T. C.

stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Bat Dilleri ve Edebiyatlar Anabilim Dal spanyol Dili ve Edebiyat Bilim Dal

Doktora Tezi

JUDEO-ESPANYOL ATASZLERNDE 1850-1950 ARASI ORLU MUSEVLERNN GNLK YAAMI

Beki BARDAVT 2502551876

Tez Danman : Do. Dr. Trkan ARAZ

stanbul 2007

TEZ ONAYI

....... Anabilim Dalnda numaral ......in ile ilgili sorulara hazrlad .................................. konulu DOKTORA TEZ Tez Savunma Snav, Lisansst retim Ynetmeliinin 35.Maddesi alnan cevaplar sonunda adayn tezinin ..............................ne* uyarnca , . gn saat: ./.de yaplm, sorulan OYBRL / OYOKLUUYLA karar verilmitir.

JR YES

KANAAT(*)

MZA

ii

JUDEO-ESPANYOL ATASZLERNDE 1850-1950 ARASI ORLU MUSEVLERNN GNLK YAAMI Z

1492 ylnda Yahudiler, Katolik kralie zabel ve kral Ferdinandn Engizisyonu ile spanyadan karldlar. Bir blm yakn olan lkelere yerleti, bir blm de Osmanl Topraklarna doru yol ald. ktklar uzun ve zorlu yolculuktan sonra yollarda eceliyle veya baka biimde yaamn yitirmeyenler Osmanl topraklarna varabildiler. Sultan II. Bayezit yurtsuz kalm bu Yahudileri Osmanl lkesine aldndan bu yana 500 yl geti. Geen bu zaman iinde, spanya Yahudileri veya Sefaradlar (Sefarad szc branice spanya demektir), bir hayli deiime uradlar. Ancak bu deiim XX. yzylda balamtr. yle ki, spanyadaki yaam biimlerini terk eden Yahudiler Osmanl topraklarnda kendi yaam biimlerini belirleyerek bir getto oluturdular. Baka bir deyile, Osmanl topraklarnda olagelen deiimlere ayak uydurmadlar, bu lkenin dilini renmediler, sanat bile yetitirmediler. Fakat XX. Yzylla birlikte o zamana dein deimeyen Yahudi toplumu deimeye balad, zellikle de Atatrk dneminde ve Trk ulusu ile birlikte. yle ki yzyln sonlarna doru giderek hzlanan bu deiimle Yahudiler Trkiyedeki Mslman toplumun bir esi oldular. Bu almann yazar Yahudi topluluunun ataszleri ve deyimlerdeki gnlk yaam balamn incelemek iin annesinin memleketi olan orluyu seti. Ayrca orlu ve tm Trakya Yahudilerin cenneti idi, zellikle de yoksul Yahudilerin. Aslnda Trakya, ok verimli topraklar olan bir yredir. Salt Yahudilerin deil, Rumlarn, Ermenilerin ve daha birok gayrimslimin cenneti idi Trakya; ve La Trakya olarak anlrd. Bu alma, 500 yl boyunca kullanlan atasz ve deyimleri ieren bir blmle birlikte hazrlanmtr. Bu ataszleri ve deyimler zgn Yahudi dilinden olduklar gibi alnp Trkeye evrilmilerdir. Ardndan, Nasreddin Hoca ile ilgili olan deyimler ise Trke, Franszca ve ngilizceye evrilmilerdir.

ABSTRACT
In 1492, the Jews were expelled from Spain by the Catholic monarchs King Ferdinand and Queen Isabel during the Inquisition. Some settled in nearby countries, others made their way to the Ottoman Empire. Those who did not lose their lives during that long and disastrous journey reached the Ottoman realm. It has been nearly 500 years since the Ottoman Sultan Bayezit II gave the Jews a new home. During these 500 years, the Spanish Jews or Sefarads (Sefarad means Spain in Hebrew) went through many transitions. While they started a new life in foreign lands, they left behind their Spanish heritage and developed their own lifestyle, forming a ghetto. In other words, they did not integrate into the Ottoman world and did not learn the language of the Empire, or even produce an artist. It is only later, in the second half or rather toward the end of the 20th century that the Jews started to change, a process which began notably with Atatrk and the establishment of the Turkish Republic. Chorlu and the whole of Thrace were a paradise not only for the Jews, but also for the Greeks, Armenians and many other minorities, and it was called La Trakya. The writer of this dissertation chose Chorlu, her mothers hometown, as the main source in compiling the proverbs and idioms used by the Jewish community in their daily lives for over 500 years. This study concludes with a catalogue of those idioms and proverbs that have survived in the language of the Jewish community up to recent times presented in the authentic Jewish dialect and translated into Turkish. The selection is followed by the proverbs and idioms related with Nasreddin Hodja, again presented in the original with their versions in three languages, i.e. Turkish, English and French.

iii

NSZ

Trkiyede Atatrk ile balayan deiiklikleri her alanda grmemiz olasdr. Giyimden yemek eitlerine, mzikten yazna... ve daha saymakla bitmez bir dizi yeniden yaplanmalara gidildi. Elbette bunlarn iinde en nde gelenlerden biri dildir. Atatrkn Vatanda Trke Konu savsz ile birlikte Yahudiler, hem Yahudiceyi hem Franszcay braktlar, ve olmas gerektii gibi bir Mslman Trkten ayrt edilemeyecek biimde Trke konumaya baladlar. Doaldr ki bu deiim, Osmanl mparatorluundan ada Trkiyeye gei ile birlikte oldu, zellikle de Cumhuriyet ile birlikte. Her konuda bir Yeniden Dou yaayan Trkiye, onunla birlikte yaayan halklar, farkl dinleri etkileyerek peinden srkledi. Annesi orlulu olduu iin bu almay yapan incelemelerinin oda olarak orluyu seti. O zamanlar orlu ve tm Trakya, Yahudilerin cenneti idi. Salt Yahudilerin deil, Rumlarn, Ermenilerin, ve daha birok aznln yaad yerdi Trakya, ve La Trakya olarak anlrd. Trkiye Yahudileri ancak birka yldan beri Mslman Trkler gibi yaamaya balamlardr. 1950den bu yana lkede olagelen deiim, doal olarak Yahudileri de etkiledi. Elbette ki bu deiim daha ok varlkl Yahudiler iin sz konusu oldu. Yoksul kesim ise pek gze batmaz biimde yaad ve sonra da 1948 ylnda sraile g ettiler. imdilerde ise yoksul Yahudiler, tpk krsal kesimden gelen yoksul Trk kyls gibi, orluyu, Edirneyi, Krklarelini, ve daha yaad bir dizi ky, ileyi brakp stanbula yerlemilerdir ve ancak Yahudi Cemaatinin yardmlar ile ve zorlukla yaamlarn srdrmektedirler. Diyebiliriz ki Trkiyede olagelmi en byk deiim Atatrk ile birlikte Dilde yaand. Dil konusu ok nemli ve biraz da artc olduu iin daha ayrntl bir biimde ele alnmas dnld ve almann nc blmn oluturdu. Drdnc ve son blm Yahudilerin 500 yllk bir sreteki yaam ve dnce biimlerini zmseyen atasz ve deyimleri iermektedir. Bu almada ncelikle unutulmaya yz tutmu deerli bir kltr mirasnn canl tutulmas amalanmtr.

iv

NDEKLER
Z /ABSTRACT............................................................................................... NSZ .......................................................................................................... GR ................................................................................................... iii iv 1 5 5 5 7 9 12 12 13 13 25 30 37 37 42 50 52 62 63 64 65 66 67 73 75 76 83 85 85 86 87 88 89 92 101 v

I. BLM SPANYADAN OSMANLIYA: KOVULMA FERMANI 1. 1. SPANYA ............................................................................................. 1.1.1. 1492ye dein spanyada Yahudiler ............................................. 1.1.2. 1492: Dnm Noktas ............................................................. 1.1.3. 1492den Sonras: Yahudilerin Zorunlu G ................................. 1.2. OSMANLIDA YAHUDLER .............................................................. 1.2.1. Yollardaki KtD .......................................................................... 1.2.2. Osmanlya Var .............................................................................. 1.2.3. Osmanlda Yaam .......................................................................... II. BLM ORLU . 2.1. XX. YZYIL BAINDA ORLUNUN GENEL GRNM ........ 2.2. ORLU YAHUD CEMAAT ............................................................... 2.2.1. Ticari Hayat .............................................................................. 2.2.2. Eitim retim: Alliance Israelite Universelle ........................... 2.2.3. Sefaradlarn Halk Ekini ................................................................... 2.2.4. Sefarad Mzii .............................................................................. 2.2.5. ocuklarn Elenme Biimleri ...................................................... 2.2.6. Askerlik .................................................................................... 2.2.7. Defin lemleri: Hevra Kadia ve orlu Mezarl .......................... 2.2.8. Sefarad Yemekleri .................................................................... 2.2.9. Aile Yaam .................................................................................... 2.2.10. Evlerin Plan ve Eyalar .................................................................. 2.2.11. Giyim ............................................................................................. 2.2.12. Salk ............................................................................................. 2.2.13. Evlilik ............................................................................................. 2.3. TOPLUMSAL YAAM VE GELENEKLER 2.3.1. 2.3.2. 2.3.3. 2.3.4. 2.3.5. 2.3.6. 2.3.7. 2.3.8. ................................

Elenceler .................................................................................... Yangn ............................................................................................. Bayramlar .................................................................................... Koer ............................................................................................. Mum Yakma veya Lampara Eylemi .......................................... Batl nanlar: Ayin Ra (Kem Gz) ve Benzerleri ....................... Sinagog ve Kutsal abat Gn ........................................................ Siyasi Olaylar ..............................................................................

2.3.8.1. Bulgarlarn Gelii ............................................................. 2.3.8.2. Trakya Olaylar .......................................................... 2.3.8.3. stiklal Sava ................................................................. 2.3.9. Osmanl / Trk Yahudi likileri ................................................... 2.3.9.1. Osmanlda Yahudiler ...................................................... 2.3.9.2. Gnah Keisi: Kan ftiras ................................................ 2.3.9.3. Atatrkn orluya Geli ........................................... 2.3.9.4. Osmanl mparatorluu ve Trkiye Cumhuriyetinde Gler III. BLM DL ..............................................................................

102 102 103 103 105 106 111 111 118 118 122 124 124 126 126 128 129 130 131 133 136 138 141 141 143 143 146 149 151 153 154 155 157 157 158 159 159 161 162 165 181

3.1. Judeo-Espanyol .............................................................................. 3.2. Judeo-Trk .............................................................................. 3.4. Judeo-Franse .............................................................................. 3.5. Trke ............................................................................................. IV. BLM ATASZLER VE DEYMLER ........................................

4.1. GENEL ATASZLER .................................................................... 4.1.1. ASHUGAR / eyiz ........................................................... 4.1.2. BENADAM / nsan, Adam, nsanolu. ............................ 4.1.3. BIVDA / Dul Kadn ............................................................. 4.1.4. BODA / Dn .................................................................. 4.1.5. ERMANA / ERMANO / Kz karde / Erkek karde .......... 4.1.6. ERMUERA / Gelin ............................................................. 4.1.7. ESFUEGRA / Kaynvalide ................................................... 4.1.8. FAMYA / Aile .................................................................. 4.1.9. HAHAM / Haham , Bilge ................................................. 4.1.10. HAZAN / Kantor .............................................................. 4.1.11. JA / Kz evlat JO / Erkek evlat .................................... 4.1.12. KAZA / Ev ......................................................................... 4.1.13. KAZAR / Evlenmek .......................................................... 4.1.14. MADRE / Anne .................................................................. 4.1.15. MARDO / Koca ................................................................ 4.1.16. MUJER / Kadn, E ............................................................ 4.1.17. PADRE / Baba ................................................................... 4.2. NASREDDN (TRK) HOCA / YAHUD COHA . 4.2.1. 4.2.2. 4.2.3. 4.2.4. 4.2.5. 4.2.6. 4.2.7. Bizim Hoca Nasreddin Hoca ........................................... Her lkenin Hocas ........................................................... Hocalar Aras Ortaklklar .................................................. Hoca Nerede Nasl Dodu ? ................................................ Asl Hoca: Bizim Nasreddin Hoca ..................................... Trk Hoca le Yahudi Coha Karlatrmas ....................... Hoca le lgili Ataszleri ve Deyimler ................................

SONU .............................................................................................................

vi

EKLER Ek 1: Ek 2: Ek 3: Ek 4: KAYNAKA ZGEM

Alliance Israelite Universelle Mar ................................ Bugnk orlu ............................................................. Judeo-Espanyolun ncelendii Dnya Merkezleri ............ D lkelerde Yaayan Trk Yahudileri Neler Yapyor ..... .............................................................................................. ................................................................................................

183 184 186 190 196 200

vii

GR

Bu alma iki yntemin birlemesi ile olumutur. yle ki, hem gnmze ulam ve ele geirilebilen bilimsel nitelikteki belgelerden oka yararlanlmaya allm, hem de yaayan orlululardan yaam ykleri ve nemli bilgiler toplanmtr. Belgelerden eski orluyu oluturmak g olmad. Ancak yaayan orlululardan 1850-1950 aras orlu Yahudi Yaamn yeniden oluturmak, anlarda kalm yaantlar yenibatan belleklerde canlandrmak bir hayli g oldu. nk 1900lerden bugne gelmi fazla kimse kalmad. Ancak ben bu aratrmaya 1980lerde baladm. ocuklar ile. Yallardan sradan yaam ykleri aldm. nce en eski anlarndan baladm, sonra da evreye getim, ve en yakn akrabalarn bulup grtm. Onlarn yaam biimlerini, ilikilerini, belleklerde yer eden anlarn ve daha bir dizi yaanmlklarn saptadm. Sonra onlarn da yaam yklerini aldm, zellikle de kendi evlerinde. Bylece denetlerin kendilerini olabildiince rahat hissettii bir ortamda ve bir sohbet havasnda onlardan veri toplamaya altm. Ancak annemin verdii bilgileri ve anlarn kaydettiim CDler en ok iime yarayan malzeme olmutur. Annemin orlu hakknda syledikleri zaten teki insanlarn anlatmlar ile badayordu. te byle bir alma ile eski orluyu yeni batan oluturmaya altm. 1850-1950 yllar aras orluda yaayan Yahudileri ele alrken, szel veriyi topladmz anlatc bandan geenleri, yaama biimlerini, evlerin iini, baka dinlerle ilikilerini, bayramlarn, gndelik yaamlarn, evliliklerini, doumlar, cenazeleri, ve daha akla gelen ve gelmeyen bir dizi ayrnty dile getiriyor, Bylece hem yallarla grtm, hem bu yallarn

adeta olaylar canl olarak yayordu. Bylesi bir anlatm biimini ou belgede bulmak zordur. Szl Tarihin sakncalar varsa, o da anlatcnn baz gerekleri gizlemesidir. Gerekleri gizlemek, yoksulluk, hastalk, bozuk aile dzeni, vnmek, suunu rtmek, anmsand sanlan ancak tam anmsanmayan ayrntlar yerine imgelemde oluturulanlar,bu gibi kk ancak ok nemli olabilecek gerekler ifade bulmayabiliyor. Deiik dinlerle ilikiler, zellikle aznlk olan insanlarn, yaadklar lke ve onun halk ile ilikileri pek de yreklilikle anlatlmayabiliyor. ou kez bu gizlenen ilikiler tarihsel boyutlara varabilirler. Bu grmelerde okdinli, okdilli, okekinsel kozmopolit kentler sz konusu olduunda, zellikle aznlklar incelendiinde tartlan hep aznlklarn milliyetilii ve kimlikleridir. Mutlaka lkenin milliyetiliine ve o yurdun kimliklerine uymak sz konusu olduundan, mercek altnda olan insanlarn doallklarn yitirdii kansndaym. Elbette savalar, ekonomik glkler, gler etkilidir, ancak zellikle kimlik araylarna yzde yz inanmann sakncal olduu dnmek yanl olmaz. nk o lkeye olan aidiyet tartlabilir. Ancak bu tartma hibir zaman ak szllkle yaplmaz. zellikle orlu gibi, hele 1900lerde nfusu seyrek olan yerlerde, aznlk olsun olmasn her zaman iin byk kentte yaamamann znts sz konusudur. ou kez, bu insanlarn gz yaadklar yerde deil, yaamadklar veya yaayamadklar yerdedir. Bu sohbetlerde nemli olan, birlikte olunan kii ile bir ba kurmak, soru sormay ve dinlemesini bilmekten geer. stelik konuacak kiiyi rahat ettirmek, bir konu ile baka konular balamak, kiiyi adeta gemi zamana tamak ve en nemlisi soru sormasn bilmek gerekiyor. Grmelerin konumacnn evinde olmas ve kendini rahat hissetmesi nem tayor. Bu amala nce kolay sorularla balanp, giderek daha karmak konulara girilebilir... rnein kii aznlk ise, o yerin idarecileri, belediye alanlar, ve zellikle teki dinden insanlarla ilikileri stne sohbetler yaplmaldr.

Ancak

kltrel

alanda

nemli

olan

kuaklar

aras

aktarm

zincirinin

kesilmemesidir; nk dilin deitii yerde aktarm da olmaz, en azndan aksamalar olur. Ailenin veya btn bir orlunun anlalmas iin dilin sreklilii gerekiyor. Yoksa yeni kuaklar eski kuaklardan iyice kopar. Byle durumlarda yeni kuaklar eski kuaklarn devam olmayabilir. Kopukluklar olumu, szel ve yazl olarak aktarlan yaamsal deneyimin yerini idealletirilmi bir batdan kaynaklanan ve yeni bir insan yaratma urunda yceltilen kurumsal eitim almtr. Hzl sosyal, ekonomik ve demografik deiim, bu kopukluklar pekitirmektedir.. Bu yntemi denemi olan Leyla Neyzi, Istanbulda Hatrlamak ve Unutmak adl Szl Tarih kitabn, birey, bellek ve aidiyet olarak niteliyor ve yle yazyor:
Bir szl tarih grmesi, diyalog yoluyla iki kii tarafndan oluturulan bir anlat. Szl tarihiyle kendisiyle grme yaplan kii arasnda kurulan iliki grmenin eksenini oluturuyor. Yaplan grmelerin ses veya grnt kaytlar, bu ikili arasndaki muhabbetin rn. Burada muhabbet szcn zellikle kullanyorum. Kk Arapa hubb (sevgi) szc olan ve sevgi etkisiyle duyulan yaknlk anlamna gelen bu szck, bir szl tarih grmesinin hissiyatn ok iyi anlatyor: Hem farkndalk, hem yaknlk, hem de mesafe zerine kurulu bu ilikinin amac, grlen kiinin yaamyksn anlatabilmesi iin gerekli ortam oluturmak. Szl tarihinin birincil rol, kendisiyle grme yaplan kiiye empatiyle yaklaarak onu konuturmak. Yani ortam oluturmak, soru sormak ve en nemlisi, susmay ve dinlemeyi bilmek. Bir szl tarih grmesinde, kendisiyle grme yaplan kii, szl tarihi kadar, hatta bir anlamda ondan da aktif konumdadr. nk anlat, bir kurgu, bir performans, dolaysile yaratc bir aba gerektirir. Anlatc, dinleyiciyle hem sz, hem beden araclyla dnsel ve duygusal bir iletiim kurar. Szl tarihin bu bakmdan, sosyal bilim alanndan yakn zamana kadar dlanm olan duygusal ve bedensel alann iletiiminde oynad rol de vurgulamamz salyor. Bir szl tarih grmesinde szl tarihinin rol, anlatcnn performansnn katalizr olmak ve oluan anlaty ynlendirmek. Bu ynlendirmede ama, nceden kararlatrlm sorulara tahmin edilen cevaplar bulmak, yani bir nevi teyit deil, aksine, anlatcnn kendisinin nemli bulduu alanlarn ve balantlarn ortaya kmasn salamak. Buna, aktif bir pasiflik de denebilir. Bir szl tarih grmesi srasnda yaplan kaytlar, sonradan dinlenerek metin haline getirilmekte. Bu yazl metin (ve sesli/grsel malzeme), szl tarihi tarafndan eitli amalarla kullanlrken, bu sefer arlkl olarak szl tarihiye ait yeni bir yaratc sre, grmeyi zmlemeye ynelik bir kurgu balamakta. Bu anlamda, bir szl tarih almasnda sorma/dinleme ile yazma, birbiriyle balantl iki ayr sre olarak dnlmeli.1

Leyla Neyzi, stanbulda Hatrlamak ve Unutmak: Birey, Bellek ve Aidiyet. Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1999, s. 6.

Gerekte Leyla Neyzinin yazdklarn kendim de uyguladm. yle ki, anlatcnn: Bunu yazmabunu demebunu syleme. Ben sana anlatyorum ama bunu kitabna koyma dedii ok oldu. Ben bunlar ya hi yazmadm; veya ad belirtmeden bir araya yerletirdim. Kt evlilikler, yanl ilikiler, iddet kullanm, ve daha bir dizi bozukluktan sz etmemeye gayret ettim. O denli ki konumac kitab eline aldnda, kendi gizledii ayrnty bulamaz. Aslnda szl tarih sunucusu istediini dile getirir, istemediini gizler. Fakat o duygusallkla, zellikle hi yanalmayan yallar (genler de olabilir), bir anda kendilerini nemli hissedebilirler, ve aslnda nemlidirler de. Sonradan telefonla bile ricalarla karlammdr. Baz konumalar kullanmamam istendi. Ben de kullanmadm. Elbette basl, yazl, kitaplarda yer alm konulara gelince, az da olsa onlar iin bu gibi sakncalar sz konusu deil. Zaten stne yaymlanm ok az malzeme bulunan orlu iin de byle bir sorun olamazd.

I. BLM SPANYADAN OSMANLIYA : KOVULMA FERMANI 1. 1. SPANYA 1.1.1. 1492ye dein spanyada Yahudiler Eski Bir gelenee gre spanyaya Yahudilerin gelii Kral Sleyman ve Nabukadnazar zamanna rastlar. Zaten Tevrat bile Sefarad lkesinde bulunan Yahudilerden sz eder ki bu Milattan ncesi demektir. Angel Pulidonun Los sralitos Espanyoles y el dioma Castellano adl kitabndan rendiimize gre, bu Yahudiler ky kentlerde, denizci bir kavim olan Fenikeliler ile deniz ticareti yaparlard. Ortak bir gelenei paylaan bu iki kavim, Akdenizde ayn ura iindeydiler. yle ki Fenike devleti ortadan kalkt zaman, ROMA Yahudilerin tek tanrl dinine gnl verir grnd. Yahudilerin berik yarmadasna Romallardan nce geldikleri tahmin edilir. Romallar Filistin topraklarn igal ettikleri zaman, Yahudiler dalgalar halinde spanyaya yaylmaya baladlar. zellikle Filistinde Roma mparatoru Tits tarafndan Mabedin yklmas (MS.70) ve BarKohba isyan (MS. 132), Yahudilerin tmden spanyaya yerlemelerine neden oldu. Yahudiyi spanyaya yollad. lk zamanlar spanyada bir araya gelen Hristiyan ve Yahudiler uyum iinde yayorlard. Hatta hahamlar bazen Hristiyanlar bile ynetiyor, onlar takdis ediyor, dualarn esirgemiyor, kark evliliklere bile tanklk ediyorlard. MS. 409da spanyaya gelen Vizigotlar Romallar kovup kendileri yerleti ve bundan sonradr ki Yahudilerin yaam bir hayli zorlat. Bazlar lkeden ayrld, bazlar Hristiyan dinini kabul etti. Ancak bilgileri ve servetleri sayesinde, lkede sinagoglar ina etmelerine izin verildi. te yandan Araplar 711de Vizigotlarn zayflamasndan yararlanp, spanyay ele geirmeye hazrlandlar. Bu arada Yahudiler Grnata ve Tarragona gibi baz kentlerde yerletiler. Uzun yllar Hristiyanlarla Yahudiler birlikte yaadlar ve ok sayda kltr rn verdiler. 5 Tits kendisi zgrlk verdikten sonra, binlerce

Yahudi bilginleri spanyolcadan baka, branice, Yunanca, Latince, vb. gibi dilleri de biliyorlar, bilgilerini Arapaya evirip tpta, botanik biliminde, kozmorafyada, cebirde nclk yapyor ve teki milletleri uyandryorlard. Ayn durum yaznda, dinde, felsefe ve iirde de sz konusu idi. Yahudilerin deiik meslekleri de vard, demecilik, krklk, tekstilcilik, terzilik, tahta oymacl, kuyumculuk vb. gibi. Ayn zamanda Arap ordularnda askerlik de yaparlard. Hatta bir kez Cuma gn balayacak bir sava, Mslmanlarn cumas yznden bir gn sonraya brakld. Ertesi gn Yahudilerin kutsal gn Cumartesi, ve bir sonraki gn Hristiyanlarn kutsal gn Pazar olduu iin sava Pazartesi gnne ertelenmi, bu yzden her dinden de ok sayda insan lmt. Bundan her dinin spanyada hibir ayrm olmakszn birlikte yaadklarn gryoruz. Yahudilerin says spanyada giderek artyordu. 1290 ylnda spanyada, Kastilyada vergi de vermeye balamlard. 1326 ylnda Yahudiler o kadar oalmt ki halk pazar gn, Yahudilerin almamas nedeniyle cumartesiden pazartesi gnne alnmt. 1396 ylnda Sevilla kentinde 23 sinagog saylmt. Arap blgesini Kral Ferdinand III ele geirdii zaman Yahudi, Arap ve Hristiyanlar uyum iinde birlikte yaamaktayd. Bu kral zellikle din kavgalarn engelledi. Bundandr ki onun ad dinin kral olmu, mezar tana her dilde kitabe yazlmtr. Baka bir kral Alfonso X sarayn Toledoya tad ve Yahudiler bu kentte okul bile yaptrdlar. Yahudiler gerekten huzur iinde yayorlard. Onlar juderia diye adlandrdklar Yahudi semtlerinde hep birlikte otururlard. Bu semtler kesinlikle zorunlu gettolar olmayp Yahudi, Hristiyan, Arap herkese akt. Yahudiler tm mesleklere el atmlard. Bankaclar, Hristiyan ve Mslmanlarn arasn bulan tefeciler, doktorlar, cerrahlar, bunlar arasnda nleri snrlar bile aanlar vard. Alfonso X, Yahudilerden ylesine honuttu ki onlar sinagoglarna varana dein denetler, her eyin dzgn olmasna gayret ederdi. Ancak giderek Araplarn igal ettikleri topraklar azalmaya balad, ve Yahudilere kar bir hareket balad. Arada baz Hristiyanlar, Hristiyanlar ve Araplar 1391de baz kentlerde Yahudiler Yahudilere kar kkrtmaya baladlar.

ldrlmeye baland ve bu eylemler yayldka Yahudilerin byk bir ksm Osmanl mparatorluuna doru g etmeye baladlar, zellikle Selanike. 6

spanyada huzur devri sona ermi, baz Yahudiler Hristiyanla gemek zorunda kalmlardr.

1.1. 2. 1492 : Dnm Noktas te bu durum Katolik hkmdarlar zabel ve Ferdinandn geliine dein artarak srd. spanya Katoliklii kabul edecek ve Yahudileri lkesinde barndrmayacakt. Kald ki Yahudileri lkelerinde istemeyen ilk spanyollar

deildi. XII. ve XIII. yzyllarda Almanya, Fransa, talya, ngiltere, aka bir birlik oluturmadlarsa da, Yahudiler konusunda anlamasna, Yahudileri lkelerinden uzaklatrmlardr. Hatta 31 mart 1492 tarihinden nce, Ferdinand ve zabelin idaresinde olan Endlsten ve zellikle Zaragossa kentinden, 1486 yllarnda Yahudilerin gitmesi istenmiti. Bu fermanlar, Katolik krallarn maliye bakan olan Don Isaac Abravanel sayesinde iptal edilmiti. Bu arada Katolik krallar byk bir istekle Grnatay ele geirmek iin harekete getiler. Ancak Grnatay almak kolay deildi. Don Isaac Abravanel ve Don Senior adl iki nl spanyol Yahudisi bu konuda Katolik krallara yardm etti. Kuatma birka yl srd ve acl bir biimde donanm Aragon ve Kastilya ordularnn yardm ve zellikle bu iki Yahudinin ve baka spanya Yahudilerinin parasal ve bedensel katklar ile Grnata, Katolik krallarn eline geti. Daha sonra Katolik Krallar bu ibirliini unutup verdikleri sz tutmadlar. yle ki ne Yahudiler, ne de Mslmanlar dinlerinde zgr olmadlar. Engizisyon ban alm gidiyordu. Her yerde kurulan mahkemelerden acele kararlar kyordu. Yahudilere iki seenek verildi. Ya lkeden gidecekler, ya da Katolik dinini kabul edeceklerdi. Aslnda bu kabul grnte bir oluumdu. nk onlar Zaten yreklerinde yine Yahudi idiler, ve bu Yahudilii gizliden gizliye srdryorlard. Bunlara marranos (marrano kelimesi ismin tekil halidir) denirdi. sonralar bir kan! sorunu ba gsterecekti. leride Kan ftiras bal altnda ele alnacak bu konu Yahudilerin yzyllar boyu yakasn brakmayan bir sknt olmutur. Aslnda zabel ve Ferdinandn Araplarla ba dertte idi. spanyann yeniden ele geirilmesi kendi bana byk bir sorundu, ve onlar byk bir kararllkla 7

Araplar lke dna karmay kararlatrdlar. Ancak bu Katolik hkmdarlar yine de Hristiyanla dnmeyen veya Hristiyan olmu gibi davranan Yahudilere ok kzyordu. Yahudiler zellikle ticareti ve para aktarmn ellerinde bulunduruyorlar, bankerlik bilgileri ile spanya ekonomisine ok yardmc oluyorlard. Bir ok durumda krallara para vererek, bylece spanyaya olan sevgilerini gsterdikleri iin mutlu oluyorlard. Aratrmac Dora Niyego, Yahudilerin Ortaadaki meslekleri ile yapt aratrmada u sonular elde etti:
Tarihiler XI. ile XV. yzyl arasnda geen zamanda Yahudilerin spanyadaki mesleklerini incelediler. Aslnda o yllarda Hristiyanlarla Yahudiler iyi geiniyorlard. Ancak toplumsal balamda aralarnda hibir iliki yok gibiydi, nk kilise buna kar kyordu. te kilisenin bu saldrgan davran Yahudilerin Hristiyanlarla kaynamalarn engellemiti. 1

XI. ve XII. yzylda Mslman spanyasnn birok yresinde, yerleik olup rahat yaayabilmek iin byk vergiler demek zorunluluu vard. Bu nedenledir ki ok sayda Yahudi aile spanyann Hristiyan kesimine g etmek zorunda kald. Hristiyan ynetimi Mslman spanyasndan gelen Yahudileri ynlendirdi. Bylece hem bildikleri birok dilden, hem deneyimlerinden, hem de deiik niteliklerinden yararlanm oldular. Yahudilerin, Hristiyan spanyasnn ekonomisinde byk rolleri olmutur. Onlar salam, namuslu ve sadk insanlard. Hristiyanlar Yahudilerin yetenekli, ok dilli ve en nemlisi parasal konularda ok becerili olduklarn biliyorlard. XIII. yzylda Mslmanlarn idaresindeki topraklarn byk blm Hristiyan spanyollarn eline geti. Bu sre iinde zellikle Aragon Krallnda Yahudiler ok nemli mevkilere gelmilerdi. Yahudiler mal-mlk edinmiler, onlara byk ba arazileri verilmiti. Bu konuda hibir snrlama yoktu. ou Yahudi kent dnda yaar, ba ve baheleri ile ilgilenirler ve topraklarna bakarlard. Kentlerde yaayan Yahudiler ticarette ok etkin olup, i ve d ticaretle urarlard. ou baarl iadam idiler. Doktorlar, eczaclar, avukatlar, okul hocalar, hahamlar,

Dora Niyego, Las Profesiones de los Djudios en la Espanya Kristiana en la Edad Media, alom, 7 Haziran 2006, s. 7.

hazanlar (kantor), savclar ve diplomatlar, kitap evirmenleri,Birok evirmen Arapadan spanyolcaya, veya spanyolcadan Arapaya kitap evirmilerdir. Parasal konularda Yahudiler ok becerikliydi. Krallara dn para verirler, savalarda katklar olurdu. Aristokrat spanyollar Yahudilerle finans ilerinde birlikte idiler. Yahudiler ayn zamanda halkn vergilerini de toplard, nk krallarn onlara ok gveni vard. Doaldr ki o zamanlar her snftan Yahudi vard. Kimileri esnaf, kimileri aristokrat, kimileri de entelekteldi. Bu demek deil ki tm varlkl idi. Elbette bir hayli yoksul Yahudi de vard. Yahudiler her zaman alkan ve yaadklar toplumla uyum iinde olaya zen gsteren insanlard. Bylece Diasporada rahat yaamay amaladlar, ve yaantlar oldu. En sonunda zabel ve Ferdinand Yahudileri iki neriden birini semeye zorlad: Hristiyanl kabul et ya da lkeden k. Aslnda Ferdinand (kendisinin Marrano olduu sylenir) buna kar idi. stelik Yahudi topluluklar ona 30.000 altn tutarnda bir ba nermilerdi. Ne var ki Torkemada (Ferdinandn danman) saraya getirilen 30.000 altn almad ve Ferdinand Kovulma Fermann ayn anda imzalad. Hristiyan spanyasnda huzurlu ve baarl bir

1. 1. 3. 1492den Sonras: Yahudilerin Zorunlu G Bu karar tarihsel oldu ve Torkemada Engizisyonun sorumlusu olarak tarihe geti. Yahudiler ya din deitiriyorlar, ya da lkeden gidiyorlard. Aslnda znt iinde ayrlyorlard spanyadan, nk atalarnn doduu ve ok sevdikleri bu lke onlarn vatan olmutu her zaman. Yahudiler iin spanyadan k ite byle balad, yani yzyllar boyu yaadklar sevgili spanyadan ayrlp uzaklara g etmeleri gerekti. Dinlerine bal Yahudiler lkeden ayrlmaya karar verdiler. nce mal ve mlklerini sata kardlar. Tabii ki ne sattlarsa ok ucuza gidiyordu, nk az zamanlar vard. Sre 31 Marttan 2 Austos 1492ye uzatld. Ayn tarihte Kristof Kolomb 16.000 altna malolan La Pinta, La Nia ve Santa Maria adl karavel tipi gemi

ile denizlere ald ve nce Cadize, sonra da Kanarya Adalarna uradktan sonra Amerikann kefi gerekleti. Prof. Haim Vidal Sephihann Langues en Pril2 adl kitabndan rendiimize gre, Yahudiler elden geldiince acele edip, her eylerini yok pahasna satyorlar ve yola kmaya hazrlanyorlard. Bir blm ki 83 bin kii olduklar sanlr Portekize yerleti. Bunlar entelektel kesimden olup spanyann gerek bilgi ynnden, gerekse parasal varlklar bakmndan en nde gelen kiilerindendi. Bir blm kuzey Afrikaya, byk bir blm de orta ve dou Avrupaya ynelen Yahudiler Fransa, talya ve Hollandaya doru ilerlediler. Douya gidenlerin byk bir blm saldrya urayarak hayatlarn yitirdiler ve hibir lkeye ulaamadlar. Cenova kenti Yahudilere en ok ac ektiren kent olmutur. Napoliye yerleen ve Napoli kral Ferdinand Iin maliye bakan olan Don Isaac Abravanel, Yahudilerin iyi karlanmalar iin aba gsterdi. zellikle olu Dr. Leon Abravanel hem filozof hem de kraln zel doktoru idi. Aslnda bu gelen Yahudiler de yine spanyann en nde gelen varlkl aydn kesimindendi. Eer zetlemek gerekirse spanyadan karlan Yahudiler, dnyann drt bir yanna savruldular diyebiliriz. Bazen arkadalarn ve oka da akrabalarn izleyen Yahudiler, Gney Amerikadan Japonyaya, Kuzey Afrikadan Akdenizdeki adalara varana dein yaylm ve yerlemilerdir. Kuzey Avrupaya g edenler Hollanda ve Belika gibi lkelere gitmilerdi, bu arada Rusyaya pek giden olmad da sylenir. Kristof Kolombun isteine uyularak, btn tutukevlerindeki mahkumlar zgr braklm, tm Kolombun Amerikay kefedecek gemilerine verilmitir. Salverilen bu kiiler gemilere bindikleri gibi byk bir mutlulukla Okyanusa almlar, veya Okyanusa aldklarn sanmlardr. Bunlar ya kle idiler, ya tutuklu, ya da zenci, ve tm zgr olmaktan honuttu. Daha sonra Engizisyon nedeniyle Portekize snan Yahudilerin byk blm orada da ldrm, kaabilenler ise Brezilyaya, Arjantine gitmek zere filikalara binmiler, kimileri

Haim Vidal Sephiha, Langues en Pril, Entente, Paris, s. 12.

10

de okyanuslarda boulup can vermilerdir. O ara Rodosa, Girite, Maltaya gidenler de yaklm, yok edilmilerdir.
u anda, savan grntlerini anmsadm. kence grm, stlerine yklan duvarlarla tannmaz duruma gelen insanlar, gmleri, savan korkunluunu, stelik evremde doal olaylarmasna benim anlattm durumlar anmsadmnk gndelik iler olmutu bunlar 3

spanyadan kp Avrupaya yani Polonya, Hollanda, Fransa, Almanyaya gidenler de 20. yzyln ortalarnda Hitlerin kymna uramtr. Bu bilgileri Moise Rahmaninin Les Juifs du Soleil adl kitabndan reniyoruz:
stmzdeki giysileri bile aldlar, rnein giysilerimizi. Yine plak kaldk ve uzun sre iin besbelli. zleyen srete izgili kamp giysilerimizle ortalkta dolamaya baladk. Bunlar bizim niformamzd. Giysilerden sonra sra salarn muayenesine gelirdi. Auschwitzin tersine, burada bit tayan veya tar kukusu uyandranlarn kafalar tra edildi. ok kii kaabildi, ok kii de kaamad. zellikle bir Macar kadn, hi unutamam, gerek bir dram oluturuyordu. Kocas Grand Operada ark sylerdi. ok gzel kzl salar vard ve onlara ok iyi bakard. Bu kadn tra ettiklerinde ok aladn anmsyorum. 4

zellikle Yunanistanda bugn binlerce Yahudiden ancak 1000 kii kadar kalmtr. Geri bunlarn ou spanyadan karlanlar olup Osmanlnn ardndan Trakyaya, sonra da tm Trkiyeye yaylmtr. Bu bilgileri yine Moise Rahmaninin Sous le Joung du Croissant, Juifs en Terre dIslam 5 adl nc bir kitabndan reniyoruz. Nazizmin ykselmesi Yahudi kart duygular da artryordu.. Almanlar teki Yahudi dmanlar ile anlayordu. Daha sonra bir sinagog, bir hastane ve yallar yurdu yaklm, ok Yahudi ldrlmt...

3 4 5

Moise Rahmani, La Saga des Juifs du Congo, Editions Romillat, Paris, 2002, s. 162. Moise Rahmani, Les Juifs du Soleil, Filipson Editions, 2002, s. 50.

Moise Rahmani, Sous le Joug du Croissant Juifs en Terre dIslam, Editions Institut Spharade Europen, 2003, s. 56

11

1. 2. OSMANLIDA YAHUDLER
1. 2. l. Yollardaki Kt D Yahudilerin spanyadan klar felaket szc ile edeerdir. Bu durumu Prof. Haim Vidal Sephihann LAgonie des Judo-Espagnol kitabndan renelim:
evirmen, doktor, iktisat, zanaatkar, ifti,her snftan Yahudi, hem Mslman hem Hristiyan spanyasnda ok parlak zamanlar grmt. Yahudilerin bulunduklar lkelerin devlet adamlar, onlarn niteliklerinden ve bilgilerinden sonuna dek yararlanmasn bilmitir. Bu Yahudiler arasnda airler, yazarlar ve bilim adamlar da olmutur. Maymonides, Yehuda Halevi, bn Gabirol, bn Paquda, Sem Tob de Carrion hibir zaman unutulmadlar ve st ve bal akan bu lkenin unutulmaz adlar oldular. Hl bu ve baka nllerin adlar dua kitaplarnda, spanyann okul kitaplarnda adlar geer oldu. Maymonidesin bronzdan tam boy heykeli Madridin La Cuderia mahallesi veya Yahudi gettosunun bulunduu sokakta durur. Maimonidesi grmeye gelen Yahudiler, nnde durup dua ederler. 6

Ancak Yahudilerin yollarda yaadklar dillere destandr. Glerini srekli lm tehdidiyle srdren Yahudiler spanyada oluturduklar tm kltr ve yaantlarn gittikleri yerlere gtrdler: gelenek, grenek ve dilleri, atasz ve deyimleri, romans yk ve mzikleri, giyim-kuam ve yemekleri ileileriki yzyllarda bilim adamlarnn bu konulara eileceini hayal bile etmeden. Zira XV. yzyldan tadklar tm kltr miras CANLI BR MZE gibi, ileride bilim adamlar, mzisyenler, ykcler her daln ilgilisi karlacaktr. Hristiyanla evet diyen Abraham Senior ve Maliye Bakan Don Isaac Abravanele karn sabel ve Ferdinand Kovulma Fermann kararllkla imzaladlar. Yahudiler ay iinde lkeyi terk edecekler, ancak yanlarnda ne para ne de altn gtrebileceklerdi. spanyada Yahudiler arasnda byk bir korku yaanmaya balad. Bir lokma ekmek ederine evler, eyalar, hayvanlar, elde ne varsa satlyordu. Yahudiler gme telana kaplmtlar. nk sre 2 Austos 1492de sona erecekti, hem de sonunda lm vard. 3 Austosta Kristof Kolomb
6

tarafndan gn na

Haim Vidal Sephiha, LAgonie de Judeo-Espanyol, Entente, Paris, 1977, s. 10-11.

12

Amerikaya doru yola kt. getiriyor:

P. Andres Bernaldez, bu kt d yle dile

Saa sola bavurup, mallarn almalar iin yalvar yakar oluyorlard. Bir eve karlk bir hayvan, biraz kumaa karlk btn bir evnk yanlarnda ne altn ne de para gtrebiliyorlard. Doduklar topraklar brakp, oluk ocuk, yal,eek srtnda yola koyuluyorlard. Kimi yere dyor, kimi yerden kaldrlyor, kimi de dnyaya gzlerini yeni ayordu. Aralarnda hasta olanlar da vard. Acnacak durumda idiler. Ancak hahamlar bu insanlara ark syleterek onlar biraz olsun neelendirmek iin abalyorlard. Yahudileri Hristiyan olmalar iin zorlamlard. Geri bu da bir ie yaramamt, nk Hristiyanl kabul edenler de Engizisyon mahkemelerince izleniyor ve en sonunda ldrlyorlard. spanyadan kanlarn yollarda karnlar bile alarak altn aranyor, spanyada kalanlar ise Yahudilii gizliden gizliye uyguluyorlar phesiyle naslsa diri diri yaklyorlard. 7

1. 2. 2. Osmanlya Var 1498 de Torkemada ld. Bir gurup Yahudi Konversos veya Yeni Hristiyanlar ad ile anlmaya baland. Mslmanlar da unutulmad ve onlara Moriskos dendi. Hristiyanl kabul etmi Yahudiler de Maranos olarak tarihte yerlerini aldlar. Btn bu insanlar Moriskolar olsun, Maranolar olsun yine Engizisyon mahkemelerince yaklyorlar veya orta yerde, herkesin grebilecei yerlerde aslyorlard. Bu uygulama yllarca spanyay adeta zehirledi diyebiliriz. Bir de ayrca temiz kan konusu gndeme geldi. 18 bin insan diri diri yakld. Tahminlere gre yaklak 200 bin kii spanyadan canl olarak kmay baard. yle bir dalm olduu sanlr: 3 bin kii Fransaya yerleti, 9 bin talyaya, 21 bin Hollandaya, l.000 Yunanistana, 93 bin Trkiyeye, 20 bin Fasa, l0 bin Cezayire, 2 bin Msra ve 5 bin Amerikaya.

1. 2. 3. Osmanlda Yaam
II. Bayezitin yle dedii bilinmektedir: Kimdir bu lgn kral (spanya Kral) ki lkemi varsllatrd, kendi lkesini yoksullatrd? Yahudileri lkesine kabul etti. Sultan bu dnce ile

Haim Vital Sephiha, LAgonie des Judo-Espanyols, Entente, Paris, s. 10.

13

spanyann dousuna gitmeyi baaranlar nce Yugoslavyaya ve Selanike, sonra Edirneye, daha sonra da stanbula yerletiler. Bu say kitaplara gre deiiklikler gsterirse de yaklak 90.000 olduu sanlr. Bu yeni gelenler zellikle matbaa, tekstil, taklit tak, dericilik ve Trkiyede henz bilinmeyen baka kollarda yenilikler yarattlar. Selanikte iki niversite kurdular, zellikle tekstilde ok byk bir ilerleme gsterdiler. Aba dedikleri kaba keten ile ordular giydirdiler. Ve btn bunlar Yahudilerin vergilerine karlk yapld. Sonsino Kardeler Kuruemede 1494-1496 yllar arasnda branice ve Judeo-Espanyol dilinde deerli Tevratlar, ilkokul iin alfabeler, dua kitaplar, vb. yazdlar. zellikle iki kent Konstantinopolis ve Ferrara ok gelimi Tevrat kitaplar yaymlad. Dkmhaneler ve silah yapmnda kullanlan atlyeler rnlerini Viyanaya dein tad. Mallorca adasndan gelen Nahmias Kardeler ok stn nitelikli rak imal ettiler. El ilerinde kuyumcular olaanst gzel tak ve filigranlarla dnyaya n saldlar. Kiliselerdeki altn objeler spanyadan 1492 ylnda km bu iiler tarafndan yaratld. Bu gmenler arasnda ok yetenekli sanatlar, mhendisler, avukatlar, doktorlar, iadamlar, oymaclar, hahamlar, yazarlar, vard. Bu gmen kitlesi Osmanl mparatorluu iin hem ele geirilen lkeleri nfusa doldurma bakmndan, hem de lkeyi sanatsal ve dnsel olarak ileri gtrme bakmndan ok yararl oldu. Btn bunlar saymamzn nedeni, tm bu insanlara bir zamanlar vatan olan spanyann ok gelimi, yaam dzeyi yksek bir lke olduuna iaret etmektir. spanya gerekten parmakla gsterilen, iinde yaayan Yahudilerin mutlu olduu bir topluluktu. Bundandr ki bu Yahudiler, spanyann branice ad olan Sefarad ad ile anlyor, ve bu Sefaradlar lkelerinden ok byk aclarla ve zlemlerle ayrlmlardr. Salvador de Madariagann nl szdr8: They left a Spain very Jewish, they went away very Spanish. evirisi yle: Tam Yahudi olarak spanyay terk ettiler, tam (ok) spanyol olarak daldlar. Ve spanyay hi ama hi unutmadlar. Bugn bile bu Sefaradlara geride braktklar evlerinin anahtar olup olmad sorulmaktadr. Yahudiler, Osmanl topraklarna vardklar yllar, Osmanl devletinin kurulu dnemini getii, ykselme dnemine girdii
8

Salvador de Madariaga, Me Akodro, Bulletin Sepharade annuel, 2005.

14

yllard. Bylece, tarihin nadir kaydettii bir rastlant sonucu, spanyol Yahudilerinin g, hem kendileri asndan en zor, hem de Osmanl devletinin nitelikli elemana ok ihtiya duyduu bir dneme denk der. Yahudilerin Trkiye topraklarnda balayan yeni hayatlarnda, en deerli sermaye, beraberlerinde getirdikleri bilgidir. spanyol Yahudileri genel olarak meslek sahibi, sanayi ve ticaretten anlayan, Trkiyede eksiklii duyulan, rnein ateli silah imalatnda uzman kiilerdi. O sralarda bu yeni silahlarla donatlmakta olan Osmanl ordularnda ok hissedilen bir eleman sknts bylece giderilmi oluyordu. te yandan bu Yahudiler sayesinde Avrupann kendi izgisinde gelitirdii bilgi ve teknoloji de Osmanl lkesine girmi oldu. Bu Bat teknolojisinin banda matbaa gelmektedir. Osmanlda ilk matbaaya, Gutenbergin icadndan 50 yl sonra bile izin verilmedi. Bunlarn dnda tekstil boyama alanlarnda uzman olan kiiler de bu g dalgasyla Trkiyeye geldiler. Yahudilerin Bat dillerini bilmeleri, ticarete yatknlklar, para ve banka ilemlerinden anlamalar, baka lkelerle olan balantlar, bu dnemde Avrupa lkeleri ile olan ilikileri giderek gelien Osmanllarn onlardan bu adan yararlanmalarn, Musevilerin devlet grevlerine bulunmalarn beraberinde getirir. Ksaca Osmanl-Musevi ortakl balang aamasnda ok verimli sonular verir. Yahudilerin Osmanl topraklarnda bylesine olumlu gstergeler altnda balayan yaam, XVI. yzylda Altn Devrini yaar. Bu yzylda Yahudiler, Osmanl mparatorluu snrlar iinde, Avrupal dindalarnn yaadklar bask ortamndan farkl ve liberal koullar altnda verimli bir yaam srerler. Bunun dnda, Yahudiler arasnda bu dnemde, Osmanl devlet hayatnda ok nemli roller oynayan kiiler de kmtr. rnein Portekiz doumlu Yasef Nasi, Sultann Hekimbas Moshe Hamondan bilgiler alp 1544te stanbula yerlemitir. Yasef Nasi Osmanlda en geni istihbarat rgtn kurmu kiidir. Yahudilerin evleri ok grkemli olup, sadrazam evlerine benzerdi. Osmanllarn en parlak devrinde, adeta mparatorluun ynn belirleyen ve saraya alnan danmanlar, ve geleneksel olarak Yahudilerle zdeletirilen sarraflk, tefecilik gibi iler yapanlarn dnda, ehirlerde hali vakti epey yerinde bir Yahudi esnaf kesimi, yani orta snf olumutu. Evliya elebi, stanbulda yirmi kadar ayr dalda 15

faaliyet gsteren Yahudi esnaf sayar. Bunlar Arnavutky, Hasky, Ortaky gibi geleneksel yerleim blgelerinde yaarlard. Bu mutlu dnem Osmanlnn Ykselme Devrinin bitmesiyle sona erer. Osmanl, XVI. yzyln sonuna doru duraklamaya balar ve Saray ile Yahudi Cemaati arasnda gerginlik ba gsterir. Aslnda uzun bir konu olan Sabetay Sevinin geliiyle de Yahudiler iyiden iyiye sevilmemeye balar ve bir daha o grkemli gnlerine dnemezler. Gerekten XIX. yzyla gelindiinde o ansl Yahudi cemaatinden eser kalmamt. rnein zmirde 5000 Yahudi aileden ancak 500 iyerlerinden geinebiliyorlard. Geri kalanlar geici zmlere yneliyorlard. Dilencilik bile balamt. Yoksul Yahudiler dilencilik, kaaklk, hamallk, seyyar satclk, yapyorlar, hahamlar bile sefalet iinde yayorlard. yle ki eski spanyadan gelen bilgi ykl kuak sona ermi, dilsiz, okulsuz bir yeni kuak tremiti. Yine de Ermeni lobisinin bu dte byk rol olduunu unutmamak gerek. Daha sonra bu kt gidi birdenbire iyiye doru yneldi. 1839 ylnda Glhane Hatt erifi ile Tanzimat Devri balad. Bir sredir lidersiz kalan Yahudi cemaati, Dounun Rothschildi diye anlan Abraham de Camondo adndaki nl ve gemitekiler gibi gl bir lidere kavutu. Camondo, Krm Sava srasnda ordunun ihtiyalarn finanse etmi, Ermeni lobisinin faaliyetlerine kar durmu ve cemaatini ok nazik bir dnemde ayakta tutmaya almt. XX. yzyln bandan itibaren Osmanl devleti tmden paralanmaya balad ve Birinci Dnya Sava ile birlikte nerdeyse ortadan kalkt. Trkiye Yahudileri Trk tarafn tuttular ve ayrlk hareketlere katlmadlar. Bu dnemde Yahudi Cemaati, Ve XVIII. Ve XIX. yzyllarda yitirdii itibarn bir lde geri kazand. yannda, Trkiyenin bir paras oldular.

Abraham Galante, Emanuel Karasu gibi nl Yahudiler her zaman Trkiyenin Bu arada tam tarihi bilinmese de tahminen 1950 yllarnda, orlu Haham Yitshak Beyo idi. Bu zat hem Hahamlk yapyor, hem de Trke ve Franszca dersleri veriyordu. Yine de sylemek gerekirse, Selanikin Yahudilerin yaamnda ok ayr bir yeri vardr. Petit Paris olarak adlandrlan Selanik kentinde yaam nerdeyse Yahudi nfusuna gre ayarlanmt. Cumartesi gnleri her yer kapanm olurdu. Hatta Cuma gn Mslmanlara, Cumartesi Yahudilere, Pazar gn Hristiyanlara uyarak allmad iin yaplmas gereken bir sava pazartesi yaplmt. Dkkan 16

adlar Yahudice olup, Selanik halk ticaretini yapabilmek iin Yahudice bilmek zorundayd. stelik ehir stanbula yakn saylrd ve Osmanl Topraklar stnden hi ekinmeden geilebilirdi. Selanikte sinagoglar, Yahudi mezarl, toplant yerleri, arkadalk yurtlar her kent ve kasabada bulunurdu. Bylece Yahudiler hem aralarnda baka dinlere geit vermeden elenir, hem bylece kark evlilikler engellenirdi. Bu bilgileri Prof. Haim Vidal Sephihann konferanslarndan reniyoruz. Bu vesile ile aslen Selanikli olan Portekiz Fahri Konsolosu Ekselans Jacques Jose Abravanelin alom gazetesinde kan bir yazsndan en nemli blmleri paylaalm. Abravanel soyad spanyadaki Abravaneller soyunun adndan gelmitir. Abravaneli dinlerken her zaman elimde kat kalem olmalyd.
(Yahudi) Kardelerimizin ikinci Kuds olarak grdkleri Salonika veya antik adyla Thesaloniki, Orta an kentleri Roma ve stanbul ile, ve Yahudilerin geldikleri drt Latin lkesi ile birlikte anlr. Ayn zamanda o devrin yani Osmanl mparatorluunun en nde ve en ekinsel kenti olmutur. Burada nce Portekiz meneli iki niversite bir buuk yzyl eitim verdi. Ardndan XVIII ve XX. yzyllarn banda, Trke, talyanca ve Franszca dillerini reten iki niversite daha kuruldu. Bunlar ortaada en yksek dzeyli Yeivotlar veya din okullar idi. Ayn zamanda Yahudilere onur veriyordu. mparatorluun drtbir yanndan gelip, Selanikin bu yksek okullarda okuyanlara, Trk tarihinde Atatrk zaman ve sonrasnda nemli grevler stlenmi kiiler olarak stanbulda rastladm. Bakentten nce bu kent gnlk elektrik ve havagazndan baka, elektrikli tramvaylara ve doal olarak tek tk de olsa otomobillere kavumutur. 9

Selanikteki Yahudiler, Yahudi dinini btn uygulamalar ile yaarlar, ve birbirlerine yaptklar yardmlar ile tannrlard. Sinagoglar, bilginlerin zen ve sayg ile dinlendikleri yerlerdi. Aile yaam tiyatrolar ve sinemalarla srerdi, ki aslnda Avrupadan hatta inden bile Selanike dein gelenler olurdu. Zenginler Cuma leyin evlerin kaplarn aar, semtin yoksullarna yemek verirlerdi. Sonra da Selanikte para veya ayni yardm veremeyenlere, kendilerine sormadan Biraz daha sonra Yahudi olmayanlar sokaklardan geer yardm yaplrd...

Asender ke ya es tadre (Ik yaknz artk ge oldu) diye barrlard. ou kez klar yaklm, erkekler abat duas iin hazr ve nazr idiler. Kidu duas yaplmayan, ekstra klarla aydnlatlmayan veya abata yakr bir zel men karmadan, yani nee dolu bir abat olmadan, bylesi bir gn kutlanmazd. abat sabah ingeneler Yahudi mahallelerinden geip barrlard: lumbra, lumbra, dali
9

Jacques Jos Abravanel, La Vida en Salonika, alom, 11 Haziran 1986.

17

pan mandona (yaknz, nz yaknz, ve ekmeimi veriniz hanmefendi); ve arldklar yerde gelip ate yakarlard. Baz evlerin, bizimki gibi, kendi ingenesi vard, ve her abat gelip, atei yakard. Davet edilmek onuruna sahip olanlarla birlikte, sinagog dn kahvalt yaplrd. Cumartesi gezmeleri kent dna uzanrd genellikle. Akam st parasal durumlar iyi olan aileler deiik caf lere; ve daha yallarn bulunduu zellikle Plasa de la Libertad, Kristal, Floka, vb. gibi mekanlara giderlerdi. Orada alkoll iki hari, herkese gre iecek vard; hatta ocuklar iin krmz eker (arope) bile bulunurdu. Beyaz giysili satclar her tr yiyecek satarlar, karlar tarafndan yaplm brekler (borrekas), kat yumurtalar, badem, fndk, ekirdek, vbtepsilerde bulunurdu. Dolup taan bu kahvelerde herkes birbirini tanr ve sayg gsterirdi. Bir dizi elence programlar yer alrd, tpk Istanbuldaki Petits-Champsda olduu gibi. Sinemalarda kapal salonlarda gsterilen filimler yazn parklarda ve bahelerde oynatlrd. Ay olan gecelerde sandallar kiralanp, tm aile, hizmetliler ile birlikte Golfo de Selanikte gezinirdi. Bu gezilerde zamann arklar sylenirken teki sandallar da bu gzel seslerin olduu yere yanard. Purimde (eker Bayram-ilkbahar) kazanlar su matsalar (hamursuz), eker matsalar, arap ve rak ile dolard. Her evin yemek piirmek iin aralar bulunur ve Pesah (hamursuz) tabak tayclar Portekizce bir szck olan LOUA (okunuu Losa) Pesahn sekiz gn hizmet verirdi. Seder (Pesah duas ve yemei) grkemli geer, arkada, e-dost, kentte bulunan tandk veya yabanclar, bayram nedeniyle kentte izinli olan askerler, vb bu evlere arl olurlard. Kaplar ardna kadar ak tutulur her ackan gelsin ve yesin sz havada kalan bir ar olmazd. Talmud-Tora Sinagogu. Cemaat bir hayli varsld. Ancak bu durum 18 Austos 1917 tarihindeki yangna dein srd. Yangndan varsllar bile etkilendiler. Birka saat iinde, Cumartesi sabahndan Pazar sabahn erken saatlerine dek Selanik yand kl oldu. Yangnn nedeni, bir Rum kadn patlcan kzartrken lambas devrilmi yan ate almasyla alevler her taraf sarmt. Cemaat ve teki yardm kurulular evsiz kalan insanlar adrlarda toplad. Yoksulluk inanlmaz boyutlara vard. stelik Hamursuz Bayram da gelip atmt. Halkta matsa, mutfak aralar, losa yoktu. 18 Bu her bayramda byleydi ve yabanclarn karlatklar yer ise sinagoglard, zellikle

Rahmetli Hahamba Yaakov Meir matsa imal etmek iin ura verdi, hem de branilerin Msr kndakine benzer bir matsa olacakt bu, atalarmzn yedii biimde. Halkta mutfak aralar yoktu ve Hahamba neyi nasl bulurlarsa, dini yasaklamalara pek bakmakszn yemelerine izin vermiti aresiz. Bu olay baka lkelere g dalgasna neden oldu, ncelikle de Trkiyeye. Selanik eski Selanik deildi artk ve topu topu 50.000 kii kalmt ehirde. Selanikliler cemaatler olarak guruplara ayrldlar ve stanbul bu ayrmdan yararlanm oldu. imdi de, stanbulda hi grmediim, Selanikte rastladm, ancak yaygn olmayan oyunlardan sz edelim. Kkler a la foyika veya ukur oyununu oynard. Kays ekirdeklerini az derin bir ukurcua metre uzaklktan frlatlr. Oyuna balamadan koullar konuulurdu. ukura giren ekirdekler 3 veya 5 kat veya daha fazla saylrlar, dnda kalanlar ise ukurun bekisine giderdi. Tia-beAv (Austosun dokuzu: oru tutulan bir bayramdr) srasnda bu ekirdekler krlr, tatlandrmak iin ekerli suda braklr, sonra yenirdi. En ilgin oyun Cugo de los Kavayeros veya Atllarn Oyunudur. Bu oyunu oynamak iin 10 veya 12 ocuk gerekiyordu ki onlarla 5 veya 6 at ve binici oluturulabilsin. Oyunda iki gurup lideri kendi takmn seer ve oyun balard. Bir nakarat sylenirdi: Bati-Bati Kampania de oro Se sintira la moka muno mal tendro, Tapando ojos ke nunka destape. Anlam yle: al, al altn an Eer sinek duyarsa, onun iin kt olacak Kapayacanz gzler ki hi amayacaksnz. (Selanikte ocuk ezgisi). Ve atlarn gzleri bal iken, bir liderin iareti ile atl atndan iner ve bir ta tekine srterek yerine dner. Liderin iaretiyle gzler alr ve teki liderin talar kimin srttn anlamas gerekir. Eer doru anlarsa atlar birinci olur. Yoksa bulana kadar oyun srer.

19

Daha nce yazld gibi, Selanikte dinsel ve kurallar ve abat gn tm Yahudilerce uygulanrd. imdi sizlere daha nemli olan KAERUT veya Koer olayndan sz etmek gerek. 120.000 kiilik bir topluluk sz konusu olunca, hayvann her yannn eti yenmezse yetmiyor. Selanik zamannda ok dillilikle n yapmt. Kasaplar, sandalclar, hamallar ve halkla ilikide olan her snf insan ok dil bilirdi. Baz Trkler ve Rumlar salt Ladinoyu (Judeo-Espanyol) deil, branicey de bilirlerdi. Selanikte stanbuldan rastladm bir ingene be dil biliyordu: kendi ingenece dili, Trke, Ladino, Rumca ve Franszca. Annem bile ingenece deilse de Almanca ve branice biliyordu. ingene derken bizim ingenemizle (her varlkl ailenin ingenesi vard) ilgili bir olay anmsyorum: Bir gn kentin dnda gezinirken, Azib adl bizim ingeneyi sorduk ve bulduk. Bizi grnce ok sevindi ve bir odal evciine ard. Hemen alamaya balad. Bizlere kahve ikram etti; ve annem ona bir evi olduu iin kretmesi gerektiini, bizlerin ise yabanc bir evin tek odasna stmz, ne bir bardak ne bir tabak, ne de kahve piirmek iin bir cezvemiz bile bulunmadn, ev gerelerinden yoksun yaadmz iin mutsuz olduumuzu anlatt. ingene kadn adresimizi ald ve ertesi gn tam takm bir kahve servisi ile bize geldi. Ksa zaman sonra babam kendisine ok gzel bir kahve takm armaan etti. Baka bir yazmda Selanikte iki Ladinonun varlndan sz etmitim: kltrl kiilerin Ladinosu ve halkn Ladinosu. Burada size bir rnekle balk yakalayamayan bir balknn ayn zamanda yakar ve tehdit ieren bir duasn nakledeyim: or del mundo, or del mundo. Ha da peche, ha da peche, sino da pee vo ear el tsitsit a la mar. Bu Tanrya yakarn anlam yaklak yle: Dnyann Sahibi Dnyann Sahibi. Balk ver, balk ver, balk vermezsen tsitsiti (dua alnn ucundaki pskller) denize atacam.10 kinci gazete yazsnda Ekselans Jacques Jose Abravanel11 unlar yazyor:
Kn evlerin iinde deiik sosyal etkinlikler olurdu. rnein benim evimin iki nemli grevi vard: kinci Dnya Sava sresince, Srbistan Kralnn saray mzisyeni

10 11

Jacques Jos Abravanel, La Vida en Salonika, alom, 1 Haziran 1986.

Jacques Jos Abravanel, La Vida en Salonika, alom, 8 Temmuz l986.

20

Alexandren haftada iki kez bizim eve gelip mzik almas; haftada bir kez de arkada ve akrabalarn toplanp Bay Sarranonun yklerini dinlemesi gibi. Bu anlat srasnda dinleyenlerin uykusu gelmesin diye kahve ikram edilirdi. Geri Bay Sarrano Selanikin en iyi yk anlatan kiisiydi. Bu anlatlanlar sunularla kesilirdi. ykler ilgi ekmiyorsa, politika veya toplumu ilgilendiren baka konular tartlrd. Baka evlerde de tombala vb. gibi oyunlar oynanrd.Selanikte yaam derken bir soru sormak istiyorum: Selanik hangi konuda kendini gsterdi? Yantn da ben vereyim: Selanik zellikle aramzdaki BRLK ile kendini gsterdi: dinsellik, namus, kentsel disiplin, zveri, alkanlk, lidere olan gven ve inan, kiinin sevincindeki lllk, ve en nemlisi karakterindeki zarafet. Selanikteki Yahudiler genelde bu nitelikleri tamaktayd, hatta Selanikin dnda bile. Bir rnek vermek gerekirse: Bir kahvehanenin patronu bir Yahudiye hakaret etmi, durum Hahambaya bildirilmiti. Hahamba genel bir af istedi herkesin nnde. Kahvehane sahibi 50 altn dedi ve o gn iilenlerin parasn almad. Ne demek namus gerei dinsellik? Selanikliler arasnda iki yzlle rastlamak olanakszd ve Selanikli banazla sapmayan bir iman sahibi idi. Selanikli iin namus kavram kuzey lkelerindekine benzerdi. Zaten bonolar revata deildi. Ticaret sz zerine kurulmutu. demeler Cuma gn leden sonra yaplr. Borcunu demeyen bunu ak seik bir biimde syler ve durumunu saklamazd. Yiten bir nesne, sahibinin adn tayorsa kayp saylmazd. Bulan mutlaka getirirdi.

Bir de Rum idaresinde olan tramvaylarla ilgili bir olay cereyan etti. Selanikin Yunanllarca igalinden sonra bilet paras 5 lepta arttrld. Bu ok olumsuz bir etki yapt ve insanlar tramvay kullanmama karar ald. Zam gn kimse binmese de tramvaylar son duraa dek gittiler. len olduunda tramvaylar hl bo olarak gelip gitmekteydi. yle ki insanlar binse de binmese de cret azalmayacakt, nk Selanik artk Rumlarnd. Sonunda sorun Yunan idaresi ile Yahudiler arasnda bir grme ile son buldu.. Babakan Elefterios Venizelos ve Hahamba Yaakov Meir bulutular. Bu bulumada Venizelos, Yunanllarn Selanike giriinde Yahudilerin bayrak asmadklarndan yaknd. Hahamba Meir, Yahudilerin matemde olduklarn, Trkiyenin kendileri iin ok iyi bir anne olduunu ve Yunanistan da onlara ayn biimde yaklarsa, Yahudilerin sorun karmayacan syledi. Yok eer kt muamele grrlerse, gideceklerdi. Yahudi ii, iten dnnde ykanp paklanp kapsnn nnde yorgunluk kahvesini alr. Bylece, her lkede temizlii ve drstl ile kendini gstermitir. Senatr ve Akademisyen Dr. Angel Pulido Fernandez, 1905 ylnda yazd Espanyoles Sin Patria balkl kitabnda Sefaradita denen bu insanlarn zarafeti ve gzelliinden sz eder en basit hamaldan gstermilerdir. kinci Dnya Savanda, ngilizler en yksek dzeyli srailin kaplarn beyefendiye varana dein. Onlar g ettikleri dnyann her yannda kendilerini

21

kapattklarnda, Telavivin nnde bir gecede bir liman ina ettiler. kim Portekizli?

Bizler

Sefaradlar, beriadan veya Portekizden geldik. yle soralm: Kim spanyol, Selanikteki Sefarad Cumartesi kuru fasulye ve pilav yerse Portekizlidir. Eer nohut ile pilav yerse spanyoldur. ou Selanikliler Portekizlidir. Sylemem gerekiyor ki bugnk spanyada olsun, Portekizde olsun, brani kan vardr. Bu konuda gerek bir yk aktaraym: Portekiz kral Don Jos I yle bir emir verir: Yahudi kan tayan her Portekizli sar bir apka giyecektir. Birka gn sonra Babakan Markez de Pombal, kraln huzuruna tane sar apka ile kt. Kral bu apkann ne anlama geldiini sordu. Markez de Pombal bu apkalar kraln istei zerine getirdiini syledi: Bir tanesi benim iin; bir tanesi byk Engizidor (Torkemada) iin; bir tanesi de Majesteleri iin, eer banz rtmek istiyorsanz. Gerek olduu sylenen yknn dediine baklrsa, bu yanttan sonra Kraln emri iptal edildi. Portekiz Fahri Konsolosu Jacques Jos Abravanel, gazete yazlarn yle bitiriyor:
Her zaman ve her yerde olduu gibi bir kadn kocasndan evin masraflar iin para ister. Kocas da elinde henz para olmadn, kazanmak zere yola ktn syler ve yle der: re i les dire, se daran, me daran i te dare!

evirisi yle:
(Gidip, onlara diyeyim ki, dvnsnler, beni dvsnler ve sana vereyim). Kocas ne i yapard? Bulun bakalm? diyerek Abravanel ho bir nkte ile bitiriyor yazlarn. Kocas, mezarlk bekisi idi.

Yahudiler zorunlu glerinde g koullarla mcadele eder, ve ev-bark, i, a geride brakarak baka diyarlara giderlerdi. Yaadklar lkelerde antisemitizm, Yahudi kym ve buna benzer dmanlklar karsnda barnamazlar, o yerden giderlerdi. 1492 ylnn Engizisyonundan sonra, Yahudiler kitlesel bir ge Bir blm de, kitaplarn yazdna baladlar ve evre lkelere yerletiler.

baklrsa 100.000 kadar Yahudinin Osmanl lkelerine ulatn yazar. Osmanlya varan Yahudiler Yugoslavyaya, Yunanistana, muhtelif Adalara, Msra, Kuzey Afrika lkelerine, Arap lkelerine ve dier lkelere yerletiler. O dnemde Kristof Kolomb Yeni Dnyay henz kefetmemi olduundan Amerikaya gitme seenei sz konusu deildi elbet.

22

Osmanlya gelen Yahudiler ksa srede kendilerinden nce gelen Romaniotlar veya Bizans Yahudilerini buldular. ileler Yahudilere kucak at. Bu yreler ilk yerleim yerleriydi nedenlerden dolay Yahudiler Sonradan olagelen glerle ve deiik giderek sayca azaldlar ve yer deitirdiler. Ve yine doal olarak, nce Trakyaya yerleildi. Edirne, Krklareli, orlu, Gelibolu ve daha birok nemli kent ve

Gnmz Trkiyesinde 20.000 Yahudi nfusundan sz edilmektedir. Yahudiler yllar getike tm Osmanl mparatorluu ve Trkiye Cumhuriyeti snrlar iinde yayldlar. Tekirdadan Vana, Ankaradan Antakyaya uzanan bir corafyada, zellikle de stanbul ve zmirde, ok sayda Yahudi yerlemitir. Daha ileriki tarihlerde, Kurtulu Sava sonunda, yeni Trkiye Cumhuriyetinin uluslararas stats ve snrlar Lozanda belirlenip tannd zaman, Yahudiler yeni Trkiyeye kar nemli bir iyi niyet gsterisinde bulundular. Trkiye snrlar iinde kalan aznlklara hak ve imtiyazlar tanyan Lozan Anlamas, Yahudilerin haklarn da tespit etmesine ramen, yeni devletin ynetiminde bulunan Yahudi cemaatleri bu haklardan resmen vazgetiklerini ilan ettiler. Hatta nemli imtiyazlara sahip olan yabanc uyruklu birok Yahudi, Trk vatandalna geerek dayanma ve kader birliinin en gzel rneklerinden birini verdiler; Moiz Tekinalp gibi.12 Cumhuriyetin kurulmas ile birlikte Trkiye ksmen de olsa sanayi yatrmlarna yneldi. 1945 ten sonra Yahudi sermayesiyle kurulan iletmeler arasnda kuma, kauuk, lks orap, ipek, ulha, yn, galo, emsiye, iplik,vb. reten fabrikalar kurdular. Yine II. Dnya Sava srasnda Musevilerin ekonomik etkinlikleri arasnda 12 fabrika vard. Alliance sralite Universelle (Evrensel Yahudi ttifak) adl, Yahudilerin maddi ve manevi kalknmasn ama edinen rgt, Trkiyedeki Yahudilerin XVIII yzylda balayp, XIX. yzylda iyice belirginleen ekonomik kne are arad ve Musevi cemaatlerin youn olduu illerde sanayi mektepleri kurdu. Bylece 1902 ylnda Trkiyede zel Yahudi firmalarnn kurduu cam, kat, kiremit, vb. fabrikalar olutu. Ancak bu durum 1970lere kadar srd. 80li yllara gelindiinde kamuoyundan saklanan, adn

12

Liz Behmuaras, Bir Kimlik Araynn Hikayesi, stanbul, Remzi Kitabevi, 2005.

23

adeta gizlemeye alan Yahudi sanayici ve iadamlar yava yava bu tutumlarn deitirmeye baladlar ve Trkiyeye seenekli projeler sunup XVI yzyldaki gibi, uluslararas arabulucu olmaya baladlar. Saydamlk balad. Yahudiler byk firmalar kurup, bankalar ve vakflar oluturdular. Bylece tpk spanyada olduu gibi Trkiyeyi dnyaya tantmak uralar oldu.

24

II. BLM O R L U
orluya gemeden nce Trakya iin birka sz sylemek gerekecek. nk orlu Trakyadadr, baka bir deyile Trkiyenin Avrupa ktasndaki blmdr. Ancak en nemlisi ok verimli topraklara sahip olmasdr. Buday, yulaf, sebze, meyve, byk otlaklara sahip olduu iin hayvanclk ve dolaysile yourtuluk, peynircilik, kremaclk, kmes hayvancl gibi uralara ok elverili bir yredir. Ancak en sevilen ve yaanmak istenen kent Edirne idi. Bugn bile en gzel Yahudi okullar Edirnede bulunuyor. ok byk ve gzel bir sinagog kalnts bu ehirde olup Edirne niversitesi tarafndan yeniden yaplandrlacaktr. Edirnede 2000 ylna dein iki Yahudi aile yaamaktayd. imdi bu son aileler de stanbula yerlemitir. Buradaki Musevi okullar da Trkiye Cumhuriyetine ait okullara dnmlerdir. Bu durum btn Trakya iin sz konusudur. Gelecek almalara bir rnek oluturur dncesiyle ve bu almay yapan kiinin annesi orluda domu ve bym olduundan Doktora almas olarak orluyu incelemeyi uygun buldu. Bu tezin verilerini yazarn annesinden toplad szl anlatlar ve az da olsa yazl belgeler oluturur. orlunun son Yahudi kkenli yurtta 2000 ylnda stanbula geldi, fakat ben daha nceden ok insanla grmtm. Bunlarn arasna orlulularn ocuklarn da katmak gerekiyor. Bu insanlar yani ikinci kuak, ebeveynlerin sohbetlerinden blk prk baz bilgileri aktardlar. 1912 Bulgar Sava ardndan kan yangn orluyu nerdeyse harap etti. ou yazl belgeler ise yand, yok oldu. Bu nedenledir ki Szl Tarih ok ie yarad. Nadir yazl belgeleri de verilere katnca birbirine uyan ve kesien geleneklere rastlamaktayz. Lina Kohen Albukrekin kaydettii kasetler, baz dergilere yazd yazlar, sohbetler ve kendisinin hayatta iken iletiim iinde olduu dostlar bu almada orlu hakknda toplanlan verileri oluturur. Tarihi Avram Galatenin dokuz kitabnda salt kez orlu szc geebiliyor. Aratrmalar ok daha byk, ok daha genel mekanlarda yapld. Bylece geni bir yrenin bilgileri yazld.

25

Yine de en nemli kaynak aratrmacnn annesi oldu. Doldurduu kasetler, baz dergilere yazd yazlar, sohbetler, orluya gidilmi, hatta iinde yaanm gibi yansm oldu. Ve annesinin baz arkadalarna zamannda ulalarak alma bylece tamamlanm oldu. Byle durumlarda yeni kuaklar eski kuaklarn devam olmayabilir. Kopukluklar olumu, szel ve yazl olarak aktarlan yaamsal deneyimin yerini, idealletirilmi bir batdan kaynaklanan ve yeni bir insan yaratma urunda yceltilen kurumsal eitim almtr. Hzl sosyal, ekonomik ve demografik deiim bu kopukluklar pekitirmektedir. Bylesi szl tarih aratrmalar hem en alttakilere hem de elit tabakalara uygulanabilir. nk szl tarih bu anlamda grlen kiilerin kimliklerini ortaya karmak iin ok uygundur. Bylece hem alt tabakann hem elit olanlarn gr alnr ve bir orta sonuca varlr. Son olarak eklemek istediimiz husus ilerde greceimiz gibi btn orlu Yahudilerinin Fransa kkenli bir kurulu olan Alliance sralite Universellein, etkisinde kalmas ve Alliance sralitein retileri ile daha uygar bir duruma gelmesidir. Bylesi durumlar ileride anlatlaca gibi, Yahudilerin toplu olarak bulunduklar yerlerde grlebilmitir. nce bilgisiz, cahil olan halk, sonradan yava yava bir biime girmeye balad. Ve Atatrk gelene dek stanbulda Fransz Okullar kurmu olan Alliance Isralite Universelle, orlu ve evresinden, Bulgar Sava, deprem ve yangn sonras Trakyadan akn eden Yahudileri barna basmtr. Trakyallarn ocuklar da bu Fransz okullarnda okumutur. Bu nedenle Trkeyi ok kt bir ive ile konumaya balamlardr. Ancak zamanla bu durum deimitir. yle ki hatrlanaca gibi, 2006 ylnda bir TV syleisinde yazar Murathan Mungan: En ar Trkeyi konuanlar aznlklardr demiti. 1900 lerde orlu 500 Yahudi barndran nemsiz bir ky grnmndeydi. O denli ki orlu ile ilgili olarak ktphanelerde ok az yapta, ok az yazl malzemeye raslayabildik. Oysa Edirne nemli idi ve Edirneye Yahudiler derne diyerek Petit Paris veya Kk Paris olarak adlandrrlard. Krklareli de Kirkisya idi ve de nemli bir yerdi, tpk Tekirda gibi. Sonu olarak btn Trakya byk nem tayordu, bugnk gibi. nedenleri bambaka idi.. 26 Ancak Yahudiler iin nemin

orlu ile ilgili ayrntlar ve nerdeyse yaam biimi, aratrmacnn annesi tarafndan szl olarak aktarlmtr. Hatta 1960 larda, 1970 lerde, l980 lerde d lkelerden gelen aratrmaclar, bu almay yapann annesinin anlattklarn saatlerce, bazen gnlerce sren bir ura verip kasete alarak bir yn bilgi edinmilerdir. Ve lkelerine dndkleri zaman kitaplar yazmlardr. Ancak zellikle orlu hakknda yazlm bir kitap olmad sanlmaktadr, ya da byle bir kitaba bugne dein rastlanmamtr. Ne var ki orluda nasl yaanyorsa, tm Trkiyede, belki de Trkiye dnda da yaklak ayn biimde yaanrd. Ve aratrmaclar orlu ile ilgili olarak rendiklerini yaygnlatrmamlardr. Bu satrlarn yazar, 51 yana dein urlu ile byd, yani annesi ile yaad srece orlu Kltrn ezberledi nerdeyse. Bu kltr anlatmak, yazl olarak dile getirmek, bylesine ayrntl bir biimde duyduklarn salt orlu ile ilgili olarak aktarmann hem ilgin, hem de annesine bir bor demek olacan dnd. Ancak bununla da kalmayp orlulular ile grmenin gerekliliine inanarak kadn ve erkek yaklak yz kii ile temas kurdu, kaplarn ald, onlarla konutu, sohbet etti. bunlardan da elden geldiince yararlanlmtr. Aklkla sylemek gerekirse, btn bir mr, aratrmac yalnzca annesinin bildiklerini anlatmas ile yetinmemiti; yaklak 90 yalarnda iken onu orluya eski evini, yollar, ve dier evleri aramaya dein gtrmesi aratrmacy bunda gizli bir g vardr diye dndrd. Ardndan aratrmay genileterek, kitaplklarda orluyu aramaya koyuldu tm kitaplklarda, niversite kitaplklarnda. Ancak bulunan kitaplarda, hatta Avram Galantenin Histoire des Juifs de Turquie (Trkiye Yahudileri Tarihi) adl eserinde bile orlu ile ilgili hibir kayda rastlanmad. Bunun zerine orlulu birinin yani yazarn annesinin orada yllarca yaam olmas, sanat kiilie sahip, zeki ve uyank bir kadn olmas, ve daha birok nitelii ile, kendisinden doru ve zellikle hibir yerde bulunmayan bilgiler alnabilecei kansn pekitirdi. Hibir tarihinin deinmedii gemiten bir Ve srekli CDler doldurdu. Bu 27 yaam kesitini canlandrarak dile getirmenin ilgin olaca dncesi aratrmacy heyecanlandrd ve heveslendirdi. iki yl boyunca Kentimizin nl ktphanelerinde

de aratrmalar yaplnca tek tk kitapklara hatta kitaplara rastlanmtr ki,

yetmezmiesine, annesinden baka insanlarla da grp varsln ve yoksulun yaamn inceleyip bazlarnn yaam yklerine dein uzand. Sonralar, getiimiz 2006 ylnn yaz, bir Avrupaya yolculuu srasnda Pariste Alliance sralite Universellede gn kalarak orada da evrak arand. Bulunan belgeler orludan Parise yazlm mektuplard. Bu mektuplar hi kimse o gne dein merak edip aratrmam; daha dorusu kimsenin eline gememilerdi. Aratrmac bu mektuplarn tpk basmn yaptrarak evine tad ve aratrmasnda kulland. Bylece hem szl gelenek, hem yazl bilgiler, birbirleri ile karlatrlarak bir geree varld. Ve bu karlatrma her admda yapld. Grlen u ki, orluda hem sekin ve varsl kiiler, hem sradan ve yoksul kiiler yaamaktayd, imdi Yahudileri barndran btn kentlerde olduu gibi. Hibir konu glgede kalmayp orlunun yaam biimi bir yana, evlerin ii bile anlatlm oldu. Elbette dnler, lmler, snnet ve bayram gnleri, baka dinlerle ilikiler de bu almada yerini buldu. Salt aratrmacnn annesi deil, baka orlu sakinleri de annenin dediini onaylar gibi oldu. Ksaca, gerekler bir bir ortaya kt. Bylesi de almaya zm getirdi, nk aratrma hem szl, hem yazl belgelerle yapld. Sonunda orlunun kasetlere alnmas ile, hem 1492 ylnda spanyadan getirilen ve bir daha dnmemecesine yiten Yahudi dili, hem de orlu lmszletirilmi oldu. Her ne kadar ile insanlarn dilinde orlu diye anlsa da asl ad ad URLU dur. Biliyoruz ki bir dilbilim kuralna gre, halkn tuttuu szck geerlidir, ve de halkn syledii biimde. yle ki orlunun ounluu urlu derse, ad urlu olur ister istemez. Elbette ki bu adlandrma Yahudiler iin sz konusu. Byle olduunu aratrmacnn annesi sylemitir. Ola ki orlunun U sundan nce O harfini sylemek daha zor olduundan O harfi de U oluvermi ve orlu urlu ya dnmtr ki bu eyleme de dilbilimde kolayn tercihi yasas diyebiliriz, tpk artiste artiz dendii gibi, veya pantolona pantol, ve de gardroba gardolap. (Bunlar zellikle Aziz Nesinin kulland szcklerdir). orlu Kltrnn yazl anlatm bu almann birinci blmn oluturmaktadr. Ancak bu aratrma srdrldnde, orlunun, Trkiye ve dnya ile birlikte deitiine tank oluyoruz. Ne orlu eski orludur, ne Trkiye 28

eski Trkiyedir, ne de dnya ayn dnya.

Ancak nemli olan orlunun

deimesidir ki, sz konusu alma orlu stnedir zaten. Her eyden nce orluda 2000 ylndan beri tek bir Yahudi kalmamtr. Eski insanlardan iz kalmayp, eski iler, eski ilikiler, eski ticaret biimleri de yoktur artk. orlu Trkiyenin herhangi bir uygar ancak arabesk yresi gibi uygar, kalabalk bir yeri gibi kalabalktr, ve bilgisayar nerdeyse her iyerine girmi bir uygarlk arac olarak grlmektedir. Eski orlu gitmi, yeni bir orlu gelmitir yerine, tpk bir Pendik gibi, bir Levent gibi, bir Beyazt gibi olmutur orlu artk. Gazetelerde de her gn orluda yaplan yeni fabrikalardan sz edilmektedir. te bylesi gelimeler sz konusu olunca orlunun Trkiyenin ve dnyann birok yerine benzedii grlecektir. Hatta bir sanayi blgesi kimliine brnmesi ile ok yeri de amtr. Avrupa ktasnda ve Bulgaristana kap komusu olmas, denize ve stanbula yaknl orluyu deerli klmaktadr. orlu artk eski orlu deil, eski orlulular da yoktur artk. te bu deiim, almann ikinci blmn oluturmaktadr. orlunun yerini bilenler ounluktadr. orlu Tarihesi bal altnda Pancar Dergisinin 1971 yl Austos saysnda . Ylmaz Tunann1 yazdklarn okuyalm:
orlu Tekirda ilinin bir ilesidir. Dousunda Silivri, batsnda Muratl, kuzeyinde erkezky, gneyinde Marmara denizi vardr. Arazisi dalgaldr. Uzun srtlar birbirini takip eder, en yksek yeri kasabann batsnda Karatepe 190 metredir. orlunun bulunduu yer l60 metredir. orludan iki su geer: orlu Suyu, Ergene Suyu....

Ardndan Tuna, orlunun corafi durumunu ayrntlar ile anlatr. orlu Osmanllarn zaptndan nce Bizans Devletine aitti, ve dier devletlerden korunmak iin de Trakyann tam ortasnda orluyu kurdular. orluyu kuran Bizansl Yankobin adnda bir komutand. Anastasa adl 45 kilometre uzunluktaki sur, bazen Bizansllarn, bazen de Osmanllarn eline geerdi. Arada Yankobin ldrld. Sultan Murat Hdavendigar 1360 tarihinde, Tekirda ve orluya ynelip, Kosova Savan kazandktan sonra harp meydann gezerken Milo
1

. Ylmaz Tuna, orlu Tarihesi, Pancar Dergisi, No: 227, Austos 1971, s. 6.

29

adnda bir Srpl tarafndan ehit edildi. Kale yeniden Bizansllarn oldu, Yldrm Bayezit kaleyi yeniden ele geirene dein. orlu ile ilgili olarak, bu ve buna benzer birok zc olay olduundan, ..rivayete gre Anadolu lisannda OR kt, zor, fena manalarnda kullanldndan adnn urludan ORLUya dnt sylenmektedir. Bir de stanbulu koruyan ve 1361 ylnda de yaplan Tzurulon adl kale de orluya adn vermi olabilir. Tarih, Bayezitin padiahl Yavuza devrettiinden sz eder. Sonra da XX. yzylda Atatrkn zamannda, gal Kuvvetlerinin sonuncusu talyan ve Yunan birlikleri, 31 ekim 1922de orluyu terk ederler. lk vali akir Kesebirdir. ki yl sren o kt gnler Trk Bayrann altnda u cokulu ark ile terennm edilmiti: Ankarann tana bak Gzlerimin yana bak Bozulmu Yunan bakyor u felein iine bak. Ve 31 ekim 1922den beri orlu Trkiye Cumhuriyetin topra olmutur. Bu bilgileri . Ylmaz Tunann 1971 ylnda Pancar Dergisindeki 6 sayfalk yazsndan reniyoruz. (lk iki dizeyi Zlf Livaneli arksn oluturmak iin kullanmtr. Tenor Ferhat Gerin Sar-Scak izlencesinde).

2.1. XX. Yzyln Banda orlunun Genel Grnm

orlu, yaklak ou teki Anadolu ileleri gibi, eri br dar yollar, altnda minik dkkancklar olan tahtadan evlerle evrili birka meydan ve darack sokaklardan oluurdu. Bu evler tek katl, veya iki katl duplekslerdi. Bazen da katl olabiliyorlard. Bu iki katl evlerde bir aile, bazen iki ayr aile yaard. Ve bu insanlar aslnda orlunun zenginleriydi. Zaten yoksullar ok kt, ykk, krk, dkk evlerde barnrlard. nsanlar mahallelerde, dinlerine gre kendiliinden oluan bir ayrmla yaarlard. Mslmanlarn mahalleleri ayryd: Male de los Turkos Trklerin mahallesi

30

idi. Male de los Gregos Rumlarn mahallesi, Male de los Cudyosda Yahudilerin Mahallesiydi ki bu mahalle sinagogun hemen karsndayd. Kald ki ou Yahudi evleri sinagoga alrd. Baka bir deyile herkes kendi mahallesinde yaar, kimse kimsenin mahallesine heves etmezdi. Elbette ki bunlar birer getto idi ve bu insanlar kendi oluturduklar gettolarda mutlu yaarlard. Ayrca zengin Yahudilerin de soyadlarn tayan kendi sokaklar vard. rnein La Male de los Fises yani Fislerin veya Fis soyadn tayanlarn soka ki Fisler ok zengin ve kalabalk bir aile idi. La Male de la Macara veya Macar Kadnn Mahallesi... gibi, mahalleler oturanlarn adlar ile anlrd. Hristiyan Mahallesi de baka bir yerdeydi ki oluurdu. orluda k evler ok enderdi ve bunlar ou kez hkmet binalaryd. Bu binalar parmakla gsterilecek kadar gzel olup, tatan yaplmt. binalardan birka tanesi bulunmakta, eski ve antika Bugn bu olarak binalar Hristiyanlar, Rumlar ve Ermenilerden

gsterilebilmektedir. Bunlardan Hkmet Binas, iki katl ve tuladandr. Osmanl zamannda st katta nhisarlar daresi, altnda ise esnaf dkkanlar bulunurdu. Belediye Binas ise 1903 senesinde Hac Sleyman Aann belediye reislii zamannda yapld. Bu bina da tuladan yaplm olup iki katldr. Hastanenin inaatna 1936 ylnda Orgeneral Salih Omurtakn teebbsyle balanm, 1940 ylnda iletmeye almt. Kolordu Binas yine Salih Omurtak tarafndan 1936 da beton olarak ina edilmiti. Orduevi betondan ve iki katlyd. orlu Trkler tarafndan alndktan sonra 1930 yllarnda bir dizi cami yapld: Fatih Camii, Sleymaniye Camii, Bormal Camii, Tahtal Camii. Ancak btn camiler antika deere sahip deildir. orlunun ok nemli bir mesire yeri ocuklarn da oyun yeri olan La Hidira idi. Bu szc annem lene dein hep syledi durdu. Ve Hidiray saymadan orlu olamazd nerdeyse. Annemin anlattna gre Hidira bir amur deryas olarak bilinir. Oysa btn orlu ocuklar bu amurlarn iinde oynardk derdi annem. Ve Hidirann iki semti vard. La Male dAriva veya Yukar Mahalle ve La Male de los Kimurcis veya Kmrclerin Mahallesi, La Male del Molino veya Deirmen Mahallesi, ifi Unu Mahallesi veya Ermenilerin Mahallesi. Onun yanbanda Cemaliye soka vard. Hidirann iinden bir su 31

geerdi ve stnde alp kapanan bir zgaras vard. Hemen yanbanda Yahudi mezarlyd.. Annem yaarken gittiimiz mezarlkta dedemin mezar tan bulamayp alndn rendik. Hidira szcnn de aslnda Hdraa isminden geldiini, annem ldkten sonra seksen yandaki bir erkek arkadandan sorduumda rendim. Hidira Yahudiceye uyarlanm Hdraa imi meer. Aslnda mezar talar yava yava yokoluyor. nk Hdraa ve de Yahudi mezarl u anda orlunun en pahal ve en deerli arazilerin arasna girmi bulunuyor. orlu bugn plansz bir kent grnmndedir. Yahudilerin hi mlk bulunmamaktadr. Zaten burada hi Yahudi kalmamtr. Yaadklar zaman kadastro da yoktu. Hatta yol getii iin baz evlerin yars veya btn yola gitmitir. Bildiim bir aile iin byle olmutur. Geri olay Krklareli iin sz konusu idi ve evin yars yola gittii iin, teki yarsn da Krklareli Belediyesine armaan etmilerdir. Bu durum Trakyadaki yaklak tm Yahudi mahalleleri iin sz konusudur. Ayrca Trkler camilerin evresinde, Rumlar kiliselerin evresinde (ok kilise vard), Ermeniler de kiliselerin evresinde otururlard. Rumlarn ve Ermenilerin pek ok kiliseleri, Yahudilerin ise tek bir sinagoglar vard ve yeterliydi. Mslmanlardan sonra en kalabalk kitle Rumlard. Annem bile Sotiri adnda bir Rumdan mandolin dersleri alrd. Ylmaz Tunann Pancar Dergisinde yazd gibi, Bizansllardan kalma Hristiyanlard bunlar. 1925te Yahudiler az sayda idi artk. l00 aile bile yoktu. Bu Yahudilerin bir ksm Selanikten gelme idi. nk bugn yaklak her Yahudi aile, Selanikli dedelerinden sz eder. Eimin ailesi de anne taraf, tm Selanikten gelmitir. Bu insanlar nce Selanikten Edirneye gelmiler, ve o kentte bir sre yaadktan sonra, orluya ve Birinci Cihan Harbinden sonra bir blm stanbula, bir blm Amerikaya g etmilerdir. Rumlar ve Yahudiler iyi koullarda yaard. Yahudiler bir yere kadar Mslmanlarla grrlerdi. likileri iyiydi. Tek istenmeyen kark evliliklerdi. Byle olmasn ne Mslmanlar isterdi ne de Yahudiler. Ancak en tutucu yan Yahudilerdi. zellikle doacak olan ocuk erkek ise snneti, dinsel hviyeti her iki tarafn aile bireylerini ok zerdi. zellikle kzlar iin baka dinle evlenmek

32

lme yakn bir davrant. Hele Bulgar Harbinde Trakyaya ve orluya gelen yakkl Hristiyan Bulgar askerleri Yahudi kzlar alp karrlard.

orluda ayn soyadlar pek ok yinelenirdi.

nk akraba evlilikleri oktu.

Herkes ocuunu tand veya yaknda oturan bir ailenin ocuu ile evlendirmek isterdi. Hatta ok yaygn bir atasz yle: Al ijo de la vizina, kitale el moko i tomalo por yerno. Anlam yle: Komu olunun, smn kar ve damat olarak al. Bu atasz ok yaylm olmasndan baka, ruh hastalklar Profesr zcan Kknel, yllar nce Kenter Tiyatrosunda bir Akbank kongresinde yle seslendi: ocuunuzun eini kynzden sein. Hatta yanbanzda iki ev varsa, en yakn kapda oturan gelin/damat olarak alnz. Ayrca yllar nce Taksimde alerji uzman bir profesre kzm baktrmak iin gittiimde bana hi unutmadm bir sz syledi: Alerji Musevi hastaldr. Niin diye sorarsanz hep aralarnda evlenirler; nk kark evliliklerden dleri kopar. Doktor haklyd ve bu sz hep aklmdadr. Ancak o zamanlar geride kald. Ve kark evlilikler %50ye ykseldi. Bu say stanbul Hahambalndan alnmtr. Hatta Hahambaln yazlarna baklrsa Yahudiler dnyada nerdeyse tkeniyorlar. Ve su hep kark evliliklerde oluyor. Amerikada olsun, Avrupada olsun kark evlilikler imdi %60a varmtr. Baz Yahudiler tmden dinsiz olup beendikleri ile evlenmektedirler. Hatta birlikte yaamak geleneksel Yahudi ailesinin grntsn deitirmitir. alom Gazetesinde srekli yazldna baklrsa Sefarad soyadlarnn her birinin anlam vardr. Ve bu soyadlarn spanyadan getirdik. Arap soyadlar tayanlar, bu soyadlar Trkeye evirmilerdir. soyadlarn korumulardr: Aslnda ok aratrlmadysa da baz kitaplar ve dergiler soyadlarn konu yapmtr. eli Gaon2 yle diyor: Romano (Romen), Alegria (sevin), Azulay Geri bir ksm Sefarad, spanyol

eli Gaon, Alkunyas de los Sefaradis, alom, 19 Temmuz 2006.

33

(mavi gzler), Lombrozo (kl), Kaballero (svari), Karo (sevgili), eski soyadm Albkerk -ancak nceleri Albuhayr (hayrl) olup- onlarca denizcinin soyaddr ayn zamanda, Moreno(esmer), Senyor (efendi), birkadr bu soyadlarnn. Baz Sefaradlar mesleklerini soyad olarak tamlardr: Danon i Abendanon (ibranice: yarg), Sabag (Arapa kuma desinatr), Sofer (ibranice noter), Hazan (ibranice sinagogda kantor), Abitbol (algc), Gabay (vergi toplaycs), vb. Salt bugn deil, ortaada da tp Yahudilerin her lkede en sevdikleri meslekti. Bu nedenle ok soyad hasta iyiletiren anlamn tar. rnein Abulafya soyad tbbn babas demektir. Arapa Altabib soyad yllarla Altabev olduysa da Abulafya ile ayn anlam tar. Hatta Selanikte Dotor (Doktor deil Dotor) soyadn tayan Yahudiler vard. Alfakim ve Fakima soyadlar tp bilimi okuyan kadn demekti. u anda ve her zaman srailde oka rastlanan Rofe soyad branice doktor demektir. Bir dizi soyad spanyada kent ve yer adlardr. rnein Naon, Pinto, Rozales, Sevilya, Valansi, Ferrera, Navaro, ToledoBaka lkelerde yer adlar olan soyadlar da vardr. Kastoriano (Yunanistanda), Benuan (randa), Marsiano (Fransada) gibi. 1492de spanyadan kaan Yahudiler Kuzey Afrikada yerleirken spanyol soyadlarn korumulardr. srailde binlerce aile bu durumdadr ve adlar: Amor, Grizario, Laredo, Alegria, vb. gibi adlar tarlar. Arap lkelerinde birok Sefarad, Arap soyadlarn almlardr Sabag, Alfasi, Azerrad, Tanjir, Shitrit, Bu soyadlarnn byk blm Yahudi soyadlar olup Araplatrlmlardr. Garip olan u ki baz Mslmanlar da bu soyadlarn tamaktadrlar. rnein Torres, entuf (emtov:adgzel), Kuhen (Kohen), Bensalom, El Kahan,gibi. Bu Mslmanlar belki de konversoslardan gelmedirler. Akenaz Yahudilerinde olduu gibi, Sefaradlar da Tevrattan soyad almlardr. Peres, Yaakovun torununun ad. Ovadia, Tanr hizmetkar demektir. Nahman, Tanr iyiletirecek demektir. Abravanel, David kralnn slalesinden gelendir. Uziel, Tanr gcmdr demektir. Saltiel, Tanr tarafndan istendi demektir. Bunun yannda branice anlamlar olan Sefarad soyadlar vardr.rnein Mizrahi, dou demektir. Maymon ansl; Sason sevin; Shalom barl; Medina lke;

34

Dayan yarg; Sarfati Fransz; BarDavid branice (bar) olup David-oullar; demektir. Kkeni pek bilinmeyen soyadlar da vardr: rnein Bensanis bunlardan biridir. Sanisin Don Kiotun Sanosundan geldii aratrmalar sonucunda anlalmtr. Aslnda Sano gbek demektir. Zaten Sanonun iri bir gbei vard. Trkiye Sefaradlar spanyol soyadlar, Tevrattan aldmz soyadlar ve braniceden aldmz soyadlarn tarlar. tayoruz. (Bar=oul), soyadlardr. orluda baz ailelerde ayn soyad tayanlar zel bir biimde ayrt edilirlerdi. Ancak yine de en yaygn ve en nl orlulu soyadlar Benezra, Fis, Levi ve Barokasd. spanyada bugn Barokas adn tayan bir ky vardr. Bir de Kohen soyad vard, anneminki; bu soyad her lkede oka bulunup, aradnz bir kii varsa, zellikle rehberde Kohenlerin ve de Levilerin okluu nedeniyle bulmak ok gleir. Elbette bir dizi soyad daha vard ancak bu drt soyaddan pek ok aile vard. Ve baz aileleri ayn soyad tayan baka ailelerden ayrt etmek iin baz zellikler eklenirdi anlrlarken. rnein: kulanda kk bir et paras olanlara Los de Kpeli veya Kpeliler diye adlandrlrd. Los de la Papya veya rdekliler, ok temiz olduklar iin fazlaca su kullanan bir aileye konan add. Bir de k ve varsl olan Barokas ailelerinin birine Moiz el Baron derlerdi. Bundan baka Mordu el Kasap, Yako el Brusali... gibi bir dizi takma adlar vard. El de la Pajika da Kklevi adn tayan bir ailenin elerine verilen add. Paja iltelere sokuturulan kurumu otlard, Franszcada paille denir. Yatros Rumca doktor demektir. orluda kendine doktor havas veren biri bu adla arlrd. Bir doktordan kapt eski bir doktor antasna yemek koyar, iine tard. Por la mar salada yine bir orluluya verilen add. Ad muelai olan bu kii srekli por la mar salada olarak yemin ederdi, yani tuzlu deniz stne yemin ediyordu, ve doal olarak byk bir yalanc idi.. Yahudiler orluya Edirneden gelmilerdir. Ve daha nce de Selanikten Edirneye varmlard. 1900 de orlu ok ilerlemi bir kentti. Yahudiler varlkl 35 Bir de elbet Trk soyadlar da Bar-Natan, Bar-Kohba rnein Bahar, Gmgerdan, Kutlar, Alamaz, Esentrk, Ertrk, vb. gibi, Kohen, Levi ve Behar, Yahudilerde ska rastlanan

Erginba, Giydiren (bir meslek addr) demektir.

idiler. Bugn yaklak her ailede Selanikten gelip nce Edirneye, sonra da orluya veya Trakyann baka il veya ilelerine yerlemi kimseler vardr. ou varsl ttn tccaryd. Tm de rf ve adetlerine bal idiler. Yahudilerin Rumlardan ok Mslmanlarla ilikileri iyiydi. orlunun nfusu konusunda Muhiddin Tunann Gemiten bugne orlu adl kitapndan u bilgileri edindik:
Bizansllar devrinde kasabann nfusu pek azd. ehir yalnz kale etrafnda toplanmt. Kyler pek seyrekti, daha ziyade deniz kysnda kurulmulard. Dier yerler bo topraklard. Bulgar, Ermeni ve Yahudiler de ok deildiler. Deniz kysndaki kylerde daha ziyade Rumlar oturur ve balklk, baclk ileriyle urarlard. S:83.

Trakyann Trkler tarafndan alnmasndan sonra nfus birdenbire artt. Anadoludan Trakyaya gler balad. Halk ya kendi arzusu ile geldi veya hkmet tarafndan getirilerek iftliklere, bo arazilere yerletirildi ve bylece kyler kuruldu. Bu kyler daha ziyade askersel yollar zerinde ina ediliyordu. Nereden gelirlerse gelsinler her gn bir beyi vard. Bunlar kurduklar kylere beylerinin adn verdiler. Bunlara tmar beyleri denirdi. daresi altndaki halktan seme daima hazr vaziyette asker bulundurur, padiah harbe kt zaman ona katlrlard. Kendi blgesinde toplad zahireyi orduya teslim ederdi. te, bugn de beylerin ad ile anlan kylerimiz vardr. Geri Mslman olmayanlar kendi mahallelerinde otururlard ama bir mahalleden tekine kolaylkla geilirdi. orludan Krklareli ve Edirneye trenle gidilir, Silivriye at arabasyla gidilebilirdi. ou insann evi kendi mal idi. ok ender de olsa baz Yahudiler kirada otururlard. 1900 yllarnda yaklak 500 Yahudi ieren orlu, bir ara Amerikaya gitme sevdas nedeniyle Yahudi nfusu bir hayli azald: A las Amerikas! diyenler sokaklarda nara att. yle ki: 1955 ylnda 30-35 hane Yahudisi olan orlu, 500 yerine 200-250 Yahudi barndryordu artk Mslmanlar 1945 te 12 bini at, l960ta 22 bini, l965te 27 bini buldu. Mslmanlarn yarattklar nfus art idi. orlu Muhtarlndan aldmz bilgilere gre l960danberi orluda nerdeyse Yahudi kalmamt. 2000 ylnda son orlu Yahudisi stanbula geldi. Bylece orluda bugn hi Yahudi yaamamaktadr. Bu saylar hep orluya yerleen

36

Yunanllar ve Ermeniler de yllar nce orludan ve tm Trakyadan gitmilerdi. Bu Hristiyanlar deiim yolu ile Yunanistana veya baka lkelere gittiler. Hkmet onlarn yerine Mslmanlar yerletirdi. 2000 ylnda dnyada l2 buuk milyon Yahudi vard. Tek bir Yahudi kalan lke de, Kabul Sinagogunun bekisi 45 yanda Zebulon Simentov adnda bir Yahudinin yaad Afganistan idi.

2. 2. orlu Yahudi Cemaat

Fis ve Beharlar sinagogun sanda, Levi ve Benezralar sinagogun solunda yerlemilerdi. Bu ayrm kendi kendine oluvermiti. Yoksa bu aileler naslsa balydlar birbirlerine. orlu Yahudileri Cemaatleri tarafndan idare edilirlerdi. Hamursuz ve koer arap salamasndan tutun da, dnler, snnetler, iin haham temin etmek gibi bir dizi ilem Cemaat darecilerince yaplrd. Bundan baka cenazeler, Yahudi Okullarnn ve dinsel Talmud Torann almas, baka dinlerle zellikle Hristiyanlarla uyum salamak,... btn bu ilerle yine Yahudi Cemaati ilgilenirdi. Esas ilgilenenler de ou kez ok yaygn olduunu

sylediimiz Levi, Barokas ve Benezra aileleriydi.

Civar kazalardan bir muhtar, Eyll ay nihayetinde, birka gn kalm olduu Tekirda vilayetinin orlu idarecileri ile grt. kazasnda, bir frsatn bulup, Musevi Cemaati darecilerden Liya Benezra (reis) ile Jozef Barokas

(kk), orlu Yahudileri hakknda sorduu sualleri uzun uzun cevapladlar, kendilerine alenen de teekkrlerini bildirdi. Bir seneden beri Cemaat ileri ile ilgileniyorlarm. Geri kalan azalar da senelerden beri Cemaat ilerinde alyorlarm. Muhtara gre bu onlarn sebat ve alkanlna bir delil tekil ediyordu. orlu Yahudileri, Cemaat ilerinden ok memnun. Her kime sorduysa, onlarn almasndan sitayile bahsetmitiler. 2.2.1 Ticari Hayat orludan nce Ortaada spanyadaki ticari ilikilerden sz edelim.

37

alom gazetesi 3 7 Haziran 2006 sayfa 11 de yle yazyor:

Tarihiler 11 ile l5. yzyllar aras Yahudilerin ekonomik durumlar ile ilgilendiler. O yllarda Yahudilerin durumu ok iyiydi. Ancak din fark yznden Yahudiler ile Hristiyanlar arasndaki ilikiler bozuktu. Zaten Yahudiler Hristiyanlardan uzak durmay yeliyordu. Ancak spanyada yaayan Mslmanlar gibi Yahudiler de demek zorunda olduklar baz vergiler iin, Hristiyan tarafna gemek zorundaydlar. spanyollar Mslman spanyadan gelen Yahudileri salt dil bilgilerinden yararlanmak iin snr blgelerine yerletirmek istediler. Ve bylece Yahudiler Hristiyan spanyasna ok yardmc olmaya baladlar. Yahudiler hem gvenilir insanlard, hem de kltrel nitelikleri vard; zellikle para konularnda ok beceriliydiler.

XIII. yzylda ber yarmadasn da Mslman topraklarnn byk blm spanyollarn eline geti. Yahudiler de Aragon Krall zamannda ok nemli mevkiler elde ettiler. Yahudiler ev, arazi, ba, bahe sahibi idiler ve kylerde yaarlard. Oysa kentlerde yaayanlar ticaret yaparlard. Bir de doktor ve eczaclar, avukatlar, okul hocalar, haham, kantor, savc, diplomat ve evirmenler vard, ve bunlar Arapadan spanyolcaya saysz kitap evirmilerdi. spanyolcadan Arapaya. eviri yapan ok yazar ve air de vard o zamanlar. Ayrca Yahudiler ok dn para verirlerdi. Aristokratlar ve yksek sosyete Yahudilerle i yapar, Yahudilerden bor para alrlard. Yahudiler de bor para verirlerdi. Hatta halktan vergi toplamak Yahudilerin iiydi. ok gvenilir insanlard ve bu ii ok iyi yaparlard. Elbette yoksul Yahudiler de vard, her zaman olduu gibi. iler ve el emei ile para kazananlar da vard. Ancak Yahudiler, o yerin insanlar ile iyi geinirler ve bunu srdrmek iin, grevlerini hatasz yaparlard. orluya dnersek, orlu ile ilgili yle yazlar kard baz bltenlerde: Bugn (1955) orluda 30-35 hane Yahudi mevcuttur ki, bu miktar azami 200-250 kiiye edeerdir. Aile reislerinin ou esnaftr. Onlarn bir ksmnn dkkanlar vardr. orlu ou esnaf hatta yoksul insann barnd yerdi. Elbet az da olsa varsl Yahudiler vard. Varsl olanlarn Selanikten gelenler olduunu sylemitik. Eimin ailesi de Kuzguncuka yerlemi Selanikli ttn tccarlar idi. Geri tm kendilerine esnaf derlerdi nk alma biimleri esnaflkt. Hepsi alkan ve namuslu idiler. Mslman halk Rumlar yerine Yahudilerle i yapmay yeler, bor her zaman denirdi. Yahudiler herkesle iyi geinir, hibir Mslman
3

Dora Niyego, Las Profesiones de los Djudios en la Espanya Kristiana en la Edad Media, alom, 7 Haziran 2006, s. 11.

38

mterinin ricas geri evrilmezdi

Bunlarn iyerleri ou kez dkkana

dntrlm avlular, ambarlar, geni mekanlard. Aktar denilen iyerlerinde herey satlr, akdan kunduraya dein her tr gereksinim oradan salanabilirdi. orlu Yahudileri iyi bilinir: orlu Yahudileri, dier Yahudiler gibi alkan, rf ve adetlerine sadktrlar. Herkesle iyi geinirlerdi, dolaysile herkes onlar sever ve beenirdi. orluda her trl ii yaparlard. Bu konuda Yahudileri yoksullar ve varsllar diye ikiye ayrmak olas. Varsllar arasnda mteahhit, manifaturac, mandrac olanlar; arpa, yulaf, msr, kuyemi, pirin vb. satan zahireciler, yourt, peynir, ev eritesi imal edip satanlar vard; ayrca yn, deri, kuma ve giyim eyas satm, manifaturaclk, hrdavat bakkaliye,...vb. gibi uralar olanlar da vard. Bunlar kendi dkkanlarnda i tutar yanlarnda insan altrrlard. thalat yapanlar da az deildi. Kaliteli porselen sofra takmlarndan, alminyum ve emaye tencere ve mutfak takmlara varana dein her trl mal ithal edilir tm lkede olduu gibi orluda da piyasaya sunulurdu. Ayrca orlunun topra ok verimliydi ve Mslman halk zaten topra iliyor, buday, arpa, yulaf, msr, kuyemi, ayiei gibi tahl rnleri, sebze, meyve, zellikle karpuz (Krklarelinde), pancar gibi ya rnler yetitiriyordu. En kaliteli araplar da burada yaplrd. Baz dkkanlarda her trl mal satlrd, bakrdan porselene, demir hrdavattan giyim kuama, krtasiye ve boyaya varana dein. Bir de deri toplayanlar vard hem avclardan hem kasaplardan aldklar derileri Yedikuledeki tabakhanelere satarlard. Ayrca basmac, apkac, eczac (Jozef Sason) vard. Baka bir deyile orluda, hele Edirne kentinde yok yoktu. Ancak Yahudilerin byk blm yoksullamt zamanla, ve zellikle de orluda. ocuklar, okul dn eker serpitirilmi bir dilim ekmek yerdi. Kald ki en gzel yemekler, en yal et paras babalara verilir, oysa ocuklarn nne ise yemek krntlar konurdu. Zaten sekiz ocuk, on ocuk beslemek mmkn deildi. Yoksul kesim arasnda tenekeci, bugnk temizleme tozu ilevini gren bir madde olan arenay satan ve arenaci diye seslenen sokak satclar vard. Eskiler alaym ya da paliuruhaci (Rumca bir szcktr) diye seslenen eskiciler btn orluyu dolard. Her tr seyyar satc, seyyar kundura onarmclar, limoncular, sebze ve meyve satclar, porselen tabak yaptrcsna dein bir sr tccar(!) orlu yollarnda dolanrd Bir ksm yoksul da bulduklar baz 39

teberiyi toplayp orluya getirip satarlard. Bazan tersini yapp orludan gtrdklerini evre kylerde satarlard. Bazlar ise Trakya-Bulgaristan snrna kadar gider, orada Bulgaristandan, Romanyadan getirilen karakaan dedikleri merkepleri ucuza satn alp Trakyann deiik ilelerinde ve kylerinde veya orluda satarlard. Seyyar satc Yahudiler Cuma len oldu mu, orluya dnerdi. Bu arada hamallar ve dilenciler de vard elbette ingenelerle birlikte; bunlar yine bir eyler satmak iin ura verirlerdi. Kasaplar Yahudi idi ve koer, yani hahamn denetledii ve hastalktan arnm et satarlard. Kasaplar kylere gider, yavru kuzular analar ile birlikte getirirlerdi. Koyunlar saarlar, yavru kuzular keserler ve stanbula satarlard. Tavuk besleyenler ya tavuunu kesip yer, ya da satard. zellikle Yahudilerin domuz eti yemediini bilen Mslman halk, daha ok Yahudi kasaptan alveri yapard. imdi de yine bazen byle olabiliyor. Yahudiler her tr i yapard: en ok bakkallk, zellikle manifaturaclk, araplk, peynircilik ve yourtuluk. O zaman holdingler yoktu ancak varsl Yahudiler iyi para kazanrd, biraz da yoksullara ba verirlerdi. Ancak babamn evinde yediim etin kokusunu ve tadn yllar sonra hala bulamadm ne yazk ki. Hayvanlar da sebzeler gibi hormonlarla besleniyorlar kanmca, Tanrnn balad imenler yerine. Baz Yahudilerin ilikleri de orlu dndayd. Her gn evlerinden iliklerine gidip geliyorlard. yi tccarlarn byk blm stanbula gelip alveri yaparlar, mallarn orluda satarlard. stanbuldan baka, Bulgaristana, Yunanistana rnein Kavalaya, Sofyaya gidip gelen orlulu Yahudi tccarlar vard. Bu kez orluda az yetien meyve ve kuruyemi getirirlerdi, bavullar dolusu. Elbette birlikte ipekler, kadn eyas, hatta gm antalar bile getirirlerdi orluda satmak iin. Aslnda, varsllarn evlerinde yiyecek boldu. Az bir para ile evler dolard. O zaman et 5 kurutu. ok miktarda alnrsa 20 kuru denirdi. 3-4 liraya bir altn lira satn alnrd. Tavuk eti boldu, buday, badem, kuru yemi ucuzdu, hele Mreftede (orada bir daym arap idi) ceviz, fndk, badem,.. nerdeyse bedava idi. stanbula mal almaya gidenler, orlunun 3 kilometre uzanda bulunan tren istasyonuna kadar ya yryerek, ya at arabas ile giderler, tren tarifesine bakp beklemeye koyulurlard. Tren bazen iki saat, bazen daha da gecikmeli gelirdi. 40

Tccarlar da bir kahvede oturup saatlerin gemesini beklerdi. Yolculuk kimi zaman 7-8 saat srerdi. Ve Sirkeciye perian varrlard. Ancak oteller, hanlar oktu. Sirkecide de tandklar Yahudiler olurdu, nk Sirkecide oturan ok Yahudi vard, annemler gibi. stanbula gelenlerin en ok alveri yaptklar yer Bahekapdaki Smerbankn yerinde bulunan Orozdibak maazas idi. Bu ok katl maazada yiyecekten baka herey vard. Ve hepsi de Avrupadan ithal mallard. l928den nce dolar 80 kurutu. I930larda l dolar l80 kuru olmutu, ve bu deeri uzun yllar korudu, Atatrk zamanndan yaklak l945e dein. Bu tarihten sonra dolar 2.80 oldu, ve yine uzun yllar artmad. Sonra 5 lira, 7 lira,... derken bugne gelindi. 1930larda esmer ekmek 3 kuru, beyaz ekmek 5 kuru idi. Bu fiyatlar bir kilo ekmek iindi, yani bugnk ekmein 4,5 misli. Kyl budayn 2 kuru 10 paraya satabilirdi. kurutu. kurua kesinlikle satamazd. Taze yumurtann tanesi l biskvi kutularn l00 kurua satn alrlard 100 yumurta tayan

orluda. stanbulda, 40-50 kurua kadar satlan sr etinin kilosu, orluda 30 kurutu. 1940a kadar. orluda iki kuzu veya iki koyun l00 kurua satlrd. Cier, beyin ve her tr sakatat para etmezdi, nk hibiri koer deildi, hahamlarca yenmesi yasakt, tpk bugn olduu gibi. Giyime gelince, Zotos adl Balkpazarndaki ayakkab maazasnda bir ift erkek ayakkabs 6 lirayd. stanbulda ngiliz bir kupon kuma hem de 7 yldz markal, metresi 6 liradan 3 metre l8 lirayd. Dikiine de l2 lira alrd iyi bir terzi. yle ki k bir erkek takm 30 liraya kard. Beyolunda bir gece, yemek imek ve elenmek 3-5 lira idi. Elbette bu fiyatlar hep stanbul fiyatlardr, ve de bir karlatrma yapmyoruz, nk orluda bylesi harcamalar hi yaplamazd, yeri deildi, ve orlu ok kk bir ileydi.. Rahat para harcayan eli ak biri, ailesi iin orluda 120-125 lira ile bolluk iinde geinebilirdi, kira dahil. Ne var ki yine 1940larda bir Bursal Yahudi aile Ankaraya mektup yazm, ve Refik Koraltandan yardm istemiti. Refik Koraltan istenen yardm yapmtr.

41

2.2.2 Eitim retim: Alliance Israelite Universelle 4 Sefaradlarn eitimi konusunda en gl ve srekli giriim Alliance sralite universelle A.I.U. den geldi. Alliance Fransada l860 ylnda alt aydn ve iadamnn balatt bir giriimdi. Amac, Kuzey Afrika ve Dounun, nl politikac ve iadamlarndan Yahudi cemaatine yardm ve destek salamakt. rgtn ilk bakan Adolphe Crmieux olup, 1848-1870 aras iki kez Fransz Hkmetinde Adalet Bakanl yapm bir kiidir. Alliance Kurucular, gittikleri herhangi bir kentin parasal ve ticari ynden ileri gelen Yahudileri ile gryor ve iliki kuruyorlard. Crmieux 1863te Konstantinoplu ziyaret etmi ve burada Paristeki Merkez Komitesinden sonra ilk A.I.U. Komitesini kurmutur. Bir yl sonra Selanikte ve baka kentlerde yerel komiteler kuruldu. Aslnda komite yeleri hep ayn kiiler olduklarndan hangi komitenin neye karar verdiini bilmek nerdeyse olanakszd. A..U. srekli geniledi, zellikle Baron Maurice de Hirsch nce Dou Demiryollarn kurduu 1873 ylnda bir milyon frank, daha sonra 1880de 10 milyon frank ba vererek ile o yl itibariyle ba bte an kapatmay ngrmt. Bu arada okullarn says durmadan artyordu. yle ki dnyada 47 kentte A..U. okullar bulunmaktayd. Trkiyede 22, Yunanistanda l2, Bulgaristanda 11 ve Yugoslavyada iki tane A..U.in kurduu okul vard. Geri 1. Dnya Savandan sonra ou lkede milli karlar adna bir sr okul kapandysa da, Osmanl Trkiyesinde renci says 773 ten 1875 ylnda 11.687ye ykseldi (Cohen 1973); okullarn says ise l912 de ll5i bulmutu (Chouraqui 1965). Balangta hocalar snrd edilmi Franszlard. Sonradan bu insanlar Fransaya arlp, eitimci ve idareci olarak yeniden ve ayn d lkelere yollandlar. ou okullar, ocuklarn tarih, corafya, yazn ve din rendikleri ilk veya ortaokullard. Ders programna ngilizce ile birlikte bazen branice, Trke ve Yunanca da eklenirdi. Ancak en nemsenen dil Franszca idi. A real language dedikleri, Birinci Merkez Komitesinde Franszca byle adlandrlyordu, ve JudeoMahir aul, The Mother Tongue of the Polyglot: Cosmopolitism and Nationalism among the Sepharadim of stanbul, Anthropological Linguistics, l983, s.326-348.
4

42

Espanyolun

yerini

tutacakt.

Baz

okullar

iktisat

konusunda

erkekleri

yetitiriyordu. Kamondolar ve baka byk Yahudi aileleri (Leven: Cinquante Ans dHistoire) baz okullarn parasal sorunlarn zmlemek iin ura verirlerdi. A..U. ngiltere ve Almanyadaki okullarla ibirlii yaptysa da yine znde Fransz kald. saylrd. lkelerin Fransz Konsoloslar bu okullarn fahri bakanlar Osmanllar da yeni okullarn almasn istemilerdir. (Chouraquie

l965). rnein 1864 ylnda ada bir Governor olan Mithat Paa eitim iine ok byk ilgi gsterdi (Leven l920). 1867de Edirnedeki okulun al treninde Hurit Paa u saptamay yapt: ok mutluyum nk Sultan Abdlaziz eitimin nemini kavramtr. Onun kutsal arzusu bu bilgilerin imparatorlukta yaylmasdr. nallah bu rnek btn imparatorlukta yaylr (Franco l897). A..U. tek erei Franszcay retmek deildi. Fransann dili ile birlikte adn ve kltrn btn dnyaya yaymak en nde gelen amacyd. A..U.de alanlar bilerek veya bilmeyerek Fransann ekinsel emperyalizmine hizmet ediyorlard (Benardete l953). Tetouanda birinci okulun al bir ihtilal olarak grld. Bu ayn zamanda Afrika-Asya Yahudiliine ynelik Bat etkisi olarak da adlandrlabilir (Chouraqui l965). spanya bu okul furyasnn dnda braklmtr. Yalnzca Kuzey Afrikada okul alarak, spanyol dilinin de retilmesi iin bask yapld. spanyolca Fasta yayld zaman, Franszca metinlerin spanyolcaya evrilmesi istendi. (Coments of Bentata and Millas in Hassan l970). Tetuanda da Franszca ile ngilizce dilleri arasnda rekabet olutu. O denli ki okul 1887 ve 1889'da bu sorun yznden kapanm oldu (Chouraqui l965). Ancak en byk tartma A..U. ile Almanca blm arasnda ba gsterdi. Bu kavga - ki gerekten bir kavga idi 1870 de balad ve Fransa-Almanya ilikilerinin gidiatna gre biim ald. 1876 da A..U. Konstantinoplda Akenazlara ynelik bir Alman-Yahudi okulu kurdu. Goldschmidt 200.000 frank harcayarak bu okulu kurdu. Ve Almanca bilinmeden insanlarn ilerleyemeyecei sav ortaya atld. 1911de Alman darecileri A..U. ile balar kopard (Chouraqui l965). Zaten o sralar Almanya Balkanlarda bir hayli tannmaya balamt. Ancak Balkanlardaki karklk ve I. Dnya Sava bu etkiyi azaltt. Kald ki Alman Yahudileri 43

Trkiyede aznlk oldu ve zaten evlerinde Yidish veya Franszca konumaya baladlar. Almanca Franszcann kk bir rnei bile olamad ve konuanlar ok azald. Edirnedeki yangn yeni yaplan A..U. okulunu yakt (Leven 1920). Filistinde A..U. 1882 ylnda kurulduu zaman Yahudilerin 37 sinagogunu kullanm d ilan etti ayn gn. zmirde Alliance okulu kurulduu zaman traditionalistler karlk olarak 1888de bir din okulu atlar (Galante 1937). Bu olay bir l9. yzyl Sefarad tarihisi yle dile getiriyor: Trkiyede greve balayan ilk Alliance hocas, Afrika zencileri arasndaki Katolik misyoner roln oynamaldr. Fanatik halkn gznde, byle bir okulun kurulmas, dndrmek amacna hizmet eden bir merkez kukusunu uyandrr (Franco 1897). Sonu olarak, stanbulda Franszcann etkisi Selanikten gl olmutur. nk bu okullar bitiren insanlar stanbulda ok karl ve dzeyli iler iler buluyordu; ayrca yksek okullara girmenin de bir yoluydu bu. Franszca ok taraftar toplad ve gen kzlara bu dil retildi. Hatta anne adaylarna bile bu dil retilerek bir sonraki nesle Franszcann aktarlmas amaland. Bir dizi gazete Fransz dilinde kmaya balad. Aslnda kritik bir tarihi dnemecin neden olduu gayrimslimlerin zihniyet dnyalarndaki yanklanmalarn temel bir sorun oluturduunu sylemek hi de yanl olamaz. Rumlar, Ermeniler, Bulgarlar, vs. ayn tarihsel sreci farkl yerlerden bakp deiik biimlerde yorumladlar. 19.yzyl, gerek kapitalizmin getirdii toplumsal- ekonomik iliki biimleriyle, gerekse milliyetilik gibi siyasi fikir ve projeleriyle meydan okur Osmanl toplumuna. Bu meydan okuyu karsnda farkl toplumsal kesimler, deiik dinsel ve/veya etnik topluluklar kendi tavrlarn, yantlarn ortaya koymaya giriirler. Bizde tarih yazm daha ok bu yantlardan asker-sivil brokrasisi kaynakl olanna ilgi gstermitir. Halbuki bu zaman dilimi ierisinde Osmanl ahalisi zihniyet ve deerlerinde bir devrim yaamaktadr. 20. yzyln siyasi ve toplumsal hayatn belirleyecek olan ite bu insanlar Hristiyanla gelitirmeyi dndkleri

44

devrimdir. 19.Yzyl stanbulunda Gayrimslimler etkilerinden sz eder. Trke:

balkl kitap bu

devrimin mparatorluk iindeki Mslman olmayan topluluklarnda izlenen Elbet zamanla Yahudiler Trke renmenin kanlmaz olduunu

anladlar. Ancak Trkeye ylesine Franszca szck kattlar ki, buna Judeo-Trk ad verildi. Sir Moses Montefiore adnda bir ngiliz asilzadesi stanbulu ziyaret ettiinde btn Yahudi Cemaatlerine bir bildiri yaymlayarak Franszcann braklmasn ve mutlaka Trke renilmesi gerektiini syledi. Bu bildiriyi Judeo-espanyol, branice ve Trke olarak dilde yazd. Ancak Sir Montefiorenin bildirisi ok etkili olmad ve Yahudiler Franszcay brakmadlar. Trk Hkmeti 1894te lke dilini yaymann en doru davran olacan sezdi ve bu konuda almalara balad. Bunun zerinedir ki devlet Trkenin bilinmesinin ne denli nemli olduunu anlatmaya balad. Ve yava yava Abdlhamit ile Trke her yere girmeye balad. Trke bilmemek bir sakncayd artk. 1882 ylnda kurulan bir Yahudi Okulu Trkeye ok nem verdi. Ve okulu ilk bitirenlerden 12 renci (Cohen, l973) Tp Okuluna alnd. 1900 de birka Yahudi Osmanl Dilini Yaymak veya Tamim-i Lisan- Osmaniy devletten izinle kurdu. Haskyde baka bir okul, dinsel kurumlardan izin alarak, salt hahamlara Trke retmek amac ile iki zel derslik at. Bu arada Trkeyi Mslman ivesiyle konumak toplumda geer ake olmutur. 1960larda genler Trkeyi sokakta, Judeo-espanyolcay evde ve Franszcay zel insanlarla konuurlard. imdiki genler ise Judeo-espanyol ve Franszca bilmemekte, ou Mslman gibi Trke konumakta ve Franszcay ok ender olarak o da gerekirse bir yabac dil niyetiyle renmektedir. Annem6, 87 [Ochenta i Siete] Anyos lo ke Tengo veya Yam henz Seksenyedi balkl iir kitabnda yle anlatyor:

Foti ve Stefo Benlisoy (evirenler). 19. Yzyl stanbulunda Gayrimslimler. Pinelopi

Stathis (editr), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, s. 98.

6

Lina Kohen Albukrek, 87 Anyos lo ke Tengo. Gzlem Gazetecilik Basn ve Yayn A.., 1985.

45

Erkekler iin l900 den nce orluda bir okul vard. Bu okul sinagogun yannda tek katl ve drt odal kk bir binayd. Bu binay Yahudi Cemaati erkek ocuklar iin ina etmiti. Ayn binann geni bir avlusunda kzlar iin hazrlanm bir derslikte, ilk kez yedi yamda l903 ylnda alan bu okula, bir bek kzla birlikte eitime baladk. orluda ilk kez bir kz okulu vard bundan byle. Bir bek kz, bir retmen ve bir yardmc ile okula baladk. Fransz dili, iir, hesap, Yahudice, elii, imla, arklar, vb. gibi bilgiler ediniyorduk. Bu okulda alt yl kaldm, ancak her yl ayn konular yeni batan retiyorlard ayn retmen ve ayn yardmc ile. Bu arada kzlar sklr, okuldan karlrlar ve evde otururlard. Ya eyiz hazrlar, ya da kk yata evlenip oluk ocua karrlard. Erkekler de ekmek paras iin darda idiler. Kimi varsl, kimi yoksuldu. Sonra l9l2 ylnda orludaki Rum okuluna gittim ve Rumca rendim. Bu arada mandolin dersleri almaya baladm. Daha sonra da Almancaya heves ettim. Trke diye bir ders hi yoktu. Trkeyi retmek kimsenin aklna gelmemiti.

Aslnda eitim ve retim Trke yaplmazd. Yer Kresi denmez Kre-i arz denirdi; cebir, hendese, mselles,denirdi ki bu deyimler ocuklara ok zor gelirdi. Hatta annemin bir arkada Galatasaray Lisesine giremedi nk Kre-i arz nedir bilemedi. Kzlar ortaokula gitmez, eyizlerini hazrlarlard. Zaten kadnlarn altklar grlmemitir. Kald ki gittikleri ilk okul sonradan Alliance sraelite Universelle veya Dnya Yahudi Birliinin okullar olmutu. Ortaokullar da bu Birlik tarafndan kurulmulardr. Bu okullarda Leon de Choses veya Tabiat Bilgisi dersinde Fransadan gelen karton tablolar stnde Franszca anlatlarla Franszca renilirdi. Bu okullar be derslikti. Celal Bayar sonradan lise olan Alliance sralite Universelle lisesinden mezun olmutu. Aslnda orlunun bu tek okulu da 1913te kapand, ve Yahudi ocuklar bir Trk okulu olan caettin Okuluna gitmeye balad. Azdan aza aktarlan bir an yle: 1934 ylnda Edirneye gelen bir vali okullar kapal bulur: - Burada neler oluyor? diyerek aknln belirtir. - Yahudilerin Bayramdr..dendiinde, - Ne mnasebetBuras Trkiyediyerek kzgnln hakl olarak dile getirir ve elbet okullar alr. Mzeyyen Senar da Trakyann bir okulundan mezun oldu. Bunun dnda ocuklar evinde birka saatliine barndran kadnlar da vardr. Bylece biraz da para kazanrlard. rnein bir Sultana Barokas vard, Jak Barokasn kars. Bu kadn kk ocuklar iin bir yuva amt. Bu tr okullara da mestra (maestra veya maestro szcnden: usta anlamnda) denirdi. ocuklara bu evlerde szde okuma yazma retilirdi. 46

orlu okullar ile ilgili olarak Muhiddin Tuna7 bize u bilgileri veriyor:
nce Cumhuriyet meydannda tek katl Ta Mektep adl bir ilkokul ve bunun yannda ahap iki katl Rtiye vard.... 1913 ylnda... bir okul yaptrma dernei kuruldu. Halktan para topland. Ta Mektep ve Rtiye yktrld. Yerine imdi grlen iki katl ta bina yapld.. naat 1914 yaznda bitti. Okula bahe olarak Sleymaniye Camii avlusunun bir ksm alnd. Sleymaniye Mektebi Kebiri ptidaiyesi ad ile 1914 yl Eyllnde retime ald. Bina bodrum zerine iki katldr. Her katta drt byk dershanesi vardr. Ve 1936 ylnda camiinin hemen yanbanda Cumhuriyet lkokulu ve caettin Okulu bulunurdu. 1950 ylnda Lala ahin Paa,.. ve baka okullar, birleerek tm caettin Okulu ismini ald. Alipaa lkokulu, Atatrk lkokulu, Aziz Gnden lkokulu, l936 da Cumhuriyet lkokulu gibi okullar da sonradan ina edilmiler veya baka amala kullanlan binalarda orlunun ocuklar eitimlerini srdrmlerdir. Sonra da ocuklar yeni retime balayan ortaokula gittiler. Trke, matematik, geometri, hayat bilgisi, tarih, corafya,... retilen dersler arasndayd. Ksa bir sre iin, futbolcu Turgay erenin annesi, bu ortaokulda Franszca retmeniydi. Okuma yerine Kraat denirdi. Sonra da Osmanl tarihi, Yahudi tarihi, branice, Corafya. Matematik,retilir, kzlar ve erkekler birlikte okurdu. Alliancen retmenleri btn ocuklarn okumasn ister, saatli saatsz sokakta oynayan ocuklar grnce hayflanrlar, anne ve babalarna gidip konuurlard; bylece ocuklarn okula gelmesini salarlard.

Lise ve tesi eitim iin kesinlikle stanbula gelmek gerekiyordu. Bunun baka aresi yoktu. Yahudi ocuklar stanbula gelince, ya bir akraba yanndayd, ya da bir pansiyonda kalrdlar. Ve ihanedeki Musevi Lisesi olarak adlandrlan Beneberit Lisesine giderlerdi. Yine de 1935 tarihlerinde stanbulda Latin harflerle kan deiik gazeteler her gn posta treni ile orluya gelmeye balad. Bu byk bir olayd. Gazeteler 5 kurua satlrd. Tek Hrriyet Gazetesi yayna balad zaman 10 kurua sata ktn herkes anmsar. Bir sre sonra btn gazeteler 10 kurua satlmaya baland. Bir de Talmud Tora denen brani dinini reten okullar vard. Ve yaklak tm Yahudi erkek ocuklar bu okullara giderdi. Ancak sonra Alliance sraelite Universelle okullarna gitmeye baladlar. Trk okullarnda Arapa okutulurdu. Henz Trke renmeyi kimse dnmemiti. Ve Arapa Yahudi ocuklar iin ok g, hatta renilmesi olaszd nerdeyse. nk gerekte bildikleri Yahudiceye ok ters derdi, ve Yahudice azn n taraf ile konuulurken, Arapay genizden seslemek gerekirdi. Alliance Okullarnn retmenleri 50 kuru
7

Muhiddin Tuna, Gemiten Bugne orlu, 1963.

47

maa alrlard. Erkekler de skldklarnda veya ailelerine katkda bulunmak adna okuldan ayrlrlar, ya babadan kalma ilerde alrlar, ya da yeni iler kurarlard. Tekstil, tuhafiye, hrdavat, sthaneler veya peynir imalatna yarayan mekanlar, demir hrdavat, araplk ve sirke. vb Yoksullar tenekecilik, sepetilik, arenaclk, yapar ya da Bulgaristandan getirdikleri ucuz nesneleri satarak kt kanaat geinirlerdi. Alliance Okullar orluda etkili olmamt. Yine de bu konuda Avram Galantenin l. Kitab Histoire des Juifs de Turquie8den alnt yapalm:
Alliance sralite Universelle 1874 te, Haskyde erkek okulu olarak kuruldu. nk Hasky ok kalabalkt. Hemen sonra Galatada ayn okul kuruldu, ve bylece Trkiyede Alliancen okullar giderek oald. Hocalar Franszcay ok iyi bilen ve her bakmdan donanml kiilerdi. Bu okullar Beyolunda da kurulmaya balad. Bu okullara giren Yahudiler gerekten ok ileri admlar atyordu. Ancak okullarda Trke hi yoktu. Ve bu okul ok gzel Franszca konuan, Fransa ile ilgili olarak pek ok bilgisi olan insanlar yetiiyordu. Ancak Trke ve Trkiye ile ilgili hibir birikimleri yoktu.

Atatrkle gelen bir savsz btn Trkiyeye yayld: Vatanda Trke Konu. Bylece Trkiyede yaayan insanlar lkenin dili olan Trke konuacaklard. Daha sonra da bu Alliance Okullar giderek kapand. Bugn asl dili Trke olan ve birka yabanc dilde retim yapan okullar kalmtr. Ekleyelim ki kz ve erkeklerin birlikte okuduklar ve 1910da Gmlcinede kurulan ve 246 renci alabilen okul; orluda 1911de kurulan 245 erkek renci alabilen; Krklarelinde yine 1912de 134 kz alabilen okullar; ve 1913 ylnda kurulan yine Krklarelindeki erkek okulu ile Mustafakemalpaada ve Silivride kurulan deiik okullara A... her yl parasal yardmda bulunuyordu. Angel Pulidonun 1904 tarihli Los sralitas Espanyoles i el dioma Castellano (spanyol Yahudileri ve Kastilya Dili ) adl yaptnda Antika Okulu diye bir alt yaz vardr. Babamn Talmud Tora defterlerinin baz tpkbasmlarnda stnde 1908 tarihi yazl idi, ve babam 1894 ylnda domutu. Baka birtakm defterler ok kk olup, iinde hem aritmetik, hem Franszca szck aklamalar vardr. Trkeden eser yoktur. Yazlar branicenin bir nebze kolay olan Solitreo ile yazlmtr.
8

lk Harflerin branca

Avram Galante, Histoire des Juifs de Turquie, Cilt 1, Isis, stanbul, 1941, s. 311.

48

Rai g bir yaz idi ve braniceye benzerdi. Bu yazy renmek iin okul eitimi gerekirdi. Ve bu yaz ayn ad tayan Rai adnda bir hahamn buluudur. Solitreo Raiden ok daha kolay bir yazyd. Solitreoyu annem, babam ve yaklak tm Yahudiler nerdeyse bilirdi. lk bakta yine Arapa veya braniceya benzerdi ve her iki yaz da hem Rai hem Solitreo sadan sola yazlrd. Annem Amerikadaki aabey, abla ve kardeleri ile srekli Solitreo alfabesi ile yazrd. ok hzl yazar, ve annda okurdu. Ne var ki Atatrk gelene dek, hibir okul Trke retmedi. zellikle Alliance Okullar Franszca ve branicedan baka bir dil de retmedi. Atatrk geldiinde bu okullar, birkann dnda kapamak, nemli yeniliklerden biri oldu. Bu nedenledir ki eski kuak, yaama Franszca ve spanyolca ile balad. Bundandr ki iveleri bozuktur. Ve Dialog (Franszca bir szckle anlan dil okulu!) adl okul ile telefonla konutuumda, okulu kuran Tiyatro Sanats Can Grzap, ivenin beyinde olutuunu, ive deitirmek veya dzeltmenin ok g olduunu, ancak uzun uralardan sonra biraz deiebileceini ifade etti. Annemin kua Trkeyi nerdeyse bilmiyordu

diyebiliriz. Ve bunun onlarn suu olmadn da dnyorum.. Annemin kua Trkeyi nerdeyse bilmiyordu diyebiliriz. Ve onlarn suu olmadn da dnyorum. dzeltemedim. Bu vesile ile Rashi ile ilgili ksa bir bilgi verelim. Rashi hakknda unlar syleyebiliriz: Rabbi (Haham) Shlomo Yitshaki veya Rashi-Rav Yitzhaki l040 ylnda Troyesda dodu ve 1105 ylnda ayn kentte ld. Rashi byk bir Tora ve Talmud yorumcusuydu. 9 Bu vesile ile Rashinin yaam yks yaymlanm olup, ou yllarnn Troyesda (Champagne blgesinde) getii yazldr. Troyes Belediyesi ve Troyesun Rashi Enstits, Yahudi Kltr ile ilgili yl boyu srecek etkinlikler rgtlemektedir. Getiimiz 2006 Haziran aynda, Bakan Jacques Chiracin destei ile 3 gnlk syleiler dzenlenmitir. Ayrca Troyes Liselerinde bu konu gndeme alnmtr. Annem lene dein peynire pinyir dedi, ve ben onu hi

Rashi (Rabbi Schlomo Yitzchaki), Jewish Virtual Library, 2007, (evrimii) http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/biography/rashi.html, 05 Mart 2007.

49

Rashi Talmud ile ilgili yorumlarnda, aslnda kendisinden nce yaam Yahudi bilginlerin topladklar aratrmalardan yola kmtr.. Bu yorumlarda Rashinin Troyesda verdii ve yllar sren derslerin izleri vardr. Rashi-Rav Shlomo Yitzhakinin torunlarna gelince, onlar da yeivotlar veya rabinik bilgi merkezleri, Torann retildii seminerler, Talmud ve yorumlar gibi merkezleri Champagne ve deiik kentlerde kurmulardr. Bylece Fransann bu blgesini, nemli bir Yahudi Kltr merkezine dntrmlerdir. 2.2.3 Sefaradlarn Halk Ekini 500 yl sresince bylesi bir ekin azdan aza, kulaktan kulaa bize dein kuaktan kuaa vard. Kim Nasreddin Hocann yklerini duymad ki? Kim atasz ve deyimleri iitmedi? Kimler arklar, romansaslar bilmiyor? Herkes, her Sefarad bir ucundan tutup srdrd bu gelenei. Bir gelenek ki Sefaradlar 500 yl boyunca birlikte yanyana tutmu ve bugne getirmi. Azdan aza geen bu Ataszleri ve Deyimler ok deerlidir, nk gerekten ok ilgintir. Sefaradlarn Yalanc atasz yoktur diye bir deyileri vardr: Refrano mintirozo no ay. Kimileri spanyadandr, kimileri evre lkelerden. rnein Azete kon el guerko fin ke pasas el ponte veya Kpry geene dein eytanla arkada ol. Bu atasz Romanyadan Yahudi diline girmitir. Dinsel bir deyi olan Si no yo para mi, ken para mi? veya Ben, kendimi dnmezsem, beni kim dnecek.. Bu atasz Pirke Avot dinsel deyiinden alnmtr. Baka bir atasz: Purimden sonra tadmlk, veya Despues de Purim platikos yani Purim (eker) bayramndan sonra tadmlk (vermek hibir ie yaramaz) anlamndadr. Bunun gibi yzlercesi, binlercesi derin bir felsefe, usuz bucaksz bir anlay veya anlatm biimi ierirler. Kuento veya yk: Szl olarak kuaktan kuaa gemi bir sylemdir. Eskiden bu Kuentoslar ocuklar, yallar, yetikinleri, uzun k geceleri elendirmeye, zamann gzel gemesine yarayan bir arat. Komuluk vard ve o gnlerde ve ne radyo, ne televizyon olmad iin Kuentolar anlatmak, dinlemek ok nemliydi. Hatta Cumartesi gnleri sinagogda Tevrattan ykler anlatmak bir gelenekti. Veya bunlar Nasreddin Hoca ykleri, Kral ykleri, bilgelik 50

sunan hayvan ykleri, tlsml eler tayan ykler veya Tevrattan alnm kiilerin ykleri, vb... den oluurdu. El Romansero Sefaradlarn en zgn ve en geleneksel yazn trdr. Sylemler, arklar, halk baladlar, ok deerli olup, hibirini yitirmemek iin kuaktan kuaa aktarldlar. Romansaslar bu halk ekininin yaamsal yaratcln yanstr. Bu romansaslarn ou veya tmne yakn, yitmemeleri iin kaydedilmilerdir. Bunlar tipte incelenebilir: Evlilik romanslar, Dou arklar. alat ve dinsel arklar ki bunlar anmsamak kolaylatrlmtr. Bugn iki tr ark vardr: Bat arklar ve A la una yo nasi (saat birde dodum), La Morenika (esmercik), bat geleneinin en gzel rnekleridir. En nl konular unlardr: Bebein Doumu, Doum yapan Kadn, Beikler. Ak Kadn, Gzel Kadn, Ak Yaras, Bir Annenin nerileri, Savaa giden Askerler, Aileler toplanp, hem bebei, hem anne ve babasn bu arklarla kutsarlard, bu arklarla sevinirlerdi. Bu arklarda erkek veya kz ocuk douranlar grrdk. Kz douranlar ok baarl saylmazlard. Okula giden ocuklar iin de arklar vard. Dn arklar halen bugn dnlerde sinagoglarda sylenir. Gelinin gzellii, dnden nce eyizlerin gsterilmesi, gelinin baba evinden ayrlmas, geleneksel hamam gn, gelinin damadn evine ilk girii. Batnn nl bir arks da Dize la novia (Gelin der ki) adn tar. arklar vardr ki bayramlarda sylenir: El Kavretiko (Kuzucuk) Pesah veya Hamursuz bayramnda sylenir. Askerlik arks bir gencin yaknmalarn dile getirir. Bylesine yzlerce rnek getirebiliriz. Bunlar bugne szl gelenekle gelen arklardr. 500 yl sresince Sefarad ekinsel geleneinden, canl rnekler olarak varlklarn srdrdler. Dileriz bu arklar veya cantigaslar daha yzlerce yl srer gider. nk bu evren artk yinelenmez ve yenilenmez. Bu baladlarn ait olduu grkemli ekinin bugne dein olduu gibi srmesi, azdan kulaa aktarlmas en byk dileimizdir.

51

2.2.4 Sefarad Mzii 10 Sefarad Mzii ylesine ok eitlilik gsterir ki, kii hangisinden balasam diye dnr insan. Sinagog ve dinsel mziin dnda sokaktaki adamn, ev kadnlarnn mzikleri, zel gnlerdeki mzikler (nian, dn, doum, snnet,vb.) ve daha bir dizi mzik trleri akla gelir Sefarad Mzii dendii zaman. Ancak artc olan u ki 500 yl gemesine karn, Sefarad Mzii sanatlar mzik albmlerini oluturmular, hatta ayn arklar birok sanatnn albmnde yer almtr. yle ki insanlar, zellikle kadnlar 500 yllk arklar unutmamlar, ka kez yenibatan sylemilerdir. Demek ki bu gelenek 500 yl srm ve arklar ne zde, ne szde hibir ey yitirmemitir. Zaten ark toplamak isteyenler dosdoru Hasky Yallar Yurduna ynelir. Orada yaamlarn bitirmek zere ve evde yalnz kalamayan veya kendilerine bakacak kimseleri olmayan yal kadn ve erkekler, bildikleri arklarn tamamn aratrmaclarn kasetlerine aktarmaktadrlar. Bu ilem bugn hl srmektedir. Ve her zaman bir yeni ark, bir yeni name bu yal insanlarn dilinin ucuna gelmektedir. Tuhaf olan u ki bir arknn yarsn anmsayan bir yal, teki gn btnn anmsamakta, ve ark toplayan kiiyi armaktadr. Veya baz arklar yars bir yaldan, teki yars baka bir yaldan alnabilmektedir. Hatta bir arknn deiik blmleri iki deil, hatta drt kiinin yardm ile tamamlanabilmektedir. Baka bir deyile hibir yal kii annesinin, bykannesinin veya evinde oturan teyze, hala, gibi bnyklerden duyduu arklar unutmadlar. Elbette bu da anneden kza geen bir gelenektir, ve hibir yazl metin, nota, mzik bilgisi olmakszn 500 yl byle srp gitmitir. Bu gerekten ok artc bir olaydr. Sefarad Mziini icra eden guruplar bir hayli oktur. Saymaya alalm: Jak ve Janet Esim; Jak Esim ve Cem kiz ve Erkan Our; Yeshua Aroyo ve Korosu; Los Pasharos Sefaradis; Sefarad; Erensia Sefaradi. D lkelerde: Judy Frankel; Montserrat Franco; Ofra Haza; Eleonora Noga Alberti;.. vb.

10

Janet ve Jak Esim, Adio. CD prospekts. Kalan Mzik Yapm, 2006.

52

Bu topluluklarn repertuarnda ok kez ayn arklar bulunabilir. Baz arklar da Trkeden evrilmitir. rnein: Kzm seni doktora vereyim mi, Gl Pembe. Hatrla ey peri, Bekledim de gelmedinvb. nce bir genelleme ile Sefarad Mziini anlamaya alalm ve mzikolog Selim Hubein bir yazsna gz atalm11:
Sefarad Mzii, be yz yl aan birlikte yaamann ortaya kard bir mziktir denilebilir. Bugn Trkiyede herhangi bir sinagoga giderseniz size ok yakn gelebilecek melodilerden olumu bir ilhi dinlemeniz olasdr. nk Trkiye Sefaradlarnn dini mzikleri srtn makamsal Trk mziine dayamaktadr. Bugn sinagoglarda hicaz, nihavent, rast, beyati gibi nemli makamlarda bestelenmi fakat bestecisi bilinmeyen dini eserleri icra eden hazanlar, kk spanyadan ayrldklar yllara dayanan bir gelenei hibir yazl kaynaa dayanmayaraktan srdrmektedirler. Bu, tpk Trk musikisinde olduu gibi, ustadan raa tamamen mek yolu ile geen szl bir kltrn devamdr.

1442 de balayan ve 1500lerin ortasna kadar sren bir sre ierisinde, engizisyon zulmnden kaarak talya (Livorno) ve Hollandada (Amsterdam) ksa konaklamalardan sonra Osmanl mparatorluunun o gnk snrlar ierisinde bulunan Tunus, Cezayir, Bulgaristan, Romanya, Yugoslavya, Yunanistan, stanbul, zmir ve Bursaya yerletirilen spanyol Yahudileri kendi dillerini, mziklerini de birlikte getirdiler, zellikle saraylarn ve asaletin konu edildii romanslar, halk arklar olan kantikaslar yerletikleri blgelerin mzikleri ve ritimleri ile etkilim iindeydi. Ve bugnk Sefarad mziini oluturdular. Bugn artk Sefarad mziinin orijinal melodilerinin ve ritimlerinin ne kadarnn muhafaza edildiini anlamak mmkn deildir. Yerel mzikler, orijinallerini ylesine etkilemilerdir ki, bir arknn eskiliini, yeniliini ya da romans veya kantika olduunu, ancak gnmze kalm szlerinden anlyoruz. Sefarad mzii, 500 yl ierisinde sadece spanyadan getirilenle yetinmemi, bu arada kendi arklarn da retmitir. Hatta bazen iin kolayna kaarak dnem dnem ok popler olan mzik paralarnn melodilerine, Judeo-espanyol dilinde gfte yazarak Sefaradlatrlmlardr. eserler olduunu sylemektedirler.
11

Bugn 3 bin paray akn bir repertuarn

bulunduunu belirten aratrmaclar, paralarn nemli bir kesiminin bu dn

Janet ve Jak Esim, Adio. CD prospekts. Kalan Mzik Yapm, 2006.

53

Sefarad dini mziinde gelenek babadan oula, din d mzikte ise anadan kza geerek zamanmza ulamtr. Bu nedenle din d mziklerin kaynak kiileri, genellikle kadnlardr. Kadnlar arklar kuaktan kuaa aktararak, gnmze dein kalmasn salamtr. Sefarad mzii ile ilgili ilk aratrmalar ancak 50li yllarda zak Levi ile balamtr. srail radyosunda aratrmac olarak alan Levi, bu mzie ait 100 akn paray, kaynak kiilerden dinleyerek notaya alm ve be ciltlik bir kitapta toplamtr. Bu paralardan kantikalar gnlk yaamdan, aktan, lmden, kskanlktan, ayrlktan bahsederken, romanslar da bir zamanlarn saray yaam ve asilzadeleri ile ilgili romantik hikayeleri anlatr. Kantika Tu madre kuando te paryo te kito al mundo Korason eya no te dio Para amar segundo Adio adio kerida No kiero la vida Romans Mi madre era de Fransiya Mi padre de Aragon Nunka se kazaron los dos Para ke no nasyera yo Annen seni dourduunda Sana bir yrek vermemi Sana bir yrek vermemi Sevgiyi tadabilsin diye Elveda sevgilim Bu yaam ben neyleyim. Annem Franszd Babam Aragonlu Onlar hi evlenmediler Ben dnyaya gelmeyeyim diye

500 yl boyunca etkileim ierisinde yazlm arklar, yaanan blgenin gnlk hayatndan izler tar. La vida do por el raki Yo no pudo dearlo De tanto amarlo Me syento yo ijo varon Me syento yo primaryo Sin tener lira en el kaon Me syento milyonaryo Rak iin yaamm veririm Onu hi brakamam Ona olan akmdan Kendimi olgun bir erkek gibi hissederim ok nemli biri gibi hissederim ekmecemde tek bir lira bile olmasa Kendimi milyoner hissederim. 54

Sefarad mziini ksaca zetlemeye alrsak; yukarda saylan zellikleri dikkate alndnda ne spanyol ne de geleneksel Yahudi mzii denebilir. Teknik olarak Sefarad mzii, 500 yl boyunca etkisi altnda kald Trk mziine ok daha yakn durmaktadr. Dileimiz, bu mziin sadece mzelik bir e olarak kalmamas ve yaam ierisinde gelierek yer almasdr. Sefarad Mzii (Jak ve Janet Esimin MIRA Judeo-Espanyol Sepharadic Songs balkl CDsindenki tantm brornden alnmtr)12:
Sefarad mzii yaps itibar ile birbirinden farkl eleri iinde barndrr. Bu dou ve bat tarzndaki olgularn bazen ayr ayr bazen ise bir araya gelip buluabildii bir yapdr. Bundan nceki almalarda bu elerden modal olann nemini ve bunun makamsal tavr ile yorumlanmas gereini vurgulamtk. Bizler bu arklarn doulu olanlarn ortaya karp yorumlamaya alrken tarzn nemli bir unsuru olan batl karakteri daha az vurgulamtk. Bu almada ise zellikle Rnesanstan gnmze, bir baka deyile romanslardan baladlara, Akdenizden Balkanlara, oradan Egeye, hatta Gney Amerikaya uzanan bu trn nemli bir blmn tekil eden ve tamamen tamperaman dizilerden oluan bat formunu n plana kardk. Herman Hederle yl nce ok sesli vokal mzik yapmak iin yola ktmzda, okseslilik bizi ister istemez bat formundaki arklara itti. arklarn vokal armonizasyonlarn bu sreteki provalarda yaptk. Hermann duyarl armonik kula ile denemeyanlma yntemine de bavurarak arklar sese uyarladk. Daha sonra gurubun dier elemanlar ile arklarn orkestrasyonlarn bu temelde belirlenen armonik yapya bal kalarak yaptk. Baz blmlerde ise her zaman olduu gibi arkadalarmz kendi doalamalar ile ba baa braktk. Etnik yapdan yola karak ana ruhu bozmadan farkl titreimler yakalamakt hedefimiz. Bunca farkl eyi iinde barndran bu etnik yap aslnda bal bana zgn bir bnye idi ve dnyaya iyi ilenmi hali ile tantlmalyd. Murat zbey bu kez kanal problemi ekmediinden, arklarn gerektirdii oranda birbirinden farkl perksyonlar kullanarak ritimsel scakl salamaya alrken Nezih Yeilnil arklarn kalbi olan bas fonksiyonunu her zamanki duyarll ile en gzel biimde vermeye alt. Blent Ortagil de bizi bu almada yalnz brakmad. Metalik telli akustik gitar ile bize baz arklarda elik ederek olaanst ruhunu katt ezgilerimize Herman Heder orkestrasyonlar yapmakla kalmayp, klasik gitar ald ve gurubun nc vokal sesi olarak bu albmle aramza katlm oldu. Erkan Our, telli tambura, perdesiz ve perdeli gitarnn virtozitesi ile almay ufuklara tamamadaki en nemli etkenlerin ba oldu. Btn arkadalara sonsuz teekkrler ediyoruz.

Selim Hube, Jak ve Janet Esim albm. Mira. CD prospekts, Global Mzik Yapm, stanbul, 2003.

12

55

Stdyo ortam ne kadar ada, teknolojik imkanlar beraberinde barndryor ve mzisyenlere birok imkan salayabiliyorsa da, yine de, sentetik mekanda tamamen akustik bir kayt gerekletirdik ve sonuta scak bir aura yakalayabildik. Ancak konser ortamnda yakalanmas mmkn olabilen birka sonsuzluk anm, bu alma ortamnda da yakalamaya altk. Bunu yakalarken sadece kaytlar yapmakla kalmayp bizlere verdii kymetli fikirleri ile yol gsterici olan Tanju Duru ile zevkli bir alma gerekletirdik. Kendisine kran borluyuz. Bu almann ortaya kmasnda gurubumuz elemanlar dnda da birok kiinin katklar oldu. Gerek mzik gerekse mzik d konumlar ile bu ortak katklarn sonucu bu albm ortaya kt. ello ile bize iki arkda elik eden zer Arkun, albmn son arks olan Te tomi arksnda soprano saks ile emprovizasyon yapan Yahya Daiye, arklar Trkeye uyarlayan Beki Bardavid ve Yusuf Altntaa, Nezih Yeilnilin fotograf almasn bize salayan Mehmet Ksmete, uluslararas organizasyonu salayan ve bize yol gsterici olan zlem Ba ve Birger Gesthuisene, birok konuda bize destek veren ve bu almann tantmnda bizlere yardmc olan nstituto Cervantes ve onun deerli direktr Dr. Pablo Martin Asueroya, grafik tasarm yapan ve fotoraflarmz eken Bekir zdemire, Viejos Amores iirini yazan merhum Lina Albukrek Kohene ve bestecisi Moreno Barokasa u anda byk blm hayatta olmayan ve derlemeleri yaptmz yzlerce kaynak kiiye, zverili prodktrmz Ali Rza zkana itenlikle teekkr ederiz.

Bir ezgi rnei: VEJOS AMORES (Eski Aklar) iir: Lina Kohen Albukrek, orlu l897 stanbul l987. Beste: Moreno Barokas. No espertes korason adoloriado Yo yori muncho por averte amado No tengo de ti ninguna esperansa Pensando en ti mi alma despedasa Tu me dizias kon ke sakra emosion Mira ke yo te amo kon muncha pasion. Ke yo muncho sola a ti te amare yo de ti nunka no me despartire Ay amor! Tu prometa fue tanto falsa Yo de ti kiti toda la esperansa Entosegates la vida kon krueldad Kruel korason i tanto sin piadad Tus tantas dulses karesas a mi lado

56

 esto no me puede ser olvidado No te abasta ke de mi te burlates kon tu malisia me abandonates Nunka Dio te pardone tu mala echa ke siempre ke bivas en la desdicha.
30 mays 2006 ULUSLAR ARASI MZK KONGRES BLDRS HARBYE ORDU EV13: SEFARAD LTURJK VE PARALTRJK MZKAL GELENE Jak Esim Sefarad mzii 1492deki gle birlikte bata Osmanlya, sonra da dnyann birok yresine yaylm bir mziktir. Son yllarda hem mzik yorumcular hem de etnomzikologlar tarafndan gndeme getirilen Sefarad mziinin kkenleri konusunda, tarihsel sre ve bu srecin balangc nemli bir yer tutar. Bu toplumun kkensel mzikal zellikleri ile ilgili ancak nazari olarak dnebiliriz. Yaynlanan ta plaklar (Hayim efendi. shak Algazi, Viktorya Hazan, Jack Mayesh) ile etnomzikologlarn olan kayd ve derleme almalarnn notaya alnp arivlenmesi ondokuzuncu yzyln banda balamtr. Dolaysile ondokuzuncu yzyl ncesi dokmana sahip deiliz ve bu yzden da nazari olarak dnmek zorundayz. Yadsmayacamz bir dier nemli unsur ise, bu mzikal yapnn Yahudilerin geleneklerine olan ballklarnn bir sonucu olarak, yzyllar boyunca nesilden nesile aktarlm olduudur. Gerek dinsel, gerek din d mzikal unsurlar hem kkensel yapy bir ekilde korumu, hem de yaad toplumlarla ve zamann mzikal deerleri ile etkilemitir. Bu mzik kltr ierisinde dind mzik, Ladino veya baka bir deyile Judeoespanyol dilinin artk geerliliini kaybetmesi ile halk arasnda yaamn yitirmitir. Dind mzik artk sadece dnyada mzik yorumcular tarafndan ok ta otantik deerlere bal olmadan yorumlanmaya devam edilmektedir. Sefarad mziinde dinsel yani litrjik ve paralitrjik mzik ise ok daha ansl bir konumdadr. ansl konumdadr nk dinsel mzik gelenei hala nemini korumakta ve bu kltrn nemli bir blm devam etmektedir. Bu yzden bu kltrn yaayan yzn yani dinsel blmn setim ve bu blmden rnekler sunup baz aklamalar yapacam. Sefarad litrjik mzikte temel iki unsur hakimdir. Birincisi, hazanlarn (kantorlarn) yani duahann tamamen kendi doalamas ile oluturduu ve her seferinde farkl yorumlara yol at mzikal unsur, dieri ise geleneksel olarak nesilden nesile aktarlan mziktir. Nesilden nesile aktarlarak gelmi bu gelenei de kendi iinde ikiye yani litrjik ve paralitrjik olmak zere ayrabiliriz. Hazanlarn doalamalarna dayanan mzik, Cumartesi gn ayinleri ve bayram ayinlerindeki dualar kapsar. Hazan denen kantor veya duahan olarak aklayabileceimiz kiiler tarafndan ou zaman branice gfteli, seyrek te olsa Ladino dilinde ve genellikle makamsal ezgili doalamalardr bunlar. Hazanlar bu doalamalar srasnda, gerek Yahudilerin tarihsel mzik geleneindeki

13

Jak Esim, Sefarad Liturjik ve Paralitrjik Mzikal Gelenei, Mzik Kongresi, 30 mays 2006, Harbiye Orduevi, stanbul.

57

hizumlarn, gerekse de Trkiyedeki Klasik Trk Mzii kltrnn etkisi ile Minha, Arvid, Avdala, Musav, ahrit, Kidu gibi dualar seslendirirler. Doalamaya dayanmayan ve nesilden nesile aktarlm olan mzikal yapya gelince burada karmza Tamimler, Piyutlar ve Yamim Norayim (Gzel Gnler) gibi zel gnlerde sylenen ilahiler geliyor. Tamimler Tevratn okunuu srasnda kullanlan zel notalama sistemidir. Bu sistemin temelini oluturan tamimler zel iaretlerdir ve bu iaretler ravia, pazelgadol, tala gibi isimlerle adlandrlrlar ve kelimelerin stlerinde, altlarnda veya sonlarnda olurlar. Her tamimin bir mzikal melodisi vardr ve bu melodiler hangi harfi iaret ediyorsa o harf melodi ile seslendirilir.

Kanmca Yamim Norayim, yani sene ba bayramlarn kapsayan ulu Kangnlerin ilahileri ise kkensel olarak tapnak dnemine, yani bundan 2000 yl ncesine dayanmaktayd. nk toplumlarn birbirleri ile yzyllar boyu iliki kurmam olmasna ramen, bu zel gnlerde sylenen ilahilerde ayn melodik yapnn korunduu grlmektedir. rnein Suriye, Msr, ran yrelerinin Yahudileri olan Mizrahiler ile spanya kkenli Sefarad Yahudilerinde Yamim Norayim melodilerinin ok byk ortak benzerlikler tadn gzlemledim. Bu zel gnlerdeki melodiler, genellikle Hazan ile halk arasnda bir diyalog btnl iindedir. Hseyni zellikle de da hseyini makam n plana kar. Bu tarza Yerualmi tarz (yani Kuds tarz) denmesinin bir sebebi de bu melodilerin tapnak dneminden gnmze geldiinin bir baka kant saylabilir. Sefarad dini mziinde 3000 ksur yldr var olan tek mzik aleti, ko, kei veya antilop boynuzundan zel olarak yaplan ofardr. Gnmzde gerekte Ekenaz gelenei olan armonyum, Sefarad sinagoguna girmise de, aslnda bu sinagogda Yamim Norayim yani sene ba bayramlarnn oluturduu ulu gnlerde alnan ofar, sefarad dini mziindeki tek enstrumandr. ofardan Tevrat metinlerinde ilk kez srailoullarnn Msrdan ktktan sonra On Emiri almak zere Sina Da eteklerinde bulunduklar srada sz edildii grlmekte, burada kuvvetlenen ofar sesinin toplumu derinden etkiledii anlatlmaktadr. ofar tarihte iletiim, bildiriim ve uyar gereci olarak da kullanlmtr. Gnmzde Yamim Norayim gnlerinde alnan ofar, Tanrnn yceliini iaret etmesi, pimanlk gn olan Kipur gnn simgelemesi, Tevratn Tanr tarafndan verildii, Mabedin ykl ve tekrar ina ediliini anmsatmas, shak yerine koun kurban edilmesini simgelemesi, Kyamet gnnde de alnacann bilinmesi ve srailoullarnn Kutsal topraklarda bir araya gelme lksn benimsemi inan

58

sahiplerinin gzndeki ibadete ilikin mzik enstruman olmas bakmndan Yahudi kimliini oluturan nemli unsurlardan biridir. temel sesi vardr. Bunlardan Tekia : Terua: Tanrsal ary ve sonsuz korumay simgeliyen uzun bir ses Tanryla birlikteliin cokusunu simgeliyen, dokuz ksa ses evarim: Tanrsal kudret karsnda, insann aczini simgeliyen kesik ses

Paralitrjik arklar, dini ayin dnda sinagog veya sinagog haricinde sylenen din ierikli veya yar din ierii tayan arklardr. Paralitrjik arklar arasnda unlar sayabiliriz: Bakaotlar, Maftirimler, Pirke avot perekleri, Teillimler, parida (doum) arklar, dn ile ilgili arklar (augar veya eyiz, tevila:dini geleneksel banyo treni), noe al hanyas (kna gecesi), augar (eyiz dikimi) ile ilgili arklar. Bayramlara ait paralitrjik ark eitleri ise Purim bayramnda koplas de purim, Pesah bayramnda agada ve koplas de pesah avuot bayramnda la ketuba de la ley Cumartesi gnlerine has abat arklar: Komo guadro el Shabat, Bakaot, evlerde ge saatte bir araya gelinerek kahvelerin iildii bir ortamda sylenen Ayin d dini arklardr. Pirke avot perekleri de stanbula has bir gelenektir. Koral eserlerdir, makamsaldr ve en ok segah makam hakimdir. Solistlerin de koro ile karlkl diyalogu vardr. Bunlar Pesah ile avuot bayramlar arasndaki Cumartesi gnleri konser eklinde icra edilirdi. Bilgelerin retilerini ieren Pirke Avot sadece stanbulda mzikal yap ile icra edilirdi. Bir baka koral gelenek ise Edirneye has olan Maftirim geleneidir. Yahudilerinde Maftirim gelenegi Trk 300 yl nce Edirnede domu, sonralar

stanbulda gelierek gnmze kadar gelmitir. Dini edebi iirler zerine yaplm akapella ve nison eklinde icra edilen koral bestelerdir. Bu mzik trnn oluumu ve geliiminde Mevlevi mziinin etkisi olmutur. Bu koraller makamsal olup batdaki oratoryolardan bu yn ile farkllk gsterir. Cumartesi gnleri dini ayin dnda konser eklinde icra edilirlerdi. Maftirimlerin konular

59

her hafta okunan Tevratn o haftaki konusu ile ilintilidir. Halen devam etmekte olan bir gelenektir.
Turkish Digest to Israturk@yahoogroups.com - 26. 08. 2006 Trkiye sz konusu olduunda, ilk olarak Yahudi cemaatini dnmek doru olmayabilir, nk Yahudiler yani Romaniotesler, Batdan gelen Yahudilerden ok daha nce Anadoluda bulunuyorlard St. Pauln mektuplarn dnmek yeterlidir. Bylece saylar da artt. Ve spanya Kralnn bylesine varsl ve alkan bir toplulua lkesinden atmas, Osmanl Sultan iin inanlmaz bir ans oldu. Osmanl mparatorluu, din stnln hi tasa etmeden, yadsnmaz bir hogr ile iki dinin yan yana hatta birlikte uygulanmasndan yzyllar boyu endie etmedi. Asya yakasndaki gzel Kuzguncuk kyne bir ziyaret yaplrsa Camii, Sinagoglar ve Ortodoks Kilisesinin bir arada olmalar gze ho grnr (Prof. Cengiz Bekta)14.

Bu birliktelik mistik bir karlkl iletiim, inan ve mzik dahil, bir uygulamay getirdi. Tek Sabetaist salad. Kanl saldrlar nedeniyle sraile gidilerini saymazsak, stanbuldaki Yahudi Cemaatinin ekinsel, parasal ve uygulaymsal etkinlikler konusunda ok derin kkleri vardr. Fanatikleri ve Mslman Filistinlileri saymazsak, Trkiyede antisemitizm ok hafif olup, srailin Trkiyeye gerektii zaman, rnein 1999 depreminde olduu gibi, yapt yardmlar iki lke arasndaki sevgi balarn glendirmitir. 1980den bu yana, Janet ve Jak Esim aratrmalarn Trk-Yahudi gelenekleri ile ilgili -zellikle Sefaradi ve de Ashkenaziayrm ve benzerlikleri ortaya karmaya zen gstermilerdir. Bu almalarn yarm dzine CD de toplam ve Kalan-Mzik Firmas bu ezgilerin yenibatan CDlere aktarlmasn salamtr. Herman Heder emprovizasyonlarn deiik gitarlarda deneyerek usta mzisyenlerle yapmtr: Erkan Our ve sz yazar Blent Ortagil gitarlar ile, perksyonda Murat zbey, kontrbasta Nezih Yeilnil, saksofonda Yahya Dai, E. cemaat olan bir Yahudi insan bei, Mesih (Maiah) Sabbetai Sevinin stanbuldaki dualar iin The Jews Mosque nin olumasn

Cengiz Bekta, 8 Hogrnn teki Ad: Kuzguncuk, Tasarm Yayn Grubu, stanbul, 1996, s. 32-35.

14

60

Bora Grel kemanda ve (galiba) Azeri olan Mamet Cafarov akordeonda. Bu sanatlar mzik aletlerini deiik repertuarlarn melodilerine gre kullanmaktadrlar. Sefaradn Cumhuriyet yolculuu: 35 yllk ariv almasnn rn olan Janet ve Jak Esimin yeni albm Adio kt. 1930dan 1960lara kadar Sefarad arklarn ieren albm, Cumhuriyetin etkisiyle bu mziin yaad deiimi ortaya koyuyor.
20. 06. 2006 ORHAN KAHYAOLU - Tarihi
15

STANBUL 1989 ylnda Trkiyede Judeo-Espanyol Ezgiler adyla son derece zgn bir albm, kaset formatnda piyasaya kmt, arkc Janet Esim ile gitarist ve arkc Jak Esim nl gitaristimiz Erkan Ourla birlikte yaymlamlard bu almay. 1492de spanyol ve Portekizin siyasi iktidarlarnn basksyla byk bir g yaamak zorunda kalan Yahudilerin Avrupadan Balkanlar ve Trkiyeye uzanan g ve yerleimleri sresince oluan bu kltrn zgn mzii olan Sefarad orijinalitesini hi zedelemeden bu albmde yorumluyorlard. Janet ve Jak Esimin bu alandaki aratrmac, arivci kimlikleri zaten dikkati ekmiti. Janet-Jak Esim, 1992de ayn kltrel vizyonun bir uzants olarak Antik Bir Hzn isimli albm daha yaymlamlard. Bu iki albm, geen yl Kalan-Mzik tarafndan tek bir CD olarak da yaymlanmt. kili, albmden kendilerine Erkan Our, Blent Ortagil gibi nemli mzisyenlerle uzun soluklu yurtd turneleri de gerekletirdiler. Bu turnelerin sonunda ikilinin bir konser kayd da Birka Sonsuzluk An adyla 1994te yaymland. Bu almalar, Sefarad kltrn, bu kltr insanlarnn yaad dramatik yaam kesitlerini, arklarda yeniden hayata geirmekteydi, gnmz duyarll ve mzik vizyonuyla. Toplam drt albmleri var Esimlerin; yurtdnda da derleme, biri de solo olan drt albm daha yaymland. Esimler Sefarad kltr ve mziini yanstan son albmyse uzun bir aradan sonra 2003te Miraadyla yaymlanmt. Janet ve Jak Esimin ayn konsept iinde hazrlanan son albm Adio ise ksa sre nce dinleyicilerine sunuldu. Sefarad mzii ve arklarnn bu kez Cumhuriyet dnemindeki yeniden biimleniinin kltrel bir panoramasn iziyor Adio adl albm. Albmdeki almalarn tmne yakn, yine Esimlerin 35 ylk ariv ve kaynaklarnn bir sonucu. 1930dan l960lara kadar uzanan zaman diliminde, Sefarad mziinin, Cumhuriyetin mzik politikasnn da etkisiyle yaad isel deiimler albmde arklar dzeyinde izleme, hissetme olana buluyoruz. Bu etkileimle ortaya kan ilgin lirik kantolar albmnn ana mzikal tablosunu izmi. Ve iin en orijinal yan albmde yeralan l3 parann l2 tanesinin ilk kez bir mzik grubu tarafndan yorumlanmas.

15

Orhan Kahyaolu, Janet ve Jak Esim, Adio. CD prospekts. Kalan Mzik Yapm, 2006.

61

Albmdeki tek bir para, grubun da yesi olan, albmn dzenlemelerini yapan nemli mzisyen Herman Hedere ait. Adio albmnde Esim iftine yine byk lde eski yol arkadalar elik ediyor. Erkan Our, Blent Ortagil, Murat zbey ve Memet Cafarov hatrlatlmas gereken dier isimler. Bu mzisyenler Esim iftine ciddi destek sunmulardr. Aslnda albmdeki her parann duygusal, mzikal ve kltrel kkleri vardr. O yzden, 13 para zerine spesifik deerlendirmeler yapmak bu yaznn snrlarn ayor. Ama, bu albmn kltrel-mzikal ayrcaln iaretlemek iin birka rnek verelim. rnein El Pato ocuk ark ve tekerlemelerine bir rnektir: Sefarad kltrnn gndelik hayatndan bir kesit gibi. Esto Borracho ve Anoche me sonyava yo ise Cumhuriyetin ilk dneminin, Bat esiniyle yeniden ekillenen operetlerini anmsatyor. Bu kltrn ibadet dnda sylenen dini arklar da var. Paralitrjik arklar ad verilen bu formun rneiyse De edad de sinko anyos. Bu kltrn Batllamasnn sebeplerinden biri olan Alliance Okullar Trkiyedede hayat buluyor. Bu okullarda Franszca yaplan eitim sonucu Ladino-Franszca ya da yalnz Franszca sylenen arklar da varm. Bunun en tipik rnei olarak Esimlerin Adio arksn repertuarlarna almlardr. Ayn zaman diliminde yaayan, ama farkl kltrel kaynaklarla da kaynaan daha birbirinden ilgin ok sayda Sefarad arksn byk bir hazla dinliyoruz. A mi Kerida ise albmde yer alan tek yeni ark. Bu ark da Herman Hedere ait. Evet, her tr mziin aynlat, sradanlat gnmz kltr ortamnda Adio albm gerekten bir seenek durumunda. z zedelenmeden ama gnmzn formlarndan yararlanlarak hayata geirilmi bu arklar, tm dnya mzikseverleri iin ok etkili rneklerdir.. Janet-Jak Esim ve grubunun kltrel nosyonlar kadar, mzikal birikim ve sanat kimlikleri tm gerekliiyle albme sinmi. Tabii birbirinden sekin mzisyenlerle kurduklar gnl ve duygu bann da bir sonucu bu.

2. 2. 5 ocuklarn Elenme Biimleri 16 Yahudiler televizyon ve bilgisayar oyunlarnn olmad tarihlerde deiik oyunlarla vakit geirirlerdi. Bykler ve kkler iin farkl oyunlar sz konusu idi; elbette ki kz ve erkek ocuklarn oyunlar da deiikti. Erkeklerin oyunlar: Tiyatro oyunu, ift mi tek mi oyunu, ember evirmek, bilye oyunu veya bilyeyi ukura yerletirebilmek (bilyeyi bir ukura girecek biimde yuvarlamak) kurun asker veya renkli bilye (cillop ki bunlarn tanesi 5 para idi) toplamak, topraa aklan ivi stnde dengelenmi duran bir paray bir cevizle nian alarak yere drp alabilmek; bir de iede bilye oyunu vard ki bunda gazoz iesinin azna konan bilyeler ieri itilir, sonra da herkes iesini krar ve
16

Jacques Jos Abravanel, La Vida en Salonika, Portekiz Konsolosu, alom, 3 ubat l983.

62

iindeki bilyeyi alrd. Kurun asker ve askercilik oyunlar da, erkek ocuklarn tercihleri arasndayd. Bazen de renkli kattan uurtma yapar, l00 paraya satarlard, zellikle 23 Nisan bayramlarnda. Hatta dinlence gnleri masraflarn karrlard. Kzlarn bebek, top, seksek, ta, dokuzta, komaca, kurtarmaca, dnmeapap, kolar, ip atlamak....vb. gibi oyunlar verd ve erkeklerden ayr oynarlard. Byynce de dantel iilemeyi renirlerdi. Bykler ou kez evlerde toplanp, kat oynarlard. Para nemli deildi ve ok kk oynarlard zaten. Ancak her hafta bir arkadan evinde toplanr hoa vakit geirirlerdi. nce kahve iilir, sonra da meyve ikram edilirdi. Yoksullar bir iki elma veya portakalla durumu idare ederler, konuklar birer dilim meyve ile yetinirdi. 2. 2. 6 Askerlik Kimi erkekler askerliklerini yine bugn olduu gibi kendi meslekleri veya eitimleri ile ilgili grevlerde tamamlarlard. Doktor olan doktorluk yapar, eczaclk okuyan eczac olurdu Ancak ne var ki askerliin sresi yoktu. Askere gidenin ne zaman dnecei belli deildi. Aylar, yllar srerdi askerlik. Yahudiler askere gitmilerdir: ve lenler de olmutur tpk Mslman askerler gibi. Bir arkadamn babasna Bulgar Sava ardndan altn madalya verildii ve ailenin bu madalyay muhafaza ettii bilinir. Luiz Yanti, Bursal olan babasnn sava anlarn Bnyamin Ferit Acman Ailesinin yks balkla yazd kitapta yle anlatyor:17
Babam zekas, vatanperverlii ve drstl ile anld ve daima sayg ve sevgi grd... Oniki on yanda tahsiline Kuleli Lisesinde balayp, onyedi yanda sona erdi. Birinci Cihan Harbi ilan edildii zaman snfnda ilk gnll subay olmak isteiyle ayrld ve kendini harbin kucana atarak Kafkaslardan Filistine kadar Osmanl mparatorluunun en zor cephelerinde kahramanca savap madalya sahibi oldu...Birinci Cihan Sava balamas ile ...gnll bir sava hayat, bir subaylk serveni yaad. lk olarak Haydarpaadan hareket edip kk savalara katlarak kendini Kafkasya snrnda buldu. Orada muazzam bir
17

oyun

oynamak yerine erkek ocuklar alr, gnde l00 para kazanrlar, bylece kendi

Luiz Yanti, Binyam Ferit Acman Ailesinin yks, Repar Matbaaclk, 2000, s. .5-15.

63

cesaretle verdii savata yer altnda ok byk bir yiyecek deposu ve (mhimmat) sava malzemesi dolu bir depoya el koyup Ruslar yendi. Bunun zerine babam bir madalya ile taltif edildi.

2. 2. 7. Defin lemleri: Hevra Kadia ve orlu Mezarl

Mezarlk Hdraann olduu yerin bir st dzeyindedir. Btn talarn stnde Yahudi adlar branice yazlrd. Bu mezarl orlu hibir ekilde korumamtr. O denli ki talarn belki yarsndan fazlas alnm, ev yapmnda, inaatlarda kullanlmtr. 1985 ylnda annemle babasnn mezarn aramak iin gittiimizde ta ne yazk ki bulamadk. Alber Barokas Erbein anlattna gre ok ar ve lmcl hastalklar bu talarn stnde uyuya kalnrsa geermi. Nitekim kkken kendisinde olan bir beyin hastal nedeniyle mezarla gtrldn geceyi orada geirdikten sonra sabah sapasalam evine dndn anmsar. Dedemin (annemin babas hahamd) ta kutsal olup hastalklar geirirdi. Bunu annemn azndan duymama karn yine de inanmakta glk ekiyorum. Dedemin din ve salam olarak 65 yana dek yaadn biliyorum. lleri gmme ii Hevra Kadianndr. Drt veya daha az erkekten oluan bu bek llerle ilgilenir. Neve alom Vakfna bal olan Hevra Kadia, ly evinden veya hastaneden veya bulunduu yerden alr, ilemlerle ilgilenir. Dua okunmas, canazenn ykanmas, gmye hazrlanmas, bayram gn veya cumartesi ld ise yanna bir bekleyen koymak, hevra kadiann grevidir. Tabut temini de Vakfn ii oluyor. Mezarlklar Ulus Sefarad, Ulus Akenaz (yan yana), Hasky, Balarba, Ortaky, Kilyostadr. Kilyos son olarak Yahudilere, Belediye Bakan Sayn Topban mezarlk olarak tahsis ettii bir arazidir. tekiler Ulus Sefarad ve Ulus Akenaz mezarlklar, her iki gm yeri, evlerin arasnda bulunmaktadr, nk artk Ulus oturulan bir mekandr. Hasky ok eski olup, dank bir mezarlktr. u anda dzenleme sonucu, parsellendi de. Kadnlar bu ie de el attlar. imdi erkek bulmakta glk ekiliyor. Hevra Kadiann bir

64

yesi olmak, stelik cret almadan bu ii srdrmek Tanr huzurunda ok kutsal bir uratr. 2. 2. 8. Sefarad Yemekleri Bugn Sefarad yemekleri ok yaygndr. Akdeniz mutfa olarak da nitelendirilen bu yemek seme ve piirme ynteminin ok salkl olduu sylenir. Kzartma ve yal yemekler nerdeyse yok gibidir. Bol sebze, her tr salata, tavuk, hindi ve balk, zellikle buharda pimi balk ok sevilir. nk ok salkldr. Bir tr yal mutfa olan Sefarad yemekleri hafif ve imanlatmayan trdedir. Cuma gecesi sofrada mutlaka balk vardr. Balk alamayan et veya tavuk piirir. Krmz et yemeyenler tavuk veya yasz olduu iin hindi piirirler. Gze arpan u ki 500 yl sonra bile baz yemekler hl spanyolca adlar ile anlmaktadr: Al: artikl olup (ALgodon: pamuk) ALbondiga: kfte demektir. ALmodrote kabak breidir. Albondiga de prasa: prasa kftesidir. Boreka: yarm ay biiminde bardakla kesilmi brektir. Boyo: kaarl, biberli veya ekerli esterdi. Bu yemekler Trakyadan Vana dek yaplrd. Ve hl da yaplmaktadr. stelik yeni eitler eklenip bylesi hafif yemekler yelenmektedir. Yemek tariflerini ieren ok kitap vardr. Moshe Shaul, Rivka Cohen,Viki Koronyo ve Sima Ovadya. Her yl grdmz Yemek Kitaplar srekli kyor. Bu kitaplar annelerimizin yemekleri yok olmasn amac ile yaylmaktadr. Gerekten bu kitaplar anneye bir ballk, annenin ansn yaatmak, bir sla hasreti ve heyecan gstergesi, ayn zamanda yeni kuaklara bir aktar biimidir. Eski anlar toplama yeri olan bu kitaplar, bir koku ile, bir szck ile, katlan bir eni ile sizleri ok eskilere, annenize, onun annesine, onun da annesine gtrebilir. Aslnda bu yemek tariflerini bizler 500 yl nce 1492de spanyadan karlmzdan bu yana, tm dnyaya tam olduk, adyla sanyla, tarifi ve tadyla. Eer dedelerimiz Balkanlara, Osmanl mparatorluuna dillerini, dinlerini, atasz ve arklarn tadlarsa, elbet yemek tariflerini de tadlar. Bu kitaplar bir slay dile getirirler, nk sz konusu olan annelerinin piirdii yemeklerdir.

65

nl tarihimiz lber Ortayl Deniz Alphann yazd, Doan Kitap18 basm Dinann Mutfa, Trk Sefarad Yemekleri yazyor: Yahudi-Trk cemaati Sefarad gruptandr. Yani Akdenizlidir. Yahudi mmetinin en kalabalk ksm Dou Avrupada yaard. Akdeniz lkelerinde bu meyanda Trkiyede ve Osmanl mparatorluunda yaayanlarn Yahudi spanyolcas dediimiz renkli dili konutuu biliniyor. Malumdur ki, btn Akdeniz mutfa gibi bu mutfak da zeytinya zerinde biimlenir. Ve kukusuz, tereya yznden etli ve stly bir arada piirmeyen Avrupa Yahudilerinin aksine, bu konuda lkemiz Yahudilerinin dier dinlerdeki komularndan pek fazla fark yoktur. Yani lezzetli ve zengin mutfaklar vardr. Domatesin dnda birtakm stl peynirli soslar dier komular da kullanmaz. Akdeniz dnyas, btn dilleri konuan ve dine inanan insanlaryla mterek bir kltr yaratmtr. Dou Akdeniz blgesinde, inanlmaz bir benzerlik tar. Deniz Alphan bu mutfa aslnda kendi annesinin piirdiklerini renerek tarif ediyor. Galiba kitabn renklilii de buna dayanyor. Yazar iyi bir a Bu mutfan Osmanl medeniyeti iinde Yahudi halknn renklerini aksettirdii ak. phesiz her iyi a gibi Denizin annesi Dina hanm da mutfakta kendi renklerine sahipti. Piirmesek de tariflerini ilgiyle okuyacamz ak. Bunu da yapamayanlarn: Dina ve Cuma Akam blmlerini okumaktan ok lezzet duyacaklarna inanyorum. lber Ortayl 2.2.9. Aile Yaam Evler kalabalkt. Herkesin en azndan 6 hatta 9 veya l0 ocuu olurdu. Birka bebek de, ya doumda, ya sonradan lrd. Her evlenen erkek, ayr bir eve kar gibi, ayr bir odada barnrd. Evin dier yerleri ortak kullanlrd. Kar-koca arasndaki en kk bir tartma, nce evde, sonra da mahallede herkese bilinirdi. Ama o zaman da kadnd zlen, kk drlen ve sesini karmayan. Yemek, Bu Akdenizin iinde Yahudilerin, Mslmanlarn ve Hristiyanlarn yemekleri, hele balkl kitap hakknda unlar

18

lber Ortayl, Dinann Mutfa, Doan Kitap, Kubak.

66

imek, harcamak, her eylem ortakt. Zaten gelin her zaman kaynvalidenin evine giderdi, ve kendini her zaman garip hissederdi. Kocas bile ona yabancyd, nk anne evin bakesine yerletirilirdi. Gelinler ou kez hizmetli niyetine de alnrd. Boanmak da kt kadn ile eanlaml olduu iin, kimsenin aklnn ucundan bile gemezdi. Mutsuzluk bir yazgyd ve bu yazgy deitirmek iin kimse uramazd. Doan ocuklar da bu hengamede ya kucaklarda ya da salncaklarda, oklukla da de kalka byyverirlerdi eer salncan ipine dolanp boulmaz, ya da souktan ve hastalktan lmezlerse. Yemein en yals, baln en tazesi evin erkeine sunulurdu. ocuklar ne i gryorlard ki evin iinde, yorulmuyorlard ki babalar gibi. Onlara okul dn, eer okula gidiyorlarsa, veya evde iseler, kahvalt olarak stne ya srlp pudra pudra ekeri ekilmi ekmek verilirdi. Daha da yemek isterlerse, kenefleri doldurmak iin mi! diyerek azarlanrlard. ou evde durum byleydi. ocuklar evin en az nemsenen sakinleriydi. Zaten evde, evrede, her yerde fazlasyla ocuk vard. Kadn salt kocasna deil, evin btn erkeklerine hizmet ve itaat etmek zorundayd. zellikle gelin-grmce, eltiler,... srekli kavgadayd. Kaynvalide lnce, gelinler rahat bir soluk alabilirlerdi. Ancak bu kez de Annem senin yznden ld! benimsenmiti. 2.2.10. Evlerin Plan ve Eyalar orlu plansz bir ile olup, evler ahapt. Bunlar ya tek katl evler, ya da imdi dupleks dediimiz iki katl yine ahap evlerdi. varsllard. Eve nce geni bir sofadan girilirdi. Ve bu sofaya alan birka kap vard: Mutfak kaps, tuvalet kaps, ve bir de oda kaps bu genelde misafir odas olabilirdi. Eer ev tek katl ise -drt oda bulunurdu. Ev sakinleri de zellikle ok ocuklu ailelerde, ki btn aileler genelde ok ocuklu idiler, er drder yer yataklarnda yatarlard. Ve btn gereksinimler doal olarak bu katta grlrd. 67 ki katl evlerde oturanlar diye sulanmalar olas idi. Ksacas, Yahudilerde de, Trkiyenin her yannda olduu gibi pederahi (erkek-egemen) aile tipi

ki katl evlerde yatak odalar st kattayd ve bu kaplar da bir orta hole alrd. Aslnda grkemden kanlan, sade evlerdi orlu Yahudilerinin evleri. Eyalar acemi ellerin rn tahta sedirlerden oluurdu. Ve boron dedikleri dar ve yksek aynal bfeler evlerin ss idi. Birka tahta iskemle ile bir-iki koltuk da giriteki oturma birimi veya salonu olutururdu. Sedirlerin stnde kilimler serilmi olup, yerler enli tahtalarla denmiti. Sedirleri de yapan tek bir kii vard Yako Brusali. lerine bol saman tkar, stn de diktii beyaz pamuklu bir rt ile kaplard. Zemin tahtalarnn aras ou kez aralkt, ve bu aralklardan alttaki kat ocuklarca gzetlenebilirdi. Bu hem elenceli olur, hem de aydnlatma ve stma sadece alt Katta bulunduundan tahta aralarndan biraz s ve k geebilirdi. Varsl orlulular bronz yataklarda yatarlard, aslnda ounlukla yataklar demirdendi, ocuklar iinse yer yataklar veya yer hallar serilirdi. ocuklar ou kez hallarla kilimlerle rtnrlerdi. Yatak odalar o kadar souktu ki, yatmaya kanlar yldrm gibi acele yataa girerler, ve anneler ite o zaman stlerine hal ve kilim rterlerdi. Kald ki pencerelerin tahta ksm rk olup veya iyi kapanamad iin, sabah yatan ayak ucu biraz karla rtl olabilirdi. Evet inanlmaz gibi gelir ama kar bazen yatan ayak ksmna dek uuabiliyordu. ou kez evin hayvan ile yatlrd. Bu belki bir kedi, bazen de pluto adl bir kpek olabilirdi. Hatta hayvan kiminle yatacak diye, evin ocuklar kavga bile ederdi, ve iki yandan ekitirilen hayvann yaam tehlikeye girerdi: Dn gece seninle yatt, bu gece kedi benim hakkm! Tabii ki bu szler Trke deil, Yahudice sylenirdi. Perdeler, rtler beyazd, ve kenarlarna tla ilenen bantlar dikilirdi. Bu bantlar yenso denilen beyaz pamuklu pervazlara tutturulurdu. Varsl evlerde pencereler, beyaz pamuklu sade perdecikler yerine, tllerle rtl idi, ve yerdeki tahtalarn stne muamba kaplanrd. nceden de anlatld gibi Yahudiler, teki din mensuplarnda da olduu gibi mahallelerde otururlard. Evler ou kez iki katl olup, drt yan akt. Bugnk villalar veya dupleks diye adlandrdmz evlerdi aslnda. inde oturanlara zengin denebilirdi. Ev kendilerinindi. Ancak bazen bir yaknn evinde otururlard kira ile veya kira demeden. ok kez katl olabilirdi evler. Ancak mutlaka ahaptlar. 68

ou evlerin ii yle idi: Her katta iki oda ve bu odalarn ald kk bir hol vard. Sokak kapsndan geni bir antreye girilir ve buradan her yana kaplar alrd. Bunlar bazen banyoyu da ieren bir alaturka tuvalete (bu szck bile yersiz ve ok k duruyor aslnda), mutfaa ve ou kez tek bir odaya alrd. Mutfak aa katta olup, arkadan baheye bir odaya alrd. Geri bu yer bahe olmayp, bir avlu, veya bakmsz bir aland ama yine de ok ie yarard. Evin btn gereksizleri, hatta bir gn gerekebilirleri atvermeye yarard stelik. Ivr zvrdan tutun da, kirli, pasl, krk dkk, akla ne gelirse orada bulunabilirdi. Yaam gustosu nedir bilinmezdi. st kat veya ikinci katta yatak odalar bulunurdu En gzel odada kaynvalide ile kaynpeder kalrd. Gelin ve damat veya evin gen ifti daha kk bir odada kalr, bebei de yanlarna alrlard. Bu birliktelik kaynvalide ve kaynpeder lene dek srerdi. Daha sonra doan ocuklar ki bu say 10, 12 veya daha oktu, uraya buraya serilen yer yataklarnda uyurlard. Elbette evin kedileri de onlarla birlikte uyurdu. Yine st katta bir tuvalet daha bulunurdu. Btn tuvaletler alaturka idi. Evin eyalarndan sz etmek gerekirse: Aada girite sedirler, koltuklar, iskemleler, kanapeler bulunurdu. ou sedir ve divanlar aslnda birer yatakt. Bylece o evin ocuklar evlenene dein o sedirlerde uyurlard. Bunlarda gndz oturulur, gece de uyunurdu. st katlardaki da btn odalar yatak odalaryd. Odalarn nndeki sahanlkta bile gece yataklar serilir ve evin ocuklar orada uyurdu. Gece tuvalete kalkanlar ocuklarn ve yataklarn stnden atlayarak helaya varrlard. Aslnda evlerin byk blm sinagoga ok kez de okula alrd. Yerlere elde ilenmi seccadeler serilir, hazr hibir ey satn alnmazd nerdeyse. Yatak stleri, yatak kenarlar, kanepe rtleri, perdeler,...akla ne gelirse, tm el yapm idi. Elbette giysiler de elde ve evde dikilirdi. Evin tek bir odas stlrd. Kald ki ne kimsenin pek bir zel yaam, ne de yksek tahsil gren genler vard. Odadan kan hemen geri dnerim dncesi ile ardndan kapy ak braknca ierdekiler de hep bir azdan Yahudice barrlard: La puerta, (yani kap!..) Bu szck hala nostalji ile anmsanr: La puerta!. Nedeni de her evde tek bir oda stlrd, oturma odas veya btn ailenin topland oda. 69

Mutfaklar byk ve battald. Drt bir yan sofalar evrelenmiti. Bunlar ou kez inko ile kapl tezgahlard. inko tezgahl mutfaklar konforlu saylrd. inko zamanla ve asitlerle ypranp delindii iin, sofalar sk sk yeniden kaplanrd. Tabaklar platera denen tabaklk anlamndaki kademeli raflara konurdu. Teldolap da mutlaka vard. zellikle mutfak penceresi veya evin gne grmeyen bir kesine Yahudice taraba denen pervaz dzeyinde bir tahta aklrd. Hem teldolap, hem taraba, yemekleri saklamakta kullanlrd. Hele teldolap o zamann acl buzdolabyd. Evlerde tek bir musluk yeri vard. nsanlar o muslukta hem bulaklarn, hem sebze ve meyvelerini, hem de san ban ykarlard. Mutfaklarda su akmazd elbette. ou evlerin arka avlularnda bulunan kuyulara tulumba taklrd. Ve tulumbadan ekilen su, mutfak ve banyodaki depolara doldurulurdu. Sonra bu su bir yanna musluk lehimlenmi tenekelere aktarlrd. sokak emesine gider, eve dein su tard. Bahesinde kuyusu olmayan, k yaz demeden, her yer donmu bile olsa, uzakta veya yaknda bulunan Eklemek gerekir ki, bu evdeki kuyular, buzdolab grevini de yerine getirirlerdi. Karpuz, kavun, meyve ve daha ok eit besin maddesi, fileler iinde bu kuyulara sarktlarak souk tutulurdu. Bazen da file unutulur, yiyecekler bylece kuyunun dibinde rmeyi beklerdi. O zaman filenin sahibi uzun sre hayflanr: Benim bu kuyunun dibinde, iki kilo sebze, bir de karpuzum vard derdi, i ekerek. Sular, alborniya denen iki kollu testilerden iilirdi. Bu testiler, yazn scak gnlerinde slak beze sarlr, kuruduka yeniden slatlrd. Bylece kuruyan bez, buharlama sreciyle suyun iindeki sy da beraberinde gtrr, suyu serinletirdi. Mutfakta bir de oyuklara yerletirilmi kazanlar vard. Byk amar gn, bu kazanlara su doldurulur ve altlar ra ve tahta ile tututurulur, kmrle stlrd. amarlar agua de liiya ile ykanrd. Liiya szc Portekizcedir. Franszcada eau de lessive, Trkede amar suyu olarak biliyoruz. Liiya yle elde edilirdi: Su kuyudan ekildii iin hi kprmezdi, amar da beyazlamazd elbette ki. Mangalda veya sobada biriken klleri, byk bidonlara ve kovalara doldurduklar kuyu suyunun iine dkerlerdi. Ve bu kmr ve odun klleri ile karm kuyu sular bir sre veya 1-2 gn dinlenmeye braklrd. 70

Ondan sonradr ki bu su ile amarlar ykanr ve bembeyaz olurlard. Kldeki etkili madde ierdii soda idi, tpk bugnk deterjanlarn soda (solvex) iermeleri gibi. Bu yntem kullanlmak zorundayd, nk sular kuyu suyu idi ve hi kprmezdi. Bu yntem Yahudilerin amar ykama biimiydi. Rumlar da buna benzer bir yntem gelitirmilerdi. Onlar kaynayan amarn stne klleri dkerlerdi ve bu ynteme bogada adn verirlerdi. Sylenene baklrsa, yine de liiya bogadadan daha iyi ykard. Liiya ile ilgili bir ataszn anmadan geemiyeceim: A lavar la kavesa del azno se piedre la liiya i el avon. Byle evirelim: Eein ban ykamaya kalkrsanz, amar suyunuz da, sabununuz da ziyan olur. Bu atasz bouna verilen uralar iin kullanlr. Bir de deyim vardr. Liiya sin kolor ho olmayan insan demektir. Bunun anlatcs Portekiz Fahri Konsolosu Bilimadam Jacques Jos Abravanel olup tarafmdan ok nce notedilmiti 19. Soutma yntemlerine yeniden dnerek ksaca sayalm. Buzdolab olmad zamanlarda Azer alama diye anlan bir yntem kullanlrd. Bunun Franszcada l. vacciner (alamak), 2.bouture, 3. refoidir de leau olarak anlam vard. Buzdolaplar olmadan nce, varsl kiilerin buziera diye adlandrdklar kaplar satlrd. D tahta, ii inko idi. Tahta ile inko aras yn elyafla doldurulmutu. Bu kaplarn iinde buz konan bir blme bulunurdu. Bakaca, sularn soumas iin konduu yerler ve servis tabaklarna alnm yemeklerin souk kalmalar iin yerletirildii raflar vard. Byle buzieralar olmayanlarn testileri vard. stleri slak bezlerle rtlrd. scan alr ve bezler yeniden slatlrd. Elbette yemekler ou kez madeni kaplarda ve mutfaklarda kmrde pierdi. Ve gerekten yemeklerin, zellikle etlerin tadna doyum olmazd. Kald ki hormonu kimse bilmez, hayvan otlaktaki mis gibi yeilliklerle karnn doyururdu. Tabak ve tencereler kaln bir telle ovulurdu. Emayeler de telle ovulurdu. Ancak araya andrc bir madde gerekirdi. Telin veya bezin altna alnan bu madde gri Bezler kuruduka sularn da

19

Moshe aul, Liiya sin kolor, Aki Yerushalayim, Eyll - Aralk l987, s. 34-35.

71

renkte ince bir kum olan arena idi. Arena biraz su ile slatlr ve kaplar ovulurdu. Sonra da suyun altna tutulan tabaklar tertemiz olurdu ve hi izii olmazd. Arenaclar sokaktan geer ve arenaciiii diye barrlard. Evde eski giysileri olan bunlardan verir, biraz arena alrd. Ev kadn ile satc arasnda sk bir pazarlk olurdu. Kadnlar ya birka kuru para derlerdi, (rnein bir avu arenann ederi 50 para veya daha azd), veya evden eski bir giysiyi para niyetine verirlerdi. Eer giysi arenadan daha deerli ise arenacnn para st yerine evin hanmna doru sayarak verdii birka mandald. Bu konuda her zaman tartma olur, taraflardan biri mutlaka aldanrd. Ayn tartma eskiler alaym ile de olurdu. Evin hanm giysileri eskiciye bulunmaz bir meta gibi sunar, eskici de elden geldiince giysiyi kmserdi. Ama sonunda bu dei toku mutlaka gerekleirdi. Yemekler ok lezzetliydi demitik. O zaman ne kolesterol, ne tansiyon, ne eker sayrlklar bilinirdi. Herkes acktnca yerdi. Et ok harcanrd. Kald ki Trakyada kasaplk hayvan bolluu vard. Etin en yal (!) paralar babalarn, sonra da evin byk olunundu. ocuklar yemese de olurdu. Onlar naslsa ileride yiyeceklerdi. Bu nedenle o zamanlar arpk bacakl ve ksa boylu insanlar ounluktayd. Uzun boylu olmak bir anst. ocuklar kt beslenirler, okul dn, stne eker serpitirilmi kaln ekmek dilimleri yerlerdi. Varsllarn yemei daha eitliydi20. Banyolar, bunlara banyo denebilirse eer, yrekler acsyd. Yerdeki leenlere, kaynar sular dklr, souk su katarak lk duruma getirilirdi. takunya lsne bir de marapa katp ykanrlard. ve/veya kmrle snrd. kinci ve nc ykanan, banyonun scakl bakmndan daha ansl saylrd. Hava ok souk olduu zamanlar, ykanmak iin kullanlan nesneler, sudan sabuna varana dein, her ey en yakn odaya tanr, banyo sobann yand odada yaplrd, altna hal serilmi geni leenlerin iinde. Sabun, beyaz sabundu, ve beden el boyu bir para havlu ile sabunlanrd. Bebelerin ve ocuklarn gzleri Bebekleri leenlerin iine sokup hep ayn suda ykarlar, bykler ise leen, alak iskemle ve Banyo, her evde, odun

20

Jacques Jos Abravanel, La Vie Quotidienne, Portekiz Konsolosu konferans, l982.

72

hep yanard ve kopan kyamete hibir anne aldrmazd: ...ziyan yok, ne kadar yanarsa, gzn o kadar parlak olur. Ancak en gzel hamam, sokaktaki Trk Hamam idi. ou insanlar haftada bir hamama giderlerdi. Elbette gndzler, hep kadnlar iindi, gece ve Pazar gnleri de erkekler ykanrd. Ancak her zamanki tartma u idi ki, kadnlar azok yetikin erkek ocuklarn hamama gtrnce teki kadnlar: Haftaya bari babasn da getir.. diye sylenirdi. Varsl aileler hizmetli altrrd. Bu kadnlar gerekten nerdeyse boaz

tokluuna alrlard. Bir de elbet yatacak, kalacak yerleri vard. Bu nedenle altklar yerden hi ayrlamazlar, hatta evlenene dein kalabilirlerdi. Bazen da iki- kadn alrd ayn evde. Her birinin ayr grevi vard. Biri mutfak iinde, teki amarda alr, bir bakas ocuklara bakard. 1920 yllarnda bu kadn iiler gnde 5 kuru, bazen l0 kuru cret alrlard. amardan bulaa, temizlikten yemee varana dein, evin tm iini onlar yklenirdi. Aylk cretler ise 15 liraya kadar kard. O zamanlar stanbulda cretler dier ehirlerden daha yksekti. Hatta 1940larda temizlikiler gnde 2-3 lira para alrlard ki bu cret iki kilo et paras idi. Aylk maalar 40-50 lira kadardr. 2.2.11. Giyim rtler ve perdeler gibi, giysiler de, bebelerden yallarnkine varana dein, her ey ama her ey evde kadnlar tarafndan elde dikilirdi. Daha k bir giysi iin, A Stambol veya Rumlarn dedii gibi stimboli ye gidilirdi. Ama bu zenginlerin iiydi. Bylece hem dkkana mal satn alnr, hem hanma, sonra da kendine, evlenecek yataki kza eyiz, olana da kzlarn houna gidecek bayramlklar ve giysiler satn alnrd. apkalar da eyizde nemli bir yer tutard, nk apkasz sokaa klmazd. Bazen eya bile tanrd orluya, elbette ki at arabas ile. Ancak, bunu kn yapmak ok sakncalyd, nk hem yolda don tehlikesi vard, hem de kurtlar inebilirdi Trakya dalarndan. Aslnda giysiler eskidike rlr ya da yamanr, ve birka yerden yrtlmadan hi atlmazd. Kald ki, eskiyince de yine atlmaz, iyi bir paraya bir eskiciye, veya arena veya mandal karl

73

arenacya satlrd. Ancak nerdeyse her tr giysi evde dikilirdi. Zaten ev iinden sonra kadnlar bir an bo durmazlard. Zaman nasl geerdi ki yoksa. Uzun k aylar, kadnlarn en etkin dnemleri idi. Evlenecek olan, doum yapacak olan, ev tayacak olan iin, kendisi ya da evresinden olsun, hep bu aylarda, hazrlk yaplrd. Aslnda Mslman kadnlar rtnrd. Buna bakp Yahudi kadnlar da tokado denilen ince tlbentten yaplm bir bart kullanrd. Ancak bu bart sk deildi ve nden balanmazd. Bu tr tokadoyu Ankaral olan babaannemde grdm. Kenar ya boncuklar, ya renk renk ipliklerle iliydi. Eklemek gerekir ki Cumartesi sabahlar erkekler duada iken Yahudi kadnlar evlerinin nnde gruplar halinde toplanp kahve ierler yaptklar borekaslar yer, ou kez de ekirdek yiyerek erkekleri beklerlerdi. O anda haftann tm dedikodular azdan aza yaylr, herkes bildii bir ayrnt ile mutlaka bir ekleme yapar, bylece olay ak ve seik bilinir, hibir karanlk yn kalmazd artk. Kadnlarn stnde imdiki sabahlklara benzeyen penuar denen uzun giysiler olurdu. ounlukla aldklar bayramlklar giyerlerdi. Bayram iin gzel giysiler alrlar, basma, fanila, ili oraplar, haseden imdi alvar diyebileceimiz bol pantolonlar giyerlerdi. Hamursuz (haseden) veya Yeniyl (Rosh hashana) gelince tpk imdiki Mslmanlar gibi alveri furyas balard. Palto yoktu, Polka giyilirdi. Polkann altna da elbise giyilirdi. Evde terlik giyilir, sokaa takunya ile klrd. Aslnda 1900lerde kadnlar alla gezer, erkekler bir tr pantolon olan ptr, ve de fes giyerlerdi. Yahudi Kyafetleri
21

adl kitapta eski giysilerle ilgili ipular bulduk. Silvyo

Ovadyann kratr olduu bu sergiye katlm olarak 60 adet resim beklerken, Sabanc niversitesinin yaynlad Osman Hamdi Bey ve Marie de Launeyin 1873 ylnda Viyanada gerekletirdikleri fotoraf sergisinin 1873 ylnda Trkiyede Halk Giysileri adl tantm kitab, hedeflediimiz sayy amamza hatta seim bile yapmamza olanak tand.
43) Bu kitapta giysilerin snflandrlmas, kitabn banda yer alan indekiler blmnde de grlecei gibi blgesel olarak yaplmtr. Her bir blmde de giysiler, fotoraflarn ekildii, gravrlerin veya izimlerin yapld dnemlere gre kronolojik

21

Yahudi Kyafetleri, l873 ylnda Trkiyede Halk GiysileriGzlem Kitabevi, stanbul.

74

olarak sralanmlardr. Son blmde ise arivlerde hangi ehir/yrede izildiklerini veya ekildiklerini belirleyemediimiz fotoraf, gravr ve illstrasyonlara yer verdik......

zleyen Gravrlerle Osmanlda Yahudi Giyimi22 adl bir yazda 19.-20. yzyllar ile ilgili olarak Sanat Tarihisi, Mze Uzman Amalia S.Levi unlar yazd:
1873 tarihinde Osman Hamdi Bey ve Marie de Launey tarafndan hazrlanan ve Viyanada halka tehir edilen Elbise-i Osmaniyye adl fotoraf sergisi geleneksel kyafetten Avrupa modasna geie k tutmaktadr... Baz Mslmanlarla Yahudilerin kuku veya tepkiyle karladklar giyimdeki bu batllama sreci eitli cemaat ve ehirlerde, 20. asrn bana dek srmtr. Bu gei sreci srasnda, geleneksel kyafetler ile Avrupa eleriyle bezenmi kyafetlerin ayn anda paralel olarak kullanldna tank olmaktayz. 19. yzyln ortalarndan itibaren, yazlm olan seyahatnameler, kitaplar ve hazrlanm eyiz kataloglarnn yan sra, fotoraf sanatnn gelimesi, dnemin kyafetlerinin incelenmesini kolaylatrmaktadr. Yaz, kadn giysilerinin ayrntl tarifi ile sryor: Kadnlar sokaa karken, Mslman kadnlar ak renkli feracelerinin aksine, koyu, genelde de kahverengi feraceyi tercih ederlerdi: Feracenin yakas ilemeliydi;...Zamanla ferace, yerini Avrupai bir tarz olan paltoya brakmtr. 18.yzyldan itibaren Mslman, Hristiyan ve Yahudi kadnlarn ev ii elbiseleri birbirine benzemekteydi; en nemli ayrm ba rtlerinde grlmekteydi. Yahudi dini kurallar halahaya gre san rtmek zorunda olan evli kadnlar, balarna oyal yemeni balarlard. Pamuklu, iekli bir kumatan yaplm yemeniye ine ii oyay genelde kadnn kendisi ilitirirdi. stanbul, Bursa ve Kudsteki Yahudi kadnlarnn karakteristik barts, salar tamamn rtmek zorunda olan hotozdu (halebi olarak da bilinmektedir). Top eklindeki balk, ban tepesine oturtulur, geniletmek iin etraf bir veya birok alla sarlrd.

2.2.12. Salk nce doal bir eylem olan doumdan sz edersek, elbette ki Trkiyenin her yerinde olduu gibi, orluda da doumlar evde yaplrd. Sezaryen gerektiinde, ou kez anne kaybedilirdi. Doum halinde ya eve bir ebe gelirdi, ya da herhangi bir doktor, bazen bir pratisyen, bazen de bir dahiliyeci vb. Genelde tek bir doktor her hastala bakard. Bir batl inanca gre hasta haprd m mutlaka yaayacak demekti. Ola ki ksa sreli bir teselliydi bu. orluda bir ans eseri Askeri
22

Amalia Levi. Gravrlerle Osmanlda Yahudi Giyimi.

75

Hastane vard. Her tr hastalk iin hastanenin batabibi arlr ve hemen gelirdi de. Hasta kii de Askeri Hastaneye yatrlrd. orluda Cumhuriyetten sonra uzun sre hizmet vermi bir doktor da Sabri Bey idi. nsan dostuydu. Tehisi ok iyiydi. orlulularn torunlar Sabri Beyi hala sevgi ve minnet ile anarlar. lede iki eczane vard, biri Trk ahabbettin Arif, biri de Yahudi Jozef Bensason. Bensasonlar, yllar sonra Eminn Yemite de ayn ura srdrdler. Babalar ldkten sonra oullar bir sre bu ie devam etti.. 1935lerin nemli bir doktoru da, kaymakamn damad Muzaffer Bey idi. Kendisi kadn-doum uzman ise de, bir dizi hastala bakar, veya bak yaralar da diktii ve kk ameliyatlar yapt da olurdu. Antibiyotik olmad iin, biri zatrrie oldu mu mezar kazlabilirdi. Kupalazna yakalanan yaamazd. Ancak annemin anneannesinin bir yntemi ou kez kupalazn iyiletirirdi. Annemin anneannesi hastay karsna alr, parman hastann boazna sokard. Bylece patlayan cerahat dar akar ve hasta kurtulurdu. Bunu annem, anneannesinin baarl ve nlenmi bir uygulamas olarak anard. Zaten ila yoktu, veya doktor eve varana dek ocuk lrd. ocuun lmesi de doald. O kadar ok ocuk vard ki, lse de anne-baba ok zlmezlerdi; veya znt ksa srede unutulurdu. Bir de bana anlatlan Atar el Omblio veya Gbek Balanmas idi. Bir kadn doan bebein gbek yerine parman sokar. Sonra da parma evirir evirir. Gbek, balandnda parma, gbein kendisi dar atard. zet olarak, orluda elden geldiince, ya evde, veya Askeri Hastanede hasta tedavisi ve bakm yaplmaya allrd. Eer hastann ans varsa, at arabas veya trene bindirilir, lmeden stanbula yetitirilirdi. Hastalar stanbula getirilir, doumda ise Sirkecideki Orhan Beyin hastanesine gidilirdi. 1924te Askeriye iin orluda bir Devlet Hastanesi ald ve Ziurdeos adnda bir Rum doktor ile nl Gravyer Paa (Ashkenaz Yahudisi) getirildi. Annem lene dein bu doktorun adn hep syledi durdu. 2.3.13. Evlilik Nian iki baba arasnda halledilirdi. yi bir koca bulmak o kadar nemliydi ki, stanbuldan orluya gelin gelenler bile vard. Hatta stanbulun Hasky

76

semtinden muhasebeci (!) bir gen kzn bir orluluya gelin olduu bilinmektedir. Genler birlikte kmak ve tanmak gereini duymadan, byklerin sz zerine nianlanp evlenirlerdi. Hatta birlikte kp tanmak diye bir konu da kimsenin aklna gelmezdi. Kald ki, iki gen birlikte ksa bile, mutlaka aralarna bir ocuk veya zellikle kzn ailesinden biri katlrd, yle ki genler hi yalnz kalmaz, birbirlerinin elini bile tutamazlard. Ancak 1900lerden sonra bu durum giderek deiti ve genler biraz daha zgrce davranabildiler. yle ki artk kz ve delikanl birbirlerine kediler gibi bakmaktan kurtuldular. Nian pek yaplmazd. ki aile, ocuklarn birbirine uygun grp, evlendirmeye karar verdiklerinde, sz kesilirdi. ki ailenin en yaknlar, kzn evine kz istemeye gelirdi. Erkek taraf mutlaka eker dolu bir gm getirirdi. Bu gm, ya bir ekerlik, ya da bir tepsi idi. Gelenlere eker ikram edilir, ve ekerden sonra da ev yapm tatllar, dulse de kuara veya kakla alnan tatl, beyaz tatl, krmz tatl, beyaz eker, kays veya portakal reeli, limonata, ev yapm kurabiye ve pastalar sunulurdu. Ayrca erkek, nianlsna baz armaanlar da verirdi: rnein i amar, ayakkab, ok k bir ift terlik, ipekli bir giysi... Bu armaanlar bir sre ailenin byklerine, teyzelere, halalara,... gsterilirdi. Bazen de ve daha sonralar, sokakta birbirini grp beenen genler daha sonra dans renmek iin veya baka bir vesile ile buluarak gezerlerdi. patana gereksinim yoktu. Zaten orlu olsun, Edirne, Krklareli, Lleburgaz, gibi baka kentler ok kk yerlerdi ve herkes birbirini tanrd. Hem patan olmaz, hem de eyiz hazrlna balanrd kz yoksul olsa bile. Kald ki annesi daha kz bebekken eyizini hazrlamaya balamt bile. Varsl aileler drahomalarn altn lira zerine hesaplard. rnein 300 altn lira gibi bir para iyi bir drahoma idi. Sevgi olunca kz hi para vermeden ya da ok az bir para ile giderdi. Bu konular biraz erkee ve ailesine bakard. nk baz kez, erkekle ailesi veya iki aile arasnda tartma kard. Evlenecek kz hemen bir kasnak veya bastidor edinir ve dikie balard. Tekirdada Kirya Mato adl bir kadn evlenecek kzlara Cumartesi ve Pazar dnda i retirdi. Bunun iin de 100 para veya 1-2 kuru alrd ki iyi parayd. Kzlar da yastk, yar nevresim veya demi-drap denen ili yatak takmlar,dikmeye alrlard. Bu i iin keten, nansuk, renkli patiska,stne fil-tir denen bir tr nak uygulanrd. O denli ki i amarlar 77

dantel gibi oya ile ilenmi olurdu. Geri damat mutlaka tandk biri olurdu ama, bu denli umutla hazrlanan gelin, sonradan ayak altna alnr, evlilik cehenneme dnrd ou kez. nk evler ok kalabalk, insanlar hep bir arada yaarlard. Gezmeye gittiklerinde bile btn aile (eeklerin srd) arabalara biner ve Praolyaya (Rumca bir szcktr), Yipoya gidilirdi. Latif ztrkatalay, 1995 ylnda yaymlad Mardin ve Mardinliler adl yaptnda yle yazyor23:
Museviler...sosyal adan ileri gitmi bir toplumdur. Birbirleri arasnda yardmlamay organize edi biimleri, tek kelime ile bir harikadr. Drahoma konusu ister istemez, kz babalarnn maddi adan canlarn yakmakta, ama, gelin misali Hem alarm, hem giderim dercesine, bu ii halen srdrmektedirler. Evlenecek iki Musevi gencinin yuvalarnn temel ve en gereksinim duyduklar hayati ihtiyalarn temin etmekte asla skntya uramamakta-drlar, bu drahoma sayesinde. Musevilerin ou zeki ve aklldr. ok almak onlarn vazgeilmez birer tutkulardr.

(arkl-dansl elence yeri)

Drahoma eskiden beri hep varolmutur. Drahoma vermeden veya almadan pek evlenilmezdi. Dk drahoma, ucuza koca almak demekti. Be ile yedi altn lira aras normal bir drahoma idi. Annem 1926 ylnda 1700 Trk Liras drahoma vermiti. Elbette 100 tane sar altn lira verenleri de biliyoruz. Byk bir gm tepsiye badem ezmesi dizilir ve altn liralar badem ezmesinin arasna estetik bir biimde yerletirilirdi. Bu tepsi, hemen dn ncesi, damada ve/veya damadn babasna sunulurdu. Prof. Avram Galante Histoire des Juifs de Turquie24 veya Trkiye Yahudilerinin Tarihi, 2. adl kitabnda yle yazyor: Yahudi Cemaatinde Nian trenleri bu konuda ykml hahamlarn nnde yaplrd. 1911 ylnda nian haklar baz cretler karl elde edilirdi. yle ki:

50

ile 100 lira aras drahomalar iin 1 mecidiye 2 mecidiye

.

100 ile 200 lira aras iin

23 24

Latif ztrk Atalay, Mardin ve Mardinliler, l995, s:126 Avram Galante, Histoire des Juifs de Turquie Cilt 2- s:281

78

200 ve daha st iin

3 mecidiye

demek gerekirdi. Yoksullarn nianlar iin cret sz konusu deildi. 1900 yl cvarnda drahoma 5 altn, sonralar 3 altn kadard. Ben evlendiim 1960 ylnda kocama 30.000 lira vermitim ve bununla tm ev gereksinmelerimizi salamtk. Eer babalar parada anlaamazsa, ocuklar bazen evlenemz, baba daha ucuz bir koca arayna giderdi. Bunlar ok u ve ender rneklerdir. nk para yznden bir evlilik geri braklmazd. La ija en la fasha, lashugar en la kasha. (Kz kundakta, ceyiz sandkta). Kz ocuk doduunda eyiz hazrl balard, nk her ey elde yaplrd ve ilemeler ok ar ve zordu. Moda yoktu ancak herkes neyi hazrlayacan nceden bilirdi. Aslnda her ey elde ve evde ilenirdi. Dnden 2-3 gn nce, kzn eyizi damadn evine giderdi. Bunun iin de byk bir tahta araba alnr, sslenip pslenip tm eyiz iine dzgn bir biimde konurdu. Arabay eken iki inek de kurdelelerle, ieklerle sslenirdi. Araba, alg ve mzik eliinde sokaklardan geirilir, herkes, eyizin, damadn evine gidiini seyrederdi. eyiz tek bir kez yaplr, mr boyu kullanlrd, ve moda hi deimezdi. Her ey elde ilenirdi, nk orluda kimsenin diki makinesi yoktu, ve kimse hazr giyim diye bir ey bilmezdi. Annem doduu zaman, 1897de babas bir diki makinesi satn ald ve bylece btn orlunun ii grlm oldu. Bu diki makinesi Singer marka olup, antika deere sahiptir. Dikilmi eyiz, dnden birka gn nce, erkein evine gnderilirdi. Tarladan buday tamaya yarayan tahtadan byk bir araba kiralanr Ve araba bylece, erkein evinde boaltlrd. Sonra da eyiz evin duvarlarna aslp gelenlere gsterilirdi. Grenlerin ne gzel, ok gzel demesi beklenirdi. eyiz ailece dikilirdi. Dnden birka ay nce, gelinin annesi para para, tm evreye dikilecekleri datr, arkadalara, teyze ve halalara, gen kzlara, vb... herkese, marifetlerine gre smarlanrd. eyizde neler vard: yiro denen yatak kenarlar, yatak rtleri, yastk yzleri, yastklar, gecelikler, elbise, palto, dpiyes, gibi giyecekler,... Aslnda tayyr ve palto iin stanbula gelinir ve zidor adndaki bir terziye ok yksek ederlerle diktirilirdi. La Schwartz adnda bir kadn da vard, ve bu kadn, herkesin kolay kolay ulaabilecei bir terzi deildi. O da stanbuldayd ve onun iin zel gelenler 79

gerekten orlunun ok zenginleriydi. La Schwartz o zamann modasn uygularken, elii ynnden ar elbiseler dikerdi, nervrl, pilili, dantelli, filtireli, krk yakal,...ve her parann dikii haftalar srerdi. Bir de Sara la Preta veya Kara Sara vard ki o da gerekten ok naml bir terziydi. Gelin yeni evinde, tek bir yatak odasna sahipti. Yataklar bronzdan olabilirdi, bazen de daha sade olan demir yataklar kullanlrd. Ayn odada bir masa, alt iskemle, ve bir iki eya daha bulunurdu. Perdeler beyaz patiskadan olup, ot doldurulmu bir minderin stne, yine beyaz bir patiska serilir, bazen dikilir, bazen de topluinelerle tutturulurdu. Ancak, eer nceden yoksa veya eski ise, oturma odasna bir salon takm alnrd, yani kadifeden bir koltuk, iki kanepe, alt iskemle ve bfe niyetine bir de boron alnabilirdi. Doan bir dizi ocuk da, bir yaa gelene dek, nce beikte, sonra da urada, burada veya yer yataklarnda yatarlard. Dnden nce orlunun ileri gelen kadnlardan biri La Gabaya, kz ailesinin amar bohasn hamama tayp Lunes de Banyo estaj yamados al banyo!, veya Pazartesi Hamam! Hamama davetlisiniz! diye Yahudi Mahallesinde seslenirdi.. Gelin, hamamda tevila denen bir ilem iin zel bir blmede, mermerden Mikve denen bir kurnaya alnr ve beraha adndaki dua branice okunurdu. Tevila ve Beraha dualar yaplmadan kzlar gelin olmazd. Ayrca La Gabaya gelini giysisiz grerek, hibir bedensel zr bulunmadna emin olmak isterdi. Bunu da erkek tarafna bildirirdi. Bu arada gelinin annesi, rtler, servisler ve ne gerekliyse hamama antalarla tar, gzel bir kahvalt sofras kurard. Hele para bol ise, gelinin annesi btn orlu kadnlarn hamama davet eder, bir de algc ve engici ingeneler getirilirdi. Bu hamam sefas btn bir gn srerdi. Btn gn ark sylenir, gbek atlrd. Btn orlu arlyd ve hamama gitmeyen insan kalmazd. Dnden bir hafta nce gelin btn eyizini annesinin evinde iken ziyarete aard. Dia de Ashugar veya eyiz Gn her ey ama her ey evin iinde aslr, ziyaretilere yani ky halkna gsterilirdi. Herkes tatl yerdi ve ne gzelok

80

gzel diyerek hayranln dile getirirdi. Arada gelinin arkadalar gelince anneler oullarna gelin seerlerdi. Bylece bir tala iki ku vurulmu olurdu. Dnden bir gn nce, artk nianllar birbirlerini gremezlerdi. Her iki taraf da kendi evinde kna gecesi kutlayacakt. Gelinlik, her ey gibi evde dikilir, ancak paras damat tarafndan denirdi. Varsl damatlar, elerinin gelinliklerini kendileri, stanbula gelip alrlard. Bir de einin, hamam bornozunun ve hamam tas ile takunyelerinin, yine damat tarafndan satn alnmas gerekirdi, imdi olduu gibi. Dn sabah, bir tellal kadn, kyn tm kzlarn gelini giydirmeye arrd. Hazrlklar tamamlandktan sonra herkes mzik eliinde sinagoga giderdi. Dn sinagogda yaplr. Mesafeler ksa olduu iin, sinagoga yaya gidilirdi. Dn gn, gelini bekar kz arkadalarnn giydirmesi adetti. ki nedime iki yandan gelinin koluna girerdi. Ancak sonralar gelinleri sinagoga, babalar veya byk aabeyleri gtrmeye balad. Sokakta herkes ikier er gelinin peisra yrr, sinagogda dua srasnda imdi olduu gibi bir ampul krlrd. Tm teki dinsel ykmllklerin bugnklerden hi fark yoktu. Dualar, arklar, imdikiler gibiydi. Bugn olduu gibi haham hem geline hem damada birer yudum kutsanm arap iirirdi. Ancak bugnk gibi, gelin ve damad ve de aileleri kutlamak iin sraya girilmezdi. Tren bittikten sonra, herkes damadn evine davet edilir ve gece yarlarna dein yenilir, iilir, dans edilirdi. Belki de bylece, genlerin tanmas bakmndan, bu dn, yeni dnlere vesile olurdu. Gelin damattan nce giderdi. Duadan sonra da elbet birlikte karlard. Dnler Pazar gn yaplrd. Dnde dans etmek iin bazen ders bile alnrd. Dulas adnda Rum bir dans hocas vard. Az insan giderdi ama sonralar hanm mterileri pek oktu. Siloos Tekirdadaki Rum Kulbnn adyd. Sonraki pazartesi lunes de boda veya dn pazartesisi olarak anlrd. Bu elence gnne salt kadnlar katlrd. O pazartesi, gelinin evinde algl ziyafet vard. Sonra gelin kaynvalidesinin evine yerleirdi. O pazartesi gn herkese gelinin bakire olduu ispat edilirdi. Bakire deilse damadn evinden kovulurdu. orluda byle bir olay hi yaanmad deniyor. Dnden sonra Pasar por el Piskado veya Baln stnden Gemek (stnden Atlamak) diye adlandrlan bir gelenek vard. Yeni evliler yere, gzel bir taban

81

iine yerletirilen byk bir baln stnden el ele atlard. Bu ilem bereket getirirdi. Yeni evlilerin balklar gibi ok ocuklar olacakt. Btn orlu karlama denen bir dans yapard. Armaan yalnzca ok yaknlarca sunulurdu. Balay yoktu. Gelin kaynvalidenin evinde yaayacak, ve ok saygl olacakt bundan byle. Baka bir deyile ayr bir yer olsa da, olmasa da, gelin kaynvalidenin evinde oturacakt. Evlilerin biri lrse hayatta kalan kii lenin kardei ile evlenmeliydi. Bylece ocuklar ve miras blnmez, ve hem yabancya gitmez, hem aile iinde kalrd. Yahudi bir gen kz bir Mslman ile evlendii iin annesi kendisini asmtr. Damat Hristiyan da olsayd anne yine ayn eyi yapard. nemli olan kznn kendi dininden biri ile evlenmesiydi. Sunu eitleri yle idi: Gaz tenekeleri ile getirilen siyah havyar ve turu, puf brekleri, kaarl ve beyaz peynirli brekler, eitli ekilde piirilmi balklar, uvalla taze ceviz, friza (Rumca bir szck) veya fme likorino (bir tr balk). Byle varlkl evlerde dn 40 gn 40 gece srerdi. Dn sabah krmz eker datlrd25. Prof. Avram Galante Histoire des Juifs de Turquie veya Trkiye Yahudilerinin Tarihi, Tome 2de yle yazyor26: Yahudi Cemaati 1911 ylnda, Ketuba veya evlilik kontratlarn yasallatrmak iin aadaki miktarlar saptamt. yle ki: 5.000 ile 10.000 kuru aras drahomalar iin 10.000 ile 25.000 25.000 ile 50.000 50.000 ile 75.000 % l/4 % 3/8 % l/2 % 5/8 % 3/4 %l

75.000 ile l00.000 100.0000 ve st

5.000 kurutan az olan Ketubalar veya aa deerdeki armaanlar cretsiz yasallatrlrd.

25

Lina Kohen Albukrek, Las Bodas de Chorlu, veya orlu Dnleri,

alom, Yaam Eki, 30 Ocak l985 ve Aki Yerushalayim, No.30-31, Temmuz- Aralk l986.
26

Av ram Galante, Histoire des Juifs de Turque Tome 2, Isis, stanbul, 1945, s:281 .

82

Gelinlikleri anlatmak iin Osmanlda Yahudi Kyafetleri adl kitaptan bir alnt yapalm:
Her ne kadar Yahudi gelinler, zellikle 20. yzyln bandan itibaren beyaz, Avrupa tarz gelinlik giymeye balam olsalar da, daha nceleri kadifeden veya ipekten yaplm, st srma veya dival iiyle sslenmi kaftan veya entari giymekteydiler. Bu entarinin ismi primer vestidoydu. Bu gelinliklerin stne genellikle iek desenleri ilenirdi: Beyaz, Avrupai gelinlik modasna gemeden evvel ise, dival iiyle bezenmi elbiseler giyerlerdi.

Doumlar hemen beklenirdi. Her ailenin beer, onar ocuu vard. Doaldr ki 10 ya da 15 ocuk bakmak kolay deildi. Bunlar ne iyi beslenir, ne okula yollanabilir ne de dzgn giydirilebilirdi. Her ocuk bir ncekinin giysilerini kullanr, kendinden sonra doana devrederdi. ocuklar yerde yatarlard nk 10-12 yatak bulunamazd. Yer de yoktu zaten. Doumlar evlerde diplomasz ebelerin nezaretinde yaplrd. Gbei de ebe keserdi. Eer sezaryen gerektiren bir durum olursa anne lebilirdi. Erkek de len karsnn kzkardei ile evlenirdi. Doumlarda olsun, mevlutlarda olsun, aileden sonra yoksullar iin sofralar kurulurdu. Rakdan kat yumurtaya varana dein her tr yiyecek sunulurdu. Davet arlarn yapan da Mazaltua adnda bir rtkan kadnd. orluda Zimbulai adnda bir kadn da hamama boha tar, sofra kurard. Hamam gnleri de evin hanm byk hazrlklara giriirdi birka gn ncesinden. Bir de Ermenilerden renilen beyaz glleri andran buketler yaplrd. Kald ki nian, dn, snnet ailece hazrlanrd. Bebek dounca da toplarla amerikan bezi, hase, kenar ilemeleri, vbkumalar satn alnrd. K olsun yaz olsun dikie ok nceden balanr, be tane ine ile orap bile rlrd. Ayrca badem, keiboynuzu, zm, kiraz, mumula ve orluda pek bulunmayan meyveler da salanrd.

2.3. Toplumsal Yaam ve Gelenekler

Doaldr ki sinema ve tiyatronun henz girmedii yerlerde, insanlar birbirlerine daha sk balanrlar. Gndzleri kadnlar birlikte kahve ier, geceleri ve hafta sonlar da aileler birlikte olup, gzel havalarda geziye karlard. Souk k gn

83

ve geceleri de evlerde toplanlr, konken, poker, pipirik, tavla,... oynanrd. krama sra gelince de kahve ile, evde hazrlanm biskvi, brek, pasta gibi sunular yaplrd. Ancak yoksul aileler, orta yere dilimlenmi bir portakal veya para para kesilmi bir elma koyabilirlerdi. Bu da doal grlrd. Genler evlerde toplanrlar gramofonlarda plak alarak elenirler, bol bol dans edip, ark sylerlerdi. Bazen de birinin evinde toplanp birlikte yemek yerlerdi. El Yipo adnda byk bir bahe, btn elencelerin topland bir mekan, ayn zamanda Rumlarn mahallesi idi. Ayrca La Paolya (Rumca bir szck), Sinandere, Havuzlar, Mavili, El Bostan de Hazaniko... bunlar gidilebilen piknik yerleri idi. ok sk aalkl olup salatalk toplanabilen yeil alanlard. Yemekler birlikte getirilir, zellikle Cumartesi bitimi veya Pazar akamst gidilerek, yerlere beyaz ve iekli rtler atlr, orada yenilir, iilir, dans edilir, tiyatro gsterileri yaplrd. zellikle bu yerlerde su ok lezzetliydi, nk akta akan doal kaynak sular idi. mayolar ile, kimi elbiselerle. ou kez kimse baka dinden insanlarla gezmek istemezdi. ocuklar da byklerden grdklerini uygulard. Elbette korkulan kark evliliklerdi. Bu din ayrmclnn bir rnei de yle: orluda Paronun kahvesi diye bir kahve vard. Sahibi ok akll olduu iin ona Paro (Pharaon veya Firavun) derlerdi. Bu kahveye salt Yahudiler gelirdi. Tam karsndaki kahvede de orlunun Mslmanlar otururdu. Ve garip olan u ki, herkes kendi kahvesini bilir, bu ayrm doal karlanrd. Ancak Cumhuriyetin ilanndan birka yl sonra, Paronun kahvesinde yle bir ibarenin yazlmas zorunlu klnd: Vatanda Trke Konu. Unutulmayan bir olay da, orlu Yahudilerinin ileri gelenlerinin, her yl mutlaka, orlu Askeriyesi tarafndan Klb dAskeriye ye arl olmalar idi. arl Yahudiler de byk bir onur duyarak, Cumhuriyet balolarna katlrlard. Hatta arl kiiler bundan dolay ekinmeden vnebilirdiler. Yahudi hanmlar, Trk zabitleri ile dans etmekten gurur duyarlard. zellikle baz zabitler hanmlarn birlikte getirmedikleri iin, zabitlerle dans etmek Yahudi hanmlarna kalrd ve bundan dolay da mutlu olurlard. 84 Yazn orlu Yahudi genleri kz ve erkek, at arabalarna binip deniz kysna giderler, denize girerlerdi, kimi o zamann kapal

zellikle Trk askerleri ok nazik ve yakkl idiler. Yahudi hanmlar o gn iin ok zel elbiseler yaptrrlard. Hatta aralarnda ok gzel ve sarn bir Yahudi hanmn davete gelin gibi bembeyaz bir elbise ile katld belleklerdedir. Oysa ei yanndayd ve ok ada bir erkek olduu iin, bunda bir saknca grmemiti. 2.3.1. Elenceler Bir elence de sinema idi. Sonralar Askeriyenin bir sinemas olmutu. Dinlence ve bayram gnleri, orlu Yahudileri, askeriyeden sinemay kiralamak isterdi. Askeriye kabul ederdi, ve hi cret almazd. Gelin, gelin, elenin derlermi askerler. Yahudiler de La Kaleja de los Judios veya Yahudilerin sokann bana bir adam dikerler ve eline bir an verip bartrlard: Bilin ki bugn saat 2 de sinema var, herkes gelsin. Film yalnzca Yahudiler iin oynatlrd. Filmin nce bir perdesi oynar, sonra da bir grup kz kar sahnede ark sylerdi. arklar bitince de filme kalnd yerden devam edilirdi. Askerler mahfeli o gn bizlere armaan ederler, bizler de dilediimizce elenirdik der o gnleri anmsayanlar. Aslnda gazinolar karanlkt ve Yahudiler ok ender olarak giderdi gazinolara. Safiye Aylann gelip bir gazinoda ark sylediini ok kii unutmad. Ayn zamanda Yahudilerin de kulb vard. Bu Kulpte tiyatrolar oynard. Dreyfs, Yusef Hatsadik (Joseph vendu par ses frres), Yusufun Kz, vb Hatta Yahudi Okulu sahne olarak da kullanlr, kulp olarak da grev yapard. Tiyatrolar, elenceler, balolar, ve bir dizi elence Yahudi Okulunda yer alrd. Piknikler de ska yaplrd. Yemekler tanr, karpuzlar akan souk sularda braklr, alglar bir an bile durmazd. 1920den sonra genler daha zgr davranmaya baladlar. Sokaklarda gezintiler, el ele tutumalar, dans eden genler, vb. 1911de stanbuldan genler orluya gelmeye baladlar. Bu durum 1930 yllarna dein srd. 2.3.2.Yangn Annemin anlattna gre yangn 1912 Austosunda gece yars balad ve her evden lklar ykseldi. Yanyoruz, eyvah yangn var!! sesleri ortal birbirine 85

katt. Yangnn k nedeni yle: Deprem oldu. Ve bu deprem ylesine gl oldu ki, bir dkkanda mallar raflardan aaya dmeye balad. Ancak derken kibrit kutularna arptlar. Ve kibritler tutuuverdiler. Bylece yangn kt. Yahudi semtinde kan bu yangn sndrecek su bulunamad. Ve yangn yava yava tm orluyu sarmaya balad, yle ki evler, dkkanlar, baheler, vs. yanmaya balad. Bu ara yangnn srd evredeki baz binalar yksalard belki bir faydas olurdu. Ancak kimse bunu dnemedi. nsanlar evlerinden baz eyalar kurtarmaya bakyordu. Evden uzaa tadklar eyalar, ertesi sabah ya anmsamyorlar, ya da bulamyorlard. Baz insanlar bunlar alyordu. Zenginler ar mobilyalarn kprdatamadan bo gzlerle bakyorlard. Herkes iflasa yaknd. Zaten zenginler en ok zarar grenlerdi. Halkn drtte her eyini yitirmiti. orlu yoksullamt. Oysa orlu ok iyi gnler grmt. Ancak imdi korkun bir duruma srklenmiti. orlunun 200 ailesinden 150si evsiz, barkszd. 4 buuk milyon frank zarar ziyan olmutu ki aile bana 30 bin frank eder. tfaiyeciler kovalarla suyu alevlerin stne boaltyordu ama yetmiyordu. Evler birbirini tututurunca orlu alevlere teslim olmt. orlu ksa srede yand, kl oldu. Mezarlk ve sinagog yanmamt. Mslmanlar olsun, Yahudiler olsun buday dolu torbalarla kayordu.

2.3.3 Bayramlar
Bu yl Yahudi takvimi 5767 yln gsterir. Ama srail de tm dnya lkeleri gibi Hristiyan takvimini kabul etmi, dnya ile bir olmutur orluda bayramlar imdi olmad gibi kutlanrd. nk ayn dinden insanlar oluturduklar gettolarda hep birlikte yaarlard. Kkler byklere gider, genler ailelerin yallarn ziyaret ederdi. Sinagogda zaten herkes bayramlard. Aslnda orluda bayram kutlamalar hem evlerin iinde, hem darda hissedilirdi. Kald ki yapacak pek bir ey yoktu. Bu nedenle bayramlara ok nmceden hazrlanlr, ve gereinden fazla kutlanrd. orluda en gzel kutlanan bayramlardan biri, yine Pesah veya Hamursuz Bayramnn 7. gecesi idi, evii el Pesah bambaka bir bayram gecesi olarak kutlanrd. Rosh Hashana yani brani Yeniyl kutlanr, hemen sonra Kipur veya Oru gn, sonra da Sukot veya zm bayram, ardndan

86

Hanuka veya Kandil Bayram, Purim veya eker Bayram, sonra da Pesah veya Hamursuz bayram gelirdi Bayramlar orluda herkese ve hep birlikte kutlanrd. En son Oana Raba ok beklenen bayramlardan biriydi. Yahudiler geceden sinagoga giderlerdi. Sefer Toralar veya Kutsal Kap alr, mumlar yaklr ve hep bir azdan ilahiler okunurdu. O gece dua ile geer ve hi uyunmazd. Elbette orlu gibi kk yerlerde Yahudi bayramlar ok belirgindi. Baka bir deyile tm bayramlar btn ile halk tarafndan nee ile kutlanr, bayram olduu da belli olurdu. imdi bile baz kk Yahudi topluluklarn barnd yerlerde, yine bayramlar ve Cumartesiler hissedilebiliyor. rnein yazn adalardaki sinagoglar hem Cuma akamlar, hem cumartesi sabahlar dolup tamaktadr. orlulularn anlattna baklrsa, temizlik btn orluda bayramlardan ok nce balard. Evler batan baa ykanr, paklanrd. Arada odalar ve tm eyalar temizlendike, o mekanlara bayram gnne kadar girilmezdi. Bylece aile yeleri, skk ve rahatsz bir biimde, tek bir odaya smak zorundaydlar. En g temizlenen yer tahtalard. Fra ve sabun ile, demeler yer yer ovulur ve bu ii de evin gen kzlar yapard. nce birlik olup, sokaklar ykard. Ayrca Bayram geldiinde hepsi de yorgun derdi. Bu yetmezmi gibi, mahallenin kadnlar ok btn yemek takmlarnn deitirilmesi gerekirdi. Hamursuzda kullanlan yemek takmna loksa denirdi. Hamursuzdan hamursuza kullanlan loksa, gnlk yemek takmlarndan daha kt, ve ayr ykanrd. byledir. 2.3.4 Koer Koer konusu biraz irdelenmeye deer. Keskin baklar kullanmak ve kesimlik hayvan eziyet etmeden ldrmek gerekirdi, Aslnda kosher veya kasher szckleri insanlar iin de kullanlr. ahitlik yapacak kii namuslu, dzgn bir insan ise kaer denebiliyor. Sefer Torada birka kez yineleniyor Kaer konusu. Kesilecek hayvan nce salkl m diye baklmaldr: Salksz hayvan kesilmez. Hayvan ohet adl din adam keser. Kanl et yenmedii iin et sofraya 87 Bugnk dindar Yahudiler ise dinsel gereksinimleri iin mutfaklarnda ikinci bir bulak makinesi bulundururlar, zellikle srailde durum

gelmeden nce birka ilemden geirilir. Ve salkl hayvan kesildikten sonra koer damgas vurulur. nce et bol suda ykanr, sonra da tuzlanr. 45 dakika tuzlanan et btn kann braktktan sonra, yeniden bol suda ykanr ve piirilebilir. Et ar olduu iin ancak alt saat sonra stl mamul yenebilir. Hatta az bile alkalanmaldr. O zaman servis deiir. Dindar insanlar, hatta ok sofu olanlar et ve peynir iin iki ayr bulak makinesi bulundururlar. orluda kasaplar Yahudi olduu iin herkes dnmeden et alrd. Bugn Yahudi kasap yoksa da Mslman kasaplar koer et satyorlar. Ve ok Mslman domuz etinden sakndklar iin Yahudilerin alveri yaptklar kasaptan et alyorlar. Gerekten orluda bir tek insan bile kaer olmayan eti yemezdi. 2.3.5 Mum Yakma veya Lampara Eylemi Dinsel olarak her Yahudi kadn, zellikle evli barkl ise, Cuma gn Lampara (lamba) yakmaldr. Bu zorunluluk iin iki mum gerekir. Ksa bir dua ile birlikte iki mum yaklr. Ancak bu Cumartesi balamadan nce Cumadan yaplmaldr. nk Yahudilikte gn geceden balar. Bayramlar iin bile gnn nceki gecesidir balama tarihi. Cuma gne battktan sonra Cumartesi balar. O zaman artk mum veya lampara yakmak gnah saylr. Okunan dua yledir: Baruh Ata Adonay, Eloenu Meleh Aolam aer kideanu bemitsvotah vetsivanu leadlik el abat. Eer o Cuma gn bir bayrama denk geliyorsa, lampara yani iki mum yakma duas ayndr. Salt Kipur ise duann sonundaki leadlik ner el abat, (yakmak abat mumlarn) yle deiir : .leadlik ner el YOM AKPURM... (yakmak (yom: gn) Oru gnnn mumlarn). Elbette bu dua yzlercesinden ancak bir tanesidir. Her bayramn kendi duas vardr, Meyveler iin bile dualar vardr. Onlar yiyebildiimiz iin Tanrya krederiz. Olokost veya Soykrm duas kendi bana bir duadr: BR DAHA ASLA diyen. Sinagogda okunan ok kapsaml ve uzun bir duadr.

88

2.3.6. Batl nanlar: Ayin Ra (Kem Gz) ve Benzerleri Batl inanlar hep olmutur, ve u anda da vardr. Ancak toplum okuduka batl inanlar da zihinlerden siliniyor ve pozitif bilimlere yneliniyor. Yine de anlatmakta yarar var ki branica Ayin ra veya Kem Gzn yeri baka. Ve hl inananlarn var olduunu sylemek yerinde olur, rnein bu almay yapan kii de inananlardandr. Sefaradlarn Ayinra veya kemgz dedikleri olay ile baz eyler olmaz, baz eyler kt yola girer ve baz eyler de uursuzluk getirir. Bu ktlkleri uzaklatrmak iin baz cmleler, baz byler, baz mavi talar kullanlr. Bu konuda Dereh Abaite adl forumda Haham Isaac A. Sacca yle bir aklamada bulundu: A) Metafizik varsaym zellikle kabalist hahamlar tarafndan ileri srlmtr. Bu hahamlarn dediklerine baklrsa: Zihinsel ve mistik bir g insann ruhunda yerleir. Bu g metafizik ve doa yoluyla bir insandan tekine insana geebilir. Bir insan ne denli kskan ise, uusuzluu o denli aktarr. Oysa bir insan ne denli sevimli ise, teki insana hibir zarar olmaz. Elbet alc ynnden bakarsak ruhu ne denli duyarl ise, kem gzn etkisine o denli ak olur. Byle durumlarda 5 says anlmal veya elle 5 says iaret edilmeli, veya 5 numaray ieren bir cmle sylenmelidir. Kabalistler 5 saysnn kullanmn yle aklar: elde parmaklar ak olmal, tpk stop veya kendini tut dercesine. Burada kt bir istek frenlenmekte. Baka nesneler balklardr. Mavi veya krmz renkler, veya baz nesneleri gstermemek, veya baz talar veya baz bitkileri kullanmak, kukonmaz gibi... B) Fiziko-espiritual varsaym: kemgz, ruhun veya o insann ktlnden

veya o insann durumundan kaynaklanr. Konu u ki, kemgz bir kiiye fiziksel bir biimde ular. Denir ki, insan kskan sinirli veya kskn olunca, bedeninde elektrokimyasal bir oluum tar: kalp hzl arpar, kan hzl dolar Bu deiiklikler beyne ular ve gz ile iletiim kurar. Ve eklerler ki gz zehir

89

denebilecek bir toksik etki ile bakar. deerleri arasnda bir ba vardr. C) Fiziksel varsaym:

Veya insan metabolizmas ile moral

Bu tm ile fiziksel bir teoridir. Bu teori insann

duygusal anlar ile hibir ilikisi yoktur. Kemgz bir hastalk, bir durumdur. Veya insanda, bakta, gzde varolan bir gtr. D) Rambam varsaym - Dnyaca nl ve snr tanmayan bilgin Moshe Ben veya Maimonides veya Rambamn teorisine baklrsa bu

Maymon

rasyonalistlerin teorisidir ve ok sayda inanan vardr. Tora veya Talmudda bu inantan sz edildii zaman, insann kskan bir yaratk olduu sylenir. nsan ne zaman kskanr? Elbet kskanlk gzde balar. Bir kimsenin ocuu yoksa ve tekinin ok ocuu varsa kskanr. Ancak Rambam, bu kskanln ktlk aktaracana inanmaz. Bu teoriye gre, kskanlk kiisel bir problemdir ve insann salt kendine zarar verir, bakalarna deil. Talmud der ki: Gz grr, yrek ister. Kskanlk gzlerden girer ola ki. Aratrmc Dora Niyego 27 El ojo malo veya Kemgz ile ilgili unlar yazd: Doudan gelen gelenekler arasnda Yahudiler en ok kemgzden korkmulardr. Hatta ok kez Guadrados de Ojo malo veya Kemgzden Sakn gibi deyiler kullanrz. Eskiden kadnlar Zarar verebilecek en gl kii insann komusudur, derdi. Komu evler ok yakn olduu iin evlerde neler oluyor neler bitiyor hep bilinirdi. Bu nedenle bir atasz bile tremiti: Lo ke no ve la vizina es melizina. Anlam yle: Komunun grmedii (bilmedii) ey insana ilatr. Hatta iyi olan olan eyler bile ktym gibi anlatlrd. srailli yazar nl Efraim Kionun dediine gre, kendisi ok nemli bir dl alamad nk o gn cebinde bir di sarmsak tamyordu. Hatta ajos veya sarmsaklar szcn sylemek bile kemgz etkisizletirmeye yeter. Doudan gelen inanlara gre mavi gz kemgz uzaklatrrd. Bu nedenle yeni doanlara, gelinin elbisesinin altna, genlerin boazlarna, evin duvarna mavi gz aslrd. Eer kemgzn ev halkndan birine dese bilmi bir kadn arlr ve hastay frklerdi. Bu kadnn

27

Dora Niyego, El Ojo Malo, alom, 24 Mays 2006.

90

avucuna tuz alp hastann tepesinde gezdirir, sonra da tuzu tuvalete atard. Bu el hareketinin anlam vardr. Hatta eli ar ve eli hafif deyimleri bu durumlardan domutur. Bu konulara ok inananlar hahamlara veya byclere gider ve kemeya denen dikilmi bir muskay giysilerine balarlard.. Eer (kurun dkmek seanslarnda) kurunlar souk suda ok ses karrlarsa, kemgz var anlamn tard. Zaten kemgz olduu zaman evde bir eyler krlrd, ya bir bardak su, ya da bir kadeh, vb. denenmitir. Batl inanlar balamnda elin de ok nemli bir yeri vardr. Tanrnn ad branicede be harflidir. Ve Torah 5 kitaptan oluur. Moshe 5 parmakl elini kaldrp Yahudileri kurtarmt. Bu nedenle elin insanlar kemgzden koruyan bir nesne oluuna inanlr. sraildeki evlerin kapsnda demirden bir el asldr ve stnde bir dua vardr. Bu dua yle der: Bu kapdan hibir ktlk girmesin. Bu evde hibir zarar olmasn. Burada hibir kavga hibir ziyan olmasn Bu ev kutsansn ve uyum ve bar iinde olsun. Hasta birini iyiletirmek iin tepesinde bir szge gezdirilir; sonra da hastann bir gmlei ile bir yumurta bann stne konur ve bir sre gezdirilir. kurun top elle yuvarlanr ve atete eritilir. Ve hastann gz nnde bir kaba dklr. Bylece kurun sour. Kabarrsa yorumlanr. zellikle orlu gibi kapal toplum ieren bir ky grnmndeki yerde batl inanlar ok daha ne kar, zellikle yukarda anlattmz kemgz gibi. Hatta branice konuanlar buna Ayin hara der (ayin: gz, ha: article, ra: kem, kt). zellikle ocuk douranlar iin, hem ocuu hem anneyi korumak amac ile elbiselerin altna iki d sarmsak tayan bir torback, bir tutam tuz, biraz kmr tozu, cam paralar koymak gerekirdi. Doum yapan kadnn veya yeni domu bebein yastnda bir dal kukonmaz veya mavi bir boncuk bulunurdu. Bir de bir ie balamak iin ayn byme evresi beklenirdi. Dolu bir tuzluk krlrsa evde 91 gz koymulardr kesin diye Bunlar bu almay yapan kii tarafndan

kt niyetli insanlarn varlna inanlrd. O zaman tuzun stne biraz su serpilip erimesi salanrd. Bir dolabn kaplar ak ise, mutlaka evin bir insan hakknda kt szler ediliyor demekti. kii bir bardaktan su ierse, drdnc bir kii de imeliydi. Bylece kurakla are bulunmu olurdu. Misafirin gitmesini salamak istendiinde kap arkasna stne ine batm bir sprge koymak gerekirdi. Eer anahtarlar veya bir iskemle sallanrsa bir makas alp kapanrsa kavga kabilirdi. Gkyzndeki gkkua Tanr ile insanlarn barmas anlamn tard. Bunlar orludaki batl inanlarn ancak birkadr. 2.3.7. Sinagog ve Kutsal abat gn Sinagog, Yahudilerin bir araya gelip Tanrya dua ettikleri yerdir. Latince Senat szcnden tremitir. Senat Karlama Yeri demektir. lk sinagogun hangi tarihte ve nerede kurulduu bilinmiyor. Bildiimiz u ki sadan nceki yzylda Msr ve Filistinde, Tunusta Hamamada, Suriyede sinagoglar olduu sylenmektedir. Bu yerler her zaman Yahudilerin toplanma yeriydi. Sinagoglar deiik medeniyeti simgeliyor: Sefarad Sinagoglar Akenaz Sinagoglar KaraySinagoglar Sefarad Sinagoglar ok saydadr. Akenaz veya Alman Yahudilerin (Sefarad olmayan) de Yksek Kaldrmda iki ok eski sinagoglar vardr. Biri Yksek Kaldrm merdivenlerinde (nerdeyse Karakyde) bulunan Akenaz Sinagogu, teki sinagog da St. George Hastanesinin hemen n paralel sokanda bulunan Terziler Sinagogu veya Schneidertemple olarak bilinendir. Bu sinagog Kamondo Merdivenlerinin bittii yerdedir. Her iki sinagog iler durumdadr. Karaylarn da Haskyde iler durumda tek bir sinagoglar vardr. Sinagoglara ait bilgiler Emili Mitrani ve Ersin Alokun Anatolian Synagogues28 adl ok kaln ve ok gzel yaplm bir kitapta, hatta Anadolu Sinagoglar

28

Ersin Alok ve Emili Mitrani, Sinagoglar, 2000, s. l05-ll5.

92

Szl olarak nitelendirilebilecek renkli bir albmde toplanmtr. Eser 414 sayfa olup 30x25,5 sm. boyutlarndadir. indeki kltr u anda bile Anadolu denen diyarda paylalmaktadr. Sanat bir biimdir deniyor kitapta. Sefaradlar geldikleri yrelerin adlarn vererek Haskyde, Balatta, orluda, spanyadan gelen Yahudilerdir. Bursada, Selanikte,... ve daha sayamayacamz onlarca yerleim yerinde er beer sinagog kurdular. Bunlar Ve bu Yahudiler deiik dnya grlerini ortaya koyacak biimde sinagoglarn ina etmilerdir. Bu deiik biimler de kltr oluturuyor. Ve bu deikenliklerle gryoruz ki, deiik zamanlarda deiik biimler ortaya kyor. Zaten sanat tarihinde yle bir deyi vardr: nce bir insan tan, ancak ondan sonradr ki sanatn anlayabilesin. Bu kitap da bu yaplar gn na karmak iin hazrlanmtr. Zaten 1800lerin Anadolu Sinagoglar Klasik Antik aa gsterilen ilginin bir gstergesidir. Aslnda bu sinagoglarn dardan gze arpmas istenmemitir. Bu nedenledir ki d grnmleri hibir zellik tamaz. Ve gerekten de gze arpmazlar. Ancak ilerinde bambaka bir grkem sergilenmitir. Her yapsal ayrnt yaamdan alnmtr; hatta ortak yaamn eleri sinagoglarda gzlemlenebilir. Anadolu Sinagoglar ok deiik biimler sergilemilerdir. Deiik Torahlar, Rimonim ve Parohetler, ve o yerin sanatlarlar tarafndan yaratlm objeler Tora Rollslar bile yerden yere deikenlikler gsterir. zellikle zmir, Bursa ve evre Rimonimleri gerek birer sanat yaptdr. Aslnda Anadolu Sinagoglar btn ile kendi yurdunda bir Anadolu ekini oluturmutur. Mezopotamyadan Anadoluya varan deiik ekinlerin olumasna yardmc olmutur. Sonradan Bat ve Orta Avrupadan ve Trakyadan katlan Bat ekinleri ile, Anadolu, tarihte yeni boyutlara ulamtr. Yahudi szcnn ngilizcesi olan Jew, Judea Krallnn 12 kabilenin ikisinin addr. srael szc, zellikle 10 kabilenin yaad yere denirdi. Bugn, 1948den beri Yahudi Yahudiler ve Yahudilerin yaad topraklara verilen addr. Tevratta branlar olarak geiyor; ancak aslnda bran szc, salt konuulan ve yazlan dil iin kullanlmaktadr. Sefarad Sinagoglarnn says pek oktur. Bunlarn bir blm yklm, bir blm yangnlarla ve savalarla yok olmulardr. Kalanlar da lkenin Mslman 93

halk tarafndan deiik uralar iin mekan olarak kullanlmlardr. Ve her sinagoga cemaatin geldii yrenin ad verilmitir: ana Sinagogu, Sinagogu yenilenmi ve yllardr bayramlarda hizmet vermektedir. Akenazlar Rusyadan, Avrupadan gelen Yahudilerdir. stanbulda Yksekkaldrmda Akenaz Sinagogu ve Sen Jorj Hastanesinin yanbanda Terziler Sinagogu bildiimiz iki sinagogdur. Karay Sinagoglar ok az saydadr dnyada. Trkiyede u anda Haskyde bir tane vardr. Bu insanlar Krmdan gelerek Karakye yerletiler ve Karay adn aldlar. Aslnda Karaylar Sefarad ve Ashkenazlarla evlenmezler, nk Karaylar hibir hahamn yorumunu kabul etmezler. Tevratta ne varsa, din odur. ou gerek Rumlarla evlenirlerdi. Hahambalk bir are buldu ve stanbulda tek tk kalan bir avu Karay Sefarad yapt ve bylece Hristiyanlarla evlenmelerine engel oldu. Her sinagogda makam biimleri deiiktir. orluda yalnzca bir tek sinagog vardr: O da Sefarad sinagoguydu, nk orluda ne Akenaz vard ne de Karay. ok gzel bir sinagogdu. Annem st katta kadnlara mahsus blmde, kendi annesinin oturduu yeri bizlere gzyalar iinde gsterdi. u anda orlu Sinagogu, cami ilevini grmektedir. ok ssl ve dzgn bir cami olmas Yahudileri fazlasyle mutlu etmitir. nk Edirne Sinagogu gibi ykk bir durumda kalabilirdi. Edirne Sinagogu Edirne niversitesinin korumas altndadr. 1900lerde Amerikaya gidenlerin ocuklar, torunlar, orludaki camiye dntrlm olan sinagoga ziyaret ettiklerinde ya annem gibi bir-iki gzya dkyor, ya da resim ekiyorlar. orlu sinagogunun btn sslemeleri iin yabanc sanatlar getirilmiti. Azara veya kadnlarn st balkonu da ilk gnk gibi korunmutur. orluda camiye dnen bu sinagogda Mslmanlar pek fazla bir deiiklik yapmama zarafetini gstermilerdir. orlu Sinagogunun belirgin bir zellii vardr ki bunu belirtmek gerekir. orlunun suyu ok lezzetli idi. stelik sinagogun kapsnda akan nefis bir su vard, belki de hala vardr. orlulular unutmaz. amarlarn bu leziz su ve beyaz sabunla ykarlard. Oysa Silivride amar g ykanrd, nk suyu iti deilidi. Yambol Sinagogu,. Gibi. Balattaki bir dizi sinagog yklmtr. Yine Balattaki Ahrida

94

leride grlecei gibi Silivride amar klle ykanrd. Kln iindeki solvex maddesinden yararlanlrd, elbet bu maddeyi bilmeden. Ykanan amarlar da her yanda bulunan bahelere aslr veya serilirdi. orlu Yahudileri ok sofu idiler. Kald ki kk yerlerde, sinagoga gitmemek ayp saylrd. Ve herkes sinagoga giderdi. nk herkes birbirini tanrd. Perembeden balard abat tela. Perembe ynla yemek pier, Cuma gn herkes banyo yapard. Babalar Cuma gn iyerlerini erken kapatrlard. Zaten Cuma gn lkenin resmi dinlence gnyd, yani bugnk Pazar gn gibiydi. Sonradr ki resmi dinlence gn pazara alnd. Erkekler Cuma eve erken gelirler, Cumartesi dkkan amazlard. Cuma eve vardklar gibi ykanp paklanrlar ve sinagoga giderlerdi. Akam yemei iin, az veya ok, ucuz veya pahal, balk veya en azndan bir para etin bulunmas dinsel bir emirdi, her zaman ve de imdi olduu gibi. stelik yatacak yeri olmasa bile, Cuma akam hi olmazsa bir gazetenin stnde yatlmaldr. Bu ykanma ve az da olsa et veya balk yeme gelenei, Yahudilerin veba konusunda sulanmasna yol at. Veba salgnlar srasnda, Yahudiler hastala yakalanmazd. Nedeni de cuma gn ykanmalar ve et veya balk yemeleri idi. Bu olay her zaman antisemitist bir tepki dourdu. Yahudiler vebaya yakalanmaz ancak veba salgnn onlar yayar diye bir de nam vermilerdi. Cumartesi sabah sinagoga erkenden gidilir, duaya balanrd. O zaman genlerin de sinagoga gittii gze arpard. Sinagog k, herkes birbirine mutlaka abat alom der, (alom bar anlamna gelir). Herkes herkesle tokalar veya prd. ocuklar bile o gn ok kt. Sonra herkes kendi evine gider ve saat 11de kapsaml bir kahvalt edilirdi, brekli, poaal, kat yumurtal, peynir, reel, evde alm mis gibi tava ekmei,...vb ile. le yemeinden sonra, biraz dinlenilir ve akam duasna yeniden sinagoga gidilirdi. Kkler bykleri tiyo, tiya (day, teyze)... diye arrd. Elbette ki, Cumartesinin en byk tasas, ate yakmak, daha dorusu yakmamakt. Bu i iin zel insanlar tutulurdu. nce Cuma gecesi, gnein batna veya abatn geliine yakn, sinagogdan bir grevli, orlu Yahudilerinin oturduu sokaklardan geer, ve yle barrd: Asender ke ya es tadre, ge oldu, nz yaknz demekti. nk her Yahudi, evinde bir-iki yerin lambasn erkenden 95

yakard. Elbette bunlar sndrmek de bir sorundu. Ne imdiki gibi kendi-snen anahtarlar vard, ne de yirmi drt saat gaz lambasn yanar biimde brakmak lksne sahiptiler. Her ey ok pahal, para da ktt. Tutumlu olmak en nde gelen ilke idi. Bunun iin de ingeneler veya yoksul biri, bu ii stlenirdi. Bunlar, ileriki gnlerde veya belli zamanlarda aldklar bir bahi karl, sabah gelir lambalar sndrrd. Ancak en nemlisi soba veya mangal yakmak idi. Cumartesi sabah, herkes sobay yakacak kiiyi beklerdi. rnein Katifenya29 adnda yal bir Rum kadnn bakt birka ev vard: Biri de Barokaslarn eviydi. Kadn, odunun, kmrn yerini bilir, geldii gibi sobay yakar ve yanar durumda brakmaya zen gsterirdi. Bunun iin de para alrd. Aslnda Musevi dininde bylesi bir eylem daha da byk bir gnaht, imdi de gnahtr. nk abat saatleri iinde ne kendin alacaksn, ne de hizmetlin. Hayvan (at, eek...) bile altrmak byk gnaht, hala da yledir. Hahamba Rav saak Haleva ili Sinagoguna dua etmek iin Cumartesi sabah ve akam korumalar ile birlikte yaya gider gelir. Yazn Burgaz adasnda olduu iin kck adada yine korumalar ile birlikte yaya gidip gelir iine. Bu vesile ile orluya elektrik geldii zaman uygulanan bir k sndrme yntemini anlatmadan geemeyeceim. Elektrik dmesine aslan bir sicimin ucuna bir para et balanrd. p de biraz ksa tutulurdu. Cumartesi sabah sokak kapsndan kedi eve alnr ve hayvan eti yemek iin sicimi ekerdi. Kedi eti yer, k da snerdi. srd. On Emirin drdncs yle diyor:
Dinlence gnn kutsamak zere anmsa. Alt gn alacaksn, ve btn iini greceksin. Ancak yedinci gn Tnn dinlenme gndr: ne sen, ne olun, ne ailen, ne erkek hizmetlin, ne kadn hizmetlin, ne hayvann, ne kaplarndaki yabancn hibir i yapmayacaktr. nk alt gnde Tgkleri, topra ve denizi, ve tm ierdiini yaratt, ve yedinci gn dinlendi: Bundandr ki T dinlenme gnn kutlad ve kutsad.

nemli olan gnah ilenmemesiydi. Kedi almyor, salt

karnn doyuruyordu; bylece hi kimse gnah ilemiyordu. Ve bu uygulama yllar

29

Erbe Ailesi adna Albert Erbe-Barokas, kiisel haberleme, Haziran 2004.

96

T. ile balayan szck Yaradann ad yani Tanrdr. On Emirin ncs de yle der: T.nn adn azna almayacaksn; nk T Onun adn bouna azna alan cezasz brakmayacaktr. Geri Yaradann adn bouna anmyoruz. Bir alma ya da i sz konusudur o anda. Ama yine de Yaradann adn anmamakta yarar var. abat, baladndan bitene dein, kadnlar evde mevsime gre kadife veya ipek penuar (peignoir: peigne: tarak szcnden tremitir) denen nden kapanan ropdambrlarla otururlar, balarn da gaz bezini andran tokada dedikleri kenar tal veya renkli iplik ilemeli beyaz tlbentlerle rterlerdi. Erkekler de sinagogda ok k takmlarla dua ederlerdi. Cumartesi Tanrnn emriydi, ve bu emrin abat, tartmadan ve hibir ey deitirmeden yerine getirilmesi gerekirdi. Cumartesiyi beklerdi. Trkiye ve bir dizi lke, Amerikada hkm sren dinde reformizm hareketini kabul etmez. Trkiyede hala erkek-kadn ayr banklarda otururlar, ve mutlaka minyan yani barmitzvas yaplm (erikin olmu) 10 erkek ararlar. Kadnlar bu i iin uygun olmasa da Maltada 10 adet Yahudi erkek bulunmad iin, zorunlu olarak kendilerini saydrmak durumundaydlar. Yoksa abat duas yaplamyordu. Reformistler dnyann birok yerinde vardr. Cumartesi sigara ierler, ate yakarlarDinin reforma gereksinimi olduunu dnrler. Oysa ki Trkiyedeki tutucular dine hibir deiim ans vermezler. Musa emri nasl verdi ise (yle mi verdi?) gelenei ayn biimde 5000 yl muhafaza ederler. Bu kez genler dini vecibeleri uygulamak iin zorlanrlar, veya dini az veya hi izlemezler. Ancak 1935te Yahudilerin parasal durumlar savalardan sonra bozulmaya yz tutunca, Cumartesi almayan Yahudiler dkkan amaya balad. nk Pazar gn kurulan hayvan pazar Cumartesiye alnmt. Bu ilem Belediye Reisi Ramiz Bey tarafndan uygulamaya konmutu. Dier bir Belediye Bakan da Ziya Cezzar Beydi. ou celep olan Yahudiler iyerlerini amak zorunda kaldlar. Sabah sinagoga duaya giderlerdi, sonra da ticaret yaparlard ayn gn. Bylece pazaryeri Cumartesi leden sonradan balayarak kurulmaya baland. Bu da baz Yahudilerin, btn gn olmasa da, birka saat iin dkkan amalarna neden oldu. 97

olaanst, prl prl ve ayrcalkl bir gnd. Btn hafta, herkes, byk kk,

Zamanla bu gereksinim kanlmazd artk. Bu tarihlerde iveren yannda alan bir ii 30 liradan 50 liraya kadar aylk alabilirdi. Yahudiler iin evleri imi gibi grdkleri Sinagoglarn toplumda nemli bir yeri vard. Kurulduu gnden beri Yahudi dinine mensup insanlar sinagoglarn evresinde younlamtr. Sinagoglara girildii veya kld anlar sokaklar dolar, herkes ok k giysilerle evden sinagoga veya sinagogdan eve gelirdi. Sinagoglar kltrn kalbi olarak hizmet vermitir. Tm iyi ve kt olaylar sinagoglarda yaanrd: rnein en nemli iki olay olan dnler ve lmler. nsanlar sinagoglar birletirmi Damdaki Kemanc Haim Topolun dedii gibi, sinagoglardan da yansyarak alan gelenekler (traditions) Yahudileri 2 bin yl birlikte, yan yana tutmutur. Hatta deiik lkeden birbirini hi tanmayan insanlar o anda sinagogda bir araya geldiklerinde, sanki krk yldr tanyorlarm gibi davranrlard. imdi de durum ayndr. Hi deimedi. Din ba gerekten gldr. Btn bayramlar sinagogda kutlanrd. Sras ile Rosh Hashana veya brani yeniyl (bu yl 5767 ylndayz), Byk Af gn olan Kipur; sonra da Tora Bayram olan Sukot Bayram nee iinde kutlanan bir bayramdr. Onu izleyen Hanuka veya Kandil Bayram; ubat aynda kutlanan Tu Bivat veya Aa Ekme Bayram; bir tr eker Bayram olan Purim; ve baharda Pesah veya Hamursuz Bayram en nemlilerden saylr. Yaza raslayan avuot; ve brani takviminde Austos aynn 9. gnne raslayan bir matem gn olan Tia beavda oru tutulur ve seyahat edilmez. Sonra da yeniden Rosh Hashana, Kipur, vs. gelir. Sinagogda lm ve dnden baka kutlanan yaamn nemli olaylar unlard: Erkeklerin 13. ya gn olan Barmitzva gn olan Barmitzva ile 25 yl ncesinden beri kzlarn l3 deil de i2. ya gn olan Batmitzva (bat:kz evlat) sinagogda kutlanmaya baland. Doumun 7. gnnde erkeklerde snnet olay vardr. Bebein sarlk veya baka hastal varsa beklenir. Kz ocuklarnda da Vijola denen bir kutlama vardr. Vijolada kz ocuuna ad konur ve sunulan tatl ile tren biter. Bu tren de kz bebein 40. gnne rastlamaldr. orlu Sinagogunun resimlerini Emili Mitrani ve Ersin Alokun Anatolian Synagogues adl albmde bulduk. Aslnda bu gzel albmde gerekten

98

Anadolunun yaklak tm sinagoglarn resimleri en gzel alarndan ekilmi olup en iyi cins kada baslmtr.
Kitap, Anadolu olarak adlandrdmz topraklardaki ekini tantmak zere hazrlanmtr. Sanat bir ekin ve dnce rndr; ayn zamanda kendine zg bir grnm vardr ki buna da biim diyoruz.30.

Bu kitapta Heinrich Wfflin adl sanat tarihisi yle der: nsanolu sanata ayn grlerle yaklamyor, nk grdklerini grmek istedii gibi alglyor, ve sonra da yaratyor.... Dnce, ekinlerin olumasn salyor. nce insan tan, sonra sanatn tanrsn deyii sanat tarihinin temel ilkesi ise, bu kitap Anadolu Sinagoglarn tantmak, ve bu yaplarn otantik fenomen durumlarna k tutmak zere yazlmtr. Bazlar l800lerden nce kurulmu olan bu Anadolu Sinagoglar bugne dein gelmilerdir. Gzlemlediimiz u ki, bu yaplar Klasik Arkeolojinin ilgi alanna girer. Bu sanat tr Antik Klasik Zamana ait olup, dorudan doruya eski Grek ve Roma Sanat ile ilikilidir. Anadolu Sinagoglar evreleri ile uyum iindedir. Geri ileri deiiktir. hazrlamaktadr. Sinagoglarda her mimari ayrnt yaamn iinden alnmtr. Anadolu Sinagoglar blgede toplayabiliriz: Birinci gurup Trakya Sinagoglar kinci gurup Bat ve Orta Anadolu Sinagoglar nc gurup Gneydou ve Dou Anadolu Sinagoglar Bu yaplarda l sistem uygulanr: nce bir orta mekan ve orta mekana bal iki kanat. Ehal ise bu mekann bulutuu yerdir. Tm mekanlarda sslemeler vardr. Parohet veya Kutsal objelerin bulunduu n kapy rten perdeler ilemeli olup, sinagoglar bu ilemelerden ayrt edilebilirler. Esas sanat onlar Girileri sizi allmn dnda bir grntye

30

Emili Mitrani ve Ersin Alok, Anatolian Synagogues. 1992, s. 10.

99

yanstr ki bu sanat dnce rndr aslnda. yle ki parohetlerin Anadolu Sinagoglarnda zel anlamlar vardr. Bu sinagoglarn varsll Torahnn varlndadr. Rimonim veya Torahnn korunduu gm rulolar o yrenin sanatlarca hazrlanr. zellikle Bursa, zmir, ve civar sinagoglarda elle yaplm bu Rimonimler ok deerli ve sanatsaldr. Anadolu Sinagoglar, kendi zel yaplar ile Anadolu ekininin varolmasn salamtr31. Bunlar Ersin Alokun Giri yazsndan alnm notlardr. Arkeolojik kalntlardan Yahudilerin M. 4. yzylda Trakyada varolduklar grlr.Hatta Roma mparatorluunda yaayan Yahudilerin, Romallara ylda 2 drahme vergi verdiklerini de biliyoruz. Sonra gelen Constantin ve Teodosius Yahudilere sinagog yapmn yasaklamlar ve Cumartesi gn almalarn zorunlu klmlardr. Hatta Teodosius btn sinagoglarn ykmn emretmitir. Fatih Sultan Mehmet stanbulu fethettiinde Yahudilere iyi bir yaam salamtr. Sinagoglarn inasna 1492de spanya kndan hemen sonra balanm ve Osmanl devleti Yahudilerin Selanik, Edirne ve stanbula yerlemelerine izin vermitir. Zaten nceden varolan Yahudilerle stanbulun nfusu 30.000 olmutu. Bylece stanbul Avrupann nemli bir oda oldu. Yahudiler Eminn, Bahekap, Yeni Cami civar ve Haskyde yerletiler. Ve 20. yzyl balarnda Yahudilerin nfusu 60.000e kadar ykseldi. Glmseten nl bir ataszn de bu vesile ile analm: Dos Judios, tres kales. Anlam da yle: ki Yahudi, sinagog: Yahudilerin hemen hemen hibir zaman ayn fikirde olmadklarn anlatyor. Bir Yahudinin dnce biimi yan bandaki dindana benzemez. stelik Yahudiler farkl yerlerden geldikleri gibi, sinagoglarna da geldikleri yerin adn vermek isterler. Bylece Yahudi yaamnda sinagogun ne denli nemli olduu bir kez daha vurgulanm oluyor. Trkiyenin dndaki sinagoglar giderek baka amalar iin kullanlmaktadr. Ve baz yerlerde hi sinagog kalmamtr. Baz lkelerde ise krk dkk bir sinagog bulunabilir. Trkiyede, Anadoluda ok sinagog yok olmutur. rnein Lbnan 16 sinagoga sahipti. imdi dam krk tek bir sinagogu vardr. Zaten Lbnanda u

31

Ersin Alok ve Mili Mitrani, Sinagoglar, 2000, s..l05-ll5.

100

anda 80 yan stnde 40 Yahudi bulunmaktadr (alom Gazetesi, 30 austos 2006, sayfa 12). Trkiyenin baz sinagoglar unlardr: ili Sinagogu, Neve alom Sinagogu, Balatda Ahrida Sinagogu, Ortaky Sinagogu, Yeniky Sinagogu, Kuzguncuk Sinagogu (3 tane) Kemer Countryde imdi Yahudi nfusunun artmas ile (l50 kii), Musevi Cemaatine bir arazi veren Belediye, yeni bir sinagogun aln kutlamtr: ar Haamayim. zmirde Sinagoglar iki tanedir, bir Ankara Sinagogu ve Anadoluda tek tk sinagoglar vardr. Trakyada grkemli Edirne Sinagogu Trakya niversitesi tarafndan restore edilmeyi bekliyor. 2.3.8. Siyasi Olaylar 1912de ayn haftada iki gn arayla nemli olay oldu orluyu derinden sarsan: Ayn anda hem Bulgar Sava, hem deprem, hem de orluyu kasp kavuran yangn. Yangn btn orluyu sard, nk bilindii gibi yaplarn ou ahapt zellikle de fakir Yahudilerin evleri. Elbette hkmet binalarnn bazlar, baz okullar, meydan emeleri yanmamt. Yaklak ayn zamanda, Bulgar Sava balamt. 1908de hasta adam olarak nitelenen Osmanl mparatorluuna kar Rusyann Bulgar halkn kkrtmas sonucunda, Bulgarlar Edirne ve Selanike saldrdlar. Sonra da Trakyada ilerleyen Bulgarlar orluya vardlar ve bir yn cami, minare, bina yktktan sonra, orluya yerletiler. Bu igal 9 ay srd. Sonra da ordu yine Bulgarlar kovdu ve Trakyaya kavutular. Ne var ki Balkan Sava ve Birinci Dnya Sava bitmeden Yunanllar 1919da zmiri igal ettiler. Bulgar askerinin zulmnn dillere destan olduu, orlulular tarafndan anlatlr. Atatrk gelmeden Trkiye bu yabanc ordulardan kurtulamamt. Bu olaylarn ardndan Mslmanlar ve Trakya halk Trakyadan g etmeye balad. Bazlar stanbula, ou anakkale, Bigadi ve evresine yerletiler. Bir blm de stanbula ve zmire gittiler. 1940 ylnda Hitlerin Trkiyeye yaklat duyulduunda, orluda ve Trakyada Yahudiler bir anda azalmaya balad. nsanlar kalkp her eyini satyor, stanbula

101

yerleiyordu. brakyorlard.

Veya otobsler getirtiyor, iyerlerini dost Mslmanlara

2.3.8.1. Bulgarlarn Gelii Bulgarlar 1912 de nce Trakyaya, sonra da orluya geldiler. Top seslerini duyan Trk aileler kamayua balad. Gelen Bulgarlar kendilerine ev aradlar. Bir ailenin anlattna gre, tm aile efrad st kata ekilmi ve baba tek bana aadaki bir odada kalarak Bulgarlara yemek vermiti. Anne banyoyu yakp scak su salayarak Bulgar askerlerinin giysilerini ykamt.Yahudi aileler Yahudi olan Bulgarlare evlerine ald. Bir Bulgar askeri kald evin kzn istemiti: onu Bulgaristana gtrecek, diki retecek, okula gnderecekti. Ailesine byle vadetmiti. nk Bulgaristan orludan daha gelimi bir lke idi. Yakkl bir delikanl olan Bulgar askeri Eliyann meslei telgraflkt. Aslnda niyeti kz alp stanbula gitmekti. Tabii kz vermediler ve Eliya stanbula yalnz gitti. Ama Bulgaristana dndkten sonra aileye uzun sre mektup yazd. Fakat kendisini bir daha gren olmad. Bu gerek olay yzlercesinden bir tanesi. Bulgar askerlerinin gelii ile orluda bit salgn balamt. Uzun yllar bitlerden, tahtakurularndan kurtulmak orlulular iin pek kolay olmad. Bulgarlar Trakyaya geldiinde Trkler Anadoluya gemitiler. Yahudiler en gerekli eyalarn diktikleri byk torbalara doldurmu bekliyorlard. Ancak stasyon bombalannca herkes yerli yerinde kald.

2.3.8.2. Trakya Olaylar Ramiz Baykal o zaman orlunun Belediye reisiydi. Sava Yunanistana gelip dayand iin, yalnz Yahudiler deil, Trklerin de byk bir blm stanbula hatta Anadoluya yerlemeye balad. ok yama da oldu. Atatrk bu gidie Dur dedi. Sava durulunca da ou Mslmanlar geri dnd. Ancak Yahudiler

102

artk orluya geri dnmek istemediler. Bu olay haziran 1934te, bir Pazar gn balad, Pazartesi akam sona erdi. orlu, 1934 yl Trakya Olaylarnn en hafif getii yerdir. Baz Yahudiler stanbula geldiler, bazlar ise orluda kalp, sevdikleri Mslman dostlarnca korundular. Kimi de maln mlkn ve hayvanlarn bir binbaya teslim edip, bir sre sonra orluya dnnde, her eyini brakt gibi, hayvanlar da tok ve salkl bulmutur. Geri baz Yahudi evleri yklp yama edilmiti ama bunlar az sayda idi. Kald ki, olaylar, Atatrk duyar duymaz, iki gn iinde sona erdirmiti. Bu olaylar balatan brahim Tali adl biri idi, ve olaylar 1934 temmuz aynda Pazar ve pazartesi gnleri boyunca 24 saat srmt. 2.3.8.3 stiklal Sava stiklal Sava orluda pek hissedilmedi. 1921 orlu Rumlarnn Trakya zerinden Yunanistana kamaya baladklar yldr. Atatrkn sava kazanmaya balamas ile, Rumlar korku sard. Hara Rum ve Ermeni kiliselerinden sklen anlarn, orlu Trkleri tarafndan yerlere frlatlp byk bir grlt ile paralanmas, orlulularn unutamad bir olaydr. Ancak bu da savan kk bir ayrnts idi, nk orluda hibir zc olay derin bir biimde hissedilmedi. Bir baka ayrnt da, Trk ordusu Trakya Rumlarn srmek iin orluya geldiinde, Yahudilerin, Trk askerlerinin rahat etmesi iin, Yahudi Okulunu orduya tahsis etmeleridir.

2.3.9. Osmanl / Trk Yahudi likileri Osmanllar her zaman Yahudilerden yana olmulardr. Nitekim Kudsteki Ankara Yahudilerinin stanbul Sinagogu 1555te yaklmak istendi ancak ancak zamann Osmanl padiah bunu engelledi. Yine 19. yzyln banda Venezya Yahudileri

103

yok edilecei srada I. Abdlhamit masraflar da stlenerek Venezia Yahudilerini korumutur. Abdlhamitin zel kalemi (sekreteri) Viktorpaann, Mizrahi soyundan geldii ailesinden renildi. Viktorpaa Dolmabahede bir tr vezir gibi davranrd. Abdlhamit ise kendisini adeta aileden sayard; Viktorpaann kz kardeinin evine Kadun Mizrahiyi grmeye gelmilii bile vard Viktorpaa ile birlikte. Rivayete gre byle bir ziyaret srasnda Kadun srma iplikle ok gzel eyler ilemektedir. Abdlhamit yakndan grr ve dayanamadan sorar: - Ne gzel bu yaptklarnz!...Bana da iler misiniz? Bunun zerine Kadun, Abdlhamite tm altn iplikten bir resim erevesi ilemiti. Ancak Abdlhamit lkeden kat zaman Viktorpaa da Trkiyede kalamad ve ocuklarn alp yurtdna gitmek zorunda kald. Maliye Vekili ve Shhiye Vekili Refik Saydam Yahudilerle grr, onlar evine davet ederdi. Hatta Saydam Yahudilerin nikahna da gelirdi. Fevzi akmakn yaveri Kemal Mano nikah ahitlii yapmtr. Dnlere rnein Tugeneral Muhittin Doan gibi baka paalar da katld. Olay yaayan birinin ifadesine gre Refik Saydam (Prof. Sakaryann babas Sait Sakarya, vey oludur) Kemal Manodan bir Yahudi doktor bulmasn istemi, Mano da bir Yahudi doktor getirmiti. Bu ayrntlar yaayanlardan veya onlarn torunlarndan almken, Gayrimslim milletler ve cemaat adetleri, gelenekleri, becerileri, eksiklikleri, meziyetleri, zaaflar ve genelde ortaya koyduklar eserlerle, 19.yzyl stanbulunda insan denizinin renkli naklaryd. Ekim 1996da Atinada yaplan 19. Yzyl stanbulunda Gayrimslimler konulu bir sempozyuma sunulan ve Rum, Bulgar, Ermeni ve Musevi cemaatleriyle Amerikan Protestan misyonerlerini konu alan tebliler, farkl milliyetlerin bir arada yaamalarna, onlarn tarih iindeki servenlerine, en parlak dnemlerine ve gerileyilerine deinerek stanbul tarihinin bir blmne k tutmutur. rnekleyecek olursak Yunmanistanda yaayan tariki Rena Molhonun simpozyumda sunduu Tanzimat ncesi ve Sonrasnda stanbul Yahudileri32 balkl teblie bakalm: Molho yle diyor:

32

s.:547

104

Cemaatin 19. yzyla dein olan serveni ele alndktan sonra 19. yzyl Yahudi cemaatinin dier gayrimslim topluluklara nazaran hem ekonomik hem de tekilatlanma sahalarndaki zaaflar ortaya konuyor:. Yzyln banda stanbul Yahudilerinin ounluu aa toplumsal tabakalara mensuptur.. Tanzimat reformlarnn harekete geirdii ve ada gereksinimler dorultusunda yeniden yaplanma arayndaki kesimler ile hahamlarn ba ektii tutucu kesim arasnda cemaat iinde ba gsteren atma Molhonun almasnn eksenini oluturuyor. Yahudi cemaati nizamnamesinin oluturulmas ancak Osmanl Hkmetinin bu atmaya aktif mdahalesiyle mmkn olur (1867); ve bu mdahaleye ramen temel amac hahamlarn topluluk iindeki etkisini azaltmak olan nizamname, ancak 1909 ylnda uygulamaya konabilir. Cemaate yukardan ve dardan mdahale eitim konusunda da belirgindir. Bu alanda da mparatorluun sair gayrimslim milletlerine nazaran geride kalm olan topluluun eitimi konusunda ilk organize aba devletten gelir. Yahudi renciler iin daha cazip klmak maksadyla Abdlhamit, 1847de Mekteb-i Tbbiyeye haham alnmasn ve Yahudi dininin kurallarnn uygulanaca zel bir mutfak kurulmasn emreder.

Eitim alannda yine dardan bir mdahale de Dou Yahudiliine Bat tipi eitim anlayn tayan ve 1860ta Pariste kurulmu olan Alliance sraelite Universelleden gelir. 2.3.9.1. Osmanlda Yahudiler 1492 de Sefaradlarn byk bir blm Osmanl mparatorluuna geldiler. Osmanllarn Yahudileri ldrmedikleri, iyi bir kabul grdkleri azdan aza yaylmt. Baka lkelere ok az bir nfus yerletiini dnrsek, kitaplarn yazdna gre 90.000 Yahudi Osmanl lkesine ulamt. Osmanlda nceden gelmi Yahudi yok muydu? Vard. Romaniotlar vard. Bu Romaniotlar hibir konuda Mslmanlara karmad ve Rumlar kadar dzgn Rumca konutular. En byk korkular kark evliliklerdi. Bugne baklrsa kark evlilikler %35ten %60 a trmand. Amerikada ise Yahudi genleri dinsiz byyp evlenmeden birlikte yaamak gibi bir alkanlk edinmeye balad. Hahambalklarn yaptklar aratrmalara baklrsa dnya Yahudileri srekli eksilmektedir. Ancak annenin dini esas sayld iin bebein annesi hangi dinden ise bebek o dinden oluyor doduunda. ldnde, yaarken dinini deitirmi olsa bile, yine annesinin dininde sayld iin, annesinin gmld mezarla gmlr.

105

2.3.9.2. Gnah Keisi: Kan ftiras Hristiyanlarla Yahudilerin mahalleleri birbirinden kesin izgilerle ayrlmt. Yine de Yahudilerin Pesah veya Hamursuz Bayramnda btn orlu altst olurdu. Kavga d her yana yaylrd. Bu bitmez tkenmez olay tarihi Avram Galante
33

bunlar savunur: Kan iftiras

ok eski bir konudur. lk kez 4. Murat 1633-1640 tarihleri arasnda grlmtr. Ancak 19.yzyln sonu ile 20.yzyln banda Kan ftiras geleneksel bir durum ald. Sultan Abdlmecit ve Abdlaziz tarafndan yasakland ise de, Trkiyede ve Yunanistanda bu konuda propagandalar yapld. Hatta bu Kan konusu ile ilgili olarak 1902 de bu konuyu ele alan bir de kitap yaymland. Daha nce 1866 da Kuzguncukta, Bykderede ve de Eypte, ve daha birok yerde, oka Rum olan yerlerde, bu iftira yinelendi. Bu konu Yahudileri yllarca ok zmtr. azndan aktaraym:
Hamursuz Bayram yaklatnda orluda Yahudilerle Hristiyanlar kavga ederdi. Hristiyan ocuklar Yahudi ocuklarna ta atar, bykler de birbirine girerdi. Bir yl, yaklak 1910 ylnda, her yl Hamursuz Bayramnda olduu gibi, yine iki dinden insanlar arasnda dmanlk ba gsterdi, ve yarn sava var diyen Rum ocuklar orluda herkese sava ilan ettiler. Her yl olduu gibi Rumlar Yahudileri bir hatta birka Rum ocuunu ldrmekle suladlar. Elbette Yahudiler yine Hamursuz ekmeine katacakl kan aryorlard ve bulmulard da. Aslnda bunun byk bir uydurma olduunu hibir zaman kabul etmek istemediler. Byklerin etkisinde kalp byle olduuna emindiler. Yahudi ocuklar, Hamursuz gnlerinde, Rum mahallelere gitmemeye her zamankinden daha fazla zen gsterirlerdi.

Daha yakn bir olay annemin

Bu olaylardan biri bir Hamursuz Bayram gzmn nnde cereyan etmiti. Yine byle bir gn, bir Rum ocuu ortadan kaybolur. Bu ocuk gn boyunca aranr, ancak hibir yerde bulunamaz. ocuun ad sokaklarda barlr, ancak yine de ocuk ortaya kmaz. Drdnc gn bir Rum kadn ortaya kar ve Rum ocuunun, kan Hamursuz ekmeinde kullanlmak zere, orlunun ileri gelen Yahudilerden Bohor Moreno Barokas tarafndan ldrldn syler. Ve
33

Avram Galante, Histoires des Juifs de Turquie, Cilt 5, s. 126 135.

106

Morenonun bu olay kendi z ocuuna sylerken duyduunu ileri srer. Bu dedikodu orluda hemen yaylr. Rumlar bek bek Bohor Morenonun evinin nnde toplanmaya balar. Henz akamstyd. Bu grlt zerine Bohor Moreno camdan bakar, ve Rumlarn ellerinde ucu alev alev yanan deneklerle, kapsna yldn grr. Durumu hemen kavrar. Ve ailesini yanna ald gibi arka kapdan kamaya alr. Arka avluya bakan yerde orlunun ileri gelen Mslman beylerinden biri oturmaktadr. Rumlar Bohor Morenonun kapsn krarak ieri girerler, ancak kimseyi bulamazlar. Ve onlar da avludan geip Mslman beyin evine ularlar. Kapy alp Moreno Barokas ve ailesini isterler. Beyin yal bir annesi vard Mrvvet Hanm. Bu hanm olduu yerden kalkar ve giri kapsna gelip iki kolunu aar; bylece Bohor Moreno Barokasa ve ailesine siper olur. eri girmek isterlerse de, Rumlarn kafalarn kestireceini barr. Bylece Mrvvet Hanm Barokas ailesini lmden kurtarr. Bunun zerine, Rumlar, Bohor Morenonun evine Ertesi sabah Rumlar, ihbarc Rum kadn da alp, dnerler, ve heryan ykp yakarak, beendiklerini alp gtrrler. Hatta evin pencere pervazlarn bile koparrlar. karakola giderler. Polis, Bohor Morenoyu tutuklar. orlu haham olan babam Rav Avram Kohen, hemen stanbula, Patrikhaneye gelir. Uzun abalardan sonra, Bohor Moreno Barokas hapisten karmay baarr. Ve annem yle anlatyor sonunu:
orluda erik yetien bir bahenin yal bir bahvan vard. Bahvan, aranan ocuun bahedeki havuza dp boulduunu papaza ve birka Yahudiye itiraf etti. Ve aranan ocuun cesedi, bahvann iaret ettii yerde bulundu. Bunun zerine Rumlar, orlu Yahudi Cemaatine giderler. Cemaat liderleri kiiydi: Bohorai Behar, Nesimai Barokas ve Hac Avram (hac, nk Kudse gitmitir). Ve Rumlar bu kiiden, Yahudi Cemaatinin verecei bir af kad! isterler. Babam bu zaman sresince, Bohor Morenoyu hapisten karmak iin birka kez stanbula gidip gelmitir. Bu af kadnn Rumlara verildiini duyunca ok fkelenir, nk hem Bohor Morenonun evinin yama edilmesi, hem de kendisinin ka kez stanbula gidip gelmesi nedeniyle Rumlara zarar ziyan detecekti. Ancak ge kalnmt, ve af kad verildikten sonra Rumlardan hibir para alnamad. Annemin u szlerini hi unutmadm: Yahudi Cemaatinin bize 50 altn borcu var.

Annem Kan ftirasn byle anlatmt:.

107

20. yzyln banda geen bu olay, ayrntsz ve ok ksa olarak, daymn, annemin en kk erkek kardei olan daym Baruh Kohenin Amerikaya 1925 ylnda gtrd Histoire de 50 ans veya 50 Yln Tarihi adl kitabnda orlunun ad anlarak yazlmtr. Bu kitab Pariste Alliance sralite Universelle kurulularnda buldum. Rue la Bruyerede bulunan bu kurulu ilk Alliancen kurulduu binadr. Cinquante Ans dHistoire LAlliance sralite Universelle 1860-1910 par Leven, Tome Premier, Paris Librairie Flix Alcan, Maisons Flix Alcan et Guillaume Runies, l08 Boulevard Saint-Germain, 108, 191134 kitabndan yaptm eviriler annemin dediklerini desteklemektedir. Cinquante Ans dHistoire yle yazyor:
Kan ftiras konusu Trkiyede yeni olmayp, Avrupada yaylmak istenmi ve zellikle Rumlar arasnda bir hayli bilinmekteydi. Ancak Osmanl Hkmeti bu sulamalarn Yahudilere ulamamas ve onlarn iddete maruz kalmamalar iin nlemler almt. Bu davran Rumlarn cesaretini bir hayli krd. Ve birka yl bu konu unutuldu. Geri Avrupadan ithal edilen bu konu, Trkiyede bir hayli yaylma eilimi gstermiti. nk Rumlar bu ekimeyi hep canl tutmak istiyorlard.

Bu konu 1884 ylnda yeniden ba gsterdi. 23 martta anakkalenin yanbanda Bayramite, krk Yahudi aile vard. Bir Hristiyan iadam, ra iine dnmekte gecikince, endiesini birka dindana iletti. Onlar da, kann kullanmak zere Yahudilerin ocuu ldrdn ileri srdler. Oysa rak bir komusuna gitmiti. Rumlar silahlanp Yahudilerin evlerini aramak zere sokaklara dkldler. Yahudiler oktan yatm, bu olan bitenden habersiz uyumaktaydlar. Ancak baz Yahudi genler, bu silahl kiilere karlatklarnda lmle tehdit edildiler. Ne var ki o anda oradan geen bir blk Trk zabiti araya girip onlar kurtardlar. Sonra da Rum Cemaatinin bakanlar Yahudilerden zr diledi ve bu konu tmden kapanm oldu. ki ay sonra 29 mays 1884 sabah, Istanbuldaki Kulaksz semtinde Mslman bir ocuk kayboldu, Annesi deliler gibi semti arad ve bulamaynca ocuu Yahudilerin kardn syledi. Onu sinagoga gtrp kann almak istiyorlard.
34

Cinquante Ans dHistoire: LAlliance sralite Universelle l860-1910 par Leven, Tome Premier, Paris Librairie Flix Alcan, Maisons Flix Alcan et Guillaume Runies, l08 Boulevard SaintGermain, l08, l911, s.

108

Oysa ocuk az sonra bulundu. Civardaki bir deri atlyesinde uyuyakalmt. Bu tr bir sulamann ilk ve son kez bir Mslmandan geldii bilinmektedir. Ayn yl 3 ekimde bylesi bir sulama, stanbula az uzakta olan kk orlu kentinde, bir Yahudiye kar yaplmtr. Nisan 1885te, stanbulda Haydarpaa semtinde bir bakkalla kavga eden iki Mslman jandarma ile benzer bir konu gndeme gelmiti. ki gn sren bir arbededen sonra yze yakn insan gzaltna alnmtr. kmenik bapiskopos Joaim, papazlarna ve ona inananlara, byle bir sulamann Rumlarn dinlere saygsn azalttn ve itibarna zarar verdiini syledi. Ancak Rumlar Bapiskoposu dinlediler mi? Onlar ylesine kzgnlard ki Yunanistandan gelen komutlara uyuyorlard. ki yl boyunca bu konu bir daha gndeme gelmedi. Belki de o zamann politik ve askeri olaylar insanlar ok megul ediyordu. 1887 de yeniden Kan ftirasndan sz edildi. Ardndan olay 1888de nemli bir kent, Yahudilerin kalabalk olduu Selanik kentine sramt. Bir Bulgar hademenin dediine baklrsa, Hristiyan bir ocuk bir Yahudinin evinde hapsedilmiti. Oysa bakldnda sz konusu odann kaps yoktu. Selanikteki Trk olan Genel Bakan, bu konuyu ok ciddi bir biimde knamt. 1890da Hamursuz Bayramnda bir dizi sorgulama oldu. ocuklar bile sorgulanmt. Oysa aranan kayp ocuk bir kuyunun dibinde bulunmu doktorlar heyeti ocuun boulmu olduuna kanaat getirmiti. Ama yine de Rumlar ancak silah zoruyla barmalarna son verdiler.. Geri kalan yle zetleyelim: Beyrutta Yahudiler, erkek ve kadnlar, genler tarafndan dvldlerAncak Mslmanlar gzlerini drt ap, her hakszla kar geliyorlar, Yahudileri elden geldiince koruyorlard. 18 ubat 1890 tarihinde Alliance sralite Universellee, zmirden yle bir bilgi geldi: ki Rum, Hahamba Palaiye giderek bir Hristyan ocuu satmay denediler, nk Hamursuz Bayram yaklamaktayd. ki Rum satc tutukland. Bakanlk sulamada bulundu ve vali bu iki zmirli Rumun ne aralarnda, ne de

109

bakalar ile iliki kurmalarn yasaklad. Acaba bu kiiler fanatiklere mi hizmet ediyorlard Osmanl Hkmeti ok kararlyd. Ancak yine de baa kmadklar yerler vard: 1891 de Halepte; 1892 de Rodos ve amda; Geliboluda; 1896da zmir ve orluda; 1893te Kavalada; 1894te Gemlikte; 1900de 1899da

Manastrda; 1901de zmirde. Her zaman bir ocuk kayboluyor, ancak hemen sonra bulunuyordu. Hatta son olarak ok garip bir olay dile getirmek gerekiyor. Gen bir Rum, bir Yahudiden bir mektup alyor. Bu mektupta Bursa Cemaatinden bir istek yazlyd. Yazya gre Gemlike kan gnderilmesi isteniyordu. Bu da Yahudilere kar planlanan son denebilecek Kan ftirasdr. Zamanla, diye yazyor Cinquante Ans dHistoire, bu olaylar Trkiyede ok ender olarak grlmeye baland. Denebilir ki 1901 ylndan sonra tek tk olaylardan sz edilebilir. Oysa Bat lkelerde uzun sre grlmlerdir. Annem35 orlu Kan ftirasn olayn Kudste kan bir dergiye nakletmiti. Taha Akyol 24 Ocak 2005 tarihli Milliyetteki kesinde36 yle yazyordu:
Mzeyi (Zlfaris Yahudi Mzesi) gezerken, saplantl Yahudi dman yazar Cevat Rfatn neli F kitabn hatrladm. Yahudilerin Hamursuz Bayramnda bir Hristiyan ocuunu ldrp kann ekmee katarak yediklerini anlatr, bu tozlanm eski kitap! Ad duyulmadk bir iki Batl gazeteyi de belge diye kaynak gsterir.

Yaz yle sryor:

Hristiyan fanatizminin bu iftiras, Osmanlda da Yahudileri bulmu! Kanuni bu dedikodulardan dolay Yahudilerin rahatsz edilmemesi iin ferman karm. Sultan Abdlaziz hayvan kannn iilmesini bile yasaklayan bir dinin (kesilen etin tuzlanmas eylemi) mensubu olan Yahudiler hakkndaki bu iftirann tamamen uydurma olduunu belirten bir ferman yaymlam.

Tarihi sebeplerle Hristiyan banazlnn yaratt antisemitizm bir psikolojik hastalktr. Buna karn Osmanl Yahudilerinin dua kitaplarndaki ay yldz figrleri...Prof Avram Galante gibi kltrmze byk hizmeti gemi alimler...
35

Lina Kohen Albukrek, La kalomnia de Chorlu, veya Chorlu Kan ftiras, Aki Yerushalayim

Dergisi, No.19-20, Ekim 1983 - Ocak 1984.

110

anakkalede Mehmetikle koyun koyuna yatan Trk-Musevi askerler, igal altndaki zmirde Yunan bayran yrtan Nesim Navaro, mzikte Udi brahim (s.30) Trk-Yahudi dostluunun baz rnekleridir. Aznlklar meselesini byk straplarla yaam olan Atatrkn dedii gibi, Bilhassa Museviler Trklerle kaderini birletirmi sadk bir unsurdur (s. 60). Ve yle bitirir yazsn Taha Akyol: Jak (Kamhi) ve Naim Beylere teekkrler, mze iin, kitap iin. 2.3.9.3. Atatrkn orluya Gelii Atatrke Yahudiler bugn bile El Gadol derler. Gadol branice Byk veya Le Grand demektir. Cemaat dnda byle anlnca kimse bir ey anlamazd. Bugn de yledir. Atatrk ok kez gelmiti orluya, hatta Trakyaya sk sk gelirdi. ok kez de trenle geerdi. Ve geeceini bilen halk, bir gece nceden yollara dizilirdi. Onu tek bir an grebilmek iin orlu halk garlar doldururdu. Bir tek kez de Atatrk orludaki Cumhuriyet Bayramna katlmt. O zaman Atatrk genti ve yakklln, prl prl arkaya taram salarnn canlln grenler, uzun sre anlata anlata bitirememilerdi... Korumas nde, kendisi arkada yryordu. O gn Emili Barokas adnda ve hayatta olan kk bir Yahudi kz, ondan daha kk bir kz ocuu ile birlikte, Atatrke iek sunmutu. Atatrkte o iki kz ocuunu pmt. Elbette ki olabilseydi, o anda ekilmi bir fotorafn deerini dnemiyoruz. 2.3.9.4. Osmanl mparatorluunda ve Trkiye Cumhuriyetinde Gler Yahudiler g koullarda g ederler, ve evi-bark, ii, a geride brakarak baka diyarlara giderlerdi. Yaadklar lkelerde karlatklar antisemitizm, Yahudi kym, dmanlklar,... ve buna benzer durumlar yznden barnamaz o yerlerden de ayrlrlard. 1492 spanyol Engizisyonundan sonra, Yahudiler kitlesel bir ge baladlar ve evre lkelere yerletiler. Bir blm de, kitaplarn yazdna baklrsa yaklak l00.000 Yahudi Osmanl lkelerine ulat. Osmanlya varan 111

Yahudiler Yugoslavyaya, Yunanistana,

muhtelif Adalara, Msra,

Kuzey

Afrika lkelerine, Arap lkelerine ve dier lkelere yerletiler. konusu deildi tabii.

O zamanlar

Krstof Kolomb Amerikay henz kefetmediinden Amerikaya gitmek sz Gelen Yahudiler elbette ki kendilerinden nce gelen Romaniotlar veya Bizans Yahudilerini buldular Osmanl mparatorluunda. Ve yine doal olarak, nce Trakyaya gelindi. Edirne, Krklareli, orlu, Gelibolu, ve daha birok nemli kentler ve ileler Yahudilere kucak at. Hatta Franco Mahala adl bir mekan Tekirda skelesinde olup btn Rum sosyetesini toplard. Orada herkes tur atar, beendii genle evlenirdi. Oras da Rumlarn evlenme piyasas idi. unu da belirtmek gerekir ki 1921 de Yunanllar Trakyaya gelince btn Trakya Yunanllarla doldu. Sonra sranbula geldiler. Ancak 1923 ylna dek kaldlar. Bu tarihten sonra tm Yunanistana dnd. Elbette Yunan aileleri de askerlerle birlikte Yunanistana dndler Bu yerler ilk yerleim yerleridir. Sonradan olagelen glerle ve deiik nedenlerden dolay Yahudiler azala azala yer deitirdiler, ta ki bugn Trkiyede 20.000 belki daha az Yahudiden sz edilir oldu. Yahudiler yllar getike tm Osmanl mparatorluuna ve Trkiye Cumhuriyeti snrlar iinde yayldlar. Tekirdadan Vana, Ankaradan Antakyaya dein, zellikle stanbul ve zmirde ok Yahudi yerlemitir. Bugn hibir yerde gettolar olmayp, Yahudiler zellikle stanbul, zmir, Ankara ve Antakya ile skenderunda (-be aile) bulunmaktadr. Bu aileler de giderek ocuklarnn evlilii nedeniyle stanbula g etmektedirler. Esas g evlenmek iin bayramlarda Silivriden,Tekirdadan orluya veya stanbula gidenlerdi. Zaten karde babalar karde ocuklarn evlendirirlerdi. Bulgar Savandan sonra orlu boald ve Sirkeciye, Tozkoparana gelindi. Erkekler, daylar, amcalar Amerika gitmiti. Gnderdikleri arada srada 10 dolard. Kadnlar boynu bkk kald. Onlar da dolarlar Karakydeki sarraflara bozdururlard. Bu arada Haydarpaaya, ihaneye yerleenler de oldu. Perdesi bile olmayan tek bir odaya ayda dokuz lira kira verilirdi. Terzilik yapan kzlar bir haftada buuk lira alrd. Evlenmek de zordu. nk erkek-kadn kaynamas

112

yoktu.

Yani bu Amerika gidii ou kadnlar mutsuz ve umarsz brakt.

Ortalkta Yahudi erkek kalmad denebilir. Bu vesile ile dnyann belli bal lkelerindeki Yahudi saysn 2000 yl verileri ile aktaralm: ABD Fransa Kanada ngiltere Rusya Trkiye srail Lbnan 5.280.000 519.000 372.000 298.000 235.000 20.000 5.250.000 40

Sylemek gerekir ki, yaam sresi uzayal beri, Trkiye Yahudileri yal bir kuaktr. Yahudileri len kiiye karlk bir bebek domaktadr. giderek azalmaktadr (Hahambalk yle ki Trkiye Elbet lke verileri).

deitirenlerden de sz edilebilir ancak bunlar ok az saydadr. 1920lerden sonra Yahudiler Amerikaya gitmeye heveslendiler. Her aileden

zellikle genler Amerikaya gitmek iin yol aramaya koyuldular. Kimse orluda kalp, bylesi mesleksiz, hi de ilgin olmayan bir yaam srdrmek istemedi. Aslnda Amerika ktas bo olduu iin, bu konuda Trkiye kendini hazr hissetti. stelik 1912 Bulgar Harbi, 1914n Birinci Cihan Harbi herkesi derinden sarsmt. Amerika her tr de yant verir grnyordu. Bylece ve giderek aileler paralanmaya balad. Her evden bir-iki gen, bazen bir daha dnmemek zere baba, Brezilyaya gider, anne ise derdinden yataklara der sonra da lrd. Bazen da bir daha ad san duyulmayacak bir karde, e, ya da sevgili,...Amerikaya g ederken: Hele bir gideyim, seni de arrm dese de ounlukla yalanc kard. Gidenler genelde 15 ile 30 ya arasndayd. nsanlar gitmek iin stanbula gelirlerdi. Gemiyi herhangi bir yerden kalkacak sanrlar, bazen de gemiyi karrlard. Nitekim geminin evin nnden geeceini sanan bir

113

Yahudi uzun sre beklemiti. En sonunda onu gren birisi yanna yaklaarak sordu: - Ne bekliyorsun? - Amerikaya gideceim de, vapuru bekliyorum... teki de sanki yardm etmek istercesine yle demiti: - Gel de Haskyde bekle, ordan binersin. Bu bir fkra olmayp, gerek bir olaydr. Bu kiinin ad da sak Levidir. Sonradan Haskyde Yeni Mahalle veya Mallem denen semtteki bir mevlutta grd bir kadna ak olmutu. Kendisine: - Bu kadnn Msrda bir nianls var, yaknda geliyor ve hemen evleniyorlar dendi ise de, nian bozdurarak kadnla kendisi evlenmiti. Bylece Amerikaya gitmek ksmet olmam, evlendii kadnla Haskye yerleerek uzun yllar ok mutlu bir hayat srmt. Levilerin tm gereksinimleri Paristeki bir amcalar tarafndan salanmtr: dekoratif eyalar, kpe ve baka taklar, mutfak aralar,... diki makinesine varana dein bir dizi gereksinim hep Paristen gelmiti. Aslnda Amerikadan nce Paris ve Viyanaya gitmek isteyen oktu ve giderdi de. Bu kentler her gencin dne girer, hi kmazd. Ancak nemli olan vasat Balkanlardan kmaktr, ve Amerikaya olmasa bile kl Parise, Napoliye, veya Atinaya gitmek yedir. Bazlar sonradan dner, kylerinden kz alrlar ve yeniden giderlerdi. Ama bunu yapan az insand. zellikle 1908 Jn Trklerin isyanndan sonra, askerlik aznlklara da uzannca, Osmanl snrlarn amak daha da nemli oldu. Aslnda aznlklara beslenen kmseme duygusu ile, orduda hizmet vermeleri beklentisi pek badak saylamazd. Ancak Sefaradlar bu kez de Avrupadaki Akenazlarla anlaamadlar ve en kt ilere muhta kaldlar. Bu arada ok sayda Sefarad A.B.D.ye gitti, zellikle 1908 ile 1924-1925 yllar aras ki, bu tarihlerde zellikle 1925te Amerika gelileri frenlemek zorunda kald. Yetmi bin kii New Yorka yerleti. Bir baka yetmi bin kii Los Angeles, Rochester, Seattle, Cincinatti, Chicago, Atlanta, Portland, vb. gibi yerlere gittiler. Geldikleri yere gre bekletiler; zmirliler, Selanikliler, Edirneliler, stanbullular, Rodoslular, Balatllar, Haskyller, Galatallar, vb. gibi. Gney Amerikaya daha ok Fastan gidilmitir. O lkelerde de yine geldikleri yerlere gre bek bek 114

birlikteliklerini srdrdler. Bunlar turquinos (sraildede de byle adlandrlrlar) diye anlrlar ve ou hamallkla ie balarlard. Sonradan lke ekonomisini canlandrarak fabrika bile kurmulardr. En az insan Kanadaya gitmitir, nk souk ve yln byk bir blm karanlkt. sraile ise tek tk giden olmutur. Zaten o tarihlerde srail diye bir lke yoktu. Amerikaya gitmek iin ne belge, ne de pasaport konular sorun olmaz, gemiye binen bir ayda Amerikada olurdu. Onlar nelerin beklediini bilmezler, giden Sefaradlar tam bir sefalet iinde yaarlard. Ancak ikinci kuak kendilerini biraz toparlayabilmitir. stelik Sefaradlara hela temizleyicilii, ayakkab boyacl, sokaklar sprmek,... gibi en adi iler verilir, dnce vb. ileri gibi teki nezih iler Akenaz Yahudileri tarafndan yaplrd. Bir dizi kitap yazld bu konuda, yani iki Yahudi soyu arasndaki hakszlk konusunda. Sefaradlar bu konuda hala kitap yazyorlar. Ve Akenazlar tarafndan ne denli kmsendiklerini uzun uzun ve byk bir kinle anlatyorlar. ABDde Manhattan limannda bir dolu eski, modas gemi, ve 1900lardan kalma hasr veya kuma el antalar, valize benzemeyen yk tanan sepetler, ve daha nice tayc nesneyi bir mze iinde korumaya aldlar. Ancak sonuta Trkiyeye dnen hi grlmemiti. Zaten dn diye bir yol da yoktu. Bu satrlar yazan da bir daysn, yani annesinin 10 kardeinden en byn, orludan Amerikaya, daha dorusu Gney Amerikaya kaptrm, bir daha ve bugne dein, yaklak 100 yl gemesine karn ne olduu hibir zaman bilinmemitir. Oysa 1910 ylnda anneanneme: Anne, ben Amerikaya gidiyorum deyip gitmi, bir tek mektup bile yazmamtr 1910 dan beri (!). Oysa orludan teyzem ve daylarmdan yedisi gitmi, yukarda sz ettiim bir daymn dnda tmnden mektup ve para gelmitir. Zaten baba lm, geriye bir anne ile on ocuk kalmt. Ve yllarca evimde efidevit -veya Amerikaya gidebilme sras- laf dolam durmu ki, uzun sre anlamn bile bilmemiim. Sanyorum yllar sonra belki 1950lerde anneme sra gelmi, ancak o yata hibir ilgi gstermemitir. Amerikaya g edenlerin Trkiyede kalanlara dolar (!) gndermeleri byk bir olayd. zellikle ou orlu Yahudileri zengin olmayp, stelik herkeste ok ocuk vard. yle ki dolarlar ie yaryordu. Hatta kardeler arasnda byk 115

tartmalar bile kard, nk bir kardein tm paray almas ve tekilere hi vermemesi iten bile deildi. Aslnda yalnzca para gndermezdi gidenler. Tm sevdiklerini arkalarnda brakmann verdii hzn ile, kendilerini affettirmek iin baka eyler de yollarlard. Geri Trkiyeye deerli eyler yollamak riskliydi. rnein dolarlarn mektup zarflar iinde geldii anlalnca posta memurlar paralar alp, zarflar atmaya balamt. haline gelmiti. Bilindii gibi, Hitlerin btn Yunanistan Yahudilerini yok etmesi, hem Mslmanlar tedirgin etti, hem de ve zellikle Yahudileri ok korkuttu. Bu nedenle, hem Yahudi aileleri, hem Mslman aileleri, stanbula gelmeye baladlar. Ne yazk ki, stanbulun gzelliine ve rahatna kaplan bu Yahudiler, artk ok ilkel olan orluya dnmek istemediler. Kald ki, okuyan ocuklarn aileleri zaten bu ynde blnmt ve stanbulda kalmay ye tuttular. Yahudi ve Musevi37 Hrriyet Pazar l8 mart 200l . Niin bazlarmz Yahudi demekten kanrz da, Musevi deriz? Yehudadan, Yahudi Musevi Musadan geliyor. Kimileri, Yahudiliin bir rk, Ortaya atlmasnn gerek nedeni, Yahudi Artk kalanlarn yaamlarn srdrebilmeleri iin akla gelebilecek her tr yolu denemeleri olaan bir durum

Museviliin ise bir dini ifade ettiini ne sryor. Aslnda Musevilik, Trkede uydurulmu ikinci bir kelime. szcnn yzyllar boyunca aalama ieren bir yan anlam kazanm olmas. Yani, ayp olmasn diye Musevi diyoruz! alom Gazetesi, Silvyo Ovadyann nclnde, esas kelime olan Yahudiliin kullanlmas iin aba sarf etti. Biz de bu yazda Yahudi kelimesini kullanyoruz. Cumhuriyetten nce Edirneden Diyarbakra kadar her yerde Yahudi cemaatleri yaarken, bugn stanbul dnda ok azaldlar. stanbuldan sonra zmir 2 bin kii ile ikinci sradadr; Ankara, Adana, Bursa, skenderun, ve Antakyada ise ok az sayda aile yaamaktadr.

37

Bizim Yahudiler, Hrriyet Gazetesi, l8 mart 200l, s. 9.

116

ou kii tm Yahudilerin 1492de spanyadan geldiini sanyorlar. Oysa Anadoluda Yahudilerin varl ok eskidir. lk cemaatlere Romaniot denirdi. Bir de Avrupa kkenli Akenazlar vard. Ladino giderek daha az konuuluyor ve Trke gerektii gibi konuuluyor. Yahudilerin bakmevleri var: Haskyde Yallara Yardm Dernei; Balatta Balat Musevi Hastanesi: Bu hastane tam teekkll olup dardan da hasta kabul etmektedir. Barnyurt Yukar Tnelde Yksekkaldrmdadr.. Bir de Ulus Okulu var. Bu okul niversiteye ok iyi hazrlamakta ve Trke, ngilizce ve branice dillerini retmektedir. Ulus Okulu, Ladino veya Yahudi-spanyolcas veya Judeo-Espanyol dilini geri evirmitir. Nedeni de ocuklarn Trke ivelerini oka bozmasdr. Gen annelerin iveleri bir Mslman Trkten ayrt edilemeyecek denli dzgndr.

117

III. BLM DL
Konuya girmeden nce diyelim ki her yl 10 dil lyor. Ve 100 yl sonra bugnk dillerin hibiri olmayacak. Bu vesile ile George Dumezili analm : 53 dil ve lehe biliyordu, Ubix dilini aratrd. 1970 ylnda ld. 3.1. Judeo-Espanyol: Aratrmac yazar Rfat Bali Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri Bir Trkletirme Serveni (1923-1945)1 adl kitabnda, Edirne Mebusu eref Aykutun, kr Kayann bir parti yesine yle dediini yazyor:
...Onyedi milyon Trk, yzellibin Trke sylemeyen yurttaa kendi kltrn alamayacak kadar zayf ise mesele yoktur. Halbuki ben buna inanyorum (Gene o mesele Cumhuriyet, 7 mays 1937) szn hatrlatarak Trkn bu konuda ihmalkar olduunu belirtti. eref Aykut yurttalk anlayn ve aznlklardan beklentilerini yle ifade etti: Trkiyede biz Trkler ve bir de Trkiyeli olan yurttalar vardr. Trkiyelilerin Trk olmas, ancak birlii yapan dilde birlemeleri ile olur. Bunun iindir ki Trkiyeli yurttalarmz bu tertemiz varlk iine almak gayesiyle onlar Trk diline saygya davet ediyoruz. stanbul sokaklarn kirleten bin bir kark dilleri, baka yerlerde istedikleri kadar syleyebilirler. Lakin Trkiyede hayatn btn zevkini tadarak altna sndklar bayran erefine riayet etmek bir misafir iin bile bor iken, o sancaa tabi, o milletin ferdi olduunu sras gelince haykranlardan hi olmazsa bu dile hrmet istemek de Trklerin hakk deil midir? Afyon bamsz milletvekili Ermeni asll Ber Trker de Trkenin ana dil olarak konuulmas iin nlemler alnmasn istedi...

Rfat Balinin yazs bylece devam ediyor. Yahudilerin Trke konumalarnn kanlmaz olduu,..vb. gibi konular kitabnda byk bir yer tutuyor. Ancak bu yazlanlardan nce 1900lerde Rue de Pra veya Beyolunda Caddede konuan bu papazlar kendi spanyolca konuan papazlara rastland.

papaz giysileriyle geziyorlard. Onlar dinleyen Mslmanlar pek ok arp, yle baryorlard: Yahudi papaz?! Yahudi papaz?! Olacak i deil!! Nasl olabilir. Nedeni de Yahudilerin o zaman, yani Atatrkten nce Trke veya
Rfat Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri, Bir Trkletirme Serveni [l923-l945]. s:382
1

118

Osmanlca konumamalaryd. Bu insanlar o zaman spanyolcaya bugnknden daha yakn bir dil kullanrlard. Bu spanyolca, Katalanca idi. 1948de sraile geden Yahudi akmndan sonra, ou stanbul, zmir ve Trakya olmak zere 35 ile 40.000 Yahudi kald Trkiyede. Yaklak tm yoksullar gitmiti. nk gerekten Trkiyede brakacak bir eyleri kalmamt. Geri kalanlar iyi durumda olan kk iletme sahipleri veya varsllard. Serbest meslek sahipleri de bir hayli oktu. Durum zamanla dzeldi. Hatta giden tccarlar, salt ocuklarna kavumak iin gidiyorlard sraile, emekliliklerini geirmek iin. Yine de Trkiye ile ilikilerini koparmyorlard Bir dizi sinagog ve okul kapanmt. zellikle bu okullar yoksullar tarafndan doldurulmutu. Oysa varsl ailelerin ocuklar zel okullara veya lkenin Trk okullarna yollanyorlard. u anda birka ok iyi okul vardr Trkiyede .Trke zorunlu dildir. Bundan baka Haskyde bir Yallar Yurdu, Balatta bir Hastane, zmirde bir hastane ve bir Yallar Yurdu, vb. kurulular tek tk grlmektedir. unu da bizler tamamlayalm: Yar Trke, yar Judeo-Espanyol iki gazete 1972 ylna dein kyordu. 1972de La Vera Luz (Gerek Ik) kapanmtr. u anda bir tek alom Gazetesi hi aksamadan kmaktadr. Judeo-Espanyol Hahambalk gibi dinsel mekanlarda konuulmaktadr. Sinagolarda da baz metinler Judeo-Espanyolca olarak halka evrilmektedir. Bundan baka bu dil eski mezar talarnda ve eski Ortaky gibi yerlerde hala halk tarafndan kullanlmaktadr. Trke mezar talarna ender rastlanabilmektedir. branice yazl olanlar da ok enderdir. Bunlar yal insanlarn mezar talar olup, ok zarif msralar ile donatlm, gerekten kayda deer bir iirsellik ierirler. Ne var ki mezarlklarn inaat antiyelerine dnmesi bu uygulamaya engel olmaktadr. Nitekim zmir Yahudi mezarlnda anneannemi aradmsa da, mezarln ortasnda Belediye Bakan yol yaptrd iin mezarta yolun altnda kalmtr. Prof. Haim Vidal Sephiha bu deerlendirmeleri yaklak tm Avrupa ve Kuzey Afrika lkeleri iin yapmaktadr. Eklemek gerekir ki, zellikle orluda ve tm Trakyada Hristiyanlarla iie yaam olan Yahudiler ok dzgn Rumca konuurlard. Annem de Rumca bilirdi ve ok hzl ve gzel konuurdu. Kan ftirasna karn yine de Rumca Yahudiceden hemen sonra gelirdi. nk Rumlar Trakyada en kalabalk insan 119

topluluu idi. Ermeniler Rumlar izlerdi ve Yahudiler ok az sayda idi. Kald ki Amerika ve srail modas balayal beri Yahudiler bir avu kadar kalmt. Yahudicede bir yn Rumca szck vardr. Ancak birka tanesini Prof. Avram Galantenin Histoire de Juifs de Turquie Trkiye Yahudilerin Tarihi kitabndan reniyoruz: eskuralia/kpe, temel/binann toprak altndaki blm. Dil konusu neminden dolay bandan almaya deer. Kald ki ay yoktur ki Yahudice, veya Judeo-Espanyol veya Ladino ( de ayn dil aslnda) ile ilgili olarak bir veya birka gnlk bir kongre dnyann deiik niversitelerinde oluturulmasn. Katalanca spanya Yahudileri veya Sefaradlarca bilinmektedir. konuulan dil olarak Ve Gerekte 1492 den nce ve sonra spanyada deiik yerlerin

deiik leheleri vard. Ancak en tannm ve nl lehe Katalanca idi.

Yahudiler Katalancay benimsemilerdi. Ve bugn spanyollar Katalanca arlkl bir spanyolca konuurlar. Bu nedenledir ki bugn giderek azalmakta olan Sefaradlar, yine de spanyollarn konutuklar spanyolcay gayet rahat bir biimde anlamaktadrlar. 31 mart l492 Yahudilere verilmi son tarihti Avrupa kuzeyine, sonra da Akdenizin evresine yerlemek zere yola karlar. Gittikleri her yerde Yahudi topluluklara rastladlar. Ve onlarn iine girerek hem yaam biimlerini, hem de dillerini, zellikle dillerini renmeye baladlar. Elbette ki ldrlyorlard ayn zamanda. Yzyllarca rahat ve bolluk ierisinde yaadklar spanyadan sonra yollara dmek onlar iin ok gt. Hatta yola kmadan nce bir prens gz ile baklan Sir sak Abravanel Katolik krallara ne denli rica minnet ettiyse de, ne denli byk paralar verdiyse de spanyada kalmak iin bir umut belirmedi. Kendisi de btn spanya Yahudilerinin Bakan iken, ailesini alp yola kt ve sonradan talyaya yerleti. Onun slalesinden ve ok kuak sonra, torunu olan bir e, Trkiyeye yerleti ve birka kuak sonra Jak Jos Abravanel ad ile Portekiz Konsolosu olarak grev yapt. Jos Jak Abravanel 1995 ylnda vefat etti. Abravanellere dnyann deiik yerlerinde rastlanabilir. Tm de sak Abravanelden gelme insanlardr. Nitekim bu soyad ok saygn olup, onu her e gururla tamaktadr. Hatta Jose Jak Abravanel Atatrkn bir eref madalyasna da sahiptir. Abravaneller iin bugne varan bir atasz yle diyor: 120

Basta ke mi nombre es Abravanel! (Yeterlidir admn Abravanel olmas). Ancak bu deyii ok vngen bulan sonraki kuak Abravaneller yle bir ekleme yaptlar: Basta ke mi nombre es Abravanel, Avro lo kolcha i me echo sin komer (...yorgan eker yemeden de yatarm). Maliye Bakan Ekselans Isaac Abravanel, ve istei dnda Hristiyanla gemi Abraham Senior, bu iki nl ve sevilen devlet adam, Yahudileri spanyadan karan Katolik Krallar sabelle de Castille ve Ferdinand dAragonun Kovulma fermann imzalamak zorunda kaldlar. Yahudilere drt aylk bir sre tandlar. Ancak ne para ne de altn gtrebileceklerdi. Abraham Senior bir maranos (spanyolca domuz demek) veya bir konversos idi artk. u anda spanyada, dedelerinin abat akam mum yakp dua ettiini anmsayanlar, onlarn konversos olabileceklerini ileri srerler. spanyadan sonra dnyann drt bir yanna dalan Sefaradlar, her gittikleri yerlerde nce Katalan spanyolcasn konutular. Ancak bu dil, bir sre iindi. Zamanla Holandaya gelenler Hollandaca, Fransaya varanlar Franszca, talyaya varanlar talyanca rendi,... ve bylece her Sefarad yerletii lkenin insan olup, o ulusun bir esi olabildi. Bir-iki kuak sonra Katalanca-spanyolca unutulup, bulunduklar lkenin dilini konuarak, o lkenin yurtta oldular. Ve yllar sonra nereden geldiklerini bile unutabildiler. Oysa Osmanl mparatorluunu gelenler iin durum byle miydi? Deildi. Belki de tarihte ilk kez rastlanan bir olay geliti veya hi gelimedi; daha dorusu 20. yzyla dein kapal bir biimde srd. Ve spanyadan klan 1492 tarihinden ok nce Osmanl topraklarnda yaayan Yahudilerdi. Onlar da deiik lkelerin engizisyonlarndan kap, yaamay baarm insanlard. Bunlar Sefarad deildi. Bunlar Bizans Yahudileri idi ve bir Yunanl gibi ok gzel Rumca konuurlard. Nitekim andm szckler o zamandan kalan szcklerdir: avramila:erik, armi; bir tr yemek, eskuralia: kpe, piron:yemek atal, makari: keke, pita:pide, temel:temel. Ve daha bir yn szck. Ancak pironun yks gerekten ilgintir: O tarihlerde spanyada atal ilevinde bir gere kullanlmad iin, Sefaradler hibir zaman tenedora yetimediler. Ve geldikleri yerde teki Yahudilerin veya Bizans Yahudilerinin bir dizi szc ile birlikte piron 121

szc ile idare ettiler. Bugn hala Trkiyede ve Trkiyeden dnyaya yaylan binlerce milyonlarca Trk Yahudisinden arta kalanlar (yallar) atala piron der ve Trkiyeden g ettikleri ak ve seik bir biimde belli olur. Ancak 1492 de Osmanlya gelen Yahudiler Yunanca konuamadlar. Onlara zor geldi. Osmanlcaya ise hi girimediler bile, nk dilin ucunda uuan bir spanyolcadan sonra, grtlaktan telaffuz edilen bir dili konumak olanakszd. Aslnda Rumca rendiler ama yalnzca bir ksm Yahudiler ve ikinci dil olarak. Bylece Sefaradlar yzyllar boyu Katalan spanyolcasn konutular. Ne var ki, bu spanyolca giderek yozlamaya balad. Getiimiz yzyllardan bugne dein gelen yklerde, arklarda, romansaslarda, iirlerde, romanlarda, hatta yemek tariflerinde bile, szckler daha ar ve zdr. Yabanc dillerden gelme szcklere pek rastlanmyor. Bu durum bir sre byle gidiyor. Ancak yeni bulular oaldka, bir bulu szc ile birlikte dile giriyor ve giderek gerek spanyolcadan veya spanyol el Halis ten uzaklalyor2. 3.2. Judeo-Trk: Ve grlen u ki: Hkmet veya Osmanl devlet idaresi ile ilgili konularda Trke veya Arapa szckler olduu gibi yer alm: Hkmet, vali, valilik, cumhurreisi, muhtar, seim, ktk, icra, haciz, mahkeme, crmmehut. Bir de meslekleri Trke syleriz hep: bahEvan, sobac, musluku, badanac, boyac,.. gibi. Diki konularn franszca biliriz: surfil, fermoire, haute couture, pince, revers, fronce, cloche, jupe,... ve benzerleri. Elbette branice szckler hi eksik olmaz. Bayramlar branice olup bir dizi szck branicedir: mazal: ans, azlaha: bereket, beraha: dua, avel: ksz ocuk, arvit: gece duas ...ve benzerleri. Elbette 21. yzylda bu karm daha da ivedileti ve dil tannmaz bir duruma geldi. Yllardr Judeo-Espanyol, Trke ve teki Avrupa dilleri nnde geri adm atmaktadr. Artk yahudice anadil olmaktan kmtr. Gzlemlenenler yle:

Rfat Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri Bir Trkletirme Serveni [l923-l945], letiim, stanbul, 2000, s.56..

122

Judeo-Espanyola her dilden szck, fakat daha ok Trke karyor. 7-8 yalarndaki ocuklar Yahudiceyi anlamyorlar. Daha byk genler anlyorlar, ancak konumuyorlar. Yetikinler geri Judeo-Espanyolu anlyor, ancak Trkeyi de katyorlar. Altm yandakiler eski ark veya kantigaslar, ykleri veya konsejaslar biliyorlar. Baz Rum, Ermeni ve Mslmanlar Judeo-Espanyolu ticaret hayatndan kalma bir alkanlkla biliyorlar, zellikle Selanikten gelenler.

Bu konuyu birka bilgi ile tamamlayalm: Barcelona, braniceden gelme bir addr: bar-shelanu; veya bizim sahil anlamna gelir. Montjuich, Mont Juif veya Yahudi tepesi ve u anda Yahudi mezarl o tepededir. Granada, ibraniceden gelme bir addr: guer-anat; veya campo de refugiados, Trkeye sava mltecileri olarak evrilebilir. Calatayud, Arapadan qalat-alyahud veya Yahudilerin atosu. beria, ibranicedir; ibria veya hebrea veya iberos veya hebreos. Escalona (basamak: eskalon JE, chelon F). Ashkelon veya Ashcalon, srailin gneyindeki Judea blgesinin ok ilek bir limann addr. Bu liman, eskiden spanyann Katalan limanlar ile yapt btn ticari ilemlerin odayd. Btn bu dil ve yaz olaylarn tm 1923 ylna dein srd. Atatrk ile birlikte hem solitreo hem ladino yava yava braklmaya baland. Kald ki o zamann genleri veya 1920den sonra doanlarn hibiri ne Rashi, ne Solitreo, ne de Arapa veya branice biliyordu. Atatrkn gelii ile karmak ve yabanc diller sona eriyor, Vatanda Trke Konu zaman balyordu. Ancak Trke konuan Yahudiler Trkeyi bilmiyordu, Rifat Balinin kitabnda szettii gibi. dzgn ve ivesizdi. Ve beklemek gerekiyordu. yle ki 1950lerden sonra doanlarn Trkesi ok

123

3.4. Judeo-Franse: nce 1923ten sonra, doanlar Franszcay bol bol kullanarak anlatmlard kendilerini. Bu dile Judeo-fragnol ad verildi. Prof. Sephiha LAgonie des JudeoEspagnols3 kitabnda yle yazyor: Alliance sralite Universellein retisi sonucu- Judeo-Espagnol iki dil arasnda skm kalmtr: Yahudice ve Trke. Albert Dauzatn dediine baklrsa: Avrupa tarafnda Ermeni, Rum, Yahudi, Rus ve Trkler arasnda blk prk bir Franszca konuuluyor. 1914e dein, her aznlk kendi dilini renir ve retirdi ve bu dil ou kez Franszca idi. Osmanl mparatorluu blnrken bu aznlklarn dilleri de para para blnmeye balad. Geri Trk Okullar almaya balaynca da yine aznlk okullar retim veriyorlard, Musevi Okullar gibi, Galatasaray niversitesi gibi,...ve elbette Alliance sralite Universelle okullar ak kalyordu. Franszca giderek Ladinonun yerini ald. Okullardan mezun olanlar Franszca konuuyorlard; Ladinoyu ancak aileleri ile, veya klasa basha veya aa snf ile konumak iin kullanacaklard. Bu kez ayrm hem dilde, hem toplumsal alanda idi. Ladinonun szdizimi zarar grp franszlayor ve snobizm o zamann Yahudileri arasnda bir hayli yaylyordu. Bylece yeni dil Judeo-fragnol adn alyordu. 3.5. Trke: Bu durum 1950lere dein srd. Ladino veya Judeo-espagnol giderek

unutulmaya baland. Ve olmas gerektii gibi, genler ve yeni kuaklar lkenin hem adlarn, hem dilini benimsemeye baladlar. Bylece Avram veya Abraham nce Albert sonra da brahim oldu, lomo Sleyman oldu, Moiz Musa oldu, Hayim Hayati oldu, vb... Ayn hareket kadnlarda da grld. lk ocuk dedenin veya babaannnenin adn alaca iin, bazen ilk harfinden yararlanld ve Ester

Haim Vidal Sephiha, LAgonie des Judeo-Espagnols, Entente, Paris, 1977, s. 105.

124

Esin oldu, ileri zamanlarda Rebeka Beki sonra da Refika oldu, Luna Aylin oldu, Stella Yldz oldu, ren rem oldu, vb... Bugn ngilizcedir Trkeye bulaan; ve Trk Dilbilimcilerin engin znts ile kark, Trkiyeyi bir Trkilizce sard. Prof. Berke Vardarn (. Fransz Dili ve Edebiyat Dilbilim Krss Bakan Dil Devrimi4 balkl kitabnda Atatrkn u tmcesine yer vermitir:
lkesini, yksek bamszln korumasn bilen Trk ulusu, dilini de yabanc boyunduruundan kurtarmasn bilmelidir. Prof. Oktay Sinanolu Trk Dili ile ilgili bir kitabnn kabnda yle yazyor: Trke yoksa Trkiye de yok.

Nitekim Judeo-Espanyol yok olal beri, Trkiye Yahudilerin says 20 bine indi ve giderek de bu say azalyor. Ancak kimlik arayna kal beri bir dizi sanat, ve her alanda sanat, parlamaya balad. Bylece d lkelere Trk ad oktandr tanyor, hem Mslman Trkler tarafndan, hem de Trkiye Yahudilerince. Ne var ki artk bundan byle Judeo-Espanyol veya Ladino veya Yahudice, hibir ie yaramayan YURTSUZ bir dil oluverdi. Ladino yerine anne ve babalar spanyol el Halisi veya zellikle ngilizceyi, Japoncay, ya da Rusay renmenin daha akllca olacan dnerek bu dilleri neriyorlar ocuklarna. Taha Akyol 24 Ocak 2005 tarihli Milliyet Gazetesindeki kesinde yle yazyor:
.... Trkiye deerli iki mze kazand. Biri Oya Eczacbann nclk ettii stanbul Modern adl sanat mzesi. br tarihi Naim Gleryzn rehberliiyle kurulan Trk Musevileri Mzesi. (wwwsalom.com.tr). Mze binasnn eski ad Zlfaris Sinagogudur. Zlfaris, Karaky caddesine alan bir sokan addr... Osmanlca Zlf- rus (gelin kkl) deyimi halk arasnda Zlfarise dnm. Sinagog, da adn bu sokaktan alyor.....

Berke Vardar, Dil Devrimi stne, Yank Yaynlar, stanbul, s.7.

125

IV. BLM ATASZLER VE DEYMLER 4.1. GENEL ATASZLER Judeo-Espanyol diye adlandrdmz dil, 514 yl nce Yahudilerin yer deitirmelerine karn kullandklar yoz bir dildir. Bu dili Yahudiler byk bir inat ve sebatla kullanmlardr, bir dizi baka dilden katlan szcklerle birlikte, ve bu katky hi dert etmeden. Yllarla bu katklarn tatlar ve renkleri de eklenmitir dile kukusuz. Doaldr ki bu dil bir ara yokolma tehlikesi ile kar karya kalmtr. Ve bu tehlike ortadan kalkm saylmaz. yle ki bu dili konuan genler zamanla azalm, bir dizi toplant, dersler, tiyatrolar, dinletiler, szlkler ve daha sayamayacamz onca etkinlik srp gitse de, hi biri bu dili konuulur klmay salayamamtr. Refraneslere Trke terane denebilir. Bu refranesler geni bir renk yelpazesi sunar ve ou kez sonlar uyum iinde olup kafiyelidir. Ancak en nemli yan, felsefesi, mant ve retisidir. Baka bir deyile uzun lafn ksasn sergiliyor bu ataszleri ve deyiler, ou kez glmseterekten. Hazr bulup, hazr sunuyoruz ve istediimizi ho bir biimde sergiliyoruz, krk yllk filozoflar gibi. Bu ataszleri ve deyiler 1492 ylnda birlikte tadmz tmcecikler veya tmce paralardr. Yemek trleri ile birlikte, romansaslarla, iirlerle, yklerle, dil ile, ve daha bir dizi kavram ile birlikte dnyann drtbir yanna yaydmz bilgeliklerdir aslnda. Hibir atasz ve deyi yeni retilmedi, hibir atasz ve deyim de yenibatan kurulmad. Belki unutulan olmutur ama aslnda o da kuku gtrr. nk fkralar konusunda olduu gibi, o anda birine anlat deyince fkray nasl anmsayamazsa, ataszleri ve deyimler de ayn biimde akla gelmez, ancak gerektii zaman Judeo-Espanyol bilen biri annda bir tekerleme gibi syleyiverir o deyimi. yle ki kitaplar doldurulsa bile, hibir zaman sonu gelmez bir varsllktr bu hazine. Konular, o ann gerektirdii felsefe ile birlikte, inanlardan, aile yaamndan, gelenek ve greneklerden, diasporada Yahudi yaamndan alnm dnce 126

biimleridir sz konusu. Tanr, kral (sonradan padiah), ev, aile, para, yaam, lm, evlilik, kadn ve erkek ilikileri, doum, konularndaki ataszleri en nemlileridir. nl halkbilimci Matilda Koen Sarano bu konuda ne denli kitap yazdysa da henz syleyeceklerini bitirmi deil. Yolu yordam gsteren, reten, eiten, elendiren, gldren, alay eden, elerdir bunlar, zellikle de gldrerek dndren. Bu almay yapan kii, bu ksa veya uzun tmce paracklarn daha nce bilseydi bir ok konuda baka trl davranrd. Aslnda Yahudinin en byk zellii, acsna glmseterek ve glmseyerek yaklamasdr. Bunu ilk syleyen Refik Erduran Mays l984 tarihli Gne Gazetesindeki kesinde yle yazmt. Ataszleri ve Deyimler yzlerce deil binlerce saylabilir. Hatta saylamaz da. Bunlar yamur gibi, saanak gibi insan sarar sarmalar, o dili bilen iin elbette ki. Bu atasz ve deyimleri 1984 ylndan beri topladma baklrsa henz tmn toplamadm denebilir, nk bunlarn tm hibir zaman toplanamaz. stelik yaknlarm ve arkadalarm tembihim sonucu uzun listeler getirmeye baladlar. Yaantmz ayna gibi yanstan, bazen nee, bazen hzn, bazen znt, bazen sevin, bazen bazen Ve en sonunda uratan, tutkuya dnen bir duygu oluturdu bende. Bu arada 1996 yl Nasreddin Hocay Anma Yl olarak kabul edildi. lkemizde Nasreddin Hocanun uzmanlar arasnda Muzaffer Uyguner sayabiliriz. Uyguner ataszleri ve deyimlerle deil, daha ok fkralarla har neir oldu. Judeo-Espanyol dilindeki ataszleri ve deyimler hibir bakmdan deimedi, azalmad, oalmad da... Ancak gze arpan u ki, hibir bakmdan deimediler. yle ki ayn atasz ve deyimi 500 yl sonra, sanki bugn retilmi gibi kullanabiliyoruz. Bu zellii yanstmaya alacam. Folklor de la Famiya Djudia diye adlandrdmz Proverbos ve Dichas beinde grld gibi hibir atasz ve deyimin anlam deimemitir. 500 yldan bu yana deimeyen, artmayan, eksilmeyen, yokolmayan, ve HER duyguyu dile getiren bu ataszleri ve deyimlerin bir blmn aktarmay deneyeceim. 127 deyim ve

Dizeme tus proverbos, te dizere ken sos. Ataszlerini syle bana, kim olduunu syleyeyim sana. (Bu atasz birka yl nce Prof. Haim Vidal Sephiha tarafndan sylenmitir). El Djudyo no tiene leyes, tiene refranes. Yahudinin yasalar yoktur, ataszleri vardr. El jeni, el entendimiento i el spirito de una nasyon, se deskuvren en sus proverbos. Bir ulusun dehas, anlay ve ruhu ataszlerinden anlalr. (Bu atasz ok zaman nce Francis Bacon tarafndan sylenmitir.) En tus apuros i afanes, toma konsejos de tus refranos. Mutsuzluk ve umutsuzluklarnda, ataszlerinden t al. Proverbo falso no ay. Atasznn yanl olan yoktur. Si el proverbo lo savia.- ya lo tenia. Eer ataszn bilseydim, onu tutardm (ona uygun hareket ederdim). -----------------4.1.1 ASHUGAR / eyiz Ashugar i kontado te puedo dar, la ventura i el mazal vatelo a bushkar. Sana eyiz ve nakit (para, drahoma) verebilirim ama kader ve ksmetini git kendin ara.. Ashugar i kantante, todo delantre. eyizmi para imi, her ey ndedir (cinsellik maddiyattan da nemlidir). De dota i ashugar ninguno se enrikesyo. Drahoma ve eyizden kimse zengin olmad. Ken no kere kosfuegrar demanda muncha dota i ashugar. Dnr olmak istemeyen fazla drahoma ile eyiz ister. Kuando la vieja se kere alegrar, se akorda de su ashugar. 128

Yal kadn sevinmek isteyince eyizini anmsar. La ija en la fasha, el ashugar en la kasha. Kz henz kundakta, eyizi sandkta bile. La novya kale ke mostre el ashugar. Gelin eyizini mu tlaka gstermelidir. La novya traye ashugar de oro i de marfil, la esfuegra tiene de dizir. Gelin altnl ve fildii eyiz getirir, kaynana yine de sylenir. Ni kaveyo ni kantar no kaven en ashugar. Ne sa ne de gzel ses eyize smazlar. Si ashugar no tenemos, enkolgado mo lo vemos. Eer eyizimiz yoksa bile onu aslm gibi grrz (d kurarz). ------------4.1.2 BENADAM / nsan, Adam, nsanolu. Alevanta la kavesa de la kulevra i no del benadam. Ylann ban kalkndr da insannkini asla (insan ylandan da ktdr). Boka / Ojo de leon ke te koma, i no ojo de benadam. Aslann az / gz seni yesin de, insann kem gz asla. El benadam areyeva mas ka la piedra. nsan tatan daha dayankldr. El benadam es de karne i de sangre. nsanolu etten ve kandan olumutur. Lo ke el Dio aze, el benadam no dezaze. 129

Tanrnn yaptn insanolu bozmaz. No es el lugar ke da onor al benadam, es el benadam ke da onor al lugar. nsana bulunduu yer onur vermez, insan bulunduu yere onur verir. Peza el oro, peza el plomo, peza el benadam maz ke todo. Altn tart, kurunu tart, insanolu hepsinden ar tartar. 4.1.3. BIVDA / Dul Kadn A la bivda, el guerko la ambisyona / la envidya. Dul kadn eytan kskanr. Azetunas en bivda, azetunas en kazada. Dul iken zeytin, evli iken zeytin (ikici kez evlenmesine ramen yaam deimedi). Bivda onrada, su puerta serada. Dul kadnn kaps kapal olursa, saygn olur. Ken no kreye a la bivda, ke se le aga el marido viajador. Dul kadna inanmayann kocas gezginci olsun. Ken sostiene al guerfano i a la bivda, se va a ganeden. Dul kadna ve yetime destek veren cennete gider. Kuando los bivdas yoran, yoran i las bien-kazadas. Dul kadnlar alaynca, mutlu evliler de olanlar da alar (sorunlar onlar da etkiler). Maldision de bivda i lagrimas de guerfano no aparan a bueno. Dul kadnn bedduas ve yetimin gzyalar iyilik getirmezler. 130

Mas vale ser bivda de un buen marido, ke mujer de un marido negro. yi bir kocann dulu olmak, kt bir kocann kars olmaya yedir. Ni bivda sin dolor ni ija sin amor. Ne acsz dul ne de aksz gen kz. Ni mierkoles sin sol, ni ija sin amor, ni bivda / ni vieja sin dolor. Ne gnesiz bir aramba, ne aksz kz, ne acsz dul / yal kadn. --------------4. 1. 4. BODA / Dn A la boda, sin kombidar no dan lugar. Davetli olunmadka, dnde yer verilmez. Avaz sin arroz, es komo boda sin tanyedor. Pilavsz kuru fasulye, algsz dn gibidir. Boda grande, boda chika, talamon se kere. Kk dn, byk dn, gene de talamon (kutsal rt) gerekir (dn masrafl itir). Boda no se aze kon esfongos, sino de groshes buenos. Dn esfongos (spanak yemei) ile olmaz, gzel kurularla (masraflarla olur). Bodas tenga ken bodas kere. Dn arzu edenlerin dn olsun. Boda, tanyedor i guerta ande el vizino. Dn, algc ve bahe, komuda olsun (nk bu iler kolay deil).

131

Dame la onra, komete la boda. Bana onurunu ver, sen dn ye (onur benim olsun, yiyecekler senin) Davul (t.) ay en la boda. Davul, dnde olur. Djoha, izo una bodika, todo para su golika / su tripika. Nasreddin Hoca bir dnck yapm, tm kendi boazna / midesine inmi. El loko aze la boda, el sezudo se la goza. Deli dn yapar, akll sefasn srer. Esta boda i este arroz, son para vos. Bu dn ve bu pilav sizler iin (her ey sizin onurunuza). Esta bodika, para mi golika. Bu dnck, benim azcm iin (ben karnm afiyetle doyuraym) Gaste de boda, no se aze kada dia. Dn masraf hergn yaplmaz. Kada dia no es boda Her gn dn gn degildir. Ken tiene mujer ermoza, ke la guadre / ke no vaya a l boda. Gzel kars olan onu gizlesin / dne gitmesin. La boda es una bora. Dn bir frtnadr. La novya sarnudo, la boda se gasto. Nianl kz haprd, dn bozuldu (yoktan bir nedenle bir aktin bozulmas). 132

Lo ke se fada en la boda no se fada en la vida / en ninguna ora. Dn esnasnda yaplma frsat olmayan hayatta ksmet olmaz. Ningun perro ni gato fuye de la boda. Hibir kpek ne de kedi dnden kamaz. Ni novya sin keshas ni boda sin pandero. Ne yaknmasz gelin ne de tefsiz dn. Ni novya sin sejas ni boda sin keshas. Ne kasz gelin ne de yaknmasz dn. No ay boda sin pandero. Tefsiz dn olmaz. No puedes baylar en dos bodas en mizmo tiempo. Ayn anda iki dnde dans edemezsin (ayn iki ile ilgilenemezsin). Para vos novya toda esta boda. Sizin iin gelin, tm bu dn. Todo el ke va a la boda, echa sal a la oya.. Dne her giden, tencereye tuz katar (armaan ile maddi katkda bulunur). -------------------4. 1. 5. ERMANA / ERMANO / Kz karde / Erkek karde A la mujer savya, el marido la yama Ermana. Bilge kadna, kocas abla dermi (sayg cinsellikten nce gelir). Al malo tomalo por ermano / Tomalo de mano. Kt insana kardee yakla / kty elinden tut. 133

Buen vizino, mas ke ermano. yi komu, kardeten de tedir. El ermano kere la ermana, i el marido mujer sana. Erkek karde kz karde ister, koca da salkl bir e (ister). El ganar i el peryer son ermanos. Kazanmak ve kaybetmek kardetirler (birliktedirler). Entre padres i ermanos, no metas tus manos. Babalar ve kardeler arasna ellerini koyma . Ermano a ermano no mantiene, guay del dia ke no lo tiene. Karde kardei beslemez, ama vah kardein yitirildii gn. Ermano para el dia malo. Karde kara gn iindir. Ermanos i amigos seremos, a las bolsas no tokaremos. Karde ve arkada olalm ama ceplerimize demeyelim. Ken no tiene ermano, no tiene ni pie ni mano. Kardei olmayann ne eli vardr ne aya. Ken te kito el ojo? Mi ermano. Kim oydu gzn? Kardeim. La ermana de tu madre es dos vezes tu madre. Annenin kzkardei iki kez annendir.

134

La haraganud es ermana de la aniyud. Tembellik yoksulluun kardeidir. Lo ke azes kon tu mano, no te lo aze ni tu ermano. Kendi elinle yaptn, kardein bile yapmaz. Mas vale vizino serkano ke ermano leshano o primo. Yakn bir komu, uzak bie kardee veya kuzene yedir. Mi ermano se muryo, el regalo me lo tomi yo. Kardeim ld, armaann ben aldm (mal bana miras kald). Mi marido en mi aldikera, mi ijo en mi seno, a mi ermano ande ke lo tope. Kocam cebimde, olum sinemde (gsmde), kardeimi acaba nerede bulurum? Ni ermanos, ni todos los dedos de la mano, no son de un modo. Ne kardeler, ne de bir elin tm parmaklar, benzer deildirler. No ay ermano asta ke no lo pare la madre. Yoktur karde, ana dourmadka (kimse z kardein yerini tutamaz). No deskuvres sekretos de tu alma, ni kon tu ermana. Ruhunun srlarn kzkardeine bile ama. Pleto de ermanos, alhenia de manos. Karde kavgas ellerin knas gibidir. Salga de mi mano, vaya ande mi ermano. Benim elimden ksn, kardeime varsn. Si negra Hana, mas negra su ermana. Hana kt ise, kzkardei daha da beter. 135

Toma de mi un palmo, adjusta a mi ermano. Al benden bir avu, kardeime ekle. --------------4. 1. 6. ERMUERA / Gelin Amistad entre esfuegra i ermuera no ay. Kaynana ile gelin arasnda sevgi olmaz. Amor de esfuegra kon ermuera, de los dientes para afuera. Kaynana ile gelin arasndaki ak, dilerden darda (yzeyseldir, gerek sevgi olmaz). Barre la ermuera, lo ke ve la esfuegra. Gelin, kaynanann grdn sprr (gstermelik i). Bien mi ermuera giza, kon la alkuza yena. yi yemek yapar gelinim, dopdolu ya iesi ile (malzemesi iyi ve bol ise masraf gelin). Bueno mi ermuera giza, guay de la azete i la arina! yi yemek yapar gelinim, ama vah harcanan yan ve unun haline! De la tizna a la karvonera, es esfuegra i ermuera. Kor ile kmrlk ne ise, kaynana ile gelin odur (iliki ayndr..) Entre la esfuegra i la ermuera, keda la kaza sin barrir. Kaynana ile gelin arasnda ev sprlmeden kalverir (her biri dierinden bekler). Ermuera, dolor de muella. Gelin, di ars gibidir.

136

Ermuera en kaza, kaza desfamada. Gelin evde ise ev onursuzdur (gelin pek namuslu olmayabilir). Ermuera fuites, esfuegra seras, lo ke izites te azeran. Gelin idin, kaynana olacaksn, yaptn sana yaplacaktr. Ermuera, kulevra kon kemenche. Gelin ngrakl ylan gibidir. Ermuera, ni de asukar / ni de baro es buena. Gelinin ekerden / kilden olan bile iyi olamaz. Esfuegra i ermuera, en pintura. Kaynana ile gelin, ancak resimde birlikte olabilirler. Esfuegra i ermuera en una kaza, komo diez gatos en un sako. Kaynana ve gelin bir evde, ayn uvaldaki on kedi gibidir. Fui ermuera, no topi esfuegra buena; fui esfuegra no topi ermuera buena. Gelin oldum, iyi kaynana bulamadm; kaynana oldum, iyi gelin bulamadm Ken se komyo la pita? La ermuera. Kim yedi pideyi? Gelin (sulama). Kuando suvera el azno por la eskalera, tendra amistad esfuegra kon ermuera. Eek merdiven karsa ancak, kaynana ile gelin arasnda sevgi olacaktr. La ermuera traye ashugar de oro i de marfil, la esfuegra tiene de dizir. Gelin altnl ve fildiili eyiz getirir, kaynana yine de sylenir. La esfuegra kon la ermuera siempre se kijeron mal. 137

Kaynana ile gelin her zaman birbirlerine ktlk dilemitir. Ni la esfuegra se aze madre, ni la ermuera se aze ija. Ne kaynanadan anne olur, ne gelinden z kz. Regoldo/ Bostezo mi ermuera de tripa yena, regoldo / bostezo mi ija de tripa vaziya. Gelinim geirdi / esnedi karn toktur, kzm geirdi / esnedi, karn botur. Se aremango mi ermuera, i vazyo en la lumbre la kaldera. Gelinim kollarn svad, ve tencereyi ocaa dkverdi (sakar gelin). Vo lo digo a vos mi ija, para ke lo sienta mi ermuera. Sana sylyorum kzm, gelinim duysun diye. ----------4. 1. 7. ESFUEGRA / Kaynvalide Amistad entre esfuegra i ermuera no ay. Kaynana ile gelin arasnda sevgi olamaz. Amor de esfuegra kon ermuera, de los dientes para afuera. Kaynana ile gelin artasnda ak, dilerden darda (yzeyseldir. Gerek sevgi olmaz). Barre la ermuera, le o ke ve la esfuegra. Gelin, kaynanann grdn sprr (gstermelik i). De la tizna a la karvonera, es esfuegra i ermuera. Kor ile kmrlk ne ise kaynana ile gelin de odur (iliki ayndr). Entre la esfuegra i la ermuera, keda la kaza sin barir. Kaynana ile gelin arasnda ev sprlmeden kalverir (her biri dierinden bekler).

138

Ermuera fuites, esfuegra seras, lo ke izites te azeran. Gelin idin, kaynana olacaksn, yaptn sana da yaplacaktr. Esfuegra i ermuera en pintura. Kaynana ile gelin resimde ancak birlikte olabilirler. Esfuegra i ermuera en una kaza, komo diez gatos en un sako: Kaynana ve gelin bir evde, ayn uvaldaki on kedi gibidir. Esfuegra ni de asukar / ni de baro es buena. Kaynanann ekerden / kilden olan bile iyi olmaz. Fui ermuera, no topi esfuegra buena; fui esfuegra, no topi ermuera buena. Gelin oldum, iyi kaynana bulamadm; kaynana oldum, iyi gelin bulamadm. Karne kruda no se mostra ni a marido ni a mala esfuegra. i et ne kocaya, ne de kt kaynanaya gsterilir. Ken es la bien-kazada? La ke no tiene ni esfuegra ni kunyada. Kimdir mutlu evlilik yapan kadn? Ne kaynanas ne de grmcesi olandr. Kuando suvera el azno de la eskalera, tendra amistad esfuegra kon ermuera. Eek merdiven kaca zaman ancak, kaynana ile gelin arasnda sevgi olacaktr. La ermuera traye ashugar de oro i de marfl, la esfuegra tiene de dizir. Gelin altnl ve fildiili eyiz getirir, kaynana yine de sylenir. La esfuegra kon la ermuera siempre se kijeron mal. Kaynana ile gelin her zaman birbirlerine ktlk dilemitir.

139

Lavoro empesado no se mostra ni a esfuegra, ni a kunyada, ni a vizina ayreada. Balanm bir elii ne kaynanaya, ne grmceye, ne de havai komuya gsterilmeli. Los enimigos del ombre son tres: La esfuegra, la kunyada i la mujer. Erkein dman tr: Kaynanas, baldz ve kars. Muerte de esfuegra, dolor de kovdo kuando se aharva el kovdo. Kaynanann lm acs, ancak dirseini arptn zamanki ar kadardr. Ni la esfuegra se aze madre, ni la ermuera se aze ija. Ne kaynanadan anne olabilir, ne de gelinden z kz. Para ken esta paparona? -Para eya sinyora esfuegra! Para mi esta paparrika?! Kimin iin bu kocaman yemek? Sizin iin sayn kaynana! Benim iin mi bu yemekik?! Por dezeo de kriar, tomi mi esfuegra a enfashar. Bebek bytme arzumu tatmin iin tutup kaynanam bezlemeye kalktm (yersiz heves). Se aremengo mi esfuegra, sino en dia de luvya. Kaynanam kollarn svad, stelik yamurlu gnde (uygunsuz zamanda ie girien). Si mi esfuegra era mi madre, otro gayo me kantava. Eer kaynanam annem olsayd, bizim horoz bir baka terdi (her ey farkl olurdu). Ni la esfuegra se aze madre, ni la ermuera se aze ija. Ne kaynanadan anne olur, ne gelinden z kz. --------------------140

4. 1. 8. FAMYA / Aile A su famiya ken ama, la felisitad lo yama. Ailesini seveni mutluluk arr. Eskoje tela de buena oriya i ija de buena famiya. Kuman iyi kenarlsn, kzn da iyi aileden olann se. Famiya sin mujer es una lanterna sin luz. Kadnsz aile ksz bir lamba gibidir. Kon la famiya komas i bevas, dar i aver no tengas. Ailenle ye i ama alveri etme. -------------------4. 1. 9. HAHAM / Haham , Bilge Bendicho el ke kriyo maestro, rabino i marido al charshi. retmeni, haham ve ardaki kocay yaratan kutsansn ( kutsal meslek). Dale al haham para ke venga mi torno. Hahama ver ki benim de sram gelsin. El Dio ke mos guadre de medyo haham i de medyo savyo / guerko. Tanr bizleri, yar hahamdan ve yar bilgeden / yar eytandan korusun. El haham korto, la rubisa lo arazgo. Haham kesti, hanm yrtt (ibirlii). El haham no djuzga si no oye de las dos partes. Haham (bilge insan) her iki taraf da dinlemeden yarglamaz.

141

El haham por ande kere bolta la ojika. Haham, sayfay istedii yne doru (iine nasl gelirse) evirir. Embeza el haham lo ke no kere el Talmud. Haham Talmudun istemediini retir (hahamn her retisi doru olmayabilir). En tanto haham, bien kave un amares. Bu kadar bilgenin iinde, bir kara cahile yer vardr. Es haham el ke se embeza del denfrente. Bilge kii, karsndekinden renendir. Haham es, ombre es. Haham da olsa insandr / erkektir. Haham i merkader, alegria para la mujer. Haham ve tccar karsna mutluluk getirir. Haham sin keila no vale. Cemaatsiz hahamn deeri yoktur. el haham se yerra en la teva. Haham da krsde yanlabilir. jo de haham, dos vezes haham. Hahamn (bilgenin) olu iki kez hahamdr. Kada uno es haham de su ofisyo. Her kii kendi iinin ustasdr. Los ijos al rabi, el marido al charshi. ocuklar hahama (din okumaya), koca arya (alp para kazanmaya.) 142

Mas de bonete ke de haham. Hahamdan ziyade takke (hahamn takkesi, kendinden daha bilgili duruyor). Mas vale rabino sin barva, ke barva sin rabino. Sakalsz haham, hahamsz sakala yedir. Mira lo ke darsa el haham, no mires lo ke aze. Sen hahamn dediine bak (dinle), yaptna bakma. Tu haham, yo merkader, bueno tengamos el pareser. Sen haham, ben tccar grntmz hayrl olsun (birbirine zt meslekler). --------------4. 1. 10. HAZAN / Kantor De un guevo dar akomer al kal entero, i al hazan emprimero. Bir tek yumurta ile tm sinagogu baslemek ve en bata kantoru doyurmak. ja de hazan, inyeta del guerko. Hazan (kantor, hafz)n kz, eytann torunu (aka olarak sylenir). Los hazanes mas les das, mas te kantan. Hazanlara ne kadar ok para verirsen, o kadar ok ark sylerler. Mas vale el hazan ke todo el kal. Hazan btn sinagoga yedir. ----------------4. 1. 11. JA / Kz evlat JO / Erkek evlat Buen mazal tangas ija, ke el saver poko te apresta. Ksmetin iyi olsun kzm nk bilginin ok yarar olmaz.

143

De buena planta toma la vinya, de buena madre toma la ija. Ba iyi bir fidanlktan, kz iyi bir anneden al. De la madre a la ija, de la parra a la vinya. Anadan kzna olan iliki, asmadan bana olan iliki gibidir. De tal palo tala esiya, de tal padre tal ijo. Byle bir sopadan byle bir kymk, byle bir babadan byle bir oul. El padre komyo agras, al ijo le erguelen los dientes. Baba koruk yemi, olunun dileri kamam. ja de Djudyo, no keda sin kazar. Yahudinin kz evlenmeden kalmaz. ja de kazar, fierro de mashkar. Everilecek kz demir inemek kadar zordur. ja nasyo, kon mazal ke seya. Kz dodu, ansl olsun. jas i aziendas no se deshan en manos ajenas. Kz evlatlar ve servetler yabanc ellere braklmamal. ja sin ventura no ayege a naser. Ksmetsiz bir kz hi domasn daha iyi. ja, tanyedor i guerta ande el vizino. Kz evlat, algc ve bahe, komuda olsun. jo bueno onor para el padre, ijo negro angusya para la madre. yi oul babaya onur, kt oul anneye derttir. 144

jos chikos ansyas chikas, ijos grandes ansyas grandes. ocuklar kk dertler kk, ocuklar byk dertler byk. jos kriados, amores doblados.. Yetikin evlatlar, katlanm sevgiler. Kada ombre es ijo de sus ovras. Her kii yaptklarnn evladdr. Ken ijos i ijas tiene kosfuegra kon perros o kon recales. Oullar ve kzlar olan kpeklerle veya krallarla dnr olur. Ke no manken el trayedor, ni la resivedera, ni los ijos de la meza. Ne eve ekmek getirenimiz (baba), ne kabul eden anne, ne de sofradaki ocuklar eksik olmasn. Ken no tiene ija, no tiene amiga. Kz olmayann arkada da yoktur. Ken no tiene ijos tiene una dolor / ansya, ken los tiene, tiene sien. ocuklar olmayann bir acs / derdi vardr, olann ise yz. Ken tiene ijos i ovejas nunka le faltan keshas. ocuklar ve kuzular olann yaknmalar hi eksik olmaz. Keres endorar a una madre? Azele las alavasyones de su ijo. Bir anneyi altnlara gark etmek (mutlu etmek) istiyorsan ona olunu v. La ija i Pesah no se eskapan asta la noche de Pesah. Kzn ve Hamursuz Bayramnn hazrlklar, bayram akamna kadar bitmez.

145

La ija es komo el pishkado, se fiede presto. Kz ocuu balk gibidir, abuk kokar. La ija keda la amiga de su madre, el ijo bushka en kada mujer por su madre. Kz ocuu anasnn arkada kalr, olan her kadnda anasn arar. Los ijos i las ijas son lo bueno de kaza. Erkek ve kz evlatlar (ocuklar) evin zenginliidir. Ni ande tu ija vayas kada dia Kzna bile her gn gitme. No ay mijor amiga, ke la madre kon la ija. Yoktur daha iyi arkada, anne ile kzndan baka. Si para mi ija se kere buen fadado, para mi ijo tresdoblado. Eer kzma iyi ksmet gerekiyorsa, oluma misli gerek. Una madre / Un padre para diez ijos, i no diez ijos para una madre / un padre. Bir anne / Bir baba on oula bakabilir, ancak on evlat bir anneye / babaya bakamaz. Vo lo digo a vos mi ija, para ke lo sienta mi ermuera. Kzm sana sylyorum, gelinim sen iit. --------------4. 1. 12. KAZA / Ev Alegria de kaza, eskurina de kaza. Piyasada enlik, evde karanlk kii. El dia ke la kaza no alimpyates, viene el ke no pensates. Evini temizlemediin gn, beklemediin misafir gelir. 146

El ke kaza, kere kaza. Evlenen ev ister. El kezo es la nikochera de kaza. Peynir evin hamarat kadndr. El mal entra por la puerta de la kaza, sale por el ojo de lalguja. Dert evin kapsndan girer, ine deliinden kar. El malo de kaza es mijor ke el bueno de la kaye. Evin (ailenin) kt insan sokaktaki iyi insana yedir. En algunas kazas kozen alvianas / lapas, i en otras kalderas vaziyas. Kimi evde fndklar / lapalar pier, kiminde de (yoksullarda) bo tencereler. En kada kaza ay una braza. Her evde bir kor (dert, sorun) vardr. En kaza de djugador, poko tura la alegria. Kumarbazn evinde enlik (sevin) az srer. En kaza yena, presto se rije la sena. Erza bol olan evde, yemek abucak hazr olur. Kada uno es rey de su kaza. Her kii kendi evinin kraldr. Kada uno save el mal de su kaza. Her kii kendi evinin derdini bilir. Kaza kon sol no vijita el doktor. Gneli eve doktor girmez. 147

Kaza mueva, vida mueva Yeni ev, yeni yaam. Kaza sin mujer es komo lampa sin luz. Kadnsz ev, ksz lambaya benzer. Ken de kaza fuyo, a kaza torno. Evden kaan, eve dnm. Ken dezeya la kaza del rey, derroka su chosa. Kraln evini arzulayan, kendi kulbesini ykar. Ken kere kaza, ke se desfashe. Ev almak isteyen, iamarndan olsun. Ken mete kara toma marido, ken no keda en kaza. Cret eden evlenir, etmeyen evde kalr. Ken no tiene su kaza, es vizino de todo el mundo: Kendi evi olmayan, tm dnyann komusu olur. Kuando se enrikese el marido, le viene la kaza chika i la mujer feya. Koca zenginleirse, ona evi kk, ei de irkin grnr. La kaza es de la mujer. Ev kadna aittir. La kaza no save ni de prove, ni de arina. Ev fakirmi, unu yokmu bilmez.

148

Lavado suzyo se lava en kaza Kirli amar evde (gizlice) ykanr. Ninguno ke no manke de su kaza. Kimse evinden eksik olmasn. Una senteya munchas kazas keman. Bir kvlcm ok ev yakar. ----------4. 1. 13. KAZAR / Evlenmek Antes ke te kazes, mira lo ke azes. Evlenmeden nce ne yaptma iyi bak. Bendicho el ke aze kazamientos patanlar kutsansn. El dia ke me kazi, kon buena kavena me ati. Evlendiin gn (ne yazk ki) kendimi iyi bir zincirle baladm. El kazamiento es una komida tapada Evlilik st rtlm bir yemektir. ja de Djudyo no keda sin kazar Yahudinin kz, evlenmeden kalmaz. ja kazada, sien novyos a la puerta Kz evlenince, yz damat aday kapya konur. Kazamiento de proves, fabrika de limoneros i de sedakeros. ki yoksulun evlilii, limoncular ve dilenciler fabrikas gibidir.

149

Kazar es bueno, kuando es kon un partido bueno. Evlenmek iyidir, iyi bir ksmet ile olursa. Kazar es un regalo, parir es mal de paso, kriar es mal de todo el anyo. Evlilik bir armaandr, doum geici ardr, bebek bakmak tm yllk derttir. Kazar i arepintir, por un kamino los veyo vinir. Evlenmek ve vazgemek, ayn yoldan gelilerini grrm. Evlenen ou kez ve yllar sonra evlendiine piman olmutur. Kazate i veras, al anyo me lo diras. Evlen de gresin, senesine bana sylersin. Ken kere kazar kon mansevo no deve de asperar ke se aga viejo. Gen kz (bakire) ile evlenmek isteyen yalanmay beklememeli. Ken tiene ija de kazar i en Shabat deve de lavorar Evlendirecek kz olan, Shabat gn bile almaldr. Konoseras a la madre, te kazaras kon la ija. Anasna bak, kzn al. (Her insan ailesinden etkilenir. Bu nedenle iyi aileden e semek gerekiyor). Kon pasensya i fatiga, el elefante se kazo kon la ormiga. Sabr ve yorgunlkla, fil karnca ile evlenmi: Korederia i kazamiento en kayente. Tellallk ve patanlk, sca scana olmal. Kuando kazaras, mal yevaras. Evlenecein zaman dert tayacaksn.

150

La noche kazar, el dia parir. Gece evlenir, gndz dourur (aceleci insan). Mis ijos kazados, mis ansyas tresdobladas. Evlatlarm evli, dertlerim misli. Para mal kazar, mas vale nunka maridar. Kt bir evlilik yapmaktansa, hi evlenmemek yedir. -----------4. 1. 14. MADRE / Anne Amor de madre, lo de mas es ayre. Ana sevgisinden gayrs (botur) havadr. Bendicha tripa de madre ke tal paryo. Byle hayrl evlat douran annenin karn kutsansn. El panyo se konose del bodre, la ija se konose de la madre. Bez kenarndan, kz da anasndan belli olur. Es bueno tomar bendisyon de padre i de madre. Baba ve annenin duasn almak iyidir. Karne es madre. Et bayemektir. Ken de su madre fuyo, ninguno no lo yoro. Annesinden kaan kimse alamam. Ken no siente la madre, siente a la mala madrasta. Anneyi dinlemeyen, kt vey anneyi dinler.

151

Kuando aharvan al ijo, a la madre le erguele. Olu dvldnde annenin can acr. La ermana de tu madre es dos vezes tu madre. Annenin kzkardei iki kez annendir. La madre es el sol de la kaza. Anne evin gneidir. Ni sena de karne, ni estar kon tu madre. Ne et yemei isterim, ne de ananla birlkte bir yaam. No ay en el mundo, amiga komo la madre. Yoktur dnyada anne gibi arkada. Padre i madre una vez. Anne ve baba bir kez olur. Papa parte pas, mama echa kaldiko. Baba ekmek keser, anne sos dker. Para komo es mi padre, bien esta mi madre. Babama kyasla, annem iyi saylr (ikisi de kt durumda). Postemas tiene la mama, en fondo de la alma. Yaralar var anann, ruhunun derinliklerinde. Ser madre es el mas grande onor Anne olmak en byk onurdur. Si mi madre lo keriya, destapado me lo dava. Annem isteseydi st ak verirdi (anlatrd, anlaman salard). 152

---------------------4. 1. 15. MARDO / Koca Al marido komo lo auzates, al ijo komo lo kriates. Kocay nasl altrrsan, olunu nasl eitirsen (yle olur). Bien de mi marido komo. Kocamn maln (harcyorum) yiyorum. El Dio ke guadre de marido eskaso. Tanr cimri kocadan korusun. El ermano kere la ermana i el marido mujer sana. Erkek karde kz karde ister ve koca de salkl kadn. El marido bueno siempre vyene yeno yi koca daima elleri dolu gelir. Fidel marido es bien rekerido. Sadk koca ok aranr. Haveres, solo marido i mujer. Ortak, ancak kar koca olabilir. Ken mete pas entre marido i mujer merese ganeden. Kar ile kocay bartran kii, cenneti hakkeder. Ke seya mi marido ke seya en tapetiko. Kocam olsun, halda olsun (kusurlar olsun nemi yok). Kualo aze gozar a la mujer? La buena vida del marido. Karya zevk veren nedir? Kocasnn ona verecei iyi yaam.

153

Lo ke es la reyna para el rey, es la mujer para el marido. Kralie kral iin ne ise, kadn kocas iin odur. Marido selozo, no tiene repozo. Kskan kocann huzuru yoktur. Mas vale ser bivda de un buen marido, ke mujer de un marido negro. yi bir kocadan dul kalmak, kt bir kocann kars olmaya yedir. Mi marido en la yelada, i yo tambien. Kocam soukta, ben de onunla (dayanma iinde). Todo bueno tengo marido viejo tengo. Bende her eyin iyisi var, ancak kocam yal. -------------4. 1. 16. MUJER / Kadn, E Abasha eskalon toma mujer, suve eskalon toma haver. Basamak in e al, basamak k ortak al. A la mujer paridera, del aver se le apega. Dourgan kadna hamilelik havadan yapverir. El konsejo de la mujer es poko, ke no lo toma es loko. Kadnn tleri azdr, onlar dikkate almayan delidir. Ermozura de mujer, no enrikese al ombre. Karsnn gzellii erkei zengin etmez. a la mujer kayada, atale la aluenga. Sessiz kadnn bile dilini bala.

154

La mujer no es kamiza ke se troka. Kadn, deitirilebilen bir gmlek deildir. La mujer save una oja mas ke los ombres. Kadn erkeklerden bir sayfa fazla bilir. La mujer tiene los kaveyos largos i el meoyo kurto. Kadnn sa uzun, akl ksadr. Riyendo o yorando la mujer alkansa a lo ke kere. Glerek veya alayarak kadn istediine ular. Si keres ke mujer te kera, ten dukado en la aldikera. Candan ein olsun istiyorsan, cebinde altn lira bulundur. Topar kaza, siya i almenara , i mujer en la kama. Ev, sandalye ve avize ve bir de yatakta kadn bulmak. (ansl erkek). ------------------4. 1. 17. PADRE / Baba Aki muryo mi padre, aki me asento yo. Burada ld babam, burada otururm ben. Ande no ay madre, no ay ni padre. Anne olmayan yerde baba da yoktur. A padre eskaso, ijo gastador. Tutumlu babaya, msrif evlat (ou kez yledir). Azlaha / Beraha en el pecho del baba. Bolluk ve bereket, babann gsne (cebine) gelsin. 155

Bendisyon de padre i de madre se akumple Babann ve annenin (ebeveynin) dualar gerekleir. Bienes de mi padre, tapan mi korkova Babamn zenginlikleri kamburumu rter. De tal palo tala estiya, de tal padre tal ijo. Byle bir sopadan byle bir kymk, byle bir babadan byle bir oul. Entre padres i ermanos no metas tus manos. Babalar ve kardeler arasna ellerini koyma. Es bueno tomar bendisyon de padre i de madre. Baba ve annenin duasn almak iyidir. La barato entinye la kaza de mi padre. Ucuz mal babamn evini batrr. Padre es el ke mantiene i no el ke encendre Baba besleyendir, dourtan deil. Padre eskaso, ijo ladron Cimri babaya, hrsz oul. Padre i madre una vez. Baba ile anne hayatta bir kez. Riko es un padre, asta el guerko ya lo save. Bir baba varlkldr, bunu eytan bile bilir. Un padre para sien ijos, i no sien ijos para un padre. Bir baba yz oula bakabilir, ancak yz evlat bir babaya bakamaz. 156

101

4.2. Nasreddin (Trk) Hoca / Yahudi Coha

Coha, Hoca szcndeki harflerin yer deitirmi halidir. orluda, Coha

ylesine yer etti ki, Cohadan sz etmemek olasz. Kald ki o zamann ocuklar, genleri, herkes hele erkekler, kadnlarn birer Coha olduklarn sanrlard. Ve kadnlar gerekten suspus davranlar ile birer Coha idiler. Coha capcanlyd orluda. Ve annem gibi, kylerden, ilelerden, illerden,.. tandklar yerlere Cohay da pelerinden srklediler. yle ki kklmden beri evime yerleen Coha, gerekten orludan gelme idi, yine de Galatada, varsa da, aslnda Coha ortaktr. 4.2.1. Bizim Hoca: Nasreddin Hoca Karakyde, Tozkoparanda, ihanede, Hasky de, Balatda,... herbir yerin kendi Cohas

Her lke kendi HOCAsn yaratmsa da, ou kez fkralar ortak olmu, her dile evrilmitir. NASREDDN HOCA, NARS-A-DN HODJA, NASTRAZZ HOTZA, HOHA, COHA, MOHA, CUHA, YUKHA, CUH, CEHA, DJHA, CAHAN, GOHA, GHA, JNFA, GUFA, JOVAN, YOHA, DJUFA, JHA,

CHHA, JEHA, JOHA. Mizah, Dnya Varolduka Hep Olacaktr. Yaam ask suratla karlamak, onu g yaamak demektir. Mizah, yaamla lm arasnda bir kpr, bir ibirlii, bir birlikteliktir. Mizah ile ilgili olarak, ok bilinen ve neredeyse atasz olan bir tmce yle: Faites lhumour, pas la mort. Franszcada ses uyumunun elverdii bu sz yle evrilebilir: Mizaha bak,

157

lm brak. Ve zamanmzn nl dnr Yahudi asll Barnard Couraquinin ilgin bir deyii de yle: Tanr mizahtr. Mizah yaammz kolaylatran bir kavramdr. Mizah hep bizimle olsun, biz mizahla birlikte yaayalm, ve en zor anlarmzda onu elden brakmayalm, azmzdan drmeyelim, usumuzdan karmayalm. Baksanza, ka tane Nasreddin, ka tane HOCA saryor evremizi! Bouna mdr bunca Nasreddin ?! Nitekim, Unesconun 1996 yln NASREDDN HOCA YILI olarak ilan etmesi bouna deildir. 4.2.2. Her lkenin Hocas

Diyebiliriz ki, Her lke zledii HOCAya kavuur! Ve, Her HOCA yarat lkede yaar. Adlarndan da anlalaca gibi, HOCA szcn, her lke kendi diline gre uyarlamtr. Bir de Hristiyan dnyasnn HOCAlar vardr: Ya CALINOdur, ya GRIBOULLEdur, BLAISE, NICODEME, POLICHINELLE, veya baka biri... Ancak kesin olan NASREDDN HOCAnn ok ie yaraddr. Onsuz bir lke dnlemez nerdeyse, nk HOCA byk bir gereksinim, vazgeilmez bir varlktr gerekten, ve en nemlisi byk bir ykmllktr HOCA olmak. Dile kolay, ka lkenin, ka milyon insann HOCAln yapmak, mutsuzlar, tembelleri, yoksullar teselli etmek, tm ansszlklar deiik adlarla olsa bile bir tek HOCAda zmsemek. Bu kalabalk HOCA topluluu iinde gryoruz ki, her lke kendi HOCAsn semitir. Daha dorusu her lke kendi HOCAsn yaratmtr. Ve HOCAl fkralar, ataszleri ve deyileri gibi artm, oalm, saylar saptanamayacak denli yeryznde yanklanm, bir sylence rnei kulaktan kulaa, azdan aza yaylm, dnyann evresini ka kez dolamtr. Her lke kendi HOCAsn yaratmsa da, ou kez fkralar ortak olmu, her dile evrilmitir. nk insan her

158

yerde birdir, insan her yerde kk ayrntlar dnda ayn insandr. Salt gereksinimleri deiik olabiliyor, baz karaktersel zellikleri ile birlikte. 4.2.3. Hocalar Aras Ortaklklar

HOCAlar arasndaki ayrmlardan szetmeden nce, ortaklklardan szetmekte yarar var kansndaym. Ve bu ortaklklardaki en arpc ve en belirgin zellik, ne milletten olursa olsun, ne dinden olursa olsun, HOCAnn, halkn iinden ve herkesin tand birinin olmasdr. HOCA, ounlukla sevilen, bazan aalanan, biraz zeki, biraz kurnaz, hazrcevap, sempatik, saf, ou kez glmseten, hatta gldren, elendiren, can istedii zaman istediini gsteren, zgr, kurallara uymayan, hatta isteyerek kurallara kar kan biridir. HOCA, gamsz, arsz, ou kez saygsz, hakszlklara bakaldran, toplumu ve yasa koyucularn azarlayan, kmsenen ve horlanandan yana, zayfn, sayrnn a ve ak insann yannda, bazan kazanan, bazan da yenilen bir kiiliktir. stelik HOCAnn yk ve fkralar srekli artar, saylar dur durak demeden yinelenir, sonsuza dek oalr. Herey, her zaman, her yerde sylenebilir, tpk ocuklar gibi, tpk deliler gibi. Gerei, ocuktan, deliden ve HOCAdan ren diyebiliriz rahatlkla. 4.2.4. Hoca Nerede Nasl Dodu ? HOCA ile ilgilenmi aratrmaclarn byk blm, HOCAnn Trk asll olduu grnde birleiyor. Anld lkelerin ruhunda bylesine yer eden bu halk adam gerekten nereli? Sanyoruz, bu ykler, dorudan doruya 13. asrda yaam bir Trk mizahs olan Nassredine Hodjadan gnmze geliyor diye yazyor Andr Nahum adl bir Fransz aratrmacs. Ve yle srdryor Nahum: Kuzey Afrikada yaayan yallardan topladm CHHA (ha) veya JEHA ile ilgili ykleri, ve Trkiyede elime geen Nassredine Hodjann yklerini ieren Franszca bir kitab incelediimde, yaymlanan ykleri daha nceden tanyormuum gibi bir duyguya kapldm. Aslnda Trk folklorunun, Osmanl fethi nedeniyle bir dizi lkeye

159

yaylmas ok doal. Nitekim, Osmanl mparatorluu yerletii yerlerden yzyllar sonra ayrldnda, Trk folkloru hibir bakmdan gcn yitirmemitir. Baz Hocalar adlar ile analm: TUNUSLU HOCA: CHHA ve JEHA MISIRLI HOCA: GOHA FASLI HOCA: MOHA YAHUD HOCA: COHA Dnyada varolan bildiimiz ve bilmediimiz Hocalardan, orluda da bulunduu iin stnde durulmaya deer olan COHAdr diye dnyorum. Hala kulaklarmdadr annemin sesi: Coha!. Coha, ocuklar onurlandran bir szckt. inde hem sevgi vard, hem alay, hem hogr. Bir komplimand nerdeyse. Anneler: Ah! Ne yapacam bu ocukla ben... gibi bir anlam verirlerdi bu szce. Hibir ocuk, annesine, Coha nedir, kimdir? diye sormazd. nk, Coha ile birlikte doulurdu nerdeyse. Ve bylece Coha ile yaanrd dizdize. Annem bana Coha derdi ikide bir, ve ben de Coha kimdir diye hi sormadm. Sonra ben de ocuklarma Coha dedim. Onlar da sormadlar Coha kimdir? diye. Sama bir i, sama bir laft Cohalk besbelli. Bu nedenle de kimse merak edip sormazd, Coha nedir? diye nk gn gibi ortadayd, Cohann kim ve ne olduu. Coha evden biriydi. ok tannm, ok bilinen bir kiiydi. Evde bizimle yaard, hem de evin her yerinde. Kendi ocukluk dlerimde, onu, zayf, ince, gsz ve eri br biri diye dnrdm. Komik ve sivri ulu, el rgs biimsiz bir apka giyerdi hep. Bu deli apkas da, renk renk artk ynlerden rlmt. Ve en nemlisi Coha Yahudiydi... Evet Coha Yahudiydi, zbez Yahudi, anadan babadan doma. Buna hep inandm, ve byle olduundan hi kuku duymadm. Aslnda Coha szcnn, Hocann devrik harflerinden olutuunu, ben yllar sonra anladm. Coha, hereye karn yaanmas gerektiine, insann varln srdrmesinin kanlmaz olduuna kesinlikle inanmtr. Aslnda Coha itilmi, kaklm biridir. 160

Belki de ikibin yllk yurtsuz Yahudinin simgesidir Coha. Ne yapar yapar bir yolunu bulur, yaamn srdrr. Duygusaldr, inatdr, gentir, yaldr, evlidir, bekardr, zengindir, yoksuldur, namusludur, namussuzdur, zekidir, aptaldr, usludur, saftr. Hem zgndr, hem mutlu. Sevgi, nefret, beceri, kurnazlk onda, moral deerler ve dinsel duygular ondadr.. Herkesin sorunu Cohann sorunudur. Gnlk, hatta anlk zmler iin ura verir, bazan tpta bile mucizeler yaratrd. Fkralarnda halkn inanc, mant egemendir. varsllar alaya alr. urar. 4.2.5. Asl Hoca: Bizim Nasreddin Hoca ou kez yoksullar kurtarr, Sultan sarayndan, gecekondu varolarna dein uzanr

servenleri. Ve kazanan yine odur, yine Cohadr. Herkes gibi gnlk ilerle

HOCAy kullanan bir tek lke yoktur ki Hoca Trktr Osmanldan bize kadar geldi demesin.

veya Hoca

Trkn yedii itii bir yana,

mzelerimizden gtren ve toprak altndan kazdklarn gemilere ykleyen yabanclar, naslsa Nasreddin Hocay bize brakmlar, salt dn almlardr. Hoca ile ilgili, bizde aratrmalar pek oktur.

Bilimadam ve aratrmaclarmz, Nasreddin Hocay en ince ayrntsna varana dein, byk bir ustalkla sunmulardr. Gerekten, bu ok ksa olarak akladmz dnceler daha nce oumuzun usuna gelmemitir. Sanki fkralar glp geilecek bir elence arac imi gibi grnmtr gzmze. Meer neler varm ieriklerinde, meer ne bilinaltlar gizlenirmi satr aralarnda. Ne var ki en arpc olgu, u ana dein gelip geen Hocalaras kanlmaz ortaklklarm. zetle Hocann durumunu ede toplayabiliriz: Aptal Hoca, Zeki Hoca,, Uslu Hoca. Bunlar Hocann ayr yzdr ve bu yzlerin ikisi de, de ayn anda, ayn ykde bulunabiliyorlar. Kukusuz ierii ile birlikte, dilin de ilevi nemlidir. nk her lke, kendi dilinde, ancak dilinin en leziz eleri ile

161

anlatmak ister Hocay. Bu nedenle, her lkede, kendi dilinden baka, bir de Hocann Dilinden sz edersek abartm saylmayz. 4.2.6. Trk Hoca le Yahudi Coha Karlatrmas Ad ne olursa olsun, genelde her lkenin bir tek Hocas vardr: Ve yle de olmas gerekiyor, tek bir Hocann evresinde birlemi olabilmek iin. Oysa Trkiyenin, hatta bandanberi dnrsek, Osmanl mparatorluunun iki tane Hocas olmutur. Byle olmas, Osmanldan bu yana, Trk insannn engin grnden kaynaklanyor. Hayr hogr demiyorum, nk hogr, ho olmayan ho yorumlamak, gz yummak demektir. Bu iki Hocay, Nasreddin ile Cohay, ortaklklar nedeni ile birbirinden ayrmak nerdeyse olasz. Ancak nerdeyse diyoruz, nk aslnda, aralarnda ok belirgin deikenlikleri vardr. Kald ki, ortaklklar yukarda saydmz ve sayamadmz teki Hocalarla birlikte anlabilirdi. Baka bir deyile, dnyann btn Hocalar, genelde benzeirler, ancak ayrlrlar da. Biz, bu onlarca Hocadan, Trk topraklarnda ok eskiden varolan Trk Nasreddini ile Yahudi Cohay karlatryoruz, lkemizde Mslman olmayan bir toplumun Hocas olaraktan. HOCAlar, halkn iinden ve herkesin tand iilerdir. Onlar tanmayan dnlemez nerdeyse. Sevilen, aalanan, az-ok zeki, az-ok kurnaz, hazrcevap, sempatik, glmseten, aptal, gldren, elendiren, istediini istediine istedii zaman istedii biimde syleyen, cesur, korkusuz, zgr, bakaldran, saf, tuhaf, artc biridir. Hocalar gamsz, arsz, saygsz, zayfn ve sayrnn yannda olan, ender de olsa yenlgiye urayabilen kiilerdir. Bu ortaklklardandr ki, ayn fkralar, birok dilde bulunabilmektedir. Ancak Her lke zledii Hocay seer veya Her Hoca yarat lkede yaar dediimiz an, ite o zaman ayrldklar nitelikler szkonusu olur. Nasreddin Hocann karakterleri sayszdr, ancak Nasreddin ou kez yaldr. Hibir fkrada gen olduu sylenemez. Oysa Coha her yata, her klkta 162

olabiliyor. ocuktur, gentir, orta yaldr, yaldr. stelik 500 yl nce engizisyonla spanyadan dnyann drt bir yanna dalan Yahudilerle, Avrupaya, zellikle Kuzey Afrikaya Amerikaya yerleen Coha, doaldr ki Arap esini de birlikte tamtr. nk gerekten, Cohada, Hocaya oranla daha ok Arap rgenlere rastlanmaktadr. Ancak Cohay Hocadan ayran en nemli e dildir. Coha, spanyol-Yahudicesi veya baka bir deyile Yahudice konuur. Coha, gerekten olaanst bilimsel ve ekinsel olan bu dilin, azdan aza, ve birka yldr retilen yazl metinlerle sonsuza dek srmesini salamaktadr. Cohadan yaklak 100 atasz ve deyim topladm. Fkralar, kitaplarda ve Yahudice olarak gelecek kuaklara sunulmaktadr. Ve bu fkralar zellikle anlatcnn azndan kt gibi yazlp yaymlanmaktadr. Bylece, deiik Yahudi azlar, estetik ve dilbilgisi kaygs tamakszn, leziz bir biimde yazl olarak aktarlmaktadr. Hatta benim gibi, azlara kaset tutanlar, ive ayrtlarn da kaydetmekle, belki de yok olacak bu deeri llemeyecek denli varsl kalt, lmszletirmektedirler. Aslnda konumaclarn fkralarn, deyimlerini, yklerini,... filme alp, el, kol, gz, ka, dudak devinimleri ile kaydedip sonsuza gtrmek en dorusu olurdu. Coha, her zaman deilse de, Yahudi esini ak ve seik bir biimde sergilemektedir. Kutsal abat ile ilgili fkralar, Yahudiliini yadsyp o lkenin dinine geme zorunluluu ile ilgili fkralar, Yahudi gelenek ve grenekleriyle ilgili fkralar, sinagog ve benzeri dinsel ve Yahudi mekanlarnda geen durumlar, Yahudi adlaryla bezenmi olanlar, evlilik, doum, snnet, Yahudi yemekleri, bayramlar, nesneleri, dinleraras farkllklar ve gln rastlantlar,... gibi bir dizi Yahudilii simgeleyen ayrntlar. Bundandr ki Cohann ii zor, ve Coha olmak ok g. yle ya Nasreddin Hoca, taa geldii 15. yzyldan, 12 yzyldan... veya doduu sanlan her ne tarihse, o tarihten bu yana, bir dnya imparatorluu olan Osmanl mparatorluunun ortasnda buldu kendini. Bylesine gl ve grkemli bir ortamda byd, geliti, ve bir dizi lkenin iini grd. Sonra Atatrke yetiti, ve Cumhuriyetin kuruluunu gzleriyle grd. Bugn bile, Nasreddin Hoca yine gndemdedir. Arada bir temel ad ile anlsa bile, Hocal hep geerlidir. 163

Osmanl mparatorluundan, laik ve demokratik Trkiye Cumhuriyetine geen Nasreddin Hoca, kesindir ki, Coha gibi, kendini beendirmeye, Coha gibi gnein altnda bir yer edinmeye, Coha gibi insanlara kur yapmaya, toplum basamaklarnda trmanmaya gerek grmedi. Gerekten Hocann ii Cohannkinden daha kolay. Bundandr ki, ister orlulu olsun, ister zenci, uluslararas bir kii olan HOCA, ne ad ile anlrsa anlsn, hangi lkenin mensubu olursa olsun, din, dil, rk... ayrm yapmakszn, tm insanlarn bir birletici esi, yzlerce, binlerce grn potas, kasas olmal. Hristiyan, Yahudi, Mslman, Budist, dinsiz,... herkes-herkes tek bir Hocann evresinde younlasn, hi ayrlmamacasna. Saint-Exuprynin dedii gibi: Aimer ce nest pas nous regarder lun lautre Mais regarder ensemble dans la meme direction (Sevmek birbirimize bakmak deildir Ancak birlikte ayn yne bakmaktr). Veya Jacques Prvertin dedii gibi: Si tous les gars du monde voulaient sdonner la main ls feraient un joli pont sur londe Si toutes les filles du monde voulaient sdonner la main ..... Bir glmseme ile bitirelim yazy: Coha (srail Cohas) srailde otobse biner. ok yorgun ve bitkindir de. Ancak kimse kalkp yerini vermez. Coha artk ayakta duramaz haldedir. Hemen srailin stiklal marn sylemeye balar. Btn otobs ayaa kalkar. Coha oturacak yer bulmutur. Coha isiz kald. Hergn tarad gazetelerden hele kr kendine uygun bir i bulur en sonunda: TRT-stanbul haber spikeri aryor. Coha sevin iinde TRTnin yolunu aramaya koyulur. Ancak tam olarak karamamaktadr. Bir polise yaklar: 164

- Pppoliss eeefendi tetetelevizyon bbinas nenenerde? - Bakn hemen arkanzda... - Teteteteekr edeeerimmm... Polis dayanamaz: - Niin aryorsunuz? - Spppiker sssnav var da... Polis bir ey demez ve iinin bana dner. Be dakika gemez Coha dardadr. Polis ok merak etmitir, ve koar admlarla Cohaya yaklar: - Ne oldu ie alndn m? - Bbbrak Aaaallaseversen bbbunlar heepsi antisemit!! Mizah yaammzdan hi eksik olmasn. 4.2.7. Hoca le lgili Ataszleri ve Deyimler Ataszleri ve Deyimler yzlerce, binlerce vardr Yahudicede. Grlmtr ki Yahudiler ou Ataszleri ile, hatta ve hatta daha ok deyimlerle konumay yeler. Bir iki szckle durumu anlatrlar ve bitirirler. Ve karlkl bir anlama vardr kesin. Bu Ataszleri ve Deyimler ylesine oktur ki bandaki salar veya denizlerdeki balklar kadardr deyimini kullanrlar. stelik konular iin onlarcas, yzlercesi demek az, binlercesi dememiz gerekir. Atasz ve deyimleri ok insan toplam, hala toplamay srdrmektedir. ou kez ilk harfi ile toplanan Ataszleri ve Deyimleri El ve La nn nnde byk bir birikim olumaktadr. yle ki aranlan Atasz ve Deyim bazen hi bulunamamaktadr. Bu tmceler ve tmce paracklar bir hayat gr, bir davran biimi, bir kararllk sonucu kullanlr. Francis Baconun bir szn anmsayalm: Bir ulusun yaratcl, usu ve zekas ataszlerinde gizlidir. 165

Ailemle ilgili unlar diyebilirim: Ailemde kullanlan Atasz ve Deyimler hibir zaman eliki yaratmad. Hem Sefarad geleneine uygun, hem ailemin yaam biimine uygun idiler... Atasz ve Deyim kitaplarmz oluturan eler, hem annemin, hem babamn spanyadan geldiklerini kantlar. Bir blm Selanikte yaad ise de daha dzgn bir yaam iin Osmanl mparatorluunun Edirnesine geldiler, sonra da daha ucuz bir yaam vadeden orluya yerletiler. Dedem Edirnelidir. Anneannem orluludur. Ataszleri ve Deyimler ylesine ok ki hi kimsenin bugne dein onlarla baa kt grlmemitir. Bu nedenle Nasreddin Hoca ile de bu konuya deinmeyi uygun grdm. Nasreddin Hoca ile ilgili Ataszleri ve Deyimler kstldr. getirilmitir. A Djoha le dyeron chorba, se metyo a yorar. Hocaya orba vermiler, alamaya balam (anlamsz davran). To Djoha they gave some soup, he started to cry (meaningless reaction). Djoha, on lui donna de la soupe, il se mit pleurer (raction dplace). A Djoha le disheron, amokate, se kito la nariz. Hocaya smkr demiler, burnunu karm (abart veya aptallk). They told Djoha clean your nose, he tore off his nose (exaggerated reaction). On dit Djoha mouche-toi, il senleva le nez (raction exagre et idiote). A Djoha le kayo el bokado, disho ke es del ojo malo. Hocann lokmas dm, kem gzdendir demi (beceriksizliini kabullenmemi). Djoha let fall a morsel, he said its the evil eyes fault (not accepting responsibility). Djoha fit tomber sa bouche, il dit que cest le mauvais oeil (il rejeta sa faute). A Djoha no le manka sehora. Hocadan dert hi eksik olmaz (srekli yaknr). 166 Ancak bu konudaki dnceler de dile

Djoha does not lack worries / troubles (complains continually). Djoha ne manque pas de soucis / troubles (il se plaint continuellement). A Djoha, lo ke se le apega. Hocaya ne yaprsa (elinde ne kalrsa kr). Whatever gets stuck on Djoha (whatever remains is profit). A Djoha, ce qui lui colle (tout ce qui reste est son profit). Akonteser lo de Djoha. Hocann bana gelenler (ansszlklar). Whatever happened to Djoha (misfortunes). Tout ce qui arriva Djoha (des malchances). A si biva Djoha. Hocann ba iin (yalanc yemin - birinin sylediklerine inanlmadnda denir). Long you live, Djoha (false oath - said when in disbelief). Sur la vie de Djoha (faux serment - se dit lorsquon ne croit pas ce quon dit). Azerse del Djoha. Hoca taklidi yapmak (anlamamazla, duymamazla gelmek). To pretend to be like Djoha (to pretend not to understand, not to hear). Faire semblant dtre Djoha (faire lidiot, semblant de navoir pas compris). Djoha alevantate pisharas. Hoca kalk ki ieyesin (hereyi anmsatmak gerek). Djoha get up and pee (you have to remind him every single detail). Djoha lve-toi et fait pipi (il faut tout lui rappeler). Djoha al tuerto lo echo, al derecho le salyo. Hoca arpk att, dzgn kt (yanl balanp da iyi biten i). Djoha threw the twisted, got the straightened (started on the wrong, finishing well). 167

Djoha la lanc de travers, la reu lendroit (mal commenc mais bien termin). Djoha, amokate el moko. Hoca, smn smkr (hereyi ona hatrlatmak gerek). Djoha, clean your nose (you have to remind him every detail). Djoha, mouches-toi (il faut lui rappeler jusquau menu dtail). Djoha, ande esta tu oreja !? Hoca, kulan nerede !? (uzun yoldan dolanan). Djoha, where is your ear !? (goes about things in a roundabout way). Djoha, o es ton oreille !? (fait un long dtour). Djoha antes de kazar, se fue al banyo. Hoca evlenmeden nce, hamama gitmi. Djoha before getting married, went to the bathhouse. Djoha avant de se marier, alla au bain. Djoha antes de kazar merko la kuna. Hoca evlenmeden nce beik satn alm (gereksiz acelecilik). Djoha before getting married bought a craddle (unnecessary haste). Djoha avant de se marier acheta le berceau (hte inutile). Djoha de dados i pedados kazo al ijo. Hoca zarlarla ve osuruklarla (basit eylerle, bir hile), olunu evlendirmi. Djoha with dices and farts (with almost nothing), married his son. Djoha avec des ds et des pets (avec presque rien), maria son fils. Djoha antes de suvir al kavayo, empeso a menear las pachas. Hoca henuz ata binmeden, bacaklarn sallamaya balam (ileri erken ve zamansz yapmak). Djoha started to shake his legs, before getting on the horse (doing things too early or untimely). 168

Djoha commenca remuer ses jambes, avant de monter cheval (agir sans notion de temps). Djoha desho la novya en el talamon, i fue a dar a komer al azno. Hoca gelini talamon (evlilik adr)nda brakm, eeini beslemeye gitmi (yanl zamanda yaplan iler). Djoha left his bride at the altar, and went to feed his donkey (doing things at a wrong time). Djoha laissa la marie sous le dais nuptial, et sen alla nourir son ne (agir sans notion de temps). Djoha en medyo del sofa. Hoca, mutfak tezgahn ortasnda (ilgisiz bir yerde..). Djoha in the middle of the kitchen counter (where he shouldnt be..). Djoha au milieu de la table de la cuisine (l o il ne devrait pas tre..). Djoha enriva del azno, al azno va bushkando. Hoca eeinin stnde, eei arar durur (aptallktan). Djoha on his donkey, the donkey keeps searching (from stupidity). Djoha sur son ne, cherche son ne (didiotie). Djoha entro i no salyo. Hoca (bir yere) girdi ve bir daha kmad (ar misafir). Djoha entered (a place) and didnt come out (was a guest for too long). Djoha y rentra et nen sortit pas (invit qui reste trop longtemps). Djoha gana kon los de kaza. Hoca evdekilerden (ev halkndan, yaknlarndan) kr eder. Djoha profits from his people (from the household). Djoha gagne des gens de la maison (profite de ses proches). Djoha izo una bodika, todo para su golika / su tripika. 169

Hoca bir dnck yapm, tm kendi boaz / midesi iin (bakalar ona vz gelir). Djoha had a wedding, all for his own throat / belly (did not care about others needs). Djoha fit un petit marriage, tout fut pour sa gorge / pour son ventre (il ne pensa pas aux autres). Djoha ke darse, ke sea en Teshabeav. Hoca nutuk versin de, Teshabeavda (dinsel yas gn) olsun (yeter ki konusun). Let Djoha preach (wishing for him to preach at all costs), even in Teshabeav (religious mourning day). Que Djoha prche, que ce soit mme en Teshabeav (- jour de deuil religieux. pourvu quil parle). Djoha ke desha a los kombidados. Hoca ki misafirlerini brakverir (en nemlisini unutur). Djoha who leaves his guests (forgets the most important). Djoha qui laisse ses invits (oublie le plus important). Djoha ke desha i toma. Bir brakp bir alan Hoca (gereksiz ve bo iler yapan). Djoha who leaves and takes (does unnecessary things). Djoha qui laisse et prend (fait du travail inutile). Djoha kemo una kolcha por una pulga. Hoca bir yorgan bir pire iin yakt (bir ayrnt iin ii bozdu). Djoha burned the bedclothes because of one louse (spoiled because a detail). Djoha brla la couverture pour une puce (gcher le tout cause dun dtail). Djoha ke no kave en la suka / en la hevra. ardaa / topluma smayan Hoca (istenmeyen insan). Djoha does not fit into the soukkah / the community (unwanted person). 170

Djoha na pas sa place dans la soukkah / dans la communaut (personne pas apprcie). Djoha ke no lo keren en la male. Mahallede istenmeyen Hoca (sevilmeyen insan). Djoha who is not wanted in his district (unwanted person). Djoha qui nes pas voulu dans le faubourg (personne pas apprcie). Djoha ke no puede bivir sin kasavet. Kasavetsiz (dertsiz) yaayamayan Hoca (olmayan dertler reten kii). Djoha who cannot live without worries (person worrying about everything). Djoha qui ne peut vivre sans soucis (personne qui se cre des soucis). Djoha ke no se echa sin sehora vieja. Eski derdi olmazsa yatmayan Hoca (hayali dertler reten kii). Djoha who does not go to sleep without old worries (creating imaginary worries). Djoha qui ne dort pas sans un ancien souci (qui se cre des soucis imaginaires). Djoha ke no tenia de pensar, le salyo el azno sin kola. Hocann dertlenecek eyi yokken, eei kuyruksuz kt (derdi yetmiyormu gibi). Djoha did not have any worries and his donkey turned out to be without a tail (as if he did not have enough to worry about). Djoha qui navait point de soucis, son ne savra sans queue (comme sil navait pas assez de soucis).

Djoha ke se vido kon tavan boyali. Hoca kendini boyal bir tavanla bulmu (grmemi, yeni zengin). Djoha found himself with a painted ceiling (nouveau-riche). Djoha se trouva avec un plafond peint (parvenu). Djoha kon hachikos i pedikos endjenyo un ijo. 171

Hoca haklarla ve osuruklarla bir ocuk yapverdi (yoktan var etti). Djoha made a son with crosses and farts (created something out of nothing ). Djoha fabriqua un fils avec des croix et des pets (cra avec des riens). Djoha kon su padre ya se dan a entender. Hoca babas ile anlarlar (ayn trden kiiler iyi anlarlar). Djoha and his father understand each other (same kind of people get along well). Djoha et son pre sentendent (personnes du mme genre sont en bons termes) . Djoha kuando no tiene a ken yorar, yora a su padre ke ya murio. Hocann alayacak kimsesi olmaynca lm babasna alarm (dertlenecek bir neden bulur). Djoha will cry for his dead father when he has no one to cry for (always finds something to worry about). Djoha, pleure pour son pre dj mort quand il na personne pour qui pleurer (il trouve toujours de quoi sangoisser). Djoha kuando no tiene de azer, kita los ojos de la mujer. Hocann ii olmaynca karsnn gzlerini oyarm. When Djoha has nothing to do he scoops out his wifes eyes. Lorsque Djoha na rien faire il enlve les yeux de son pouse. Djoha la bezo a la novya, en noche de Teshabeav. Hoca Teshabeav (dinsel yas) gecesi, gelini pm (zamansz ve yersiz iler yapan). Djoha kissed the bride, on the night of Teshabeav (mourning -did untimely things). Djoha embrassa la marie, la nuit de Teshabeav (deuil -agit en temps impropre). Djoha la bezo a la novya, le kito el ojo. Hoca gelini pt, gzn oydu (abartl iler yapan). Djoha kissed the bride, he scooped out her eye (exaggerated behaviour). 172

Djoha embrassa la marie et lui creva loeil (comportement exag).). Djoha merka a diez i vende a mueve. Hoca ona alr ve dokuza satar (ticaret bilmez). Djoha buys for ten and sells for nine (does not know a thing about trade). Djoha achte dix et vend neuf (il ne connait rien du commerce). Djoha murio, la kantika / la mentira le kedo. Hoca ld, arks / yalan kald (lmnden sonra bile unutulmad). Djoha died, his song / lie remained (was not forgotten even after he died). Djoha mourut, sa chanson / son mensonge survcut (il nest point oubli). Djoha, no piedre parte. Hoca, taraf kaybetmez (gereksiz ise de mutlaka taraf tutar). Djoha, does not lose sides (he will hold sides even if it is unnecessary). Djoha, ne perd pas la part (il prend absolument parti). Djoha no se keria murir, para mas sintir. Hoca daha fazla duyup bilmek iin, lmek istememi (merakl kii). Djoha did not want to die, so he could hear and know a bit more (curious and nosy person). Djoha ne voulut pas mourir, pour plus savoir et entendre (personne curieuse et indiscrte). Djoha no tiene ni dert ni kasavet, ni mujer de mantener. Hocann ne derdi var ne sknts, ne de besleyecek kars. Djoha doesnt have a problem neither a sorrow, nor a wife to feed. Djoha na pas de problmes ni dennuis, ni une femme nourrir. Djoha no tenia para si, kombidava a los guerfanos. Hocann kendisine yetecek kadar yokken, kszleri davet edermi (yersiz ve abartl bir zveri ve olmayandan vermek). 173

Djoha invited the orphans eventhough he had nothing for himself (unnecessary and misplaced sacrifice). Djoha nayant rien pour soi mme, invitait les orphelins (sacrifice inutile et dplac). Djoha se akodro de bezar a su mujer el dia ke se le muryo la madre / el padre. Hoca annesinin / babasnn ld gnde karsn pmeyi hatrlam (zamansz ve yersiz). Djoha remembered to kiss his wife, the day his mother / father died (wrong time). Djoha embrassa sa femme le jour que son pre / sa mre mourut (temps impropre). Djoha se fue a echar sin senar. Hoca akam yemeini yemeden yatm (kzp darlarak zararl km). Djoha went to bed without having his dinner (became angry and came up a loser). Djoha alla se coucher sans diner (se fcha et en sortit perdant). Djoha se fue a la mar, no topo agua. Hoca denize gitti, su bulamad (beceriksiz). Djoha went to the sea and found no water (clumsiness, inability). Djoha sen alla a la mer et ny trouva point deau (incapable). Djoha, se fue a la plasa / a la feria, al lugar de ganar, peryo. Hoca arya / panayra gitti, kazanacana kaybetti (beceriksiz). Djoha went to the market / fair, and lost instead of winning (clumsiness). Djoha alla au march / la foire et perdit au lieu de gagner (incapable). Djoha se fue al banyo, tuvo de kontar sien i un anyo. Hoca hamama gitmi, yzbir yl boyunca anlatacak ey bulmu (srekli ayn eyleri anlatan). Djoha went to the bath, he found to talk for a hundred and one years (tells the same stories).

174

Djoha alla au bain, il et de quoi raconter pendant cent et un ans (qui raconte toujours les mmes choses). Djoha, se fue a la Meka / al kazal, topo de kontar la vida entera. Hoca Mekkeye / kye gitmi, tm hayat boyunca anlatacak ey bulmu (hep ayn eyleri anlatarak can skan kii). Djoha went to Mecca / to the village, he found things to talk about for a lifetime (bores people to death by recounting the same old stories). Djoha alla la Mecque / au village, il trouva de quoi raconter toute sa vie (personne qui assomme dennui raconter toujours les mmes choses). Djoha se keria murir, para mas durmir / para artarse de durmir. Hoca biraz daha uyumak iin / uykuya doymak iin, lmek istemi. Djoha wanted to die, so he could sleep a bit more / have enough sleep. Djoha voulut mourir, pour plus / assez dormir. Djoha se lo olvido el Dio, kuando espartio las grasias. Tanr, zerafeti dattnda, Hocay unutmu (incelikten nasibini almam). God forgot Djoha, when He distributed graces (ungraceful). Dieu oublia Djoha, lorsqul distribua des grces (disgrcieux). Djoha se metio la toka a larovez, ke te la konte otra vez? Hoca tokasn ters takm, bir daha anlataym m? (arovez ile vez uyumu). Djoha put on his hair clip upside down, shall I tell you about this another time? (rhyming arovez and vez). Djoha mit sa calotte de travers, veux-tu que je te le raconte encore une fois? (rime entre arovez et vez). Djoha se vistio de Shabat en semana, de rikeza o de provedad es. Hoca abat kyafetlerini hafta aras giymi, ya zenginliktendir ya da fakirlikten. Djoha put on his Shabbat clothes during the week, either because of wealth or lack of thereof. 175

Djoha se vtit de Shabbath en semaine, cest ou de richesse ou bien cause de manque de moyens. Djoha, si viene se dezbraga / se eskalavra. Hoca gelirse soyunur / ba yarlr (ar dank bir mekan). If Djoha comes, he will tear his clothes off / break his head (a messy place). Si Djoha vient il se dshabille / se casse le cerveau (dsordre total). Djoha yevo los bogos al banyo, los suyos los dio a yevar. Hoca bohalar hamama tad, kendininkileri bakasna tatt (iini ele yaptran). Djoha carried the bundles to the bath, he had his bundles carried by others (made others do his work). Djoha porta des ballots (vtements) au bain, il fit porter les siens dautres. Echas de Djoha. Hocann yaptklar (sama sapan iler). The Djohas doings (stupid things). Oeuvres de Djoha (comportement insens). El mazal de Djoha. Hocann ans (ansszl). Djohas (bad) luck. La chance (malchance) de Djoha.

En Djoha kedo la kaza. Hocada kald ev (aptal sanlr, oysa kurnazlkla krl kar). The house is left to Djoha (he looks stupid, but in fact he is cunning). La maison est reste Djoha (on le croit stupide mais par sa ruse, il gagne). Espartyo Djoha, para si lo mas. Hoca bltrd, fazlasn kendine ald (bencil insan). 176

Djoha distributed (something), he took most of it for himself (a selfish person). Djoha distribua et se serva la grande part (personne goiste et opportuniste). Es un Djoha Hocadr (bn, aptal). S/he is a Djoha (stupid). Cest un Djoha (idiot, stupide). Kada uno enterro al padre komo kijo, Djoha lo enterro kon las pachas afuera. Her kii babasn istediince gmm, Hoca bacaklar darda gmm. Everyone burried his father as he wished, Djoha burried his father with the legs out. Chacun enterra son pre selon son dsir, Djoha enterra son pre avec les jambes dehors. Ke aze Djoha? Aze i dezaze. Hoca ne yapar? Yapar ve bozar (hibir i yapmaz). What does Djoha? He does and undoes (does noting, in fact). Que fait Djoha? Il fait et dfait (il ne fiche rien). Ke metyo Djoha en mi suka. Hoca sukama (ardama) ne koydu? (gereksiz eya). What did Djoha put in my Soukkah? (an unnecessary object). Qua mis Djoha dans ma Soukkah? (objet sans ncessit). Klavo da Djoha Hocann ivisi (eski evinde brakt ivi yznden Hoca evi geri istemi). Djohas nail (Djoha demanded the house to be given back to him because of a nail he left). Le clou de Djoha (Djoha rclama possession de son ancienne maison cause du clou quil y laissa).

177

Komo la estreya de Djoha. Hocann yldz gibi (kt ans). Like Djohas star (bad luck). Comme ltoile de Djoha (mauvaise fortune). Kuando no tenemos a ken yorar, yoramos a Djoha ke no tiene padre. Alayacak kimsemiz olmaynca, babas olmayan Hocaya alarz (zlmek iin bir neden buluruz). When we have no one to cry for, we cry for Djoha who has no father (we always find a reason to be sad). Lorsque nous navons personne pour qui pleurer, nous pleurons pour Djoha qui na pas de pre (nous trouvons toujours une raison pour nous attrister). Kuchiyo kon ke mato Djoha a su padre. Hocann babasn ldrd bak ( birinin acsn uzatan durum). The knife with which the Djoha killed his father (prolonging the sadness of someone). Le couteau avec lequel Djoha tua son pre (situation qui aggrave le mal existant). La kaldera de Djoha. Hocann tenceresi (herkes iinden yer). Djohas stewpot (everyone eats from it). La marmite de Djoha (tout le monde en mange).

Komo la savor de Djoha Hocann tad gibi (berbat). Like Djohas taste (awful). Comme le got de Djoha (mauvais). Las de Djoha. Hocannkiler (samalklar). 178

Djohas (nonsensical things). Celles de Djoha (btises insenses). La turbe de Djoha. Hocann trbesi (gibi kalabalk). Djohas mausoleum (crowded). Le mausole de Djoha (peuple). Mazal de Djoha. Hocann ksmeti (kt). Djohas chance (bad). La chance de Djoha (mauvaise chance). Ni Djoha sin chorba, ni mozotros sin sehora. Ne Hoca orbasz, ne de biz dertsiz (ikisi de artm gibi). Neither Djoha without soup nor us without troubles (as if both were necessary). Ni Djoha sans soupe, ni nous sans soucis (comme si tous les deux taient ncessaires). Para ken? Para Djoha. Kimin iin? Hoca iin (aslnda hi kimse iin deil). For whom? For Djoha (for no one, actually). Pour qui? Pour Djoha (en ralit, pour personne).

Por espanto de achakes, no kazo Djoha. Bir sebep korkusundan, Hoca evlenmedi (bir ii yapmak istemeyene denir). Djoha did not get married because of a cause (said about people who do not want to do a certain thing). Par peur des consquences, Djoha resta clibataire (se dit pour quelquun qui ne veut pas faire une certaine chose).

179

Por l'alma de Djoha. Hocann ruhu iin (nedensiz). For the soul of Djoha (without cause). Pour lme de Djoha (sans raison). Riyo Djoha, riyo la mishpaha. Hoca gld, slale gld (nedensiz sama bir toplu gl). Djoha laughed and his whole family laughed (laughter without reason, stupidly). Djoha rit, toute sa famille rit (fou rire collectif sans aucune raison). Sako de Djoha Hocann uval (bo, alt ak). Djohas bag (empty, bottomless bag). Le sac de Djoha (sac vide, sans fond). Se enkanto Djoha. Hoca ard. Djoha was amazed. Djoha stonna. Todo el pleto es por la kolcha de Djoha. Btn kavga Hocann yorgan iin (sama bir neden iin). All the fight is for Djohas bedclothes (for a stupid reason). Toute la querelle est pour la couverture de Djoha (pour une raison insense). Un Djoha i el dos. Hoca ve kendisi iki eder (tpk hoca gibi bn, aptal). Djoha and himself make two (stupid and foolish like Djoha). Un Djoha et lui, font deux (il est idiot comme Djoha).

Ya avlo Djoha. 180

Ve Hoca konutu (samalad). And Djoha spoke (stupidly). Et Djoha parla (idiotement). S ON U Bu almada Szl ve Yazl olarak iki yntem birden kullanld. Yazl

yntemde bulunabilen ya da ulalabilen snrl sayda yazl belgelerden yararlanld. Fakat daha nemli ve verimli kayna szl belgelerin oluturduu yadsnamaz nce szl belgeler iin bilgi ve veri toplamak amacile sylei yaplacak kimseler saptand. Genellikle yal olan bu kimselerin evlerine konuk olundu, onlarla yaknlk kuruldu ve tedirgin olamadan konumalarn salayacak rahat bir ortam salanmasna zen gsterildi. Daha sonra yazl belgelerin aranmasna baland. Bulunan az sayda yazl belgenin byk blmne Paristeki Alliance sralite Universellein arivlerinde rastland. Toplanan verilerle 1850-1950 aras Yahudilerin yaamlar belli bir oranda saptanm oldu. Geri bu dnem stne bulunabilen yazl belge ok az miktardayd. grdm. almamda Engizisyon sonucu 1492de spanyadan snr d edilerek yerlerinden yurtlarnden olan spanyol Sefaradlarn Osmanl lkesine kabul edilmeleri ve yeni yurtlarnda yerlemelerinin ardndan be yz yl akn bir srete ksmen spanyadaki yaamlarndan ksmen de kendi z geleneklerinden oluturduklar zgn ve d etkilere kapal getto tr kltr eitli yanlariyla incelemeye ve yanstmaya altm. Zor koullar altnda ve byk kayplar vererek srdrdkleri zorunlu g sonunda Osmanl mparatorluunun engin konukseverlii ile yeniden yaama sarlan Yahudiler her ne kadar bu lkeye zellikle dil ynnden pek uyum salamad iseler de rklk ve Antisemitizm ayrmclna itibar etmeyen Osmanl ve 181 Bu yzden l900 ylndan itibaren orluda k etkin bir hayat yaam olan kendi ailemdem edindiim bilgileri de bu almaya katmay yararl

Cumhuriyet yetimleri altnda Trk halk ile sorunsuz yaadlar ve Trklerin bulunduu yerlerde ve younlukla da Trakya blgesinde yerleerek genelde varsl ve huzurlu bir yaam dzeyine ulatlar. Daha sonralar Yahudilerin bir blm nitelikli i aray ve giriimcilik amacyla Amerikaya g etti. 1948 de srail Devleti kurulduu zaman yoksul Yahudiler kendilerine ev, i ve semaye vadeden bi lkeye g ettiler. Trkiyede kalanlar ise bata stanbul olmak zere byk ehirlere kaydlar ve oralarda genellikle serbest meslek sahibi olarak yaamlarn srdrdler. srailde yerleen Yahudilerin kendi zlerine dnerek branice renmeleri yannda lkelerinde yine bir deniz kysnda Bat-Yam veya Deniz Kz adnda stanbul rnei bir kent kurmu olmalar ilgin bir ayrntdr. stanbula gelen Yahudiler, nceleri Sirkeci, Azatkap, iane, Tozkoparan gibi semtlerde oturdularsa da, l950 lerden sonra, Taksim, Talimhane, ve daha sonra Gayrettepe ve Boaza dek uzandlar. Gnmzde artk Yahudi gettos diye bir ey kalmamtr. Mslman Trklere iyice alan Yahudiler bu topluma utyum salam ve onun bir paras olmutur. Ne vbar ki nceleri saylar 90.000 olan Yahudilerin eitli gler nedeniyle says azalm olup bugn tm Trkiyede ancak 20.000 Yahudi nfsndan sz edilmektedir. Ayrca doum oranlarndaki d nedeniyle bu miktarn daha da azalmas kanlmazdr. Belirttiimiz bu olumsuz koullar altnda Trkiyedeki yerleik toplumuna ait zgn kltrn nemli bir boyutunu oluturan ve gnlk yaamlarn olduu kadar, ilkeleri, inanlar ve bilgeliklerini, zellikle de mzah anlaylarn yanstan Ataszleri ve Deyimlerin bir derlemesini yapmann yararl olaca dnld. Baka bir deyile bu alma, unutulma tehlikesiyle kar karya olduu grlen deerli bir kltr mirasn olabildiince belgeleyerek canl tutmak iin verilmi bir abann rndr.

182

E
E K: l

ALLIANCE ISRAELITE UNIVERSELLE M a r HYMNE A L ALLIANCE Vivant espoir de lAlliance, Frres debout serrons nos rangs ! Et sur lautel de lesprence sacrifions nos diffrents ! Aux protecteurs qui nous contemplent Montrons amis que nous savons faire le bien leur exemple Et rendre hommage leurs leons. Aclamons cette oeuvre si belle dans sa force et sa dignit Au progrs marchons avec elle avec elle la libert ! Au progrs marchons avec elle avec elle la libert

(Mar Lina Kohen Albukrek tarafndan notalanm, szckleri her notann altna yazlmtr.)

183

E K 2:

BUGNK

ORLU

1850 ile 1950 yllar arasndaki orluyu elden geldiince inceledik. Gerekten kitaplarda orlu ile ilgili ok az yazl bilgiye rastland. Tarihi Avram Galantenin 9 tane kitabnda bile orlu szc salt kez geebiliyor. Aratrmalar ok daha byk, ok daha genel mekanlarda yapld. Bylece geni bir yrenin bilgileri topland. Milliyetin 30 ekim 2004 tarihli Vitrin adl ekinde yazlanlar ksaltarak alalm: Tekirda Merkezde konut fazlal sz konusu olmasna karn sanayinin youn olduu orlu ve erkezkyde konut sknts ekiliyor. Ancak sahil kesimlerinde deprem sylentileri nedeniyle yazlk piyasas dibe vurmu durumda..... Tekirda ileleri ierisinde en gelimi yerin orlu olduunu kaydeden Trakya Emlak Mavirleri Dernei Bakan lhan Kurt, orlu, Trakyann bakenti diyor. orluda faaliyette bulunan 700 civarnda fabrika olduunu belirterek bunun da orlunun ok fazla g almasna sebep olduunu belirten Kurt unlar sylyor: orluda 35-40 bin iinin alt bu fabrikalardaki insanlar ev bulmakta byk zorluklar ekiyor. Emlaklarn en byk sknts talebe kar kiralk evin olmamas. Byk bir konut a olan ehirde belediye bir toplu konut projesi retmeyi planlyor ancak bunun da orlunun konut an zmesi pek mmkn grnmyor. Kiralara gelince sobal bir daire, ortalama 300 milyon: Bu fiyatlar semte ve binann kalitesine gre deiiyor. Kaloriferli kiralk daireler 400-600 milyon arasnda. Son zamanlarda yeni konutlarn yaplmamas mteahhit deyimiyle uzun zamandr keser sesi duyulmamas en byk sorun. Kurt, orludaki emlak fiyatlar konusunda u bilgileri veriyor: Sobal daireler 30-35 milyar, kaloriferli daireler ise 50 milyar liradan balyor. 4+1 daireler 110-120 milyona kadar satlyor.... orlu yatrmcnn gzdesi. Yeni yaplmakta olan Tekirda Liman orlunun ehresini deitirecek. E-5, Tekirda-orlu zeri, orlu-erkezky yolu zeri ve Trkgc yolu zerindeki sanayi imarl arsalarn 184

en ucuzunun metrekaresi 25 milyon liradan satlyor. Yine E-5 stanbul ksm ticari alan olarak kullanlyor: Burada en ucuz arsann metrekaresi l00 milyon lira civarnda. orlunun Marmarack beldesi, Seymen, Yulafl, ahpaz ve Yakuplu kyleri revata. Bu blgelerden l500-2000 metre kare yer alanlar ba evi yapyor. orlu ve civarnda tarlalarn dnm 2-3 milyar aras satlyor. orlu ilesinde doalgaz borularnn denmesi devam ediyor. Yaknda Trakyada doalgaza ilk kavuan ile orlu olacak Ayrca Sanayi arsalar ok deerli diye balk koyan emlak lhan Kurt bu arazilerin deerinden uzun uzun szediyor. Gerekten orlu artk eski orlu deil. Fabrikalar kran krana arazi araylar iinde. zellikle tekstil en ok yerleen sanayi daldr. orlu nfusu son sayma gre merkezde 142 bindir. l7 cvar kynde nfus 38 bindir. Toplam 180 bindir bugn orlunun nfusu. nsanlar her alana yaylmlar, herkesin arabas olduu iin fabrikaya uzak veya yakn olmak nem tamamaktadr. Halkn % 100 Mslmandr. Ancak orluda orluda yaayan yabanclar fabrikalarda almak zere d lkelerden gelmilerdir. Bunlar deiik dinlerden ve deiik lkelerdendir; bulunmalar da belli bir sre iindir. Sonu olarak bugn orlu az sayda da olsa her ulustan ve dinden insan barndryor. nemli bir kot fabrikas olan Levis yllardr orluda kurulmutur. Ve onun gibi onlarca tekstil ve giyim fabrikalarda orluda bulunmaktadr. orlu artk her konuda stanbul gibi, Ankara gibi, ... veya Trkiyenn herhangi bir yeri kadar deerli ve ilevsel oldu. Milliyet gazetesindeki emlaknn dedii gibi, stanbula yakn olmas, denize almas, ve baka yollarla ilikide olmas, zellikle Avrupaya yaknl,... ve daha bir dizi zellik onu ekici kld. Yaam stanbulun dnda daha kolay olduu iin stanbul halk ehrin dnda hayat kurmay tercih ediyor. Elbet sinagog camiye dnr. Mezarlk da yava yava, talar alna alna yok olup gidiyor. orlu belediyesi eski Hidiraya inaat yapabilecei an sabrszlkla bekliyor. edemezdi. O dabann, o mezarln bir gn bylesine deerli ve istenen bir yer olacan kimse dnemez, hayal bile Artk ne Yahudice konuian var orluda, ne sinagog var, ne sinagogda evlenen, ne de lm duas yaplan; hele Kan ftiras hepten yok, 185

Trkiyenin hibir yerinde yok. Alliance sralite Universelle de yok Franszca reten, branice reten. Solitreo yazsn kk ocuklara reten, ve Trkeyi retmeyen okullar da yok. Erkekler yllarca asker kalmayacaklar. Onlarn artk belli bir asker olma sreleri var Trkiye Cumhuriyeti Devletinde. ocuklar okullarda dzgn Trke, doru dilbilgisi ve de Trkiyeyi reniyorlar, tarihi ile, corafyas ile, Atatrk ile, yurttalk bilgisi ile,... Aslnda orlunun tarihte ve gnmzde Trkiyenin herhangi bir yerinden fark yok. Burada btn uluslar, btn dinler, btn insanlar az ok ayn biimde yaadlar. Grtm insanlarn bir blm Trakyadan deildi. Buna karn onlar da sanki Trakyada, orluda, Edirnede, Tekirdada yayorlarm gibi ayn yaam tarzlarn sergilediler E K 3: JUDEO-ESPANYOLUN NCELEND DNYA MERKEZLER Dorusunu sylemek gerekirse Judeo-espanyol veya Ladino btn dnyada l bir dil olmaya doru gitmektedir. Aratrmaclarn byk bir blm bu dilin giderek konuulmayacan savunmaktalar, bu dil ile alanlar ise tam tersine kurtulabileceini ileri srmektedirler. Aslnda kongrelerde ok az gen, ok byk sayda yal bulunmaktadr. yle ki btn kongre salonlar silme beyaz sal insanlardr. Bu insanlarn saylar 500 bin kadardr. Ancak lenlerin yerine yenileri gelmedii iin endie duyulmaktadr. Genlerden kimse hibir konuda ie yaramayan bu dili renmek istememektedirler. Bu nedenledir ki, TOPLAMAK, eskileri kitaplatrmak, sonsuza dek yaamasn salamak bu kuan en byk tasasdr. Bu amala dnyann birok yerinde, elbette niversitelerde, bu konularla ilgili bilimodaklar kuruluyor. Yaklak 1990 ylnda Sorbonda Judeo-Espanyol Krss Prof. Haim Vidal Sephiha tarafndan kurulmutur ve dnyada ilk Krsdr. Bu Krsden sonra bir dizi bilimodaklar arka arkaya kurulmutur. Telaviv Barilan niversitesinde bir Naime ve Yeshua Salti Ladino Center kurulmu, ve aralk aynda grkemli bir al ile retim yaamna balamtr. Yzlerce burs, master ve doktora rencileri iin verilmektedir.

186

Sentro Moshe David Gaon, srailin Negev lnde kurulan Ben-Gurion niversitesinde almtr. Bana Prof. Tamar Aleksander ve Prof. Yaakov Bentolila getirilmi, bu iki hoca Dr. Eliezer Papo ile birlikte allmaktadr. O niversite de burs vermekte, yarna Ladino bilen renciler yetitirmektedir. Belli aralklarla kacak El Kontakto adn tayan bir bilimsel dergi dnyann drtbir yanna datlmaktadr. Amerikada deiik odaklar Judeo-Espanyolu yaymak iin yola kmlar, hzla bu dile renci yetitirmektedir. Bilgisayarla yaymak amacn gden bir web sitesi de ladinokomunitadr. Yzlerce bildiri yaymlayan bu odan, binlerce okurlar vardr. Merkezi Amerikada olup, dnyann drtbir yanna yaylmaktadr. Kudsn Hebrew Universitesi bu konuda drt ylda bir kongreler dzenlemektedir. Ayrca Londrada iki ylda bir Queen Mary niversitesinde bir Ladino kongresi yer almaktadr.. ili, Hrvatistan, spanya, Arjantin, Srbistan, Yunanistan, Bulgaristan ve Belikann baz niversitelerinde belli aralklarla yaplan yine bu konudaki kongrelere katlmadm iin bilgi veremiyorum. Ancak elbet bizlere, Trk Yahudilerine en yararl odak stanbulda kurulan TrkOsmanl-Yahudi Aratrmalar merkezidir. Bana Boazii niversitesini Ladino ile ilgili bir dilbilim tezi ile master derece ile bitiren ve ok iyi Trke, Ladino, ngilizce, hatta Franszca bilen Karen Geron Sarhon getirilmitir. Bu merkez de zamanla yolunu bulup teki merkezlerle ilikiye girmekte ve birlikte hareket etmektedir. Fakat zel Ulus Musevi Lisesi, ocuklara Ladinoyu retmeyi kabul etmemektedir, nk Ladino Trk dilinin dzgn ivesini bozmaktadr. Bu durum 1920-1930 iin geerlidir: ou Sefarad, Alliance sralite Universelle okullarnda okuduu iin Trkeyi Fransz ve Ladino ivesile konumaktadr. Din deitirme konusuna gelince, bir Yahudi din deitirmi bile olsa, ld zaman, Yahudi mezarlna gmlr. rnekler oktur: Yaz Burgazadasnda geiren iadam Muharrem Piann ei Yahudi iken Mslman olmutur. Ancak Ulustaki Yahudi mezarlnda gmldr. nk nemli olan tripa de madre

187

veya annenin karndr. Yahudi olan birisi din deitirmi olsa dahi Yahudilikten asla ayrlamaz. Yahudilerin seilmi bir millet olduu konusuna bu vesile ile aklk getirelim. Yahudiler seilmitir gerekten ancak Tek Tanrl Dini yaymak iin seilmitir. nk ilk tek Tanrl din Yahudilerin dinidir. Ve Tanr bu tek Tanrl dini yaymak iin Yahudileri semitir. Tanr, baka hibir konuda Yahudileri sememitir. Yahudiler Kuledibinden Tarabyaya, iliden Kilyosa dek yaylmaktadrlar. Ancak bu denli ok merkezde yaamalar, gettolarn artk hepten yokolmas, zgn Trkeyi tmden brakmalarna karn, drt dilli eski arklar analm: Birinci ark: FEL SHARA Fel shara canet betet masha La signorina aux beaux yeux noirs Como la luna etait la sua facia Qui eclairait le boulevard Volevo parlar shata metni Because her father was a la gare kon su umbrella darabetni En reponse a mon bonsoir kinci ark: Lautre soir kyrios Mihalis htan monos i reveur, ghiati i belle ton ten eihe dicho purs tha erthi sept heures Las sept heure eihan perasei ma la belle nest pas paru 188

to aparathyro anoigei i el mira dans la rue Vidal Eliakim - Paris nc ark : Perch my dear tedrabini kuando yo te amo kitir and if you want tehebini il ny a pas lieu de nous conquerir Totta la notte alambiki et meme jusquau lever du jour and every morning ashtanaki pour le voue de notre amour Selanikli Niko zellikle nc ark denizciler tarafndan yazld ileri srlyor: biri Sefarad, biri talyan, biri ngiliz, biri Fransz. Herbiri ak yksn dile getiriyor. Musikisi skdar arksdr her arknn, veya Bir Yunan halk arks olan Apo kseno toponun melodisi ile de sylenebilir.

189

E K 4: DI LKELERDE YAAYAN TRKYELLER NE YAPIYOR? 25 mart 20065 Cumartesi gn Arkada Dernei, Yehuddaki Trk Yahudileri Kltr Merkezinde, Ankarallar Gn dzenledi. Ankarallar Gn lki 25 Aralk 2005 tarihinde Ankarallar gn olarak dzenlenen bu toplantlarn amac, srailde yaayan Trkiye Yahudilerini hemehrileriyle buluturup, eski anlarn tazelemelerini salamak, Ankarallar Gnde elli kadar Ankaral, srailin eitli blgelerinden gelerek hasret giderdiler, yllardr grmemi yakn dostlar ve eski komular zlemle birbirlerine sarldlar. O gnn baars, bu toplantlarn Trkiyenin belli bal Yahudi toplumu barndran kentlerine de ynetilmesi gerekliliini gzler nne serdi. Trakyallar Gn 5 nisan 20066 Trakyallar gn iin srailin her kesinde yaayan, ulalabilen Edirne, orlu, anakkale ve dier Trakya il ve ilelerinde domu Trkiyeli Yahudiler davet edildi. Cumartesi sabah saat 11:00de Herzliya, Batyam, Yehud, Rion Letsiyondan, gelen eski Trakyallar tantktan sonra, Arkada Dernei bakan Eyal Peretzin konumasnn ardndan masalara oturarak, kendi el emei olan yiyecek ve tatllar tadarak sohbet ettiler. Salonda ilk gze arpan olduka yal bir bey oldu. Yanna giderek konumak istendi: srael Moreno, anakkale doumlu ve 93 yanda olduunu syledi. 1936 ylnda stanbula gelerek, 1962 ylna kadar yaamn orada devam ettirmi, Edirne doumlu Liza Farmi (rahmetli) ile evlenmi ve daha sonra sraile g etmiler. anakkalede Yahudi Okulunda yl Franszca ve Trke eitim alm, okul kapatldnda Trk Okuluna gemi ve orada be yl eski Trke renmi.
5 6

25 mart 2006 Ankarallar Gn alom Gazetesi. 5 nisan 2006 Trakyallar gn , alom.

190

Sonra da berber olan babas ile alm. Moreno imdi Herzliyada Arkada Derneinin faal yesi olan kz Mazal Belo ile oturuyor. srael Morenodan ayrlmadan bir de Atatrke ait hatrasn dinleme frsat verdi. Kendisi iki yandayken sava balam ve alt yandayken babas savatan dnm. Daha sonra (hangi yl olduunu hatrlamyor) ran ah Rza Pehlevi Trkiyeyi ziyarete geldiinde Atatrk, misafirini beraberinde anakkaleye getirmi ve dier okul arkadalarile birlikte, ellerinde afilerle yol kenarnda bekledikleri srada Atatrk kendilerine yaklaarak gitmek istedikleri yere nasl ulaabileceklerini sormu ve onlar da yolu tarif etmiler. Edirne 1940 doumlu Dina Eskenazi (Belo) ise bykbabasnn ve babasnn sinagogun gabay (ykmls) olduunu anlatt. Oturduklar mahalleden geen nehir, sk sk taarm ve tam onun doduu gn de o kadar iddetli bir souk olmu ki sular hemen donmu. Lohusa olan annesini ve yeni bebek olan kendisini ancak iki gn sonra pencereden indirerek kurtarmlardr. 1948 ylnda da sraile g etmilerdir. orluda 1940 ylnda dnyaya gelen Ester Benezra Arkada Derneinin faal yelerinden Zelda Kalbinhabarn annesi. Benezra 1959 ylnda orludan stanbula gidip orada evlenmi. Bir zamanlar ok ihtiaml bir sinagogu olan orlu halk yava yava stanbula yerlemeye baladklarndan sinagog haliyle sahipsiz kalm. Daha sonra da camiye evrildiine tank olmular. orluda Yahudi okulu da olmadn syledi. Trk komularile her zaman ok iyi ilikileri olmu Babas ve erkek kardei orludan en son kan Yahudilermi. Ester Benezra eini gen yata kaybedince, kz ve oluyla 1948de srailde Batyama yerleti. Baz katlmclarn Trkiye ile ilgili an ve hayat hikayelerini dinlemek ve paylamak gerekten hotu. Leyla Alamaz, alom Gazetesi, l2 nisan 2006, sayfa 4. Sazan Bal yerine havuz levrei verdiler ama zlem giderdik: Edirneliler 5 ay sonra Bat-Yamda bulutu. srailde yaayan Edirneliler 26 kasm 20057 Cumartesi gn Tel-Aviv Yarkon Parknda yllardan sonra buluup zlem giderip Niso Kaneti liderliindeki

26 kasm 2005 Trakyallar Gn. alom Gazetesi. Niso Kaneti.

191

organizasyon grubu, Edirnelilerin bulumasnn bu kadar byk bir mutlulua sebep olduunu grnde, bunu birka ayda bir tekrarlanmasna karar verdi. kinci bulumann Batyamda deniz kenarnda Hamirpeset Lokantasnda ll mart Cumartesi akam olaca kararlatrlmasnn ardndan listelere gre Edirnelilere telefon edilerek bu etkinlik bildirildi. Aynen piknikte olduu gibi bu geceye de tahminlerin stnde katlm saland. O akam lokanta, kapasitesinin tmyle doldu. 160 kiinin katld bu geceye zel olarak, stanbuldan da birka Edirnelinin gelmesi zellikle organizasyon grubunu epey heyecanlandrd ve sevindirdi. Piknikte olduu gibi, eski dostlar birbirlerine sarldlar ve Edirne hatralar anlatlmaya baland. Lokantada Edirneden zlediimiz sazan baln, mehur Sedatn kftesini, kzarm kuzu cierini yiyemedik ama, onlarn yerine altmz ve sevdiimiz srail yemeklerini yemeye getik. Bu gece iin davet edilen mzik sanats Moti, Adanal oyun havalarn alp sylemeye balaynca biz Edirneliler muhabbete ve yemee ara verip sahnede hep beraber Edirne usul gbek dans figrlerini sergiledik. Slow dansa gemekte glk ekince, bunu fark eden Moti sk sk gbek dansna geri dnd. Gecenin srprizli ksmnda srailde yllardr Ladino dilinde eitli tiyatro almalarndan tandmz Szet ve Moris Menda ifti ile onlara katlarak ilk kez sahneye kan Marcella Kanitler Edirne ile ilgili ksa bir ske sunarak, geceye ayr bir renk ve zellik kattlar. Lokantann duvarnda hey gidi yllar yazs altnda yllar nce Edirnede ekilmi resimler aslyd. Lokantada bulunanlar o resimlerde kendilerinin ve tandklarnn yllar nce ekilmi resimlerini grerek duygulandlar. Her resmin hatras anlatld. Bylece nostaljik bir gece oldu. O gece ksa bir konuma yapan Niso Kaneti, Edirne zlemini gidermek gayesiyle 19-23 nisan tarihlerinde Edirneye bir gezi tertiplediini bildirdi. Niso Kaneti, Edirnelilerin katlacaklar geni kapsaml bir etkinlik dzenleme fikrini ortaya att. Bu fikrini at Edirneli arkadalar onu desteklediler ve 12 kiilik bir organizasyon grubu kuruldu. Buluma tarihi 25 kasmn ertesi gn 26 kasm 2005 cumartesi gn olarak belirlendi. Buluma yeri olarak, ulam kolay, Tel-Avivde

192

Yarkon Nehri kysnda byk piknik park seildi. Mmkn olduu kadar ok sayda Edirneliye ulamak iin byk aba harcand. Kararlatrlan tarihten hafta nce, organizasyon grubu bir kez daha topland. Toplantda herkes etkinlie byk bir ilgi gsterildiini aktard. Fakat iki soru iareti vard: 26 kasmda hava yal olursa? Ya yalnzca birka kii gelirse? Hava yal olduu taktirde, nlem olarak Bat-Yamda kapal bir yer ayarland. Katlm konusunda ise bekleyelim, grelim dendi. 26 Kasmdan birka gn nce srail Meteoroloji Mdrlnden hafta sonunun, yaz gibi geecei renildi. O gn etkinlii dzenleyenler mekana buluma yerini belirleyen pankartlar astlar. nsanlar buluma saatinden nce gelmeye baladlar. Saat len bire yaklarken 200 kiinin stnde Edirneli gelmiti bileYals, genci tm Edirneliler mutlu ve neeliydi. Orada bulunanlar arasnda srail Devleti kurulmadan nce lkeye g eden Edirneliler de vard. Bazlar ocukluk arkadalarn buldular. Sen kimsin? Aman Allahm! Sara sen misin?...benzeri Judeoespanyol konumalar sk sk duyuldu. Kucaklatlar, ptler. leri yata olanlar genleri tanmaynca: Sen kimin olusun? Ya sen kimin torunusun? gibi sorular sordular. Yant alnca gzleri yaard ve genleri kucakladlar. Aralarnda Edirneden 60 yl nce gelenler vard. srailin kuzeyinde Hagoshrim Kibutzunda Edirneli aileler olduu sylendi. Bunu bilmediimiz iin bu kibutza haber verme giriiminde bulunmadk. Piknik alanndaki bulumaya gelen hanmlar, hazrladklar Edirne usul brekleri getirdiler. Brekler yenilirken Edirnedeki ortak hatralar nl kfteci ve ciercilere varana dek anld. Edirneliler, yeniden grmek umuduyla birbirlerinin telefon numaralarn aldlar. Bazlar da, kurulularda gnll almay istediklerini sylediler. tekrarlanmas iin alacaklarn, ayrca Tantm Gecesi, gibi eitli Niso Kaneti Edirneli

dostlarna yapt konumada, bu trden bulumalarn ylda birka kez Edirneden getirilen resim ve dzenlenebileceini syledi. nesnelerden oluacak bir sergi, bir Edirne Hatralar Gecesi, Edirne Mutfan etkinliklerin Katlmclarn, Edirneye bir gezi dzenlenmesi nerisi umut ve heyecan yaratt. Edirneliler o gn ortak bir gemiin anlarn paylamann mutluluunu yaadlar.

193

Gecenin ge saatlerinde dalmaya balayan Edirneliler, organizasyon grubundaki arkadalara duyduklar hisleri ve teekkrlerini dile getirdiler. Bylece bir zamanlar Tunca kysndaki Blbl Parknda buluan Edirneli Yahudiler, getiimiz gnlerde Tel-Avivde Yarkon Nehri yaknndaki parkta yeniden bir araya gelme olanan buldular. alom Gazetesi 9 austos 2006 tarihinde anakkaleyi ziyaret eder. anakkalede yaymlanan Troy Dergisinin ilk saysnda bir zamanlar orada yaam ve gnmze dalan anakkale kkenli Yahudileri konu etti. Her yl anakkale gezisine katlan Mehmet Celen Troy Dergisinde bir makale yazd. Trkiyenin ve dnyann deiik blgelerine dalm anakkale kkenli Musevilerin bedenleri kent dnda ama kalpleri hep anakkale iin arpyor. Kimi ocuk denecek yata ayrlm anakkaleden, kimi anakkaleyi ancak aile byklerinin anlattklar kadaryla tanyor ama sz anakkaleden aldnda bir baka oluveriyor ruhlar. Bu gn i, kltr ve magazin dnyasnda nemli yer tutan Penso ailesi kalbi anakkale iin yanp tutuan Musevilerden sadece biri.
Yaklak 550 yl ncesine dayanan bu sevgidiye balyor Mehmet Ceylan ve bu Yahudilerin hem spanya kkenli olduklar, hem anakkaleye yerleen Osmanl mparatorluunu tanm, hem de Trkiye Cumhuriyetini bilen insanlar olarak niteliyor. Yahudiler farkl insanlar, nk Aynal arya dizelerin domasna vesile oldu Elyo Haliyo. 1889 da kurulan bu ar srekli gezilen bir yerdi. Mekor Hayim Sinagogu veya Hayat Kayna Sinagogu dzenlenen duaya pek ok Musevi katlr. 120 yllk bu kltrel yap Musevi kalmad iin 29 ekimlerde alr. Bu yl Mekor Hayimde Penso ailesinin 3 gn boyunca rgtledii duaya gelindi ve Trkiye Cumhuriyeti ile Ahmet Necdet Sezere teekkr edildi. ngiltereden, srailden, Kanadadan geldiler. Hasret giderdiler. Birbirlerine sarldlar, pler ve birlikte Sabetayn scak brekleri yendi. Sonra da Kabristanin yolu tutuldu. 10:30 da kabristana varld. Tandklar birbirine sarld. Gerekten bu manzaralar gp giden anakkale Musevilerinin anakkalede nasl dostluk oluturduklarn, nasl komuluk ilikilerini gelitirdiklerini ortaya koyuyordu ok ak ifadeyle. Bugn yolda birbirimize Gnaydn demeyi, glmsemeyi dahi unuttuumuz bir dnemde anakkaleliin ne olduunu, insanln ne olduunu, insan ilikilerinin nasl olmas gerektiini gn boyunca birlikte olduumuz Musevi dostlardan rendik diye itiraf etmeliyiz diyor Mehmet Celen Beyefendi.

194

PETT PARS OLARAK ADLANDIRILAN EDRNEDEK EDRNE SNAGOGU RESTORE EDLYOR

Vakflar Genel Mdrl, cemaat vakflarna ait kilise, manastr ve sinagoglarn restorasyonu iin harekete geti. ki yl nce tespit ve tescil almalar balatan Vakflar Genel Mdrl uzmanlarn grlerine de bavurarak geni kapsaml birer restorasyon program hazrlad. Program dorultusunda bu yl onarlacak 750 eserin (Rum Ortodoks, Sryani Katolik ve Yahudi cemaatlerine ait ibadethaneler oluturuyor. 1907 de ina edilen, 1997ye dek byk bir ksm salam kalabilen, gnmzde giri ve arka konstrksyonuna bal sadece iki yan cephesi ayakta kalan Edirne Byk Sinagogunun da Vakflar Mdrlnce onarm kapsamna alnmas sevinle karland. Yahudi Cemaatinin kendi olanaklaryla, Yksek Mimar Rubi Asa ve konunun uzman bir ekip tarafndan hazrlanan Edirne Byk Sinagogunda rlve, restitsyon ve restorasyon projesi Vakflara teslim edildi. Statik uygulama projelerinin de hazrlanp tesliminden sonra Antlar Yksek Kurulu projeyi bu yl iinde ihaleye karacak. Konu ile grlerini aldmz Yahudi Cemaati Bakan Silvyo Ovadya: stanbulda bu ii iyi bilen mimarlara projeyi yaptrdk. Sinagog yapmndan ve klasik eser restorasyonundan anlayan bir uzmann uygulama safhasnda bulunmasn arzu ediyoruz. Vakflar Genel Mdrl ile bu konuda gryoruz. Edirne Sinagogunu ibadet edilebilecek bir mze/sinagog olarak kullanmay arzu ediyoruz dedi. Ancak son aldmz habere gre Edirne Sinagogu iin Devlette bte olmadndan bu konu imdilik beklemededir.

195

KAYNAKA

Abravanel, Jacques Jos: La Vida en Salonika, alom, 1 Haziran 1986. Abravanel, Jacques Jos: La Vida en Salonika, alom, 11 Haziran 1986. Abravanel, Jacques Jos: La Vida en Salonika, alom, 8 Temmuz l986. Abravanel, Jacques Jos: La Vie Quotidienne, Portekiz Konsolosu konferans, 1982. Abravanel , Jacques Jos: La Vida en Salonika, Portekiz Konsolosu, alom, 3 ubat l983. Akyol, Taha: 24 Ocak 2005 tarihli Milliyet Gazetesi.. Alok, Ersin ve Mitrani, Emili: Sinagoglar, 2000. Atalay, Latif ztrk: Mardin ve Mardinliler, l995. Bali, Rfat: Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri, Bir Trkletirme Serveni [l923-l945]. Sayfa? Behmuaras, Liz: Bir Kimlik Araynn Hikayesi, stanbul, Remzi Kitabevi, 2005. Bekta, Cengiz: Hogrnn teki Ad: Kuzguncuk, Tasarm Yayn Grubu, stanbul, 1996. Benlisoy, Foti ve Stefo (evirenler): 19. Yzyl stanbulunda Gayrimslimler.

196

Pinelopi Stathis (editr), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. Bizim Yahudiler: Hrriyet Gazetesi, 18 mart 2001. De Madariaga, Salvador: Me Akodro, Bulletin Sepharade annuel, 2005. Erbe-Barokas, Albert: Ate yakma gelenei hakknda, kiisel haberleme, Haziran 2004. Esim, Jak ve Janet: Mira. CD prospekts, Global Mzik Yapm, stanbul, 2003. Turkish Digest to Israturk@yahoogroups.com - 26. 08. 2006 Esim, Jak: Sefarad Liturjik ve Paralitrjik Mzikal Gelenei, Mzik Kongresi, 30 Mays 2006, Harbiye Orduevi, stanbul. Esim, Janet ve Jak: Adio. CD prospekts. Kalan Mzik Yapm, 2006. Galante, Avram: Histoire des Juifs de Turquie, Isis, stanbul, 1942. Galante, Avram: Histoires des Juifs de Turquie, Cilt 5, s. 126 135. Galante, Avram: Histoire des Juifs de Turquie, Tome 2, Isis, stanbul, 1945. Gaon, eli: Alkunyas de los Sefaradis, alom, 19 Temmuz 2006. Hube, Selim: Jak ve Janet Esim albm. Mira. CD prospekts, Global Mzik Yapm, stanbul, 2003. Kahyaolu, Orhan: Janet ve Jak Esim. Adio. CD prospekts. Kalan Mzik Yapm, 2006.

197

Kohen Albukrek, Lina: 87 Anyos lo ke Tengo. Gzlem Gazetecilik Basn ve Yayn A.., 1985. Kohen Albukrek, Lina: Las Bodas de Chorlu, veya orlu Dnleri, alom, Yaam Eki, 30 Ocak l985 ve Aki Yerushalayim, No.30-31, Temmuz- Aralk l986. Levi, Amalia: Gravrlerle Osmanlda Yahudi Giyimi. Molho, Rena: Tanzimat ncesi ve Sonrasnda stanbul Yahudileri Uluslar aras Ladino Sempozyumu, Londra, ngiltere, Kasm 1995. Neyzi, Leyla: stanbulda Hatrlamak ve Unutmak: Birey, Bellek ve Aidiyet. Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1999. Mitrani, Emili ve Alok, Ersin: Anatolian Synagogues. 1992, s. 10. Niyego, Dora: Las Profesiones de los Djudios en la Espanya Kristiana en la Edad Media, alom, 7 Haziran 2006, s. 7. Niyego, Dora: El Ojo Malo, alom, 24 Mays 2006. Ortayl, lber: Dinann Mutfa, Doan Kitap, Kubak. Rahmani, Moise: La Saga des Juifs du Congo, Editions Romillat, Paris, 2002. Rahmani, Moise: Les Juifs du Soleil, Filipson Editions, 2002. Rahmani, Moise: Sous le joug du Croissant - Juifs en Terre dslam, Editions Institut Spharade Europen, 2003. Rashi (Rabbi Schlomo Yitzchaki): Jewish Virtual Library, 2007, (evrimii) http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/biography/rashi.html, 05 Mart 2007. 198

Sephiha, Haim Vidal: Langues en Pril, Entente, Paris. Sephiha, Haim Vidal: LAgonie des Judeo-Espagnols, Entente, Paris, 1977. aul, Mahir: TheMother Tongue of the Polyglot: Cosmopolitism and Nationalism among the Sepharadim of stanbul, Anthropological Linguistics, l983. aul, Moshe: Liiya sin kolor, Aki Yerushalayim, Eyll - Aralk l987, s. 34-35. Tuna, . Ylmaz: orlu Tarihesi, Pancar Dergisi, No: 227, Austos 1971, s. 6 10. Tuna, Muhiddin: Gemiten Bugne orlu, 1963. Vardar, Berke: Dil Devrimi stne, Yank Yaynlar, stanbul. Yahudi Kyafetleri, 1873 ylnda Trkiyede Halk Giysileri Gzlem Kitabevi, stanbul. Yanti, Luiz: Binyamin Ferit Aciman Ailesinin yks, Repar Matbaaclk, 2000. Cinquante And dHistoire: LAlliance sralite UNiverselle l860-l9lO: par Leven, Tome Premier, Paris Librairie Felix Alcan, Maison Flix Alcan et Guillaume Runies, 108 Boulevard Saint-Germain, 108, 1911.

199

ZGEM

Beki Bardavit 1936da stanbulda dodu. renimini Fransz okullarnda tamamlad. 1960 ylnda Sleyman Bardavitle evlendi. ki kz oldu. 1974te SYSn kazanarak 1978de . Fransz Dili ve Edebiyat Dilbilim Daln master derece ile bitirdi. Cumhuriyetin 75. yl nedeniyle Sayn Rahan Ecevitin Genel Aff ile yeniden niversiteye dnd ve spanyol Dili ve Edebiyat Doktora rencisi oldu. kisi kz, ikisi erkek, drt torunu var. Elli yldan beri gazetelerde yazmakta olup, Azmda Kl adl bir mizah kitab vardr. Bu kitap tiyatroya uyarlanmaktadr.

200