BTKLERDE OALTIM METODLARI Bitkilerin oaltlmasnda eitli yntemler uygulanr.

Bunlar balca iki blmde inceleyebiliriz: 1- Generatif (Eeyli=Tohumla) oaltma 2- Vegetatif oaltma 1. GENERATF OALTMA Generatif oaltmda retim materyali tohumdur. Tohum, iki ayr bireyde veya ayn bireyin farkl organlarnda oluan erkek ve dii gametlerin birleerek dllenmi yumurtay (zigot) oluturmas ile meydana gelen ve ait olduu bitkinin yeni bir bitki oluturabilecek en kk parasdr. Canl bir tohumun meydana gelebilmesi iin iek organlarnn olumas, daha sonra da tozlanma ve dllenmenin olmas gerekir. Dllenmede iek erkek organlarnda (anter) oluan (n) kromozomlu iek tozunun (polen) iein dii organndaki diicik tepesi (stigma) zerinde imlenmesi, yumurtala girmesi ve yine (n) kromozomlu yumurta hcresini dllemesi ile erkek ve dii eey hcrelerinden eit sayda kromozomu tayan 2n kromozomlu embriyoya sahip tohum meydana gelir. Bylece oluan tohum, ya anaya ya babaya ya da bunlardan her ikisine birden benzeyebilecei gibi bunlarn ikisine de benzemeyebilir. Homozigot iki ebeveynin birlemesi ile birbirinin ayn veya benzer zellikte bitkiler elde edilir. Buna karlk, dllenmeye heterozigot yapda ebeveyn ya da ebeveynlerin katlmas ile oluan tohumlarn ekilmesiyle elde edilen bitkilerin ounluu morfolojik, fizyolojik, kimyasal ve katksal yap bakmndan, hem ana hem de tozlayc bitkiden baz farkllklar gsterirler. Hatta bu bitkiler birbirlerine de benzemezler. Bundan baka; meyve zellikleri, deiik toprak ve iklim artlarna (ekoloji) uyma, byme kuvveti, meyveye yatma zaman, verim, hastalk ve zararllara mukavemet bakmndan da farkllklar gsterirler (1, 9, 11, 14, 15). ok yllk bahe bitkilerinde; 1- retimde kullanlan eitlerin heterozigot kaltsal yaplar nedeniyle tohumla oaltldklarnda genetik olarak alm gstermeleri, 2- Baz tr ve eitlerde (muz, baz portakal, mandarin ve altntop eitleri, ekirdeksiz zm eitleri gibi) ekirdeksizlik olmas, 3- Baz trlerin oluturduklar tohumlarn imlenme gcnn zayf veya olmamas gibi nedenlerle generatif yolla oaltm tercih edilmez. 1

Tohumla oaltma: a) zellikle yllk ve iki yllk olmak zere birok trlere ait kltr eitlerinin oaltlmasnda kullanlrlar. zellikle vegetatif retimin zor olduu trler tohumla oaltlr. b) c) Ana temini iin kullanlr. Bitki slahnda yeni eit elde edilmesinde kullanlr (1, 9, 15). Ana temini iin yabani tiplerin veya kltr eitlerinin tohumlar kullanlr. Yabani tiplerin tohumlarndan elde olunan bitkilere r, kltr bitkilerinin tohumlarndan elde edilenlere de yoz denir. Daha sonra bu r ve yozlar zerine, oaltlmas istenen tr ve eitler alanr (1, 9, 11, 14, 15). Tohumlarnn ekilmesiyle elde edilen poplasyondaki bireyler arasndaki varyasyon, bitki slah ynnden nemli bir kaynak tekil eder. Bitki slahlar bu varyasyondan faydalanarak seleksiyon yaparlar ve yeni eitler elde ederler. Bitkilerde tohum, her zaman dllenme sonucu olumaz. Bazen dllenme olmadan da tohum olutuu grlr. Bu duruma apomiksiz denir. Apomiktik tohumlar, meydana geldikleri ana bitkinin btn zelliklerini tarlar. Eer retimde byle tohumlar, kullanlrsa hem ana bitkiye, hem de bir birlerine benzeyen bireyler elde olunur. Bundan baka bir tohum iinde iki veya daha ok embriyo bulunabilir. Buna poliembriyoni denir. Bu embriyolarn bir tanesi dllenme sonucu, dierleri ise ana bitkinin baz ksmlarndan oluur. Poliembriyoni ile teekkl eden tohumlardan elde olunan bireylerde ana bitkinin zelliklerini tarlar. Bugn ekonomik deerlere sahip baz turungil tr ve eitlerinde poliembriyoni yaygndr (1, 9, 14, 15). 1.2. TOHUM TEMN retim de kullanacak tohumlar eitli kaynaklardan temin edilebilir. lkemizde reticiler (1, 2, 14, 15): 1- Tohum reten resmi ve zel kurulularn rettikleri tohumlar, 2- Kendisinin veya evre iftisinin rettii tohumlar, 3- Meyve-sebze ileyen iletmelerin yan rn olarak kard tohumlar, retim materyali olarak kullanmaktadr.

Tohum kayna olarak kullanlan damzlk bitkiler kltr eitleri veya doada kendiliinden yetien yabani bitkiler olabilir. eitli meyve ve sebzeleri ileyen (konserve, meyve suyu, reel, sala, marmelat vb.) iletmelerden temin edilen tohumlar kark olabilecekleri gibi salksz, clz, hastalkl bitkilerden elde edilmi, ilenirken zarar (mekanik, kimyasal, yksek scaklk vb.) grm, embriyolar lm olabilir. Bu sebeple bu gibi yerlerden tohum alnrken dikkatli olmak gerekir (1, 2, 9, 11, 14, 15). Tohumlar, verim devresinde bulunan, iyi gelimi, salkl damzlk aalardan alnmaldr. Tohumlar yabani veya kltr eitlerinin aalarndan alnabilir. Her iki halde de tohumlarndan homojen r veya yoz elde edilen aalar tercih edilmelidir. Zayf aalarn tohumlarnda yeterli yedek besin maddesi birikmediinden bunlarda imlenme oran dk olur. Tohumlar hangi blgede kullanlacaksa o blge artlar iinde yetien aalardan alnmaldr. Tohum alnacak meyveler tam olgunlua eritikleri eide zg renk, irilik vb. zellikleri kazandklar zaman hasat edilmelidir (1, 2, 9, 11, 14, 15). Tohumlarn meyvelerden karlmas trlere gre farkldr. a) Sert ekirdekli meyve trlerinden eftali, erik, mahlep, kays ve kirazlarda ekirdekler meyveler yarlarak elde edilir. yice ykanp glgede kurutulur. b) Yumuak ekirdekli meyve trlerinden elma, armut ve ayvada tohumlarn meyvelerden karlmas g ve zaman alcdr. Eer tohumu alnacak meyvelerin, meyve eti kullanlmayacaksa, meyve olduu gibi ezilir. Sonra ezilen materyal su dolu bir kaba veya fya konur ve bir sre bekletilir. Fermantasyon baladktan bir sre sonra ekirdekler dibe ker, meyve eti meyve kabuu ve zayf tohumlar su stnde toplanr. Bylece elde edilen tohumlar gzelce ykanr, glgede kurutulur. c) Sert kabuklu meyve trlerinden ceviz ve bademlerde yeil d kabuk kavlatlarak soyulur ve tohumlar glgede kurutulurlar. d) zms meyveler ezilerek su dolu kaplara konur. Bir sre sonra meyve etinden ayrlan ve kabn dip ksmna toplanan tohumlar szgeten szlerek elde edilir. izelge 1. Baz nemli D Mekan Bitkilerinin ieklenme, Tohum Alma ve Tohumlarn Doal Salma Zamanlar (2)
TRLER AKAAALAR Acer campestra Acer palmatum EK ZAMANI Nisan-Mays Nisan TOHUM ALMA TOHUM SAMA ZAMANI Ekim Austos Ocak Kasm

Acer platanoides Acer pseuodoplatanus Acer rubrum Acer saccharinum AT KESTANES Aesculus hippocastonun KOKAR AA Ailonthus altissine KIZIL AA Alnus cordata Alnus incana KADIN TUZLUU Berberis thunbergi Berberis vulgaris HU Betula pubescens GRGEN Corpinus petinus TLENBK Celtis occidentalis ERGUVAN Cercis siliquastrum KIZILCIK Cornus mas DA MUMULASI Cotoneaster franchettii ALI Crataegus monogyna Crataegus oxycantha KATIR TIRNAI Cytissus scoparius DE Eleagnus angustifolia OKALPTUS Eucalyptus sp. KAYIN Fagus sp. DBUDAK Fraxinus angustifolia Fraxinus excelsior OBAN PSKL Ilex aquifolium SARI SALKIM Laburnum anagyroides LALE AACI Liriodendron tulipifera MAHONYA Mahonia aquifolium INAR Platanus orientalis MEE Quercus petraca Quercus robur YALANCI AKASYA Robinia pseudoacacia MRVER Sambucus nigra IHLAMUR Tilia cordata

Mart-Nisan Nisan Mart-Nisan Mart Nisan-Mays Haziran ubat-Nisan Mart-Mays Mays-Haziran Mays-Haziran Nisan Mart Mays Mays ubat-Mart Mays Mays Mays Mays Haziran Mays Mays Mays Nisan Mays Mays-Haziran Haziran ubat-Mays Mays Mays Mays Haziran Haziran Haziran

Ekim Eyll Nisan Nisan Eyll Eyll Eyll Eyll Eyll Eyll Austos Kasm Ekim Eyll Eyll Ekim Eyll Eyll Eyll Ekim Haziran Eyll Eyll Austos Kasm Eyll Ekim Austos Ekim Eyll Eyll Aralk Ocak Austos Ekim

ubat Ekim Haziran Haziran Ekim Kasm Ocak Aralk Ekim-Kasm Ekim-Kasm Aralk-Ocak lkbahar Aralk Ekim Ekim-Kasm Kasm-Aralk Ekim Ekim Kasm Kasm Haziran Kasm Aralk Ocak ubat Ekim Kasm Ekim Kasm Kasm Kasm Ocak Ekim Kasm

e) Turungil tohumlar ounlukla meyvenin merkezi etrafndaki kabuun yzeysel bir kesimi yarlarak ve meyvenin iki ayr ksm ayr ynlere burularak karlr. Tohumlar

ykanp dezenfekte edilir. (52oC deki scak suda 10 dakika). Havalanan glge bir yerde kurutulur (14, 15). yi tohumda u zellikler bulunmaldr; 1- Taze olmaldr, 2- Tohumun imlenme gc yksek bulunmal yani iyice olgunlam meyvelerden karlm olmaldr. 3- eide zg renkte olmaldr, 4- yi ykanp temizlenmi, yabanc maddelerden ayklanm ve kurutulmu olmaldr, 5- zellikle meyvelerin stlarak veya basn altnda ezilmeleri suretiyle meyve suyu, pekmez, pestil ve benzeri rnler haline getirilmesinde elde edilen artklardan karlm olmamaldr. 6- Hastalksz olmal, bcek zarar ve mantari hastalklarn izlerini tamamaldr (14, 15). 1.2. TOHUMLARIN MUHAFAZASI Yukarda anlatlan ekillerde elde edilen tohumlar, eitli hastalk ve zararllara kar uygun bir fungusit ve insektisitle ilalanarak, ekim zamanna kadar eitli yerlerde muhafaza edilirler. 1.2.1. Adi artlarda Muhafaza: Bu tip saklamada, muhafaza scakl hava artlarna bal olarak deiir. Muhafaza yerinin nispi nemi %50 veya daha azdr. Tohumlar bu odalarda az ak variller veya torbalar iinde veya zemine 1015 cm ykseklikte serilmi olarak saklanr. Muhafaza odas ile kaplarn dezenfekte edilmesi gerekir. Eer nem iyi kontrol edilirse bu ekilde tohumlar bir yl korunabilir (9, 14, 15). 1.2.2. Soukta Kuru Muhafaza: Bu tr muhafazada scaklk 1-10oC, nispi nem %5060 veya daha dk olur. Tohumlar bu artlarn saland bir bodrumda hatta kn darda bile saklanabilirler. En iyi sonu hava depolarnda alnabilir (9, 14, 15).

1.2.3. Soukta Nemli Muhafaza: Muhafaza yerinin scakl 0-2oC olmaldr. Tohumlar bu tip yerlere, nelerini muhafaza edebilecekleri ska kapal kutular iinde konmaldr. (Ceviz, Fndk, kestane ve turungil tohumlar gibi) (9, 14, 15). 1.3. TOHUMLARIN DNLENME FZYOLOJS Tohum; tohum kabuu, endosperm ve embriyo olmak zere ksmdan oluur. Tohumlar, alndklar tarihten ekilmelerine kadar geen srede dinlenmede kalrlar. Bu sre ierisinde metabolik faaliyetler en dk dzeydedir. Bu durumdaki tohumlarda i ve d etmenler yeterli dzeyde olsalar bile bunlarn imlenemedikleri grlr. Bazen bir tohumun, besin maddesi ve hormonlarca zengin olmas halinde bile tohumlar imlenemez. Bu durum daha ok isel etmenlerce yani, embriyonun morfolojik olgunlua eriememi olmasyla aklanabilir ki, bu daha ok yabani bitkilerin tohumlarnda rnein, orkidelerin baz trlerinde olduka yaygndr. Halbuki kltr bitkilerinin tohumlar ise, s ve nem gibi evresel etmenlere bal olarak dinlenme gstermektedir. Yukarda belirtilen olaylar daha iyi aklayabilmek iin bitki fizyologlar durgunluk ya da zorunsuz dinlenme ile zorunlu dinlenme olmak zere iki ayr deyim kullanmaktadrlar. Scaklk ya da nem gibi evresel etmenlerin uygun olmamas nedeniyle tohumlar imlenemezler ki bu olaya zorunsuz dinlenme denir. te yandan zorunlu dinlenme ise, evresel etmenlerin uygun olmas durumunda, bnyesel etmenler nedeniyle tohumlarn dinlenmesidir. rnein endosperm ve embriyoyu evreleyen zarlarda fazla miktardaki (oransal olarak) absizik asit (ABA) gibi bymeyi engelleyiciler tohumlarn dinlenmede kalmalarna neden olmaktadr (1, 9, 15). Bahe bitkilerinin tohumlarnda imlenmenin olmamas, her zaman, imlenme durgunluundan ileri gelmeyebilir. imlenme ortamnda yeterli dzeyde suyun ve scakln olmas halinde bile, bazen tohumun toprakta derine ekilmesi nedeniyle ortamdan yeterli oksijen salanamamas da, imlenme zerine olumsuz etki yaparak, tohumlarn imlenmelerini engelleyebilir. te yandan dinlenmedeki tohumlarn solunum metabolizmalar zerinde yaplan almalar, imlenme ncesinde tohumlarda solunum hzlarnn ok ykseldiini ortaya koymutur. Ancak, bu dnemde embriyo evresindeki doku, embriyonun gereksinimi olan oksijeni alarak metabolik olaylar yavalatp, dinlenmeye neden olabilmektedir. Byle

koullarda, tohumlarn imlenmelerinde grlen aksaklklar, imlenme durgunluu olarak nitelendirilemez. imlenme durgunluu ya bir etmenin ya da bir ok etmenin birlikte etkisi sonucu ortaya kmaktadr (1, 9, 15). Tohumun yeni bir bitki oluturmasna yani, tohumun, metabolik dzeninin yeniden aktif olmas sonucu, kk (radisil) ile srgnn (pluml) olumasna imlenme denir. imlenme su alm ile uyanma; depo maddelerinin enzimler yardmyla yararlanacak hale gelmeleri; besin maddelerinin byme noktalarna gitmeleri, embriyonun bymesi ve tohum kabuunun atlamas, yeni kkler ile srgnlerin olumas gibi birbirinden farkl drt aamada olumaktadr. Btn bu fizyolojik olaylar tohum ierisinde bazen birka gn, bazen de aylarca srebilir. Hatta yle ki, imlenme iin gerekli ortam yaratlmaz ve imlenmeyi etkileyen etmenlere dikkat edilmez ise, tohumlar hite imlenmeyebilir. Tohumlarn imlenmeleri zerine isel ve dsal olmak zere belli bal 2 grup etmen etkili olmaktadr (1, 9, 15). 1.3.1. sel Etmenler Tohumlarn imlenmeleri zerine etki yapan tohum kabuu, imlenmeyi nleyici ve uyartc gibi bymeyi dzenleyici maddeler, tohumlarn souklama gereksinimi vb. isel etmenleri olutururlar. 1.3.1.1. Tohumun Kabuu Tohum kabuklarnn renklerinin parlak veya mat olmalar, przl ya da dzgn olmalar kadar tohum kabuklarnn kalnlklar, incelikleri ile geirgenlikleri de byk oranda meyve tr ve eitlerine gre deimektedir. Baz meyvelerin tohumlarnn kabuklar kaln olmakla birlikte geirgen olabilmekte, buna karn kabuklar ince olanlarn ise geirgenlikleri ya hi olmamakta ya da ok az olabilmektedir. te tohum kabuunun yapsndan ileri gelen geirgenlik, tohumlarn imlenmeleri zerine olumlu ya da olumsuz etki yapabilmektedir. Tohumlarn olum dnemlerinde tohum kabuklarnn geirgenlikleri ok azdr. Ancak tohum gelimesini tamamlayp, toplandktan sonra geirgenlik giderek artar. Tohum kabuunun geirgenlii, suyun alnmasna olduu kadar, gaz alveriine de yarayl ise, tohumlar abuk imlenebilmekte, aksi halde tohum ya imlenememekte ya da bunlarn imlenebilmeleri ok uzun zaman alabilmektedir. Tohum kabuklarnn geirgenlikleri yannda ierdikleri engelleyiciler de imlenme zerine olumsuz etki yapmaktadr. Bu gibi tohumlarn kabuklarndaki engelleyiciler giderilmedii srece imlenme oluamaz. Bunun yannda, tohum

kabuu embriyoda bulunan bymeyi engelleyicilerin tohumun dna kmasna doal bir engel oluturmakta, bu ortadan kalkmadka tohum imlenememektedir. te yandan n embriyoya ulamasnda kabuk filtre grevi yaparak, n oransal olarak azalmasna ve beyaz n krmz ve dier trlerinin yetersiz olmasna neden olmaktadr. Sonuta bu durumda imlenme zerine olumsuz etki yapmaktadr. Kabuun sertlii de embriyonun gelimesi imlenmenin hzlanmas zerine olumsuz etki yapabilmektedir. Embriyo gelimeye baladktan sonra kabuu delecek yeterlikte basn yapamaz ise imlenme hz kazanamaz ya da imlenme olumaz. Tohumlarn kabuklarndan ileri gelen ve imlenme zerine olumsuz etki yapan yukarda belirtilen sakncalarn, deiik yntemlerle rnein, ya sert ekirdekli meyve trlerinde olduu gibi ekirdek kabuklar krlarak, kartlarak ya da tohumlar scak-souk suda bekletilerek, giderilmesine allr (1, 9, 15). Ayrca, tohumlarn sert kabuklar, toprakta birbirini izleyen donma zlme ya da slanma kuruma etkileriyle yumuayabilir. Topraktaki mikroorganizmalar tohum kabuunu kendi besin kayna olarak kullanrken rmesini de salayarak tohumlarn imlenmelerini abuklatrrlar (1, 9, 15). 1.3.1.2. Bymeyi Dzenleyiciler Tohumlarn imlenmelerini uyartan, geciktiren ya da engelleyen etmenlerden biride bymeyi dzenleyici maddelerdir. Bunlar, meyve sularnda, tohum kabuunda, endospermde ve embriyoda bulunduu gibi, bitkilerin deiik organlarnda da retilirler. Bu maddeler byme noktalarna giderek byme ve gelime zerine olumlu ya da olumsuz etki yaparlar. Tohumlarda bulunan absizik asit (ABA) ile gibberellik asidin (GA3) karlkl etkileimleri tohumlarda dinlenmenin kesilmesi ya da devam etmesini etkileyen nemli bir etmendir. Genellikle, gibberellik asidin uyartc etkisini engelleyen ya da bask altnda tutan absizik asit, tohumlarn dinlenmede kalmasn salayan doal bir engelleyicidir. Tohumlarda bulunan bymeyi engelleyicilerden, dormin ya da, absizin II ile ayn madde olduu ilk defa eftali ekirdeklerinin dinlenmesi zerinde alan Lipe ve Crane (1966) tarafndan ortaya karlarak bu konuda nemli bir adm atlmtr. Kakann (1970) zerdali tohumlar zerinde yapt bir almada da zerdali kabuklarnda absizik asidin (ABA) bulunduu ve bu maddenin tohumun imlenmesini engelledii ancak, katlanan tohum kabuklarnda ABAnn byk lde azald saptanmtr. Yine ayn almada zerdali ve vine ekirdeklerinin sert kabuklarnda bulunan absizik asidin ykanma sonucu azald ve dinlenme sresinin ksald, yani dinlenmeden kolay kt saptanmtr. Martin ve Campbell (1976), eriklerde olgunluk arttka meyve etinde 8

(perikarp) ABAnn arttn, gibberellin miktarnn ise dtn belirtmilerdir. Devison ve ark.na (1976) gre, vinelerin tohumlarnda ve meyve etinde (perikarp) engelleyicilerin miktarlar, meyvelerin bymeleri ile direkt ilikilidir. te yandan, Westwood (1978) gre IAA miktar ile Hale Haven eftalisi tohumunun gelimesi arasndaki iliki ters orantldr. Yani, Hale Haven eftalisinin tohumlar gelitike, IAA miktar azalmaktadr (15). Meyvelerde olgunluk ilerledike ABA miktar azalmaktadr. Dennisin (1976) Wealthy elma tohumlar zerinde yapt aratrmada gibberellinlerin tohum kabuu, endosperm ve embriyoda bulunduu saptanmtr. Cagar ve Martinin (1982) birlikte yaptklar almalarda, GAin tohum geliimi sresince embriyoda bulunduu ve tohumlar olgunlatka GAin miktarnn azald ortaya konmutur (15). Dinlenme halindeki Erik, Ceviz, eftali ve Fndk tohumlarnda ABAnn miktar ok yksektir. Bunlar daha ok yeni hasat edilen meyvelerin tohumlarnn kabuklarnda bulunurlar. imlenme sresince ABAin azalmasna karlk dinlenen tohumlarda ok az dzeyde bulunan GAin miktar ise byk lde artmaktadr (15). Tohumlarn dinlenmelerinin kesilmesinde ve imlenmesinde GA ve ABA ile birlikte dier bymeyi dzenleyicilerin de rol bulunmaktadr. Nitekim zgven (1989), ilekler zerinde yapt denemelerde, kk meyvelerin tohumlarnda bymeyi uyartclarn, olgun meyvelerin tohumlarnda ise bymeyi engelleyicilerin (ABA) fazla olduunu bulmutur. ileklerde kk meyvelerin ekirdeklerine uygulanan GA konsantrasyonuna paralel olarak artan GA3, olgun meyvelerde olduka azalmtr. Bir baka deyile kk meyvelerin ekirdeklerindeki GA3 ierii olgun meyvelerin ekirdeklerindekine gre olduka fazla bulunmutur. Bu durum, aratrcya gre, kk meyvelerin ekirdeklerinde fazla miktarda bulunan GA3n meyve bymesinde kullanld, oksin sentezini ve biyokimyasal faaliyetleri artrd eklinde yorumlanmtr (15). Tohumlarda GA3n en yksek olduu dnemde enzim sentezi de artmaktadr. Nitsch (1950), Marshall ileinin gelime dneminde de oksin benzeri maddelerin ekirdeklerde yksek olduunu Dreher ve Poovaah (1982) Ozark Beauty ve Marshall eitlerinin, ekirdeklerinde ise IAAin yksek olduunu bulmulardr. zgven (1989) kk meyvelerdeki ekirdeklerin oksin ieriinin uygulanan GA3 konsantrasyonuna bal olarak arttn da belirtmitir. Zira Hallin (1971) belirttii gibi GA3 uygulamalar oksin sentezini artrmaktadr. Buda meyvenin bymesinde kullanlmaktadr. Nitekim her uygulama iin kk

meyvelerdeki ekirdeklerin, olgun meyvelerdeki ekirdeklere gre daha fazla Indol 3-Asetik Asit (IAA) iermesi, bu oksinin meyve gelimesi dneminde, meyve bymesinde kullanldn gstermektedir. Olgun meyvelerin ekirdekleri kk meyvelerin ekirdeklerine gre bir sitokinin olan Isopentenyladenosine ve Isopentenyladenin (I-Ado+I-Ade) bakmndan kyaslandnda ise olgun meyvelerin, ekirdeklerinin bu maddeleri daha fazla ierdii belirlenmitir (15). Ayn almada Zeatin ve Zeatin Riboside (Z+ZR) ierikleri, GA ve IAA de olduu gibi, kk meyvelerin ekirdeklerinde olgun meyvelerin ekirdeklerine oranla daha fazla bulunmutur. zgven (1989) bu durumu kk meyvelerdeki byme hznn olgun meyvelerdekine gre yksek olmasyla aklamtr. Ayn aratrc kk meyvelerin ekirdeklerinde ABAnn, olgun meyvelerin ekirdeklerine gre daha az olduunu saptamtr. Zira bymenin youn olduu dnemde bymeyi hzlandrclarn, ABA gibi bymeyi engelleyicilere gre daha fazla bulunmas nedeniyle byme olmaktadr. Aksi takdirde bymenin hzl olduu dnemde ABA baskn olsayd byme olmayacak ya da yava olacakt (15). 1.3.2. imlenmeyi Etkileyen D Etmenler 1.3.2.1. Su Bitkilerin tohumlarnda metabolik ve fizyolojik olaylarn balamalar ve devam etmeleri ancak ortamda suyun bulunmasyla olasdr. Su; tohum kabuunun yumuamas, bymeyi engelleyen absizik asidin ykanmas, kat haldeki depo maddelerini eriterek tanr hale gelmeleri ve byme noktalarna tanmas, besin maddelerin hareketinde grev yapan enzimlerin etkinliklerinin artmas gibi metabolik ve fizyolojik olaylar zerine olumlu ya da olumsuz etki yapar. Suyun yardmyla kat haldeki depo maddeleri, erir hale gemenin tesinde, karbondioksit ve suya dnr. Bunun sonucu oraya kan enerji, imlenmenin deiik aamalarnda kullanlr ve bu olay hzlandrr (9, 15). te yandan yamur eklinde den su ya da ortamdaki nem, tohum kabuklarndaki ABAnn ykanmasn, buda tohumlarn ksa srede imlenmesini salar. Ortamda su olmad takdirde tohum, kabuundaki ABAin ykanamamas nedeniyle, canlln korusa bile imlenemez. Bir ok l bitkilerinin tohumlar bunun tipik bir rneini oluturur (15).

10

Gerekte, tohumlar toplandktan sonra gerei gibi muhafaza edilmediklerinde, vakuoller klr, ekirdekler dzensiz bir ekil alr, hcre plazmoliz olur. Bu durumdaki tohumlarda ime ve osmotik basn ok yksektir. Bunun sonucu olarak, su ile deinim haline geen tohum ime ve osmoz yolu ile suyu alr. Bazen su ile deinim yapamayan baz buday vb. tohumlar havann neminden de imlenme iin gereksinim duyduu suyu karlayabilir. Suyun alnmasna scaklk ve tohum kabuunun etkisi ok byktr. Dk scaklklar suyun alnma hzn olumsuz, yksek scaklklarda olumlu bir ekilde etkiler. Deiik meyve tr ve eitlerinin tohumlarnn imlenebilmeleri iin suya olan gereksinimleri ve suyu alma gleri birbirinden farkldr. Bu daha ok tohum kabuklarnn niteliklerinin farkl olmasndan kaynaklanmaktadr. Baz tohum kabuklar geirgen olmad iin suyun alnmasn engeller. Bu gibi tohumlarn kabuklar fiziksel ve kimyasal ilemler grmedikleri srece bu olumsuz niteliklerini devam ettirirler. Ortamdaki suyun fazla olmas da imlenme zerine olumsuz etki yapt gibi, imlenen tohumlardan oluacak fidelerin dayanklln da azaltr (15). 1.3.2.2. Scaklk Tohumlarn imlenmelerini etkileyen dsal etmenlerden bir dier de scaklktr. Scaklk, su ile birlikte besin maddelerinin alnmalarn, hormonlar ve enzimlerin etkinlii artrarak, imlenmeyi kolaylatrr. Deiik bitki tr ve eitlerinin tohumlar belirli scaklk derecelerinde daha iyi imlenir. Dier koullar uygun olsa bile scakln ok dk veya ok yksek olmas durumunda imlenme olmayabilir ya da istenen dzeyden ok daha az olur. znde ou bitkilerde tohumlarn imlenebilmeleri iin en dk ve en yksek scaklk snrlar belirlenememitir. Bununla birlikte, tohumlarn imlenebilmesi iin scakln en alt dzeyinin 0oC dolaynda olmas kabul edilmekte, en yksek scakln snr ise bitkiden bitkiye deiiklik gstermektedir. Tohumlarn imlenebilmeleri iin gereksinim duyduklar en alt, en st ve optimum scaklklar tohumun yapsna, bitki tr ile eidine, yana, k-scaklk ilikileriyle, tohumun iinde bulunduu muhafaza koullarna gre de deimektedir. Bamya, patlcan, msr, fasulye ve hyar gibi scak iklim bitkilerinin tohumlar en dk 10oC scaklkta imlenebilirler, bu nedenle dk scaklklara kar duyarl olurlar. Dier kltr bitkilerinin tohumlarnn imlenebilmeleri iin scaklk istekleri 4oC-5oC arasnda deimektedir. Tohumlar scaklk isteklerine gre dk scaklkta imlenen tohumlar (spanak, maydanoz, turp), olduka yksek scaklkta imlenen tohumlar (taze fasulye, lahana, hyar) ve serinden scaa kadar deien scaklklarda imlenen tohumlar olmak zere 3 grupta toplanabilir. rnein erik ve eftali tohumlar +2 ila +25oC arasnda deiik scaklklarda imlenebilmekte, buna karlk

11

elma ve armut tohumlarnn imlenebilmeleri +16,8oC gibi bir scaklkta olmaktadr. te yandan, toprak scakl +21,6oC ye ykseldii zaman ise turungil ve avokado tohumlar ancak imlenebilmektedir (15). 1.3.2.3. Ik imlenme zerine n etkisi uzun yllardan beri aratrlmaktadr. Bir ok lkelerde, yaplan almalardan n tohumlarn imlenmeleri zerine farkl etki yapt ortaya konmutur. Bu konuda ileri srlen teorilerden biri de, genelde ok kk tohumlarn imlenmeleri iin a gereksinim duymalardr.1926 ylnda yaplan bir almada en az 930 bitki trnn tohumlarnn a duyarl olduu, bunun 672 sinin tohumlarnn ise dinlenmelerinin kesilmesi ve imlenebilmeleri iin a gereksinim duyduklar saptanmtr. Uzun yllardan beri k-tohumlarn imlenmeleri arasndaki iliki zerinde yaplan aratrmalardan elde edilen sonulara gre, nemli bitkilerin tohumlarnn imlenmeleri zerine k, olumlu ya da olumsuz etki yapmaktadr. Bu konuda yaplan aratrmalarda elde edilen bulgular dikkate alarak k istei bakmdan; 1- Tm parazit bitkiler, Magnolia grandiflora, Adonis vernalis, begonya, kvrck salata, kereviz, Viscum album, histein tohumlarnda olduu gibi, imlenebilmek iin kesin a gereksinim duyan tohumlar; 2- Tohumlar imlenebilmeleri iin k istemeyen ancak ktan yararlanan ve yeterli dzeydeki kta daha iyi imlenen hatta imlenme yzdeleri artan tohumlar; rnein (birok ayr bitkileri, otsu bitkiler, sebze ve iek trleri, doal bitki tohumlar); 3- imlenmeleri kla nlenen tohumlar rnein (Phlox, Portulaca, Allium, Semizotu, Soan, Sarmsak, Prasa, Phacella, Aillanthus altissima, Euonymus japonica, Hedera helix, Yuca aliofalia); 4- Iktan etkilenmeyen, kl ya da ksz ortamda imlenebilen tohumlar olmak zere 4 grup iinde toplandn grmekteyiz (15). 1.3.2.4. Oksijen Tohum canl bir organdr ve bu canlln srdrebilmesi iin oksijene gereksinimi vardr. Tohumlarn alnmalarndan ekilmelerine kadar geen sre ierisinde oksijen istekleri ok azdr. Ancak, tohumun imlenme dneminde embriyonun solunum (respirasyon) hz fazlalat iin oksijene olan gereksinimi de artmaktadr. Baz meyve tr ve eitlerinin tohum

12

kabuklar ve embriyo evresindeki zar, embriyoya oksijen giriini ya da bundan karbondioksit kn nleyerek imlenmeyi engeller. Ayrca tohumlarn oksijen gereksinimi endospermin nitelik ve niceliine gre de deimektedir. rnein, dier tohumlara oranla yal tohumlar imlenme sresince daha fazla oksijene gereksinim duymaktadr. imlenme annda anak yapraklar ya da endospermdeki yalar oksijen yardmyla karbonhidratlara dnr ve bunlar embriyonun geliimi sresince yeni hcrelerin olumasnda ve solunumda kullanlrlar (15). Tohumlar normal koullarda oksijen gereksinimlerini karlayabilirler. Fakat geirgen olmayan, ar ve ok nemli topraklarda tohumlar oksijen gereksinimlerini gideremezler. nk drenaj kt olan topraklarda oksijenin yerini su almaktadr. Bunun sonucu olarak da tohumlar ya imlenememekte ya da imlenmeleri normal sre ierisinde olmayp daha uzun zaman ierisinde olmaktadr. te yandan, uygun olmayan koullarda tohumlar toprak altnda yllarca kalabilmektedir. Herhangi bir nedenle, tohumlarn toprak yzeyine kmalar iin uygun koullar saland takdirde hemen imlendikleri grlmektedir. Topraktaki oksijenkarbondioksit kapsam da imlenme zerine etkili olabilir. Yani, toprakta oksijene gre, karbondioksit oran yksek olursa tohumlar imlenmeyebilir. zellikle yabani ot tohumlar toprak altnda yllarca kalabilirler. Ancak, topran srlmesi ya da her hangi bir nedenle toprak yzeyine kan tohumlarn oksijenle temaslar sonucu imlenebildikleri grlmektedir (15). 1.4. TOHUMLARIN MLENDRLME TEKNKLER 1.4.1. Tohumlarn Canllklarnn Saptanmas Yntemleri Meyve tr ve eitlerinin tohumlar uygun olmayan ortamlarda imlenemezler, imlenseler bile bitki gelimelerinde anormallikler grlr ya da ok ge ve g imlenebilirler. Yetitiriciyi ekonomik bakmdan olumsuz ekilde etkileyecek olan bu gibi durumlar, tohumlarda yaplacak canllk testleriyle daha balangta nlenebilir. Tohumlarn canllk testleri, dorudan imlendirme, plak embriyo ve tetrazolium testleri olmak zere farkl ekilde yaplmaktadr (15). 1.4.1.1. Dorudan imlendirme Testi Bu yntemle tohumlar, optimal scaklk ve k koullarnda dorudan 14 hafta ierisinde imlendirilebilecei gibi, bu sre baz tohumlar iin 3 aya kadar uzayabilir. Dorudan imlendirme testi deiik yntemlerle yaplabilir.

13

Canllk testleri, laboratuarlarda tohumlar, sterilize edilmi imlendirme tepsileri zerine ya iki kurutma kad arasnda ya da kurutma kad zerine konulup imlendirilerek yaplr. kinci olarak tohumlarn imlendirilme testleri iin kapal petri kaplar kullanlabilir. Bu amala, petri kab ierisine alt tarafna pamuk bunun stne 23 kat beyaz kaln havlu kad, ya da 1,5 cm kalnlkta steril kum veya toprak konarak imlendirme ortam hazrlanabilir. Son olarak da aa tohumlar derin olmayan dz kaplara konacak steril kum ierisinde imlendirilerek test yaplabilir. 1.4.1.2. plak Embriyo Testi Bu testte yalnz embriyo imlendirilir. Bu yntemle tohumun dier ksmlar embriyodan ayrlr ve embriyo yalnz braklr. Bu embriyolar, petriler ierisinde nemlendirilmi filtre kad zerine aralklarla yerletirilir, bunlar kta, +18oC-+23oC scaklkta tutulur, 3 gn ya da 3 hafta sonra, canlln yitirmi embriyolar, kahverengine dnr ve yumuar. Canllar ise sertliklerini korur, bazen de imlenirler. Bu yntem, daha ok meyve aalar tohumlarnn imlenmelerinin incelenmelerinde kullanlr. 1.4.1.3. Tetrazolium Testi Bu test kimyasal, daha dorusu, biyokimyasal bir yntemdir. Tohumlarn canll, tohumlar, 2,3,5-trifeniltetrazolium klorit solsyonuna batrmakla anlalr. Bu solsyona batrlan tohumlarn yaayan dokular krmz renk alr, canszlar ise renksiz kalr. Dierlerine gre bu yntemden daha abuk sonu alnmaktadr. 1.5. MLENMEY UYARICI VE HIZLANDIRICI YNTEMLER Tohumlarda imlenmeyi kolaylatrmak ve imlenmeyi engel olan baz etkenleri ortadan kaldrmak veya bunlarn etkisini azaltmak iin baz n ilemler uygulanmaktadr. Bunlar; 1- Mekanik Yntem, 2- Kimyasal Yntem, 3- Suda Islatma, 4- Katlamadr.

14

1.5.1. Mekanik Yntem Bu yntemle tohum kabuklar ya atlatlr ya da krlarak tohumdan ayrlabilir. Bunun sonucu olarak, tohumlar suyu ve oksijeni kolaylkla alabilecekleri ve bymeyi engelleyen etmenler ortadan kalkaca iin kolaylkla imlenebilirler. Yaplan aratrmalarda eriin (P. simoniii) kabuklu tohumlar 10oC de, 45; eftali (P. persica L.) nin 5-10oC de, 60100; vine (P. cerasus L.) nin kabuklu tohumlar ise, 0oC de 90 gnde imlene bilmelerine karn ad geen trlerin tohum kabuklar krlarak tohumlardan ayrldklar takdirde, bunlarn srasyla 25,3560 ve 60 gnde imlenebildikleri saptanmtr (15). 1.5.2. Kimyasal Yntem ok deiik kimyasal maddeler tohumlara uyguland zaman, tohumlar da dinlemeyi keserek imlenmeyi uyarmakta ve abuklatrmaktadr. Baz bitki tohumlar tek bir kimyasal maddeye olumlu yant verdii gibi bazen de iki kimyasal maddenin oluturduu karmdan daha iyi sonular alnabilmektedir. Ancak dinlenmeyi keserek imlenme zerine olumlu etki yapan tm kimyasal maddelere duyarl olan bir tohum bulmak mmkn deildir. Bu konuda deiik lkelerde eitli kimyasal maddelerle aratrmalar yaplm olumlu sonular alnmtr. Ancak bu kimyasal maddeler ok dk konsantrasyonlarda tohumlara uygulandnda olumlu sonu alnabilmektedir. Asitle andrma, bymeyi dzenleyiciler (Gibberellin, Sitokinin, Etilen) kullanm, solunum nleyicilerle (Azide, Cyanide, Malonate vb.) muamele, nitrojen bileikleri (Nitrate, Nitrite vb.) ile muamele vb. yntemler kimyasal yntemde kullanlan yntemlerdir (15). Uyarc maddelerin zellikle gibberellinlerin uygulanmas ile katlama zaman ksaltld gibi bazen de bu ileme gerek duyulmayabilir. Pratikte en iyi sonular gibberellin+kinetin uygulamalarnda alnmtr (4). Bu amala turungil tohumlar 100 ppm GA ieren zeltide 24 saat slatlrsa, tohum imlenmesinin gelitii, ancak en iyi sonucun 40 ppm GA ya da 40 ppm NAA da 12 saat tutulduunda elde edildii bildirilmitir. Ksmen katlanm elma tohumlarnn GA3 uygulamas sonunda imlenme hz artmtr. Yabani armutlarda ise 28 gn katlama sonucunda 50 ppm GA3 ile %89,5 orannda imlenme salanmtr (12). Bugne kadar dinlenmenin krlmas amacyla ok sayda aratrma yaplm ve GA uygulamalaryla katlama sresi olduka ksaltlabilmitir. Yaplan almalarn ou GA ile 15

yaplmakla birlikte, GA4 ve GA7nin dinlenmenin krlmas bakmndan 10 kat daha etkili olduu belirlenmitir. Ancak bunlarn temin edilmeleri ok gtr. Tohumlarda yetersiz katlamaya bal olan cce byme yksek oksin miktaryla ilgili olup, gibberellin uygulamasyla bu durum ortadan kaldrlabilir (6). Pratikte tohumlarn imlenmesi amacyla gibberellinler elma, armut, kiraz ve fndkta 5 100 ppm konsantrasyonda ve filizlenmeden nce uygulanmal, sitokinin (Kinetin), muhtelif trlerde 100500 ppm konsantrasyonda 1 gn slatlarak, etilen ise yine eitli trlerde 100500 ppm konsantrasyonda 1 gn slatlarak uygulanmaldrlar (13). eftalilerde, tohumlarda dinlenmeyi krmak ve imlenme yzdesini artrmak amacyla IAA, GA, 2,4-D, etil alkol, thiourea, etilen, kloriden kullanlabilmektedir (10). 1.5.3. Suya Daldrma Tohumlarn scak ya da souk suya daldrlmalar, bunlarn imlenmeleri zerine olumlu etki yapmaktadr. Bu yntem ile tohum kabuklarnda bulunan engelleyiciler ykanmakta ayrca tohum kabuklar yumuatld iin imlenme abuklamaktadr. Suda slatma, tohum kabuklar yznden meydana gelen dinlenmeyi ortadan kaldrr. Suda bekletme sresine gelince; rnein elma tohumlar iin 2 gn, dut ve pikan tohumlar iin 4 gn olarak nerilmektedir (9, 14, 15). 1.5.4. Katlama Baz tohumlarn souklama ihtiyalarn karlamak, imlenmelerini engelleyici maddeleri gidermek (dormansiyi nlemek), embriyonun su ve oksijen almn kolaylatrarak imlenme gcn arttrmak ve imlenmelerini kolaylatrmak maksad ile belli bir sre nemli ortam iinde ve souk artlarda muhafaza edilmelerine katlama denir. Aslnda katlama tabiatta doal ekilde oluan bir ilemin suni olarak uygulanmasndan ibarettir (9, 14, 15). yi bir katlama iin; a) Dk bir scaklk, b) yi bir havalandrma, c) Katlama ortamndaki nemin tohum tarafndan emilmesi, d) Tohumun katlama ortamnda belli bir sre kalmas gerekir.

16

Katlama ortam olarak iyi ykanm nehir kumu, pit yosunu, sfagnum yosunu, vermikulit, perlit, volkanik tf vb. maddeler kullanlabilir. Kolay temin edildii iin daha ok kum kullanlmaktadr. Katlama kumu ne skp amurlaacak ve havalanmay engelleyecek kadar ince, ne de aralarnda fazla boluk brakarak kurumaya neden olacak kadar iri olmaldr (9, 14, 15). Katlama ortamnn scakl ve katlama sresi tr ve eide gre deimektedir. 1.5.4.1. Katlama Zaman: Katlama zaman, tohumlarn ekilme zaman ve katlamada kal sresi dikkate alnarak isabetli bir ekilde tespit edilmelidir. Aksi halde tohumlar uygun ekim artlar gelmeden imlenir veya ge kalnrsa ekim zaman geldii halde tohum kabuklar atlamam olabilir. Eer tohumlar katlamada ekim zamanlarndan evvel imlenmeye balarsa, derhal katlamay kartrmak gerekir. Bylece 710 gn gecikme salanr. Katlama zaman zaman kontrol edilir ve nem azalmsa sulanr (9, 14, 15).

izelge 2. Baz Meyve tohumlarnn katlama scakl ve sreleri (14). Meyve Tr Katlama Scakl oC Katlama Sresi (Gn) Elma 4,45,0 6080 Armut 5 90 Erik 04 6090 Ku Kiraz 1,5 100 Mahlep 24 100 eftali 510 60100 Zerdali 07 2128 Ceviz 0 5560 Turungiller -1-4 7 Trabzon Hurmas 10 6090 Kzlck 10 120 1.5.4.2. Katlamann Yapl Tohumlar 3 ekilde katlama yaplabilir (14, 15):

17

1- Sandkta katlama, 2- Beton yastklarda katlama 3- Darda toprak yznde katlama 1.5.4.2.1. Sandkta katlama: Sandn bykl ve says katlanacak tohum miktarna baldr ve ayn zamanda normal bir insann tayabilecei byklkte olmaldr. Sandn altna drenaj iin birka delik alr. Sonra sandn tabanna bir kat iyi ykanm kaba akl konur ve zerine katlama kumu konarak dzeltilir. Kumun zerine ta ekirdekliler birbirine demeyecek ekilde yanyana dizilerek, yumuak ekirdekliler ise serpilerek konur. Tohumlar kum zerine sandn kenarlarndan 23 kat kalnlkta bir tabaka kum konur ve dzeltilir. Bunun zerine tekrar tohum, onun zerine de tekrar kum konarak, sandk doluncaya adar devam edilir. Sandk dolunca en ste olduka kaln bir kum tabakas denerek sktrlr. Kuru kum kullanlmsa sonunda szgeli kova iyice sulanr. Sonrada bu sandklar trlere gre deien scaklktaki souk ortamlara nakledilirler (14, 15). 1.5.4.2.2. Beton yastklarda katlama: Byk fidanlklarda bu i iin darda 50 cm derinlik 70 cm genilik ve 34 metre uzunlukta beton yastklar kullanlr. Tabanda drenaj iin birka delik braklr. Deliklerin zeri kafesli tellere kapatlarak farelerin girmesi nlenir. Sandkta katlamada anlatld gibi katlama yaplr. 1.5.4.2.3. Toprak yznde katlama: Az miktarda fidan retilecei zaman bavurulabilir. Bahede devaml glgede kalan bir yer seilir. Toprak zerindeki bitkiler temizlenir ve zemin dvlerek sertletirilir. Sonra katlamaya yetecek bir saha daire eklinde izilerek iaretlenir. Sonra suyun akn salamak iin epeevre dar bir hendek alr. Yukarda anlatld gibi katlama yaplr. Yukar kldka ynn ap daralr ve sonunda yn bir koniye benzer ve tepesine de iddetli yamurlardan dalmamas iin bir saks kapatlr.

18

1.6. TOHUMLARIN EKLMES 1.6.1. Topran Ekime Hazrlanmas Tohumlarn ekilmesinden nce tohum yata hazrlanr. yi bir tohum yatanda aranan zellikler unlardr: a) Toprak balangta tohumun imlenmesini ve anacn bymesini salayacak kadar neme sahip olmaldr, b) Topran fiziksel zellikleri, tohuma devaml su temini salayacak nitelikte olmaldr, c) Topran havalandrlmas iyi olmaldr. Topran ekime hazrlanmasnda nemli bir problem de topraktaki nem ile havalandrmann dengeli olmasn temin etmektir. Bu denge en iyi ekilde, hafif tekstrl (kumlu) derin, geirgen ve organik maddelerce zengin topraklarda salanabilir. Yukardaki artlarn oluturulmas iin toprak ileme, organik maddelerce zenginletirme vb. ilemler yaplarak toprak ekime hazrlanr (14). 1.6.2. Ekim Zaman Tohumlarn ekim zaman, oaltlacak bitkinin trne ve tohumlara uygulanan ilemlere baldr. Buna gre tohumlar sonbaharda veya ilkbaharda ekilirler. lkbaharda ekilen tohumlar zorunlu dinlenme gstermeyenler yani souklama ihtiyac olmayanlar, sert kabuklar bir n ilemden geirilmi veya k aylar ierisinde soukta katlanm olan tohumlardr. Eer tohumlar zel bir n ilemden geirilmilerse, birka hafta gibi ksa bir sre iinde imlenme olur. Katlamaya alnmam tohumlar kasm aynda dorudan tohum tavalarna ekilirler ve bylece doal katlamaya terk edilirler. Kn meydana gelen meteorolojik olaylara, dorudan doruya maruz kalan tohumlar yeterince dinlenmi, nem alm olarak ilkbaharda ularlar ve ilkbaharda havalarn snmas ile imlenirler (14). 1.6.3. Tohum Ekimi Ekim derinlii, tohumun byklne ve ekim zamannda ekim yeriyle, evre artlarna baldr. ok derin ekimde, imlenme baarsz olabilir, nk meydana gelen fide toprak yzne kmadan nce tohumdaki depo maddeleri bitmi olur. Ayrca derin ekimde havalanma 19

artlar da ok ktdr. Uygun ekim derinlii su temini ile yakndan ilgilidir. ok yzlek ekim, tohumun abucak kurumaya maruz bulunan topran st tabakalarnda kalmasna sebep olur. Dolaysyla yzlek ekimde tohum kuraklktan ve kulardan zarar grebilir. Hafif kumlu topraklarda veya havalarn scak gittii devrelerde en iyisi derin ekim yapmaktr. Buna karlk ar topraklarda, havalarn serin ve bulutlu gittii devrelerde yzlek ekim yaplmaldr. Genel bir kural olarak tohumlar kendi kalnlklarnn 34 kat derinlie ekilmelidir. Ancak bu derinliin ekim yerinin nemli tabakalarna gelmesinden emin olunmaldr. Ekilecek tohum miktar, elde edilmesi dnlen bitki miktar ile dorudan ilikilidir. Tohum miktarnn hesaplanmasnda 1 kg.daki tohum says, tohumun imlenme gc imlenme hz ve saflk yzdesi dikkate alnmaldr (14). Tohumlar tohum tavalarna, imlendirme kasalarna veya dorudan doruya a parsellerine ekilirler. Tohumlar tavalara sravari ve serpme olarak ekililer. Ancak sravari ekim her zaman serpme ekime tercih edilmelidir. nk sravari ekimde ot alm, kaymak tabakasnn krlmas, sulama gibi dier bakm ileri daha kolay olduundan, imlenen bitkilerin gelimeleri daha iyi olur ve ayn zamanda bunlarn skm de rahat olur. Ekim skln ve younluunu ayarlama, tohum tavasna ekimde en nemli problemlerden birisidir. Ekim yerinin ekonomik olarak kullanlmas iin, tohumlarn gerei kadar birbirlerine yakn ekilmesi lazmdr. te yandan, ar bir sklk kerten hastalna (Pythium spp) kar eilimi artrr ve bitkilerin byklk ve kuvvetini azaltr. izelge 3. Baz Meyve Tohumlarnn Bir Kilogramndaki Ortalama Dane Saylar (Adet) (14). Elma 33 00034 000 Armut 23 00025 000 eftali (klasik) 200300 Nemaguard 250300 GF 305 (eftali) 250300 St. Julien Hybrid No: 1 (Erik) 200 Kays 700750 Ku Kiraz (etsiz) 4 000 Mahlep (etsiz) 10 500 11 000 Mahlep (etli) 6 000 Ceviz (Orta boy) 100150 Badem 300350 Dut 500 000600 000 20

Tohumlar elle veya makinayla ekilirler. Kk daneli tohumlar, alan izgilere elle ekilmeden evvel, belirli oranda, elenmi ince kum ile kartrlarak istenen ekim younluu salanabilir. Tohumlarn sravari ekilmesinde sra aras ve sra zeri mesafe, tohumun trne gre deiiklik arz eder. yle ki eftali, erik, kays gibi fazla yan dal yapan meyve trlerinde sra aras 2530 cm. elma, armut, mahlep, ku kiraz, dut gibi tek srgn zerine byyen trlerde ise 2025 cm. olmaldr. Elma, armut, dut gibi kk tohumlar bu izgiler ierisine birbirlerine temas etmeyecek ekilde, erik, eftali, kays, mahlep, ku kiraz gibi nispeten iri tohumlar ise 45 cm. mesafe ile ekilirler. Kalnlklarnn 34 misli derinlie ekilen tohumlarn zeri nceden hazrlanm har ile kapatlr ve tahta bask ya da ekilir tip lo ile basklanarak, tohumlarn toprakla sk temas salanr. (Har, elenmi koyun gbresi, topra ve ince kumun belirli oranda karmnda elde edilir). Dorudan doruya a ve terbiye parsellerine tohum ekimi genelde imlenme asndan problem karmayan ve ok hzl bir byme zelliine sahip olan eftali, kays, badem, ceviz ile ksmen de idris ve eriklerde uygulanmaktadr. Burada ama, fidanlarn bir yl daha erken elde edilmesi ve artma zahmeti ile masrafndan tasarruf edilmesidir. Bu tip uygulamada, bir yal meyve fidanlar iki ylda, tohum tavalarna ekim modelinde ise en az ylda elde edilebilmektedir. Tohumlarn ekim derinlii, zerlerinin har ile kapatlmas, basklanmas gibi konular, tohum tavasna ekimdeki gibidir. Burada gelien rler daha kuvvetli olacandan, o senenin a mevsiminde yani Temmuz ay balarndan itibaren alanabilir duruma gelirler. Bu tr bir ekimin en nemli sakncas ceviz, badem ve kays gibi kazk kk yapan trlerin, bu tip kklerini kolayca gelitirmeleri ve saak kklerinin az olmasdr. Byle fidanlarn skm zor olduu gibi, ayn zamanda tutma oranlar da dk olur. Bu gibi tohumlarn ekiminde saak kk teekkl iin ar-killi topraklar yerine kumlu tnl hafif tekstrl topraklar tercih edilmelidir.

21

Kays eftali, mahlep ve erik gibi trlerin dorudan doruya a ve terbiye parsellerine ekiminde bir zorunluluk olmamasna karn, badem ve ceviz gibi sert kabuklu trlerde fidan retiminde bu sistemin uygulanmas zorunludur. nk badem ve ceviz gibi mutlak kazk kk yapan trler, tohum tavasnda yetitirilip de, a ve terbiye parsellerine artldklarnda tutma oran ok der ve alanabilir duruma gelmeleri ok gecikir (14). 2. VEGETATF (EEYSZ) OALTMA Bitkilerin deiik yalarda gvde ve dal paralar, byme ularndaki meristematik dokular, kkleri, yapraklar ya da zellemi veya deiiklie uram gvde ve kk paralar kullanlarak yaplan oaltmaya vegetatif (eeysiz) oaltma denir. Ana bitkiden ayrlan para, yeni kkler, srgnler veya bunlarn her ikisini birden oluturabilir, ya da baka bitki veya bitki parasyla kallus oluturarak birleebilirler. rnein, dal elikleri dip ksmlarnda kk olutururken, zerlerinde bulunan tomurcuklardan da yeni srgnler meydana gelmektedir.(1) Eeysiz oaltma ile elde edilen yeni bitkinin genetik yapsnda, eer mutasyona uramam ise her hangi bir deiiklik sz konusu deildir. Ancak baz evre koullar (iklim, toprak veya hastalklar gibi) bitkinin d grn veya meyvelerinde deiime neden olabilmektedir. Kkeni tek bir bitki olan ve bu bitkiden eeysiz olarak oaltlm, bir rnek genetik yapdaki bitkilere klon ad verilir. rnein, Amasya elma eidi veya Sultani ekirdeksiz zm eidi birer klondur ve zellikleri bozulmadan gnmze kadar eeysiz oaltma ile korunmulardr.(1) 2.1. VEGETATF OALTMANIN NEM ve AMALARI Bitkileri vegetatif olarak oaltmann amalarn yle sralayabiliriz (1, 9, 14, 15): 1- Muz, ekirdeksiz zm eitleri ile baz portakal, mandarin ve altntop eitleri yaama yeteneine sahip tohum oluturamazlar. Bu tr veya eitler, yalnz eeysiz yntemlerle oaltlabilirler. 2- Baz bitkilerin stn zelliklerini tohumla oaltlarak korumak mmkn deildir. zms meyveleri de iine alan meyve trlerinin byk ounluu, yabanc dllenme ve heterozigotik genetik yaplar nedeniyle, tohumla oaltldklarnda yksek oranda alm gsterirler. Bu yzden, sz konusu bahe bitkilerinin stn zellikleri ancak eeysiz oaltma yoluyla korunabilmektedir.

22

3- Eeysiz oaltma, tohumla oaltmadan daha hzl bir gelime salar. Bu durum zellikle ilek, nane ve patates gibi ok kk tohumlara sahip bitkiler iin daha ok geerlidir. Bu bitkilere ait tohumlarn imlenmesi ile ok kk bitkicikler meydana gelmektedir. Yine bu bitkilerin byme ve verimleri, kollardan veya patates yumrularndan elde edilen bitkilerle karlatrldnda ok gerilerde kalmaktadr. 4- Baz koullarda eeysiz oaltma, daha kolay ve daha ekonomik olabilmektedir. Eeysiz oaltmada kullanlan vegetatif materyalin tam bir bitkiye dnm iin gerekli olan yeni kk ve srgn oluturma yetenei, kaltsal yapnn evre koullarnn uygun olmas ile de yakndan ilgilidir. rnek olarak, iyi bir kk oluumu iin uygun scaklk, havalanma ve nem koullarn yan sra, uygun bir kklenme ortam gerekmektedir. Scaklk hayatsal faaliyetlerin oluumu ve devam iin son derece nemlidir. Yine yksek meristematik aktiviteye sahip doku ve organlarda solunum orannn ok yksek olmas, eeysiz oaltma asndan dikkate alnmas gereken dier bir husustur. Kk ve srgn geliiminde hzl bir hcre blnmesi gerekli olduundan, bu srada fazla miktarda oksijene ihtiya duyulur. oaltma ortam olarak kullanlan turba, kum, perlit ve dier baz materyaller, uygun scaklk, nem ve havalanma koullarnn oluturulmasnda byk lde etkilidir. Yine ortamn geirgenliinin yan sra su ve besin maddelerini tutma zellikleri evre koullarn deitirerek eeysiz oaltmada elde edilecek baary dolayl olarak etkilemektedir. Eeysiz oaltmada, vegetatif bitki materyalinin yedek besin durumu, dinlenme halinde olup olmas, hormon dengesi, nemli isel koular oluturmaktadr. Ayrca, yeni bir bitki meydana getirecek olan bitki parasnn, kk ve srgn oluturmak amacyla meristematik aktivite gsterebilmesi iin uygun bir olgunluk ve gelime dneminde olmas gereklidir. 2.2. VEGETATF OALTMA YNTEMLER 1- Bitkileri baka bir bitkinin kkleri zerinde yetitirme (A le oaltma), 2- Bitkilerin deiik ya ve zellikteki gvde ve dal paralar ile srgnlerinde kk ve srgn oluturma (elik ve daldrma ile oaltma), 3- zelletirilmi ya da deiiklie uram vegetatif ksmlarla yaplan oaltma (Yumru, soan, kol ve kk srgnleriyle oaltma),

23

4- Apomiktik tohum kullanarak yaplan oaltma, 5- Mikro (Doku kltrleriyle) oaltma. 2.2.1. A le oaltma 2.2.1.1. Tanm ve Amalar A, iki bitki parasn birletirip kaynatrmak ve tek bir bitki gibi byme ve gelimelerini salamaktadr. Bylece oluan yeni bitkinin toprak st ksmn, yani tacn oluturan ksmna kalem veya eit, kk sistemini oluturan ksmna ise ana ad verilir. ki vegetatif bitki parasn birletirip kaynatrarak yeni bitkiler elde edilmesine ynelik btn yntemlere ise alama denir.(1) Alarn kullanm amalarn yle zetlenebilir (1, 9, 14, 15): a) elik, daldrma veya baka bir eeysiz oaltma yntemi ile ekonomik anlamda oaltlmas mmkn olmayan trlerin oaltlmas: rnein, elma, armut, kiraz, vine, kays, ceviz, Antepfst gibi nemli meyve trleri yukarda belirtilen vegetatif oaltma yollar kullanlarak ekonomik bir ekilde oaltlamaz. Bu meyve trlerinin stn nitelikli eitleri ancak alama yoluyla korunabilmektedir. b) Analarn stn zelliklerinden yararlanlmas: Baz tr ve eitler elikle oaltlabildii halde, bunlarn analar zerine alanarak yetitirilmeleri tercih edilmektedir. nk bu tr ve eitler kendi kkleri zerinde yetitirildiinde istenilen sonu ou kez elde edilememektedir. rnein bir ok meyve tr ve zm eitlerinin, elverisiz iklim ve toprak koullarnda bile ekonomik olarak yetitirilmelerine olanak salayan, ayn zamanda baz hastalk ve zararllara dayankl analar gelitirilmitir. eftali yetitiriciliinde topraktaki nematodlara dayankl Nemaguard anac tercih edilirken, Vitis vinifera asma trne ait zm eitleri, filokseral blgelerde ancak Amerikan asma analarnn zerine alanarak yetitirilebilmektedir. Yine kuvvetli analar, meyve aalar ve asmalarn byme kuvvetini etkilemektedir. Elma ve armutlar iin bodurlatrc analar kullanlarak, youn yetitiricilie uygun bodur aalar elde edilmektedir. c) Ara analarn olumlu etkilerinden yararlanlmas: Baz meyve tr ve eitlerine ait a kombinasyonlarnda ortaya kan a uyumazl yznden, bu tr ve eitlerin klasik alama

24

yntemleri ile oaltlmas mmkn olamamaktadr. Bu saknca hem ana ve hem de kalemle uyuan bir eidin ara ana olarak kullanlmas ile ortadan kaldrlabilmektedir. Bu uygulamaya ara a denir. Ayrca baz bodur analarn (M9 klon elma anac gibi) kk sistemleri ok zayf olduundan, bunlarn toprakta tutunmalar da zayf olmaktadr. Bunun sonucu olarak, byle analar zerine al aalar fazla meyve yk veya rzgar etkisi ile yklabilmektedirler. Byle analarn kullanld durumlarda destekli yetitiricilik nerilmektedir. Ancak kuvvetli kk yapsna sahip analar zerine M9 gibi bodur analarn ara ana olarak kullanld durumlarda kk ta yapan ve topraa sk tutunan aalar elde edilmesi mmkndr. d) eit deitirme: Bir meyve bahesi veya ban tamam veya bir ksm arzu edilmeyen, dk verimli, ya da dk kaliteli, hastalk ve zararllara duyarl eitlerle kurulmu olabilir. Byle meyve baheleri ve balarda eit deitirme (evirme) alar yaplarak ksa srede istenilen sonu alnabilir. Dier yandan, uygun alama yntemleri kullanlarak, yabani aalar da ksa srede yksek verim ve kalite deerlerine sahip kltr eitlerine dntrlebilmektedir. rnein, yurdumuzun Ege ve Akdeniz kylar zeytinin yabanisi olan delicelerle, Gney Dou Anadolu Blgesi Antepfstnn analar olan melengi, buttum ve sakz aalaryla, Orta Anadolu Blgesi ise armut anac olarak kullanlan ahlatlarla yer yer kapldr. Bunlarn ksa srede kltr eitlerine dntrlmesi meyveciliimiz asndan byk yararlar salayacaktr. e) Aalarda zarar gren ksmlarn onarlmas: Zaman zaman meyve aalarnn kk, gvde veya ana dallarnda souklar, tarm alet makinalar, baz hastalklar ve hatta kemiriciler nedeniyle nemli zararlar meydana gelmektedir. Onarma alar ile zararlanm aalar yeniden salkl duruma getirilmektedir. f) Islah almalar sonucu elde edilmi bitkilerde bymenin hzlandrlmas: Melezleme yoluyla meyve ve asma slah almalarndan elde edilen rler, kendi kkleri zerinde ge meyveye yatarlar. Oysa bunlar, kalem ya da gz alnabilecek yeterli bykle eritiinde, uygun bir ana zerine alanarak, meyveye yatma sreleri ksaltlabilir. g) Virs hastalklarnn incelenmesi: Virs hastalklarnn a yoluyla tanmas nedeniyle virsle bulak bir kalem veya gzn bilinmeyerek kullanm sonucu hastaln yaylmas nemli bir sorun olmaktadr. Virs tadndan phe edilen meyve aalarndan ve omcalardan alnan

25

a kalemleri, virse duyarl olduu bilinen test bitkileri zerine alanarak, ortaya kan belirtilere gre virs testleri yaplmaktadr. 2.2.1.2. Ann Baar Snrlar ve A Uyumazlklar Ada baar, kullanlan ana ve kalemin botanik akrabalk derecesine, alama ve onu izleyen dnemde ortamn scaklk ve nem koullarna, uygulanacak a tekniine, uygulamada gsterilen zene gre deimektedir. Alamada her eyden nce, kullanlan ana ve kalemin birbirleriyle kaynama yeteneine sahip olup olmadklar bilinmektedir. Genel olarak, alanacak bitkiler botanik bakmdan birbirlerine ne kadar yakn akraba iseler, ann baar (kaynama) ans o kadar yksek olmaktadr. Botanik akrabalk ile ada baar arasndaki ilikileri yle zetlemek mmkndr (1, 9, 14, 15): a) eit inde Alama: Bir kalem veya gz alnd bitkiye tekrar alanabildii gibi, bu eidin dier btn bireylerine de baar ile alanabilir. rnein, Ankara armut eidinden alnan kalem veya gz, hem alnd aaca hem de dnyadaki herhangi bir Ankara armut eidi aac zerine baarl olarak alanabilir. Baclkta da ayn durum sz konusudur. b) eitler Arasnda Alama: Bir tr iindeki deiik eitler de, birbirleriyle baarl olarak alanabilir, rnein, Ankara armut eidini, Williams, Aka, eker armut eitleri veya armut tr (Pyrus communis) iindeki dier btn eitlerin aalar zerine veya Vitis vinifera trne ait Hafzali, Hamburg misketi, Razak, avu gibi zm eitlerini kendi aralarnda baaryla alamak mmkndr. c) Trler Arasnda Alama: Ayn cinse giren farkl trlerin alanmalar, baz trlerde baar ile sonulanrken bazlarnda ise baarsz olmaktadr. rnein, Citrus cinsine ait bir ok turungil tr (turun, portakal, mandarin limon) arasnda alama baarl olup pratikte yaygn olarak kullanlmaktadr. Badem, kays ve erik, Prunus cinsi iinde farkl trler olup yine farkl bir tr olan eftaliye ana olarak kullanlabilmektedir. te yandan ayn cins iinde farkl trler olan badem ve kays birbirleri zerine baarl olarak alanamamaktadr. Dier yandan filoksera ile bulak alanlarda Vitis vitifera trne ait zm eitlerinden alnan kalemler ana olarak

26

kullanlan Amerikan trleri (Vitis riperia, Vitis rupestris, Vitis champini gibi) zerine alanarak yetitirilebilmektedir. d) Cinsler Arasnda Alama; Alanacak bitkiler ayn familya iinde farkl cinsler olduunda, ada baar ans ok azdr. Pratikte bu kombinasyonlarn baarl olarak kullanld durumlar bulunmasna karn, ou kez bu tr alar baarsz olmaktadr. rnein, ayva (Cydonia cinsi) ile armut (Pyrus cinsi)un bir ok eitleri birbiriyle uyumakta ve uyuan armut eitleri iin ayva bodur ana olarak kullanlmaktadr. Ancak tersi kombinasyon yani armut zerine ayvann alanmas baarszlkla sonulanmaktadr. Yine yaprakl (Poncirus trifoliata), Citrus cinsine giren farkl trler (mandarin, limon gibi) iin ana olarak baaryla kullanlmaktadr. e) Familyalar Arasnda Alama; Bahe bitkileri yetitiriciliinde bu tr baarl olmu kombinasyonlar bulunmamaktadr. Kambiyum dokusu olmayan bitkilerde ann kaynamas hemen hemen olanakszdr. Bu nedenle a, kapal tohumlarn ift enekli bitkileri ile ak tohumlarn kozalakl bitkilerine uygulanmamaktadr. Alamada eer ana ve kalem arasnda uygun bir kaynama salanamyor veya kaynama snrl kalyorsa, o zaman a baarsz olarak nitelendirilmekte ve bu kombinasyon uyumaz olarak isimlendirilmektedir. A uygulamas sonunda, ana ve kalemin akan kambiyum dokular, meristematik dokulardan oluan kallusu meydana getirmekte ve farkl iki kaynaktan oluan bu meristematik hcreler bir hat boyunca birlemektedirler. Birleme sonucu, hem ana hem de kalem tarafndaki odun ve soymuk dokular a noktasndan su ve besin elementleri ile asimilasyon rnlerinin geiine izin vermektedirler. Uyumaz a kombinasyonlarnda bu ortak doku oluumu meydana gelmemektedir. Baz uyumaz kombinasyonlarda ise, kaynama olmu gibi grnse de, normal gelime srdrlemediinden bir sre sonra bu bitkiler lmektedir. A uyumazlnn en tipik belirtisi, ana ve kalem arasnda salkl bir kaynama olmamas nedeniyle, aalarn veya omcalarn a noktasndan, dzgn bir yzey oluturarak krlmasdr. rnein, Williams armut eidi, ayva analar zerinde genellikle zayf gelime gstererek, a yerinden kolayca krlmaktadr. Ayn eit, baka bir armut tr olan Pyrus pryfolia anac zerine alandnda, kuvvetli bir kaynama meydana gelmekte, ancak bu kez de meyvenin u ksmnda siyahlama eklinde zararlar olumaktadr. Bu yzden, bu eit iin her

27

iki ana da uyumaz olarak nitelendirilmektedir. Yine kiraz/idris kombinasyonlarnda da belirli bir yatan sonra a uyumazl ska ortaya kmaktadr. Asmalarda Vitis vinifera/Vitis rotundifolia kombinasyonu dnda bu anlamda a uyumazl sz konusu olmad halde, eit veya anacn gelime kuvvetleri arasnda nemli farkllklar sz konusu ise bu durum belirli dzeyde bir uyumazl kantlamaktadr. Bitki geliiminde genelde bir gerileme, yapraklarda sararma ve erken yaprak dkm, a birleme yerindeki nekrozlar ve atlaklar ile ar ikinliklerin yan sra, fidanlklarda ortaya kan yksek oranda ada baarszlk durumu da a uyumazlnn belirtileri olarak bilinmektedir. Ada baary etkileyen faktrleri yle sralamak mmkndr (1, 9, 14, 15): a) Uyumazlk: Daha ncede belirtildii gibi uyumaz olduklar bilinen kombinasyonlar birbirleri ile alamaktan kanmak gerekir. b) Bitki Cinsi: A uyumazlnn sz konusu olmad durumlarda bile, baz bitkilerde a kaynamas daha zor olmaktadr. rnein, elma ve armutlarda onarma veya eit deitirme amacyla yaplan kalem alarnda baarl sonular alnrken, eftali ve kayslarda ayn amala yaplan alarda ayn lde baarl sonular alnmamakta ve alamada zel dikkat gsterilmesi gerekmektedir. c) Alama le Bunu zleyen Dnemde Ortamn Scaklk ve Nem Koullar: Adan sonra, ada birlemeyi salayacak kallus dokusunun oluumu iin evre koullarnn uygun olmas gerekir. zellikle scakln kallus dokusunun meydana gelmesinde byk etkisi vardr. Elmalarda, scaklk 0oCnin altnda veya 40oCnin stnde olduunda a yerinde hemen hemen hi kallus olumamakta ve hatta 40oCde hcreler lmektedir. Meyve trlerinde kallus oluumu, 4-32oCler arasnda scakln artna paralel olarak hzlanmaktadr. Asmalarda ise masa alarnn yaplmasndan sonra, alarn kaynamas iin al eliklerin 22-26oCde katlanmas ile a yerinde epeevre kallus oluumu salanmaktadr. 28oC veya daha yukar scaklklarda bol miktarda, ancak daha yumuak kallus dokusu olumakta, bunun sonucu olarak a yerinde salkl bir kaynama salanamamaktadr. 18oCnin altnda ise yine asma alarnda kallus oluumu son derece yavalamaktadr.

28

Ada baary etkileyen bir dier nemli etken, ana ve kalemin yan sra zellikle a yerinden su kaybnn nlenmesidir. Aksi durumda ann tutma ans ok azalmaktadr. Yine kallus dokusunu oluturan meristematik hcreler ince zarl ve gevrek yapl olmalar nedeniyle su kaybna kar ok duyarldrlar. A yerinden su kaybnn nlenmesi amacyla a yzeyleri, a macunlar veya deiik katk maddelerini (reine, balmumu, vazelin gibi) ieren parafin karmlar ile kaplanmaktadr. Kallus dokusu oluumu iin a yerinin evresinde yeterli oksijenin bulunmas da zorunludur. Bu nedenle a macunlar ve parafin karmlar, a yerinde havann giri kn engelleyerek, kallus dokusu oluumunu snrlandrmayacak yapda hazrlanmal ve uygun kalnlkta uygulanmaldr. d) Anacn Gelime Durumu: zellikle gz alarnn yaplmasnda anacn kolaylkla kabuk veren aktif byme devresinde olmas gerekmektedir. Bu nedenle gerek meyve fidanlklarnda, gerekse analarn bada alanmas durumunda, adan hemen nce ve a srasnda topran nemli olmasnda yarar vardr. Aksi durumda aktif byme durmakta ve kambiyum dokusu skarak gzlerin anala kaynama oranlar azalmaktadr. e) Alama Teknii: Kalem veya gz alar teknie uygun olarak yaplmaldr. Ana ve kalemin kambiyum dokularndan sadece kk birer ksmn birbiriyle temas ettii durumlarda, sadece temas halinde olan noktada kaynama olmaktadr. Bunun sonucunda kalem srmekte, ancak yaprak yzeyinin artmas ile yksek scaklkta terlemede artacandan iletim demetleri yeterli olmad iin sonuta kalem lebilmektedir. f) Hastalk ve zararllar: oaltma materyalinin (kalem, gz, analk elik gibi) hastalk etmenleriyle (zellikle virs) bulak olmas, baary azaltr. Bu yzden virssz aalardan ve omcalardan kalem alnmas, aya balamadan nce fidan retim materyalinin mantari ve bakteriyel hastalk etmenlerine kar dezenfekte edilmesi ada baar orann arttracaktr. 2.2.1.3. Analar Aacn veya omcann kk sistemini oluturan analar, oaltma yntemlerine gre tohumdan elde edilen r analar (generatif analar) ve vegetatif yntemlerle (elik, daldrma, kk srgnleri gibi) oaltlan klon analar olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Asma analar, tmyle vegetatif analar grubu iinde yer alrlar (1, 9, 14, 15).

29

Analar ayrca byme kuvvetlerine, zerine alanan eidin gelimesi zerindeki etkilerine gre kuvvetli, orta kuvvetli zayf (meyvecilikte bodur) ve ok zayf (meyvecilikte ok bodur) olarak da snflandrlabilir. Bu analardan kuvvetli olanlar yksek boylu aalar ve kuvvetli gelien omcalar olutururken, zayf analar ise kk, ksa boylu aalar veya daha zayf gelien omcalar meydana getirirler. Kuvvetli asma analar, vejetasyon sresi uzun yrelerde, kuvvetli gelien zayf asma analar ise vejetasyon sresi ksa yrelerde ve zayf gelien zm eitleri iin kullanlrlar (1, 14, 15). Meyve yetitiriciliinde r (generatif) ve klon (vegetatif) analarnn kendilerine zg stnlkleri ve sakncalar bulunmaktadr. Bu nedenle yetitiricilerin kendi koullarna gre analarn zelliklerini dikkate alarak seim yapmalar gerekmektedir. r (vegetatif) Analar: Ana elde etmek amacyla kullanlan tohumlar, kltr eitlerine ait aalardan alnmsa bu tr analara yoz, yabani tiplerden ise bunlarda r ad verilir. r Analarnn stnlkleri: a) Kk sistemleri derin ve kuvvetli gelimitir. Bu nedenle topraktaki su ve besin maddeleri noksanlklarna kar daha dayankldrlar. b) Derinlere giden kk yaplar nedeniyle, topraa tutunmalar daha gldr. c) Virs hastalklar ile bulak deildirler (1, 14). r Analarn Sakncalar: a) r analar ebeveynlerinin heterozigot kaltsal yaplar ve yksek oranda yabani dllenme zellikleri nedeniyle, bir rnek bitkiler oluturamazlar. Bu yzden meydana gelen aalarn gelime kuvvetleri farkl olduu gibi soua ve kuraa, hastalk ve zararllara dayanmlar da farkldr. Yine aalarn verime balama yalar ile verim ve meyve kaliteleri de farkllk gsterebilir. b) r analar genelde yksek boylu aalar meydana getirirler. Bu durum budama, hasat ve tarmsal sava gibi kltrel ilemleri gletirmektedir. c) Aalar ge meyveye yatarlar ve yksek kaliteli meyve tutma oranlar azdr. (1, 14)

30

Klon Analar: Klon analarn stnlklerini u ekilde aklamak mmkndr (1, 14): a) Ayn kaltsal yapda olmalar nedeniyle, bir rnek bireyler meydana getirirler. Bu analar zerine alanan eitlere ait aalar ve omcalar ayn byme kuvvetinde olup soua, kuraa, hastalk ve zararllara kar dayanmlar ayndr. b) Bunlarn belirli zelliklerinden yararlanlmaktadr. rnein, zayf analarn kullanlmas ile bodur aalar elde edilmekte, bylece youn dikim nedeniyle birim alandan elde edilen verim artmaktadr. Bu yolla elde edilen bodur aalar verime daha erken balamakta, bol ve kaliteli rn vermekte ve ayrca bu bahelerde budama, mcadele verim gibi kltrel ilemler daha kolay ve ekonomik olarak yaplabilmektedir.

Klon Analarn Sakncalar (1, 14): a) oaltlacak klon eer virs hastalklar ile bulak ve zel nlemler alnmam ise, yeni oaltlan analar da virs hastalklar ile bulak olacaktr. b) Bodur tipler genellikle, kk sistemlerinin zayf ve gevrek bir yapda olmas nedeniyle, rzgar ve meyve yk sonucu devrilebilmektedirler. Bunlar iin kuvvetli dayanaklar kullanlmas gereklidir. c) Daha yzlek kk yaplar nedeniyle, su ve besin maddelerinin yetersiz olduu toprak ve elverisiz iklim koullarna uyumlar iyi deildir. 2.2.1.4. A Kalemlerinin Alnmas, Hazrlanmas Ve Muhafazas: A kalemleri, oaltlmas istenen eitlerin damzlk aalarndan alnan bir yandaki dallardr. A kalemlerinin saland kalem damzlklarnn bata meyveleri olmak zere, pomolojik zelliklerini iyi olarak ve hibir kukuya meydan vermeyecek ekilde bilinmesi gerekir. Bunun iin modern fidanlklarda mutlaka kalem damzlklarnn kurulmas gerekir. nk ismine doru fidan retiminin garantisi budur. zel sektre ait birok fidanlkta kalem damzl ya hi yoktur ya da yetersizdir. Byle durumlarda bazen byk fidanlklarda bile kullanlan bir ynteme ba vurulur. Buda a kalemlerinin, a parsellerindeki o yl sklecek

31

fidanlardan salanmasdr ki, genelde yan dal teekkl ettiren vine, kays, eftali ve baz elma eitlerinde (Misket, Jonathan gibi) bu metoda ska ba vurulmaktadr. Bu durumda hataya dlmemesi iin dzgn bir a plannn tutulmu olmas gerekir. A kalemleri ile birok hastalk ve zararllar tanabilir. Bu nedenle kalemin salkl aalardan alnmasna dikkat edilmelidir. Bu amala fidanlklardaki kalem damzlklar hastalk ve zararllar ynnden devaml kontrol edilmeli ve ilalamalar zamannda yaplmaldr. A kalemlerinin iyi gelimi ve odunlamas gerekmektedir. Bunun iinde kalem damzlklarnn bulunduu parsellerde toprak ileme, sulama, gbreleme, budama gibi her trl bakm ilerinin zamannda tam olarak yaplmasna dikkat edilmelidir. A kalemleri, aacn tacnn d tarafndaki gne gren ksmlarndan alnmaldr. Aacn tac ierisinde glgede kalan srgnler genel olarak iyi pikinleemezler. Byle srgnlerin gzler arasnda ki mesafeleri (internod) uzun ve dokular gevsek olur. Obur dallarla, zayf dallar ve meyve dalcklar a kalemi olarak kullanlmamaldr. Bu gibi dallardan alnan a kalemi ile yaplan alar iyi tutmad gibi verimleri de az olur. A kalemleri meyveye yatm aalardan alnrsa, garantili i yaplm olur. A kalemi alnacak aalar ok yal olmamaldr. nk byle aalarda a kalemi olarak kullanlabilecek srgn az olur. A kalemi olarak kesilen srgnlerin ap en az 812 mm yani kurun kalem kalnlnda olmaldr, kalemler bu srgnlerin ortalarndan alnmal, srgnlerin dip ve u ksmlar kesilip atlmaldr. Utaki gzler tam olgunlamadndan dip ksmdaki gzlerde bazen srme yeteneinde olmadklarndan veya kiraz gibi trlerde iek gzleri olduundan a da kullanlmazlar. Kalemler, ada kullanlacaklar zamana gre, ya aalarda yapraklar dkldkten sonra (aalar dinlenme halinde iken) veyahut yazn yeil bir halde iken (yaprakl olarak) kesilirler. En iyisi kalemleri kullanlacaklar zaman kesmek ve hemen kullanmaktr. Fakat kalemlere suyun yrmesini nlemek bakmndan buna ok defa imkan hasl olmaz. Bu yzden ilkbaharda yaplacak kalem alar iin, a kalemleri aalarda gelime tamamen durduktan sonra, aa tam uykuda iken kesilir. Kesilen kalemlerin kurumalarn nlemek iin 50 veya 100lk demetler halinde balanrlar, gerekirse kalemlerin her iki ucu macunlanr, polietilen torbalar iindeki nemli perlit ierisinde ve eer saklama 34 hafta iinse 04oCde, 13 ay iinse 0oC 32

de nemli bir ortamda, en iyisi souk hava depolarnda muhafaza edilmelidir. Perlit yerine tala ve pit yosunu da kullanlabilir, ancak asla kum kullanlmamaldr. Saklanan kalemlerde kabuun burumamas, sararmamas ve kalemlerin kflenmemesi arttr. Ancak byle kalemlerle yksek randmanl alar yaplabilir. Gz alar iin yazn vegetasyon dneminde alnacak kalemlerde gzlerin iyice teekkl etmi olmalarna dikkat edilmelidir. Yazn kesilen kalemler derhal kullanlmaldr. Kesilen kalemlerin yaprak ayalar koparlr ve kalemin tepesi kesilir. Bu suretle kalem de buharlama ile meydana gelecek olan su kayb azaltlm olur. Yaprak saplarnn bir ksmn gzlerin yanlarnda brakmaktan maksat gzn kolaylkla taklmas salamak ve gzlerin zedelenmelerine engel olmaktr. Sonradan alarda bu saplarn dokunulduunda dmesi ile ann tutup tutmad da belli olur. Yaprak ayalar alnan a kalemleri, iinde bir fungusit ve bir insektisit bulunan ilal suya demetler halinde batrlp karlr ve bunu mteakiben ada kullanlr. Bundan maksat adan sonra a gzlerini mantar, bakteri veya eitli bceklerin zararlarndan korumaktr (14, 15). 2.2.1.5. A Kalemlerinin Nakli A kalemlerinin her zaman civardan temini mmkn olmamakta bazen uzaklardan getirilmesi icap etmektedir. Sonbaharda alnan ve kn muhafaza edilecek olan kalemlerin nakilleri kolay ise de, yazn scak gnlerinde alnan kalemlerin mmkn olduu kadar en ksa zamanda yerlerine ulatrlmas gerekmektedir. Bu amala uzak yerlere gnderilecek kalemler aatan alnr alnmaz yaprak ayalar kesilir, gnderilecek kalemin miktarna gre bir sandk alnr ve kalemler perlit, tala veya yosun gibi rutubeti muhafaza edebilecek maddelerle katlanr. Nakil srasnda kalemleri demet halinde balamak, kzmaya sebep olduundan, doru deildir. A kalemlerini belirtilen katlama malzemesi ile birlikte delikli plastik torbalara koyarak sanda yerletirmek daha uygun olur. Yalnz plastik torbalarn delikli olmasna zellikle dikkat edilmelidir. Aksi takdirde havalanamayan rutubetli ortamdaki a kalemleri abuk bozulurlar. Kalemlerin mmkn olduu kadar serin havalarda gnderilmesi de unutulmamaldr. A kalemleri, a yerine getirildiinde, nce 12 saat kadar suda braklr ve ondan

33

sonra ada kullanlrlar. Gelen kalemler fazla su kaybetmilerse ve gzleri de kararmsa bu kalemler ada kullanlmamaldr. lkbahar alar (erken srgn gz as ve kalem alar) iin kn veya baharda gnderilecek kalemleri bu kadar byk bir ihtimamla ambalaj yapmaya lzum yoktur. Bunlar demet halinde ve zerleri nemli katla sarlarak, havalar ok souksa demetler arasna saman doldurularak sandklara yerletirilir ve istenilen yerlere gnderilirler (14, 15).

2.2.1.6. A Alet Ve Malzemeleri A aks A ekline gre deien eitli a aklar vardr. Gz as iin kullanlan a aklarnn ya sapnn ucunda veya aznn arka tarafnda bir trnak bulunur. Bu ksmla anacn kabuu kaldrlr. Cevizde uygulanan yama gz asnda ise iki azl a aklar kullanlr. Bu aklarda baklar aras 2,53 cm. arasndadr (14). Serpet Kalem alarnda a yerinin, budamalarda ap byk olan yaralarn (kesim yerlerinin) perdahlanp dzeltilmesinde veya kalnca dallarn budanmasnda kullanlan azlar kavisli olarak yaplm kuvvetli bir akdr (14). Budama Makas A kalemlerinin alnmas ve hazrlanmasnda, ana ve fidanlarn tuvaletinde, adan evvel analarda a temizliinde, alanan analarn tepelerinin kesiminde ve aalarn budanmalarnda kullanlrlar. Tek tarafl kesen budama makaslar bitkiyi ezdikleri iin her iki az keskin olan makaslar tercih edilmelidir (14). A Baltas Yarma kalem alarnda anacn yarlarak a kalemlerinin yerletirilecei yerlerin hazrlanmasnda kullanlan tahta sapl keskin azl on tarafnda gen seklinde bir yark acs 34

bulunan zel tipte bir alettir (14). A Tokma Yarma kalem alarnda, a yerinin hazrlanmasnda kullanlan, a baltasna vurarak onun anata bir yark amasn salayan tahta bir tokmaktr (14). Bilei Ta A aklar, serpet, a baltas, budama makas gibi aletlerin bilenmesine yarayan talardr. Su ve ya talar olmak zere iki eidi vardr. Bileme esnasnda eidine gre zerine su veya ince ya damlatlr (14). Testere A ve budama ilerinde, budama makasnn kesemeyecei kadar kaln olan dallarn kesiminde kullanlan, eitli ekillerde yaplm zel testerelerdir. nce dili ve dar ulu olanlar tercih edilmelidir (14). A Ba A ileminde kalem veya gzn, anala skca birletirilmesi ve aralarnda boluk kalmamas iin kullanlan rafya, plastik erit, lastik erit ve pamuk iplii gibi malzemelerdir (14). Daha ok T (kalkan) gz alarnda kullanlan rafya, Asya, Afrika ve Amerikann tropik blgelerinde yetien Raphia sp. trne giren bitkilerden elde edilen liflerdir. Rafyann esneklii yok gibidir. Bundan dolay gz alarnda, adan 1520 gn sonra alnmazlarsa anac boar ve buradan krlmalarna sebep olurlar (14). Ceviz fidan retiminde uygulanan, yama durgun gz as ve yarma kalem alarnda a ba olarak beyaz plastik eritler kullanlmaktadr. Bu a balar gne nlarn yanstarak a yerinde daha elverili artlar meydana getirirler. Ayrca esnek olduklar iin a yerinde boma yapmazlar (14). A Macunu Kalem alarnn, budama yaralarnn ve a kalemlerinin kurumasn, hastalk ve 35

zararlarn bulamasn nlemek ve kolay kapanmalarn salamak amacyla o yerlere srlen, reine veya am sakz, zift, ispirto, odun kl, i ya, bal mumu, bezir ya gibi eitli maddelerden yaplm preparatlardr (14). A macunlar scak ve souk macunlar olmak zere iki ksmda incelenirler (14). 1-Scak A Macunu Scak a macunu hazrlandktan sonra katlaan ve stlp yumuatldktan sonra kullanlan bir preparattr.

rnek:

Malzemeler 500 gr zift 500 gr balmumu 300 gr i ya (eritilip szlm) 125 gr elenmi ince odun kl (tercihen mee)

Yapl: Zift ile balmumu ufak paralara ayrlp bir kap ierisinde ve alevsiz ate zerinde stlarak eritilir. Dier bir kapta i ya yine ate zerinde eritilir ve sonra zift ile balmumu eriyiine katlr. Bunlarn zerine ince elenmi odun kl dklp iyice kartrlarak stlmaya devam edilir. Kaplara dklr. Bu macun souyunca katlar. Kullanlaca zaman yumuamas iin stlmas gerekir. Yalnz bu macunu fazla stp ok scak olarak kullanmamaya dikkat etmelidir. Aksi takdirde a yerlerine zarar vererek ann tutmasn engeller (14). 2-Souk A Macunu Souk a macunu hazrlandktan sonra yumuakln koruyan ve souk olarak kullanlan preparattr.

36

rnek:

Malzemeler 2 Kg ham reine (am sakz) 2 orba ka bezir ya 100 gr balmumu 300 gr mavi ispirto

Yapl: am sakz atete eritilir. Sonra buna bezir ya ve balmumu katlr. yice kartrlp eridikten sonra ateten indirilerek biraz soumas beklenir. Sonra ispirto, yava yava ve kartrlarak ilave edilir. Az skca kapanabilen kaplarda muhafaza edilerek souk olarak kullanlr (14). 2.2.1.7. A Tipleri Alar, ana zerine taklan paralarn niteliine gre iki snfa ayrlrlar (1, 2, 9, 11, 14, 15). a) Gz Alar: Anaca taklan para tek bir gzden ibarettir. b) Kalem Alar: Anaca taklan para, zerinde 1 ile 3 aras gz bulunan 7 ile 15 cm uzunlukta kalem ad verilen bir veya iki yal dal parasdr. Baclkta o yln srgnlerinden hazrlanan kalemler de ada (yeil a) kullanlabilmektedir. Ancak onarm amacyla yaplan kemer ve kpr alarnda kalemin boyu 50 ile 80 cm uzunluunda olabilmektedir. Ayrca alar yapl zamanlarna, yani gelime dnemi iinde srp srmediklerine gre de srgn ve durgun alar olarak ayrlrlar. a) Meyve aalarnda ve asmalarda erken ilkbaharda yaplan kalem ve gz alar ile haziran aynda yaplan gz alar, ayn dnem iinde hemen srerler. Bunlara srgn alar denir.

37

b) Yine asmalarda ve meyve aalarnda austos veya eyll aynda yaplan gz alar kaynar, tutar, ancak yapld dnem iinde genellikle srmezler. Byle alara ise durgun alar denilmektedir. Ada kullanlacak kalem veya gz hazrlamak amacyla, genellikle bir yal srgnlerden kesilen dal paralarna a kalemleri denilir. A kalemleri erken ilkbaharda uygulanacak kalem ve gz alar (srgn) iin, yaprak dkmnden k sonuna kadar sren dnem (dinlenme dnemi) iinde alnabilirler. Ancak erken alndklarnda muhafaza sresi uzamaktadr. K souklarnn bir yal srgnler zerindeki gzlere zarar verme olasl bulunmayan yrelerde a kalemlerinin bitkide uyanma balamadan, yani a uygulamasndan birka hafta nce alnmas daha uygun olmaktadr (1, 2, 9, 11, 14, 15). A kalemleri, uygun scaklk ve nem koular altnda gzleri dinlenme halinde tutarak saklanmaldr. Su kaybnn nlenmesi artyla 23 haftalk bir sre iin 4-10oCde (buzdolab scakl), ya da 1-4oC scaklktaki souk depolarda polietilen torbalar iinde a zamanna kadar saklanmalar mmkndr (1). Austos ve eyllde yaplacak durgun gz alar iin kullanlacak a kalemleri ise, o yln srgnlerinden gzler iyice olgunlatktan sonra, ann yaplaca dnemde alnmaktadrlar. Srgnler zerindeki btn gzlerin ada kullanlmalar mmkn deildir. A da kullanlacak kalem ve gzler, genellikle srgnlerin orta ksmlarndan alnrlar. nk srgnlerin u ksmlarnn yeteri kadar odunlamam, buna karlk dip ksmlarnn gereinden fazla odunlam olmalarnn yan sra, her iki ksmdaki gzlerde iyi gelimemitir (1). 2.2.1.7.1 Gz Alar Gz alar, kk bir kabuk paras (bazen kk bir odun dokusu ile birlikte) ve bunun zerinde bulunan bir tek gzle yaplan alardr. Bu alarn uygulanmas kabuun odundan kolaylkla ayrlabilmesine, yani bitkinin kabuk vermesine baldr. Alama zaman, bitkinin ve kambiyum dokusunun aktif gelime halinde olduu ilkbaharda, yani byme ile balar ve sonbaharda bymenin durmasna kadar devam eder. Ancak belirtilen bu dnem iinde susuzluk, yapraklarn herhangi bir nedenle dklmesi veya zararlanmas ya da dk scaklklar gibi baz faktrler nedeniyle kabuu kalkmas zorlaabilmektedir. Meyvelerin oaltlmalarnda (zellikle meyve fidan retimi) daha yaygn olarak kullanlan gz alarnn kalem alarna gre baz stnlkleri bulunmaktadr. 38

1) Gz alar kurun kalem karlndaki (56 mm) analara dahi uygulanabildiinden anacn kalnlamas iin uzun yllar beklenmemektedir. Aya erken balanmas nedeniyle, gz alar ile alanan aalar daha erken meyveye yatmaktadrlar. 2) Her anaca yalnz bir tek gz takld iin, daha az kalem (gz) kullanlmaktadr. Bu durum, yeni slah eitleri ile az sayda gz salanabilen eitlerin oaltlmasnda ok nemlidir. 3) A uygulanrken anata ok az yara aldndan ann tutmas daha kolay olmaktadr. Genelde gz alarnda tutma oran %8095 arasndadr. 4) Ann tutup tutmad 1520 gn sonra belli olduundan tutmayan alar ayn yl iinde yenilebilmektedir. 5) Gz alarnn renilmesi ve yaplmas daha kolay olup, usta bir ac ile balayc gnde 8001200 a yapabilmektedirler. 6) Durgun gz alar, fidanlklarda dier ilerin azald bir dnemde yaplmaktadr. 7) Adan sonra macun kullanmaya gerek yoktur. Meyvecilikte ve baclkta kullanlan gz alar, erken ilkbaharda, Haziran aynda, Austos ve Eyll aylarnda olmak zere 3 dnemde yaplmaktadr. Erken ilkbahar gz alar, anata aktif byme balar balamaz, k dinlenme dneminde alnan a kalemlerinde gzler kullanlarak yaplr. Bu alar, yapld dnem iinde srerler. Haziran gz alar o yln srgnlerinden hazrlanan a kalemlerindeki gzleri kullanarak, yaz banda yaplmaktadr. zellikle eftali, nektarin, kays gibi sert ekirdekli meyve trlerinin alanmasnda kullanlmaktadr. Bunlarda srgn alardr. Ge yaz gz alar, Austos-Eyll aylarnda, o yln srgnlerinden hazrlanan a kalemlerindeki gzlerin kullanlmas ile yaplan durgun alardr. Erken sonbahar gz alar olarak da bilinen bu alar, a mevsiminin daha uzun srmesi, yaz sonundaki yksek scaklklarn daha iyi kaynama salamas, a kalemlerinde saklama sorununun olmamas ve fidanlklarda o dnemde daha az i olmas nedenleriyle meyve fidan retiminde ve asma

39

analarnn bada alanmasnda dier dnemlerde yaplan alara tercih edilmektedir. Bu alar yapldklar yl iinde tutarlar, ancak k dinlenme halinde geirerek ertesi ilkbaharda srerler. Yapl ekillerine gre gz alarnn ok eitleri vardr. Ancak zellikle meyve fidan retiminde en ok kullanlan T gz asdr. Asma analarnda kabuun kalkmas zor olduundan, bunlarn badaki yerlerinde alanmalarnda yongal gz as tercih edilmektedir (1).

2.2.1.7.1.1. T Gz As Bu a, genellikle meyve fidanlklarnda 0,62,5 cm apnda ince ve kolay kabuk veren analara uygulanr. Ada gzler, analarn toprak yzeyinden 525 cm yksekliine, kabuun dzgn bir yerine, ayn ynde taklmaktadr. Anata yaplacak kesimlerde, aclar ounlukla nce yukardan aaya kesimi, sonra buna dik olan yatay kesiminin yaplmasn tercih etmektedirler. Bunun iin ana zerinde nce 2,5 cm uzunluunda dikey bir kesim yaplr. Sonra dikey kesimin st ucunda, gvde evresinin 1/3 kadar ksmnda kabuk yatay olarak kesilir. ki kabuk dilimini kaldrmak amacyla bak hafife evrilmelidir. Burada yatay ve dikey kesimlerin gerektiinden uzun olmamasna dikkat edilmelidir. Gzn hazrlanmas iin, a kaleminde gzn 1 cm kadar aasndan eimli bir ekilde kesime balanr. Gzn altndan geip 2,5 cm kadar stnde kesim bitirilir. Gzn 2 cm zerinden yatay kesim yaplarak gz kalemden karlr. Gzn hazrlanmasnda odunlu ve odunsuz olmak zere iki teknik uygulanr. Baz aclar, gz karrken uygulanan eimli kesimi, odun dokusuna geecek ekilde biraz derin yaparlar. Baz aclar ise odunu karlm gzleri tercih etmektedirler. Ancak, gzn odunsuz hazrlanmas durumunda, gzn altnda bulunan ve gze su ile besin maddelerini tayan iletken dokulardan ibaret kk bir odun ksm mutlaka bulunmaldr. Ann son aamas, hazrlanan gzn anata alan T ye yerletirilmesidir. Gzn st yatay kesim yzeyi, anataki yatay kesim yzeyi ile akncaya kadar gz aaya itilir. Bu

40

ilemin ardndan, gzn kabuk ksm anacn kabuk kanatlaryla kapatlmal, ancak gz akta kalmaldr. Gz asnda macunlanmaya gerek yoktur, ancak ada kaynama oluncaya kadar a yeri skca sarlmaldr. Bu amala lastik veya plastik a eritleri tercih edilmektedir. eritler esnek yapda olduklarndan bitkinin bymesiyle, a blgesinde ortaya kacak boulmann nne geilmekte, ayrca ann kaynama sresinde d artlar nedeniyle ryerek kopabilmektedirler. Ada baka materyal kullanldnda (rafya, pamuk ip vb.) alamadan 1014 gn sonra a balar alarn arka ksmndan boulmann nlenmesi iin kesilmelidir. Ay izleyen 23 hafta iinde a yerinde kaynama tamamlanmaktadr. Ancak, a tutmamsa ve ana kabuk vermeye devam ediyorsa a tekrarlanabilir (1). 2.2.1.7.1.2.Yama Gz As Yama gz asnn en belirgin zellii zerinde gz bulunan dikdrtgen eklindeki bir kabuk parasnn anatan kesilip karlmas ve bunun yerine yine zerinde gz bulunan ve oaltlacak eitten alnan ayn byklk ve ekildeki bir kabuk parasnn yerletirilmesidir. Yama gz asnn yaplmas T asna oranla daha yava ve daha gtr, fakat ceviz ve pikan gibi kabuklar kaln olan meyve trlerinde geni lde baarl olarak uygulanmaktadr. Ceviz ve pikanlarda T asnn pek iyi sonu vermemesinin sebebi beklide gz kabuu kenarlarnn anataki yerine iyi oturmamasdr. Bu metotla usta bir ac gnde en fazla 300 a yapabilmektedir. Bu a metodunda hem anacn hem de a kaleminin kolay kabuk vermesi arttr. Yurdumuzda tm fidanlklarda ceviz fidan retiminde baar ile uygulanan yama gz asnda ana ve kalemin aplar aa yukar ayn kalnlkta (1,22,5 cm) olmaldr. htiya duyulan a kalemi gnlk olarak kesilip kullanlmal, mecbur olmadka kalem stoku yaplmamaldr. A kalemleri nemli bir uvala sarlm olarak a parselinin glge ve serin bir yerinde muhafaza edilebilirse de en iyisi delikli polietilen torbalara konulmu olarak ierisi buz kalplar ile soutulmu termos kutularnda saklanlmasdr. Gerek ana gerekse kalemden kabuk parasnn alnmasn kolaylatrmas iin zel baklar kullanlr. Bu zel a baklarnda 2,53 cm aralklarla enlemesine paralel kesim yapan iki az

41

bulunur. 3 cm kadar uzunlukta olan bu kesimler anacn sra zerine bakan ve zerindeki 13 adet gz ihtiva eden bir yerinde toprak yzeyinin ortalama 15 cm stnde kabuktan oduna kadar giden bir derinlikte yaplr. Bu iki yatay veya enlemesine kesim, tek azl bir bakla yukardan aaya doru bir kesim yaplarak birletirilir. A kaleminden zerinde 13 adet gz bulunan kabuk parasnn karl anatan kabuk parasnn karlna benzer iki azl bak kullanlarak kabuk zerinde enlemesine iki kesim yaplr, tomurcuk bu iki kesimin arasna braklr. Bundan sonra yanlarda uygulanacak iki dikey kesim yine tomurcuk ortada kalacak ekilde yaplr (tpk anataki gibi). Bylece kabuk yamasnn genilii 2,5 cm olur. zerinde gz bulunan kabuk paras artk karlmaya hazrdr. Bu karlma esnasnda kabuk paras yukar doru deil de yanlara doru ekilmelidir. Burada bir ba parmak hareketiyle tomurcuk byme konisinin (gzn znn) kabuk parasnda kalmasna dikkat edilmelidir. nk ann tutmas iin cersume denen bu ksmn tomurcuun ierisinde kalmas arttr. Eer kabuk yukar doru kaldrlrsa z muhtemelen gz kaleminin odununa yapk kalr ve gzn iinde bir delik meydana gelir. A kaleminden karlan ve zerinde gz ihtiva eden kabuk yamas anata daha nceden hazrlanan ve kabuu tam bu srada karlan yere hemen taklmaldr. A kaleminden karlan kabuk yamasnn alt ve st anata alan yere rahata uyar, nk her iki kabuun bu ksmlar ayn bakla kesilmitir. Esasnda kabuk yamasnn alt ve stnn anata alan yere skca uymas yan taraflarnn uymasndan daha nemlidir. Burada dikkat edilirse anatan alnan ve gz ihtiva eden kabuun yerine a kaleminden alnan ve yine zerinde gz bulunan kabuk yamas taklmtr. Cevizler iin bu arttr. nk cevizlerde a kalemleri ne kadar pikinlemi olursa olsunlar gzn bulunduu yerde odun dokusunda meydana gelmi olan ikinlik (knt) kabukta da kabarkln meydana gelmesine yol aar. te kalemden alnan a dokusunun anacn gvdesinde rasgele bir yere oturtulmas bahsedilen bu kabarktan dolay kabuk yamas ile ana odunu arasnda boluk kalmasna ve kabuk yamasnn etraf ile tomurcuun siyahlap kurumasna sebep olur ve dolaysyla a tutmaz. Cevizlerde yaprak sapnn dibine 13 adet arasnda deien sayda gz vardr. Bunlardan en stte irice olan boyunlu gz, ortadakine dme gz ve en alttaki kk olana da nokta gz denir.

42

Cevizlerde uygulanan yama gz asnda ok nemli noktalardan biri de, alanacak ceviz analarnn (rlerin) mutlaka bir yal yani o yln srgn olmas gerektiidir. Bu konuda yaplan almalarda iki veya daha fazla yataki ceviz rlerinde yama gz asndan olumlu sonular alnamamtr. Yama gz asnn yaplma zaman da ok nemlidir. Bu zaman ana ve a kaleminin alnaca bitkinin hzl bir bymede olup kalay kabuk verdii yaz sonlardr. Blgeler arasnda deimekle beraber austos aynn yama durgun gz as iin en uygun zaman olduunu sylemek mmkndr. Yama gz asnn sarlmasnda kullanlacak, a ba materyali sadece yama kabuunu anataki yerinde skca tutmakla kalmamal ayn zamanda yama (a) kabuunun altna hava girmesini ve dolaysyla dokularn kuruyup lmesini nlemek iin kesilen btn yzeyleri kapatabilmedir. Btn trlerde yaplan gz alar iin faydal olmakla beraber bilhassa geliimi ok hzl olan cevizlerde a ba olarak rafya yerine plastik balarn kullanlmas ann tutma oran ve a yerinde boma meydana gelmeden dzgn bir kaynama iin ok yararldr. Plastik a balarnn (gne nlarn yanstarak a yerinde daha elverili artlarn meydana gelmesi iin) beyaz renkli 0,61,0 cm enindeki eritler halinde ve esnek dokulu olmalar gerekir. Plastik a balar beyaz renkli ince naylon torbalardan makasla erit halinde kesilerek de yaplabilir. A balar sarlrken gzn kendisi sarlmayp akta braklmaldr. Ann tutup tutmad 10 gn ierisinde belli olur. Yaprak sap kararm ve dokunulduunda kolayca dyorsa ve de a dokusu canlln ve tabii rengini muhafaza ediyorsa alarn genellikle tuttuuna karar verilebilir. Ann tuttuuna tam emin olmak iin yaprak sapnn balant yeri bak ucu ile hafife kaznr, eer yeil renk grlrse artk ann tuttuuna kesin gzyle baklr. Yama gz alarnda, zellikle cevizlerde a bann a noktasnda boma yapmamasna dikkat edilmelidir. Hzl byme devresinde olana analarda, alamadan 20 gn sonra a bann kesilmesi zorunludur. Bunun iin taklan gzn aksi tarafnda yukardan aaya doru yaplacak kesim yeterlidir. Kesilen a bann bu srada hemen karlmamas gerekir.

43

Ana ve a kalemleri hala kabuk veriyorsa bu durumda a tutmam analara ilk a yerinin altndaki uygun bir yere ikinci defa yama gz as uygulanabilir. A tutup da ka durgun olarak giren yama kabuundaki gzleri souktan korumak gerekten ok nemli bir konudur. A gzleri k souklarndan ve ilkbahar ge donlarndan zarar grebilirler. Souk zararnn asgariye indirilmesi iin yama kabuunun hafif tekstrl yani kum oran yksek toprakla veya strafor ile kapatlmas olumlu sonular vermektedir (14).

2.2.1.7.1.3. Yongal Gz As Bu gz as, kabuun kalkmasna gerek duyulmayan bir a teknii olduu iin bacla zg bir a olarak bilinir ve Amerikan asma analarnn badaki yerlerinde alanmasnda yaygn ekilde kullanlr. Dier gz alarnda olduu gibi her 3 a dneminde baar ile yaplabilirse de, scakln daha elverili olduu Austos ayndaki durgun a tercih edilmektedir. Baclkta bu ann en nemli avantaj, 6 mm kalnlndaki gvdelere bile kolaylkla yaplabilmesidir. Analarn bada alanmalar amac ile yaplan yongal gz as, gvdenin topraktan 810 cm ykseklikteki ksmna yaplr. Baclkta bu teknie gre yaplan alar, balamadan hemen sonra ince nemli bir toprakla kmbet yaplarak kapatlr. Bu rt ertesi ilkbaharda ge don tehlikesinin atlatlmasndan sonra alr. A ba da genellikle bu dnemde kesilir. Yongal gz as, asmalarn daha yal ve kaln dallarna evirme as olarak da baar ile uygulanmaktadr (1). 2.2.1.7.1.4. Boru gz as: Cevizde uygulanan dier bir gz as da boru (bilezik) adr. Bu ada da gz ortalanarak 1,5 cm aa ve 1,5 cm yukarsndan kabuu epeevre kesen iki paralel izgi alr. Bu iki kesit arka taraftan tek bir izgi ile birletirilerek kabuun bilezik eklinde karlmas salanr. karlan para kalem zerine konularak kalemden de ayn byklkte para karlr. Gene r zerinde gz, gzn zerine gelecek ekilde oturtularak plastik a ba ile balanr. Bu ada tutma nispeti yama aya nazaran daha fazla ise de r ve kalem 44

kalnlklarnn birbirine ok yakn olmasnn istenilmesi ve kabuun btn olarak karlmas daha ok dikkat ve zen gerektirdii iin pratikte yama aya nazaran daha ok uygulama gl dourmaktadr. Ayrca rden kabuk epeevre karld iin kke inen iletim borularnn n kesilmekte ve a zerinde besin ylmalarndan tr bir ikinlik meydana gelmektedir. Bu durum iddetli rzgarlara hedef olan fidanlarn a zerinden krlmasna yol aarak fidan zayiatna sebep olmaktadr. Elde mevcut kalem miktarnn ok az olduu hallerde garantili i yapmak iin bilezik (boru) aya bavurulabilir (14). Gz alarnda (1, 2, 9, 11, 14,15); 1) Gzn kabuu, normal ak kahverengi veya yeil rengini koruyorsa ve zerindeki gz ikinse, 2) Gzn yannda bulunan ksa yaprak sap (erken ilkbahar alarnda bulunmaz) dzgn bir ekilde kopuyor ise ann tuttuu anlalr. Buna karlk tutmayan alarda; a) A yerinde kabuk kararmaya balar, b) Yaprak sap dzgn bir ekilde kopmayp, yerinde buruarak kararp kalr. lkbahar ve Haziran srgn alarnda, adan iki hafta sonra, Austos durgun gz alarnda ise ertesi ilkbaharda gzlerin patlad dnemde analar a gznn 11,5 cm zerinden vurulur. 2.2.1.7.2. Kalem Alar Uzun ylardr meyve aalar ve asmalarn alanmalarnda ok farkl kalem as yntemleri uygulanmaktadr. Ancak hangi tip a uygulanrsa uygulansn, alamann baarl olmas iin be art nem tamaktadr (1). 1) Ana ve kalem mutlaka uyuur olmaldr. 2) Alamada kalem ve anacn kambiyum dokusu birbirleriyle temas etmelidir.

45

3) A en uygun zamanda yaplmaldr. Kalem alarnn ou ilkbaharda anata su yrmenin balad dnemde yaplmaktadr. Ancak kullanlacak kalemin tomurcuklarnda uyanma balamam olmaldr. Bu nedenle a kalemleri dinlenme dneminde alnarak, a zamanna kadar uygun artlarda saklanmaldr. 4) Alama bittikten sonra, nem kaybn nlemek amacyla, btn a yzeyleri a macunu veya uygun materyal ile kapatlmal ve balanmaldr. 5) Alamadan sonra belirli bir sre alara zel bir bakm gsterilmelidir. rnek olarak anata oluan srgnler ile baz durumlarda (balarda eit deitirme alar) kalemden oluan kklerin alnmalar gereklidir. Ayrca kalemden meydana gelen srgnler ok kuvvetli gelitikleri iin krlmalarn nlemek iin bu srgnlerin balanmalar zorunludur. 2.2.1.7.2.1. Kabuk (oban) As Asmalarda kabuun zor kalmas nedeniyle daha ok meyve aalarnda abuk ve kolay uygulanan kabuk as, gerei gibi yapldnda tutma oran yksektir. Genellikle, eit deitirme (evirme) amac ile aplar 2530 cm kadar olan kaln dallarda yaplmaktadr. Kabuk asnn kolay uygulanabilmesi, kabuun odundan ayrlmasna bal olduundan bu a ilkbaharda aata aktif byme baladktan sonra yaplmaktadr. Alamada kullanlacak a kalemleri dinlenme dneminde alnp, a zamanna kadar uygun artlarda saklanmaktadr. Kabuk asnda farkl metotlar kullanlabilmektedir. Daha yaygn olarak kullanlan ve oban as olarak bilinen metotta ilk olarak alanacak dallar, bir kesici ile alanacaklar ksmdan, kesit yzeyi daln ana eksenine dik olacak ekilde dzgn olarak kesilmelidir. Ada her dala, kalnlna gre 35 adet a kalemi yerletirilebilir. Her kalem iin daln ucunda, kabuktan oduna kadar inen yaklak 5 cm uzunluunda yukardan aaya doru izgi halinde bir kesim yaplr. Sonra kalemi yerletirmek amacyla, kabuk bu kesitin her iki kenar boyunca hafife kaldrlr. A, kabuk zerindeki dik kesimin yalnz bir kenar boyunca kaldrlmas eklinde de yaplmaktadr. 0,61,2 cm kalnlnda, 1012,5 cm uzunluunda hazrlanan kalemlerde 23 adet gz bulunmaldr. Kalemin alt ucunun bir kenar boyunca, 5 cm uzunluunda bir ksm kesilerek inceltilir. Kalem kaln ise kesim ve inceltmenin balad yerde, kalemin yaklak te biri orannda bir ke braklr. Bylece kalemin anaca daha iyi yerlemesi salanr. Kalemin uzun

46

kesilen ksmnn aksi ynnde, ikinci bir kesim daha yaplr. Yaplan kesimler ile kalemin alt ucu, keskin bir kama ekline getirilir. Daha sonra, hazrlanan kalemler anaca kabuk ile odun arasna yerletirilir. Her kalem iin ince ve basz iki ivi kullanarak, kalemin anaca ivilenmesi baary arttrmaktadr. Ya da kalemler anaca balanmaldr. Ancak a bann ay bomasn nlemek iin bir sre sonra kesilmesi gerekir. Alama ilemi tamamlandktan sonra btn a kesim yerleri a macunu ile kapatlr (1). 2.2.1.7.2.2.Yarma A Meyve yetitiriciliinde kk aalarn gvdelerinde veya byk aalarn dallarnda eit deitirme amac ile uygulanan bir dier kalem as yntemi de yarma adr. Bu a, balarda eit deitirmede filokseral blgelerde asz Amerikan asma fidanlarnn badaki yerlerinde alanmasnda yaygn olarak kullanlmaktadr. Yarma a dinlenme dnemi boyunca yaplabilirse de, ilkbaharda gzlerin kabarmasndan hemen nce yapldnda daha baarl olmaktadr. Aktif byme baladktan sonra a yaplr ise, anacn kabuu ayrlmakta, bu da ann tutmasnda sorun yaratabilmektedir. Meyvecilikte ise evirme (eit deitirme) veya kaln analarn alanmas amacyla kullanlan yarma aya 2,510 cm kalnlndaki ana veya daln ann yaplaca ksmdan kesimi ile balanr. Daha sonra zel yarma a aletlerinden birisi veya kaln gvde ve dallarda kasap ba benzeri ar bir bakla, alanacak ksmn merkezinden 57,5 cm derinliinde dik bir yark alr. Bu ilem a tokma veya elicin baa vurulmas ile yaplr. A yaplacak blgenin 15 cmlik ksmnn dz, boumsuz olmas ok nemlidir. Aksi durumda dzgn bir yarma alamaz. 7,510 cm uzunluunda ve zerinde 23 adet gz bulunduran kalemler u ksmlar yaklak 45 cm uzunlukta hafife meyilli kesilerek kama eklinde hazrlanr. Kamann anacn d tarafnda kalacak olan kenar, i taraftaki ksmna gre biraz daha geni olmaldr. Kalemler hazrlandktan sonra alan yarn iki tarafndan kambiyum tabakalarnn bulunduu yerlere iki kalem yerletirilir. Yar ak tutmada kullanlan alet, kalemleri oynatmadan karlr. Kalemler anacn basnc ile skca tutulduklarndan ivileme ve balama genellikle yaplmamaktadr. Meyvecilikte alama uygulamas bittikten sonra a yzeyinin

47

tamam a macunuyla kapatlr. Ancak, baclkta yalnzca balama ile yetinilir. Baclkta yarma a, hem filokseral blgelerde asz olarak baa dikilen Amerikan asma fidanlarnn zerine yerli eitlerin alanmasnda, hem de eit deitirmede kullanlr. Asma analarnn topraktan 58 cm ykseklikteki kalnl 10 mm geince bunlara yarma a yaplabilir. Kalemler 12 gzldr. nce analara 12,5 cm apnda bir kalem, daha kaln olanlara iki kalem taklr (1).

2.2.1.7.2.3. Kakma A Bu a, eit deitirme amac ile 7,510 cm veya daha kaln apl dallarn alanmasnda, yarma ann yerine kullanlabilmektedir. Yarma ada olduu gibi hastalk etmenlerinin girii iin uygun bir kap olan byk yara amann sakncas, bu ada sz konusu deildir. Ancak aya yeni balayanlar iin yapm biraz daha gtr. yi uygulandnda eftali gibi alanmas zor baz trlerde baar oran yksek olmaktadr. Kakma a da ilkbaharda anacn gelimeye balamasndan hemen nceki dnemde yaplmaldr (1). 2.2.1.7.2.4. Kpr A Bu a, onarm alarndan olup, deiik nedenlerle gvdede meydana gelen zararlar onarmak amacyla yaplmaktadr. Kpr a, aata aktif bymenin balad ve gvdenin kolaylkla kabuk verdii ilkbahar balarnda uygulanmaktadr. Yaplacak ilk uygulama, yaralanm kabuu temizleyerek, salam ve zararlanmam dokuya kadar kesmektir. Sonra, yaral blgenin hemen stnde her kalem iin gvdede 57,5 cm uzunluunda ve kalemle ayn genilikte bir kabuk paras kesilir. Kesilen kabuklar 11,5 cm uzunluunda bir dil ksm braklarak, kartlp atlr. Zararlanm blgenin etrafna her 58 cmde bir alt ve st ular canl kabuk iine girecek, ayn zamanda yerlerine takldktan sonra da doru hafife bel verecek uzunlukta kalemler hazrlanr. Kalemler hazrlanrken gvdede hazrlanan yerlere uyacak ekilde kesim yaplmaldr. Onun iin odunla yz yze gelecek ksm gvdede hazrlanan oyukla ayn uzunlukta kesilir. Kalemin dier yznde ise, her iki uta 11,5 cm uzunluunda ikinci bir kesim

48

daha yaplr. Bylece kalemin her iki ucu da kama eklini alm olur. Kalemin ular gvdedeki kabuk dilinin altna sokulduktan sonra ivilenir ve kesik yzeyler tamamen macunlanr. plak odun ksm da odunun ar derecede kurumasn ve mikroorganizmalarn giriini nlemek amac ile a macunu ile kapatlmaldr (1). 2.2.1.7.2.5. Dilcikli A El ve makine ile yaplabilen dilcikli alar 0,61,2 cm apndaki fidan retim materyalinin alanmasnda kullanlmaktadr. Ada tutma orannn yksek olmas iin kalemle anacn ayn kalnlkta olmalar gerekmektedir. Makine ile alamann yaygn olarak kullanlmaya baland son yllara kadar, zellikle al asma fidan retimin de yalnzca masa banda elle yaplan dilcikli alar kullanlmakta idi. Gnmzde zellikle A.B.Dnde al ceviz fidan retiminde elle yaplan dilcikli alar geni lde kullanlmaktadr (1). 2.2.1.7.2.6. Makina le Alama Son yllarda al asma fidan retiminde elle alamann yerini hemen tamamyla makine ile yaplan alar almtr. Bu amala ok deiik a kesiti aan makinalar gelitirilmitir. Bunlar arasnda en yaygn olarak kullanlanlar omega () eklinde a kesiti aan makinalardr. Son yllarda elma, armut, ceviz ve kiraz fidan retiminde de kullanlabilen bu makinalarn kalemi anaca otomatik olarak takabilen tipleri ile saatte 500800 a yaplabildii gibi, daha dzgn a kesiti aldndan ada baar oran da yksek olmaktadr (1). 2.2.1.8. Al Asma Fidan retimi Ada ana olarak kullanlacak Amerikan asma elikleri analklardan, kalemlik elikler ise balardan bir yal dallarn iyi odunlam orta ksmlarndan dinlenme dnemi iinde alnrlar. 612 mm apnda ve yaklak 35 cm uzunluunda hazrlanan analk elikler, zerlerindeki tm gzler kreltildikten sonra; kalemlik elikler ise zerlerinde 45 gz bulunacak ekilde ksaltlarak a zamanna kadar uygun artlarda saklanrlar. A materyalinin saklanmasnda en yaygn olarak kullanlan katlama materyali kum ve tala olmasna karn, son ylarda elikler +1oC scaklk ve %8590 nem koullarna sahip souk hava depolarnda, plastik torbalar iinde, su ve besin maddesi kayb olmadan en az bir yl saklanabilmektedirler. Alamaya gemeden nce, kalemlik eliklerden 57 cm uzunluunda ve 612 mm kalnlnda tek gzl olarak hazrlanan kalemler, analk eliklerle birlikte, mantari hastalk 49

etmenlerine kar, %0,5 lik Chinosol zeltisi iinde 15 saat braklarak dezenfekte edilmelidir. Bu ilem ayn zamanda analk elik ve kalemlerin alama iin elverili bir yap kazanmasna yardmc olmaktadr. Ayrca, kum iinde saklanan eliklerin zerlerindeki kumlar da temizlenmektedir. Dezenfeksiyon ileminin tamamlanmasndan sonra makine ile alamaya geilir. Al eliklerde, a yerinde yeterli dzeyde kallus oluumunun salanmas zorunludur. Bu amala al eliklerin kallus oluumu iin elverili scaklk, nem ve havalandrma koullarna sahip olan a kaynatrma odalarnda, uygun bir ortam iinde belirli bir sre katlanmalar gerekmektedir. Katlama ortam olarak a yerine kadar nemli kavak tala kullanlmas, a yeri ve kalemin ise perlit ile kaplanmas daha iyi sonu vermektedir. Al elikler, yukarda belirtilen materyal ile sandklar iinde katlandktan sonra a yerinde kallus oluumu iin kaynatrma odalarna alnmaktadr. haftalk katlama sresince oda scakl, ilk gn 28oC sonraki 1012 gn 25oC ve son be gn 22oC de tutularak, a yerinde kaynama tamamlanmaktadr. Al eliklerin 26oC sabit scaklkta katlanmas baarl sonu vermektedir. Bu sre iinde kaynatrma odasnn oransal nemi %8085 dzeyinde sabit tutularak oda belirli aralklarla havalandrlmaktadr. Kaynatrma ve altrmann ardndan al elikler kaplama sandklarndan karlrlar. zellikle a yeri ve kalemden meydana gelebilecek su kaybn nlemek ve bu ksmlar hastalk etmenlerine kar korumak iin al eliklerin kalem ve a yerleri, a yerlerinin 5 cm altna kadar belirli oranlarda reine, balmumu, vazelin kartrlan erimi haldeki parafine bastrlrlar. A yerinde kaynama iin yeterli kallus (yara dokusu) olumu olan al elikler, fidanlklarda, sera veya scak yastklarda kklendirilerek al asma fidan elde edilmektedir (1). 2.2.2. elikle oaltma 2.2.2.1. Tanm Ve Amalar Yeni bir bitki elde etmek amacyla, bitkilerin gvde, dal, kk ve yapraklarndan kesilerek hazrlanan paralara elik ad verilir. Byle beden paralar ile yaplan eeysiz (vegetatif) oaltmaya da elikle oaltma denir. elikle oaltmada ana bitkiden kesilen bir para kklendirildii iin, meydana gelen yeni bitki, mutasyonlar dnda ana bitkinin zelliklerini

50

aynen tamaktadr. Bu yntem, baz meyve trlerinin ve klon analar ile zm eitlerinin ve Amerikan asma analarnn oaltlmasnda yaygn olarak kullanlmaktadr (1, 2, 9, 11, 14, 15). Bu yolla oaltlmas mmkn olan bahe bitkilerinde elikle oaltmann stnlklerini yle sralamak mmkndr (1): a) Kk beden paralar ile dar bir alan iinde ok sayda, bir rnek yeni bitkilerin elde edilmesi mmkndr. b) Ucuz, abuk ve basit bir yntem olup kltr eitleri kendi kkleri zerinde yetitirildiinden alama ilemine gerek kalmaz. c) Ana-kalem uyumazl sorunu kendiliinden zme kavumaktadr. d) Meyve yetitiriciliinde r analar kullanldnda, aa bykl ynnden nemli farkllklar ortaya kmaktadr. Oysa elikle oaltma ile bu sorunda ortadan kalkmakta, ana bitki ile ayn genetik yapda aalar elde edilmektedir. Meyve trlerinden incir, nar, ayva, ay, fndk, zeytin ve dut ile hemen hemen btn asma eitleri, zms meyvelerin pek ou dorudan elikle oaltlabilmektedir. Dier meyve trlerinin elikle oaltlmas ok zordur (1). Bu nemli zelliklerine ramen dorudan elikle oaltma her zaman uygun olmamaktadr. nk ou kez deiik toprak koullarna toprak yoluyla zarar yapan hastalk ve zararlara dayankl analarn kullanlmas zorunludur. Ancak bu analar baclkta olduu gibi vegetatif yntemlerle oalabiliyorsa, elikle oaltma, oaltmada byk yararlar salamaktadr. 2.2.2.2. elik Tipleri elikler alndklar organlar ve dnem ile hazrlanm ekillerine gre snfta incelenirler (1, 2, 9, 11, 14, 15): a) Alndklar organlara gre elikler, dal elikleri, yaprak elikleri, yaprak-gz elikleri ve kk elikleri olarak adlandrlrlar.

51

b) Alndklar dneme gre ise elikler, odun, yar odun ve yeil elikler ad verilmektedir. Odun elikleri, kn yapran dken meyve trlerinde ve balarda, yaprak dkmnden itibaren ilkbaharda gelimenin balamasna kadar olan dinlenme dneminde alnrlar. Yeil elikler ise o yln taze srgnlerinden, genellikle yaz balarnda yaprakl olarak hazrlanrlar. Yar odun elikler ise yaz srgnlerinin ksmen odunlat yaz ortas veya sonunda alnrlar. c) Hazrlan ekillerine gre dal elikleri, adi, keli, dipikli ve srk elikler olmak zere drt tiptir. Adi elikler, trlerine bal olarak 1090 cm uzunluunda bir dal parasdr. Dipikli eliklerin alt ularnda, daha yal daln ksa bir paras, keli elikte ise yal daln kk bir ksm bulunmaktadr. Bu tr eliklerin kklenmeleri daha kolay ise de hazrlanmalar adi eliklere gre daha zordur. Boylar 12 m olan ve genellikle 24 yal dallardan hazrlanan eliklere ise srk elikler denir. elik hazrlamada salkl, orta derecede kuvvetli ve eidi iyi bilinen ana bitkilerinin kullanmas gereklidir. Ayrca hastalk, don ve dolu nedeni ile zararlanm, deiik nedenlerle yapraklarn erken dkm, gelimeden geri kalm ve ar derecede kuvvetli byyen omca ve aalardan elik alnmamaldr. elik hazrlanacak dallarn boum aralar anormal derecede uzun veya ksa olmamal, obur dallar ile srgnlerin ar odunlam dip ksmlar ve iyi odunlamam i ksmlarndan zorunlu olmadka elik hazrlanmamaldr. elik alnacak aa ve omcalarn virsler ve bakteriyel hastalk etmenleri ile bulak olmamas gerekir. 2.2.2.2.1 Bahe Bitkilerinin oaltlmasnda Kullanlan elik Tipleri 2.2.2.2.1.1. Dal elikleri Bahe bitkileri yetitiriciliinde en yaygn olarak kullanlan elik tipi olup, elikler alndklar zamana gre odun, yar odun ve yeil olmak zere farkllk gsterirler. Odun elikleri ile oaltlan eeysiz oaltmann ucuz ve en kolay yoludur. nk bu elikler hem kolay hazrlanr hem de elverisiz evre koullarna kar daha dayankldrlar. Kklendirilecek elikler meyve trlerinde bir yal dallardan, k dneminde 1220 cm uzunlukta ve 0,51 cm kalnlkta hazrlanr. Baclkta ise yerli eitler ve amerikan asma analar iin elik boyu 3545 cmdir. ncir ve zeytinde iki veya daha yal dallar tercih edilir. elik hazrlanrken alt kesim dip boumu hemen altndan dz olarak, st kesim ise u boumun 11,5 cm stnden meyilli olarak yaplmaldr. 52

Bu tip elikler, bata asma olmak zere, incir, zeytin, ayva, dut, frenk zm, nar ve baz erik eitleri gibi deiik meyve trlerinin oaltlmasnda yaygn olarak kullanlmaktadr. Buna karlk, elma, armut, ceviz, Antep fst, kiraz, eftali gibi meyve trlerinin odun elikleri ile oaltlmalar ok zordur. Yar odun elikleri, ksmen odunlam srgnlerden alnm, genellikle yaprakl yaz elikleridir. Turungiller, zeytin ve ay bu eliklerle oaltlabilmektedir. Yar odun elikleri 7,515 cm uzunlukta hazrlanrlar. Zeytinde genellikle bir yal dallar tercih edilmelidir. Bu tr elikler yaprakl olduundan su dengesinin kurulabilmesi iin nemli koullarda kklendirme gereklidir. Yeil elikler, yapran dken trlerde, yeni ilkbahar srgnlerinden hazrlanm, henz odunlamam eliklerdir. Yeil elikler odun eliklerine gre yaprakl olmalar nedeniyle daha abuk kklenirler; ancak kiraz gibi meyve trlerinde hazrlanan yeil elikler zellikle sisleme (mist propagation)sistemi altnda kklendirilmektedirler. Bu elikler 7,512,5 cm uzunlukta ok yumuak ve gevrek olmayan srgnlerden hazrlanrlar. ok yumuak srgnler kklenme olmadan rme eilimindedirler (1). 2.2.2.2.1.2. Yaprak elikleri Daha ok ss bitkilerinin oaltlmasnda kullanlr. Yeni bitki elde etmek amacyla yaprak ayas veya onunla birlikte sap kullanlr. (Afrika menekesi, Begonya, Sansevieria, Bryophyllum gibi) Yaprak eliklerinde yeni srgn ve yeni kklerin ktklar yerler olduka farkl ise de, genellikle bunlar birincil, daha ok da ikincil meristemlerden oluurlar. Birincil meristemler dorudan doruya byme ile ilikilerini hibir zaman kesmemi embriyonik hcrelerden gelen hcrelerdir. Kalanchoe (Bryophyllum) bitkisinin ana bitkiden ayrlm yapraklarnn, kenarlarndaki entiklerden kan kk bitkicikler buna gzel bir rnektir. kincil meristemler, farkllama ve baz olgun doku sistemlerinin yeleri olarak grev yapan ve sonradan tekrar meristematik faaliyete balayan hcrelerdir. Begonya, Afrika menekesi, Sansevieria ve zambak gibi baz bitkilerin yaprak eliklerinde, yeni bitki, yaprak

53

ayasnn tabannda veya yaprak sapndaki gelimi hcrelerden meydana gelen ikincil meristemlerden oluur (1).

2.2.2.2.1.3. Yaprakl Gz elikleri Bu tip elikler, bir yaprak sap ve zerinde tek bir gz bulunan ksa bir dal parasndan ibarettir. Bu yntemde, her gz bir elik olarak kullanlmaktadr. zellikle oaltma materyalinin az olduu durumlarda bu yntem nem kazanr. ilek, siyah ahududu, brtlen, limon ve ay gibi bahe bitkileri bu yntemle oaltlabilmektedir. Bu yntemle byk lde ticari oaltma yapmak iin elikler, yaz boyunca, tercihen temmuz, austos ve eyll aylarnda, ak havada, camekanl souk yastklarda kklendirilebilir (1). 2.2.2.2.1.4. Kk elikleri Bitki kklerinden kesilen kk paralaryla yaplan oaltmadr. Bu elikler, kklerin depo maddelerince zengin olduklar k sonu veya ilkbahar balangcnda hazrlanrlar. rnein krmz ahududular bu yntemle oaltlabilen bahe bitkilerinden birisidir. elik hazrlamada kklerin iyi gelimi ksmlar kullanlr. 715 cm uzunlukta hazrlanan kk elikleri uygun bir ortam iine yatay olarak yerletirilerek kklendirilirler (1). 2.2.2.3. eliklerde Kk Oluumu Birok bitki trnde adventif kklerin oluumu elikler hazrlandktan sonra balamaktadr. Dal eliklerinde adventif kkler, retken doku kambiyum ve sekonder floemdeki meristematik hcrelerden olumaktadr. Bu hcre gruplar adventif kklerin balangcdr. Hcre blnmesi devam ederken, hcre grubu bir kk grnm alr. Yeni kk taslanda, iletken doku sistemi oluarak, en yakn iletken doku sistemine balanr. Baz bitkilerde ise geliim sresince olutuu iin kk taslaklar elikler zerinde bulunmaktadr. Bu taslaklar, eliklerin, kklenme iin uygun koullar bulunmasna kadar uyku halindedir. Elma, ayva ve frenk zmlerinde bu tr uyur kk taslaklarnn bulunduu

54

saptanmtr. Bu nedenle ayvada dipcikli elikler adi eliklerden daha kolay kklenmektedirler. Ancak kk taslaklarnn bulunmas kklenmenin ksa srede balamas iin ou kez bir avantaj deildir. rnein asmada byle kk taslaklar olmamasna ramen bir yal dallardan hazrlanan odun elikleri kolayca kklenmektedir. elikler uygun scaklk ve nem koullarna sahip ortamlarda bazen dip ksmlarnda yara dokusu (Kallus) olutururlar. Bu doku parankima hcrelerinin yn halinde birikmesiyle meydana gelmektedir. lk kkler ou kez kallustan kmaktadr. Bu nedenle, kklenme iin kallus oluumunun gerekli olduu sylenirse de, son yllarda yara dokusu oluumu ve kklenmenin ayr iki olay olduu kantlanmtr. Yara dokusunun oluumu zellikle yava kklenen bitkilerde oluturduu koruyucu doku sayesinde rmeyi nledii iin yararl olmaktadr (1). 2.2.2.4. eliklerde Kklenmeyi Etkileyen Faktrler 2.2.2.4.1. Bitki Faktrleri Trler ve hatta ayn tr iindeki eitler arasnda, eliklerin kklenme yetenekleri bakmndan byk farklar vardr. Kklenme zelliklerine gre bitkiler, elikleri kolay ve zor kklenenler olarak iki grup altnda incelenmektedir. eliklerin kklenme yeteneklerinin belirlenmesinde bitkinin kaltsal yaps ile yaprak ve tomurcuklarda sentezlenerek kk oluum blgelerine tanan maddeler arasndaki etkileme rol oynamaktadr. Bu tanabilir maddeler arasnda oksinler, karbonhidratlar, azotlu bileikler, vitaminler ve bilinmeyen baz maddeler bulunmaktadr. Oksin dzeyi ile eliklerde kklenmenin yakndan ilgili olduu tespit edilmi olup ileride deinilecei gibi gnmzde dsal oksin uygulamalar ile eliklerin kklenmelerinde art elde edilmektedir. Ancak baz zor kklenen bitkilerde oksin uygulamalar yalnz bana kklenme zerinde etkili olamamaktadr. Baz tr veya eitlere ait (Ceviz, Antepfst) elikler ise hangi koullarda olursa olsunlar ekonomik olarak kklendirilememektedir. eliklerin kklenmeleri zerine etki yapan bitki faktrleri aada incelenmitir (1). 2.2.2.4.1.1. Ana Bitkinin Beslenme Durumu Ana bitkinin beslenme durumu ile bu bitkiden alnan eliklerin kklenmeleri arasnda iliki bulunmaktadr. Genellikle yksek karbonhidrat dzeyi, kuvvetli kk oluumu ile sonulanmaktadr. Bitkinin azot dzeyi de meydana gelecek kk saysn etkilemektedir. Azot 55

dzeyinin dk olmas, meydana gelecek kk saysn arttrmasna ramen, ar noksanlklar kklenmeyi olumsuz ynde etkilemektedir. Bu nedenle elikler odunlamann tamamland srgnlerden hazrlanmaldr. Gelimenin hzla devam ettii odunlamam srgnlerde karbonhidrat dzeyi dk buna karn azot dzeyi fazladr. Oksin ve karbonhidrat birikiminin etkisi, yaralanma, bilezik alma ve boma yaplarak kklenmenin artrlmas ile aklanmaktadr. Ayrca yara yzeyinde kallus oluumu, su alm ile uygulanan dsal hormon almn da arttrmaktadr (1). 2.2.2.4.1.2. Ana Bitkinin Ya elikle kolaylkla oaltlabilen bitkilerde ana bitkinin ya pek nemli deilken, kklenmesi zor olan bitkilerde bitki ya nemli bir faktrdr. Bu tr bitkilerde eliin kklenme yetenei ile bitkinin genlik dnemi arasnda genellikle olumlu bir iliki bulunmaktadr. rnein, elma, armut ve kirazlarda, bitkinin olgunluk dneminde alnan eliklerde kklenme ok zor olurken, genlik dneminde ayn bitkilerin elikleri daha kolay kklenmektedir. Bu durum kk elikleri iin de sz konusudur. eliklerde bu genlik etkisinin nedeni pek bilinmemektedir. Ancak yaplan almalar kk taslaklarnn oluturulmasnda gen ve olgun srgnler arasndaki farkn anatomik yap farkllndan ok biyokimyasal nedenlerden kaynaklandn gstermektedir. Genlik dneminde eliklerde kklenme daha kolay olduundan iddetli budamalarla bitki genletirilmekte, gen srgnler elik kayna olarak kullanlmaktadr (1). 2.2.2.4.2. elik Hazrlanacak Dal Veya Srgnn zellikleri 2.2.2.4.2.1 eliklerin Dal Veya Srgn zerindeki Yeri eliklerin kklenmeleri zerine dal veya srgnn ana bitki zerinde bulunduu yerde etkili olmaktadr. Meyve dal elikleri genellikle 6090 cm uzunluundaki dallarn, 48 paraya ayrlmas ile hazrlanr. Bylece her para bir elik olarak deerlendirilir. Srgnn dipten uca doru eitli ksmlar arasnda kimyasal yap bakmndan nemli farklar bulunmaktadr. Srgnn farkl ksmlarndan hazrlanan bu eliklerin kklenmeleri arasnda da fark olmas doaldr. Srgnlerde dipten uca doru karbonhidrat dzeylerinin azalp tersine azot kapsamlarnn artmas nedeniyle dip ksmlarndan hazrlanan eliklerde kklenme orannn yksek olduu belirlenmitir. Odun eliklerinde, karbonhidratlarla birlikte tomurcuklar ve yapraklardan tanan

56

kklenmeyi uyarc maddelerin, srgnn dip ksmnda daha fazla kk tasla oluturduu belirtilmektedir. Ancak farkl bir odun tipine sahip olan kirazlarda yaplan almalar srgnn st ksmlarndan alnan eliklerde daha yksek kklenme olduunu gstermitir. Yapran dken meyve trlerinin henz odunlamam srgnlerindeki fizyolojik durum tamamen farkldr. Bunlar yeil elik olarak kullanldnda, karbonhidratlarn depolanmas veya nceden kk taslaklarnn oluumu gibi durumlar sz konusu deildir. Srgnlerin u ksmlarnn daha yksek oranda kklenmeleri tepe ksmlarnda bulunan kklenmeyi uyarc hormonlarn etkisine balanmaktadr (1). 2.2.2.4.2.2. Meyve ve Odun Dallar elikler vegetatif srgnlerden veya zerinde iek tomurcuu bulunan srgnlerden hazrlanmaktadr. Kolay kklenen bitki trlerinde srgn tipi sorun olmazken, zor kklenen trlerde vegetatif srgnler daha kolay kklenmektedir. Daln zerinde bulunan iek tomurcuklar koparlsa bile kklenme yetenei deimemektedir. Bu durumun srgnlerdeki oksin ve yedek besin maddelerinin dzeyleriyle ilgili olduu belirtilmektedir (1). 2.2.2.4.2.2. elik Tipi Baz bitki trlerinde odun elikleri (rnein ayvada) dipikli veya keli olarak hazrlandnda, adi eliklerden daha kolay kklenmektedir. Ancak keli veya dipikli elik hazrlamak iin materyal bulunmas daha zor olduundan, elde edilecek elik says azalmaktadr (1). 2.2.2.4.3. elik Alma Zaman Yln herhangi bir zamannda elik hazrlamak mmkndr. Ancak, kn yapran dken bitkilerde odun elikleri k dinlenme dnemi iinde, yaprakl yeil elikler ise henz tam odunlamam srgnlerden byme mevsiminde hazrlanrlar. Odun elikleri yaprak dkmnn hemen ncesinde, ilkbaharda tomurcuklarn kabarmasna kadar geen dnem iinde her zaman hazrlanabilirler. Zor kklenen trlerde, yeil elikler odun eliklerinde daha kolay kklenme eilimindedirler. rnein kirazlarda odun eliklerinin ok zor kklenmelerine karn birok eitte yeil eliklerle iyi bir kklenme

57

salanabilmektedir. Yeil elikler ilkbaharda mmkn olduunca erken alnmaldr. Ancak bu dnemde yapraklar tam iriliini alm ve srgnler olgunlam olmaldr. Kk eliklerinin hazrlanmasnda da zaman nemi tamaktadr. rnein, krmz ahududularda yaz aylarnda alnan kk eliklerinde hi baar elde edemezken, sonbahardan ka doru olan dnemlerde alnan eliklerde baar, zamanndaki ilerlemeye paralel olarak artmaktadr (1). 2.2.2.4.4. eliklerde Kklenmeyi Etkileyen Dsal Faktrler 2.2.2.4.4.1. Kklenme Ortam: elikleri kklendirmek amacyla kullanlan ortamlarn havalanma, snma, su tutma ve katyon deiim kapasitesi ile hastalklar ve zararllar ile bulak olma durumlar farkl olduundan, ortamlara gre kklenme oran ve meydana gelen kklerin yaps deiebilmektedir. Kklenme ortamnn, hafif yani abuk snabilen, geirgen ve kolay hava alabilen yapda olmas, ayn zamanda hastalk ve zararllardan ar olmas gerekir. Kklenme balangcna kadar ortamda azot kaynana gerek yoktur. Kklendirme amacyla saf veya karm halinde toprak, kum, turba (peat, perlit ve vermikulit gibi maddeler) kullanlmaktadr. Baz kolay kklenen bitkilerde ise su tek bana kklendirme ortam olarak kullanlabilir. Ancak bu durumda iyi bir havalandrma gereklidir. Yaygn olarak kullanlan ortamlarn baz zellikleri aada ksaca verilmitir (1). 2.2.2.4.4.1.1. Kum: Yaygn olarak kullanlan, ekonomik olarak salanabilen bir ortam olup iyi bir kk geliimi salamaktadr. Ancak su tutma kapasitesi dk olduundan sk sk sulamay gerektirmektedir. Organik madde ve besin kapsam ya ok azdr veya hi yoktur. Genellikle hastalk etmeni tamamaktadr. Besin maddesi kapsam ok az olduu iin, elikler kklendirildikten hemen sonra ya baka bir ortama artlmal, ya da yeterli gbreleme yaplmaldr. 2.2.2.4.4.1.2. Turba (Peat-Moss): Yksek dzeyde organik madde ieren bu materyalin su tutma kapasitesi yksek ve havalanmas iyidir. Yksek dzeyde azot ihtiva eder. Ancak kuma gre olduka pahaldr. Son yllarda saf ya da karm halinde kklendirme ortam olarak yaygn ekilde kullanlmaktadr.

58

Asit karakterli olanlar ise zellikle ay ve yaban mersinlerinin (blueberry) oaltlmasnda kullanlmaktadr.

2.2.2.4.4.1.3. Perlit: Volkanik orijinli, gri-beyaz bir mineraldir. Ham materyalin tldkten sonra 760oC de patlatlmas sonucu kpk benzeri bir yap kazanr. pHs 68 dir. Yksek su tutma kapasitesinin yan sra, havalanmas iyidir. norganik besinler ve organik madde iermez. Bu zellikleri nedeniyle karm halinde kullanlr. Dier materyallere gre pahal olmasna ramen steril olmas kullanmnn kolay olmas ve iyi kklenme salamas nedenleriyle yaygn olarak kullanlmaktadr. 2.2.2.4.4.1.4. Toprak Bu amala zellikle tnl topraklar baarl olarak kullanlmaktadr. elik kklendikten sonra ortam iinde belirli sre kalabilmektedir. Silt ve kum karmlar her iki ortamn uygun zelliklerini tayan bir ortam oluturmaktadr. Silt, yksek azot kapsam ve su tutma yeteneine sahiptir. Ancak iyi havalanmaz, kklenme iin daha uzun zaman gereklidir. Ayrca hastalklar ve zararllar nedeniyle pastrizasyon veya fumigasyon gereklidir. Son yllarda eliklerin kklendirilmesinde topraksz karmlar tercih edilmektedir. Bunlar arasnda kum, perlit ve turbadan oluan karmlar daha baarl sonu vermektedir. 2.2.2.4.4.2. Scaklk: Kklenme ortamlarnda, kk blgesindeki scakln 24oC dolaynda tutulmas, hcre blnmesini tevik ederek kklenmeyi kolaylatrmaktadr. Bu scaklk seralarda taban stma sistemlerinin kullanlmas ile daha kolay salanmaktadr. Ancak sisleme altnda yaplan kklendirme sresince hava scaklnn ortam scaklndan daha dk tutulmas gereklidir. nk yksek hava scakl kklenmeden nce hzl bir srgn geliimine neden olmaktadr. Oysa ilk aamada eliklerin kklenmesi, daha sonra srgn geliimi arzu edilir. Birok bitki trnde gndz 21-27oC, gece ise 16-21oC optimum bir kklenme iin uygun bulunmutur (1). 2.2.2.4.4.3. Nem:

59

eliklerin kklendirilmesinde baar salanamamasnn en nemli nedenlerinden birisi, muhafaza srasnda veya kklendirmenin balangcnda, su kayb nedeniyle meydana gelen kurumalardr. Dikimi izleyen dnemde henz kkler olumad iin, gzlerin srmesi sonucu oluan srgnlerden terleme yoluyla kaybedilen su dzenli olarak karlanmaldr. Yapraklar, ar terlemeyi azaltmak amacyla koparlabilir. Ancak bu uygulama, yapraklarn kklenmeyi uyarc etkileri nedeniyle arzu edilmemektedir. zellikle odun elikleri zor kklenen meyve trlerinin yar odun ya da yeil eliklerinin kklendirilmesinde, son yllarda sisteme (mist-propagation) ynteminden yararlanlmaktadr. Bu yntemde, zel aralar yardmyla basnc ayarlanm su, ok kk zerreler halinde yaprakl eliklerin zerine pskrtlmektedir. Bylece ortamdaki dk nem nedeniyle kurumalar ortadan kaldrlmaktadr. Sisleme uygulamas ortamdaki nem orann artrrken, yaprak yzeyinde film eklinde ince bir su tabakas oluturarak, ayn zamanda yaprak scakln da drmektedir. Bylece terleme (transpirasyon) hz azalrken, eliklerin daha fazla k almalar salanarak daha yksek fotosentez gereklemektedir. Fotosentez sonucu oluan besinlerin ise yeni kklerin oluumunda nemli etkileri vardr. Sisleme devaml veya aralklarla uygulana bilmektedir. Devaml sislemede kklenme ortamnn scakl fazla nem nedeniyle dmektedir. Suyun sk ve ksa aralklarla pskrtld aralkl sislemede ise daha az su kullanlmakta, bu nedenle kklendirme ortamnn scakl daha yksek olmaktadr. Bu sistem altndaki eliklerde kklenme oran, devaml sislemeye gre daha yksek orandadr (1). 2.2.2.4.4.4. Ik: eliklerde kklenme zerinde n etkisi, elik tipine gre deimektedir. Kn yapran dken meyve trlerinin, yeterli oksin ve besin maddesi depolam odun eliklerinde, en iyi kklenme karanlkta olmaktadr. Buna karn yaprakl eliklerde oksin ve karbonhidrat sentezinin rol nedeniyle k kklenmeyi olumlu ynde etkilemektedir. Eer oksinler dardan salanrsa n varl kklenme zerine engelleyici etki yapmaktadr. Ik kayna olarak, 15002000 lks k iddeti veren, beyaz florasan lambalar olumlu sonu vermektedir (1). 2.2.2.4.5. eliklerde Kklenmeyi Uyarc zellikler Ve Uygulamalar 2.2.2.4.5.1. elik zerinde Tomurcuk ve Yapraklarn Varl: elik zerinde tomurcuk ve yapraklarn bulunmas kklenmeyi uyarc etki yapmaktadr. Bu olumlu etki, yapraklarda karbonhidratlarn sentezlenmesine, tomurcuklarn ise oksin kayna 60

olmasna bal olmaktadr. elikler zerinde bulunan tomurcuk ve yapraklar karbonhidrat ve oksinler ile birlikte tanabilen ve kklenme zerinde olumlu etkisi bulunan faktrlerinde kaynadr (1). 2.2.2.4.5.2. Polarite: Dal elikleri, srgnn ucuna yakn olan ksmda srgn, dibe yakn ksmnda ise kk olutururlar bu duruma polarite denilmektedir. eliin durumunun deitirilmesi, yani ters evrilerek dikilmesi, kk ve srgn oluan yerleri deitirmez. Kk eliklerinde ise tersi durum sz konusudur (1). 2.2.2.4.5.3. Yaralama: eliklerde yaralama sonucunda, yara kenarlar boyunca oluan yara dokusu (kallus) nedeniyle kk oluumu daha fazla olmaktadr. Yaralama ile yaralanan ksmdaki hcreler, blnmeye ve yeni kk taslaklar oluturmaya tevik edilmektedir. Bu durum yaralanan blgede hormon ve karbonhidratlarn doal olarak birikmesine balanmaktadr (1). 2.2.2.4.5.4. Bymeyi Dzenleyici Maddeler: Oksinlerin eliklerde kklenmeyi uyardnn anlalmasndan sonra gnmze kadar bu maddeler saf ve karm halinde bir ok bitki trne ait eliklerin kklendirilmesinde baaryla kullanlmaktadr. Bu amala kullanlan oksin yapsndaki maddeler, tek doal oksin olan Indol 3-asetik asit (IAA) ile sentetik oksinler olan Indol3-btirik asit (IBA), 1-naftalenasetik asit (NAA), 24 diklorofenogsiasetik asit (2, 4-D) dir. Bunlar arasnda en baarl sonular IBA uygulamalarndan elde edilmitir. Son yllarda zellikle IBA ve NAA in karm halinde kullanlmas giderek yaygnlamaktadr. Ancak bitki tr ve elik tipine gre, en uygun uygulama ekli ve dozu, denemelerle tespit edilmelidir. Gnmzde kklenmeyi uyarc hormon yapsndaki maddeler, eliklerin 11,5 cmlik dip ksmlarnn seyreltik (500 ppme kadar) zeltileri 12 saat, youn (50010000 ppm) zeltilere 5 sn sre ile daldrlmas eklinde yaplmaktadr (1). 2.2.3. Daldrmayla oaltma 2.2.3.1. Tanm Ve Amalar

61

Bir daln ana bitkiden ayrlmadan ve kklendirilmesine daldrma denilmektedir (1, 2, 9, 11, 14, 15). Daldrma, doal olarak bu yolla oalan siyah ahududularda yaygn olarak kullanlmaktadr. Ayrca fndk, asma (filokserasz alanlarda), incir ve ayva ile elikle oaltlmalar zor olan vegetatif elma analarnn oaltlmasnda kullanm alan bulmaktadr. Daldrmann yararlar (1): a) Daldrlan srgn veya dal, kk ve srgn oluturup kendine yeterli hale gelinceye kadar ana bitkiden ayrlmamaktadr. Bu nedenle yeni bitkiye ana bitkiden su ve besin maddelerinin gnderilmesi devam etmektedir. Ayrca daldrlan srgnde karbonhidrat, oksin ve dier byme faktrlerinin yaprak ve srgn ularndan aaya doru tanmalar engellenmekte ve bu maddeler o blgede younluk kazanmaktadr. te bu durum bir ok bitki trnde daldrmann, elikle oaltmaya gre daha baarl olmasna neden olmaktadr. b) Daldrma yntemleri basit olup kolayca uygulana bilmektedir. Az sayda bitki sz konusu olduunda daldrma, elikle oaltmaya gre daha az ustalk, aba ve ekipmanla, daha yksek baar salanmaktadr. c) Daldrmann doal olarak olutuu trlerde bu yntem basit ve ekonomiktir. Yine bazen, daldrma ile elde edilen bitkiler, elikten elde edilen bitkilere gre daha hzl gelime gsterebilmektedirler. d) Daldrmada ana ve a sorunlar sz konusu deildir. Daldrmann sakncalar (1): a) Genelde daldrma, maliyeti yksek bir oaltma yntemi olup, modern fidanlklarda kullanlan mekanizasyon tekniklerine uymamaktadr. b) Daldrma ilemleri aslnda basit olmasna ramen kullanlan ynteme bal olarak, daldrlm bitki belirli bir zen istemektedir. c) Belirli saydaki anatan elde edilecek bitki says dier yntemlere gre daha azdr. Yani oaltma katsays daha dktr. Ana parseli kurulmas ve bakm giderleri yksektir. Bu nedenle baka yntemlerle oaltlamayan bahe bitkilerinin daldrma ile oaltlmas daha ekonomik olmaktadr.

62

Daldrma ileminin baarl olabilmesi, ortam koullar ile yakndan ilgilidir. Kklenme ortamnn srekli nemli olmas, iyi havalanmas ile optimal bir scaklk salamas baary artrmaktadr. Uzun sreli kuraklk, skk ve ar topraklar kklenmenin balamasna engel olurken bilezik alma, yaralama gibi gvdede yaplan ilemlerle, kklenme iin gerekli karbonhidratlar ile oksinlerin tanma ve birikimlerine etki yaparak kklenme kolaylatrlabilmektedir (1). 2.2.3.2. Daldrma Tipleri Bahe bitkileri yetitiriciliinde yaygn olarak kullanlan daldrma tipleri, u daldrmas, basit daldrma, hendek daldrma, tepe daldrmas, ve hava daldrmas dr (1, 2, 9, 11, 14, 15). 2.2.3.2.1. U Daldrmas: Siyah ve mor ahududu gibi baz bitkilerin srgn ular, gelimenin belirli bir dneminde uygun bir ortam iine yerletirildiinde yksek bir merismatik aktivite gstererek hem kk ve hem de srgn oluturma yeteneindedirler. Bu bitkilerin gvdeleri iki yllktr. Srgnler birinci yl vegetatif geliir ikinci yl ise meyve verirler. Meyve veren srgnler daha sonra dipten budanrlar. Boylar 4575 cm uzunlua ulaan gen srgnlerin ular 810 cmden kesilirse ok fazla yan srgn meydana gelmektedir. Bu uygulama ile hem ertesi yl meyve verimi, hem de daldrma amacyla kullanlacak srgn says artrlm olur. Ge yaz aylarnda (austos sonu eyll ba) srgnler tipik bir grn almaktadr. Tepe ksmnda boum aralar uzayarak yapraklar klmekte ve kolayca krlmaktadr. te bu dnem daldrma iin en uygun zamandr. Daldrma erken yaplrsa srgnler tepe tomurcuu oluturmayp bymeye devam etmekte, ge yapldnda ise kk oluumu gecikmektedir. Srgn ular 25 cm derinliinde alan ukurlara elle daldrlr. zeri toprakla rtlen srgn ularnda ksa srede kklenme meydana gelir ve oluan yeni bitkiler ayn mevsim sonunda skme hazr hale gelirler. Ancak skm dier daldrmalarda olduu gibi ilkbahar veya sonbaharda yaplabilir. U daldrmas, basit daldrmaya benzer ise de, basit daldrmada srgn ucu topran dnda kalmakta ve kkler tepedeki meristematik utan ziyade, dal boyunca meydana gelmektedir. Srgn ise akta braklan uta olumaktadr (1).

63

2.2.3.2.2. Basit (Adi) Daldrma: ok saydaki ok yllk bitkinin dallar devaml olarak nemli toprak ile temas ettiinde kklene bilmektedir. Basit veya adi daldrma, bir daln topraa doru bklmesi, topraa gelen ksmnn toprak veya baka bir kklendirme materyali ile rtlmesi ve daln ucunun topraktan dar karlmas suretiyle uygulanr. Basit daldrma, doal olarak dank ve yere yakn byme zellii gsteren bitkilerde kendiliinden meydana gelmektedir. rnein domateslerde dallar uzun sre nemli toprakla temas ettiinde dallarn alt ksmlar boyunca kkler olumaktadr. Kzlck ve dier baz al formlu bitkilerde, yani kk boazndan bolca srgn veren ve topraa doru kolayca bklebilen trlerde bu daldrma kolaylkla uygulanmaktadr. Yerli balarda da yaygn olarak kullanlmaktadr. Basit daldrmann uygulama zaman ilkbahardr. Kullanlan materyal dinlenme halindeki bir yal dallardr. Genel olarak daha yal dallar daldrma iin uygun deildir. Dal utan itibaren 1530 cm mesafedeki ksmnda, toprak yzeyi ile dik a yapacak ekilde bklr. Bklen dallar, daha nce bitkini evresinde daldrlacak dal saysna gre 2530 cm derinlikte alm ukurlara, ular darda kalacak ekilde yerletirilirler. Daldrlan dal toprak altnda tutmak iin atal bir dal, U eklinde kvrlm kaln bir tel veya ta paras kullanlabilir. Daha sonra zeri toprakla kapatlr. Kklenmeyi tevik iin, daln mmkn olduunca dik ayla bklmesinin yannda, daln alt ksmnn yaralanmas da etkili olabilmektedir. Yaral dokunun onarm iin hcrelerde balayan meristematik aktivite ile toprak nemi kk oluumunu uyarmaktadr. Daldrlan dallar uygun koullar altnda birka hafta veya ay iinde kklenip yeni bitkiler olutururlar. Bu bitkilerin skm de sonbahar veya ertesi ilkbaharda byme balamadan yaplr. Yapran dken meyve trlerinde, elde edilen yeni bitkiler, toprak st ksmlarnda gerekli budama yapldktan sonra, dorudan yerlerine dikilebilirler (1). 2.2.3.2.3. Hendek Daldrmas:

64

Hendek daldrmas, btn bir bitki veya bir dalnn s bir hendee yatay olarak yerletirilerek, stnn toprak ile rtlmesidir. Daldrma yapmadan nce daln alt ksmnn yaralanmas kklenmeyi artrmaktadr. Basit olarak her bir tomurcuk yeni bir bitki oluturmakta, kkler hem yaralanan gvde ksmlarndan ve hem de her yani srgnn alt ksmndan meydana gelmektedir. lkbaharda byme balamadan dal 5 cm derinlikte alan hendek iine yatrlr. U ksm akta braklr. Daln topraa yatrlmasnda atal dallardan yararlanlr. Sonra dallarn st ksm 2,55 cm kalnlkta ince bir toprak veya baka bir kklendirme materyali ile rtldr. Srgnler toprak tabakasn delip ktktan hemen sonra balayarak Temmuz ayna kadar srgnlerin 1520 cmlik dipleri toprakla doldurulur. Bylece doldurulan bu ksmlardan kk oluur. Byme mevsiminin sonunda bitkiler k dinlenmesine girdikten sonra (veya ertesi ilkbaharda), srgnlerin boazlarndaki dolgu kaldrlr ve kklenmi srgnler olabildiince dipten kesilerek ana bitkiden ayrlr. Bu daldrmann balca avantaj tek bir dal veya srgnden fazla sayda yeni bitki elde edilmesidir. Fakat btn bitkiler bu daldrmaya uygun olmadndan dal topraa gmldnde gzler srmemektedir. Bu daldrma baarl olarak asma, brtlen ve kzlcklarda uygulanmaktadr (1). 2.2.3.2.4. Hava Daldrmas: Eeyli ve dier eeysiz yntemlerle oaltlmas olduka zor olan baz ss bitkileri (kauuk gibi) bu yolla oaltlmaktadr. Bahe bitkilerinden ise turungiller ve incir bu yolla oaltlabilmektedir. Hava daldrmas, bitkinin topraktan yksekte bulunan dallarnn, kabukta bilezik alnp veya bakla yaralandktan sonra nemli bir kklendirme materyali iinde kklendirilmesidir. Hava daldrmas ilkbaharda bir yal dallar veya yaz sonlarnda ksmen odunlam srgnlerde yaplmaktadr. Genelde hava daldrmas iin 0,52 cm kalnlndaki dallar uygundur. Hava daldrmasnda yaplacak ilk i daln ucunun en az 1520 cm aasndaki bir yerden, bitkinin trne gre, kabuun 12,5 cm genilikte bilezik eklinde karlmas veya

65

yaralanmasdr. Daha sonra yaralanan ksm, kil veya baka bir toprak karmndan yaplm amur ile svanarak zerine yosun sarlr. Kklenme materyalinin etrafnn sarlmasnda, plastik rt, metal ya da tahta kutular veya ikiye ayrlm sakslar da kullanlabilir. Daldrma sonucunda kklenme, baz bitkilerde iki- ayda veya daha ksa srede tamamlanr. lkbahar veya yaz balarnda yaplan hava daldrmalarnn, srgn sonbaharda dinlenmeye girinceye kadar yerinde braklmas ve bundan sonra ana bitkiden ayrlmas en iyi yoldur. Genel olarak hava daldrmasnda gen bitkinin, ana bitkiden dinlenme dneminde ayrlmas daha uygundur (1). 2.2.3.2.5. Tepe Daldrmas: Frenk zmleri, vegetatif (klon) elma analar ve ayva gibi youn ve sk bir dal sistemine sahip ve boaz blgesinden bol srgn veren al forumlu bitkiler bu yntemlerle yaygn olarak oaltlmaktadrlar. Tepe daldrmas, bitkinin dinlenme dneminde tepesinin toprak yzeyinden vurulmas ve yeni gelien taze srgnlerin dip ksmlarnn ilkbaharda rtlerek kklendirilmesi ilemidir. Doldurulan toprak sonbahar veya ertesi ilkbahara kadar kalmaktadr. Bu sre iinde her bir daln dip ksmndan yeni kkler oluur. Oluan kklerin alt ksmndan kesilen her bir dal ise yeni bir bitkidir. Tepe daldrlmas iin, nce ana bitki parsellerinin (damzlk parseller) oluturulmas zorunludur. Ana bitkiler sra zeri 2530 cm aralklarla dikilirler. Sralar aras mesafeler toprak ilemede kullanlacak aletlere gre deimektedir. Ancak bu aralk yaz aylarnda toprak ileme, boaz ve tepe doldurma ilemlerinin rahat yaplmasna izin verecek genilikte olmaldr. Sra aras genellikle 12,5 m arasnda deimektedir. Tepe daldrmas iin ana olarak kullanlacak bitkiler dikildikleri yl, toprak yzeyinin 4045 cm yukarsndan tepe vurularak bymeye braklrlar. Ertesi ilkbaharda yeni byme balamadan, srgnlerin tepeleri toprak yznn 23 cm zerinden vurulur. Budamadan sonra oluan bu gen srgnler yal olanlardan daha kolay kklenirler. lk yllarda srgn says azdr, ancak bitki yalandka iddetli budamalar ile srgn says artar. Meydana gelen srgnler 812 cm uzunlua eriince, her srgnn boaz, uzunluunun yars kadar gevek toprakla doldurulur. Srgn boyu 2025 cm ye eriince ikinci, 4045 cm ye ulanca ise nc boaz doldurma ilemi yaplr. Her doldurma srasnda srgn 66

boyunun yalnzca yarsnn toprakla doldurulmasna dikkat edilmelidir. Doldurma ilemi pullukla hem ucuza ve hem de kolaylkla yaplabilir. Kklenen srgnler, sonbaharda veya ertesi ilkbaharda kmbetler alarak ana bitkiden kesilmek suretiyle ayrlr. klimi sert geen blgelerde skm ileminin ilkbaharda yaplmas tercih edilmektedir. lkbaharda ana bitki tekrar srer ve yukarda belirtilen ilemler aynen uygulanr. Tepe daldrmasnda ana bitki 1520 yl kullanlabilmektedir. Ancak analn mrn uzatmak, kltrel uygulamalarn uygun ve zamannda yaplmasyla yakndan ilikilidir. zellikle her yl yaplacak gbrelemelerle toprak verimlilii yksek tutulmaldr. Srgnlerde kklenmenin iyi olmas iin, kklenme blgesindeki topran nem durumuna da dikkat edilmelidir. Boaz doldurma ilemi odunlama balangcna kadar geciktirilmemelidir. Ayrca kklenmesi zor olan (baz erik eitleri gibi) bitkilerde srgn diplerinde yaralama veya byme baladktan 6 hafta sonra srgnlerin dip ksmlarndan telle boulmas, kklenmeyi tevik etmektedir (1). 2.2.4. zellemi Veya Deiiklie Uram Gvde Ve Kklerle oaltma Bir ok bitkinin vegetatif ksmlarnda baz farkllamalar meydana gelmektedir. Farkllam bu kk veya gvdeler bitkilerin doal olarak vegetatif yolla oaltlmalarna frsat verir. Farkllam kk veya gvdeler, baz bitkilerde, zellikle doal vegetatif uzantlar olarak grev yaparken (kollar gibi) bazlarnda ise depo organlardr (1). 2.2.4.1. Deiiklie Uram Gvdeler 2.2.4.1.1.Kollar (Runners) Rozet eklinde gvdeye sahip bitkilerin, boaz ksmndaki bir yapran koltuundan kan, toprak yzne yatk olarak byyen zellemi bir gvdedir. Kollar, boumlarndan, kk ve srgnleri bulunan yeni bitkiler olutururlar. ilek bu yolla oalan bitkilere en tipik rnektir. ilek bitkisi 1530 cm aralklarla kollar zerinde yeni bitkicikler meydana getirir. Bitkiler kklendikten sonra sonbahar veya ertesi ilkbaharda ana bitkiden ayrlrlar. ileklerde kol oluturma yetenei eitlere gre deiiklik gstermektedir. Optimum koullar altnda bir bitki 100 yeni bitki oluturabilmektedir. Ancak tarla koullarnda 20:1 veya 30:1 normal bir deerdir.

67

ilekler ayrca ok fazla yapk gvde oluturma eilimindedirler. Bunlarn birbirlerinden ayrlmas da baka bir vegetatif oaltm eklidir (1). 2.2.4.1.2. Yavrular (Offsets) Baz bitkilerde ana gvdenin yanndan yan srgnler oluur. Yine soanlarn dip ksmlarnda yavru soancklarn meydana gelmesi de ayn olaya tipik bir rnektir. Bu soancklar oaltmada kullanlrlar. Yavrular ana gvdeye mmkn olduu kadar yakn bir yerden kesilerek ayrlrlar. Hurma ve ananas bu yolla oaltlmaktadr. Yeni srgnlere obur, filiz veya kk srgn ad verilmektedir (1). 2.2.4.1.3. Rizomlar (Rhizomes) Toprak altnda byyen, silindirik, yatay bir gvdedir. Rizomlar daima farkl aralklarda boum ve boum aralarna sahiptirler. Rizom tipik olarak bitkinin ana ekseni olup alt yznden kk, topran st ksmna doru ise srgnleri meydana getirmektedir. Yeni bitki ana bitkiden ayrlarak kullanlr. Ayrca rizom her parada vegetatif bir tomurcuk ihtiva etmek kouluyla blnerek de oaltmada kullanlabilir. Muz bu yolla oaltlabilen bir bahe bitkisidir. Dier yandan eker kam, bambu, ayrk gibi baz ayr otlar ve ereltiler de rizom oluturlar (1). 2.2.4.1.4. Yumrular (Tubers) Yumru yedek besin maddelerinin toplanmas nedeniyle irilemi olan toprak alt gvdesinin etli, ksa u ksmdr. Yumru oluturan bitkilere en tipik rnek patates ve yer elmasdr. Bir yumruda gvdenin btn ksmlar bulunmaktadr. Yumru zerinde gzler, boumlar ifade etmektedir. Patateste oaltma btn yumruyla olabilecei gibi, her biri bir tomurcuk bulunduran, yumru paralar ile de yaplabilmektedir. Yumru btn olarak kullanldnda genellikle u tomurcuk dier tomurcuklar engellemektedir. Yumru kesildiinde bu u tomurcuunun etkinlii ortadan kalmaktadr (1). 2.2.4.1.5. Soanlar (Bulbs) Soan zellemi bir toprak alt organ olup kaln etli pullarla kaplanm ksa bir gvdedir. Tek enekli bitkilerde meydana gelerek, bitki yaps, depo ve retme amacna uygun olarak deiiklie uramtr. Soann merkezinde vegetatif bir byme konisi vardr. Soan bitkisi bu guruba rnek olarak verilebilir (1).

68

2.2.4.2. Deiiklie Uram Kkler 2.2.4.2.1. Yumru Kkler (Tuberous Roots) Baz bitkilerde kk ve gvdeler yap bakmndan besin depo organlar ve oaltma organlar olarak deiiklie uramlardr. Yumru kklerin grn trlere gre farkllk gsterirse de i ve d yaplar tipik kk zelliindedir. Yumru kkler, gerek yumrulardan zerlerinde bulunan boumlar ve boum aralaryla ayrlrlar. Tomurcuklar sadece gvde ucunda, kkler ise aksi uta oluurlar. Tatl patates, yldz iei yumru kk oluturan bitkilere rnek olarak verilebilir (1). 2.2.4.2.2. Kk Srgnleri (Suckers) Bitkinin toprak alt ksmlarndan kan srgnlerdir. Srgn kk zerindeki adventif bir tomurcuktan olumaktadr. Pratikte bitkinin boaz ksmna yakn yerden kan ve gvde dokusundan meydana gelen srgnlerde kk srgn olarak isimlendirilmektedir. Krmz ahududularda ve enginarlarda olduu gibi baz bitkilerin kk srgn yapma yetenekleri ok fazladr. Krmz ahududularda iddetli budama ile kk srgn verme yetenei tevik edilmektedir. Kklenmi srgnler dinlenme dneminde etrafa alarak ana bitkiden kesilme yoluyla ayrlrlar (1). 2.2.5. Apomiktik Tohum Kullanarak oaltma Apomiksis dllenme olmadan diploid hcrelerden dorudan tohum meydana gelmesidir. En nemli rnei turungillerdeki nusellar embriyolardr. Elma ve mangoda da apomiktik tohum oluumu saptanmtr. Bu trler ksmen apomiksise yatkndrlar. nk tohumda apomiksis yoluyla oluan embriyolarn yan sra, dllenme sonucu oluan embriyolarda bulunmaktadr. Sarmsak oaltmnda da apomiksis olarak meydana gelen diler kullanlmaktadr (1). 2.2.6. Mikro oaltma Son 40 yl ierisinde nemli gelimeler kaydeden mikro oaltma yntemleri bahe bitkilerinin oaltlmalarnda yaygn olarak kullanlmaktadr. Genel olarak doku kltr olarak da bilinen bu yntemler, ana bitki materyaline benzeyen, hastalklardan arndrlm, ok sayda yeni bitkiciin, ksa srede ve genellikle klasik oaltma yntemlerine gre daha ucuza 69

oaltlmalarna olanak salamaktadr. Bu amala, meristem, srgn ucu, kallus, anter ve hcre kltrleri yaygn olarak uygulanmaktadr. Halen A.B.D. ve Bat Avrupa lkelerinde 350den fazla ticari doku kltr laboratuarnda ylda 300 milyondan fazla bitki retilerek piyasaya sunulmaktadr. Dou Avrupa, Uzakdou ve Gney Amerika lkeleriyle, Avustralya ve Yeni Zelandada faaliyet gsteren ticari doku kltr laboratuarlarnn says ile rettikleri bitki miktarnn da yukardaki rakamlar kadar olduunu belirtilmektedir (15). Ticari retimin yannda temel fizyolojik ve molekler biyoloji aratrmalarnda da hcre ve doku kltr yntemlerinden yaygn olarak yararlanlmaktadr. Bundan baka anter kltr ile elde edilen haploid bireyler ve son yllarda nemli gelimeler gsteren genetik mhendislii yntemleri de doku kltr ile beraber, bitki slahnda yeni ufuklar amtr. Bu blmde, mikro oaltma yntemleri ana hatlaryla anlatlacak, bunun iin gerekli doku kltr laboratuarnn kurulmas ile in vitro retimde karlalan baz sorunlara deinilecektir. Doku kltr ya da mikro-oaltma, esas olarak salkl bitkilerden amaca uygun doku, organ veya herhangi bir bitki paracnn aseptik koullarda alnarak, temelde hcrelerin byyp gelierek ana bitkiye benzer yeni bireyler oluturabilecei bir besi ortamna yerletirilmeleri, uygun k, scaklk ve nem koullar altnda bunlardan elde olunan bitkiciklerin daha sonra tekrar tarla ya da sera koullarna aktarlmalar ilemidir (15). 2.2.6.1. Laboratuar Dzeni Btn almalarn aseptik koullarda ve uygun ortamda yaplmas gerektiinden ncelikle laboratuar olanaklarnn salanmas nem tamaktadr. Bykl ve ierdii alet ekipmanlar aratrma ve retim amalarna gre deimekle beraber, bir doku kltr laboratuarnda (15): a) Genel n hazrlama ve ykama alan, b) Ortam hazrlama ve sterilizasyon alan, c) Aseptik aktarma odas, d) Uygun k, scaklk ve nem kontrol olan bytme odas ve inkibatrleri e) In vivo koullarna adaptasyon olanaklar bulunmaldr. 2.2.6.1.1. n Hazrlama ve Ykama Odas

70

Laboratuara grecek bitki materyali ou kez seradan ya da tarladan salanmaktadr. Bu materyalin bir n temizlemeden gemesi, sabunlu su ile ykanmas gerekir. Yine laboratuardan km bitkileri ieren tp ve benzeri kaplarn tekrar laboratuara alnmadan nce temizlenmesi hatta otoklavlanmas yararl olur. Bu alanda geni bir tezgah ile bir veya iki lavabo, deionize ve saf su musluklar, temizlik malzemeleri ile kaplarn sakland dolaplar, kurutma frn ve mmkn ise bir otoklavn bulunmas gerekir (15). 2.2.6.1.2. Ortam Hazrlama ve Sterilizasyon Odas Bir doku kltr laboratuarnda almalarn nemli bir blm burada

gerekletirildiinden, bu mekann olduka geni olmas ve mmkn olduunca temiz tutulmas gerekir. Duvar ve zemin materyalinin toz ve kir tutmayacak cinsten seilmesine, pencerelerin dardan toz girmeyecek ekilde olmasna ve tezgahlarn ve eitli amalara ynelik aletekipmanlarn kullan ncelik ve sklna gre dzenlenmesi nemlidir. Yine ortam hazrlamada kullanlan kimyasal maddeler, cam ve plastik kaplar ve dier malzemelerin dzenli olarak saklanaca dolaplarn bulunmas gerekir. Bu ksmda yer alacak eitli alet-ekipmanlar unlardr: analitik teraziler, buz dolab ve derin dondurucu, stmal manyetik kartrclar, ocak ve/veya mikrodalga frn, pH metre, ortam datc alet, otoklav, saf su aleti veya kayna, hareketli sehpa veya arabalar v.b. yine bu ksmda eitli tip mikroskoplar ile gzlem ve deerlendirme amal aletler bulunabilir (15). 2.2.6.1.3. Transfer Odas Yzey sterilizasyonu yaplm ana bitki paracklar ile alt kltr iin aktarlan bitkicikler otoklav ile sterilize edilmi kltr ortamna burada aktarldndn, transfer odasnn temizlii son derece nemlidir. Her ne kadar, bu aktarma ilemleri laminar akm kabinleri ierisinde yaplmakta ise de bu aamada oluabilecek bulamalar engellemek iin hepa filtreden gemi pozitif hava akm olan odalar yararl olmaktadr. Pozitif hava akmnn salanamad durumlarda, yerlerin her gn antiseptik svlarla temizlenmesi, ayrca periyodik olarak UV k kayna ile mikroplarn krlmas da amaca hizmet edebilir. Bu odada, dikey ve yatay laminar akm kabinleri, meristem almak iin binokler mikroskoplar, protoplast almas iin invert mikroskoplar ile bunlara ait dier dzenekler, steril aletlerin ve ortamlarn tutulduu raf ve dolaplar bulunmaldr (15). 2.2.6.1.4. Kltr (Byme) Odas

71

Test tp ierisinde kltr ortamna yerletirilmi bitki paracklarnn en iyi ekilde byyp gelimeleri phesiz ki uygun scaklk, k ve nem koullarnn salanmas ile olur. Bitkiler tp ya da dier kltr kaplar ierisinde olduundan, kltr odasnn nem oran fazla nemli deilse de, zellikle scaklk ve k son derece nemlidir. Kltr odalarndaki scaklk kltr tipine ve bitki trne gre deimekle birlikte 1530oC arasnda ayarlanabilecek dzeyde tutulabilmelidir. Yine k dzenei, 10.000 lkse kabilecek ekilde ayarlanabilmelidir. Hem scakl, hem de klanma sresini gece-gndz eklinde programlayacak dzenek de bulunmaldr. Ik ve scakln gerek raflar zerinde ve gerek odann tmnde eit olmasna dikkat edilmelidir. Kapasitenin fazla olmad veya ok hassas evre koullarnn gerektii durumlarda yksek hacimli inkbatrlerden de bu amala yararlanlabilir (15). 2.2.6.1.5. Adaptasyon (Uyum) Odas Test tp ierisinde yetitirilmi bitkilerin sera ya da tarla koullarna aktarlmalar mikro-oaltmann baarsnda snrlayc bir etmendir. Bu nedenle, sera ile doku kltr laboratuar arasnda bitkilerin sera koullarna hazrland bir alann bulunmas bir ok bitki trleri iin yararl olmaktadr (15). 2.2.6.2. Mikro oaltma Yntemi le Bitki retimini Etkileyen Etmenler. Mikro oaltmada ama ksa srede, ana bitkiye benzeyen ok sayda, salkl yeni bitki oaltmak olduundan kltre balanacak bitki paracklarnn alnaca ana bitkiden yeni bitkiciklerin tarla ya da sera koullarna aktarlaca aamaya kadarki tm aamalarn dikkatle deerlendirilmesi gerekir (15). 2.2.6.2.1. Hazrlk Aamas 0 (Sfr) safhas olarak da bilinen bu aamada, ana bitkilerin seimi ve yetitirilmesindeki etmenler zerinde durulmaktadr. Ana bitkinin salkl olmas ve en iyi koullarda yetitirilmesi mikro oaltmann baarsnda ok nemlidir. zerinde allan bitki trne bal olmakla beraber, ana bitkilerin seralarda kontroll evre koullarnda yetitiriliyor olmas, hem kltr ierisindeki kontaminasyon sorununun azalmasna hem de kltre alnan dokularn daha salkl gelimelerine yardmc olur. Serada yetitirilen bitkilerin yamurlama veya mistleme gibi bitkilerin toprak st aksamlarn slatan yntemler yerine damla sulama gibi dorudan yetitirme ortamna suyun uyguland sulama

72

sistemlerinin kullanlmas kontaminasyon sorununu nemli lde azaltr. Yine bunlarda, dzenli olarak hastalk ve zararl kontrol yaplmas nemlidir. Ana bitkilerin fizyolojik durumlar da mikrooaltmann baars iin ok nemlidir. Sulama ve gbreleme gibi kltrel uygulamalarn yannda k, scaklk gibi evresel etmenler mikro-oaltmann amacna ulamasna yardmc olmaktadr. Kasmpat ve begonya gibi iekli ss bitkileri analarnn mikro-oaltma ncesi fizyolojik durumlarnn gerekli k rejimi ile ayarlanmas gerekir. Zambak gibi soanl bitkilerin yannda dier bir ok bitki trlerinde ana bitkilere dk scaklk uygulamas ile dinlenmenin krlmas gerekir. Bunun yannda, patates yumrularna gibberellik asit, kestane analarna da GA3, Benziladenin ve 8hydroxyquinoline citrate uygulanmas rneklerinde olduu gibi mikro oaltma ncesi byme dzenleyicilerinin kullanlmas bunlardan elde olunan srgn saysn artrmaktadr (15). 2.2.6.2.2. Aseptik Kltr Balatma Aamas Yukarda belirtilen ekilde hazrlanan ana bitkilerden alnan bitki paracklarnn alnarak kltr ortamna yerletirilmeleri bu aamada gerekletirilir. Kuramsal olarak hemen hemen tm bitki doku veya organlar mikro oaltmada kullanlabilir. Ancak, baarl bir oaltma program iin en uygun dokunun seilmesine ve doal olarak da bu bitki paracklarnn salkl analardan alnmasna zen gsterilmelidir. Bu aamann asl amac ana bitkilerden ok sayda patojenlerden temizlenmi bitki parac alarak kltr ortamna yerletirmek olduu iin, bu paracklarn uygun yntemlerle yzey patojenlerinden arndrlmalar gerekir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta kullanlacak sterilizasyon maddesinin eidinin, younluunun ve uygulama sresinin mikroorganizmalar ldrecek ancak bitki dokularna zarar vermeyecek ekilde seilmesidir. Yzey sterilizasyonu ileminde ilk olarak bitki materyalinin akar su ile gerekirse sabunlu su ile iyice ykanmas yararl olur. Daha sonra bunlar %70'lik etanol ierisinde 3 dakika tutularak, bitki paralar zerindeki mumsu tabakann ve bu tabaka ierisine gml bulunan mikroorganizmalarn ksmen temizlenmesi salanr. Bu paracklar daha sonra sodyum hipoklorit veya benzeri bir aseptik madde ieren solsyon ierisinde tamamen yzey mikroorganizmalarndan arndrlrlar. Yukarda belirtildii gibi bu aseptik maddenin seiminde ve younluu ile uygulama sresinde bitki dokusunun eidi gz nnde bulundurulmaldr. Ancak en yaygn olarak kullanlan sodyum hipoklorit ierikli ticari amar sular %10 ile %50 (%0,5252,62 sodyum hipoklorit) aras younlukla etkili olmakladr. Bu aseptik zeltiye %0,1

73

dzeyinde eklenen polioksietilen sorbitan monolaurate (Tween20) de bitki materyalinin yzey gerilimini krarak yzey sterilizasyonunu daha etkili klmaktadr. Daha sonra, bu bitki materyali 34 kez steril saf su ile ykanmaldr. Yzde 70'lik etanol uygulamasndan sonraki yzey sterilizasyon ilemlerinin laminar akl kabinler ierisinde yaplmas gerekir. Yzey sterilazasyonun yeterli olmad durumlarda, yani isel mikroorganizmalarn neden olduu kontaminasyon sorunlarnn zm iin benomyl gibi sistemik fungusitler ve/veya cefotaxine gibi gram+ ve gram- bakterilere kar etkili antibiyotiklerden yararlanma yoluna gidilebilir. Bunlar ya bitki paracklar zerine dorudan uygulanabilir ya da kltr ortamna kartrlabilirler. Bu aamada dikkat edilmesi ve nlem alnmas gereken dier bir sorun da mekanik zararlanmaya yani ana bitkiden kesilerek ayrlmaya kar bitki paracklarnn salglad fenolik bileiklerdir. Aslnda bitki dokusunun kendini korumak iin salglad bu fenolik bileikler ok ksa srede okside olarak zehirli maddelere dnmekle ve ou durumlarda hcrelerin gelimelerini nleyip hatta onlar ldrmektedir. Bu tip hiper duyarllk tepkisi gsteren bitkiler ile allrken ya bu fenoliklerin oksidasyonunu engelleyecek sitrik asit, askorbik asit gibi antioksidan maddelerden ya da fenolikleri balayarak inaktif hale getiren aktif karbon veya polivinilpirrolidone (PVP) gibi maddelerden yararlanmak gerekir (15). 2.2.6.2.3. Dokunun oalma Aamas Bu safhann amac, kltre alnan bitki paracklarndan hzl bir ekilde ve bol sayda yeni srgnlerin elde edilmesidir. Bu aamada elde edilen srgnler, istenilen sayya ulalana kadar, tekrar tekrar alt kltre alnarak oaltmaya devam edilebilir. Burada bitki trnn zellikle de oaltma ynteminin iyi incelenmesinde yarar vardr. Bu aamada bitkilerin klonal oaltlmalar iin kullanlan 3 esas yntem vardr: Somatik embryogenesisde, tek bir hcreden nce embriyo oluumu daha sonra da tm bitkinin meydana gelmesi salanr. Bunun iin kat ortam zerinde oluturulan kallus kltr veya sv ortamda yetitirilen hcre sspansiyon kltrnden yararlanlr. Bu sistem ile oluturulan embriyolardan in vitro yani kltr kab ierisinde yeni bitkiler elde edilecei gibi, embriyolardan sentetik tohumlar da elde edilebilmektedir. Hzl yan srgn geliiminde, alnan tepe veya yan tomurcuklardan ve meristemlerden yeni srgnlerin olumas sz konusudur. Yeni srgnler zerinde oluan mikro tomurcuklar da 74

alt kltre alnarak ok sayda srgn retimi salanmaktadr. Burada zellikle sitokininlerden yaygn olarak yararlanlmaktadr. Somatik embryogenesise gre yava ise de bu sistem bahe bitkilerinin mikro-oaltmasnda en ok kullanlan yntemdir. Adventif srgn oluumunda ise zerinde tomurcuk bulunmayan bitki doku veya organlarndan, rnein yaprak veya kk paras, yeni srgnlerin olumas sz konusudur. Bu adventif srgnler dorudan olaabilecei gibi ara kallus aamasndan sonra da oluabilir. Bu sistem yan srgn gelimesine gre daha hzl ise de trlere bal olarak yaygn somaklonal varyasyonun olumas, ana bitkiye benzemeyen yeni bitkilerin olumasna neden olmakladr. Ticari olarak arzu edilmeyen bu durum zellikle meyve aalar retiminde bu yntemin kullanlmasn engellemektedir. Her 3 yntemle de yeni srgnlerin elde edilmesinde, kltr ortamnda kullanacamz makro ve mikro elementler, karbonhidrat kayna, vitaminler ve zellikle de bitki bymesini dzenleyici maddelerin eidi ve dzeyleri bitki trne ve amacmza gre belirlenmek durumundadr. Bunun yannda zellikle k ve scakln da optimum dzeyde salanmas gerekmektedir. Bu amala, k ve scakln gece ve gndz koullarn simle edecek ekilde ayarlanabildii kltr odalarndan veya bytme dolaplarndan yararlanlabilir. Yine kltr ortam, kab ve kapa seiminde kltr kab atmosferinde birikecek CO2, etilen ve nemin bitki trnn zellikleri gz nnde bulundurulmaldr (15). 2.2.6.2.4. Kklendirme Aamas oaltma aamasnda elde edilen srgnler in vitro'da veya sera koullarnda kklendirilebilirler. Ticari adan bakldnda in vitro'da kklendirme pahal ve fazla iilik gerektiren bir yntemdir ki bu ilem mikro-oaltmada masrafn %35-75'ini oluturabilmekledir. Ayrca, in vitro'da oluan kkler, kk tylerinden yoksun olduundan ve kolayca krldndan bunlarn topraa aktarlmalarna ayrca zen gsterilmelidir. O nedenle, tpten kan srgnlerin dorudan doruya sera koullarnda kklendirilmesi gittike yaygnlamakladr. Doal olarak bu, bitki trne ve eldeki olanaklara bal olarak karar verilecek bir husustur. In vitro'da kklendirme iin oaltma aamasnda elde edilen srgnler ayrlarak zel kklendirme ortamna aktarlrlar. Bu kklendirme ortam bitki trne bal olarak, hormonsuz olabilecei gibi Indolbuturik asit (IBA), naftelen asetik asit (NAA) ve lndolasetik asit gibi

75

oksinlerden birini ierebilir. Yine bu ortamda, makro ve mikro elementlerin azaltlmas ska bavurulan bir ilemdir. Henz fotosentez yetenei tam olarak gelimediinden, kklendirme ortamnn karbonhidrat ierii pek deitirilmez. Ancak, ortama aktif karbon eklenmesi veya ayarsz sv ortamda kat kpr desteinin kullanlmas tre bal olarak olumlu sonular vermektedir (15). 2.2.6.2.5. In Vivo Kklendirme ve Sera Koullarna Altrma Aamas Gerek in vitro'da kklendirilmi bitkiciklerin sera koullarna aktarlmasnda gerekse test tpnden alnarak sera koullarnda kklendirilmesinde en nemli konu bitkiciklerin test tp darsndaki bu yeni evre koullarna uyumlarnn salanmasdr. Kltr kab atmosferindeki yksek oransal nem nedeniyle, bu bitkiciklerin yapraklarnda kutikula ve onun tabakalar gelimemitir. Yine bu bitkiciklerin klcal kkleri olmadndan, hatta sera koullarnda kklendirilecek srgnlerde hi kok bulunmadndan ilk aamada su kayb nedeniyle ortaya kacak su dengesindeki bozulma en nemli sorundur. Bu bitkiciklerin fotosentez yeteneklerinin de tam gelimedii unutulmamaldr. In vitro'da kklendirilmi bitkicikler seraya aktarlmadan nce tp kapaklan alarak kltr odasnda 12 hafta tutulduklarnda, yaprak yzeyindeki kutikula ve mum tabakalar olumaya balar; bu arada, bitkiler yava yava dk oransal neme alrlar. Daha sonra bunlarn kk evresindeki aart ortan kklere fazla zarar vermemeye zen gsterilerek ykanr ve toprak karmna yerletirilirler. Gerek bu bitkicikler ve gerekse dorudan toprakl ortamda kklendirilecek srgnler seraya alndklarnda, ya sisleme dzenei altnda tutulurlar ya da zeri plastik kapakl tavalara yerletirilirler. Bylece yaprak yzeyinden meydana gelecek su kayb en az dzeyde tutulur. Bu arada zellikle mantarlarn gelimesini engellemek iin fungusit uygulamalar unutulmamaldr. Bitkicikler kendini toparladktan soma 12 hafta ierisinde plastik kapaklar greceli olarak alr ve sisteme sreleri de azaltlr. Sera koullarnda kklendirilecek srgnler genellikle kklendirmenin yaplaca sentetik veya toprak karml kklendirme ortamna alnmadan nce ierisinde fungusitte bulunan IBA veya NAA gibi eitli kklenmeyi uyarc maddelere daldrlrlar. Mikro oaltmada yukarda ksaca anlatlan tm aamalarnda alnacak nlemler ve seilecek ilemler, bitki tr ve eidi ile mikro-oaltmann amalarna gre ayr ayr belirlenmek durumundadr (15). 76

2.2.6.3. Meristem Kltr Meristem, devaml olarak blnebilme yeteneine sahip hcrelerin oluturduu dokulardr. Bu dokular sayesinde bitkiler, yeni hcre ve organlar kazanarak byrler. Meristem dokular, bitkide bulunduklar blgelere gre; apikal (u) meristemler, lateral (yan) meristemler olmak zere 2 ye ayrlrlar. Meristem kltrnn esas; meristemin birka yaprak tasla ile birlikte, binokler mikroskop altnda izole edilerek uygun bir gda ortamna yerletirilerek gelitirilmesidir. (5) Meristem kltrnden deiik amalar iin yararlanlr. Bunlar; a) Virsz bitki elde etmek b) Mikrooaltm c) Germplazm muhafazas d) Genetik transformasyonlar e) Bitki materyallerinin uluslar aras deiimi f)Bakteri ve mantarlardan ari bitkiler elde edilmesi eklinde sralanr. (3) Bitkisel retimde etkili olan doku kltr tekniklerinden meristem ve srgn ucu kltrleri gnmzde yaygn bir uygulama alan bulmutur. Bu kltrler nce vegetatif olarak oaltlan bitkilerin hzl klonal oaltm, virssz materyal elde etme, germplazm muhafazas alanlarnda kullanlm daha sonra gen transferi almalarnda kullanlmtr. Virsten ari bitkileri elde etmek iin ounlukla kullanlan kltr meristem kltr veya meristem ucu kltr olarak belirtilir. Kltrlerde virs eleminasyonu iin kullanlan eksplantlar tanmlamada meristem ucu terimi daha doru iken byk eksplantlar kullanldnda (genellikle 1 mm den byk) srgn ucu eklinde ifade edilir (3). Meristem kltrnden virsss bitki elde edilmesi dnda vegetatif retim konuusnda da yararlanlmaktadr. Virssz bitki retimi iin yaplan gerek meristem kltrnde, meristem ucu ile birlikte 1-2 yaprak taslandan oluan ve 0,1 mm den daha kk bir eksplantn izole 77

edilmesi zorunluluu vardr. Byle ufak bir ekspalntn izole edilmesi kolay olmad gibi, srme durumu da zayftr. Bu nedenle; bitki retimi amacyla gerek meristem kltr yerine, 3-10 mm boyunda srgn ular (shoot tip) kullanlmaktadr. Bu yntem, klasik vegetatif retim yntemleri ile retimi zor veya yava olan bitkileirn hzl retimi iin olduka fazla miktarda kullanlmaktadr. Bu teknik ile elma, ilek, erik, zm, kestane, badem, eftali, ceviz gibi meyve trleri baaryla retilebilmektedir. Ayn ekilde domates, krizantem, karanfil, gl, glayl, ve orkidelerde baaryla retilebilmektedir (5). Vegetatif retimde dier bitki ksmlar yerine meristemin kullanlmasnn balca nedeni, diploid bir bitkide apikal meristemin yeknesak diploid hcrelere sahip olmasdr. nk bitkinin dier dokularnda, farkl seviyelerde poliploid hcrelerin olmas nedeniyle, bu dokularn kltrnde elde edilecek bitkilerinde poliploidi olabilme ihtimali vardr (5). Meristem kltr vastasyla gerekletirilen retimden, bitki slahnda da

yararlanlmaktadr. rnein, hibrit eitlerin elde edilmesi iin gerekli olan kendilenmi ebeveyn bitkiler, kendine ksrlk nedeniyle seksel olarak kolaylkla oaltlamamalar durumlarnda veya erkek ksr hatlarn oaltlmalar istendiinde meristem kltrnden yararlanlmaktadr. Meristem kltrnden yararlanlan dier bir alanda bitkilerin uzun sreli muhafazas ile ilikilidir. Hastalklardan ari olmas, boyutlarnn kk ve hzl oaltma zelliklerinden dolay meristem, bu tip uzun sreli muhafaza iin uygun bir materyaldir. (5) 2.2.6.3.1. Meristem Ucu Kltrnde Baary Etkileyen Faktrler 2.2.6.3.1.1. Bitki Materyali a) Eksplantn Bykl Byk eksplantlar daha yksek canllk ve rejenereasyon kapasitesine sahip olmalarna karn, kk eksplantlar virs eleminasyonunda daha avantajl halde bulunurlar. Bunun iinb eksplant bykl almann amacna gre belirlenmelidir. b) Donr Bitkinin Fizyolojik Durumu Meristem ucu bitkide vegetatif bymenin aktif olduu bir dnemde alnrsa baar oran artar. rnein elma srgn ucu eksplantlarnn olgun meyve bahesinden alnmas yerine yeni 78

alanm srgnlerden alnmas daha baarl sonular vermitir.Bunun yannda donr bitkilerin yetitirildii evre artlar da baary etkilemektedir.rnein patateste in vitro da yetitirilen patatesten alnan eksplantlar, yumru srgnlerinden alnan eksplantlardan daha fazla rejenerasyon gstermitir. c) Eksplantn Alnd Mevsim Karanfilde meristem ularnn erken ilkbahar ve sonbaharda alnmas yaz ve k aylarndan alnmasndan daha iyi sonular vermitir. Brassica oleraceae da 21 C da yetitirilen donr bitkilerden alnan meristemlerin lmesine karn 16C de yetitirilen donr bitkilerden alnan eksplantlar daha baarl bulunmutur. d) eit Farkl tr ve eitlerin meristem ucu kltrnde baarlar farkl ekilde olmaktadr.(4) rnein patateste yaplan almada Red Pontiac eidinde meristem kltrnn yapmndan bir yl sonra virssz yumru elde edilmesine karn, kennebec eidi virsten arndrlamamtr.(2)

2.2.6.3.1.2. Kltr Ortam Meristem kltrnn ilk uyguland yllarda White (1943) ortam kullanlm sonra Murashige ve Skoog (1962) ortamnn (MS) daha uygun olduu bulunmutur. MS ortam ve baz modifikasyonlar en fazla kullanlan ve en iyi sonucu veren ortamdr. a) Mineral Tuzlar Eksplantlar gen fidanlardan alnd zaman MS ortamnn uygun olduu ancak olgun aalardan alnan eksplantlar iin ortamn toksik olduu ve bu eksplantlar iin dk tuz oranna sahip ortamlarn daha elverili olduu belirtilmektedir. Kltr ortamndaki azot oran meristem kltrnn baarsnda kritik bir etkiye sahiptir. rnein, alt brtlen genotipinin

79

meristem kltrnde MS ortamnda NH4NO3 ve KNO3 konsantrasyonlarnn yarya indirilmesinin kltr iyiletirdii bildirilmitir. b) ekerler Karbon kayna meristem ucu kltr iin kullanlan kltr ortamnn nemli bir unsurudur. Genel olarak tm ortamlar karbon kayna olarak % 1-3 sakkaroz ierirler. c) Agar ounlukla eksplantlar yar-kat ortamda kltre alnmakta ve kltr ortamnda ortam katlatrmak iin agar kullanlmaktadr. Fakat baz bitki trlerinde sv ortam daha baarl bulunmutur. d) Bymeyi Dzenleyiciler : Meristem ucu kltrleri iin gerekli bitki byme dzenleyicileri bitki trne ve kltr safhasna baldr. Leguminosea ve Solanaceae familyasna ait bitki trleri Brassiceae ve Compositeae familyasna ait trlerden daha dk konsantrasyonlarda eksojen bitki byme dzenleyicilerine ihtiya duymaktadr. Besin ortamndaki byme dzenleyicileri ile materyalin tad hormon dengesi nemli olmaktadr. Meristem ucu kltrlerinin deiik safhalarnda kullanlan bitki byme dzenleyicileri incelenmitir. Baz trlerin kltr hi byme dzenleyicisi kullanlmadan balatlabilmektedir. Ancak ou trlerde bymeyi ve meristemin geliimini destekleyen dk bir sitokinin dzeyi genellikle uygun olmaktadr. Oksinler kltr balatmak iin mutlaka gerekli olmamasna karn, dk konsantrasyonlarda ilave edilmesi faydal bulunmutur. Bununla beraber yksek oksin konsantrasyonlar kallus oluumuna sebep olabilmektedir. Bu durum genetik stabiliteyi srdrebilmek iin istenmez. Gibberellinler srgn geliimini ve oklu srgn oluumunu tevik etmesi nedeniyle kltr ortamna ilave edilir. Bitki tr ve eitlerinin byme dzenleyicilerine ok farkl tepki gstermeleri, kltr iin gerekli byme dzenleyicileri miktarnn zerinde allan eide gre belirlenmesi gerektii sonucunu ortaya koymaktadr. (3) 2.2.6.3.1.3. Kltr artlar (evresel Faktrler)

80

Ik, scaklk ve fotoperiyot gibi evre artlarnn in vitro da farkllamay etkiledii bilinmektedir. Meristem ucu kltrlerinin eitli dnemleri iin kltr evresi koullar aratrmalarla belirlenmeye allmaktadr. rnein, Cambridge Favorite ilek eidinin in vitro retiminde 28 C nin optimum scaklk olduu ve k younluunu ihtiyacnn farkl meristem kltr safhalarnda deitii belirtilerek meristem ucunu kltre almada 4000 lks, srgn oaltm iin 6000 lks, kklenmede 7000 lks k uygun bulunmutur. Bu nedenle optimal koullar her genotip iin belirlemek gerekmektedir. Ayrca kltr evresi koullar ile beraber kltr ortam, bitki byme dzenleyicilerinin kompozisyonu gibi farkl unsurlar bir arada incelemek gerekir.(3) Meristemin izole edilecei dnem ok nemlidir. rnein erken ilkbahar ve erken sonbaharda izole edilen karanfil meristemlerinin k ve yaza nazaran daha iyi gelitikleri saptanmtr. Yine patateste ilkbahar ve erken yazda yaplan meristem kltrlerinin, daha sonra yaplanlardan daha iyi kklendikleri belirlenmitir. 2.2.6.3.2. Meristem Ucu Kltr Uygulamas ou meristem ucu kltr uygulamalarnda kullanlan kltr ortam bileimi, yzeysel sterilizasyon yntemi ve kltr odas koullar aada verilmitir.

2.2.6.3.2.1. Ortam Meristem kltr almalarnda en yaygn olarak kullanlan ortam Murashige ve Skoog (MS) ortamdr. Ortamda byme dzenleyiciler, organik ve inorganik maddeler trlere gre zle olabilir. Tre gre uygun byme ortamnn seimi geni referans kaynaklarna dayanarak belirlenmelidir. Meristem kltr iin agarl ortam veya sv ortamlar kullanlmaktadr. Yar kat ortamlar genellikle % 0.8-1.0 (a/h) agar iermektedir.Sv ortamlar kltr kaplarnda kat kprler veya lif destekler ile birlikte kullanlmaktadr. Ortamda enerji kayna genellikle % 13 (a/h) dzeyinde sakarozdur. Genel olarak ortam pH s 5.5-5.8 e ayarlanmaktadr. 2.2.6.3.2.2.Yzeysel Sterilizasyon 81

Bitki materyalinin sterilizasyonu iin uygun olan bir ok sterilant madde vardr. n sterilizasyon genellikle % 70-90 lk etil alkol ile yaplmaktadr. Bunu sodyum hipoklorit ile sterilizasyon izlemektedir. Burada slatma ajan olarak deterjan kullanlmaktadr. Genellikle sterilizasyon % 90 lk etil alkole bandrma (10-30 saniye) sonra % 0.5-10 sodyum hipoklorit solsyonunda 15 dakika bekletme ile yaplmakta ve bunu steril distile su ile birka kez alkalama izlemektedir. 2.2.6.3.2.3. Kltr Odas Koullar Byme odasnn scakl genellikle 25 1 C ye, aydnlatma 4000 lkse ayarlanr. Fakat koullar trlere gre deimektedir. Bu nedenle scaklk ve k younluu trlere ve kltr safhasna gre aratrma sonular ile belirlenmelidir. 2.2.6.3.2.4. Metodun Uygulanmas Genel olarak meristem ucu kltr metodunun uygulanmas aadaki ekilde yaplr. 1- ncelikle meristem eksplantlarnn alnaca uygun bir bitki seilir. Bu bitkiden en az bir boum ieren sap paralar kesilir. 2- Seilen bitkiye uygun olarak belirlenen sterilizasyon yntemi kesilen sap paralarna uygulanr. Sterilizasyonda deneysel olarak belirlenen konsantrasyon ve sreler kullanlr. Doku yzeyleri mumsu tabaka ile veya epidermal tyler ile kapl ise Twen-80 gibi bir deterjann hipoklorit solsyonuna ilave edilmesi faydal olmaktadr. 3- Meristem ucu karlacak bitki materyali binokler stereomikroskop tablasna yerletirilir. En az 15x bytmede tomurcuun apikal meristemini grmek iin nce yapraklara temizlenir sonra gen yaprak taslaklar ile apikal kubbe kesilir. 4- Ayrlan meristem ucu kltr ortamna yerletirilir ve ortamn su kaybn nlemek iin kltr kaplar parafilm ile kapatlr. 5- Kltr kaplar kltr odasna yerletirilir ve genellikle 25 C de 4000 lks kta 12-16 saat fotoperiyotta braklr. Optimal koullar bitki trne gre ayarlanmaldr. 6- Eer eksplant canlln devam ettirirse 7-14 gn ierisinde eksplantta bir uzama ve bitkicik geliimi grlr.

82

7- Gelien bitkicikler oaltm iin boumlarnn ayrlabilecei bykle ulancaya kadar in vitro da gelimeye braklr. 8- n vitro da gelien bitkicikler steril koullar altnda kltr kaplarndan karlr ve boumlarna (aksiler tomurcuun bulunduu her bir para) ayrlr. Her bir para aksiler tomurcuun bymesini salayacak taze ortama aktarlr. Bylece orijinal bitki virsten ari olarak oaltlabilir. oaltma ncesi bitkinin virsten ari olup olmad virs testleri ile belirlenebilir. 2.2.6.3.3. Meristem Ucu Kltr almalarnda Dikkat Edilecek Noktalar 1- Donr dokular gen ksmlardan ve bitkinin aktif olarak byten blgelerinden alnmaldr. Dormant durumdaki bitkilerden eksplant alnmamaldr. 2- Donr bitkilerin damlama ile sulanmas enfeksiyon problemlerini azaltmada yardmc olur. 3- Meristem blgesi etil alkol ile silinmi binokler stereomikroskobu altnda yatay hava akl kabinde alarak meristem blgesi izole edilmelidir. Meristemi ayrmak iin kullanlan kesicilerin keskin olmasn salamak bakmndan sk sk deitirilmesi ve sterilize edildikten sonra kullanlmas uygun olmaktadr. ncelikle d yapraklar ve yaprak taslaklar temizlenir ve sonra meristematik blge alnr. Mersitematik blge abuk kuruyabilir ve zarar grebilir. Kurumay nlemek iin sterilize edilen aletlerin scak olmamasna dikkat edilmeli ve alma blgesinin aydnlatlmasnda snmaya meydan verilmemelidir. 4- ok kk bir eksplantn (sadece meristematik kubbenin) kltre alnmas durumunda gelime ans dk olmaktadr ve kltrde baary baary snrlayabilir. Bu nedenle meristemin yapraklara ile birlikte yaprak taslaklar ile beraber kltre alnmas baarl bir kltr iin gerekli olmaktadr ve bu meristem ucu kltr olarak tanmlanr. 5- Kesmenin bir sonucu olarak ortaya kan fenolik oksidasyon toksik etki yapabilir. Bu duruma odunsu trlerin kltrlerinde daha sk rastlanmaktadr. Toksik etki nedeniyle ortamn kararmas szk0onusu olursa meristemin derhal taze ortama aktarlmas ile bu durum nlenebilir. Ayrca dk s younluu uygulamas veya kltr ortamna antioksidanlarn (askorbik asit, dithiothereital, ve polyvinyl pyrolidone) ilavesi ile bu fenolik bileiklerin oksidasyonunun azaltlabilecei de bilinmektedir. (3)

83

2.2.6.3.4.- Meristem Ucu Kltrnn Yararlar Meristem ucu kltrnn yararlar aadaki gibi zetlenebilir. 1- En yksek genetik kararllk in vitro klonal oaltmda elde edilir. 2- Meristem ucu kltr ile bulak olan bir donr bitkiden viral, bakteriyal ve fungal patojenler uzaklatrlabilmektedir.(3) Meristem kltr virssz bitkilerin elde edilmesinde kullanld gibi, bakteri ve mantarlardan Nitekim temizlenmi bitkilerin elde edilmesinde de kullanlabilmektedir. karnabaharda; Fusarium roseum, F.cerialis,

F.oksporium, F.dianthi ve Phialophora cinerescens mantarlar ile Pseudomanas carophylli ve Pectobakterium parthenii bakterilerinin, Pelargonium bitkisinde; Xanthomanas palergoni bakterisinin, Begonya bitkisinde Xanthomanas begoniae bakterisinin ve ilekte Phytophora fragaria bakterisinin eleminasyonunda mersitem kltr baar ile kullanlmtr. (8) 3- Meristem ucu, soukta muhafaza ve dier kltr muhafaza teknikleri iin homojen bir doku tipi olmas ve kk olmas bakmndan ok uygundur. 4- Kimera olan bir materyalin aynen oaltm iin meristem ucu kltr ok uygun bir tekniktir. 5- Meristem ucu kltrleri, karantina uygulamalarna gre uluslararas tamada ounlukla kabul edilen kltrlerdendir.(3) 6- Bir ok bitkinin konvansiyonel oaltma yntemleriyle oaltlmas olduka gtr (7). Meristem ucu kltryle bu tr bitkiler kolaylkla oaltlabilir. 7- Meristem ucu kltryle oaltmada milyonlarca klon bitkisinin bir ylda elde edilmesi iin ok az bitki dokusuna gerek duyulur. Ayn saydaki bitkinin bilinen oaltma yntemleriyle oaltlmas durumunda uzun yllara gereksinim duyulur (7). 8- Bilinen konvansiyonel yntemlerle bitkilerin oaltlmas mevsime baldr. Buna karlk in vitro tekniklerden olan meristem, srgn ucu ve tomurcuklarn depolanmas ile her mevsimde oaltma yaplabilmektedir. (7) 2.2.6.3.5. Meristem Ucu Kltr Tekniinin Snrlamalar Meristem ucu kltrnn baz snrlamalar bulunmaktadr. Bunlar ; 84

a)

Virsten arndrmada eksplant boyutu ile kontaminasyon derecesi arasnda negatif bir iliki bulunmaktadr. rnein Cybidium da 600 m lik eksplant ile oaltlan tm bitkiler bulak bulunurken, eksplant boyutu 270 m olduunda bulak bitkilerin oran % 87 ye, boyut 120 m olduunda bulak bitkilerin oran % 52 ye dmtr. Eksplant boyutunun klmesi ile virs eleminasyonu artmakta ancak in vitro gelime ve baar ans azalmaktadr.

b)

Virsten ari bitkilerin elde edilmesinde stok bitkinin fizyolojik durumu etkili olmaktadr. Bu nedenle virsten arndrma sezon ile deimektedir ve her mevsim virsten ari bitkileri elde etme ans mmkn olmamaktadr.

c)

Meristem kltrnn virs eleminasyonunda etkili bir yntem olarak tanmlanmas meristemin virsleri iermedii tezine dayanmaktadr. Oysa virsleri ieren meristemlerden de sz edilmektedir. Bu nedenle meristemlerin her zaman virsten ari olmad unutulmamaldr. (3)

KAYNAKLAR: 1- Aaolu, Y. S., elik, H., elik, M., Fidan, Y., Glen, Y., Gnay, A., Halloran, N., Kksal, A. . ve Yanmaz, R., 2001. Genel Bahe Bitkileri. Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi E. Ar. ve Gel. Vakf Yaynlar No:5 Ankara. 2- Anonim 2005 www.tedgem.gov.tr 3- Brn, B., 2001. Hastalksz Bitki retimi (Bitki Biyoteknolojisi- 1) Konya 4- imen, ., 1988. Meyvecilikte Bymeyi Dzenleyicilerin Kullanm. Derim, 5(3): 134142s. Antalya. 5- Gnlen, N., 1987. Bitki Doku Kltrleri Yntemleri ve Uygulama Alanlar. TOKB Ege Tarmsal Ara. Ens. Yay.no :78 zmir 6- Gleryz, M., 1982. Bahe Ziraatnda Bytc ve Engelleyici Maddelerin Kullanlmas ve nemi. Atatrk niversitesi Yaynlar, No: 279. Erzurum. 7- Hatipolu, R., 1995. Biyoteknolojiye Giri. .. Zir Fak. Ders Kit. No: 129 Adana

85

8- Hatipolu, R., 1999. Bitki Biyoteknolojisi, .. Ziraat Fak, Tarla Bitkileri Bl Yayn no: 190 Adana 9- Kaka, N. ve Ylmaz, M., 1974. Bahe Bitkileri Yetitirme Teknii. .. Ziraat Fakltesi Yay. No.79. Ders Kitab No.2, Adana. 10- Kaka, N., Kden, A.B., 1992. Bymeyi Dzenleyici Maddeler ve Bunlarn eftalilerde Kullanm Olanaklar. Derim, 9(2): 85-92s. Antalya. 11- zbek, S., 1977. Genel Meyvecilik. ukurova niversitesi Ziraat Fakltesi Yaynlar 111. Ders Kitab 6. Adana. 12- zgven, A. I., 1994. Bahe Bitkilerinde Gibberellinlerin Kullanm Alanlar. Derim, 11(2): 72-85s. Antalya. 13- Westwood, M. N., 1993. Hormones and Growth Regulators, Temparate Zone Pomology: Physiology and Culture. Timber Press, Inc. 9999 S.W. Wilshire, Suite 124, Portland, Oregon 97225. 14- Yapc, M., 1992. Meyve Fidan retim Teknii. Tarm ve Kyileri Bakanl Yayn Dairesi Mesleki Kitaplar Serisi Ankara. 15- Ylmaz, M., 1992. Modern Bahe Bitkileri Yetitirme Teknii. ukurova niversitesi Basmevi. Adana.

86