OPA HISTORIJA DRAVE I PRAVA

1.1.PREDMET IZUAVANJA OPE HISTORIJE DRAVE I PRAVA

Spada u grupu drutvenih nauka jer izuava dravu i pravo kao drutvene fenomene. Ona je i historijska disciplina jer ove fenomene izuava kroz historiju. HISTORIJA kao pojam je porijeklom iz starogrkog jezika, gdje "histor" znai onaj koji zna (svjedok), a "historeo" znai istraivati, saznati. Grci su pod historijom podrazumijevali izlaganje dogaaja iz prolosti. Historija kao nauka, pored toga to opisuje dogaaje koji su se desili u prolosti, ustanovljava uzroke i utvruje zakonitosti odreenog drutveno-ekonomskog razvitka. DRAVA je politika organizacija itave klase datog teritorija i drutva. PRAVO je skup normi koje sankcionie drava. Drava i pravo su drutvene, historijske i klasne kategorije. Drutvene su jer su svojstvene samo ljudskom drutvu. Historijske su po svom nastanku, jer su se pojavile na odreenom stepenu razvoja drutva, mijenjaju se i nisu neke vjene kategorije. Klasne su jer se javljaju u vezi sa podjelom drutva na klase. OPA HISTORIJA DRAVE I PRAVA bavi se prouavanjem svih drava i svih pravnih sistema u prolosti, odnosno barem onih najkarakteristinijih u svakoj drutveno-ekonomskoj formaciji.

1.2. ODNOS IZMEU OPE HISTORIJE DRAVE I PRAVA I DRUGIH NAUNIH DISCIPLINA
Opa historija drave i prava je od drutvenih nauka u najtjenjoj vezi sa naukom o drutvu, a od pravnih sa teorijom o dravi i pravu. Nauka o drutvu prouava sve aspekte ljudskog drutva, tj.drutvenog stanja i procese u njihovoj drutvenoj manifestaciji, zahvatajui i period prije nastanka drave i prava, a naroito savremeno stanje. Opa historija drave i prava naroito koristi rezultate sociolokih istraivanja iz oblasti klasnih odnosa. Teorija drave i prava prouava ope principe drave i prava, njihove najbitnije funkcije i odnose, njihove najosnovnije institucije. Svoje postavke temelji na injenicama iz razvitka drave i prava u prolosti, to joj prua opa historija drave i prava. Opa historija od teorije uzima ope postavke i pojmove, te sistematizaciju, to primjenjuje pri prouavanju konkretnih dravno-pravnih sistema u prolosti. Opa historija drave i prava tijesno je povezana i sa svim pravnim disciplinama (pozitivnim pravom), kao i sa nizom historijskih pomonih nauka: paleografijom, arheologijom, diplomatikom, hronologijom itd.

1.3.PERIODIZACIJA
Vri se po 2 kriterija: TIPOLOKA periodizacija vri se prema razvoju proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa. HRONOLOKA periodizacija vri se na osnovu vremenskog redoslijeda dogaaja. U praksi se koristi kombinacija tipoloke i hronoloke periodizacije. Historija ljudskog drutva moe se podijeliti na 5 drutveno-ekonomskih formacija. Ova podjela zasniva se na stanovitu da postoje formacije drutva u kojima nain proizvodnje sa proizvodnim odnosima, drutvenom strukturom i nizom prateih pojava ini jednu cjelinu. S tim u vezi drutvo se dijeli na: PRVOBITNA ZAJEDNICA, traje najmanje 500.000 godina, a u pojedinim vidovima do danas. Smatra se da je njena gornja granica IV milenij, odnosno 3200.godina p.n.e, kada su postale prve robovlasnike drave. Dijeli se na dvije glavne etape: divljatvo i barbarstvo, a svaka od etapa na nekoliko stupnjeva.

ROBOVLASNITVO traje od IV milenija p.n.e. do V vijeka n.e, odnosno 476.godine (pad zapadnog rimskog carstva). Drave se u robovlasnitvu dijele na starije (orijentalne despotije) i mlae (antike drave). FEUDALIZAM traje od V do XVIII vijeka, odnosno francuske buroaske revolucije 1789.godine. Dijeli se na ranofeudalne razvijene, odnosno staleke drave i kasnofeudalne ili apsolutne monarhije. KAPITALIZAM zapoinje buroaskim revolucijama i jo uvijek traje. U ovom periodu razlikujemo fazu industrijskog kapitalizma (liberalizam) i fazu finansijskog kapitala (imperijalizam). SOCIJALIZAM jo uvijek postoji uporedo s kapitalizmom. Poinje prvim socijalistikim revolucijama, pariskom komunom 1871 i Oktobarskom revolucijom 1917.godine.

1.4. HISTORIJSKI IZVORI

To su sve injenice i materijali koji nam pomau da prikupimo podatke o predmetu izuavanja. Ako je predmet izuavanja prolost, izvore nazivamo historijskim. Izvore koji direktno donose pravne norme nazivamo pravnim spomenicima ili normativnim izvorima. Najvaniji su ZAKONI, obzirom da ih donosi najvia dravna vlast i da direktno izraavaju volju vladajue klase. STATUTI su akti koje donosi lokalna vlast na dijelu dravne teritorije. Najvaniji su statuti srednjevjekovnih gradova i opina. U njima su regulisani svi pravni odnosi. URBARI su zbirke pravila kojima se ureuju odnosi izmeu kmetova i feudalaca. Donosili su ih feudalci za svoj feud i uglavnom sadre obaveze kmeta prema feudalcu, mada esto sadre i niz drugih vanih pravnih normi. ISPRAVE sadre podatke o dogaajima pravnorelevantne prirode. Mogu biti dokazne, poslovne, subjektivne, objektivne, javne i privatne. Poslovne su one bez kojih ne postoji pravni posao. Dokazne su one koje slue samo za lake dokazivanje okolnosti pravnog posla. JAVNE ISPRAVE su prema jednima one koje se odnose na javnopravne odnose, prema drugima one koje izdaju osobe s javnopravnom vlau (npr.kralj), a prema treima one koje imaju javnu vjeru, odnosno one koje predstavljaju vjerodostojan dokaz i protiv kojih se ne doputa dokazivanje drugim dokaznim sredstvima (npr.srednjevjekovne isprave koje su izdavali kaptoli s javnom vjerom). SUBJEKTIVNE isprave su one u kojima autor govori u prvom, a OBJEKTIVNE u treem licu. ANALI predstavljaju hronoloko zapisivanje dogaaja, obino po godinama, bez neke vee povezanosti. esto su nepotpuni, ali obino vjerodostojni. Poznati su anali franakih samostana. HRONIKE su djela koja tretiraju historijska zbivanja na cjelovit nain, obino od postanka svijeta. Nisu pouzdane kao izvor. Za historiju drave i prava od posebnog su znaaja izvori nastali iz raznih poslovnih odnosa, meu kojima su najvaniji POVELJE i AKTA. Povelje su obino po sadraju darovnice kojima neko lice drugom poklanja posjed ili privilegije. Akta su sastavljana u slobodnijim formama. Osim pisanih postoje i usmeni izvori koji se koriste u nedostatku pisanih izvora i samo za bliu prolost. To su sjeanja, narodne pjesme, legende, pripovijetke i poslovice. SPOMENICI MATERIJALNE KULTURE se takoe koriste kao izvori (oruja i orua, novac, kipovi, zidine gradova itd), mada za pravnu historiju imaju sekundaran karakter.

1.5. POSTANAK I RAZVOJ OPE HISTORIJE DRAVE I PRAVA KAO NAUNE DISCIPLINE
Kao posebna nauna disciplina nastaje tek poetkom XIX vijeka, meutim izuavanje pozitivnih pravnih propisa poinje jo od antikog razdoblja. 1.5.1. ANTIKO RAZDOBLJE Najstarije podatke o dravi i pravu daju nam LOGOGRAFI i PERIJEGETI. HERODOT (484.-424.pne); "otac historije", ostavio je vane podatke o persijskoj i egipatskoj dravi, kao i grkim polisima. TUKIDID (460.-395.pne), dao je uvid u dinamiku politike borbe meu grkim polisima. POLIBIJE (201.-120.pne), grko-rimski historiar u djelu "Opa historija" opisuje razdoblje od 266.146.godine p.n.e, gdje daje analizu rimskog ustava. KSENOFONT (198.-117.pne) ostavio je djela "Helenika" i "Anabaza" u kojima daje prikaz helenskog svijeta i Perzije. MANETON, egipatski svetenik je u III vijeku p.n.e. dao cjelovit pregled razvoja egipatske drave. Autor je periodizacije egipta, koja se i danas koristi. Pored historiara, pitanjima drave i prava bavili su se i FILOZOFI: PLATON (428.-347.pne) razvio je idealistiko-utopijsku teoriju o dravi. ARISTOTEL (384.-322.pne) se smatra prvim historiarem drave i prava. Svoje stavove o dravi zasnovao je na prouavanjima 158 polisa. Najznaajnije za historiju drave i prava je njegovo djelo "Ustav atinski" u kome se daje pregled razvoja i ureenja atinske drave. Grki svijet, izuzev Aristotela, nije dao znaajniji prilog izuavanju historije drave i prava. Ovo se odnosi i na Rim, iji pristup pravu nije imao historijski, ve dogmatski karakter. 1.5.2. RANO HRIANSTVO Temelj hrianskog pogleda na dravu tokom srednjeg vijeka bilo je djelo AURELIJA AUGUSTINA (334.-430) "O Boijoj dravi" (De Civitate Dei). Svjetovnoj dravi, koja je "carstvo avola, grijeha i zla" AUGUSTIN suprotstavlja duhovnu dravu - "carstvo Boije na zemlji", nastojei ojaati autoritet crkve prema svjetovnoj vlasti. Po AUGUSTINU, prisiljavanje na "istinu", odnosno vjerske dogme nije nasilje ve briga o onome nad kojim se vri, to je imalo kobne posljedice kada se poelo primjenjivati u praksi (inkvizicija). 1.5.3. GLOSATORI I POSTGLOSATORI Pojavom gradova u Evropi, od XI vijeka, javlja se potreba za odgovarajuim pravnim sistemom, te se ponovo poinje primjenjivati rimsko pravo kao sistem zasnovan na robnonovanoj privredi i privatnoj svojini. U Bolonji je osnovana pravna kola, iji su pravnici u svrhu praktine primjene tumaili odredbe rimskog prava. Svoja tumaenja i objanjenja (GLOSSA) pisali su izmeu redova rimskog teksta (GLOSSA INTERLINEALIS) ili sa strane (GLOSSA MARGINALIS). Njihova tumaenja nisu imala historijski karakter ve su bila DOGMATSKA (tekst se samo tumaio), KAZUISTIKA (pojedine odredbe su se tumaile prema konkretnom sluaju) i FRAGMENTARNA (u odlomcima). 5

POSTGLOSATORI ili komentatori su od sredine XIII vijeka nastojali ukloniti protivrjenosti koje su se nagomilale radom glosatora. Kao osnova je koritena zbirka glosa koju je sainio glosator FRANCISKUS AKURZIUS krajem XIII vijeka. Njihov rad bio je dogmatski, a ne historijski. Znaaj njihovog rada je u tome to su uz rimsko pravo spojili razmatranja o statutarnom pravu italijanskih gradova, prilagoavajui rimsko pravo praktinim potrebama ime su stvoreni preduslovi za razvoj rimskog prava. Rad glosatora i postglosatora bio je dogmatski i pragmatiki, te se ne mogu smatrati historiarima, niti njihova djela pravnom historijom. Veliki doprinos su dali recepciji rimskog prava u zapadnoevropskim zemljama. 1.5.4. FRANCUSKA (ELEGANTNA) PRAVNA KOLA Nastala je pod uticajem humanizma i renesanse u XVI vijeku. Centar kole bio je Univerzitet u Buru, gdje su predavali uveni pravnici KUJACIJUS i DONELIS. Bavili su se ispitivanjem klasinog rimskog prava kroz kritiko razmatranje, kao i historijsko prouavanje, nastojei na tadanje prilike primijeniti klasino rimsko pravo. Karakteristino je za pravne historiare te kole da su se ograniili samo na historiju rimskog prava. Nastojanje da se klasino rimsko pravo primijeni na tadanju praksu dovela je do jaza izmeu teorije i prakse, to je bilo uzrokom kratkotrajnosti ove kole. 1.5.5. RAZVOJ HISTORIJE DRAVE I PRAVA OD XVII VIJEKA U NJEMAKOJ Pravnik i filozof LAJBNIC (1646.-1716) zasluan je za afirmaciju pravne historije. Razlikuje vanjsku i unutranju historiju prava. Unutranja historija obuhvata prolost svih poznatih drava, ali obrauje i prolost samo jednog naroda. LAJBNICU je nacionalna historija drave i prava bila podloga za izgradnju ope. Vanjska historija drave i prava prati cjelokupni historijski razvoj drave i tako omoguuje razvitak samog prava. Ona prema LAJBNICU obuhvata sve ono to ne ulazi u sastav jurisprudencije, tj.sve ono to moe pomoi za objanjenje prava. Dok je unutranja historija trebala ustanoviti neprekidni lanac promjena prava, vanjska treba da povee sve te promjene zajedno, prikazujui tako cjelokupni historijski ivot. 1.5.6.KOLA PRIRODNOG PRAVA Nastaje pred prve buroaske revolucije. Osniva je HUGO GROCIJUS, a predstavnici su TOMAS HOBS, AN AK RUSO, LOK, PUFENDORF, VOLF i drugi. kola je u osnovi bila nehistorijska, odnosno antihistorijska, a uila je da osim vaeeg pozitivnog prava postoji i prirodno pravo proisteklo iz ljudskog razuma i pretpostavljen pozitivnom pravu. Prirodnim pravima smatrana su sloboda, privatna svojina, sigurnost, otpor ugnjetavanju, jednakost itd, to je predstavljalo ideoloko oruje u borbi buroazije protiv feudalizma. Jedan od pristalica prirodnopravne kole koji je suzbijao njen antihistorizam bio je MONTESKJE, francuski mislilac i pravnik koji je traio uzronu vezu u historijskom zbivanju. U djelu "Duh zakona" nastoji objasniti sutinu postanka i mijenjanja prava. MONTESKJE je uzroke razlika izmeu pojedinih dravnopravnih sistema vidio u objektivnim uslovima sredine, smatrajui da svaki narod mora imati dravno ureenje koje je njemu svojstveno. 1.5.7. GETINGENSKA PRAVNA KOLA Nastaje u drugoj polovini XVIII vijeka, pod uticajem LAJBNICOVIH i MONTESKJEOVIH ideja. Predstavnici su PITER i GUSTAV HUGO. PITER je u svojim radovima poeo isticati pravnu historiju kao posebnu naunu disciplinu. Postavio je zahtjev da se pronau pravni sistemi svih naroda i svih vremena, te da se utvrde njihove slinosti i razlike.

HUGO je nastavio razraivanje zadataka i ciljeva ope historije drave i prava. Za njega je vanjska historija bila prouavanje pravnih izvora, a unutranja prouavanje rezultata pravnih grana i pojedinih njihovih instituta. 1.5.8. HISTORIJSKA PRAVNA KOLA Osnovao je njemaki pravnik KARL FRIDRIH SAVINJI poetkom XIX vijeka. Istie evoluciju prava, koja je rezultat razvitka narodnog duha. Evolucija se vri u nekoliko etapa: 1. Prirodno narodno pravo, manifestuje se u dugotrajnom vrenju obiaja koji se pretvaraju u pravo. 2. Nauno pravo, koje potie iz narodne svijesti. Strunjaci formuliu pravne norme koje zahtijevaju sve sloeniji pravni odnosi. Ova etapa se zavrava sistematizacijom pravnih pojmova. 3. Kodifikacija, koja je mogua kada su razraena sva pravna naela koja proizilaze iz narodne svijesti i tada ona mogu dobiti formu zakona. Prije kodifikacije neophodno je historijsko istraivanje prava, da bi se mogao ustanoviti put razvitka prava i odstraniti iz njegovog podruja sve ono to ne odgovara duhu naroda. Historijska kola davala je prevelik znaaj historiji. Njene postavke su u osnovi bile reakcionarne i bile su branitelj vladajue klase, to je prikrivano nacionalnim karakterom i nacionalistikim parolama. GEORG VILHELM FRIDRIH HEGEL, njemaki filozof i pravnik je stvorio zakone dijalektike i primijenio ih u pravnoj nauci. Isticao je potrebu izuavanja svjetske historije, ne zanemarujui ni nacionalnu historiju. Priznavao je razvitak drutva do odreenog stepena, dok se ne postigne apsolutno, nepromjenjivo stanje drutva kad su iscrpljeni izvori razvitka i kada se zavrava proces svjetske historije. Njegova dijalektika bila je okrenuta prolosti, a ne sadanjosti i budunosti razvitka drutva.

2. PRVOBITNA ZAJEDNICA
2.1. GLAVNE ETAPE U RAZVOJU PRVOBITNE ZAJEDNICE
Pojam prvobitna zajednica odnosi se na period do nastanka klasnog drutva. Dijeli se na divljatvo i barbarstvo, koji se dalje dijele na nii, srednji i vii stupanj divljatva, odnosno barbarstva. Osim ove periodizacije postoji i podjela prema razvoju oruja i orua na kameno, bronzano i eljezno doba. Obzirom na razvoj braka i porodice, prvobitna zajednica se dijeli na 2 perioda: MATRIJARHAT i PATRIJARHAT. Matrijarhat traje neuporedivo due.

2.2. IZVORI SAZNANJA

Glavni izvori su ostaci materijalne kulture, do kojih dolazi arheologija. Kao izvori koriste i opisi prvobitnih zajednica koje su ostavili pisci starih kulturnih naroda (Cezar, Tacit, Herodot, bizantski pisci itd). Kao izvor se koristi i prouavanje sadanjih prvobitnih drutava. Smatra se da i danas najmanje 1/10 ovjeanstva ivi na raznim stepenima razvoja prvobitne zajednice. Iz ove grupe izvora znaajno je MORGAN-ovo djelo "ANCIENT SOCIETY, OR RESEARCH IN THE LINES OF HUMAN PROGRESS FROM SAVAGERY, THROUGH BARBARISM TO CIVILIZATION" nastalo u XIX vijeku na osnovu 40-godinjeg prouavanja ivota amerikih indijanaca. Djelo je Engelsu posluilo kao osnov za njegovo djelo "Porijeklo porodice, privatnog vlasnitva i drave" koje predstavlja jedno od najznaajnijih iz te oblasti.

2.3. PROIZVODNE SNAGE I PROIZVODNI ODNOSI U PRVOBITNOJ ZAJEDNICI

Osnova proizvodnih odnosa je drutvena svojina nad sredstvima za proizvodnju, uslovljena slabou pojedinaca da se sami bore protiv raznih prirodnih pojava i nemogunou da individualno obrauju zemlju.

2.4. DIVLJATVO
Ovu epohu karakterie neposredno pribavljanje plodova prirode i poetak izrade orua za koja se koristi neobraeni kamen, drvo i drugi predmeti. Glavna tekovina ovog doba je razvoj artikulisanog govora. Na srednjem stupnju divljatva obrauju se kamena orua i pronalazi vatra. Na viem stupnju dolazi do pronalaska luka i strijele, to je ubrzalo razvoj ljudskog drutva. Poinje stalno nastanjivanje ovjeka, grade se primitivne kue i razvija seoska radinost, izrada alatki i sua, pletenje korpi, primitivno tkanje.

2.5. BARBARSTVO
Nii stupanj poinje pojavom grnarstva. Razvija se obrada manjih parcela zemlje, unapreuje lov i ribolov. Na srednjem stupnju pojavljuje se stoarstvo, zemljoradnja i proizvodnja metala, te se ovaj period naziva i bronzano doba. Pojavljuju se orua od metala. Vii stupanj barbarstva dao je svojim pronalascima i oblicima proizvodnje vie nego svi dotadanji zajedno. Pronalazak eljeza i drugih metala omoguuje izradu znatno efikasnijih oruja i orua. Dolazi do velike drutvene podjele rada, odvajanja zanatstva od zemljoradnje. Metal uzima sve vie ulogu novca, pojavljuju se prva trita, a roba se poinje prenositi na udaljena podruja. Trgovina se odvaja od stalih privrednih grana. Na viem stupnju barbarstva pojavljuju se prvi gradovi, a krajem vieg stupnja barbarstva i pismo.

2.6. SVOJINSKI ODNOSI

Na niem stupnju divljatva nema nikakvih oblika svojine. Na srednjem stupnju se naziru zaeci kolektivne i line svojine. Svojina se najprije razvija kao odnos prema predmetima line upotrebe, naroito oruju i oruu koji se smatraju produetkom same linosti i ne prenose se na drugoga. Postoje i predmeti ija je upotreba zasnivala odnose kolektivne svojine (npr.amci i mree za lov i sl.). Na viem stupnju divljatva kolektivna svojina se pojavljuje na zemljitu na kome ivi klan. S pojavom zemljoradnje i odreenim osamostaljivanjem patrijarhalnih porodica javlja se i porodina svojina, ija tendencija je postapeno pretvaranje u privatnu svojinu. Razlika izmeu porodine i pune privatne svojine je u pravu raspolaganja. Na viem stupnju barbarstva pojavljuju se prvi oblici individualne privatne svojine u gradovima. Najprije se razvila nad novcem, zanatskim i trgovakim proizvodima, a kasnije nad gradskim zemljitem i zgradama.

2.7. PORODICA
HORDA je prethodila porodici u prvobitnoj zajednici. U hordi ne postoje spolne zabrane. 8

KRVNOSRODNIKA PORODICA je prvi oblik porodice. Javlja se na srednjem stupnju divljatva. Branu grupu sainjavaju itave generacije, a spolni odnosi su zabranjeni izmeu generacija (predaka i potomaka). Unutar generacija spolni odnosi su dozvoljeni (ENDOGAMIJA). Srodstvo se rauna po majci. PUNALUA PORODICA javlja se na viem stupnju divljatva. Brak izmeu razliitih grupa je EGZOGAMAN (spolni odnosi su zabranjeni unutar grupe), a egzogamija postepeno postaje obavezna. Prvo su zabranjeni spolni odnosi izmeu brae i sestara, da bi se zabrana irila izmeu srodnika dok na kraju nije dolo do zabrane svih vidova endogamnih spolnih veza. Djeca roena u punalua porodici smatraju se zajednkom djecom svih majki i oeva koji ine generaciju. Srodstvo se rauna po majci. (MATRILINEARNOST) SINDIJAZMIKA PORODICA ili brak parova javlja se na niem stupnju barbarstva. Nekoliko parova ive u zajednkom domainstvu, spolni odnosi izmeu razliitih parova su po pravilu zabranjeni, mada zabrana nije striktna. Srodstvo se jo uvijek rauna po majci. PATRIJARHAT i PATRIJARHALNA PORODICA nastaju na srednjem stupnju barbarstva, kada jaa ekonomska uloga mukarca u odnosu na enu. Patrijarhalnu porodicu ine mu i ena sa svim mukim potomcima i njihovim enama. enski potomci ostaju u kui do udaje kada prelaze u muevu porodicu. Brak se zasnivao kupovinom nevjeste. Srodstvo se rauna po oevoj liniji. MONOGAMNA PORODICA nastaje cijepanjem patrijarhalne na viem stepenu barbarstva. Sastoji se od branog para i neoenjenog, odnosno neudatog potomstva. Zasniva se kupovinom ene. Srodstvo se rauna po mukoj liniji. Ovakav oblik porodice prenesen je i u civilizaciju.

2.8. RELIGIJA U PRVOBITNOJ ZAJEDNICI

Prvi oblici religije pojavljuju se na srednjem stupnju divljatva kroz ANIMIZAM, kada ovjek vjeruje da sva priroda, iva i neiva ima duu (ANIMA=DUA) i smatra da sve ivotinje i predmeti u prirodi imaju ljudske osobine, tumaei prirodne pojave kao manifestaciju tih osobina (npr.ljutnje i sl). TOTEMIZAM se pojavljuje na viem stupnju divljatva, kada svaki klan ima svoj totem, najee ivotinju koju oboava. Uz totem su vezane i zabrane, tzv. "tabui", npr.totem se nije smio upotrebljavati za hranu te je ubijanje totemskih ivotinja bilo zabranjeno. POLITEIZAM (vjerovanje u vie bogova sa jednim boanstvom na elu) pojavljuje se na viem stupnju barbarstva, mada se ve tu javljaju i zaeci monoteizma.

2.9. ORGANIZACIJA DRUTVA

Osnovu drutvenog ureenja u prvobitnoj zajednici ine KLAN, ROD ili GENS. Klan se javlja kao posljedica nastanka punalua porodice. Osnovna veza izmeu lanova klana je krvno srodstvo po enskoj liniji. PATRIJARHALNI KLAN ini drugu fazu u razvoju klana. Nastaje sa jaanjem ekonomske uloge mukarca. Osim krvnih veza, pripadnike klana vezuju i druge spone. Klan je ekonomska zajednica, imovina je zajednika. lanove klana vezuje meusobna solidarnost, imaju zajedniki kult odnosno vjerske obrede. Brane veze unutar klana su zabranjene. ORGANI KLANA su klanski starjeina i klanska skuptina. Skuptinu ine svi odrasli lanovi klana i ona odluuje o vojnim, religijskim pitanjima, krvnoj osveti, prijemu stranaca u klan itd. 9

Uveanjem klanova dolazi do njihovog cijepanja. Novonastali klanovi povezani su u FRATRIJU ili BRATSTVO. Funkcije fratrije su malobrojne. PLEME je najvii oblik klansko-plemenske organizacije. Ima iskljuivo vojni karakter. ini ga vie fratrija. Zajednika obiljeja plemena su posebna teritorija, ime, jezik, vojni poslovi, religija. Plemenski organi su skuptine, vijee klanskih starjeina i plemenski starjeina ili vojskovoa. Skuptinu ine svi odrasli mukarci, a sazivana je radi rjeavanja najvanijih pitanja plemena. Vojskovoa je vrhovni komandant vojske, a ujedno i vrhovni sudija. Na viem stupnju barbarstva dolazi do saveza plemena koji se stvaraju po principu zajednikog porijekla i teritorije. 2.10. MEUGRUPNI ODNOSI U KLANSKOM UREENJU Za meugrupne odnose karakteristina je KRVNA OSVETA. U svom razvoju prola je razliite faze u kojima se mijenjao krug odgovornih lica i karakter odmazde. U poetku je krug odgovornih lica obuhvatao sve pripadnike drutvene grupe kojoj pripada delinkvent, a osveta je bila nesrazmjerna uinjenoj povredi pa se naziva TOTALNA krvna osveta. Kasnije se osveta suavala na pripadnike ue porodice, a na kraju na samu linost delinkventa. U slijedeoj fazi javlja se princip TALIONA. Osveta se izvrava na isti nain kao i povreda (oko za oko, zub za zub). Na srednjem stupnju barbarstva pojavljuje se kompozicioni sistem ili otkup u kome se povrijeenom umjesto odmazde daje materijalna nadoknada. Visina je u prvo vrijeme zavisila od dogovora povrijeenog i delinkventa (DOBROVOLJNA KOMPOZICIJA). Kasnije je tano utvren iznos naknade za pojedine povrede (legalna kompozicija).

2.11. DRUTVENE NORME U PRVOBITNOJ ZAJEDNICI

Drutvena pravila javljaju se najee u obliku obiaja. Prvobitna obiajna pravila vezana su za religiju (animizam, kult, magiju i totemizam). Obiajne norme su veoma stroge i surove, to je zasnovano na animistikom uvjerenju da e ljudski postupak (npr.krenje nekog tabua) izazvati promjene u prirodi, oluju, poplavu, erupciju vulkana i sl. Razvojem klansko-plemenske organizacije nastaje potreba promjena u postojeim drutvenim normama. Ove promjene vre se sporo i obazrivo, kroz sudsku praksu plemenskih starjeina kojom se norme prilagoavaju novonastalim odnosima u drutvu. Pri izricanju sankcija poinje se voditi rauna o pripadnosti delinkventa ili oteenog odreenom drutvenom sloju, te se na osnovu toga esto odreuje i visina kompenzacije.

2.12. DRUTVENA STRUKTURA U PRVOBITNOJ ZAJEDNICI

S pojavom vika proizvoda na srednjem stupnju barbarstva, usljed vee rentabilnosti rada zarobljenici koji su do tada ubijani ili vraani neprijatelju, poinju se pretvarati u robove. Imunije porodice poinju eksploatisati radnu snagu robova, prisvajajui viak proizvoda. Poloaj robova nije bio posebno teak. Radili su zajedno sa lanovima porodice, ali nisu bili punopravni lanovi klana. Zahvaljujui dobiti steenoj u ratovima iz mase saplemenika se imovinski odvajaju vojskovoe i njihova pratnja (vojnika aristokratija), kao i sloj klanskih starjeina. Sve dublje razlike dovode do dunikog ropstva, te se u robove pretvaraju i dotada slobodni siromani saplemenici. Drutvo se podijelilo na 2 klase, iji se interesi sve vie suprotstavljaju. Da bi obezbijedila svoje interese, ekonomski jaa klasa stvara dravu, iji je cilj odravanje postojeih odnosa. Organi klansko-plemenskog ureenja gube karakter demokratski izabranih organa cijelog drutva, oni postaju organ jednog dijela drutva sa ciljem odravanja postojeih odnosa izmeu klasa tako to e se prividno staviti iznad drutva podijeljenog na klase, preobrazivi se u dravnu organizaciju. 10

3.2.1. EGIPAT 3.2.1.1. Historijski razvoj i dravno ureenje Veliki znaaj za rekonstrukciju historije Egipta dalo je deifrovanje hijeroglifa od strane francuskog naunika AN FRANSOA AMPOLION-a (1790.-1832). U historijske izvore, pored spomenika egipatske kulture i dokumenata spadaju i djela antikih historiara - Herodota, Hekateja, Plutarha. Najznaajnije mjesto zauzima svetenik MANETON koji je sainio periodizaciju Egipatske drave na staro, srednje i novo carstvo, odnosno pregled vladavine faraona 30 dinastija. Drava je nastala tako to su jae dravice-nome (egipatski izrazi sepat ili hest) pokorile slabije. Tako su nastale 2 drave - Gorinji Egipat u gornjem toku Nila i Donji Egipat, uglavnom u delti Nila. Ove drave ujedinile su se oko 3200.godine p.n.e, a samo ujedinjenje trajalo je oko 500 godina. O jedinstvenoj dravi s pravom se moe govoriti tek od tree dinastije, koja poinje oko 2800.godine p.n.e. 3.2.1.1.1. Staro carstvo Traje od 2800.-2400.godine p.n.e. Centar drave prenesen je u Memfis, blie delti Nila. Staro carstvo poznato je po neogranienoj vlasti faraona, jaanju vojne moi drave i nizu ratova koji su voeni zbog robova potrebnih za radove na irigaciji i gradnju piramida. Faraon se smatra boanstvom. Najvaniji izvrni organ faraona je DATI, koji se stara o javnim radovima, izgradnji i odravanju sistema navodnjavanja. Dravna organizacija imala je veliki broj inovnika. Na elu noma bili su nomarsi, koje sada postavlja faraon, a koji u ime centralne vlasti vre upravne, sudske i finansijske funkcije. Od vremena 5.dinastije razvijaju se separatistike tenje noma, a nomarsi se smatraju samostalnim velikim upravljaima noma. U dravi je jaao uticaj svetenstva, koje je podravalo centralnu vlast dobivajui zauzvrat velike posjede i robove na koritenje. U ovom periodu izgraene su piramide - Keopsova, Kefrenova, Zoserova, Snofruova. 3.2.1.1.2. Srednje carstvo Traje od 2400.-1580.godine p.n.e. Dolazi ponovo do centralizacije drave pod rukovodstvom vladara iz najjae nome - Tebe, te srednje carstvo predstavlja vladavinu Tebanskih vladara. U ovom periodu se stvaraju slojevi trgovaca i zanatlija. U gradovima se uvruje privatna svojina, a najrasprostranjeniji oblik svojine jo uvijek je kolektivna svojina. Ovo je period otre klasne podvojenosti i stalnih upada ratnikih plemena Hiksa koji uspijevaju pokoriti Egipat. Teba je ujedinila sve june nome protiv Hiksa, koji su iz Egipta protjerali oko 1580.godine p.n.e. 3.2.1.1.3. Novo carstvo Traje od 1580.-525.godine p.n.e. Protjerivanjem Hiksa dolazi do procvata Egipatske drave koja se iri na sve strane. Uvruje se dravni aparat, a produbljuju se protivrjenosti svetenstva i dvorske aristokratije. Iz tog perioda datira vjerska reforma faraona Amenhotepa IV (1419.-1400.godine p.n.e), koji je pored starog boga Amon-Ra uveo kult boga Atona. Amenhotepov nasljednik Tutanhaton ponovo je vratio boanstvo Ra i nazvao sebe Tutankhamon. Najvei procvat Egipat je doivio za vrijeme vladavine Ramzesa II, koji je vodio vie osvajakih ratova proirujui teritoriju i dovodei novu radnu snagu. Mo drave poinje opadati oko 1200.godine p.n.e. zbog unutranjih sukoba. Egipat su konano pokorili Perzijanci 525.godine p.n.e, zatim Aleksandar Veliki 332. p.n.e, te Rimljani oko 30.godine p.n.e. 3.2.1.2. Dravno ureenje Na elu drave je faraon, koji je smatran boanstvom te Egipat predstavlja vrstu teokratije.

11

DATI je rukovodio izvrnim aparatom. Imao je pravosudnu i vojnu funkciju, uvanje peata, a ostvarivao je i opi nadzor nad irigacionim radovima. Dravni aparat imao je veliki broj inovnika-pisara koji su uestvovali u skupljanju poreza. Teritorija je bila podijeljena na oblasti-nome, kojima su rukovodili Nomarsi. Vremenom je ova funkcija pretvorena u nasljednu. Osobina drave je konzervativnost i mala dinamika. Ubrzo nakon uspostave drave, dostignut je visok nivo znanja i vjetina koji je kasnije neznatno unapreivan. Sudovi nisu bili odvojeni od upravnih organa. Sudske i upravne funkcije obavljalo je vijee deseterice, kojim je predsjedavao Dati. Od 5.dinastije uspostavljena je palaa esterice koja je predstavljala najvii sudski organ. U nomama su postojali mjesni i podruni sudovi kojima su rukovodili nomarsi, a najviu sudsku i apelacionu instancu predstavljao je faraon. Vojska je u Egiptu bila organizovana kao narodna. U sluaju rata nome su bile dune regrutovati odreeni broj vojnika, a u Novom carstvu na znaaju sve vie dobiva najamnika vojska. 3.2.1.3. Pravo u Egiptu Izvori prava su fragmenti zakona Ramzesa II iz XIII vijeka p.n.e. i cara Bokhorisa (VIII vijek p.n.e), kao i "Historija" svetenika Manetona. Pored toga, izvori prava su i dokumenti iz sudske prakse, naredbe i ukazi vladara, upravni akti itd. 3.2.1.3.1. Statusno pravo Stanovnitvo se dijelilo na slobodne i robove. Slobodno stanovnitvo inili su svetenici, inovnici, vojna aristokratija, slobodni seljaci, zanatlije i trgovci. Svetenici su bili u najpovoljnijem poloaju. Hramovi su imali ogromno bogatstvo, posjede i privilegije. Posjedi su bili osloboeni dabina, a hramovima su seljaci plaali odreene dabine. Vii dravni inovnici su po rangu bili iza svetenstva. Za obavljanje funkcija dodjeljivana su im velika imanja sa robovima, a nii inovnici dobivali su plau u naturi. Seljaci su bili najbrojnija kategorija. Dio seljaka ivi na dravnoj zemlji u tzv.seoskim opinama. Dio prihoda daju dravi. Drugi dio seljaka ivi na zemlji poklonjenoj vladaru ili inovniku. Oni su, pored obaveza dravi imali obaveze i prema hramu. Znatan dio slobodnog stanovnitva inile su zanatlije koji su uglavnom radili u dravnim radionicama. Robovi su imali nekoliko kategorija. Dravni su bili kolektivna svojina, odnosno svojina faraona. Nazivali su ih "SEKER-ANH", to znai "iv ubijen". U sluaju da ih je faraon davao na rad hramovima i inovnicima, ostajali su u dravnoj svojini. Rob je imao izvjesnu pravnu i poslovnu sposobnost. Mogao je imati svoju imovinu i porodicu. Mogao je traiti azil u hramovima u sluaju loeg postupanja prema njemu, a imao je i mogunost albe na postupak gospodara. Osloboeni rob bio je potpuno jednak slobodnim graanima. Sva zemlja u Egiptu smatra se faraonovom, ali se s vremenom poinje tretirati kao privatna, odnosno njome se moe raspolagati. Faraonova svojina dobiva karakter vrhovne svojine, koja se ispoljava nametanjem tekih poreskih obaveza vlasnicima zemlje, a ponekad i potrebom saglasnosti faraona prilikom prodaje zemlje. 3.2.1.3.2. Obligaciono pravo (pravo prometa) 12

Postojalo je nekoliko vrsta ugovora. Sklapani su pred svetenicima, uz davanje sveane zakletve, u poetku u verbalnoj, a kasnije u pismenoj formi. U upotrebi su trampa i kupoprodaja, ugovor o zajmu i zakupu. Jamstvo se kasno razvilo. Lini kredit davao se samo bogatome, koji je mogao sam vratiti dug i za koga ne treba intercesija treeg. Kupoprodaja je poznata jo iz Starog carstva. Zemlja nije mogla biti predmet kupoprodaje, jedino se mogla otuiti uz saglasnost faraona. Seljaci su zemlju mogli otuivati od VIII vijeka p.n.e. Zajam je bio ugovor iji predmet su bile potrone stvari (roba i novac), a vraan je uz kamatu. Faraon Bokhoris odredio je maksimalnu kamatnu stopu od 30% za novane, a 33% za zajmove u itu. Bokhoris je zabranio personalnu egzekuciju, odnosno pretvaranje dunika u roba zbog nevraanja duga. Zakup se uglavnom odnosio na zemlju. Zakupnina se davala u odreenoj koliini prihoda ili u novcu. U poetku se zakup odreivao na godinu dana, a kasnije sve due periode, pa doivotno ili ak "na 2 ivota" to znai da se ugovorno dejstvo produivalo i na nasljednike. Promjena vlasnika nije uticala na trajanje zakupa ili prava i obaveze zakupnika, odnosno zakup je imao stvarnopravno dejstvo. Ostava, odnosno davanje stvari na uvanje najee je bila besplatna. Praktikovao se i ugovor o ortakluku, odnosno udruivanju rada i sredstava vie lica radi postizanja zajednikog cilja. 3.2.1.3.3. Brano, porodino i nasljedno pravo U Starom carstvu uoljivi su znatni ostaci matrijarhata, a od V faraonske dinastije nastupa druga faza u razvoju branih i porodinih odnosa, tako da porodica dobiva patrijarhalni karakter. ene su uivale punu pravnu i poslovnu sposobnost i bile su manje-vie ravnopravne sa mukarcima. ena je u prvoj fazi (do V dinastije) imala vrlo visok poloaj, nazvana je "vladarkom doma". Brak je monogaman, osim za faraona. Sklapao se ugovorom. U prvo vrijeme ena je bila samostalna ugovorna strana, kasnije je zamjenjuju njeni roditelji ili staratelji. Pri zakljuivanju braka reguliu se i imovinski odnosi branih drugova. ena moe slobodno raspolagati svojom imovinom, a mu se obavezivao da joj daje odreenu sumu za trokove. Da bi se obezbijedila enina imovina, stavljana je posebna hipoteka na muevu imovinu. Nakon smrti mua, ena je mogla postati starjeina porodice. Razvod je slobodan. U sluaju razvoda ena dobiva izvjesnu sumu, a djeca zadravaju pravo nasljeivanja oeve imovine. Ako je razvod po zahtjevu mua, cijelo imanje ostaje najstarijem sinu sa obavezom da ga razdijeli meu djecom. Sva djeca, bez obzira na spol, imala su jednaka prava u odnosu na imovinu koju je trebalo naslijediti. Odnosi izmeu roditelja i djece regulisani su tako da su djeca bila duna izdravati svoje roditelje. 3.2.1.3.4. Nasljedno pravo Egipatsko pravo poznavalo je testament. Najstariji sin je u nasljeivanju ostvarivao izvjesnu prednost u odnosu na ostalu djecu. Ako nema oporuke, najstariji sin je preuzimao ostavtinu uz obavezu prema brai i sestrama. 3.2.1.3.5. Krivino pravo

13

Krvna osveta je ukinuta. Dugo vremena delikt je smatran privatnom stvari, pa se delinkvent u starijem periodu mogao osloboditi otkupom. Kasnije je ovo zamijenjeno kaznom odreenom od dravnih organa. Deliktom protiv drave smatrani su pobuna i zavjera protiv faraona, te krivina djela protiv vjerskog kulta. Tekim djelima smatrani su krivokletstvo, lana optuba, ubistvo. Za sva ova djela bila je predviena smrtna kazna. Prema zakonu faraona Bokhorisa, i najtea kazna mogla je biti zamijenjena ropstvom. Djela sankcionisana tjelesnim sakaenjem i batinanjem bila su kraa, prevara, falsifikovanje peata i novca, upotreba lane mjere i teine. Kazne su bile razliite i zavisile su od drutvenog poloaja okrivljenog. Krivino pravo je u Egiptu imalo izrazito klasni karakter, to je uoljivo iz drakonskih kazni predvienih za pomaganje bjekstva roba i drugih delikata protiv robovlasnikog prava. 3.2.1.3.6. Sudski postupak Kod javnih delikata gdje je drava bila direktno zainteresovana, postupak su pokretali dravni organi, u svim ostalim sluajevima zainteresovane strane. Postupak je bio preteno usmen i javan. Najvjerodostojnijim dokaznim sredstvom smatrano je priznanje stranaka, bez obzira kako je dobijeno. Dokazna sredstva koja su podnoena bi se sa savremene take gledita mogla podijeliti na RACIONALNA i IRACIONALNA. Racionalna dokazna sredstva su ona koja mogu doprinijeti utvrivanju materijalne istine, npr.hvatanje poinioca na mjestu izvrenja djela (corpus delicti), priznanje koje nije iznueno, pismene isprave i svjedoci ije svjedoenje nije lano. Iracionalna dokazna sredstva su ona koja sa gledita zdravog razuma ne mogu doprinijeti utvrivanju materijalne istine. Upotrebljavana su kad nije bilo racionalnih dokaza. To su boji sudovi, sudski dvoboj, te donekle zakletve i sakletvenici. Boji sud zasnivao se na vjerovanju da e boanske sile kroz elemente vatre i vode pokazati ko je nevin, a ko kriv (npr.okrivljeni je bacan u vodu, pa ako ispliva nevin je). Sudski dvoboj zasnivao se na vjerovanju da e bogovi pomoi nevinom. Sakletvenici nisu bili upoznati sa materijalnim injenicama, ve su svojim izjavama potkrepljivali vjerodostojnost iskaza stranke na ijoj strani su se zaklinjali. Njihov broj je najee bio paran i kretao se od 4-12, pa i vie. Iskaz sakletvenika sud je cijenio prema njihovom broju i drutvenoj pripadnosti. 3.2.2. BABILON 3.2.2.1. Razvoj i dravno ureenje Izvori za historiju Babilonske drave su zakoni, dokumenti iz pravne prakse, ugovori, presude i carska pisma. Sva graa napisana je klinastim pismom na kamenim blokovima ili glinenim ploicama. Klinasto pismo je deifrovao njemaki paleograf i filolog GROTEFEND 1802.godine. U pojedinim sumerskim gradovima-dravama dolazi do kodifikacija ve u III mileniju p.n.e. Najstariji poznati zakonski tekst je sumerski zakonik (oko 2080.godine p.n.e.)koji se pripisuje UR-NAMU, osnivau III dinastije Ura. Poznat je i zakonik drave grada Enuna, tj.Zakonik vladara Bilalame izdat oko 1930.godine p.n.e, zakonik vladara LIPIT-ITARA iz dravice Isin, izdati izmeu 1885. i 1875.god. p.n.e. Ovdje se moe ubrojati i Hamurabijev zakonik (car ujedinjene babilonske drave) iz XVII vijeka p.n.e, koji je sauvan u cjelini. Zakonik sadri 282 lana iz oblasti sudske organizacije, svjedocima, krivinopravnim odredbama, odredbama o raznim oblicima ugovora, braku, porodici, nasljeivanju, oruima za rad. Zakonik ima izrazito klasni karakter. Sankcije su razliite za pripadnike razliitih slojeva drutva. 3.2.2.1.1. Nastanak Babilonske drave

14

Nastala je oko 2000.godine p.n.e. na podruju izmeu Tigra i Eufrata u Mezopotamiji, sjedinjavanjem dvaju starih drava Sumera i Akada. Najvii uspon doivjela je za vrijeme vladavine VII cara I dinastije HAMURABIJA. Sredinom II milenija pala je pod vlast Asiraca. Babilon se ponovo uzdie tek poetkom VII vijeka p.n.e. pod vladavinom NABOPOLASSAR-a. Za vrijeme vladavine NABONEDA pada pod vlast Perzijanaca. Uslovi i nain nastanka drave slini su onima u Egiptu. Savezi plemena u odbrani od neprijateljskih osvajanja izrastaju u gradove koji se nazivaju PATESIJATI. Jedan od najstarijih je Ur, zatim Eridu, Laga, Uruk, Ugarit itd. Ujedinjenje se postiglo osvajanjem slabijih od strane jaih. Iz slinih razloga kao u Egiptu dolazi do stvaranja despotije orijentalnog tipa. Poloaj Babilona omoguio je da je on postao posrednik u meunarodnoj i unutranjoj trgovini. ZIGURAT - hram koji se dizao u centru grada, sastojao se od 7 platformi, od kojih je svaka bila posveena jednoj planeti. Na vrhu je hram posveen bogu-zatitniku grada. 3.2.2.1.2. Drutveno-ekonomska struktura U Babilonu su znatno razvijeni bili poljoprivreda, trgovina, zanatstvo. Ovakav razvoj stvarao je robnonovanu privredu, to je donosilo formiranje posebnih zanimanja i lihvarstvo. Drutvo je izrazito klasno. Osnovna podjela je na slobodne (robovlasnike) i neslobodne stanovnike (robove). DAMKARI (finansijeri i zelenai), uz visoke inovnike i svetenstvo ine najvii sloj babilonskog drutva. Ostalo slobodno stanovnitvo bili su AVILUMI, MUKENU i slobodni seljaci. AVILUMI i MUKENU bili su najbrojnija kategorija robovlasnika. Meusobno su se razlikovali po imovinskom stanju i pravnoj jednakosti. AVILUM je kod povreda bio zatien principom taliona, MUKENU ne. MUKENU su proizvoaki dio stanovnitva. Posjedovali su pokretnu i nepokrenu imovinu, bili su subjekti prava. Za izvreno krivino djelo bili su kanjavani znatno stroije nego AVILUMI. U AVILUME su spadali i vojnici-zemljoposjednici, koji su za obavljanje vojne dunosti dobivali tzv."ILKU" posjede. ILKU je bila dravna zemlja koja je u pravilu bila van pravnog prometa, a jedini koji su mogli sticati imovinu ILKU bili su DAMKARI. SLOBODNI seljaci inili su najbrojniju kategoriju stanovnitva. ivjeli su u okviru seoskih zajednica i obraivali dravnu i hramovsku zemlju, a smatra se da je bilo i privatnih vlasnika i zakupaca zemlje. ROBOVI su pribavljani zarobljavanjem u ratu, roenjem od roditelja robova, kupovinom i prezaduivanjem, tzv.dunikim ropstvom. Poloaj robova u Babilonu mnogo je povoljniji u odnosu na antike drave. Rob moe stupiti u brak i sa slobodnom enom, moe se pojavljivati pred sudom i poduzimati neke pravne poslove, moe stei slobodu otkupom i u nekim sluajevima koje predvia zakon: djeca roena od slobodnog ovjeka i robinje stiu slobodu po smrti roditelja; ena i djeca dunika koji su prodati u ropstvo da odrade dug slobodni su poslije 3 godine. Rob je bio predmet pravnih transakcija. Povreda ili ubistvo roba od treeg lica kanjavana je imovinskom kaznom. Odteta je pripadala gospodaru, a ne robu ili njegovoj porodici. Oslobaanje roba vreno je izjavom gospodara pred sudom ili privatnim ugovorom. Oigledno je da je u Babilonu drava eksploataciju robova stavila pod kontrolu, istovremeno otklonivi privatne interese koji bi ugrozili robovlasniki poredak. 3.2.2.1.3. Dravno ureenje

15

Po obliku vladavine Babilonska drava bila je monarhija despotskog tipa. Na elu je bio LUGAL (car) koji je imao zakonodavnu, upravnu i sudsku vlast. Smatran je posrednikom izmeu bogova i ljudi. Drava je u Babilonu uglavnom izgubila teokratski karakter i postala laika drava, obzirom da iza Zakona ne stoji autoritet boanstva nego vladara. Drava je strogo unitarna i centralizovana, a u prvobitnoj dravnoj organizaciji nije odvojena sudska i upravna vlast. NUBANDA, kao upravnik dvora i svih carskih imanja bio je meu najviim dravnim funkcionerima. ISSAKU je bio ef dravne uprave. Veliki broj inovnika, naroito pisara (DUB-SARI) obavljao je razne pomone slube. PATESIJATI su se zadrali kao lokalne jedinice u babilonskoj dravi. Na elu svake jedinice bio je upravitelj koga postavlja vladar. Inspekciju rada lokalnih organa vrili su posebni slubenici centralne vlasti koji su odlazili na teren, ime je uvren birokratski centralizam na kome se zasnivala kompletna dravna uprava. SVETENSTVO je zadralo istaknuti poloaj kao korisnik bogatstava i privilegija hramova, ali su njegove nekadanje funkcije u vlasti znatno ograniene u odnosu na one iz sumerskih i akadskih drava, gdje su iskljuivo svetenici vrili sudsku vlast. 3.2.2.1.4. Sudovi Sudstvo je laicizirano jo od 18.vijeka p.n.e. Vrhovni sud bio je sud vladara ili carski sud. Vladar je sudio sam ili sa svojim "carskim sudijama". Mogao je promijeniti i nadlenost sudova u rjeavanju predmeta. Upravnici provincija i gradova vrili su i sudsku funkciju. Postojao je i sudski kolegij, tzv.PUHRUM, iji sastav nije poznat. Pretpostavlja se da su sudovi u provincijama radili kao kolegijalni organi u vijeima od 4 i 8 sudija i u drugom sastavu od 6 i 10 sudija. Oba kolegija su bila neposredno podreena vladaru. 3.2.2.2. PRAVO U BABILONU 3.2.2.2.1. Stvarno pravo Osim kolektivne svojine drave nad sredstvima za proizvodnju, postojala je i privatna svojina nad nekretninama i robovima. Nosioci prava svojine na zemlji su pored vladara bili i hramovi i seoske zajednice. Poseban oblik svojine bila su ILKU imanja. Kao oblik evidencije na svojini javljaju se "KUDURU" kamenovi, koji su se postavljali na mee. 3.2.2.2.2. Obligaciono pravo Razvoj robnonovane privrede uslovio je razvoj i odreenih vrsta ugovora, naroito kupoprodajnog. Za neke ugovore postojale su propisane forme radi lakeg dokazivanja u sluaju spora. UGOVOR O KUPOPRODAJI morao je sadravati predmet ugovora i cijenu. Praktikovala se klauzula o garanciji za sluaj EVIKCIJE, tj.obaveze prodavca da nadoknadi tetu kupcu u sluaju da tree lice dokae svoje pravo na kupljenu stvar. Hamurabijev zakonik za nesavjesnog prodavca i kupca predvia smrtnu kaznu. Za sklapanje ugovora bilo je potrebno prisustvo svjedoka i zakletva kupca. ZAJAM je bio vrlo rasprostranjen obligacioni ugovor. Predmet su mogle biti potrone stvari (novac, ito, vino, ulje itd). Zajam se daje na odreeno vrijeme uz obavezu vraanja glavnice i kamate. Vraanje duga esto se osigurava hipotekom, a u sluaju da se dug ne moe naplatiti ni iz hipoteke, dunik postaje rob. HAMURABI je ukinuo duniko ropstvo i uveo institut "odrade" duga u periodu od 3 godine. Na odradu je mogao ii sam dunik, lanovi njegove porodice ili ak i rob. 16

ZAKUP je obligacioni ugovor u kome jedna ugovorna stranka daje privremeno svoju stvar na koritenje, za to od zakupoprimca dobiva ugovorenu naknadu. Predmet zakupa mogle su biti nekretnine i pokretna imovina. Ukoliko se u zakup davala zemlja, rok koritenja bila je 1 godina. Zakupnina je obino bila u naturi i iznosila je 1/2 ili 1/3 roda, a kod zakupa vrtova 2/3. UGOVOR O LINOM NAJMU - predmet ugovora bila je radna snaga slobodnih ljudi i robova, najee poljoprivrednih radnika i zanatlija. U ovim ugovorima izvoai radova garantovali su kvalitet odreenog posla, a Hamurabijev zakonik predvia naine obeteenja u sluaju tete kao posljedice nestrunosti. OSTAVA je ugovor o uvanju tue stvari na odreeno vrijeme. Ovaj ugovor ima karakter formalnog akta, sainjavan je u pisanoj formi i uz prisustvo svjedoka. Predmet ugovora mogle su biti samo pokretne stvari. Hamurabijev zakonik predvia nagradu za uvanje stvari, a uvar odgovara az oteenje ili krau uvane stvari. ORTAKLUK je ugovor koji sklapa vie lica radi zajednikog posla. U poetku ortaci prihod dijele na jednake dijelove, dok se kasnije dobit mogla dijeliti po dogovoru. 3.2.2.2.3. Brano i porodino pravo Brak se sklapao ugovorom, za njegovu valjanost trebao je samo pristanak roditelja. Braku su prethodile zaruke, u kojima je mladoenja davao TIRHATU i BIBLU, a mlada miraz-ERIK. Zaruke nisu proizvodile pravne, ve samo materijalne posljedice - ako je od zaruka odustajao mladoenja, gubio je ono to je dao, a ako je odustala djevojina strana morala je dati dvostruki iznos zaruka koji je dao mladoenja. Brak je bio za enu monogaman, a za mua je bila dozvoljena bigamija. Mu je enu mogao tjelesno kanjavati, a nevjernu je mogao prodati kao robinju. Mu je mogao "otpustiti" enu zbog nevjerstva, sterilnosti, u sluaju bolesti (tada joj je morao dati stan i izdravanje), te bez ikakvog razloga (tada je morao vratiti miraz). ena je mogla traiti razvod "zbog tekih povreda brane zajednice", npr. ako je mu neosnovano optuuje za nevjerstvo ili ako napusti kuu. Miraz je ostajao vlasnitvo ene, ali ga nije mogla otuiti. Mirazom je upravljao mu. Poslije enine smrti miraz je pripadao djeci ili se vraao eninoj porodici, ako ona nije imala djece. ena je imala pravnu sposobnost i ogranienu poslovnu sposobnost. Mogla je raspolagati svojom pokretnom imovinom, mogla je biti svjedok na sudu i obavljati razliita zvanja. Ipak nije bila izjednaena sa muem. ADOPCIJA (usvojenje) bila je vrlo rasprostranjena u Babilonu. Sluila je za usvojenje kako roditeljskog tako i roakog odnosa, a cilj joj je bio poveanje radne snage u porodici, ozakonjenje vanbrane djece ili pribavljanje nasljednika. 3.2.2.2.4. Nasljedno pravo Razvoj privatne svojine omoguio je i razvoj individualnog nasljeivanja. U poetku se kao nasljednici pojavljuju samo muki potomci, da bi kasnije to mogla biti i enska djeca. Postoji naelo tzv.REPREZENTACIJE, tj.ako jedan od sinova ostavioca u trenutku njegove smrti vie nije iv, na nasljee se pozivaju djeca tog sina. Testamentalnim nasljeivanjem ostavilac je mogao ostaviti dio imovine po vlastitom nahoenju, dok je dio morao ostaviti zakonskim nasljednicima. Ovo nasljeivanje u Babilonu je bilo tek u zaetku.

17

3.2.2.2.5. Krivino pravo U Hamurabijevom zakoniku nabrojano je 69 krivinih djela. U krivinom pravu manifestuju se mnogi relikti iz preddravnog ureenja, prvenstveno krvna osveta i kolektivna odgovornost za delikt u sluaju da ne bude uhvaen poinilac na podruju gdje je krivino djelo uinjeno. Djeca su odgovarala za delikte svojih roditelja. Sudski organi nisu poznavali princip krivice, pa se ovo pravo moe nazvati kazneno, a ne krivino. U sistemu kanjavanja primjenjuje se princip taliona, odnosno kazna se odmjerava na isti nain na koji je izvreno krivino djelo. Praktikovan je i simbolini talion, kada se kanjavao onaj dio tijela koji je navodno poinio delikt (sjeenje ruke doktoru koji nije s uspjehom izvrio operaciju). U sistemu kanjavanja otvoreno je naglaena pravna nejednakost. Za isto krivino djelo razliito su kanjavani pripadnici odreenih drutvenih slojeva. (npr. ako je ubijena kerka aviluma, ima se ubiti kerka poinioca. Ako je rtva kerka mukenua, poinilac je trebao platiti pola mine srebra, a ako je kerka roba 1/3 mine srebra). Najea je smrtna kazna, u 30 sluajeva, koja se izvravala na razliite naine, ovisno o teini poinjenog djela (bacanje u vodu, spaljivanje, vjeanje, nabijanje na kolac). Praktikovane su i tjelesne kazne (sjeenje ruku, jezika, uiju, batinanje). Interesantno je da se u Hamurabijevom zakoniku vrlo malo govori o krivinimdjelima protiv politikog i pravnog poretka. Vjerovatno se pretpostavljala notornost takvih krivinih djela, te zakonodavac uope nije smatrao potrebnim da ih uvrsti u zakonik. Krivina djela protiv imovine zatiena su strogim kaznama. Veina kraa kanjavana je smru ili nadoknadom ukradene stvari u njenoj viestrukoj vrijednosti. Kraa iz hramova i dvora kanjavana je smru. Drakonske kazne bile su predviene za delikte kojima se vrijeao interes robovlasnike klase. Smrtna kazna je npr.bila predviena za otpremanje odbjeglog roba iz grada, prikrivanje i zadravanje odbjeglog roba itd. 3.2.2.2.6. Sudski postupak Procesno pravo je nerazvijeno i nije bilo razlike izmeu krivinog i graanskog postupka. Postupak pokree oteeni, a drava samo za ona djela za koja je bila zainteresovana. Usmen je i kontradiktoran, a kao dokazna sredstva koriteni su racionalni i iracionalni dokazi. Presude su pisane na glinenim ploicama. Sadre najbitnije elemente: imena stranaka, predmet i dispoziciju presude, a u njima se strankama zabranjuje ponovno obraanje sudu o istoj stvari.

3.3. MLAE ROBOVLASNIKE DRAVE - ZAPADNE DRAVE

Nastaju tek u I mileniju p.n.e. i traju do propasti Zapadnog rimskog carstva 476.godine n.e. Nastale su u blagom mediteranskom podruju, gdje nije trebalo vriti navodnjavanje. Osnovu proizvodnih odnosa inila je privatna svojina nad sredstvima za proizvodnju i robovima. Privredna uloga dravnog aparata je mala, to je uz ostale uslove omoguilo razvoj politike strukture koju karakteriu elementi demokratizma, bar u odnosu na slobodno stanovnitvo. Po obliku vladavine zapadne drave su uglavnom bile republike. Preovladava partikularizam, a kada je dolo do stvaranja veih drava (Rim), one se pred kraj svog razvoja pretvaraju u monarhije, ali bez krutog centralizma kakav je preovladavao na Istoku. 3.3.2. KRATAK HISTORIJSKI OSVRT 18

Poev od XIII vijeka p.n.e. Grka plemena Dorci, Jonci i Eolci doseljavaju na jug Balkanskog poluostrva i na ostrva u Egejskom moru. Ova plemena razorila su Krit, preuzevi tzv.Kritsko-mikensku kulturu. Prvi grki polisi (drave-gradovi) formirani su u IX i VIII vijeku p.n.e. Bilo ih ne nekoliko stotina, najpoznatiji su Sparta, Atina, Korint, Rodos, Smirna, Teba itd Dravno i drutveno ureenje polisa je razliito, uz izvjesne slinosti, te manje vie zajedniku religiju, jezik i kulturu. Za vrijeme samostalnosti polisa (uglavnom do IV i djelimino do II vijeka p.n.e.) izmeu njih postoje mnogi sukobi, ali i razni vidovi povremene saradnje. Izvjesna povezanost polisa bila je tokom odravanja zajednikih vjerskih sveanosti i sportskih igara. Bili su to savezi koji su se nazivali AMFIKTIONIJE. Vojni savezi ili SIMAHIJE postizani su radi zajednike odbrane. Atiko-delski pomorski savez, npr., osnovan je 476.godine p.n.e. Slian njemu bio je i Peloponeski savez osnovan pod vostvom Sparte. Premda su u ovim savezima uoavani izvjesni konfederalni, pa i federalni elementi, grki polisi nikad nisu ostvarili ujedinjenje. 3.3.3. SPARTA 3.3.3.1. Postanak Sparte Raireno je shvatanje da je Sparta nastala putem osvajanja. To je tzv. "teorija sile", iji je zagovornik LUDVIG GUMPLOVI. Dva doraka plemena sa sjevera su osvojili Peloponez, pretvarajui starosjedioce Ahajce u punopravne PERIJEKE i neslobodne HELOTE. Ta dva doraka plemena (Spartijati ili Spartanci) obrazovali su gradsko naselje. Zemljite je meu Spartancima podijeljeno na jednake dionice, koje su obraivali heloti. Prema PLUTARHU, ovu podjelu izvrio je zakonodavac LIKURG (izgleda da se radi o legendarnoj linosti, jer njegovo postojanje historija nije potvrdila). Ovom reformom vladajui sloj stvorio je "zajednicu jednakih". Suprotnost izmeu Spartanaca i pokorenog stanovnitva izazvala je vojno organizovanje Spartanaca, kome je bilo podreeno sve ostalo. Zbog zaostale naturalne privrede Sparta nije razvila ni vanjsku niti unutranju trgovinu. Prekretnicu u razvoju Sparte predstavljala je pobjeda nad Atinom i atinskim pomorskim savezom 404.godine p.n.e, to je unijelo bitne promjene. Dolazi do razvoja trgovine i brodarstva, te mogunosti snanog bogaenja. Brzi razvoj robnonovanih odnosa i veliki priliv novca iz Atine donio je bogatstvo, ali je istovremeno bio i uzrokom ekonomske i politike propasti Sparte. Mnogi Spartanci su ekonomski propadali. Ne mogavi plaati svoj doprinos za zajedniku "blagajnu", gubili su politika prava i postajali "HIPOMEJONI" (oni koji su propali). Broj hipomejona se stalno poveavao, a malobrojni Spartijati nastojali su da se to vie obogate. U III vijeku p.n.e. Sparta je izgubila ulogu glavne vojne sile, jer je morala u vlastitoj sredini suzbijati otpor helota i hipomejona. Sparta je izgubila samostalnost 146.godine p.n.e, kada su je zauzeli Rimljani. 3.3.3.2. Dravno ureenje Sparte Po obliku vladavine Sparta je republika oligarhijskog karaktera. Dravnu organizaciju ine 4 organa: Narodna skuptina, 2 bazileusa, Vijee staraca i efori. APELA (Narodna skuptina) produetak je skuptine iz prvobitne zajednice. Formalno najvii organ vlasti, sastojala se od svih Spartanaca sa navrenih 30 godina ivota. Predsjedavali su joj u poetku bazileusi, kasnije efori. Sazivana je jednom mjeseno, a birala je i smjenjivala dravne funkcionere: efore, geronte, vojne komandante. U zakonodavnoj i upravnoj djelatnosti glasanjem je odluivala o prijedlozima najviih funkcionera koji se tiu rata i mira, saveza sa drugim dravama, prijemu u red graana i liavanju graanstva i sl. Pravo da govore u skuptini imali su samo bazileusi, efori, geronti i strani poslanici. Ostali 19

lanovi skuptine su mogli samo glasati. Sa smanjenjem broja Spartanaca skuptina gubi znaaj, a od Peloponeskog rata gubi najvei dio svojih nadlenosti. Dva BAZILEUSA poticala su od 2 osvajaka plemena. U poetku su bili izborni, ali su od VII vijeka p.n.e postali iskljuivo pravo dvaju porodica (AGIADA i EUROPONTYDA). Za obavljanje svoje funkcije dobivali su velike posjede. EFORI su bili vrhovni organi dravne vlasti. Bilo ih je 5, a birala ih je Apela. Vodili vanjske poslove, u sluaju rata vrili mobilizaciju i izdavali naloge za ratni pohod. Vodili su rauna da li je ponaanje graana u skladu sa obiajima i moralom, to je znailo policijski nadzor nad graanima. Mogli su ukloniti svakog dravnog funkcionera i tuiti ga sudu radi zloupotrebe. ak su mogli razrijeiti i bazileuse funkcija i predati ih sudu. Oigledno je da su efori svu vlast drali u svojim rukama i bili su orue vladajue klase u spreavanju bazileuske vlasti. GERUZIJA (Vijee staraca) vodi porijeklo iz vremena gentilnog ureenja iz Vijea starjeina. ini je 28 lanova i 2 bazileusa koje bira Apela od graana starijih od 60 godina i to doivotno. Geruzija je prethodno razmatrala stvari koje su se iznosile pred Apelu, proglaavala je skuptinske odluke i vrila sudsku funkciju u sluajevima delikata protiv drave i procesima protiv bazileusa. Jaanjem efora slabile su kompetencije Geruzije. Do V vijeka p.n.e. sazivanje geruzija bilo je u nadlenosti bazileusa, a nakon toga u nadlenosti efora. 3.3.3.3. Osnovne karakteristike spartanskog prava 3.3.3.3.1. Statusno pravo Drutveni sastav inili su SPARTIJATI, PERIJECI i HELOTI. SPARTIJATI su poticali od dorskih osvajaa. Bili su vladajui sloj, imali politika prava i ulazili u sastav dravnih organa. Imali su svojinu nad zemljitem i robovima. Jednakom podjelom zajednikog dravnog zemljita i robova Spartijati su bili jednaki. Tokom vremena dolazi do imovinske nejednakosti meu njima, ali se i dalje nazivaju jednakima. Broj Spartijata se vremenom rapidno smanjuje. HIPOMEJONI su bili deklarisani Spartijati. Bili su lino slobodni, ali bez politikih prava. PERIJECI su vodili porijeklo od pokorenog stanovnitva. Bili su slobodni, bez politikih prava, ali su imali poslovnu sposobnost. Bavili su se trgovinom i zanatstvom, zanimanjima koja su Spartijatima bila zabranjena. Sluili su u vojsci kao pjeadija. Efori su ih mogli osuditi na smrt bez suenja. HELOTI su obraivali zemljine dionice Spartijata i davali im pola prinosa. Mogli su sticati linu svojinu, ali ne i vlasnitvo nad nekretninama. Njihov status bio je izmeu ropskog i kmetskog. Prema linom statusu bili su blii robovima, a prema ekonomskom poloaju blii kmetovima jer su bili vezani za zemlju. Sa helotima se vrlo surovo postupalo. Svake godine su im Spartijati objavljivali rat. Snaniji heloti su ubijani, a ostali batinani. Pored helota kao dravnih robova, od IV vijeka p.n.e. u Sparti se iri i individualno ropstvo te se robovi poinju prodavati na tritu. 3.3.3.3.2. Svojinski odnosi Do IV vijeka p.n.e. dominirali su neki oblici kolektivne zemljine svojine. Parcele su se davale na koritenje bez prava otuivanja i naslijea. Uporedo su postojale i "neke druge zemlje" koje su se mogle otuivati, mada se njihovo otuivanje smatralo beasnim. To je vjerovatno bilo zemljite u predjelima koje su nastanjivali perijeci, a koje je drava davala za naroite usluge podanicima, aristokratiji. Otuda je dolo do nejednakosti zemljinih posjeda u Sparti, mada je drava nastojala sauvati prvobitnu jednakost. 20

Dravno zemljite nije moglo biti predmet pravnog prometa. Otuivanje nekretnina putem poklona i raspolaganje zemljitem dozvoljeno je u IV vijeku p.n.e. Heloti su bili dravna svojina, tako da su Spartijati mogli uzeti robove i od svog susjeda ili nekog drugog, da rade na njihovom imanju. Od IV vijeka p.n.e. razvija se i privatna svojina nad robovima. 3.3.3.3.3. Brano i porodino pravo Brak je bio monogaman, ali su se tolerisali i vanbrani odnosi kako mukarcima tako i enama. Porodica je imala relikte iz ranijeg perioda grupnog braka. Nekoliko brae moglo je imati zajedniku enu, nije se smatralo za osudu dati svoju enu stranom mukarcu od koga se moglo oekivati zdravo potomstvo i sl. Brakovi bez djece su se raskidali. ena je u Sparti imala veliki ugled, u emu je bilo jakih ostataka matrijarhata. enama se davao jednak fiziki odgoj kao i mukarcima. ene su imale veliki uticaj na tok dravnih poslova, mada nisu direktno uestvovale u radu drave. Zbog stalnog smanjenja punopravnih Spartanaca usljed ratova, ogromna bogatstva nalazila su se u rukama ena. 3.3.4. ATINSKA DRAVA I PRAVO Atina nastaje isto evolutivnim putem, tj.transformacijom gentilnog ureenja, bez ikakvog djelovanja vanjskog faktora. Zaeci drave potiu iz perioda od XI do IX vijeka p.n.e. Poluotok Atiku naseljavaju 4 plemena: GELEONTI, EGIKOREJI, ARGADI, HOPLETI koja se dijele na po 3 fratrije. Svaka fratrija imala je 30 gensova. Na raspad gentilnog ureenja utie iskljuivo ekonomski razvitak. Gentilna aristokratija za sebe uzima vee i bolje parcele zemljita, a dolazi do osiromaenja seljaka koji zaduivanjem gube zemljine posjede i line slobode to dovodi do stvaranja dunikog ropstva. U primorskom pojasu izdvaja se sloj ljudi koji se bave ribarstvom, pomorstvom i trgovinom, odnosno nisu vezani za zemlju. Vrlo rano se javlja i novac koji potkopava gentilno ureenje. Zanatstvo i trgovina dovode do mijeanja stanovnitva koji vie ne dobiva zatitu unutar fratrije kojoj ne pripada. Opisani uslovi trae organizaciju koja bi bila nadlena kako za odnose koji prevazilaze okvire jednog plemena, tako i za strance - meteke. Prema legendi, problem je rijeio TEZEJ , koji je izvrio stapanje vie plemenskih naselja u jednu cjelinu, tzv.SINOJKIZAM. Njime se mogla pruiti zatita slobodnim stanovnicima Atike, bez obzira na plemensko porijeklo i mjesto stanovanja. Uprava ovog saveza nalazila se u Atini, a isti je sadravao i prvi embrion drave. Slijedea karika u stvaranju drave bila je podjela stanovnitva po zanimanju, odnosno imovinskom stanju. EUPATRIDI su pripadnici najbogatijih i najuglednijih porodica. Samo oni su mogli vriti javne funkcije. GEOMORI su zemljoradnici koji ive od vlastitog posjeda. Razvojem robnonovane privrede geomori su se prezaduivali, to je izazivalo gubitak posjeda. DEMIURZI su zanatlije i trgovci. To su uglavnom stranci. Savez 4 plemena birao je jednog BAZILEUSA i to doivotno. Aristokratija je postavljajui ARHONTA nastojala kontrolisati rad bazileusa. Krajem VIII vijeka p.n.e. uvodi se vie arhonata. Zatim se javlja funkcija POLEMARHA, koji vri najvie dunosti. Doivotna funkcija bazileusa pretvara se desetogodinju, pa u jednogodinju, kao i funkcija arhonta i polemarha. U ovo vrijeme javlja se i AREOPAG, novi upravno-sudski organ sastavljen od predstavnika eupatrida i bivih arhonata. Glavna funkcija Areopaga bila je kontrola nad itavim drutvenim ivotom i suenje najteih delikata.

21

TESMOTETI su funkcioneri do ijeg biranja je dolo pod pritiskom unutranjih sukoba. Tesmoteta je bilo 6, a njihov zadatak bio je redakcija postojeih obiaja. Podjela Atike na teritorijalne jedinice NAUKRARIJE (naos-brod) predstavlja dalji korak naputanja krvno-srodnikih principa. Ovom podjelom se sva 4 plemena dijele na po 12 naukrarija, ime se stara gentilna podjela mijea sa teritorijalnom, te se plemena teritorijaliziraju. Osnovna obaveza svake naukrarije bila je da izgradi i opremi po jedan ratni brod sa posadom. Za potrebe kopnene vojske trebalo je dati 2 konjanika. Na elu naukrarije bio je PRITAN (NAUKROR) koji se starao o izvravanju obaveza naukrarije. 3.3.4.1. Drakonove reforme Arhont DRAKON u VII vijeku p.n.e. sabrao je, revidirao i sistematizovao pravne obiaje tesmoteta, proglasivi ih u formi zakona. Za delikte su predviene stroge sankcije ("drakonske kazne"). Zakonom je potisnuta krvna osveta i samopomo u zatiti prava. Otac porodice (pater familias) dobio je veliku vlast i sudio ukuanima, osim za delikte koji vrijeaju javni interes. Reorganizovano je sudstvo, ali vlast ostaje u rukama gentilne aristokratije koja je zakonom samo formalizirala svoje interese. Nastavlja se drutveno diferenciranje, usljed enormnog poveanja dunikog ropstva. Novi drutveni sloj brodari, trgovci i zanatlije nisu imali pristup vlasti. Javna vlast je okrenula protiv sebe sve drutvene slojeve osim eupatrida u ijim rukama je bila. Ovakva situacija mogla se rijeiti pobunom ili korjenitim reformama. 3.3.2.2. Proces demokratizacije i stvaranje demokratske Republike Atine 3.3.4.2.1. Solonove reforme SOLON je izabran za arhonta 594.godine p.n.e. Svojom reformom (SISAHTIJA - grk."skidanje tereta") ukinuo je duniko ropstvo. Svi dugovi su proglaeni nitavnim i osloboena sva lica koja su zbog dugova robovala. Solon nije ukinuo podjelu stanovnitva na genose, fratrije i plemena, ali je uveo novu podjelu, prema imovinskom stanju, stvorivi 4 imovinska razreda. Ova podjela izvrena je na osnovu godinjeg prihoda ita, vina i ulja (PENTAKOSIOMEDIMNIM, VITEZOVI, ZEGUITI, TETI). Najvia zvanja imali su pripadnici prvog razreda, dok je etvrti imao pravo uea u Skuptini, ime je otpoet proces demokratizacije Atinskog drutva. Narodna skuptina (EKLEZIJA) rjeavala je znaajna politika pitanja, te su TETI mada najsiromaniji postali znaajan politiki faktor. Pripadnost imovinskom razredu odreivala je i uee u vojsci. Prva dva razreda davala su konjicu, trei pjeadiju, etvrti pjeadiju ili veslae u mornarici. Solon je stvorio novi organ - VIJEE BULE, sastavljeno od 400 buleuta biranih iz svake plemenske file po 100, to je predstavljalo ostatak gentilnog ureenja. lanovi Vijea bule birani su iz prva 3 razreda i po svom sastavu Vijee je predstavljalo ostatak gentilnog ureenja. HELIEJA je takoe novi organ, sastavljen od 6.000 lanova. To je bio porotni sud odreivan kockom. Takoer je kockom odreivano i koji e predmet pripasti kojem vijeu. EKLEZIJA - narodna skuptina bila je sastavljena od svih slobodnih mukaraca sa navrenih 20 godina ivota. 3.3.4.2.2.Klistenove reforme

22

Arhont Klisten izabran 509.godine p.n.e, svojom reformom podijelio je Atiku na 10 teritorijalnih fila, a svaku filu na 3 dijela "tritije": gradsku, primorsku i unutranju. Odluke u fili donosile su se glasanjem po tritijama, tako da su eupatridi zadrali svoj uticaj samo u nekim unutranjim tritijama. FILA je predstavljala vojnu organizaciju. Birala je starjeinu, komandanta konjice (FILARHA), komandanta pjeadije (TAKSIJARHA) i stratega koji je komandovao cijelom vojskom sa podruja file. Fila je opremala 5 ratnih brodova sa posadom. Svaka fila slala je 50 predstavnika (buleuta) u Vijee bule. File su se sastojale od DEMA, na elu sa DEMARHOM. Demarh je vrio popis poreskih obveznika, vodio knjigu dema u koju su upisivani graani sa navrenih 18 godina, ime su sticali graanska i politika prava. Svi punopravni graani deme inili su skuptinu deme (AGORU). Ona je odluivala o porezima, birala demarha i druge funkcionere. Shodno teritorijalnim reformama, Klisten je reformisao Vijee bule. Ono se sastojalo od 500 buleuta, po 50 iz svake teritorijalne file (vie ne iz plemenske file). Klisten je uveo i OSTRAKIZAM, instituciju progonstva atenskih graana putem glasanja crepiima u Narodnoj skuptini, za to je trebao kvorum od 6.000 graana i podrka progonstvu od strane relativne veina (3.001 glas). Prognano lice moralo je napustiti Atinu u roku od 10 dana i u progonstvu ostati 10 godina. 3.3.4.2.3. Efijaltove reforme EFIJALT (462.godine p.n.e) je svojim reformama smanjio nadlenosti Areopaga, kome je oduzeto pravo nadzora nad dravnim funkcionerima. Sudske funkcije prenesene su na Helieju, a upravne i nadzorne na Vijee bule. Areopagu je oduzeto pravo veta na odluke Narodne skuptine, to je preneseno na Helieju. Tako je u nadlenosti Areopaga ostao jedino sud za religijske prestupe, te briga o odravanju hramova i njihove imovine. PERIKLE (461.-429.g. p.n.e) udario je konane temelje atinskoj demokratiji. Sva zvanja bila su dostupna svim graanima, izuzev arhonata za koje i dalje nisu mogli biti izabrani pripadnici etvrtog razreda. Da bi se siromanim graanima omoguilo uee u vlasti, uvedene su novane naknade za obavljanje svih funkcija i uee u pojedinim organima vlasti (eklezija, vijee bule, arhonti). Perikle je uveo institut "grafe paranomon". To je javna tuba protiv zakonskog prijedloga ili njegovog predlagaa ili ve donesenog zakona, a sa obrazloenjem da je tueni protiv demokratije. Ova institucija predstavlja zaetak ustavnog sudstva i zatite ustavnosti i zakonitosti. Periklova reforma odreivala je da e ubudue atinski graani biti samo oni ija su oba roditelja Atinjani. Opadanje ekonomske i politike moi Atine poinje 411.godine p.n.e, kada je dolo do aristokratskog prevrata. Atika je 338.godine p.n.e. pokorena od Makedonske drave, a 146.godine p.n.e. postala je dio Rimske imperije. 3.3.4.3. Dravno ureenje Atine Po obliku vladavine Atina je republika, do Solonovih reformi 594.g.p.n.e aristokratska, a zatim demokratska. U fazi aristokratske republike najvaniji organi vlasti su 9 arhonata i areopag. Arhonti su neke vrhovne, upravne a i vjerske funkcije obavljali kao kolegijalno tijelo, a za neke su bili pojedinano ovlateni. Imali su dominantnu ulogu. 23

Od Solonovih reformi poinje razvoj demokratske republike. Uz postojee uvode se novi organi vlasti: Eklezija, Bule, Helieja. Opada znaaj kolegijuma Arhonata i Areopaga. Kulminacija demokratizacije centralnih organa je u V vijeku p.n.e. EKLEZIJA - Narodna skuptina je od Periklovih reformi najvaniji organ vlasti. ine je svi slobodni mukarci sa navrenih 20 godina ivota. Atinska demokratija bila je DEMOKRATIJA MANJINE, obzirom da ene, meteci i robovi koji su zajedno inili veliku veinu stanovnitva nisu imali pravo uea u radu Eklezije.

FEUDALIZAM
Nastaje krajem V vijeka, traje do XVIII vijeka, odnosno do francuske buroaske revolucije. Razlikujemo 3 etape u njegovom razvoju: 1. RANI FEUDALIZAM traje od V do X vijeka. (PATRIMONIJALNE DRAVE) 2. RAZVIJENI FEUDALIZAM traje od X do XII, odnosno XV vijeka (STALEKOPREDSTAVNIKE MONARHIJE) 3. KASNI FEUDALIZAM traje od XII, odnosno XV do XVIII vijeka (APSOLUTNE MONARHIJE).

4.2. OSNOVNE KARAKTERISTIKE FEUDALIZMA

Feudalizam karakteriu 2 osnovne klase: feudalci i kmetovi. Feudalci su zemljoposjednici. Kmetovi su posluslobodni proizvoai vezani za zemlju. Kmet je kao vlasnik inventara i dijela proizvoda vlastitog rada bio znatno zainteresovaniji za rad od roba. FEUD potie od starogermanske rijei FEHU, a oznaava zemljite nad kojim se prostire vlast feudalca. Feud se dijeli na ALODIOM i KMETSKO SELITE. ALODIOM je dio feuda koji je feudalac zadrao iskljuivo za sebe i obraivao ga putem kuluka, odnosno radne rente kmetova. Na alodiomu ne ive kmetovi, a ukoliko ih ima, oni su u kunoj slubi feudalca. KMETSKO SELITE je naseljen kmetovima. Sastoji se od 2 dijela: unutranjeg i vanjskog. Unutranji je obuhvatao kmetovu kuu i okunicu, a vanjsko dio koji je kmet morao obraivati. Ovo je znaajno zbog utvrivanja visine i vrste rente. FEUDALNA RENTA se pojavljuje u 3 oblika: radna, naturalna i novana. Drugi oblik feudalne eksploatacije vrio se putem monopolistikih prava koje su feudalci imali na svojim feudima. GRAANSKA KLASA poinje se formirati od X vijeka, od stanovnika slobodnih gradova-trgovaca i zanatlija. Bitna karakteristika feudalne svojine je HIJERARHINOST i podijeljenost. Svi zemljini posjednici bili su hijerarhijski povezani, inei "drutvenu piramidu". Na vrhu je stajao vladar koji je smatran vrhovnim vlasnikom zemljita i od koga su zemlju dobivali feudalci najvieg ranga (vojvode, grofovi, baroni). Ovi feudalci davali su zemlju feudalcima nieg ranga, a osnovu piramide inili su kmetovi. Pojam svojine u feudalizmu spojen je sa vlau, odnosno suverenou. Feudalcu je potinjeno svo stanovnitvo feuda, on ima izvrnu i sudsku vlast. Stanovnitvo je obavezno na vojnu slubu feudalcu, a ne kralju.

24

PRINCIP FEUDALNOG UGOVORA bio je u osnovi odnosa koji su povezivali feudalce. Ugovor ima formalistiki karakter. Njegovi dijelovi su OMA FOI i INVESTITURA. Vazal je raspolagao irokim pravima koritenja zemlje. Osnovna obaveza vazala je vojna pomo sizerenu, novana pomo za otkup sizerena iz ropstva, te darivanja za sinove i keri sizerena prilikom stupanja u red vitezova i udaje. Sizeren je bio duan braniti linost i imovinu vazala, pruiti mu sudsku zatitu i brinuti o njegovoj djeci u sluaju smrti. Feudalni ugovor imao je lini karakter i morao se obnavljati u sluaju smrti jedne od strana. Neizvrenje obaveza vazala znailo je gubitak feuda, a neizvrenje obaveza sizerena prelazi na hijerarhijski starijeg sizerena. Stanovnitvo u feudalizmu podijeljeno je na STALEE, zatvorene drutvene grupe ue od klasa: stale svjetovnih feudalaca-PLEMSTVA i stale crkvenih feudalaca-SVETENSTVA. Formiranjem gradova dolazi do formiranja i treeg stalea, koji je postepeno osim graana obuhvatio i sve ostale stanovnike feudalne drave koji nisu feudalci.

4.3. FEUDALNE DRAVE I NJIHOV RAZVITAK

Postojala su 3 osnovna oblika feudalne drave: 1. RANOFEUDALNA ili PATRIMONIJALNA. U ovoj dravi vladar vri patrimonijalnu vlast, ima tzv.IUS PATRIMONIUM, odnosno cijela teritorija smatra se njegovim vlasnitvom. Postoje 2 tipa ranofeudalnih drava: - one koje su nastale preobraajem robovlasnikih drava (npr.Bizantija) i - one koje nisu prethodno prole robovlasniki poredak ve su nastale neovisno od toga: spajanjem ostataka rodovsko-plemenskog ureenja sa elementima ranije robovlasnike drave na ijoj teritoriji osvajaka plemena stvaraju dravu ili samo raspadom plemenskog drutva preskaui robovlasniki poredak. 2. RAZVIJENA FEUDALNA ili STALEKO-PREDSTAVNIKA MONARHIJA nastaje u fazi razvijenog feudalizma u zapadnoj Evropi. Stalei poev od XIII vijeka organizuju staleko-predstavnika tijela koja nastoje ograniiti vladara u njegovoj vlasti. Politiki partikularizam dostie najvii stepen, vazali postaju nezavisni politiki faktor na svom podruju, a vlast kralja jedva da priznaju. Staleka tijela prvo egzistiraju pored kralja, a zatim protiv kralja. 3. KASNOFEUDALNA ili APSOLUTNA MONARHIJA. Njen nastanak uslovljen je jaim razvojem robnonovane privrede i kapitalistikih odnosa to dovodi do razvitka graanstva i slabljenja feudalne oligarhije koja gubi svoj raniji uticaj. Drava se centralizuje. Vano mjesto dobiva policija, pa se ta drava zove i POLICIJSKOM DRAVOM.

4.4. KARAKTERISTIKE FEUDALNOG PRAVA

Opa karakteristika je PRAVNI PARTIKULARIZAM i to po personalnom principu i po teritorijalnom principu. U ranoj fazi razliito pravilo vailo je za razliite etnike grupe u istoj dravi, a kasnije za razliite drutvene grupe podijeljene po staleu i zanimanju. U drugom sluaju, razliita pravila vaila su na razliitim teritorijama u istoj dravi. Pravo je preteno bilo obiajno. Zakonsko pravo je tek u izvjesnim periodima razvitka dobilo vee znaenje. U skladu sa uticajem crkve, pravo je sadravalo snane elemente religijskog sadraja. Postoje 2 kriterija podjele feudalnog prava: u irem smislu i u uem smislu rijei. U pravo u irem smislu spadale su sve pravne norme u pojedinim feudalnim dravama tokom cjelokupnog njihovog razvitka, a u pravo u uem smislu pravne norme kojima su regulisani odnosi zasnovani na feudalnoj svojini osnovnih sredstava za proizvodnju. 25

4.4.1. GRADSKO PRAVO Obzirom na pravni partikularizam, gradovi su mahom dobili pravo da izdaju vlastite statute, pa se razvilo tzv.STATUTARNO PRAVO, naroito u Italiji. 4.4.2. CRKVENO PRAVO Crkva je vrlo rano uspjela da izuzme svetenike ispod svjetovne jurisdikcije i stavi ih pod jurisdikciju crkvenih sudova. Za crkvena lica organizovala je crkvene sudove, a vrlo rano je u svoju sferu stavila pitanja braka, porodice, starateljstva i testamenta. Izvorima katolikog crkvenog prava smatrani su Sveto pismo Novog zavjeta i djelimino Starog zavjeta, zakljuci ekumenskih sinoda koji su sadravali vjerske dogme i odredbe o vanjskom ivotu crkve - CANONES, od ega dolazi naziv "Kanonsko pravo"; odredbve i naredbe rimskih papa. Kodifikacija katolikog crkvenog prava izvrena je tek 1917.godine, kada je stvoren CODEX IURIS CANNONICI. 4.4.3. RECEPCIJA RIMSKOG PRAVA Do recepcije rimskog prava dolazi u apsolutistikoj monarhiji, gdje se rimsko pravo zasnovano na privatnoj svojini prilagoavanjem primjenjivalo na nove odnose koji su se takoe izgraivali oko privatne svojine. Recepciju rimskog prava pomagali su vladari.

4.5. RANE FEUDALNE DRAVE

4.5.1. FRANAKA Nastaje krajem V vijeka, nakon pada Zapadnog rimskog carstva 476.godine. Osniva drave KLODOVIK (481.-511) proirio je dravu na teritorije Galije pokorivi Gale, Alemane i Vizigote. Klodovik je hrianstvo primio 496.g, to mu je znatno pomoglo u ratu s Bizantijom. Nakon Klodovikove smrti u Franakoj se stalno odvijao proces ujedinjavanja i razjedinjavanja. Pred kraj VII vijeka KARLO MARTEL ponovo ujedinjuje Franaku i time poinje periodd inastije KAROLINGA. MARTEL je vodio uspjene ratove i centralizirao dravu, unitivi krupne zemljine posjednike, a izvrio je i sekularizaciju crkvenih imanja. Zemlju je davao vojnicima, uz obavezu da idu u rat kao konjanici. Zemlja davana na ovaj nain zvala se BENEFICIUM i u poetku nije bila nasljedna. Krupne posjednike nastale sistemom BENIFICIJA inili su prvenstveno ljudi iz kraljeve okoline, inovnici, grofovi, lanovi njegove druine. Oni su koristili svoju mo i za nasilno pretvaranje slobodnih seljaka u kmetove, to je dovelo do jaanja feudalizma. Pored benificiuma, krupni zemljini posjedi sticali su se i tzv.PREKARIJAMA, odnosno davanjem zemlje sitnih sopstvenika krupnom posjedniku, s tim da je oni dobijaju natrag na doivotno, a ponekad i nasljedno koritenje. Krupni prekaristi plaali su neveliki CENZ, dok su sitni plaali DANAK i KULUK, to je veoma oteavalo njihov poloaj. Najvei procvat Franaka je doivjela za vrijeme KARLA VELIKOG (768.-814), koji je nizom osvajanja proirio njen teritorij. U doba Karla Velikog izgraena je hijerarhija na elu sa kraljem, koji je davao posjede krupnim feudalcima, a ovi manjim, sve do sitnih ritera. Posjedi postaju nasljedni i nazivaju se FEUDI, a njihovi vlasnici FEUDALCI. Slobodni seljaci konano su pretvoreni u kmetove, iji poloaj se znatno razlikovao od poloaja antikih robova. Kmet je imao svoju kuu i okunicu, njive i zemljoradniki alat. Feudalac nije smio ubiti kmeta, sem u sluaju pobune. Osnovne obaveze kmeta sastojale su se u raznim rentama. 4.5.1.2. Struktura stanovnitva 26

Povlatenu klasu inila je franaka ARISTOKRATIJA - krupni veleposjednici, crkveni prelati, dvorski slubenici (MINISTERIJALI) i nova zemljina aristokratija BENEFICIJARI. U aristokratiju je spadala i crkva koja je imala ogromne posjede i niz privilegija. SLOBODNI SELJACI su bili najbrojnija kategorija stanovnitva. Masovno su pretvarani u kmetove, a neznatan dio je postao beneficijar. ROBOVI su bili najnia kategorija stanovnitva. Njihovo oslobaanje bilo je doputeno i na taj nain su sticali status poluslobodnih LITA. Postanak klase LITA nije dovoljno jasan. Oni su bili duni svom gospodaru vriti razliite slube i plaati naturalnu rentu. LIT je mogao imati svojinu, sklapati ugovore, a bio je obavezan da vri vojnu slubu. 4.5.1.3. Dravno ureenje Franake Po obliku vladavine Franaka je bila monarhija. Drava je smatrana vlasnitvom vladara koji je mogao njome raspolagati kao svojom batinom, te Franaka predstavlja tipian primjer drave-batine ili PATRIMONIJALNE drave. ak su i dravne funkcije smatrane linim ovlatenjima kralja. KRALJ je imao vrhovnu zakonodavnu, upravnu i sudsku vlast. Imao je nekoliko ovlatenja: MUNDIUM (u germanskom pravu znai vlast oca porodice). Mundium kralja je znaio da je kralj zatitnik, sudija i pomiritelj, izvrilac pravde. BANUS je bio drugo ovlatenje kralja. Davao mu je pravo da svojim podanicima neto nareuje ili zabranjuje pod prijetnjom novane globe ili stavljanjem izvan zakona. Posebno teke posljedice imalo je stavljanje van zakona. Takvo lice mogao je svako ubiti, niko mu nije smio pomoi, a njegova imovina je konfiskovana. Postojali su ZAKONODAVNI i UPRAVNI BANUS. Zakonodavni banus sastojao se od izdavanja opih naredbi, odnosno zakona, a upravni od izdavanja naredbi inovnicima, pozivanja vojske i sl. Naredbe su vaile samo za ivota kralja koji ih je izdao. Veza sa crkvom davala je kralju i religijsku funkciju. DVORSKO VIJEE bio je pomoni organ kralja. Najznaajniji funkcioner bio je MAJORDOMUS, koji je bio na elu svih slubi kraljevske kue. Na dvoru su postojali i tzv.MINISTERIJALI (grof, intendant, dvorski maral) i REFERENDARI koji su redigovali slubene akte. U vrijeme Karolinga ukinuto je zvanje majordoma. Prvi slubenik dvora postaje KANCELAR, KRALJEV KAPELAN i STARJEINA DVORSKOG KLERA. SKUPTINE iz prvobitne zajednice su se zadrale, uz izmjenjenu ulogu. To su bile narodne skuptine svih slobodnih ratnika. Odravale su se jednom godinje, u martu. PLACITUM su bile druga vrsta skuptine u kojoj su uestvovali samo velikai. Sazivao ju je kralj, a imala je isto konsultativni karakter. Kasnije Placitum prerastaju u PLACITUM GENERALE. Na njih velikai dovode svoje ljude, te se zbog brojnosti poinju nazivati i Narodnim skuptinama. U kasnijoj fazi razvoja Placitum generale postaje centralni organ vlasti, kojoj kralj podnosi na odobrenje svoje odluke, kao i kapitularije kojima su se dopunjavali zakoni. LOKALNA UPRAVA se za vrijeme Merovinga zasnivala na podjeli drave na OKRUGE koji su se dijelili na SATNIJE. Okruzima su upravljali GROFOVI koje je postavljao kralj, a u satnijama SATNICI ili TUNGINI. Osim toga, kralj je u provinciju slao i SACEBARONE - pojedine privremene agente. Sa ciljem jaanja kraljevog nadzora nad radom grofova, od vie grofovija formirana su VOJVODSTVA (dukatus) na elu sa vojvodom (duksom), vojnim komandantom. Kraljevska uprava se uglavnom vrila preko grofa, te su odnosi grofova i kralja davali osnovne karakteristike politikoj organizaciji Franake. MISSI DOMINICI (kraljevi izaslanici) bili su posebna sluba koju je uveo Karlo Veliki. Putovali su po zemlji, sazivali Skuptine, primali zakletve kralju, objavljivali kapitularije, sudili u posebno tekim sluajevima. Uvoenje izaslanika predstavljalo je poseban pokuaj neposredne kontrole nad grofovima. SUDOVI U FRANAKOJ

27

GROFOVSKI SUD predstavljao je pravosue opeg prava. Grofovije su bile podijeljene na 3-4 CENTENE, teritorijalne jedinice sa TUNGINOM (CENTENAROM) na elu. TO su bile preteno sudske jedinice. Tungin je imao 7 pomonika koje je birao TING ili MALUM, odnosno skup svih slobodnih ljudi centene. Pomonici su provodili predistrani postupak i pripremali nacrt sudske odluke koju je tungin iznosio pred ting, a ovaj je izricao konanu presudu, odnosno usvajao ili odbacivao odluku. To je u stvari bilo narodno sudstvo. U prvoj fazi razvitka postojao je i KRALJEVSKI SUD (placitum palatii), kojim je predsjedavao kralj, a kasnije majordom. Taj sud je bio najvia instanca. Sudsku organizaciju dopunili su i crkveni sudovi. Razlika izmeu sudova je samo u njihovim nadlenostima. Sudovi grofovija raspravljali su stvari opeg prava, a Kraljev sud je imao izuzetne nadlenosti. Raspravljao je stvari koje su se odnosile na kralja ili su se ticale privilegija. 4.5.1.4. FRANAKO PRAVO U Franakoj je ivio veliki broj razliitih etnikih grupa. Svako pleme upravljalo se svojim plemenskim zakonom, a Galorimljani su zadrali Rimsko pravo. Ovo je dovelo do velikih tekoa u radu sudova. Sudije su morale poznavati plemenska prava, to je bio jedan od razloga zapisivanju germanskih obiaja. Redakcije obiaja dobivaju naziv zakona (leges) u smislu cjeline pravnih pravila koja se primjenjuju na jedno pleme. Tako su nastale zbirke plemenskih obiajnih prava koje su nazvane "LEGES BARBARORUM", odnosno barbarski zakonici. Franaki vladari stvaraju novo pravo koje se naziva KRALJEVSKIM PRAVOM. Tu spadaju EDIKTI, PRESKRIPTA, KAPITULARI. Njima se regulie pravna materija koja nije adekvatno regulisana u postojeem pravu, ili se postojee pravo mijenja kraljevskim. Kao izvor prava mogu posluiti i ISPRAVE. Najvanije su bile kraljevske isprave. Javne isprave bile su slubena akta izdata od kraljevih organa- funkcionera, dvorskih kancelarija. Postojale su privatne isprave - dokazne i poslovne. INDICULI su bile upute dvorskim inovnicima, pozivi pred sud i slino. Od VI vijeka pisari nastoje upotrebljavati FORMULARE za pravne poslove. Tako su nastale itave zbirke formulara iz VII vijeka. U PERSONALNOSTI PRAVA Franci su vidjeli zatitu sopstvenih obiaja od razvijenog rimskog prava. Personalnost zakona se ne proiruje na itavo pravo, ve su uvedene jedinstvene norme tamo gdje je bilo neophodno. Tako su pravila javnog prava i postupka koji se odnose na javno pravo jedinstvena u itavoj kraljevini. Personalni zakon pojedinaca odreivao se po njihovom porijeklu. Legitimno dijete uzimalo je zakon oca, vanbrano zakon majke. ena je udajom uzimala zakon mua. Crkva je kao organizacija primjenjivala rimski zakon, ali su svetenici bili potinjeni zakonu plemena kome su pripadali. Kad su stranke pred sudom bile iz razliitih plemena, primjenjivan je zakon tuenog. Kod ugovornih obligacija primjenjivalo se pravo dunika, kod nasljedstva pravo umrlog, kod starateljstva pravo djeteta. 4.5.1.4.1. KARAKTERISTINE CRTE POJEDINIH GRANA PRAVA STVARNO PRAVO U poetku je uporedo postojala kolektivna svojina opine na zemljitu, kao i privatna svojina posjednika. Vremenom dolazi do dezintegracije opinske svojine koja se pretvara u porodinu, a zatim u privatnu. Kod privatne svojine nad zemljom pravila se razlika izmeu NASLIJEENOG i STEENOG. Sopstvenici porodine svojine su znatno ogranieni u raspolaganju takvom imovinom, dok su sopstvenici steene svojine slobodni u raspolaganju. Kasnije se uoava transformacija privatne svojine veleposjednika u feudalnu svojinu. 28

4.5.1.4.2. OBLIGACIONO PRAVO Ostalo je nerazvijeno. Neki od ugovora bili su formalistiki, trailo se izgovaranje raznih formula, sveane zakletve. Usljed neispunjavanja obaveze dunik je postajao rob. 4.5.1.4.3. PORODINO PRAVO MUNDIUM je najznaajnija ustanova porodinog prava. Znaio je zatitu, ali i vlast. Pored vlasti, imao je karakter nadzora i neke vrste starateljstva. MUNDIUM su imali odrasli mukarci, mu nad enom, otac nad djecom. Sticanjem punoljetstva mundium je prestajao nad mukom djecom, a enska djeca su udajom prelazila pod mundium mua. Brak se sklapao ugovorom izmeu budueg mua i oca mladenke. Sastojao se od 3 akta: kupovine (zaruka), davanja miraza i predaje djevojke muu. Ve krajem V vijeka kupovina ima simbolian karakter. ena je bila poslovno i procesualno nesposobna, zastupao ju je mu, a pravna sposobnost bila joj je ograniena. Razvod braka bio je dozvoljen samo muu. ena je u sluaju da ostavi mua bila kanjavana smru. Poetkom VII vijeka jednostranu mogunost razvoda dobiva i ena. U drugoj polovini VIII vijeka pod uticajem crkve proglaena je neraskidivost braka. NASLJEDNO PRAVO. Dominira sistem zakonskog nasljeivanja, a u V vijeku pojavljuju se izvjesni oblici testamentarnog nasljeivanja - ATTOMIJA. 4.5.1.4.4. KRIVINO PRAVO Zadralo se dosta relikata prvobitne zajednice. Krvna osveta poznata je u malom broju sluajeva. Karakteristian je sistem kompozicije ili otkupa. Postojao je otkup VERGELD za teka krivina djela i BUSA za laka. Vergeld se odreivao prema uzrastu, plemenskoj pripadnosti, spolu, a naroito je zavisio od drutvenog poloaja oteenog i poinitelja. Vergeld je za lana kraljevske pratnje bio 3 puta vei nego za obinog slobodnog ovjeka, za enu i djecu bio je vei nego za odraslog. Kod krivinog djela ubistva, Vergeld se dijelio na 3 dijela: roacima ubijenog, saplemenicima, i vladaru kao novana kazna. Otkupnine su bile vrlo visoke, te je sistem kompozicije doprinio daljem raslojavanju. Stavljanje van zakona bilo je kazna za one koji su odbili platiti naknadu. U zakonicima se u vezi sa pojedinim krivinim djelima razlikuje vie oblika krivice: umiljaj, nehat, odvaja se pokuaj od svrenog djela. Kazne za krivina djela su vrlo surove - smrtna kazna i sakaenja. U kapitularijama Karla Velikog ve se jasno vidi uticaj crkve na krivini sistem. 4.5.1.4.5. SUDSKI POSTUPAK U franakom pravu bio je jedinstven postupak za graanske i krivine predmete. Inicijativa za pokretanje bila je preputena oteenoj strani, ak i kod najteih krivinih djela. Krivini postupak poinjao je trostrukim sukcesivnim pozivanjem protustranke na sud koja je u sluaju neodazivanja duna platiti veu novanu kaznu ili je bila proglaena van zakona. Sud je u sluaju priznanja optuenog odmah donosio presudu. Presuda je odmah donoena i ako je optueni uhvaen na djelu (Corpus delicti). U suprotnom delikvent je morao dokazati svoju nevinost. Pri tome su koritenja razliita dokazna sredstva: priznanje, svjedoci, zakletva, isprave, ordalije, sudski dvoboj.

29

U davanju zakletve koriteni su i sakletvenici, koji nisu bili svjedoci nego je trebalo da izgovore tano odreenu formulu. Ako bilo ko od njih pogrijei optueni je proglaavan krivim. Ovisno o teini djela odreivao se i broj sakletvenika (izmeu 6 i 72). 4.5.2. BIZANTIJA Historija Bizantije poinje 330.godine kada je car Konstantin osnovao Konstantinopolj (Carigrad) i uinio ga prijestonicom. Nakon smrti cara Teodosija I 395.godine, Rimsko carstvo podijeljeno je na 2 dijela: Istono sa sjeditem u Carigradu i Zapadno sa sjeditem u Rimu. Zapadno rimsko carstvo srueno je 476.godine u krizi za vrijeme seobe barbara, a Istono je pod nazivom Bizantijsko carstvo postojalo sve do pada pod tursku vlast 1453.godine. Istoni dio Rimske drave obuhvatao je 8 od ranijih 14 dioceza. Naziv Bizantija potie od stare grke kolonije Bizanta, na mjesto na kome je podignut Konstantinopolj. Naseljavaju je Grci i helenizirani narodi koji se nazivaju ROMEJCIMA. Bizantijska civilizacija poiva na 3 glavna temelja: helenizmu, hrianstvu (ortodoksnoj crkvi) i orijentu. Sa latinskog jezika postepeno se prelazi na grki. Preobrazba na srednjevjekovno-orijentalnu civilizaciju trajala je do IX vijeka. 4.5.2.1. UZROCI IVOTNOSTI BIZANTIJE Bizantija je obuhvatala ekonomski razvijenije oblasti kao to su Grka, Mala Azija, Sirija, Egipat. Egipat i Sirija bile su prave itnice carstva. U poljoprivredi je dominirao mali posjed-slobodno seosko gazdinstvo. Glavnu ulogu u zanatstvu nisu imali robovi ve slobodne zanatlije. Privreda se razvijala uz zanatstvo, trgovinu, rudarstvo. Drava je imala cjelokupan uvid nad proizvodnjom, odreivala je cijene i garantovala kvalitet proizvoda, a vrila je direktan uticaj na privredu i putem poreske politike. U ranoj srednjem vijeku Bizantija je bila ugroena najezdom Avara, Slovena, Perzijanaca, Arabljana itd. U ugroenim oblastima unitavani su veliki posjedi na kojima su radili zavisni seljaci - koloni. Radi uspjenije odbrane poetkom VII vijeka stvaraju se vojno-administrativni okruzi zvani TEME. Na Temama nastaju mala gazdinstva koja dobivaju vojnici, STRATIOTI i slobodni seljaci uz obavezu sluenja vojske, obrade zemlje i plaanja poreza. Na taj nain drava je dobivala vojnike, zemljoradnike i poreske obveznike istovremeno. Tematski sistem postao je temelj snage Bizantijske drave. Da bi se zatitio sitni zemljini posjed i poveao broj slobodnih seljaka, drava u VII vijeku donosi Zemljoradniki zakon prema kome su se slobodni seljaci udruivali u seoske opine koje su prestavljale poreske jedinice. U IX vijeku tematski sistem je zbog razvijanja feuda zvanih PRONIJA doao u ozbiljnu krizu. PRONIJA je posjed davan doivotno uz obavezu obavljanja vojne slube. U poetku nije bila nasljedna, nije se mogla prodati ni pokloniti, a njen uivalac (PRONIJAR) imao je vojnu obavezu na poziv gospodara od koga je dobio proniju, uz odreeni broj pratilaca-vojnika. Broj pratilaca i naoruanje zavisili su od veliine dobivene pronije. Od XIII vijeka pronije postaju nasljedne, to je imalo negativan uticaj na odbranu drave. Na proniji su radili zavisni seljaci PARICI, koje je pronijar dobivao sa pronijom. Krupne posjednike u Bizantiji djelomino su predstavljali i posjednici LATIFUNDIJA, na kojima su jo uvijek radili robovi i koloni. I visoki funkcioneri (inovnici) postepeno se osamostaljuju od centralne vlasti i postaju feudalci. Ve u VII vijeku polovina najboljeg zemljita nalazila se u rukama crkve. Crkveni posjedi su po pravilu bili osloboeni plaanja poreza i drugih dabina. Ovo je izazivalo nezadovoljstvo drugih posjednika. U VIII vijeku drava oduzima crkvene zemljoposjede zbog vlastitih potreba, da bi ojaala ekonomsku osnovu dravnog i vojnog aparata. Ovaj pokret protiv crkve poznat je kao POKRET IKONOBORACA.

30

VASILIJE I, osniva Makedonske dinastije ukinuo je reforme ikonoboraca i ponovo uveo Justinijanove zakone. Zakonski zbornik VASILIKE ozakonio je poloaj kmetova (parika) i dao mogunost dinatima da svoje posjede proiruju na raun seljakih posjeda. 4.5.2.2. DRAVNO UREENJE BIZANTIJE Po obliku vladavine Bizantija je bila autokratska despotska monarhija. U prvoj fazi bila je i teokratska, jer je vladar bio poglavar crkve. Po obliku dravnog ureenja bila je unitarna, strogo centralizovana drava. Imperator se do VII vijeka naziva BAZILEUS, po ugledu na grku terminologiju. U svojim rukama imao je zakonodavnu, sudsku, izvrnu i vojnu vlast. Centralni dravni aparat sastojao se od niza visokih dravnih funkcionera koji do VII vijeka nose rimske nazive. MAGISTER OFICIORUM (ministar carske kue) bio je na elu carske garde i slube sigurnosti, rukovodio potama i meunarodnim odnosima. KVESTOR SAKRI PALATI (kvestor dvora) bio je na elu pravosua, a imao je u nadlenosti i zakonodavnu djelatnost. KOMES SAKRARUM LARGICIONUM rukovodio je dravnim finansijama, a KOMES RERUM PRIVATARUM upravljao je carskim imanjima. KONZISTORIJ ili dravni savjet predstavljao je kolektivno tijelo sastavljeno od najviih dravnih funkcionera. Na elu sa kvestorom dvora vrio je funkciju najvieg sudskog organa. SENAT ili SINKLIT bio je ire tijelo u koje su ulazili aktuelni i bivi dravni funkcioneri. Formalno je birao cara, ali je postepeno gubio na vanosti. LOKALNA UPRAVA sauvana je iz dominata Rimskog carstva. Bizantija se dijelila na 2 PREFEKTURE: Istonu (Mala Azija, Egipat, Trakija) i Ilirsku (Balkan). Na elu prefekture bio je PREFEKT PRETORIJE, koji je imao sudsku i administrativnu vlast. Prefekture su se dijelile na DIOCEZE kojima su upravljali VIKARI. DIOCEZE se dijele na provincije na ijem elu su bili PRESEZI ili REKTORI. Provincije se sastoje od opina kojima upravljaju lokalni senati i izborni funkcioneri pod kontrolom dravnih slubenika. VOJNA UPRAVA BILA JE ODVOJENA OD CIVILNE. EGZARHATI (Ravenski i Kartaginski) bili su najvee vojne jedinice. Od VII vijeka uvedena je podjela na TEME. TEME su se dijelile na TURME, a turme na BANDE. 4.5.2.3. BIZANTIJSKO PRAVO Glavni zakonodavci bili su carevi koji su izdavali NOVELE. Od kraja VII vijeka carski zakonodavni akti nose grki naziv NOMOS. 4.5.2.3.1. JUSTINIJANOVA KODIFIKACIJA Bizantija je sebe smatrala nasljednicom Rima. Najvie uspjeha u restauraciji Rimskog carstva imao je Justinijan, koji je duhovno restaurirao Rim kodifikacijom Rimskog prava. Ovim putem je Rimsko pravo izvrilo ogroman uticaj na razvoj prava evropskih drava. Justinijanov CORPUS IURIS CIVILIS sastoji se od 4 dijela: 31

1. Zbornik carskih ukaza - kodeks (KODEKS KONSTITUCIONUM) izdat 529.god. Dopunjen je nekim Novelama i 534.god. izdat kao KODEKS REPETICIE PRELEKCIONIS. U njemu je graa rasporeena u 12 knjiga i tie se svih pravnih grana. 2. DIGESTA ili PANDEKTA, podijeljena u 50 knjiga, predstavlja najznaajniji dio Korpusa. Objavljena je 533.godine, a u njoj se nalazi itava graa rimskog, uglavnom privatnog prava sa komentarima uvenih pravnika. 3. INSTITUCIJE, izdate iste godine su pravni udbenik, odnosno uvod u rimsko graansko pravo po uvenom pravniku Gaju. 4. NOVELE, ije izdavanje je Justinijan nastavio 535.godine, tiu se svih pravnih grana, a najvie crkvenog prava i administracije. Skupljene su u poseban zbornik, gdje je 160 Novela poredano hronoloki. Pisane su na grkom jeziku, za razliku od prva 3 dijela koji su ostali na latinskom. 4.5.2.3.2. ZAKONODAVSTVO IKONOBORAKE DINASTIJE Poetkom VIII vijeka car LAV iz ISAURIJSKE dinastije je sa sinom KONSTANTINOM izdao EKLOGU, prirunik koji sudijama i pravnim licima prua samo najvaniju grau iz graanskog prava, poev od branog i nasljednog, postupka i krivinog prava. Ekloga neznatno odstupa od Justinijanovog prava, npr. u pravcu vee samostalnosti ene u braku i porodici. Vjerovatno su istovremeno izdata i 3 zbornika: Zemljoradniki zakon (NOMOS GEORGIKOS), Pomorski zakon (NOMOS NAUTIKOS) i vojniki zakon (NOMOS STRATIOTIKOS) koji su stekli veliku popularnost u dravi i van nje. NOMOS GEORGIKOS donesen pred kraj VII vijeka regulie agrarne odnose nastale nakon doseljavanja Slovena. Nazvan je i "slovenskim zakonom" zbog elemenata slovenskog obiajnog prava koje sadri i velike popularnosti koju je uivao u kasnije nastalim slovenskim dravama. Svojina slobodnih seljaka je privatna, a kolektivna svojina prema ovom zakonu postoji samo nad panjacima. 4.5.2.3.3. PRAVNI SPOMENICI MAKEDONSKE DINASTIJE Nakon pada ikonoboraca, car VASILIJE izdao je 879.godine novi pravni zbornik PROHIRON sa ciljem da zamijeni Eklogu i vrati se istom Justinijanovom pravu. Prohiron sadri gotovo cijelu Eklogu, uz neznatne promjene i znatne dopune. Prohiron sadri 40 glava, a Ekloga 18. Prohiron je trebao biti samo prirunik za sudije i kao takav ostao je do pada imperije. Neto kasnije sainjena je EPANAGOGA u koju je uao cio Prohiron i nekoliko poglavlja dravnog prava. Nije jasno da li je Epanagoga ostala samo projekat ili je doivjela promulgaciju. Car VASILIJE i njegov sin LAV FILOZOF sainili su VASILIKE, djelo nastalo na osnovu Justinijanovog Corpus Iuris Civilis. U Vasilikama je Corpus preveden na Grki jezik, rasporeen po novom sistemu i popunjen svim Novelama i sholijama od VI do kraja IX vijeka. VASILIKE u 60 knjiga obuhvataju sve grane prava i ostale su osnovni izvor prava kroz sve kasnije vijekove. 4.5.3. ARABLJANSKA DRAVA MUHAMMED s.a.v.s. roen je u Mekki 570.godine, u plemenu Kureja. Poeo je primati objavu 610.godine, izvrio Hidru 622.godine. Mekka je primila Islam 630.godine. Povezivanjem srodnih plemena i spajanjem Mekke i Medine stvoreno je jezgro arapske drave. Ujedinjene teritorije priznale su

32

vrhovnu vlast starjeine Islama. Halifa EBU-BEKR, nasljednik Muhammeda s.a.v.s. zavrava ujedinjene Arabije. Za vrijeme halife hazreti-Omera, pobjedom nad Bizantijom 636.godine Arabija je osvojila cijlu Siriju i Palestinu. U ratovima protiv Perzije osvojena je Mezopotamija, a na zapadu Egipat. HALIFAT OMEJADA trajao je od 661.-750.godine. Osniva dinastije premjestio je prijestonicu u Damask, koji je bio razvijen kulturni centar, a u Siriji su bili razvijeni feudalni odnosi. Ovo je vrijeme teritorijalnog irenja drave. Halifat je bio nasljedna monarhija. Omejadi su kao slubeni uveli arapski jezik, osnovali MEZALIM (ustanova za spreavanje zloupotreba vlasti dravnih slubenika), osnovali kovnice novca, izdali naredbe o prikupljanju hadisa itd. U vrijeme Omejada javlja se pokret IITA koji su u linosti hazretiALIJE, sinovca Muhammeda s.a.v.s. gledali olienje ravnopravnosti Muslimana. Zemlja je bila podijeljena na provincije, a kasnije na 5 Emirata u kojima su politiku i vojnu administraciju imali Emiri. Emiri su sami postavljali svoje zamjenike, a halifi samo saoptavali njihova imena. Staranje o prihodima bilo je vrlo esto povjeravano posebnom slubeniku koji je bio neposredno odgovoran halifi. Za 3 funkcije centralne vlasti -politiku administraciju, ubiranje poreza i vjersku upravu postojao je poseban slubenik pri centralnoj vladi. HALIFAT ABASIDA (BAGDADSKI HALIFAT) nastao je sredinom VIII vijeka nakon pobune protiv Omejada koju je u Perziji predvodila porodica Abasida. Jedini preivjeli pripadnik Omejada, Abdurahman, pobjegao je u paniju i osnovao posebnu arabljansku dravu sa centrom u Kordovi (Kordovski halifat). Pobjednik ABUL-ABAS premjestio je prijestonicu u Bagdad. Najznaajniji bagdadski halifa bio je HARUN AL RAID. Dinastija ABASIDA predstavlja prestanak arapskog perioda u historiji Islama. KLIJENTI, muslimani nearabljani, poboljali su svoj poloaj. Arapsku aristokratiju zamijenila je vojna aristokratija, regrutovana od svih muslimana. Glavne poloaje vlasti zauzeli su Perzijanci. RASPAD BAGDADSKOG HALIFATA poeo je 940.godine kada vlast preuzima vojska. Posljednji halifa koji je zadrao vlast nad vojskom bio je RADI. Nakon njega vlast preuzimaju emiri, a halifa zadrava samo dostojanstvo vjerskog poglavara. Emiri proglaavaju samostalnost, ime se stvara vie samostalnih drava. Dolazi do podvajanja vlasti na duhovnu (Imamat) i svjetovnu (sultanat). Nakon najezde Mongola koji su 1258.godine spalili Bagdad, abasidski halifa seli u Kairo. Kada je turski sultan Selim I zauzeo Kairo 1517.godine, turski sultani postaju i halife. Turci 1922. godine ukidaju sultanat, progone posljednjeg sultana Mehmeda VI, a 1924.godine ukidaju halifat i progone posljednjeg halifu ABDUL MEDIDA. Kordovski halifat raspao se poetkom XI vijeka na vie feudalnih kneevina i gradova, to su iskoristili panci i 1492.godine definitivno protjerali muslimane iz panije. 4.5.3.2. DRUTVENO-EKONOMSKO UREENJE Arapska drava je bila multinacionalna. Stanovnitvo je bilo razliitog etnikog porijekla, vjerske pripadnosti, drutvenih i politkih tradicija. Ovdje ne postoje stalei, ve 4 osnovne kategorije stanovnitva: 1. SLOBODNI ARAPI su profesionalni ratnici i dravni funkcioneri. Uivali su najvie privilegije. ive preteno u gradovima, dvorcima i utvrenim mjestima. 2. MAVALI su pripadnici pokorenih naroda koji su preli na Islam. Nisu bili ravnopravni sa slobodnim Arapima. 3. ZIMIJE su pripadnici drugih vjera u dravi (hriani, jevreji). Uivali su autonomiju i slobodu svojih graansko-pravnih obiaja. Njima upravljaju njihove starjeine, a za krivina djela odgovaraju po

33

erijatskom pravu. Nisu sluili vojsku, a bilo im je zabranjeno uee u odreenim slubama i bili su duni plaati odreene poreze. Uivali su vjerska prava, linu i imovinsku sigurnost. 4. ROBOVI su bili etvrta kategorija stanovnitva. Robom se moglo postati zarobljavanjem u ratu, kupovinom i roenjem od robova. Vlast nad robom nije apsolutna. Rob se smatra ivim biem koje uiva zatitu. Gospodar nema pravo ubiti roba, ne smije ga zlostavljati, preoptereivati radom niti siliti na promjenu vjere. Gospodar moe prodati i pokloniti roba, ali ne moe pri tome razdvojiti maloljetnu djecu od majke. Gospodar moe osloboditi svog roba izjavom volje, ugovorom izmeu gospodara i roba, testamentom. Oslobaanje moe nastupiti i po sili zakona i odluci kadije. 4.5.3.3. DRAVNO UREENJE HALIF je bio istovremeno ef drave i vrhovni poglavar Islamske vjerske zajednice. Dakle, halifat je teokratska drava. Funkcije halifa bile su vrenje pravosua, rukovoenje vojnim poslovima, zatita unutranje bezbjednosti, imenovanje funkcionera i naplata poreza. Nain dolaska halife na prijesto nije bio precizno odreen. Dugo se zadralo naelo izbornosti halife, a vremenom presudan znaaj ima zavjetajna naredba prethodnog halife. Halifa je morao voditi porijeklo iz plemena Kureja, punoljetan i bez tjelesnih mana. Traila su se i odreena moralna svojstva i stepen obrazovanja. VEZIR je funkcija uvedena pod uticajem Perzijanaca. Postojale su 2 vrste: sa veoma irokom vlau i sa suenom vlau. Redovnije su imenovani veziri sa suenom vlau. Veziri su postavljali inovnike, kontrolisali finansije i imali vrhovnu vojnu komandu. Svaka grana dravne uprave imala je svoje ministarstvo - DIVAN. Tako su postojali Divani unutranjih i vanjskih poslova, divan inovnika, finansija itd. U okviru divana mogle su postojati i posebne kancelarije sa uom nadlenou - MEDLISI. Drava je bila podijeljena na EMIRATE. Emir je imao vrhovnu politiku i vojnu vlast. Nii lokalni funkcioneri bili su AMILI, koji su sakupljali poreze i brinuli o finansijama. EICI su bili slubenici na elu gradova. U plaanju poreza pravila se razlika izmeu muslimana i nemuslimana. Nemuslimani su plaali DIZIJU ili GLAVARINU, a na zemlju su plaali HARA (zemljarinu). Muslimani su plaali desetinu ili UUR i ZEKJAT (godinji porez u korist siromanih). U Islamu se vremenom pojavljuju 3 pravca: SUNIJE, IITI (IJE) i HARIDIJE. Meu njima postoje osjetne razlike. SUNIJE smatraju da je halifa nasljednik samo svjetovne vlasti Muhammeda s.a.v.s, odnosno ne produuje njegovu poslaniku misiju. Mora pripadati plemenu Kureja, a dolazi na vlast po izboru i pristanku zajednice. Ovakav stav blizak je aristokratsko-republikanskom reimu. IITI smatraju da halifa produuje i duhovnu i svjetovnu vlast Muhammeda s.a.v.s, a Allah d.. je odredio da Muhammeda s.a.v.s. naslijede hazreti Alija i njegovi muki potomci. Prema tome, oni ne priznaju prvu trojicu halifa Ebu Bekra, Omera i Osmana. Njihov stav je blizak reimu nasljedne i apsolutne monarhije. HARIDIJE smatraju da je halifa nasljednik svjetovne moi Muhammeda s.a.v.s, da halifu bira zajednica i da za halifu moe biti izabran svaki dostojan musliman, bez obzira na pleme. Sistem haridija je oigledno blizak reimu demokratske republike. 4.5.3.4. IZVORI ERIJATSKOG PRAVA

34

Striktno govorei kao erijatsko pravo treba oznaavati samo FIKH, jer erijat znai pravac koji Bog ukazuje ljudima u ivotu. Muslimanima je ovaj put oznaen u Kur'anu i Sunnetu. Postoje glavni i sporedni izvori erijatskog prava. Glavni su KUR'AN, SUNNET, IDMA i KIJAS. Sporedni su URF ADET i ER REI. KUR'AN znai skup propisa. Objavljen je u vremenu od 610.-632.godine. Najvei dio ajeta pravne prirode objavljen je u Medini. Kur'an je podijeljen na 114 sura, a sure na 6.236 ajeta. Oko 500 ajeta odnosi se na pravo, a svi ostali propisi imaju vjerski i moralni karakter. Kur'an postavlja ope principe prava, ne ulazei u razraivanje pojedinih pravnih ustanova. SUNNET je tradicija nastala na osnovu ivota Muhammeda s.a.v.s. Pod time se podrazumijevaju poslanikove s.a.v.s. izreke, nain ivota i preutno odobrenje tuih djela. Svaki taj pojedini postupak ini HADIS, a ukupnost hadisa ini SUNNU, odnosno uputstvo vjernicima kako treba ivjeti. IDMA UL UMMET su usaglaena rjeenja islamskih naunika o pojedinim nejasnim pravnim pitanjima. Pravo uenih ljudi da mogu tumaiti propise Kur'ana i Sunneta zove se IDTIHAD. Oni su mogli stvarati i nove propise za ureenje pitanja koja nisu regulisana u Kur'anu i Sunnetu. KIJAS ili analogija predstavlja rjeenja koja su na osnovu analogije izveli islamski pravnici. Analogija nastaje primjenom pravnih pravila i principa na nove sline sluajeve. Analogija se moe smatrati indirektnim izvorom, jer je ona vie neka vrsta tumaenja ili metoda kojima se nepredvieni sluaj podvodi pod propise koji ve postoje. URF ADET predstavlja narodne pravne obiaje. ER REI je bilo rjeenje odreenog sluaja po slobodnom nahoenju, ako nema rjeenja iz postojeih izvora. Rjeenje doneseno na osnovu ER REI-a moralo je biti u duhu osnovnih izvora. Razlike izmeu sunija, iita i haridija postoje i u pogledu tumaenja erijatskog prava. SUNIJE smatraju da nakon poslanikove s.a.v.s. smrti pravo na kompetentno tumaenje osnovih izvora ima jedino IVZ kao cjelini. iiti smatraju da ispravno tumaenje pripada hazreti Aliji i njegovom potomstvu, a haridije kao izvor prava priznaju Kur'an, Sunnet, rjeenja prve dvojice halifa kao i saglasna rjeenja poznatih naunika. Haridije su za gramatiko tumaenje, a protiv slobodnog rezonovanja i shvatanja. 4.5.3.4.1. STVARNO PRAVO Po erijatskom pravu, sva zemlja je Boije dobro, a pravo raspolaganja zemljom pripada samo halifi koji je moe ustupiti privatnim licima uz obavezu da plaaju porez. Osvojena zemlja smatrala se dravnom svojinom i naziva se MIRIJSKA SVOJINA. Dodjeljivana je samo najuglednijim Arapima u neku vrstu zakupa za koji su plaali uur. Vremenom su ovi posjedi dobili karakter svojine. MULK zemlje predstavljaju drugu vrstu svojine. To je puna, prava svojina. Njen dralac plaa desetinu. U mulk svojinu osim zemlje spadaju gradske nekretnine i vrtovi. IKTA POSJEDI su bili privremeno darovani posjedi u vidu nagrade za slubu i pod uslovom vrenja slube. Poslije smrti ili prestankom slube vraani su dravi. VAKUF su imanja koje je drava ustupala vjerskim institucijama. Vakuf je trajna institucija. Vakufski posjedi su bili van prometa, nisu mogli biti prodati, zaloeni poklonjeni niti otueni na bilo koji nain. Vakuf se mogao ugasiti nakon nestanka pravnog lica za koje je vezan ili ako vakufska imovina u sluaju neprodaje moe pretrpjeti tetu. 4.5.3.4.2. OBLIGACIONO PRAVO

35

Obaveze se dijele na: obaveze bez i sa uslovima, proste i alternativne, djeljive i nedjeljive, jednostrane i viestrane. Razlikuju se obaveze koje proistiu iz ugovora i one koje proistiu iz priinjene tete. Za punovanost ugovora postojali su uslovi: - prisustvo obje ugovorne strane koje imaju pravo raspolaganja svojom imovinom. Ta prava nemaju maloljetni, duevno bolesni niti robovi. - dobrovoljni pristanak na sklapanje ugovora (bez obmane). - pogodbeni predmet ugovora (odreen i stvaran predmet koji se nalazi u graanskom prometu). Forma ugovora nije bila propisana. Dozvoljena je svaka forma izjave volje iz koje se vidi volja stranaka. 4.5.3.4.3. BRANO PRAVO Brak je vrsta ugovora. Zakljuivao se pred dvojicom mukih svjedoka. Suniti priznaju 2 vrste braka: STALNI i BRAK SA ROBINJOM, a iiti i treu vrstu: MUTA, brak na odreeno vrijeme. Muta je unaprijed odreivala trajanje braka. Stalni brak mogao je istovremeno biti zakljuen sa najvie 4 ene, s tim da im se obezbijedi izdravanje, zaseban stan i posluga. Prilikom zakljuivanja braka mladoenja daje MEHR, vjenani dar ija svrha je da enu imovinski osigura za sluaj prestanka braka. Gotovo kod svih islamskih naroda ukinuto je ropstvo, tako da brak sa robinjom ima uglavnom historijsko znaenje. Apsolutne smetnje koje onemoguavaju sklapanje braka su: srodstvo (krvno, po tazbini i po mlijeku), broj ena, branost ene, razlika u vjeri, nedostojnost, prekomjerni razvod i iddet. Musliman moe oeniti nemuslimanku, a obrnut sluaj nije dozvoljen. U braku nemuslimanka nema isti poloaj kao muslimanka. Ona ne moe biti tutor svojoj djeci niti naslijediti mua. IDDET je posljebrani rok ekanja u kome ena ne moe stupiti u brak sa treim licem. Iddet nakon razvoda obino traje 3 mjeseca, pod uslovom da ena nije trudna. Iddet nakon smrti mua traje 4 mjeseca i 10 dana. Iddet se u sluaju trudnoe zavrava se tek po poroaju. ena mora biti vjerna iskljuivo jednom muu, a mu svim svojim enama. Za tjelesnu povredu vjernosti predviena je smrtna kazna kamenovanjem, a povreda duhovne vjernosti je teak grijeh. Mu je duan izdravati enu. ena nije obavezna bilo ta doprinositi za olakanje porodinih tereta. Mu ima pravo odreivati mjesto stanovanja i nadzirati ponaanje ene. ena ima dunost da vodi domainstvo i da se pokorava muu. Prestanak braka moe uslijediti otkazom, uzajamnim sporazumom, sudskom presudom i ponitenjem. U principu se pravo otkaza priznaje samo muu. Ako mu ne izvrava brane dunosti brak se moe razvesti i na zahtjev ene. ena moe kupiti razvod. Brak se moe razvesti i obostranim proklinjanjem, tzv.LIJAN, kada se smatra da je dijete plod brane nevjernosti. 4.5.3.4.3. NASLJEDNO PRAVO Po erijatskom pravu nasljeuje se samo aktiva (a ne ukupna prava i obaveze kao u zapadnim zemljama). Zakonsko nasljeivanje jae je od testamentarnog. Ostavitelj koji ima zakonskog nasljednika moe testamentom raspolagati jednom treinom imovine, a cijelom imovinom samo ako nema nasljednika. Osnovno naelo pri nasljeivanju je blizina srodstva. Nasljeivanje izmeu mua i ene zasniva se na naelu uzajamnosti i nejednakosti. Ako je u braku vie ena, one dijele dio koji bi pripao supruzi. Muki i enski srodnici istog stepena i nasljednog reda su u nejednakom poloaju. Dijelovi nasljedstva mukih srodnika su skoro duplo vei od dijelova enskih nasljednika istog stepena.

36

4.5.3.4.4. KRIVINO PRAVO Nosi dosta ostataka rodovsko-plemenskog ureenja. Ozakonjena je krvna osveta i naelo imovinske kompenzacije, koje uvijek zavise od pristanka oteene strane. Uenje o krivinom pravu je nerazraeno i dosta nerazvijeno. Pod krivinom djelom se podrazumijevaju: - nasilne radnje protiv linosti (ubistvo, ranjavanje); kanjavaju se odmazdom ili plaanjem otkupa. - radnje za koje su u Kur'anu propisane kazne. - radnje za ije izvrenje su propisane popravne mjere. Kod djela protiv linosti primjenjuje se talion, tako da svako ko ubije drugog mora biti ubijen, osim ako najblii srodnici ubijenog daju ubici mogunost da se otkupi. Ubistvo iz nehata kanjavano je oslobaanjem roba muslimana ili postom od 2 mjeseca, uz plaanje otkupa nasljednicima. Za nehatno ubistvo roba plaan je otkup kao i za slobodnog ovjeka. Ubistvo i ranjavanje se ne kanjavaju ako je izvreno u odbrani sopstvene linosti ili imovine. Razlikovale su se 2 vrste otkupa: teki i lahki. Teki je iznosio 100 deva i 16.000 dirhema, a lahki 100 deva i 12.000 dirhema. Za ubistvo ene otkup je iznosio polovinu redovne sume. U grupu krivinih djela za koje Kur'an predvia kaznu i za koje nije dozvoljena nagodba stranaka spadaju: preljuba (kamenovanje), upotreba vina (40 udaraca biem), kraa (odsijecanje desne ruke), ponovljena kraa (odsijecanje lijeve ruke), razbojnitvo (odsijecanje obiju ruku), naputanje vjere (liavanje graanskih prava i smrtna kazna), uee u buni (smrtna kazna), bogohuljenje (smrtna kazna i liavanje graanskih prava). Treu vrstu krivinih djela ine skitnienje, bjekstvo iz borbe, lano svjedoenje i lano optuivanje. Kazne su ukor, bievanje, globa, progonstvo. 4.5.3.4.5. ORGANIZACIJA SUDA I SUDSKI POSTUPAK Osnovni sudski organ je KADIJA, koga imenuje halif. Kadije se imenuju za pojedine oblasti, tzv.KADILUKE. Kadija je osim sudske imao i funkciju starateljskog organa, vodio nadzor nad javnim drumovima i trnicama, vakufima i kontrolisao izvrenje testamenta. U erijatskom pravu ne pravi se formalno razgranienje izmeu raznih vrsta postupka-graanskog, krivinog, upravnog. Nisu postojala posebna pravila o postupku. Kao dokazna sredstva koriste se uglavnom racionalni dokazi: prizanje, svjedoci, zakletve. Boji sudovi nisu poznati. esto je praktikovana zakletva. Postupak ima optuni, akuzatorni karakter. Sudija je duan brinuti o javnim interesima, tj.moralnim naelima Islama, utvrditi materijalnu istinu i sam biti pokreta dokaza i postupka koji e dovesti do istine.

4.6. STALEKE I APSOLUTNE MONARHIJE

4.6.1. FRANCUSKA 4.6.1.1. HISTORIJSKI RAZVOJ FRANCUSKE Historija Francuske poinje od Verdenskog ugovora 843.godine, kada je nakon raspada Franake na njenom zapadnom dijelu nastalo vie samostalnih grofovija i vojvodstava. Na skupu velikaa 987.godine za francuskog kralja izabran je HUGO KAPET, iji domeni su se svodili na granice relativno nevelike oblasti sa centrom u Parizu. U tadanjoj Francuskoj nije postojao ni jedinstveni jezik, niti jednoobrazan kulturni i ekonomski razvitak. Na jugu je bio jai rimski uticaj. Ekonomske veze izmeu pojedinih oblasti bile su vrlo slabe. Svaki feud bio je cjelina za sebe, a feudalac je imao sve vlasti na svom feudu. 37

Sve do XV vijeka traje ujedinjenje Francuske i formiranje nacionalne drave. U XII vijeku ozbiljan udarac teritorijalnom jedinstvu zadalo je vjenanje Henrija Plantageneta, normanskog vojvode i grofa od Anuja i Mena sa akvitanskom vojvotkinjom. Henri uskoro postaje engleski kralj i dolazi do sukoba izmeu engleskih vladara i francuskih kraljeva oko posjeda Anuja i Mena u Francuskoj. U XIII vijeku Luj IX zabranjuje ratove izmeu feudalaca. Izvrio je reformu vojske, uveo jedinstvenu valutu, a proveo je i reformu suda. Istovremeno se u Francuskoj vodi borba protiv rimskog pape oko dabina Svetoj stolici. Konanu pobjedu u ovoj borbi odnio je francuski kralj. Nakon smrti pape BONIFACIJA VIII za papu je izabran Francuz episkop Bordoa i u narednih 70 godina pape su bili Francuzi, a sjedite pape preseljeno je u Avinjon. Ujedinjenje Francuske usporio je i Stogodinji rat sa Engleskom od 1337.-1453.godine u kome je Francuska trpjela brojne poraze, to je izazvalo zaotravanje klasnih sukoba i 2 ustanka seoskog i gradskog stanovnitva. Oba ustanka su uguena. Provedene su reforme koje su doprinijele uspjenom okonanju Stogodinjeg rata, a Francuska je vratila sve svoje teritorije. Krajem XV vijeka u Francuskoj se poinje formirati nacionalna drava. Teritorija se ujedinjuje, stvara se zajedniki jezik i poinje razvijati francuska nacija. 4.6.1.2. DRUTVENO-EKONOMSKO UREENJE I PRAVNI POLOAJ STANOVNITVA Od X vijeka u Francuskoj se izgrauje staleka organizacija drutva. Razlikuju se slijedee kategorije stanovnitva: svetenstvo, plemstvo, slobodni ljudi i kmetovi. SVETENSTVO je zauzimalo posebno privilegovan poloaj. Bilo je osloboeno plaanja poreza i vrenja vojne slube. Svetenici su bili izuzeti iz jurisdikcije svjetovne vlasti, jer im sude crkveni sudovi. Imali su velike zemljine posjede, a u njihovu korist ustanovljen je poseban porez (desetina), iju naplatu je obezbjeivala svjetovna vlast. Svetenstvu je zabranjeno da vre javne slube i da se bavi trgovinom, kao i da se ene. PLEMSTVO se do XII vijeka moglo stei dobijanjem vitekog statusa, tj. ulaskom u vojniki red, putem odreene ceremonije ili pribavljanjem feuda. Od XII vijeka plemstvo postaje nasljedna kategorija. Glavna dunost plemia je vojna sluba. Feud nasljeuje najstariji sin, a ostali stupaju u vojniku slubu svog seniora ili brata i drugih srodnika. U XIV vijeku oivljava plemstvo po slubi, kada osnova privilegija postaju dravne funkcije. Plemstvo je bilo osloboeno niza poreza i tereta. Uivalo je iskljuivo pravo lova. Samo plemstvo je moglo vriti vojnike i svetenike slube. Na vlastitom feudu plemi je ubirao dabine, donosio obavezne odredbe, rasporeivao na vojne dunosti, vrio sudsku funkciju (za svakog ko bi se naao na njegovom feudu). Plemstvo je bilo hijerarhijski povezano. Feudalac je bio duan da obavlja vojnu slubu vladaru, a mogao je organizovati vojsku za svoje potrebe. SLOBODNI LJUDI koji nisu ni plemii ni svetenici inili su trei stale. VILENI su smatrani lino slobodnim ljudima. ivjeli su na feudima i postepeno se izjednauju sa kmetovima. Obavezni su senioru na niz javnih slubi: vojnu slubu u ratu, policijsku i strau. Optereeni su raznim dabinama: EVA (godinja dabina), BANALITET (dabina na monopolna prava senioramljevenje ita u seniorovoj vodenici i sl.), a davali su i dio ljetine-AMPAR. Pored toga plaali su neposredne i posredne poreze od kojih su najvaniji TAJ (porez dravi), GABELA (porez na so), povremena pomo i desetina crkvi. GRAANSTVO su stanovnici gradova. Status graanina stie se roenjem ili doseljenjem u grad. Gradovi se dijele na one sa samoupravom i one kojima upravljaju inovnici seniora. Gradovima upravljaju gradski magistrati, sudije, skabini ili perovi. Gradovi sa samoupravom biraju svoje slubenike i kontroliu njihov rad. Oni su osloboeni niza tereta. KMETOVI su predstavljali veinu seljakog stanovnitva Francuske. Imali su status line zavisnostiSERVA. Status im je bio nasljedan. Razlikuju se 2 kategorije kmetova: 38

- PERSONALNI KMETOVI su bili vezani za dionice koje obrauju; - REALNI KMETOVI su postajali slobodni im napuste dionicu. Karakteristike servaa u pravnim poslovima bile su: samovoljno odreivanje kuluka koji kmet plaa feudalcu, tokom vremena taj iznos je dobivao stabilniji karakter; FORMARIA je bio otkup koji su kmetovi razliitih gospodara plaali svojim feudalcima za dozvolu da stupe u brak. Kmet nije imao pravo sklapati bilo kakve poslove u vezi sa zemljitem na kome stanuje ("mrtva ruka"). 4.6.1.3. DRAVNO UREENJE FRANCUSKE OD X DO XV VIJEKA Centralne organe vlasti inili su KRALJEVSKA KURIJA i KRALJEVSKI SAVJET. U tim organima nalazili su se najkrupniji crkveni i svjetovni feudalci, perovi, neposredni kraljevi vazali. Kasnije su ulazili i legisti koji su dolazili iz svetenstva, nieg plemstva i buroazije. Oni su bili samo staleki politiki faktor, a ne neposredni izvrioci kraljevske politike. KRALJEVSKA KURIJA bavila se prvenstveno krupnim politikim pitanjima, a imala je i sudsku vlast. Kada kurija sudi, kralj obezbjeuje da u njoj bude dovoljno pripadnika stalea kome pripada tueni. Glavni kraljevski slubenici bili su SENEAL, KONTABL i KANCELAR. SENEAL je bio na elu dvora, bio je starjeina feudalne vojske i starjeina pravosua. KONTABL je upravljao vojskom i imao jurisdikciju nad njom. KANCELAR je bio na elu kraljeve kancelarije. Od XIV vijeka na taj poloaj se postavljaju pripadnici nieg plemstva, umjesto dotadanjih crkvenih velikodostojnika. RIZNIAR je funkcija koja se javlja u XIV vijeku i vodi rauna o dravnim prihodima. Za kontrolu finansija uvodi se DRAVNI KONTROLOR. Iz Kraljevske kurije vremenom se izdvaja posebno sudsko odjeljenje - PARLAMENT. 4.6.1.4. LOKALNA UPRAVA PREVOI i BAI su kraljevi slubenici u lokalnim jedinicama. PREVOI su vrili poslove uprave, pravosua i skupljali prihode. Nisu dobivali plau, ve su dio prikupljenih prihoda uzimali za sebe. BAI su imali osnovnu dunost da kontroliu rad Prevoa. Jedinica nad kojom su imali kontrolu zvala se BAJA. BAI su vrili nadzor nad ispunjenjem dabina, izvrenjem kraljevskih naredbi, vrili kontrolu nad popunom vojske i pravosuem. SENEALI su vrili funkciju Baia na jugu Francuske, pa se njihove oblasti zovu SENEALSTVA. 4.6.1.5. DRAVNI STALEI DRAVNI STALEI su bili organ stalekog predstavnitva formiran za vrijeme FILIPA i njegovih sinova (poev od 1302.godine). Povod za sazivanje dravnih stalea bila je borba FILIPA IV sa papom. Kralj je dobio podrku svjetovnih stalea, a nakon dueg kolebanja podrao ga je i stale svetenstva. Stalei su se kasnije vie puta sastajali, uglavnom radi odluivanja o sakupljanju poreza, te su postepeno postali praksa dravnog ivota Francuske. Svaki stale (svetenstvo, plemstvo i trei stale) predstavljao je neku vrstu posebnog doma. Zasijedali su odvojeno, a kod konanog odluivanja bila je potrebna veina. Trei stale je obino bivao preglasan od prvih dvaju. Stalee je sazivao vladar, uglavnom jednom godinje i predsjedavao im. U staleke skuptine prva 2 stalea pozivana su lino, a trei stale bio je biran i to samo iz gradova jer se smatralo da seljake predstavljaju njihovi gospodari. Nadlenost staleke skuptine nije bila tano odreena. Uglavnom je raspravljala o ratu i miru, uvoenju novih poreza, donoenju zakona, organizaciji i promjenema u dravnom apratu itd. Stalei su imali savjetodavnu ulogu, kralj je u krajnjoj liniji odluivao sam. 39

Pored Dravnih stalea, kralj je sazivao i provincijske stalee po pojedinim oblastima. Tako su sazivani zasebni stalei za sjever i jug Francuske. Osim dravnih stalea postojala je i SKUPTINA NOTABLA (prvaka). Prvaci se ne biraju ve ih kralj saziva iz redova svetenstva i treeg stalea. Notable je sazivao kralj prema potrebi. Njihove odluke nisu bile formalno obavezujue, ali su faktiki ozbiljno uticale na dravne poslove. 4.6.1.7. DRAVNO UREENJE FRANCUSKE U PERIODU KASNOG FEUDALIZMA Od XV vijeka drava poprima elemente apsolutne monarhije. Do toga je doveo razvitak kapitalistikih odnosa, koji su traili jedinstveno trite i nepostojanje feudalnog partikularizma. U tenji da ojaa svoju vlast, kralj daje ustupke novoj klasi, ali istovremeno uva feudalni karakter drave. Apsolutizam je veliki uspjeh ostvario za vrijeme FRANSOA I (1515.-1547). Dravni stalei nisu sazivani. Posljednji oruani pokret plemstva i dijela graanstva za ogranienje kraljevske vlasti bili su Vjerski ratovi. NANTSKIM EDIKTOM iz 1598.godine kralj HENRIK IV utvrdio je vjersku i politiku ravnopravnost Hugenota sa katolicima. Dravni stalei sazvani 1614.godine bili su posljednji prije revolucije 1789.godine i pokazali su svu nemo te ustanove zbog stalekih razlika. Najvee zasluge za uspostavu apsolutne monarhije imao je ministar Luja XIII RIELJE. On je izvrio reforme dravne uprave potiskujui plemstvo i uvodei obine inovnike. Centar uprave postao je Kraljevski savjet. RIELJE je 1624.godine postao predsjednik Savjeta. Apsolutizam je vrhunac dostigao za vrijeme vladavine Luja XIV (kralj sunce). Pored kralja koji ima svu vlast, postoji i DRAVNI SAVJET, sastavljen samo od inovnika Svi resori organizovani su po savjetima.(Savjet depea -unutranji poslovi; Tajni savjet-vrhovni sud; Finansijski savjet-privredni poslovi itd). Pored Savjeta, postoje i kraljevske uprave (finansijska, uprava troarinskih tereta, uprava naoruanja itd). Osim kolektivnih postoji i nekoliko inokosnih dravnih funkcionera: dravni sekretari za poslove dvora, crkvene poslove, vanjske poslove, vojne i pomorske poslove. GENERALNI KONTROLOR FINANSIJA imao je posebno znaajnu ulogu. U njegovoj nadlenosti bili su: finansije, saobraaj, zemljoradnja, zanatstvo, trgovina. Svojom vanou ova funkcija zamijenila je funkciju prvog ministra. KANCELAR je bio na elu pravosua. Dravni sekretari upravljali su i jednim brojem provincija. Veina dravnih funkcija je prodavana. LOKALNA UPRAVA Baji i seneali postepeno gube svoje funkcije. Najvaniji lokalni funkcioneri bili su GENERALNI GUVERNERI, koji su zastupali kralja u provinciji. Oni vre sudske funkcije, kontroliu rad lokalnih organa, naplauju porez. Obzirom da su bili iz redova aristokratije, njihova ovlatenja postaju opasna za kraljevsku vlast, te se ubrzo suavaju, dok i ovo zvanje nije postalo poasno. U XIV vijeku uvode se INTENDANTI, prvobitno kao posebni izaslanici koji su u provincijama prikupljali odreene podatke i obavjetavali kraljevski savjet. Kada je izvrena podjela francuske na 34 Intendantska okruga, uprava u njima je povjerena intendantima kao predstavnicima centralne vlasti sa posebnim ovlastima za poslove suda, finansija i policije. Za vrijeme Luja XIV svu lokalnu upravu vrili su intendanti. Uvoenjem GENERALNOG KONTROLORA, intendanti su neposredno potinjeni njemu, a on ih je i postavljao. 40

4.6.1.8. IZVORI PRAVA U FRANCUSKOJ Nakon raspada Franake vailo je lokalno obiajno pravo. Ono kao izvor prava preovladava na sjeveru Francuske. U poetku je bilo usmeno, te se ova oblast naziva oblau nepisanog prava. Poev od XIII vijeka obiajno pravo se izlae u vidu Zbornika obiajnog prava koje su sastavljali pravnici praktiari. Kralj arl VII je 1453.godine svojom uredbom naredio da se zapie obiajno pravo svake provincije. Jaanjem kraljeve vlasti poinju dobivati na znaaju Uredbe, tzv.KRALJEVI UKAZI, koji su vaili na cijeloj teritoriji kraljevstva. Krupni feudalci donosili su ASIZE (poznate su asize Bretanje i ampanje iz XII i XIII vijeka). Objavljenih zbornika bilo je oko 700, a mnogi obiaji ostali su nezabiljeeni. Francuski kraljevi i feudalci u vremenu od X do XV vijeka izdavali su tzv.ORDONANSE, zakonodavne akte koji su vaili u granicama kraljevskih domena i na posjedima krupnih feudalaca. Do XIII vijeka za primjenu kraljevskih Ordonansa izvan kraljevih domena bila je potrebna saglasnost feudalca. Proirenjem ovlasti kralja u vrijeme apsolutne monarhije, Ordonanse postaju najbrojnije. U principu reguliu javno pravo, a kasnijej i privatno pravo. Poseban izvor prava predstavljaju FEUDALNE KNJIGE. To su zbirke propisa i odluka o feudalnim pravima, razvijenih kroz vazalne ugovore i presude feudalnih sudova. U periodu apsolutne monarhije dolo je do zvanine kodifikacije obiajnog prava. Zbornici obiajnog prava koje je odobrio kralj imale su snagu zakona i mogli su se mijenjati samo kraljevim ukazima. U Francuskoj je znaajan uticaj imalo Rimsko pravo. Recepcija rimskog prava imala je nekoliko razloga: 1. Rimsko pravo davalo je gotove formule za pravno izraavanje proizvodnih odnosa robne privrede koja se razvija. 2. Apsolutistikim vladarima Francuske itekako su pogodovale odredbe stvorene za rimske imperatore, prema kojima ef drave nije vezan zakonima, volja vladara ima snagu zakona i sl. 3. Teorijski interes za rimsko pravo pod uticajem renesanse, izazvan kritikim odnosom buroazije prema feudalizmu. Znaajan doprinos recepciji dala je kola elegantnih jurista u Francuskoj koji se vraaju klasinom rimskom pravu osloboenom uenja glosatora. Rimsko pravo ipak nije ukinulo podjelu na oblasti obiajnog i pisanog prava, te u Francuskoj ne treba govoriti o punoj recepciji rimskog prava. Crkveno pravo u vrijeme feudalne podijeljenosti imalo je karakter jedinstvenog pravnog sistema i primjenjivano je na sve vjernike. Znaajnije kodifikacije kanonskog prava su GRACIJANOV DEKRET iz 1140.g, DEKRETALIJE GRGURA IX iz 1234.godine. Krajem XVI vijeka nastao je CORPUS IURIS CANONICI. Jaanjem kraljeve vlasti nadlenost crkvenih sudova znatno se suava. 4.6.1.8.1. STVARNO PRAVO Razlikuju se 2 oblika svojine nad zemljom: ALODIJALNA i FEUDALNA. ALODIJALNA SVOJINA prvobitno predstavlja zemlju naslijeenu od predaka, a ne steenu po osnovu feudalnog odnosa. Ova svojina je slobodna, neoptereena feudalnim obavezama i ima karakter privatne svojine. Vremenom ovaj oblik svojine nestaje jer odudara od opeg reima feudalnih svojinskih odnosa. FEUDALNA SVOJINA podijeljena je izmeu vie titulara, odnosno kao nosioci svojinsko-pravnih ovlatenja javlja se vie lica, te se ova zemljina prava ne zovu svojina nego DRANJE (TENURE). 41

Feudalac ugovorom ustupa dio svojih zemalja licu koje postaje njegov vazal. Vazal nije na taj nain postajao sopstvenik zemlje jer je senior mogao prodati zemlju drugom senioru, ne vrijeajui time prava vazala. Kada je vazal htio otuivati svoja prava na zemlju, bila mu je neophodna saglasnost seniora. Feudalna svojina vezana je feudalnim obavezama, prvenstveno vojnom kroz obavezu linog odazivanja i dovoenja odreenog broja opremljenih vojnika o vlastitom troku na poziv vladara. Seljaci nastanjeni na feudu imali su pravo raspolaganja. Njihovo dranje zemlje zove se CENZIVA. Osnovna obaveza seljaka je plaanje CENZA koji je mogao biti u naturi, novcu ili mjeovit. Druga obaveza bio je SUPERCENZ, novana dabina koja je uz razna naturalna davanja bila glavni izvor prihoda feudalaca. Zatita prava vrila se preko ustanove DRAVINE. Za dokaz prava trebalo je dokazati neprekidnu DRAVINU od godinu dana. 4.6.1.8.2. BRANO I PORODINO PRAVO U FRANCUSKOJ Porodine i brane odnose u Francuskoj regulisala je crkva. Brani uzrast bio je utvren na 14 godina za djeake i 12 za djevojice. Stupanje u brak bilo je zabranjeno krvnim i srodnicima po tazbini, licima koja nisu krtena, kao i svetenicima. Razvod nije bio dozvoljen, postojala je samo institucija rastave od stola i postelje. Imovinski odnosi suprunika regulisani su po obiajnom pravu. U oblastima obiajnog prava postojala je zajedinica imovine kojom je raspolagao mu. Poslije smrti jednog, preivjeli suprunik dobijao je pola imovine, a druga polovina je ila nasljednicima. Starateljstvo nad djecom je poslije smrti oca vrila majka. U oblasti pisanog prava nije postojala zajednica imovine. Mu je upravljao mirazom koji je ena donijela u brak, a poslije smrti mua miraz je prelazio na enu. Roditeljska vlast pripadala je samo ocu i trajala do njegove smrti, neovisno od uzrasta djece. 4.6.1.8.3. NASLJEDNO PRAVO Feudi i cenzive postali su nasljedni od XII vijeka. Postojala su razliita pravila nasljeivanja pokretne i nepokretne imovine. POKRETNE STVARI prelazile su na krvne srodnike, prvo potomke, a u odsustvu ovih na pobone srodnike (brau i sestre). NEKRETNINE su mogle prelaziti samo na muke nasljednike. Od XII i XIII vijeka prihvaeno je naelo prvoroenja. Na jugu Francuske se pod uticajem Rimskog prava praktikovao testament. Nasljedstvo je prelazilo na lice koje je odredio ostavilac, a ne ona koja su po zakonu morala doi u naslijee. 4.6.1.8.4. KRIVINO PRAVO Do XIV vijeka krivino pravo regulisale su kraljevske ordonanse. Vrlo rano je nestao otkup (kompozicija). U oblastima obiajnog prava ine se pokuaji da se krivina djela podijele po grupama. Izbor kazni ostavljen je sudijama, s tim da kazne budu u skladu sa obiajnim pravom ili kraljevom ordonansom. Za krivinu odgovornost zahtijeva se vinost krivca. Vaio je princip line odgovornosti, ali su za izvrenje nekih djela, naroito djela protiv kralja odgovarali i krivac i njegovi potomci.

42

U fazi apsolutizma krivina djela se sve vie odreuju zakonskim propisima. Razlikuju se 3 osnovne grupe KD: protiv religije, protiv drave i protiv privatnih lica. Kazne su se dijelile na 4 grupe: teke (smrt, doivotna robija), tjelesne kazne, beastee (javni ukor, glad), lienje asti (ukor, globa). Kazna se primjenjivala prema drutvenom poloaju krivca i rtve. 4.6.1.8.5. ORGANIZACIJA SUDA I SUDSKI POSTUPAK Primjenjivalo se pravilo da svako ima biti suen od sebi jednakih. Izuzetak su bili seljaci, kojima su sudili njihovi seniorijalni sudovi. KRALJEV SUD, tzv.KURIA REGIS bio je do XIII vijeka izjednaen sa sudovima drugih feudalaca. KRALJEVSKU KURIJU inili su svjetovni i duhovni plemii, kao i legisti. U nadlenosti ovog suda bili su sporovi izmeu feudalaca neposrednih kraljevih vazala, krivina djela koja su se ticala njihovih interesa, kao i rjeavanje svih graanskih i krivinih predmeta stanovnika koji su ivjeli na kraljevom domenu. U XIII vijeku se kao poseban sudski organ iz Kraljevske kurije izdvaja PARLAMENT sa sjeditem u Parizu. U njegovoj nadlenosti bilo je i donoenje odluka u sluaju praznina u zakonodavstvu. Te odluke mogao je ukinuti samo kralj. Od XVI vijeka Parlament je vrio registraciju zakonodavnih akata, dekreta i drugih naredbi kralja radi unoenja u registar. Ova funkcija pretvara se u funkciju ispitivanja zakonitosti zakonodavnih akata, mada je kralj mogao primorati Parlament da unese u registar eventualno osporavani zakon. Kao vii kraljevski sudovi, osim Parlamenta pojavljuju se i FINANSIJSKA UPRAVA, UPRAVA BLAGAJNE i KRALJEVSKI SAVJET. Pri Parlamentu djeluju kraljevi PROKURORI i ADVOKATI. PROKUROR zastupa kraljeve interese, interese fiska, korporacija, maloljetnika i poslovno nesposobnih. Kasnije vre nadzor nad krivinim gonjenjem, a ustanovljene su i funkcije lokalnih prokurora. KRALJEVSKI ADVOKATI daju pravne savjete iskljuivo u vezi sa kraljevim interesima. Na lokalnom nivou sudske funkcije vre PREVOI i BAJI, a na jugu Francuske SENEALI. Od XVI vijeka uvode se tzv.PREZIDIJALNI SUDOVI koji su negdje zamijenili Baje kao specijalne instance. FEUDALNI SUDOVI bili su podijeljeni na vie i nie. VIE PRAVOSUE pripada vojvodama, markizima i ono rjeava krivina djela za koja je predviena smrtna kazna i tjelesne kazne, kao i najvanije graanske predmete. Procese vazala razmatrali su njihovi perovi, odnosno ostali vazali istog seniora. Senior ili njegov baji su predsjedavali tim sudom. Stvari vilena razmatrao je najee sam prevoji ili baji seniora. Sudski postupak nije bio razdvojen na krivini i graanski. Bio je strogo formalistiki. Stranke su morale dati izjave u utvrenim formulama. Kao sudski dokazi primjenjivani su priznanja, izjave svjedoka, isprave, zakletve i ordalije. U fazi apsolutizma umjesto AKUZATORSKOG uvodi se INKVIZICIONI postupak. Uvedeno je pravo albe na odluke feudalnih sudova. Iz sudskog postupka nestaje sudski dvoboj, a na znaaju dobivaju isprave i svjedoci. 4.6.2. NJEMAKA Nastala je Verdenskim ugovorom 843.godine, kada su unuku Karla Velikog LUDVIGU NJEMAKOM pripala 3 vojvodstva: vapsko, Bavarsko, Saksonija i Frankonija, a neto kasnije i Lotaringija. Ova 43

vojvodstva nisu bila jedinstvena ni u politikom ni u etnikom pogledu. Poslije dinastije Karolinga, oko 911.godine za kralja je izabran saski vojvoda HENRIH I. Oko saksonskog vojvodstva postepeno je nastajala feudalna drava. Meutim, Njemaka je ostala razjedinjena kroz cio feudalizam i nije se ujedinila sve do 70-ih godina XIX vijeka. UZROCI RAZJEDINJENOSTI: 1. Ekonomski razvitak bio je neravnomjeran u pojedinim oblastima. Razliite oblasti Njemake nisu bile meusobno povezane ekonomskim vezama. 2. Od druge polovine X vijeka njemaki imperatori pokuavaju osvojiti Italiju, to ih je primoralo na ustupke feudalcima da bi im dali oruanu podrku. Na taj nain je slabila vlast imperatora u Njemakoj. 3. Na slabljenje kraljevske vlasti uticala je i borba njemakih kraljeva sa papstvom. 4. Imperatorska vlast nije uspjela trei stale-graanstvo uiniti svojim osloncem u stvaranju jedinstvene drave, kao to je to bio sluaj u Francuskoj. 5. Privreda je imala razliit razvitak. Ni jedan grad u Njemakoj nije postao privredni centar zemlje kao Pariz u Francuskoj ili London u Engleskoj. 6. Jaanje pomorske i opadanje unutranje trgovine ostavio je ove teritorije bez trgovakih puteva. Iskljuenjem Njemake iz svjetske trgovine rasparanost se potpuno uvrstila. 7. Proces feudalizacije iao je sporo, jer je u Njemakoj dugo postojala veoma jaka seljaka opinaMARKA, koja je pruala otpor pritisku krupne zemljine svojine. Feudalni sistem nije bio dosljedno izgraen. Ni svaki zemljoposjednik nije stajao u feudalnoj zavisnosti. Kneevi su provodili decentralizaciju u odnosu na carsku vlast, provodei samovolju u oblastima gdje su vladali. Faktika nejednakost Njemake formalno je priznata ZLATNOM BULOM KARLA IV iz 1356.godine. Kneevima su potvrena sva prava nezavisnih vladara na njihovim posjedima. Sedam kurfista (kneeva-izbornika) dobili su pravo da biraju cara i zajedno sa njim rjeavaju sva pitanja koja se tiu carstva. RAJHSTAG (carska skuptina) okupljala je povremeno sve kneeve carstva i predstavnike gradova koji su uivali nezavisnost. Prema tome, ne izgrauje se staleko predstavnitvo, ve predstavnitvo samostalnih politkih jedinica. Carski poloaj, mada formalno priznat, nije imao efikasne instrumente vlasti. Nije bilo carskih ustanova, finansija, suda, zakona. U XV vijeku nezavisnost pojedinih zemalja bila je tako vrsta da se one nisu plaile predati carsku krunu u ruke jedne dinastije (HABZBURGA). Habzburzi su napustili pokuaje uspostavljanja jedinstva Njemake, ograniavajui se na politiku uveavanja vlastitih posjeda. U XVI vijeku Njemaku zahvata reformacija, a 1525.godine i Veliki seljaki ustanak. Reformacija je dovela do podjele Njemake na protestantski sjever i katoliki jug. Protestanti i katolici stvorili su svoje saveze, a susjedne drave plaei se jaanja Habzburga bile su spremne umijeati se u njihove sukobe. Rastao je antagonizam izmeu protestantskih kneeva i carskog dvora, te je dolo do Tridesetogodinjeg rata (1618.-1648) koji se vodio pod vjerskim parolama borbe izmeu katolika i protestanata. Rat je zavren Vestfalskim mirom. Njemaka je u njemu izgubila gotovo polovinu stanovnitva i pretrpjela teka razaranja. Ostala je potpuno razjedinjena, politki razbijena na 300 samostalnih jedinica. Nakon 30godinjeg rata u Njemakoj su postale mone Austrija pod Habzburzima i Pruska. 4.6.2.2.DRUTVENO UREENJE Postojala je otra razlika izmeu gornjih slojeva-aristokratije i nieg plemstva. Veina nieg plemstva nastala je od tzv.MINISTERIJALA, kategorije poluslobodnih ljudi iji poloaj se od XII vijeka poboljava, da bi poev od XIV vijeka bili smatrani niim plemstvom. 44

SELJATVO se dijelilo na 2 kategorije:slobodno i neslobodno. Slobodni seljaci drali su zemlju kao vlasnici ili zakupci, plaajui cinz. NESLOBODNI SELJACI imali su 2 kategorije: - zavisne po zemlji, koji su bili vezani za zemlju, njihove dabine su bile tano odreene i jedino ih je mogao izmijeniti patrimonijalni sud - lino zavisni (HOLOPI), davali su razne dabine iji iznos nije bio utvren. Mogli su dobiti zemlju na obradu i tada su prelazili u prvu kategoriju. GRADOVI doivljavaju nagli razvoj u XI vijeku. Bili su imperijski ili kneevski (potinjeni svjetovnim i crkvenim feudalcima). Gornji slojevi gradskog stanovnitva formirali su PATRICIJAT. Gradsku upravu ini GRADSKO VIJEE koje je imalo i sudsku vlast. Kasnije se javlja i funkcija GRADONAELNIKA. U poetku su patriciji obavljali sve funkcije. U XIV vijeku gradovi sjeverne Njemake udruuju se u savez, tzv.HANZA koji je obuhvatao oko 80 gradova. Radilo se prvenstveno o ekonomskom (trgovakom) savezu, ali je HANZA imala i politiku prevlast u pribaltikim zemljama. Od druge polovine XIV vijeka Hanza dobiva izvjesnu organizaciju. Skup predstvnika svih lanova ini PREDSTAVNIKI KONGRES. 4.6.2.3. DRAVNO UREENJE Vlast cara bila je vrlo slaba. Car nije imao stalnu vojsku niti sredstva. Najviu upravu postepeno je dobio kolegij 7 KURFISTA (najviih kneeva: 3 crkvena i 4 svjetovna), koji je od "Zlatne Bule" cara KARLA IV iz 1356.g birao imperatora. Bulom su pape bile iskljuene iz biranja imperatora, a izbor su vrili kurfisti veinom glasova. RAJHSTAG, staleko-predstavniko tijelo do XVI vijeka sazivao je imperator, a nakon toga kolegij kurfista svakih 6 godina. Djelovao je kao zakonodavni organ ije odluke su bile obavezujue za cara. Rajhstag se sastojao od 3 Doma u koja su ulazili kurfisti, predstavnici crkvenog i svjetovnog plemstva, te predstavnici imperijskih gradova. Nie plemstvo i seljatvo, kao i u Francuskoj, nisu imali svoje predstavnike u Rajhstagu. Svaki dom zasijedao je odvojeno, nakon ega je donoena zajednika odluka. Unutranji nemiri bili su povod jaanja carske vlast, naroito u vrijeme cara MAKSIMILIJANA (1493.1519). Na zasijedanju Rajhstaga u Vormsu 1485.g zabranjeni su privatni ratovi, bio je uveden imperijski pfening kao porez za izdravanje vojske, a ustanovljen je i imperijski sud Rajskamergeriht. RAJSKAMERGERIHT predstavljao je prvostepenu instancu kad je rjeavao sporove imperijskih podanika, a drugostepenu u sporovima podanika pojedinih kneevina sa njihovim gospodarima. Svoju funkciju obavljao je na osnovu "imperijskog i openjemakog prava", pod kojim se smatralo Rimsko i Kanonsko pravo. LANDTAG su bili sabori lokalnih stalea ustanovljeni u pojedinim kneevinama, koje su inili svetenstvo, plemstvo i graani. Djelovao je kao zakonodavni organ, a u nekim zemljama i kao savjetodavno tijelo. LANDTAG je sve do formiranja posebnih sudova HOFGERIHT-a imao i funkciju vrhovnog suda. Vrio je izbor vladara u sluaju izumiranja vladajue dinastije, vodio poslove vanjske politike, vojske, starao se o kovanju novca, odreivao porez i odobravao SUBSIDIJE (novanu pomo knezu). U kneevinama su djelovali i KNEEVSKI SAVJETI. Lokalna uprava odvija se u gradskim naseljima BURGOVIMA na ijem elu je stajao BURGRAF ili ANTMAN. 4.6.2.4. NJEMAKO PRAVO IZVORI PRAVA 45

U Njemakoj je postojao pravni partikularizam, teritorijalni i personalni. U sporovima feudalaca primjenjivalo se FEUDALNO OBIAJNO PRAVO. Kmetovima je sueno na dvoru gospodara prema DVORSKOM PRAVU. U pojedinim zemljama vladari su donosili zakonodavne akte koji su zajedno sa obiajnim pravom stvarali sistem zemaljskog prava LANDRECHT. Pravni propisi su sistematizirani u zbornicima koji nemaju zvanian karakter i nazivaju se PRAVNIM KNJIGAMA. Jedna od najznaajnijih je SAKSONSKO OGLEDALO iz XIV vijeka koja sadri graansko, procesualno, krivino i dravno pravo. Na osnovu Saksonskog ogledala u nastalo je OGLEDALO NJEMAKIH LJUDI, koje se od XVII vijeka naziva VAPSKO OGLEDALO. GRADSKO PRAVO bilo je vaan izvor prava. Poivalo je na privilegijama koje su im dali vladari prilikom osnivanja i na statutima, a stvaranju gradskog prava doprinijela je i praksa gradskih sudova. Meu najpoznatijim su gradska prava Libeka i Magdenburga. KANONSKO PRAVO je takoe bilo znaajan izvor prava. Primjena RIMSKOG PRAVA znatno je uticala na unifikaciju prava. Rimsko pravo odgovaralo je novim ekonomskim prilikama i potrebama kapitalizma koji se stvarao. Pravniko obrazovanje vrilo se na univerzitetima, a u XV i XVI vijeku pojavljuje se veliki broj prirunika i udbenika koji omoguuju uvid u Rimsko pravo. Ve od XIII vijeka sudovi se za miljenje obraaju uenim pravnicima, a kasnije i univerzitetima. Rimsko pravo je odgovaralo i njemakim imperatorima zbog postavke o neogranienoj vlasti rimskih imperatora. U XV vijeku Centralni imperijski sud se obavezao da e koristiti Pravo imperije i Pisano pravo, odnosno Corpus Iuris Civilis. Time je Rimsko pravo priznato kao obavezan pravni izvor za sve sudove. U XVI vijeku Rimsko pravo postalo je glavni izvor pravnih normi. 4.6.2.4.1. GRAANSKO PRAVO Svojina je imala sve karakteristike feudalne svojine, bila je podijeljena. Vazal stie svojinu feudalnim ugovorom. Pravo neotuivosti svojine bilo je jako izraeno. U gradovima su ustanovljene javne knjige u koje su upisivani akti o prenosu prava svojine na zemlji. 4.6.2.4.2. BRANO I PORODINO PRAVO Braku je prethodila vjeridba koja je imala karakter ugovora. Nevjestin otac dobivao je VITUM (kupovna cijena), koji je predavao nevjesti. Vitum je sluio kao obezbjeenje u sluaju da ostane udovica. Brak se sklapao pred crkvenim organima. Razvod je bio zabranjen. Prestanak braka dovodio je do razdvajanja imovine. 4.6.2.4.3. NASLJEDNO PRAVO Nasljeivali su prvenstveno djeca i unuci, a ako njih nema roditelji, braa. Dalji srodnici pozivani su na naslijee po PARANTELAMA, tj.grupama srodnika koji potiu od najblieg zajednikog pretka. ene su u poetku bile iskljuene iz nasljeivanja jer dobivaju miraz. Zavjetanje imovine nije bilo dozvoljeno jer je smatrano povredom prava nasljednika. 4.6.2.4.4. KRIVINO PRAVO Nakon raspada Franake u krivinom pravu oivljavaju obiaji germanskih plemena, potiskujui kanjavanje propisano zakonom. Javlja se "PRAVO PESNICE". Oteeni je u sluaju odbijanja suda da mu prui zatitu pribjegavao "samozatiti. Ovo pravo nestalo je u XVI vijeku.

46

Pod uticajem crkve i rimskog prava, zakonodavstvo sve vie jaa. Razvija se i shvatanje o krivici (vinosti) poinioca. Kazne imaju izrazito staleki karakter, odnosno razliite su za pripadnike razliitih stalea koji su poinili isto djelo. Uoljiva je podjela krivinih djela prema teini na zloine i prestupe. Kazne su mnogobrojne: smrtna, sakaenje, tjelesne, novane itd, a razliiti su naini izvrenja kazni. Najpoznatiji zbornik krivino-procesnog prava je BAMBERKI KRIVINI ZAKON iz 1507.godine, koji je posluio kao osnov za Krivini zakon Karla V iz 1532.godine nazvan KAROLINA (Konstitucio Kriminalis Karolina). Karolina je vremenom postala optevaei izvor prava za sve njemake zemlje. Glavni sadraj ine pravila krivinog sudskog postupka. Definisana su pojedina krivina djela, a u Karolini se mogu nai i opi pojmovi krivinog prava: pokuaj, sauesnitvo, nehat, nuna odbrana. Vrste krivinih djela po Karolini su: protiv drave, protiv religije, protiv linosti, morala, svojine. U sistemu kanjavanja Karolina primjenjuje princip ZASTRAIVANJA. Veliki broj KD kanjavan je smrtnom kaznom koja se izvravala na svirep nain na javnim mjestima, naroito za djela protiv centralne vlasti i protiv svojine. U XVII vijeku smanjuje se broj smrtnih kazni i sakaenja, a poveava broj kazni prinudnog rada. Javlja se i shvatanje o kazni kao sredstvu prevaspitanja. 4.6.2.4.5. ORGANIZACIJA SUDA I SUDSKI POSTUPAK FEUDALNI SUDOVI su bili osnovni sudovi u Njemakoj. Njihova jurisdickija se sa kmetova i sluga feudalaca postepeno iri na cjelokupno stanovnitvo. CKRVENI SUDOVI imali su jurisdikciju nad svetenicima i za djela uperena protiv crkve, kao i pitanje braka, nasljeivanja itd. GRADSKI SUDOVI nisu bili jednoobrazno organizovani. U nekima su sudili sudije i efeni, a u drugima gradsko vijee. Jaanjem aktivnosti kneeva razvija se sudska aktivnost njihove kancelarije, ime se stvara klica tzv."kabinetskog pravosua". Glavno naelo krivinog postupka bilo je pokretanje krivinog gonjenja samo ako postoji privatni tuilac. Postupak se mogao pokrenuti po slubenoj dunosti samo ako je poinilac uhvaen in flagranti i putem ispitivanja mjetana. Ouvao se sistem po kome je stranka bila obavezna da poziva na sud, ali se javlja i pozivanje od suda. Sud je tokom postupka mogao primijeniti prinudne mjere, vriti isljeivanje, ispitivanje mjetana kako u krivinim tako i u graanskim predmetima. Postupak je kontradiktoran. Optueni je mogao da se pravda zakletvom sam, sa sakletvenicima ili ordalijama. 4.6.3. ITALIJA Do ujedinjenja italijanske drave u drugoj polovini XIX vijeka, na Apeninskom poluostrvu bilo je vie drava, dravica i gradova. Na sjeveru su se razvili mnogi gradovi, koji su u poetku imali gotovo samostalan poloaj uz formalno priznavanje vlasti njemakih careva. Srednji dio Apeninskog poluostrva bio je u sastavu papinske drave, a juni dio u sastavu Napuljskog i sicilijanskog kraljevstva. Jedan od razloga razjedinjenosti bio je i prisustvo velikog broja razliitih plemena na tlu Italije. Feudalizam se javio ranije nego u Francuskoj. Bio je slabo i neravnomjerno razvijen. Robnonovani odnosi su vrlo rano zahvatili i selo. Do osloboenja kmetova i seljaka dolo je ve u XIII vijeku, ime su gradovi doli do slobodne radne snage. Novana renta postaje dominantna i njena visina fiksno odreena. Sve to je ubrzalo raspadanje feudalnog posjeda, a zemlje feudalaca postepeno su prelazile u ruke graana.

47

Raspad feudalnih oblika posjeda imao je razliit tempo u pojedinim dijelovima Italije, a sredinom XV vijeka nestala je lina kmetska zavisnost. ITALIJANSKI GRADOVI U XIV i XV vijeku ire se gradske republike Firenca, enova, Venecija, Milano itd, koje postiu veliki ekonomski napredak i djela na polju nauke i umjetnosti. Svetenstvo, aristokratija, trgovci, zanatlije i nii slojevi stanovnitva inili su jednu OPINU. Aristokrati, vitezovi i obini graani birali su nekoliko KONZULA od svakog stalea. Izbori su vreni po teritorijalnim kvartovima, gdje su glasali svi stanovnici. Konzuli su birani na godinu dana. Zakonodavnu i naredbodavnu vlast imalo je GRADSKO VIJEE, iji lanovi su birani na isti nain kao i konzuli. Sredinom XII vijeka javljaju se PODESTI, koji su sudili po mjesnim obiajima. Vrlo rano su podstakli kodifikaciju gradskih statuta, a kodifikacijama je pomogla i obnova izuavanja Rimskog prava na univerzitetima. 4.6.3.1. VENECIJA Ojaala je trgovinom koju je vodila sa Istokom. Na elu grada bio je DUD ija funkcija je bila izborna. VELIKO VIJEE, najvii organ vlasti formiralo se izborom, ali su u njega ulazili samo bogatai. Vijee je biralo duda. Vladajua oligarhija je radi obezbjeenja svojih interesa formirala VIJEE DESETERICE koje je nadziralo sve funkcionere, ukljuujui i duda. Ono je pijuniralo graane i nareivalo muka ubistva lica u iju se odanost reimu sumnjalo. 4.6.3.2. PRAVO I NJEGOVI IZVORI U SREDNJEVJEKOVNOJ ITALIJI Postojao je izrazit pravni partikularizam. Ipak je razvitak feudalnog prava donekle stvorio jedinstven izvor koji je imao opi znaaj: LIBRI FEUDORUM (feudalna knjiga) bio je neoficijelni zbornik sastavljen u Lombardiji oko XIII vijeka. Sadri propise o dranju zemlje i feudalnim linim odnosima. Libri feudorum prihvaeni su u Njemakoj i Francuskoj. U Italiji nikada nije prestala primjena Rimskog prava. Izmeu VI i XI vijeka rimsko pravo se izuavalo u viim svjetovnim kolama, a od XI vijeka nastavlja se izuavanje na univerzitetima, naroito u Bolonji (glosatori i postglosatori). U svim gradovima u periodu od XII do XIV vijeka stvoreni su tzv. "statuti" - zapisi obiajnog prava i rjeenja mjesnih vlasti (konzulskih sudova) koji su slubeno potvrivale gradske vlasti. Statuti su prvenstveno sadravali pravila o trgovakom radu, odraavajui potrebe i interese trgovaca. Statuti pojedinih gradova imali su dosta zajednikih crta, to je dovelo do stvaranja opih principa trgovakog prava koji su svoj izraz nali u nizu neslubenih zbornika. Najpoznatiji su ORDO MARIS (pomorski statut) sastavljen u Pizi u XII vijeku i CONSULATO DEL MARE (Pomorski sudski prirunik) sastavljen izmeu XI i XIV vijeka koji je uivao autoritet zakona u svim sredozemnim zemljama. Smatra se da je srednjevjekovna Italija bila kolijevka trgovakog prava naroda zapadne Evrope. 4.6.4. ENGLESKA 4.6.4.1. HISTORIJSKI RAZVOJ

48

Vlast Rima je u Engleskoj trajala do 420.godine, kada su je osvojila germanska plemena Saksonci, Angli, Juti. Osnovali su 7 kraljevina koje je ujedinio EGBERT poetkom IX vijeka. Engleska je iz ranofeudalne drave ula u epohu razvijenog feudalizma kada je normanski vojvoda VILJEM OSVAJA potukao posljednjeg anglosaksonskog vladara HAROLDA 1066.godine u bici kod Hestingsa. VILJEM je iz Francuske donio oblik feudalizma u kome se kraljevska pozicija dri samim osvajanjem. Kralj zahtijeva vojnu slubu i od vazala svojih vazala, to mu za razliku od francuskog kralja znatno uvruje vlast. VILJEM je proglasio sve posjede konfiskovanim. Dio je podijelio po svom nahoenju, a dio ostavio ranijim posjednicima. Nisu obrazovani krupni posjedi kao u Francuskoj gdje su bili osnovica separatizma. Svi feudalci su polagali zakletvu kralju, ime je ustanovljena direktna feudalna veza sa vazalima. Sa ciljem oporezivanja 1086.godine uvedene su KNJIGE STRANOG SUDA (Domesday Book), na osnovu kojih je kralj raspolagao podacima o sredstvima i prihodima svakog vazala da bi prema tome od njega zahtijevao feudalnu slubu i namete. U Knjizi stranog suda mnogi slobodni i poluslobodni seljaci uvrteni su u razred VILANA, koji je ubrzo poeo oznaavati kmetove. 4.6.4.1.1. UVRIVANJE KRALJEVE VLASTI VILJEM je zemlju podijelio na grofovije i na njihovo elo postavio erife. Izvreno je razdvajanje crkvenog i svjetovnog sudstva, zemlja je podijeljena njegovim ljudima, seljaci su veinom postali kmetovi. Svi krupni feudalci zemlju su dobivali neposredno od kralja, postajui njegovi vazali. Zemljita su feudalcima davana u dijelovima razbacanim po raznim grofovijama. Tako nisu nastale velike kneevine koje bi mogle postati opasne za kraljevu vlast. U svojim rukama kralj je zadrao oko 1/7 teritorije. VILJEM je crkvu elio iskoristiti kao svoje politiko orue. Zbog toga je smijenio svo svetenstvo i na njihova mjesta postavio svoje ljude. Nije dozvolio da se papa priznaje drugaije osim po kraljevoj naredbi. Papski propisi mogli su stupiti na snagu tek nakon kraljevog odobrenja. VILJEM je postavljao episkope. Da bi odrao u vlasti barone i srednje plemstvo, VILJEM je gradovima davao privilegije, naroito trgovakom sloju. Engleski krupni feudalci, nastojei da se u Engleskoj uspostavi poredak kakav je u to vrijeme vladao u Francuskoj, vie puta su se dizali protiv kralja za vrijeme Viljema i njegovih nasljednika. HENRIH II PLANTAGENET, koji je na prijesto doao 1154.godine proveo je niz reformi, otvoreno se suprotstavivi krupnim feudalcima. Ojaao je kraljevsku vlast, proveo sudsku reformu, podsticao razvoj opeg obiajnog prava (Common Law) i porotnog sistema, ustanovio najamniku vojsku, sukobio se sa crkvom i otpoeo osvajanje Irske. Reformom suda svi riteri i slobodni seljaci stekli su pravo da svoje sporove rjeavaju pred Kraljevskim sudom, umjesto pred sudom seniora. Ovim su dobivali zatitu od samih feudalaca. Feudalci su sudili jedino kmetovima. U Kraljevskim sudovima izvrena je reforma postupka. Ukinute su ordalije i uvedeno dokazivanje pomou zakletih svjedoka. KLARENDONSKOM KONSTITUCIJOM iz 1164.g ograniena je kompetencija crkvenih sudova. Henrih II vojnu slubu feudalaca poinje zamjenjivati plaanjem, tzv.SKUTAGIJEM, ime je smanjio zavisnost od vojnih snaga feudalaca. Nakon to je Engleska u ratu sa Francuskom izgubila najvei dio posjeda u Francuskoj, baroni diu oruane akcije protiv kralja DONA koji da bi se odrao na vlasti Englesku proglaava papskim lenom. Engleska postaje obavezna na crkveni porez u korist pape, to je izazvalo ope nezadovoljstvo prema kralju. DON je pod pritiskom feudalaca 1215.godine prisiljen izdati Veliku povelju sloboda-MAGNA 49

CARTA LIBERTATUM kojom su feudalci ograniili kraljevu vlast, osigurali zatitu od vanrednih dabina, a Opem vijeu dali pravo odobravanja novih poreza. Crkva je stekla slobodu izbora episkopa, a podanicima garantovano da mogu biti hapeni i kanjavani jedino po odluci Porotnog suda. Papa je povelju proglasio nitavnom, nakon ega je izbio rat izmeu kralja i feudalaca tokom kojeg je Don umro. Voa feudalaca SIMON od MONFORA je 1264.godine zarobio kralja i 1265. sazvao Opi savjet od predstavnika feudalaca, crkve, grofovija i gradova. Tako je nastao Parlament u Engleskoj, koji se od tada uglavnom redovno sastaje. U periodu 1337.-1453.godine Engleska je vodila Stogodinji rat sa Francuskom. Neposredno nakon toga izbio je dinastiki sukob poznat pod nazivom Rat dviju rua (1455.1485) koji je zavren izmirenjem i na prijesto dolazi dinastija TJUDORA koji su zaveli apsolutizam. HENRI VIII uspostavlja samostalnu Anglikansku crkvu na elu sa kraljem. U XVII vijeku Englesku potpuno zahvata kapitalizam. 4.6.4.2. DRUTVENO-EKONOMSKI ODNOSI Stanovnitvo se dijelilo na svetenstvo, plemstvo, gradsko i seosko stanovnitvo, kmetove i robove. SVETENSTVO se dijelilo na vie i nie. Nije inilo poseban element u stalekom predstavnitvu, kao to je to bilo u Francuskoj. Episkopi i arhiepiskopi ulazili su u Gornji dom Parlamenta kao perovi, a nie svetenstvo je izbornim putem ulazilo u Donji dom. Vie svetenstvo imalo je krupne zemljine posjede, a u odnosu prema vladaru imalo je sve vazalne obaveze, ukljuujui i plaanje poreza. Svetenstvo je bilo pod jurisdikcijom crkvenih sudova na osnovu kanonskog prava. Ovi sudovi imali su jurisdikciju i nad svjetovnim licima u predmetima vezanim za brak i porodino nasljedno pravo. Uvoenjem Anglikanske crkve svetenstvo je potinjeno svjetovnoj vlasti. PLEMSTVO nije bilo stale u pravom smislu rijei, ve je predstavljalo samo poasno zvanje. Plemiko dostojanstvo prelazilo je samo na najstarijeg sina. Posebne privilegije imali su samo plemii koji su bili lanovi Gornjeg doma Parlamenta po osnovu tog lanstva, a ne kao pripadnici plemikog stalea. Najvii plemii (vojvode, markizi, grofovi, baroni) zauzimali su putem naslijea mjesto u Gornjem domu. Nie plemstvo nazivalo se VITEZOVIMA. GRAANI su se bavili uglavnom trgovinom i zanatstvom, mada esto i poljoprivredom. Graani koji su se bavili istom vrstom posla udruuju se u GILDE. Postojale su trgovake i zanatske gilde. SELJATVO. Znatan dio inili su VILENI. Smatrani su slobodnim u odnosu na svako drugo lice osim posjednika zemlje na kojoj su radili. Bili su vezani za zemlju koju nisu smjeli napustiti bez pristanka gospodara. Bili su duni da plaaju razne dabine, iji se karakter i iznos nije mijenjao ni u sluaju da zemlja pree u ruke slobodnog ovjeka. SLOBODNI SELJACI su meusloj koji je postojao u Engleskoj. Meu njima su brojni SOKMENI, slobodni posjednici zemljinih dionica koji su potinjeni jurisdikciji feudalaca. Bili su obavezni na dabine, a svoju dionicu mogli su otuiti i predati u nasljedstvo. 4.6.4.3.DRAVNO UREENJE 4.6.4.3.1. KRALJ Mo kralja datira od vremena osvajanja Engleske. Do Velike povelje o slobodama iz 1215.godine engleski kraljevi su raznim mjerama jaali kraljevsku vlast. Meutim, kraljevska vlast je ograniena Velikom poveljom o slobodama. Velika povelja o slobodama je prvi pisani dokument kojim se ograniava vlast jednog feudalnog monarha. Smatra se preteom ustavnosti, a 9 njenih lanova ulaze u sastav dananjeg "Historijskog ustava" Engleske. Poseban znaaj imaju lanovi 39 i 40 Povelje. lanom

50

39 se svim slobodnim ljudima garantuje da mogu biti hapeni i kanjavani jedino po zakonskoj presudi. lanom 40 se propisuje pravna jednakost. Komisija od 25 lanova trebalo je da kontrolie kraljevo ispunjenje Povelje. Ukoliko kralj povrijedi odredbe Povelje baronima je dato pravo na pobunu. Dok je u Francuskoj kralj morao osvajati svoje pozicije potinjavajui feudalce, u Engleskoj su se feudalci borili za privilegije i ograniavanje kraljeve vlasti. Ovo je uticalo i na razvitak dravnog aparata. KRALJEVSKI SAVJET, koji je postojao uz kralja, bio je sastavljen od svjetovnih i crkvenih velikaa, te od lica koja je kralj imenovao od svojih vazala. JUSTICIJARIJUS je rukovodio aministrativnim i sudskim poslovima. KANCELAR je uvao dravni peat, redigovao kraljeve akte i izdavao sudske ukaze. Kraljevom blagajnom upravljao je poseban blagajnik. Vojni funkcioneri bili su KONSTEBL i MARAL. Za vrijeme Viljamovih nasljednika Savjet je gotovo zamijenila KRALJEVSKA KURIJA sastavljena od dvorskih savjetnika koji su se bavili tekuim upravnim i finansijskim poslovima. KRALJEVSKI SUD je ukljuen u Kraljevsku kuriju, koja je poela iriti svoju nadlenost oduzimajui od feudalnih sudova sporove za koje je kruna bila zainteresovana. Kraljevska kurija uvela je razmatranje krivinih i graanskih sporova od predstavnika stanovnitva-porotnika. ERIF je bio slubenik u grofoviji koga je kralj imenovao prvo iz reda lokalne aristokratije, a zatim iz reda srednje vlastele da bi nad njim imao jau vlast. erif je predsjedavao Skuptinama grofovije, skupljao prihode, komandovao narodnom vojskom. U grofovijama i satnijama postojala je policija koju su inili KONSTEBLI birani meu mjesnim stanovnitvom. 4.6.4.3.2. CENTRALNI DRAVNI ORGANI OPI SAVJET formiran je Velikom poveljom o slobodama iz 1215.g. U dravnim poslovima kralja bila je obavezna njegova saglasnost.Ukljuivanjem ritera, graana i svetenstva u njegov sastav nastalo je staleko predstavnitvo-PARLAMENT, putem koga je kralj morao da provodi dravne poslove. Svi dalji sukobi rjeavani su kroz odnose kralja i Parlamenta. TAJNI SAVJET bio je najvii upravni organ za vrijeme Tjudora. U njega suulazili predstavnici aristokratije, tzv."novog plemstva" i buroazije. Nadlenost mu je bila regulisanje vanjske trgovine i administracija kolonija. Uz uee Tajnog savjeta kralj je izdavao ukaze, a Tajni savjet je djelovao i kao apelaciona instanca. ZVJEZDANA PALAA je u poetku bila odjeljenje Tajnog savjeta, formirana radi borbe sa feudalcima. Raspravljala je krivine i graanske predmete, imala pravo kontrole nad odlukama porotnika kao i neke administrativne funkcije. VISOKA KOMISIJA, formirana 1539.godine za vrijeme kraljice Jelisavete, bila je sredstvo za borbu protiv uplitanja crkve u poslove dravne vlasti, kao i za potinjavanje crkve kralju. Radi se o organu istranog i sudskog karaktera u iji sastav su ulazila i crkvena i svjetovna lica. Razvila je inkvizicioni postupak, raspravljala o herezi, crkvenom razdoru, porocima. Razmatrala je i stvari koje nisu imale veze sa crkvom, npr.procese o skitnicama i sumnjivim licima u gradu Londonu. Kasnije je zajedno sa Zvjezdanom palaom vrila cenzuru tampanih djela. PALAA MOLBI, formirana u XV vijeku, rukovodila je graanskim stvarima. U njenoj nadlenosti bili su zemljini sporovi seljaka sa lordovima. PALAA FEUDALNIH DABINA upravljala je nad sekulariziranim manastirskim dobrima, a imala je i jurisdikciju u starateljskim stvarima.

51

Funkcija KRALJEVOG KANCELARA javlja se krajem XIV vijeka. Poseban znaaj dobila je u XVI vijeku. Kasnije su svi najvaniji dravni poslovi bili povjereni dvojici SEKRETARA. 4.6.4.3.3. OBRAZOVANJE PARLAMENTA I IRENJE NJEGOVE KOMPETENCIJE U drugoj polovini XIII vijeka Engleska je postala monarhija ograniena stalekim predstavnitvom. Kralj je bio vezan parlamentom prilikom oporezivanja stanovnitva i izdavanja zakona. Sredinom XIV vijeka Parlament se podijelio na Gornji ili Dom lordova i Donji ili Dom opina. GORNJI DOM predstavlja direktnog nasljednika Velikog vijea iz XI i XII vijeka. U njemu su zasijedali vrhovi feudalnog drutva: arhiepiskopi, episkopi, opati velikih manastira i najkrupniji baroni. U DONJEM DOMU zasijedali su riteri i graani. Riteri su birani na skuptinama po grofovijama (po 2 iz grofovije, ukupno 74) javnim glasanjem. EDVARD I pozvao je u Parlament i po 2 predstavnika iz 165 gradova. Riteri su zasijedali zajedno sa buroazijom, to za razliku od Francuske u Engleskoj nije stvorilo neprelazne pregrade izmeu buroazije i ritera. Uzrok ovome je rani razvitak robnonovanih odnosa na engleskom selu. Uticaj parlamenta raste u XIV vijeku. Parlament uvruje pravo da potvruje sve poreze, a dobija i kontrolu nad troenjem novca od poreza. Raste i zakonodavna vlast parlamenta. U XV vijeku postaje obavezna saglasnost oba doma na statute koje izdaje kralj. Za vrijeme HENRIKA VI stvoreno je pravo zakonske inicijative oba Doma, koje je imao i kralj. Zakonski projekti Parlamenta dobili su naziv BILL. Istovremeno je utvreno da odluke (statuti) prihvaene od kralja i oba Doma ne mogu biti mijenjane bez pristanka oba Doma. Tako je stvoren pojam statuta kao akta koji potie od kralja zajedno sa oba doma Parlamenta. Krajem XIV vijeka uvodi se procedura IMPEACHMENT, odnosno pokretanje tube za kraljeve savjetnike koji su zloupotrijebili dunost. Tubu je pokretao Donji dom pred Gornjim domom. Kralj nije mogao odgovarati. Parlament je morao dati saglasnost za izvoenje vojske van granica Engleske. Bez obzira na proirenje nadlenosti, politiki znaaj Parlamenta od druge polovine XV vijeka opada. Prevlast kralja nad Parlamentom odrana je do kraja dinastije Tjudora. 4.6.4.4. ENGLESKO PRAVO IZVORI PRAVA Jedan od osnovnih izvora Engleskog prava predstavlja NORMANSKO PRAVO. Izuavanje Rimskog prava u Bolonji izazvalo je veliki interes u Engleskoj, te se Rimsko pravo poinje predavati u Oksfordu i Kembridu. Rimsko pravo zabranjeno je Mertonskim statutom Henrika III. Osnovne pravne ustanove Engleske stvaraju se u XIII vijeku, kada od pravnih pravila koja su kraljevski sudovi postavljali i primjenjivali nastaje COMMON LAW, jedinstveno englesko "ope pravo". Poto kraljevski sudovi nisu raspolagali nikakvim pisanim izvorom opeg prava, rjeavali su sporove rukovodei se "pravom zemlje", odnosno obiajnim pravom, kao i prethodnim rjeenjima sudova i kraljevskim ukazima. UKAZ (Writ) je kraljev nalog upuen nekoj linosti koja zavisi od njega. Nepokoravanje Writ-u povlailo je kaznu. Ukaz je upuivan erifu sa naredbom da lice koje je prekrilo pravo mora zadovoljiti zahtjev ili biti privedeno pred Kraljevski sud. Ukazi su izdavani za svaki sluaj posebno, ali su postojali obrasci za pojedine pravne oblasti. Svaki ukaz odreivao je cjelokupni postupak koji je trebalo primijeniti. Osnov samog prava koji e sudija primijeniti zavisio je od ukaza na osnovu kojeg je sudija pokrenuo postupak. 52

Kraljevski ukazi imali su vanu ulogu u formiranju COMMON LAW-a, a njegov stvarni izvor bila je sudska praksa. 4.6.4.4.1. STATUTARNO PRAVO (STATUTE LAW) Uporedo sa Opim pravom, sve vei znaaj dobivali su i statuti (zakoni). Zakonodavstvo je bilo intenzivno za vrijeme Edvarda I (1272.-1307) koji je nazvan "Engleski Justinijan". Posebno je znaajan Drugi Vesminsterski statut iz 1285.godine koji je izmijenio niz institucija feudalnog prava na zemlji. Statuti su imali obaveznu snagu za Kraljevske sudove, dopunjavali ih ili mijenjali ope pravo u mnogim sluajevima. Ipak su imali drugorazrednu ulogu u odnosu na Common Law koji od XV vijeka postaje opi sistem prava primjenjivan u Engleskoj. 4.6.4.4.2. PRAVO PRAVINOSTI (EQUITY LAW) Common Law odlikovao se krajnjim formalizmom, a sudski postupak bio je proet vrlo sloenim tehnikim zahtjevima ije nepotivanje je izazivalo gubitak spora. Od XV vijeka, kao rezultat molbi i albi predavanih kralju po predmetima koji iz formalnih razloga nisu dobili zatitu sudova Opeg prava, javlja se Sistem pravinosti (Equity Law), koji se razvija paralelno sa Opim pravom. Kralj je albe prosljeivao kancelaru koji ih je rjeavao "po savjesti" i "po pravinosti", crpei rjeenja iz prirodnog prava po vlastitom shvatanju pravde, a dijelom i iz Rimskog prava. Kancelarov sud je u praksi bio orue kraljevog apsolutizma. titio je buroaziju, dok su sudovi Opeg prava titili feudalne odnose. Odluke kancelarovog suda stvorile su nov sistem prava pod nazivom Equity Law, koji je drugaiji i po proceduri i po sutini od Common Law-a. U proceduri po pravilu nema porote, postupak je manje formalistiki. 4.6.4.4.3. PRAVO SVOJINE Kralj je smatran vrhovnim sopstvenikom svojine. Zemljini odnosi bili su izgraeni na sistemu "dranja". Svi draoci su prema hijerarhijski viem draocu imali odreene obaveze koje su ih ograniavale po obimu i trajanju zemljinih prava. Karakter obaveza odreivao je i prirodu dranja zemlje. Obaveze slobodnih dratelja bile su tano odreene. Ope pravo regulisalo je samo odnose slobodnog dranja. Obaveze slobodnih dratelja bile su viteke vojne slube i SOKA. Vojna sluba je u poetku iznosila 40 dana i bila lina. Od XII vijeka zamijenjena je davanjem posebne takse "titnog novca". SOKA je najee vezan za plaanje novane rente. Sa stanovita njihovih ovlatenja, slobodni draoci dijelili su se na FEE SIMPLE, blisko punoj svojini i POVRATNO dranje. Kod povratnog dranja dralac je zemlju dobivao doivotno ili privremeno. Zemlja je vraana lordu u odreenim sluajevima, npr.kod smrti draoca ili odsustva direktnih nasljednika. 4.6.4.4.4. PORODINO I NASLJEDNO PRAVO Brano pravo regulisano je kanonskim pravom. Imovinski odnosi suprunika regulisano je Opim pravom. Sva pokretna imovina ene prelazila je na mua. Zemljina prava ene bila su pod upravom mua. U sluaju smrti ako nije imala djece vraala su se njenoj rodbini. Ako je postojalo potomstvo mu je poslije enine smrti zadravao svu njenu imovinu na osnovu tzv.prava ljubaznosti (Curtesy). ena nije mogla uestvovati ni u kakvim pravnim poslovima. Kod nasljeivanja se pravila razlika izmeu prenosa nekretnina (Real property) i prenosa line svojine (Personal property). Od XII vijeka utvreno je da zemlja mora prei na nasljednike, uz plaanje feudalcu za taj prenos. Takoe se javlja pravo prvoroenog u nasljeivanju zemlje. 53

Raspolaganje zemljom putem zavjetanja dozvoljeno je tek 1540.godine. Pokretna svojina dijelila se na 3 dijela: ena i djeca dobivala su po 1/3, dok je 1/3 pripadala crkvi. 4.6.4.4.5. KRIVINO PRAVO Regulisano je Opim pravom. Od XII vijeka razvija se shvatanje o krivici (vinosti). U poetku se veliki broj krivinih djela svrstavao pod pojam FELONIJE (felony). U feudalnom pravu se pod felonijom podrazumijevala povreda feudalnih obaveza koja je povlaila oduzimanje zemljinih posjeda. Daljim razvojem krivinog prava pod felonijom se podrazumijevaju sva krivina djela o kojima je raspravljao Kraljevski sud. U XIV vijeku se iz pojma felonije izdvaja TRIZN (treason=izdaja). Razlikuje se veleizdaja (high treason), tj.napad na linost i prava kralja i "mala izdaja" (petty treason), tj.napad na linost gospodara od potinjenih, mua od ene itd. U XVI vijeku definitivno su formulisane 3 vrste KD: TRIZN (izdaja), FELONIJA (teka krivina djela) i MISDIMINOR (laka krivina djela). Od XVI vijeka odreivanje kazne vrili su sudovi u znatnoj mjeri po svom nahoenju. Kazne su se odlikovale velikom surovou, a njihova strogost bila je ublaena samo izuzimanjem odreenih lica iz kazni, najprije crkvenih a kasnije i svih onih koja mogu dobiti sveteniko zvanje. 4.6.4.4.6. SUDOVI I SUDSKI POSTUPAK KRALJEV SUD (Curia Regis) je u poetku imao univerzalnu ulogu. Vremenom se iz njega izdvajaju kraljevski Vestminsterski sudovi koji su stvarali Common Law: SUD DRAVNE BLAGAJNE, SUD OPEG SUENJA, SUD KRALJEVOG STOLA Sud dravne blagajne rjeavao je sporove finansijske prirode, Sud opeg suenja graanske, a Sud kraljevog stola krivine predmete. Sudovi su se centralizovali u Londonu. Iznad svih ovih sudova je Parlament koji je oko 1300.godine preuzeo funkciju vrhovnog kraljevskog suda. Nasuprot sudovima Opeg prava javlja se SUD LORDA KANCELARA ili SUD PRAVINOSTI koji je sudio po sistemu "Equity Law". Od druge polovine XII vijeka organizovan je i sistem putujuih sudova. Svake godine su 23 sudije ile u unutranjost zemlje da dijele pravdu. Opadanju znaaja lokalnih i feudalnih sudova doprinijela je i ustanova MIROVNIH SUDIJA oformljena u XIV vijeku. Mirovne sudije imenovao je kralj iz sredine lokalnih zemljoposjednika. Preduzimali su preventivne mjere protiv delinkvenata i razmatrali krivine predmete. Znaajnije stvari mirovne sudije rjeavale su 4 puta godinje u kvartalnim sesijama. SUDSKI POSTUPAK Kraljevski sudovi su u sudski postupak vrlo rano uveli instituciju porote, koja je u prvoj fazi bila svjedoka, u drugoj optuna, a u treoj presudna. Velika porota sastojala se od 23 lica. Krajem XV vijeka Velika porota odreivala je da li postoji osnovanost optube. Ukoliko je osnovanost postojala, uz klauzulu "PRAVILAN BIL" Velika porota je optunicu dostavljala Maloj poroti koja se sastojala od 12 lica. U suprotnom, Velika porota je upisivala na optunicu "NEPRAVILAN BIL", im je otpadalo predavanje tube sudu. Sudski postupak voen je na principima kontradiktornosti. U pripremnom postupku stranke su razmjenjivale pismene podneske da bi razjasnili da li se nesaglasnost odnosi na pravna pitanja ili na fakta, od ega je zavisio i dalji tok postupka. Neslaganje oko fakata rjeavali su porotnici, a pitanje primjene zakona sud. Po okonanju razmjene podnesaka tuilac je sudu podnosio izvjetaj. Nakon toga se sastajala klupa porotnih sudija koji su morali donijeti jednoglasnu odluku. 54

Sudsko razmatranje poinjalo je pitanjem optuenom da li se smatra krivim ili ne. Ukoliko se optueni ne smatra krivim, sastajala se Mala porota pred kojom je tuilac izlagao sutinu optube. Zatim su ispitivani svjedoci, prvo tuioevi zatim optuenog, a razmatrana su i druga dokazna sredstva. Mala porota odluivala je o krivici optuenog. Ukoliko je optueni proglaen krivim, sudija je odreivao kaznu. 4.6.5. OSMANLIJSKA TURSKA 4.6.5.1. NASTANAK Nastala je krajem XIII i poetkom XIV vijeka na teritoriji Selduke drave, gdje su ve postojali feudalni odnosi. Jezgro Turske drave bio je selduki feud u Maloj Aziji, u blizini Mramornog mora kome je na elu bio OSMAN iz plemena KAJI. Osmanovi sljedbenici prozvani su Osmanlijama, a njihov voa proglaen za sultana i osnivaa dinastije. Poetkom XIV vijeka Osmanlijska turska bila je drava sa 10-15 hiljada kvadratnih kilometara povrine, a sredinom XVI vijeka imala je 6,5 miliona kvadratnih kilometara. Poslije osvajanja Carigrada 1453.godine bila je najvea sila u Evropi. 4.6.5.2. KARAKTERISTIKE OSMANLIJSKOG FEUDALIZMA Turska drava je bila jedinstvena vojnika drava sa jakom centralnom upravom i sultanom na elu. Feudalni posjed najee se stvarao davanjem TIMARA i ZEAMETA od sultana spahijama za vojnike zasluge uz trajnu obavezu vrenja vojne slube. Na posjedima feudalci nisu imali politiku vlast, odnosno nisu vrili upravne i sudske funkcije nad stanovnitvom naseljenim na njihovim posjedima. Neispunjavanje vojnih dunosti spahije povlailo je gubitak posjeda. U poetku su posjedi bili vezani za linost i nisu bili nasljedni. Kasnije su sinovi spahija nasljeivali dio posjeda, a rijetko itav posjed. Veliina nasljednog dijela zavisila je od toga da li im je otac poginuo na bojnom polju ili umro kod kue. Svi feudalci su posjed dobivali od sultana i bili vezani za njega, pa nije postojao sistem hijerarhijskih vazalnih veza. Visokim dravnim inovnicima sultan je davao HASOVE. Postojale su i tzv.MALIKANE koje je sultan dijelio u trajno i otuivo vlasnitvo istaknutijim vojskovoama. Timari su posjedi sa prihodom do 20.000 aki, zeameti od 20.000-100.000 aki, a hasovi preko 100.000 aki. Timari i zeameti su se sastojali iz HASSA zemljita i BATINA i IFLUKA raje. HASSA zemljite je spahija koristio u vlastitoj reiji, a sa rajinskih zemljita spahije su ubirale dabine, najee u vidu naturalne rente. Bez sultanove dozvole spahija nije mogao sam iskoritavati rajinsko zemljite, odnosno drati ga kao hassa zemljite. Postojali su i posjedi islamske vjerske zajednice-VAKUFI, kao i zemljite slobodnih seljaka muslimana (MULK dobra). Pravo raje bilo je zatieno. Imaoce ifluka ili batina nad zemljitem niko nije mogao izbaciti iz posjeda dok su ga obraivali. Uz saglasnost spahije kmetovi su pod odreenim uslovima mogli prodati ili zaloiti svoj ifluk. Za prenos je kmet spahiji plaao TAPU (taksu u novcu). Nakon davanja dabina u naturi i novcu, te izvanrednih nameta dravi, kmetovi su mogli slobodno raspolagati dijelom proizvoda sa tog zemljita. Timarsko-spahijski sistem zapao je u krizu u XVII vijeku. Feude su sve ee dobivali sultanovi ljubimci neratnici, a spahije su zapostavljale vojnu obavezu. Slabljenjem centralne vlasti kod spahija se javlja 55

tenja da timare i zeamete pretvore u trajne i nasljedne posjede. U XVIII vijeku dolazi do procesa ifluenja. Spahije su istiskivale raju sa zemljita i pod pritiskom otkupljivali njihovo pravo stalnosti posjeda (hakki karar) ili jednostavno traili da im raja ustupi zemljite uz obeanje zatite od dravnih fiskalnih organa. ifluk sahibije su pretvorile timarsko u privatno vlasnitvo, ime je bio potkopan timarsko-spahijski sistem. 4.6.5.3. DRAVNO UREENJE Po obliku vladavine Osmanska drava je bila apsolutistika monarhija sa naglaenim teokratskim obiljejima. Sultan je imao i ulogu halife, odnosno najviu duhovnu i svjetovnu vlast. Izdavao je i kontrolisao sprovoenje zakona, u skladu sa erijatskim pravom. Imao je upravnu, sudsku i vojnu vlast, a predstavljao je zemlju u inostranstvu. DIVAN je bio savjet sultanovih najviih funkcionera. Osnovne magistrature u carstvu ustanovio je Mehmed el Fatih u XV vijeku svojom kanunamom prema kojoj postoje 4 stuba carstva: veziri, defterdari, kadijaskeri i niandi. VEZIRI su bili najvii funkcioneri. Bilo ih je 7, najvaniji meu njima Veliki vezir koji je bio na elu svih grana dravne uprave. Jedini je poslije sultana mogao komandovati vojskom. Savjet velikog vezira nazivao se DIVAN ili VISOKA PORTA, koja je prerasla u neku vrstu vlade. KADIJASKERI su bili vrhovne vojne i svjetovne sudije. U poetku je bio 1, kasnije 2: za Rumeliju (evropski dio) i Anadoliju (maloazijski dio). Pratili su sultana u vojnim pohodima. Imali su pravo da postavljaju nie sudije. Kasnije su sva ovlatenja sa anadolijskog prela na rumelijskog kadijaskera. DEFTERDARI su bili zadueni za voenje dravnih finansija. NIANDI je bio pisar i sekretar dravne administracije. U sultanovo ime on je upisivao TUGRU (sultanov znak) na dravnim aktima i diplomama. Drava je bila podijeljena na vojno-administrativne jedinice EJALETE na elu sa BEGLERBEGOM. Najprije su postojala 2 (Rumelija, Anadolija), a vremenom se ovaj broj poveava. U XVI vijeku ih je bilo 40, od ega 8 u Evropi. Ejaleti su se dijelili na SANDAKE na elu sa SANDAKBEZIMA. Sandakbezi komadovali su svim spahijama sa svog podruja, a imali su i izvrnu vlast. Sandaci su se dijelili na NAHIJE na elu sa SUBAAMA. 4.6.5.4. SUDOVI Postojala je hijerarhija od 5 grupa sudija: velike i male mole, mufeti, kadije i naibi. Velike mole su bili sudije navjeih gradova, male u manje vanim, a kadije u ostalim gradovima. Mufetii su se bavili pravnim pitanjima pobonih zaklada, dok su naibi bili zamjenici kadija. Kadija je morao poznavati erijatsko pravo, arapski i perzijski jezik i biti neporonog ponaanja. Za savjet se mogao obratiti muftiji kao najboljem poznavaocu erijata za pravno miljenje u obliku fetvi. 4.6.5.5. PRAVO U TURSKOJ Primjenjivala su se 2 osnovna izvora prava: erijat i urf. Urf su inili zakoni-kanune koje su donosili sultani u poetku u formi fermana, odnosno jednostavnije zapovijedi, a kasnije u formi hatierifa (carsko runo pismo). Zbirke kanuna zvale su se kanuname. Mogle su biti ope i sandake.

5. DRAVA I PRAVO U BUROASKOM PERIODU

56

Dosadanji razvoj buroaskih drava i prava dozvoljava periodizaciju za njena 2 razdoblja, koja su manjevie zavrena, dok tree jo uvijek traje. Prvo razdoblje poinje buroaskim revolucijama i traje do 1870.godine. Karakterie ga tenja za relativno velikim slobodama u demokratskom razvitku, te se naziva period slobodne konkurencije ili LIBERALNOG KAPITALIZMA. Drugo razdoblje poinje 70-ih godina XIX vijeka i traje do kraja I sv. rata 1918.g. U ovom periodu jaa monopolistiki kapitalizam sa njegovom osnovnom politikom karakteristikom-imperijalizmom. Ova etapa naziva se MONOPOLISTIKI KAPITALIZAM ili IMPERIJALIZAM. Tree razdoblje, tzv.DRAVNI KAPITALIZAM poinje sa I sv. ratom i traje do danas.

5.1 BITNA OBILJEJA NOVE FORMACIJE

Osnovu proizvodnih odnosa ini kapitalistika privatna svojina nad sredstvima za proizvodnju. Najamni radnici-proizvoai nemaju tih sredstava. Eksploatacija radnika vri se putem ekonomske prinude, a ne silom kao u feudalizmu. Radnici su prinueni da u nedostatku sredstava za proizvodnju prodaju radnu snagu da bi doli do sredstava za ivot. Kapitalistiko drutvo optereeno je nizom suprotnosti. Osnovna je suprotnost izmeu rada i kapitala, odnosno buroazije i proletarijata. U prvoj fazi buroaske drave ostala je suprotnost izmeu buroazije i crkve, odnosno crkve i drave. U drugoj fazi javlja se i zaotrava suprotnost izmeu pojedinih kapitalistikih zemalja. Javlja se i suprotnost izmeu vladajuih i potlaenih nacija u kolonijama koja dovodi do stvaranja oslobodilakih pokreta u kolonijama.

5.2. BITNA OBILJEJA DRAVE

Drutvena nejednakost po roenju i stalekoj pripadnosti zamijenjena je drutvenom nejednakou po imovini. Unutranja funkcija drave, odnosno dranje u pokornosti radnike klase vrila se pod parolom buroaske zakonitosti, a naroito primjenom ekonomskih mjera te uticajem na narodne mase putem ideologije, odgoja, religije. U buroaskoj dravi nema ni jednog dominantnog oblika vladavine niti dravnog ureenja. Postojale su monarhije (apsolutne, ustavne, parlamentarne) i republike; sloene i unitarne drave. Kao zajednika obiljeja dravnog ureenja mogu se uzeti suverenitet, ustavnost, parlamentarizam i politike stranke. Pod suverenitetom se podrazumijeva potpunost dravne vlasti unutar granica jedne drave i njenu nezavisnost u odnosu na druge drave. Pod ustavom u savremenom smislu podrazumijeva se izvjesno ograniavanje vlasti vrhovnih organa drave u odnosu na graane, kao i garancije ljudskih prava i sloboda. Ustavi mogu biti sadrani u jednom pisanom ustavu, u vie pisanih zakona ili kroz obiajnu pravnu praksu. U takvim sluajevima govorimo o historijskim ustavima kakav je u Engleskoj. Parlamentarizam oznaava postojanje narodnog predstavnitva parlamenta u kome narod uestvuje u zakonodavstvu putem svojih biranih predstavnika - poslanika. Izvrna vlast, tj.vlada je pod kontrolom parlamenta. U buroaskom parlamentarizmu politiki ivot se preteno odvija putem politikih stranaka, njihove uzajamne borbe i saradnje.

5.3. KARAKTERISTIKE PRAVA

57

Jedan od osnovnih principa buroaskog prava je pravna jednakost ili jednakost pred zakonom. Princip pravne jednakosti u sutini je formalan usljed postojanja stvarnih i velikih ekonomskih i drutvenih razlika meu bogatim i siromanim. Klasni karakter buroaskog prava se nije vidio iz pravnih propisa ve je dolazio do izraaja u primjeni tih propisa. Osnovni pravni izvori u buroaskom drutvu postaju zakoni, dok se obiaj i recipirano rimsko pravo uglavnom potiskuju. Zakonodavna aktivnost je vrlo intenzivna, pa u ovo vrijeme nastaju zakonici ili kodeksi.

5.4. POJEDINE DRAVE U BUROASKOM PERIODU I NJIHOVO PRAVO

5.4.1. ENGLESKA 5.4.1.1. DRUTVENO-EKONOMSKI PREOBRAAJ U ENGLESKOJ PRIJE BUROASKE REVOLUCIJE Uoi revolucije Engleska je bila jedna od najrazvijenijih evropskih zemalja. Kapitalistika proizvodnja stvara se ve u XVI vijeku. Stvara se novo plemstvo mahom iz redova buroazije, a naroito jaa srednje seosko plemstvo tzv.DENTERIJA koje je postalo oslonac svojevrsnog Tjudorovskog apsolutizma. Potkraj vladavine posljednjeg vladara dinastije Tjudor kraljice Elizabete I, dolo je do sukoba izmeu vladara i Parlamenta po pitanju davanja monopola i povlastica za proizvodnju i prodaju razliitih artikala. Kraljica je takve monopole davala svojim dvorjanima, to je tetilo interesima trgovaca. Sukobi su nastavljeni dolaskom dinastije Stjuart, izmeu buroazije i srednjeg plemstva u Parlamentu i kralja DEMSA I (1603.-1625). Parlament se suprotstavio uvoenju novih poreza koje je kralj traio radi voenja rata sa panijom. PETICIJA O PRAVU (The Petition of Right) iz 1628.godine je jedan od prvih akata kojim je trebalo ograniiti kraljevu vlast. Traeno je da se ukinu prijeki sudovi, da se ne hapse lica koja nisu optuena za krivina djela i da niko ne smije biti prisiljen da daje ili ustupa darove, zajmove, milostinje, poreze ili lina davanja bez ope saglasnosti i pristanka Parlamenta. Peticija pokuava utvrditi granicu izmeu zakonodavne i izvrne funkcije. Peticija je liila kralja finansijskih sredstava za izdravanje stalne vojske. Kralj je potvrdio Peticiju, ali je raspustio Parlament i vladao 11 godina bez Parlamenta. Od 1640.g Parlament je sazvan 2 puta. Prvi put je zasijedao 3 sedmice ("Kratki Parlament"), a drugo zasijedanje poznato je kao "Dugi Parlament" i trajalo je do 1653.godine. Za vrijeme zasijedanja "Dugog Parlamenta" dolo je do sukoba izmeu kralja i Parlamenta koji se 1642.godine pretvorio u oruani sukob kojim je oznaen poetak Engleske buroaske revolucije. 5.4.1.2. REVOLUCIJA Na strani kralja u sukobu su bili feudalna aristokratija, anglikanska crkva, manji dio nieg plemstva i buroazije koji su ivjeli na dvoru te izvjestan broj regrutovanih seljaka. Rojalisti su bili uglavnom pristalice anglikanske crkve i katolici. Uz Parlament je bila sitna i srednja buroazija, novo plemstvo, gradski obrtnici i veliki broj seljaka. Po vjeroispovijesti bili su to prezbiterijanci, independenti, puritanci te se ta revolucija naziva i Puritanska. Vrhovni komandant revolucionarne vojske postao je OLIVER KROMVEL, porijeklom sitni seoski plemi, lan independentske grupe u "Dugom Parlamentu". Kromvel je osigurao independentima vodeu ulogu u vojsci provodei "Bil o samoodricanju" kojim se lanovi Parlamenta moraju odrei vojnih funkcija. Kromvel je jedini zadrao funkciju u vojsci ilanstvo u Parlamentu. Kralj arls I je 1645.godine nakon poraza pobjegao u kotsku, ali su ga koti predali Parlamentu. Tada je dolo do rascjepa izmeu Parlamenta i vojske.

58

5.4.1.3. SUKOB IZMEU PARLAMENTA I VOJSKE Prezbiterijanci (struja u Parlamentu) koji su se obogatili u revoluciji i gornji slojevi novog plemstva eljeli su kompromis sa kraljem i ouvanje revolucije. S druge strane, independenti u ijim rukama je bila vojska, traili su ope izborno pravo, formalnu jednakost pred zakonom, slobodu trgovine, slobodu savjesti. Sukob je pokuao iskoristiti kralj i organizovati rojalistike ustupke. Kromvelova vojska porazila je kraljeve pristalice i svoje protivnike odstranila iz Parlamenta. Krnji Parlament je ostao pod potpunom Kromvelovom kontrolom. Krnji Parlament osnovao je vrhovni sud koji je kralja osudio na smrt i arls I je pogubljen 1649.godine. Rasputen je Gornji dom, proglaena republika i konfiskovana kraljeva, crkvena i rojalistika imanja. Stvoren je DRAVNI SAVJET kao najvii organ vlasti u koji su uli plemii i bogati graani. Tzv.LEVELERI i radikalniji DIGERI su traili ukidanje privatne svojine, predaju zemlje na drutveno iskoritavanje i podjelu po naelu potpune jednakosti. Dolo je do pobune koju je Kromvel uguio. U Parlamentu je 1653.godine izglasan ustavni akt INSTRUMENT UPRAVLJANJA (The Instrument of Goverment), poznat kao KROMVELOV USTAV. Po tom ustavnom aktu vrhovni organ vlasti je jednodomi Parlament koji moe imati najvie 400 poslanika po proporcionalnom sistemu i LORDPROTEKTOR koji je ef drave i nosilac izvrne vlasti. Njemu pomae SAVJET u koji ulazi 13-21 lana. Lord protektor je ef drave i vrhovni vojni komandant, uz saglasnost Parlamenta. Meutim, izmeu 2 zasijedanja parlamenta on kontrolie oruane snage uz saglasnost veine u Savjetu. Uloga lordaprotektora u zakonodavnoj djelatnosti je suspenzivni veto na zakonski prijedlog u trajanju od 20 dana. Lord protektor je ovlaten da izmeu 2 zasijedanja Parlamenta, a u sluaju ratne opasnosti donosi zakone i naredbe. Ovo rjeenje je u praksi prualo mogunost donoenja vrlo znaajnih odluka bez saglasnosti Parlamenta. Kromvelovim izborom za Lorda Protektora uvedena je njegova lina diktatura. Nije sazivao Parlament, lanove Dravnog savjeta imenovao je po svojoj volji. Lokalnu upravu drali su Kromvelovi generali koji su bili postavljeni na elo 21 okruga. Za vrijeme protektorata uguen je ustanak u Irskoj i kotskoj, a nekada samostalna kotska je prikljuena Engleskoj. Engleska je bila privredno iscrpljena. U to vrijeme Kromvel je bio prisiljen da sazove Parlament u kome se pojavila struja za restauraciju monarhije. Ponovo je uveden Gornji dom. 5.4.1.4. RESTAURACIJA I "SLAVNA REVOLUCIJA" Nakon Kromvelove smrti 1658.godine Parlament je uz podrku vojske izvrio restauraciju monarhije. Na prijesto je 1660.godine doao arls II Stjuart, obeavi u "Bredskoj deklaraciji" opu amnestiju, vjersku toleranciju i potivanje postojeih svojinskih odnosa. Kralj nije odrao rije, poelo je gonjenje uesnika revolucije, a Kromvelov le je iskopan iz groba i objeen. U Parlamentu se sada stvaraju 2 nove struje: TORIJEVCI i VIGOVCI. Torijevci su plemii i rojalisti, a vigovci predstavnici buroazije i novog plemstva koji su se zalagali za jaanje Parlamenta. Zahvaljujui vigovcima Parlament je donio nekoliko ustavnih akata od kojih je najznaajniji HABEAS CORPUS ACT ili "Akt o boljem obezbjeenju slobode podanika i spreavanju zatoenja preko mora" iz 1679.godine. Po ovom aktu u sluaju hapenja nekog lica, njegova rodbina ili prijatelji su imali pravo od suda traiti izdavanje naredbe o "Habeas corpus"-u. Dobivi takvu naredbu, upravnik tamnice ili zatvora morao je u roku od 24 sata predati uhapenika sudu sa saopenjem o razlozima njegovog hapenja. Sud je nakon toga odluivao o daljem statusu uhapenog. Osoba jednom osloboena na osnovu Habeas Corpusa nije mogla biti ponovo hapena iz istog razloga, pod prijetnjom visoke novane globe za onog ko je izvrio hapenje. Sudija koji je odbio izdavanje naredbe o Habeas Corpusu podvrgavao se takoe visokoj novanoj globi (500 funti). Akt je uskratio vlasti mogunost da se sa politikim protivnicima razrauna neogranienim dranjem u zatvoru. Ovaj ustavni zakon ostao je na snazi do danas kao jedan od osnovnih ustavnih propisa o zatiti linosti i sloboda graana. 59

Na inicijativu vigovaca sa prijestola je uklonjen reakcionarni kralj Dejms II, posljednji iz dinastije Stjuart. Parlament sazvan 1688.god. zvanino je za kralja proglasio VILJEMA ORANSKOG. Taj prevrat naziva se "Slavna revolucija", a njome je kralj koji nije odgovarao interesima vladajuih krugova engleskog drutva zamijenjen drugim kraljem. Donoenjem "BILL OF RIGHTS" (Bila o pravima) 1689.godine suverenost je sa kralja prela na Parlament, odnosno uspostavljena je ustavna parlamentarna monarhija. U nadlenost Parlamenta prela je zakonodavna vlast i budetsko pravo. Kralju je zabranjeno da bez odobrenja Parlamenta okuplja i dri redovnu vojsku ili da uvodi neki "izvanredan" sud. Kralj je imao pravo veta na sve akte Parlamenta, odnosno nije se mogao donijeti zakon bez saglasnosti kralja i oba doma. Kralj je posljednji put upotrijebio veto 1707.godine, tako da se vremenom to pravo izobiajilo. Izvrnu vlast koja ostaje u rukama kralja sve vie vri kabinet. Ustanovljena je sloboda izbora i sloboda govora u Parlamentu. Parlament se birao svake 3 godine, a njegovo sazivanje moralo je biti to ee. Obnovljen je stari "Test Act" prema kome su vladari i dravni funkcioneri mogli biti samo pripadnici anglikanske crkve. ACT OF SETTLEMENT (Akt o nasljeivanju prijestolja) donesen je 1701.god. Akt precizira uslove za legitimnost dolaska na prijesto Engleske. Po ovom ustavnom zakonu iz prava na nasljeivanje iskljueni su svi nasljednici prijestolja mukog spola katolike vjere. Nasljedno pravo na englesku krunu se i danas upravlja prema toj odredbi. Aktom je garantovana nezavisnost sudstva od izvrne vlasti. Potvreno je ogranienje kraljeve vlasti u korist parlamenta. Postavlja se i pravilo da zakonske akte potpisom ovjeravaju i kralj i premijer. 5.4.1.5. RAZVITAK PARLAMENTARIZMA U ENGLESKOJ Dolaskom na vlast Hanoverske dinastije 1714.god. dolo je do daljeg razvitka parlamentarnog sistema. Ministri koje i dalje imenuje kralj, su redovno lanovi Parlamenta, a stvoren je i poloaj premijera (prvog ministra). Kralj prestaje predsjedavati sjednicama. Od 1711.g kralj ne odgovara za rad svojih ministara nego samo oni. Time je kralj poeo gubiti kontrolu nad ministrima koji su odgovarali samo Donjem domu. Izvrna vlast postepeno prelazi na ministre, posebno na prvog ministra. Tokom XVII i XVIII vijeka Parlament je zbog naina izbora bio predstavniko tijelo uskog sloja zemljoposjednika i krupne buroazije. Poslanike u Donjem domu birale su grofovije, gradovi i neki univerziteti. Veina stanovnitva nije uestvovala u izborima zbog prevelikog imovinskog cenzusa. Prema privilegijama iz XVI vijeka, gradovi su bez obzira na veliinu, slali u Parlament po 2 predstavnika, te se deavalo da tzv."truhli gradovi" koji su gotovo nestali imaju isti broj poslanika kao veliki industrijski centri. Donoenjem ZAKONA O REFORMI (REFORM BILL) 1832.god zapoinje proces proirivanja birakog prava. Gradovi ispod 2000 stanovnika izgubili su predstavnike u Parlamentu, a gradovi sa 2.000-4.000 stanovnika stekli su pravo na po 1 predstavnika. Snien je imovinski cenzus, te je svaki 24. Englez dobio pravo glasa. Nakon izborne reforme Torijevci su uzeli naziv Konzervativna stranka, a Vigovci Liberalna. Dalje reforme izvrene su 1867. i 1884.godine. Reformom 1867.g dalje je snien imovinski cenzus, te je masa industrijskih radnika stekla birako pravo. Ope birako pravo uvedeno je tek 1918.godine, kada su ga stekli mukarci sa navrenom 21 godinom ivota i ene sa 30 godina. U birakom pravu ene i mukarci su izjednaeni 1928.godine. 5.4.1.6. USTAVNA MONARHIJA BILL-om OF RIGHTS Engleska je postala ustavna monarhija. Mada postoje akti ustavnog karaktera (Magna Carte Libertatum, Habeas Corpus Act, Petition of Right, Zakon o Parlamentu iz 1911), tradicija i obiaji su gotovo glavni regulatori mnogih zakonom neregulisanih odnosa. 5.4.1.6.1. KRALJ. ODNOS IZMEU KRALJA, KABINETA I DONJEG DOMA 60

Skup ovlatenja kojima raspolae kralj naziva se "prerogativima Krune". Temelje se na ustavnim konvencijama i obiajima. De jure, kralj ima mnogo vanih ovlatenja, ali ne i de fakto. Kralj ima ovlatenje izbora premijera, ali je na osnovu ustavne konvencije duan mandat premijera povjeriti lideru stranke koja je dobila izbore za Donji dom. Kralj se ne mijea u rad vlade. O odlukama kabineta samo biva obavijeten preko premijera. Kraljevo pravo sazivanja i rasputanja Parlamenta je samo formalno. Shodno ustavnoj konvenciji Parlament se mora sastati jednom godinje, a kralj formalno daje proklamaciju o sazivanju Parlamenta. Rasputanje Parlamenta kralj formalno vri kada Parlamentu istekne mandat, a moe raspustiti Parlament i po preporuci premijera prije isteka mandata (preporuku mora prihvatiti). Kralj ima pravo veta na zakon usvojen u Parlamentu. Veto nije upotrijebljen od 1707.god, a kraljeva obaveza da potpie zakone postala je jedna od osnovnih ustavnih konvencija. Kralj je politiki i krivino neodgovoran. U sluaju postavljanja pitanja odgovornosti za svaki akt odgovara ministar a ne kralj koji potpisom uestvuje u donoenju akta. Prema ustavnim konvencijama izvrna vlast je KABINET koji nadzire administraciju i cjelokupne poslove unutranje i vanjske politike. Kabinet je ue tijelo vlade koji u njoj ima centralni poloaj. Vladu formira lider stranke koja je na izborima dobila veinu, tako da se u stvari na izborima posredno odluuje ko e biti premijer. Ministri moraju biti lanovi Parlamenta, ali premijer ne mora traiti saglasnost Parlamenta za izbor lanova Vlade, ve Parlamentu samo saopava sastav Vlade. Vlada broji vie od 100 lanova, u 3 kruga: Prvi (najui) krug ine lanovi Kabineta. Kabinet nema stalno utvren sastav. Posljednjih decenija obino ima 20 lanova. Drugi, iri krug, sainjavaju ministri koji nisu lanovi kabineta, njih oko 30. Trei krug ine mladi ministri kojih obino ima preko 50. 5.4.1.6.2. ODNOS IZMEU KABINETA I VLADE Vlada se kao tijelo ne sastaje nikada. Sjednice odrava kabinet, s tim da se na pojedine sjednice po potrebi pozivaju pojedini ministri koji nisu lanovi kabineta. Odluke kabineta obavezuju sve lanove vlade koji eventualno neslaganje mogu izraziti samo podnoenjem ostavke. Na elu vlade je prvi ministar (premijer). On odreuje politiku vlade. Vremenom sve vie slabi odgovornost vlade pred Parlamentom, ali jaa njena odgovornost pred javnim mnijenjem. Vlada gotovo nikako ne moe pasto u Parlamentu, ali vrlo esto pada na izborima. 5.4.1.6.3. ODNOS IZMEU GORNJEG I DONJEG DOMA PARLAMENTA Donji dom ili Dom komuna postepeno je postao vaniji dom parlamenta. lanstvo u Gornjem domu je nasljedno, a pripadalo je visokom plemstvu. Osim svjetovnih lordova (danas preko 800), lanovi Gornjeg doma bili su i tzv.duhovni lordovi tj.prelati, biskupi i nadbiskupi. Danas ih ima 26. lanovi Gornjeg doma su i tzv.lordovi pravnici (law lords) koji vre najvie sudske funkcije, a ima ih 18. Zakon o doivotnom perstvu iz 1958.godine dozvolio je kralju da imenuje doivotne perove bez njihovog nasljedstva na perstvo. Takvih perova ima 295. Gornji dom broji preko 1.100 lanova od kojih sjednicama rijetko prisustvuje vie od 200. Zakonom o Parlamentu iz 1911.g. smanjena su zakonodavna ovlatenja Gornjeg doma. Po ovom zakonu nije potrebna saglasnost Gornjeg doma pri donoenju zakona finansijske prirode, a za ostale zakone Gornji dom dobio je pravo suspenzivnog veta u maksimalnom trajanju od 2 godine. Novi zakon o Parlamentu iz 1949.godine je suspenzivni rok smanjio na godinu dana. 61

Od 1832.godine vlada nije snosila odgovornost pred Gornjim domom. 5.4.1.7. RAZVITAK BRITANSKOG IMPERIJA Engleska je od 1707.godine, kada je formalno provedeno ujedinjenje sa kotskom, dobila naziv Velika Britanija. Od 1800.godine je naziv Ujedinjeno kraljevstvo ili Velika Britanija i Sjeverna Irska. Poev od XVI vijeka Engleska je postala kolonijalna sila. Postojale su 2 vrste kolonija: naseljenike i uroenike. Naseljenike su one ije stanovnitvo je bilo anglosaksonskog porijekla, a iseljavalo se iz Engleske iz vjerskih, ekonomskih ili politikih razloga. U tim kolonijama formirani su tzv.DOMINIONI na elu sa guvernerom koga je postavljala vlada u Londonu. Njegov odnos prema zakonodavnom tijelu i vladi dominiona sve vie je liio na odnos kralja i istih organa u metropoli. U uroenikim kolonijama vlast su vrili kolonijalni inovnici i upravni aparat podvrgnut engleskoj vladi (Indija, Pakistan). 5.4.1.8. PRAVO U ENGLESKOJ Ustav Engleske nije pisani ustav. Zasniva se manje na tekstovima, a vie na obiajima i praksi koji se prilagoavaju novim prilikama. To je zemlja historijskih ustava. U Engleskoj nije dolo do recepcije Rimskog prava. Formirana je posebna pravna sistematizacija i terminologija, a ranije nego na kontinentu stvorene su grane prava kao pronalazako i autorsko pravo. U engleskom buroaskom pravu zadrali su se Common Law, Equity Law i Statute Law. Dualitet sudova koji su djelovali po Equity Law-u i Common Law-u ukinut je 1831.godine, ali time nije nestalo tih dvaju sistema. Englesko pravo roeno je iz prakse sudova. Kao izvor prava dominira sudski precedent. Sluaj prethodi pravilu. Za razliku od kontinentalnih sudova gdje se donose opa pravila koja se zatim primjenjuju na konkretne sluajeve, ovdje se rjeenje konkretnog sluaja primjenjuje kao pravilo za naredne takve sluajeve. Obzirom da raspolau sa ogromnim brojem precedenata, stranke i sudovi mogu birati na koje e se precedente pozvati. 5.4.1.8.1. POJEDINE GRANE PRAVA Englesko pravo razlikuje tzv.REALNU SVOJINU i PERSONALNU SVOJINU. Realna obuhvata pravo na zemljite i predmete vezane za njega, dok personalna obuhvata fizike stvari, ali i prava (autorsko pravo, pravo na naknadu tete i sl.). Osnovna karakteristika svojinskih odnosa je u: 1. Nepostojanju posebnog reima za svojinu na nekretninama. 2. Odsustvu koncepcije svojine kao potpune vlasti na stvari. 3. Feudalnom porijeklu svojinskih kategorija to je vidljivo iz mogunosti da razliiti subjekti istovremeno imaju ovlatenja nad istim zemljitem Svojina nad pokretnim stvarima u sutini se ne razlikuje od kontinentalne, dok je pravo na zemlji toliko sloeno da ga je i Kromvel opisao kao "stranu zbrku". TRAST (Trust) je tvorevina "prava pravinosti" nastala u XVI vijeku. Definie se kao pravo svojine nad nekretninama ili pokretnim stvarima koje pripada jednom licu i koje ovo ostvaruje u interesu treeg. To je prenos svojine sa namjerom da se prenijeta imovina koristi u interesu treeg lica. Najvaniji oblik trasta

62

javio se kod poduzetnikih kompanija u kojima se imovina povjerava jednom ili nekolicini menadera koji upravljaju imovinom u korist treih lica, onih koji su uloili kapital. OBLIGACIONO PRAVO razlikuje formalne pismene ugovore i obine, neformalne ugovore. Kod ovih drugih se osim saglasnosti stranaka trai i naznaka osnova, tzv."consideration" za prihvatanje obaveze. Ugovor je sporazum izmeu 2 ili vie lica u kome postoji "consideration" (razlog, motiv, cijenu). Ugovor se najee zakljuuje u pismenoj formi, to je posljedica engleskog zakona o prevarama (Statute of Frands) iz 1677. prema kome svi ugovori koji prelaze odreeni iznos, svi ugovori koji se odnose na nekretnine ili ije izvrenje traje due od godinu dana proizvode samo prirodne obligacije ako nisu zakljueni u pismenoj formi. 5.4.1.8.2. NASLJEDNO PRAVO Englesko pravo poznaje zakonsko i testamentarno nasljeivanje. Kod zakonskog se pravila razlika izmeu realne i personalne svojine. Zemlju su nasljeivali muki potomci po principu primogerniture. Personalnu svojnih nasljeivala su djeca i brani drug (1/3). Ako nije bilo djece, brani drug je mogao naslijediti 1/2 imovine, a cijelu ako je vrijednost bila manja od 500 funti. 5.4.1.8.3. BRANO PRAVO Do poetka XIX vijeka brano pravo regulisano je po kanonskim propisima. Graanski fakultativni brak uveden je 1836.g. Razvod braka dozvoljen je 1857.godine. ena je u braku imala poslovnu sposobnost. Mu je bio odgovoran za delikt supruge, ako je izvren u njegovom prisustvu. Zadralo se pravo mua da enu umjereno kanjava. U XX vijeku izjednaen je pravni poloaj ene i mua. 5.4.1.8.4. KRIVINO PRAVO Svoje izvore nalazi u Common Law-u i Statute Law-u. Krivino pravo druge polovine XVII i XVIII vijeka karakterie se jaanjem zakonodavne aktivnosti, posebno u pogledu KD protiv drave. Nizom statuta pod KD veleizdaje podvedena su raznovrsna krivina djela prema trenutnim potrebama. Tako je npr.1691.god veleizdajom smatran izvoz oruja u Francusku, odlazak u Francusku i dolazak iz nje bez odobrenja. Pootrene kazne bile su za krivina djela protiv svojine. Bili su mnogobrojni sluajevi primjene smrtne kazne. Vana naela u krivinom postupku crpljena su iz Magna Carte Libertatum i Habeas Corpus Act-a. Naela krivinog postupka su kontradiktornost i postojanje porote. Kontradiktornost znai da je optueni dokazivao svoju nevinost, a tuilac krivicu optuenog. Ovaj princip vaio je i za istragu, a ne samo za pretres pred sudom. Velika porota odluivala je o predaji osumnjienog sudu, a mala porota o krivici optuenog. 5.4.2. SJEDINJENE AMERIKE DRAVE U vremenu od 1607. kada je osnovana prva kolonija Virdinija do 1733.g kada je nastala posljednja Dordija, u Sjevernoj Americi bilo je 13 kolonija. Postojale su 3 vrste kolonija: krunske, vlasnike i kompanijske. Krunske su bile najbrojnije, bile su pod direktnom kontrolom britanske krune. Vlasnike i kompanijske nastale su tako to ih je kralj putem povelje darovao pojedincima i kompanijama. Izvrnu vlast u kolonijama vrio je guverner imenovan u Londonu. Pomagalo mu je vijee ije lanove je sam imenovao. Vlast je organizovana po ugledu na Englesku. Postojalo je izborno predstavniko tijelo koje je imalo zakonodavnu i sudsku nadlenost, a po engleskom modelu organizovana je i lokalna samouprava. Kolonisti su sa sobom donijeli i englesko pravo.

63

Britanska restriktivna ekonomska politika izazivala je veliko nezadovoljstvo buroazije u kolonijama. Kolonijama je bilo zabranjeno emitovanje novca, ograniena je industrijska proizvodnja, odreeni proizvodi mogli su se izvoziti u Englesku, na uvoz amerikih proizvoda bile su velike carine a iz Evrope se roba mogla uvoziti samo na britanskim brodovima. Posebno nezadovoljstvo izazvao je Zakon o peatima (Stamp Act) iz 1765.g prema kome je uvedeno novo poresko optereenje za kolonije. Kongres 9 kolonija je odbio plaanje ovog poreza. Usvojena je DEKLARACIJA O PRAVIMA AMERIKANACA kojom se odbacuju svi direktni porezi i proglaava bojkot britanske robe. Zakon o peatima je britanski parlament ukinuo 1766. U kolonije je 1767.g uveden porez na industrijske proizvode. Da bi stvorila presedan potreban za naplatu poreza, Engleska je 1773.godine ukinula visoke carine na aj koji se uvozio u amerike kolonije, ali je uvela relativno nizak porez na taj artikal. Kolonisti su shvativi o emu se radi bojkotovali kupovinu jeftinog aja, a kada je jedan engleski brod uplovio u Bostonsku luku natovaren ajem, kolonisti su pobacali sanduke aja u more. To je bila uvena "Bostonska ajanka" (The Boston Tea Party). Britanci su odgovorili zatvaranjem luke i nizom represivnih mjera. U aprilu 1775.god u okolini Bostona dolo je do oruanih sukoba engleske vojske i kolonista. Amerikanci su zauzeli Boston u martu 1776.godine. Nakon toga Engleska alje sve vea vojna pojaanja u Ameriku. Meu kolonistima postojala je podijeljenost. June kolonije smatrale su da treba zadrati veze sa Londonom, a u sjevernim je veina htjela rat i proglaenje republike. 5.4.2.1. FILADELFIJSKI KONGRESI. DEKLARACIJA O NEZAVISNOSTI. UGOVOR O MIRU Sjeverne i june kolonije udruile su se radi borbe protiv Engleske na Kongresu njihovih predstavnika 1774. i 1775.godine u Filadelfiji koji je dobio naziv "Kontinentalni kongres". PRVI KONTINENTALNI KONGRES odran je od 06.09.-26.10.1774.godine. Na kongresu su umjereni elementi bezuspjeno pokuali ostvariti konfederaciju kolonija sa izbornim predstavnikom na elu, ali sa odravanjem vrhovne vlasti kralja. Na kongresu je donesena DEKLARACIJA PRAVA koja je obavezala sve kolonije da za period od 3 mjeseca obustave robni promet sa Engleskom. Apeluje se na kralja da promijeni politiku prema kolonijama i potvruje odlunost kolonija da e se udruiti u sluaju upotrebe sile protiv Masausetsa. DRUGI KONTINENTALNI KONGRES poeo je u maju 1775.godine. U vremenu izmeu 2 kongresa dolo je do oruanih sukoba izmeu Amerikanaca i Engleske vojske. Na kongresu je vrhovnim komandantom vojske proglaen DORD VAINGTON. Neke od kolonija koje su ranije proglasile svoje otcjepljenje od Engleske su na kongresu uestvovale kao nezavisne drave. Ali su voe amerike revolucije nastojale od svih 13 kolonija stvoriti jedinstvenu dravu. Kralj DORD III je proglasio koloniste pobunjenicima i uputio vojsku da ugui ustanak. Na to je Drugi kontinentalni kongres 04.07.1776.god. na prijedlog TOMASA DEFERSONA usvojio DEKLARACIJU O NEZAVISNOSTI. Njome se 13 amerikih kolonija proglaavaju nezavisnim i slobodnim, kidajui vezu sa Velikom Britanijom. U Deklaraciji su detaljno iznesene albe kolonista i dobar dio sutine revolucionarne teorije, usvajajui naela kole prirodnog prava. Deklaracijom se kolonije nisu ujedinile, ve samo prekinule vezu sa Engleskom. Deklaracijom su konstituisane Sjedinjene Amerike drave i stavljeno do znanja da se istovremeno sa ratom za nezavisnost vodi i buroaska revolucija. Odbijanje nekih delegacija da se u Deklaraciju unese osuda ropstva bila je klica kasnijeg graanskog rata u SAD. U rat se na stranu SAD 1778.godine ukljuila Francuska, te je engleska vojska poraena i mirovnim ugovorom u Parizu od 03.09.1783. Velika Britanija je priznala nezavisnost SAD. 5.4.2.2. RAZVITAK USTAVNOSTI I DRAVNO UREENJE SAD

64

Prvi ustav SAD pod nazivom LANCI KONFEDERACIJE SAD sainio je Ameriki kongres predstavnika 13 samostalnih drava 1777.godine. U njemu je dat naziv SAD, a stupio je na snagu 1781.godine, dakle tokom rata. Prema tim ustavnim propisima predvieno je konfederalno dravno ureenje i republikanski oblik vladavine. Drave lanice sauvale su suverenitet i svu vlast i prava koja nisu lancima izriito preneseni na zajednike organe vlasti. Graani jedne drave imali su ista prava u drugoj dravi na bazi reciprociteta. Predviena je saradnja i obaveza ekstradicije poinilaca krivinih djela. Formiran je jednodomni kongres u kome su preko delegata bile predstavljene drave lanice. Zavisno od veliine drave, delegata je bilo 2-7, ali je bez obzira na broj delegata svaka drava imala po 1 glas. Delegate su drave odreivale onako kako su same eljele. Da bi bile punovanne, sve odluke kongresa morale su biti donesene jednoglasno. Osim kongresa nije postojao ni jedan zajedniki organ. Kongres je odluivao o ratu i miru, sklapanju meunarodnih ugovora i saveza, kovanju novca, zajmovima i budetu, izgradnji flote, imenovanju komandanta i oficira zajednike vojske kao i svih oficira iznad ina pukovnika u vojskama pojedinih drava. Kongres je rjeavao sporove drava lanica, a mogao je regulisati i meusobnu trgovinu drava lanica, organizaciju pote, postavljati diplomatske predstavnike itd. Kongres konfederacije donio je 13.06.1787. Uredbu o naseljavanju novih teritorija zapadno od planina Eligeni, to je izazvalo masovnu kolonizaciju zapadnih teritorija. Kongres je prema uredbi sprovodio postupak stvaranja novih drava lanica. Kada odreeno podruje dostigne 5.000 stanovnika dobiva od Kongresa status teritorije, to je podrazumijevalo pravo na vlastitu narodnu skuptinu, guvernera i jednog predstavnika u Kongresu sa savjetodavnim pravom glasa. Narastanjem na 60.000 stanovnika stvarana je drava koja je primana u konfederaciju. Razvoj SAD traio je vri oblik povezanosti meu dravama. Tako je u maju 1787.godine poseban ustavotvorni Konvent, formiran od strane Kongresa, donio novi ustav SAD. U donoenju ustava dolo je do polemike oko organizacije budue federacije. Prvi nacrt, tzv.VIRDINIJA PLAN koji su zastupale velike drave, predviao je jaku centralnu vlast sa pravom zakonodavnog tijela da donosi savezne zakone uvijek kada su pojedine drave nenadlene. Velike drave bi imale prednost jer bi lanovi zakonodavnog tijela bili birani srazmjerno broju stanovnika pojedinih drava. PLAN NJU DERSI, koji su zastupale male drave, oslanjao se na konfederativno ureenje i predviao zakonodavno tijelo u kome bi sve drave imale jednak broj glasova i ije bi delegate imenovale i plaale drave. KONEKTIKAT KOMPROMAJZ (Connecticut Compromise) prihvaen je kao kompromisno rjeenje prema kome bi zakonodavno tijelo bilo dvodomno. Jedan dom bi bio Senat u koji bi svaka drava slala po 2 lana. Drugi bi bio Predstavniki dom koji bi sainjavali lanovi izabrani od graana po izbornim jedinicama. Poslije postizanja kompromisa, Ustav je usvojen 17.09.1787.g, a stupio na snagu juna 1789.god. I danas je na snazi tako da je to NAJSTARIJI VAEI USTAV NA SVIJETU. Po tom Ustavu, SAD su pretvorene u federaciju po obliku dravnog ureenja, a po obliku vladavine definitivno su postale republika. Organizacija vrhovnih organa vlasti zasnovana je na principu podjele na izvrnu, zakonodavnu i sudsku vlast. Vrhovni organi dravne vlasti prema Ustavu su predsjednik, Kongres i Vrhovni sud. 5.4.2.2.1. PREDSJEDNIK SAD Predsjednik SAD je ef drave, ef izvrne vlasti i vrhovni komandant oruanih snaga pa se po njemu ovaj sistem zove PREDSJEDNIKI SISTEM. Za predsjednika moe biti izabran svaki dravljanin SAD koji boravi u SAD najmanje 14 godina i ima najmanje 35 godina starosti. Bira se na 4 godine i moe biti izabran jo jedan mandat. Ustav predvia da predsjednika biraju tzv.elektori koji se biraju u svakoj dravi prema broju njenih predstavnika u

65

Kongresu. U praksi je taj sistem modifikovan u smislu da se predsjednik bira direktnim glasanjem. Svi elektori one drave u kojoj odreeni kandidat dobije apsolutnu veinu moraju glasati za tog kandidata. Predsjednik sam sebi bira saradnike, resorne ministre (dravne sekretare) koji su za svoj rad njemu odgovorni. Ne postoji odgovornost ministara pred Kongresom niti mogunost da ih Kongres smjenjuje. Ministri ne mogu biti lanovi Kongresa. Predsjednik je vrhovni komandant vojske i policije. Zakljuuje meunarodne ugovore, ali uz saglasnost Senata. Ima pravo odgaanja kazne i vri pomilovanja za delikte protiv SAD. Ovlaten je da imenuje ambasadore i sudije Vrhovnog suda, uz pristanak Senata. Predsjednik ima pravo suspenzivnog veta na zakon donesen u Kongresu. Ako u roku od 10 dana predsjednik ne potpie doneseni zakon, on se vraa u Kongres na ponovno razmatranje. Ako se za zakon ponovo izjasne 2/3 kongresa, on automatski stupa na snagu, bez obzira na veto. Ustav predsjedniku prua i mogunost tzv.depnog veta. Vidljivo je da je u SAD dosljedno primijenjeno naelo podjele vlasti. Izvrna vlast je nezavisna od zakonodavne i ne snosi pred njom politiku odgovornost. U sluaju primanja mita i drugih tekih zloina i prijestupa moe se pokrenuti postupak protiv predsjednika SAD. Postupak optube, tzv.IMPIMENT (Impeachment) pokree Predsjedniki dom, a sudi Senat. 5.4.2.2.2. KONGRES SAD Sastoji se od 2 doma: PREDSTAVNIKI DOM ima oko 430 poslanika biranih na 2 godine opim pravom glasa i proporcionalno broju stanovnika. Izborno pravo regulisano je zakonom svake pojedine drave. Predstavnikom domu predsjedava SPIKER (Speaker). SENAT ima 100 senatora, po 2 iz svake drave bez obzira na njenu veliinu. Senatori se biraju na 6 godina i jedna treina sastava se obnavlja svake druge godine. Senat ima znatno veu ulogu u domenu spoljne politike jer predsjednik bez pristanka Senata ne moe zakljuiti nikakav meunarodni ugovor. Senat SAD nadlean je da daje saglasnost na izbor ambasadora kao i efova raznih resora, samostalnih agencija itd. Tako je predstavniki dom teoretski zastupnik interesa graana SAD bez obzira u kojoj dravi ive, dok je Senat zastupnik interesa drava lanica SAD. Kongres ima vrhovnu zakonodavnu vlast, s tim da zakon moraju usvojiti oba doma i potpisati predsjednik SAD. Pravo zakonodavne inicijative imaju iskljuivo lanovi Kongresa, prijedlog moe biti podnesen u bilo kojem domu. Jedino se o prijedlozima o ubiranju prihoda prvo mora izjasniti Predstavniki dom. Kongres osim zakona donosi i zajednike rezolucije. Kongres ima pravo da objavljuje rat, da utvruje poreze i takse, savezni budet, da sklapa zajmove, donosi propise o trgovini sa drugim dravama i meu dravama SAD, propise o novanom opticaju, o bankarstvu, falsifikovanju novca, autorskom pravu, potama i potanskim putevima, javnom saobraaju, radnim odnosima. Kongres ima izvjesne istrane i sudske funkcije u odnosu na rad dravne uprave i druge oblike javne djelatnosti u SAD. Moe obrazovati posebnu istranu komisiju pred kojom se mora pojaviti svaki pozvani graanin i dati traeni iskaz osim ako se pozove na Peti amandman Ustava. Kongres ima pravo pokretanja postupka protiv najviih dravnih funkcionera u sluaju izdaje, korupcije i sl. 5.4.2.2.3. VRHOVNI SUD SAD Vrhovni sud SAD nosilac je sudske vlasti. Broj sudija nije utvren ustavom, ve se utvruje zakonom, a od 1869. ima 9 sudija (predsjednika i 8 sudija). Sudije imenuje predsjednik SAD na osnovu miljenja i uz odobrenje Senata. Oni ostaju u funkciji kako ustav predvia "dokle god se dobro dre".

66

Vrhovni sud kao prvostepeni organ rjeava sporove izmeu drava lanica, izmeu drave lanice i neke strane zemlje, te protiv presude vrhovnog suda drave-lanice zbog povrede saveznog zakona ili Ustava. Najvanija funkcija koju Vrhovni sud vri i to bez izriitog ustavnog ovlatenja, sastoji se u tumaenju Ustava, odnosno ocjeni ustavnosti odreenog zakona. Vrhovni sud na taj nain moe efikasno suzbiti pokuaje Kongresa da promijeni Ustav. S druge strane, ocjenjujui da su pojedini savezni zakoni saglasni sa Ustavom mada oni odstupaju od odreene ustavne odredbe i de fakto znae izmjenu Ustava, Vrhovni sud prihvata te zakone i ustavnom tekstu daje novi smisao. Drave lanice su prema Ustavu sauvale znatan dio suverenosti. Svaka drava lanica ima vlastiti Ustav, koji je u skladu sa federalnim. Pitanje raspodjele nadlenosti dva stepena vlasti je generalno rijeeno u X amandmanu Ustava SAD usvojenom 1791.godine prema kome su ovlatenja koja Ustavom nisu data SAD niti njime uskraena dravama, zadrana za pojedine drave. Polazna koncepcija Ustava bila je da federacija treba obavljati samo funkcije neophodne za funkcionisanje Unije kao cjeline, a o svemu ostalom staraju se drave lanice. 5.4.2.2.4. POLITIKE STRANKE U SAD djeluju 2 politike stranke: Demokratska i Republikanska. Sva mjesta u Kongresu pripadaju iskljuivo pripadnicima ovih stranaka, a predsjednik SAD je uvijek iz jedne od njih. Historijski gledano, Demokratska stranka je sa juga. Njeni zastupnici okupljeni oko Defersona bili su antifederalisti. Republikanci na elu sa Hamiltonom su sa sjevera, oni su federalisti, zastupaju interese industrijalaca i bili su protiv ropstva. Stranke se programski vrlo malo razlikuju. Specifino je da nemaju formalnog lanstva, pa ni obaveze pridravanja odluka najviih stranakih organa. Stranke djeluju uglavnom na teritoriji pojedinih drava SAD, a ne federacije. Jednom u 4 godine se udruuju kada treba izabrati kandidata za predsjednika SAD. Tada se odrava Nacionalna stranaka konvencija. Kod izbora za predsjednika SAD kandidati se bore za podrku veine birakog tijela, odnosno podrku bar 2 od 3 glavna regiona zemlje koji se razlikuju po svom klasnom sastavu i politikoj orijentaciji. Jedan je sjeveroistok SAD, gje je koncentrisan industrijski i bankarski kapital, drugi je poljoprivredni i donekle industrijalizirani Zapad, a trei Jug sa crnakim problemom i relativno zaostalom privredom. 5.4.2.3. PRAVO U SAD Bez obzira na naslijeenu vezu sa engleskim pravom, u SAD se razvio pravni sistem sa specifinim karakteristikama, razliit od engleskog pravnog sistema. Karakteristino je postojanje pravnog partikularizma u SAD, jer se propisi znatno razlikuju od drave do drave, mada svi moraju biti usklaeni sa Ustavom SAD. (Ustav je vrlo kratak i uopten, a krivini i graanski propisi se nalaze u nadlenosti skuptina federalnih drava). Korijeni partikularizma su u razlikama izmeu 13 kolonija: junih preteno plantaerskih sa crnim robovima i sjevernih sa industrijom i pomorstvom. Ove razlike dovele su do razliitih interesa u stvaranju pravnih propisa. Znaajna karakteristika prava u SAD do graanskog rata bilo je sankcionisanje ropstva. Pa i nakon pobjede sjevernih drava koje su ukinule ropstvo 1862.godine, ono se zadralo do danas. Naime, po zavretku rata mnoge june drave donijele su niz zakona, tzv."Crnih kodeksa" kojima se crnci ponovo stavljaju u neravnopravan i poniavajui poloaj. Savezni zakon o graanskim pravima iz 1866.godine trebao je potisnuti "Crne kodekse", ali je tek djelomino uspio u tome. iroko se razvila zakonodavna djelatnost Kongresa i zakonodavnih skuptina drava lanica SAD. Jo uvijek je glavna podjela na State Law, Common Law i Equity Law.

67

Kao i u engleskom pravu, strogo je odvojen graanski od krivinog postupka. Prisustvo porote je obavezno, osim kad se sudi po pravilima Equity Law-a. Uloga sudova je proirena u odnosu na engleski sistem. U XIX vijeku usvojena je doktrina da sudovi ocjenjuju ustavnost zakona i akata izvrne vlasti. Osim toga, ameriki sudovi su u donoenju presuda mnogo elastiniji od engleskih sudova, mada je i u SAD prihvaen sistem sudskih presedana. U SAD je naputeno englesko pravno shvatanje da najvii sud ne moe nikada presuditi suprotno ranijoj presudi. Jedna od karakteristika sudskog postupka je uvoenje porote. Porotnici su graani (njih 12) koji sa sudijama uestvuju u dokaznom postupku, kako krivinom tako i graanskom. Nakon toga donose odluku o krivici, odnosno odluku o tome koja stranka je u pravu ako je u pitanju graanski spor. Porota od 12 laika bira se za svaki spor posebno. Ispituju ih advokati obe strane da bi se dobila garancija da e biti objektivni. Veto na izbor porotnika imaju obje strane. Odluka porote mora biti jednoglasna. Sudija moe odbaciti odluku porote ako smatra da takvoj odluci nema mjesta, a u ovom sluaju predmet e se ponovo razmatrati pred drugom porotom. Sudija ne moe odbaciti odluku porote ako ona donese oslobaajuu presudu za okrivljenog u krivinom postupku. Porota je esto djelovala i kao neprincipijelna institucija. To se deavalo u junim dravama kada je porota sastavljena od segregacionista oslobaala bjelce koji su ubijali crnako stanovnitvo jer djelo navodno "nije dokazano". 5.4.3. FRANCUSKA 5.4.3.1. POSTANAK I RAZVOJ BUROASKE DRAVE U Francuskoj se buroazija u savezu s narodom 1789.godine borila protiv monarhije plemstva i vladajue crkve. Revolucija je imala izrazito buroaski karakter, a u odreenim fazama je poprimila vana demokratska obiljeja. Izvrila je ogroman uticaj na druge zemlje. 5.4.3.2. DRUTVENO-EKONOMSKI UZROCI REVOLUCIJE Razlozi izbijanja revolucije su narasle protivrjenosti izmeu porasta kapitalistikih proizvodnih snaga i zastarjelih feudalnih proizvodnih odnosa te politikih ureenja tih odnosa. Uoi revolucije Francuska je bila u velikoj finansijskoj krizi. Usljed nemogunosti konkurencije jeftinijoj i boljoj engleskoj robi dolo je do obustave proizvodnje u Francuskoj. Za ovo je buroazija okrivila dvor i vladajue plemstvo, obzirom da je kralj snizio carine na englesku robu i poduzeo druge reforme u interesu plemstva, a sa ciljem spreavanja bankrotstva monarhije. Buroazija je formulisala svoje zahtjeve i izradila program borbe protiv starog poretka. Idejne osnove za svoje zahtjeve imala je u racionalistikoprosvjetiteljskoj teoriji koja se razvijala u XVIII vijeku. Monteskje, Ruso, Volter i enciklopedisti razvijaju principe ustavne drave koja se temelji na "prirodnim pravima ovjeka", slobodi, jednakosti, privatnoj svojini. 5.4.3.3. SKUPTINA STALEA I POETAK REVOLUCIJE Poetkom maja 1789.godine kralj je bio prisiljen sazvati Staleku skuptinu koja nije sazivana od 1614. Prilikom sazivanja vlada je morala dati ustupke treem staleu koji je trebao da bira 600 poslanika, a plemstvo i svetenstvo po 300. Nezadovoljan nainom glasanja trei stale se odvojio i poeo samostalno zasijedati pod nazivom Skuptine opina, a zatim Narodne skuptine. Postepeno im se prikljuuju i lanovi prvih dvaju stalea. Kralj i vlada bezuspjeno pokuavaju sprijeiti dalji rad skuptine, koja uzima naziv Ustavotvorna skuptina. Na vijest da kralj priprema rasputanje skuptine, parike mase su pod vostvom buroazije podigle oruani ustanak i 04.07.1789. zauzele kraljevski dvor Bastilju, ime je oznaen poetak revolucije. Ustavotvorna skuptina je zbog irokih seljakih pokreta prioritetno nastojala rijeiti agrarno pitanje. Zbog toga je 04. i 05.08.1789. donijela odluku o definitivnom ukidanju feudalnog reima, a 11.08. 68

donesen je i zakon kojim su ukinute sve kmetovske obaveze. Ostale obaveze mogle su se otkupiti nakon to Skuptina utvrdi nain. Takoe su ukinuta neka legalna prava i patrimonijalna jurisdikcija. DEKLARACIJA PRAVA OVJEKA I GRAANINA je PRVI USTAVNI AKT Francuske buroaske revolucije donesen 26.08.1789.godine. U novembru 1789. Ustavotvorna skuptina donijela je odluku o oduzimanju crkvenih imanja i njihovom stavljanju na raspolaganje naciji. U julu 1790.godine donesen je ZAKON O GRAANSKOM USTROJU SVETENSTVA, kojim je izvrena potpuna reorganizacija crkve. Znatan dio svetenstva odbio je priznati novo ureenje crkve i poveo borbu protiv revolucije. Kralj bjei iz zemlje 20.06.1791, ali je vraen u Pariz. Narodna skuptina prihvatila je Ustav 03.09.1791. Poto je kralj poloio zakletvu na Ustav, vraena mu je vlast i Francuska je iz apsolutistike pretvorena u ustavnu monarhiju. Ustavne promjene bile su ispod oekivanja buroazije koja je nastavila borbu. Feudalizam nije do kraja ukinut, tako da je plemstvo od seljaka i dalje zahtijevalo obaveze. Protiv revolucije djeluje plemstvo i svetenstvo. Francuska je 1792.godine objavila rat Austriji i Pruskoj. Poraena je usljed izdaje oficira. Parike mase digle su se na ustanak i 10.07.1792. kralj je zatvoren. Formirana je prva revolucionarna komuna u Parizu koja se stavila na elo svenarodnog otpora i sprijeila ulazak stranih trupa u Francusku. Narod predvoen jakobincima zauzima kraljev dvorac. Skuptina donosi odluku o sazivanju Nacionalnog konventa koji je 22.09.1792. proglasio ukidanje monarhije i Francuska je postala republika. Tada je u redovima jakobinaca dolo do podjele na IRONDISTE i MONTANJERE. irondisti su bili predstavnici bogate trgovake buroazije koji su eljeli kompromise plaei se plebejskih masa. Montanjeri su predstavnici srednje i sitne buroazije koji su traili oslonac u narodu i bili protiv kompromisa sa monarhijom. Kralj je osuen na smrt i pogubljen. Sredinom 1793.g montanjeri su iz Konventa uspjeli izbaciti najreakcionarnije irondiste i nastupa najrevolucionarniji dio buroaske revolucije, tzv."Jakobinska diktatura". Konvent je 24.06.1793.godine donio DRUGI USTAV, poznat kao JAKOBINSKI ili MONTANJERSKI USTAV. Sva vlast nalazila se u rukama 2 Odbora koji su bili potinjeni Konventu: ODBOR JAVNOG SPASA i ODBOR JAVNE BEZBJEDNOSTI. Nosilac jakobinske diktature u unutranjosti bili su Revolucionarni odbori, narodna drutva i klubovi. Dekretom o sumnjivim licima sainjeni su spiskovi sumnjivih lica. Dekretom o maksimumu od 29.09.1793. utvrene su maksimalne cijene za proizvode iroke potronje, a istovremeno su odreene visine nadnica. Uveden je novi kalendar, donesen zakon o crkvi i religiji. Uslijedio je kontranapad krupne buroazije. Montanjeri su lieni podrke naroda jednim udarcem zbaeni s vlasti. Robespjer je 28.07.1794. sa jo 21 pristalicom osuen na smrt i giljotiniran. Revolucionarni period je zavren, buroazija je pristupila ureenju dravnog aparata na svoj nain. 5.4.3.4. RAZVOJ USTAVNOSTI U PRVOJ ETAPI 5.4.3.4.1. DEKLARACIJA O PRAVU OVJEKA I GRAANINA Donesena od strane Ustavotvorne skuptine 26.08.1789.g, bila je prvi ustavni akt francuske buroaske revolucije. Bio je to prvi akt ove vrste u Evropi koji je proklamovao niz sloboda i prava graanina i kojim su naznaena osnovna naela budueg drutveno-ekonomskog ureenja i ustavnog poretka. U Deklaraciji se potvruje sloboda i jednakost svih ljudi, a drutvene razlike mogu biti zasnovane samo na opem interesu. Proglaava se sloboda uvjerenja, posebno vjerskih, sloboda rijei i tampe. U oblasti politikih prava istie se princip narodne suverenosti. Ustanovljava se jednakost pred zakonom. Zakon je izraz ope volje i svi graani imaju pravo uea u donoenju zakona.

69

Deklaracija istie da vlast u dravi mora biti podijeljena. Naelu legaliteta se daje posebna panja. Predvia se kanjivost samo za ona djela koja su u zakonu oznaena kao krivina i to samo onim kaznama koje su predviene u zakonu za to odreeno krivino djelo. Posljednji lan Deklaracije govori o neprikosnovenosti privatne svojine. 5.4.3.4.2. USTAV IZ 1791.GODINE Prvi francuski buroaski ustav podvlai suverenost istiui da ona pripada iskljuivo naciji. Ustavom su ukinute staleke razlike, razvlateno plemstvo i postavljeni temelji buroaskog ureenja. Usvojeno je naelo podjele vlasti na zakonodavnu, izvrnu i sudsku. Zakonodavnu vlast ima skuptina, izvrnu kralj, a sudsku sudovi koje bira narod. Ustav je graane podijelio na aktivne i pasivne. Utvren je cenzus spola, ene nisu imale pravo glasa. Pravo glasa po dobnom cenzusu imali su graani sa navrenih 25 godina. Po cenzusu domicila mogli su glasati oni graani koji su nastanjeni u jednom kantonu godinu dana. Po cenzusu graanske asti, onaj ko nije unesen u popis nacionalne garde nije imao pravo glasa. Izbori su bili dvostepeni. Skuptine aktivnih graana birale su elektore, koji su onda birali poslanike za Narodnu skuptinu. Skuptina je bila jednodomna, birala se svake druge godine i brojala 745 poslanika. Poslanika mjesta bila su rasporeena na departmane. Narodna skuptina bila je nadlena da donosi zakone, utvruje dravni budet, odreuje poreze, osniva i ukida inovnika zvanja, ratifikuje meunarodne ugovore. Kralj je imao pravo suspenzivnog veta, ali ako 2 slijedee skuptine prihvate prijedlog zakona, on stupa na snagu i bez kraljeve saglasnosti. Kralj je postavljao i opozivao ministre, bio vrhovni komandant vojske Vodi spoljnu politiku i proglaava zakone. Svaki njegov akt morao je biti potpisan i od njegovog ministra. Sudska vlast je nezavisna i organizovana po distriktima. U kantonima postoje mirovne sudije i presuditelji (asesori). Sudovi u distriktima su prvostepeni i apelacioni na sudove iz kantona. Uvedeno je trostepeno krivino pravosue. Najvii sud je bio Kasacioni sud koji nije raspravljao djela ve ukidao presude zbog oiglednih povreda zakona ili procesualnih normi. 5.4.3.4.3. JAKOBINSKI USTAV IZ 1793.GODINE Usvojen je od strane Konventa 24.06.1793.godine pod zvaninim nazivom USTAVNI AKT koji je u historiji nazvan i Montanjerskim ustavom. Prihvaen je na referendumu. Ovim ustavom Francuska je proglaena republikom, jednom i nedjeljivom. Zasnovan je na Deklaraciji o pravima ovjeka i graanina. Mnogo jasnije se istie pravo suvereniteta, kao i pravo na otpor protiv ugnjetavanja. Uvedeno je ope i neposredno pravo glasa, ali zadran cenzus spola. Narodna skuptina imala je zakonodavnu vlast i birala se na godinu dana. Na svakih 40.000 stanovnika biran je po 1 predstavnik u skuptini. Skuptina je bez ogranienja mogla izdavati dekrete o stvarima manje vanosti, a prilikom donoenja vanijih zakona isti su bili podvrgnuti potvrdi biraa. Izvrni odbor ili Savjet bio je organ izvrne vlasti. Imao je 24 lana. Obnavljao se svake 2 godine, kada se mijenjala polovina sastava. Savjet je izvan svog sastava imenovao ministre koji su mu podreeni. Jakobinski ustav ostao je praktino neprimijenjen jer je usljed neslaganja unutar voa revolucije i vanjske intervencije Konvent donio odluku o njegovoj suspenziji. 5.4.3.5. DRAVA I PRAVO POSLIJE REVOLUCIJE

70

5.4.3.5.1. TERMIDORSKI KONVENT I DIREKTORIJUM Kontrarevolucionarni irondisti izveli su dravni udar 27.07.1794. Tog dana koji se po revolucionarnom kalendaru naziva "9.Termidor godine II" prestala je vlast jakobinaca. Zadrane su postojee institucije Konventa i Odbora javnog spasa, ali su sastav i politika Konventa znatno izmijenjeni. irondinci su 26.10.1795. donijeli novi Ustav. Umjesto konvenskog uveden je DIREKTORIJALNI sistem. Zakonodavno tijelo sastojalo se od 2 doma: Vijea pet stotina i Vijea starih. Vijee pet stotina ima pravo zakonodavne inicijative i pretresanja zakonskih nacrta, a vijee starih samo potvruje ili odbacuje odluke Vijea pet stotina. Izbori su dvostepeni, za oba biraka tijela predvien je imovinski cenz. lanovi vijea starih morali su imati navrenih 40 godina, a Vijea pet stotina 30 godina. Domicil je bio 10-15 godina. Svake godine obnavljana je 1/3 Vijea. Izvrnu vlast ima Direktorij od 5 lanova koje bira Zakonodavno tijelo. Svake godine biran je 1 novi lan. Ministri nisu inili Savjet. Na novi nain bila je organizovana lokalna administracija, sudski sistem itd. Novo poglavlje u historiji francuske buroazije stvorio je dravni udar generala Napoleona Bonaparte 09.11.1799.godine. 5.4.3.5.2. KONZULSTVO Napoleon je uglavnom sam napravio novi Ustav koji je stupio na snagu 25.12.1799. i poznat je kao Ustav iz godine VIII. Ustav je zadrao republikanski oblik vladavine, ali je uveden reim trojice konzula imenovanih na 10 godina. Bonaparta je imenovan za prvog konzula koji je imao najznaajnija ovlatenja. Meu ostalim organima predvienih Ustavom, postojala su 4 zakonodavna tijela: Dravni savjet, tzv.Zakonodavno tijelo, Tribunat i Senat. Zakonodavna inicijativa pripadala je prvom konzulu. Dravni savjet ije lanove je birao prvi konzul redigovao je zakonski tekst, nakon ega su o njemu raspravljala ostala zakonodavna tijela. Komplikovana zakonodavna procedura trebala je prikriti autokratski reim prvog konzula. Plebiscitom provedenim 1802.godine Napoleon je imenovan za doivotnog konzula. Mogao je odrediti sebi nasljednika. Senatus-konsultom iz 1802. Napoleon je proirio vlast prvog konzula na raun zakonodavnog tijela, a drugim Senatus-konsultom iz 1804. proglasio se carem Francuza. Tako nastaje tzv.Prvo Carstvo. 5.4.3.6. PRVO CARSTVO Trajalo je od 1804.-1814. U ovom periodu zadrani su Ustav iz godine VIII, vrhovni organi vlasti Dravni savjet, Tribunat i Senat. Dravne ustanove za vrijeme carstva dobile su novu strukturu i funkciju. Dravni savjet dobio je karakter tajnog savjeta uz cara. Njegovi lanovi su bili samo lini carevi savjetnici. Najznaajniji dravni organ bio je Senat ijeg predsjednika je imenovao car. Senatus-konsultom iz 1807. Tribunat je ukinut, a njegove sekcije pretvorene u komisije pri Zakonodavnom tijelu. Da bi se suzbila neprijateljska aktivnost svetenstva, 1805. je potpisan konkordat sa crkvom. Katolika crkva nije bila dravna religija, mada se priznavala kao religija veine Francuza. Crkva je dovedena u prilinu zavisnost od drave. 5.4.3.7. RESTAURACIJA Padom Napoleona 1814.godine ponovo dolazi do restauracije kraljevstva u kome se sve do 1830. pokuava restaurirati feudalizam pod Burbonima.

71

Kralj Luj XVIII 1814. donosi Ustavnu povelju koja predstavlja francuski oktroisani Ustav slijedeih 15 godina. Kralj je prema toj povelji bio ef izvrne vlasti, a zakonodavna vlast povjerena je Domu perova i Domu poslanika. Dom perova (nasljednih) imenovao je kralj, a Dom poslanika je bio izabran po vrlo skuenom pravu glasa, ogranienom visokim imovinskim cenzusom. Poveljom je izriito bio predvien parlamentarni sistem, ali ga je ona istovremeno i onemoguila. Mada je u povelji priznata vjerska sloboda, katolika vjera smatrana je dravnom. Ustanovljena je jednakost svih pred zakonom i proglaena lina sloboda. Ustvari dolo je do progona svih onih koji nisu simpatisali reim restauracije. Kada je Napoleon pobjegao sa Elbe i pojavio se u Francuskoj, stanovnitvo ga je oduevljeno doekalo, a vojska prela na njegovu stranu. Uz male izmjene, Napoleon je za vrijeme kratke vladavine od 100 dana prihvatio ovaj Ustav. Nakon pada Napoleona, reakcija se jo vie rasplamsala. Kralj arl X donio je 1830. est uredbi kojima je ponizio Povelju od 1814. Raspustio je tek izabranu skuptinu ija veina je pripadala liberalnoj opoziciji, zabranio svaku politiku aktivnost, suzio zakonodavna prava skuptine i propisao rigorozne uslove za tampu. 5.4.3.8. JULSKA MONARHIJA Politike demonstracije su se krajem jula 1830. pretvorile u oruani ustanak. Kralj je pobjegao u inostranstvo, a na prijesto je buroazija dovela vojvodu od Orleansa koji je na prijesto stupio pod imenom LUJ FILIP. Period od 1830.-1848. naziva se julskom revolucijom, a Luj Filip "kraljem graaninom". Ustavna povelja iz 1830. predstavlja dopunjeno izdanje one iz 1814, meutim njen tekst utvrdio je Predstavniki dom, a kralj ga je prihvatio. Tako je ova povelja predstavljala Ustavni akt. Njome je proklamovano naelo narodne suverenosti, neto je proireno birako pravo i uveden je parlamentarni sistem. To je bio tzv.dvojni orleanski parlamentarizam, gdje je vlada morala uivati povjerenje i parlamenta i kralja. Konano je uobliena funkcija ministarske odgovornosti. Zakonodavna inicijativa podijeljena je izmeu kralja i Zakonodavnog tijela. Ukinuta je nasljednost u Domu perova. U ovom razdoblju esti su trajkovi i ustanci radnika zbog loeg socijalnog poloaja. Julska monarhija pokazala se reakcionarnom, donosei vie zakona koji sadre mjere usmjerene protiv radnikog pokreta. 5.4.3.9. DRUGA REPUBLIKA Julska monarhija zbaena je februarskom revolucijom iz 1848. Revolucija je u sutini bila proleterska jer su njeni nosioci bili rukovoeni socijalistikim idejama. Obrazovana je privremena vlada u kojoj je bilo i socijalista, a koja je pristupila socijalnim reformama. Meutim, Ustavotvorna skuptina je 04.05.1848. odbacila sve socijalne zahtjeve i preduzela energine mjere protiv radnika. Radnici su u julu 1848. digli novi ustanak koji je uguen, a oko 11.000 ljudi je strijeljano. Ustavotvorna skuptina, izabrana opim pravom glasa (osim ena) donijela je 04.11.1848. NOVEMBARSKI USTAV, prema kome Francuska i formalno postala republika. Proklamovana su naela narodne suverenosti i podjele vlasti. Skuptina je jednodomna, birana na opim izborima. Na elu drave je predsjednik republike koga graani biraju svake 4 godine. Predsjednik imenuje ministre i ima pravo raspolaganja oruanom silom kojim nije smio lino komandovati. Predsjednik nije mogao raspustiti Skuptinu niti je mogao objaviti rat bez odobrenja skuptine. DRAVNI SAVJET bio je posebno tijelo koje imenuje Narodna skuptina. Prema Novembarskom ustavu oblik vladavine bio je mjeavina parlamentarne i predsjednike republike. Za predsjednika je 10.12.1851. izabran Luj Napoleon, neak Napoleona Bonaparte. Buroazija je sa ciljem jaanja vlastitog uticaja 1850. u skuptini donijela IZBORNI ZAKON kojim je ogranieno izborno pravo. Utvren je boravini cenzus i ukinuto pravo glasa onima koji su bili kanjavani zbog lanstva u tajnim drutvima, uea u ustancima i uvreda vlasti. Nakon narednih izbora veinu 72

poslanika u Narodnoj skuptini inili su monarhistiki i reakcionarni elementi. Krajem maja 1851. donesen je novi izborni zakon koji je smanjio broj biraa za 3 miliona, jer je uveden boravini cenzus od 3 godine. 5.4.3.10. DRUGO CARSTVO Luj Napoleon je 02.12.1851. izvrio dravni udar. Nakon to je plebiscitom dobio ovlatenje da pripremi novi ustav, Luj Napoleon je u januaru 1852. proglasio novi Ustav koji se zasnivao na principima Ustava iz godine VIII samo je forma ostala republikanska. Senat je poetkom novembra 1852. donio odluku o uspostavljanju carstva. Nakon to je plebiscitom potvrena ta odluka, 02.12.1852. Francuska je proglaena carstvom a Luj Napoleon je postao car pod imenom Napoleon III. Drugo carstvo prolo je 2 perioda: period autoritativne monarhije i period tzv.liberalnog carstva. U prvom periodu jaa vlast cara. Proglaenjem carstva izmijenjene su neke odredbe republikanskog ustava na osnovu kojih je car postao politiki neodgovoran. Mogao je predsjedavati Senatu i Dravnom savjetu, donositi dekrete, raspolagati dravnim kreditima uz naknadno odobrenje Zakonodavnog tijela. Car je imao veliki uticaj na Senat i Zakonodavno tijelo. U drugom periodu dolazi do liberalizacije predviene carskim dekretom 1860.godine. Dato je pravo Senatu i Zakonodavnom tijelu da svoje zahtjeve i kritike iznesu u tzv.adresi o kojoj se moglo diskutovati u prisustvu jednog carevog komesara. Reformom iz 1869. Zakonodavno tijelo i Senat dobili su pravo zakonodavne inicijative. Senat je dobio pravo suspenzivnog veta na zakone izglasane od Zakonodavnog tijela. Ministri su odgovorni caru i domovima. Dozvoljava se odravanje javnih zborova i ustanaka. Jaa radniki pokret i opozicija u redovima liberalne buroazije. Krajem 1870. Napoleon III donosi novi Ustav kojim se vraa na velika naela Revolucije. Nakon poraza Napoleona III u ratu sa Pruskom i njegovog zarobljavanja kod Sedana, Skuptina je pod pritiskom narodnih masa 04.09.1870. zbacila cara i proglasila republiku. (Trea republika). Formirana je "Vlada narodne odbrane" koja je kapitulirala sklopivi mir s Pruskom 26.02.1871. u Parizu. Narod Pariza je odgovorio ustankom i 18.03.1871. proglasio Parisku komunu koja je uguena nakon 72 dana uz pomo Prusa. Mirom u Frankfurtu na Majni Francuska je izgubila Alzas i vei dio Lorene i bila primorana platiti veliku ratnu tetu. 5.4.4. RAZVOJ FRANCUSKE DRAVE POSLIJE 1871.GODINE 5.4.4.1. PERIOD OD TREE DO PETE REPUBLIKE 5.4.4.1.1. TREA REPUBLIKA Nakon propasti Pariske komune 1871. nastaje period tzv.Tree republike. U Narodnoj skuptini nakon uspostave mira veinu su sainjavali monarhisti, te je restauracija monarhije izgledala neizbjena. Meutim, republikanci su iskoristili podjelu meu monarhistima oko toga koja dinastija bi trebala preuzeti prijesto (orleanisti, legisti, bonapartisti) i na dopunskim izborima dobili jo stotinjak mjesta u Skuptini. Nacionalna skuptina donijela je odluku da se predsjednik republike bira apsolutnom veinom glasova Senata i Predstavnikog doma. Odluka je donesena sa 353 glasa protiv 352 i tako je jednim jedinim glasom veine stvorena Trea republika. Narodna skuptina je 1875. donijela novi Ustav, u stvari 4 ustavna zakona prema kojima je usvojen republikanski oblik vladavine. Ustavni zakoni kojima je utvreno dravno ureenje bili su Zakon o organizaciji vlasti, Zakon o organizaciji Senata, Zakon o uzajamnim odnosima vlasti i Zakon o izboru Senata i Skuptine poslanika. Vrhovni organi dravne vlasti prema ovim zakonima su Skuptina ili 73

Komora, Senat i Predsjednik Republike. Ustavni zakon iz 1884.godine konano je uredio da republikanski oblik vladavine ne moe biti predmetom revizije, ime je republikanski oblik vladavine definitivno usvojen u Francuskoj. Izbori za Skuptinu odravani su svake 4 godine. Pravo glasa je bilo ope uz cenzus spola i boravita od 6 mjeseci. Birako pravo nije imala vojska i mornarica. Izborni sistem nije osiguravao srazmjeran broj zastupnika u odnosu na broj biraa. Izbori za Senat bili su dvostepeni. lanove senata birali su kolegiji. Kolegije su inili lanovi lokalnih organa vlasti, predstavnici imunih slojeva. Od 300 lanova Senata, 75 je doivotno imenovala Skuptina. Skuptina i Senat imaju zakonodavnu vlast. Pravo zakonodavne incijative imaju oba tijela, ali zakone finansijske prirode raspravlja prvo Skuptina. Za donoenje zakona potrebna je saglasnost oba doma. Skuptina apsolutnom veinom bira predsjednika republike na 7 godina. Ista linost moe biti birana vie puta, bez ogranienja. Predsjednik je politiki neodgovoran, moe mu se suditi samo u sluaju veleizdaje. Predsjednik imenuje ministre koji za svoj rad solidarno odgovaraju domovima Parlamenta. Predsjednik je mogao uz saglasnost Senata raspustiti Skuptinu, imao je pravo suspenzivnog veta na izglasane zakone, zakonodavnu inicijativu, pravo sklapanja tajnih ugovora, pravo postavljanja inovnika uz potpis ministra, te pomilovanje osuenih. Meutim, ustavna praksa svela je poloaj predsjednika na vrlo skroman nivo. Vlada je preuzela ulogu rukovodioca vanjske i unutranje politike. Vlada ima parlamentarni karakter tj.proizilazi iz skuptinske veine i odgovorna je Skuptini i Senatu. Ovo je dovelo do 2 protivrjene posljedice: dolazilo je do estih promjena vlade zbog mijenjanja brojnog odnosa stranaka u Skuptini, a s druge strane jaala je uloga vlade, odnosno pojedinih istaknutih inovnika od kojih su neki dugo bili na vlasti u raznim vladama. Izvrna vlast je putem tzv.REGLEMANA obavljala i znaajnu zakonodavnu djelatnost. Parlamentarni sistem uveden 1875. pokazao je slijedea svojstva: pretenu ulogu Parlamenta, slaosti predsjednika republike, nestabilnost vlada i veliki znaaj dravne administracije. U osnovi svega stoji funkcionisanje viestranakog sistema ije su slabosti u Francuskoj dole do moda svog najveeg izraaja. Trea republika trajala je od 1875. do 1940.godine. 5.4.4.1.2. ETVRTA REPUBLIKA etvrta republika obuhvata period vaenja ustava iz 1946. do 1959.godine. Po zavretku II sv. rata graani su se referendumom izjasnili za donoenje novog Ustava. Novi Ustav usvojen je na referendumu 13.10.1946. Ustavom se nastojao uvrstiti poloaj vlade u odnosu na Ustav iz 1875. Sutinska pretpostavka za to bilo je smanjenje broja stranaka i poveanje njihove spremnosti na vre oblike saradnje. Meutim, ta pretpostavka se nije ostvarila i za 12 godina etvrte republike na vlasti su se smijenile 22 vlade. Prema Ustavu iz 1946. Vlada je za svoj rad odgovarala iskljuivo Skuptini. Savjet republike je po ovom Ustavu predstavljao najslabiji Gornji dom u parlamentima buroaskih zemalja, slabiji ak i od Doma lordova u Engleskoj. Poloaj Savjeta republike neto je poboljan 1954. Predsjednik republike u osnovi je zadrao isti status kao i prema Ustavu iz 1875. I dalje ga bira parlament na 7 godina, ali moe biti biran ponovo samo jo jedanput. On zadrava pravo suspenzivnog veta na zakone izglasane u Parlamentu. 5.4.5. PRAVO U FRANCUSKOJ

74

5.4.5.1. Graansko pravo Pravno regulisanje u revolucionarnom periodu odlikuje se postepenim ukidanjem feudalnog pravnog sistema. Glavne odredbe o ravnopravnosti i privatnoj svojini navedene su u Deklaraciji o pravima ovjeka i graanina. Staleka podjela drutva ukinuta je 04.08.1789. ene nisu dobile politika prava. Ukidanje feudalnih odnosa nije izvreno odjednom. Prvi akti kojima su regulisani svojinski odnosi doneseni su od 05.-11.08.1789. Iako su deklarativno ukinuli feudalne odnose njima se predvia otkup. Najvaniji od svih agrarnih zakona bio je Dekret od 17.07.1793. kojim je Konvent ponitio sve feudalne terete sa zemljita bez ikakve nadoknade. Slobodna trgovina bila je proglaena nekoliko puta ve tokom 1792.godine. 5.4.5.2. PORODINO PRAVO Revolucija je donijela uklanjanje crkvene jurisdikcije iz oblasti porodinog prava. Crkveni brak potisnut je uvoenjem obligatornog civilnog braka koji je kao graanski ugovor zakljuivan pred organom dravne vlasti. Zakonodavstvo poinje tititi interese ene i ograniava vlast roditelja. Predviena je mogunost razvoda braka u odreenim sluajevima, kao i sporazumni razvod. Zakonodavstvo Konventa je u porodino pravo umjesto ranije roditeljske vlasti uvelo tzv.porodini sud sastavljen od najbliih roaka. Dekretom od 20.09.1790. zabranjeni su brakovi izmeu srodnika u pravoj liniji i izmeu brae i sestara. Brani uzrast odreen je na 15 godina za mukarce i 13 za ene. Progresivna norma revolucionarnog zakonodavstva je izjednaavanje priznate vanbrane djece sa branom prilikom nasljeivanja. U tenji da se sauva jednakost zakonskih nasljednika gotovo potpuno je ukinuta mogunost raspolaganja imovinom putem testamenta. 5.4.5.3. RAZVOJ GRAANSKOG PRAVA POSLIJE 1804.GODINE Vrhunac zakonodavne djelatnosti nove francuske buroaske drave predstavljali su Napoleonovi zakoni, naroito GRAANSKI ZAKONIK (Code civile, esto nazvan i Code Napoleon) iz 1804.godine. Zakonik je po prvi put u historiji u saetoj i preciznoj formi dao osnovna naela buroaskog zakonodavstva u oblasti graanskog prava. Zakonik se dijeli na uvod i 3 knjige. Prva knjiga posveena je licima. U njoj su opa pravila o pravnoj i poslovnoj sposobnosti fizikih lica, branom i porodinom pravu. Nema opih pravila o pravnim licima zbog bojazni da bi pod pravnim licima mogle oivjeti neke feudalne ustanove. Druga knjiga sadri propise o svojini i slunosti. Trea regulie naine pribavljanja svojine i nosi naziv "O razliitim nainima sticanja vlasnitva". Obuhvata nasljedno, obligaciono i zalono pravo. U branom pravu Zakonik navodi da je mu glava porodice, a ena je stavljena pod njegovu apsolutnu vlast. ena je bila duna na poslunost i pokornost muu, morala ga je slijediti u njegovom boravitu, uzeti njegovo prezime. Nije mogla nastupati kao stranka pred sudom, sklapati ugovore niti otuivati svoju imovinu bez dozvole mua. Mu je bio duan pruiti eni zatitu i izdravati je, ali u pogledu izdravanja Zakonik nije predviao nikakva osiguranja. Predviena je mogunost razvoda braka, a tano su fiksirani razlozi za razvod. Neravnopravnost je posebno oigledna u sluajevima branog nevjerstva. Mu je mogao traiti razvod u svim sluajevima branog nevjerstva, a ena samo ako bi mu doveo konkubinu u zajedniko domainstvo. Do 1815. bio je mogu i sporazumni razvod braka, ali uz vrlo komplikovanu i dugotrajnu proceduru. ODNOSI RODITELJA I DJECE. Vlast nad djecom pripada ocu. Tek poslije prestanka braka vlast sa ogranienjima prelazi na majku. Djeca se nalaze pod oinskom vlau sve do punoljetstva i bez oevog 75

pristanka ne mogu stupiti u brak i napustiti roditeljski dom. Zakonik je zabranio istraivanje vanbranog oinstva. NASLJEIVANJE je doivjelo promjene. Proirena su prava raspolaganja imovinom putem testamenta. Postojanje izvjesnih ogranienja bilo je motivisano nastojanjem da se zatite interesi zakonskih nasljednika. Zakonik priznaje pravo zakonskog nasljeivanja srodnika do 12.koljena. Blii srodnici iskljuuju dalje. Ako nema zakonskih srodnika sa pravom nasljea, imovina prelazi na preivjelog suprunika. Posebnu panju Zakonik posveuje OBLIGACIONOM PRAVU i ugovorima koji su postali "zakon za stranke". Ugovor stvara bezuslovnu vezanost strana koje su ga sklopile. Sporazumi mogu biti ukinuti samo po uzajamnoj saglasnosti stranaka. Jednostrana povreda ugovora izaziva odgovornost naruioca koji mora platiti svu tetu itd. U svim propisima o radnicima titi se poslodavac, tako da u sporu sa radnikom obino izjava poslodavca ima dokaznu mo. Graanski zakonik bio je recipiran u vie evropskih zemalja, posebno u onim koje je Napoleon osvajao. U Rusiji se zadrao i poslije Napoleonovih ratova, a umao je uticaj i na zakonodavstvo Rumunije, Grke i nekih zemalja Latinske Amerike. Napoleon je osim Graanskog donio i Zakonik o graanskom parninom postupku 1806. i Trgovaki zakonik 1807.godine. NOVELIRANJE GRAANSKOG ZAKONIKA. Posebnim zakonom 1884.godine ponovo je dozvoljen razvod braka koji je ukinut u prvim godinama restauracije i jaanja crkvene reakcije 1816. Posebnim propisima je u odreenim sluajevima bio dozvoljen odvojeni ivot branih drugova. Ublaena je oinska vlast. Udate ene dobile su pravo svjedoenja kod sastavljanja pravnih poslova. Utvrivanje oinstva vanbrane djece dozvoljeno je 1912. 5.4.5.4. KRIVINO PRAVO Nekoliko odredaba Deklaracije o pravima ovjeka i graanina neposredno se zasniva na pravilima Italijana Bekarija (1738.-1794.) koji je u svojoj raspravi "O krivinim djelima i kaznama" razradio principe buroaskih pogleda na krivino pravo. Prema Deklaraciji, zakon je jednak za sve. Niko ne moe biti kanjen drugaije nego na osnovu zakona donesenog prije izvrenja krivinog djela. Niko ne moe biti okrivljen, zadran ili zatvoren osim u sluajevima propisanim zakonom i na propisan nain. Svako se smatra nevinim dok se ne proglasi krivim. Krivini zakonik iz 1791. formalno je ostvario principe krivinog prava proklamovane u Deklaraciji. U opem dijelu Zakonik istie proporcionalnost izmeu teine kazne i teine krivinog djela. Kazne su propisane u apsolutno odreenoj visini, to nije ostavljalo mjesta sudskoj ocjeni prilikom odreivanja kazne. Krivina djela dijele se na ona protiv javnog poretka i protiv privatnih lica. Svojina je tiena surovijim mjerama nego linost. Najvei krivini zakonici doneseni su poslije prevrata i stvaranja Prvog carstva. To su Zakonik o krivinom postupku iz 1808. i Krivini zakonik 1810.godine. Krivinim zakonikom iz 1810. uveden je niz "politikih" krivinih djela koja su usmjerena protiv radnikog pokreta (zabrane trajkova i sl). Uspostavljene su kazne igosanje, izlaganje na sramni stub, sjeenje ruke (oceubicama) i druge kazne iskljuivo feudalnog karaktera. Napoleonov Krivini zakonik u lanu 1 sva krivina djela dijeli na 3 vrste: CONTRAVANTION, DELIT i CRIME. Ova podjela bazira se na kazni koja se moe izrei za pojedino krivino djelo. Za najtea krivina djela-crime (zloin) predviene su smrtne kazne, doivotni prisilni rad, izgnanstvo. Za delits Zakonik propisuje kazne zatvor, novana kazna, zabrana za odreeno vrijeme izvjesnih graanskih prava. 76

Za krivino djelo delit kazna zatvora nije mogla biti manja od 6 dana niti dua od 6 godina. Contravantion je najblae krivino djelo za koje se moe izrei kazna najdue 5 dana i novana kazna od 1-15 franaka. 5.4.5.5. PROCESNO PRAVO Umjesto inkvizicijskog uveden je akuzatorni postupak, umjesto pismenog uveden je usmeni i javni postupak. Shodno podjeli krivinih djela na prekraje, istupe i prestupe, Zakonik o krivinom postupku iz 1808. utvruje trostepeni sistem sudstva: Sud obine policije (mirovni sudija), Sud popravne policije (kolegijalni, ali bez uea porote) i Kasacioni sud koji stoji na njihovom elu. Uz sud postoji i PROKURATURA, organ javne optube, koji je posrednika karika izmeu suda i uprave. Po Zakoniku o krivinom postupku iz 1808. okrivljeni je dobio pravo subjekta u procesu. U postupak su uvedeni usmenost i javnost. Kontradiktornost je bila potpuno iskljuena u prethodnoj istrazi. Tu se odrao inkvizicioni proces: slubeno gonjenje na osnovu zakona, nedoputanje stranci i formalne zatite, ogranienje prava okrivljenog, odsustvo javnosti. Tek 1897. bila su proirena prava odbrane. Zakonik iz 1808. posluio je kao uzor mnogim zemljama.

NJEMAKA BUROASKA DRAVA I PRAVO

5.4.6.1. PROCES UJEDINJENJA NJEMAKE DRAVE 5.4.6.1.1. RAJNSKI SAVEZ (1806.) Krupne promjene u sudbini njemakih naroda i drava poele su sa Napoleonovim ratovima. esnaest njemakih vladara (kraljeva, velikih vojvoda i kneeva) su 16.07.1806. izjavili da neputaju Njemako carstvo i stvaraju Rajnski savez pod Napoleonovim protektoratom. Kao organ tog Saveza bila je predviena Skuptina sa sjeditem u Frankfurtu. Skuptina se dijelila na jedan kraljevski i jedan kneevski kolegij. Rajnski savez bio je samo pion u rukama Napoleona koji je imao sve vee zahtjeve za novcem, regrutovanjem vojnika, rekvizicijama itd. Ovo je izazvalo nezadovoljstvo u Rajnskom savezu. Usljed Napoleonovog poraza Rajnski savez se raspao 1813.godine, ali su Napoleonova osvajanja imala znaajne refleksije. Napoleon je sredio administraciju i finansije Njemake, uveo Graanski zakonik, ukinuo kmetsko pravo i feudalne privilegije. S druge strane, borba protiv Napoleonove porobljivake politike pojaala je njemake tenje za ujedinjenjem i ostvarila talas patriotskih pokreta. 5.4.6.1.2. NJEMAKI SAVEZ Nakon abdikacije Napoleona Pariskim mirovnim ugovorom od 30.05.1814. njemake drave su proglasile samostalnost i meu sobom zakljuile Federativni savez. Blia organizacija ovog saveza utvrena je na Bekom kongresu 1815.godine kada je Napoleon bio pobijeen. Njemaki savez bio je dosta labav savez 35 drava i 4 grada. Zajedniki organ bila je Savezna skuptina koju su inili opunomoeni predstavnici drava pod predsjedavanjem Austrije. Zasijedanja Savezne skuptine imala su 2 forme: UI SAVJET razmatrao je najvanija pitanja kao to su Ustav, sastav saveza, rat i mir. PLENUM je razmatrao manje vana pitanja: revizija ustavnih odredbi, odluke o sastavu Saveza, objavi rata i zakljuenju mira. Za punovanost odluka Uev vijea bila je dovoljna prosta veina glasova, za odluke Plenuma dvotreinska veina, a za niz sluajeva kao to je izmjena Ustava i prijem novih lanova u Savez bila je potrebna jednoglasnost. Savez je mogao voditi samo odbrambene ratove. Ratovi izmeu lanica su bili zabranjeni. Savez nije imao jedinstvenu vojsku niti sudske organe. 77

Zbog prevlasti u njemakim dravama 1866.godine dolo je do rata izmeu Austrije i Pruske. Nakon poraza Austrije Njemaki savez prestao je postojati. Austrija je bila potisnuta iz Njemake, a njemake drave sjeverno od Majne su se ujedinile u Sjevernonjemaki savez. 5.4.1.6.3. SJEVERNONJEMAKI SAVEZ Ustavni nacrt Saveza sainjen je na Rajhstagu februara 1867, a stupio je na snagu 01.07.1867. Prema ustavu Sjevernonjemakog saveza predvieno je postojanje saveznih organa: predsjednik ili prezidijum Saveza, Rajhstag, Savezno vijee i Savezni kancelar. Pruski ministar Bizmark postao je prvi savezni kancelar. Predsjednik Saveza nasljedno je bio Pruski car. Predsjednik predstavlja Savez, ima vrhovnu vojnu komandu i nadzor nad lanicama Saveza. Rajhstag je bio ogranien u svojim pravima. Njegovi zakonski prijedlozi stupali su na snagu tek po odobrenju Predsjednika Saveza i Saveznog vijea. Nije imao budetsko pravo niti organizovanje vojske. Bira se opim pravom glasa. Savezno vijee ine predstavnici drava sa nejednakim brojem glasova. Podijeljeno je na komisije. Nedlenost saveznih organa obuhvatala je vanjsku politiku, vojsku, trgovinsku politiku, carine, novac, mjere, saobraaj i telekomunikacije (pota i telegraf). Iz oblasti prava u nadlenosti su im bili krivino pravo, steajno, mjenino i trgovako pravo, graanski postupak i dr. Sve ostalo bilo je u nadlenosti pojedinih drava. 5.4.6.1.4. UJEDINJENA NJEMAKA Francuski poraz u ratu sa Pruskom 1870.-71. postao je momenat ujedinjenja Njemake. Junonjemaki vladari izjasnili su se za stupanje u Sjevernonjemaki savez koji je dobio ime Njemaka imperija. Novi Ustav je prihvaen na sjednici Rajhstaga 14.04.1871. Njemakom carstvu pripadale su 22 monarhije i 3 slobodna grada te Elzas i Lotaringija kao "carska zemlja". Na elu drave je car, koji je istovremeno kralj Pruske. Neposredno odgovoran caru je Kancelar carstva koji je imao veliku vlast. Osim njega nema drugog ministra. Na elu resora su dravni sekretari koji su potinjeni neposredno kancelaru. Vei dio dravnih poslova pripao je Savezu. Svoje interese drave su izraavale u Saveznom vijeu ije lanove u nejednakom broju imenuju vlade drava. Najvei broj imenovala je Pruska koja je tako ostvarivala prevlast u Saveznom vijeu. Rajhstag je zajedno sa Saveznim vijeem imao zakonodavnu djelatnost. Kasnije je Rajhstag prestao koristiti zakonodavnu inicijativu i njegova uloga se svodi na davanje ili odbijanje saglasnosti nekom zakonskom prijedlogu. 5.4.6.1.5. VAJMARSKA REPUBLIKA Nakon poraza Centralnih sila u I sv.ratu i njemake kapitulacije, u Njemakoj izbija revolucija i 28.11.1918. abdikacijom cara VILIMA II slubeno je ukinuta monarhija i proglaena republika. Novi Ustav, poznat kao Vajmarski ustav, proglaen je 14.08.1919.godine. Njemaka je postala parlamentarna republika organizovana kao federacija 17 zemalja. Dravnu vlast na nivou Rajha vre organi Rajha u skladu sa ustavima zemalja. U iskljuivu nadlenost Rajha spadaju vanjski poslovi, kolonijalni poslovi, pitanja dravljanstva, sloboda kretanja, organizacija oruanih snaga, novca, carina, pota, telegraf i dr. U zakonodavnu djelatnost Rajha spadaju graansko i krivino pravo, sudski postupak, saradnja izmeu organa, reim pasoa i policija za strance, reim tampe, udruenja skupova i dr. Federalne jedinice imaju zakonodavnu vlast ogranienu zakonodavnim pravom saveznih organa.

78

RAJHSTAG ine zastupnici koji predstavljaju cio narod. Nisu vezani mandatom. Predsjednika republike bira cio narod na 7 godina. Ima iroka ovlatenja, a po potrebi ga zamjenjuje kancelar. Vladu ini kancelar sa ministrima. Oni moraju uivati povjerenje Rajhstaga, a postavlja ih i opoziva predsjednik ako im Rajhstag izglasa nepovjerenje. DRAVNO VIJEE ine predstavnici njemakih zemalja prema njihovoj veliini. Svakoj zemlji pripada 1 glas, a veima se daje 1 glas na svakih 700.000 stanovnika. Prijedloge zakona podnosi vlada ili lanovi Rajhstaga. Zakoni se donose u Rajshtagu nakon ega je predsjednik duan da ih proglasi. U drugom dijelu Vajmarskog ustava govori se o osnovnim pravima i dunostima Nijemaca. Istie se jednakost pred zakonom, nepovredivost slobode pojedinca a da je svako ogranienje ili ukidanje individualne slobode mogue samo na temelju zakona. Djelo se moe kazniti samo ako je u zakonu za njega bila propisana kazna prije nego je uinjeno itd. Vajmarski ustav, vrlo liberalan, ostao je na snazi do dolaska na vlast Adolfa Hitlera 1933.godine. 5.4.6.2. NJEMAKO PRAVO U Njemakoj je Rimsko pravo recipirano kroz Corpus Iuris Civilis. Naziv za Rimsko pravo je Pandektno pravo. Njemaki pravnici su komentarisali i prilagoavali Rimsko pravo. Osim pravnih pravila za primjenu u sudskoj praksi, pravnici su na Rimskom pravu gradili i opu teoriju prava. Tako je nastao sistem prava nazvan "USUS MODERNUS PANDECTARUM" (Savremeno rimsko pravo). Prilikom prvih kodifikacija graanskog prava Pandektno pravo inilo je znaajan dio. Kodifikacije su bile brojne u njemakim zemljama u XVIII vijeku. Vanije su Ope zemaljsko pravo za pruske drave iz 1794. i Bavarske kodifikacije CODEX IURIS BAVARICI CRIMINALIS iz 1751. i CODEX IURIS BAVARICI IUDICIARII iz 1753.godine. Za razdoblje Rajnskog saveza potrebno je spomenuti velike francuske kodifikacije: Graanski zakonik iz 1804, Zakon o graanskom postupku iz 1806, Trgovaki zakonik iz 1807, Zakon o krivinom postupku iz 1808, Krivini zakonik iz 1810. Unifikatorske tendencije poele su trgovakim pravom. Nova mjenina uredba uvedena je 1847. u nizu njemakih drava, a 1848. ta uredba je publikovana kao opeimperijski zakon. Trgovaki zakonik uveden je u ivot u veini njemakih drava 1861. Meu krivinim zakonima posebno mjesto zauzima Krivini zakonik Sjevernonjemakog saveza koji je stupio na snagu 1871.godine. 5.4.7. ITALIJA 5.4.7.1. BORBA ZA UJEDINJENJE U XVIII vijeku teritorija Italije bila je poprite sukoba izmeu Francuske s jedne i Austrije i panije s druge strane. Napoleon je 1802. uspio u Italiji stvoriti svoj novi poredak. Uspostavlja Papinsku dravu i Napuljsko kraljevstvo. Cisalpinska republika proglaena je Italijanskom republikom na elu sa Napoleonom kao prvim konzulom dok Pijemont (Sardinija) ostaje pod francuskom vojnom upravom. Kasnije mirom u Bratislavi 1805. Austrija Italijanskoj republici ustupa Veneciju i Dalmaciju. Napoleonova osvajanja imala su velike reperkusije u Italiji. Ideje francuske buroaske revolucije ojaale su elju irokih slojeva Italije za ujedinjenjem. Provedena je sekularizacija crkvenih imanja i ukinute pojedine privilegije feudalnog sistema. Napoleonov Graanski zakonik preveden je na Italijanski jezik i stupio je na snagu 01.01.1806. Trgovaki zakonik uveden je 2 godine kasnije. 79

5.4.7.2. BEKI KONGRES 1815.GODINE Nakon pada Napoleona Beki kongres je uspostavio novu podjelu Italije u kojoj su Napulj i Sicilija vraeni paniji, obnovljena Papska drava, a ostatak pripao Austriji osim kraljevine Sardinije (Pijemont) koja je zahvaljujui svojoj granici sa Francuskom zadrala relativno nezavisan poloaj prema Austriji. Vraanje apsolutizmu odrazilo se kroz ukidanje ili jako ograniavanje prava predstavnikih organa, djelimino upostavljanje feudalnih privilegija, ukidanju Napoleonovog zakonika itd. U Sardiniji su ukinuti svi francuski zakoni i ustanove i vraeni stari kraljevski zakoni. Stari reim ipak nigdje nije u cjelini vraen. Na snazi su ostale neke vane revolucionarne tekovine kao ukidanje sudske vlasti feudalaca i njihovog osloboenja od poreza, sekularizacija crkvenih imanja, administrativno ureenje. 5.4.7.3. POKRET ZA UJEDINJENJE Pokret za ujedinjenje Italije javlja se pod vostvom buroazije. Svoju organizacionu formu naao je u tajnim drutvima, tzv."Karbonari" koji nastaju jo 1807.godine. Karbonari organizuju revolucionarne nemire u Kraljevstvu dvaju Sicilija (Napulj, Pijemont, Lombardija-Venecija) ali je uz pomo Austrijanaca pokret uguen. Unutar italijanske buroazije nije postojao jedinstven stav o buduem ustrojstvu zajednike drave. Postojale su 2 ideje o putu ka ujedinjenju i izgledu nove drave: republikansko-demokratska i monarhistika. Republikansko-demokratsku struju zastupali su UZEPE MACINI i UZEPE GARIBALDI. Macini je smatrao da se Italija moe ujediniti sopstvenim snagama ali je potrebno da se mase probude i nacionalno osvijeste i da se ostvari saradnja svih naroda u nekoj vrsti "saveza naroda". Macini je ostao bez podrke veine seljaka. Grof KAMILO KAVUR imao je liberalno-monarhistiki program. Kavur je smatrao da do ujedinjenja ne treba doi revolucijom, ve "odozdo" pod hegemonijom Pijemonta kao jedine samostalne italijanske drave. 5.4.7.4. REVOLUCIJA 1848.-1849.GODINE Revolucija 1848.-1849. bila je buroaska revolucija, borba za nacionalno osloboenje i ujedinjenje. U svih 7 italijanskih drava pokreta borbe je liberalna buroazija i radnike mase gradova. Glavni zahtjev ustanika je Ustav. Pokret poinje na Siciliji, prelazi u Napulj. Napuljski kralj pod pritiskom masa "poklanja Ustav" 29.01.1848. Slino se deava i u Pijemontu, gdje kralj Karlo Albert "daruje" Ustav, tzv.Pijemontski statut. U mnogim oblastima revolucionari na elu sa Garibaldijem i Macinijem proglaavaju republike i donose Ustave. Tokom 1849.godine uz pomo Austrije, Francuske i Napuljskog kraljevstva ustanci su ugueni. U svim italijanskim dravama osim Pijemonta ukinuti su ustavi i vraen apsolutizam. Drugi talas nacionalno-oslobodilakog pokreta poeo je u obliku dinastikog rata, prerastavi u nacionalni revolucionarni pokret. Pijemont je zajedno sa Francuskom objavio rat Austriji 1859.godine. Ovaj rat pokrenuo je novi talas nacionalno-oslobodilakog pokreta. Pijemontu su 1860. na osnovu pleiscita prisajedinjeni Toskana i Emilija, 1861. Napulj, Sicilija, Umbrija i Marki. Januara 1861. provedeni su izbori u itavoj kraljevini i 18.02.1861. u Torinu se sastao prvi parlament. Pijemont je bio proglaen za "kraljevinu Italiju" na elu sa kraljem Viktorom-Emanuelom. Francusko-Pruski rat pruio je povoljnu priliku za pripajanje Papske drave. Poslije Sedanske bitke u septembru 1870. francuska vojska naputa Rim. Plebiscitom i kraljevskim dekretom pripojena je papska 80

oblast, kao i prije toga Venecija. Prijestonica "Nove Italije" postao je Rim a papa je prestao biti svjetovni vladar. 5.4.7.5. UJEDINJENA ITALIJA Italija po ujedinjenju prelazi na aktivnu vanjsku politiku i zahvata kolonije Eritreju i Somaliju, a 1882. ulazi sa Austro-Ugarskom i Njemakom u "Trojni savez". Tajnim londonskim ugovorom iz 1915. Antanta (Rusija, Francuska, Britanija) kao nagradu za ulazak u I sv.rat na njihovoj strani obeavaju Italiji znatno teritorijalno proirenje nakon rata. Meutim, Italija nakon rata nije zabiljeila puni uspjeh svog imperijalistikog programa. Meu nezadovoljnicima ulaskom Italije u rat na strani Antante bio je Benito Musolini koji je 1924. u Italiji uveo faistiku diktaturu. 5.4.7.6. DRAVNO UREENJE ITALIJE Ujedinjena Italija je po dravnom ureenju bila ustavna nasljedna monarhija na elu sa pijemontskim kraljevima iz Savojske dinastije. Za Ustav je prihvaen Pijemontski status koji je "darovao" kralj 1848. Prema Ustavu, zakonodavnu vlast vre kralj i oba doma parlamenta: Senat i Skuptina poslanika. Sva 3 organa imaju pravo da predlau i tumae zakone, kao i pravo veta. Skuptina poslanika birala se na 5 godina i imala je pravo da potvruje budet i odobrava poreze. lanove Senata imenovao je kralj, a mandat im je bio doivotan. Izvrnu vlast vri sam kralj. On je vrhovni komandant oruanih snaga. Objavljuje rat i zakljuuje mir, sklapa meunarodne ugovore, postavlja slubenike i tom njihovom izboru nije niim vezan. Kralj je bio i ef sudske vlasti. Pitanje lokalne uprave bilo je regulisano posebnim zakonom. Zemlja je bila podijeljena na pokrajine nazvane po njihovom glavnom gradu. Pokrajine su obuhvatale niz opina (gradskih i seoskih). U posebnom dijelu statuta govori se o pravima i dunostima graana i odreuju osnovne graanske slobode. Aktivno birako pravo bilo je ogranieno imovinskim cenzusom, dobnim od 25 godina i cenzusom spola. 5.4.7.7. PRAVO UJEDINJENE ITALIJE U momentu ujedinjenja, u pojedinim dijelovima Italije vaili su razliiti graanski zakonici. Krajem 1859. nova vlada je specijalnoj komisiji povjerila izradu projekta italijanskog graanskog zakonika. Za osnovu ovog projekta uzet je Albertinski kodeks iz 1836. Projekt je uraen za 3 mjeseca 1860, a 1861. zamijenjen je projektom Kasini koji je recipirao Napoleonov zakonik. Graanski zakonik talijanskog kraljevstva izglasan 1865. stupio je na snagu 01.01.1866.godine. Iako slian francuskom Graanskom zakoniku, ovaj zakonik razlikuje se po nekim institutima nepoznatim francuskom pravu, npr.nasljedni zakup (emfiteuza), suvlasnitvo i servituti. Kod porodinog prava uvedena je nerazrjeivost braka uz doputanje branog spora i "rastave od stola i postelje" to je preuzeto iz Kanonskog prava. Bila su unesena poboljanja u poloaju vanbrane djece i proirena je imovinska samostalnost udate ene. Brana imovinska zajednica nije bila "zakonski imovinski reim", tj.nije se pretpostavljala ako nije bilo ugovora. Trgovaki zakonik koji je stupio na snagu 1883. donesen je pod uticajem francuskog i jo vie, njemakog prava. U oblasti krivinog prava dolo je do unifikacije tek 1889.godine kada je donesen jedinstven Krivini zakonik za cijelu dravu. 81

Poslije ujedinjenja u Italiji je i dalje vailo staro krivino procesualno zakonodavstvo koje je za prvi stadij procesa predvialo inkvizicionu, a za drugi stadij optunu formu.

6. SOCIJALISTIKA DRAVA
6.1. PARISKA KOMUNA (1871.)
Nakon bitke kod Sedana 02.09.1870. u kojoj je zarobljen Napoleon III njemake trupe ule su u Francusku i opkolile Pariz. Grad sa oko 1,6 miliona stanovnika bio je slabo snabdjeven, posebno teka situacija bila je radnikim etvrtima. Pariz je bio odsjeen od ostatka Francuske. Dolo je do naglog poveanja cijena, zavladala je oskudica i glad. Privremena vlada "narodne odbrane" na ijem elu je bio vojni guverner Pariza gen.TROI pregovarala je tajno sa Nijemcima o sklapanju mira. Zbog toga je ubrzo nazvana "vladom narodne izdaje". U Parizu je pored postojeih 60 bataljona formirano jo 200 bataljona Narodne garde, preteno od siromanih radnika. Narodna garda izazivala je strah u redovima buroazije koja se vie bojala vlastitih radnika nego vanjskog neprijatelja. Kada je Francuska kapitulirala 27.10.1870, u Parizu su izbile demonstracije naroda koji je 31.10.1870. proglasio zbacivanje Troijeve vlade. Formirana je vlada od sitnoburoaskih predstavnika. Revolucionarnu upravu Pariza trebao je da organizuje OGIST BLANKI. Meutim, ustanak je bio uguen a voe demonstracija uhapene. Blanki je u odsustvu osuen na smrt. Francuska vlada je 28.01.1871. sklopila primirje i potpisala dokument o kapitulaciji Pariza. Trebala se sazvati Skuptina koja bi sa Pruskom sklopila mir. Izbori za Skuptinu odrani su u martu 1871, a prilikom predizborne kampanje buroazija je na selu optuivala radnike Pariza da ele produenje rata, tako da su veinu u Skuptini dobili monarhisti. Na elu Narodne garde bio je Centralni komitet Narodne garde koji je u narodu uivao veliki ugled. Vlada je 18.03.1871. dola u Pariz poslije velikog kontingenta vojske. Vojska je iz Pariza trebala odvui topove smjetene na Monmartru, ali je bila u tome sprijeena od lanova Narodne garde. Vlada se povukla u Versaj i odvela vojsku kako bi sprijeila da se vojska pridrui ustanicima. Bio je to poetak prve socijalistike revolucije. 6.1.1. ORGANIZACIJA VLASTI I DJELATNOST KOMUNE Vlast u Parizu nakon 18.03.1871. imao je CK Narodne garde koji je u svom prvom proglasu ukinuo opsadno stanje. Rasputena je preostala redovna vojska, vojni sudovi i policija, a raspisani su izbori za Vijee komune. Izbori su trebali da se odre 26.03. Kasnijim Dekretom novog Vijea Komune formalno je ukinuta regularna vojska i policija i zamijenjena Narodnom gardom. Proglaeno je odgaanje plaanja dugova i vraanje zaloenih stvari. Data je pomo nezaposlenim i siromanim porodicama. Na izborima za vijee Komune i ene su imale pravo glasa. Izabrano Vijee preuzelo je vlast 28.03.1871. i formalno proglasilo Komunu. Vijee je brojalo 80 lanova. U njemu su ostali blankisti, prudonisti, predstavnici revolucionarne buroazije to je oteavalo jedinstven rad Vijea i stvaralo druge tekoe. Komuna je bila organizovana na principu jedinstva vlasti. Izabrano je 9 komisija od lanova Vijea Komune. Istovremeno Vijee je bilo najvia sudska instanca za vojnokrivina djela. Vijee je imalo zakonodavnu vlast, a komisije su izvravale odluke vijea. Vijee je bilo sastavljeno od ovih komisija: za vojne poslove, vanjske poslove, javnu bezbjednost, drutvene slube, pravosue, finansije, za rad, industriju i razmjenu, te za prosvjetu i ishranu.

82

Deseta komisija je imala izvrnu vlast, tj.kontrolisala je izvrenje dekreta Vijea. Krajem aprila Vijee je formiralo Komitet javnog spasa od 5 lanova koji je dobio najira ovlatenja i bio odgovoran Vijeu. Svi funkcioneri su izborni, odgovorni i opozivi. Njihova plaa nije smjela biti via od prosjene radnike plae. 6.1.2. DEKLARACIJA FRANCUSKOM NARODU Deklaracija francuskom narodu je programski akt Pariske komune u kome su izloene osnovne politike ideje Komune. U deklaraciji je proglaen republikanski oblik vladavine kao jedino dopustiv. Najvanija politika ideja Deklaracije, tzv.komunalna ideja sadravala je zahtjev za apsolutnu autonomiju komuna i njihovo udruivanje koje osigurava jedinstvo zemlje. Autonomija jedne komune moe biti ograniena samo autonomijama ostalih komuna. Deklaracija nije dala jasnu viziju centralne vlasti novog Saveza Komuna. Nita nije govorila o seljatvu, borbi protiv eksploatacije, a rije socijalizam se u njoj i ne spominje. Tokom 72 dana postojanja Komuna je razvila znaajnu zakonodavnu djelatnost. 6.1.3. DEKRETI DEKRET O PREDAJI NAPUTENIH PREDUZEA RADNICIMA predstavlja prvi korak ka eksproprijaciji i utemeljenju radnikog samoupravljanja. Bio je zabranjen noni rad u pekarama, ukinute novane kazne koje su poslodavci nametali radnicima, uvedena kontrola tarife, odreena novana pomo porodicama poginulih pripadnika Narodne garde itd. DEKRET O ODVAJANJU CRKVE OD DRAVE i uklanjanju svetenika iz kola predstavlja akt izrazito politikog karaktera sa idejom laiciziranja drave. Istim dekretom nacionalizovana je imovina vjerskih kongregacija. 6.1.4. SUDOVI U PARISKOJ KOMUNI Formiran je novi sistem opegraanskih sudova koji je predvidio mirovne sudove, graanski sud i optunu porotu za procese Versajaca. MIROVNE SUDIJE morale su biti birane opim glasanjem ali ih je povremeno imenovala izvrna komisija i Odbor javnog spasa. GRAANSKI SUD organizovan je odlukom Komune od 12.05. "radi razmatranja neodlonih stvari". Jedan od dekreta Komune odnosio se na organizovanje porote te uspostavljanje javnog tuioca Komune i njegovih zamjenika. Komuna je pala 28.05.1871. Oko 40.000 komunara je uhapeno a oko 30.000 pobijeno. 6.1.5. NEDOSTACI PARISKE KOMUNE Pomirljivost prema kontrarevoluciji i Tjerovoj vladi, odnosno proputanje hapenja te vlade. Takoe nije sprijeeno odvoenje regularnih trupa u Versaj. Neodreenost i nejasnoe u CK u pogledu ciljeva i puteva revolucije, nedostatak jedinstva u samom rukovodstvu Komune. Komuna nije uspjela uspostaviti kontakt sa seljatvom. Komuna nije iskoristila moderno naoruanje, niti je iz francuske banke uzela velike rezerve u zlatu, novcu i vrijednosnim papirima. Komuna je uzela samo 17 miliona franaka, dok je versajska vlada uzela 200 miliona.

83

6.2. OKTOBARSKA REVOLUCIJA I NASTANAK SSSR

6.2.1. OKTOBARSKA REVOLUCIJA blabla 6.2.2. PRVI DEKRETI SOVJETSKE VLASTI Na II Sveruskom kongresu Sovjeta radnikih i vojnikih deputata donesena su 3 dekreta: o miru, zemlji i vlasti. DEKRET O MIRU predstavlja proglas svim uesnicama I sv.rata o obustavi ratnih operacija i zakljuenju pravednog mira bez aneksija tuih zemalja i bez kontribucija. U Dekretu se opirno tumai pojam aneksije i istie pravo nacija na samoodreenje bez obzira na to u kojem dijelu svijeta ive. Svim zaraenim dravama predlae se da odmah sklope primirje od najmanje 3 mjeseca. DEKRET O ZEMLJI je odmah i bez otkupa ukinuo svojinu feudalaca i privatnu svojinu na zemlji. Zemlja se ne moe ni prodavati ni kupovati ni davati pod zakup ili zalog niti otuivati na neki drugi nain. Sva zemlja je nacionalizirana. DEKRET O VLASTI stvorio je novi centralni organ vlasti - Sovjet narodnih komesara SOVNARKOM na elu sa Lenjinom. U SOVNARKOM su uli predstavnici boljevike partije. Kontrolu nad njegovim radom vrio je Operuski kongres Sovjeta radnikih vojnikih i seljakih deputata i njegov Centralni izvrni komitet (CIK). 6.2.3. DEKLARACIJA O PRAVIMA RADNOG I EKSPLOATISANOG NARODA Donesena 31.01.1918. na Treem ujedinjenom Sveruskom kongresu radnikih, vojnikih i seljakih deputata. Spada meu najznaajnije dravnopravne akte do donoenja prvog Ustava. Rusiju je proglasila republikom Sovjeta radnikih, vojnikih i seljakih deputata u kojoj sva vlast pripada tim Sovjetima. U Deklaraciji je istaknuto naelo federativnog ureenja drave. Proglaava se ukidanje nacionalnog ugnjetavanja i objavljuje pravo naroda na samoopredjeljenje, ukljuujui i otcjepljenje. Crkva je odvojena od drave i kole, uveden je graanski brak i proglaena puna ravnopravnost mukaraca i ena. 6.2.4. POSTANAK SSSR Rusija je nakon neuspjelog apela na uesnice II svjetskog rata u Dekretu o miru, sama poela pregovore. U martu 1918. Rusija je sa Centralnim silama sklopila Brestlitovski mir kojim se odrekla znatnih teritorija. Uz pomo novoosnovane Crvene armije, Sovjetska vlast uspjela je obustaviti graanski rat u zemlji i suzbiti kontrarevolucionarne pohode. 6.2.5. PRVI SOVJETSKI USTAV (1918) Peti kongres Sovjeta vojnikih, radnikih i seljakih deputata 1918. donio je Ustav Ruske Socijalistike Federativne Sovjetske Republike RSFSR. Ustav je sadravao Deklaraciju radnog i eksploatisanog naroda, zatim ope odredbe u kojima su istaknuta opa prava graana. Nakon toga slijedile su odredbe o vrhovnim dravnim organima i lokalnim organima uprave, te odredbe o aktivnom i pasivnom birakom pravu i izborima.

84

Ustav je bi samo Ustav Ruske Sovjetske Socijalistike Republike jer se u ostalim dijelovima Sovjetskog Saveza jo vodila borba sa kontrarevolucionarnim snagama. Druge republike koje ulaze u sastav Sovjetskog Saveza formirane su sukcesivno: u februaru 1919. Ustav je dobila Bjelorusija, u martu Ukrajina, Azejberdan 1921. itd. Prema Ustavu iz 1918. iz birakog tijela iskljueni su spahije, trgovci, svetenici, pripadnici bive carske policije, lanovi carske porodice. Gradsko stanovnitvo slalo je po 1 predstavnika u Kongres na svakih 25.000 stanovanika, a seosko na svakih 125.000. Ustav uvodi posredno, dvostepeno i etverostepeno glasanje. Kod gradskog stanovnitva izbori za Svesavezni kongres Sovjeta bili su dvostepeni, a kod seoskog stanovnitva etverostepeni. U dravnoj organizaciji naputen je princip podjele vlasti na zakonodavnu, izvrnu i sudsku. Vrhovni organ vlasti bio je Svesavezni kongres Sovjeta, vrlo brojno tijelo koje se sastajalo 2 puta godinje i biralo Centralni izvrni komitet (CIK) od 200 lanova kao izvrni organ. CIK je imenovao Savjet narodnih komesara koji je provodio politiku Kongresa Sovjeta, odnosno Centralnog izvrnog komiteta. SSSR je proglaen 30.12.1922. na Prvom kongresu Sovjeta SSSR ujedinivi Rusku, SFSR, Ukrajinsku SSR, Bjelorusku SSR i Zakavkasku SFSR. Izabran je vrhovni organ SSSR, Centralni izvrni komitet. Nakon smrti Lenjina (21.01.1924), Drugi kongres Sovjeta SSSR 31.01.1924. usvojio je prvi Ustav SSSR. 6.2.6. USTAV IZ 1924.GODINE Institucije ovog Ustava izrazile su princip federativnog ureenja SSSR. Vrhovni organ vlasti je prema Ustavu Kongres Sovjeta SSSR. U periodu izmeu dva kongresa, vrhovni organ vlasti je Centralni izvrni komitet SSSR-a koji se sastoji od Saveznog Sovjeta i Sovjeta nacionalnosti. lanove Saveznog Sovjeta bira Kongres uz proporcionalnu zastupljenost predstavnika svih republika. Sovjet nacionalnosti obrazuje se od predstavnika saveznih i nacionalnih republika i to po 5 predstavnika iz svake republike bez obzira na broj stanovnika i po 1 predstavnik iz autonomnih oblasti. Izmeu 2 saziva CIK, vrhovni zakonodavni, izvrni i naredbodavni organ vlasti bio je Prezidijum CIK-a, a njegov neposredni izvrni organ Savjet narodnih komesara SSSR-a kojih je bilo 10. 6.2.7. USTAV IZ 1936.GODINE Na Osmom vanrednom kongresu Sovjeta 1936. donesen je tzv.STALJINOV USTAV koji je donio radikalnu izmjenu politikih institucija u Sovjetskom Savezu. Vrhovni organi ne izrastaju vie iz Sovjeta kao osnove ve se zasnivaju na bazi direktnog glasanja birakog tijela. Nestaje institucija Kongresa Sovjeta, a umjesto toga se neposrednim glasanjem bira Vrhovni Sovjet SSSR. Vrhovni Sovjet SSSR ima 2 doma: Savezni Sovjet i Sovjet nacionalnosti. Savezni Sovjet bira se po principu 1 zastupnik na 300.000 glasaa, a Sovjet nacionalnosti po principu da savezne republike alju u Vrhovni Sovjet po 25 predstavnika, autonomne republike po 11, oblasti po 5, a nacionalni okruzi po jednog predstavnika. Vrhovni Sovjet ima svoj Prezidijum koji ini predsjednik Prezidijuma, 16 njegovih zamjenika, sekretar i 24 lana. Ovih 16 zamjenika u stvari predstavljaju 16 saveznih republika koje ine SSSR. Tako je i u sastavu Prezidijuma izraen federalni princip organizacije. Ustav iz 1936. vie puta je mijenjan i dopunjavan, ali se zadrao na snazi do 1977.godine kada je usvojen etvrti Sovjetski Ustav. 6.2.8. RASPAD SSSR-a poeo je "perestrojkom" koja je olabavila policijske i politike stege koje su drale federaciju na okupu. 85

Sam in raspada dogodio se 1991.godine. Formalnom raspadu prethodilo je istupanje baltikih drava Estonije, Latvije i Litvanije. Pokuaj stvaranja unije od preostalih 12 sovjetskih republika je propao i sve republike proglasile su nezavisnost. Nakon toga su Rusija, Bjelorusija i Ukrajina 08.12.1991. proglasile da se SSSR raspao i nastavile formirati Zajednicu nezavisnih drava. Sve republike osim Gruzije prihvatile su lanstvo u Zajednici. Deklaracija o obrazovanju ZND usvojena je 21.12. 1991.godine u Alma Ati.

86