CC T LIU V NHM NIT

1. Nit 2. ng dng ca nit t do 3. Photpho 4. Antimonium chng li cc tu s 5. Chuyn vui v cht kh gy ci 6. Ma tri 7. Php mu ca nh th Jerusalem 8. Thn th que dim 9. Ti sao bnh bao c mi khai ? 10. Tng hp NH3 hiu qa hn nh cc xc tc mi 11. V sao gi l mui amoni? 12. V n nh my sn xut phn bn pao 13. Dim tiu l g ? 14. T "thuc tin" ti "thuc n en"

Nit
T khi Blec khm ph ra kh cacbonic, nhiu nh ho hc vi trang thit b y bt tay vo nghin cu cc cht kh. Ni bt l Cavenis, ngi tm ra hidro. Nm 1772, ng lm th nghim sau: ng cho khng kh i qua than nng v dng kim hp th kh cacbonic to thnh. ng thu c mt dng kh nh hn khng kh v khng chy c. ng gi l "khng kh lng". Mt nh ha hc rt c ti nng na l J. Priesley (ngi Anh). ng l ngi u tin c sng kin dng thu ngn thay nc lm phng tin. ng khm ph ra 9 cht kh mi (NO, N 2O, NO2, NH3, HCl ng thy rng khi bt tia la in qua NH3 th th tch n tng ln r rt. Th nhng quyn pht minh ra nit li ri vo tay mt nh y hc v thc vt hc ngi Anh l D. Rutherford, hc tr ca Blec. Trong lun n tin s y hc cng b nm 1772, Rutherford cng b kt qu tm ra kh nit trong khng kh m ng cng gi l "khng kh hng". Di chung thu tinh, ng t chy nhng cht c cha cacbon v dng dung dch kim thu ht kh CO2 to thnh. ng nhn xt phn khng kh cn li khng chy c v khng th c. Ti sao quyn tc gi khng thuc v Cavenis ? Chnh ng tm ra nit nm 1772 c m? thnh cu chm ngn, mi khi ngi ta nhc n Cavenis :"Trong s cc nh thng thi, khng ai giu bng Cavenis v trong s nhng nh giu, khng ai thng thi bng ng". Tuy xut thn t mt gia nh qu tc v giu c nhng ng rt gin d, khng thch cuc sng n o. ng l nh thc nghim c ti v rt thn trng. Nhiu ngi thch ni danh, cha lm ni. i vi ng, ngay c nhng vic lm c ng cng khng cng b. Nhng pht minh ca ng nm 1772 c tm thy sau ny trong h s lu tr sau khi ng mt. Chnh v vy m ci may mn v ha hc ri vo tay nh y hc. Nhiu nh khoa hc quan st c tnh cht ca kh nit l khng duy tr s chy v s h hp. V vy kh ny c 3 tn gi khc nhau phn nh tnh cht ca n: nitrogen - c ngha l sinh ra nitrat; alcaligen - c ngha l sinh ra kim ( tc sinh ra amoniac, lc amoniac c tn l kim bay hi; azot - cngha l khng c s sng. Hin nay, danh t azot c trong ngn ng ting Php v Nga, cn nitrogenium l trong ting Anh, Italia, Ty Ban Nha. Tnh cht tr ca nit c li hay hi? V tr, hay ng vi ngn ng ha hc l nit km hot ng, nn n khng tc dng c vi oxi v hidro nhit thng. Cy ci rt cn nit di dng hp cht d tiu l phn m. Khong vt m thin nhin l sanpt hay nitrat ch c Chi L v n , khng cung cp. Nu nit tc dng c d dng vi oxi, ta s thu c kh NO. Kh ny s tc dng tip vi oxi bin thnh mu nu NO2 ri t to axit nitric. y l axit c bn sn xut ra mui nitrat dng lm phn bn. Nu nit tc dng c vi kh hidro, ta c amoniac, cng l mt ho cht c bn ca phn bn. Tuy nhin, nit phn ng c vi oxi th cn mt nhit rt cao ( 3000 C 0) nhng cng khng qu 5% nit tham gia phn ng. Ma axit chnh l mt chui cc phn ng sau:

N2 + O2 2NO 2NO + O2 2NO2 3NO2 + H2O 2HNO3 + NO Cn mun c c phn ng to thnh amoniac t nit kh quyn, phi nng nhit n 500 C vi p sut 300 atm v phi c xc tc. Cn li ch no? Li sng cn! Nu nit tc dng d dng vi oxi iu kin thng th cn u ra oxi th? Hn th na, chng ta s b bng v axit. Nh vy phi ni nit l nguyn t ca s sng. Nh bc hc Php Bussengo chng minh rng khng c nit cy ci khng pht trin c. lin kt c nit, con ngi ch thch dng sc mnh: nhit cao, p sut cao trong khi nhng con vi sinh vt nh b khng cn nhit , p sut cng lin kt c nit, bin thnh phn bn phc v cy trng. C cch no khng dng "sc mnh" c khng? Cch y khng lu, 2 nh ha hc Nga Volpin v Sur quan st rng nit t nhin d dng ho hp vi phc cht ca nhiu kim loi chuyn tip nh titan, vanadi, vonfram, crom, st phn ng xy ra nhit thng v p sut thng. Nh vy, cc kim loi ni trn c vai tr nh nhng vi sinh vt vy. y l mt hng y tng lai ca khoa hc.

ng dng ca nit t do Kh nit r nht trong cc kh tr v phng din ho hc iu kin thng. Cc ngnh cng nghip luyn kim trc khi a nhng thi thp vo trong my, thng nung nhng thi thp ny trong kh nit trnh hin tng oxy ha khi c mt oxy trong khng kh. Trong vin bo tng, ngi ta thng tranh nh qu trong nhng ng cha nit trnh s r mu. Trong cc xng sn xut in ngi ta bm nit vo nhng bng n in lm gim bay hi ca nguyn t kim loi dy tc bng n. Trong y hc ngi ta bm nit vo trong mng phi bnh nhn lao phi p nhng l phi b bnh li nhm lm cho n c ngh ngi. Trong cng nghip, nit khng c ng dng nh mt kh tr, m iu ch amonic. Trong thin nhin khi c mt trn ma ging sm chp, nit s chy trong oxy bin thnh NO, NO khng bn b oxi ho thnh NO2 , NO2 ha tan vo H2O to HNO3 khi rt xung t s bin thnh mui nitrat. Theo tnh ton mi nm cc cn ma ging lm ri xung mt t khong 400 triu tn phn m.

Ni - k th ca th ln Ni kh nit khng duy tr s h hp nhng trong thc t cuc sng nu khng c nit th tri t khng c s sng. Nhng i vi mt s ngnh th nit qu l k th. Nhng ngi th ln kinh nghim c th c lng chiu su bng cm gic. Khi ln su ngi ta c cm gic bng hong, c ng mt t nhin nh say ru vy. Trng thi c gi l "say nit" bi th phm chnh l nit. Khi th ln cng xung su th khng kh h th cng b nn mnh. tan ca nit trong mu tng ln gy trng thi say nit. Khi th ln nh ln mt nc h phi ngoi ln t t cho nit thot dn ra ngoi, nu khng nhng bong bng do nit to thnh s lm tc mao qun v cht. Ngy nay ngi ta dng khng kh nhn to vi heli thay cho nit.

Photpho
Nu khng c photpho th ngi ta s khng c xng v tr thnh mt bao tht. Trong no ngi c nhiu photpho, ngi ta t duy chnh l nh photpho, cho d bun, vui, gin, ght cng l nh photpho. V vy c ngi ni photpho l yu t ca sinh hot v t duy ca ngi. Photpho l mt trong ba yu t ca phn bn cho thc vt (nit, photpho, kali). Photpho gip cho thc vt ra hoa kt tri, thc y r cy pht trin. Trong phn bn ho hc c canxipephotphat l loi phn bn hiu qu nhanh, trong 50kg canxipephotphat c n 8-9kg photpho. Trong cc loi kh du (nh kh u tng, kh ht bng, kh tru, kh ch) ngi ta hay dng lm phn bn hoc thc n gia sc cha khng t photpho.

Photpho trng chy trong khng kh to Photpho (V) Oxit Trong s 5 nguyn t tm ra thi trung c, photpho l nguyn t duy nht c nm sinh v ngi u. l nm 1669, ngi tm ra l mt nh bun ngi c Herin Brandt. Vo thi , tuy cc nh gi kim thut khng cn uy tn nh trc , nhng nhiu ngi vn tin "Hn trit hc" l c tht. Trong s c Brandt. Bun bn b thua l, ng tm mi cch xoay s lm n. ng bt u ly nc tiu, cho bay hi c c v sau chng ct. Mt iu lm ng rt ngc nhin, trn thnh bnh xut hin mt cht pht ra nh sng mu xanh xanh. "ng ri, vin trit hc"- ng ngh vy. Nhng ri ng tht vng, v t khng th bin kim loi thng thnh vng. Nhng mt cht pht ra c nh sng, khng phi l chuyn bnh thng.Vi u c nh bun, Brandt bn ci cht b mt y ly tin nhng khng cho bit phng php iu ch. Chng bao lu sau ci cht b mt y truyn n tai cc nh bc hc trong v ngoi c.

J.Kunkel - mt nh gi kim thut ca triu nh phi mt tr l n Hambua tm mua ci b mt ca Brandt. Nhng vin tr l ny khng mang v cho thy m mua ci b mt ri i khp chu u ph trng thanh th. Sau nhiu ln tht bi, cui cng nm 1676, Kunkel tm ra c phng php iu ch. ng chng ct cn nc tiu vi ct v than. Ngy nay, chng ta hiu s phn ng ho hc nh sau: NaNH4HPO4 t
0 0

NaPO3 + NH3 + H2O Na2SiO3 + P2O5

2NaPO3 + SiO2 P2O5 + 5C t

0

2P + 5CO

Phng php iu ch photpho trng ca Kunkel cng khng c cng b. n nm 1680, Bi cng b phng php iu ch trong mt bc th gi n Hi Hong gia Lun n. Nm 1771, nh ho hc Thu in Scheele cng iu ch c photpho trng t tro xng. Phng php ca ng c dng trong cng nghip cho n u th k XX. Photpho c ly theo ting Hi Lp, phos l nh sng v phoros l mang. C phi photpho pht quang? Khng phi lun lun nh vy, ch c P trng m thi. Photpho trng c 2 c im: nhit nng chy rt thp (44,1 C0) v rt c. Photpho trng d bc chy trong khng kh, nht l khi c xt. Vt thng do n gy ra rt kh cha. Th nhng photpho th li hin lnh khng c. Khi nung khong 280 - 300 C0 trong bnh kn th P trng bin thnh P dng bt. Hai cnh bn ca hp dim lm bng P , cn u que dim l mt hn hp gm lu hunh, kali clorat v cht n. Tuy photpho trng nguy him nh vy nhng nu tinh ch n mc tinh khit 99.9999% th n l cht bn dn phc v cho k thut hin i.

Thn th que dim Qua dim u tin c sn xut La M cui th k XVIII, gm mt que g trn u bc thnh m trn, nh, hn hp ca kali clorat, ng v gm arabic (nha ca cy keo u). Khi ngm u que dim vo axit sunfuric c, n s bc ln chy thnh ngn la nh. l do axit sunfuric c tip xc kali clorat sinh ra dioxit clo (ClO2) rt hot ng nn khi tip xc vi ng lp tc chy ln. Loi dim ny rt t li bt tin v phi lun mang theo l axit sunfuric c rt nguy him.

Vo u th k XIX, bt u Thy in ngi ta lm c nhng que dim ma st c nhiu tin li hn. u que dim l hn hp ca lu hunh, photpho trng, ch oxit (Pb3O4), mangan oxit (MnO2) v keo (nha cy). 40 C th n chy thnh ngn la hoc khi ma st th photpho trng bc chy, tip l nhng cht giu oxi (Pb3O4, MnO2), lu hunh cng chy dn n que g pht ra ngn la. Tuy nhin photpho trng rt c c th gy cht ngi, dim ch t

photpho trng nu v b ma st cng d gy ha hon. V vy khng bao lu loi dim ny b cm sn xut. V sau, ngi ta chuyn photpho trng thnh photpho . Photpho khng c, v n 260 C mi chy nn khi ma st photpho cng khng bc chy. Nhng khi em photpho trn ln kali clorat th rt d bc chy gy n khi ma st. Nm 1885 ngi ta ngh ra cch an ton tuyt diu khi trn photpho vo kaliclorat. Theo cch ny ta chia lm hai b phn: kaliclorat a ln u que dim, cn photpho pht ln giy dn mt bn bao ng dim. Ch khi ta st mnh u que dim (cha kaliclorat) vo mt bn bao dim (cha photpho ) th que dim mi bc chy. Nh vy dim va khng c va khng d gy ha hon. Do n c gi l "dim an ton", c c th gii chp nhn v tiu th. V sao ch xt nh l que dim c th chy c ? Vic tm ra la l mt k cng ca loi ngi, t tin chng ta khng cn phi n tht sng, chng th d v si m vo ma ng lnh gi. Thn thoi cho rng la c ly t trn tri xung. V ngi ta to ra dim ly la bng mt ng tc nh nhng : xt nh que dim. Vy ti sao li nh th? Lc u ngi ta sn xut dim bng Photpho trng nhng khi chm vo bt c ci g Photpho trng cng t bc chy, rt nguy him. Hn na Photpho trng rt c hi, ch cn 3 que dim Photpho trng ngi ta c th la i. Chnh v vy, dim sn xut bng Photpho trng b cm sn xut. Ngi ta th vi Photpho khng c. Nhng Photpho li khng c kh nng bc chy khi ma st. Ch khi trn vi kali nitrat vi hi phc kh nng trn. Ngi ta tm mui kali nitrat vo u que dim v bi Photpho ln bao dim, khi xt nh u dim vo bao dim ngn la s bng ln. Antimonium chng li cc tu s Antimon l kim loi mu trng bc, d mi mn thnh bt. Vo nm 1604, gio s - nh gi kim thut Vaxili Valentin dng cc hp cht ca antimon "gii c cho c th con ngi". ng th nghim cho cc tu s, tht khng may, sau khi dng thuc ca ng h u cht mt cch au n. T antomon c tn gi l Antimonium c ngha l chng li cc tu s. Chuyn vui v cht kh gy ci

Nh ha hc Anh Humphry Davy khi nghin cu v cc oxit nit pht hin ra mt loi oxit c tnh cht sinh l rt c o. Mt s ngi t ra hoi nghi v kt qu ny. Th l Davy quyt nh cng b cht kh ny trong mt bui d hi m cc thnh vin tham gia gm ton cc bc qi tc c. Khi Davy m np bnh ng kh ra th mt cnh tng khng th ng xy ra. Cc qi b ci nh nc n, ci n chy nc mt, qun rut, m hi t m n kh. Mt s qi ng li nhy

ln bn gh, lm v my chic bnh pha l tuyt p ca ch. Mt s v khc li th mi li ra v khng t v xng vo u ng trc cnh tng , Davy ti ci tuyn b loi nit oxit m ng tm ra l init oxit N 2O, cn gi l kh gy ci. Ma tri Cng ging nh nit, photpho kt hp vi hidro to thnh kh photphua hidro PH3, gi l photphin. Trong cun tiu thuyt "Chuyn ban m" ca Ggn c m t mt ng gi mc mu c qu, lc vo x s ca yu qui, nhn thy nh la bng ln trn nm m ven ng. ng ng thng ln, hai tay chng nnh, ch theo di th nh la pht tt. Ri pha xa xa, mt nh la khc li bng ln. Th l ci g? Ma tri qu c thc, nhiu ngi chnh mt nhn thy v xem l mt hin tng him c. Ma tri thng xuyn xut hin trn nhng m ly c sinh vt mc nt v trn nhng nm m trong iu kin thi tit c bit no ; nhng ni k trn chnh l nhng ni c cht hu c phn hu t t m khng c khng kh lt vo. Lc , nhng thnh phn phi kim trong cht hu c nh C, N, S, P kt hp mt phn vi hidro bin thnh CH4, H2S, NH3, PH3 pht ln trn mt t. Nhng khi n min m ly c nhiu sinh vt thi ra, nu dng que dim t nhng bt kh t y m ly bc ln th thy nhng kh chy c. c im ca photphin l khng nhng c th chy c, m cn t bng ln thnh ngn la khi tip xc vi khng kh. Nu trong cc kh bc ln c mt lng ng k photphin th s sinh ra ma tri, nhng nhng ngi m tn li cho l hn ca nhng ngi m tn la khi th xc h.

Php mu ca nh th Jerusalem Ngi ta k li rng, khi lm l phc sinh nh th thnh Jerusalem th mt hin tng k l xy ra: mt linh mc va mi cu kinh: "Cu Cha hy ti sinh!" th cc i nn c nhng cy nn m ng ta cm bng nhin bng chy sng. Thc t th khng c mt php mu no tn ti c v ht thy nhng cu chuyn v php mu u c thu dt ln m thi. Cn chng ta, liu c th to ra c php mu nh th nh mt hin tng "php mu ha hc" khng? Chng ta c th to ra php mu nh linh mc thnh Jerusalem tht n gin: ly mt ci i nn trn c cm mt ngn bc c khu to ri tm mt dung dch

ng trong bnh c nt nhm v ng trnh sang mt bn. Khng y 3 pht sau th bc nn chy bng ln. Ai hiu tng tn v s chy ca cc cht th t s bit do u m ngn nn bng chy v php mu ca thnh Jerusalem c xp t nh th no? Vng, dung dch dng tm bc l dung dch ca pht pho trng trong cacbon sunfua (cht lng, khng mu, d bay hi). Sau khi cacbon sunfua

bay hi ht, trn bc nn cn li nhng tinh th pht pho trng d t bc chy. V vy m ngn nn t n t bng chy ln. 4P + 5O2 2P2O5

Ti sao bnh bao c mi khai ? lm bnh bao ngi ta nho bt m vi nc, sau thm men v mui, trn u v y li cho ln men. Cc con men gp khi bt m m s bt u sinh trng. Mt mt chng phn gii tinh bt trong bt m thnh glucozo, mt mt chng khng ngng gii phng CO2. Kh CO2 sinh ra cng nhiu lm khi bt m b xp nn n to ra. Th ti sao phi thm mui vo bt m ? Bn ng tng thm mui vo bt m l to v mn m l do trong mui vo bt s lm cho con men sinh trng tt hn, lm cho CO2 sinh ra nhiu hn. Th ti sao trong bnh bao li c mi khai ? L do n gin l v thnh phn chnh ca bt n trong bnh bao l (NH4)2CO3. Khi hp th di tc dng nhit s xy ra phn ng sau : ( NH4)2CO3 t
0

2NH3 + CO2 + H2O

Nh vy khi hp bnh bao kh CO2, NH3 thot ra ngoi li v s l nh trong bnh bao lm cho bnh bao va to li va xp v c mi khai l mi c trng ca amoniac (NH3). Tng hp NH3 hiu qa hn nh cc xc tc mi Phng php thng thng tng hp NH3 bng phn ng gia N2 v H2 p sut cao tn rt nhiu nng lng. Nhng hin nay, nh h xc tc mi gm bari v ruteni hot ha trn nn MgO ngi ta tng hp c NH3 vi hiu qa cao v tiu th t nng lng hn. H xc tc mi trn c cc nh khoa hc ti Bochum (c) sng ch. H cho bit nh h xc tc mi ny s tit kim c mt na nng lng tiu hao so vi dng xc tc st thng thng . Hn na h xc tc Ba-Ru / MgO hot ng rt n nh. Do , n c th thay th xc tc ruteni hin ang s dng rng ri trong cng nghip ha cht. Xc tc ruteni kiu c c hot ha bi c cesi v bari v c t trn nn graphit li c khuynh hng b thoi ha theo thi gian. Vi tnh nng u vit ca n, h xc tc Ba-Ru / MgO xng ng i din cho th h xc tc mi trong tng hp NH3. V sao gi l mui amoni?

 lu lm ri, trn con ng giao thng quan trng, tng n lc ch hng ha qua sa mc libi. gia hoang mc hin ln nhng c o phn vinh. di bng rm ca nhng cy ch l hin ln nhng n th thn mt tri. mt tri c ai cp tc l thn amn. Lc y, trn c o ny ch c mi mt sn vt l mt th mui trng do th dn min ch ra c khi chng phn lc . Khi un nng mui ny trong mt ci l th xy ra mt hin tng rt k l: n bin mt ch nng v hin ra ch lnh cch khng xa. Trong cc l rn, khi rc

mui ny ln nhg sn phm bng kim loi ang nng th mt kim loi tr nn sch v sng bng. Khi thm mui ny vo axit nitric m c ngi ta c mt cht lng ha tan c c vng l "vua kim loi". Cht lng c gi l "nc vua". V tnh cht k l ca mui nn ngi ta gi l mui thn Amn. Ngy nay ta bit r, l mui amoni clorua NH4Cl v mui amoni l tn gi chung ch tt c cc mui c gc amoni (NH4+). V n nh my sn xut phn bn pao Nm 1921 xy ra mt v n ln nh my sn xut phn bn pao nc c lm cht 560 ngi v b thng nhiu ngi, mt s to nh cch xa 6 km cng b ph hy. Sc p v n lm v knh cc to nh cch 70 km. Nguyn nhn l ngi ta dng mt qu mn nh ph vn ng mui sunfat v nitrat amoni lu trong kho b ln cht. Trc , nm 1917 cng xy ra mt v n khng hip do nitrat amoni t phn hy ti nh my ho cht Galiphax Canaa lm 3000 ngi thit mng. Dim tiu l g? t lu, nhng vng rng thm ni cao, ng bo thiu s nc ta vo cc hang su phn di lu ngy tch t li thnh lp dy, ly v ch bin tch ra c mt th mui trng nh ng. Khng bit bao nhiu th h ng bo cc dn tc t ngi dng mui ny lm thuc sng, p tht gia sc, tht th rng sn bn c lm thc n d tr quanh nm. ng bo mi dn tc gi tn mui ny mt khc, nhng thng gi n theo tn Trung Quc l dim tiu (dim l mui). Trn ng thin l, di chn o M Phc hay trong ch Nguyn Bnh (Cao Bng) ta thng thy cc ng K ngi Ty, cc cp v chng ngi Mng hay ngi Dao by bn dim tiu gia ch. Trong nhng ngy u khng chin, cc chin s qun gii ca ta tng len li ni rng ch ha dim tiu lm thuc n. Dim tiu l mt loi phn bn cc tt. Trn th gii c mt ni dim tiu tp trung li thnh m ln, l m dim tiu ni ting ca nc Chi L min Nam chu M. Cng cn phi ni thm rng, ginh git mn li khng l ny, ba nc lng ging l Chi L, Pru, Blivi em qun nh nhau kch lit. Cuc "chin tranh dim tiu" ko di sut 3 nm(1879 - 1881) v cui cng nc Chi L thng li.

V sut t cho n i chin th gii ln th nht, cc nc chu u v chu M u trng ch vo ngun dim tiu Chi L lm phn bn rung v ch thuc n. Nc Chi L tr thnh nc c quyn trn th gii v bn dim tiu. Vy dim tiu l g ? chnh l cc mui kali nitrat (KNO3), natri nitrat (NaNO3) m ngi chu u gi chung l Sanpt (Salptre).

T "thuc tin" ti "thuc n en" Trong x hi phong kin xa, bn vua cha, qu tc cu mong sng mi khng gi, bt rt nhiu danh s t tp li lo vic luyn "thuc vin" cho chng. Nhng thi , con ngi hiu bit v ha hc cn rt t i, nhng vt liu dng ch thuc tin u cha thy ngn, ch, asenic... Do , ung "thuc tin" cha thy "trng sinh bt lo" m khng t ngi mt c mng sng. Mc d luyn thuc tin l hoang tng, khng th c cch g t c, nhng trong qu trnh lm vic , cc nh khoa hc pht hin ra khng nhiu nhng "b mt" ca vt cht, pht minh ra mt s dng c, trang b nghin cu ha hc, t nn tng cho s ra i ca ha hc cn i. Mt trong nhng iu ng ni v mt ny l nhng hiu bit v "thch lu hong", pht hin c n c th ha tan vng, bc, thu ngn cng phi hng phc n. Lu hunh rt d chy, khng d khng ch. thun phc lu hunh, cc nh luyn thuc tin trn vo n than ci khng ch n chy cc mc khc nhau. V sau, h li pht hin ra cch em lu hunh trn vi kali nitrat (KNO3) v mt ong to ra hn hp c sc chy rt mnh, khng nhng lm bng ngi t n m cn lm hng c phn mi nh ni t hn hp . em lu hunh, kali nitrat v than phi hp vi nhau theo t l nht nh, cn to nn hn hp n rt mnh - mt iu m cc nh luyn "thuc tin" cng b bt ng. Mc tiu ra l luyn "thuc tin" th cui cng h li pht minh ra thuc n c sc cng ph mnh lit. Thuc n c thnh phn nh sau: 75% l kali nitrat, 10% l lu hunh, 15% l than ci. Do than ci c mu en nn hn hp thuc n ny c mu en v thuc n ny c gi l "thuc n en". Thuc n Thuc n en l loi thuc n u tin c con ngi s dng, do Trung Quc pht minh hn 1000 nm trc. Vo cui i ng, ngi ta bit s dng thuc n en vo mc ch qun s. Thnh phn ca thuc n en gm : dim tiu (KNO3) chim 75%, lu hunh (S) chim 15%, than g (C) chim 10%. P ha hc xy ra nh sau : 2KNO3 + 3C +S t K2S + N2 +3CO2 + Q
0

Thuc dit chut c tnh chut tiu th mt lng ng cc tng ng vi lng tiu th ca 100 triu ngi mt nm ti quc gia ng dn nht th gii. Khng ch c hi cho ma mng, loi chut cn gm nhp c, sch v, qun o ca cc bn... v cn l ngun gc ca bnh dch hch. V vy chng ta lun tm cch hn ch s lng chut. V thuc chut l mt gii php. C bao gi chng ta thy con chut sau khi n b chut th lun tm n ngun nc gn nht, ung nc ri mi cht. Ti sao vy ? Phi chng v n ung qu nhiu nc, no qu m cht. Khng phi vy, cng thc ca thuc chut l Zn3P2. Khi chut n b v ung nc s xy ra p : Zn3P2 + 6H2O 2PH3 + 3Zn(OH)2 PH3 l cht cc c v chut cht v kh ny. Nhng thuc chut c hi ngay c vi con ngi, khng thiu nhng v t t bng thuc chut. Nm 2004, Trung Quc cng b 1 loi thuc dit chut mi c kh nng gy v sinh cho chut c. Loi thuc ny c mi thm hp dn loi gm nhm nhng li v hi vi con ngi.