T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

TEMEL ELEKTRK VE ELEKTRONK 2

ANKARA 2005

NDEKLER NDEKLER
NDEKLER....................................................................................................................................... AIKLAMALAR.................................................................................................................................. GR.......................................................................................................................................................1 RENME FAALYETLER-1.......................................................................................................... 2 1. ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI.......................................................................................2 1.1. DRENLER.......................................................................................................................................2 1.2. DYOTLAR........................................................................................................................................ 6 1.3. KONDANSATRLER ......................................................................................................................... 10 1.4. TRANSSTRLER :............................................................................................................................ 14 1.5. TRANSFORMATRLER..........................................................................................................18 1.6. ROLELER :................................................................................................................................ 21 1.7. TRSTRLER: .......................................................................................................................... 24 1.8. ENTEGRE (TMLEK) DEVRE........................................................................................................... 26 RENME FAALYET-2................................................................................................................ 32 RENME FAALYET-2................................................................................................................ 32 2. ETL ELEKTRONK DEVRELER........................................................................................ 32 2. ETL ELEKTRONK DEVRELER........................................................................................ 32 2.1. FLAR DEVRES.............................................................................................................................32 2.2. YRYEN IIK DEVRES...................................................................................................................33 2.3. SREN DEVRES............................................................................................................................... 34 2.4. PARK SENSR............................................................................................................................... 34 2.5. GER VTES UYARI DEVRES............................................................................................................ 36 2.6. ZAMAN AYARLI TAVAN LAMBASI DEVRES ( AYDINLATMA ZAMANLAYICISI).......................................36 2.7. ALARM DEVRELER......................................................................................................................... 38 2.7.1. Ikl kaz Sistemi ve Kullanlan Elemanlar........................................................................ 38 2.7.2-Hrsz Alarm........................................................................................................................39 2.8. REGLATRLER DEVRELER.............................................................................................................. 40 2.8.1. Basit, Ayarl Reglatr :.................................................................................................... 40 2.8.2. Sabit Reglatr (L200)........................................................................................................40 2.8.3. 7806 le 6 Voltluk Reglatr............................................................................................... 41 MODL DEERLENDRME........................................................................................................... 43 KAYNAKLAR......................................................................................................................................46

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 525OTO006 Otomotiv Teknolojisi Alan Otomotiv Alan Tm Dallar Temel Elektrik ve Elektronik-2 Elektronik devre ve devre elemanlarnn yapsn, zelliklerini, grevlerini ve kontrollerini ieren retim materyalleridir. 40/32 Temel Elektrik ve Elektronik 1 modln baarm olmak Temel elektrik ve elektronik ilemlerini yapmak GENEL AMA Temel elektrik bilgilerine sahip olacak ve ara zerinde elektrik devrelerinin arzalarn tehis etmede gerekli alt yapy kazanacaksnz. AMALAR 1. Elektronik devre elemanlarnn kontroln elektrik ve elektronik devre elemanlar kataloglarna ve standart deerlerine uygun yapabileceksiniz. 2. eitli elektronik devreleri, devre elemanlarn kataloglarna ve standart deerlerine uygun kurabileceksiniz. Elektrik ve elektronik devre elemanlar, deney panolar, avometre ve laboratuar. Her faaliyet sonunda lme ve deerlendirme sorular uygulanarak renci kendini kontrol edecektir.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI LME VE DEERLENDRME

ii

GR GR
Sevgili renci, Geliim ve deiim bilgi ve eitimle olmaktadr. inde bulunduumuz yzyl bilimin ve teknolojinin hi durmadan ilerledii ve gelitii bir yzyldr. Her teknolojik gelime tm insanla refah konfor ve hz kazandrmtr. Yaamn her alanna ve her ynne girmi olan teknoloji, insanoluna sunulmu nemli birer nimettir. Salk sektrnden ulam sektrne, iletiim sektrnden savunma sanayi ve otomotiv sektr olmak zere birok sektrn en nemli unsuru durumundadr. Otomotiv teknolojisi son yllarda ok byk gelimeler gstermitir. zellikle elektrik ve elektronik alanlarndaki ilerlemeler, tm endstride ve otomotiv sektrnde de elektrik ve elektronik devre elemanlarnn kullanlmasn zorunlu klmtr. Otomotivde zellikle konfor ve gvenlik sitemlerini ve motor performansn artrc faaliyetlerde bulunulmas ve bu konularda elektrik ve elektroniin byk kolaylklar salamas, bu meslek daln ayrcalkl bir konuma getirmitir. Bu modlde bahsedilen konular, direnler, diyotlar, kondansatrler, transistorlar, transformatrler, rleler, tristrler, entegreler ve bunlarn kullanlmasyla elde edilen devreler elektrikle ve elektronikle alan tm cihazlarda ok sk kullanlmaktadr. Bu da insan yaamn ok kolaylatran, ilemleri hzlandran, zaman kazandran bir olaydr. zellikle son yllarda retilen aralarda ve retim merkezlerinde robotlarn kullanlmas, tm ilerin bilgisayar destekli yaplmas ve retilen otomotivde tm sistemlerin (hidrolik-pnmatik, mekanik vs.) elektrik ve elektronik kontroll olmas nedeni ile bu modl, imdi ve gelecek yllar iin ok nemli olacaktr. Sizler gelecein teminat ve TC devletinin devamlln salayacak nesiller olarak aratrc olacak, bilgi ve teknolojiyi elde edecek onu insanla sunacak birer bireyler olarak kendinizi yetitirmelisiniz. Bir lkenin elindeki en nemli kaynak ve teminat onun sahip olduu akll, yetenekli, bilinli ve alkan gen nesillerdir. Geliimin ve deiimin ylmaz bekileri olarak ileriye, teknolojiye ve bilime doru

RENME FAALYET-1

RENME FAALYETLER-1
AMA AMA
Elektronik devre elemanlarnn kontroln, kataloglarnda belirtilen standart deerlerine uygun olarak yapabilecektir.

ARATIRMA

ARATIRMA

Elektronik devre elemanlarnn eitlerini, okulunuzda bulunan elektrik ve elektronik blmlerinden veya elektronik paralar satlan yerlerden temin ederek inceleyip yaps hakknda bilgi edininiz.Aratrmann sonularn arkadalarnzla paylanz.

1. ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

1.1. Direnler
Grevi : Elektrik ve elektronik devrelerinde, devreden geen akm snrlamak ve bir gerilim dmesi meydana getirmek zere imal edilmi olan elemanlara denir. Direnler byk "R" harfi ile gsterilir ve R=U / I forml ile hesaplanr. Birimi ohmdur. Elektronik devrelerde diren kullanrken direncin ohm olarak deerine ve watt olarak gcne dikkat edilmelidir. Direnler AC veya DC gerilimlerde ayni zellii gsterirler. Bir elektronik devrede kullanlan direnlerin grnmne rnek ekil 1.1de gsterilmitir.

ekil 1.1

Yaps:Direnler yapldklar maddelere gre 1. Karbon direnler : Karbon ve plastik reineden yaplr. 2. Telli direnler : Porselen zerine tel sarlarak yaplr. Yksek akm ileten yerlerde kullanlr 3. Film direnler : ki tipte yaplr. Bunlar; karbon film ve metal filmdir. 4. Cermet direnler : Seramik gvdenin ok yksek scaklkta karbonlanmas ile elde edilir. Diren eitleri : Sabit ve ayarl olmak zere iki gruba ayrlr. 2

Sembolleri : Aadaki ekil 1.2de eitli diren sembolleri grlmektedir.

Sabit

Deiken ekil 1.2

Potansiyemetre

Direnlerin Karakteristii : Direnlerin iki nemli karakteristii vardr. Bunlardan biri direncin omik deeri, dieri ise direncin gc olarak tanmlanr. Piyasada ok geni bir yelpazede eitli omik deerlere sahip direnler bulunmaktadr. Bir direncin omik deeri, o direncin elektrik akmna gsterdii zorluk demektir. Elektrik veya elektronik devrelerinde 0.01 ohm'dan birka megaohm'a kadar direnler kullanlabilmektedir. Direncin Omik Deerinin Katlar 1 Kiloohm (1 k) = 1000 1 Megaohm (1 M) = 1000 k= 1 000 000 Diren Renk Kodlar Direnlerin iki nemli karakteristii olduu daha nce belirtilmiti. Bu karekteristikler : Direncin omik deeri, Direncin gc,olarak tanmlanr ve devrede kullanlacak direnlerin seiminde bu byklkler dikkate alnr. imdi bu byklklerden omik deeri inceleyelim. Direncin omik deeri,ya zerlerinde dorudan doruya rakamla yazlr. ekil 1.3te grld gibi ya da renk kodlar araclyla belirtilir.

ekil 1.3

Dier bir grup direnlerde ise (genellikle 0.125 ve 0.25 wattlk direnlerde), omik deer, direncin zerindeki renk bantlaryla ifade edilir. Genellikle, direnlerin zerinde 4 tane renk band bulunur. Bu bantlarn soldan tanesi direncin omik deerini, en sadaki band ise direncin toleransn verir. Aadaki ekil 1.4te direncin zerinde bulunan renk bantlar ve ekil 1.5te de renk bantlarnn karlklar olan saylar grlmektedir. 3

Diren zerindeki renk bantlar:

ekil 1.4

ekil 1.5

Not: Dirente tolerans deeri % ile ifade edilir. Direncin omik deerinin evre artlarna gre artmas veya azalmas demektir. rnek: Bir diren zerindeki renk dalm krmz-krmz-kahverengi-gm olan direncin temsil ettii diren deeri nedir? Cevap: Krmz(2), Krmz(2), Kahverengi(1) olduu iin; 22x10=220 ohmdur. Son renk kodunun da gm olduu iin tolerans %10 olur. Sonu olarak 220 %10dur.

Diren Kontrol: Analog Avometre ile diren kontrol yaparken: 1. llecek direncin tahmini deerine gre avometrenin skalas seilir. 2. Avometrenin kablosunun ular birletirilerek l aletinin sfrlama ayar yaplr. 3. Avometrenin kablosunun ular ekil 1.6daki gibi direncin ularna dedirilerek skaladan deer okunur (Okunan bu deer diren zerindeki deer veya renk bantlarnn saysal deeri ile karlatrlp doruluu kontrol edilebilir.). Analog l aletlerinde skala zerinde diren deeri okunurken ibrenin sa taraftaki blgede olmasna dikkat edilir. ayet Avometrenin kablosu diren ularna dedirildii zaman ibre sol tarafta kalyor ve ok az hareket ediyor ise Avometrede uygun skala seilmemi demektir.

ekil 1.6

1.2. Diyotlar
DYOTLAR:Diyot tek yne elektrik akmn ileten bir devre elemandr. Diyotun P kutbuna "Anot", N kutbuna da "Katot" ad verilir. Genellikle A.C. akm DC akma dntrmek iin Dorultma devrelerinde kullanlr. Diyot N tipi madde ile P tipi maddenin birleiminden oluur. Bu maddeler ilk birletirildiinde P tipi maddedeki oyuklarla N tipi maddedeki elektronlar iki maddenin birleim noktasnda buluarak birbirlerini ntrlerler ve burada "Ntr" bir blge oluturulur. Bu ntr blge, kalan dier elektron ve oyuklarn birlemesine engel olur. Yandaki ekil 1.7de diyotun sembol ve ntr blge gsterilmitir.
ekil 1.7

Diyodun Doru ve Ters Polarizasyonu Doru Polarma:Anot ucuna g kaynann pozitif kutbu, katot ucuna da g kaynann negatif kutbu balandnda P tipi maddedeki oyuklar g kaynann pozitif kutbu tarafndan, N tipi maddedeki elektronlar da g kaynann negatif kutbu tarafndan itilir. Bu sayede aradaki ntr blge yklm olur ve kaynan negatif kutbundan pozitif kutbuna doru bir elektron ak balar. Yani diyot iletime gemitir. Fakat diyot ntr blmn amak iin diyot zerinde 0.6 Voltluk bir gerilim dm meydana gelir. Bu gerilim dm Silisyumlu diyotlarda 0.6 Volt, Germanyum diyotlarda ise 0.2 Volttur. Bu gerilime diyotun "Eik Gerilimi" ad verilir. Diyot zerinde fazla akm geirildiinde diyot zarar grp bozulabilir. Bu nedenle diyot zerinden geen akmn drlmesi iin ekil1.8 deki devreye bir de seri diren balanmtr. deal diyotta bu gerilim dm ve sznt akm yoktur.

ekil 1.8

Ters Polarma : Diyotun katot ucuna g kaynann pozitif kutbu, anot ucuna da g kaynann negatif kutbu balandnda ise N tipi maddedeki elektronlar g kaynann negatif kutbu tarafndan P tipi maddedeki oyuklarda g kaynann pozitif kutbu tarafnda ekilir. Bu durumda ortadaki ntr blge geniler, yani diyot yaltma gemi olur.

ekil 1.9

eitleri ve Sembolleri 1 - Zener Diyot : Zener diyotlar normal diyotlarn delinme gerilimi noktasndan faydalanlarak yaplmtr. Zener diyot doru polarmada normal diyot gibi, ters polarmada ise Zener diyota uygulanan gerilim "Zener Voltaj" 'nn altnda ise yaltma geer. Fakat bu voltajn zerine kldnda Zener diyotun zerine den gerilim zener voltajnda sabit kalr. zerinden geen akm deiken olabilir. Zenerden arta kalan gerilim ise zenere seri bal olan direncin zerine der. Zener diyotlar voltaj belli bir deerde sabit tutmak iin yani regle devrelerinde kullanlr. Yandaki ekil 1.10da zener diyotun simgesi ve ters polarmaya kar tepkisi grlmektedir. 2 - Tunel Diyot :Saf silisyum ve Germanyum maddelerine daha fazla katk maddesi katlarak imal edilmektedir. Tunel diyotlar ters polarma altnda alr. zerine uygulanan gerilim belli bir seviyeye ulaana kadar akm seviyesi artarak ilerler. Gerilim belli bir seviyeye ulatktan sonrada zerinden geen akmda d grlr. Tunel diyotlar bu d gsterdii blge iinde, yksek frekansl devrelerde ve osilatrlerde kullanlrlar .Tunel diyotun sembol ekil 1.11de grlmektedir.

ekil 1.10

ekil 1.11

2 - Varikap Diyot : Varikap diyot, ularna verilen gerilime oranla kapasite deitiren bir ayarl kondansatrdr ve ters polarma altnda alr. Bu eleman televizyon ve radyolarn otomatik aramalarnda kullanlr.
ekil 1.12

4 - otki (Schottky) Diyot :Normal diyotlar ok yksek frekanslarda zerine uygulanan gerilimin yn deitirmesine karlk veremez. Yani iletken durumdan yaltkan duruma veya yaltkan durumdan iletken duruma geemez. Bu hzl deiimlere cevap verebilmesi iin otki diyotlar imal edilmitir. otki diyotlar normal diyotun n ve p maddelerinin birleim yzeyinin platinle kaplanmasndan meydana gelmitir. Birleim yzeyi platinle kaplanarak ortadaki ntr blge inceltilmi ve akmn ntr blgeyi amas kolaylatrlmtr. 5 - Led Diyot : Led, k yayan bir diyot trdr. Yeil, krmz, sar ve mavi olmak zere 4 eit renk seenei vardr.

ekil 1.13

ekil 1.14

6 - Foto Diyot : Foto diyotlar ters polarma altnda kullanlr. Doru polarmada normal diyotlar gibi iletken, ters polarmada ise n ve p maddelerinin birleim yzeyine k dene kadar yaltkandr. Foto diyot televizyon veya mzik setlerinin kumanda alclarnda kullanlr.

ekil 1.15

Diyot Kontrol: Avometre ile veya bir batarya ve bir lambadan faydalanlarak yaplr. Bilindii gibi diyotlar tek ynde akm geiren devre elemanlardr. Batarya ve lamba ile yaplan diyot kontrolnn yapl aadaki ekil 1.16daki devre emasnda gsterilmitir. Aadaki devre balants yapld zaman devredeki lamba yanyor ve diyot ular ters evrildiinde de lamba snyor ise diyot salamdr.ayet lamba yanmaya devam ediyor ise diyot arzaldr. Ayrca balant yaplrken diyot zerindeki erit, bize o ucun negatif u olduu hakknda bilgi verir.

ekil 1.16

Avometre le Diyot Kontrol:Diyotun muayenesi, esasta Avometrenin iindeki pil voltajndan yararlanarak doru polarmada iletimi, ters polarmada kesimi salayp salayamadnn belirlenmesidir. Muayene Avometrenin kademesinde ve aada ilem stununda gsterilen basamaklar takip edilerek yaplr. Ortaya kan sonular bize o diyotun durumu hakknda bilgi verir. Not: lm yapmadan nce, l aletinin ibresi sfra ayarlanmaldr. l aletinin ular diyota balanrken l aleti ierisindeki pilin hangi kutbunun hangi uca geldii belirlenmelidir. Analog (ibreli) l aletlerinde kullanlan pilin eksi(-) ucunun, krmz renkli art(+) uca bal olduu unutulmamaldr.

ekil 1.17

1.3. Kondansatrler
Tanm : Karlkl iki iletken ve bunlarn arasnda bulunan bir yaltkan maddeden oluan ve elektrik yk depo edebilme yeteneine sahip devre elemanlarna kondansatr denir. Kondansatrn elektrik yk depo edebilme yetenei "kapasite" olarak adlandrlr ve bu yk depo edebilmesi iin harici bir gerilim kayna tarafndan beslenmesi gerekir. Kondansatrn Yaps Ve Sembolleri

LEM ANOT (+) ,KATOT (-) ANOT (-) ,KATOT (+) ANOT (+) ,KATOT (-) ANOT (+) ,KATOT (-)

LLEN () R O

SONU Salam Salam Ksa Devre(arzal) Ak Devre(arzal)

10

ekil 1.18: Kondansatrn Yaps

ekil1.18de grld gibi kondansatr, iki iletken plaka ve bunlarn arasnda bulunan bir yaltkan tabakadan olumaktadr. Yaltkan maddeye DELEKTRK madde de denilmektedir. ekil 1.19da elektronik devrelerde kullanlan kondansatrlerden baz rnekler grlmektedir.

ekil 1.19: Deiik Kondansatr rnekleri

Kondansatrlerde kapasite birimi Farad'tr. Bir kondansatr ularna 1 voltluk gerilim uygulandnda o kondansatr zerinde 1 kulonluk bir elektrik yk oluuyorsa kondansatrn kapasitesi 1 Farad demektir. Farad, ok byk bir birim olduu iin uygulamada Farad'n askatlar olan mikrofarad (F), nanofarad (nF) ve pikofarad (pF) kullanlr. Aada Farad'n askatlar grlmektedir. 1 Farad = 1.000.000 F = 106F = 109 nF= 1012 pF 1 F = 103 nF = 106 pF= 103 pF Kondansatr Sembolleri: Aadaki ekil 1.20de deiik tip kondansatrlere ait semboller grlmektedir.

11

ekil 1.20: Kondansatr Sembolleri

Kondansatr eitleri a- Mika Kondansatrler: Mika kondansatrlerde, ok ince iki iletken levha ve bunlarn arasnda yaltkan olarak mika kullanlmtr. Mika kondansatrler genellikle 50 pikofarad ile 500 pikofarad arasnda kk kapasiteleri elde etmek iin imal edilir. b- Kat Kondansatrler: Kat kondansatrlerde iki iletken plaka ve bunlarn arasnda yaltkan olarak kat kullanlmtr. letken maddeler ve bunlarn arasndaki kat ok ince olup bir silindirik yap oluturmak zere birbiri zerine sarlmtr. Kat kondansatrlerde d kab olarak genellikle plastik kullanlr. Kat kondansatrler genellikle orta byklkte kapasitelerin elde edilmesinde kullanlr. rnein; 0.005 ile1 mikrofarad arasndaki kapasiteler, kat kondansatrlerle elde edilir. c- Seramik Kondansatrler:Bu kondansatrlerde dielektrik madde olarak seramik kullanlr. Ayn miktar kapasite seramik kondansatrlerde, kat kondansatre gre ok daha kk boyutlarda elde edilebilir. Seramik kondansatrler, fiziki olarak tp veya disk biiminde imal edilir. Disk biimindeki seramik kondansatrler "mercimek kondansatr" olarak da adlandrlmaktadr. d- Deiken Kondansatrler: Deiken kondansatrlerde, sabit metal plakalar rotoru, dnebilen biimde yataklanm metal plakalar ise statoru oluturur. Bir mil tarafndan dndrlen stator, rotoru oluturan plakalarn arasna tarak biiminde geerek kapasiteyi oluturur. Deiken kondansatrlerde karlkl plakalar arasndaki hava, dielektrik madde olarak grev yapar. Deiken kondansatrde stator ile rotoru oluturan levhalar tam ii ie getiklerinde kondansatrn kapasitesi maximum deerine ular, levhalar birbirlerinden tamamen ayrldnda ise kondansatrn kapasitesi minimum deerine iner. Elektrolitik Kondansatrler: Elektrolitik kondansatrlerde asit eriyiine benzeyen bir elektrolitik maddenin emdirildii bez, yaltkan madde olarak kullanlr. Bu yaltkann iki yanndaki alminyum plakalar da kondansatrn iletken ksmlardr. Bu plakalardan bir tanesi dorudan doruya kondansatrn d kabna baldr. Elektrolitik kondansatrler byk kapasite deerlerini salamak zere imal edilir. Tipik kapasite deerleri 1 mikrofarad ile 2000 mikrofarad arasndadr. Elektrolitik kondansatrlerde kapasite ve kondansatre uygulanabilecek maksimum gerilimi deeri yazldr.Kondansatre zerinde yazl gerilim deerinden daha byk gerilim uygulanmamaldr.

12

ekil 1.21

Kondansatrn Deerinin Okunmas

ekil 1.22

Disk biimindeki baz seramik kondansatrlerde zerlerindeki ilk iki rakam kapasite deerinin ilk iki rakamn, nc rakam ise ilk iki rakamn yanna konulacak sfr miktarn verir. Bu kondansatrlerde sonu pikofarad olarak bulunur.

13

ekil 1.23

Kondansatrn Salamlk Kontrol: Kondansatrlerin gvenirlilik muayenesi Avometrenin kademesinde yaplr. Yaplan ilem esasta, l aletinin iindeki pil voltaj ile, kondansatrn arj edilip edilmediinin tespitidir. Muayeneden nce kondansatrn bo olduundan emin olunmaldr.

llen Sonu : : O Ksa Devre (Arzal) Ak Devre (Arzal) arj olabiliyor R (Normal)
ekil 1.24

1.4. Transistrler :
Transistr yari iletken malzemeden yaplm elektronik devre elemandr. Her ne kadar diyotun yapsna benzese de almas ve fonksiyonlar diyottan ok farkldr.Transistor iki eklemli blgeli bir devre eleman olup iki tiptir.Bunlar; PNP ve NPN tipi transtrleridir.

14

a) PNP Tipi Transistr: PNP tipi transistrler P, N ve P tipi yar iletkenlerinin birlemesinden meydana gelmitir. ekil 1.25de grld gibi 1 nolu kaynan (+) kutbundaki oyuklar emiterdeki oyuklar beyze doru iter ve bu oyuklarn yakalak %1 'i beyz zerinden 1 nolu kaynan (-) kutbuna, geri kalan ise kollektr zerinden 2 nolu kaynan (-) kutbuna doru hareket ederler. Beyz ile emiter arasndan dolaan akm ok kk, kollektr ile emiter arasndan dolaan akm ise byktr. ekil 1.25te PNP tipi transistrn sembol ve iyaps grlmektedir
ekil 1.25

b) NPN Tipi Transistr : NPN tipi transistrler N, P ve N tipi yar iletkenlerinin birlemesinden meydana gelmitir. ekil 1.26da grld gibi 1 nolu kaynan (-) kutbundaki elektronlar emiterdeki elektronlar beyze doru iter ve bu elektronlarn yakalak %1 'i beyz zerinden 1 nolu kaynan (+) kutbuna, geri kalan ise kollektr zerinden 2 nolu kaynan (+) kutbuna doru hareket eder. Beyz ile emiter arasndan dolaan akm ok kk, kollektr ile emiter arasndan dolaan akm ise byktr. ekil 1.26da NPN tipi transistrn sembol ve i yaps , ekil 1.27, 28, 29da da transistrlere ait d grnmler verilmitir.

ekil 1.26

ekil 1.27

ekil 1.28

ekil 1.29

Transistrn doru alabilmesi ya da iletime geebilmesi iin doru ynde (polarma) gerilim uygulanmas gerekir. Bunun iin transistrn emiter ve beyzi doru, kolektr ise ters polarma yaplmaldr.

15

ekil 1.30

Transistrn Salamlk Kontrol ve Tipinin Kontroll Gerek cinsinin belirlenmesinde gerekse muayenesinde esas, bir Avometrenin kademesinde, iindeki pil voltajndan yararlanarak transistrn emiter, beyz ve kollektr ularna doru veya ters polarma uygulamak, doru polarmada dk bir diren ters polarmada ise ok yksek bir diren gzleneceini bilmektir. Tipi ve ularnnn ne olduu bilinmeyen bir trasistrn nce beyz ucunun belirlenmesi gerekir.

ekil 1.31

Avometre germenyum diyotlar iin RX1, silisyum transistrleri iin RX10 kademesinde kalibre edilmelidir. NOT: Analog Avometrenin krmz test ucu eksi, siyah test ucu art kutup durumunda olduu unutulmamaldr. Transistrn uucundan birisine Avometrenin krmz ucu, dier ikisine siyah ucu sra ile dedirilir. ayet krmz u sabit tutulurken dier ularn her ikisinde de ibre alak diren 16

gsteriyorsa sabit tutulan u beyz ucudur. Ayn zamanda beyzin negatif dier ularn pozitif olduunu,dolaysyla transistor n PNP tipi olduu tespit edilmi olunur. Avometrenin krmz ucu herhangi bir uta sabit tutulup dier ucu transistorn dier iki ucuna sra ile dedirildiinde l aletinin ibresi alak diren tarafna sapyorsa l aletinin siyah ucunu transistorn herhangi bir ucuna sabit tutup dier iki uca krmz test kablosu sra ile dedirilir. ki uca dedirildiinde ibrede sapma olmuyor ise; l aletinin siyah ucunu transistorn dier bir ucuna sabitleyip krmzy dier iki uca sra ile dedirilerek her iki utada alak diren gsterecek durum aranr.Siyah kablo bir uta sabit, krmz dier ulara dedirildiinde alak diren okunuyorsa siyahn sabit tutulduu u beyz ve trasistr NPN tipi transistordr. Transistorn Emiter ve Kolektr Ularn Tespit Etmek: Transistorn beyz ucunu tespit ederken sabit tutulan ucun haricindeki ulara avometrenin dier uu sra ile dediriliyor ve her iki uta da alak diren aranyordu.Bu ilem yaplrken iki ucun hangisinde daha az bir diren deeri okunuyorsa kolektr ucu bu u olmaktadr.Dier u ise emiter olacaktr. Transistorn ular tespit edildikten sonra aada tablodaki ilem basamaklar takip edilerek transistorn salam olup olmad hakknda bilgi edinilir. LLEN DEERLER BALANTI (+)BEYZ, (-)EMTER (+)BEYZ,(-)KOLLEKTR (-)BEYZ, (+)EMTER (-)BEYZ,(+)KOLLEKTR NPN Bir ka yz Bir ka yz Bir ka yz bin Bir ka yz bin PNP Bir ka yz bin Bir ka yz bin Bir ka yz Bir ka yz SALAM

Transistrn cinsine gre cetveldeki deerleri tespit edilirse,salam olduu sonucuna varlr. lmlerin herhangi birinde 0 elde edilirse ksa devre, ise ak devreyi belirler.

Baz Transistrlerin Katalog Deerlerini Gsteren rnek Tablo 17

ELEMAN NUMARASI

TR

Pmax (mW)

Umax (V)

Imax (mA)

Icdekazan Min Max mA

Udoy Uc Ic V mA

Grlt (dB)

Fmax (Mhz)

Klf

BC107 BC107A BC107B BC108 BC108A BC108B BC108C BC160 BC160-6 BC160-10 BC160-16

NPN NPN NPN NPN NPN NPN NPN PNP PNP PNP PNP

300 300 300 300 300 300 300 750 750 750 750

45 45 45 20 20 20 20 40 40 40 40

200 200 200 200 200 200 200 1000 1000 1000 1000

125 125 240 125 125 240 450 40 40 63 100

500 500 500 900 260 500 900 400 100 160 250

2 2 2 2 2 2 2 100 100 100 100

0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 <1 <1 <1 <1

10 10 10 10 10 10 10 1000 1000 1000 1000

10 10 10 10 10 10 10 -

150 150 150 150 150 150 150 50 50 50 50

I I I I I I I II II II II

1.5. TRANSFORMATRLER
Yaplar Transformatrler ince,zel silisli saalardan oluan kapal bir manyetik gvde ile bunun zerine yaltlm iletkenlere sarlan sarglardan oluur. En basit ekilde iki sarg bulunur. Bu sarglardan birine PRMER (birinci devre) dierine ise SEKONDER ( ikinci devre) ad verilir. Primer ve sekonder sarglarnn birbirlerine elektriksel bir balants yoktur. alma Prensibi Transformatrn primer sargsna alternatif bir gerilim uygulandnda, bu sarg deiken bir manyetik alan oluturur. Bu alan, zerinde sekonder sargsnn da bulunduu manyetik demir nve zerinde devresini tamamlar.Primere uygulanan alternatif gerilimin zamana bal olarak her an yn ve iddeti deitiinden oluturduu manyetik alannda her an yn ve iddeti deiir.Bu alann sekonder sarglarn kesmesi ile sarglarda alternatif bir gerilim endklenir. Transformatrlerin primer sarglarna doru gerilim uygulandnda gene bir manyetik alan meydana gelir.Ancak bu manyetik alan,sabit bir alandr.Bu alann yn ve iddeti deimeyeceinden sekonder sarglarnda bir (elektro motor kuvveti) emk indklemesi sz konusu olmaz.

ekil 1.32

Transformatrlerin Snflandrlmas 18

1. alma prensibine gre a. Sabit akml b. Sabit gerilimli 2. Sarg durumlarna gre a. Yaltlm sargl b. Oto transformatrler 3. Soutucu cinsine gre a. Hava ile soutma b. Ya ile soutma c. Su ile soutma 4. Sarg tiplerine gre a. Silindirik sarg b. Dilimli sarg 5. Kullan amalarna gre a. G transformatrleri b. l transformatrleri c. eitli aygt ve makinelerde kullanlan transformatrler 6. Soutma ekline gre a. Kuru transformatrler b. Yal transformatrler 7. alma prensibine gre a. Sabit akml b. Sabit gerilimli 8. Sarg durumlarna gre a. Yaltlm sargl b. Oto transformatrler 9. Soutucu cinsine gre a. Hava ile soutma b. Ya ile soutma c. Su ile soutma 10. Sarg tiplerine gre a. Silindirik sarg b. Dilimli sarg 11. Kullan amalarna gre a. G transformatrleri b. l transformatrleri c. eitli aygt ve makinelerde kullanlan transformatrler 12. Soutma ekline gre a. Kuru transformatrler b. Yal transformatrler Trasformatrn Ular: ebeke veya elde bulunan enerji tarafna balanan sarglara primer, kullanlacak tarafn sarglarna da sekonder sarglar denir. Primer sarglarda belli bir frekansla deien alternatif akm, gvde zerinde deien bir manyetik alan meydana getirir. Bu alan etkisi ile sekonder sarglarda sarm says ve iletkenin kesit alanna bal olan bir elektrik akm indklenmesine sebep olur. 19

Primerde ACnin bir alternansnn akm ynnn tam tersi olacak ynde sekonder sargsnda akm yn belirir.

ekil 1.33

Transformatrlerin Kontrolleri: Transformatrn salad kaynak ile alan alcnn verimsiz almas veya hi almamas transformatr ynnden bir arzann olduu phesini dourursa u sray takip ederek transformatrn kontrol yaplmas gerekir. 1. Transformatrn sekonder ularndaki AC gerilimin AC voltmetre ile lm yaplmaldr. ayet hibir deerde gerilim okunmuyorsa transformatrn elektrik akm ile ilgisi kesilmeli ve sarglarn kopukluk kontrol yaplmaldr.

ekil 1.34 2. Primer Sarglarn Kopukluk Kontrol: Ohmmetreyi R x 10 durumunda iken primer ulara bal olan fi veya balant kablolarndan deeri llr. l aletinde hibir deer okunmuyorsa fi ve kablo transformatr ucuna kadar kontrol edilmelidir. Sarg ile gvde arasnda mutlaka sonsuz diren grlmelidir. 3. Transformatr Sekonder Devre Kontrol: Ohmmetre R x 1 konumunda iken sekondor sarg ularna dedirip deer okunur. Bu kontrollerde ve lmelerde istenen deerlerin ok altnda okunan deerlere rastlanyorsa sarglarn ksa devre olduunu anlamak mmkndr. Gereinden ok yksek 20

veya sonsuz deerler ise sarglarda kopukluk veya temasszlk olduunu gsterir. Arzal transformatrler yenileriyle deitirilmesi gerekir.

1.6. ROLELER :
Rleler elektro mekanik devre elemanlar olup elektroniin yan sra elektrikiler tarafndan da ok kullanlmaktadr . Roleler dk bir voltaj ve akm kullanarak daha yksek bir voltaj ve akm kontrol etmemizi salar alma Prensibi : Elektro mknats zelliinden faydalanarak yaplmtr. Manyetik bir metal nvenin evresine tel sarlarak elektro mknats elde edilir (ekil1.35).

ekil 1.35

Bu tele bobin deriz. Nvenin evresindeki bobine bir enerji kayna balayp enerji verirsek, bobinin iindeki nve mknats gibi manyetik alan oluturur (ekil1.37).

ekil 1.36

ekil 1.37

Rleler de bu prensiple alrlar. Nvenin karsna bir kontak monte edilmitir. Rlenin bobini enerjilendii zaman nvede oluan manyetik alan konta eker ve kontak kapanr. Bylece bobine uyguladmz kk bir akm ile rlenin kontana balayacamz byk bir yk altrp durdurabiliriz (ekil1.38). Aada ekil 1.39da rnek bir rlelerin d grn grlmektedir. ekil 1.38

21

ekil 1.39 Rleler kullanldklar amaca gre deiik akm kapasitesinde ve deiik kontak saysnda retilirler. ok deiik klfta rle mevcuttur. Kullanld amaca gre rle iinde birden fazla kontak olabilir. Bobin enerjilenince kontaklarn hepsi birden eker. Rleler ematik olarak genelde aadaki ekilde grld gibi gsterilir. Her rle iki ksmdan oluur. Bunlar: Rlenin bobini Rlenin kontaklar

"C" kontan ortak ucu "NC" kontan rle ekmeden nce deen ucu,"NO" kontan ektikten sonra deen ucunu ifade eder.

Rlenin lmleri Rle, diren tespiti yaplarak veya rle enerji besleme ularna voltaj uygulanarak kontrol edilebilir. Rleler de kontak ularndan zaman ierisinde ar akm ekildiinde meme yapma veya oksitlenme gibi durumlar ortaya kabilir. Bu durum rlenin ilevim yerine getirmesini engeller. Diren Tespiti Yaplarak lm 1. l aleti ohmmetre kademesine alnr. 2. l aletinin proplar rlenin bobin ularna ekildeki gibi balanr. 22

ekil 1.40

3. Burada diren deiimi gzlenir. 4. Salam olann rlenin belli bir deerde diren gstermesi gerekir. Ancak rlenin cinsine gre bu deerler farkl olabilir. 5. Eer l aletinde rlenin direnci ok yksek diren gsteriyorsa (Megaohm mertebesinde) yani l aletinden sonsuz deer grlrse rle ak devre olmutur. 6. Eer l aletinde sfr ohm okunursa, rle bobinlerinde ksa devre nardr. 7. Yukardaki ilemler sonucunda rle arzal olduu anlalrsa, rle yenisi ile deitirilmelidir.

Gerilim Uygulayarak Yaplan lm 1. Rlenin cinsine bal olarak rlenin bobin ularna AC veya DC gerilim uygulanabilir. 2. Eer voltaj uygulandnda rlenin kontaklar kapanyorsa rle salamdr. Rlenin kontaklarnn kapanp kapanmad, duyacanz mekanik bir ses ile veya kontak ularna balanacak bir l aletiyle anlalabilir. 3. Kontaklar kapanmyorsa rle arzaldr. Yenisi ile deitirilmelidir.

23

1.7. TRSTRLER:
PNPN yzey birlemeli yar iletken elemanlardr. ok kk tetikleme akm ve gerilimleri ile kontrol edilebilir. Tek ynl akm geiine izin verirler. Kontroll diyot da denilebilir. Anahtarlama sresinin ok ksa (saniyenin 1/1000'i kadar) olmas,srekli kontrol gerilimine ihtiya duymamas olumlu zelliklerdir.
ekil 1.41

Anod ucuna pozitif, katot ucuna negatif gerilim geldiinde iletime gemeye hazrdr. Geyt ucuna uygulanan kk bir pozitif darbe gerilimi veya DC gerilim ile iletken olur. DC geriliminde iletken olduklarnda geyt gerilimleri kesilse dahi iletimde kalmaya devam eder. Durdurmak iin ise anot akmn kesme, anot-katot ularn ksa devre etme ve anot- katot ularna ters polarma vererek durdurma yntemleri kullanlr. Avometre le Tristrn Salamlk Kontrol: Salam bir tristrn A-K ular ve G-A ular aras her iki ynde de l aleti zerinde sonsuz diren gstermesi gerekir.

ekil1.42 Tristrn A-K Ular Aras Her ki Ynden de Sonsuz Diren Gstermesi

ekil 1.43

Tristrn G-K ular doru poiarize edildiinde kk diren, ters polarma edildiinde ise sonsuz diren gstermesi gerekir. 24

ekil 1.44

Tristrn U Tespiti l aletinin siyah probu tristr ayaklarndan birine sabit tutulur. Dier prob tristrn her iki ayana dedirilir. Sapma olana kadar, sabit tutulan u deitirilerek l tekrarlanr. Sapma olduu anda siyah prob tristrn geyt ucunu, krmz prob ise katot ucunu gsterir. Bota kalan u ise tristrn anod ucudur.

ekil1.45

Baz Tristrlerin Katolog Deerlerini Gsteren rnek Tablo Ters Gerilim V 30 60 100 200 300 400 400 400 Ortalama letim Akm A 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 7,5 3,2 Max Tepe Akm A 6 6 6 6 6 6 100 30 25 Tutma Akm mA 3 3 3 3 3 3 20 8 Tatikleme Akm mA 20 20 20 20 20 20 15 5 Doyum Gerilimi V A 1.5 1.5 1.5 1.5 1.5 1.5 1.75 1.7 1 1 1 1 1 1 23 5 Paket

Tip BRX44 BRX45 BRX46 BRX47 BRX48 BRX49 BT151 TIC102D

I I I I I I II II

1.8. Entegre (Tmleik) Devre

Tanm : Bir yar iletken maddenin iine veya zerine, kat ve gzeneksiz durumdaki, ok kk elemanlarn, bir grup halinde biimlendirilip uygun bir ekilde birbirine balanmas suretiyle oluturulmu tmleik bir devredir. Devrenin ana yaps oluturulduktan sonra, harici balant ular darda kalacak ekilde, PACKAGE (Pekic) denilen koruyucu mahfaza iine yerletirilir. Aada bir entegrenin dtan grn grlmektedir (ekil 1.46).

ekil 1.46

Muhafazalar, ounlukla dikdrtgen veya silindirik biimli olup metal, seramik veya plastik malzemeden yaplr ve entegreye ait bilgi burada ifade edilir. Balant ular ya sokete girecek biimde ve pin olarak tanmlanan ekilde dzenlenir veya lehimli balant yaplacak bir biimde tel eklindedir. ekil 1.47de 555 diye bilinen entegrenin ayak balants grlmektedir. Entegre zerinde bulunan oyuk, nokta iareti veya dz izgi ste gelecek ekilde entegre tutulduu zaman sol taraftan balamak zere ayak numaralar saatin ters ynne doru sralanmaktadr (ekil 1.47). Bu kural btn entegreler iin geerlidir.

ekil 1.47 Ne 555 Entegrenin Ayak Balantlar

26

UYGULAMA FAALYET Uygulama Faaliyeti

lem Basamaklar Direnler neriler Okulunuzun elektik ve elektronik blm laboratuarlarndan veya elektronik para satan yerlerden eitli direnler temin ediniz. Renk kotlarna bakarak direnlerin ka ohm olduunu saptaynz. Laboratuardan Avometreyi temin ediniz. l aletini uygun skalaya alnz ve prop ularn dedirerek sfrlama ayarn yapnz. Direncin ularna dedirerek lm gerekletiririniz. Bu deerleri kaydederek ve diren zerinde bulunan renk kotlar ile karlatrarak lm deerini dorulaynz. Transformatrn semboln Faaliyet-1deki bilgi sayfasna bakarak belirleyiniz ve iziniz. Trafo seimi iin bilgi sayfasndaki transformatrlerin snflandrlmas bilgilerden yararlanarak tespit ediniz. Elektrik ve elektronik paralar satan i yerlerinden bir transformatr temin ederek ve bilgi sayfasndaki bilgilerden faydalanarak ularn tespit etmee alnz. Gerekirse bu konuda retmeninizden yardm alnz. Transformatrn ularn tespit ediniz Ohmmetreyi ohm kademesine alarak kopukluk kontroln yapnz. Okulunuzun elektronik blmnden retmeniniz aracl ile bir adet role temin ediniz. Avometre ile devre kontroln ve bobin deerini Faaliyet 1deki bilgi sayfasnda ki lme ile ilgili bilgilerden faydalanarak yapnz. Bilgi sayfasndaki konularndan faydalanarak kondansatrn birimini, ast ve st katlarn yaznz ve sembolln iziniz. Faaliyet 1deki bilgilerden yararlanarak kondansatrlerin iaret ve sembollerine gre snflandrlmasn yapnz.

Diren renk kodlarn yorumlaynz ve birimlerini belirtiniz. Avometre ile eitli diren deerlerini okuyunuz. Transformatr

Transformatrn semboln belirleyip ihtiyaca gre trafo seimi yapnz. Transformatr ularn belirleyiniz. Avometre ile primer ve sekonder devre lmlerini yapnz. Rleler Avometre ile rlelerin devre kontrollerini yapp bobin deerini lnz. Kondansatrler Kondansatrlerin sembollerini birimlerini belirtiniz. Kondansatrlerin snflandrlmasn yapnz (iaret ve sembollere gre). ve

27

Avometre ile kondansatrlerin deerlerini lp arzal olup olmadn belirleyiniz. Diyotlar Diyotlarn sembollerini belirleyiniz. Avometre yardm ile diyotlarn ularn belirleyiniz. Diyotlarn arzal olup olmadn belirleyiniz. Transistorlar Transistorlarn belirleyiniz. tipini, sembolln

Atlyenizdeki laboratuardan Avometreyi temin ediniz ve kondansatrn deerini bilgi sayfasna dnerek lm iin ekilden ve tablodan yararlanarak tespit ediniz ve sonucu retmenize yazarak rapor ediniz. Faaliyet 1deki ekil 1.7ye bakarak diyotun semboln iziniz. Avometre ile diyotun ularn belirlemek iin Faaliyet 1deki bilgi sayfasndaki tablodaki ilem basamaklarn takip ederek saptaynz ve sonular bir yere kaydediniz.. lm sonularna bakarak diyotun salam olup olmadn tespit ediniz. Elektrik ve elektronik paralar satan yerlerden bir adet transistr alnz. Bilgi sayfasndaki konularndan faydalanarak trasistrn tipini tespit ediniz.Transistrn semboln ekil 1.25-26ya bakarak iziniz. Elaman numaras BC107 olan bir transistr temin ediniz ve bu trasistr zerinde lmlerinizi bilgi sayfasnda bulunan ekilden ve tablodan yararlanarak lmn yapnz.Sonular bir yere kaydederek bunu bilgi sayfasndaki tablo deerleri ile karlatrnz ve sonucu yorumlaynz. Transistrlerin kontroller konusundaki ilem basamaklarn takip ederek temin etmi olduunuz trasistrlerin arzal olup olmadklarn tespit ediniz. Bilgi sayfasnda verilen tristrlerle ilgili ekillere ve ilem basamaklarna gre tristrn semboln iziniz. Avometre yardmyla ekil 1.45ten yaralanarak ayak ularn tespit ediniz. BRX44 tipi bir tristr temin ediniz ve Avometrenin ohm kademesine alarak faaliyet 1de verilen konu ile ilgili ilemleri takip ederek lmnz yapnz deerleri bir yere kaydediniz. lm sonularn bilgi sayfasnda verilen katalog deerleri ile karlatrarak arzal olup olmadn tespit ediniz.

Transistrleri katalogdaki deerleri ile karlatrnz.

Transistorlarn avometre ile arzal olup olmadn belirleyiniz. Tristrler Tristrlerin sembollerini ularn belirleyiniz. ve ayak

Katalog deerini belirleyiniz. Avometre ile lmlerini yapnz. Avometre ile arzal olup olmadn test ediniz.

28

Entegreler eitli entegrelerin tipini belirleyiniz. eitli yapnz. entegrelerin

lmlerini

eitli entegrelerin arza tespitlerini yapnz.

Elektronik malzeme satan herhangi bir yerden entegre numaras 555 olan bir entegre alnz. Aldnz entegrenin zerindeki harf ve rakamlara bakarak entegrenin ayak balant ular tespit ediniz. Entegrelerde lm yaparken ayn kodlu yeni bir entegre ile kyas edilerek salamlk kontroln yapnz. Sonuca ulaamadysanz yenisi ile deitiriniz.

29

LME DEERLENDRME LME VE VE DEERLENDRME

LME SORULAR. 1. Elektron akna kar gsterilen zorlua ne denir? A) Diren B) Akm C) Gerilim D) rete 2. Direnler yapldklar maddelere gre nasl snflandrlmaldr? Yaznz. A) B) C) D) 3. Yandaki resim neyin semboldr? A) Tristr B) Tnel diyot C) Zener diyot D) Led 4. Yaplan konrol sonucunda diyot bir ynde akm geiriyor dier ynde geirmiyor ise bu diyot iin ne sylenebilir? A) Bo B) Ntr C) Arzal D) Salam 5. Karlkl iki iletken ve bunlarn arasnda bulunan bir yaltkandan oluan ve elektrik yk depo edebilme yeteneine sahip devre elemanlarna ne denir? A) Kondansatr B) Diyot C) Diren D) zdiren 6. Aadakilerden hangisi kondansatrn birimidir? A) Ohm B) Farad C) Kalori D) Is 7. Aadakilerden hangisi bir kondansatr eidi deildir? A) Seramik B) Kat C) Tahta D) Mika 30

CEVAPANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 A) B) C) D) A Karbon Telli Film Cermet C D A B C

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Bu faaliyetteki konular ilginizi ekiyor ve ihtiyalarnza uygun olduunu dnyorsanz, eksiklerinizi Faaliyet 1 deki bilgi konularna tekrar dnerek aratrarak ya da retmeninizden yardm alarak tamamlayabilirsiniz.

31

RENME FAALYET-2 RENME FAALYET-2

AMA
eitli elektronik devreleri elektronik devre elemanlarn kataloglarna ve standart deerlerine uygun kurabileceksiniz.

tronik devre elemanlarn kataloglarna ve standart ARATIRMA

Elektrik ve Elektronik Teknolojileri 14 nolu Lehimleme ve Bask Devreleri Alan ortak 10. snf modlndeki bilgi sayfasnda faydalanarak ve kurmak istediiniz devre iin gerekli elemanlar temin ederek devrenizi kurunuz. Sonucunu arkadalarnza ve retmeninize gsterininiz.

2. ETL ELEKTRONK DEVRELER

2.1. Flar Devresi
Devre emas

ekil 2.1

Devrenin almas Devreye 9 volt gerilim uygulandnda devredeki T1 ve T2 transistrlerinin ayn olmasna nazaran yapsal farkll nedeniyle biri dierinden nce iletime geecektir. rnein T1 iletimde olduunda C2 kondansatr T1 in kolektr emiterinden dearj olurken C1 de R3 zerinden arj olur.Bu durumda let k vermemektedir.C2nin dearj bittiinde C1 kondansatr T2 yi iletime geirir.Bu durumda R4e seri bal led diyot veya 2 voltluk bir ampul T2nin zerinden devresini tamamlayarak yanmaya balar. 32

Devrede Kullanlan Ara ve Gereler 2 Adet BC 545 Transistr veya Edeeri T1-T2 1Adet Led veya 2 Voltluk Ampul 1Adet 1M ok Turlu Potasiyemetre P1 1Adet 4.7K 1/4W Dire R1 2Adet 10K 1/4W Dire-R2-R3 1Adet 120 1/4W Dire- R4 1Adet 10F/16V Kondansatr-C1 1Adet 0.22F Kondansatr-C2 1Adet 100F/16V Kondansatr-C3

2.2. Yryen Ik Devresi

Devre emas ve almas

ekil 2.2

4017 sayc entegresinin, saym yapabilmesi iin 13 nolu aya (Clock Enable) ile 15 nolu ayann (Reset) besleme geriliminin ase ucuna bal olmas gerekir. Devrede, her bir clock palsinde klardan biri sra ile aktif hale gelir. En son pals devreyi balang konumuna getirerek saym tekrar ilk LEDden balatr. 33

2.3. Siren Devresi

Devre emas ve almas

ekil 2.3

ekildeki devrede birinci 555, frekans yksek bir osilatrdr. knda oluan sinyal, ikinci 555'in kontrol gerilimini ayarlar. Sinyal devaml inip kt iin devre knda siren sesi duyulur.

2.4. Park Sensr

Devre emas ve almas Park sensr tat geri vitese takld andan itibaren otomatik olarak almaya balar. Eko ses sinyali prensibine gre alan ultrasonik sensrler engellerden yansyan eko ses dalgalarn alglar ve bunlar kontrol nitesi vastasyla deerlendirir. Engele olan uzaklk uyarlar hem grsel hem de iitsel olarak srcye iletilir.

ekil 2.4

34

Ara zerinde arka tampona monte edilmi olan park pilot, tatn gvenli park etmesi iin 4 adet ultrasonik sensrden beslenir. Park pilot sisteminin sensrleri, gze arpmayacak bir ekilde tampona monte edilmitir. Aada ekil 2.5te bir park sensrne ait paralarn tamam grlmektedir.

Bir Park Sensrne Ait Balant Devre emas

ekil 2.6

35

2.5. Geri Vites Uyar Devresi

Devre emas ve almas

almas: Kontak anahtar ak ve ara geri vitese takld zaman elektrik akm bataryadan gelir, kontak anahtar zerinden ve sigorta panelindeki sigortadan geerek mire ular.Vites konumunun geri durumda olmas, vites kutusundaki mirin kontaklarnn birlemesine ve dolaysyla elektrik akmnn geri vites lambalara ulamasn salayacaktr. Bylece geri vites lambalar yanacaktr. Eer istenirse geri vites lambalarn da paralel olarak sesli ikaz (buzzer) de taklabilir. Aada byle bir sistemin basitletirilmi bir devre emas ekil 2.7de grlmektedir. Devrenin Basit emas ve Devrede Bulunan Elemanlar

ekil 2.7

2.6. Zaman Ayarl Tavan Lambas Devresi ( Aydnlatma Zamanlaycs)

Devre emas ve almas Otomobillerde bulunan i aydnlatma lambalar (tavan lambas) aracn kaplarndan birinin almas halinde yanar. Kapnn almasyla kap alteri, tavan lambasnn aseye temasn salamaktadr. Tavan lambalar aracn tm kaplar kapannca sner. Gece karanlnda ara kaplarnn kapatlmasndan sonra bir sre i aydnlatmann yank kalmas, srcnn kontak anahtarn yerletirmesini, far alterini grebilmesini kolaylatrr. aydnlatma zamanlayc devresi, kaplarn kapatlmasndan sonra yaklak olarak 10 - 15 saniye kadar i aydnlatmann almasn, bu srenin sonunda da kendiliinden durmasn salamaktadr. 36

ekil 2.8

Devrenin alma Prensibi: Aracn kaplarndan biri aldnda, o kapya ait kap alteri kapanarak tavan lambasnn aseye irtibatlanarak yanmasna sebep olur. Ayn zamanda C1 kondansatr R1 direnci zerinden ok ksa bir srede (3 saniye kadar) dearj olur. Aracn kaps kapatldnda, kap alteri alr ve C1, R1 direnci ve TR1'in Emiter-beyz ucuna seri balanan R2 direnci zerinden arj olur. TR1'in emiter-beyz aras akm ak, TR1'in Emiter-kollektr'n den daha byk bir akm geiine izin verir, bu akm TR2'nin beyz ucunu pozitif olarak polarize eder. TR2nin beyz-emiterinden akm geii oluyorsa bu transistrde iletime girer ve tavan lambasnn zerinden asilenerek yanmaya devam etmesini salar. C1 dolunca, TR1 emiter-beyz akm kesilir, TR1 yaltma girer. Dolaysyla TR2 beyz polarizesi kalmaz. Bu transistor de yaltma girerek tavan lambasnn snmesine sebep olur. Lambann yank kalma sresi.kondansatr kapasitesi, R1 ve R2 direnlerinin deerlerine baldr. Devredeki Elemanlarn Grevleri R1 Diren : Kondansatrn dearjnn ark'l olmamasn salamak, arj sresini kontrol etmek (2,2K 1/4W). R2 Diren : TR1 emiter-beyz akmm kontrol etmek, arj sresini kontrol etmek (1,5 K 1/4W). C1 Kondansatr : Kap alter kontaklarnn almasyla TR1 emiter- beyz'i zerinden ve R1 yolu ile arj olmak (47F 16V. Elektrolitik). TR1Transistor: TR2 nin beyz uunu polarize etmek. TR2Transistor : Ara kaps kapandnda i aydnlatma lambasnn emiter-kollektr zerinden almasn yanmasn) salamak. 37

2.7. Alarm Devreleri

Devre emas ve almas Genellikle Ikl ve sesli ikaz sistemleri olarak kullanlmaktadr. Tat emniyet sistemlerinde kullanlan ilk nemli savunma yntemi, tatta alarm sisteminin bulunduunu ikaz eden ve ksa aralklarla yanp snen bir LED diyottur. Byle bir sistem hrsza kar caydrc olmakta, hrszn tata mdahalesini belirli lde engellemektedir. Byle bir elektronik devrenin emas ekil 2.9da verilmitir. 2.7.1. Ikl kaz Sistemi ve Kullanlan Elemanlar

ekil 2.9 Entegrenin stten Grn

Devrenin almas Devreye Tl transistorun eklenmesiyle zamanlayc entegre NE555, kontak anahtar akken almaz hale getirilebilmektedir. 38

NE555 entegresi, 2 diyot, 15 transistor, 23 diren ve ok sayda kondansatrden olumutur. Entegre 4.5 Volt ile 16 Volt arasnda alabilmektedir. 3 Numaral k uundan 200 mili ampere kadar akm ekilebilmektedir. Entegre ierisinde iki adet gerilim karlatrmas yapan ilemsel ykseltici, bir flip-flop ile bir tane alak gl k kat bulunmaktadr. Entegre ularna ekilde grld gibi diren ve kondansatr balanarak deitirilebilen srelerle bir led diyot yakp sndrlebilmektedir. Kontak anahtar ald zaman bataryadan gelen +12 voltluk gerilim D2 diyodu ve 33Kluk diren zerinden T1 transistrnn beyzine etki ederek onu iletime geirir.T1in iletime gemesi, entegrenin 4 numaral reset ucunu asileyerek entegreyi almaz hale getirir.Kontak anahtar kapatld zaman( motor almazken) T1 yaltmdadr. 4 numaral u asilenemedii iin entegre almaya balar.Krmz renkli led diyot srekli olarak yanp snerek alarm sisteminin almaya hazr olduunu ikaz eder. Devrenin yaplabilmesi iin 555 entegresinin ayaklarnn bilinmesi gerekir. ekil 2.9de entegrenin sten grn verilmitir. 1 numaral ayan hizasnda nokta iareti, bir oyuk veya bir izgi bulunur.Bu ksm ste gelecek ekilde tutulduu zaman ayak numaralar saat ibresinin tersine doru sralanr. Devrede kullanlan ledin iki ucu vardr. Ksa olan ucu eksi, uzun olan ucu ise artdr. 2.7.2-Hrsz Alarm Devre emas

ekil 2.10 Devrenin almas :Devrenin k sensr LDR bir odaya gizlenir. Odann lambas ald zaman veya el feneri gibi cihazlarn LDR'ye geldii zaman LATCH k lojik-1 seviyesine ykselir. Pals retecinin rettii sinyal ile bu lojik-1 seviyesi, VE kapsnn almasn ve ka kare dalga sinyalin ulamasn salar. Bu sinyal transduseri iletime sokarak buzzer'in kesik kesik almasna sebep olur. ka rle balanarak yksek gl siren, lamba vs. nin almas salanabilir. Devre reset tuu ile susturulur.

39

2.8. Reglatrler Devreleri

2.8.1. Basit, Ayarl Reglatr : Devre emas Ve almas

ekil 2.11

LM317 Entegresi, k gerilimi 1,2V.. 36V arasnda ayarlanabilen regle entegresidir. Yukardaki devrede R2 potansiyometresi ile diren deeri deitirilerek LM317 entegresinin k gerilimi deitirilir. 2.8.2. Sabit Reglatr (L200) Devre emas ve almas

ekil 2.12

L200, k gerilimi 2,85V 36V arasnda ayarlanabilen, pozitif ka sahip 5 terminalli regle entegresidir. Maksimum 2A k verebilir. 40

2.8.3. 7806 le 6 Voltluk Reglatr Devre emas Ve almas

ekil 2.13

7806 serisi reglatr entegresi ile yaplan 6 voltluk k veren reglatr devresi ekil 2.13te grlmektedir. Devrenin giri gerilimi olan 8volt entegrenin giriine uygulandnda orta utan(GND) 2 voltluk gerilim ase edilir. ktan tam 6 voltluk bir gerilim elde edilir. 78XX entegreleri XX deeri kadar k gerilimi verir. Ancak giri deeri k deerinden yksek olmaldr.

41

UYGULAMA Uygulama Faaliyeti FAALYET

LEM BASAMAKLARI NERLER

Elektronik baskl devreyi hazrlaynz.

Elektronik devre elemanlarn belirleyiniz.

Elektronik devreyi lehimleyiniz.

Elektronik devreyi altrnz.

Elektronik malzeme satan herhangi bir yerden yapacanz devre eidini de gz nne alarak bakrl pertinaks, print kalem, peridrol, tuz ruhu ve 1mm kalnlnda bir matkap ucu ve matkap temin ediniz. Elektrik ve elektronik Teknolojileri 14 Nolu Lehimleme ve Bask Devreleri Alan ortak 10. snf modlndeki bask devreleri hazrlama konusu ile ilgili bilgilerden yaralannz. Bu konuda gerekirse okulunuzun Elektrik ve Elektronik blm retmenlerinden yardm alnz. Yapmak istediiniz devrenin elemanlarn renme Faaliyetleri 2deki devrelere bakarak kartnz. Atlyenizde bulunan lehim tabancasn,lehim telini ve lehim pastasn temin ediniz. Elektronik bask devresini alabileceiniz bir masaya yerletiriniz. Ak emaya gre devre elemanlarn yerletirerek tek tek lehimleyiniz. Ak emasna gre lehimleme ii bitmi bir devreye uygun olacak ekilde bir rete balaynz. Devre alyorsa sorun yoktur. ayet almyor ise devre elemanlarn ak emaya gre tek tek ve balant ularn da dikkate alarak kontrol ediniz. Eer almyorsa retmeninizden yardm alnz.

42

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

LME SORULARI
1. Aadakilerden hangisi bir diren birimidir? A) Volt B) Watt C) Amper D) Ohm

2. Kahverengi-sar-krmz-gm renk kotlar olan bir direncin saysal deerini bulunuz? A) 14 %10 B) 144 %100 C) 1400 %10 D) 4100000 %5

3. Yukarda verilen direncin omik deerini renk bantlarna bakarak tespit ediniz. A) 2200 B) 1200 C) 2002 D) 22

4. Aadakilerden hangisi diyodun semboldr?

5. Aadakilerden hangisi diyotun kutuplarnn isimlerindendir? A) Emiter, Beyz B) Anot, Katot C) Emiter ,Kolektr D)Akm. Gerilim

6. Yukardaki sembol neyi ifade eder? A) Entegre B) Trasformatr C) Diyot D) Transistr

7. Aadakilerden hangisi transformatrde bulunan sarglarn isimleridir? A) Endvi sargs C) Primer ve Sekonder sarg B) Kollektr sargs D) Rulo sarg

43

8. Yukardaki sembol neyi ifade eder? A) Trasformatr B) Aky C) Tristr D) Direnci

9. Dk bir voltaj ve akm kullanarak daha yksek bir voltaj ve akm kontrol etmemizi salayan devre elemanna ne denir? A) Role B) Ykseltici C) Reglatr D) Entegre

10. Yukardaki sembol neyi ifade eder? A) Zener diyotu B) Led diyotu C) Kondansatr D)Tristr

11. Bir yar iletken maddenin iine veya zerine, kat ve gzeneksiz durumdaki, ok kk elemanlarn, bir grup halinde biimlendirilip uygun bir ekilde birbirine balanmas suretiyle oluturulmu tmleik bir devreye ne denir? A) Devre B) Entegre C) Kapasitr D) Trasistr

12. 1 Farat ka mikrofarat eder? A) 106F B) 109F C) 108F D) 1012F

13. 78XX entegresinde XX neyi ifade etmektedir? A) Giri gerilimini C) Giri-k gerilimini B) k gerilimini D) Entegrenin semboln

14. Bir trasistrn ve olmak zere iki tip eidi vardr. 15. Geri vites mrnden akm ara . takld zaman gemektedir.

44

CEVAPANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 D C A C B D C A A D B A B PNP-NPN Geri vitese

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Bu modldeki konular ilginizi ekiyor ve ihtiyalarnza uygun olduunu dnyorsanz, eksiklerinizi Faaliyet 1 ve Faaliyet 2deki bilgi konularna tekrar dnerek aratrarak yaparak ya da retmeninizden yardm alarak tamamlayabilirsiniz

KAYNAKLAR
45

KAYNAKLAR
ASLAN Muzaffer, Eyp Ersan SLN, Elektronik Devre Kumandalar, I. Basm, Haziran, 1997 ERSOY Hasan, Elektrik ve Oto Elektronii,1990 SALMAN M.Sahir, Atila KOCA, Recep ALTIN, Mehmet LKER, Oto Elektrik Elektronii, Milli Eitim Basm Evi, stanbul, 2000 YARCI Kemal, lhan YURTKULU, Oto Elektronii, YCE Yaynlar, stanbul, 1996 TEKZGEN Erdoan, Elektronik Deneyler ve Projeler, stanbul, 1992 www.obitet.gazi.edu.tr eem.dumlupinar.edu.tr http://ari.cankaya.edu.tr www.elektronik dnyas. Com www.sanel.com.tr http://aa.bosch.de

46