ONDERZOEKSJOURNALISTIEK

Pleidooi voor een lekkende overheid

Het steekspel tussen burgers en de overheid. Jonas Staal, Brenno de Winter, Metahaven (Vinca Kruk & Daniel van der Velden)
Door de opkomst van een internationale democratiseringsbeweging van WikiLeaks tot Occupy, van Pirate Party tot Anonymous zijn vraagstukken over politieke transparantie en informatievrijheid doorgedrongen tot het centrum van het publieke debat. Wij leven, in de woorden van de historicus Frank Ankersmit, niet zozeer in een democratie, maar in een representatieve aristocratie. Dat wil zeggen dat het nog altijd afkomst, opleiding en (sociaal) kapitaal zijn die de mate van politieke verantwoordelijkheid van een burger bepalen. Het is inherent aan de representatieve aristocratie dat zij zich niet wil laten controleren.Wij stellen dat een politiek systeem dat de naam democratie waardig wil zijn volledige en permanente openbaarheid moet nastreven. Een goed beginpunt voor democratische hervorming in de huidige situatie zou kunnen worden gevormd door een overheid die niet wacht op klokkenluiders, maar zelf informatie lekt naar haar burgers. Informatie zou niet opgevraagd hoeven te worden bij de overheid om dan publiek te kunnen worden gemaakt; deze informatie hoort bij voorbaat publiek te zijn.
Volledige openbaarheid

vormt daarmee weer een eigen, oncontroleerbare en volstrekt ontransparante representatieve aristocratie.
Nieuwe instrumenten

De internationale democratiseringsbeweging staat werkelijke hervorming van het systeem voor. Zij probeert een nieuw democratisch instrumentarium te ontwikkelen. Naast het parlement eist zij ook andere ruimten op, en maakt deze politiek. Van het plein tot Facebook; van de massamedia tot nieuwe vormen van digitaal publiek domein. Wie zich als burger actief wil bezighouden met het beleid waar de politiek zich over buigt, ontbeert vaak veel inhoudelijke kennis. Er is nooit echt bewezen dat het de onwil of desinteresse van burgers zou zijn die maakt dat zij zich van politieke processen afkeren. De versleutelde rituelen en het geheimzinnige taalgebruik van de representatieve aristocratie zijn als factor niet uit te sluiten. De overheid hanteert ten aanzien van de burgers een ontmoedigingsbeleid, zodat zij, als zij dit willen, niet bij relevante informatie kunnen komen. Als de gegevens wel beschikbaar komen is het beleid vaak al een voldongen feit. Bij een lekkende overheid kunnen burgers over dezelfde informatie beschikken als de bestuurders. Daarmee zullen burgers de overheid niet slechts iedere vier jaar in het stemhokje, maar permanent, driehonderdvijfenzestig dagen per jaar, kunnen controleren. Daarmee wordt een activistische vorm van burgerschap mogelijk.
Wob

De Partij voor de Vrijheid (PVV) kan als uitzondering op de representatieve aristocratie worden gezien, want deze heeft wel degelijk lager opgeleiden tot de bestuurlijke klasse toegelaten. Alleen doet de organisatie dit op een hyper-autoritaire, antidemocratische en centralistische wijze. Dit werd duidelijk na het vertrek van Hero Brinkman uit de PVV-fractie in maart 2012. In een televisie-interview benadrukte Brinkman dat andere PVV-parlementarirs te vrezen hebben voor hun carrire en loopbaan als zij de leider niet voldoende gehoorzamen. De organisatie beschouwt zichzelf als volkspartij, maar doet uiteindelijk niet veel meer dan volksmennen; de PVV promoveert weliswaar enkele uit het volk afkomstige getrouwen van Wilders tot politici, maar

Olympische Spelen, het reconstrueren van de aanleiding voor een oorlog in Irak of het inzetten van geld binnen het openbaar vervoer. Een van de middelen die nu kunnen worden ingezet door burgers of journalisten om inzicht te krijgen in de besluiten, activiteiten en vertrouwelijke overwegingen van de overheid is de Wet openbaarheid van bestuur (Wob). Deze wet dwingt de overheid documenten over bestuurlijke zaken vrij te geven, mits er geen wettelijke gronden zijn om dat te weigeren. Daarmee begint een steekspel tussen burgers en de overheid. Overheden zijn terughoudend in het verstrekken van informatie. Het juridisch middel werkt traag, omdat de overheid binnen de huidige Wob twee maanden mag uittrekken om tot een beslissing te komen. Als die negatief is moet door de aanvrager eerst een bezwaarprocedure worden gevoerd, die al snel een maand of drie in beslag neemt en daarna pas komt de rechter in het vizier. Het duurt dan gemiddeld nog anderhalf jaar voordat een onafhankelijke rechter naar een Wob-zaak heeft gekeken. En ls een Wob-beroep succes heeft en leidt tot inzage in de informatie dan wordt die op papier overhandigd. Ook bestanden die oorspronkelijk digitaal waren, worden als afdruk of fotokopie afgeleverd.
Witte inkt

Om zinvol aan een discussie deel te kunnen nemen is het noodzakelijk te weten wat afspraken, plannen en ideen zijn met betrekking tot een situatie die het gemeenschappelijke belang aangaat. Dat geldt voor wijkinrichting van gemeenten, maar ook voor de besteding van acht miljard voor de

Met een beroep op verhullende termen als persoonlijke beleidsopvatting, interne beraadslaging, onevenredige benadeling of de eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer wordt uiteindelijk veel informatie alsnog niet verstrekt. De huidige Wob creert zo een permanente uitzonderingssituatie om informatie niet vrij te hoeven geven er zijn tenslotte altijd wel redenen te bedenken waarom een overheid er zelf geen voordeel bij heeft om bepaalde informatie openbaar te maken: vrijwel alles kan tot een persoonlijke beleidsopvatting of onevenredige benadeling worden gerekend. De transparantie van de representatieve

40 609 cultuur en media april 2012 Mediafonds

Overzicht van weigeringsgronden op Wob-verzoeken besluitvorming oorlog Irak, zie ook www.bigwobber.nl

aristocratie lijkt op witte inkt, afgedrukt op al even wit papier. Het vraagstuk van de rol van burgers in het politieke proces zou niet onder het mom van efficintie mogen worden weggemoffeld. Bestuur kan alleen slagen wanneer het in essentie zelfbestuur is. Politici die op ondoorgrondelijke wijze de wil van het volk interpreteren en deze omzetten naar beleid zijn archasch. Als proces van vervreemding in de uitdrukking van het gemeenschappelijk belang heeft het grote gevolgen: het politieke systeem, dat zelf bestaat uit burgers, verheft zich boven andere burgers, en besluit voor hen wat zij wel en niet te weten mogen komen over kwesties van gemeenschappelijk belang.
Register

horen de voorhoede geworden. Van oudsher zijn ook de Scandinavische landen een voorbeeld. Documenten die in Nederland niet via de Wob zijn te verkrijgen kunnen soms met succes in Zweden opgevraagd worden, via wat de Zweedse route is gaan heten. In Noorwegen worden alle rijksdocumenten in een register opgenomen, waarin genteresseerden kunnen zoeken. Wie een document wil inzien kan een verzoek elektronisch indienen. Soms is het document dan al binnen een uur beschikbaar. Deze voorbeelden zijn inspirerend omdat de toegang tot overheidsinformatie hier wel blijkt te kunnen functioneren. Op initiatief van GroenLinks-kamerlid Mariko Peters is een groep burgers begonnen de Wob te herschrijven tot een wet die meer bij deze tijd hoort. Dit zou je kunnen omschrijven als een representatieve aristocratie die zich tegen zichzelf keert: zij breekt haar eigen privileges af, om deze aan de samenleving als geheel vrij te geven. Essentieel bij een vernieuwde Wob is een versnelling van de tijdsperiode waarin in-

formatie wordt vrijgegeven. Daarom komt er net als in Noorwegen een openbaar digitaal register van documenten. Als er twijfels zijn over de volledigheid van de vrijgegeven informatie geeft de nieuwe wet ruimte een ambtenaar onder ede te laten horen. Dit betekent dat oneigenlijke bescherming van zijn superieuren een ambtenaar strafrechtelijk vervolgbaar kan maken.
Lekkende overheid

Toen de Wob in 1980 werd ingevoerd stond de makers een controleerbare overheid voor ogen, zoals dat in Zweden al meer dan 100 jaar gebruik was. Maar waar Nederland toen tot de voorhoede van de transparantie behoorde, liggen we nu ver achter. Opmerkelijk genoeg zijn de wetten in landen die tot het oude Oost-Europa be-

Verbeteringen in de Wob zijn goede stappen, maar hebben nog niet de impact die bijvoorbeeld WikiLeaks heeft veroorzaakt. De informatie die WikiLeaks openbaar heeft gemaakt bracht een globale emancipatieslag teweeg als het gaat om inzicht in internationale economische en politieke machtsverhoudingen. Een lekkende overheid kan hier het equivalent van zijn. Een lekkende overheid die zelf actief openbaar maakt en daarmee de politieke ruimte vergroot, tot het punt waarop burgers hierin een gelijkwaardige plaats innemen. Waarom zou een burger een overheid berhaupt moeten vragen om inzicht te geven in het bestuur dat deze zelfde burger toebehoort? Niets kan in democratische

Mediafonds april 2012 609 cultuur en media 41

Onderliggende stukken van de Commissie Davids rond de besluitvorming oorlog Irak. Niet vrijgegeven informatie is wit met verwijzing naar weigeringsgrond. Zie ook www.bigwobber.nl

zin het informatiemonopolie van de staat legitimeren. Bestuur dat daadwerkelijk het gemeenschappelijk belang dient ziet geen eigenbelang in het hebben van geheimen. Het geheim is in strijd met de democratie, mits we de democratie zien als een bestuursvorm die het geheel van het volk als gelijke beschouwt. Technisch gesproken is de gedachte van een lekkende overheid niet ingewikkeld. Deze past in een tijdgeest waarin het internet transparantie afdwingt, de snelheid ervan vergroot en de communicatie ervan vergemakkelijkt. Door het vrijgeven van operationele gegevens als open data hoeven veel Wob-verzoeken om statische gegevenstabellen niet meer te worden gedaan. Het continu beschikbaar maken van documenten opent mogelijkheden die nu volledig onbenut blijven.
Actieve burgermacht

burgers en journalisten participeert. Een actieve burgermacht, die het controleren van bestuur uit de handen neemt van zogeheten specialisten en dit tot een collectief proces maakt. Een actieve burgermacht die zelf nieuwe specialismen definieert, buiten de grenzen die nu bepaald worden door de representatieve aristocratie. Een lekkende overheid maakt een klokkenluidersite tot boodschapper van zwaar verouderd, oninteressant nieuws. De lekkende overheid die wij voorstaan is het begin van een politiek systeem dat fungeert als gedeeld platform en als publiek domein. Waarin een actieve burgermacht terrein op de specialisten wint, en de muren van de Tweede Kamer afbreekt tot een plek onder vele plekken. Hier worden burgers niet langer een instrument van de politiek, maar de politiek een instrument van burgers. Het is nu aan ons, ontwerpers, journalisten en kunstenaars, om de middelen te ontwikkelen om de lekkende overheid werkelijkheid te maken.

Designcollectief Metahaven (Vinca Kruk & Daniel van der Velden), beeldend kunstenaar Jonas Staal en journalist Brenno de Winter doen in het kader van de masterclass Curating Reality. New tools for investigative journalism van het Mediafonds en het Sandberg Instituut onderzoek naar hervormingen van de Wet openbaarheid van bestuur.

Om een lekkende overheid tot stand te brengen, staat ons een combinatie voor van een WikiLeaks-achtig platform en het gebruiksmodel van sociale media. De overheid lekt dan permanent informatie naar een online platform waarin een veelheid van

Mediafonds april 2012 609 cultuur en media 43