada tarm ve sanayide toplamda istihdam 15 milyon azalrken, hizmetler sektrnde 44 milyon yeni i yaratlmtr. OECDnin ve Dnyann ikinci byk ekonomisi Japonyada 1992-2002 dnemindeki ortalama yllk %1 lik byme oran, istihdamn azalmasna engel olamam ve Japonya toplamda %0,2lik bir istihdam azalmas yaamtr. nc byk ekonomi Almanyaya da ortalama yllk %1,3 byme oran yetmemi ve isizlik oran 1993te %7,7den 2004de %9,3e ykselmitir.
Tablo 7: ABDde Yllk Ortalama stihdam ve Verimlilik Art Oranlar 1970-1990 stihdam Verimlilik Byme 2.1 1.1 3.2 1990-2000 1.3 1.9 3.2 (Yzde) 2001-2005 0.4 2.5 2.8
Kaynak: ILO, (World Employment Report, 2005), EC (Employment in Europe 2005).
U.S. Department of Labor Bureau of Labor Statistics, http://www.bls.gov/schedule/archives/empsit_nr.htm Martin Neil Baily and Robert Z. Lawrence, What Happened to the Great US Job Machine? The Role of Trade and Offshoring, a Brookings Paper on Economic Activity, published in April 2005.
3
12
ekil 1: ABD malat Sanayi stihdam, (1995-2005, Kasm Aylar)

20000 19000 18000 17000 16000 15000 14000 13000 12000
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
Kaynak: U.S. Department of Labor Bureau of Labor Statistics, http://www.bls.gov/schedule/archives/empsit_nr.htm
ekil 2: ABD Hizmetler Sektr stihdam (1995-2005, Kasm Aylar)

115000 110000 105000 100000 95000 90000
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
Kaynak: U.S. Department of Labor Bureau of Labor Statistics, http://www.bls.gov/schedule/archives/empsit_nr.htm
OECD lkeleri iinde ABD dnda istihdam asndan rnek gsterilebilecek iyi performans swergileyen lkeler Kore, rlanda, spanya ve Finlandiyadr. Kore 1992-2002 dneminde ortalama %3 byme ile yllk ortalama %1,5 istihdam art salam ve bu performans ile isizlik orann doal oran kabul edilecek bir seviyede (%3,5) tutmutur. rlanda ise ayn dnemde %7,9 byme oran ile yllk ortalama %4,1 istihdam art baarsyla isizlik orann 1993te %15,6dan 2004te %4,4e drmtr. Bu iki lkenin baarl performanslar bir sonraki blmde incelenecektir. spanya ayn dnemde %2,8 byme oran, %2,4 istihdam art ile, 1993de %18,6 olan isizlik orann 2004te %10,8e drmtr. Finlandiya da yllk ortalama %3,3 byme ile 1993te %16,8 olan isizlik
13
2005
2005
orann 2004te %8,9a drmeyi baarmtr. Bu lkelerin yan sra ngiltere, Lksemburg, Hollanda, sve, Norve, talya ve Macaristann istihdam konusunda dier yelere gre 1992-2002 dneminde baarl bir performans sergiledii grlmektedir.
2.1.3. Kresel Eilim stihdamsz Byme mi?
2001 ekonomik durgunluu sonras yaanan istihdamsz byme sreci, verimlilik artnn istihdam olumsuz etkiledii tartmalarn asr sonra tekrar gndeme getirmitir. 4 Bilindii zere, sanayileme ile birlikte teknolojik yenilikler, retim srecini etkinletirerek daha az iiyle daha ok retimin yolunu amtr. Firmalar rekabet edebilmek iin emek youn retimlerden sermeye-teknoloji youn retim srecine gemek zorunda kalmlardr. Yaratc yok etme olarak tanmlanan bu sre, birok kiiyi iinden ederken ayn zamanda birok yeni iin yaratld bir sretir.
5
Teknoloji yeni rnler yaratmtr. Bu durum yeni
pazarlar, yeni firmalar ve yeni iler anlamna gelmitir. Keza yine teknolojide ve i srelerindeki yenilikler, retim maliyetini ve dolaysyla rn fiyatn ucuzlatarak pazarn genilemesini, retim artn ve ilave ilerin yaratlmasn salamtr. Verimlilik cretleri ykselterek alanlarn alm gcn artrarak ve mal ve hizmet talebi ile igc talebini artrmtr. Verimlilik devrimi olarak da tanmlanan bu srete verimsiz alan firmalar ardnda binlerce isiz brakarak piyasay terk ederken verimli reten firmalar onlarn yerini alarak isizlere istihdam salamtr. Sektrler de bu sreten etkilenmitir. Sanayileme sreci tarm istihdamn azaltarak igcn sanayi sektrne ekmitir. Tarm sektrnn istihdamdaki pay %90lardan gelimi lkelerde %2-4lere kadar gerilemitir. Sanayi sektr nce bu iten karl karak istihdam payn gelimi lkelerde %40lara kadar ykseltse de daha sonra kaybeden sektr olarak liderlii hizmetler sektrne brakmtr. Sonuta verimlilik devrimi ksa vadede isizlie neden olsa da, orta ve uzun vadede yok ettiinden daha fazla i yaratarak, toplamda istihdam art salamtr. Verimlilik devrimi istihdam artnn yannda toplumlarn refah dzeyini de ykseltmitir. Toplumlar yoksulluktan zenginlik ve refaha; iiler yksek cretli, gvenceli, iyi ilere ve yksek yaam kalitesine verimlilik sayesinde ulamlardr. Sanayi ve verimlilik devriminden sonra bilgi devrimi olarak tanmlanan iinde
4
1800li yllarda Sanayi Devrimi dneminde bir grup ngiliz ii makinelerin kendi yerlerini alaca ve isiz kalacaklar korkusuyla makinelere kar mcadele balatmt. 5 Yaratc yok etme creative destruction deyimini ilk olarak Avusturyal iktisat Joseph A. Schumpeter nl eseri Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokraside (1942) kullanmtr.
14
yaadmz srete kreselleme ve biliim teknolojilerindeki geliim dnyada tek ekonomi ve tek pazara geii hzlandrm, rekabeti iddetlendirmitir. Artan rekabetin getirdii ucuz, kaliteli ve istenilen zamanda ve miktarda retim anlay, firmalar daha ucuz retebilmek iin rn maliyetlerini ve zellikle de igc maliyetlerini azaltmaya yneltmitir. Daha az istihdamla daha ok retim ve imalat emee dayal olmaktan karp bilgiye dayal hale getirmek gnmzn moda kavramlar olmutur. Kresel dzeyde 1995-2002 aras sanayi istihdamnda 22 milyon i kaybna karn verimlilik sayesinde sanayi retimi %30 artmtr. Ksaca, bata ABD olmak zere tm lkelerde zellikle 2000li yllarda retim artnn ou verimlilikten gelmi, istihdamsz byme dnya genelinde ikyet edilen bir konu olmutur. rnein sve, son 10 ylda ortalama yllk %2,9 byme oran ile ekonomik byme asndan baarl bir lkedir. Ancak bymenin kayna verimliliktir. Sz konusu dnemde istihdam % 0,5 artarken verimlilik % 2,4 artmtr (ekil 3).
ekil 3: sve GSYH (milli gelir), stihdam, Verimlilik, 1994-2005, (1994=100)
150 140 130 120 110 100 90 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 GSYH
Kaynak: EC, Employment in Europe 2005.
stihdam
Verim lilik
Ancak bu genel eilimin istisnas olabilecek baar rnekleri de mevcuttur. Bunlarn banda uzak doudan in ve Hindistan, Avrupadan rlanda gelmektedir. in son 25 yldr yllk ortalama %9,6 byme hz ile gerek bir ekonomi mucizesi sergilemektedir. Bu bymenin arkasnda hem istihdam art hem de verimlilik art vardr. Keza, rlanda son on yldr ortalama %7,8 byme performans ile Avrupadan bir mucize rneidir. Son on ylda rlandann yllk ortalama istihdam art %4,2; verimlilik art %3,5dir. ekil 4, rlandann yksek bymesine istihdam ve verimlilik artnn birlikte katk yaptn gstermektedir.
15
ekil 4: rlanda GSYH (milli gelir), stihdam, Verimlilik, 1994-2005, (1994=100)

230 210 190 170 150 130 110 90 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Verim lilik 2003 2004 2005
GSYH
stihdam
Kaynak: EC, Employment in Europe 2005.
Ksaca, tarihsel geliime gre emekten tasarruf salayan teknolojiler ve i sreleri ilk bata baz ileri yok etmiler, fakat uzun dnemde toplamda daha ok iler yaratmlardr.
2.2. Dnyadan Baarl Uygulama rnekleri 2.2.1. rlanda 6 1980li yllarda rlanda, ekonomisi istikrarsz, borlar milli gelirinin zerine km, istihdam azalan, i hayat duraan bir lke konumundayd. rlandann hkmet, iveren ve ii kesimleri bu olumsuz gidii tersine evirmek ve ulusal ekonominin rekabet gcn gelitirerek fark yaratan bir kalknma hz salamak iin 1988 ylndan itibaren ulusal hedefleri ieren er yllk ibirlii programlarn yrrle koymutur. Bu programlar sonucu; rlanda ekonomik byme asndan dnya ampiyonu olmutur. Byme oran, 1995-2000 dneminde ortalama % 10a ykseldi. Kii bana milli gelir AB ortalamasnn % 70inden % 102sine kt. 1990da 11,500 dolar olan kii bana milli gelir 1999da 27,100 dolara ykseldi. stihdam art 1990larn sonunda % 10a kadar ykseldi. sizlik oran % 9dan % 4,4e geriledi.
6
SGB; Trkiyede sizliin nlenmesi ve stihdamn Artrlmas, Ankara, 2004.
16
Yatrm art AB ortalamasnn 3 katna kt ve rlanda zellikle bilgi ve iletiim teknolojileri asndan dnyann cazibe merkezi oldu. rlanda, dnyann en byk yabanc sermaye ss haline geldi. Srekli ak veren devlet btesinin nce aklar azaltld; 90larn sonunda bte fazla vermeye balad. 1970lerin banda 9 milyar dolar olan toplam ihracat, 90larn sonunda 70 milyar dolara ykseldi. hracatn % 60 dorudan yabanc yatrmlardan kaynakland. rlanda mucizesini yaratan faktrler unlar olmutur: Ulusal rekabet gc politikas uygulamas, lkenin yatrmlar iin ekim alanna dntrlmesi, verenin vergi yknn azaltlmas, Eitime youn yatrm yaplmas, Verimliliin artrlmas, alma mevzuatnn esnekletirilmesi, Brokratik engellerin kaldrlmas, leri teknolojilerin desteklenmesi ve bunlara ncelik verilmesi, gcne katlm orannn ykseltilmesi, Piyasa ekonomisinin gelitirilmesi, ... ve tm bu politikalarla aralarn hkmet, ii ve iveren kesimlerince toplumsal ibirlii modeli iinde ortaklaa benimsenerek uygulanmasdr. 2.2.2. talya 7 Temmuz 2002de hkmet, ii ve iveren kesimleri arasnda talya in Anlama imzalanmtr. talyan Hkmeti Temmuz 2003te Marco Biagi Reformu olarak bilinen gc Piyasas Reformunu onaylamtr. AB stihdam Stratejisi paralelinde etkin bir igc piyasas iin; Modern ve etkin (zel ve kamu) i ve ii bulma hizmetleri sisteminin
7
SGB; Trkiyede sizliin nlenmesi ve stihdamn Artrlmas, Ankara, 2004.
17
yaratlmas, Kaytd istihdamla mcadele de dikkate alnarak, esnek hizmet akdi trlerinin uygulamaya konulmas (Geici istihdam brolar araclyla alma, ar zerine alma, i paylam, part-time almann kolaylatrlmas) Yaam boyu eitim hedefine uygun olarak eitim koullarnn belirlenmesi hedeflenmitir. 31.12.2002 tarihli Mali Yasa, bymeyi ve verimlilii de tevik etmek amacyla yeni bir Mali Plan ngrmtr. 31 Aralk 2006 tarihine kadar uzatlan Plan dahilinde iverenlere yaratlan istihdama bal bir vergi tevii salanmaktadr. Buna gre; istihdam edilen her ii iin iveren 100 Euro, eer ii 45 yan zerinde ise 150 Euro katk talebinde bulunabilecektir. sizliin yksek olduu gney blgelerinde ve dier alanlarda ilave 300 Euro alnabilecektir. Dier nemli tedbirler: Mesleki eitimin gelitirilmesine ynelik faaliyetlerin finansman yerinde ocuk bakm olanaklar salayan iverenleri finanse etmek zere bir fon oluturulmasdr. 2.2.3. Macaristan 8 2001 ylnda 10 yllk bir tevik program yrrle girmitir. En az 500 kiilik istihdam yaratlmas ve her yl satlarn belirli oranda artrlmas artyla 10 milyar Forinti zerindeki yatrmlara 10 yllk vergi istisnas; en az 1 milyarlk yatrm byklne de ilk 5 ylda % 50 vergi istisnas uygulanmaktadr. Yatrm yeri, serbest blge ilan edilmitir. 2.2.4. Hollanda 9 Hollandada isizliin ve dk byme eiliminin nne geilmesi iin 1990l yllardan bu yana uygulanan Lale Modeli hkmet, ii ve iveren ibirliini; retim zerindeki vergi ve prim yknn ve igc maliyetinin azaltlmasn; esnek alma
8 9
SGB; Trkiyede sizliin nlenmesi ve stihdamn Artrlmas, Ankara, 2004. SGB; Trkiyede sizliin nlenmesi ve stihdamn Artrlmas, Ankara, 2004.
18
yntemlerinin yaygnlatrlmasn ve dier yapsal reformlar ngrmtr. 1999da yrrle giren Esneklik ve Gvenlik Yasas ile iyerlerinin ve iilerin esneklik olanaklarndan yararlanmalar salanm ve iilere ynelik istihdam ve gelir gvenceleri ile denge oluturulmutur. yeri ama ile ilgili brokratik ilemlerin azaltlmas MDW Operasyonu olarak adlandrlmaktadr. 1994 de balayan bu operasyonun temel amac; rekabeti yaygnlatrmak ve yasalardaki engelleri kaldrmaktr. MDW operasyonunun nemli bir unsuru teebbsler iin idari engellerin azaltlmasdr. Bu husus, zellikle teebbslerin devleti bilgilendirme zorunluluklar nedeniyle bu zorunluluu yerine getirmek isteyen irketler tarafndan yaplan idari maliyetleri azaltmakla ilgilidir. Bir ok yasal ilem ve prosedr basitletirilmitir. rnein, vergi ve ruhsatlar iin gereken kriterler ve sreler basitletirilmitir. Bylece iletmeler iin idari maliyetlerde nemli bir tasarruf salanmtr. Bu basitletirme ve tasarruflar kayt d ii altrmaya ynelik gdleri de azaltmtr. Hollandada yaplan brokratik ilemlerin basitletirilmesi uygulamas sonucunda; uygulama baladktan 3 yl sonra yani 1997 yl itibariyle, irketlerin ynetim maliyetlerinde %10 azalma salanmtr. Hollanda Parlamentosu tarafndan bunun %25e karlmas amalamaktadr. 1998 ylnda Arayanlar Kanunu (WIW) uygulanmaya konulmutur. WIW uzun sreli almay, 23 yan altndaki gen isizlerin tmn ve bu gruplar iin istihdam sorunuyla mcadeleye ynelik yerel otoritelerin sunabilecei olaslklar arttrmay amalar. Burada da yerel otoritelere inisiyatif i yaratma ve eitim imkanlar sunma olana getirilmitir. Mays 2000de Hollandada bamsz bir birim olarak, hkmete dzenlemeler konusunda tavsiyelerde bulunmak zere Bamsz Birim (ACTAL) oluturulmutur. Teklif edilen yasalarn ve dzenlemelerin iletmelere getirecei potansiyel yk, bu birim tarafndan deerlendirilmektedir. Ayrca bu birim tarafndan, mevcut yasalarn ve dzenlemelerin getirdii ykleri azaltmak amacyla yllk faaliyet programlar hazrlamaktadr. Bakanlklarn sz konusu ykleri belirlemede kullandklar standart deerlendirme aralar mevcuttur. ACTAL, hem hkmete hem de parlamentoya da bu konuda tavsiyelerde bulunmaktadr.
19
2.2.5. Danimarka 10 Danimarkada istihdamn artrlmasnda uygulanan baz politikalar unlardr; Vergi oran ve miktarlarnn dondurulmas vergi yknn azaltlmas: stihdam tevik amacyla uygulamaya konulan en nemli tedbir, vergi oran ve miktarlarnn dondurulmas ve 2007 ylna kadar olan sre ierisinde gelir zerindeki vergi yknn fazladan almay tevik edecek ekilde azaltlmasdr. Hkmet, vergi ile dier har ve resimler oransal olarak belirlenmi ise bu oranlarda art yaplmamasn, sabit miktar olarak belirlenmi ise bu miktarlarn artrlmamasn kararlatrmtr. Zorunlu nedenlerle art veya azal yaplmas halinde bunun dier vergi ve harlardaki art veya azalla telafi edilmesi ve bu ekilde toplam vergi gelirinin sabit tutulmas amalanmaktadr. Yerel ynetimlerin de vergi salma haklar olmas ve gelir zerindeki yerel ynetimlere giden vergi yknn % 32nin zerinde olmas nedeniyle, bu politikann baaryla yrtlmesi iin Hkmetin yerel ynetimleri de ikna etmesi hususu nem kazanmaktadr. te yandan, istihdam edilen herkese, orta gelir grubu alt snrna kadar olan kazanlarnn % 2.5i orannda istihdam indiriminden yararlanma imkan salanacaktr. Bu tedbirlerle, igc arznn 10-12.000 tam gn i miktarnda artaca tahmin edilmektedir. yaratlmas ve giriimciliin tevik edilmesine nem verilmesi Bu kapsamda, giriimcilik kltrnn eitim/meslek eitimi sistemi iinde hak ettii konumu alabilmesi ve sistem iindeki aktrlerin gerekli bilgiye eriimi iin zel kurulularla da ibirlii yaplmaktadr. Ayrca, borlarn yeniden yaplandrlmas ve iflas trnden ilemlere maruz kalan kiilerin kolay bir ekilde yeni iler kurabilmelerini temin amacyla ilgili mevzuatn gzden geirilmesi almas balatlmtr. Giriimcilere ve kk ve orta lekli iletmelere hizmet veren kamu birimlerinin, yerel ynetimlerle ibirlii iinde yeniden yaplandrlmas tasarlanmaktadr. Giriimcilere cretsiz veya dk bir cret karl danmanlk hizmetleri sunmak zere zel sektrde faaliyet gsteren danmanlarla anlama yaplmas da tasarlanan tedbirler arasndadr. Ar-Ge almalarnn sonularnn ticaret hayatna aktarlabilmesi amacyla pilot projeler gelitirilmektedir. Bakanlklar aras bir alma grubu, iletmelerin ilk olarak istihdam edecekleri iilere ilikin kural ve ilemleri basitletirme amacyla alma yapmaktadr. Gereksiz kurallarn
SGB; nde gelen AB yesi lkelerde Ve Avustralyada sizlikle Mcadele, stihdam Kapasitesinin Artrlmas Ve Kayt D stihdam, Ankara, 2004.
10
20
kaldrlmas ve idari ykmllklerin dijitalleme yoluyla kolaylatrlmas amalanmaktadr. yerinin yeni iiler istihdam etmek suretiyle genilemesi halinde de idari ykmllkler basitletirilecektir. Yeni iletmelerin ilk yl iinde baz idari ykmllklerden (Danimarka statistik Kurumuna rapor verme, evresel etki uygunluunu salama v.b.) muaf tutulmas da dnlen nlemler arasndadr. Daha iyi eitim ve mesleki yetitirme eylem plan Hkmetin 2002 ylnda uygulamaya koyduu Daha yi Eitim ve Mesleki Yetitirme Eylem Plan zetle aadaki tedbirleri iermektedir: Meslek standartlarnn daha da ykseltilmesi, Gerek eitim programlarnn yaplnda gerekse kazanlm becerilerin tannmasnda esneklik, Yeni bilgilerin daha fazla sayda iletmeye aktarlmas, Eitim kurumlarna daha fazla yetki ve zgrlk tannmas suretiyle etkin ynetim salanmas, Meslek ve i seimine ilikin rehberlik hizmetlerinin kurumsal ve sektrel basklardan arndrlmas ve bu hizmetin eitli eitim kademeleri arasnda uyumlatrlmas, Gerek becerilerin daha objektif kriterler baznda tanmlanmas, Yetikinler iin temel mesleki yetitirme programlarnda, katlmclardan belirli bir katlmc pay alnmas, Eitim ve mesleki yetitirmenin kalitesinin belirlenmesinde uluslararas boyutun dikkate alnmas. 2.2.6 Kore 11 Devletin Aktif lgisi Kore Cumhuriyeti alma hayatnda barn korunmas iin sermaye- emek atmasnn en aza indirilmesine ve verimliliin artrlmas iin iilerin motivasyonuna nem vermitir. Hkmet, 1970lerin ortalarnda cret klavuzlarnn ilan edilmesi srecini balatt. Klavuzlarn ana amac cretlerin verimlikten daha fazla artmasn nlemekti. gc maliyetleri Hkmetin dorudan mdahalesi ile drld.
11
ILO, World Employment Report 2005.
21
Yksek Bir kt Byme Oranna Sahip Olmann nemi Bir ihracat ekonomisi olarak Kore uluslar aras pazarlarda rekabeti olmak durumundayd, zellikle de birim igc maliyetleri alannda. Buna ek olarak, byle bir rekabet stnl ile Kore tarm gibi dier sektrlerden gelen fazla igcn emmesine yetecek yksek bir kt bymesi yakalad. cret art oran ise igc verimliliine dayal olarak belirlendi ve Hkmet karlarn iilere cret artlarna dayal olarak datlmas taraftaryd. Devlet ayrca firmalar alanlarna daha fazla sosyal deme yapmas konusunda tevik etti. 1981-1986 dneminde reel cret oran ylda % 5,7 orannda ykseldi. Bu art liberalizasyonun bir sonucu olarak 1989-1992 dneminde nemli oranda artt. Verimlilikteki art ve imalat sanayi rnlerine artan talep imalat sanayi sektrnde cretlerin nemli oranda artmasna neden oldu ve bu sektrde yeni i olanaklarnn artrd. 1997 Sonras Ekonomik kriz ve sonrasnda IMF ile yaplan program Hkmet ve sosyal taraflar arasnda bir gerginlie neden oldu ve bu gerginlik 1998de Sosyal Paktn imzalanmasyla sonuland. Ulusal dzeydeki l diyalog ciddi bir ekonomik sarsnt dneminde sosyal istikrarn korunmas kadar krizle de baa kmak iin bir ekonomik ve sosyal tedbirler paketinin benimsenmesini kolaylatrd. Ancak krizin sona ermesi ile birlikte bu l diyalog terk edildi ve endstriyel ilikiler gerilim srecine girdi. 1999 ylndan sonraki ekonomik canlanma isizlik orann drd ancak Hkmet ve sosyal taraflar arasndaki gvensizlik devam etti. 2.3. Trkiyede Gemie Dnk Deerlendirme ve karlan Dersler gc piyasas ekonomik ve demografik aktrlerle ok yakndan ilgilidir. Bu nedenle, bu blmde igc piyasann yan sra Trkiyenin makro demografik yaps ve ekonomik durumu ele alnacaktr. 2.3.1. Demografik Yap Bir lkenin demografik yaps igc piyasasn ekillendiren en nemli unsurlardan birisidir. Trkiye nfus art hz yksek bir lkedir. Bu durum her yl byyen oranda nfusun igc piyasasna girmesi anlamna gelmektedir. Artan nfusa yeterli i imkanlarnn yaratlamamas ise isizlii getirmektedir.
22
Dnya gelecekte ekonomik ve sosyal alanda bir hayli etkili olacak olan demografik bir dnm geirmektedir. Bu dnmn en nemli dinamikleri doum oranlarnn dmesi, yaam srelerinin uzamas ve yal nfusun artmasdr. Trkiye de demografik bakmdan bir dnm geirmektedir. Projeksiyonlar, Trkiyede demografik gei dneminin ikinci aamasnn yaandn gstermektedir. 2000-2025 yllarn kapsayan bu aamada nfus art hz yavalama elimindedir. Bu srete, alabilir yataki nfus (15-64) artacak ve toplam nfus iinde en geni orana ulaacaktr. Trkiye 2025 ylndan itibaren demorafik srecin nc ve son aamasna girecektir. Bu srete nfus art hz sfrlanacak ve sonra gerileme balayacaktr. Bu demorafik dnmn, igc piyasas zerine nemli etkileri olacaktr. alabilir yataki nfusun artmas igcn artracaktr. Artan igcnn istihdam edilebilmesi halinde Trkiye hzl kalknan bir lke olacaktr. Artan igcne istihdam imkan yaratlamazsa isizlik daha da artacaktr. Gelimi lkelerde yaanan yallk krizi lkemiz iin henz geerlilik
gstermemektedir. lkemizde gen nfusun toplam nfus iindeki pay gelimi lkelere gre olduka yksek seviyelerdedir. Ancak 2025 ylnda nfus art hz % 0.86ya gerileyerek nfusun yalanma sreci balayacaktr. 2050 ylnda nfus sabitlenecektir ve nfusun azalma dnemi balayacaktr. Trkiye bu dnemde yallk krizini yaayacaktr.
Tablo 8. Ya Gruplarna Gre Nfus Projeksiyonlar Birimler Toplam Nfus (Yl ortas) Toplam Nfus (Yl sonu) Yllk Doal Nfus Art Hz
Kaynak: TK, DPT
1990 56.154 56.713 18,1
2000 67.420 67.893 14,1
2010 76.505 76.923 11,1
2020 84.301 84.661 8,6
2030 90.806 91.081 6,1
2040 95.060 95.193 3,0
2050 96.498 96.519 0,3
Bin Kii Bin Kii Binde
2000 yl Genel Nfus Saym sonularna gre Trkiye nfusu 67 milyon civarndadr. Trkiye nfusunun neredeyse te birini 15 ve alt ya grubu oluturmaktadr. Trkiyede bugne kadar yaratlan istihdam, artan igc kadar olmadndan demografik frsat
12
TSAD, Trkiyenin Frsat Penceresi, Ankara, 1999.
23
penceresinden yeterince yararlanlamamtr. Kar karya bulunduumuz demografik deiimin frsat haline dnmesi ancak nfusun aktif hale getirilmesi suretiyle mmkndr. Artan nfus iin yeterli eitim ve istihdam imkanlarnn yaratlmas gerekmektedir. Nfus art, ancak bu durumda ekonomik kalknmaya nemli katk yapabilecektir. Aksi takdirde Trkiyede isizlik telafi edilemez seviyelere ykselecektir. Yapsal olarak gen ve dinamik bir nfusa sahip olan Trkiyenin ileriki yllarda nfus art hznn azalmas beklenmektedir. 1990 ylnda % 1,81 olan yllk doal nfus art hz, 2020 ylna gelindiinde binde 8,6ya, 2050 ylnda ise binde 0,3e dmektedir. Nfus art hzndaki azalmaya karn, 1990 ylnda % 60 seviyesinde olan alma andaki nfusun toplam nfusa orannn 2015 ylnda % 69 civarnda olmas beklenmektedir. Bunlarn yansra, 0-14 ve 65 ve daha yukar yataki nfusun, 15-64 ya grubundaki nfusa orann yzdesi olarak ifade edilen ya bamllk oran, 1990 ylnda % 64,7 iken, bu orann 2020 ylnda % 44,8 olarak gerekleecei tahmin edilmektedir.
Tablo 9: Trkiyede alma andaki Nfusun Ya Gruplarna Gre Oransal Dalm (Yzde) Ya Gruplar 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 Toplam Toplam Nfus
Kaynak: TK.
1990 11 9 8 7 6 5 4 4 3 3 60 100
2000 10 10 9 8 7 6 5 4 3 3 64 100
2010 9 8 9 9 8 7 6 5 4 3 69 100
2020 8 8 8 7 8 8 7 6 5 4 74 100
2030 7 7 7 8 7 7 7 7 6 5 80 100
2000 yl Genel Nfus Saymna gre 67.803.927 kii olan nfusun 34.346.734 kiisini erkekler 33.457.192 kiisini ise kadnlar oluturmaktadr. Toplam nfusun 44.006.274 kiisi ehirlerde, 23.797.653 kiisi ise kylerde yaamaktadr. ehir ve kyler itibaryla kadn erkek dalm ise; ehirlerde 22.427.603 erkek, 21.578.671 kadn, kylerde ise 11.919.132 erkek,
24
11.878.521 kadndr.
Tablo 10 : ehir ve Ky Nfusu Yllar 1980 1985 1990 2000
Kaynak: TK.
Toplam 44.736.957 50.664.458 56.473.035 67.803.927
ehir 19.645.007 26.865.757 33.326.351 44.006.274
Ky 25.091.950 23.798.701 23.146.684 23.797.653
Yaplan nfus saymlar sonular incelendiinde kyden kente doru nemli oranda g yaand grlmektedir. Bu durumun hazrlksz bir ekilde yaand ve byk sorunlara yol at aikardr.
ekil 5 : Trkiyede Nfusun ehir ve Kyler Arasndaki Dalm (Yzde)
70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 1980 1985 ehir
Kaynak: TK.
1990 Ky
2000
Nfus art oranlar blgeleraras farkllklar gstermektedir. Bu durum genellikle, blgelerdeki farkl doum oranlar ve gten kaynaklanmaktadr. 1990-2000 arasnda en yksek yllk ortalama nfus art oran % 2,7 ile Marmara Blgesinde iken, en dk nfus art oran % 0,4 ile Karadeniz Blgesinde yaanmtr. Doum oranlar lkenin batsnda daha dk olmasna ramen batda nfusun artmasnn en nemli nedeni i gtr. zellikle tarm sektrnn neminin greceli olarak azalmas ve hizmetler sektrnn neminin artmas, krsal alandan kentlere doru bir i g yaanmasna neden olmaktadr. Bu durum igc piyasas asndan bir takm sorunlar da beraberinde getirmektedir. 2.3.2 Ekonomik Arka Plan gc piyasasn ekillendiren dier temel unsur ise ekonomik yapdr. Bu adan son
25
dnemdeki ekonomik gelimelere baklmasnda yarar grlmektedir. Ekonomik adan bakldnda, Trkiye 1980li yllarn balarndan itibaren, ie dnk ve devleti politika erevesini brakarak, daha da dnk ve piyasa koullarna gre dzenlenen bir kalknma modeline doru bir gei srecine girmitir. Bu deiimle ksa srede ekonomi 1970li yllarn sonlarnda yaanan krizden karak, ticaret performansnda nemli gelimeler yaamtr. Bu sreci izleyen dnemde yaplan politika yanllklar enflasyon, makro ekonomik istikrarszlk ve zayf yatrm ortamnn olumasna neden olmutur. Ayn srete yaanan ve Trkiyeyi yakndan etkileyen iki sava, ticari ortaklklardaki ekonomik skntlar ve bunlarn mali etkileri Trkiyeyi hem ekonomik hem de igc piyasas asndan etkileyen d etkenler olmutur. 13
ekil 6: Byme Rakamlar (1970-2004)
(Yzde)
15 10 5 0 1970 1972 1974 1976 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 -5 -10 -15
Kaynak: DPT
Trkiye ekonomisi enflasyonun yksek seyrettii 2001 yl ncesi otuz yl boyunca benzer gelimilik dzeyinde olan lkelerle karlatrldnda ortalama olarak daha dk ve istikrarsz bymtr. 2002 ylndan beri yksek oranlarda byyen Trkiye ekonomisi 2004 ylnda %9.9luk byme oranyla Dnyann en hzl byyen ekonomilerinden birisi olmutur. Kii bana den GSMH, 2003 ylnda 3.383 dolar, 2004 ylnda ise 4.172 dolar olarak gereklemi ve 2005 ylnda 4.800 dolar civarnda olmas beklenmektedir. zellikle
13
Dnya Bankas, Labour Market Study, 2005.
26
2001 finansal krizi sonras yaanan yksek oranl bymenin zel sektr kaynakl ve ounlukla verimlilik artna dayanmas Trkiyenin yapsal bir deiimde olduunu gstermektedir. Sektrler itibaryla bymeye bakldnda, 2003 ylnda gerileyen tarm sektr katma deeri 2004 ylnda % 2 orannda artarken, ayn yl sanayi ve hizmetler sektrlerinde katma deer art srasyla % 9,4 ve % 10,2 olarak gereklemitir. 2001 ylndan itibaren daralan inaat sektr katma deerinde ise 2004 ylnda % 4,6 orannda art kaydedilmitir. 2004 ylnda hizmetler sektr GSYHnn % 63,9unu, sanayi sektr % 24,9unu ve tarm sektr ise % 11,2sini oluturmutur. Gelimi lkelerle kyaslandnda tarmn paynn yksek olduu grlmektedir. stihdam asndan bakldnda ise, tarm sektrnn istihdamn byk bir blmn barndrd grlmektedir. Ekonomideki yapsal dnm srecinde baz sektrler klrken baz sektrler bym ve bu durum istihdamn da sektrel dalmn etkilemitir. Son yllarda tarmda yeniden yaplanma srecinde bu sektrde rekabetin tesis edilmesi abalar devam etmektedir. Bu durum, tarm sektrnde igcnden kopmalar meydana getirmitir. Tarm sektrnn zlmesi sonucu sanayi ve hizmetler sektrnn pay hem retim hem de istihdam asndan ciddi olarak art gstermitir. Ancak tarm sektrndeki istihdamn pay hala ok yksektir. Bunun yansra tarm sektrndeki istihdam ve sektrn GSYH iindeki paylar arasnda hala bir paralellik sz konusu deildir. Bu durum ounlukla tarmda verimliliin dk olmasndan kaynaklanmaktadr.
Tablo 11. Byme Hzlar (Yzde) 2001 GSMH Tarm Sanayi Hizmetler
Kaynak: DPT, TK.
2002 7,9 6,9 9,4 7,5
2003 5,9 -2,5 7,8 6,7
2004 9,9 2,0 9,4 10,2
-9,5 -6,5 -7,5 -7,7
27
Ekonomi politikalarnn nihai amac ekonomik refah artrmaktr. Refah srdrlebilir byme ile salanabilir. Srdrlebilir byme iin ise verimlilik art ile beraber srdrlebilir istihdam art da arttr. Srdrlebilirlik iin ise fiyat istikrar bir n kouldur. ktisat literatrnde kabul gren bir gre gre, enflasyon ve byme arasnda ksa dnemde pozitif bir iliki varken, uzun dnemde bu ilikinin ters ynl olduudur. Trkiye iin ise enflasyon ve byme arasnda negatif bir iliki olduu grlmektedir. Bu durum genellikle fiyat istikrarnn salanamamasnn yaratt belirsizliin yatrmlara dolaysyla bymeye yansmas sonucu ortaya kmaktadr. Trkiye 35 yl aradan sonra, 2004 ylnda, tek haneli enflasyon rakamlarna ulamtr. Yl sonu tketici fiyat endeksi 2001 ylnda % 68,5 artarken, bu art 2005 ylnda % 7,7ye gerilemitir. 2006 yl iin ise enflasyon hedefi % 5 olarak belirlenmitir.
ekil 7: Trkiyede Enflasyon ve Byme Eilimleri (1983-2004)
15 10 5 Yzde 0 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0
-5
-10 -15
Yl
0,0
Byme
Kaynak: DPT.
Enflasyon
2001 yl ekonomik krizinden sonraki dnemde enflasyon ve faizlerdeki dn ve yksek oranl bymenin etkileri ancak 2004 ylnda istihdama yansmaya balamtr. Yllar itibariyla sermaye stoundaki art yksek olmakla birlikte istihdam art dk seyretmektedir.
Tablo 12: retim Faktrleri Art Hzlar 1990-2000 stihdam Art Sermaye Stou Art Toplam Faktr Verimlilii Art
Kaynak: DPT, TK.
2001-2004 0,2 4,5 1,7
2004 3,0 4,9 5,0
(Yzde) 2005 2,0 5,4 1,7
1,5 7,6 0,3
28
Sermaye stoundaki arta ramen dk kalan istihdam art nedeniyle toplam faktr verimliliinde art gzlenmektedir. 2001 ylnda yaanan % 3 gerilemenin ardndan, alan kii bana verimlilik 2002 ylnda % 9,9, 2003 ylnda % 7,7, 2004 ylnda ise % 8,8 orannda artmtr. Verimlilik artnn ksa dnemde bymenin istihdam yaratma kapasitesine olumsuz etkisi olmakla birlikte uzun dnemde olumlu etki yaratmaktadr. Nitekim aadaki grafik de de grlecei zere istihdamla verimlilik arasndaki uzun dnemli iliki pozitif yndedir.
ekil 8 : malat Sanayinde retim, stihdam ve Verimlilik Endeksi, 1988-2004
160,0 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0
(1997=100)
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
retim
Kaynak: Kenar N., Byme, stihdam ve Verimlilik, 2005
stihdam
Verimlilik
stihdam imkanlarnn yeterli dzeyde artmaynn nemli nedenlerinden biri de retim artlarnn yeni kapasite yaratan yatrmlardan ziyade, mevcut kapasitenin kullanlmas ile elde edilmesi olmutur. Sanayi sektrnde kapasite kullanm oranlar rekor seviyelere ykselmitir. 2001 ylnda % 70 seviyelerine gerilemi olan imalat sanayi kapasite kullanm oran, 2004 ylnda % 81,5 seviyesine trmanmtr. 2004 yl itibaryla, verimlilik artlarnda doyma noktasna ulalmas, 2003 ve 2004 yllarnda gerekleen yksek oranl zel kesim sabit sermaye yatrm artlarnn gecikmeli olarak istihdama yansmas ve bylece daha fazla byme iin daha fazla istihdam yaratlmasnn zorunlu hale gelmesi ve ekonomik istikrarn kalc olduuna olan inancn artmas sonucunda, istihdamda % 3 orannda art kaydedilmitir. Bylece, retim faktrlerinin bymeye katklar asndan, nceki yllara kyasla ok daha dengeli bir yap
29
2004
olumutur
14
. Ancak TK verileri 2004 ylnda kaytd istihdamn da artt ve 2004
ylndaki istihdam artnn byk ounlukla kaytd alanda gerekletiini gstermektedir.

Tablo 13. retim Faktrlerinin Bymeye Katklar 1990-2000 GSYH stihdam Artnn Katks Sermaye Stokundaki Artn Katks Toplam Faktr Verimliliinin Katks
Kaynak: DPT.
2001-2004 100,0 4,3 66,9 28,9
2004 100,0 21,7 39,7 38,6
(Yzde) 2005 100,0 24,9 31,6 43,5
100,0 23,5 73,2 3,3
2.3.3. gc Piyasas ABye yelik srecinde lkemizde salkl ve etkin bir igc piyasasnn varl, srdrlebilir bir byme ortamnn salanmas ve ekonominin rekabet gcnn artrlmas asndan nemli bir faktrdr. lkemizin igc piyasasnn temel zelliklerinden birisi alma a nfusunun istihdamdan daha hzl artmasdr. 1988-2004 dneminde alma a nfusu yllk ortalama % 2,5 artarken, istihdam art % 1,3tr. Yani sz konusu dnemde alma a nfusu 16 milyon 136 bin, istihdam ise 4 milyon 36 bin kii artmtr. Bu durum, hzla artan nfusa yeterli i imkanlarnn salanamadn gstermektedir. Ekonomik bymenin ve yatrmlarn yeterli olmay, makroekonomik istikrarn uzun dnemde tesis edilmemesi sonucu sk yaanan krizler ve sonrasnda izlenen istikrar programlar i olanaklarnn snrl kalmasna neden olmutur.
14
DPT, Katlm ncesi Ekonomik Program, 2005.
30
Tablo 14: Yurtii gc Piyasasnda Gelimeler 1988 15 ve Daha Yukar Yataki Nfus (Bin) gc (Bin) gcne Katlma Oran (Yzde) Kadn (Yzde) Erkek (Yzde) stihdam stihdam Oran (Yzde) Kr (Yzde) Kent (Yzde) siz sizlik Oran (Yzde) Kr (Yzde) Kent (Yzde) Gen sizlik Oran* (Yzde) Eksik stihdam Oran (Yzde)
Kaynak: TK, DPT. * 15-24 ya grubundaki nfus.
1990 35.601 20.150 56,6 34,2 79,7 18.539 52,1 63,6 41,5 1.612 8,0 4,9 12,1 16 6,5
2000 46.211 23.078 49,9 26,6 73,7 21.581 46,7 56,4 40,2 1.497 6,5 3,9 8,8 13,1 6,9
2001 47.158 23.491 49,8 27,1 72,9 21.524 45,6 56,0 38,9 1.967 8,4 4,7 11,6 16,2 6,0
2002 48.041 23.818 49,6 27,9 71,6 21.354 44,4 54,3 38,1 2.464 10,3 5,7 14,2 19,2 5,4
2003 48.912 23.640 48,3 26,6 70,4 21.147 43,2 51,9 37,7 2.493 10,5 6,5 13,8 20,5 4,8
2004 49.906 24.289 48,7 25,4 72,3 21.791 43,7 52,1 38,4 2.498 10,3 5,9 13,6 19,7 4,1
33.746 19.391 57,5 34,3 81,2 17.755 52,6 63,7 42,0 1.638 8,4 5,0 13,1 17,5 6,6
gc piyasasnn dier nemli bir zellii ise tarm sektrnn toplam istihdam ierisindeki paynn yksekliidir. Tarm sektrnde yaanan zlme ve krdan kente g byk lde igc piyasasn ekillendirmektedir. Tarm sektrnde istihdamda grnen niteliksiz igc fazlasnn ortaya kmas ve kentlere g etmesi bata kadnlarda olmak zere igcne katlma ile istihdam oranlarnn ve verimliin dk, isizliin yksek olmasna neden olmaktadr. Kayt d istihdamn boyutlarnn genilii, gen isizlik orannn genel isizlik orannn yaklak iki kat olmas, igcnn eitim seviyesinin dkl, son dnemde artmakla birlikte aktif istihdam politikalarnn ok snrl kalmas gibi sorunlar da igc piyasasnn dier nemli sorunlar olarak ne kmaktadr.
31
2.3.4. gcne Katlm lkemizde, 2004 yl itibaryla igcne katlma oran AB ortalamas ile karlatrldnda olduka dktr. Bunun yan sra yllar itibaryla da azalma eilimindedir.
Tablo 15 : gcne Katlma Oran (15-64 Ya) (Yzde) 1990 AB-15 OECD Trkiye 67,3 69,3 59,4 2000 69,5 70,1 52,4 2001 69,5 70 52,3 2002 69,9 70 52,3 2003 70,2 69,8 51,1 2004 70,8 70,1 51,5
Kaynak: OECD Employment Outlook 2005.
gcne katlma orannn dk olmas; yksek nfus art hzndan, tarmsal istihdamn azalma eilimi sonucu artan kente gn zellikle kadnlarn igcnden ekilmesine neden olmasndan, yaanan ekonomik krizlerden, ortalama eitim sresinin uzamasndan, yksek isizlik ortamnda kiilerin, zellikle kadnlarn, i bulmaktan mitlerini kesip i aramamalarndan, erken emeklilik ve igcnn eitim seviyesinin dklnden kaynaklanmaktadr. Okullama oranlarnn artmas, eitim sresinin uzamas ve krsal alandan kente g, ksa dnemde igcne katlma orann drmekle birlikte, bu faktrlerin orta ve uzun dnemde igcne katlma orann artrmas beklenmektedir.
Tablo 16: Kent-Kr ve Cinsiyet Ayrmnda gcne Katlma Oran (Yzde) 1990 Trkiye - Erkek - Kadn Kent - Erkek - Kadn Kr - Erkek - Kadn
Kaynak: TK.
2000 49,9 73,7 26,6 44,1 70,9 17,2 58,7 77,9 40,2
2001 49,8 72,9 27,1 44,0 70,6 17,4 58,7 76,4 41,7
2002 49,6 71,6 27,9 44,4 69,8 19,1 57,6 74,5 41,4
2003 48,3 70,4 26,6 43,8 68,9 18,5 55,5 72,9 39,0
2004 48,7 72,3 25,4 44,5 70,8 18,3 55,4 74,7 36,7
56,6 79,9 34,2 47,9 76,8 17,1 66,9 83,0 52,0
32
Cinsiyete gre igcne katlma oranlarna bakldnda, kadnlarn erkeklerin ok gerisinde olduu grlmektedir. Erkeklerde igcne katlma oran AB-15 ortalamasndan ok az dktr. Ancak bu oran kadnlarda AB-15te % 62,8 iken Trkiyede % 25,4tr. Bu durum kadnlarn kaynaklanmaktadr. gcne katlma oranna kent kr ayrmnda bakldnda krda igcne katlma orannn kenttekinden daha yksek olduu grlmektedir. Bu durum, zellikle kentsel yerlerde yaayan kadnlar olmak zere igcne katlmn bir an nce artrlmas gereini ortaya koymaktadr. Trkiyede kadnlarn igcne katlm oranlar kent ve kr ayrmnda nemli farkllklar gstermektedir. 1990l yllarn banda kent ve krda kadn igcne katlm oranlar arasnda uurum varken, 2005 ylna gelindiinde bu farkn azalma eiliminde olduu, ancak hala yksek olduu gze arpmaktadr. Kentsel alanlardaki kadn igcne katlm oranlar, krsal alan kadn igcne katlm oranlarnn ok altndadr. Bu farkllk kadnlarn krsal alanlarda cretsiz aile iisi olarak almalarndan kaynaklanmaktadr. Dier yandan, krdan kente gn yaratm olduu etki, krsal alandaki kadn igcne katlm oranlarnn dmesine neden olmutur. 1990 ylnda %52.0 seviyesinde olan krsal alan kadn igcne katlm oran 2004 ylnda %36.7e gerilemitir. Bu oran 2005 ylnn Eyll aynda da d eilimini srdrerek %34.3 olarak gereklemitir. Sektrel dalm asndan igcne katlma oranlarn incelediimizde, igcne katlan kadnlarn %58.5inin tarm sektrnde altn grmekteyiz. Tarm sektrnde alan kadn igcnn yaklak %80i cretsiz aile iisi ve sosyal gvenceden yoksun olarak almaktadr. lkemiz asndan bir dier sknt da kadn igcnn ortalama eitim dzeyinin dk olmasdr. Eitim seviyesi dk kadnlar genelde katma deeri yksek olmayan ilerde dk cretle almaktadrlar. cretlerin dk olmas ise kadnlarn birounun almak yerine ev kadn olarak kalmay tercih etmelerine sebep olmaktadr. Zorunlu eitim sresinin uzamas ve daha ok kz renciye okuma frsatnn verilmesi, kadnlarn igcne katlmnda eitimden kaynaklanan dezavantajlarnn giderilmesi ynnde olduka nemli bir katk salayacaktr. Kz ocuklarnn okula gnderilmesi ayn zamanda 2005 ilerleme raporunda da deinilen baarl uygulama rneklerinden biridir. Bu igcne katlmnn kentlerde son derece snrl kalmasndan
33
uygulamalarn yaygnlatrlmas hem kadnlarn igcne katlmn kolaylatracak hem de lke genelinde eitim seviyesinin ykselmesini salayacaktr. 2.3.5. stihdam gc piyasasnda istihdam oran dktr. zellikle tarm sektrndeki istihdamn azalmasna paralel olarak 1990 ylnda % 54,5 olan istihdam oran, 2004 ylnda % 46,1e gerilerken, ayn yllar itibaryla AB-15 lkelerinde % 61,6dan % 65e ykselmitir.
Tablo 17: stihdam Oran (15-64 Ya) 1990 AB-15 OECD Trkiye 61,6 64,9 54,5 2000 63,7 65,7 48.9 2001 64,4 65,6 47,8 2002 64,5 65,2 46,7 2003 64,6 64,9 45,5 (Yzde) 2004 65,0 65,3 46,1
lkemizde istihdam orannn dk olmasnn temel nedenleri, ekonomik istikrarszlk, yatrmlarn yetersizlii, igc piyasasnn kurumsallaamamas, tarmdan gelen niteliksiz igcne yeterli i imkanlarnn yaratlamamas, alma a nfus art hznn toplam nfus art hzndan fazla olmas, igcnn niteliinin ekonominin ihtiyalarna cevap verememesi, igc piyasas ile eitim sistemi arasndaki ilikinin kurulamamas, igc piyasas esnekliinin salanamamas ve giriimciliin yeterince desteklenememesidir.
Tablo 18 : Kent-Kr ve Cinsiyet Ayrmnda stihdam Oran 1990 Trkiye - Erkek - Kadn Kent - Erkek - Kadn Kr - Erkek - Kadn
Kaynak: TK
2000 46,7 68,9 24,9 40,2 65,4 15,0 56,4 74,1 39,4
2001 45,6 66,5 25,1 38,9 53,3 14,5 56,0 71,4 41,0
2002 44,4 63,9 25,3 38,1 60,7 15,5 54,3 69,0 40,2
(15+Ya, Yzde) 2003 2004 43,2 62,9 23,9 37,7 60,3 15,1 51,9 67,1 32,4 43,7 64,7 22,9 38,4 61,9 15,0 52,1 69,3 35,4
52,1 73,5 31,2 41,5 69,5 13,1 63,6 78,0 50,2
34
stihdam oranna bakldnda da kadnlarn erkeklerin bir hayli gerisinde kald grlmektedir. Kadnlar krsal yerlerde kentsel yerlere oranla daha fazla istihdam edilmektedir. Bunun nedeni ise krda kadnlarn byk ounluunun cretsiz aile iisi konumunda istihdamda grnrken, kente g ettiklerinde dk nitelikleri ve geleneksel yap nedeniyle istihdam dnda kalmalardr. alma andaki her yz kadndan sadece 23nn istihdamda olduu dnlrse igcne katlma orannn yannda zellikle kentteki kadnlarn istihdam orannn artrlmas byk nem ve aciliyet tamaktadr. stihdamn sektrel dalm, bir lkenin ekonomik ve sosyal ynden gelimilik dzeyinin en nemli gstergelerinden biridir. Gelimi lkelerde istihdamn sektrel geliimi tarmdan, sanayi ve hizmetler sektrne gei eklinde olmuken lkemizde sanayi sektrnde yeterince gelime salanamadan tarm sektrnden hizmetler sektrne hzl bir gei yaanmtr. Yllar itibariyle istihdamn sektrel dalm aadaki tabloda yer almaktadr.
Tablo 19 : stihdamn Sektrel Dalm (15+Ya, Yzde) 1990 Tarm Sanayi Hizmetler Toplam
Kaynak: DPT, TK.
2000 36,0 17,6 46,3 100,0
2001 37,6 17,5 44,9 100,0
2002 34,9 18,5 46,6 100,0
2003 33,9 18,2 47,9 100,0
2004 34,0 18,3 47,7 100,0
46,9 15,3 37,7 100,0
Toplam istihdam ierisinde tarm sektrnn pay, 1990 ylndaki % 46,9 seviyesinden 2004 ylnda % 34e dmtr. Tarm sektrnden ayrlan igcnn tamamnn sanayi ve hizmetler sektrlerinde istihdam edilemeyii, sz konusu dnemde istihdam orannn dmesine neden olmutur. 2004 ylnda tarmsal istihdamn toplam istihdam ierisindeki pay % 34 olmutur. Ayn dnemde, toplam istihdam ierisinde sanayinin pay % 18,3 ve hizmetler sektrnn pay ise % 47,7 olarak gereklemitir. Tablodan tarm sektrnn paynn azalmakla birlikte hala toplam istihdamn te birini oluturduu grlmektedir. AB lkelerinde tarm sektrnn istihdam ierisindeki paynn % 3-4ler seviyesinde olduu dnldnde lkemizde tarm sektrnde barnan istihdamn boyutlarnn bir hayli geni olduu grlmektedir.
35
Tablo 20: stihdamn Sektrel Dalm (Yzde) AB-15 Tarm Sanayi 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 5,5 28,9 5,3 28,1 66,6 5,1 27,6 67,3 4,9 27,4 67,7 4,7 27 68,3 4,6 26,7 68,7 4,5 26,5 4,4 26 4,2 25,7 4,1 25,4 70,5 4,0 24,9 71,1 3,9 24,5 71,6 3,8 24,2 72,0
Hizmetler 65,6
Kaynak: Eurostat.
69,0 69,.6 70,0
2004 ylnda toplam istihdam ierisinde cretli ve yevmiyelilerin pay % 50,9dur. Kentsel igcnde bu oran % 73,4 bulmaktadr. Tarm kesiminde cretli alma ok dk dzeylerde olup, alanlarn % 50,9u cretsiz aile iisi durumundadr. cretsiz aile iilerinin yaklak % 70i ise kadnlardan olumaktadr.
Tablo 21 : stihdam Edilenlerin Meslekteki Mevkiine Gre Durumu (15+Ya, Yzde) 1990 cretli ve Yevmiyeli Kendi Hesabna alan ve veren cretsiz Aile isi Toplam
Kaynak: DPT, TK
2000 48,6 29,8 21,6 100
2001 47,2 30,2 22,6 100
2002 49,8 29,4 20,9 100
2003 50,6 29,8 19,6 100
2004 50,9 29,4 19,7 100
39,0 31,0 30,0 100
Trkiye ekonomisinin istihdam yaratma kapasitesi nceki dnemlerde de ok yksek olmamakla birlikte, son dnemde ekonomik bymeye ramen istihdam yaratlamamas nedeniyle, isiz bir byme srecine girildii iddialar yaygnlk kazanmtr. stihdam, 1999 ylndan 2004 ylna kadar dzey olarak gerilemitir. Bununla birlikte, 1999dan bu yana geen sre, Trkiye ekonomisinde nemli yapsal dnmlerin gerekletii, iki derin krizin yaand ve istikrarszlklarn gzlemlendii bir dnemdir. rnein, Trkiye ekonomisi 1998 ylndan 2003 sonuna kadar kmlatif olarak yalnzca % 3,2 orannda bir byme kaydetmitir ve 1999, 2001 ciddi daralma yllardr. Dolaysyla, daha uzun dnemli bir perspektifle deerlendirildiinde, son yllarda istihdam yaratlamam olmas aslnda pek de artc deildir. Trkiye ekonomisinin bir btn olarak istihdam yaratamadn iddia etmek mmkn gzkmemektedir. 1999 ylndan 2003 sonuna kadar toplam istihdam 901 bin kii azalm olmakla birlikte, tarm d sektrde 790 bin yeni i yaratlmtr. Ancak, ayn zaman
36
diliminde tarm alannda gzlenen 1 milyon 691 bin kiilik istihdam daralmas, istihdamn lke genelinde daralmasn da beraberinde getirmitir. Dolaysyla, istihdamn byme ile paralel art gstermemesinin nedenlerinden biri, tarm d sektrlerde, tarmdan ayrlan nfusu emecek kadar i yaratlamam olmasdr. Tarm d sektrlere bakldnda zellikle inaat ve sanayi sektrlerindeki gelimeler dikkat ekmektedir. naat sektr, 1990-2000 dneminde 350 bin kiilik istihdam yaratmtr. Ancak 2001 ve 2002 yllarnda sektrde yaklak 400 bin kiilik istihdam kayb olmutur. Dolaysyla, son dnemde yaanan isiz byme tartmalarnn ortaya kmasnda inaat sektrnde i yaratlamam olmas da etkili olmutur. 2003 ylndan itibaren ise sektrde istihdam artlar gzlenmeye balanmtr. Sanayi sektrnde, zellikle son yllarda gerekleen yksek oranl bymeyle uyumlu bir istihdam art gzlenmemitir. 2000 yl ncesinde yksek enflasyon ve makroekonomik dengesizliklerin belirledii bir ortamda faaliyet gsteren firmalarda ciddi verimsizlikler birikmitir. 2001 krizi, firmalar asndan bu verimsizlikleri ortadan kaldrmak dorultusunda bir bask yaratm ve sanayi sektrnde ciddi istihdam kayplarna yol amtr. Takip eden iyileme dneminde, enflasyonun dmesi ve makroekonomik istikrarn salanmas, firmalar verimlilik artlar yoluyla rekabet etmeye zorlam ve bu dnemde verimlilik artlar n plana kmtr. Ancak, bu verimsizlikleri ortadan kaldrma srecinin nemli lde tamamland dnldnde, nmzdeki dnemde bymeyle daha uyumlu bir istihdam art beklenebilir. Nitekim 2004 yl, igc piyasasnda 2001 ylnda yaanan ekonomik kriz sonrasnda iyilemenin ve yksek byme hzlarnn etkilerinin istihdama yansmaya balad yl olmutur. 2004 ylnn ikinci eyreinden itibaren balayan istihdam art devam etmektedir. 2004 ylnda istihdam 1999 ylndan bu yana ilk kez art gstermitir. 2004 ylnda bir nceki yla gre istihdamda % 3 orannda gerekleen art yksek oranl ekonomik bymenin istihdama yansdn gstermektedir. stihdam artyla ilgili olumlu noktalar, artn temel olarak kentsel istihdamdaki arttan ve zel sektrde yaratlan yeni i imkanlarndan kaynaklanmasdr. 2004 ylnda bir nceki yla gre tarm sektrnde 235 bin, tarm d sektrlerde ise 410 bin yeni i yaratlmtr. Sanayi sektrnde istihdam art 142 bin kii olmutur. Hizmetler sektrnde ise 268 bin yeni i yaratlmtr. Hizmetler sektrnn altnda yer alan inaat sektrnde ise 64 bin kiilik bir istihdam art kaydedilmitir. inaat sektrnde henz 2001 krizi
37
ncesindeki istihdam rakamna ulalamamakla birlikte, 2004 ylnda en yksek istihdam art oran bu sektrde kaydedilmitir. Tarm nfusundaki azalma eiliminin devam edecei gz nnde bulundurulduunda, inaat sektrnde istihdamn artmaya balamas olduka nemlidir. stihdam artna ramen, istihdamn byme esnekliinin bu dnemde de uzun dnem esnekliin altnda olduu grlmektedir. Ekonomide istikrarn srmesi ve reform admlarnn kararllkla uygulanmas sonucunda, istihdam esnekliinin uzun dnem ortalamasna ulaaca ve ekonominin istihdam yaratma kapasitesinin artaca tahmin edilmektedir. Trkiyede iyeri byklne gre istihdama bakldnda, 2004 ylnda istihdamn % 82sinin 50den daha az ii altran iletmelerde ve zellikle de % 66,9unun 10dan az ii altran iletmelerde olduu grlmektedir. Trkiyedeki istihdamn nemli bir blmnn kk iletmelerce istihdam edilmesi gereinin istihdamn artrlmas ve isizliin azaltlmas iin politika retilmesi aamasnda gz nnde bulundurulmas nem arz etmektedir.
Tablo 22 : yeri Bykl ve Ekonomik Faaliyete Gre stihdam, 2004 yeri Bykl Toplam 10' dan az 10 - 24 25 - 49 50 +
Kaynak: TK, DPT.
Toplam 100 66,9 6,6 8,5 18,0
Tarm 100 97,3 1,6 0,8 0,4
Sanayi 100 33,2 10,4 13,8 42,7
(Yzde) Hizmet 100 58,3 8,7 11,9 21,1
2.3.5.1. Kamu stihdam Kamu istihdam, kamu hizmetlerini grmek zere, kamu kurum ve kuruluunda belli bir cretle, belirlenmi bir kadro ya da pozisyonda altrlan kiilerin toplam demektir. Bu kiilerin hangi statlerde istihdam edilebilecekleri yasada belirlenmitir. Trkiyede memur istihdam 657 sayl yasann 4. maddesi gereince memur, szlemeli, geici personel ve iilerden ibarettir 15. Aada yllar itibaryla memur ve ii saylar yer almaktadr. Tablodan yllara gre memur saysnda yksek olmayan artlarn
15
kaydedildii, ii saysnda ise
Gler, Birgl Ayman: Kamu Personeli Sistem ve Ynetimi, mge Kitabevi, Ankara, Kasm, 2005
38
azalma meydana geldii olduu grlmektedir. i saysndaki bu azal kamu sektrndeki zelletirme uygulamalarndan kaynaklanmaktadr.
Tablo 23: Kamu Kurum ve Kurulularnda alan Memur ve i Saylar Memur 1990 2000 2001 2002 2003 2004* 1.568.885 2.135.028 2.143.206 2.148.206 2.175.966 2.194.972 i 351.792 262.277 230.219 231.497 228.499 228.222 Toplam 1.920.677 2.397.305 2.373.425 2.379.703 2.404.465 2.423.194
Kaynak: Gler, Birgl Ayman: Kamu Personeli Sistem ve Ynetimi, mge Kitabevi, Ankara, Kasm, 2005. *01.09.2004 tarihi itibaryladr. -Memur ve ii saylar: Konsolide Bte+Dner Sermaye Fon ve Kefalet Sandklar+zel Bteli Kurulularda alan memur ve iileri (srekli+geici) kapsamaktadr. -926 sayl Trk Silahl Kuvvetleri Personel Kanununa tabi personel haritir.
Yllardr lkemizde kamuda istihdamn fazla olup olmamas konusu tartlmaktadr. Bu tartmalara bir aklk getirmek iin bir lkedeki istihdam ierisinde kamunun payn gsteren brokratikleme oranna bakmak yerinde olacaktr. Aada lkemizdeki ve farkl lkelerdeki brokratikleme oranlar yer almaktadr. Grlecei gibi lkemiz Yunanistan ve Koreden sonra kamuda en az istihdam salayan lkedir. Kamu hizmetlerinin retiminde vasfl igcne sahip olmak, kamu ynetimi reformunun insan kaynaklar boyutu ve vatandaa kaliteli hizmet sunulmas bakmndan nemlidir. Ekonomik istikrar gerei ve mali disiplinin koulu olarak son yllarda kamuda vasfsz istihdam derken, vasfl istihdam yeterince artrlamamaktadr. Bu gei dneminin bir ka yl iinde son bulmas ve fiyat istikrar salandnda, kamuda vasfl igcnn artmas beklenmelidir.
39
Tablo 24 : Baz lkelerde Toplam stihdam erisinde Kamu stihdamnn Pay 1985 ABD Almanya ek Cumhuriyeti Finlandiya Fransa Hollanda ngiltere rlanda spanya talya zlanda Kanada Kore Lksemburg Maceristan Potekiz Yunanistan Trkiye 14,8 15,5 25,5 20,5 15,1 21,6 20,2 13,8 20,2 4,5 12,1 7,7 1990 14,9 15,1 23,2 20,4 12,9 19,5 17,4 14 14,6 20,3 4,5 8,0 7,9 1997 14,6 12,9 15,3 25,0 21,3 12,6 12,9 15,9 15,7 15,5 18,5 4,4 22,8 15,5 7,2 9,3 1998 14,5 12,6 15,3 24,3 12,4 12,7 14,6 15,5 15,4 17,9 4,5 22,7 15,2 6,9 9,1 (Yzde) 1999 14,6 12,3 15,4 12,2 12,6 15,2 15,2 17,5 21,4 -
Kaynak: OECD "Public Management Service", (evrimii); http://www.sourceoecd, Eyll 2003. Slayman zdemir'in " Kreselleme Srecinde Refah Devleti" adl Doktora Tezinden alnmtr.
2.3.5.2. ocuk stihdam Toplam nfus ierisinde gen nfus orannn yksek olduu lkelerden biri olarak Trkiyede ocuk igc asndan nemli sorunlar yaanmaktadr. ocuklarn igcne erken yata katlmnn engellenmesi amacyla kanunlarda yaplan dzenlemelerin yan sra genel eitimin 8 yla karlmas nemli bir gelime olmutur. u an yaplan almalar genel eitimin 12 yla karlmas ynndedir. lkemizde yllar itibariyle ocuklarn igcne katlma oranlar aadaki tabloda yer almaktadr.
40
Tablo 25: Yllar tibariyle ocuk gc (12-17 ya) (Yzde) Yllar KO 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 34,6 35,4 30,8 25,0 27,8 25,8 25,2 23,2 22,1 22,0 19,0 15,8 14,1 Toplam stihdam oran 29,7 31,3 27,5 21,9 24,9 23,1 23,2 20,9 20,2 19,9 17,6 13,9 12,2 sizlik oran 14,3 11,5 10,4 12,4 10,5 10,3 7,8 10,1 8,4 9,5 7,7 12,2 13,5 KO 41,1 41,0 35,6 30,8 33,0 30,2 29,2 28,8 26,3 26,6 23,2 19,5 16,9 Erkek stihdam oran 34,6 34,9 31,0 26,4 28,7 26,6 26,3 25,5 23,7 23,9 21,2 16,8 14,3 sizlik oran 16,3 14,9 12,9 14,2 13,1 12,2 10,1 11,2 9,7 10,0 8,7 13,7 15,3 KO 27,7 29,5 25,7 19,0 22,5 21,1 21,0 17,5 17,7 17,2 14,7 11,9 11,2 Kadn stihdam oran 24,6 27,5 24,0 17,2 21,0 19,5 20,1 16,0 16,6 15,7 13,8 10,8 10,0 sizlik oran 11,2 6,5 6,9 9,4 6,7 7,5 4,4 8,3 6,5 8,7 6,2 9,5 10,8
Kaynak: TK
ocuk igc kavramn incelerken; bir lkenin sosyo-ekonomik ve sosyo-kltrel durumunu ortaya koymak nem arz emektedir. Trkiyenin gerek ekonomik, gerek sosyal bir ok problemi bulunmaktadr. gc piyasas asndan en ciddi problemlerden bir tanesi de ocuk igcdr. ocuun almas, genellikle eitim d kalmasna, salnn ve bedensel geliiminin olumsuz olarak etkilenmesine ve toplumda eitli sosyal problemlere neden olmaktadr. ocuk istihdam lkemiz asndan nemli bir problem olarak grlmekle birlikte, ocuk istihdamnn pay 1990-2002 dneminde srekli azal gstermitir. Gerek igcne katlma orannda, gerekse istihdam orannda bu dnemde yardan fazla azalma meydana gelmitir. 1990 ylnda 12-17 ya grubundakilerin %29.7si istihdamda iken, bu oran yllar itibaryla srekli bir d sergilemi ve 2002de %12.2ye gerilemitir. ocuk iiliinde srekli bir azal grlmesinin temel nedeni, lkemizde eitimin daha yaygn duruma getirilii ile bu dorultuda uygulanan zorunlu temel eitim sresinin 5 yldan 8 yla karlmasdr. 2004 ylnda ocuk igc ile ilgili olarak istatistiksel veriler oluturulmadndan bu dneme
41
ait herhangi bir yorum yaplmamtr. ocuk istihdamn cinsiyete gre incelediimizde; gerek kentsel, gerek krsal blgede erkek ocuklarn igcne katlm oranlarnn daha yksek olduu grlmektedir. gcne katlm oranlar da ylar itibariyle d gstermekte, 2002 ylnda erkekler iin %16,9 olarak gerekleen bu oran kadnlarda %11,2 olmutur. ILOnun ocuk igc iin belirledii ya snr 18 yan altdr. Trkiyede 15 yandan kk ya grubu istihdam edilmektedir. Yukardaki tabloda 12-17 ya grubu alanlarnn %87si tarmda almaktadr. Bu durum temel olarak istihdam iinde tarmn hala byk bir paya sahip olmasndan kaynaklanmakta; krsal alanda ocuklar daha ok cretsiz aile iisi olarak almaktadr. Kr/kent ayrmna gre incelediimizde, 2002 ylnda kentsel alanda ocuk igcne katlm oran yaklak %10larda iken; bu oran krsal alanlarda %20-%25 seviyesine ykselmektedir. ocuk igcnn istihdam edildii iletme tr daha ok KOBlerdir. ocuk igc asndan en ciddi sknt, gerekli i sal ve gvenlii tedbirlerinin alnp alnmaddr. 2.3.6 sizlik Ekonomik istikrarn salanmas iin uygulanan programlar, yatrmlarn dk dzeyde seyretmesi, tarmdan ayrlan igcnn kente g sonucu yeterli i imkanlarnn olmay, 2001 ylnda yaanan derin ekonomik kriz ve sonrasnda artan verimlilik ile kapasite kullanm oranlar istihdam artn snrlayan ve isizlii artran faktrler olmutur. Verimlilik art ve kapasite kullanm oranlarnn azalmas ksa dnemde istihdam olumsuz etkileyebilmekle birlikte uzun dnemde nemli oranda artrabilmektedir.
Tablo 26: sizlik Oran (15-64 ya, Yzde) 1990 AB-15 OECD Trkiye 8,4 6,4 8,2 2000 8,4 6,2 6,7 2001 7,7 6,3 8,6 2002 8,0 6,9 10,6 2003 8,2 7,0 10,8 2004 8,4 6,9 10,6
1990 ve 2000 yllarnda AB-15 lkelerinden daha dk seviyedeki isizlik oran 2001 ekonomik krizi sonrasnda hzla trmanm ve % 10lar seviyesinde kalmtr. sizlik orannn 2000 yl ncesinde AB-15 lkelerine gre dk olmasnn nedeni nfusun nemli bir blmnn tarm sektrnde istihdamda grnmesinden kaynaklanmaktadr. Bu nedenle
42
tarm d isizlik orannn da gz nnde bulundurulmas yararl olacaktr.

Tablo 27: Tarm D sizlik Oran ve Genel sizlik Oran (15+ ya, Yzde) 1990 sizlik Oran Tarm D sizlik Oran
Kaynak: TK.
2000 6,5 9,4
2001 8,4 12,7
2002 10,3 15,0
2003 10,5 15,0
2004 10,3 14,7
8,0 13,5
Ekonomide st ste gerekleen yksek byme oranlarnn olumlu etkileri 2004 ylnn ikinci eyreinden itibaren istihdama ve isizlie yansmaya balamtr. Nitekim, 2003 ylnda % 10,5 olan isizlik oran 2004 ylnda % 10,3e gerilemitir. Tarm d isizlik oran da % 15ten % 14,7ye dmtr. 2004 ylnda, 1999 ylndan bu yana isizlik orannda bir d kaydedilmi olmas nemli bir gstergedir.
Tablo 28: Kent-Kr ve Cinsiyet Ayrmnda sizlik Oran (15+ ya, Yzde) 1990 Trkiye - Erkek - Kadn Kent - Erkek - Kadn Kr - Erkek - Kadn
Kaynak: TK.
2000 6,5 6,6 6,3 8,8 7,8 13,0 6,4 4,9 2,0
2001 8,4 8,7 7,5 11,6 10,3 16,6 5,4 6,5 1,7
2002 10,3 10,7 9,4 14,2 13,0 18,7 5,0 7,3 3,0
2003 10,5 10,7 10,1 13,8 12,6 18,3 4,4 7,9 4,2
2004 10,3 10,5 9,7 13,6 12,5 17,9 5,9 7,3 3,2
8,0 7,8 8,5 12,1 9,6 23,6 4,9 6,0 3,4
sizlik oran kentsel yerlerde krsal yerlerdekinin iki katndan fazladr. Yukarda da deinildii gibi krsal yerlerde tarmsal faaliyetlerde cretsiz aile iiliinin yaygn olmas, cretsiz aile iilerinin de byk ounluunun kadnlardan olumas dolaysyla kiilerin isiz grnmemesi sonucunu ortaya karmaktadr. Tarm kesiminde verimlilii dk igcnn barndrlmas ise igc piyasasnn etkinliini snrlamaktadr. Trkiyenin Uzun Vadeli Stratejisinde 2023 ylnda tarm sektrnn istihdam ierisindeki paynn % 10a drlmesi hedefinin konduu ve tarm sektrnde rekabet artlarnn tesis edilmeye alld gz nne alnrsa tarmdan kopacak niteliksiz igcnn kente g sonucu sanayi
43
ve hizmetler sektrnde istihdam edilememesi zaten yksek olan isizlik orann ok nemli lde artracaktr. Bu durum gelecekte igc piyasasn ekillendirecek en nemli unsurlarn banda geldiinden tarm sektrnden kmas beklenen igcne ynelik acil bir planlamann yaplmasn zorunlu klmaktadr. En yksek isizlik oranlarnn kentlerde yaayan kadnlar arasnda grlmesi ise kentte kadnlarn eitim seviyesinin erkeklerinkine oranla dk olmas, dolaysyla da niteliklerinin yetersiz olmasyla ksmen aklanabilir. Yllar itibaryla bakldnda dier tm isizlik oranlarnda art grlrken kentli kadnlarn isizlik orannda nemli bir azal gze arpmaktadr. Kentte yaayan kadnlarn eitim seviyesinin yllar itibaryla artmas bu sonucu dorular niteliktedir. Bu durum ise kadnlarn eitim seviyelerinin ve nitelik dzeylerinin artrlmas gerektiini ortaya koymaktadr. Ya gruplarna gre isizlik oranlarna bakldnda 15-24 ya grubunun isizlik orannn dier ya gruplarna gre bir hayli yksek olduu grlmektedir. Daha sonra en yksek isizlik oranna sahip ya grubu ise 25-34tir. sizlik oran 35-54 ya grubunda % 6,4 iken 55 ve daha yukar ya grubundakilerde % 2ler seviyesindedir.
Tablo 29: Ya Gruplarna Gre sizlik Oran (15 +YaYzde) 15-24 1990 2000 2001 2002 2003 2004
Kaynak: TK
25-34 7,3 6,2 8,2 10,4 11,0 11,3
35-54 3,9 3,8 5,4 7,2 6,8 6,4
55+ 2,6 1,6 1,8 2,6 2,7 2,3
Toplam 8,0 6,5 8,4 10,3 10,5 10,3
16,0 13,1 16,2 19,2 20,5 19,7
Tablo 30daki isizlik oranlar incelendiinde AB ve Trkiyede gen isizliin, zaten yksek olan isizlik oranlarndan iki- kat daha fazla olduu grlmektedir. Yine tabloda gen isizlerin toplam isizler iindeki paynn genellikle % 20ler dzeyinde olduu grlmektedir. Trkiyede ise bu oran yaklak % 38 ile olduka yksektir. Bu durum AB lkeleri iin de yksek boyutlara ulaan gen isizliin Trkiye iin ok daha byk nem tadn gstermektedir.
44
Tablo 30: AB ve Trkiyede Gen sizlik (2004) Gen siz Says (Bin Kii) 941 892 641 514 531 76 827 3.813 4.999 sizler iindeki Gen siz Oran (Yzde) 37,96 22,69 24,27 26,22 24,02 19,05 26,13 25,94 25,71
sizlik Oran Gen sizlik (Yzde) Oran (Yzde) Trkiye Almanya Fransa talya spanya Bulgaristan Polonya AB-15 AB-25
Kaynak: Eurostat.
siz Says (Bin Kii) 2.479 3.931 2.641 1.960 2.211 399 3.165 14.699 19.441
10,3 9,5 9,7 8,0 11,0 11,9 18,8 8,1 9,0
19,7 15,1 22,0 23,6 22,1 24,4 39,5 16,6 18,6
Trkiyede 15-24 ya grubunun 2004 ylnda igcne katlma oran % 39,3tr. Genlerin igcne katlma oran Trkiye ortalamas olan % 48,7in altndadr. Dk katlma ramen bu ya grubunun isizliinin yksek olmas gen isizliin nemini bir kat daha artrmaktadr. Gen isizliin, ya grubunun kendisine zg ve igc piyasasnn yapsna bal eitli nedenleri mevcuttur. Bu nedenlerden ilki 15-24 ya grubunun igc piyasasna ilk kez giri ya olmasdr. Bu ya grubu, igc piyasasnda daha nce bir i tecrbesine sahip olmamalar nedeniyle iveren tarafndan tercih edilmemektedir. veren ie ald igcn yetitirmek durumunda kalacandan genlerin ie alnmasnn bir ek maliyeti olmaktadr Ayrca genler, igc piyasasn yeterince tanmadklarndan i arama stratejileri ile kendi beceri ve yeteneklerine uygun ileri bilememekte, dolaysyla da ilk ilerini bulmalar zaman almaktadr 16. Dier bir neden ise genlerin ilerinden beklentilerinin balangta yksek olmasdr. gc piyasasnda kariyer meslek ve yksek maa beklentisi iinde olan genler beklentilerini karlayacak ileri bulma midi ile daha uzun sre isiz kalmaktadr. Bu durum zellikle eitimli genler iin sz konusu olmaktadr. Eitimli genler ve aileleri eitime
apar S., Okkal analm D.; Trkiyede Gen sizlik rnekleri Inda zm nerileri, Baslmam Makale, Ankara 2005.
16
Sorunu
ve
AB
lke
45
yaplan yatrmn karln almak istemektedir 17. Eitim sistemi ile igc piyasas arasndaki ban etkin bir biimde kurulamad ekonomilerde genlerin igc piyasasnn ihtiyalarn karlayacak biimde eitim almamalar da gen isizliin dier bir nedenidir. 1990 ylnda AB-15te alt ay ve daha fazla isiz kalanlarn toplam isizlere oran 65,3, Trkiyede 48,7 iken, 12 ay ve daha fazla sre isiz kalanlarn toplam isizlere oran AB-15te % 72,6, Trkiyede ise 47,0dir. 2004 ylnda ise bu oranlar srasyla AB-15te 60,4, Trkiyede 56,9 AB-15te 42,4, Trkiyede 39,2dir. AB-15 lkelerinde 1990 ylndan 2004 ylna alt ay ve daha fazla isiz kalanlarn toplam isizlere orannda hafif, Trkiyede ise nemli lde azal grlmektedir. AB-15te ve Trkiyede 1990 ylndan 2004 ylna 12 ay ve daha fazla sre isiz kalanlarn toplam isizlere orannda da azal grlmektedir. Daha da nemlisi 1990 ylnda AB-15te alt ay ve daha fazla isiz kalanlarn toplam isizlere oran Trkiyedekinden daha az iken 2004 ylnda daha fazla olmutur. 2004 ylnda uzun sreli isizlerin toplam isizlere oranna bakldnda ise Trkiyedeki oranlarn AB-15teki oranlarn gerisinde kald grlmektedir. Tablodan uzun sreli isiz kalanlarn daha fazlasnn hem AB-15te hem de Trkiyede kadnlar olduu grlmektedir.
Tablo 31: Uzun Sreli sizlik* 1990 2001 2002 (sizlerin Yzdesi Olarak) 2003 2004
6 Ay ve 12 Ay ve 6 Ay ve 12 Ay ve 6 Ay ve 12 Ay ve 6 Ay ve 12 Ay ve 6 Ay ve 12 Ay ve Daha Daha Daha Daha Daha Daha Daha Daha Daha Daha Fazla Fazla Fazla Fazla Fazla Fazla Fazla Fazla Fazla Fazla
AB-15 - Erkek - Kadn OECD - Erkek - Kadn Trkiye - Erkek - Kadn
65,3 63,5 67,0 46,3 45,1 47,6 72,6 71,2 75,6
48,7 47,0 50,2 31,1 29,9 32,5 47,0 44,9 51,2
61,8 60,3 63,2 44,0 42,5 45,8 35,6 31,9 47,1
45,3 44,4 46,2 29,7 28,4 31,2 21,3 18,2 31,1
59 57,3 60,8 45,0 44,1 46,2 45,4 43,5 51,5
41,4 39,5 43,4 29,6 28,5 31,0 29,4 27,0 36,5
61,5 60,2 62,9 46,4 45,6 47,3 39,9 36,3 50,0
43,4 42,0 44,8 31,0 30,2 32,0 24,4 22,1 30,9
60,4 59,4 61,4 47,1 47,0 47,3 56,9 55,0 62,5
42,4 41,5 43,3 32,0 31,9 32,0 39,2 37,0 45,6
Kaynak: TK, H A * 12 ay veya daha fazla sre ile isiz kalnmas.
apar S., Okkal analm D.; Trkiyede Gen sizlik rnekleri Inda zm nerileri, Baslmam Makale, Ankara 2005.
17
Sorunu
ve
AB
lke
46
2.3.7. Kaytd stihdam 18 Kayt d istihdam verilerine 2000 ylndan itibaren Hanehalk gc Anketlerinden sosyal gvenlik kurumlarna kayt durumuna gre ulalabilmektedir. Kayt d istihdam oranlarna bakldnda Trkiyede istihdamn yarsndan fazlasnn kayt dnda olduu grlmektedir. Aadaki tablodan kayt d istihdam oranlarnn 2001 ve 2004 yllarnda artt anlalmaktadr.
Tablo 32: Kaytd stihdam (15+ ya, Bin Kii) Kayt d istihdam 10.925 11.382 11.133 10.943 11.591 Toplam istihdam 21.581 21.524 21.354 21.147 21.791 Kayt d istihdam oran (Yzde) 50,6 52,9 52,1 51,7 53,0
2000 2001 2002 2003 2004

Kaynak: TK.
Kaytd alma Trkiye genelinde % 50nin zerinde seyretmekle birlikte krsal kesimlerde % 73,5 ve kentsel yerlerde % 35,8dir. Bu oran tarmsal faaliyetlerde % 90 iken, tarm d faaliyetlerde % 34tr. Bu durum, kaytdln daha ok krsal blgelerde tarmsal faaliyetlerle uraanlarda zellikle de cretsiz aile iilerinde younlatn gstermektedir. alanlarn istihdamdaki durumlarna gre kaytdlk oranlarna bakldnda ise kaytdlk orannn cretli alanlar iin % 21,2, iverenler iin % 24,2, cretsiz aile iileri iin % 96,5, yevmiyeliler iin % 91,7 ve kendi hesabna alanlar iin % 65,5 olduu grlmektedir. Yevmiyeliler dahil cretlilerdeki kaytdla bakldnda ise oran %32,7 olmaktadr.
DSKin gr; Kaytd istihdamn yaratt sonular ve bu sylem zerinden srdrlen politikalar, bu alan bir ksr dngye dntrmtr. Kaytdlk hukuk d bir olgudur ve yasaddr. Kaytdna gz yummak, su ortakldr. Emekiler iin dk cret, sosyal gvenlik hakknn gasp eidlmesi, i kazas, meslek hastal riski anlamna gelen bu alan, varln gerekletiren hi bir neden aranmakszn tasviye edilmelidir.
18
47
Tablo 33: stihdam Edilenlerin Sosyal Gvenlik Kurulularna Kaytllk Durumu (2004) (Bin Kii) Trkiye Kent Kr Toplam stihdam Trkiye cretli Yevmiyeli veren Kendi Hesabna cretsiz Aile isi Tarm cretli Yevmiyeli veren Kendi Hesabna cretsiz Aile isi Tarm D Faaliyetler cretli Yevmiyeli veren Kendi Hesabna cretsiz Aile isi
Kaynak: TK
Kayt D Yzde 53,0 21,2 91,7 24,2 65,5 96,5 90,0 49,6 98,3 78,3 80,2 98,4 34,0 20,9 89,8 18,3 46,4 83,2
Toplam stihdam 11.843 7.434 1.111 792 1.921 584 684 30 111 24 293 226 11.159 7.404 1 001 768 1.629 357
Kayt D Yzde 35,8 20,6 90,8 19,7 53,8 88,2 85,5 27,7 98,6 69,5 78,4 97,7 32,8 20,5 89,9 18,2 49,4 82,2
Toplam stihdam 9.947 1.845 688 228 3.467 3.720 6.715 71 286 75 2.748 3.536 3.232 1.774 402 153 719 184
Kayt D Yzde 73,5 23,9 93,1 39,7 72,0 97,8 90,5 59,1 98,3 81,1 80,4 98,5 38,1 22,5 89,5 19,3 39,7 85,3
21.791 9.279 1.800 1.020 5.388 4.303 7.399 101 397 99 3.040 3.762 14.391 9.178 1.403 921 2.348 541
Hzla artan nfus, tarm kesiminin istihdam ierisindeki paynn ykseklii, g, kentleme, gelirin adaletsiz dalm, yoksulluk, yksek isizlik, dk eitim seviyesi ve buna bal olarak bilgi ve bilin eksiklii, sanayinin yaps ve dk rekabet gc, vergi oranlarnn yksek olmas ve vergilerin adil toplanamamas, igc maliyetlerinin ykseklii, erken emeklilik ve istee bal sigorta uygulamas gibi sosyal gvenlik uygulamalar, sosyal gvenlik kurumlar hizmetlerinden honutsuzluk, kurumlar arasnda koordinasyon ve ibirlii eksiklii kaytd istihdamn nedenleri arasnda saylabilir. Kaytd istihdam, hukuki dzenlemeleri anlamsz klmas nedeniyle kurall ekonomiyi dlamakta, haksz rekabete, kamunun vergi, sosyal gvenlik primi gibi gelirlerinde kayplara, sosyal gvenlik ve i hukukundan doan haklardan yoksunluk ve sosyal politika etkisizliine neden olmaktadr.
48
Kayt d istihdamn bir boyutunu da yabanc kaak iilik oluturmaktadr. Yabanc kaak iilik olgusu, lkemizin evresindeki lkelerde yaanan kapsaml ekonomik, siyasal ve toplumsal deime sreleri ile kreselleme olarak algladmz srecin karmak etkilerinin sonucu ortaya kmtr. Yabanc kaak iiler, lkemiz iilerine gre daha dk cretlerle, daha kt alma koullaryla ve ok daha youn bir tempoda almay kabullenmektedirler. Yabanc kaak iilik, hakknda net ve yeterli bilgiler bulunmadndan, bykl hakknda kesin bir fikre sahip olunmayan ancak tahminlerde bulunulan bir olgu niteliindedir. Kayt d istihdamn bir baka boyutunda ise alan ocuklar yer almaktadr. Yetime anda, okula devam etmesi gerekli ocuklarn salksz koullarda, yalarna uygun olmayan ilerde kaytd istihdam edilmeleri nemli bir problemdir. 2.3.8. gc Piyasas ile Eitim likisi Trkiyede istihdam ve eitim arasnda etkin bir iliki bulunmamaktadr. Bu durum igc arz ve talebi dengesizliine ve dolaysyla isizlie yol amaktadr. Ekonominin ihtiya duyduu alanlarda ara eleman temininde zorluklar yaanmaktadr. Bununla birlikte en yksek isizlik oranlar mesleki eitim mezunlar arasnda grlmektedir. Bunun nedenleri, mesleki eitimin igc piyasasnn ihtiyalar dorultusunda verilmemesi ve iverenlerin talep ettikleri nitelikte igc bulamamasdr. Ayrca iverenler talep ettikleri igc niteliklerini igc piyasasna tam olarak yanstamamaktadr. Ulusal Mesleki Yeterlilikler Kurumu ve sisteminin olmamas, oynayan bir faktrdr.
Tablo 34: gcnn Eitim Dzeyi, 2004 (Yzde) gc Toplam Okur-yazar olmayanlar Lise alt eitimliler Lise ve dengi meslek eitimliler - Meslek Liseleri Yksekokul ve faklte
Kaynak: TK, HA.
eitim ile igc piyasas
arasndaki ban zayf kalmasnda rol
stihdam 100 6,8 64,1 18,9 10,2
siz 100 2,3 55,7 29,1 13,0
KO 48,7 24,4 48,2 56,6 67,0 80,0
sizlik Oran 10,3 3,7 9,1 15,1 15,8 12,4
100 6,3 63,2 20,0 10,5
49
Trkiyede 2004 ylnda igcnn % 69,5i, istihdamn % 70,9u ve isizlerin % 58i okuryazar olmayanlar ve lise alt eitim seviyesindekilerden olumaktadr. Mevcut igcnn niteliinin dk olmas, igc verimliliini ve igc arz ve talebi arasnda yaanan uyumsuzluk nedeniyle igc piyasasnn etkinliini azaltan nemli bir faktrdr. Eitim seviyesi ykseldike isizlik oran da artmaktadr. Bunun nedeni eitim seviyesinin ykselmesiyle birlikte igcne katlma orannn artmasdr. Nitekim 2004 ylnda isizlik oran okuryazar olmayanlar arasnda % 3,7, lise alt eitimlilerde % 9,1 ve lise st eitimlilerde ise % 14,1dir. OECD tarafndan yrtlen ve OECD lkelerinde, 15 yandaki rencilerin bilgi ve becerilerini aratran uluslararas renci deerlendirme program olan PISA Uluslararas renci Deerlendirme Program (PISA-Programme for International Student Assessment) lkemiz iin arpc sonular ortaya koymutur. lki 2000 ylnda yaplan ve er yllk aralklarla uygulanan aratrmaya lkemiz 41 lkenin incelendii 2003 ylnda katlmtr. PISA-2003 aratrmasnda renciler, okuduunu anlama, matematik, fen bilimleri ve problem zme alanlarnda deerlendirilmitir. PISA 2003 projesinin test ve anketleri lkemizde 2003 ylnn Mays aynda 7 corafi blgemizden tesadfi yntemle seilen 12 ilkretim okulu ve 147 lisede 1987 doumlu (15 ya) toplam 4.855 rencimize uygulanmtr. lkemizin elde ettii sonular u ekildedir:
Tablo 35: PISA Aratrmasna Gre Trkiyenin Durumu Okuduunu Anlama 29 OECD lkesi Arasnda Toplam 41 lke Arasnda
Kaynak: PISA.
Matematik 28. 34.
Problem zme 28. 36.
Fen Bilimleri 28. 35.
28. 33.
Trkiyenin sonular istatistiksel olarak anlaml bir ekilde OECD ortalamalarnn altnda kalmtr. Bununla beraber aratrmann yapld okullarda elde edilen sonularn en fazla farkllk gsterdii lke Trkiye olmutur. Baka bir ifadeyle Trkiye, okullar arasnda en fazla uurum bulunan lke olmutur. Mesleki eitim sistemi ekonominin mevcut ve gelecekteki ihtiyalarn karlamaktan uzaktr.
50
letmelerin ara insan gc a srerken, meslek eitimi mezunlar iletmelerce talep edilen nitelikleri tamamakta, alma hayatna ancak uzun ve masrafl bir hizmet-ii eitim sonrasnda uyum salayabilmektedir. Meslek lisesi mezunlar-genel lise mezunlar dalmnn % 65 - % 35 olmas gerekirken, bugn tam tersi oranlar geerlidir. Milli Eitim Bakanlnn mesleki eitim faaliyetleri eitli Genel Mdrlklerce, ok dank bir yapda gerekletirilmekte, mfredat programlar bata olmak zere retimde iletmelerin ihtiyalar ve igc talepleri yeterince dikkate alnmamaktadr. l Mesleki Eitim Kurullar ve l stihdam Kurullar etkin olarak almamakta, yerel kapasiteler iyi deerlendirilememektedir. Bununla birlikte son yllarda Trk eitim sisteminde nemli gelimeler yaanmaktadr. AB eitim sistemine uyum salamak amacyla yaplan almalar erevesinde, Trkiyedeki ilkretim sresi be yldan sekiz yla karlmtr. nmzdeki dnemde zorunlu eitim sresinin 12 yla karlmas ynnde almalar srdrlmektedir. 2000 ylnda kadnlarda % 78,3, erkeklerde % 94,5 olan okur-yazar orannn, 2020 ylnda kadnlarda ve erkeklerde % 100 olaca tahmin edilmektedir. 20002004 dneminde, mesleki teknik ortaretim kurumlarndaki renci saylarnda art (% 25) gzlenmitir. Ayrca, ayn dnemde, meslek liselerinden meslek yksek okullarna (MYO) snavsz geii salayan dzenleme ile MYOlardaki renci saylar nemli derecede (% 40) artmtr. Tablo 36dan grlecei zere, mesleki ve teknik eitim okullarnn eitim sistemindeki arlnn artaca tahmin edilmektedir.
Tablo 36: Orta retimde Okullama Oranlar (Yzde) Yllar Ortaretim -Genel Ortaretim -Mesleki Teknik
Kaynak: DPT
2000 62,0 37,2 24,8
2007 79,5 41,0 38,5
2014 95,9 44,0 51,9
2020 99,2 44,8 54,4
Trkiyedeki eitim dzeyinin ve kalitesinin, dolaysyla da eitimli igcnn artna ilikin bir dier nemli gsterge niversite ve yksek okullardaki renci saysdr. Tablo 37de yer alan yksekretim okullama oranlarna bakldnda, 2000 ylnda % 29 olan okullama orannn, 2020 ylnda % 49.5e ykselecei tahmin edilmektedir. Bu
51
rakamlarda yksek lisans hari, yaygn retim dahil tutulmutur.

Tablo 37 : Yksekretimde Okullama Oranlar Yllar Yksekretim 2000 29,0 2007 40,3 2014 45,5 (Yzde) 2020 49,5
Kaynak: DPT *Yksek Lisans hari, ak retim dahildir.
gcnn niteliinin artmakta olduu konusundaki en nemli gstergelerden birisi, yksek renim grm igcnn toplam igc ierisindeki paydr. Trkiyedeki yksek renim grm igcnn toplam igc ierisindeki pay hzl bir ykseli arz etmektedir. Yksek renim grm igcnn toplam igc ierisindeki pay incelendiinde, 2000 ylnda % 8,8 olan orann, 2020 ylnda % 17,9'a ykselecei tahmin edilmektedir. Toplam igcnn yarsna yakn yksek renim grm gen nfus arlkl bir Trkiye, yelik sonrasnda ABdeki igc piyasasna nemli katklar salayacaktr. 2005 ilerleme raporuna gre Trkiye, Ulusal Ajans tarafndan yrtlen Sokrates, Leonardo da Vinci ve Youth Programlar konusunda olduka baarldr. Bu programlar renciler ve gen meslek sahipleri tarafndan olduka ilgi grmektedir. Bu programlara bavuru saysnda nemli bir art olmutur. Trkiye, AB partnerleri ile beraber, 9000den fazla Trk katlmcy kapsayan projelere imza atmtr. AB Lizbon stratejisinin bir paras olarak Trkiye 2010 eitim ve mesleki eitim programlarnda yer almaktadr. Ayrca 2010 alma raporu uygulamas zerine 2006 katlm raporuna bir katk olarak eitim ve mesleki eitim sisteminin modernizasyonu zerine almalar yaplmaktadr. Kz ocuklarnn eitime katlmn desteklemek iin 2003ten itibaren balatlan kampanyada ilerleme salanmtr. 2005 ylnda bu tr almalara devam edilmektedir. zel eitime muhta ocuklarn eitimine ilikin daha fazla kaynak ayrlm olmasna ramen bu alanda daha pek ok eyin yaplmasna ihtiya vardr. Mesleki ve teknik eitimi glendirmek amacyla Eitim Kurulu hem genel hem de mesleki eitimi 3 yldan 4 yla karan uygulamay balatmtr. Sz konusu reform meslek okullar ile genel amal okullar arasnda yatay geie olanak tanmaktadr. Bu durum eit frsat sunma anlamnda olumlu olmakla beraber niversiteye geilerin mesleki eitimin ara eleman yetitirme hedefine zarar verdii sylenebilir. Mesleki eitimin modernizasyonu iin MEB ve YKn ibirlii iinde
52
olmas 2005 ilerleme raporunda ayrca belirtilmitir. Bilimsel aratrmalar, geliimin en hzl olduu 0-6 yalarnda profesyonel bir erken ocukluk eitimi alan ocuklarn, bu dnemde yksek renme potansiyeline sahip olmalar nedeniyle, ileriki okul dnemlerinde ve yaamlarnda daha baarl olduklarn gstermektedir. Trkiyede okul ncesi eitimin yaygnlatrlmas ve 6 ya iin zorunlu klnmas konusunda kapsaml bir idari, hukuki, mali ve teknik reforma ihtiya vardr. Orta retime ilikin planlanan hedef ve stratejilerin gzden geirmesi ve orta retimin yksek retim zerindeki basksn hafifletmesi gereklidir. zellikle okullar arasndaki eitimin kalitesindeki farkllklarn giderilmesi ynnde ciddi almalarn zerinde durulmaldr. Yksekretim sisteminde eitlilii vurgulayan, ademi merkeziyeti, kurumlarn yaratcln ve kimliklerini n plana karan, karlalan sorunlara esnek tepkiler verebilen, niversitelerin birbirleri ile rekabet edebilmelerine frsat tanyan bir sistem tasarlanmaldr. Bu yaplrken, mevcut sistemin kazanmlar gz ard edilmemeli, gelecek vizyonundan hareket edilerek gelimi lkelerin sistemleri tahlil edilmelidir. Devlet, 3308 sayl Kanun deiiklii ile iletmelere eitim alannda ok nemli sorumluluklar yklemi, ancak bunlarn gerei gibi yerine getirilmesi konusunda destek sistemi ngrmemitir. Sanayi ve hizmet sektrlerinin ihtiya duyduu nitelikli ara kademe insan gcnn yetitirilmesi, rekabet gcmzn artmas ve ekonomik kalknmann hzlandrlmasna katk salanmas amacyla; dar meslek alanlar yerine geni tabanl sektrel eitimin verildii, modler yapyla esneklik zelliine sahip ve alma yaamnn ihtiyalarna cevap verebilen bir mesleki ve teknik eitim sistemi hedeflenmelidir. lkretimde etkin bir mesleki rehberlik ve danmanlk hizmeti verilerek orta retime salkl bir ynlendirme yaplmas, meslek okullarnn kalitesinin iyiletirilmesi, meslek okulu-istihdam ilikisinin etkin ekilde kurulmas ve mezunlarn i hayatna atlmalarnn desteklenmesi, niversiteye girmek isteyenlerin ise ncelikle mezun olduklar alanda devam etmeye ynlendirilmesi, mesleki ve teknik eitim sisteminin yeniden yaplandrlmas program iinde gerekletirilmelidir. Bu amala Kalknma Plan ve Programlarnda belirtilen ilke ve politikalar nda Avrupa Birlii Akdeniz Program (MEDA) kapsamnda finanse edilmek zere Mesleki Eitimin Glendirilmesi Projesi (MEGEP) balatlmtr. Bu proje ile Mesleki Eitimde AB ve gelimi lke standartlarna uyum salanmas amalanmaktadr.
53
MEGEP kapsamnda yaplacak faaliyetler piyasas ihtiya analizi Meslek standartlarnn gzden geirilmesi Eitim standartlarnn gelitirilmesi, Modler programlarn hazrlanmas, Ulusal yeterlilik sistemi, Hayat boyu renme politikasnn oluturulmas olarak sralanabilir. MEGEP Projesi ile 12 yllk temel eitime gei iin alt yap oluturmak Mesleki eitim sistemimizi; AB ve gelimi lkelerdeki standartlara ykseltmek Sosyo- ekonomik gereksinimler ve hayat boyu renme ilkeleri dorultusunda glendirme politikalar hedeflenmektedir. Proje kapsamnda 30 ilde ve 145 pilot kuruluta sosyal ortaklarla birlikte gelitirilen programlar uygulanmaya 2004-2005 retim ylnda balanlm ve bu ylda tm yurda yaygnlatrlmtr. Bunun yannda maliyeti genel lise eitiminden fazla olan mesleki ve teknik liselerden mezun olanlarn, kendi alanlarndan farkl bir alanda yksekrenim grmelerini kolaylatran dzenlemelerin ciddi bir kaynak israfna da yol aaca dikkate alnmaldr. Yaam Boyu renme Hzla artan bilgi ve gelien teknoloji bireylerin eitim ihtiyalarn artrmtr. Teknolojik yeniliklerin ortaya kma skl artm, retim ve hizmet sektrnde ksa periyotlarda teknolojiler deiir hle gelmitir. Bilim ve teknolojideki hzl gelimeler toplumsal, kltrel, siyasi ve ekonomik alanlarda devrim niteliinde deiikliklere neden olmaktadr. Bireylerin, olduka dinamik ve deiken bir igc piyasasnda rekabet edebilmeleri iin istihdam edilebilme niteliklerini kazanmaya, bu nitelikleri srekli olarak gelitirmeye ve yenilemeye ihtiyalar vardr. Bireylerin yaamlar boyunca devam eden ve her geen gn daha da nem kazanan bu ihtiyalarnn karlanmasna yaam boyu renme
54
denir. AB yaam boyu renmeyi u ekilde tanmlamaktadr: Bilgi, beceri ve yeterlilii gelitirmek amacyla belirli bir sreyle yaplan eitim faaliyetlerinin tm. Ksacas yaam boyu renme, rgn, yaygn her trl eitim faaliyetini kapsayan ok geni bir kavramdr. Yaam boyu renme daha ok istihdam, isizlik ve okul sanayi ibirlii gibi konular kapsamaktadr. Bunlarn yannda dil renimi, dlanmlkla mcadele gibi amalar da bulunmaktadr. Trkiyede yaam boyu renme konusunda MEB, SGB, YK, KUR, KOSGEB ii ve iveren konfederasyonlar ve meslek kurulular gibi ilgili kurum ve kurulular almaktadr. Bu kurum ve kurulular eitli yaam boyu eitim faaliyetlerini yrtmektedirler. Ancak bu kurum ve kurulular arasnda yeterli koordinasyonun olmay yaam boyu eitim alannda nemli bir sorundur. Bu konudaki dier bir sorun ise yaam boyu eitimin uluslar aras dzeyde karlatrlmasn ve deerlendirilmesini salayacak verilerin eksikliidir.
55
Kutu 1: Almanya, Fransa ve Yunanistanda Yaam Boyu Rehberlik Destei Mart 2001de, Almanya , Eitim ve Rekabet ttifak (Federal Hkmet, iveren birlikleri ve sendikalardan olumaktadr), mesleki balamda yaam boyu renme erevesini iyiletirmek zere bir taahhtte bulunmutur. Bu almann bir paras olarak, Federal Eitim ve Aratrma Bakanl (BMBF) tarafndan, dier konular arasnda, eitim hocal kavram zerinde duran bir proje yrtlmektedir. Bu proje, mevcut daha ileri yeterlilikler ve renme frsatlar ve kariyer yolu planlar ile ilgili olarak renme ihtiyalarnn gzden geirilmesinde alanlara yardmc olunmas amacyla tasarlanmaktadr. Fransa, Centres Interinstitutionnel de Bilan de Competences (CIBS) yoluyla beceri denetimi gerekletirilmesi konusunda nemli deneyim ve uzmanlk kazanmtr. Bu beceri inceleme merkezleri, ilerini deitirmek ve istihdam esnekliini kolaylatrmak zere ileri eitim yollar iin zemin hazrlamak isteyen alanlar ve i arayanlar iin denetimler hazrlamaktadr. Mteriler sz konusu Merkezlere bavurabilmekte ya da kendi iverenleri ya da baka rehberlikle ilgili kurulular tarafndan bu merkezlere gnderilebilmektedir. Yunanistanda, AB finansman destei ile, Cinsiyet Eitlii Aratrma Merkezi (KETHI) tarafndan Kadn stihdam ve Sosyal Entegrasyonuna ynelik Bilgi ve Danmanlk Merkezleri kurulmutur. Bu merkezler, hem isiz hem de hassas istihdam sektrlerinde bulunan ve ilerini deitirmek isteyen kadnlara hizmet vermektedir. Merkezler, kadnlarn ihtiyalarnn belirlenmesi amacyla bir ara gelitirmitir. Fransz Danmanlk Merkezleri tarafndan kullanlan bir aratan uyarlanan 'To tychero Trifylli' (ansl Yonca) isimli bu rehberlik arac, kadnlarn ihtiyalarn ana kategoride incelemektedir: kiisel geliim, meslek sektr bilgisi ve i arama yntemleri. 2.3.9.Blgesel Farkllklar TK, 1988 ylndan itibaren Hanehalk gc Anketlerinde (HA), tanm ve kavramlar asndan uluslararas standartlar takip etmektedir. 2002 ylnda Avrupa Birliine uyum asndan HAlardaki eksikliklerin giderilmesi ynnde almalara balanmtr. Bu dorultuda srdrlen almalar neticesinde Avrupa Birlii statistik Ofisinin (EUROSTAT) talep ettii tm deikenleri kapsayan yeni bir soru kad hazrlanmtr. Yeni soru kad ile Avrupa Birliinin igc istatistikleri konusundaki norm ve standartlar tamamen karlanmtr. Bylece, ilk kez 2004 ylnda HAda EUROSTATn talep ettii deikenler kapsanm ve yllk sonular istatistiki blge birimleri snflandrmas Dzey 2 (26 blge)
56
baznda verilmitir. Dzey 2 verilerine gre igcne katlma oranlarna bakldnda, en yksek orann % 68,3 ile TR 90 (Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin, Gmhane) blgesinde ve en dk orann % 39,2 ile TRC 2 (anlurfa, Diyarbakr) blgesinde olduu grlmektedir. TR 90 blgesi, kadnlarn igcne katlma orannn (% 57,1) en yksek olduu blgedir. Bu durumun nedenlerinden biri TR 90 blgesinde tarm kesiminde kadnlarn erkeklerden ok daha fazla oranda almasdr. alan kadnlarn % 87,3 tarm kesiminde istihdam edilmektedir. Kadnlarn igcne katlma orannn (% 8,8) en dk olduu blge ise TRC 1 (Gaziantep, Adyaman, Kilis)dir. Bu durumun nedenlerinden birisi, bu blgede tarm sektrnn istihdamdaki paynn sanayi ve hizmetler sektrlerine gre daha dk olmasdr.
57
Tablo 38: statistiki Blge Snflamas Dzey 2'ye (26 Blge) Gre gc Durumu, 2004 (Yzde) gcne stihdam sizlik Katlma Oran Oran Oran 48,7 6,9 56,8 49,1 48,8 57,9 50 53,6 43,5 45,5 45 54,6 44,8 42,5 46,3 39,7 49,4 40,3 59,4 68,3 57,5 46,1 47,2 41,1 43 39,2 40,2 43,7 41,1 53,3 45,8 41,8 53,7 46,3 48,9 38,3 38,8 41,2 51,1 38,7 35,1 41,6 36,2 43,5 36 56,1 63,6 55,1 45,3 38,7 36,6 36,5 34,9 37,7 10,3 12,3 6,2 6,6 14,3 7,2 7,5 8,8 12 14,8 8,4 6,6 13,6 17,3 10 8,9 12 10,6 5,6 6,8 4,1 1,7 17,9 11 14,9 10,8 6,1 Tarm D sizlik Oran 14,7 12,4 9,5 11,8 17,1 11,9 14,2 11,4 14,3 15,7 14,8 9,6 18,8 23,2 19,1 15 16,7 16,2 13,1 16,6 11 4,6 27 19,7 19 18,5 10,8
statistik Amal Blge Snflamas Dzey 2 Toplam TR10 (stanbul) TR21 (Tekirda, Edirne, Krklareli) TR22 (Balkesir, anakkale) TR31 (zmir) TR32 (Aydn, Denizli, Mula) TR33 (Manisa, Afyon, Ktahya, Uak) TR41 (Bursa, Eskiehir, Bilecik) TR42 (Kocaeli, Sakarya, Dzce, Bolu, Yalova) TR51 (Ankara) TR52 (Konya, Karaman) TR61 (Antalya, Isparta, Burdur) TR62 (Adana, Mersin) TR63 (Hatay, Kahramanmara, Osmaniye) TR71 (Krkkale, Aksaray, Nide, Nevehir, Krehir ) TR72 (Kayseri, Sivas, Yozgat) TR81 (Zonguldak, Karabk, Bartn) TR82 (Kastamonu, ankr, Sinop) TR83 (Samsun, Tokat, orum, Amasya) TR90 (Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin, Gmhane) TRA1 (Erzurum, Erzincan, Bayburt) TRA2 (Ar, Kars, Idr, Ardahan) TRB1 (Malatya, Elaz, Bingl, Tunceli) TRB2 (Van, Mu, Bitlis, Hakkari) TRC1 (Gaziantep, Adyaman, Kilis) TRC2 (anlurfa, Diyarbakr) TRC3 (Mardin, Batman, rnak, Siirt)
Kaynak: TK
stihdam oranlarna bakldnda ise en yksek deer % 56,1 ile TR 83 (Samsun, Tokat, orum, Amasya) blgesinde ve en dk deer % 34,9 ile TRC 2 (anlurfa, Diyarbakr) blgesinde grlmektedir. sizlik oran en yksek olan blge % 17,9 ile TRB 1 (Malatya, Elaz, Bingl, Tunceli) blgesidir. Bu blgede kadnlarn isizlik oran % 16,8 iken, erkeklerin isizlik oran % 18,2dir. sizlik orannn en dk olduu blge ise % 1,7 ile TRA 2 (Ar, Kars, Idr,
58
Ardahan) blgesidir. Bu blgede ise kadnlarn isizlik oran % 1,1, erkeklerin isizlik oran ise % 1,9dur. Dzey 2 verilerine gre istihdamn sektrler itibaryla dalmna bakldnda, hizmetler sektrnn paynn en yksek olduu blgenin % 69,7 ile TR51 (Ankara), sanayi sektrnn (inaat sektr dahil) paynn en yksek olduu blgenin % 42,6 ile TR 10 (stanbul) ve tarm sektrnn paynn en yksek olduu blgenin % 65,9 ile TRA 2 (Ar, Kars, Idr, Ardahan) olduu grlmektedir. 2.3.10. Dezavantajl Gruplar gc piyasas asndan dezavantajl gruplar kadnlar, zrller, genler ve eski hkmllerdir. Genlere yukarda deinildiinden dier gruplara odaklanlacaktr. Trkiyede kadnlarn gerek rgn gerek yaygn eitim hizmetlerinden yararlanma imkanlar erkeklere nazaran daha azdr. Kadnlara ilikin eitim rakamlar krda ve kentte ciddi farkllklar gstermektedir. Krsal kesimde yaayan kadnn eitim imkanlarna ulamas ve yararlanmas sadece buralardaki eitim imkanlarnn kente gre daha az olmasndan deil, ayn zamanda baz kltrel, sosyal ve geleneksel sebeplerle daha da zorlamaktadr. Uygulanan zel tevikler ile dzeltilmeye allmakla birlikte, kadnlarn meslek seiminde baz geleneksel kalplar halen etkisini gstermektedir. Bu geleneksel kalp istihdamn yapsnda da etkili olmaktadr. Son yllarda toplumda kaydedilen gelimeler, kadnn daha fazla i hayatna dahil olmas ve uygulanmaya allan zel ynlendirme giriimleri sonucu, meslek okullarnn elektrik, metal, aa ilerinin baz dallarnda kz renci kaytlar artmaya balamtr. Buna paralel olarak kadnlar iin istihdam alanlarnda da bir artma ve eitlenme gze arpmaktadr. stihdam edilen kadnlarn % 57,2si tarm kesiminde almakta ve % 49,8i cretsiz aile iisi olup ounlukla sosyal gvenceden yoksun bulunmaktadr. Krsal alanda cretsiz aile iisi olarak istihdam edilen kadnlar, kente g sonucunda kentsel alandaki ilere gre niteliklerinin yetersiz kalmas, ailedeki ocuk ve yal bakmnn sorun haline gelmesi ve farkl bir ortamn getirdii sosyal nedenlerden dolay igcnden kmakta ve ekonomik yaamn dnda kalarak yoksulluk ve sosyal dlanma risklerine ak hale gelmektedirler. Nitekim, kentte yaayan kadnlarda igcne katlma oran % 18,3 iken, bu oran krsal alanda 36,7dir.
59
zrller, igc piyasas ve eitimde yeterince yer alamamalar nedeniyle sosyal yaamlarnda topluma entegre olmakta zorluk ekmektedir. TK ve zrller daresi Bakanl tarafndan 2002 ylnda yaplan Trkiye zrller Aratrmas sonular dikkate alndnda lkemizde zel eitim hizmetine eriebilenlerin snrl sayda kald grlmektedir. zrllerin % 21i okuma-yazma bilmemektedir. zrller arasnda isizlik oran % 11,7dir. Bu orann ortalama isizlik oranndan ok yksek olmaynn en nemli nedeni zrllerde % 22,6 olan igcne katlma orannn dkldr. zrllerin igcne katlma oran, lkemizdeki mevcut sosyal yaam alanlarnn zrllerin hareket edebilirliklerini kstlamas, iyerlerinde uygun ortamn yaratlamamas ve zrl igcne olan talebin olduka snrl olmasndan dolay dktr. zrller temel eitim, mesleki eitim ve mesleki rehabilitasyon olanaklarndan yeteri kadar yararlanamamakta, bu nedenle iveren taleplerini karlayamayan zrllerin istihdam mmkn olamamaktadr. Trkiyede zrllerin istihdamna ilikin gerek Anayasal, gerek sosyal ekonomik ve mali ierikli kanun, tzk, ynetmelik, genelge ve teblilerle eitli kurumsal ve hukuki dzenlemeler yaplmtr. 24 Ekim 1998 tarih ve 23503 sayl resmi gazetede yaymlanarak yrrle giren 4382 sayl Kanun ile 50 ve zeri ii altran kamu ve zel sektr iverenlerine %3 orannda zrl altrma zorunluluu getirilmitir. 4857 sayl Kanununun 30. maddesinde ise zrl, eski hkml ve terr maduru altrma zorunluluu dzenlenmitir. Buna gre, iverenler elli veya daha fazla ii altrdklar iyerlerinde her yln Ocak ay bandan itibaren yrrle girecek ekilde Bakanlar Kurulunca belirlenecek oranlarda zrl ve eski hkml ile 3713 sayl Terrle Mcadele Kanunu uyarnca istihdam zorunlu olan terr maduru iiyi meslek, beden ve ruhi durumlarna uygun ilerde altrmakla ykmldrler. Bu kapsamda altrlacak iilerin toplam oran % 6dr. Ancak, zrller iin belirlenecek oran, toplam orann yarsndan az olamaz. 50den fazla ii altran iyerleri genelde byk ehirlerde zellikle sanayi ve hizmetler sektrnn gelimi olduu merkezlerde toplanmtr. Bu sebeple, krsal yrelerde yaayan zrllerin i bulma ve ie girme anslar yok denecek kadar azdr. 2004 ylnda KURa kaytl i arayan zrl says 38.955, eski hkmllerin says 15.351dir. Bunlarn ie yerletirilme rakamlar ise yledir; zrl yerletirme 17.172, eski hkml yerletirme 5.542dir. 2004 yl sonu itibaryla KURa kaytl zrl says 72.722, eski hkml says ise 26.361 kiidir.
60
2.3.11. gc Maliyetleri gc maliyetleri kaytl sektrde istihdam yaratlmas zerinde etki yapmaktadr. Bu adan igc maliyetlerinin incelenmesinde yarar grlmektedir. cret d igc maliyetleri Trkiyede bir ok OECD lkesine gre olduka yksektir. 19 OECD lkelerinde yaygn olan ailevi vergi desteklerinin hesaba katld OECD verileri incelendiinde, en st srada bulunan Trkiyede ortalama iilik maliyetinin 2002 ylnda % 42sinin istihdam vergilerine (cretten alnan vergiler ve sosyal gvenlik primleri) ayrld grlmektedir. Bu oran OECD genelinde ortalama % 24, ABDde % 17.6, rlandada % 9dur. Asgari crete uygulanan vergi yk OECD blgesindeki en yksek dzeye sahiptir. 20 Bugn brt 531 milyon TL olan asgari cretin iverene toplam maliyeti 645,17 milyon TLdir. veren bu miktarn 380,46 TLsini iiye net cret olarak demektedir. Kalan 264,71 TLde (ii ve iveren pay) vergi ve sigorta primi olarak devlete denmektedir. Bu erevede asgari cret zerindeki vergi ve prim yknn net crete oran %70 dolaynda olmaktadr. cret d igc maliyetlerinin yksek olmas istihdam yaratmn snrlandrabilmekte ve kayt d sektr artrabilmektedir. Yksek igc maliyetleri zellikle finansal adan zorluk eken KOBler asndan sorun yaratmaktadr. gc talebinin esneklii arttka dk igc maliyetlerinin kaytl sektr istihdam zerindeki etkisi daha yksek olacaktr. Gelimekte olan ekonomiler ve OECD lkelerinden elde edilen kantlar, cret d vergilerin dmesinden kaynaklanan ok eitli sonular olduunu gstermektedir. Trkiyedeki igc talebi ve arznn esnekliklerini deerlendirmek ve bu alandaki politika hazrlama srecine bilgi salamak amacyla meslek kategorisi itibaryla istihdam ve cretler konusunda analitik almalara ihtiya vardr. 21 cret d vergi yknn Trkiyede nispeten yksek olmasna karn sosyal gvenlik katk paylar ve kiisel gelir vergisinin GSYHdaki pay dk bildirilen cretler, geni vergi muafl ve bildirilmeyen iler nedeniyle dktr. rnein iiler ve iverenlerden alnan sosyal gvenlik katk paylarnn GSYH iindeki pay, 2002 ylnda srasyla % 2,1 ve 2,8dir. Bu oranlar AB-15 lkeleri iin % 3,7 ve 6,8dir. Trkiyede son dnemde cret zerindeki vergi yknn azaltlmas amacyla baz dzenlemeler yaplm olmakla birlikte, vergi ve sosyal gvenlik prim yk arln
19 20
Joint Assessment Paper (Taslak). Dnya Bankas, Labour Market Study,.2004. 21 Dnya Bankas, Labour Market Study,.2004.
61
korumaktadr. Ancak bte ve sosyal gvenlik aklar vergi yknn azaltlmasn snrlamaktadr. Trkiyede istihdama dorudan ya da dolayl etkisi olacak politikalar gerektii gibi izlenip, llmemekte ve politika analizleri yaplmamaktadr. zellikle ABye katlm srecinde eitim, sanayi, rekabet ve evre politikalarnn etkin biimde uygulanmas istihdam orann ve niteliini etkileyecektir. rnein rekabet politikalar, devlet yardmlarnn kaldrlmasn gerektirecektir. Hali hazrda devlet yardmlarndan yararlanan sektrler zor durumda kalacaklar bu da istihdam etkileyecektir. evre politikalar ek maliyetler getirerek firmalarn bymelerine ve istihdam dzeylerini artrlmalarna olumsuz etki yapacaktr. stihdam dorudan ya da dolayl etkileyen tm politikalarn izlenmesi, analizlerinin yaplmas, ilgili kurum ve kurulular arasnda gerekli bilgilendirme ve koordinasyonun salanmas ve btncl istihdam politikalarnn gelitirilebilmesi iin ilgili kurum, kurulu ve taraflardaki uzmanlarn saylarnn ve niteliklerinin artrlmas arttr. 2.3.12. Brokratik lemler Yakn gemite irket kuruluu iin gereken formalite says azaltlm, ayrca yabanc sermaye asndan baz kolaylklar getirilmitir. Bu hususlar olumlu olmakla birlikte, zellikle ii altrmakla ilgili yasal, idari ve mali ilemlerde (Vergi Daireleri, alma Bakanl, SSK) sorunlar devam etmektedir. lemlerin basitletirilmesi ve hizmetin giriimciye gtrlmesi salanamamtr. E-devlet sreci, rakip ekonomilere kyasla ok zayftr. lkemiz, Birlemi Milletlerin 2003 e-devlet Hazrlk Endeksinde ancak 49. srada yer bulabilmitir. stihdamla ilgili brokratik formalitelerde son yllarda baz uygulamalarla
iyiletirmelere gidilmi olmasna ramen halen kaldrlmas gereken bir takm formaliteler bulunmaktadr. Bunlara rnek olarak iverenlerin ie aldklar veya szlemesini sona erdirdikleri iileri aylk bildirimlerle SGBye bildirme zorunluluu gsterilebilir. Bakanln bu bilgileri Sosyal Sigortalar Kurumu Bakanlndan bilgisayar ortamnda temin etmesi mmkn olduundan istihdam ile bu ek formaliteye gerek bulunmamaktadr. 2.3.13. gc Piyasas Politikalar Devlet, isizlik sorununa zm bulabilmek iin, eitli istihdam politikalar yoluyla i piyasasna mdahale etmektedir. Bu mdahale aralar aktif ve pasif igc piyasas
62
politikalar olarak ikiye ayrlmaktadr. Pasif istihdam politikalar isizlik sorununun sonularn onarmay amalarken; aktif istihdam politikalar, isizlii nlemeyi ve snrlandrmay amalamaktadr. Pasif istihdam politikalar, isizliin olumsuz sonularn telafi etmeyi amalamakta, bu nedenle isizlere belirli bir ekonomik gvence salamaya ynelik nlemler iermektedir. Bu tedbirler de genellikle isizlik sigortas ve isizlik yardmlarndan olumaktadr. Ancak 20. yy son eyreine gelindiinde pasif istihdam politikalarnn isizlii nleyici tedbirler iermedii ve bte zerine byk ykler getirdii grlm ve isizlii nleyici ve snrlayc eitli aktif istihdam politikalarna arlk verilmitir. 22 Aktif igc piyasas politikalar terimi, igcnn beceri ve yeterliini artrmak ve i arama srecini desteklemek zere tasarlanan ve uygulanan olduka geni bir nlemler yelpazesini ifade etmektedir. Aktif igc piyasas politikalar ilk kez svete 1940 ylnda uygulanmtr ve tam istihdamla birlikte gelen enflasyon sorununa kar bir nlem olarak gelitirilmitir. Daha sonra, bu politikalar sanayilemi lkelerde yaygn isizlik dnemlerinde igc arzn yeniden ynlendirmenin bir arac olarak kullanlmtr. Aktif igc politikalar, alann verimliliini artrmak ve igc piyasasna girmede frsat eitliini gelitirmek iin tasarlanm bir dizi programdan oluan nlemlerin hepsine birden verilen isimdir. Temel felsefesi istihdam edilebilirlilii artrmak olan aktif igc programlarnn en nemli zellii, gerek uyguland alanlarda, gerekse hedef alnan kitle itibariyle esneklie sahip olmasdr. Bu esneklik deien koullara uyum salamak asndan nemlidir. Aktif igc piyasas politikalarnn uygulanmasnda en nemli grev ise kamu istihdam kurumlarna dmektedir. Aktif igc piyasas programlar mikro kredi ve dier kendi iini kurma destekleri, cret ve istihdam sbvansiyonlar, eitim ve meslee yneltme hizmetleri, ie yerletirme, danmanlk, igc piyasas bilgileri gibi istihdam hizmetlerini iermektedir. Bu programlar, igc arznn kalitesini artr (meslee yneltme eitimi vb.), igc talebini artrabilir (dorudan i yaratma), ya da alanlarn ie uyum derecesini ykseltir. 23 Trkiye aktif igc piyasas programlarn uygulama konusunda ok fazla deneyime ve kapasiteye sahip deildir. Aktif igc politikalarnn etkin bir ekilde uygulanabilmesi
22 23
http://www.cmis.org.tr/dergi/1mak982.htm, Banu UKAN Anadolu niversitesi, ktisat Fakltesi,
Dnya Bankas, Labour Market Study,.2004.
63
amacyla finansman ulusal
bte ve Dnya Bankas kaynaklarndan karlanan,
uygulamasna 1993 ylndan balatlan stihdam ve Eitim Projesi hayata geirilmitir. Aktif istihdam politikalar eitli kurum ve kurulular tarafndan uygulanmaktadr. Mesleki eitim Milli Eitim Bakanlnn sorumluluu altndadr. 2003 ylnda yeniden yaplandrlan KUR ise i ve meslek analizleri yapmak, yaptrmak, i ve meslek danmanl hizmetleri vermek, verdirmek, igcnn istihdam edilebilirliini artrmaya ynelik igc yetitirme, mesleki eitim ve igc uyum programlar gelitirmek ve uygulamak, istihdamdaki igcne eitim seminerleri dzenlemek ile grevlidir. KOSGEB de KOBlere ynelik aktif istihdam programlar dzenlemektedir. Bunlarn yan sra baz kamu kurulular, iletmeler, belediyeler ve sivil toplum rgtleri de aktif istihdam programlar uygulamaktadr. Aktif igc piyasas politikalar iin sizlik Sigortas Fonu gelirlerinin de kullanlabilmesi konusunda alma ve Sosyal gvenlik Bakanl tarafndan 4447 sayl sizlik Sigortas Kanununda deiiklik ngren kanun tasars tasla hazrlanmtr. Ayrca, Trkiye-AB Mali birlii kapsamnda Trkiyenin 10 milyon euro tutarnda katksyla birlikte toplam btesi 50 milyon euro olan Aktif gc Programlar Projesi balatlmtr. 25 bin isizin projeden yararlanmas ve bunlardan en az % 50sinin istihdam edilmesi amalanmaktadr. Bu kapsamda 245 proje kabul edilmi olup, bu projeler uygulanma aamasndadr. Bu projenin yan sra Dnya Bankas destei ile zelletirme Sosyal Destek Projesi kapsamnda da aktif istihdam programlar uygulanmaktadr. Ayrca istihdam sbvanse etme programlar da uygulanmtr, gelimekte olan blgelerde yeni alnan iiler iin iverenin demesi gereken sosyal gvenlik primlerinin devlet tarafndan denmesi gibi. 24 Bu konudaki en son dzenleme ubat 2004te yrrle giren Yatrmlarn ve stihdamn Teviki ile Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda 5084 sayl Kanundur. 1990larn ortalarndan balayarak istihdam gelitirmeye ynelik bir dizi dorudan nlem uygulanmtr. zelletirilen KTlerin iten karlm iilerine ynelik programlar bunlar arasnda ilk sray almtr. 1998 ylnda, lkenin grece geri kalm blgelerinde istihdama destek olan programlar devreye sokulmutur. 1999 ylnda Austos ve Kasm aylarnda meydana gelen depremlerden etkilenen yreler iin geici alma programlar balatlmtr. 2001 ylndaki ekonomik krizin ardndan daha kapsaml nlemler
24
Tunal , stihdam Durum Raporu , Anakar, 2003,
64
benimsenmitir. 2002 yl Bte Yasas, taraflarn isizlik sigortasna yaptklar katklarn 2002 yl iin bir puan drlmesini ngrmtr (Bu uygulama daha sonraki yllarda da devam etmitir.). 2002 ylnda kabul edilen 4747 sayl yasa da ie alnan her yeni ilave ii iin iverenin sosyal sigorta prim katksnn bir yl sreyle ertelenmesini ngrmektedir. Bu nlemlerin dnda, KUR tarafndan uygulanan istihdam garantili eitim kurslar, toplum yararna alma programlar, kendi hesabna alanlara ynelik programlar, sbvansiyonlu istihdam programlar, zelletirme sosyal destek projesi, istihdam ve eitim projesi ve AB destekli aktif igc piyasas stratejisi projesi de aktif igc piyasas politika nlemlerini oluturmaktadr. Aktif igc piyasas politikalarna yaplan kamu harcamalar lkelere gre deimektedir. Karlatrlabilirlik asndan ise parametre olarak aktif igc piyasas politikalarna yaplan kamu harcamalarnn gayri safi yurtii haslaya oran kullanlmaktadr. AB-15 lkelerinde sz konusu oran 2003 ylnda % 0,70 olmutur. Trkiye iin ise aktif igc piyasas politikalarna yaplan kamu harcamalarn tespit eden herhangi bir alma yoktur. Yukarda da deinildii zere sz konusu programlara ynelik ok eitli kurumlar harcama yapmaktadr ve bunlarn tmn hesaplamak nemli bir sorundur. Ancak KURun 2003 ylnda 42 trilyon TL olan toplam harcamalarnn % 0,5inin igc eitimi programlarna harcand dnlrse aktif istihdam tedbirlerine tahsis edilen kaynan AB15 lkelerinden nemli lde geri olduu anlalmaktadr.
Tablo 39: Aktif gc Piyasas Politikalarna Yaplan Kamu Harcamalarnn Gayri Safi Yurtii Haslaya Oran (AB-15) (Yzde) 1999 2000 2001 2002 2003
AB-15
0,80
0,73
0,73
0,70
Kaynak: Employment in Europe 2005.
Aktif igc piyasas politikalar erevesinde deerlendirilebilecek bir baka gelime de zel istihdam brolarnn giderek yaygnlamasdr. Dnyada 1980lerden itibaren hz kazanan kreselleme sreci ve artan uluslararas rekabet, irketlerin retim, ynetim ve pazarlama stratejileri ile yntemlerinde nemli deiikliklere yol at kadar iletmelerin ihtiya duyduu insan kaynaklarnn ve istihdam biimlerinin yapsnda da bir takm deiikliklerin ortaya kmasna neden olmutur. Bu gelimelerin nda, 20. yzyln balarnda igcnn smrsn nlemek amacyla, i ve ii bulma hizmetlerine getirilen devlet tekeli ilkesi gnmzn gelien igc piyasalarnda sorgulanmaya balam ve kamu
65
istihdam kurumlarnn ilevlerini tamamlayan zel istihdam brolar yaygnlk kazanma srecine girmitir. zel istihdam brolar, ajans, ofis, irket, firma gibi adlar altnda ortaya kan ve igc piyasalar ierisinde dorudan ya da dolayl olarak hizmet reten zel kurululardr. zel istihdam brolarnn faaliyetleri arasnda isizlerin i bulmalarna yardmc olmak ve almakta olanlar gelecein i koullarna hazrlamaya ynelik eitim programlar da bulunmaktadr. stihdam hizmetleri birok lkede igc piyasas politikalarnn zorunlu bir bileeni olarak nemli bir role sahiptir. Bu tr politikalar igc hareketliliini ve verimliliini desteklemekte ve sosyal refaha katkda bulunmaktadr. lkeler, ncelikle ekonomilerindeki kaytl sektrlerin arlk derecesinin ortaya koyduu farkllklarla istihdam hizmeti, politika ve programlarnda birbirlerinden ayrlrlar. Birok lke, eitim programlarn ve istihdam yaratc programlar ieren istihdam hizmetleri sunarken baz lkeler araclk mahiyetindeki temel istihdam hizmetlerine arlk vermektedirler. Bu erevede, istihdam hizmetlerinin temel amac, igc akkanln hzlandrmaktr. stihdam hizmetlerinde bu ama bo kadrolarn tespit edilerek i arayanlara istihdam olanaklarn deerlendirmeleri ve i bulmalar iin yardm edilmesi ve i arayanlar iverenlerle karlatrmak suretiyle gerekletirilmektedir. lkelerdeki kamu ve zel istihdam hizmetlerinin bileimi her bir lkenin, kltr, ekonomisi ve finansal kaynaklar hakknda ipular vermektedir. Trkiyede istihdam hizmetleri alannda uzun yllar boyunca kamu tekeli ilkesi hakim olmutur. 1946 ylnda kurulan ve i Bulma Kurumu zaman ierisinde yaanan hzl gelimeler karsnda gerek tekilat yaps gerek sunduu hizmetler asndan faaliyetlerini yeterince etkin olarak srdrememitir. Etkin ve baarl bir i ve ii bulma hizmetinin yan sra igcne vasf kazandrma, mesleki eitim, i banda eitim, meslek ve kariyer danmanl, igc uyum programlar gibi aktif igc programlarn da uygulayabilen bir tekilat ve hizmet yapsna duyulan ihtiya yeniden yaplandrma almalarn gerekli hale getirmitir. Bu erevede 5 Temmuz 2003 tarihinde yrrle giren KUR Kanununda ie yerletirme faaliyetlerinin uygulanmasna esneklik getirilerek zel sektr kurulularnn da kamunun denetiminde ve belirlenen ilkeler erevesinde faaliyet gstermesine izin verilmitir. 05.01.2006 tarihi itibariyle Trkiye Kurumunca faaliyetine izin verilen zel istihdam brolarnn says 102dir. Bu brolarn younlukta olduu iller, stanbul, Ankara ve Bursadr.
66
Tablo 40: zel stihdam Brolarnn Eitim Dzeylerine Gre Faaliyetleri (2004) Eitim Dzeyleri Okuma Yazma Bilmeyen Okur Yazar lkokul Orta ve Dengi Okul Sanat Ortaokulu Lise ve Dengi Okul Sanat ve Teknik Lise Lise st Sanatla lgili Blm Anadolu Teknik Lise Meslek Lisesi Meslek Yksekokulu 2 Yllk Yksekokul ve Faklte Master/ Doktora Toplam Erkek 21 28.332 6.891 5.630 28 28.914 636 116 1.201 18.101 45.636 143.710 29.792 309.008 Bavuru* Kadn Toplam 45 66 25.395 53.727 4.050 10.941 1.483 8 23.082 1.091 239 688 14.740 49.436 122.904 16.491 259.652 7.113 36 51.996 1.727 355 1.889 32.841 95.072 266.614 46.283 568.660 e Yerletirme Erkek Kadn Toplam 1 2 3 185 82 267 1.258 309 1.567 443 8 578 22 6 17 258 223 1.067 130 4.196 159 419 11 3 6 193 209 659 51 2.103 602 8 997 33 9 23 451 432 1.726 181 6.299
Kaynak: http://www.iskur.gov.tr * arayanlar birden fazla broya bavuru yapabilmektedir. **Bilgi Alnan 15 Bro
Tablo 41: zel stihdam Brolarna Bavuru ve e Yerletirmelerin Ya Gruplarna Gre Dalm Bavuru* e Yerletirme Erkek Kadn Toplam Erkek Kadn Toplam 5.119 4.949 10.068 321 200 521 15- 19 89.555 88.602 178.157 1.354 699 2.053 20- 24 85.350 97.459 182.809 1.108 671 1.779 25- 29 64.857 32.186 97.043 605 274 879 30- 34 36.388 19.516 55.904 365 131 496 35- 39 20.006 13.600 33.606 236 73 309 40- 44 7.666 3.305 10.971 207 54 261 45- 64 67 35 102 1 1 65 ve daha byk Toplam 309.008 259.652 568.660 4.196 2.103 6.299 * arayanlar birden fazla broya bavuru yaplabilmektedir. Tablo 42: 2004 Yl Haziran Ay le 2005 Yl Eyll Ay Sonu tibariyle zel stihdam Brolarnca e Yerletirilenlerin ve Bavuru Saylarnn Dalm BAVURU E YERLETRME SAYISI SAYISI E K T E K T 61.605 55.007 116.612 930 247 1.177 2004 309.008 259.652 568.660 4.196 2.103 6.299 2005 (1-2-3 DNEMLER) Ya Gruplar GENEL TOPLAM 370.613 314.659 685.272 5.126 2.350 7.476
67
Tablo 43: zel stihdam Brolarnn Saylar ve ller tibaryla Dalm L ADI ANKARA STANBUL BURSA ZMR ESKEHR GAZANTEP MANSA KONYA MULA TEKRDA ANTALYA DYARBAKIR ADANA ELAZI HATAY GENEL TOPLAM
Kaynak: KUR. *4 Bro faaliyetine son vermitir.
BAVURAN B SAYISI 10 63 12 6 2 2 2 1 3 1 5 2 3 1 1 114
ZN ALAN B SAYISI 10 55 10 6 2 2 2 1 3 1 4 2 3 1 102
2.3.14. Esnek alma Biimleri ada dnyada atipik/esnek alma yntemleri, igc arz ile talebini dengelemenin ve isizlikle mcadelenin en nemli aralarndan biri olarak deerlendirilmektedir. Ksmi sreli alma, geici alma, belirli sreli alma, ar zerine alma, telealma gibi yntemler, pek ok bat lkesinde toplam istihdamn ihmal edilemez bir parasn oluturmaktadr. lkemizde esnek almann yaygnlna dair rakamlar bulunmamaktadr. Ancak fikir vermesi asndan ve karlatrlabilir rakamlar bulunduundan bu blmde ksmi almaya ilikin rakamlar kullanlacaktr.
Tablo 44: Ksmi Zamanl stihdamn Toplam stihdam erisindeki Pay (Yzde) 1990 ERKEK KADIN
Kaynak: TK.
2001 3,2 14
2002 3,8 13,5
2003 3,6 12,3
2004 3,7 14,8
4,9 18,8
i ve iveren kesimlerinin ihtiyalarna gre birlikte karar verip uyguladklar esnek alma yntemleri konjonktrel dalgalanmalarda da isizlikte ani art riskini azaltmaktadr. 4857 sayl yeni Kanunu ile bir ksm yasal temele kavuan esnek alma
68
yntemlerinden dier lkeler kadar yararlanlmamaktadr. Nitekim Dnya Bankas tarafndan srdrlen Trkiyede gc Piyasas aratrmasnn taslak raporunda, lkemizde kayt d ekonominin byklnden hareketle, bu kesimin esnek alt; ancak OECD lkeleri iinde en kat alma mevzuatnn 25 Trkiyede olduuna dikkat ekilmitir. Aadaki Tablodan da grlecei zere lkemizde ksmi zamanlarn alanlarn oran dier lkelerle karlatrldnda olduka alt sralardadr.
Tablo 45: Ksmi Zamanl alma ve Dalm (Yzde) Toplam stihdam inde Ksmi Zamanl alanlarn Oran 1990 2001 2002 2003 2004 22,6 27,2 27,5 27,9 27,1 19,2 24,9 25,1 26 25,5 4,5 7,3 7,6 7,7 8,4 9,2 6,2 6,6 6,0 6,6 20,1 22,7 23 23,3 24,1 14,1 12,8 13,1 16,2 13,2 13,3 16,2 16,4 16,6 17,4 13,3 15,1 15,3 15,5 16,2 13,2 14,5 14,7 14,8 15,5 11,2 12,1 14,6 14,8 15,2
Avusturalya Japonya Kore Trkiye ngiltere ABD AB-15 AB-19 OECD Avrupa OECD
Kaynak: OECD Employment Report 2004-2005.
Esnek alma biimleri bazen zorunluluktan bazen de kendi tercihleri nedeniyle kadnlar tarafndan youn biimde seilmektedir. Aadaki Tabloda ksmi alanlar arasnda kadnlarn payn gstermektedir. Grlecei zere lkemizde Kore ile birlikte dier lkelere gre kadnlar daha az ksmi zamanl almaktadrlar.
DSKin gr; Esneklik konusunda bugn i hukuku ve uygulama ile gelinen noktada kat dzenlemelerden sz etmenin koullar yoktur. Esnekletirilen her uygulama, kaytd alann temel ve asgari kural haline gelmektedir.
25
69
Tablo 46: Ksmi Zamanl alanlar inde Kadnlarn Oran 1990 Avustralya Japonya Kore Trkiye ngiltere ABD AB-15 AB-19 OECD Avrupa OECD 70,8 70,5 58,7 62,6 85,1 68,2 80,6 80,6 79,3 74,1 2001 67,8 67,5 58,8 62,6 79,8 67,5 79,2 78,3 77,6 72,4 2002 67 67 58,3 58,6 78,8 68,3 78,8 77,9 77,2 72,3 2003 67,2 66,7 59,4 56,9 77,3 68,8 78,5 77,8 77 72,3 (Yzde) 2004 67,1 67,4 59 59,4 77,8 68,3 78,6 77,8 77,1 72,2
Kaynak: OECD Employment Report 2004-2005
Ekonominin lokomotifi olan kaytl ve organize iyerleri bu kat alma mevzuatna tabi bulunduundan ve ekonomimizin performans byk lde kaytl ve organize kesim tarafndan belirlendiinden, yasal erevedeki esneklik imknlarndan azami ekilde yararlanlmas, istihdam artn salayacaktr. Esneklik artrlrken alanlarn haklarnn korunmas gzden kamamas gereken bir dier konudur. Bu nedenle esneklik kavramnn gvenceli esneklik olarak alglanmas nemlidir. Ayrca Kanunu ile dzenlenen esnek alma biimlerinin sosyal gvenlik asndan da yasal temele oturtulmas aciliyet kazanmtr. 2.3.15. Teknolojik Deiime Uyum lkemizin, dnyadaki ok hzl teknolojik deiime ve yenilikilie ayak uydurmas ve bilgi toplumuna ynelmesi, verimli istihdam asndan kanlmazdr. lkelerin bilgi ekonomisi yarndaki pozisyonlarn gsteren META Kresel Teknoloji Endeksinin 2002 yl sonularna gre lkemiz bu alanda dnyada etkin olabilecek 49 lke iinde 33. srada gelmektedir. 2002 ylnda teknoloji yarnda Endeksin alt yarsnda olmamz, lkemizin bir yol ayrmnda bulunduunu ifade etmektedir. Bilinli politikalar uyguland takdirde Trkiye teknoloji ata yapabilecektir.
70
Endeks sonular, lkemizin teknoloji alanndaki greceli avantajnn zel sektrn etkinliine dayandn, ancak dijital ekonomiye dnm, yenilikilik, bilgi ilem gc, patent says gibi kilit alanlarda nemli zayflklar yaandn; ayrca bilgi ekonomisine yneliin ulusal politikalara yanstlamamas, AR-GE ve yenilikiliin ulusal strateji erevesinde ele alnmamas, teknolojiye yatrmn yetersiz kalmas, alanlarn motive edilememesi ve dk verimlilik gibi dezavantajlarmzn n plana ktn gstermitir. Bilgi ve iletiim teknolojilerinin toplumda yaygnlatrlamamas ciddi bir sorundur. nmzde, yakalanmas gereken ikinci bir aamann, yani biyoteknolojiler srecinin olduu unutulmamaldr. sizlii azaltmada en etkin zm srdrlebilir bir ekonomik byme hzn yakalamaktr. Ancak, ekonomik byme tek bana mevcut isizlere ve igc piyasasna girecek gen isizlere iyi iler salamada yeterli deildir. Bu nedenle, istihdam dostu bymenin yansra, igc piyasas reformlarna, insan kaynaklarna yatrma, yeni teknolojilerin istihdam yaratc zelliinden etkin yararlanmaya, giriimciliin desteklenmesine, aktif igc piyasas politikalarnn etkin uygulanmasna ve tm bunlarn sosyal taraflarn katlmyla yaplmasna gerek vardr. 2.4 Uluslar Aras Mukayeseli Olarak Trkiye in Temel Gstergeler Uluslar aras temel gstergelere bakldnda Trkiye iin farkl bir tablo gze arpmaktadr. 2004 ylnda GSYH art hzlarna bakldnda Trkiye iin AB, ABD ve Japonyadan bir hayli yksek bir rakam gze arpmaktadr. AB lkelerinde ve Japonyada % 2ler seviyesinde bir byme sz konusu iken, ABD ve Trkiyede sras ile % 4,4 ve 7,7 orannda byme gereklemitir. ABDde istihdam oran % 70in zerinde iken, Japonyada % 68,7, AB lkelerinde % 63-64tr. Trkiyede ise istihdam oran sz konusu lkelerin ciddi oranda gerisindedir. AB ve Japonyada istihdam art ok snrl kalrken, ABDde % 1,1 ve Trkiyede % 3,0tr. Trkiyedeki bu yksek istihdam art, 2001 ylnda yaanan ekonomik krizin ardndan gerekleen yksek byme hzlarnn istihdama 2004 ylnda yansmasndan kaynaklanmaktadr.
71
Tablo 47: Uluslar Aras Temel Gstergeler (2004) (Yzde) Nfus (Milyon) GSYH Byme Oran stihdam Oran stihdam Art Hz (Yllk) sizlik Oran Yllk Ortalama alma Saatleri Art Oran gc Verimlilii AB-25 475 2,4 63,3 0,6 9,0 -0,6 1,9 AB-15 383 2,3 64,7 0,7 8,1 -0,6 1,6 ABD 293 4,4 71,2 1,1 5,5 -0,6 3,3 Japonya 128 2,7 68,7 0,2 4,8 -0,4 2,5 Trkiye 71 7,7 46,1 3,0* 10,3 2,8** 5,6
Kaynak: Employment In Europe 2005. 1: istihdam oran 15-64 ya grubu, ABD iin 16-64 ya. * TK. ** TK, malat sanayi retimde alanlar, retimde allan saat ve ksmi verimlilik endeksi.
sizlik oranlarna bakldnda ABD ve Japonyann isizlik sorunun AB lkeleri ve Trkiyeye gre ok daha hafif olduu grlmektedir. AB lkelerinde % 8-9 seviyelerinde seyreden isizlik oran istihdam konusunda alnan ciddi nlemlere karn drlememektedir. Trkiyenin isizlik orannn ise AB lkelerinden biraz yksek olduu gze arpmaktadr. Ancak Trkiyede istihdamn yaklak te birinin tarm sektrnde alt ve bunlarn ounun eksik istihdamda olduu gz nne alnarak 2004 ylnda % 14,7 olan tarm d isizlik oranna baklmasnn karlatrma asndan daha yararl olaca dnlmektedir. Yllk ortalama alma saatlerindeki art oranlar AB lkeleri, ABD ve Japonyada azalrken Trkiyede % 2,8 artmtr. gc verimlilii ise ABde yaklak % 2, Japonyada % 2,5, ABDde % 3,3 ve Trkiyede ise 5,6 gibi yksek bir oranda artmtr. Bu durumun nedeni 2001 ekonomik krizi sonrasnda firmalarn daha az ii ile daha fazla saat alarak krizin olumsuz etkilerinden syrlmaya almalardr. Uluslararas Ynetim Gelitirme Enstits (IMD)nn verilerine gre Trk Ekonomisi, dnyada nfusu 20 milyondan fazla olan 30 lke arasnda yaplan rekabet gc sralamasnda 1999da 18. srada iken 2003te 25. sraya gerilemitir. Dnya Ekonomik Forumu (WEF)nun verilerine gre Trkiye, rekabet gc asndan 105 lke arasnda 2003 ylnda 52. olabilmitir. Bu verilere gre Trk Ekonomisinin uluslararas rekabet gc Tunus, Litvanya, rdn, Kosta Rika, Kolombiya gibi lke ekonomilerinin de gerisindedir.
72
te yandan, lkemiz, giriimciye i ve yatrm yapmaya elverili bir ortam temin edememektedir. Bu husus, rekabet gc zayflnn temelindeki engel olarak, istihdam yaratlmasn nleyen balca faktrlerden biridir. Economist Intelligance Unitin pazar potansiyeli, vergi ve igc piyasas politikalar, altyap, igc nitelii ve politik ortam gibi kategorileri deerlendirerek oluturduu verilere gre lkemiz, i ortam asndan 1997-2001 dneminde dnyada 42. srada iken 2002-2006 dneminde 46. ve son sraya inmitir. 2.5 Uluslar Aras Ykmllkler ve Taahhtler 2.5.1. Uluslar Aras alma rgt (ILO) 1919 ylnda kurulmu olan Uluslar Aras alma rgt, sosyal adaletin ve uluslararas insan ve alma haklarnn iyiletirilmesi iin alan bir Birlemi Milletler ihtisas kuruluudur. Uluslar Aras alma rgt, Szlemeler ve Tavsiye Kararlar yoluyla, alma hayatna ilikin temel haklar, rgtlenme zgrl, toplu pazarlk, zorla altrmann engellenmesi, frsat ve muamele eitlii gibi almaya ilikin tm konular dzenleyici, uluslararas alma standartlar oluturur. Mesleki eitim ve rehabilitasyon, istihdam politikas, i hukuku, endstriyel ilikiler, alma artlar, ynetimin gelitirilmesi, kooperatifler, sosyal gvenlik, alma istatistikleri, i sal ve gvenlii konularnda teknik yardm salar.Bamsz i ve iveren rgtlerinin kurulmasn destekler ve bunlara eitim ve danmanlk hizmeti verir. Birlemi Milletler sistemi iinde Uluslararas alma rgt'nn, ynetim kurullarna ii, iverenin hkmetlerle eit olarak katld, kendine has olan l bir yaps vardr. Trkiye 1932 ylnda ILOya ye olmu ve u ana kadar 56 ILO Szlemesini onaylamtr. lkemiz ILO szlemeleri uyum durumunu gsterir yllk dzenli raporlar hazrlamaktadr. 2.5.2. Birlemi Milletler (BM) 24 Ekim 1945 tarihinde kurulan Birlemi Milletler (UN-United Nations) tekilatnn kuruluuna 51 lke imza atmken, gnmzde ye lke says 171'e ulamtr. Birlemi Milletlerin amalar unlardr : 1. Uluslararas bar ve gvenlii korumak ve bu amala: barn urayaca tehditleri nlemek ve bunlar boa karmak, saldr ya da barn baka yollarla bozulmas eylemlerini
73
bastrmak zere etkin ortak nlemler almak ve barn bozulmasna yol aabilecek nitelikteki uluslararas uyumazlk veya durumlarn dzeltilmesini ya da zmlenmesini bar yollarla, adalet ve uluslararas hukuk ilkelerine uygun olarak gerekletirmek; 2. Uluslar arasnda, halklarn hak eitlii ve kendi geleceklerini kendilerinin belirlemesi ilkesine sayg zerine kurulmu dosta ilikiler gelitirmek ve dnya barn glendirmek iin dier uygun nlemleri almak; 3. Ekonomik, sosyal, kltrel ve insancl nitelikteki uluslararas sorunlar zmede ve rk, cinsiyet, dil ya da din ayrm gzetmeksizin herkesin insan haklarna ve temel zgrlklerine saygnn gelitirilip glendirilmesinde uluslararas ibirliini salamak ve 4. Bu ereklere ulalmas yolunda uluslarn giritikleri eylemlerin uyumlat bir odak olmaktr. Birlemi Milletlerin 16 Aralk 1966 ylnda kabul ettii ve kiz Szlemeler olarak bilinen Birlemi Milletler Medeni ve Siyasi Haklara likin Uluslararas Szleme ile Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklara likin Uluslararas Szleme yi Trkiye 4 Haziran 2003 tarihinde 4867 ve 4868 sayl kanunlar ile kabul etmitir. TBMM tarafndan onaylanan szlemeler 18 Haziran 2003 tarihli Resmi Gazetede yaymlanmtr. Trk igc piyasas asndan nemli konular ieren szlemelere dair lke durum raporu gecikmeli olmasna ramen Dileri Bakanl koordinasyonu ile hazrlanmaktadr. 2.5.3.Avrupa Konseyi Avrupa Sosyal art Trkiye'nin ye olduu Avrupa Komisyonunun(AK) sosyal alandaki temel belgesi nitelii tayan, temel sosyal ve ekonomik haklar koruyan, medeni ve politik haklar garanti eden ve Avrupa nsan Haklar Szlemesi'ni takviye eden, AK bnyesinde akdedilmi en nemli iki temel szlemeden biri olan Avrupa Sosyal art (AS) 1961'de AK'ya ye lkelerin imzasna alm ve 1965 ylnda yrrle girmitir. Trkiye ise AS'yi 1989 ylnda baz maddelerine ekince koyarak kabul etmitir ve yrrle koymutur. Avrupa Sosyal artnn onayladmz maddelerine ilikin lkemiz durumunu gsterir dzenli raporlar hazrlanmaktadr. Gzden Geirilmi Avrupa Sosyal art 5 Kasm 1990'da Roma'da yaplan Avrupa Konseyi nsan Haklar Bakanlar
74
Konferans'nda; bireysel, politik, ekonomik, sosyal ve kltrel olarak insan haklarnn btnlnn korunmas, AS'ye yeni bir g salanmas ve artn kabulnden sonra gerekleen temel sosyal deiikliklerin eklenmesi amacyla artn ieriinin gncelletirilmesi ve uyarlanmasna karar verilmitir. Ayrca, 1988 tarihli katma protokolle garanti edilen haklarn da yeni dzenlemede yer almas ve yine 1961 tarihli AS'de yer alan ancak, deitirilmesi gerekli bulunan yeni haklarn ilave edilmesinin gereklilii dikkate alnarak, AS'nin yerine geen 'Gzden Geirilmi Avrupa Sosyal art' 3 Mays 1996 tarihinde imzaya alm ve 1 Temmuz 1999 tarihinde yrrle girmitir. Trkiye bu yeni art 6 Ekim 2004 imzalayarak dier 46 lke arasna katlm bulunmaktadr. Ancak yeni art TBMM'de kabul edilmedii iin onaylanm saylmamaktadr. Hala Meclis gndeminde beklemektedir. Hazrlanan tasarda da baz maddelere ekince konmutur 26. 2.6 lgili Taraflar ve Rolleri 2.6.1. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Trkiyede igc piyasasndan sorumlu kurulularmzn banda alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl (SGB) gelmektedir. Bakanln temel amac; alma hayatn, iiiveren ilikilerini, i sal ve gvenliini dzenlemek, denetlemek ve sosyal gvenlik imknn salamak, bu imkn yaygnlatrmak ve gelitirmek, yurt dnda alan iilerimizin alma hayatndan doan hak ve menfaatlerini korumak ve gelitirmektir. Grevleri ise; alma yaamn dzenleyici, ii iveren ilikilerinde alma barnn salanmasn kolaylatrc ve koruyucu nlemler almak, alma yaamndaki mevcut ve olas sorunlar ve zm yollarn aratrmak, Ekonominin gerektirdii insan gcn salamak iin gerekli nlemleri aratrmak ve uygulamasnn salanmasna yardmc olmak,
26
TRK-in Gr; 6 Ekim 2004 tarihinde 59. Hkmet tarafndan imzalanan ve sosyal haklar konusunda en kapsaml uluslararas szleme olan Gzden Geirilmi Avrupa Sosyal art Avrupa Konseyinin insan haklar szlemelerinden biri olup, Hkmetin sendikal haklara koyduu ekince nedeniyle anlamn yitirmektedir. Avrupa Sosyal artnn sendika, toplu pazarlk ve grev hakkn dzenleyen 5 ve 6nc maddelerindeki ekince geri ekilmelidir.
75
stihdam ve tam almay salayacak, alanlarn yaam dzeyini ykseltecek nlemleri almak, i sal ve i gvenliini salayc nlemlerin alnmasn salamak, alma yaamn denetlemek, Sosyal adalet ve sosyal refahn gereklemesi iin gerekli nlemleri almak, eitli fizyolojik, ekonomik ve sosyal risklere kar sosyal sigorta hizmetlerini uygulamak, Sosyal gvenlik olanan salamak, yaygnlatrlmas ve gelitirilmesi iin gerekli tedbirleri almak, Yabanc lkelerde alan Trk iilerin alma yaam ve sosyal gvenlikle ilgili sorunlarna zm yollar aramak, hak ve karlarn korumak ve gelitirmek, alma yaamn gelitirmek iin alanlar koruyucu ve almay destekleyici nlemleri almak, istatistiklerini derlemek ve yaynlamaktr. 2.6.2. Trkiye Kurumu (KUR) Trkiye Kurumu, 2003 ylnda 4904 sayl Kanun ile kurulmu bir Kurulu olmakla beraber 1946 ylndan beri var olan ve i Bulma Kurumunun devam niteliindedir. Sz konusu deiiklik sadece isim deiiklii olarak gereklememi, kurumun grev tanm da deien piyasa ekonomisi dorultusunda deiiklie urayp gnn gerektirdii ekilde geniletilmitir. Kanuna gre KUR; istihdamn korunmasna, gelitirilmesine, yaygnlatrlmasna ve isizliin nlenmesi faaliyetlerine yardmc olmak ve isizlik sigortas hizmetlerini yrtmek zere kurulmutur. Grevleri ise aadaki ekildedir. Ulusal istihdam politikasnn oluturulmasna ve istihdamn korunmasna,
gelitirilmesine, ve isizliin nlenmesi faaliyetlerine, yardmc olmak, isizlik sigortas ilemlerini yrtmek, gc piyasas verilerini, yerel ve ulusal bazda derlemek, analiz etmek, yorumlamak ve yaynlamak, igc piyasas bilgi danma kurulunu oluturmak ve kurul almalarn koordine etmek,igc arz ve talebinin belirlenmesine ynelik igc ihtiya analizlerini yapmak, yaptrmak, ve meslek analizleri yapmak, yaptrmak, i ve meslek danmanl hizmetleri
76
vermek, verdirmek, ,igcnn istihdam edilebilirliini artrmaya ynelik igc yetitirme, mesleki eitim ve igc uyum programlar gelitirmek ve uygulamak, istihdamdaki igcne eitim seminerleri dzenlemek, i isteme ve i aramann dzene balanmasna ilikin almalar yapmak, igcnn yurtiinde ve yurtdnda uygun olduklar ilere yerletirilmelerine ve eitli iler iin uygun igc bulunmasna ve yurtd hizmet akitlerinin yaplmasna araclk etmek, istihdamnda glk ekilen igc ve iyerlerinin yasal olarak altrmak zorunda olduklar igcnn istihdamlarna katkda bulunmak,zel istihdam brolarna ilikin kuruma verilen grevleri yerine getirmek, iverenlerin yurtdnda kendi i ve faaliyetlerinde altraca iileri temin etmesi ile tarm ilerinde cretli i ve ii bulma araclna izin verilmesi ve kaldrlmasna ilikin ilemleri yapmak, Gerektiinde kurum faaliyet alan ile ilgili ihalelere katlmak suretiyle, yurtiinde veya uluslar aras dzeyde kurum ve kurululara eitim ve danmanlk hizmeti vermek, Avrupa Birlii ve uluslararas kurulularn igc , istihdam ve alma hayatna ilikin olarak aldklar kararlar izlemek, Trkiye Cumhuriyeti Hkmetinin taraf olduu kurumun grev alanna giren ikili ve ok tarafl anlama, szleme ve tavsiye kararlarn uygulamaktr. 2.6.3. Trkiye statistik Kurumu (TK) Uzun bir tarihi gemii olan, 1984 ylnda 219 sayl "Devlet statistik Enstits Bakanl'nn Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararname" ile grevlerini yrten DE, 10.11.2005 tarih ve 5429 Sayl Trkiye statistik Kanununun 18 Kasm 2005 tarih ve 25997 sayl Resmi Gazetede yaymlanp yrrle girmesiyle yeniden yaplandrlmtr. TK igc piyasas ile ilgili verileri toplayan ve bu verileri yaynlayan bir kurum olmas dolaysyla nemli bir kurulutur. Kuruluun balca grevleri unlardr; lkenin iktisadi, sosyal ve kltrel faaliyetleriyle ilgili her trl istatistikleri derlemek, deerlendirmek, yaymlamak, Kalknma plan ve yllk programlarn hazrlanmas, uygulanmas ve takibi aamasnda gerekli grlen verileri ncelikle derlemek ve deerlendirmek, Ekonomik karar ve tedbirlerin sonularnn izlenmesi aamalarnda gerekli grlen
77
verileri ncelikle derlemek ve deerlendirmek, Genel Nfus Saymn; sonu (0) ile biten yllarda, Genel Tarm Saymn; sonu (1) ile biten yllarda, Genel Sanayi ve yerleri Saymn; sonu (3) ile biten yllarda yapmak, Yaplmas grev olarak belirtilen saymlar dnda, lkenin ihtiya duyduu dier konulardaki genel saymlar, anket ve aratrma projelerini planlamak, uygulamak, sresinde sonulandrarak istatistiki bilgileri kullanc amalarna uygun bir biimde, uluslararas standartlarda yaymlamaktr. 2.6.4. Devlet Planlama Tekilat (DPT) DPT, yaymlad Kalknma Planlar, Yllk Programlar ve dier dokmanlar ile
gc Piyasas ve ilgili alanlarda politika reten, kurumlar aras koordinasyonu ve ibirliini salayan, yatrm btesini planlayan ve Hkmete bu konularda danmanlk hizmeti veren 1961 ylnda kurulmu kkl bir kurulutur. 2.6.5. Milli Eitim Bakanl (MEB) MEB gc Piyasasnn ihtiya duyduu nicelik ve nitelikte eleman yetitirme grevi olan bir kurum olarak iyerleri ile ii iveren rgtleri ile yakn ibirlii iinde alan, ortak projeler yrten bir kurumdur. 2.6.6. Devlet Personel Bakanl Personel rejiminin gnn artlarna uygun ve tutarl bir biimde uygulanmasn salamak, deien ve gelien artlara intibakn ve devamlln temin etmek iin "Devlet Personel Dairesi" 17.12.1960 tarihinde 160 sayl Kanunla kurulmu ve 217 sayl Kanun Hkmnde Kararname ile dzenlenmitir. Devlet Personel Bakanl; dorudan personel rejimine, eitime, kadro ilerine, ie alma ile szlemeli ve geici personel altrlmasna, kamu personelinin mali haklarna, kamu personelinin sosyal haklarna, sicil , disiplin ve dllendirme ilemlerine, tekilatlandrma ve idareyi gelitirmeye, fazla ve akta braklan personelin nakline ilikin alanlarda faaliyet gsteren bir kurumdur.
78
2.6.7 Dier Kamu Kurulular Yksek retim Kurumu Milli Prodktivite Merkezi zrller daresi Bakanl Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumu Kadnn Stats Genel Mdrl Kk ve Orta lekli Sanayii Gelitirme ve Destekleme Bakanl Hazine Mstearl Maliye Bakanl 2.6.8 Sosyal Taraflar Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu Hak i Sendikalar Konfederasyonu Trkiye Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu Kamu alanlar Sendikalar Konfederasyonu Memur Sendikalar Konfederasyonu Kamu Emekileri Sendikalar Konfederasyonu 2.6.9 Sivil Toplum Kurulular ve Meslek rgtleri Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii Trkiye Ziraat Odalar Birlii Trkiye Esnaf ve Sanatkarlar Konfederasyonu Trk Sanayicileri ve adamlar Dernei Mstakil Sanayici ve adamlar Dernei 2.6.10 Dier Kurum ve Kurulular niversiteler
79
2.7. gc Piyasasnn Gl ve Zayf Ynleri GL YNLER ZAYIF YNLER
Nfus Dinamik, deiken ve geliime ak igc piyasas Gen ve eitimli igc potansiyeli Nfusun demografik yaps Mevzuat ve Dzenlemeler sizlik sigortas uygulamasnn balamas AB srecine uyum erevesinde yaplan mevzuat almalar gc piyasasyla ilgili yasal ve yeniden yaplandrma almalarnn balamas Sosyal taraflarn sosyal diyalog ve ibirliine yatknl AB sreci ile birlikte sosyal diyalog ve katlmn artmas Trkiye Kurumunun Kanununun karlmas stihdam-sizlik 2001 krizinden sonra istihdamda yaanan azaln son dnemlerde sona ermesi ve istihdamn arta gemesi
Kaytdlk Kayt d istihdamn kayt altna alnmasnda yetersizlik Trkiye igc piyasasnda nemli lde (yaygn) kaytdln bulunmas rgtlenmeye likin Haklar Sendikal haklarda kstlar ve haklarn kullanlmas nndeki engeller Kamuda alanlarn alma artlar ve rgtlenme dzeyi ile ilgili sorunlar gc Niteliksiz igc (Vasfsz) Kadnlarn igcne katlm orannn olduka dk olmas gc talebinin yetersiz olmas Niteliksiz gen igc Yetimi igcnn yurt dna ka Kamu ve zel istihdam hizmetlerinin yetersizlii Eksik istihdam ve bunun sonucunda ortaya kan "alanlarn yoksulluu Deien teknolojik gelimeler karsnda yal igcnn igc piyasalarna uyum sorunlar Eitim -stihdam Eitim - stihdam dengesizlii
80
sizlik orannn ykseklii ve uygun i olanaklarnn ktl Yksek isizlik oran Gen isizlerin igc piyasasna girite karlatklar zorluklar Gen eitimli igcnn kamu kesiminde istihdamn engelleyen faktrler Trkiyede eitim sisteminin ekonominin ihtiyacna uygun insan gcn sunamamas ve ekonomik gelimenin yksek istihdam yaratmak iin yeterli olmamas, Mesleki rehberlik ve danmanlk hizmetlerinin etkin olmamas Mevzuat ve Dzenlemeler Esnek alma biimlerinin gelitirilememesi Brokratik formaliteler alma mevzuatnn katl Giriimcilik ile ilgili mevzuatn basitletirilmesi ve zendirilmesi ihtiyac Hazrlanan mevzuatlarn uygulanmas aamasnda yaanan skntlar Karma ekonomik sistemin miras igc piyasasndaki katlk gc piyasasnda istismar edilen esneklik uygulamalar Alt yap ve Veri Eksiklii alma hayat verilerine ilikin altyapnn yetersizlii gc piyasasnda (nsan says, iyeri
81
says, corafi dalm, cret, serbest meslek geliri, kar, vergi, sosyal gvenlik vb) veri yetersizlii Meslek standartlarn belirlenememesi Yetersiz teknoloji ve Ar-Ge almalar gc Maliyeti Dk cretli igc arznn nitelikli igc cretlerini azaltmas Kayt d istihdam ve buna yol aan yksek igc maliyeti cret d igc maliyetlerinin ykseklii Blgesel stihdam ve Tevikler Blgeler aras istihdam dengesizlii stihdam bazl tevik sisteminin olmay
82
3. ABYE KATILIM SRECNN ETKLER 3.1. gc Piyasas ve stihdam Konusunda AB Mktesebat 3.1.1 Avrupa stihdam Stratejisi 1970li ylarn sonlarndan itibaren Avrupa igc piyasalar yksek isizlikle kar karyadr. Avrupa, igcne yeterli i yaratamam ve isizlik oran 1994 ylnda % 10,5e kadar ykselmitir. sizlik sorunu yapsal bir hal almaya balam, zellikle uzun sreli isizlik, kadn isizlii, genler, yallar, zrller ve aznlklarn oluturduu dezavantajl gruplarn isizlii art gstermitir. AB isizlik sorununu hem birey iin, hem de topluluk iin yksek bir ekonomik ve sosyal maliyet olarak deerlendirmi ve Birliin uzun dnem refah ve btnlemesi nnde ciddi bir engel olarak grmtr. Avrupann zayf ekonomik performans ve yeterli i yaratamamasnn iki temel sebebinin olduu kabul edilmitir (European Commission, 1999a). Birincisi, makro ekonomik oklara kar ekonominin yetersiz kalmas, gl tepki verememesidir. 1970 ve 80lerde iki kez petrol fiyatlarnn ykselmesinin yaratt oklar ve 1990larn bandaki dviz krizi, ekonomileri olumsuz etkilemitir. Avrupa, istikrar ve bymeyi salayacak koordineli ekonomi politikalar uygulayamam ve isizlik ciddi boyutlarda artmtr. Buna Avrupann gelitirdii zm, Ekonomik ve Parasal Birlik olmutur. Tek pazar ve tek parayla AB, egdml ve ortak ekonomi politikalar uygulayarak, dnyann en rekabeti ve verimli ekonomisini yaratmay amalamtr. kincisi, igc piyasasnn dnmndeki yetersizliktir. Ekonomik oklarn sebep olduu isizlie kar cmert isizlik demeleri gibi pasif politikalarn uygulanmas, isizliin yapsal ve uzun sreli isizlie dnmesine yol amtr. Kreselleme ve hzl teknolojik deimeler karsnda igc piyasasnn, deien yeni koullara uyumu gerekmektedir. Teknolojik gelimeler bir yandan baz i ve meslekleri yok ederken, dier yandan yeni iler yaratm; ancak yeni ilerde beceri a ortaya kmtr. Avrupa, igc piyasasnn beceri an giderme ve isizleri bir an nce istihdama kazandracak aktif igc politikalarn oluturma gereini hissetmitir. Keza, kat igc piyasalarnn esnekletirilmesi ve modernizasyonu ile firmalarn rekabet yeteneini gelitirecek yeni i organizasyonlarnn ihtiyac ortaya kmtr. Sonuta Avrupa, ikinci soruna kar zm olarak Avrupa stihdam Stratejisini gelitirmitir (Kenar, 2004). Avrupa dzeyinde istihdamla ilgili analizin balangc, 1993de yaymlanan Delorsun
83
ok iyi bilinen Beyaz Kitab Byme, Rekabet Yetenei ve stihdamdr. Kitap egdml bir Avrupa politikas iin ideolojik, politik ve analitik bir temel olarak kabul edilmektedir. Avrupa Konseyi, 1994 tarihli Essen Zirvesinde, Beyaz Kitaptan ilham alarak istihdam stratejisine ynelik pratik zmler getirmi ve ye Devletlerce uygulanmas gereken ncelikleri belirlemitir. Bu ncelikler, ye Devletleri balamamakla ve politik dilek nitelii tamakla birlikte, Avrupa Konseyinin Madrid (1995), Floransa (1996) ve Dublin (1996) toplantlarnda da kabul edilmitir. Amsterdam Antlamasyla (Haziran 1997) istihdam, ortak bir sorun olarak yasal zeminde deerlendirilmitir. stihdam, Kurucu Antlamaya, parasal ve ekonomik konularn dahil edilmesine benzer ekilde, yeni bir balk olarak girmitir. Antlama, ekonomik byme ve istikrar gibi makro ekonomik nceliklerle istihdama ayn staty vermi, yksek dzeyde istihdamn yakalanmasn temel bir ncelik olarak n sralara almtr (Kenar, 2004). 3.1.2. stihdama likin AB Mktesebat Genel olarak AB mktesebat 3 eit dzenlemeden olumaktadr. Birincisi, temel dzenleme olan Antlamadr (Treaty). kincil dzenlemeler ise, tzkler (regulations), direktifler, kararlar, tavsiyeler ve grlerdir. nc olarak ise, yarg itihatlar (case-law) Avrupa Adalet Mahkemesi (European Court of Justice) ve Avrupa Asliye Mahkemesi (European Court of First Instance) kararlar- gelmektedir. Tm bu dzenlemeler acquis communautaire olarak tanmlanan AB mktesebatn oluturmaktadr. 1999da yrrle giren 1997 tarihli Amsterdam Antlamasyla, Kurucu Antlamaya VIII. blm stihdam bal altnda dahil edilen 125-130uncu maddeler istihdam konusunda temel dzenlemelerdir . 27
125. madde, ye lkeler ve Topluluun, ekonomik deimelere cevap verebilen istihdam stratejileri ve zellikle eitimli, becerili ve uyum yetenei olan igc ve igc piyasalarn tevik eden koordineli politikalar gelitirmesini ngrmektedir. 126. madde, ye lkelerin istihdam politikalar konusunda temel sorumluluklarna sahip olduklarn, ancak istihdam ortak bir ncelik olarak tevik edeceklerini ve uygulamada ibirliine gideceklerini ngrmektedir. 127. madde, Birliin, tm politikalarn istihdam zerine etkilerini dikkate alacan ngrmektedir. Btn politikalarda yksek dzeyde istihdam amac gzetilecektir. 128. madde, istihdama ilikin yllk ortak izleme prosedrlerini oluturmaktadr. Her yl Konseye belgenin sunulmas sz konusudur: stihdam Rehberleri, Ulusal Eylem Planlar ve Ortak stihdam Raporu. Ayrca Konsey Komisyonun nerisi zerine her bir ye lke iin acil eylem ieren zel tavsiyeler yaynlayabilir. 129. madde, istihdam tevik tedbirleri iin yasal temeli oluturmaktadr. stihdam artrmaya ynelik inceleme, aratrma ve en iyi uygulamalar paylalacaktr. 130. madde, tm bu srete Avrupa dzeyinde etkin rol oynayacak ve istihdam konularnn tartlaca bir forum olarak sreklilik arz eden yeni bir kurumsal yap olan stihdam Komitesinin kurulmasn ngrmektedir.
27
84
Direktifler, ye lkeleri balayan ve belirli zaman limitinde gerekletirilmesi gereken amalar ierir. Direktiflerde belirtilen amalar gerekletirmede kullanlacak yntem ve aralarn seimi ye lkelere braklmtr. Her bir ye lke ulusal mevzuatn Direktiflere uyarlamak zorundadr. stihdama ilikin birok direktif bulunmaktadr. stihdam Direktiflerini be ana balkta; Bireysel ve Toplu Hukuku, Sal ve Gvenlii, Sosyal Diyalog, Kadn Erkek Eitlii, Ayrmcln nlenmesi olarak toplayabiliriz (Ek:1). 28 3.1.3. Lksemburg Sreci Amsterdam Antlamasnn ardndan 1997 Kasmnda Lksembourgda yaplan zel Avrupa Konseyi Zirvesinde ASnin ilk stihdam Rehberleri kabul edilmitir. Lksemburg Sreci olarak tanmlanan bu sre ile istihdam alannda yaknsama sreci balatlm ve ye Devletler iin uygulama kriterleri oluturulmutur. Lksemburg sreci ile ye lkelerin stratejiye uymak iin takip etmesi gereken sreler belirlenmitir. Buna gre ye lkelerin istihdam politikalar, her yl Avrupa Komisyonu ve Avrupa Konseyinin hazrlam olduu Ortak stihdam Raporu (Joint Employment Report-JER) aracl ile dikkatle gzden geirilmektedir. Daha sonra ortak istihdam raporu esas alnarak Komisyonca her yl, ye lkeler iin stihdam Rehberleri (Employment Guidelines) hazrlanr ve Konseyce kabul edilir. Her ye lke bu yllk rehberlere dayanarak Ulusal Eylem Plann (National Action Plan-NAP) hazrlamaktadr. Ayrca, her ye lke iin hazrlanan Tavsiyeler (Recommendations) Komisyonca teklif edilip, Konseyce kabul edilmektedir. Son olarak ve stratejiyi tamamlayc bir unsur olarak Emsal nceleme Programn (Peer Review Programme) saymamz gerekecektir. Bu program, ye lkelerde istihdam tevik konusunda gerekletirilen iyi uygulama rneklerinin tespiti, deerlendirilmesi ve yaylmasn ierir (Kenar, 2004). Lksemburg sreci ile oluturulan Avrupa stihdam Stratejisi drt eksene
dayandrlmtr: i) igcnn istihdam edilebilirlii artrmak; ii) giriimcilii gelitirmek; iii) iyerleri ve alanlarnn deien piyasa koullarna kar uyum yeteneini glendirmek; iv) igc piyasasnda, bata kadnlar olmak zere ayrmcla kar frsat eitlii salamak. zleyen yllarda hazrlanan stihdam Rehberleri bu 4 temel eksen zerine oturtulmutur. Avrupa Komisyonu, ye lkelerin stihdam Rehberlerini uygulama performansn da izlemekte ve deerlendirmektedir. Bu amala, 1997 ylndan itibaren izleme srecinde
28
Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Program, www.abgs.gov.tr
85
kullanlan ortak gstergeler belirlenmektedir. 29 3.1.4. Lizbon Stratejisi Mart 2000de gerekletirilen Avrupa Konseyi Lizbon Zirvesi, Birliin hedefini; gelecek 10 yl iinde dnyann en rekabeti ve dinamik, bilgiye dayal ekonomisi haline gelmek, tam istihdama ulamak, srdrlebilir bir ekonomik bymeyi ve sosyal btnlemeyi salamak olarak belirlemitir. Zirvede 2010 yl iin AB genel istihdam orannn % 70, kadn istihdam orannn % 60 olmas, somut istihdam hedefi olarak konmutur. Bu istihdam hedeflerine ulaabilmek iin Birliin yllk % 3 orannda bymesinin yeterli olduu vurgulanmtr. 2001 yl Stockholm Zirvesinde ise bunlara iki ara (2005 yl iin) bir de yal istihdam iin ilave hedef konmutur.
Tablo 48: Lizbon ve Stockholm stihdam Hedefleri (Yzde) Toplam istihdam oran (15-64 ya) Kadn istihdam oran (15-64 ya) Yal istihdam oran (55-64 ya) 2005 67 57 2010 70 60 50
Avrupa stihdam Stratejisini deerlendirmek amacyla 2000 ylnda dnem ortas gzden geirilmesi, 2002 yl sonunda ilk be yllk tam lekli bir etki deerlendirmesi yaplmtr. Bu deerlendirme erevesinde 2003 ylnda Avrupa Konseyi tarafndan 20032005 dnemi iin yeni stihdam Rehberleri oluturulmutur. Konsey, ASnin temel grevini daha ok ve daha iyi ileri tevik etmek olarak tanmlam ve istihdam rehberlerinde temel ama belirlenmitir. Bunlar i) tam istihdamn salanmas; ii) ite kalite ve verimliliin artrlmas; iii) sosyal btnlemenin glendirilmesidir. Ayrca stihdam Rehberleri daha somut gstergeler ieren on ncelik alan ve rehber ile istihdam politikalarnn idaresinin iyiletirilmesine ynelik rehberleri iermektedir. 30
29
Bunlardan bazlar unlardr: gcne katlm, istihdam, isizlik, gen isizlii, uzun sreli isizler, yal istihdam, igc verimlilii art, reel igc maliyetleri, blgesel istihdam ve isizlik farklar, uzun dnemli isizliin nlenmesi, vergi ve sosyal gvenlik sistemleri, eitim, yaam boyu renme, dezavantajl gruplar, giriimcilik, i organizasyonlar ve alma saatleri, i sal ve gvenlii, i kalitesi, cinsiyet ayrm, i dzenlemelerinin aile yaamn desteklemesi ve ocuk bakm. 30 10 rehber ve zel hedefler unlardr: 1-sizler ve igc dndakiler iin aktif politikalarn uygulanmas; 2-Giriimciliin ve i yaratmann tevik edilmesi; 3- Dnmn nemi, uyum yeteneinin glendirilmesi; 4- Beeri sermaye ve yaam boyu renimin geliiminin tevik edilmesi; 5- gc arzn artrmak ve aktif yalanmay tevik etmek; 6- Cinsiyet eitlii; 7Dezavantajl kiilerin igc piyasasna entegrasyonunu tevik etmek ve ayrmclkla mcadele etmek; 8- almay zendirmek; 9- Kayt d ilerin kayt iine ekilmesi; 10- Blgesel istihdam farklarnn azaltlmas.
86
3.1.5. Btnlemi stihdam Rehberleri 23-24 Mart 2000 Lizbon Avrupa Konseyi Zirvesinden be yl sonra 22-23 Mart 2005te Avrupa Konseyi Lizbon srecini tekrar deerlendirdi ve istihdam konusunda acil eylem karar ald. Birliin 5 yllk istihdam gereklemeleri (2004 yl toplam istihdam oran %63,3, kadn istihdam oran %55,7 ve yal istihdam oran %41) Lizbon ve Stockholm hedeflerinin ok gerisinde idi. Bunun sebebi olarak ekonomik bymenin hedef byme oran olan %3n yarsnn altnda kalmas grld. 31 Avrupa Komisyonunun Byme ve i iin birlikte alma- Lizbon Stratejisi iin yeni bir balang balkl iletisinde nceliin byme ve i zerine verilerek Lizbon Stratejisine vakit geirmeksizin yeniden odaklanlmas kararlatrld. 32 Bu karar zerine Nisan 2005te Avrupa Komisyonu byme ve istihdam canlandrmak iin 2005-2008 dnemini kapsayan 3 yllk yeni bir Btnlemi Rehberler Paketi benimsedi. Rehberler makroekonomi, mikroekonomi ve istihdam politikalarnn birlikte deerlendirildii ve Avrupann zayf ekonomik performans ile dk i yaratlmasna zm olacak stratejik bir yaklam iermektedir. Yeni btnlemi rehberler byme ve i yaratma iin temel tedbirler zerine odaklanm, rehber says azaltlm ve daha basitletirilmitir. 33 Rehberleri esas alarak ye lkeler 3 yllk ulusal reform programlar hazrlayacaklar ve gelimeleri her yl Austos aynda Ulusal Lizbon Raporu olarak Komisyona sunacaklardr. Komisyon, bu raporlar inceleyip zetleyerek her yln Ocak aynda AB yllk ilerleme raporu yaynlayacaktr. lerleme raporlar esas alnarak Komisyon gerekirse btnlemi rehberler konusunda deiiklik nerecektir. 12 Temmuz 2005 tarihinde Avrupa Konseyi tarafndan kabul edilen sosyal btnlemenin kuvvetlendirilmesine vurgu yapan btnlemi rehberler ncelii iermektedir Bunlar: 1. Daha fazla kiiyi istihdama dahil etmek ve istihdamda tutmak, igc arzn artrmak ve sosyal koruma sistemini modernize etmek. 2. ilerin ve iletmelerin uyum yeteneini gelitirmek. 3. Daha iyi eitim (temel ve beceri eitimi) ile beeri sermaye yatrmlarn artrmak.
AB 15 ekonomik bymesi 1998-2000 yllarnda %3 olarak gereklemi. Lizbon Konseyi de bu nedenle 2000-2010 ortalama yllk byme hedefini %3 olarak belirlemiti. Ancak zellikle 2001-2003 yllar arasnda yaanan ekonomik durgunluk byme orann %1in altna drd. 32 Communication to the Spring European Council: Working together for growth and jobs: A new start for the Lisbon Strategy, COM (2005). 33 Employment in Europe 2005, Recent Trends and Prospects.
31
87
Btnlemi stihdam ve Ekonomi Politikas Rehberleri paketi blmden olumaktadr. lk blm 6 adet makroekonomik rehberi iermektedir. Bunlar ekonomik istikrar ve srdrlebilirlii temin etmek ve korumak; kaynaklarn etkin dalmn salamak; makroekonomi ve yapsal politikalarn tutarlln salamak; cretlerin makro ekonomik istikrar ve bymeye katk yapmasn salayacak ekilde gelimesini salamak; Avrupa Para Birliinin iyi ilemesine ve dinamizmine katkda bulunmaktr. kinci blm 10 adet mikroekonomik politika rehberini iermektedir. Bunlar; Ar-Ge yatrmlarn artrmak, iyiletirmek; inovasyonu tevik etmek; biliim teknolojilerinin yaygn ve etkin kullanmn kolaylatrmak; karlatrmal stnl olan endstrileri glendirmek; kaynaklarn srdrlebilir kullanmn desteklemek, doal evreyi koruma ve byme arasnda sinerjiyi glendirmek; i piyasalar geniletmek ve derinletirmek; Avrupa ii ve dnda ak ve rekabeti piyasalarn oluumunu desteklemek, kresellemenin faydalarndan istifade etmek; daha rekabeti bir i atmosferi yaratmak; mteebbis kltr gelitirmek, KOBleri destekleyici bir evre oluturmak. nc blm btnlemi rehberler 8 adet istihdam rehberinden olumaktadr (17-24 No'lu Rehberler). 34 Bunlar; 1. Tam istihdam, ite kalite ve verimlilii iyiletirmeyi ve sosyal ve blgesel btnlemeyi amalayan istihdam politikalarnn uygulanmas. 2. e yaam dngs yaklamn tevik etmek. 3. gc piyasalarna giriin tevik edildii, almann cazip hale getirildii, i aramann desteklendii ve almayanlar iin istihdamn zendirildii bir igc piyasas oluturmak. 4. gc piyasasnn ihtiyalar dorultusunda eletirmenin iyiletirilmesi, bunun iin igc piyasas kurumlarnn modernizasyonu ve glendirilmesi. 5. Esnekliin i gvencesi ile birlikte desteklenmesi, sosyal taraflarn da destei ile igc piyasalarndaki paral yaplanmann azaltlmas (zellikle kaytdln ve kuralszln azaltlmas). 6. cret belirleme mekanizmas ve cret d yklerin istihdam dostu olmasnn salanmas. 7. Beeri sermaye yatrmlarnn gelitirmesi ve iyiletirilmesi.
34
Council Decision of 12 July 2005 on Guidelines for the employment policies of the Member States.
88
8. Eitim ve mesleki eitim sistemlerinin yeni beceri ihtiyalar dorultusunda uyumlatrlmas. 3.2 . AB Mktesebatna Uyumun Mevcut Dzeyi 3.2.1 Mktesebata Uyum Dzeyi Trkiye Ulusal Programnda Sosyal Politika ve stihdam alannda uyumlatrlmas gereken 57 adet AB mevzuat bulunmaktadr. Bu mevzuat, alma hayat bakmndan bireysel ve toplu i hukuku, i sal ve gvenlii, sosyal diyalog, kadn erkek eitlii ve ayrmcln nlenmesi blmleri altnda yer almaktadr. Bu alandaki AB Mevzuatna uyum 2003 ylnda karlan 4857 sayl Kanunu ve bunu takiben karlan ynetmeliklerle nemli lde salanm durumdadr. Mevzuata uyum konusundaki eksikler balklar itibariyle aadadr. i) Bireysel ve Toplu Hukuku alannda, Toplu iten karmalarda alanlarn korunmas: Bu konuda byk oranda uyum salanmasna ramen AB mevzuatnda olup da Hukukumuzda olmayan husus danma toplants konusudur. Messesenin devri halinde alanlarn korunmas: Bu maddede uyumsuzluk bulunan konu iletmelerin devrinden nce ii temsilcilerine danlmas ve onlarn bilgilendirilmeleri konusudur. Ayrca lkemizde ii temsilcilii messesesi bulunmamaktadr. alma sreleri: Havaclk sektrnde alanlarn alma sreleri ve gemi adamlarnn alma sreleri konusunda eksiklik bulunmaktadr. Bu konuda almalar srmektedir. Belirli sreli alma: Hizmet sunumu erevesinde iilerin yurtdnda geici grevlendirilmesi konusunda verilen belgeler asndan bir uyumsuzluk bulunmaktadr. Buradaki uyumsuzluun giderilmesine dair almalar srmektedir. Bu konudaki bir baka uyumsuzluk geici ii altrma artlarnn mevzuatta objektiflik ilkesi nedeniyle snrl olmasndan kaynaklanmaktadr. Yllk cretli izin: Kanununda yllk cretli izin allan sreye bal olarak gn zerinden verilmitir. AB mevzuatna gre bu sreye baklmakszn 4 haftadr. Bu durumda da bir uyumsuzluk kmaktadr.
89
Ayrca; rgtlenme hakk ile ilgili olan 87 sayl, toplu szleme hakk ile ilgili 98 sayl, kamu grevlilerinin rgtlenme hakk ile ilgili 151 sayl ILO szlemelerine uyum konusu da AB mktesabat ile uyum srecinde gzetilmesi gereken konulardr. ii) Sosyal Diyalog alannda. AB Mktesebatnda endstrinin taraflar arasndaki ibirlii, bir baka ifadeyle bilgilendirme ve danma mekanizmalar bazen alma hayat ile ilgili sair direktiflerin birer unsuru olarak bazen da ayr direktifler eklinde karmza kmaktadr. Mevzuatmz bu direktiflerle ksmen uyumlatrlmtr. Kanununun 114. maddesi ile getirilen 3l danma kurulunun tesis edilmesi ve 4688 sayl Kamu Grevlileri Sendikalar Kanununda yaplan deiiklikle sendikal rgtlenmenin nndeki baz engellerin kaldrlmas nemli gelimeler olarak saylabilir. Ancak bu konuda mevzuatn tam uyumlu olduunu sylemek mmkn deildir. Tam uyumun salanmas iin mevcut bilgilendirme ve danma mekanizmalarnn glendirilerek yaygnlatrlmas, ulusal dzeyde l sosyal diyaloun yan sra sektrel ve iletme dzeyinde ikili sosyal diyaloun da gelitirilmesi, ABnin Avrupa Konseyleri, Avrupa irketlerinde alanlarn ynetime katlmas, iletmelerde alanlarn bilgilendirilmesi direktiflerine de uyum salanmas gerekecektir. Sendikal haklar konusunda ise, ILO ve AB normlarna uyum salanmas amacyla 2821 ve 2822 sayl Yasalardaki deiiklik almalar devam etmektedir. iii) Sal ve Gvenlii alannda 4857 sayl Kanununa dayanlarak karlan bir ok ynetmelikle ABye byk oranda uyum salanmtr 35. Dier taraftan, uyum kapsamnda karlan ve AB ereve Tzne karlk gelen Sal ve Gvenlii Ynetmelii hakknda, Dantay tarafndan daha st bir dzenleme yaplmas gerekesiyle yrtmeyi durdurma karar alnmtr. Yeniden dzenleme ile ilgili almalar devam etmektedir. Bu konuda ILOnun 155 ve 160 sayl szlemelerine uyumda nemli konulardr. iv) Kadn-erkek eitlii alannda: AB mktesebatnda gerek alma hayatnda gerekse sosyal gvenlik alannda kadn erkek eitliini ngren direktifler bulunmaktadr. Bunlardan:
TOBBun bu koudaki gr: Gelinen aamada i sal ve gvenlii alanndaki i mevzuatmzda yer alan dzenlemelerden bir ksm AB normlar ile eliir hale geldiinden AB normlarna aykr dzenlemelerin ayklanmas ihtiyac ortaya kmtr. Bu nedenle i sal ve gvenlii alannda eitli mevzuatlarda yer alan hkmlerin AB normlarna uygun hale getirilerek bir ereve yasa altnda toplanmasnda yarar grlmektedir.
35
90
Kadn erkek cret eitlii e alnma, mesleki eitim ve alma artlarnda muamele eitlii Hamile, lousa ve emzikli kadn alanlarn salk ve gvenlii konularndaki AB mevzuat ile uyum Yeni Kanunu ve buna dayanarak karlan bir ynetmelikle salanmtr. Dier mevzuat; Sosyal gvenlik alannda cinsiyet eitlii Tarm dahil bamsz alanlarda cinsiyet eitlii Cinsiyete dayal ayrmclkta ispat mkellefiyeti 36 ile ilgili AB mevzuat ile byk lde uyumludur. Cinsiyet eitlii alannda Ebeveyn zni Direktifinin mevzuatmza aktarlmas iin hazrlanan Devlet Memurlar Kanunu ve Kanununda Deiiklik Yapan Kanun Tasars halen T.B.M.M Genel Kurulu gndemindedir. Bu tasar ile ocuk bakmnda sorumluluun ailede anne ve baba arasnda paylalmas ngrlmektedir. Son olarak, Mesleki Sosyal Gvenlik Sistemlerinde (banka sandklar vb) Cinsiyet Eitlii ile ilgili AB mevzuatnn uyum durumuna dair tarama almas henz mevcut deildir. ABnin ok nem verdii, kadn ve erkek arasnda ilem eitliine ilikin olarak, Mays 2004de Anayasa deiikliine gidilmi, Anayasaya; Kadnlar ve erkekler eit haklara sahiptir. Devlet bu eitliin yaama gemesini salamakla ykmldr ibaresi eklenmitir. v) Ayrmclkla mcadele alannda, AB, ayrmclkla mcadele alann 2000 ylnda kard iki direktif ile
dzenlemektedir. Bunlar, Irk ve etnik kkene baklmakszn muamele eitlii ve yerinde ve meslekte muamele eitlii ile ilgili direktiflerdir. yerinde ve meslekte muamele eitlii Direktifi Kanununa ksmen yanstlmtr. Szkonusu Direktiflerin tam uyumlatrlmas iin zellikle eitlik kurumlar, yallar, zrller ve cinsel ynelim unsurlarnn da mevzuatmza aktarlmas beklenmektedir. Dier taraftan, esas olarak AB mktesebatna uyumdan ziyade sistemin iyiletirilmesi ve finansal srdrlebilirliinin salanmas amacn ieren Sosyal Gvenlik Reformuna dair yasa tasarlar T.B.M.M. gndemindedir.
36
Bu konuda AB mevzuatna byk lde uyumlu olunduu konusunda DSK hem fikir deildir.
91
3.2.2. Sosyal Politika alanndaki Topluluk Stratejileri ve Trkiyenin Katlm Avrupa Birlii, 1997 ylndan itibaren, mktesebatla dzenlenmeyen baz alanlarda stratejiler gelitirme yoluna gitmitir. Burada ama, ye lkelerin politikalarnn tam uyumundan ziyade ayn hedefe doru yaknlatrlmas ve bu politikalara ilgili tm taraflarn katlmnn salanarak belli dnemler itibariyle yeniden gzden geirilmesi ve gncellenmesidir. AB, bu erevede iki byk strateji gelitirmitir. Bunlardan birisi Avrupa stihdam Stratejisi, dieri ise buna paralel bir alma olan Yoksulluk ve Sosyal Dlanma ile Mcadele Stratejisidir. 3.2.2.1. Trkiyenin Avrupa stihdam Stratejisine Dahil Olma almalar Avrupa Komisyonu, 1999 ylnda Aday lkelerle istihdam konusunda ibirlii srecini balatmtr. Bu sre kademeli bir gei srecidir ve Komisyon bunun iin ortak bir ereve ngrmtr. Temel ama, aday lkelerin adaylk srecinde istihdam politikasn ve kurumlarn ASe uyumlu olarak oluturmas, gelitirmesi ve bylelikle Antlamann stihdam bal altnda yer alan maddeleri tam olarak uygulayabilecek konuma gelmeleridir (European Commission, 2003i). Komisyon, aday lkelere istihdam politikalarn Avrupa stihdam Stratejisine gre belirlemeleri ve yine bu srete kurumsal yaplarn oluturmalar ve gelitirmeleri iin mali ve teknik dzeyde yardm etmektedir. Bu ibirlii, ayn zamanda, istihdam politikalarnda ncelikli olarak belirlenmi konulara ilikin AB mali yardmlarndan yararlanmay ve Avrupa Sosyal Fonu da dahil Yapsal Fonlara hazrlk almalarn da kapsamaktadr . Avrupa stihdam Stratejisine dahil olmada ilk adm, aday lkelerin ve Komisyonun birlikte hazrladklar, istihdam politikas iin kritik sorunlarn analiz edildii bir politika dokman olan Ortak Deerlendirme Belgesidir (Joint Assessment Paper, JAP). JAP n n almas olarak Komisyon ve Avrupa Eitim Vakfnn mali katklar ile stihdam Durum Raporu (Employment Background Study) aday lkece hazrlanmaktadr. Avrupa Komisyonu stihdam ve Sosyal lerden sorumlu Komiser ile aday lke alma Bakan tarafndan imzalanan JAP, ayn zamanda aday lkenin AS dorultusunda igc piyasas ve istihdam konusunda yapmas gerekenlerin taahht altna alnd bir belge niteliindedir. Bu taahht hem komisyona hem de aday lkenin kamuoyuna yneliktir. JAPlarn imzalanmasndan sonraki aama uygulamann izleme srecidir. Bu izleme Komisyon ve aday lkece ortak yaplr. Aday lke yllk ilerleme raporlar ile gelimeleri
92
Komisyona bildirir. lerleme raporlar ortak bir formatta dzenlenir ve aday lke hkmetinin temel politikalar ve amalar ile JAPda belirlenmi hedeflere ulamak iin tespit edilen tedbirlerin uygulamasn ierir. Komisyon bunun iin her raporda tartlan ortak politika temalar belirlemitir. Bu sre, lkeler arasnda igc piyasas istatistiklerinin karlatrlabilir olmasn, yani veri ve gstergelerin ortak ve ayn bazda olmasn gerektirir. lerleme raporlarn ayrntl bir gzden geirme sreci izlemektedir. 37 Trkiye, ASe dahil olma almalarna balamtr. almalar Trkiye Kurumu koordinatrlnde yrtlmektedir. stihdam Durum Raporu hazrlanm ve Avrupa Komisyonuna sunulmutur. Trk igc piyasasnn kapsaml bir analizinin yapld rapor taslak halinde iken ilgili kamu kurumlar, sosyal taraflar, akademisyenler ve Avrupa Komisyonu ile Avrupa Eitim Vakf temsilcilerinin de katld uluslararas bir seminerle tartmaya alm ve taraflarn eletiri ve nerileri erevesinde son eklini almtr Ortak Deerlendirme Belgesinin (JAP) 2006 ylnda imzalanmas beklenmektedir.
Belge tasla ikisi Komisyon uzman ve ikisi Trk uzman olmak zere 4 kiilik bir ekip tarafndan ilgili taraflarn gr de alnarak hazrlanmtr. 3.2.2.2. Yoksulluk ve Sosyal Dlanma ile Mcadele Stratejisine Dahil Olma almalar Yoksulluk ve Sosyal Dlanmayla Mcadele Stratejisine dahil olma almalar 3 Aralk 2004 tarihinde balatlmtr. Bu konuda hazrlanmakta olan Ortak erme Belgesinin (Joint Inclusion Memorandum) ilk drt blm taslaklar tamamlanm olup belgenin 2006 ylnn ilkbaharnda imzalanmas beklenmektedir. Bu belge ile Trkiyenin yoksulluk ve sosyal dlanma alanndaki mevcut durumunun saptanmas ve yaplmas gerekenlere dair nceliklerin belirlenmesi amalanmaktadr. Bu belgenin tamamlanmas, bu alanda AB tarafndan desteklenecek projelerin yolunu aacaktr. 3.2.2.3 gc Piyasas Topluluk Programlar ve Trkiyenin Katlm Avrupa Birlii baz alanlarda politikalarn gelitirilmesine yardmc olan programlar yrtmektedir. Bu erevede; Ayrmclkla Mcadele, Kadn Erkek Eitlii,
37
Kenar, Byme, stihdam ve Verimlilik, 2005.
93
Sosyal Dlanma ile Mcadele, stihdam Tevik Tedbirleri, Programlar altnda eitli duyarllk artrma seminerleri ve aratrmalara Avrupa Komisyonu tarafndan finansal ve teknik olarak desteklenmektedir. Trkiye anlan programlara 2002 ylnda Avrupa Komisyonu ile imzalanan Mutabakat Zabtlar ile dahil olmutur. 3.3. Tam Olarak Uyum Salanmas Halinde Beklenen Etkiler Trkiyenin muhtemel yelii halinde beklenen deerlendirildiinde aadaki tablo ortaya kmaktadr: Tam yelik Trkiyenin makroekonomik istikrar salama, yatrm ve bymeyi tevik etme abalarn destekleyecektir. ABye yeliin Trk ekonomisine etkilerinin snrl olaca varsaymyla yaplan baz senaryoda, 2004 yl itibaryla Trkiyenin GSYHsinin AB-25in toplam GSYHsinin % 2,4 seviyesinde olaca tahmin edilmektedir. Baz senaryoya gre, AB yeliinin getirecei olumlu ekonomik etkiler sonucunda, Trkiyenin GSYHsi 2014 ylnda AB-25 GSYHsinin % 4 seviyesine kaca tahmin edilmektedir. 2004-2020 dneminde Trkiye ekonomisinde gerekleecek yllk ortalama % 6,2 oranndaki byme ile, 2020 ylnda AB-25 GSYHsinin % 5,4 orannda bir GSYH'ye ulamas ve 2004 ylnda cari fiyatlarla 241 milyar euro olan GSYH'nin, 2020 ylnda yaklak 1.139 milyar euro tutarna ulaaca beklenmektedir. Gelir dalmnn dzelmesi, isizliin azalmas, alma ve i sal ve gvenlii koullarnn iyiletirilmesi, rgtlenme dzeyinin ve katlmnn artmas beklenen etkiler arasndadr. ABye yeliin Trk ekonomisine etkilerinin yksek olaca varsaymyla hazrlanan ikinci senaryoya gre ise, 2014 ylnda Trkiyenin GSYHsi AB-25in GSYHsinin % 4,2si, 2020 ylnda ise, AB-25in GSYHsinin % 6's seviyesinde olaca tahmin edilmektedir. 2004-2020 dneminde yllk ortalama % 6,8 orannda bymenin gerekleecei ve 2004 ylnda cari fiyatlarla 241 milyar euro olan
38
etkiler
genel
olarak
38 TSKin gr; Sosyal Politika ve stihdam balkl AB mktesebatnn stlenilmesi ve uygulanmas ulusal ekonomi ve iletmeler zerindeki ykleri artracandan, uluslar aras rekabet gcnde ve istihdamda kayplarn yaanmamas iin, stlenilecek ykmllklerle ilgili etki analizleri yaplmal, bunlarn sonularna gre gerekiyorsa ABden gei sreleri talep edilmelidir. Ayrca ABye katlm srecinin lkemize azami fayda salamas iin Ulusal Rekabet Gc Politikas oluturulup uygulanmaldr.
94
GSYH'nin, 2020 ylnda yaklak 1.251 milyar euro tutarna ulaaca beklenmektedir. 39 AB yelii ile birlikte ekonomik istikrarn tesis edildii bir ortamda, yabanc sermaye girii hzlanacak, yerli yatrmlar artacak ve yeliin byme zerinde oluturaca olumlu etki ile birlikte istihdam artacaktr. Bu varsaymlar altnda, 2004 yl itibaryla % 10,5 olmas tahmin edilen isizlik orannn baz senaryoya gre 2014 ylnda % 9,5e, 2020 ylnda ise % 8,6ya gerilemesi beklenmektedir. Yksek senaryoya gre ise, isizlik orannn 2014 ylnda % 7,3e, 2020 ylnda ise % 5,4e decei tahmin edilmektedir. 40 Tarm Trkiyedeki en nemli ekonomik ve sosyal sektrlerden biri olup, zel dikkat gerektirmektedir. Ortak Tarm Politikasna baar ile katlm salamak iin Trkiyenin krsal kalknma ve idari kapasitenin glendirilmesi ynnde aba sarf etmesi gerekmektedir. Tam yelik tarm sektrnn istihdam ierisindeki paynn azalmasna neden olacaktr. Tarm sektrnde aa kan igcne istihdam olanaklar saland lde yelik olumlu etkiler getirebilecektir. Aksi durumda ciddi bir isizlik sorunu ile kar karya kalnacaktr. 41 Trkiyedeki yksek renim grm igcnn toplam igc ierisindeki pay hzl bir ykseli arz etmektedir. Yksek renim grm igcnn toplam igc ierisindeki pay incelendiinde, 2000 ylnda % 8,8 olan bu orann, 2020 ylnda % 17,9'a ykselecei tahmin edilmektedir. Toplam igcnn yarsna yakn yksek renim grm gen nfus arlkl bir Trkiye, yelik sonrasnda ABdeki igc piyasasna nemli katklar salayacaktr. 1980li yllardan itibaren, nitelikli igc eksikliinin Avrupada igc piyasalarn etkileyen temel etken olaca AB sosyal politikalar zerine alan bir ok uzman ve sosyal bilimci tarafndan ifade edilmektedir. 2000'li yllarda tm Avrupa lkelerinde yal nfusun art, gen nfusun igc piyasalarna sayca daha az katlmas, istihdamn yksek teknolojinin kullanld retime younlat ye lkelerde nemli lde kalifiye eleman eksikliine yol aaca bilinen bir gerektir. Trkiye nmzdeki dnemde AB'nin kalifiye i gc an kapatabilecek nemli bir potansiyele sahiptir . 42
39 40
DPT, Trkiyenin yeliinin ABye Muhtemel Etkileri. DPT, Trkiyenin yeliinin ABye Muhtemel Etkileri. 41 DPT, Trkiyenin yeliinin ABye Muhtemel Etkileri. 42 DPT, Trkiyenin yeliinin ABye Muhtemel Etkileri.
95
Doal kaynaklarnn (turizm, maden vb. alanlarda) ve ekonomik potansiyelinin henz yeterince deerlendirilememi olmasnn yaratt frsatlar, artan oranl tketim talebi ve ABnin yal nfusu ile karlatrldnda nitelikli ve gen nfus yaps ile Trkiye, yelik sonrasnda AB ekonomisine ve i pazarna dinamizm kazandracaktr. 43 ABne yelik sreci ile birlikte yaam boyu renme ve mesleki eitim nem kazanacaktr. sizlerin ve zellikle genlerin ve kadnlarn igc piyasasnn ihtiya duyduu mesleklerde eitilmesi, yeniden eitim, srekli eitim, istihdam edilebilirliin artrlmas asndan kilit role sahiptir. Bu konuda bata MEB ve KUR olmak zere tm taraflara nemli grevler dmektedir. Yaam boyu renme ve meslek eitimi asndan mesleki becerilerin belgelendirilmesi nemlidir. Bunun iim Ulusal Mesleki Yeterlikler Kurumunun kurularak sistemin oluturulmas gerekmektedir. Hatta, AB uyumu ve mzakereleri asndan da Ulusal Mesleki Yeterlikler Kurumu olmazsa olmaz neme sahiptir. Mesleki yeterliklerin karlkl tannmas asndan mktesebata uyumda UMYK Kanunu ilk admdr. Kurum oluturulduktan sonra Mesleki Yeterliklerin Karlkl Tannmasna ynelik bir yasal dzenlemeye daha ihtiya vardr. Kayt d istihdam azalacaktr. AB mktesebatna uyum sadece mevzuatn uyarlanmasn iermemekte ayn zamanda bu mevzuatn etkin olarak uygulanmasn gerektirmektedir. Sosyal politika ve istihdam konusunda AB direktifleri erevesinde karlan Yeni Kanunu ve bu kapsamda yaynlanan ynetmeliklerin igc piyasasnda uygulanmas nem kazanmaktadr. Ancak alma mevzuat igc piyasasnn nemli blmnde ksmen ya da (kayt d sektrde) tamamen uygulanmamaktadr. alma mevzuat bir yana kayt d alanlar en temel sosyal gvenlik haklarndan yoksundurlar. Enformel sektr ve kayt d sektr yasal dzenlemelerin getirdii yklerden kanarak formel sektrle haksz rekabet iindedir. AB mktesebatna uyum ile enformel sektr ve kayt d sektrn tasfiyesi ve kayt altna alnmas daha da nem kazanmtr. Ancak bu srecin bir ekonomik ve sosyal maliyeti vardr. Mevcut enformel sektr ve kayt dln bykl, bu sektrn bymesini tevik eden ve hali hazrda toplam istihdamn yaklak 1/3ne sahip tarm sektrndeki zlme ve kentlere g, maliyeti
43
DPT, Trkiyenin yeliinin ABye Muhtemel Etkileri.
96
artrmaktadr. Her iki sektrdeki eitimsiz ve mesleksiz igc maliyeti artran bir dier nemli unsurdur. Verimliliin artrlmas, igcnn meslekli ve daha eitimli hale getirilmesi ve formel sektrde yeni ilerin yaratlmas gerekmektedir. Ayrca, kayt d alan iletmelerin kayt altna alnmas bu iletmeler iin ilave istihdam ykleri getirecektir. Verimsiz alan ve verimsizliini bu ykleri demeyerek srdren kk firmalarn kayt altna girmesi informal sektr istihdamnda azalmaya neden olabilir. Bu etkinin hafifletilmesi ve kayt d istihdamn azaltlmas iin kapsaml ve ok ynl politikalarn uygulanmas gerekecektir. Bu politikalar, iletmelerin tabi olduu brokratik formalitelerin azaltlmasna devam edilmesi, vergi ve sosyal gvenlik prim oranlarnn indirilerek istihdam zerindeki yklerin azaltlmas, denetimin etkinletirilmesini iermelidir. Aktif stihdam Politikalarnn artrlmas ve bu amala ve kurumsal kapasitenin glendirilmesi gerekecektir. Avrupa stihdam Stratejisinin en nemli politika arac aktif igc programlardr. zellikle ekonomik durgunluk, oklar ve byk lekli yeniden yaplandrmalarn yol at isizliin, uzun dnemli isizlie yol amamas iin bu politikalar nem kazanmaktadr. Doru insana, doru zamanda, doru iin teklif edilmesi; i arayanlara ve igc piyasas dndakilere ynelik danmanlk, i bulma ve mesleki eitim hizmetinin sunulmas; halen istihdamda olup isiz kalma riski olanlara ynelik eitim ve etkilerinin azaltlmas ile istihdam hizmetleri; isizliin ve olumsuz igc piyasasnn dzgn almasnda nemli aktif
politikalardr(Kenar, 2004). Bu politikalarn uygulanmas iin kurumsal kapasitenin gelitirilmesine ihtiya vardr. KUR, son yllarda nemli gelimeler gstermesine ramen mevcut hizmet a ile etkin istihdam hizmeti ve aktif istihdam politikalar uygulayacak kapasite de deildir. KURun modernizasyonu ve kurumsal kapasitesinin glendirilmesi, AB sreci ile birlikte daha da nem kazanmtr. Ayrca, bu politikalarn uygulanmasnda nemli dier kurulular KOSGEB, sivil toplum kurulular, eitim kurumlarnn bu alanlara ynlendirilmesi etkin koordinasyonla uygulamann yaygnlatrlmas nem kazanmaktadr.
97
4. GELECEE DNK STRATEJ 4.1. 2013 Vizyonu Gerek kresel lekteki firmalar ve gl KOBleri gerekse nitelikli insan gc ile lkeyi dnyann en istikrarl ve gl ekonomilerinden birisine sahip klabilecek bilgi ve yetenee uygun eitim alt yapsnn tam anlamyla olutuu, gl ekonomik yapdan elde edilen refahn adil bir ekilde datld, ekonomik byme ile nfus art arasndaki dengeyi kuran, eitim ve istihdam ilikisinin salkl biimde kurulduu, istihdama katlmn artt, igcnn vasfnn ykseltildii, dnyada geerli belgelendirme sistemine sahip herkese kazan, alma koullar, sosyal koruma, rgtlenme asndan zgrce seilen uygun i olanaklarnn sunulduu, esneklik/gvenlik dengesinin kurulduu, sosyal diyoloun kesintisiz biimde yrtld ve yasal dzenlemelerin uyguland, sosyal taraflarn etkin katlmnn saland, uluslar aras normlarda rgtlenmenin gerekletirildii, tarm istihdamndaki azaln modern sektrlerce massedildii, kayt d istihdamn ortadan kalkt, cinsiyet ayrmcl da dahil her trl ayrmcln giderildii, serbest dolam hakkna sahip bireylerin var olduu, model olma niteliine sahip, deiimlere uyum yetenei yksek, cinsiyet ayrmclnn ve dier her tr ayrmcln giderildii, igc piyasasna ilikin eksiksiz biimde retilen verilerin karar alclarca dikkate alnd bilgi temelli bir igc piyasas hedeflenmektedir. 4.2. Vizyona Dnk Temel Ama ve Politikalar Mevcut duruma uygun yeni i, istihdam, isizlik tanmlar yapan, eitimi ykseltecek nlemler alan, sosyal politikalar neren, aktif istihdam politikalar uygulayan, ekonominin uluslar aras rekabet gcnn artrlmasna dayal ulusal istihdam stratejisi oluturulacaktr. Ekonomik ve Sosyal Kalknmay hzlandrmak amacyla alma hayatnda yasal ve kurumsal altyap glendirilecektir. Kayt d asgari dzeye indirilecektir. Bymenin istihdama doru orantl ve paralel bir etki yapt istihdam dostu srdrlebilir byme salanacaktr Eitim sistemi i hayatnn beklentilerini karlayacak nitelikte igcn yetitirecek, hayat boyu renme yaklamn dikkate alacak, modler yapda, esnek ve yerel ihtiyalar gzetecek ekilde yaplandrlacaktr. Esneklik ile gvence arasnda denge kurulacaktr.
98
4.3. Temel Ama ve Politikalara Dnk celikler ve Tedbirler 1. Ekonomik politikalarn her aamasna nitelik dzeyi yksek iler 44 yaratlmasn hedefleyen istihdam stratejisi entegre edilmelidir. 2. gcnn nitelii; eitim, mesleki eitim ve yaam boyu eitimle ykseltilmelidir. 3. Giriimcilik, zellikle kadn giriimcilii tevik edilmelidir, istihdam ve yatrmla orantl sbvansiyonlar salanmaldr. 4. Yeniliki Giriimcilik desteklenmelidir. Yeni bir fikrin rn ve hizmete dnmesi sreci olan yenilikilie (inovasyona) dayal giriimcilik, istihdam yaratmada etkili bir ara olmas nedeniyle nemlidir ve balang sermayesi, risk sermayesi, melek sermaye (angel capital) vb. finansal aralarla desteklenmelidir. 5. Aktif i gc politikalar gelitirilerek uygulanmaldr. 6. Yukardaki uygulamalarda kadnlar, genler, yallar, zrller vb. dezavantajl gruplar iin olumlu nlemler alnmal ve alternatif istihdam yntemleri gelitirilmelidir. 7. e almlarda ve istihdamda cinsiyete dayal ayrmcl nlemek iin nlemler alnmaldr. 8. Kayt dln kapsam ve boyutu MERNS numaralar baznda ilgili kurumlarca deerlendirilerek nlenmelidir. 9. Kayt d istihdamn nedenlerinin tespiti ve zm yollarnn aratrlmas amacyla oluturulan Komisyon almalaretkin hale getirilmelidir (merkezi ve mahalli lekte.) 10. stihdam kayt altna almaya ynelik brokratik ilemler asgariye indirilmeli ve bu erevede yrtlen hizmetler (Vergi, sigorta vb ) mahalline gtrlmeli ve yaygnlatrlmaldr. 11. Kayt d ekonomiyi ve kayt d istihdam (kaak iilik) nlemek amacyla; ii cretlerinden yaplan gelir vergisi ve sosyal sigorta prim kesintisi oranlar eitli biimlerde azaltlmal; yabanc kaak iilerin altrlmas konusundaki kstlama yasaklar uygulanmal, sendikalarla yakn bir ibirlii gerekletirilmeli ve taeronluk, fason retim ve
DSKin Gr: stihdam ile ilgili konularn tmnn dzgn i kavramna ve gereklerine uygun olarak tanmlanmas ve tasarlanmas gerekmektedir. Asgari cretin insanca yaamaya yeterli cret olarak belirlenmesi; sendikalamaya ve serbest toplu i szlemesi yapabilmeye temel bir hak olarak yaklalmas, toplu i szlemelerinin gelirin yeniden datmnn bir arac olarak grlmesi; kaytd istihdamn, emein alma koullarn ktletiren, aaya eken yannn ne karlmas, esnekliin alma hakk ve geinmeye yeterli cret ve sosyal gvenlik kapsamnda ele alnmas, dzgn i kavram ile birlikte dnlmesi gereken konulardr. Dzgn i , ayn biimde i sal ve i gvenlii ile ilgili konularn da yeterlilik ve duyarllk temelinde ele alnmasn gerektirmektedir.
44
99
gtr iler kayt altna alnmaldr. 12. Kaak yabanc ii istihdam nlenmelidir. 13. cret d igc maliyetleri drlmelidir. 14. Siyasi ve makroekonomik istikrarn devam ve yatrm ortamnn daha da elverili hale gelmesi salanmaldr. 15. alma mevzuat ve istihdam zerindeki mali ykler ilave istihdam engeller hale gelmemeli, esneklikle i gvencesi arasndaki denge salanmaldr. 16. Gen igc nitelikli hale getirilemedii takdirde demografik frsat penceresi felaket penceresine dnebilir. Eitim yatrmlar ivedilikle artrlmal ve eitim reformu sratle yaplmaldr. 17. gc piyasasnn talep ettii mesleklerde mesleki eitim salanmaldr. 18. Meslek dallarnn, eitimin ieriinin ve sresinin belirlenmesi iin kurumlarla ibirlii (KUR, i ve veren Sendikalar, Belediyeler, STKlar, Odalar, niversiteler, KOBler, MEB) yaplmaldr. 19. l istihdam kurulu ve il mesleki eitim kurulu tek at altnda tekilatlandrlmal, bununla ilgili mevzuat dzenlemeleri hazrlanarak uygulamaya geirilmelidir. 20. Meslek standartlarnn ve mesleki eitim programlarnn standartlarnn belirlenmesi ve gncellenmesi, mesleki yeterliliklerin belgelendirilmesi ve uluslararas alanda denkliinin salanmas iin Ulusal Mesleki Yeterlilikler Kurumu kanun tasars yasalatrlmaldr. 21. Mesleki ve teknik eitim kurumlarnda (orta ve yksekretim) teorik derslerin azaltlarak, uygulama derslerinin artrlmas, eitimin ilgili sektrde yaplabilecek ekilde dzenlenmesi salanmaldr. 22. Mesleki eitim alm olanlarn istihdamn salayanlar tevik edilmelidir (prim, vergi indirimi vs). 23. sizlik sigortas kanununda deiiklik yaplarak isizlik sigortas fonunda biriken kaynan belirli bir orannn akteryal dengeler gzetilerek KURa kaytl tm isizlere beceri kazandracak eitim programlar dzenlenmesinde kullanlmas salanmaldr. 24. Sertifika programlar veren kurumlarn koordinasyonu salanarak (mesleki eitim ve istihdam kurulu eliyle ) eitim programlarnda sre, konu ve ierik birliinin salanarak, alacak programlarn igc piyasasnn ihtiyalarna cevap verebilmesi salanmaldr.
100
25. KUR un kurumsal kapasitesi gelitirilmelidir. 26. alma hayatna katlacaklara ve istihdamda olanlara yaam boyu renme imknlar tannmaldr. 27. Talep dorultusunda, yrenin ihtiyalar baz alnarak ksa sreli eitim programlar dzenlenmelidir. 28. alanlarn istihdamda kalmas iin mesleki ve teknik gelimeleri takip eden, zamana ve mekna bal olmadan da ulalabilecek eitimler dzenlenmelidir. (MEB, niversite, ii ve iveren sendikalar, meslek kurulular, zel danmanlk ve eitim merkezleri vb.) 29. Krsal kesimden kentlere g edenlere ynelik baz yeni beceriler kazandrlarak i piyasalarna uyumlar kolaylatrlmaldr. 30. Korunmaya muhta ocuk ve genlerin i piyasalarna uyumlu hale getirilmesi iin almalar yaplmaldr. 31. Mahkmlara ynelik beceri kazandrma ve i piyasalarna uyum konusu, henz bunlarn mahkmiyet sreleri tamamlanmadan, hapishanelerde iken ele alnmaldr. 32. Krsal kesimdeki igcne ynelik, blgelerinin ekonomik ve sosyal yaplar da dikkate alnarak, beceri kazandrma kurslar salanmaladr. 33. nsan gc planlamas ile igc planlamasnn birbirini tamamlayacak ekilde ve e zamanl olarak yaplmalar gerekmektedir. 34. lkokuldan itibaren rencilere i piyasalarna ynelik baz dersler verilmeli ve bu dorultuda kendilerine mesleki rehberlik ve ynlendirme yaplmaldr. 35. Okullarndan mezuniyetlerinden sonra emek piyasalarna girenlerin sosyo-ekonomik ve teknolojik yapda meydana gelen gelimelere uyum salayabilmeleri iin gerekli olan yaygn eitimin yaygnlatrlabilmesi iin zel sektrn daha fazla zendirilmesi gerekmektedir. 36. Sosyal taraflarn karar alma ve uygulama srelerine aktif katlmlarnn salanmasnn nndeki engeller, bata sendikal rgtlenme olmak zere, kaldrlmaldr. 37. Trkiyede demokratikleme sreci alma hayat mevzuatn da kapsayacak ekilde hzlandrlmal, oulcu, zgrlk ve katlmc demokrasi tm kurum ve kurallaryla hayata geirilmelidir. 38. Tm alanlarn alma ve yaama koullarnn iyiletirlmesine ynelik sosyal politika uygulamalarna arlk verilmelidir.
101
5. UYGULAMA STRATEJLER 5.1. Mevzuat Dzenlemeleri 45 1. Yasal dzenlemeler sosyal taraflarla i birlii ierisinde yaplmaldr. 2. Sosyal yardmlar ve primsiz demeler yasa tasla yasalatrlmaldr. 3. gc piyasasyla ilgili tm mevzuat kayt dl nleme asndan AB mktesebatna uygun hale getirilmelidir. 4. Sosyal gvenlik, vergi ve yerel ynetimlerle ilgili reformlar bir an nce yaplmaldr. 5. SSK primleri uzun vadeli ve takvimli bir program dahilinde istihdam ve yatrm kabiliyetini artrc ynde yeniden dzenlenmelidir. 6. Tevik mekanizmalar istihdam odakl olmaldr. 7. Eitim reformunu amalayan yasal dzenlemeler yaplmaldr. 8. Ulusal Mesleki Yeterlilikler Kurumu Kanunu karlmaldr. 9. sizlik Sigortas Kanununda deiiklik (4447) yaplarak bu sigortadan daha ok isizin yararlanmas salanmal ve denen isizlik yardmlar artrlmaldr. 10. 3308 sayl Mesleki Eitim Kanununda ve 4904 sayl KUR Kanunda deiiklik yaplarak l stihdam Kurullar ile l Mesleki Eitim Kurullar birletirilmelidir.
45
Bu blmdeki 13, 19 ve 20. maddelere ilikin TSKin muhalefeti bulunmaktadr. Ayrca TSKin bu blme dair aadaki grleri yer almaktadr;
- Kdem tazminat messesesi, uygulamaya giren isizlik sigortas ve i gvencesi hkmleri dikkate alnarak en ksa zamanda yeniden dzenlenmelidir. - alma mevzuatnn esneklii artrlmaldr. 4857 sayl Kanununda uygulamas ok kstlanan belirli sreli i szlemesi, telafi almas, ar zerine alma, ksa alma, alt iveren yntemleriyle ilgili hkmler, daha fazla istihdam ve gvenceli esneklik salayacak biimde yeniden dzenlenmeli, denkletirme sresi AB direktifinde ngrlen dzeye karlmaldr. - Mesleki faaliyet olarak dn i ilikisi yasal olarak dzenlenmeli, zel istihdam brolarndan AB lkelerinde olduu gibi geici istihdam yaratma konusunda yararlanlmaldr. - Devlet memurlarna uygulanan asgari crete ilikin esaslar, ii statsnde alanlar iin de geerli klnmal, devamllk arz eden tm nakdi demeler asgari cret kapsamnda saylmaldr. - Uzun sreli isizlerin ve ilk kez ie gireceklerin istihdamnda, AB lkelerinde olduu gibi cret sbvansiyonu uygulanmaldr. - stihdam bazl tevik sistemine geilmeli, ilave istihdam yaratan iveren, blge ve il ayrm yaplmadan ie ald her ii iin 1 yl sreyle SSK primi, cret vergisi, enerji bedeli indirimi almaldr. - letmelerde zrl, eski hkml ve terr maduru istihdam konusunda mevcut kota-ceza sisteminden zendirme sistemine geilmeli, bu gruplarn vergi ve primleri devlete karlanmaldr.
102
11. Mesleki salanmaldr.
rehberlik
ve
danmanlk
hizmetlerinin
tm
isizlere
verilmesi
12. alanlarn hak ve zgrlklerine dair uluslararas normlara uygunluk salanmal, zellikle lkemizce onaylanan ILO szlemeleri kurallar i hukuk kurallarna yanstlmaldr. 13. Tm alanlarn sendikal (rgtlenme, toplu szleme ve grev) haklardan zgrce yararlanabilmesi iin Anayasann 53 ve 54 nc maddeleri deitirilmelidir. 14. 2821 sayl Sendikalar Kanunu, 2822 sayl Toplu Szleme, Grev ve Lokavt Kanunu, ve 4688 sayl Kamu Grevlileri Sendikalar Kanunu ILO szleme ve tavsiyeleri ile ILO organ kararlarnda belirtilen kurallara uygun hale getirilmelidir. 15. 4857 sayl Kanunu ile getirilen esnek alma biimlerinin sosyal gvenlik balants kurulmaldr. 16. alanlarn yoksullamasna sebep olan dolayl vergilerin toplam vergi gelirleri iindeki pay azaltlarak vergi adaleti salanmal ve kayt d ekonomi ile etkin olarak mcadele edilmelidir. 17. Tarm Kanunu, Hava Kanunu karlmal ve Basn Kanunu ve Deniz Kanununun ilgili hkmleri gncellenmelidir. 18. Asgari cretin belirlenmesinde tm alan rgtlerinin katlmnn salanmasna ynelik gerekli mevzuat deiiklii yaplmaldr. 19. Yeni Kamu Personel Rejimi sosyal taraflarn katlm ile oluturulacak ve yasa almalarnda kamu alanlarnn bata i gvencesi olmak zere kazanlm haklar korunmaldr. 20. Hizmet ticaretinin serbestlemesine ynelik mzakerelerin srdrlmesinde ulusal hizmet sektrlerinin iinde bulunduu zgn koullar dikkate alnarak, bu durumun istihdam, rgtlenme ve cretlere olumsuz yansmamas iin gerekli yasal tedbirler alnmaldr. 21. Blgeler aras gelimilik farklarnn gz nnde tutulduu ulusal istihdam politikalar oluturulmaldr. 22. zelletirmelerin sebep olduu olumsuz sosyal etkiler ortadan kaldrlmaldr. 23. 4857 sayl Kanunu gereince karlan ynetmelikler yeniden ele alnarak uygulamay kolaylatrc nitelie kavuturulmaldr. 24. Sosyal Sigorta Mevzuatnda esnek alma ekillerinin uygulanmasna imkan
103
verecek dzenlemelere gidilmelidir. 25. Kurumlar ve sosyal taraflar arasnda ibirlii protokolleri dzenlenmelidir. 5.2. Kurumsal Dzenlemeler 1. stihdam politikas ile ilgili kurumlar arasnda koordinasyon glendirilmeli, kurumlararas gl bir iletiim a ve veri taban oluturulmaldr. 2. Ekonomik ve Sosyal Konsey temsil ve ileyi bakmndan etkin hale getirilmelidir. 3. Yerel ynetimlerin istihdam politikasnn oluturulmas ve uygulamasndaki rol gelitirilmelidir. 4. Ulusal uygulanmaldr. 5. piyasasn dzenleyen mevzuat hakknda alan ve altranlarn bilgi dzeylerinin gelitirilmesi iin tedbirler alnmaldr. 6. i altrmaya ilikin brokratik formaliteler azaltlarak, bildirimler teke indirilmelidir. 7. Organize Sanayi Blgelerinde ve sanayinin youn olduu yerlerde SSK ve Maliye Bakanl brolar almaldr. 8. gc etkinletirilmelidir. 9. AB srecinde alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnn Sosyal Politika ve stihdam alannn tmne hizmet edecek ekilde vizyonu ve kurumsal kapasitesi gelitirilmelidir. 10. -KURun kurumsal kapasitesi glendirilmeli, hizmetleri eitlendirilmeli ve lke genelinde yaygnlatrlmaldr. 11. Kayt d ekonomi ve kayt d istihdam konularnda yetkili kurumlarn kapasiteleri glendirilerek, bunlar arasnda koordinasyon ve sosyal taraflarla ibirlii salanmaldr. 12. Kayt dlk ile vergi sistemi arasndaki fonksiyonel ilikiyi ortaya koyan aratrmalarn en ksa zamanda yaplarak deerlendirilmesi salanmaldr. 13. alma yaamnn demokratiklemesi iin sosyal diyalog mekanizmalar her aamada glendirilerek, diyalog ile uzlama kltr yaygnlatrlmaldr. 14. Sal ve Gvenlii konularnda bata i kazalar ve meslek hastalklar olmak piyasasnda kaytdlkla mcadele kapsamnda denetimler rekabet gc temelinde ulusal istihdam stratejisi oluturulup
104
zere tm alanlar kapsayan ulusal dzeyde veri taban oluturulmaldr. 15. i ve memur sendikalarnn ortaklna ve birlikte hareket etmelerine ynelik gerekli kurumsal altyap oluturulmaldr. 16. Cinsiyet eitliinin istihdam alannda tam olarak salanmasna hizmet eden kurumsal yaplar tamamlanarak, glendirilmeli ve bu alanda bilin dzeyi ykseltilmelidir. 17. Sosyal Gvenlik Kurumu Bakanl idari ve mali ynden zerk olarak yaplandrlmaldr. 18. AB srecinde gereklemesi beklenen krdan kente g ve tarmsal nfusun zlmesi srecinde gerekli kamusal hizmetleri yerine getirmek ve koordine etmek zere ilgili kamu kurumlar, sosyal taraflar ve sivil toplum rgtlerinin de katlmyla bir kurumsal yap oluturulmaldr. 19. Tarmdan aa kan vasfsz igcne sratle beceri kazandrlmaldr. 20. Krsal istihdamn zlmesi durumunda ortaya kacak igcnn ne ekilde dzenleneceine dair yasal, kurumsal ve yapsal dzenlemeler sosyal taraflarnda katks alnarak en ksa srede yaplmaldr. 21. Mesleki eitim ve rehberlik hizmetlerinin ilkretimin ikinci kademesinde verilmeye balanarak orta renimde bu hizmete devam edilmelidir. 22. Mesleki salanmaldr. 23. l Mesleki Eitim Kurullar ve l stihdam Kurullar birletirilerek yeniden yaplandrmal, yerel yetkileri artrlmaldr. 24. Ulusal Mesleki Yeterlilikler Kurumu kurulmaldr. 25. MEB in mesleki eitimle ilgili genel mdrlkleri tek at altnda birletirilmelidir. 5.3. Mali Kaynaklar 5.3.1.Avrupa Birlii Kaynaklar Halen yrrlkte olan Avrupa Birlii(AB) btesi 2000-2006 dnemini kapsamaktadr. Bu dnemde AB btesinden 3 ayr gruba mali yardm yaplmaktadr. Bunlar: 1- ye lkelere yaplan mali yardmlar (Yapsal Fonlar) 2- Aday lkelere yaplan mali yardmlar (PHARE, ISPA, SAPARD, Trkiye iin rehberlik ve danmanlk hizmetlerinin tm isizlere verilmesi
105
Katlm ncesi Mali Yardm) 3- Potansiyel ye lkelere (nc lkelere) yaplan mali yardmlar (CARD) AB Komisyonunun genilemeden sorumlu birimi 1 Ocak 2007 den itibaren tm katlm ncesi enstrmanlarn yerini alacak IPA (nstrument for Pre Accession) adnda yeni bir yaplanmann almalarn yapmaktadrlar. Bu yeni almada ye ve potansiyel ye lkelere verilen yardmlar tek at altnda toplanmaktadr. Bunun iin 2 ayr ynetmelik tasars hazrlanmtr. Bu iki grup iin odaklanlan balklar farkllamaktadr. Aday lkeler iin AB fonlarndan yararlanma kapasitelerini artrc destekler ve mevzuat uyumuna ynelik yardmlar arlkl olurken potansiyel aday lkeler iin zellikle istikrar salamaya ynelik ( ekonomik ve siyasi uyuma ynelik) destekler verilecektir. Bir taslak hazrlanmtr ama daha zerinde almalar srmektedir, kesinlememitir. Tahmini btesi ilk aamada 14.653 milyon euro olarak belirlenmitir. Ancak bu miktarn her geen yl artabilecei de belirtilmitir. Bu miktarn ne kadarnn Trkiye iin ayrlaca ise belirlenmemitir. Bu yeni yaplanmadan aday lkelerin (Hrvatistan-Trkiye) ve potansiyel aday lkelerin (Arnavutluk, Bosna-Hersek, Srbistan-Karada ve Makedonyann yararlanmalar ngrlmektedir. IPA nn mali yardm bileenleri ise 5 balkta toplanmaktadr. i. Kurumsal Kapasite Geliimi; mevzuat uyumu, kamu ynetimi reformu, adalet ve iileri reformu, sivil toplumu gelitirme, mali kontrol, evre politikalar, eitim reformunu kapsamaktadr. ii. Blgesel ve Snr tesi birlii; snr tesi ibirlii, uluslararas ve blgeler aras ibirlii konularn kapsamaktadr. iii. Blgesel Kalknma; ulatrma altyaps, evre altyaps, enerji altyaps, eitim altyaps, salk altyaps, KOBlere destek konularn iermektedir. iv. nsan Kaynaklarn Gelitirme; istihdamn artrlmas, istihdamn kalitesinin artrlmas, sosyal dlanmayla mcadele, mesleki eitim konularn kapsamna almaktadr. (2007-2013 yllarn kapsayacak insan kaynaklarn gelitirme programnn 2006 yl sonuna kadar hazrlanmas beklenmektedir.) v. Krsal Kalknma; tarmsal iletmelere destek, tarm mamllerinin ilenmesi ve pazarlanmas, ekonomik faaliyetlerin eitlendirilmesi, retici birliklerinin desteklenmesini kapsamaktadr.
106
Blgesel Kalknma ve nsan Kaynaklar bileenleri iin bir/birer koordinatr kurulu, ynetimden sorumlu kurulu, uygulayc kurulular (deme yapacak) ve yararlanc kurulularn belirlenmeleri ve gerekli ise kurulmalar gerekecektir. Ayrca bularn yannda blgesel kalknma ajanslar ve sektrel uygulama ajanslar (evre, ulatrma, insan kaynaklar vb. ) kurulmas da ngrler arasndadr. Ancak nceden de belirtildii gibi taslak ekildedir. Henz kesinlememitir. 5.3.2 Dnya Bankas Kredileri Dnya Bankas Trkiyede istihdamn gelitirlmesi konusunda eitli almalar yrtmektedir. Bu almalardan birisi de Trkiyede gc Piyasas almasdr. Bu alma istihdamn gelitirilmesi iin Trkiyeye politika ncelikleri sunmaktadr. Bu nceliklerin hayata geirilebilmesi iin kredi imkanlar salama konusunda Trk hkmeti ile grmeler yapmaktadr. 5.3.3. sizik Sigortas Fonu 46 sizlik sigortas fonunun varl her geen gn bymektedir. Bu Fon varlnn devlet tarafndan karlanan belli bir miktarnn genel isizlere de aktif istihdam programlarnn daha yaygn ve etkin ugulanabilmesi iin alma ve Ssoyal Gvenlik Bakanl tarafndan bir alma yrtlmektedir. 5.4. nsan Kaynaklar Trkiye, igc piyasasnn gelitirilmesi iin gerekli temel ama ve hedeflere ulalmasn salayabilecek insan kaynana sahiptir. nemli olan potansiyel insan kaynann etkin ve verimli biimde deerlendirilebilmesidir. 2000 yl rakamlarna gre nfusun yaklak % 64 15-64 ya grubundan olumaktadr. 0-14 ya aras kesim ise nfusun % 30unu oluturmaktadr. AB-15 lkelerinde bu oran, Eurostat rakamlarna gre % 16dr. 2020 ylnda, 0-14 ya aras nfusun toplam nfusa oran, AB-15de % 12,5e derken, Trkiyede yaklak % 23 orannda olaca tahmin
TOBB bu blme ek olarak aadaki grleri bildirmitir: Halen TBMM Plan Bte Komisyonunda grmeleri devam eden Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Kanun Tasars nda bu fonun bir sosyal sigorta fonu olarak kanun kapsamna alnmad grlmektedir. Sosyal Gvenlik Reformuna ilikin olarak yrtlmekte olan almalarda, isizlik Sigortas fonunun bir sosyal sigorta fonu olduu, hem kdem tazminatnn hem de isizlik sigortasnn birlikte yrrlkte kalmamas gerektii gz nne alnmaldr. Sorunun, devam eden reform almalar balamnda en ksa sre iinde zme kavutrulmas lkemizdeki istihdam seviyesinin artrlmasna nemli katk salayacaktr.
46
107
edilmektedir. Bu da Trkiyenin gen nfusuyla bymeye nemli oranda katk potansiyeli tad anlamna gelmektedir. Aadaki ekil incelendiinde Trkiyede alma a nfusu 2000 ylnda toplam nfusun % 64,7si iken, 2020 ylnda yaklak % 70e ykselecei grlmektedir. Yal nfus ve alma a nfusu artarken, 0-14 ya grubunun toplam nfusa oran azalacaktr. Bu durum igc arznn kalitesinin ykseltilebildii lde insan kaynaklarnn Trkiye asndan byk bir potansiyel tadn gstermektedir.
ekil 9: Nfus Gruplar tibaryla Nfus Projeksiyonu
2050 2040 2030 Yllar 2020 2010 2000 1990
17,6 17,7 14,2 19,1 10,4 21,1 7,8 23,2 6,3 26,6 5,4 30 4,5 35 Yzde
64,7 66,7 68,4 65+ 69,1 67,2 64,7 60,5 15-64 0-14
Kaynak: TK.
nsan kaynaklarnn niteliinin ykseltilmesi eitim kalitesinin nicel ve nitel olarak artrlmas ile mmkn olacaktr. Bu kapsamda Trkiyedeki ilkretim sresi be yldan sekiz yla karlmtr. nmzdeki dnemde zorunlu eitim sresinin 12 yla karlmas ynnde almalar srdrlmektedir. Aadaki ekilde yanstld zere, 2000 ylnda kadnlarda % 78,3, erkeklerde % 94,5 olan okur-yazar orannn, 2020 ylnda kadnlarda ve erkeklerde % 100 olaca tahmin edilmektedir. 47
47
DPT, Trkiyenin yeliinin ABye Muhtemel Etkileri.
108
ekil 10: Okur-yazar Oranlar (Yzde)
Kaynak: DPT.
Eitim blmnde de daha nce deinildii gibi mesleki ve teknik eitim okullarnn eitim sistemindeki arlnn ve yksek renimde okullama oranlarnn artaca tahmin edilmektedir. Yksek renim grm igcnn toplam igc iindeki pay Trkiyede hzla ykselmektedir. Tm bu unsurlar Trkiyenin ciddi bir insan kaynaklar potansiyeline sahip olduunu gstermektedir. Bu potansiyelin etkin bir biimde kullanlabilmesi insan kaynaklarnn gelitirlmesi politikalarna arlk verilmesi ve yeterli ve dzgn ilerin yaratlmas ile mmkn olacaktr. Aksi durumda Trkiye bir ok problemle yz yze kalacaktr.
ekil 11: Eitim Gruplar tibaryla Nfus Projeksiyonlar
Eitim Gruplar tibaryla Nfus Projeksiyonlar 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 1990 2000 2010 2020 Yllar
Kaynak: TK.
03--05 06--13 14-16 17-20 2030 2040 2050
109
6. SONU VE GENEL DEERLENDRME Kreselleme, etkilerini hemen her lkede hissettiren bir olgu olarak lkelerin kendilerini bu koullara uydurma zorunluluunu kanlmaz klmaktadr. sel yaplardaki dzenlemelerin dnyadan bamsz olarak dnlmesi ve uygulanmas neredeyse anlamsz hale gelmitir. Bu nedenle lkelerin mevcut durumlarn ve geleceklerini deerlendirdikleri platformlarda dnyann genel eiliminin nemli yer tuttuu grlmektedir. lkemizde dnemler itibariyle yaplagelmi planlarn sonuncusunun da bu anlamda geni vizyonlu bir tabana sahip olmas gereklidir. Bu sayede gelecee ilikin planlarn hem mevcut ihtiyalar hem de gelecekteki muhtemel ihtiyalar karlayabilmesi mmkn olacaktr. Trkiye AB srecinde yaam kalitesini ve standartlarn artrmak amacyla son yllarda byk aba harcamaktadr. Bu dzenlemeler eitimden sala, adaletten tarma kadar ok geni bir yelpazeyi kapsamaktadr. Bu rapor igc piyasas zerinde ihtisaslam bir komisyon tarafndan zel olarak bu alandaki dzenlemeleri ihtiva edecek ekilde hazrlanmtr. Trkiyede isizliin azaltlp istihdamn artrlmas, sektrler aras geiin yaratt sonular, ihtiya duyulan nitelikli igcnn yetitirilmesi, alma kalitesinin artrlmas, alma hayatnn kayt altnda olmayan ksmnn bir an nce kayt altna alnmas gibi temel esaslar zerinde ayrntl incelemeler zerinde durulmutur. Bu erevede almadan edinilen sonular u ekildedir: Dokuzuncu Kalknma Plannn igc piyasas boyutunda ele alnan konular erevesinde; igc piyasasna ilikin niteliksel yapnn gelitirilmesi ve nitelik dzeyi yksek iler yaratlmasna imkn tanyan istihdam stratejilerinin oluturulmasna ihtiya olduu grlmtr. zellikle igcnn niteliinin artrlmasnda eitim, mesleki eitim ve yaam boyu eitim hususlarna nem verilmelidir. Aktif igc politikalar yoluyla niteliksel dnme hz kazandrlmas ve zellikle kadnlarn igcne katlm iin tedbirler alnmas zorunluluu bulunmaktadr. Mesleki eitim konusunda da kurumlarla ibirlii sreci etkin olarak iletilmelidir. Eitimin tm isizlere yansyabilmesi iin KURun kurumsal kapasitesinin geniletilmesi ve isizlik sigortas fonunun belirli bir ksmnn tm isizlerin eimine tahsis edilmesi faydal bir aktif istihdam politikas olacaktr. stihdamn artrlmas Trkiye iin ncelikli problemlerden biridir. stihdamn artrlp isizliin drlmesi iin zellikle giriimcilik desteklenmeli, yatrm kabiliyetini artrc dzenlemelere gidilmelidir. Dezavantajl gruplar iin istihdam kolaylatrc politikalar izlenmelidir ayrmcl giderecek dzenlemelere yer verilmelidir.
110
sizlikle mcadele kadar nemli bir konu olan kayt d iilik ile mcadele iin de etkin tedbirlerin alnmas gereklidir. Bu anlamda merkezi ve mahalli lekte kayt d iilik ile mcadele amacyla organize edilecek komisyonlarn almalar etkin hale getirilmesi ve vergi ve sigorta gibi ilemlerin mahallinde-organize sanayi blgelerinde ve sanayi youn blgelerde tahsiline imkn tanyan sistemin getirilmesi nemlidir. Bu sre esnek alma ilikilerinin ilerlie kavumas ve kayt altna alnabilmesi iin de gereklidir. stihdamn niteliksel artnn salanmas iin belirli bir egdm salanmaldr. Bu nedenle l stihdam Kurulu ile l Mesleki Eitim Kurulunun birletirilmesi olumlu sonular douracaktr. Bu kurul Ulusal Mesleki Yeterlilikler Kurumu ile (Kanun tasars bir an nce yasalamaldr) ortak almalar yaparak istihdama ilikin konularda doru ve nitelikli sonulara ulaabilmelidir. Tm bu almalar Trkiyede eksiklii duyulan ulusal istihdam politikalarnn balangc olmal ve bundan sonra lkenin koullarna uygun ulusal bir istihdam politikas benimsenmelidir. Yerel ynetimlerin istihdam politikalar retmesini salayan yeni bir rota oluturulmal ve blgesel ihtiyalar yerinden tespit edilebilmelidir. Mevzuat zerinde de bir takm deiikliklere ve yeni dzenlemelere ihtiya bulunmaktadr. ncelikle 4857 sayl Kanununun kapsamnn geniletilmesi ayrca dier i kanunlarnn da gncellenmesi gereklidir. Sosyal diyaloun etkin ileyebilmesi iin gerekli dzenlemelere yer verilmeli, sosyal gvenlik mevzuat gncelletirilmeli ve i yasasna uyumu salanmal, isizlik sigortas kanununda, yukarda belirtildii zere, tm isizlerin eitimine, mesleki rehberlik ve danmanlk hizmetlerinden faydalanmalarna imkn tanyacak ekilde yeni dzenlemelere yer verilmelidir. Teviklerin ounlukla yerini bulmad lkemizde bu konuda esasl dzenlemelere ihtiya bulunmaktadr. Tevik mekanizmalar her eyden nce istihdam odakl olmaldr. Yatrm engelleyici yaplarn zaman ierisinde kaldrlmas, yatrm ve istihdam artrc ortamn yaratlmas gereklidir. Teviklerin yerinde kullanmnn denetlenmesi en az SSK denetlemesi kadar nemlidir. Bu nedenle denetimlerin etkinletirilmesine nem verilmelidir. Kamu alanlarnn rgtlenme ve szleme haklarnn geniletilmesi, zelletirmeler neticesinde i gvencelerinin salanmas, kamu hizmetlerini gereince yerine getirebilmek iin kamu alanlarn bilgilendirilmesi ve kalitenin artrlmas gereklidir. Asgari cretin tm alan rgtlerinin katlm ile belirlendii bir komisyon oluturulmaldr.
111
alma Bakanlnn sosyal politika ve istihdam alann tmne hizmet edebilecek ekilde kurumsal yaps gelitirilmelidir. gc piyasas ile ilikili tm kurumlar arasnda etkin iletiim kurulmaldr. Bu sayede zellikle kayt d iiliin ve mkerrer sigortalln nne gemek mmkn olabilecektir. gc piyasasna ilikin istatistiklerin dzenli olarak tutulmasna imkn tanyacak veri taban oluturulmal ve zellikle sektrel istatistikler ayrntl olarak tutulmaldr. Bu alma ile igc piyasasna ilikin temel sorunlarn giderilmesi ve daha kaliteli bir yapya kavumak iin gerekli dzenlemelerin yaplmasna ilikin nerilerde bulunulmutur. Yukarda net olarak ortaya konulduu zere en temel sorunlarmzdan biri eitimdir. Bu alana ayrlan kaynan bir an nce artrlmas gereklidir. Ancak birok konunun dzenlemelerinin bulunmasna karn yeterince ilerliinin bulunmad lkemizde, eitimin sadece kaynak aktarm ile halledilebilecek bir konu olmadnn ak gstergesidir. gc piyasalarnda gerekli kaliteye ulaabilmek iin nce bilincin gelitirilmesi gereklidir. Devletin kat denetim mekanizmalarndan yahut kkl reform hareketlerinden ok daha etkin olan kiilerin bu deiimlere olan ihtiyaca inanmas ve destek vermesidir. Elbette bu bilin sadece szle olumayacaktr. Piyasa mekanizmasnn kurallar dahilinde taraflar yaatabilecek uygulamalar ile de desteklenmesi gereklidir. Vergi dzenlemeleri, SSK dzenlemeleri, yatrm tevikleri, istihdam tevikleri, eitim tevikleri gibi birok alanda mteebbisin desteklenmesi gereklidir. ilerin sosyal haklarn koruyabilmeleri iin de ncelikle isizliin azaltlmas gereklidir. Yoksa bu denli isizin bulunduu bir ortamda ne yasalar yeterince uygulayabiliriz ne de kayt d istihdam nleyebiliriz. Bu alma ile Trkiyede nmzdeki 7 yl iinde iyi gelimelerin olaca umudunu tamaktayz.
112
6.1 Temel Ama ve Politikalar le ncelik ve Tedbirlerin Gelime Eksenleri Baznda Tasnifi
stikrarl Bir Ortamda Srdrlebilir Bymenin Salanmas Ulusal stihdam Stratejisi istihdam politikalarnn bir btn olarak ele alnmasn ve kaynaklarn etkin ve verimli bir biimde kullanlmasn salayarak, yatrm ve i imkanlarnn nasl olabileceini ortaya koyarak bymeye katkda bulunacaktr. + Ekonomide Rekabet Gcnn Artrlmas Nitelikli ve verimli igc yetitirilmesini salayarak insan kayna faktr bakmndan ekonominin rekabet gcnn artrlmasna katk salayacaktr. nsan Kaynaklarnn Gelitirilmesi Sosyal ermenin Blgesel Gelimilik Kamuda yi Glendirilmesi Farkllklarnn Ynetiim Azaltlmas Yaygnlatrlmas Fiziki Altyann yiletirilmesi
1."Ulusal stihdam Stratejisi" oluturulacaktr.
gcnn uluslar aras dzeydeki taleplere cevap verebilen, bilgi teknolojilerini kullanabilen bir dzeye gelmesini salayarak insan kaynaklann geliimesine katk salayacaktr.
gc piyasasndan dlanma riski olan dezavantajl gruplarn i imkanlarn artracak zel tedbirler iereceinden sosyal iermenin glendirilmesine katk salayacaktr. +
Blgesel istihdam farkllklarnn giderilmesine ynelik tedbirler iereceinden blgselek gelimilik farklarnn azaltlmasna katk salayacaktr.
1.1 Ekonomik politikalarn her aamasna nitelik dzeyi yksek iler yaratlmasn hedefleyen istihdam stratejisi entegre edilmelidir. 1.2. gcnn nitelii; + eitim, mesleki eitim ve yaam boyu eitimle ykseltilmelidir.
113
1.3.Giriimcilik, zellikle + kadn giriimcilii tevik edilmelidir, istihdam ve yatrmla orantl sbvansiyonlar salanmaldr. 1.4.Yeniliki giriimcilik + desteklenmelidir. 1.5.Aktif i gc politikalar gelitirilerek uygulanmaldr. 1.6.Dezavantajl gruplar iin olumlu nlemler alnmal ve alternatif istihdam yntemleri gelitirilmelidir. 1.7.e almlarda ve istihdamda cinsiyete dayal ayrmcl nlemek iin nlemler alnmaldr. 2. Kaytd asgari dzeye indirilecektir. +
+ +
+ +
+ +
Kaytd sektrn kayt altna alnd lde vergi gelirlerinde olumlu katk yapacaktr. Bunun yannda igcnn daha etkin ve verimli almas salanacandan bymeye katkda bulunacaktr.
Kaytdln azaltlmas iletmelerin rekabet gcn artracak, haksz rekabeti nleyecektir.
Kaytd sektrde Kaytl i yerlerinde, kaytl alan dlanm grup ve ailelerinin olarak alanlar asndan sigortal gelir dzeyi ve daha elverili ykselecek, sosyal ortamlarda koruma almalar mmkn olanaklarndan olacaktr. yararlanacak ve sosyal ierme glendirilecektir.
ortamnda formaliterin, mkerrerliklerin kaldrlmas, sorumlu kurulularn belirgin ve az sayda olmas, internet ortamnda hizmet sunumunun yaygnlatrlmas hususu ynetiim anlamnda nemlidir.
114
2.1.Kayt dln kapsam ve boyutunun MERNS numaralar baznda ilgili kurumlarca deerlendirerek nlenmelidir. 2.2.Kayt d istihdamn nedenlerinin tespiti ve zm yollarnn aratrlmas amacyla oluturulan Komisyon almalarnn etkin hale getirilmelidir (merkezi ve mahalli lekte.) 2.3.stihdam kayt altna almaya ynelik brokratik ilemlerin asgariye indirilmeli ve hizmetler mahaline gtrlmelidir. 2.4.Kaak yabanc ii istihdam nlenmelidir. 2.5.cret d igc maliyetleri drlmelidir. 3.alma hayatnda yasal ve kurumsal altyap glendirilecektir.
+ + alma hayatnn kurumsal ve mevzuat dzenlemelerinin iyi belirlenmi olmas i ortamn daha elverili klarak makroekonomik istikrara katk salayacaktr.
+ + letmeler asndan uygun rekabet koullarnn olumasna yardmc olacaktr.
+ +
+ +
115
Srdrlebilir bir 4.sthidam dostu srdrlebilir byme byme ile istihdamn ilikisi salanacaktr. kurulmas "istihdamsz byme "kavramn ortadan kaldracaktr. 4.1. Siyasi ve makro + ekonomik istikrarn devam ve yatrm ortamnn daha da elverili hale gelmesi salanmaldr. 4.2.alma mevzuatnn + ve istihdam zerindeki mali yklerin ilave istihdam engellememeli, esneklikle i gvencesi arasndaki denge salanmaldr. 4.3. Eitim yatrmlar + ivedilikle artrlmal ve eitim reformu sratle yaplmaldr. 4.4.gc piyasasnn talep ettii mesleklerde mesleki eitim salanmaldr. +
sizlik orann drecek, ekonomiye katk salayan kii says artacak bylece ekonominin rekabet gcn ykseltecektir. +
gcne istihdam olanaklar salayarak insan kaynaklarnn gelitirilmesine dorudan katkda bulunacaktr. +
stihdam olanaklar gelitirilerek dlanm gruplara i salanabilecek ve sosyal ierme glendirilecektir.
116
5.Eitim sistemi igc piyasasnn beklentilerine cevap verecek dzeyde yeniden yaplandrlacaktr.
gc piyasasnn ihtiyalar dorultusunda yetimi insan kaynaklarnn etkin ve verimli bir biimde kullanlmasn salayarak bymeye katkda bulunacaktr.
Ulusal ve uluslar aras dzeyde igc piyasasnn ihtiyalarn karlayabilen insangc ekonominin rekabet gcn artracaktr. +
Dorudan etkisi insan kaynaklarnn gnmz ihtiyalar dorultusunda gelitirlmesine olacaktr.
5.1. Meslek dallarnn, + eitimin ieriinin ve sresinin belirlenmesi iin kurumlarla ibirlii yaplmaldr. 5.2. l istihdam kurulu ve + il mesleki eitim kurulunun tek at altnda tekilatlandrlmal, bununla ilgili mevzuat dzenlemeleri hazrlanarak uygulamaya geirilmelidir. 5.3.Ulusal Mesleki + Yeterlilikler Kurumu kanun tasarsnn yasalatrlmaldr
Dlanm gruplar piyasann talepleri dorultusunda eitim grmesi i bulmalarn ve i kurmalarn kolaylatrarak sosyal iermenin glendirilmesine katkda bulunacaktr. +
117
5.4. Mesleki ve teknik + eitim kurumlarnda (orta ve yksekretim) teorik derslerin azaltlarak, uygulama derslerinin artrlmas, eitimin ilgili sektrde yaplabilecek ekilde dzenlenmesi salanmaldr. 5.5. Mesleki eitim alm + olanlarn istihdamn salayanlar tevik edilmelidir ( prim, vergi indirimi vs). 5.6 .sizlik sigortas + fonunda bulunan kaynan belirli bir orannn akteryal dengeler gzetilerek KURA kaytl tm isizlere beceri kazandracak eitim programlar dzenlenmesinde kullanlmaldr. 5.7. Sertifika programlar + veren kurumlarn koordinasyonu salanarak (mesleki eitim ve istihdam kurulu eliyle ) eitim programlarnda sre, konu ve ierik birliinin salanarak, alacak programlarn igc piyasasnn ihtiyalarna cevap
118
verebilmesi salanmaldr.
5.8. KUR un kurumsal + kapasitesi gelitirilmelidir. 5.9. alma hayatna + katlacaklara ve istihdamda olanlara yaam boyu renme imknlar tannmaldr. 5.10. Talep + dorultusunda, yrenin ihtiyalar baz alnarak ksa sreli eitim programlar dzenlenmelidir. 5.11. alanlarn + istihdamda kalmas iin mesleki ve teknik gelimeleri takip eden, zamana ve mekna bal olmadan da ulalabilecek eitimler dzenlenmelidir.
+ +
+ +
+ +
119
6.Esneklikle gvenlik arasnda denge kurulacaktr.
gc piyasasna Tam sreli ii alanlar asndan esneklik altran iverenle kendi artlarna kazandrlmas esnek ii uygun alma iletmelerin altrp daha az imkan salarken, konjoktre gre maliyetlere maruz ayn zamanda tam sreli alanlarla kendilerini iverenler ayarlamalarn, arasndaki haksz aralarnda bir hak kaybna piyasaya kolay rekabeti uramalarn adapte olmalarn azaltacaktr. engelleyecektir. salayacaktr. Yatrm yapma konusunda iletmeleri tevik edici bir politikadr.
Esnek alanlar arasnda byk bir kesimi oluturan kadnlar asndan gvencenin salanmas byk nem tamaktadr.
120
KAYNAKA Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Program, www.abgs.gov.tr Communication to the Spring European Council: Working together for growth and jobs: A new start for the Lisbon Strategy, COM (2005). Council Decision of 12 July 2005 on Guidelines for the employment policies of the Member States. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl, nde Gelen AB yesi lkelerde ve Avustralyada sizlikle Mcadele, stihdam Kapasitesinin Artrlmas ve Kayt D stihdam ,2004. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl, Trkiyede sizliin nlenmesi ve stihdamn Artrlmas. apar S., Okkal analm D.; Trkiyede Gen sizlik Sorunu ve AB lke rnekleri Inda zm nerileri, Baslmam Makale, Ankara 2005. Devlet Planlama Tekilat Mstearl. Dnya Bankas, Labour Market Study, Aralk 2005. Employment in Europe 2005, Recent Trends and Prospects. Eurostat. Global Employment Trends Brief, February, 2005. Gler, Birgl Ayman: Kamu Personeli Sistem ve Ynetimi, mge Kitabevi, Ankara, Kasm, 2005. http://www.cmis.org.tr/dergi/1mak982.htm, Banu UKAN Anadolu niversitesi, ktisat Fakltesi http://www.iskur.gov.tr ILO, Global Employment Report 2005. ILO, World Employment Report, 2004-05. ILO, World Employment Report, 2005. Ortak Deerlendirme Belgesi (JAP). Katlm ncesi Ekonomik Program, 2005. Kenar N., Byme, stihdam ve Verimlilik, 2005.
121
Martin Neil Baily and Robert Z. Lawrence, What Happened to the Great US Job Machine? The Role of Trade and Offshoring, a Brookings Paper on Economic Activity, published in April 2005. OECD "Public Management Service", (evrimii); http://www.sourceoecd, Eyll 2003. OECD Economic Outlook, No. 77, May 2005. OECD Employment Report 2004-2005. zdemir, Slayman " Kreselleme Srecinde Refah Devleti" (Doktora Tezi) . Schumpeter, Joseph A. Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi (1942). Tunal, nsan, stihdam Durum Raporu (2003). TK, Hanehalk gc Anketleri. DPT, Trkiyenin yeliinin ABye Muhtemel Etkileri. U.S. Department of Labor Bureau of Labor Statistics, http://www.bls.gov/schedule/archives/empsit_nr.htm
122
EK:
SOSYAL
POLTKA
VE
STHDAM
ALANINDA
MEVZUAT
UYUMUNDA DKKATE ALINAN DREKTFLER 1.1 Bireysel ve Toplu Hukuku Toplu iten karmalarla ilgili ye devletlerin mevzuatnn yaklatrlmasna ilikin 20 Temmuz 1998 tarih ve 98/59/EC sayl Konsey Direktifi Messesenin veya messesenin bir ksmnn devri halinde alanlarn haklarnn korunmasna ilikin ye Devletlerin mevzuatnn yaklatrlmas hakknda 12 Mart 2001 tarih ve 2001/23/EC sayl Konsey Direktifi verenin szleme ya da istihdam ilikisine uygulanabilecek koullarn alanlara bildirilmesi ykmll hakknda 14 Ekim 1991 tarih ve 91/533/EEC sayl Konsey Direktifi Ksmi alma ereve anlamasna ilikin 15 Aralk 1997 tarih ve 97/81/EC sayl Konsey Direktifi alma sresinin dzenlenmesinin belirli ynlerine ilikin 23 Kasm 1993 tarih ve 93/104/EC sayl Konsey Direktifi Belirli sre alma hakknda ereve anlamasna ilikin 28 Haziran 1999 tarih ve 99/70/EC sayl Konsey Direktifi Havaclk sektrnde mobil personel olarak alanlarn alma saatlerinin dzenlenmesine ilikin 27 Kasm 2000 tarih ve 2000/79/EC sayl Konsey Direktifi alan genlerin iyerinde korunmas hakknda 22 Haziran 1994 tarih ve 94/33/EC sayl Konsey Direktifi Gemi adamlarnn alma saatlerinin dzenlenmesi hakknda 21 Haziran 1999 tarih ve 99/63/EC sayl Konsey Direktifi Belirli sreli i ilikisi veya geici i ilikisi ile alan iilerin i sal ve gvenliinin iyiletirilmesinin tevikine ynelik tedbirlere ilikin 25 Haziran 1991 tarih ve 91/383/EEC sayl Konsey Direktifi Hizmetlerin sunulmas erevesinde iilerin gnderilmesine ilikin 16 Aralk 1996 tarih ve 96/71/EC sayl Konsey Direktifi 1.2 Sal ve Gvenlii ilerin alrken salk ve gvenliine ynelik iyiletirilmi tedbirlerin
123
alnmasnn tevikine ilikin 12 Haziran 1989 tarih ve 89/391/EEC sayl Konsey Direktifi yerlerinde asgari salk ve gvenlik gerekleri hakknda 30 Kasm 1989 tarih ve 89/654/EEC sayl Konsey Direktifi ara gerelerinin iyerinde alanlar tarafndan kullanlmas iin asgari gvenlik ve salk gerekleri hakknda 30 Kasm 1989 tarih ve 89/655 sayl Konsey Direktifi (89/391/EEC sayl Direktifin 16. maddesi 1. paragraf kapsamnda 2. Direktif 95/63/EC ve 2001/41/EC ile deitirildi.) Ekranl aralar ile almalarda asgari salk ve gvenlik koullarna ilikin 29 Mays 1990 tarih ve 90/270/EEC sayl Konsey Direktifi (89/391/EEC sayl Direktifin 16.maddesi 1. paragraf kapsamnda 5. Direktif) Kiisel koruyucu donanmlarn iyerinde alanlar tarafndan kullanlmas iin asgari gvenlik ve salk gerekleri hakknda 30 Kasm 1989 tarih ve 89/656/EEC sayl Konsey Direktifi (89/391/EEC sayl Direktifin 16. maddesi 1. paragraf kapsamnda 3. Direktif) alanlarn iyerinde kanserojenlere maruziyet risklerinden korunmasna ilikin 28 Haziran 1990 tarih ve 90/394/EEC sayl Konsey Direktifi (89/391/EEC sayl Direktifin 16.maddesi 1. paragraf kapsamnda 6. Direktif) ilerin iyerinde kanser yapc maddelere maruziyet riskinden korunmas hakkndaki 90/394/EEC sayl Konsey Direktifine mutajenlerin de eklenmesine dair 29 Nisan 1999 tarih ve 99/38/EC sayl Konsey Direktifi alanlarn iyerinde kanserojenlere maruz kalmalar ile ilgili risklerde
korunmasna ilikin Direktifi (89/391/CEE sayl Direktifin 16.maddesi 1. paragraf kapsamnda 6. Direktif) deitiren 27 Haziran 1997 tarih ve 97/42/EC sayl Konsey Direktifi yerinde asbeste maruz kalmaktan ortaya kabilecek risklerden alanlarn korunmas hakknda 19 Eyll 1983 tarih ve 83/477/EEC sayl Konsey Direktifi (80/1107/EEC sayl Konsey Direktifinin 8.maddesi kapsamnda karlan 2. Direktif) (91/382/EEC ve 2003/18/EC ile deitirildi.) alma esnasnda grltye maruz kalmaya bal risklere kar alanlarn korunmas hakknda 12 Mays 1986 tarih ve 86/188/EEC sayl Konsey Direktifi
124
ilerin fiziksel ajanlardan kaynaklanan risklere maruziyeti ile ilgili asgari salk ve gvenlik artlar hakknda 25 Haziran 2002 tarih ve 2002/44/EC sayl Avrupa Parlamentosu ve Konsey Direktifi yerinde biyolojik ajanlara maruz kalma ile ilgili risklerden alanlarn korunmas hakknda 90/679/EEC sayl Direktifi deitiren 12 Ekim 1993 tarih ve 93/88/EEC sayl Konsey Direktifi yerinde biyolojik ajanlara maruz kalma ile ilgili risklerden alanlarn korunmas hakknda 90/679/EEC sayl Direktifi teknik ilerlemelere uyarlayan 7 Ekim 1997 tarih ve 97/59/EC sayl Komisyon Direktifi Kylarda ve ak denizlerde sondaj yoluyla maden karan endstrilerde alanlarn gvenlik ve salk korumalarnn iyiletirilmesi ile ilgili asgari gereksinimler hakknda 3 Kasm 1992 tarih ve 92/91/EEC sayl Konsey Direktifi (89/391/EEC sayl Direktifin 16.maddesi 1.paragraf kapsamnda 11. Direktif) Yer st ve yer alt madenciliinde alanlarn gvenlik ve salk korumalarnn iyiletirilmesi ile ilgili asgari gereksinimler hakknda 3 Aralk 1992 tarih ve 92/104/EEC sayl Konsey Direktifi (89/391/EEC sayl Direktifin 16.maddesi 1. paragraf kapsamnda 12. Direktif) Balk gemilerinde alanlarn asgari gvenlik ve salk gereksinimlerine ilikin 23 Kasm 1993 tarih ve 93/103/EC sayl Konsey Direktifi (89/391/EEC sayl Direktifin 16.maddesi 1. paragraf kapsamnda 13. Direktif) alanlarn zellikle srt incinmelerine neden olabilecek el ile ykleme ve boaltma ilerinde asgari salk ve gvenlik koullar hakknda 29 Mays 1990 tarih ve 90/269/EEC sayl Konsey Direktifi (89/391/EEC sayl Direktifin 16.maddesi 1. paragraf kapsamnda 4. Direktif) ilerin salk ve gvenliini iyerindeki kimyasal maddelerle ilgili risklerden korumaya ilikin 7 Nisan 1998 tarih ve 98/24/EC sayl Konsey Direktifi yerinde biyolojik ajanlara maruziyetle ilgili risklerden alanlarn korunmas hakknda 18 Eyll 2000 tarih ve 2000/54/EC sayl Konsey Direktifi (89/391/EEC Direktifinin 16. maddesinin 1 paragraf kapsamnda 7. Direktif) Geici veya hareketli inaat sitelerinde asgari gvenlik ve salk koullarnn uygulanmas hakknda 24 Haziran 1992 tarih ve 92/57/EEC Konsey Direktifi
125
yerinde gvenlik ve/veya salk iaretleri iin asgari koullar hakknda 24 Haziran 1992 tarih ve 92/58/EEC sayl Konsey Direktifi Hamile, lousa veya emzikli kadn alanlarn iyerinde salk ve gvenliklerinin iyiletirilmesine ilikin asgari nlemlerin belirlenmesi konusundaki 19 Ekim 1992 tarih ve 92/85/EEC sayl Konsey Direktifi (89/391/CEE sayl Direktifin 16.maddesi 1.paragraf kapsamnda 10. Direktif) Patlayc ortamlarn mevcut risklerinden, alanlarn korunmas ile salk ve gvenliklerinin gelitirilmesi iin asgari koullar hakknda 16 Aralk 1999 tarih ve 1999/92/EC sayl Konsey Direktifi Endstriyel kazalarn kontrolne ilikin 9 Aralk 1996 tarih ve 96/82/EC sayl Konsey Direktifi yerinde alanlarn salk ve gvenliinin kimyasallarla ilgili risklerden korunmasna ilikin 98/24/EC sayl Konsey Direktifinin uygulanmasnda mesleki maruziyet snr deerlerinin ilk listesinin oluturulmasyla ilgili 8 Haziran 2000 tarih ve 2000/39/EC sayl Komisyon Direktifi yonize radyasyondan doan zararlara kar alanlar ve toplumun korunmas iin temel gvenlik standartlarn oluturulmasna ilikin 13 Mays 1996 tarih ve 96/29/Euratom sayl Konsey Direktifi yerinde biyolojik maddelere maruz kalma ile ilgili risklerden alanlarn korunmas hakknda 90/679/EEC sayl Direktifi teknik ilerlemelere uyarlayan 26 Kasm 1997 tarih ve 97/65 sayl Komisyon Direktifi Kontroll alanlarda almalar srasnda iyonizan radyasyona maruz kalan iilerin darda korunmasna ilikin 4 Aralk 1990 tarih ve 90/641/Euratom sayl Konsey Direktifi. Gemilerde daha iyi tbbi tedavi gelitirilmesi iin asgari gvenlik ve salk gereksinimleri hakknda 31 Mart 1992 tarih ve 92/29/EEC sayl Konsey Direktifi 1.3 Sosyal Diyalog Avrupa irketlerinde alanlarn ynetime katlmna dair 8 Ekim 2001 tarih ve 2001/86/EC sayl Konsey Direktifi letmelerde alanlarn bilgilendirilmesi ve danma srecinin iletilmesine dair 11 Mart 2002 tarih ve 2002/14/EC sayl ereve Konsey Direktifi
126
1.4 Kadn- Erkek Eitlii Kadn ve erkek alanlar arasnda eit cret ilkesinin uygulanmas hakknda ye devletler mevzuatnn yaknlatrlmasna ilikin 10 ubat 1975 tarih ve 75/117/EEC sayl Konsey Direktifi e alnma, mesleki eitime giri ve alma artlar ile ilgili olarak kadn ve erkekler arasnda muamele eitlii prensibinin uygulanmasna ilikin 9 ubat 1976 tarih ve 76/207/EEC sayl Konsey Direktifi e alnma, mesleki eitime giri ve alma artlar ile ilgili olarak kadn ve erkekler arasnda muamele eitlii prensibinin uygulanmasna ilikin 76/207/EEC sayl Direktifi deitiren 23 Eyll 2002 tarih ve 2002/73/EC sayl Konsey Direktifi Cinsiyete dayal ayrmclk durumlar konusunda ispat mkellefiyeti hakknda 15 Aralk 1997 tarih ve 97/80/EC sayl Konsey Direktifi UNICE, CEEP ve ETUC tarafndan sonulandrlan ebeveyn izni konusunda ereve anlama hakknda 3 Haziran1996 tarih ve 96/34/EC sayl Konsey Direktifi Hamile, lousa veya emzikli kadn alanlarn iyerinde salk ve gvenliklerinin iyiletirilmesine ilikin asgari nlemlerin belirlenmesi konusundaki 19 Ekim 1992 tarih ve 92/85/EEC sayl Konsey Direktifi (89/391/EEC sayl Direktifin 16.maddesi 1.paragraf kapsamnda 10. Direktif) Sosyal gvenlik alannda kadn ve erkee muamele eitlii hakknda 19 Aralk 1978 tarih ve 79/7/EEC sayl Konsey Direktifi Tarm da dahil bamsz alan kadnlarn hamilelik ve analk dnemlerinde korunmas ve tarm da dahil bamsz alan kadn ve erkee eit muamele prensibinin uygulanmasna ilikin 11 Aralk 1986 tarih ve 86/613/EEC sayl Konsey Direktifi Sosyal gvenlik sistemlerinde kadn ve erkee muamele eitlii prensibinin uygulanmas hakknda 24 Temmuz 1986 tarih ve 86/378/EEC sayl Konsey Direktifi Sosyal gvenlik sistemlerinde kadn ve erkee muamele eitlii prensibinin uygulanmas hakkndaki 86/378/EEC sayl Direktifi deitiren 20 Aralk 1996 tarih ve 96/97/EC sayl Konsey Direktifi
127
1.5 Ayrmcln nlenmesi Irk ve etnik kkene baklmakszn kiilere eit muamele edilmesi ilkesinin uygulamaya konmasna ilikin 29 Temmuz 2000 tarih ve 2000/43/EC sayl Konsey Direktifi yerinde ve meslekte eit muamele alannda genel bir ereve oluturan 2 Aralk 2000 tarih ve 2000/78/EC sayl Konsey Direktifi 3 Haziran 1996 tarihli 96/34/EC sayl Ebeveyn zni Konsey Direktifi
128

İşgücü Piyasası ÖİK

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İşgücü Piyasası ÖİK

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ISBN 975 19 4011-7 (basl nsha)

Dokuzuncu Kalknma Plan

gc Piyasas zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

gc Piyasas zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

gc Piyasas zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

gc Piyasas zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

gc Piyasas zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

gc Piyasas zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

gc Piyasas zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

gc Piyasas zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

gc Piyasas zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

gc Piyasas zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

gc Piyasas zel htisas Komisyonu Raporu

Kaynak : ILO, Global Employment Trends 2005.

Dokuzuncu Kalknma Plan

gc Piyasas zel htisas Komisyonu Raporu

Tablo 2: gc Piyasas Gstergeleri (Yzde)

sizlik Oran 1994 2003 2004

Milli Gelir Byme Oran 2003 2004 2005

stihdam Oran 1994 2004

Kaynak : ILO, Global Employment Report 2005.

Dokuzuncu Kalknma Plan

gc Piyasas zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

gc Piyasas zel htisas Komisyonu Raporu

Global Employment Trends Brief, February, 2005.

Dokuzuncu Kalknma Plan

gc Piyasas zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

gc Piyasas zel htisas Komisyonu Raporu

Kaynak: OECD Economic Outlook, No. 77, May 2005

Dokuzuncu Kalknma Plan

gc Piyasas zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

gc Piyasas zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

gc Piyasas zel htisas Komisyonu Raporu

1990l yllarda artan sanayi retimi karsnda sanayi istihdam

Kaynak: ILO, (World Employment Report, 2005), EC (Employment in Europe 2005).

Dokuzuncu Kalknma Plan

gc Piyasas zel htisas Komisyonu Raporu

ekil 1: ABD malat Sanayi stihdam, (1995-2005, Kasm Aylar)

Kaynak: U.S. Department of Labor Bureau of Labor Statistics, http://www.bls.gov/schedule/archives/empsit_nr.htm

ekil 2: ABD Hizmetler Sektr stihdam (1995-2005, Kasm Aylar)

Kaynak: U.S. Department of Labor Bureau of Labor Statistics, http://www.bls.gov/schedule/archives/empsit_nr.htm

Dokuzuncu Kalknma Plan

gc Piyasas zel htisas Komisyonu Raporu

Teknoloji yeni rnler yaratmtr. Bu durum yeni

Dokuzuncu Kalknma Plan

gc Piyasas zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

gc Piyasas zel htisas Komisyonu Raporu

ekil 4: rlanda GSYH (milli gelir), stihdam, Verimlilik, 1994-2005, (1994=100)