AGIM

HAMITI

ODISEJA E NJE DETEKTIVI 1

NGJARJE TE JETUARA

I SPAI

"Burgu, kjo gremin e pruljes njerzore..." Xh. London do kalimtar q shkel pr her t par n Spa pushtohet vetvetiu prej nj apatie t prgjithshme, t ngjashme me at q provon njeriu kur padashje bhet dshmitar i nj jete n agoni. Edhe sikur udhtari n fjal t mos jet i vetm, duke hyr n pusin e madh natyror q prbn ky vend, ai do t ndiej nevojn e nj heshtjeje soditse, pr tu thelluar n botn e ndjenjave t tij t befasuara. Vendi sht i rrethuar nga t gjitha ant prej nj vargu kodrash t larta. Po ti shikosh prej grops s Spait, ato t krijojn prshtypjen e dy vargmaleve n form gjysmrrethi vendosur prball njri-tjetrit, ngaq relievi sht tepr i thyer. N dy pikat simetrike t takimit t tyre, n juglindje e n veriperndim, shtrati i ngusht e i thell i nj prroi hap dy dritare natyrore t ktij hauzi t madh. Shkurret q mbulojn pjesrisht shpatet e kodrave rrethuese i nnshtrohen nj lufte t rrept me natyrn, pr t mbijetuar egrsin e asaj toke shterp n procesin e shprbrjes. Rrnjt e tyre gjysm t dala mbrthehen fort, duke deprtuar anash gurve t djegur bojkafe, ose npr t arat e pllakave t shtreszuara. Gjethet e tyre mund t shikohen t shpalosura n diell vetm pr pak or, mbasi, sapo fillon t nxehtit, ato tkurren pr t ngadalsuar avullimin e ujit t siguruar me shum vshtirsi. N prgjithsi siprfaqja e toks sht ngjyr kafe n t murrme dhe del shtresa-shtresa n form pllakash t thyeshme. Acidi sulfurik, mjaft i pranishm n ujrat rrjedhse t ksaj zone, sht faktori kryesor i procesit t shprbrjes s siprfaqes normale t toks. Syri mund t t zr bar shum rrall, vetm n ndonj vend t rrafsht q rastsia e ka favorizuar pr t'i shptuar pushtetit shkatrrimtar t acidit. Edhe shtrati i thell me an t thepisura i prroit, i cili gjat vers mbetet pothuajse i that, mban ngjyrn e kriprave acide. Kto dukuri t strukturs s paqndrueshme t siprfaqes s toks bien edhe m shum n sy, pr shkak t pjerrsis s theksuar t shpateve rrethuese. * Mbasi ta ket soditur nj cop her t mir kt tok, viktim t reaksioneve kimike dhe agjentve atmosferik, udhtari i ardhur rishtas n kto an, pr t kthjelluar disi vorbulln e ndjenjave t tij t trazuara, do ta shprehte befasimin sipas mnyrs s vet, zakonisht n prshtatje me profesionin q ushtron. Nj bar do t belbzonte:

Ktu as dhmbi i deles s'paska ku t ngjis nj fije bari, pa le m gjuha e lops! N rast se do t ishte murator, mbasi t merrte dy copa guri e t'i prplaste me njra-tjetrn, duke i par sesi do t binin t thrrmuara tek kmbt e tij, ai do t buzqeshte me mosbesim duke murmuritur: Dy gur t till nuk i vendoske dot mbi njri-tjetrin e asnj lug glqere nuk bke dot me ta. Ndrsa nj gjeolog do t deklaronte entuziast: Aq sa a zymt duket n pamje kjo tok, po aq e praruar sht n brendsi. Kt aludim ai do ta bnte pr bakrin e nntoks s atjeshme, i cili prmban edhe nj prqindje t ult ari. Nj specialist i shtjeve policore, sapo ta shikonte kt grop si t prgatitur nga ekskavator gjigant, pa u menduar gjat, do t shprehej shkurt dhe qart: Nj burg natyror. Bashkrendimi i mendimeve t dy specialiteteve t fundit nxori n drit vendimin e kobshm qeveritar, pr ngritjen n kt grop t zymt t nj kampi pune t rnd t detyruar pr t burgosurit politik, n pranvern e vitit 1968. Pasi toka kombtare ishte nginjur s thithuri djersn dhe gjakun e armats s kokqethurve t flijuar prej regjimit komunist si armiq t partis, i erdhi radha nntoks t krkonte revanshin. Vargut t gjat t kampeve t puns s rnd t detyruar dhe t burgjeve t deriathershm iu shtuan adresa t reja: miniera famkeqe e Spait dhe simotrat e saj t mvonshme. T gjitha kto adresa jetthithse u furnizuan me kontigjentet e t dnuarve politik t regjimit komunist. Me Spain fillonte kshtu era e re e shfrytzimit nntoksor t viktimave politike, jetn e t cilve Drejtoria e Kampe-Burgjeve e llogariste me shifra vagonash me mineral.

II DJERS DHE GJAK

Zoti krijoi lirin, njeriu skllavrin. M. Zh. Shni do fillim sht i vshtir, por puna e detyruar n minier, pr kushtet e t burgosurve politik, prmbante n vetvete nj sistem t tr fillimesh, q krijonin nj grumbull vshtirsish n progresion. Tani e tutje ata do t ishin t detyruar t punonin n munges t plot t drits s diellit dhe efekteve kurative t saj pr organizmin. T burgosurit do t thithnin ajrin e kompresorve t przier me nj koktej t vrtet gazrash, tymrash, avujsh uji t ndotur dhe ern e rnd t dekompozimint t minjve t ngordhur e t kalbsirave t miniers s pamirmbajtur. Gjat puns treturnshe do t digjeshin n vazhdimsi tonelata t tra dinamiti, duke liruar gazra helmuese me bollk n at minier primitive, ku nuk njihej sistemi i ventilimit. Tymi i vazhdueshm i llampave t karbitit do t jepte kontributin e tij modest n ndotjen e trsishme t ajrit, q do t thithnin t burgosurit n frontet e puns. Era e rnd e ktij ajri u shkaktonte t vjella t dnuarve q hynin pr her t par n miniern mesjetare t Spait. Mushkrit e t burgosurve, duke thithur nga ky ajr, dorzonin nj nga nj mukozat e tyre n luftn e vrazhd pr nj ekzistenc torturuese n emr t shpress. N frontet e puns t piritit, ku temperatura luhatej midis 35-40 grad celsius, burimet nntoksore t ujrave me prqindje t lart acidi sulfurik pikonin vazhdimisht mbi trupat e zhveshur t t burgosurve, q nuk duronin dot nxehtsin. Duke u prclluar lkurn, acidi u krijonte plag, q ua kthenin n tortur zhveshjen dhe veshjen n pun e n fjetore. N trsi gjendja e kushteve t puns i prgjigjej nj niveli mesjetar. Norma e detyruar shum e lart, q u krkohej prdit ose prnat t burgosurve nga krbai i pakursyer i policis, bnte q kushtet e sigurimit teknik t figuronin vetm n letr, t shnuara sa pr formalitet nga personeli i lir. T burgosurit nuk punonin dot asnjher brenda kushteve t parashikuara t sigurimit t jets, as n ato raste kur kishte vetm disa or q nga frontet e puns kishin nxjerr njerz t vdekur. Baza materiale, q shrbente pr t krijuar kushte pune m normale (shina, pjatina, ikrik, drrasa etj.) ohej n sektor t tjer, ku punonin puntor t lir, ndrsa mungesat e mdha q krijoheshin qllimisht n Spa "i plotsonte" policia. N gjith kt mjedis makabr m pak se do gj kushtonte i burgosuri dhe ai i paguante t gjitha dmshprblimet, si pal gjithmon e mundur e nj lufte t shfrenuar q ndrrmerrte barbarisht forca mbi t drejtn. Policia ishte zgjedhur me nj studim t posam. T gjith personat n uniform ishin mishrimi m karakteristik i injorancs s virgjr dhe i uris kronike t asaj zone rurale. Duke i shptuar nga mjerimi ekstrem kooperativist, uniforma atyre u kishte siguruar ushqim e veshmbathje vjetore falas, rrog q

nuk kishin guxuar ta imagjinonin dot m par, privilegjin e strehimit familjar n qytezn m t afrt industriale, si dhe vend pune t preferuar pr grat. N t ardhmen e afrt, fmijve t tyre do t'iu ofrohej burs shteti pr t'u shkolluar, mbasi babai shrbente n nj vend pune me rndsi t posame. T vetknaqur tej do parashikimi, ata fillimisht jetonin si n ndrr, mbasi kishin shptuar nga buka e misrit me racion e gjithmon pa gjell. Dhe kur atyre u thuhej se personat me kok t qethur zero e uniform boj kafe t shplar jan armiq t pushtetit n fuqi, kt thnie mendja e tyre shterpe e deshifronte sipas kodit t interesit vetjak: Kta duan t'ju heqin nga duart mirqenien q ju ka siguruar pushteti, t cilin donin ta rrzonin. E ather ata bheshin aq agresiv, saq duhej patjetr ndrhyrja e ndonj oficeri t komands s burgut, pr t frenuar sadopak patriotizmin e tyre, vullkanik. Joshja e interesit material ata i kishte thithur shpirtrisht n ingranazhet e makins s verbr shtypse t shtetit. * Faktort e shumt q ndikonin n keqsimin e prgjithshm t gjendjes s t burgosurve, duke u grshetuar me njri-tjetrin, fuqizoheshin e bheshin edhe m krcnues. Hyrjet e miniers, si goj t hapura kuedrash grykse, thithnin tre turnet e puns 24 orshe. Avujt q nxirnin n natyr prej barkut t tyre t nxeht krijonin prshtypjen, se gjahu i gjall q kishin glltitur dhe lvrinte npr rropullit e tyre i detyronte t lironin energjin e teprt. Dal shndosh!. Kjo ishte prshndetja q shkmbenin midis tyre t burgosurit e fronteve t ndryshme t puns, kur ndaheshin me njri-tjetrin n kryqzimet e galerive. Kjo prshndetje linte t kuptohej se ata mund t dilnin edhe me barel prej andej, ose mund t mos dilnin kurr, si iu kishte ndodhur bashkvuajtsve t tjer. Krcitja e nj trupi t thyer n armaturn e galeris ku ata punonin, rnia e nj guri, apo rrshqitjet e dheut mbi kaskat e tyre plastike, u kujtonin t burgosurve se ata n do moment mund t bheshin pr e kurtheve t vdekjes. Paralelisht me torturn fizike dhe luftn psikologjike, ankthi i pasiguris s prhershme n miniern primitive ua nxinte jetn e prditshme ktyre kufomave t gjalla. Pushteti i vampirve t kuq synonte shndetin e tyre, ndrsa pusit e vdekjes nntoksore u krcnonin jetn. T ndodhur midis ktyre dy zjarresh t prhershm, t burgosurit e drrmuar fizikisht e shpirtrisht bnin nj zgjedhje t dshpruar: prball krcnimit policor, ata detyroheshin t zgjidhnin rrezikimin e jets. Ndofta vdekja edhe mund ti mshironte, ndrkoh q policia e pamshirshme e kampit nuk e bnte kurr kt gabim ideologjik ndaj armiqve t partis.

Shifrat e para t tonve me mineral solln edhe viktimat e para, numri i t cilave erdhi duke u rritur vazhdimisht. Megjithse ata njerz ishin dnuar pafajsisht me vite burgu, askush nuk prgjigjej pr ridnimin e tyre me vdekje pa gjyq. Familjeve t viktimave u ndalohej me ligj trheqja e kufomave t t afrmve t vdekur brenda telave me gjemba. Gjersa ata ishin dnuar pa kryer ndonj krim, dnimi i tyre duhej prjetsuar. N procesverbalet q motivonin vdekjet aksidentale n minier kishte lshuar rrnj e njjta shprehje justifikuese: U aksidentua se nuk zbatoi rregullat e sigurimit teknik n pun. Kur ndonj i burgosur guxonte t krkonte zbatimin e rregullave t sigurimit teknik n ndonj front pune me rrezikshmri t dukshme, policia e harbuar vrsulej mbi t duke brtitur: Pse, aq t marr e quani ju pushtetin e popullit, sa t siguroj edhe jetn e armiqve t vet? Mjaft t burgosur i zinte gjumi n galerit plot lagshtir prej lodhjes sfilitse t orve t pasmesnats. Ata ftoheshin rnd e prfundonin n nj gjendje t pashpres. T tjer gjymtonin veten n ato rrethana ku shndeti shrbente si nj intensifikim i s keqes, me qllim q t shptonin nga puna e rnd e detyruar pr vite e vite me radh. Kjo histori e dhimbshme, e shkruar me gjakun e viktimave t saj, u b aq krcnuese, saq as nnshtrimi i marks s lart shqiptare nuk e prballoi dot pa shprthimin e nj revolte masive t t burgosurve politik. Ishte hera e par q shprehej publikisht protesta kundr regjimit shtyps e poshtrues n majin e vitit 1973. mimi me t cilin u pagua ajo qe tepr i shtrenjt. Katr t pushkatuar dhe 86 t ridnuar me nj shum t prgjithshme prej 1400 vjet burg (14 shekuj jet njeriu!). Nj dhun jasht do konceptimi njerzor shprtheu mbi t burgosurit, t cilt qen t detyruar t'i nnshtroheshin nj sistemi t tr torturash t shumllojshme. Por, me siguri, Revolta Spa 73 sht m e veanta n historin e njerzimit prsa i prket viktimave t saj t dnuara nga gjyqi me vdekje. Ve katr t pushkatuarve, u krye edhe nj varje n litar.

III TARTI

Miqsia e kafshve me njeriun i tregon ktij se armiqt i ka brenda llojit. Proverb mongol Nj gjykat ushtarake dnoi me varje n litar Tartin fisnik, mikun besnik t t burgosurve: qenin q ata e kishin rritur vet. T burgosurit e kishin gjetur klysh t vogl n kampin e sapongritur t Spait. Madj vet ia kishin uar edhe emrin. Me nj kujdes t prbashkt, ata e rritn Tartin t shndetshm dhe mjaft komunikues. Mirpo me kalimin e kohs ky qen besnik i atyre q e ushqenin dhe e ledhatonin, filloi t shfaqte nj dukuri antiklasore. Ndrsa tregohej i afrueshm e i shoqrueshm me do uniform boj kafe, Tarti u b gjithmon e m agresiv me uniformat jeshile t policis s kampit. Kta t fundit kishin filluar t shqetsoheshin seriozisht nga sjellja e dyshimt e ktij qeni. Gardiant ishin orvatur dy her t'i lanin hesapet me Tartin, duke u prpjekur ta helmonin. T burgosurit, e bashk me ta edhe mjeku i dnuar i kampit, kishin br mos t'ia shptonin jetn qenit besnik. Fal organizmit t tij t fuqishm dhe prkujdesjeve t pakursyera t t burgosurve, kta t fundit arritn t'ia shptonin jetn qenit dy her. E treta qe e vrteta. Ksaj here policia ishte e gjithpushtetshme dhe mund t hiqte qafe pa vshtirsi edhe nj t burgosur (si edhe kishte ndodhur) e jo m nj qen t tyre. M 30 maj 1973 jeta e Tartit ndodhej n duart vrastare t nj grupi gardiansh spaian, t cilt mezi prisnin ti lanin hesapet me t. N sjelljen dhe karakterin e prbashkt t ktyre policve nuk mund t gjeje dot kurr aq fisnikri sa n nj gjest prgzimi t Tartit, ashtu sikundr edhe n lehjet m t dshpruara t Tartit nuk mund t gjeje dot aq shum egrsi sa vetm n thirrjen "n rresht!" t njrit prej atyre. Midis pushkatimit dhe varjes n litar, kjo gjykat ushtarake zgjodhi variantin e dyt t ekzekutimit me arsyetimin: Partia jon zemrmadhe u bri nder shkaktarve t revolts duke i dnuar me pushkatim, jo me varje n litar, si e meritonin. Prandaj qenin e tyre ne do ta varim patjetr. Me t thn e me t br, mbasi qeni nuk kishte t drejt apelimi t vendimit t tyre n nj shtet ku njerzit trajtoheshin m keq se kafsht. Mirpo Tarti nuk ua la pa ua kthyer reston uniformave t urryera jeshile edhe n momentet e fundit t jets s tij. Ndrsa po i hidhnin lakun n qaf, ai kafshoi n dor kapter Nduen, i cili e mbante veten si specialist qensh. N astet fatale t shpirtdhnies putrat e Tartit prpliteshin n ajr, sikur donin t mbrthenin polict aq shum t urryer pr t. Pr habin e ktyre t fundit, ai nuk kuiste por, duke zgurdulluar syt, lshonte nj hungrim t

mbytur, q dshmonte m shum krcnim e prbuzje, sesa frik. I habitur nga sjellja e uditshme e qenit n kt minut fatale pr t, kapter Prenga e shprehu prsri dyshimin q kishte shfaqur pr Tartin, kur ledhatonte uniformat boj kafe dhe krcnonte jeshilet: U kam than un, or tj, se ky asht qen agjent, i futun me qllim n kamp. Kt her polict nuk qeshn me kto fjal, mbasi Tarti po i habiste m shum me mnyrn e vdekjes, sesa me cilsit e tij t veanta n jet. Te kto krijesa t rritura npr honet m t thella t malsive t Mirdits instikti i komunikimit me kafsht ishte m i zhvilluar, se shprehit fillestare t qytetrimit bashkkohor. Pikrisht pr kt arsye gardiant arritn ta kuptonin Tartin, pr her t par e t fundit n jet, n kt ast sublim: Sjellja e kafshs n litar ishte nj mesazh proteste e prmimi ndaj bots q e rrethonte, n t ciln barbaria njerzore ekzekutonte fisnikrin shtazore.

IV SPAI DHE VIZITORT E TIJ

Dhimbja sht nj shekull; vdekja, nj ast. B. Gres Pas ngritjes s kampit, vizitort e Spait u shpeshtuan dukshm. Natyrisht, ata nuk ishin turist kureshtar t zakoneve t Mirdits rurale, por familjar a t afrm t t burgosurve, q u vinin pr takim. Buzs s prroit t thell gjarpronte rruga e pluhurosur, e cila ishte e vetmja arterie q lidhte kt plag t hapur n trupin e shoqris bashkkohore shqiptare me pjest e tjera t saj. Trysnis q do t provonin ndjenjat e nj vizitori t rastsishm para ngritjes s kampit, i shtohej edhe dhimbja e mpreht shpirtrore e atyre q i shikonin t afrmit me kok t qethur e uniformn boj kafe, brenda nj rrethimi t trefisht e shum t lart telash me gjemba. Sy t prlotur e zemra t lnduara vinin e iknin npr rrugn dredha-dredha buz prroit t thell, i cili rrshqiste tinzisht e pa zhurm prmbi pllakat e shtratit t tij, sikur t kishte frik se mos binte n sy t policis s pamshirshme t kampit. E megjithat, e keqja e vazhdueshme n rrjedh t kohs bhet dika e zakonshme. Edhe vizitort e pezmatuar t Spait, n ndonj rast, bnin shaka me t afrmit e tyre t burgosur. Kshtu nj dit, gjat takimit me vllan e tij, njri nga kta vizitor, duke par kapter Gjokn t kalonte krenar me nj lepur t vrar n dor, t cilit i numroheshin brinjt, i tha t vllait: Polic m t shmtuar dhe lepur m t dobt nuk m kishin zn syt deri sot. T denj pr njri tjetrin ia priti buzagas vllai i burgosur. Po prshtypjet e vet ktyre banorve fatkeq t kampit pr Spain, cilat ishin? Mendime t ndryshme ishin shfaqur e ishin br shum prkufizime, por, me sa dukej, tiparet m njerzore e m asgjsuese t ktij kampi shfaross spikatnin n sfondin e turnit t tret, atij t nats. Ndofta pr kt arsye nj poezi e shkruar prej t burgosurit Zef Jushi, i cili dikur kishte mbaruar studimet n Akademin Ushtarake Italiane, u vlersua unanimisht si himni i Spait. Autori i saj ishte frymzuar pikrisht nga pamja rrqethse e turnit t tret:

Thnegla t uditshme mbi nj krcu vigan, Ather kur jeta fle pr me u prtri, T lodhur, t prgjumur, ngjitemi n kodrn tnde, O mal i zymt, i zi.

Asgj prej jets mbetur nuk na ka, Ve syve t lodhur q n lartsi shikojn, Ve zemrave t ngashruara, pr dshir th, Q rrahin dhe shpresojn. Posht tok' e zez, lart nj cop qiell na ngeli, Ku fluturojn ort, ndrrat, shpresat mizore, Qiell i grvishur me shtylla e gjmba teli, Urrejtje e thell njerzore. Ju muzikant, artist e poet, Pse nuk i lini njerzimit pr kujtim, Brenga t thella t vazhdojn gjith jetn, Gjer n asgjsim? Thnegla thash? ... dhe jo larva, Q presin krah me u hedh n fluturim, E botn ta mbushin n ato dit t bardha Me mjalt e pickim?

V TRIDHJET E NJ

Fati sht nj ligj natyror, kuptimi i t cilit sht i pakapshm, sepse nj sasi e madhe t dhnash na orienton. F. Galiani Pr udi, data 31 e muajve t privilegjuar t vitit kishte ndikuar negativisht n jetn e mundimshme t Sazan Diksit. M 31 maj 1949, kur ai ishte dy vje e nj muajsh, familja e tij u internua n Kamz t Tirans, pr shkak t arratisjes s babait. Ndrkoh q gjith Shqipria po fundosej n mjerim, kampet e saj t prqndrimit ishin nj kopje e kampeve t Lufts s Dyt Botrore. Kampet e Kamzs, Cerrikut dhe Tepelens do t flijonin fmijrin e nprkmbur t Sazan Diksit deri n vitin 1956. Disa qindra fmij shqiptar humbn jetn n ato vite t vshtira, kur zia e buks po bnte krdin edhe jasht telave me gjemba. Ngjarjet e internimit do t linin gjurm t thella n kujtesn e virgjr fminore t Sazanit. Para syve t tij t pafajshm do t shtjelloheshin skena terrori q dridhmonin edhe burrat. Nnat me fmij t vegjl ishin martiret e vrteta n ato qendra shfarosjeje, ku antishqiptarizmi dhe antihumanizmi i ideologjis m agresive, q kishte njohur njerzimi n kushte paqeje, po gjymtonte popullin e pafajshm dhe t ardhmen e vendit. Ndonse nnat vet kryenin pun t rnda t detyruara prej komands s kampit, ato rezervonin dika prej ushqimit t tyre t pakt, me qllim q t kishin me far ti gnjenin fmijt e uritur n mbrmje, pr ti zn gjumi. Pr fat t mir, aparati trets i ktyre nnave truri i dyt i organizmit njerzor e ndiente sakrificn e tyre dhe solidarizohej me to. Jo pak nga kto heroina dhan shpirt, n prpjekje pr t mbajtur gjall fmijt e tyre. Meqense kosa e vdekjes po prparonte shpejt midis radhve t rralluara t gjenerats s re fatkeqe, qeveria shqiptare vendosi t lironte fmijt e internuar, t cilt kishin ndonj njeri t afrm n jetn e lir, i cili do t ishte i gatshm t kujdesej pr ta. Meqense babai i Sazanit kishte qen djal i vetm (nuk kishte as motr), fmijt e familjes Diksi mbetn srish n internim. Vetm pas ngjarjeve hungareze t vitit 1956, ata u liruan me shum familje t tjera shqiptare. * E kthyer srish n Vlor, familja Diksi e gjeti shtpin e saj t zn prej familjes s nj oficeri t Sigurimit. N pritje t nj vendimi prfundimtar, familja e liruar rishtas prej internimit u strehua n nj barak t vjetr n periferi t qytetit.

Dy muaj m von, n mbrmjen e 31 dhjetorit, nj kamion ndaloi para baraks prej drrasash pjesrisht t kalbura. Nj titullar i policis s Vlors i komunikoi gjyshes s Sazanit, si kryefamiljare, vendimin e DPB: familja Diksi nuk kishte m t drejt t jetonte n qytet; ajo dbohej prgjithmon n fshatin e origjins, n Dukat. Pa e zgjatur, kamioni i zbuluar, i shoqruar me dy polic, u nis pr udh nn nj shi q binte me shtamba. T strukur posht nj velenxe t madhe, q ua kishte falur nj i njohur kur banonin n barak, familja Diksi e festoi vitin e ri 1957 duke ndar nj ftua n gjasht pjes: gjyshja, nna, dy vllezrit dhe dy motrat. Si m i vogli i familjes, Sazani doli i fituar i fests: ai hngri dy feta ftoi. Gjyshja dhe nna i dhan gjysmn e fets s tyre, me kusht q ai t pushonte s qari prej lagies nga shiu i rrmbyer, q po e prshkonte lirisht velenxn.

VI LEXIMI E VETMJA KNAQSI N JETN E CUNGUAR

Secili prej leximeve tona l nj far q do t mbij nj dit. Zh. Rnr Dukati i njohur pr pikpamjet kombtariste, u b nj shesh i lufts s klasave pas triumfit t ideologjis antikombtare. Megjithat familja Diksi kishte kaluar prej breshrit n shi dhe kjo nuk ishte pak pr t. Uria ishte zvendsuar prej ushqimit t dobt, telat me gjemba prej nj vule n kartn e identitetit, apeli dy her n dit prej paraqitjes do mngjes t kryefamiljarit para zyrs s kshillit popullor t fshatit. Kushtet e jetess linin shum pr t dshiruar, por gjithsesi ata e kishin mundsin ta mbushnin stomakun me lakra pa vaj t prziera me nj dor miell dhe t thithnin ajr t pastr. Nuk i trembeshin m vdekjes nga uria dhe ky ishte lirim i vrtet pr ta. * Sazani e prfundoi shkolln shtatvjeare si nxns i dalluar. Shkoll t mesme n fshat nuk kishte. Pr t vazhduar gjimnazin, ai duhej t banonte prkohsisht n Vlor. Nj qetsim relativ i lufts s klasave e mundsoi dika t till, por mbetej problemi ky: shpenzimi ekonomik. Kjo ishte nj ngarkes e paprballueshme pr familjen. N letrat e rralla q u drgonte babai, Sazani kishte konstatuar se ai nuk harronte asnjher t pyeste pr shkollimin e fmijve. Kur msoi se djali i tij i madh dhe t dy vajzat mbetn me arsim shtatvjear, ai kishte shfaqur interesim pr mbarvajtjen n shkoll t djalit t vogl. Kur mori vesh se Sazani e mbaroi shtatvjearen me rezultate maksimale, babai i drgoi nj letr familjes, duke i br thirrje q ta drgonte n qytet at, pr t mbaruar shkolln e mesme. Ai vet merrte prsipr shpenzimet vjetore t shkollimit t Sazanit. Megjithse shteti diktatorial i konvertonte n lek me nj vler qesharake dollart e emigrantve politik (ndryshe prej drgesave t emigrantve ekonomik), babai i Sazanit i mbuloi rregullisht shpenzimet shkollore t t birit, ashtu si kishte premtuar. Pr fat t mir, midis lndve t gjimnazit figuronte edhe gjuha frnge. Meqense Sazani e dinte q ishte i privuar prej studimeve t larta pr arsye biografie, ai iu prkushtua frngjishtes, ndrkoh q shklqente n t gjitha lndt. Sazani i prfundoi n tre vjet tekstet shkollore t gjuhs frnge t parashikuar pr katr. Profesori i tij i frngjishtes, nj intelektual i kompletuar me biografi jo t pastr, e mori vesh situatn n t ciln ndodhej nxnsi i tij m i mir dhe e mbshteti me zell prindror n prvetsimin e gjuhs frnge. Ndrsa nxnsit e tjer vazhdonin normalisht programin e parashikuar shkollor, profesori bamirs i siguronte Sazanit tekste t nj stadi superior dhe e

kontrollonte nga afr ecurin e tij premtuese. Pr m tepr, ai e prezantoi nxnsin e tij t zellshm me prgjegjsen e biblioteks s Vlors, me qllim q ajo ti jepte pr t lexuar Sazanit libra t zgjedhur n frngjisht, t cilt fillimisht ia rekomandonte vet profesori. N kt periudh ajo bibliotek ishte shum e pasur me letrsi n gjuhn frnge, q u ishte sekuestruar familjeve t pasura. Meqense lexuesit n gjuh t huaj asokohe ishin mjaft t rrall, Sazanit iu krijua mundsia t lexonte perla t letrsis frnge e botrore, t cilat do t krijonin bazn e formimit t tij intelektual. Ndonse pas vitit 1967 shumica e atyre librave do t hiqeshin prej biblioteks, atje mbeti gjithmon nj fond i mjaftueshm letrsie t mirfillt, q i mundsoi Sazanit evitimin e humbjes s kohs dhe prishjes s shijes me librat e realizmit socialist. Ai do ta kujtonte gjithmon me nostalgji kt koh t art leximesh pr t, gj q e vlersonte si kaprcim t klonit diktatorial n kultur. Babai i Sazanit kishte mbaruar liceun francez t Kors dhe dispononte nj kontigjent librash t zgjedhur n gjuhn frnge. Para se t arratisej, ai ia kishte besuar nj pjes t tyre nj t njohurit t tij, i cili, shum vite m von, ia ktheu Sazanit. Kjo ishte dhurata m e muar q mund ti ofrohej Sazanit n at periudh etjeje pr lexim. * Pas kryerjes s shrbimit t detyrueshm ushtarak, Sazani rifilloi jetn n fshat. Ishte koha kur, nn shembullin e Revolucionit kulturor proletar n Kin, prej dy vjetsh kishte shprthyer nj val e nxeht e lufts s klasave q dukej se nuk do t zbehej kurr. Dikur, n kampet e internimit, Sazani i vogl pyeste veten: Pse kta shqipfols torturojn n kt mnyr nnat dhe fmijt shqiptar? Dikur, por jo m tani. Ai ishte ndrgjegjsuar plotsisht tashm pr rrezikun e t jetuarit n gjirin e nj shoqrie t akorduar, ku lufta e verbr e njeriut kundr njeriut ishte shpallur forca e prparimit. Shoqria e re kishte keqtrajtuar tmerrsisht nnat shqiptare, duke gjymtuar kshtu t ardhmen e nj populli t droguar ideologjikisht. Sazani nuk i lejonte m pyetje t tilla vetes, si dikur n fmijrin e mjer. Ai e dinte se pyetja krkon prgjigje nprmjet arsyetimit, mirpo arsyeja nuk funksiononte m; ajo ishte shpallur reaksionare. Gaforrja nuk mson dot t eci pr s mbari. N kto kushte dshpruese, Sazani prpiqej t mos u jepte shkak atyre q mezi prisnin ta godisnin prsri. Ai llogariste vetm nj mik besnik, librin; edhe at t fshehur n trastn e buks s misrit, q merrte nga shtpia pr ta ngrn ugareve. Mirpo prishja e marrdhnieve me Motrn e Madhe, Kinn, shkaktoi nj intensifikim t ndjeshm t lufts s klasave. Parrulla revolucionare e dits ishte shum provokuese: Indiferenti sht nj armik i maskuar; vetmia sht nj protest e heshtur ndaj jets son socialiste.

Ora e Sazan Diksit kumboi. Megjith kujdesin e tij t prhershm, at e arrsetuan pes dit para se t festonte 31 vjetorin.

VII DOSJA PENALE N 31

Urrejtja e verbr ushqehet me gjithfar gjrash t vogla. H. d Balzak Zyrat e DPB t Vlors ndodheshin n dalje t qytetit, ndan t rrugs automobilistike kombtare q onte n Fier. atia prej betoni e birucave t izolimit t t arrestuarve dukej prej rrugs. Sa her q i shkonin atje syt, Sazani thoshte me vete: M ndihmoft fati t mos ta shikoj brendsin e tyre! Mirpo atij i kishte rn n pjes fatkeqsia, jo fati. Sazanin e izoluan n qelin 3. Ndofta ngaq nuk kishte ndonj me n 31 Ato ishin vetm 29. E zhytur n nj gjysmerrsir t prhershme, dy metr e gjysm e gjat, nntdhjet centimetr e gjer dhe mbi katr metra e lart, biruca i krijonte prshtypjen e nj arkivoli t gurt, kur qndronte shtrir n shpin. Asnj dritare, prve nj kamareje n tavan t mbyllur me nj xham t trash dhe nj grill t fort hekuri, ku ishte varur nj llamp gjithmon e ndezur. Drita e saj e zbeht thithej prej errsirs s thell, pa arritur ta ndrionte pjesn e poshtme t birucs. Kjo munges e theksuar ndriimi shrbente si paralajmrim pr t arrestuarin, se atje gjithka rridhte n errsir. Po t arrestuan ndonjher, mos harro se personi i par q do t gjesh n qeli sht spiuni yt i kishte br t ditur Sazanit nj i njohur i tij ish-i burgosur politik. Sazani qe i detyruar t flinte tri jav ngjitur brinj pr brinj me spiunin e tij. I zhgnjyer prej rezultateve t zhbirimit t vegls s tij t verbr, shefi i hetuesis [njhersh hetues i Sazanit] e trhoqi pr ndonj destinacion tjetr shtegtarin e birucave. Sazani mbeti vetm n qeli edhe tre muaj e gjysm t tjer. Ai flinte i mbshtjell me nj batanije t vjetr, e cila prbnte gjith pajisjet e nevojshme pr t fjetur. Si n gjum edhe i zgjuar, ai e kalonte kohn n shoqrin e prhershme t morrave t shumt. do mngjes, n orn gjasht, oficeri i rojs dhe eskorta e tij kontrollonin pjesn e brendshme t birucs. Duke rrudhur fytyrn prej ndotit, nj polic kontrollonte n trup t arrestuarin, i cili nuk pushonte s kruari. Kur i izoluari ankohej pr morrat, oficeri i rojs ia kthente duke krcllitur dhmbt: Ne nuk t ftuam t vije ktu, por t sollm me pranga. T kemi armik, jo mik. N qoft se ishe m mir n shtpi, pse nuk i respektove ligjet? Armiqt e partis son jan m t neveritshm se morrat. N nj pjat alumini t deformuar e t nxir nga koha sa fatkeq e kishin prdorur at? jepej ushqimi prmues: ltyr perimesh n drek dhe aj pa sheqer n dark. N mngjes t arrestuarit merrnin racionin ditor t buks, 500 gram, me pak marmalat ose djath. Nj dit supa ishte shllir, ditn tjetr bajate. Luga t bnte pr t qeshur: bishti i saj nuk i kalonte tre centimetrat.

* N mbrmjen e dits s arrestimit, Sazanin e uan n njrn prej tri dhomave t hetuesis, me pranga t shtrnguara fort. Atje prisnin katr oficera Sigurimi dhe zvendsprokurori i rrethit. Shefi i hetuesis, me cilsin e hetuesit personal t t arrestuarit Diksi, lexoi motivacionin e arrestimit: Agjitacion e propagand kundr partis e shtetit Pastaj shefi i hetuesis, duke treguar me dor nj dosje mbi tavolinn e fiksuar n dysheme, shtoi: I pandehur, t gjitha hollsit e veprimtaris tnde armiqsore ndodhen n kt dosje penale. Me syt mbi dosjen objekt diskutimi, Sazani buzqeshi hidhur; mbi kapakun e saj shkruhej: Dosje penale n 31. T ardhka pr t qeshur? pyeti duke krcllitur dhmbt shefi i hetuesis. Natyrisht, ti veprimtarin armiqsore e ke kryer me ndrgjegje t plot. Por qesh vrtet ai q qesh i fundit. Dhe t fundit jemi ne q qeshim gjithmon. Tani urdhro dhuratn e mirseardhjes. Shefi i hetuesis e goditi t pandehurin e prangosur me shkelm n krci. Ndrkoh q Diksi u prkul nga dhimbja e kmbs, ai e goditi me t dy grushtat e bashkuar pas koks. I pandehuri u shemb prtok, ku secili prej t pranishmve nuk ngurroi t jepte kontributin e tij n kuadr t dhurats s mirseardhjes. Dy muaj m von, shefi i hetuesis me prokurorin e rrethit patn rastin t argumentonin faktin e mirnjohur, se ishin ata q qeshnin gjithmon t fundit e jo i pandehuri. Fjaln e mori shefi i hetuesis: Meqense ti nuk e pranon krimin e agjitacion propagands, ne kemi vendosur t ta ndryshojm akuzn. Sot e tutje je i akuzuar pr prgatitje pr arratisje. Kshtu dalim t dy palt t fituar. Nprmjet akuzs s re, ne kemi mundsi t t dnojm deri n 15 vjet burg, jo 10 vjet si parashikon maksimumi i nenit t agjitacion-propagands. Ndrsa ti do t biesh n qetsi, mbasi ne i kemi tashm gati dshmitart q do ta vrtetojn akuzn e re. E pranon ndryshimin e akuzs? e pyeti t arrestuarin prokurori i rrethit. Mua m kan arrestuar duke mbjell misr me kubik n Dukat, nuk m kan kapur n kufi q t pranoj akuzn pr arratisje u prgjigj Diksi. Vigjilenca popullore e asgjsoi q n vez planin tnd q t bashkoheshe me baban n Amerik ia priti shefi i hetuesis. Yt at sht spiun i CIAs. Po ti, a do t bheshe nj dit shrbtor besnik i ktij instrumenti famkeq t imperializmit amerikan, xhandarit ndrkombtar? Un nuk kam njohur as baban, pa le m CIAn u prgjigj i arrestuari. Pikrisht pr kt arsye, ndrra jote ishte ti njihje t dy njhersh. Por, mjerisht, nuk arrite ta kurorzoje synimin tnd antishqiptar. Ti doje t ndiqje

rrugn e babait, por diktatura e proletariatit do t t jap nj msim t mir, q nuk do ta harrosh dot kurr. Vuajtjet q ke provuar gjat hetuesis jan vetm fillimi i shpagimit t borxheve t babait dhe t tuat kundrejt partis son. Kur t shkosh n kampin e puns s detyruar, atje nis larja e vrtet e hesapeve. Ne nuk ngopemi me gjakun e klyshit t nj agjenti t CIAs. N ast, shefi i hetuesis i zvendsoi fjalt me vepra. Ai nxori nj shkop gome prej sirtarit t tavolins dhe filloi ta godiste me gjith forcn e krahut Sazanin, ku t mundte. * I dnuar me 14 vjet heqje lirie dhe pun t rnd t detyruar, m 31 gusht 1978 Sazan Diksi, i mbyllur n nj autoburg me fatkeq t tjer, udhtonte pr n burgun qendror t Tirans, prej nga bhej shprndarja e t dnuarve rishtas npr kampet e puns. I qullur n djers prej nxehtsis mbytse brenda autoburgut t ajrosur vetm prej dy birave n tavanin metalik, Sazani mendonte me vete: Numri 31 sht ndoshta burim tersllku pr mua, meqense kam lindur ditn e fundit t prillit, i cili sht i privuar prej shifrs 31.

VIII PAS INTERNIMIT E DBIMIT SPAI

Kufiri i do dhimbjeje sht nj dhimbje m e madhe. E. Cioran T veuar prej t dnuarve pr krime ordinere, t burgosurit politik, radht e t cilve shtoheshin me shpejtsi n kt periudh, zinin fjetoren m t madhe t burgut qendror. Atje kishte t dnuar rishtas prej rretheve t ndryshme t vendit, t burgosur q ktheheshin prej spitalit apo q do t shkonin atje, t tjer q transferoheshin nga nj kamp pune n nj tjetr, ose shtegtar birucash. Kta t fundit prbnin nj kategori end t panjohur pr shumicn drrmuese t t burgosurve rishtas. T burgosurit e rinj interesoheshin pr gjendjen e prgjithshme n kampet e puns. Nga sa dgjonin, pushtoheshin prej ankthit. Megjithat, pas disa muajsh izolimi n birucat plot me morra, ata kishin mundsi t bnin dush do t shtun dhe t pinin duhan pa orar. Mirpo kjo ishte nj periudh kalimtare, q nuk zgjaste shum. Kampet e puns kishin nevoj pr gjak t ri, pr ta realizuar e tejkaluar planin e nxjerrjes s mineralit me puntor t detyruar. M 10 shtator 1978 nj autoburg prshkonte rrugn malore drejt Spait me Sazan Diksin dhe 13 t burgosur t tjer brenda. Disa prej tyre kishin vjell. T tjerve po u ngrihej t pshtjellt prej pamjes s pist para syve, ers s rnd dhe tronditjes prej xhades gjith gropa. N orn katr pasdite, autoburgu hyri n kamp. Nj grumbull i madh policsh e ushtarsh e qarkuan. Duke dgjuar romuzet e policve q stigmatizonin armiqt e sapoardhur, Diksit i kaluan mornica. E folura e tyre e paprpunuar krejt si ata vet reflektonte prirjen e tyre t natyrshme n pajtim me brutalitetin e diktaturs. Asgj nuk i shrben nj diktature m shum sesa injoranca. Gardiant i urdhruan t burgosurit t zhvisheshin vetm n t mbathura. Pastaj filluan tua kontrollonin teshat, duke i flakur me prmim prej morrave. I habitur nga kjo sjellje e policis, njri prej t burgosurve i tha shokut q kishte n krah: Po ne na kontrolluan kur u nism nga Tirana; ne ky kontroll tjetr? Njri prej policve e dgjoi dhe e goditi me nj kuti duhani metalike, q po kontrollonte n at ast. I burgosuri psoi nj t ar ndan t syrit t djatht dhe gjaku i rrodhi prgjat trupit lakuriq. Mjeku i burgosur, i cili po kontrollonte higjenn fizike t t sapoardhurve, guxoi ti krkonte leje policit agresiv, pr ta uar t plagosurin n infermieri, q ta mjekonte. Mos do me e provu e ti i her? iu hakrrua polici duke zgurdulluar syt. Pasi bn dush dhe veshn uniformn e kampit, t burgosurit e sapoardhur u przien me turmn. T lodhur prej hetuesis disamujore dhe udhtimit t mundimshm, mysafirt e rinj t Spait dshironin t pushonin. Mirpo

mikpritsit i kishin vn n mes, t interesuar sipas rretheve prkats, dhe nuk reshtnin me gjithfar pyetjesh. Ndonse t sapoardhurit kishin disa muaj q ishin shkputur prej jets s lir, banorve t kahershm t Spait u dukej sikur ata sapo ishin ndar me botn matan telave me gjemba. Diksi vazhdonte t qndronte i mbshtetur pas murit n krye t shkallve, t cilat do ta bashkonin me t burgosurit e shumt. Duke prfituar ngaq nuk e kishin vn re akoma, ai, me nj pamje t menduar, po endte shikimin mbi at turm t madhe fatkeqsh q bnin tutje-thu, prshndeteshin, bisedonin, thrrisnin dhe, ishte m e uditshmja qeshnin. Kjo i bri prshtypje t veant Diksit. Mbijetesa e t qeshurit, n nj vend q ishte ndrtuar posarisht prej shtetit pr ta vrar at, iu duk si nj shkelje ligji. E pabesueshme, njeriu qeshka edhe ktu, tha me vete. Me hap t ngadalshm, ai zbriti shkallt e u przie me turmn dhe kalvarin e saj t prditshm. * Pas nj jave Diksi filloi punn e rnd n minier, me tre turne. Vuajtjet e internimit e t dbimit e kishin prgatitur shpirtrisht, pr tiu br ball vshtirsive t reja n rritje. Kjo do t ishte pr t nj tjetr prov rezistence ndaj s keqes. Ndonse masa pesvjeare e dnimit me dhun ekstreme t ktij kampi akorduar nga qeveria pas revolts s vitit 1973 ishte plotsuar pak muaj m par, gjendja vazhdonte t mbetej mjaft e tensionuar, pr shkak t inercis revolucionare. Terrori sht nj element prbrs i diktaturs dhe nuk di t ndalet po aq leht sa e merr hovin. Dhuna e egr ndaj t burgosurve vazhdonte. Madj, shumica e policve e quanin t pamjaftueshm ndshkimin fizik, pa humbje t prsritura ndjenjash prej t burgosurve. N fund t do turni pune policia onte n kamp t burgosur duarlidhur t akuzuar pr pun t pamjaftueshme. Aty ata i nnshtroheshin nj rrahjeje kolektive prej t gjith gardianve q linin turnin e puns, nn syt flakrues t oficerit t rojs dhe komandantit ose komisarit t kampit. Secili prej policve, pr t shpalosur para eprorve t pranishm zellin e tij t pamas n kryerjen e detyrs, prpiqej t sajonte nj metod t re torture. Pas prfundimit t ceremonis ndshkimore, ata izoloheshin pr nj muaj n biruca. Kto ishin t ndrtuara me dyer direkt n natyr. Ana e siprme e solets s qelivve ishte n nivel me lartsin e toks s grmuar pr sheshimin e vendit ku ishin ngritur. Korridori pa ati i ktyre birucave ishte i mbuluar me nj les t fort hekuri, njri krah i s cils futej thell n dh, kurse krahu tjetr ishte betonuar bashk me soletn e qelive. Dyert e rnda t birucave ishin ln enkas 20 cm m lart nga imentoja e dyshemes. Shiu ose bora hynin lirisht deri n mes t birucave t ndrtuara prej betoni nga t gjitha ant. Ndrsa gjat dimrit

nuk mund t flihej dot prej t ftohtit, n ver t izoluarit nuk mbusheshin dot me frym. N rajonin e banimit ushtrohej kontroll i prgjithshm dy her n muaj. Pr or t tra, ushtar e polic prmbysnin gjithka npr dhomat e fjetjes me shtretr kolektiv tip dyshemeje trekatshe prej drrasash t pazdruguara. N nj dhom 7x6x3 metra flinin 54 t burgosur. Batanijet, araft, dyshekt dhe sendet e tjera personale, si stilolapsa, prerse thonjsh, zarfa, fletore etj. hidheshin n mes t dhoms dhe ushtart e polict, me izmet gjith uj e balt, shkelnin mbi to. Pas kontrollit, t burgosurit pr nj koh t gjat mezi gjenin sendet e tyre. Shpesh ushtart dhe polict prvetsonin sende q u plqenin, si stilolapsa, cigarishte, rripa mezi, etj.. Kush ankohej pr nj gj t till i nnshtrohej nj ndshkimi t rnd fizik, mbasi akuzohej se donte t ofendonte qllimisht personelin ushtarak nga pozita armiqsore e t burgosurit politik. Gjat kohs q vazhdonte kontrolli, t burgosurve u lexoheshin veprat e Diktatorit pr riedukim. Nj luft nervash shkatrrimtare, e cila n stinn e dimrit prballohej me vshtirsi prej tyre, duke qndruar n bisht disa or, mbasi terreni ishte i mbuluar me bor. Ushqimi, prve emrit, nuk kishte asgj t prbashkt me nj ushqim njerzor: shtat muaj presh (jeshil ose t that) t zier dhe pes muaj speca t ziera. Rrall ndonj zarzavate gjat vers. Jepej edhe nga nj racion pilaf orizi i przier me mel e ndonjher pak qumsht si antidot. Mishin e planifikuar pr t burgosurit q punonin n minier e hanin oficert, polict, ushtart e rrethimit t kampit dhe t burgosurit q shrbenin si prapavij brenda kampit (spiun t komands). N kt abuzim merrnin pjes edhe zogjt shtegtar, si thirreshin prej t burgosurve spiunt e specializuar t birucave, t cilt prdoreshin prej hetuesive t rretheve, pr t mashtruar t arrestuarit rishtas dhe pa eksperienc gjat procesit hetimor. Kjo dukuri e habiste shum Diksin. Ndonse jeta n internim e dbim ia kishte msuar disa prapaskena t krimit shtetror qysh hert, atij nuk i kishte shkuar kurr ndrmend, se n mnyr kaq t hapur mund t mbusheshin autoburgjet me zogj shtegtar, pr t'i shprndar mandej si qena gjahu aneknd Shqipris s terrorizuar. T njjtn prshtypje i krijoi atij arrestimi dhe ridnimi brenda n burg pr veprimtari armiqsore i t burgosurve politik. Si justifikonej vall juridikisht nj veprim kap absurd? Duke u prpjekur t'i gjente nj prgjigje ksaj pyetjeje, Diksit iu kujtua nj thnie e Musolinit: Komunisti sht njeri pa ligj.

* Ditn q kampin e prfshinin valt e arrestimeve, aty hynin hetuesit e shndetshm me antat e zeza t fryra; kto ishin plot me prova t veprimtaris armiqsore t kryer brenda n burg! Ata shoqroheshin prej operativit t kampit,

komandantit ose komisarit dhe nga disa oficer t tjer t komands. Pasi dubloheshin rojet e rrethimit m t afrt, fillonte loja macja-miu. Me shenjn e operativit t kampit ose t ndonj hetuesi, pesmbdhjet a njzet polic q rrinin n gatishmri pas murit t ports s brendshme t sheshit ku rreshtoheshin t burgosurit, vrsuleshin me vrap duke u shprndar n disa grupe midis t burgosurve t rreshtuar. Secili grup policsh kishte nj prgjegjs, t cilit i jepeshin emrat e t burgosurve q do t riarrestonte grupi i tij. Rreshtimi bhej n baz t brigadave t puns, ndrsa t papunt ve. Kjo i ndihmonte polict q t gjenin kollaj secili grup gjahun e tij. Mirpo n baz t udhzimeve, ata duhej t zhvillonin nj loj spektakolare pr syt e ndezur t gjaksorve profesionist me antat e zeza e t fryra. Polict bnin sikur nuk i gjenin dot kurbant q krkonin. Ata i shtynin t burgosurit sa andej-ktej, i kthenin me fytyr nga vetja, mbrthenin ndonjrin pr t'i hedhur prangat, pastaj, si thoshnin "jo, s'qenka ky!", vazhdonin m tutje. I hidhnin syt lists me emrat e t burgosurve q do t arrestonin, mblidheshin bashk sikur do t konsultoheshin pr t fiksuar vendndodhjen e personit q kishte radhn pr arrestim dhe, mbasi drejtoheshin pr tek ndonj brigad tjetr, paptritur ndryshonin drejtim dhe mbaronin pun me at q duhej. Kjo loj makabre me ndjenjat dhe nervat e t burgosurve vazhdonte gjysm ore. Personat e arrestuar merreshin nga polic t tjer, q i onin duarlidhur n autoburg. Arrestimet e t burgosurve pr veprimtari armiqsore brenda n burg u ndrpren vetm pas vetvrasjes s kryeministrit M. Shehu. Objektivi kryesor i diktatorit plak kishte qen gjthmon mashtrimi i opinionit publik. Pasi qroi hesapet me pretendentin kryesor pr t marr frenat e pushtetit pas vdekjes s diktatorit t smur, ky organizoi nj vizit n Galarin e Arteve Figurative. Me kt Hoxha donte t tregonte se i kishte aq n terezi problemet e politiks, saq i tepronte koha t interesohej edhe pr artin! Por goja q i merrej dhe kmbt q mezi e mbanin vrtetonin se ai jetonte n ethe aluinacionesh dhe fantazma e ish-kryeministrit po i merrte frymn. At q Diktatori prpiqej ta mbulonte, po e zbulonte m shum. Si Kozeta e Hygoit, kur kthehej me kovn e rnd t ujit n Monfermej dhe e zinte nata rrugs npr korie mendonte me vete Diksi. E llahtarisur prej vetmis n pyll, ajo kndonte pr t'i dhn zemr vetes: jo, un s'kam frik. Vese me nj ndryshim rrnjsor midis tyre: ajo ishte mishrimi i pafajsis, ky sht mishrimi i krimit. Pr t bindur opinionin publik se ato q thoshte kllouni plak nuk i kishte me shaka, Diktatori bri falje pr t burgosurit e pafajshm, pas 20 vjetsh

IX EDHE ATA ISHIN NJERZ

Krimit i jepet shpesh theksi i virtytit prej kriminelve. Zh. B. Gres Pavarsisht prej qllimit demagogjik, falja i dha nj far frymmarrje m t lir gjendjes anormale t kampit. Edhe t burgosurve t ndershm iu ngjall disi shpresa, se mund t dilnin nj dit prej burgut. Nj gj t till e kishin hequr nga mendja m par pjesa m e vendosur e m e ndershme e t burgosurve politik. Pas do thirrjeje t tellallit "reparti i t burgosurve t rreshtohet n fush!", t gjith t burgosurit e kategoris s siprprmendur visheshin sa m trash dhe mbushnin xhepat me paketa cigaresh, para se t rreshtoheshin sipas urdhrit. Ata i linin porosi shoku-shokut pr ndonj problem personal apo familjar. Nuk dihej se cilt prej tyre do t rrmbente vala e asaj dite e cilin do ta kursente pr nj dit tjetr n t ardhmen. Dihej vetm se valt e herpashershme t arrestimeve synonin pikrisht at pjes t t burgosurve, t cilt komanda e kampit i kishte cilsuar t parehabilitueshm. Pra, at pjes, e cila alternativs jetn ose moralin, i kishte dhn zgjidhje n favor t t dytit. A kishte kufij mizoria e diktaturs shqiptare? N realitet ishte vetm kapaciteti i fantazis keqbrse t shrbtorve cinik t diktaturs, q prcaktonin kufijt e asaj mizorie, mbasi ligji nuk iu ndalonte asnj krim ndaj armiqve t partis. * N muajin mars t vitit 1979, komanda e kampit t Spait ekspozoi disa fotografi t jashtzakonshme n stendat e katit prdhes t fjetoreve. Ato tregonin tre ish-t burgosur t Spait t pushkatuar rishtas. Asnj pushtues i toks shqiptare nuk ia kishte lejuar ndonjher vetes t krenohej me afishimin e pamjeve t tilla: secili prej t ekzekutuarve me nj plumb n ball ishte i lidhur pas nj shtylle, me duar n pranga. Gjaku kishte rrjedhur mbi nj araf t bardh, me t cilin u kishin mbuluar leckat e burgut para se ti pushkatonin. Pr far krimi ishin dnuar me vdekje? Pr dy letra adresuar pushtetit qendror n Tiran, ku denoncohej veprimtaria antikombtare e diktatorit Hoxha. * Nj hoopaaa! e zgjatur u trhoqi vmendjen t burgosurve t Spait q qarkullonin n ato aste para pallatit t fjetoreve. Nj i burgosur u hodh prej

ballkonit t katit t dyt t fjetoreve n tentativ vetvrasjeje. Duke rn, kapota e murrme i ishte hapur si parashut. Ishte data 6 qeshor 1979. Dy autoburgje po prisnin prbrenda ports s madhe t kampit t mbusheshin me zogj shtegtar. Operativi i kampit po prpilonte listn e tyre. Midis emrave t tjer, figuronte edhe ai i Filipit, nj ish-msues nga Lezha i burgosur rishtas. Gjat hetuesis ai kishte nnshkruar nj deklarat bashkpunimi me Sigurimin e Shtetit. Megjithat ai e kishte ndar mendjen q t mos bhej spiun birucash. Pr kt arsye, Filipi e refuzoi prerazi propozimin e operativit q t nisej me autoburg pr gjueti. I krcnuar prej oficerit t Sigurimit se do ta paguante shtrenjt refuzimin e tij, Filipi u hodh prej ballkonit t katit t dyt. Ai nuk vdiq, por psoi dmtime t rnda: katr fraktura n kmb e n duar dhe disa brinj t thyera. Ndrkoh q po e onin me barel n infermierin e kampit, ai belbzonte n kllapi: Le t vdes, le t vdes, por at poshtrsi nuk e bj. Megjith gjendjen e rnd shndetsore t Filipit, operativi nuk pranoi q ta onin n spitalin e Tirans. Mjeku i burgosur prpiqej me sa mundej ta ndihmonte. Kur Filipi u prmend pas traums, vizitori i tij i par qe operativi: E, Filip, mendove se do t shptoje nga un, ? Vdekja nuk t pranoi, se kemi ca hesape bashk. Shtrngohu mir tani, se kur t ohesh n kmb fillon loja e vrtet me mua. Megjith insistimin e mjekut t burgosur se Filipi duhej uar doemos n spitalin e Tirans, operativi e bnte veshin t shurdhr. Vetm kur msoi se kmbt e t aksidentuarit u gangrenizuan, ai e miratoi shtrimin e vonuar n spital. * N dhjetor t vitit 1979 u fut pr her t par televizori n kampin e Spait. Disa persona u angazhuan pr montimin e tij. T burgosurit prisnin me padurim t soditnin ekranin e vog, shumica pr her t par. Pr fat t keq, pikrisht at dit hetuesit me anta t zeza vrshuan srish n kamp; do t bheshin arrestime. Midis t arrestuarve qe edhe Muua, nj fshatar nga rrethi i Vlors, pothuajse analfabet. Sharjet n adres t diktatorit ishin shndrruar n nj serum t pazvendsueshm pr gjendjen shpirtrore t Muos. Kt mkat ai e kishte paguar shtrenjt. I katandisur kock e lkur, me dhmb t rn, pesha e tij trupore nuk i arrinte t 50 kilogramt. Pavarsisht prej rnies s ndjeshme shndetsore, Muua ishte tepr rezistent n tortura. Ndrsa polict e torturonin, ai i shante pareshtur, derisa humbiste ndjenjat. Pas nj periudhe t gjat kohe, gardiant e deklaruan Muon psikopat dhe prgjithsisht nuk merreshin m me t. Por hetuesit me anta t zeza nuk e harronin kurr emrin e t burgosurit, q guxonte t shante prdit udhheqsin e lavdishm.

Meqense Muua nuk kishte par televizor ndonjher, ishte shum kureshtar ta shikonte at nat dhjetori. Pr her t par ai i lejoi vetes tiu drejtonte nj krkes persekutorve t tij t paepur: Un e di q shtpia ime do t jet burgu, prsa t jeni ju n pushtet. Ve m lini t shikoj sonte televizorin dhe pastaj m arrestoni kur t dshironi; ktu m keni. Kam 18 vjet n burg dhe nuk e kam par me sy kt shpikje t bukur t shkencs. Hetuesi u bri nj shenj me kok dy policve dhe Muua prfundoi n autoburg bashk me ndrrn e tij pr t par televizorin. Megjithat ai pati rastin t shikonte nj shpikje tjetr t shkencs: prangat q i kishin hedhur at dit ishin vetshtrnguese n do lvizje q bnte i arrestuari. Pr munges salle, televizorin e vendosn mbi nj tavolin n ballkonin e ngusht t katit t dyt t fjetoreve. Rreth 1400 t burgosurit zun vend prball tij, mbi tarracn ku bhej numrimi i tyre tri her n dit. Kur televizori filloi t funksiononte, binte nj shi i imt. Por ata q e shikonin pr her t par nuk lviznin prej vendit. Me nga nj cop plastmasi n kok, ndonse uji po ua deprtonte rrobat, ata ndodheshin nn hipnozn e pamjeve t ekranit t vogl, q iu kujtonte refrenin nostalgjik: na ishte dikur jet e lir * Nj afish tek stendat e posame denonconte trthorazi nivelin kulturor t nj pjese t t burgosurve politik t diktaturs. N krye t afishs lexohej: adresat duhen plotsuar si m posht. N qendr t saj ishte ngjitur nj zarf i shpalosur q tregonte se ku duhej shkruar adresa e marrsit dhe ku ajo e drguesit. Ky ishte nj argument binds se diktatura fuste skllevr miniere n at kamp, m shum se kundrshtar politik.

X BAMIRSIA E NJ DIKTATORI KUSHTON SHTRENJT

do bamirsi q nuk rrjedh nga zemra sht e neveritshme. Shamfor Pas faljes, gjithka nisi nga e para pr ata q mbetn brenda telave me gjemba. Si gjithmon, jeta e tyre ishte pr e lodhjes drrmuese dhe e monotonis grryese. Gardiant patn rastin tiu thoshin t burgosurve: Megjithse ju jeni duke vuajtur dnimet pr krimet e rnda q keni kryer ndaj partis son, udhheqsi i saj i lavdishm pranoi tju a falte pjesrisht gjynahet. Prandaj sht detyra juaj q ta shprehni mirnjohjen ndaj tij, duke realizuar e tejkaluar planin edhe n munges t shokve tuaj q u liruan. M 17 nntor 1982, dy dit pas aplikimit t faljes, rojet e rrethimit t kampit t Spait vran Rexhepin, nj burr t urt nga Tropoja, i cili transportonte trupa pr n minier. Pas nj burgu t gjat, atij i kishin mbetur edhe disa muaj pr tu liruar, por nuk e lan. Megjithse ai kishte qen 100 m larg nga rrethimi dhe 40 m prej tabels q tregonte vendin ku s'lejohej qarkullimi, ushtari e vrau. U hap fjala se ai u dnua dy vjet burg, por me siguri pas gjasht muajsh e kan liruar dhe e kan veshur polic n ndonj burg tjetr. Kshtu kishte ndodhur edhe n dy raste t tjera m par, q me koh doln n drit.

XI HUMOR VRASTAR

Shtyps t dhjamosur, mos i prbuzni t shtypurit e dobsuar ! Zh. Zhuber M 10 janar 1983 u ushtrua nj kontroll i posam n miniern e Spait. N ekipin e kontrollit merrnin pjes dy t drguar t ministris s IndustriMinierave, komandanti i kampit t Spait i shoqruar prej nj toge gradiansh me shefin e policis n krye, drejtori i miniers, si edhe drejtori i ndrmarrjes pyjore t rrethit t Puks. Kryeinxhinieri i miniers dhe asistenti i tij ishin pjes e eskorts. Dy prfaqsuesit e ministris kishin asistuar edhe vitin e kaluar n kt lloj kontrolli. Vllimi i madh i puns s kryer i habiti. A mund t vizitojm ndonj front pune? pyeti njri prej tyre. Sigurisht, iu prgjigj shefi i policis. Zef, na pri t shkojm n ndonj front pune, ku punojn t burgosur q nuk jan dnuar rnd urdhroi ai njrin prej policve t turnit t par. I ngrefosur nga prmendja e emrit n prani t mysafirve t shquar, Zefi i priu grupit t kontrollit. Pas disa minutash, ai ndaloi n fund t nj galerie vertikale t pajisur me shkall druri dhe filloi t godiste me gur tubin metalik t ajrimit. Pse e bn kt? e pyeti kureshtar njri prej t drguarve t ministris. Gardian Zefi nuk e la pa shfrytzuar rastin t shpaloste njohurit e tij personale n prezenc t zyrtarve t rndsishm: T burgosurit q punojn atje lart jan armiq t partis son t dashur. Pavarsisht se ata jan dnuar m leht nga t tjert, armiku mbetet gjithmon armik. Ne nuk duhet t fillojm ti ngjisim shkallt e furnelit, pa na ardhur prej s larti i njjti sinjal. Prndryshe ata mund t shkarkojn kastile mbi ne ndonj vagon me mineral, duke u justifikuar se nuk dinin gj q kishte njerz n ngjitje. Ndrsa Zefi po shpaloste njohurit e tij profesionale, prej s larti erdhi sinjali i tubit metalik. Besnik t rregullores, polict u ngjitn t part, pastaj delegacioni. Kur t gjith ndodheshin n krye t furnelit, komandanti i kampit pyeti Zefin: Jan larg prej ktej t burgosurit? Rreth njqind metra. Por sa m shum ti afrohemi frontit t puns, aq m tepr do t shtohet pluhuri, mbasi minatori i grupit ka filluar t bj birat me martel. Doni ti thrras dy t burgosurit e tjer t paraqiten ktu? Ide e mir, Zef. Ne nuk preferojm t futemi n nj pluhur t dendur. Pas pak, dy t burgosurit u paraqitn tek grupi i vizitorve. Nga je ti? e pyeti komandanti i kampit njrin prej tyre. Nga Elbasani. far profesioni ke ushtruar n jetn e lir?

 Arsimtar. Pse je dnuar? Agjitacion e propagand. A mund t bj nj msues i mir propagand kund qeveris s popullit t tij? Po kur t dnojn pa br gj? Justifikim banal. far interesi do t kishte partia jon t dnonte shtetasit e saj t pafajshm? At e di ajo vet. Duhet ta kontrollosh mir gjuhn, prndryshe do t arrestohesh e do t dnohesh pa dal prej burgut, kshtu si e psova un e deshifroi retiencn e komandantit t kampit i burgosuri tjetr. Me kt gjuh t gjat q paske ti, jam i sigurt se pr agjitacion e propagand duhet t jesh dnuar, hamendsoi komandanti duke iu drejtuar t burgosurit tjetr. Natyrisht, nuk ka gj m t leht, sesa t dnosh nj njeri pr fjal t thna e t pathna. far profesioni ke pasur n jetn e lir? N t ashtuquajturn jet e lir kam qen gazetar. Pse e paske ndrruar kt profesion t bukur me vagonin e Spait? Kur e vrteta sht e burgosur, nj gazetar i mir nuk mund t jetoj n liri. Por vjen t grryej ktu n minier e plotsoi komandanti i kampit duke u gajasur. T msuar pr t ndjekur shembullin e eprorve, polict i bn iso t qeshurs me t madhe t komandantit t kampit. Pr inerci, edhe t pranishmit e tjer iu bashkangjitn korit humoristik. Kur t qeshurat u qetsuan, ish-gazetari i tha: sht m mir t grryesh n minier, sesa t bhesh varrmihs i s vrtets, ndrkoh q e quan veten zdhns i saj. Sa vjet burg je dnuar? e vazhdoi dialogun komandanti i kampit. Dhjet u prgjigj i burgosuri. Sa ke br? Dhjet. Sa t kan mbetur akoma? Dhjet. I revoltuar, komandanti ia priti: Mos harro, armik, se polict e pranishm po e konstatojn sjelljen tnde dhe nuk do dalsh pa gj. Po t pyes pr dnimin, nuk kam qejf t luaj kungulleshk me ty. Kur nuk keni ju qejf pr t luajtur, po un? Jan hetuesit e gjykatsit ata q paguhen pr t luajtur me jetn e t tjerve. Nj jav para se t lirohesha pas

dnimit t par dhjetvjear, m arrestuan n burg dhe m dnuan edhe dhjet vjet t tjer, t cilt sapo i kam filluar. Nga je? Nga Tir Nj eksplozion e ndrpreu papritur dialogun e tyre. Marteli i t burgosurit q bnte birat n ball t frontit t puns heshti. T shqetsuar prej ktij fakti, dy t burgosurit pran delegacionit thirn n nj goj: Shoku yn sht n rrezik; duhet t shkojm ta ndihmojm. Pa pritur tiu jepte njeri leje, ata u zhdukn n errsir duke vrapuar. Shoku komandant i kampit duhet t zbresim menjher, mbasi ne nuk e dim se far ka ndodhur propozoi shefi i policve. Ekipi i kontrollit doli me hapa t mdhenj nga miniera.

XII ADRES E RE

Kur hidrs i pritej nj kok, menjher n vendin e prer i dilnin dy t tjera. Mitologji Dhjet dit pas kontrollit t lartprmendur, u hap fjala se nga Spai do t transferoheshin 100 t burgosur pr n nj kamp pune t detyruar tjetr, n rrethin e Puks. Kampi i Ballshit ishte mbyllur prfundimisht. T burgosurit e ktij kampi ishin shprndar n dy kampe t tjer t rinj pr t dnuarit politik: n at t Zejmenit (personat e paaft pr pun dhe ata me mosh mbi 50 vje) dhe n at t Qaf-Barit (t aftt pr pun n minier). Mbyllja e kampit t Ballshit krijoi kshtu dy kampe t rinj. Para faljes q u b, n kampin e Qafs s Barit punonin t burgosur ordiner, t cilt u zvndsuan nga ata politik. N listn prej 104 t burgosurish, emri i Sazan Diksit figuronte midis t parve. Pas dy dit qndrimi t paparashikuar n Spa, pr shkak t dbors s madhe, m 23 janar 1983 t burgosurit e caktuar pr transferim hipn duarlidhur n dy Ifa. Ata i kishin lidhur dy e nga dy me zinxhir t mbrthyer me elsa, duke i detyruar t ngjisheshin pas njri-tjetrit n kamiont e mbushura me batanije. Makinat ishin t mbuluara dhe n fund t secils prej tyre rrinin dy polic dhe dy ushtar me shkop gome n dor. Autokolons i printe nj kamion me ushtar e me nj mitraloz t ngrehur mbi kabinn e shoferit, ndrsa n fund t saj vinte prsri nj makin tjetr me ushtar t armatosur, me mitraloz mbi kabin dhe me dy qena ndjekjeje. Ishte nj rrug malore shum e vshtir, me bor e plot rreziqe. T mpir prej t ftohtit dhe ngjeshjes pas njri-tjetrit, t burgosurit ndiheshin keq. Pas tri or udhtimi, makinat diku ndaluan. Nj i burgosur i smur prej prostatit, i cili ndodhej n krah t Diksit, u krkoi leje policve t zbriste i lidhur pr t urinuar, mbasi nuk rezistonte dot m. N vend t prgjigjes, njri nga polict e goditi fort me shkop gome n sup. Kjo e ndihmoi t burgosurin e smur ti gjente n ast zgjidhje t sforcuar sikletit t tij fizik. Rreth ors tre pasdite makinat morn kthesn e fundit q t nxirte prball kampit t Qaf-Barit, i rrethuar prej pishash. Nj lum i vogl me uj t kthjellt prshkonte ann veriore t rrethimit t kampit. Ndrsa t burgosurit e atyshm (t ardhur nga Ballshi) i kishin mbyllur n mensn e kampit, me t sapoardhurit u kryen veprimet prkatse. Qysh at mbrmje u b ndarja e tyre n brigada t sistemuara npr dhoma t veanta, sipas turneve t puns n minier. Godina e madhe e ktij kampi kishte shrbyer m par si fjetore pr puntor t lir, prandaj kushtet e fjetjes aty ishin m t mira se ato n kampin e Spait.

Puna filloi t pasnesrmen. Pes ditt e para shrbenin pr t'u njohur me miniern e re dhe quheshin ditt e instruksionit. Vetm gjat atyre ditve nuk krkohej norma e detyruar. * Kushtet e miniers ishin t vshtira. Lagshtia shum e lart e ajrit ua njomte rrobat brnda dy-tri orve t burgosurve. Nj inxhinier gjelogjie i burgosur kishte punuar me nj grup specialistsh sovjetik pr studimin e miniers s Qaf-Barit m 1958. Sipas tij, sovjetikt kishin deklaruar se shrytzimi i asaj miniere bhej i mundur vetm n saje t nj teknologjie shum t prparuar. Ministria e IndustriMinierave kishte tentuar tri her pr ta shfrytzuar at me puntor t lir, por asnjher nuk ia kishin dal dot ndan. M s fundi ishte gjetur zgjidhja: teknologjin e prparuar e zvndsonte m s miri dhuna e prapambetur. Puna kishte filluar me t burgosur ordiner. Pas faljes, kishin qen t burgosurit politik t kampit t Ballshit q e vazhduan punn atje. Mirpo vetm nj pjes e vogl e ktyre t burgosurve kishin qen n gjendje shndetsore pr pun nntoke. Por komanda e kampit t Qaf-Barit i kishte futur t gjith, pa dallim, n minier. Megjithat, as dhuna e pafr nuk e kishte br dot t pamundurn t mundur. Turni q kishte nxjerr m shum mineral kishte arritur me vshtirsi shifrn 20 vagona. Pr kt arsye ardhja e t burgosurve nga Spai, t cilt kishin punuar edhe m par n minier, u prit me shum interesim nga komanda e kampit t Qaf-Barit. Synimi i saj ishte t plotsoheshin t gjitha defiitet e krijuara dhe, m tej, t vazhdohej realizimi dhe tejkalimi ritmik i planit. Krkesat ndaj t burgosurve vinin duke u rritur dhe garancia e ngopjes s ksaj makuterie i besohej vetm dhuns policore.

XIII NJOHJE

Rasti sht mbret i fatit. V. Hygo Ndryshe prej miniers s Spait, ajo e Qaf-Barit e kishte brenda planin e pjerrt pr uljengritjen e vagonave. Me sistem kundrpeshe, uleshin vagonat me mineral dhe ngjiteshin ata bosh. N krahun e majt t planit t pjerrt shquanin hyrjet e galerive horizontale, prej nga dilnin vagonat me mineral dhe hynin ata bosh. Diksin e caktuan me organik t punonte n planin e pjerrt. S bashku me nj t burgosur tjetr, ata duhej t hiqnin vagonin bosh prej shtratit lvizs metalik dhe t fusnin n t vagonin me mineral. Kjo pun krkonte shpejtsi dhe saktsi t madhe veprimesh. Prndryshe, ose do t mbeteshin frontet e puns pa vagona bosh, ose mund krijohej ndonj avari, deri edhe aksident. Diksi nuk ishte mjaft i shkatht, por kt mangsi e kompensonte me saktsin n veprime. Shum rrall mund t'i ndodhte ndonj avari. Me prjashtim t ors s par t fillimit t puns, gjith pjesn tjetr t kohs manovruesit e vagonave e kalonin n lvizje. Prve mpirjes s kmbve nga lodhja, lvizja e prhrshme kishte edhe t mirn e saj. Lagshtia e madhe e miniers t ftohte menjher, po t uleshe i djersitur nga puna. Aq m tepr q edhe ajri q thithej ishte i mbingarkuar me avuj uji. Edhe n ato raste, kur gjat orarit t puns krijoheshin pauza t vogla pushimi, Diksit i ishte br zakon t lvizte npr galeri. Ai ulej rrall dhe pr nj interval t shkurtr kohe. Puna e manovrimit t vagonave kishte nj gj pozitive: po ta kryeje normalisht detyrn, pa avari, i shptoje prplasjes me policin. Shmangia e provokimeve t policis prbnte nj prioritet t preokupimeve t Diksit dhe pr kt ai sakrifikonte shum. Edhe n ato raste kur polic t veant krijonin marrdhnie t pazakonta mirsjelljeje me nj pjes t t burgosurve, Diksi nuk e ndryshonte qndrimin ndaj tyre. Ai nuk dshironte t shkmbente qoft edhe nj prshndetje t thjesht me gardiant e robris s tij. Polict e kuptonin mir kt gj dhe nuk e falnin kurrsesi, po t'iu dilte sadopak n shteg. Kjo ishte nj arsye m tepr q atij i diktonte nj disiplin t rrept personale, e cila nuk i kishte munguar. * Pr manovrimin e vagonave n planin e pjerrt punonin katr persona. Diksi me nj t burgosur tjetr punonte lart, kurse dy t tjert punonin n fund t planit t pjerrt. Lart puna ishte pak m e lodhshme, mbasi duheshin kryer shum ngjitje e zbritje nga njra galeri horizontale tek tjetra.

Nj muaj pasi Diksi kishte filluar pun n manovrimin e vagonave, ortaku i tij u krkoi dy t burgosurve q punonin posht ta bnin me radh punn lart, meqense n organik nuk prcaktohej kush duhej t punonte posht e kush lart. Kur u shtrua kjo shtje pr diskutim midis katr t burgosurve, pr udin e t tjerve, njri nga ata q punonin posht u hodh e tha: Un do t isha gati t punoja gjithmon lart, n qoft se pr ortak do t kisha Sazanin. E di q puna atje sht m e lodhshme, por preferencat do t'i ndajm prgjysm: un i lejoj vetes t zgjedh ortakun, kurse ish-kolegu im ka t drejt t zgjedh vendin e puns m pak t lodhshm. Apo ke kundrshtim ti, Sazan? e pyeti ai duke e shikuar n sy. Pr mua sht njsoj u prgjigj Diksi. N t vrtet un nuk kam ndonj preferenc as pr ortak e as pr vend pune. Dy t burgosurit e tjer u habitn me kt lloj propozimi, aspak t dobishm pr at q e bri. Ai zgjidhte vullnetarisht vendin e puns m t lodhshm dhe nj ortak m pak t shkatht prej atij q kishte pasur m par. Mirpo interesi e eklipsoi shpejt kureshtjen dhe propozimi u miratua dhe u vu n zbatim qysh at dit. * N kt periudh Diksi kishte vuajtur pes vjet burg dhe zor se i kishte mbetur ndonj gj e errt n njohjen e rrethanave dhe parashikimin e do t papriture nga prapaskenat e kampeve t puns. Kt ndrrim ortaksh ai e priti thjesht, pa i kushtuar aspak rndsi n dukje, por n vetvete e analizoi thell. T burgosurin q bri propozimin Diksi e kishte n dhomn e fjetjes qysh prej dy muajsh. Ai ishte nga Gjirokastra. E quanin Hamit Meli. Disa cilsi t tij ia kishin trhequr vmendjen. Si edhe vet Diksi, marrdhniet e tij me t burgosurit e tjer Meli i kishte t kufizuara dhe t kontrolluara mir. Pjesn m t madhe t kohs e kalonte vetm. Her pas here shoqrohej me nja dy t burgosur nga rrethi i tij. Kafen dhe duhanin i pinte shum. Koht e fundit nuk linte rast pa shfrytzuar, pr t'i ofruar kafe Diksit, ose t lidhte muhabet me t. Nga ana e tij Diksi, pa e fyer aspak, mundohej q t mos i jepte shkak zgjerimit t mtejeshm t marrdhnieve me Melin. Megjithat, edhe ai e kishte ftuar pr kafe at, por zgjidhte nj or t till q t kishin pak koh t lir: para se t fillonte leximi i detyruar kolektiv i shtypit, ose ndonj veprim tjetr i parashikuar prej rregullores s regjimit t brendshm t kampit. Meli e mbante veten me kujdes; natyrisht brenda kushteve tepr t kufizuara t burgut. Rrobat e trupit i mbante t pastra dhe rruhej rregullisht. Kujdesej pr nj pal mustaqe t shkurtra, ngjyr gshtenj, t cilat i shkonin mjaft fytyrs s tij brune me sy t kaltr. Krevatin e rregullonte m mir se bashkvuajtsit e tjer. Ishte i vmendshm n bashkbisedim. Ai e prqendronte shikimin e mpreht mbi bashkfolsin, pa ia ndrprer asnjher

fjaln. Pjesn m t madhe t kohs s lir e kalonte duke lexuar. Adhuronte Zhyl Vernin. Ka disa libra para t cilve njeriu duhet t prkulet i kishte thn ai nj dit Diksit. Ky ia kishte aprovuar mendimin. Kur Diksi gjente rastin t shkputej prej tij, largohej natyrshm, pa i ln shkak pr fyerje bashkvuajtsit jo fort t njohur. Kuptohej q Meli nuk e dshironte ndarjen, por ai nuk e jepte veten kurrsesi dhe vazhdonte t shtiste i vetm. Kt sedr t atij Diksi e vlersonte shum, por n heshtje. * N sjelljen n trsi t ortakut t ri t puns n kamp, n minier, me t burgosurit, apo karshi policis, Diksi dallonte nj karakter t fort, t vendosur dhe rezistent n vshtirsi. Meli ishte i pajisur me raport mjeksor, pr t mos punuar n minier. Kishte qen operuar n stomak dhe vuante nga zemra e veshkat. Ndihma ekonomike nga familja nuk kishte. Mirpo e pinte shum duhanin dhe pa kafe nuk bnte dot. Pr t mos kompromentuar personalitetin e tij, duke pritur ndihm prej t tjerve [gj q ai si tip nuk do ta pranonte kurr], Meli kishte zgjedhur rrugn m t vshtir: futjen vullnetarisht n punn e rnd t miniers. Vetm ata q e kishin n shpin barrn e rnd t puns s detyruar e kuptonin vrtet madhshtin e ksaj sakrifice, pr hir t dinjitetit. Meli kishte qen i martuar. Kishte nj vajz. Pak para se t binte n burg, e kishte divorcuar gruan. Fill pas divorcit, ai kishte ndihmuar vllan e tij pr tu arratisur bashk me nj shok. Kufirin e njihte mir, mbasi i kishte qlluar t punonte n zona kufitare. Meli vet kishte planifikuar t arratisej t pasnesrmen e dits q prcolli vllan matan kufirit. Kjo shtyrje afati kishte ndodhur ngaq priste t kthehej nj shok prej Berati, i cili kishte shkuar atje pr ta ln t shoqen tek prindrit e saj. Kur t vinte ai, do ta kalonin kufirin bashk. Meqnse shoku ishte vonuar t kthehej sipas fjals, Meli ishte detryruar t shkonte vet n Berat, pr ta takuar. Atje e kishin arrestuar. Kto t dhna Meli ia kishte br vet t njohura Diksit, kur merrnin kafe bashk. Ato i vrtetonin edhe dy bashkqytetar t Melit, t cilt e kishin njohur at n jetn e lir. Pr m tepr, njri prej atyre kishte asistuar n seancn e fundit t gjyqit t Melit. Kjo kishte qen e vetmja seanc e gjyqit t tij q ishte zhvilluar me dyer t hapura. Diksi e kishte njohur para disa vjetsh n kampin e Spait njrin prej ktyre bashkqytetarve t Melit. Ditn e par q ai e pa Diksin t rrinte me Melin, i ishte afruar, kur kishte gjetur rastin, dhe i kishte pshpritur: Hamiti, me t cilin ti rrije qpar, sht djal i mir. Un e kam njohur familjarisht qysh n jetn e lir, megjithse ai vet ka punuar e ka jetuar n Tiran. Por ... m duket se ka qen ca koh oficer sigurimi.

Natyrisht, kt sinjalizim ai ia bnte me qllim t mir Diksit, i cili i ishte prgjigjur duke buzqeshur: E kuptoj 'do t m thuash; t faleminderit. * N fillim, kur i kishin vendosur n dhomat e fjetjes sipas brigadave t puns, Meli kishte zn nj vnd t mir pran dritares, n katin e dyt t krevatave. Kur kishte hyr n dhom, Diksi kishte pyetur pr kureshtje: Kush e zuri kt vendin tek dritarja? Un i ishte prgjigjur Meli. Un e zura, por nuk kam qejf t jem n kat t dyt me krevat. Prandaj, po t duash, i ndrrojm bashk vendet e fjetjes. Jo, jo, pyeta kot; t faleminderit. Un mir jam edhe ktu e kishte mbyllur bisedn Diksi. Por Meli i kishte shkuar tek krevati dhe, pasi i kishte dhn nj cigare, i kishte thn: Ai vend fjetjeje nuk sht i prshtatshm pr mua. E zura vetm se nuk doja q t shkonte ai spiuni q fle n krye t radhs prball. Prandaj m bn nder t ma lshosh kt vendin tnd ktu pran ders e n katin e par t krevatave. Po t jet ashtu, dakord i ishte prgjigjur Diksi. Dhe n ast i kishin ndrruar vendet e dysheqeve. Meli ishte inteligjent dhe me eksperienc n jet. Kt e tregonte qart aftsia e tij pr tu orientuar drejt npr labirintt e vshtir t jets s burgut. Do t ishte utopi pr nj person me nj intelekt e prvoj t till, q t mendonte se do t gjente shteg n vigjilencn vetmbrojtse t Diksit, pr ta dmtuar at. Aq m tepr q ky i fundit, shpejt a von, dika do t msonte pr t kaluarn e ish-oficerit t Sigurimit nprmjet bashkqytetarve t tij t burgosur, me t cilt edhe Diksi rrinte nganjher. Diksi e ndiente se afrimi i Melit me t ishte nj krkes shpirtrore e ktij t fundit, motivet e s cils mbetej ti vrtetonte koha. Sa m shum q po e njihte Melin me kalimin e javve, aq m tepr Diksi po bindej se qllimi i afrimit t tij me t nuk frymzohej nga synime t ulta keqbrjeje. Por nj vlersim i till paraprak nuk bhej shkak pakujdesie n asnj rast. Ndarja e egjrs prej grurit nuk ishte aspak e leht n nj kamp pune t detyruar. Gjithmon i matur e deprtues n vzhgimet e tij t posame, Diksi hidhte hapa t kujdesshm drejt konkretizimit t parashikimeve t tij, pr qllimin jo keqdashs t Melit pr t'u afruar me t.

XIV DSHPRIMI ZBEH KUJDESIN

Dshprimi sht m i madhi i gabimeve tona. Vovnarg Meli shquhej pr nj shkathtsi t admirueshme n kryerjen e veprimeve t ndryshme, si n pun edhe n rajonin e banimit. Pavarsisht se n far ore shtrihej pr t fjetur, gjumi i dilte gjithmon para se t bhej zgjimi i kampit. Kur binte anga pr zgjim, Meli e kishte rregulluar krevatin. Ngaq vet Diksi ishte disi i plogt, kjo shkathtsi e spikatur e kryerjes s veprimeve me disiplin t prhershme nga ana e Melit i bnte prshtypje. Nj dit, duke u prgatitur n dhomn e zhveshjes pr t'u futur n minier, tek shikonte lvizjet e shpejta e t sakta t Melit (ky nuk e prsriste kurr dy her t njjtn lvizje), Diksi i tha buzagaz: Kur t shikoj sesa shprehi t jan br zhveshjet dhe veshjet e shpejta, m krijohet prshtypja se ti ke mbaruar ndonj shkoll ushtarake, Hamit. Hamendja jote sht e sakt n kt rast. sht e vrtet q kam studjuar n shkoll ushtarake dhe ky ka qen njri nga elementet e jets sime, pr t cilin kam dashur t t flas posarisht - iu prgjigj Meli, duke vendosur nj kapele doku n kok, ndrsa shikimin zhbirues e prqendroi mbi bashkfolsin. Ata t dy kishin mbetur vetm n dhomn e zhveshjes, por pikrisht n kohn kur Diksi po prgatitej t vazhdonte bisedn, polici i puns, pasi goditi fort me nj bisht kazme dern e dhoms, brtiti: Hajt, shpejt jasht, se do t mbyllet dera. Ata doln t dy. Meli duke rregulluar kasketn e dokut n kok, ndrsa Diksi duke kopsitur xhaketn, q i ishte kputur cop prapa shpins. E paske me dritare xhaketn e qesnditi polici, duke prplasur dern pas tyre. Po, q ta shikoj edhe kurrizi se nga kush po heq kaq shum ia priti Meli duke vazhduar rrugn. 'ka the ti, kokqyp? e pyeti polici, ngaq nuk arriti ta dgjonte mir. Fola me shokun tim ia preu shkurt Meli. Kur t flas un me ty do t flas mir ia ktheu polici i skuqur n fytyr. Meli u ndal; ehreja i ndryshoi. Diksi i futi krahun dhe, pr ta larguar sa m leht, i tha me z t ult: Na mbeti biseda n mes. Eja vazhdojm rrugn, lere at. Meli ndezi nj cigare n ecje e sipr dhe t dy kaprcyen portn e hekurt n hyrje t miniers.

Meli i dha nj cigare Diksit. Ky e ndezi, ndonse duhanin e pinte pak. Duke thithur cigaren q mos ti fikej, Diksi i tha: M i prmbajtur duhet t tregohesh me polict, Hamit. Ata sebep krkojn pr t na rn n qaf. Tekefundit pr at paguhen. Ashtu sht, por nuk mund ta marrsh dot me mend se far alergjie m krijojn, kur ua dgjoj zrin. Ata jan t prirur prej natyre ti telashojn t tjert, ti urrejn pa i njohur fare. Nuk do t isha kurr i gatshm q ti torturoja ata, si po na torturojn ata ne. Am, nuk do t m dridhej dora ti qroja kto shtaz me uniforma. N teori gjithka ngjan e thjesht buzqeshi Diksi. E kam provuar edhe n praktik, Sazan, prandaj flas me kt siguri iu kundrprgjigj i vendosur Meli. Kjo deklarat e befasishme dhe krejt e veant e ortakut t puns e befasoi Diksin. Ky u step pr nj ast, me syt t fiksuar tek Meli. Pastaj, pr t thyer heshtjen, i tha me nj buzqeshje paksa t sforcuar: Edhe shakat ushtarakisht i bn ti, Hamit. N at q thash nuk ka asgj pr shaka dhe asgj jasht realitetit t jets sime t dikurshme. Prkundrazi, aroma e gjakut nuk i prshtatet aspak humorit ia ktheu Meli, duke u mbshtetur n nj kosh vagoni t prmbysur. Momentalisht u vendos nj heshtje e thell. Pastaj Meli rimori fjaln me nj z paksa t ndryshuar: Kam dashur t t flas edhe m par pr dika tepr personale dhe shum t rndsishme. M erdhi mbar pr kt, kur ti m dhe rast me hamendjen tnde prsa i prket mundsis s kryerjes s ndonj shkolle ushtarake nga ana ime. Shptimi [kshtu quhej njri prej bashkqytetarve t tij q kishte qen me Diksin n Spa] ka respekt pr ty dhe jam i sigurt q ai t ka thn se un kam qn oficer sigurimi dikur. Ndrsa un t jam prezantuar si teknik ndrtimi. Nuk t kam gnjyer, por s' ta kam thn gjith t vrtetn. Madj, pr motive sigurie, kam heshtur pr pjesn m t rndsishme t saj. Pikrisht pr at q dua t t flas tani. Vitet e fundit para arrestimit, un kam punuar si prgjegjs sektori n hidrocentralin e Fierzs dhe, m pas, n mirmbajtjen e monumenteve t kulturs n Gjirokastr. N dokumentacionin e burgut un njihem si teknik ndrtimi, por gjith t vrtetn e jets sime t mparshme nuk e di as Shptimi dhe asnj tjetr prej bashkqytetarve t mi. Me Sigurimin e Shtetit un kam punuar n Tiran. N Gjirokastr shkoja m shum si mik ather. As pjestart e familjes sime nuk dinin gj, se cili ishte aktiviteti im i vrtet. Meli e ndrpreu t folurin dhe flaku bishtin e cigares n nj pellg t vogl uji midis shinave ku kalonte elektrovozi. Ata t dy ishin krejt t vetm pran galeris ku fillonte plani i pjerrt. Ishin t veshur me leckat gjith balt t miniers dhe prisnin ardhjen e vagonave t par me mineral prej fronteve t puns. Meqense Sazani ishte thjesht dgjues e

vetm pr vetm me at q fliste, vendosi t'i krijonte mundsi bashkfolsit "ta zbraste thesin". Ndrkoh q Meli e kishte fiksuarr shikimin tek bishti i cigares q po plluskonte mbi uj, Diksi shtoi si pa t keq: Megjithat Shptimi e dinte q ti ke qen nj rast tek gjysm-vllai i nns tnde, i cili ndodhet n Turqi qysh n vitet tridhjet. Dhe me sa m tha ai, nuk ke shkuar si turist atje. Meli buzqeshi hidhur. Diksi vazhdoi fjaln: Nganjher njeriu q nuk ia di rndsin nj sekreti e trajton at si bised t zakonshme. N kt rast faji nuk sht i tij. Shptimi i kishte folur Diksit pr kt shtje m tepr nga sa i tha ky Melit. Shptimi ka hyr e ka dal n shtpi ton dhe mund t ket prfituar nga ndonj pakujdesi e familjes sime u prgjigj Meli. Ngaq ai profesion zgjati me vite pr mua, ndokush prej pjestarve t familjes edhe mund ta ket shprehur pa teklif ndonj llaf, lidhur me fatkin q un dilja me shrbim jasht shtetit. Megjithat un doja t t flisja ty pr at pjes t aktivitetin tim, pr t ciln nuk di gj askush: as ata q kan pasur lidhje me familjen time e as vet familja. Ajo sht nj shtje q t prket vetm ty dhe askujt nuk i bn mir q ta vsh n dijeni t sekretit tnd i tha me nj ton t vendosur Diksi, duke mos dashur ta shtynte m tej bisedn q po merrte nj drejtim delikat. Un dua t'i bj mir vetes time insistoi Meli me nj z ku dalloheshin nuanca dridhjeje. Ndodhem n rrethana t tilla, t cilat m kan detyruar kto koht e fundit ta oj shpesh mendjen tek Zoti, t cilin nuk e kam besuar. Duke br dik pjestar n sekretin tim, do t'i krijoj nj frymmarrje m t lir vetvetes; kam nevoj pr nj gj t till, patjetr. M shtyn nj arsye e fort subjektive. E di q do njeri ka t drejt t rrqethet nga e kaluara ime, kur un afrohem pr t'i hapur zemrn, ashtu si do ti ndodhte para fantazms s ndonj t vdekuri, q do t'i faqej pr t'i besuar nj amanet. Mos e kalo nprmend iden se un dua t t provokoj, duke t folur pr shtjen time delikate. Jo, kurr, Sazan. Garanci pr kt sht fakti q, pr ruajtjen e ktij sekreti, un kam firmosur nj deklarat n hetuesi, mosrespektimin e s cils e paguaj me kok. Prandaj edhe n dosjen time penale nuk prmendet fare kjo pjes e s kaluars sime. Pikrisht pr kt arsye ti duhet t'i qndrosh besnik vetvetes, duke mos e ndar me asknd sekretin tnd. T krcnohet gjja m e shtrenjt jeta. Nuk sht gjithmon jeta gjja m e shtrenjt pr njeriun, Sazan. N rrethana t caktuara, ka t tjera gjra q shndrrohen n nj shumfish t vlers s jets s individit. Papritmas fishkllima e elektrovozit, q po hynte n minier, u kujtoi t dyve vonesn n manovrimin e vagonave. Bashk me elektrovozin hynin edhe polict me brigadierin e lir, t cilt patjetr duhej t gjenin vagona t manovruar tek plani i pjerrt. Ata iu prveshn me shpejtsi puns.

* Mbasi i uln vagonat me mineral t horizontit t par dhe po ngjiteshin nj galeri m lart, Meli pyeti ortakun e puns: Sipas radhs s dhomave, a mos na takon ne t dyve sonte t shrbejm si posta kapanoni, Sazan? Po; m lajmroi qysh n mngjes prgjegjsi i fjetores: un jam post e dyt, ti je e tret. Do t'i ndrrojm. Un do t bj post e dyt, ti e tret. S'ka ndonj gj t keqe kjo pun, besoj. Por as ndonj gj t mir, e plotsoi Diksi, i cili i kishte bezdi kto ndryshime, se mos i krijonin prplasje me policin. E ka nj t mir, t madhe bile. Dua ta prfundojm diskutimin q na ndrpreu elektrovozi. Nuk e fillova rastsisht at bised dhe as nuk dua ta vazhdoj thjesht pr t vrar kohn. Jo, prkundrazi. Meqnse un nuk e kam problem gjumin, do ta marr shrbimin post e dyt. Kur t ngrihesh ti, si post e tret, un nuk do t shkoj pr t fjetur, por do t vazhdojm bisedn. Mir, ather, gjersa e paske vendosur. Ve duhet t bisedojm vetm n korridor, se nuk i dihet. Ndonse normalisht t tjert duhet t jen n gjum n ato or t pasmesnats, ka edhe t papritura. As q duhet vn n diskutim kjo.

XV JEHON E NJ T KALUARE T TRISHTUAR

Kihet besim vetm tek ata q kan besim n veten e tyre. Taleirand Komanda e kampit t QafBarit kishte vendosur nj rregull, sipas t cilit t burgosurit duhej t bnin shrbim nate me radh, n baz t dhomave. E thn me fjal t tjera, ata duhej t ndihmonin gardiant e tyre! Nj forc e marrosur tallet gjithmon me t drejtn. At jav brigada e Melit dhe e Diksit shkonte n pun turni i par. N dark prgjegjsi i kapanonit i njoftoi ata se kishin radhn e shrbimit t nats: Diksi posta e dyt, ndrsa Meli posta e tret. Ky bisedoi me prgjegjsin e kapanonit, i cili pranoi q ata t dy t ndrronin radhn e shrbimit midis tyre. Si post e par do dit shrbente vet prgjegjsi i kapanonit. Megjithse Meli e zgjoi gjysm ore m von Diksin, ky nuk e pati t leht zgjimin n at or. Ortaku i puns e dinte q Diksi e kishte gjumin pik t dobt. Nj nat n minier, gjat turnit t tret, Meli kishte qeshur me t madhe duke dgjuar Diksin t thoshte me z t ult: Dreqi ta haj kt pun; kur do t ngopem nj her me gjum? Diksi e gjeti kafen gati, si dhe nj cigare me filtr luks i kohs. Ai filloi ta pinte me knaqsi kafen. Meli nuk ishte vetm nj teljaki kafeje, por edhe nj mjeshtr i prgatijes s saj. Ndrsa ai po pinte kafen, Meli filloi t fliste: M sht dashur t t hapem nga halli, aspak nga dshira. M pak akoma, pr t vrar kohn me diskutimin e nj shtjeje, dekonspirimi i s cils do t m onte para togs s ekzekutimit. Nuk t kam zgjedhur rastsisht ty pr t ta besuar sekretin tim. Prkundrazi, t kam studjuar me shum vmendje kta muaj q njihemi bashk, t cilt, pr nga ngarkesat e vuajtjeve dhe t vshtirsive t shumllojshme, barazohen me vite. Nuk ka vend m t prshtatshm se ky kamp pune i vrazhd dhe as rrethana m t favorshme se kto q po prjetojm ne do dit e do nat, pr t provuar forcn e karakterit, vendosmrin e njeriut dhe cilsi t tjera t dors s par, t cilat karakterizojn personin e denj pr nj sekret t rndsishm. Pr mua sht fat i madh q t njoha. Kam pyetur shum pr ty dhe ato q kam dgjuar nga persona t ndryshm kan qen pothuajse t njjta. Duke pasur parasysh shtjen q m preokupon mua, shpresoj se ajo q do t na ndante n jetn e lir, ktu duhet t na bashkoj. Meli e ndrpreu pr nj ast fjaln, u mbush mir me frym, thithi fort cigaren, piu nj gllnjk kafe dhe vazhdoi: Babai im rridhte prej nj shtrese t varfr dhe ka qn partizan i brigads s par. Babai yt, me sa m ke folur ti vet dhe kushriri yt q ndodhet ktu, rridhte nga shtres e mesme, jurist, dhe ka qen aktivizuar n lvizjen

kombtariste. Babai im qe plagosur n luft dhe vdiq si pasoj e nj operacioni q i bn shum vjet pas lufts, pr t'i nxjerr nj cifl predhe nga kafka e koks. Sipas fjalve t nns, ai m shum duhet t ket vdekur pr shkak t brengave, sesa nga operacioni. Nna m pat thn se gjat viteve t fundit t jets s tij t shkurtr, babai prsriste shpesh: Derdhm gjak pr t'i sjell nj mynxyr ktij populli. E 'fitoi ai nga lufta jon? Vetm varfri dhe frik. Do t kishte qen m mir t m kishte ln t vdekur n vend kjo cifl predhe, sesa t shikoja pasojat dshpruese t lufts son. Para se t vdiste, babai e kishte ln amanet q asnjri prej djemve t tij t mos vazhdonte shkoll ushtarake. Ndofta ngaq ai vet kishte qen oficer gjith jetn dhe vdiq i zhgnjyer. Fati e solli q pikrsiht un, m tersi i fmijve, t prfundoja n nj shkoll speciale ushtarake. Atje prgatiteshin kuadro pr shrbimin sekret, organizmi drejtues i t cilit ishte DSJ [ Drejtoria e Sigurimit t Jashtm ]. Ky ishte nj institucion shum i pushtetshm. Aktiviteti yn prqendrohej kryesisht jasht shtetit. N gamn e misioneve t DSJs prfshihej edhe likuidimi fizik i kundrshtarve aktiv t regjimit t Tirans, t cilt mund t ishin shqiptar t arratisur ose detektiv t huaj. N kto lloj misionesh ne na kishin aktivizuar qysh n moshn 21 vjeare. Pr t siguruar bindjen ton t detyruar, para se t fillonim aktivitetin jasht shtetit DSJ na komunikonte pengjet familjare. Ata ishin dy prej njerzve m t dashur t rrethit ton familjar, t cilt do t ekzekutoheshin n mnyr mafioze prej Sigurimit, n rast dezertimi nga ana jon. Gjat karriers sime, ka pasur tre dezertime prej radhve t DSJs. N t tre rastet ne na kan shfaqur sekuenca filmike me aksidente automobilistike t improvizuara prej Sigurimit pr zbatimin e dnimit me vdekje t pengjeve, ose me vrasje n forma nga m t ndryshmet. Ata e bnin nj gj t till pr t na bindur se vdekja e pengjeve tan ishte e sigurt, po t dezertonim. Kshtuq, ca n saje t mashtrimit sistematik, ca prej papjekuris s moshs kur fillonim aktivitetin dhe ca pr shkak t rrezikut t pengjeve, DSJ arrinte t na detyronte t bheshim mish pr top, duke u futur n nj rrug pa kthim prapa. Rezultati: nj dram e vrtet. Ndrsa babai im vdiq i zhgnjyer nga frutet e lufts partizane, un jetoj i zhgnjer prej fruteve t lufts s ftoht. N kt kamp pune, ku m prplasi regjimi t cilit i shrbeva aq shum, un prpiqem ta harroj t kaluarn time, por m kot. Megjithat e keqja nuk mbaron ktu pr mua. Edhe n kt gjendje kaq t dshpruar, e ardhmja ime sht prsri e krcnuar pr arsye q un do t prpiqem t t'i sqaroj. Natyrisht, ti nuk ndryshon dot asgj nga rrjedha e fatit tim, por rrfimi im ka nj qllim t dyfisht. E para, un jam arrestuar befasisht dhe m duhet t oj patjetr nj amanet t rndsishm tek nna ime, nj amanet q do t ma lehtsonte vdekjen, po ta shkarkoja nga shpirti im i rnduar. E dyta, doja q dikush prej bashkvuajtsve t mi ta dinte se tekniku i ndrtimit Hamit Meli ka qen detektiv i DSJs dhe, si i dnuar me kusht, mund t dal kur t dshiroj nga burgu, por ve pr t rifilluar karriern e mparshme. Askujt nuk mund t'i shkoj

ndrmend se un mund t flas pr nj tem t till me nj person, babai i t cilit mund ta ket pasur ndonjher emrin n listat e zeza t DSJs, si person pr tu likujduar fizikisht. Pr nj sy t zakonshm, kjo do t thot q un t ndodhem prball nj rreziku t dyfisht tek ti. Pikrisht kanosja e ktij rreziku t dyfisht e zbeh shum dyshimin, se un mund t flas me ty pr t kaluarn time si detektiv. Ndrkoh qen vendimtare edhe cilsit q gjeta n personin tnd pr nj prapje t till aspak t zakonshme. Meli nxori cigaren e fundit nga paketa, flaku kutin bosh nga dritarja, e ndezi cigaren dhe po bhej gati t fliste prsri, kur u dgjua anga q lajmronte zgjimin e kampit. T dy u uan menjher n kmb, se dgjuan hapat e policve t shrbimit t brendshm q po ngjisnin shkallt. Ata u futn shpejt n dhomn e gjumit.

XVI NPR LABIRINTET E NJ SHTJEJE DELIKATE

Sekreti midis dy personave sht sekret Zoti; midis treve, sht sekret i t gjithve. Proverb persian Qysh prej nats kur i hapi zemrn Diksit, kontaktet me t iu bn krkes shpirtrore e dors s par Melit. Ndrkoh Diksi e mirpriste pranin e Melit, por ai nuk bhej asnjher nismtar i asaj bisede t gjat rrfimtare, rreth s cils do t vrtitej dialogu midis tyre, sa her q do t ndodheshin vetm. Tashm Meli e kishte kaprcyer pengesn m t vshtir pr t: prezantimin e portretit t tij t dikurshm, me t cilin lidheshin kujtimet m t hidhura t jets s tij t deriathershme. Ai nuk ndiente m asnj vshtirsi t hynte drejtprdrejt n temn e preferuar, kur ndodhej vetm me Diksin. Mirbesimi ndaj atij q ia dgjonte ofshamat i krijonte Melit nj lirshmri t till komunikimi, saq ai shtjellonte skenat m tronditse t rinis s tij t prgjakur. Sa her fliste pr ato ngjarje, ish-detektivit i dukej sikur nxirte gulfa-gulfa vrerin e shpirtit t tij. Kt lehtsim t prkohshm e paguante me nj min jo t vogl. Duke kujtuar t shkuarn tronditse, ai prjetonte ato situata q ishte prpjekur mjaft t'i harronte, por nuk ia kishte dal dot ndan. Tani, duke folur, fytyra i ndizej shpuz e her-her i zverdhej krejt, dhe jo rrall n cepat e syve t kaltr shfaqeshin bula lotsh. Ti je i vetmi njeri me t cilin kam folur pr brengat e mia do ti thoshte ai Diksit nj nat n minier. Kto kriza periodike ishin nj kurim i pazvendsueshm pr ndrgjegjen e tij t pllakosur nga pendesa. N rrethanat ku gjendej, Meli po shikonte me syt e tij t vrtetn lakuriq, barbarin e atij regjimi pr forcimin e themeleve t t cilit ai kishte derdhur gjakun e t tjerve dhe t tijin: gjat kryerjes s nj misioni n Athin, ai ishte plagosur paksa mbi rrzn e kofshs s djatht. Meli po i njihte nga fare pran se cilt ishin armiqt e popullit. Ish-detektivi i DSJs e pohonte vet se nuk do ta besonte kurr ekzistencn e nj gjendjeje t till n burgjet shqiptare, po t mos ishte br dshmitar okular i saj. M se nj her, ai ishte shprehur: N qoft se ka pasur ndonj gj t domosdoshme pr mua n kt bot, ka qen pikrisht ky burg. Nj dit, gjat puns n minier, ish-detektivi e thirri Diksin tek nj stol drrase afr daljes s nj galerie horizontale pran planit t pjerrt. Ishte vendi ku ata manovronin vagonat e njrs prej galerive. Atje ai i tregoi nj vizatim t gdhendur bukur mbi drrasn e stolit nga dora e strvitur e ndonj t burgosuri ordiner, t cilt kishin punuar m par n at minier. N t tregohej nj zemr njeriu e prshkuar prej nj thike. Kjo simbolizonte brengn q prjetonte autori i

vizatimit nga ndarja prej ndonj njeriu t shtrenjt, sepse posht punimit lexohej: prsri do t kthehem. Duke i treguar kt figur me gisht, Meli i tha shokut t tij: Edhe zemra ime prshkohet prej nj thike t till akulli. Ajo biseda e orve t vona sikur filloi t ma shkrinte pak dhe dalngadal nisa t mbushem me frym. Ndihmom t lirohem prej saj, sa m shum t jet e mundur. Prano vetm t m dgjosh, pa u mrzitur. Pr ty kjo nuk sht ndonj sakrific e madhe, kurse pr mua sht nj shrbim i madh. * Nj nat, ndrsa ata t dy po manovronin vagonat, njri prej policve t puns u afrua e u tha me nj ton gazmor: Shtrgohuni mir sonte, se do t dalin mbi 90 vagona mineral. Gjynah q nuk u bkan njqind ia ktheu me ironi Meli, duke prthyer qafn e izmes s grisur. Farmak e ke at gjuh t shkret, o mustaqe, por ne njqind vagona do t'i bjm pr inatin tnd ia priti polici duke shtrnguar dhmbt. Do t'i bjn thuaj, jo do t'i bjm e korrigjoi Meli. Mbylle, mustaqe, se do t ta tregoj mir gramatikn un pastaj iu hakrrua polici i br spec. Diksi i vuri dorn n sup ortakut t puns dhe e shtyu drejt vagonit q duhej manovruar. At ast arriti nj vagon i mbushur treerek me mineral, mbi t cilin kishin vendosur nj t burgosur t dmtuar rnd, q po rnkonte. Nj vagon i dal prej shinave e kishte ngjeshur t burgosurin e dmtuar pr an t galeris, duke e shembur keq. Prej dhimbjeve t mdha, ai shante mbar e prap qeverin q e kishte dnuar me heqje lirie dhe po i merrte jetn n pun t rnd t detyruar. Polici dgjonte dhe s'fliste, duke mos ditur far t'i bnte t aksidentuarit. Ai ishte njri prej puntorve m t mir midis t burgosurve dhe gardianit i vinte m tepr keq q ai nuk do t bhej m pr pun. Ndrkoh puna u ndrpre pr shkak avarie n njrn galeri, prej nga dilnin m shum vagona me mineral. Polici u largua pr t shoqruar dy t burgosurit, q do t nxirnin jasht t dmtuarin. Duke prfituar nga rasti, Meli nisi trajtimin e tems qendrore t bisedave t tyre: T kam thn, Sazan, se jam i dnuar me kusht. Un lirohem menjher prej burgut, n qoft se pranoj t rikthehem n detyrn e detektivit. Pasi m arrestuan n Berat, m futn n nj dhom t veant n DP t Bredshme t atij qyteti. Atje m erdhn dy persona, t cilt m'u paraqitn si prfaqsues t Sigurimit t KQ t partis. Pa asnj lloj hyrjeje, ata u futn drejt n tem: Para dy ditsh, familja juaj u ngrys me biografin m t mir n Gjirokastr dhe u gdhi me biografin m t keqe. Ishit bijt e nj babai q ka luftuar qysh ort e para me brigadn e par sulmuese dhe vdiq nga plagt e

lufts lirimtare, si i kishte hije. Njri prej vllezrve t nns suaj sht hero i popullit, ndrsa tjetri dshmor i lufts pr lirimin e vendit. Po t'iu shtoje ktyre fakteve t admirueshme edhe misionet e realizuara me sukses nga ti kur militoje n DSJ, nuk gjeje dot fjal pr t prshkruar meritat e familjes suaj. Ndrsa sot nuk gjen dot fjal pr t shprehur prmbysjen q ka ndodhur n familjen tuaj: Aktualisht ti je vllai i nj t arratisuri, n ndrgjegjen e t cilit ke ndikuar negativisht me sjelljen tnde arrogante dhe prmuese ndaj realiteti ton shoqror. Ve ksaj, tet udhtime t tuat me mision jasht shtetit kan qen t kontrolluara nga vzhgues t posam. Ti je fotografuar n shtete t ndryshme duke biseduar me t arratisur politik, nj krim i rnd ky q dnohet prej ligjeve n fuqi. Pr kto dy arsye t forta e meriton plotsisht arrestimin. Megjithat partia, duke marr parasysh edhe t kaluarn tnde si detektivi m rezultativ i shrbimit ton sekret, s'ka ndrmend t t shtyj n at gremin, buz s cils ke shkuar me kmbt e tua. Ajo ka vendosur t t jap edhe nj her dorn. Duke thn fjalt e fundit, ai nxori nga anta dy fotografi dhe, pasi ma tregoi t parn, m pyeti: E njeh kt person? Po, iu prgjigja. Ishte njri prej ish-instruktorve tan, i arratisur n vitin 1969. Po kt tjetrin? m pyeti, duke m treguar fotografin e dyt. Edhe kt e njoh iu prgjigja srish. Ishte nj shoku im i profesionit, i arratisur qysh vitin e par t aktivitetit, m 1971. Pastaj ai nxori nga anta nj fije letre t palosur me kujdes dhe ma zgjati duke m thn: Lexoje me vmendje dhe duam prgjigje prsa shtrohet n t. Hapa letrn dhe lexova: Hamit Meli t lihet i lir, me kusht q, pas nj periudhe tranzitore dyjavore, t pranoj t rikthtehet n detyrn e tij t detektivit, me kt mision t posam: Brenda nj periudhe katrvjeare nga dita q do t rifilloj detyrn e detektivit t zbuloj (i ndihmuar edhe nga burimet e tjera informative q disponon shrbimi yn sekret) dhe t asgjsoj me do kusht personat q do t'i rekomandohen. N rast mospranimi t ktij propozimi, Hamit Meli t mbahet nn arrest dhe t'iu dorzohet organeve t hetuesis. Pr Komitetin Qendror t PPSH Manush Myftiu Kur personi q kisha prball e llogariti se un e prfundova s lexuari letrn, urdhroi me nj ton t prer: Vendos dhe prgjigju!

 Dua t mendohem i thash Ndrkoh dua t m sillni dhe pak uj, se kam etje. Jo vetm uj, por edhe raki, t ciln ti e do aq shum shtoi ai. Personi tjetr q e shoqronte nxori nga anta nj shishe 0,5 kg raki rrushi e mandej t dy doln jasht, duke m thn: Ne po largohemi, q t mendohesh n qetsi. Pas nj ore do t kthehemi t marrim prgjigjen prfundimtare. Duke dal, ata e mbylln dern me els nga jasht. * Dilema ime ishte e vshtir. Pas gjasht vjetsh shrbimi si detektiv, DSJ m kishte pezulluar nga detyra. Shkak u b alkoolizimi im kronik, si pasoj e t cilit m'u dobsua mjaf vetkontrolli. Villja vrer pa dogan kundr regjimit q i kisha shrbyer, duke prdorur si shkak do dukuri t rndomt t jets s prditshme q m ngacmonte nervat. Pas disa paralajmrimesh, m pezulluan pa afat nga puna, n pritje t reagimit tim. Un e intensifikova m tej prdorimin e alkoolit. N kt drejtim ndikoi mjaft edhe mungesa e dshirs pr tu rikthyer n profesionin e mparshm. Ndrkoh DSJ m drgonte sinjale, se do t ishte e gatshme t m riaktivizonte, sapo t jepja shenjat e para t prmirsimit t sjelljes sime. Ndrsa un bja t kundrtn. Pr shkak t rrahjes s nj polici n hotel Turizmi n Gjirokastr, m dnuan gjasht muaj burg. Edhe ather m propozuan t ma falnin burgun, me kusht q t rifilloja detyrn e detektivit. Preferova vuajtjen e dnimit. Ndihesha shum i lodhur nga nervat si prej profesionit t dikurshm, ashtu edhe prej realitetit t zymt shqiptar. Sikur t kisha arritur t arratisesha si mendoja, do t isha trhequr n jetn private, pr t harruar gjithka. Kujtesa ime e fort m kishte ndihmuar shum gjat veprimtaris si detektiv. Po aq shum po m shqetsonte ajo pas braktisjes s profesionit, mbasi nuk m linte t harroja. Harresa sht nj dukuri e rndomt me kosto t lart: ajo vjen pr t prishur pun, kur njeriu nuk e do, dhe e refuzon ftesn e tij, kur njeriu dshiron t harroj. Pas arrestimit n Berat, DSJ prfitoi prej rrethanave pr t m vendosur prball alternativs s vshtir: burg ose rikthim n detyrn e detektivit. Kur dy prfaqsuesit e KQPPSH erdhn n dhomn ku m kishin mbyllur, un e kisha pir t shumtn e rakis. Pa pritur pyetje prej tyre, u ktheva prgjigjen e prgatitur: Nuk mund ta pranoj propozimin tuaj. Kryesori prej atyre t dyve u prish n fytyr. Me sa dukej ishte prgatitur shpirtrisht pr t kundrtn, mbasi duhej ta kishte marr si fillim pazari krkesn time pr tu menduar. Pas nj heshtjeje t shkurtr, ai pyeti me nj ton t vrazhd: Cila sht arsyeja e refuzimit?

 Personi i par ka qen njri prej instruktorve m t prgatitur t shkolls son (ai na msonte prdorimin e thiks). Kt fakt e din mir t gjith ata q e kan njohur nga afr. Kshtuq ai mbetet gjithmon superior n konsideratn time si ish-nxns i tij. I dyti ka qen shoku im i ngusht. Edhe kt gj e din ata q i lidhte puna me ne. Megjithse ka dhjet vjet q un nuk e kam par, po t vihem prball tij, e di q nuk do t m bj dora ta godit, mbasi me t m lidhin shum kujtime. Prve ksaj, askush nuk m siguron dot se ata t dy nuk jan aktivizuar me ndonj shrbim sekret t huaj, i cili aktualisht i ka n mbrojtje. Edhe ashtu mund t jet; prandaj t sht ln n dispozicion nj goxha koh: katr vjet! Sidoqoft, un e vlersoj t pamundur realizimin e ktyre dy misioneve nga ana ime. Vazhdoni veprimet tuaja. Ktu prfundojn veprimet tona. M tej, jan t tjer ata q do t merren me ty, pasi t largohemi ne. Para se t ndahemi, po t themi edhe kto fjal: ke pr t vuajtur aq shum, saq do t na krkosh por nuk do t na gjesh dot m. Megjithat nuk po ta mbyllim plotsisht dern edhe ksaj here, me qllimin e mir q n horizontin e s ardhmes tnde t afrt t mos shikosh vetm tela me gjemba. Po t bjm t ditur kt adres t shkurtr (ajo prbhej nga katr fjal dhe nj numr). Fiksoje mir n kujtes. Qysh prej ktij asti e deri sa t plotsohen dy vjet, kurdoher q mund t ndryshosh qndrim ndaj oferts son, mjafton t'i thuash hetuesit (gjat proesit hetimor) t transmetoj n emr tnd fjaln "dakord" n kt adres dhe ti menjher do t lirohesh, sipas kushteve q lexove n letrn q t paraqitm. Kur t jesh n kamp, mjafton nj cop letr n kt adres me t njjtn fjal dhe prsri do t lirohesh, gjithmon sipas t njjtave kushte. Mbetsh me shndet! Pas ktij takimi, m kaluan direkt n hetuesi speciale, ku m katandisn t ecja tre muaj kmbadoras. M shkatrruan veshkn e djatht, m bn me smundje zemre dhe ma acaruan m tej sistemin e dmtuar nervor me seanca elektroshoku. Megjith kto tortura shkatrrimtare pr organizmin tim, un nuk pranova asnjrn prej akuzave q m bnin. Megjithat ky fakt nuk i pengoi fare t m dnonin me 17 vjet burg. Por kjo nuk ka m aq rndsi. Njeriu merret me t shkuarn, kur nuk e krcnon e ardhmja. Pikrisht ktu m vret kpuca mua. Muajin e ardhshm, n gusht, plotsohen dy vjet nga afati q m kan caktuar ata pr tu menduar. Refuzimet prfundimentare t ktyre lloj ofertash DSJ i vlerson si dezertim nga detyra shtetrore me rndsi t posame dhe autort e tyre i gjykon e i dnon n munges. Dhe, 'sht m e keqja, vendimet e dnimeve me vdekje t ksaj natyre ekzekutohen n heshtje. Raste t tilla ka pasur edhe kur un militoja pran DSJs. N rrethanat e mia, nj helmin nprmjet ushqimit sht mnyra m e thjesht dhe m e sigurt pr t m hequr qafe.

 Ushqimi ktu gatuhet dhe ndahet prej t burgosurve. sht e pamundur q ata t pranojn t bashkpunojn me t burgosur pr veprime sekrete kaq t rndsishme e kundrshtoi Diksi iden e ish-detektivit. Ashtu sht. Mirpo kur un vazhdoja aktivitetin n DSJ, kisha marr vesh nprmjet shokve t profesionit, se n raste t veanta Sigurimi fuste n burgun e Burrelit ndonj agjent t tij si t burgosur. Ai kontrollonte nga brenda situatn e burgut n prgjithsi dhe persona t caktuar, n veanti. Nj agjent i till mund t bnte 't donte me jetn e t burgosurve real, pa i shkuar askujt ndrmend se nga i kishte ardhur e keqja. T njjtn ndrhyrje ata mund ta bjn ku t'ua doj puna. Kt problem po e diskutoj me ty jo se mund t'i gjendet zgjidhje, por pr t mos qen i panjohur pr ty. Ashtu si dshiroja q dikush ta dinte se un nuk kam qen vetm teknik ndrtimi n jetn e lir, po ashtu dshiroj q ti ta dish se ndonj vdekje e befasishme e imja nuk do t jet pa shkak t jashtm. Diksit i erdhi keq pr pozitn e vshtir t bashkvuajtsit. N qoft se brenda televa me gjemba mbretronte pasiguria e prgjthshme, pr Melin kishte shkaqe suplementare pasigurie, edhe m krcnuese. Ai asnjher dhe n asnj rrethan s'mund t ishte i qet. E keqja s'paska fund as brnda ksaj t keqeje njerzore - burgut, mendoi Diksi, tek po shikonte bashkvuajtsin n siklet t shumfisht. Me keqardhje t dukshme, ai i tha Melit: M dhimbsesh, Hamit, por ve funksionit t dshmitarit t heshtur, nuk mund t luaj dot rol tjetr n dobin tnde. S'kan thn kot: M mir nj fund i tmerrshm, sesa nj tmerr pa fund. Pr duin e Diksit, Meli i regjur me pusit e vdekjes mendonte ndryshe: Gjendja nuk do t jet gjithmon njlloj, Sazan. Me plotsimin e afatit dyvjear, un do t shptoj n ndonj form prej tyre: ose do t m heqin qafe, ose do t m hiqen qafe. Cilado q t ndodh, pr mua nuk sht e papritur. * Javt kalonin e bashk me to edhe turnet e puns. Her punonin ditn e flinin natn, her punonin natn e flinin pjesrisht ditn. Pr udi, me afrimin e gushtit, Meli po tregohej m i knaqur dhe nganjher i thoshte shokut t tij duke qeshur: Vapa ikn me gushtin, thot populli. N qoft se vapa e sivjetme nuk do t m marr me vete, do t prjetojm bashk nj vjesht t freskt, si nga klima natyrore dhe nga ajo njerzore. Por koha nuk i vrtetoi parashikimet e tij. Ndonse pas gushtit po kalonte edhe shtatori, pikrisht ather, kur ai mendonte se e kishin fshir nga lista, i ndodhi e patritura m e madhe.

XVII N KURTHIN E PROFESIONIT

Asgj nuk ndodh kurr pa shkak. Xh. Eduards M 29 shtator 1983 Meli dhe Diksi punonin turni i dyt n minier. N orn dy pasdite niseshin pr n pun. Paradite, pas leximit t detyrueshm t shtypit, ata kishin shkuar t ngushllonin nj bashkvuajts pr vdekjen e babait. Pas ngushllimit, t dy u nisn pr n dhomn e fjetjes, pr tu shtrir nj cop her, para se t niseshin pr n pun. Melin dikush e thirri dhe mbeti prapa, ndrsa Diksi shkoi e u shtri n dhom. Pasi hngrn drek, u nisn pr n pun. Vetm rrugs pr n minier, Diksi e kuptoi se shoku i tij ishte br tym, pavarsisht se prpiqej t mos binte n sy. Ata shkuan m shpejt se do dit tjetr tek vendi i puns. Mbasi i bri shenj Diksit q t mos fliste, ortaku i tij i puns filloi t kontrollonte rreth stolit t drunjt, n kapakun pa po qelqi t nj feneri dritash t mbrthyer n faqe t galeris dhe n do vend t mjedisit rrotull, ku, sipas mendimit t tij, mund t vendosej ndonj aparat regjistrimi pr zrin. Si u sigurua mir, ai u ul n stolin e drunjt, ndezi nj cigare, i dha edhe Diksit nj (veprim ky q u paraprinte shpesh bisedave t tij serioze ) e mandej filloi t sqaronte: Pikrisht tani, kur un mendoja se gjithka do t mbulohej gradualisht nga harresa, ndodhi e kundrta. Personi q m thirri kur po shkonim bashk n dhomn e fjetjes pr t pushuar, pasi u afrua, m tha: Hamit, a mund t ndez pak cigaren? Kur un i zgjata cigaren q t ndizte t tijn, t ciln e kishte n buz, ai shpalosi paksa njrn an t jaks s xhakets, ku shquante emblema e DSJs. Pastaj m pyeti i buzqeshur: Si je me shndet, Shkmbi? Ai po m fliste kshtu me pseudonimin q un kam prdorur gjat kryerjes s shumics s misioneve si detektiv. U trondita shum, por nuk lviza prej vendit. Pasi ndezi cigaren (natyrisht pr t justifikuar thirrjen time), ai vazhdoi pa e fikur buzqeshjen e shtir: Sot e tutje un do t shrbej si ndrlidhsi yt sekret me DSJn. Qendra m ka autorizuar t t njoftoj, se je urgjentisht i thirrur pr tu riaktivizuar n detyrn e detektivit. Kaq pr sot, vetm sinjalizimi. Nesr do t bisedojm gjat e gjer dhe do t m japsh prgjigje pr ofertn. Ndrkoh dua t t kujtoj se biseda q po zhvillojm sht duke u incizuar. Tek vshtroja at fytyr-maske, tek dgjoja zrin e tij t m fliste pr "riaktivizim", po m bhej t brtisja me t madhe dhe t lajmroja gjith t burgosurit, se bashk me ta hante e flinte nj oficer sigurimi i maskuar. Ndrkaq e mblodha veten dhe e pyeta: A e di ndonj oficer i komands se kush je ti n t vrtet?

 Vetm njri. Pr sot nuk duhet ta zgjasim m. Nesr brigada juaj shkon prsi mbasdite n pun. Pas leximit kolektiv t shtypit, n orn 11 do t takohemi n dhomn ku fle brigada e ndrtimit. Paradite ata jan n pun dhe dhoma e tyre sht bosh. Nesr kam shum gjra pr t t thn dhe besoj se do t merremi vesh bashk. Mirupafshim nesr n orn 11. Ai u largua serbes-serbes, si t ishte ndonj shok i vjetr burgu. Ndrsa un mbeta edhe disa aste pa lvizur prej vendit. Pastaj, me kmbt q i trhiqja zvarr, erdha e u shtriva n dhom. Ishte ndofta hera e par q m erdhi aq keq pr veten time. 'fat i zi! mendoja. Kur un prpiqesha t t kujtoja sa m rrall (se ti nuk harroesh dot kurr, moj e kaluar torturuese!), gjithka po nis nga e para. Ky paska qen vrtet nj mallkim. Kur pushoi s foluri, Meli po merrte frym me zor.

XVIII BASHK N MINIERN E NXEHT DHE N LUFTN E FTOHT

Meq nuk mbetej rrug tjetr, ai zgjodhi kt form heroizmi: t qndronte besnik. M. Burbun Ngjarja e tronditi Diksin. Papritmas ai e pa veten n qendr t nj cikloni, pasojat e t cilit nuk mund t parashikoheshin. Natyrisht, zgjidhja m e qet e situats s komplikuar vrullshm do t ishte pranimi i oferts s DSJ prej Melit dhe dalja e tij nga burgu. Vetm kjo mbyllje kapitulli do t shmangte rrezikun q kanoste drejtprdrejt Melin dhe trthorazi Diksin. Mirpo kjo mbetej nj e drejt ekskluzive e Melit: i takonte atij t vendoste pr t ardhmen e vet. Diksi mund ti bnte vetm ndonj sugjerim t kujdesshm. Prndryshe Meli kishte t drejt t dyshonte n qndrimin e Diksit, pr t mbajtur t njjtat marrdhnie me t edhe pas acarimit t mundshm t komunikimit t trthort t ish-detektivit me DSJn. Kjo ishte nj thik me dy presa, mbasi distancimin e Diksit prej tij, n rast refuzimi t oferts s re t DSJs, Meli kishte t drejt ta interpretonte edhe si nj krcnim t trthort pr t ardhmen e tij. Ai mund t mendonte se, n rast rreziku eventual, Diksi do ta prdorte ndoshta sekretin e tij t rndsishm si vark shptimi. N ato rrethana sa komplekse aq edhe delikate, Diksi ishte i detyruar t merrte nj vendim t qart e t prer, t cilin duhej tia bnte t ditur pa asnj rezerv bashkvuajtsit, q i kishte besuar jetn e tij. Ndrkoh ai e kuptonte mir se nga anonte balanca e gjykimit t Melit. N rast se ky do t kishte qen i prirur pr ta pranuar ofertn e DSJs pr rifillimin e detyrs s detektivit, kt gj do ta kishte br qysh ditn e arrestimit n Berat. Ose gjat torturave t rnda n kuadr t hetuesis speciale. Ose gjat afatit dyvjear q i kishin ln pr tu menduar. Tekefundit do ta kishte pranuar edhe tani q DSJ i trokiti n portn e kampit t QafBarit dhe ndrlidhsi i saj priste prgjigje prej tij. Pse do ta vinte n dijeni Diksin pr kontaktin me ndrlidhsi sekret n kamp, nse Meli kishte ndrmend ta pranonte ofertn e fundit t DSJs? Aktualisht Diksi ndodhej para nj alternative t qart: ose aleat deri n vdekje me Melin q i besoi aq shum, ose t prgjunjej prej prmasave t rrezikut e ta komplikonte m keq situatn, mbasi ish-detektivi me prvoj kishte t drejt ta shikonte me dyshim personin, q i kishte besuar sekretin. Pra, nse n rastin e par i rrezikohej vetm jeta, n rastin e dyt rreziku i jets nuk paksohej fare, prkundrazi, vese do t mbartte edhe thyerjen morale, injorimin. Diksi ishte 36 vje dhe qyshse kishte njohur veten ai kishte pranuar t hiqte t zit e ullirit, pr hir t dinjitetit. Mjaft t deklasuar si ai e kishin gjetur fjaln me Sigurimin dhe flirtonin me t pr nj jetes t pshtir. Ai vet kishte pasur gjithmon neveri prej pazarllqeve, q e shndrronin personalitetin e njeriut n

nj leck wc-je t Sigurimit. Prandaj ai nuk ia lejonte vetes kurr t manifestonte lkundjen m t vogl n kto kryqzime t udhve t fatit. Aq m tepr q Diksi e kishte tashm t qart se agjenti i DSJs me mask t burgosuri ndrlidhsi sekret i kishte studjuar me imtsi marrdhniet e Melit me t burgosurit e tjer dhe i kishte transmetuar relacione t posame qendrs pr gjithka. Pothuajse gjith kohn e lir n kamp Meli e Diksi e kalonin s bashku, qysh prej rrfimit t ish-detektivit. N rast se Meli, sipas t gjitha gjasave, do ta refuzonte prsri ofertn e DSJs dhe Diksi do t shkputej prej tij, ndrlidhsi do tia transmetonte kt menjher DSJs. Pse kjo ndarje e papritur midis ktyre dy bashkvuajtsve, pikrisht n nj moment t till? Ky do t ishte nj tjetr ekspozim ndaj rrezikut. Nga ana tjetr, a kishte kompensim m t mir pr 36 vjett e skterrshm t jets s Diksit, i cili e kishte kaluar fmijrin n internim dhe po thinjej n burg ku i duhej t vuante edhe nnt vjet akoma, sesa lufta kundr diktaturs vrastare? T ndihmonte pr ta privuar DSJn prej detektivit t saj m t mir, nuk ishte nj arritje e vogl pr Diksin nga pozicioni i t burgosurit politik. * Mbasi i kishte prshkruar detajet sfilitse t dialogut t tij me ndrlidhsin sekret t DSJs, Meli e kishte fiksuar shikimin mbi fytyrn e Diksit. Kuptohej q ai po priste me ankth reagimin e bashkvuajtsit, q e njihte tashm me hollsi t kaluarn e ish-detektivit. Diksi buzqeshi para se ti prgjigjej: As q bhet fjal se un mund t ndryshoj qndrim ndaj teje, Hamit, prej rrethanave t reja q u krijuan. Ti ma besove sekretin tnd jetik, pa e parashikuar nj zhvillim t till t ngjarjeve. Un t falnderoj pr kt dhe t jap fjaln se do t jemi bashk deri n fund t ksaj furtune q sapo ka nisur. Ve dshiroj q, sot e tutje, ti ta kontrollosh m mir veten n koniukturat e reja q do t krijohen n mnyr t paevitueshme. Qoft edhe pr sedr profesionale, ti nuk duhet tiu japsh rast me fjalorin tnd t shthurur spiunve t burgut, q t prfitojn prej pakujdesive t tua pr t ulur dnimin e tyre duke dmtuar ty. Si do njeri, edhe un kam dobsit e mia, Sazan. Por situata tashm ka ndryshar kryekput; t njjtn gj do t bj edhe un. E ke vendosur prfundimisht pr ta refuzuar ofertn e re t DSJs? Profesioni i detektivit m ka msuar t mos l asgj pezull n jet, mbasi qndrimet e lkundura sjellin gjithmon pasoja t padshirueshme. Torturat n hetuesin speciale, mbasi i kisha shrbyer gjasht vjet n frontet e lufts s heshtur diktaturs, persekutimi q po i bjn familjes sime duke i ndrprer edhe korrespondencn me mua dhe situata e tmerrshme e kampeve t puns, q po i shikoj me syt e mi, ma kan forcuar bindjen, se kundrshtimi i rikthimit n detyrn e detektivit sht nj prej vendimeve m t drejta q kam marr n jet. Aq m tepr q un nuk do t jem m i vetm n luftn e pabarabart q na pret. M fal, miku im, q po t implikoj n nj shtje t vshtir, e cila mund t t

kushtoj jetn. Ti ke vuajtur shum dhe m vjen keq q ngjarjet rrodhn kshtu. Por edhe e kaluara ime sht e dhimbshme. N kt situat krcnuese le t luftojm s bashku kundr armikut ton t prbashkt! Dy shokt besnik i shtrnguan dorn njri-tjetrit.

XIX PRBALL NDRLIDHSIT SEKRET

Pr t dal mir nga nj bashkbisedim duhet admiruar pak, dgjuar shum, nuk bn t pretendosh se je mendjeholl, por ta tregosh at tek t tjert me sa t mundesh. B. Franklin T nesrmen Meli hyri n dhomn e caktuar disa minuta m hert. Pas pak atje shkoi ndrlidhsi. Pas prshndetjes s rastit, Meli i hodhi nj sy trupit mesatar, por t lidhur mir t lajmtarit t furtuns dhe i tha: Me shndet qenke goxha mir. Se ushqehem mir u prgjigj tjetri duke qeshur. Ti e di q dietat i kemi t larta. Apo kujton se mbahem me gjelln e kazanit t kampit? Prej sa kohsh je i burgosur? Afrsisht, nnt vjet. Ai i zgjati Melit paketn me filtr. Ky nuk e mori cigaren. Ndrlidhsi e ndezi pr vete me nj akmak t bukur. I burgosuri ndezi nj cigare nga paketa e tij dhe thumboi bashkbiseduesin: Paske akmak me gaz sot, nuk ke nevoj pr ndihmn time t ndezsh cigaren. Sot ka nevoj shteti pr ndihmn tnde, Hamit. Urdhro lexoje kt letr. Ai i zgjati Melit nj rryp t gjat letre speciale mjaft t holl, t mbshtjell n formn e nj cilindri t vogl. Ish-detektivi e shtjelloi letrn dhe lexoi: Pr interesa t larta shtetrore, ju ofrohet prej DSJs nj detyr e rangut t par n kuadrin e nj misioni me rndsi t posame, i koduar Misioni i Madh. Pr riaftsimin tuaj fizik e profesional do t merren kto masa: Do t kuroheni gjasht deri n tet muaj n nj nga klinikat m t mira t bots. Koha e vuajtjes s hetuesis dhe burgut do t'ju kompensohen n t holla me dhjetfishin e rrogs q keni pasur si detektiv i Sigurimit t Jashtm t Shtetit. Shuma arrin shifrn 740 mij lek (t reja) dhe do ti jepet n dor nns suaj. T gjith t afrmit tuaj (vllezer e motra familjarisht) do t grupohen n Tiran, duke u sistemuar n pun t prshtatshme. Ju do t merrni kontakt me specialist t aft, pr t rifreskuar dhe riaftsuar reflekset tuaja t mirnjohura profesionale. N qoft se do t keni ndonj krkes apo dshir, plotsimi i s cils varet prej nesh, nuk do t na mungoj aspak vullneti q t'jua realizojm. E njjta gatishmri duhet t'ju karakterizoj edhe ju n prgjigje t oferts son. Mospranimi ju ngarkon me prgjegjsi t rnd. Pr Komitetin Qendror t PPSH

Nexhmije Hoxha Kur mbaroi s lexuari letrs, Meli e pyeti ndrlidhsi me nj ton habie: lidhje ka drejtoresha e Institutit t studimeve marksisteleniniste, q firmos kt letr, me shrbimin sekret shqiptar? Nuk mud ti prgjigjem ksaj pyetjeje. At do tua prcjell shefave n Tiran, t cilt mund t m autorizojn pr prgjigjen. Tani hidhi nj sy ksaj fotografie. Megjithse Meli i kishte vn detyr vetes q t mos shprehte asnj lloj ndjenje n bashkbisedim me ndrlidhsin, pamja e fotografis e tronditi. Ky sukses i parashikuar bri q ndrlidhsit ti qeshte nuri. N fotografi paraqitej vllai i arratisur i Hamitit, Dari Meli, me pranga n duar, dal para godins s DSJs. Megjithse ishte i prangosur, Dariu qeshte. Kjo tregonte se fotografia ishte prgatitur enkas pr ish-detektivin e burgosur. Pas triumfit t astit, ndrlidhsi e pa t arsyeshme t bnte sqarimet e nevojshme: Yt vlla sht vn n shrbim t DSJs. Aktualisht nuk ndodhet n Tiran. Shefat mendojn se ai po punon mir. Para se t m kthesh prgjigjen q duhet ti transmetoj qendrs lidhur me ofertn e saj, puna e krkon q ti t mendosh edhe pr fatin e mtejshm t vllait m t ri nga ti. Un kam ktu disa hape t posame, t cilat e ngrejn temperaturn deri n dyzet grad celsius. Po t pish nj prej tyre tani, pas nj ore ne do t jemi duke udhtuar bashk pr n spital, pra, pr n DSJ. Nj veprim i till sht i pamundur pr mua. Un jam m tepr i smur nga sa mendon qendra. Nuk ka kurim mjeksor q mund t m rikthej qetsin nervore dhe reflekset e mia t dikurshme profesionale. Kjo sht arsyeja e refuzimit t oferts? T duket e pamjaftueshme? E mjaftueshme, natyrisht, por e evitueshme. Pr riaftsimin tnd shndetsor e profesional do t firmosin profesor t mjeksis m t zhvilluar bashkkohore. Nuk ka profesor mjeksie q t firmos sinqerisht pr rimkmbjen e shndetit tim t shkatrruar. Veshka ime e djatht sht e dmtuar dhe un urinoj gjak shpesh. Sistemin nervor e kam t acaruar tej mase. Krizat e zemrs m jan br kronike. N gjumin e shqetsuar q bj, un flas prart dhe pa dashje dekonspiroj vetveten. Qendra flet prkundruall, pa e njohur nga afr gjendjen time shndetsore. Jo, ssht ashtu, Hamit, gabohesh. Ndryshe nga mendon ti, ne kemi koh q t vzhgojm. Un kam qen edhe n kampin e Ballshit pr gjasht muaj q ti qndrove atje. Edhe ktu bashk kemi ardhur. Po t duash, mund t t them edhe numrin e vagonave q ke manovruar deri sot n planin e pjerrt. Nj vzhgim i siprfaqshm nuk i konstaton dot anomalit e mia nervore dhe organike.

 Detyra ime sht q t t sqaroj ofertn dhe udhzimet e qendrs, jo t ushtroj trysni psikologjike mbi ty, Hamit. Prfundimisht ti do t vendossh vet pr prgjigjen q un duhet ti transmetoj qendrs. Ve duhet t mbash parasysh faktin, se refuzimi kategorik nuk do t kaloj pa pasoja pr ty. Pasojat mund t jen edhe m t rnda, n qoft se paaftsia ime bhet shkak pr dshtimin e Misionit t Madh. Qendra m ka udhzuar gjithashtu t t njoftoj, se duhet t pranosh t futesh n ndonj pun t prshtatshme ktu n kamp. P. sh. t peshosh ushqimet e furnizimit ditor t kuzhins s kampit. Ky sht vend pune pa telashe dhe nuk ke t bsh fare me t burgosurit e shumt. Kjo mund t ndikoj edhe n prmirsimin e gjendjes tnde shndetsore. Faleminderit pr interesimin, por un nuk dua pun m t mir nga ajo q po bj. Jo, n minier ti nuk do t hysh m; ky sht vendim i qendrs. Nejse, ktu jemi e do t flasim prsri bashk. Ke gj pr t thn nga ana jote? Po. Pavarsisht se ne do t vazhdojm t jemi t dy n t njjtin kamp, dshiroj t mos m shqetsosh, me prjashtim t rasteve kur do ta rekomandoj qendra dika t till. Pse kjo? pyeti i habitur ndrlidhsi, duke ndezur nj cigare tjetr. Meqense Meli nuk iu prgjigj fare ksaj pyetjeje, q nuk kishte lidhje me thelbin e shtjes, ndrlidhsi i tha: N rast se nuk ke gj tjetr pr t shtuar, mund t largohesh. Bashk do t kontaktojm vetm me rekomandim t DSJs. Duke thn kto fjal, ai u shtri mbi dyshekun ku ishte ulur. Meli doli pa e prshndetur. Duke konstatuar se punt po i merrnin rrokullimn, vesht i gumzhinin e shikimin nuk e kishte t qart si gjithmon.

XX PIKNISJA E SFIDS S MADHE

T dish t besosh sht nj cilsi shum e rrall, q tregon nj mprehtsi t ngritur mbi nivelin e s prgjithshmes. P. d Gond T nesrmen, m 1 tetor 1983, Meli u prjashtua nga puna n minier sipas organiks s re mujore. T njjtn dit, tetdhjet t burgosur t kampit t Spait u transferuan n at t QafBarit. Dy autobuza plot me t burgosur duarlidhur ishin vn n mes nga dy makina me ushtar t armatosur, polic e qena ndjekjeje. Ata arritn n kampin e Qaf-Barit rreth ors dy pasdite. Qysh at dit u b shprndarja e tyre npr brigada pune me turne. Shum prej ktyre t burgosurve kishin qen me raport mjeksor, t paaft pr pun nntoksore. Mirpo numri fillestar i t burgosurve q punonin n miniern e QafBarit ishte zvogluar dukshm, ngaq shum prej tyre ishin smurur si pasoj e kushteve t rnda t miniers. N kto rrethana, duke mos pasur rezerva forcash t tjera (arrestimet nga jeta e lir ishin kufizuar disi) Drejtoria e Kampe-Burgjeve drgoi n kampin e Spait nj komision mjeko-ligjor t prbr kryesisht prej hetuesish. Kta konstatuan se shumica e t burgosurve t Spait, deri ather t pajisur me raport paaftsie pr pun nntoksore, ishin prmirsuar nga ana shndetsore. Pasi ua hoqn raportet mjeksore, i drguan n miniern e Qaf-Barit, ku shndeti i tyre do t merrte goditjen fatale. Ditn tjetr, m 2 tetor, kartelisti i kampit t Qaf-Barit e thirri Melin n zyr. Duke qen vetm pr vetm me ish-detektivin, ai hyri drejt n tem: Jam oficer i DSJs. Kam urdhr t t sistemoj n at vend pune q do t t plqente, prej ktyre q kemi brenda kampit. Ju faleminderit, nuk dshiroj asnj lloj pune t ofruar me porosi nga lart. Meqense keni vendosur t mos m lejoni t hyj m n minier, t paktn m caktoni t punoj n brigadn e ndritmit, thjesht si puntor. Pse thjesht si puntor? ia ktheu kartelisti i habitur. Ti je teknik ndrtimi i diplomaur. Kjo sht e regjistruar edhe n karteln tnde personale; besoj se ti e di kt. Sigurisht q e di, por un ndihem m mir puntor krahu, sesa t merrem me drejtimin e punimeve. Si e dini, vuaj nga nervat dhe mund t mos sillem si duhet me bashkvuajtsit e mi. Si t duash. Jam gjithashu i autorizuar t t them, se pr do problem q mund t t lind, duhet t krkosh menjher takim me mua. N rast se do t ndrrosh mendje prsa i prket shtjes s puns, un jam gati q t t sistemoj n do koh atje ku do t dshirosh.

 Faleminderit, por nuk besoj se do t ndrroj mendje ndonjher, ia ktheu Meli, duke u mshuar fjalve t fundit. Pr t zgjidhur problemin e strehimit t t burgosurve q do t vinin prej kampit t Spait, mbi tarracn e depove dhe t biblioteks s kampit t Qaf-Barit u ndrtua urgjentisht nj kapanon prej drrase rreth 25 m i gjat e 6 m i gjer. Ktij kapanoni t drunjt t burgosurit i ngjitn nofkn maune. Me sistemimin e ri t brigadave, pas prjashtimit nga nntoka Melin e uan pr t fjetur pikrisht n maune. Ai nuk ishte m n njjtn dhom me Diksin. Tani Meli takohej me shokun e tij vetm n oborr, kur ai kthehej nga puna At 2 tetor 1983 Sazani punonte turni i par n minier. Kur u kthye pasdite n kamp, Meli i doli prpara: Me t ngrn buk, t pres t vish lart tek sheshi, ku pim kafen. Atje do t m gjesh. Ndryshe nga hert e tjera, Diksi hngri buk me t shpejt dhe shkoi ku e priste shoku. Besnik i rregullit t tij t prhershm n prag t bisedave serioze, Meli i dha atij nj cigare, ia ndezi (vet e kishte t ndezur) dhe mandej nisi t fliste pak i impresionuar. N t vrtet ajo ka i kishte ndodhur do t justifikonte edhe emocione akoma m forta. * N orn nnt Meli kishte shkuar t pinte kafen e mngjesit tek nj knd i sheshit sipr kampit, si zakonisht. Ndrsa ai po merrej me prgatitjen e kafes, njri prej t burgosurve t ardhur t djeshmen prej Spait, i cili qndronte tek cepi i banjave prkarshi, filloi ti bnte nj sr shenjash t pakuptueshme. Meqense Meli nuk po kuptonte asgj, i kishte hequr syt prej andej dhe ishte prqendruar srish tek xhezveja. Pas disa minutash, i njjti person kishte shkuar e ishte ulur mbi nj gur, dy-tri metra tej vendit ku rrinte Meli. Rrotull tyre nuk kishte pasur t burgosur t tjer. Ndonse Meli e kishte kuptuar se ardhja e atij t panjohuri aty nuk ishte e rastsishme, ai ishte treguar indiferent n pamje dhe bnte sikur se vinte re pranin e atij. Disa aste pasi ishte ulur mbi gur, i panjohuri e kishte thyer heshtjen, duke folur me kokn ulur: Hamiti q ke qen je, apo ke ndryshuar? Ai q kam qen jam. Edhe ndonj ndryshim t mundshm e kam br vetm pr mir. Po ti kush je? Nj ish-shoku yt i profesionit, Guri Streto. M mban mend apo jo? Sikur jemi ndar dje. Po fytyrn ma mban mend mir? Sigurisht. Ti ishe djali m i hijshm i kursit dhe sht e leht ta mbash mend fytyrn e nj shoku t bukur. A ke ndonj fotografi me vete t shmallohem me Gurin pa mask?

 Sot jo, por do ta kem parasysh pr t ardhmen. Fizikisht t paskan shkrir fare kishte ndrruar tem Streto. Megjithat lkura jote u duhet akoma dhe po interesohen posarisht pr t tani. Guri, ndofta prve ty mund t ket edhe ndonj tjetr t DSJs ktu, pr t cilin ti sdi gj dhe duke na par bashk Mos u shqetso pr kt shtje, Hamit. Un e di q ktu ndodhet edhe ndrlidhsi yt me qendrn, prve ndonj tjetri. Por mua m kan caktuar drejtues t veprimeve t ktushme dhe m kan udhzuar t t vzhgoj personalisht nga sa m afr, pr t konstatuar gjendjen tnde nervore. E rndsishme sht q t mos dgjoj askush se far diskutojm bashk. Ata flisnin pa e shikuar njri-tjetrin n sy. Streto bnte sikur lexonte nj gazet t hapur q mbante n dor, ndrsa Meli pinte kafen me fytyr t kthyer anash. Pas nj heshtjeje t shkurtr, Streto kishte vazhduar: Mund t mos isha nxituar pr tu takuar qysh sot me ty, por dshiroja t t bja t ditur sa m par nj t vrtet q m rndon n ndrgjegje, pavarsisht se nuk jam fajtor pr t. Vllan tnd t arratisur, Dariun, e kemi sjell n Shqipri un me tre shok t tjer. Ti e di mir, Hamit, se ata q na urdhrojn kan n dor fatin ton e t familjeve tona. N kto rrethana detyrohemi t bjm edhe dika q nuk e dshirojm. Me ndonj tjetr do ta kisha m t vshtir q t kuptohesha si duhet pr nj problem t till, por ti i ke provuar vet kto gjra. Rndsi ka q Dariu tani sht shum mir me shdet dhe ka filluar t msohet me kushtet e reja t jets e t puns. Ku e psonist qafirin? N Stamboll. N nj hotel ku kishte zn dhom Dariu, zum edhe ne. Prgjonim me kujdes do lvizje t tij. Kur ai shkoi t bnte banj, njri prej shokve t mi hyri n dhomn e tij dhe i ndrroi nj cigare n paketen q kishte n xhep, me nj tjetr t po atij lloji t paisur me bar gjumi. Pas banjs, Dariu doli n qytet. Ne e ndiqnim me vmendje, sepse nga asti n ast ai mund t pinte cigaren ton dhe ngelej n rrug. Pas rreth dy orsh, ai u kthye prsri n hotel. Ne gjithmon pas tij. N mngjes pritm t ohej nga gjumi, por m kot. E kuptuam q cigarja e kishte br punn e saj. Pasi kaloi ora tet e gjysm, u futm n dhomn e tij. Ishte end n gjum. Dy prej nesh e morn pr krahsh, sikur e kishim ndonj shok t smur. N rrug priste furgoni i posam. Pr kureshtje shikuam paketn e tij. I kishin mbetur vetm dy cigare. Pra, cigaren ton e kishte pir ndr t fundit. Si e sollm n Tiran, e shikoja rrall; vetm kur e onin ose e sillnin prej hetuesis. Ishte shum i tronditur e i hutuar, dyll i verdh n fytyr. Kur pranoi t bashkpunonte me DSJn, u la i lir. Ather e afruam pran dhe u prpoqm ta qetsonim e ta ndihmonim. Tani sht mjaft mir me shndet e me pun. E ku merr vesh ai nga punt tuaja! Pse, far mendon ti se i krkojn t bj Dariut? Ti e kupton q ai mbahet peng pr ty. Atje ku punon ka shok t mir e sht i qet.

 Le t jet si t doj, vet e ka fajin. Un e bra timen, e nxora jasht shtetit. Nuk diti t prfitonte, i bft mir buka e Tirans tani. Asgj nuk m mbetet merak. Edhe ti nuk duhet ta ndiesh veten aspak fajtor pr at q ndodhi. E njoh mir pozicionin tuaj, se e kam provuar vet. Ve, harrova t t pyes: kur e keni sjell n Tiran? Nga fundi i shkurtit. Nejse, le t kthehemi n temn e duhur. Kush sht tani drejtor i DSJs?. Dofeni, si i thon francezt djalit t madh t mbretit. Por mos mendo se sht ai djali me pamje upline, q ke njohur ti dikur. Ka ndryshuar shum. E pi duhanin dhe alkoolin m tepr nga un. Tani e ka kuptuar q pushteti i babait qndron mbi krime. Drejtori i mparshm, Mehmet Xhafa, ku gjendet? Zoti e di nse gjendet a s'gjendet m. E gjith elita drejtuese e DSJs sht e re. Po instruktori anglez, q na thoshnin se ishte rob lufte, akoma atje gjendet? Jo, edhe ai ka avulluar; pa nam, pa nishan. Po shefi i madh q pezulloi mua nga detyra, Kobra, si e thrrisnim midis nesh, nga bhet? As televizioni e as shtypi nuk po ia prmendin m emrin. Kjo sht pyetja m e vshtir pr mua. Emri i tij konsiderohet tabu n DSJ, Hamit. N radht e shrbimit sekret qarkullon nj pshpritje, se e kan arrestuar. Por kjo i ngjan m tepr propagands q synon t shprndaj nn z vet Sigurimi pr shtje t veanta me qllim t caktuar. Nj dit n DSJ na shfaqn disa sekuenca filmike t gjoja hetuesis s Kobrs. Por ne e kemi njohur nga afr pr nj koh t gjat dhe si profesionist t ktyre punve nuk gnjehemi dot leht. Ishte ndonj sozi e Kobrs? Pa dyshim. Nga ana tjetr, thuhej se familja e tij ishte e internuar n Kurbnesh. Un e kam verifikuar personalisht fallsitetin e ktyre thashethemeve, duke kontrolluar jo vetm listn e familjeve t internuara n Kurbnesh dhe n qendra t tjera, por i kam kontrolluar edhe n terren ato. Si mendon se qndron e vrteta? shtja Kobra sht shum e turbullt, Hamit. Nj pasdite isha duke pritur Dofenin para selis s Komitetit Qendror t PPSH. Pr udi, vetura e Dofenit ishte e treta ndr tri veturat q ndaluan njhersh pran vendit ku po prisja un. Prej veturs s par zbriti nj person me duar lidhur pas shpine e me kasket n kok, t cilin e kishin kapur pr krahu dy oficera. Prej veturs s dyt zbritn katr persona, t cilt shoqruan tre t part. Dofeni u afrua pran meje e m pshpriti: I arrestuari sht Kobra. Pas pak ai do t ket nj ballafaqim t fort n selin e Komitetit Qendror. Pas ktyre fjalve t Dofenit e kuptova pse ma kishte fiksuar takimin n at vend e n at or. Po gjendja n prgjithsi si sht n DSJ?

 Ndrkoh q n mensn e DSJs shampanja sht me bollk, n pazarin e Tirans mezi gjendet edhe preshi. Koht e fundit sht br nj mobilizim i prgjithshm i detektivve. Bile jan thirrur edhe kuadro q kishin vite n pension. Po vazhdojn prgatitje intensive pr nj mision t veant, me sa duket, shum i rndsishm. Misioni i Madh e kan koduar. Palestrat ushtojn dit e nat prej zrave t instruktorve e t detektivve. Sipas mendimit tuaj, pr far misioni bhet fjal? Vshtir t gjendet me hamendje. Nj dit guxova ta pyesja Dofenin, nse do t isha edhe un pjestar i atij misioni. Ai m'u prgjigj prer: Patjetr, Guri. Kt her ne do t aktivizojm gjith potencialin ton pr realizimin me sukses t Misionit t Madh. Kt mision do ta kryesoj Hamit Meli dhe vetm Hamit Meli Jan msuar ata t'i bjn llogarit pa hanxhin dhe t'iu dalin sipas kutit t tyre. Por ksaj here nuk besoj se do t'iu eci. Un jo vetm q s'do ta kryesoj at mision, por as nuk do t pranoj kurr t kthehem prsri n DSJ. Le t bjn 't duan. Q t vendossh prfundimisht kshtu, duhet t mendosh patjetr edhe kundrmasat e tyre ekstreme. Deri n 'pik je prgatitur shpirtrisht pr t prballuar trysnin e DSJs? Deri n vdekje. Un e di q ata nuk kan asnj arsye pse t ma kursejn jetn, ashtu sikundr un nuk kam asnj arsye pse t pranoj t rikthehem atje. Ata m sakatuan e m poshtruan sa mundn n hetuesi, po m marrin shpirtin n burg e po ma mendin familjen me lloj-lloj makinacionesh t natyrs m cinike. Dhe t gjitha kto, pasi babai im luftoi e vdiq pr kt regjim, ndrsa un vet jam prgjakur qysh n moshn njzet e dy vje pr interesat e tyre vulgare, duke hequr nj t tretn e stomakut pr shkak t plagosjes n tok t huaj. Jo, jo, un do goditje nga ana e tyre do ta mirpres i vendosur, por ledhatimin q duan t m bjn e neveris deri n fund, pa mdyshje. Punt e tua ti i di vet m mir se kushdo, Hamit, se je i zoti i hallit. Ve dua t t paralajmroj pr dika: do t t duhet shum pun, pr t'iu shmangur rrezikut t kurtheve, para se shtja t arrij n nj vendim arbitrar nga lart. Do t jesh objekt vzhgimi i informatorve t specializuar t DSJs q do t veprojn n kamp, ndrkoh q gjith spiunve t burgosur, t cilt kan sadopak lidhje me ty, do tiu krkohet t zhbirojn gjithka t mundshme rreth teje. Sidoqoft vetm nuk do t jesh shtoi Streto, duke e shikuar pr her t par Melin n sy. Normalisht nj person n gjendjen time t pashpres do ta mirpriste ndihmn e ish-shokve t armve ia ktheu ish-detektivi. Por un nuk mund tia lejoj vetes kurr q t rrezikoj shokt e mi, pr t shptuar lkurn time. T falnderoj przemrsisht pr besimin q po tregon ndaj meje. Jam i knaqur q do t kemi rast pr t biseduar prsri bashk. Fjalt nuk sjellin zgjidhje situatash, Hamit As ne nuk ndjehemi t sigurt n DSJ.

 I mbyturi nuk pyet prej t lagurit, Guri. Por e ndiej pr detyr morale e shpirtrore t t porosit q, n vendimet e tua t ardhshme, t mos ndikohesh fare prej merakut pr fatin tim. Kjo do t ishte pa kuptim dhe pa dobi pr ty dhe nj breng pr mua. T kuptoj mir, Hamit. Fati yt, i cili mund t ishte edhe i imi, sht nj arsye m tepr q u bashkangjitet arsyeve t shumta, t cilat po na prmendin nga letargjia. Jan rrethanat e reja q po krijohen n DSJ, t cilat na imponojn nj qndrim t ri ndaj diktaturs. Prndryshe do t humbasim si spata pa bisht, si thot populli. Gjithsesi, ktu do t jemi dhe shpresoj se do t kuptohemi e do t sqarohemi edhe m mir. Tani, mirupafshim nesr! Mirupafshim, Guri!

XXI RREZIKU I PRBASHKT NXIT BASHKIMIN

T revoltohesh kundr tiranis do t thot ti bindesh Zotit. T. Xheferson T nesrmen Meli filloi punn me brigadn e ndrtimit. Punohej pr zgjerimin e sheshit n ann e siprme t godins s kampit. Lvizej dh me lopata e me karroca dore. Meli punonte bashk me nj t burgosur tjetr. Ish-detektivi mbushte karrocn me dh, kurse ai tjetri e derdhte disa metra m larg. Ata kishin rreth dy or q po punonin, kur Streto nisi t shtiste tutje-thu tek sheshi. Pasi bri disa xhiro i vetm, ai u afrua tek ata t dy dhe i prshndeti. Kur karroca e dors u mbush, ai i tha t burgosurit tjetr: Ulu shlodhu pak, se do t'i bj un disa rrug. Na edhe nj cigare. Dhe i zgjati nj paket DS. I burgosuri e falnderoi, mori cigaren dhe shkoi e u ul mbi nj drras disa metra m tej. Ndrsa Meli po mbushte prsri karrocn, Streto filloi bisedn me z t ult: Vendimi i DSJs pr t t prgjuar ty n burg na befasoi. Asnjri prej shokve t kursit nuk pranoi ta merrte prsipr kt mision. 'sht e vrteta, Dofeni u tregua mjaft i matur dhe u prpoq t na bindte me arsyetim: Un e kam parasysh pozicionin tuaj t vshtir karshi ish-shokut t kursit e t profesionit, por synimi yn sht dhe do t mbetet riaktivizimi i Melit n shrbimin ton sekret dhe jo komplikimi i mtejshm i fatkeqsis s tij. Ju vetm do t vzhgoni gjendjen e tij t prgjithshme nervore, shpirtrore e psikologjike, mbasi kta tregues, q lidhen me aftsin apo paaftsin e tij aktuale pr detyrn e detektivit, nuk i prcaktojm dot nprmjet kontrolleve mjeksore disaminutshe, q ne mund t improvizonim tek t burgosurit e atij kampi. Ndrsa ju do ta vzhgoni Hamitin pr nj koh t gjat, ditn dhe natn. Ky sht qllimi i vrtet i misionit. Edhe n qoft se do t'iu udhzojm pr t siguruar ndonj material kompromentues pr t (dekonspirim t s kaluars s tij, apo propagand kundr pushtetit), kjo do t na vlej vetm si mjet trysnie pr t'i imponuar pranimin e oferts son e jo pr t rrezikuar at. Ju duhet ta kuptoni kaq gj: n qoft se ne do t donim ta sakrifikonim Melin, nuk do t kishim aspak nevoj pr ndihmn tuaj. Mospranimin e tij do ta cilsonim dezertim nga detyra, pr t ciln shteti e ka shkolluar, dhe ligji do t bnte punn e tij pa ndihmn tuaj. Pasi e shqyrtova gjer e gjat kt shtje me ca shok t mir, vendosa q ta merrja vet prsipr misionin e vzhgimit tnd n burg. Mendoj se nuk kam vepruar gabim, Hamit, si thua?

 Prkundrazi, ke vepruar shum mir. Do t kishte qen gabim ti linit rrug t lir ndonj tjetri, i cili nuk do ta kishte aspak problem dmtimin tim. Aq m tepr q po na krijohen mundsit pr t justifikuar dika me punn ton. Pikrsiht ky ishte qllimi i vrtet i ardhjes sime ktu. Me shokt besnik q diskutova t gjith jan t vendosur pr gjithka e analizuam kshtu problemin: duke denoncuar misionin tim tek ti, un do t rrezikoja jetn, ndrsa ti do t ishe thjesht dgjues, ashtu si ndodhi n realitet. Pr ty, si profesionist, kjo do t shrbente si nj prov bindse, se qllimi i ardhjes sime ktu ishte i kundrt me qllimin e atyre q m nisn me mision. Nga ana tjetr, gjith dokumentacioni sekret q pasqyron t shkuarn dhe t tashmen tnde na u vu n dispozicion. Ne e njihnim hollsisht qndrimin tnd t vendosur n hetuesi e n burg dhe nuk dyshonim aspak n ndershmrin dhe besnikrin tnde. Pavarsisht se un e fillova bisedn me ty duke t pyetur: Je Hamiti q ke qen, apo jo?, e dija qysh m par se cili ishe ti n t vrtet. Pra, ti pr ne ishe transparent. Ndrsa un, pr t siguruar besueshmrine tnde, e dorzova maskn q m mbulon fytyrn dhe fola me ty si shok besnik, jo si misionar tinzar. Dua t t bj me dije, Hamit, se brutaliteti i regjimit diktatorial ndaj ty qysh ditn e arrestimit e deri sot ka qen nj msim i madh pr t gjith ne, ish-kolegt e tu t profesionit. Gjersa ata keqtrajtuan n mnyr aq t shmtuar ty, detektivin m t aft t shrbimit ton sekret, pse do t na kursejn ne t tjerve, po tua lyp nevoja? Tekefundit ata mish pr top na kan prdorur gjithmon ne. Ka shenja t qarta se e ardhmja jon n DSJ nuk do t jet pa probleme. Prandaj bashkpunimi yn sht i domosdoshm, pr t prballuar surprizat e kqija q mund t na vijn prej Misionit t Madh, t cilit ne deri sot i dim vetm emrin por jo objektivin dhe pasojat e tij. T t njjtit mendim jan dhe shokt besnik, pr t cilt t fola pak m lart. Ata m kan autorizuar ta diskutoj kt shtje me ty dhe tiu transmetoj atyre mendimin tnd. Un jam nj i burgosur i smur, aktualisht midis dy zjarresh: nga njra an burgu, nga tjetra DSJ. Jeni ju q rrezikoni shum m tepr nga un, miqt e mi. Transmetoju kolegve besnik mirnjohjen time t thell dhe gatishmrin pr t dhn jetn pa ngurrim n luft prkrah tyre. Dy profesionistt e regjur t shrbimit sekret shkmbyen nj shikim kuptimplot q zvendsonte nnshkrimin e nj traktati.

XXII VIZITORT E NATS

Po dhe jo jan fjalt m t shkurtra e m t thjeshta pr tu shqiptuar dhe ato q krkojn m tepr vmendje e kontroll. Taleirand Ditt rridhnin dhe Meli me Streton nuk linin rast pa shfrytzuar pr t biseduar me njri-tjetrin. Ndrkoh ndrlidhsi e kishte shqetsuar nja dy her kalimthi Melin pr shtje t puns, por ai ia kishte prer shkurt, se nuk do t pranonte asnj lloj pune tjetr, ve asaj q po bnte. M 14 tetor ndrlidhsi e takoi prsri Melin. Ky, pa e ln fare t shprehej, reagoi i nervozuar: A t kam thn t mos m shqetsosh, pa autorizimin e qendrs? Me autorizimin e saj po t shqetsoj sot ia ktheu ndrlidhsi, pa e prishur gjakun. Sonte do t kesh takim me dy t drguar t qendrs ktu, n kamp. Orn do t ta njoftoj m von shtoi ai, duke i kthyer kraht. Pasdite Streto e takoi kastile Melin. N orn 14 DSJ e kishte njoftuar me radiogram, se n mbrmje Meli do t zhvillonte nj takim zyrtar n kamp. Me at rast Streto i bri t ditur nj fakt interesant Melit. Pavarsisht se ai hante e flinte bashk me t burgosurit (nj norm e detyruar pr misionin), Streto dispononte privatisht nj dhom komode, elsin e s cils e mbante kartelisti i kampit. Ajo ndodhej n t njjtn godin me infermierin e kampit, por n ann e kundrt t saj, n katin e dyt. Hyrjen e kishte nga ana e pasme. N orn 9 paradite dhe n orn dy pasdite, Streto e gjente kt dhom t mbyllur pa els. N kto or ai lidhej me qendrn me radiogram. N nj frigorifer Streto gjente sende ushqimore me vler, fruta, pije freskuese dhe nj substanc t posame pr t hequr prej gojs aromat e artikujve q konsumonte. Gjat revists televizive t ors njzet (shikimi i s cils ishte i detyrueshm pr t gjith t burgosurit), Streto iu afrua me kujdes Melit, q qndronte n kmb n fund t menss ku ishte vendosur televizori. Ai e njoftoi se pas dy orsh Meli do t takohej me drejtorin e Sigurimit t Shtetit dhe me nj prfaqsues t Sigurimit t Komitetit Qendor t PPSH. Pas ktij takimi, ish-detektivit i ishte rezervuar nj surpriz (e cila nuk do t ishte m e till pas njoftimit t Stretos): Meli do t takohej me nnn, Dariun vllan ish-t arratisur dhe vajzn e vetme, Soniln. * Ndonse detektivve t DSJs nuk u lejohej t krijonin familje prsa koh zhvillonin aktivitet jasht shtetit (deri n moshn 38 vje, t paktn) Meli bnte prjashtim edhe n kt fush t jets. Kur kishte qen n kulmin e aktivitetit si

detektiv, ai ishte dashuruar me nj mjeke t re bjonde nga Kora. E quanin Florika. Pas nj viti kishin pasur nj fmij: nj vajz t bukur me tiparet e kombinuara t babait brun dhe t mamas bjonde. Meqense Florika ishte e mbesa e Mihallaq Ziishtit, ky kishte ndrhyr energjikisht tek ministri i Brendshm i kohs, me t cilin kishte miqsi, me qllim q mjekja e re t martohej me detektivin e shquar. Me nj vendim t posam, Melit iu njoh e drejta e krijimit t familjes para kohe. At nat tetori 1983, pas mse dy vjetsh pa e par baban, syt e pafajshm t Sonils s vogl do t shihnin atin plangprishs. * Ndrlidhsi e njoftoi Melin se takimi do t zhvillohej n godinn e madhe prball kampit, jasht rrethimit t tij. Atje ndodheshin zyrat e komands s kampit, mensa, fjetoret, dhe mjediset e tjera jetike t oficerve, policve dhe ushtarve t repartit q mbikqyrnin kampin. Takimi parashikohej t fillonte rreth ors 22 e 30 minuta, kur turni i tret ishte nisur pr n pun, ndrkoh q turni i dyt e kishte ln punn, por akoma nuk ishte kthyer n kamp. Kjo ishte periudha m e qet e nats n ambientet e kampit, mbasi turni i par shtrihej detyrimisht pr gjum n orn nnt t darks dhe jasht nuk lejoheshin m lvizje. Ndrlidhsi e kishte dyshekun gjithashtu n maune. N orn e caktuar, kur t gjith t burgosurit flinin, ndrlidhsi e goditi tri her Melin tek kmbt. Ky ishte shtritur i veshur dhe pas pak filloi t zbriste ngadal prej krevatit, pr t mos shqetsuar t tjert. Tek dera e jashtme e priste ndrlidhsi. Pr udin e ish-detektivit, ai e oi tek dera e biblioteks s kampit Melin. E hapi at me els dhe nxori prej nj sirtari t mbyllur po me els dy uniforma oficersh. Njrn ia zgjati Melit, duke i thn: vishu shpejt! Pasi u veshn ushtarak t dy, doln e u drejtuan pr tek porta e kampit, ku ndodhej oficeri i rojs. Jasht nuk dukej asnjeri; madj as polici i shrbimit t brendshm. Vetm ather e kuptoi Meli arsyen pse ishte kartelisti oficer roje at dit. Ky i shoqroi deri jasht ports s madhe t kampit. Mandej ata u drejtuan pr tek zyrat e komands. Si u ngjitn n korridorin e katit t dyt, ndrlidhsi e oi Melin deri tek nj der afr fundit t korridorit. Si i tha: hyr ktu!, ai hapi dern dhe vet u trhoq pas. * Ish-detektivi u gjend n nj dhom t pajisur mir, me nj tavolin t madhe n mes dhe me kolltuqe rreth saj. Aty kishin zn vend dy burra t mirmbajtur, rreth t pesdhjetave secili. Me t hyr Meli brenda, ata u uan n kmb. Drejtori i Sigurimit t Shtetit e prshndeti i pari: Si je, shoku Hamit?

 Nuk jam shoku Hamit, por i burgosuri politik Hamit Meli, i dnuar me 17 vjet heqje lirie dhe me pun t rnd t detyruar u prgjigj sa serioz aq edhe i vendosur ish-detektivi. Pr nj ast drejtori u prish n fytyr, pastaj rimori fjaln: Sidoqoft, ne nuk e mohojm t kaluarn tnde t shklqyer, si detektivi m rezultativ i shrbimit ton sekret. Njerzit edhe gabojn, por kjo nuk e prligj mohimin e tyre. Aq m tepr ndonj rast si i yti. Veprimtaria jote e suksesshme n Sigurimin e Jashtm t Shtetit sht krenari pr DSJn. Pr ato faqe t ndritura t misioneve t realizuar me sukses, shteti t sht prher mirnjohs. Nuk sht nevoja ta shprehni me fjal mirnjohjen tuaj ndaj meje. Ju at e keni treguar me vepra gjat hetuesis speciale, si edhe gjat vuajtjes s dnimit n kt kamp pune t detyruar. Nuk u fillua mir biseda ndrhyri prfaqsuesi i Sigurimit t KQPPSH. Respekti q ne tregojm karshi ty, Hamit, sht i ndrgjegjshm. Ne nuk e manifestojm at as pr etiket e as pr hipokrizi mashtruese. Ne jemi profesionist dhe ylli i dikurshm i shrbimit ton sekret na imponon vetvetiu respekt, pavarsisht se n 'pozit shoqrore ndodhet ai aktualisht. Ylli im ka prfunduar prej kohsh. Prmendja e asaj t kaluare, n kushtet n t cilat ndodhem un sot, ka ngjyrat e nj qesndie. Ky nuk sht gjykim i drejt foli prsri drejtori i Sigurimit. Ti ndofta mund t pressh shum gjra t padshirueshme nga ana jon, Hamit, por qesndi jo, kurrn e kurrs. Prkundrazi, bilanci i misioneve t realizuar nga ti, gjat kohs q ke ushtruar profesionin e detektivit, prbn nj rekord absolut n analet e shrbimit ton sekret. Megjithse ke milituar vetm gjasht vjet n Sigurimin e Jashtm, shifrn e misioneve q ke realizuar ti jo vetm q nuk e ka barazuar dot asnj detektiv, por as nuk i jan afruar sa duhet; as ata q kan dyfishin e stazhit tnd n aktivitet. Ajo i prket s shkuars. Nj t shkuare q nuk ka asgj t prbashkt me t tashmen time. E shkuara dhe e tashmja e do personi jan t pandashme, Hamit. Duke thn kto fjal, ai i zgjati Melit nj paket DS. Faleminderit, por un nuk i pi ata ia ktheu Meli dhe e ndezi nga paketa e tij Partizani. Mos e do me t dredhur? Kemi edhe ashtu i tha drejtori duke nxjerr nj kuti t bukur duhani nga xhepi. Jo, jo, ju faleminderit. Nuk e ndrroj duhanin, se m shkakton koll. Pi vetm nga kta cigare gjithmon. Edhe nga ata kemi ne i tha prfaqesuesi i Sigurimit t Komitetit Qendror, duke nxjerr nga xhepi nj Partizani tip tjetr. Ndize ktej, t paktn. Njsoj sht; un e ndeza tani u prgjigj i qet Meli. Ai e kishte ndar mendjen t mos pranonte asgj prej tyre, nga frika e ndonj kurthi, pr ta trhequr pastaj pa ndjenja n Tiran.

* Pr disa minuta po sundonte nj heshtje e thell. At e theu zri i drejtorit: Pavarsisht se biseda mori nj rrjedh q i largohet disi boshtit qendror t tems, do debat me ty, Hamit, sht i dobishm. Ne na duhet t njohim sa m mir mentalitetin tnd t sotm, pas vuajtjeve t psuara n hetuesi e n kamp. Por, natyrisht, para s gjithash, ne na intereson t dim gjendjen tnde shndetsore: si ndihesh fizikisht, Hamit? Lexoni raportin q ka lshuar mjeku pas hetuesis speciale n Tiran dhe do ta keni t qart, se cila sht gjendja ime e vrtet shndetsore. Ajo sht nj prgjigje specialisti me shkrim pr pyetjen tuaj. I kemi lexuar dhe analizuar relacionet shkresore q prmende. Prsa i prket trajtimit t keq, q t sht br n hetuesi, jemi t ndrgjegjshm se do t t mbetemi boxhlinj: nuk ta kompensojm dot kt. Por edhe ti mund ti kesh shtetit borxhe n ndonj drejtim tjetr. Prandaj sht mir q, pr interesat e larta t popullit dhe t atdheut, t'i lm mnjan borxhet dhe t merremi vesh midis nesh pr at q kemi ardhur. Ta vem theksin tek gjrat q na bashkojn, jo tek ato q na ndajn; kjo do t jet rruga m e dobishme pr t dy palt. Ka borxhe q nuk harrohen aq leht tha Meli me nj pamje t zymt n fytyr. Sidoqoft, ne nuk duhet t prishemi kurr midis nesh pr nj po ose pr nj jo. T themi t drejtn, ne nuk e presim nga ti sonte jo-n. Ne t bjm thirrje t angazhohesh n misionin m t madh e m t rndsishm q ka organizuar ndonjher shrbimi yn sekret, relativisht i ri por jo pa prvoj. Shoku Ilir na ka porositur t t themi q t mos na kthesh prgjigje prfundimtare sonte, n qoft se ajo anon nga jo-ja. Ai dshiron shum q t takoheshit qysh nesr n Tiran bashk, por edhe po ndodhi ndryshe, shoku drejtor i DSJs nuk rri pa ardhur t t takoj vet ktu. Edhe un do t dshiroja t takohesha me shokt e mi dhe me at vet n Tiran, por pr plotsimin e ksaj dshire nuk disponoj m mundsi. Un kam mbaruar prfundimisht edhe si njeri i zakonshm, pa le m si detektiv. N qoft se e ke fjaln pr arsye shndetsore, ne nuk do t kursejm asgj pr t t kuruar kudo q ta lyp nevoja. N rast se ty t mungon vullneti pr tu riaktivizuar n shrbimin ton sekret, si pasoj e ndonj kndvshtrimi t ri t problemeve tona politike, ather kjo sht nj shtje tjetr, mjeku i s cils j vetm ti. Por pr asnj ast nuk duhet t harrosh t kaluarn e familjes dhe, veanrisht, t kaluarn tnde. N kohn q drejtori i Sigurimit t Shtetit prfundoi ligjratn e msiprme, personi tjetr kishte prgatitur kafet n nj paisje t posame dhe i ofroi nj filxhan Melit. Ky nuk e mori. Mospranimi i kafes i indinjoi dukshm t dy zyrtart e lart. Vetm kjo sjellje e ish-detektivit fliste m tepr se gjith fjalt e tij.

Duke refuzuar kafen, Meli iu prvesh pjess m t vshtir e m vendimtare t mbrojtjes s tij: kundrshtimit t akuzs s trthort t drejtorit t Sigurimit t Shtetit, se pikpamjet politike t ish-detektivit kishin ndryshuar nn ndikimin e torturave n hetuesin speciale dhe prej kontakteve me t burgosurit politik n kamp. Me kt objektiv t qart, Meli iu kundrvu aludimit t drejtorit: Vullneti pr t milituar n radht e shrbimit sekret shqiptar mua nuk m ka munguar asnjher. Ju vet pohuat pak m par, se shifra e misoneve t mi t realizuar me sukses nuk sht arritur akoma prej detektivve t DSJs. Edhe sikur t supozohet pr nj ast, se mua m mungon aktualisht vullneti pr t milituar prsri n ato organe, nuk duhet t pranohet kurrsesi nga nj logjik e shndosh, se mua m mungon vullneti pr t jetuar. N qoft se do t ishte kshtu, un nuk do t'i duroja me vetmohim vuajtjet e mdha t hetuesis e m pas ato t burgut. Un nuk jam miop e as utopist, q t filloj tani ristrukturimin tim ideologjk e politik, ndrkoh q me emrin tim lidhet nj e kaluar e till, nj fragment i s cils do t mjaftonte pr t'i br t padobishme prpjekjet e mia donkishoteske pr rehabilitim. Duke dgjuar Melin t fliste n kt mnyr, dy mysafirt e nats, shum t vmendshm, nuk po ia ndanin syt. Ata i kthenin vetm nganjher mekanikisht filxhant e kafes. Zyrtart e lart t Sigurimit po konstatonin se gjahu i tyre, pas orvatjeve t dshpruara pr tu fsheshur npr shkurret pa rrnj t justifikimeve t kota, iu ekspozua m s fundi i zbuluar synimeve t tyre. Dhe gjahtart e regjur nuk ngurruan aspak pr t trhequr kmbzn e iftes. Me t mbaruar fjaln Meli, drejtori i Sigurimit t Shtetit, i bindur pr gjendjen e pashpres t t burgosurit pr t'i qndruar besnik mospranimit t fillimit, e mori fjaln i sigurt n triumfin e tij.

XXIII N EMR T POPULLIT KUNDR POPULLIT

Despott flasin n emr t popullit, shtetart prparimtar flasin n emr t ligjit. Sh. Anvar M vjen vrtet mir, Hamit, q gjendja jote shndetsore, i smur e i stresuar, nuk ta ka dobsuar fuqin e mendimit. Ky sht sukses pr ty n radh t par, dhe n rastin konkret, edhe pr ne q e kemi marr kt rrug n emr t interesave t larta t popullit. N saje t gjykimit tnd t kthjellt, edhe ne e kemi m t leht komunikimin dhe mirkuptimin reciprok. Nuk po e fsheh: u habita e u emocionova tek t dgjoja t analizoje aq drejt t kaluarn dhe t tashmen tnde. Kjo sht n t mirn ton t prbashkt. Cili do t ishte fitimi yn, sikur ti t ngeleshe n burg, vetm pse gabove nj her? Po sa her e ke rrezikuar ti jetn n lulen e rinis, pr t realizuar misionet e shumt q t jan ngarkuar? Do t ishte nj humbje e madhe shoqrore dhe nj dhimbje shpirtrore pr ne sonte, si profesionist dhe si njerz, t t kthenim kraht e t largoheshim, pa rn n ujdi pr t mirn e prbashkt. Duke folur hapur me ty, po t pohoj se mendja na shkonte nganjher pr keq. Ndofta burgu, me vrazhdsin e tij t natyrshme dhe elementin heterogjen q e prbn, mund t kishte ndikuar negativisht n mentalitetin tnd. Kjo do t kishte qen humbje pr t dy palt. Prandaj ndjehemi t knaqur q n thelb t bindjeve t tua nuk je influencuar nga ndonj ideologji e kundrt me tonn. Jasht ktij rreziku, ne do t'ia falim borxhet q i kemi njri-tjetrit. Pr ne ti mbetesh gjithmon ashtu si t fola n fillim: shoku Hamit. Edhe ne pr ty duhet t mbetemi ata q kemi qen prher: shok armsh t babait tnd dhe t tut. Prandaj ne dshirojm me gjith zemr q rrugn pr n Tiran ta bjm s bashku. Duke pir cigare n heshtje, Meli e kishte dgjuar me vmendje ligjratn e drejtorit t Sigurimit. Kur ky heshti, ish-detektivi mori fjaln: Dshira juaj sht edhe imja. Por un nuk ia lejoj dot vetes t vij n Tiran si figurant, n nj koh q shrbimi yn sekret i sht prveshur puns pr realizimin e nj misioni sa t rndsishm, aq edhe t vshtir. Sistemi im nervor sht dmtuar rnd prej seancave t elektroshokut, kurse reflekset e mia profesionale ekzistojn vetm n kujtimet e s kaluars. Tani un e tradhtoj veten edhe n gjum: flas prart pikrisht at q ruaj si sekret n ndrgjegje. Edhe sikur t shpresoja n nj mjekim t suksesshm t koleksionit t smundjeve patologjike n organizmin tim, asnj ndrhyrje mjeksore nuk mund ta normalizoj m sistemin tim nervor; un e ndiej kt. Pr kto arsye, do t ishte naivitet nga ana ime q, i nxitur nga dshira e madhe q kam pr tu rikthyer pran shokve dhe detyrs s mparshme n DSJ, t mos marr parasysh mundsit e mia aktuale. Vlersimi objektiv i raportit dshir-mundsi, m

detyron t'ju bj t ditur me keqardhje, se pr mua sht prfundimisht i pamundur rikthimi n DSJ dhe rifillimi i detyrs s detektivit. Tek dgjonin me vmendje Melin t fliste n kt mnyr, dy mysafirt e lart po provonin nj zhgnjim t paparashikuar disa minuta m par. Veanrisht fjalt e fundit t ish-detektivit, t shprehura me tonin e nj deklarate t qart e t prer, shkaktuan tek ata nj shqetsim t till, q dy zyrtart e lart nuk arritn ta fshihnin dot. Drejtori i Sigurimit t Shtetit lvizi mbi kolltuk me nervozizm dhe ndezi cigare. Pastaj i tha kolegut t tij: e shikon!, dhe iu drejtua i indinjuar t burgosurit, pa e fshehur revoltn: Ksaj i thon, fjal mos prish e pun mos mbaro. Fillimisht ne mendonim se ndoshta vuajtjet n hetuesi e n burg ta kishin dobsuar arsyen, pr t par dritn e s vrtets. Por jo, qenkemi gabuar rnd. Ti jo vetm q di ta dallosh leht t vrtetn n dritn e saj, por arrin t bsh edhe m tepr se kaq: shikoke edhe n errsirn matan ksaj drite, duke dalluar, me sa duket, feksjen e nj t vrtete n lindje e sipr. Shum bukur e trajton problemin tnd nn dritn e realitetit ton dhe kt e prdor si mask, pr t'iu prkushtuar pastaj shpirtrisht ans tjetr t medaljes: asaj q fillon, sipas teje, matan horizontit t epoks ton. Duke shprehur gjith at gjoja dshir pr tu rikthyer n DSJ, ti paske vetkonstatuar degradimin tnd nervor e profesional! A mos vall, Hamit Meli, ndrron t bhesh hero i dy epokave, po pati tjetr ve tons? Sarkazma ishte smbuese, veanrisht pr nervat e acaruara t ish-detektivit. Ky u zverdh paksa dhe, pasi i hodhi nj shikim t rrept zyrtarit q kishte folur, ia ktheu pa ngurruar: Tregohuni pak m t kujdesshm! Mos i merrni kaq t ngushta kthesat, se ktej nga Puka rrugt jan malore, me shum kthesa e me dbor. Pak m par un isha shoku Hamit, krenaria e shrbimit sekret shqiptar, ylli i DSJs, shoku juaj i armve n t kaluarn dhe q mund t bhesha prsri i till edhe n t ardhmen. Sa pak u desh q t prmbysej gjithka! Prsa i prket teoris hero i dy epokave, ja ku po ua them hapur: nuk do t dshiroja kurr t isha hero i till n asnj epok. Duke menduar t kaluarn time, mua gjithka m lidh me realitetin e epoks q po jetojm. Matan ktij realiteti, un e shikoj veten n bangon e t akuzuarit, pr veprimtarin time t suksesshme n radht e shrbimit sekret shqiptar. Ju mund t mendoni si t doni pr mua dhe t shpreheni me fardo lloj fjalori ndaj meje. Kjo sht puna juaj, ashtu sikundr sht e drejta ime t mos marr prsipr nj barr q nuk e ngre dot, vetm pr tju br qejfin juve. Domethn kjo sht prgjigjja jote prfundimtare lidhur me thirrjen ton? e pyeti prfaqsuesi i sigurimit t Komitetit Qendror. Po. Natyrisht, ju mund ta vazhdoni bisedn pr kt shtje, por prgjigjja ime do t mbetet e pandryshuar. sht pr t ardhur keq q ti ngujohesh n kulln e kokfortsis tnde t mirnjohur. Megjithat ne nuk mund ta vazhdojm m tej kt bised, kundr

dshirs sate. Ndofta ti harrove, por ne t tham qysh n fillim t biseds se shoku Ilir na ka porositur t mos kthesh prgjigje prfundimtare negative, pa u takuar me at vet. Gjersa ju m krkoni nj prgjigje, un jam i detyruar t'jua jap. Ne po e quajm se nuk t kemi krkuar prgjigje prfundimtare dhe po e mbyllim ktu kt bised, duke e ln t hapur diskutimin pr her tjetr. * Ndrkoh ata prgatitn prsri kafe. Kt her vetm dy filxhan. Drejtori i Sigurimit t Shtetit e ndryshoi temn e biseds: Nj shoku yt i ngusht na ka thn se dikur ke dashuruar me gjith shpirt nj studente nga Varshava. Dshiron q t informohemi nse sht martuar apo jo? S'ka asnj rndsi m ajo shtje; histori e harruar. Sipas t dhnave q disponojm, aq sa sukses ke pasur n realizimin e misioneve, po aq ke qn i dhn edhe pas femrave. Nj grumbull i madh fotografish, q t kan gjetur shokt e DSJs e q tani ndodhen n arkivin ton, dshmojn qart se ke pasur marrdhnie me femra prej shum vendeve t Evrops. A mund t na thuash, cilat prej tyre t kan plqyer m shum? Esht nj form torture kjo, q m detyroni t kujtoj vitet e rinis n jetn e lir jasht shtetit. Sonte pr dark un kam ngrn vetm dy kokrra patate, se aji nuk kishte fare sheqer u prgjigj me nj buzqeshje t hidhur ish-detektivi. Si e keni ushqimin ktu? vazhdoi me pyetje drejtori. T keq. Disa armiq t poshtr, q ndodhen n kt kamp, nuk meritojn ushqim m t mir u skrmit drejtori i Sigurimit. Nuk ka miq n nj kamp pune t rnd t detyruar vrejti ish-detektivi. Sipas mendimit tnd, a ka njerz t pafajshm mes t dnuarve n kampin tuaj? Shumica. Gjithmon sipas gjykimit tnd, sa persona mund ta meritojn dnimin n kt kamp? Maksimumi pesmbdhjet vet. Ata buzqeshn leht, u uan n kmb dhe drejtori i tha: T faleminderit q na i le edhe pesmbdhjet, t paktn. Ne do t dalim nj cop here. Besoj se do t na jesh ndopak mirnjohs kur t kthehemi.

XXIV BRENGOSJE

Zemra e nj nne sht kryevepra e dashuris. Proverb francez Disa minuta pas largimit t tyre, n dhomn ku gjendej Meli u futn nn Rakibeja, Dariu dhe Sonila. N qoft se Meli nuk u befasua prej vizits s t afrmve t tij si parashikonin dy zyrtart e lart t Sigurimit kjo ndodhi pr merit t Stretos. Meli hoqi kapeln e oficerit dhe e pushtoi nnn n krah. Ajo filloi t ngashrehej dhe po i merrej fryma. Pse po vonohesh kaq ti babi, pa ardhur fare n shtpi? e pyeti Sonila, ndrkoh q ai po e prqafonte. Do t vij s shpejti, voglushja ime ia ktheu i ati. E, more, pehlivan, e bre kurbetin, ? i tha ai t vllait. Lere, mos m fol, u prgjjgj Dariu duke u skuqur. Dy vllezrit u takuan, pastaj u uln t gjith. Sonila foli e para: Mamaja m ka thn q ti je n spital, po ktu nuk duket si spital, babi. Ktu ku po takohemi ne nuk sht spital, por atje ku rri un spital sht. Po pse po takohemi natn bashk? Q t mos na shikojn t smurt e tjer. Ata nuk kan njeri tiu vij n takim dhe mrziten po tju shikojn. Ish-detektivi i bri shenj t vllait t merrej me Soniln, ndrsa ai vet e prqafoi srish nnn, duke i thn: Kurajo, nn! Tregohu e fort, si je n t vrtet. Mos harro q s'ke ardhur vet ktu, pr tu shmalluar me djalin, por t kan sjell t tjer pr qllimet e tyre. Ndjenjat e tua si nn ata nuk i shikojn si bij nnash dhe lott e tu i quajn nj tregues m tepr n favor t pazarit t tyre me kto ndjenja. Kam shum nevoj t m kuptosh, nn, prandaj po t'i them me dhimbje kto fjal. Sonte nuk do ta kesh t leht nj gj t till, mbasi nuk sht as momenti i prshtatshm, pr t t dhn sqarimet e duhura. Pr nj gj duhet t jesh e sigurt: je njeriu m i shtrenjt pr mua dhe nuk do t ngurroja aspak pr t br gjithka t mundur pr t plotsuar dshirat e tua, q pr mua jan t shenjta, ve kthimit n at detyr q m ka katandisur t neveris veten. Por, mjerisht, mua pikrisht kjo m krkohet dhe m dhimbsesh sa un e di, kur ta coptoj zemrn duke t thn: m fal, se nuk e bj dot kt. Ti j nn, dhe si e till, nuk duhet t pranosh q kthimi im n shtpi t jet rezultat pazarllqesh t neveritshme. Me instiktin e saj prej nne, ajo e ndjeu vuajtjen e t birit n ato aste t vshtira dhe u prpoq ti vinte n ndihm: Un t dua, bir, sa s'thuhet, dhe dshiroj t t kem pran sa m par. Por punt e tua ti i di vet. Nuk ka njeri qejf t rrij n burg, por n qoft se ta do

puna t mos pranosh q t lirohesh, edhe n burg ti nuk je i vetm. T gjith nna e t dashur kan, kshtu si ti; nuk kan dal prej gurit, Hamit. Ai e shtrngoi fort n kraharor dhe pr disa aste qndruan ashtu n heshtje. Dera u hap. Dy zyrtart e lart u futn n dhom. Drejtori i Sigurimit t Shtetit iu drejtua Melit: Besoj se nuk bm keq q t'i sollm t afrmit t shmalleshe me ta. N qoft se i keni sjell pr t'u shmallur me mua ky sht nj qllim i mir ia ktheu detektivi i burgosur. Por n rast se nga prania e tyre prisni ndonj lloj ndihme ky sht nj mjet i keq. T dy zyrtart buzqeshn si me pahir. Prfaqsuesi i Sigurimit t Komitetit Qendror i tha nn Rakibes: Ne i duam t mirn Hamitit, sidomos kur ajo lidhet me t mirn e prbashkt. Por, si i thon fjals, ngandonjher njeriut edhe kur i thua shndet!, i duket sikur i thua pla!. Hamiti nuk ka pasur nevoj pr kshillat e mia, kur ju e dekoronit pr punn e tij t mir i tha nna fytyrvrenjtur. Tani ai sht m i pjekur n mosh dhe m me eksperienc n jet, ndrsa punt e tij jan aq t ngatrruara, saq un nuk kuptoj dot m asgj prej tyre. Kur njeriu flet pr nj gj q nuk e kupton dot, padashur thot "pla!", n vend q t thot shndet!. Zyrtart e lart buzqeshn me pahir pr t dytn her brnda pak minutave. Pastaj drejtori i Sigurimit t Shtetit u tha: Tani takohuni, se duhet t ndahemi. Hamiti nuk pranoi t udhtonim s bashku pr n Tiran. Nuk foli m askush. Nna i zgjati ish-detektivit dy anta meshini plot me ushqime. Nga cilsia e bagazheve, Meli e kuptoi se ato nuk ishin t nns, pavarsisht se ia jepte ajo. Ai nuk pranoi t'i merrte. T dy zyrtart u vrenjtn n fytyr, por nuk foln. Nna e dinte mir q po t thoshte jo! Hamiti, ishte e kot ta zgjasje me t. Ajo nxori nga njra ant nj kuti me kafe t bluar dhe i tha me nj ton luts: Merr kt, t paktn, t keqen nna! E ka bluar nna me dor t saj, se e di q ti e do shum kafen. M fal, nn, por nuk mundem u prgjigj ai i tronditur edhe vet. Duke futur prsri kafen e bluar n ant, nna qau, por nuk bri z. Ish-detektivi e shtrngoi fort n krah, e puthi disa her, e i tha: Mos u mrzit, nn; ti je e fort dhe un jam i ri. Ne do t jetojm prsri bashk. Ki besim n fjalt e mia! Nna nxori nj shami dore nga xhepi dhe ia dha t birit, duke iu lutur: Mos ma kthe kt, shpirt i nns! Fshihu me t, sa her t t marr malli pr mua. Un do e ndiej do her q ti do ta prdorsh. Faleminderit, nn! Kt shami un do ta ruaj si nj kujtim t muar. Duke thn kto fjal, ish-detektivit iu drodh zri dhe dy bula lotsh i doln tek cepat e syve. Ai e dinte mir se e ma vuante nga zemra dhe nuk ishte i

sigurt nse do t takohej m me t, apo jo. Duke vn re sesi po dridhej ajo para tij, Meli i fshiu syt nns me shamin q sapo i dha dhe e prdori edhe vet. Pastaj u prshndet me t vllan, prqafoi Soniln dhe doli. Kishte kaluar ora tre e dits s re. Ishte nj nat e ftoht tetori dhe toka krciste nga izmet e tij prej oficeri, tek po ecte pas ndrlidhsit pr tu futur n kampin e prgjumur. Pas m pak se dy orsh do t bhej zgjimi me ang, e cila sinjalizonte fillimin e ciklit t ri 24 orsh t jets plot mundime. Si hoqi uniformn e oficerit, Meli u rikthye n maune. Duke par t burgosurit q flinin, ai tha me vete: Vampirt q u takuan me mua nuk bjn dot kurr gjum kaq t qet. U shtri pa u zhveshur dhe e zuri nj gjum i thell prej shkrehjes nervore.

XXV KOMPLOTI NGJIZET

Frika q i ka populli sht nj drras e kalbur q thyhet nn kmbt e tiranit me rastin e par. F. Noli Pr do dit Meli zhvillonte dy seanca bisedimesh me interes t psoam: njrn me Streton, kur Diksi ishte n pun, dhe tjetrn me kt t fundit kur ishte n kamp. Ndrkoh Streto kishte filluar t dyshonte se Meli i kishte folur Diksit pr sekretet e tij. Mirpo kur ai ia hidhte me marifet fjaln pr shokun e burgosur, Meli i linte t kuptonte se nuk kishte dshir t fliste pr kt shtje. Cili ishte shkaku? Ksaj pyetjeje Streto nuk i jepte dot prgjigje t plot, ndonse orientohej deri n nj far mase se far e shtynte Melin t hezitonte pr t folur lirshm pr shokun bashkvuajts. Mangsit e prgjigjes s plot t ksaj pyetjeje lidheshin me faktin se Streto e njihte vetm fizikisht Diksin. Ndrsa ky, nga ana e tij, dinte gjithka pr Streton, por fizikisht nuk e njihte, mbasi ai vepronte me mask n kamp. Megjithat, fal prvojs s tij t gjat si detektiv, Streto e kuptonte se s shpejti do t binte kjo tabu e Melit dhe ky do t'i fliste lirisht pr Sazanin. Dhe pr kt nuk gabohej. Dy muajt e par t burgut q kishte kaluar n Spa e kishin lodhur shum Streton. Ndrsa tani ai po ambientohej aq mir, sa nj dit i tha Melit: Bisedat q po zhvillojm n mjediset e ktij kampi m kan joshur kaq tepr, saq do t m vij sinqerisht keq kur t shkputem ndonj dit prej tyre. Ky qe nj variacion i rrall pr mua. M msoi ca gjra q njeriu nuk i mson dot n asnj universitet t bots dhe n asnj mjedis tjetr shoqror. Gjithashtu m ndihmoi t shkputem prkohsisht nga shum gjra t oborrit qeveritar, t cilat e neutralizojn t shijuarin e jets si yndyra e teprt n gjell oreksin. Sikur DSJ ta kishte parandier knaqsin q po prjetonte Streto n kt shtegtim misterioz, ditt e fundit t tetorit at e lajmruan t kthehej n Tiran "pr shtje pune". Ky njoftim e dshproi. Para se t largohej, ai i tha Melit: M beso, tani m duket se po m privojn nga jeta e lir dhe po m fusin n burg. N nj far mase, kshtu sht vrtet pr mua. N qoft se ktu jam fizikisht "i burgosur", shpirtrisht jam i shpenguar dhe mendimet e mia t lira mund t'i diskutoj pr or t tra me ty. Atje un do t jem fizikisht i lir, por, si gjithmon, do t m duhet t mendoj ndryshe e t flas ndryshe. Ndrydhjet e prhershme t mendimeve e ndjenjave jan pranga n shpirt dhe pr njeriun sht m mir t jetoj me pranga n duar, sesa me pranga n shpirt. Me shokt besnik q kam atje na takon rrall t ndodhemi vetm pr nj koh t gjat e t

bisedojm shtruar. Sidoqoft, do t prpiqem q n vendin tim t vij ndonjri prej tyre. Nprmjet tij do t t v n dijeni pr gjithka. Mirupafshim, Hamit! T dy shokt u prqafuan t mallngjyer. Ata nuk e kishin imagjinuar dot kurr se mund t takoheshin ndonjher n burg. Dhe nuk i dihej nse pas ksaj ndarjeje do t takoheshin m apo jo. Largimi i papritur i Stretos dshproi jo vetm Melin, por edhe Diksin. Nprmjet tij, ata kishin msuar shum t reja pr gjendjen e brendshme t vendit, pr t cilat ishte n dijeni vetm rrethi i ngusht i pushtetit diktatorial. * Nj jav pas largimit t Stretos, autoburgu solli nj grup t burgosurish t rinj, Kishte edhe nga ata q ktheheshin nga spitali ose transferoheshin prej ndonj kampi tjetr. N mbrmjen e asaj dite, gjat revists televizive t ors njzet, t ciln Meli e shikonte n kmb prej fundi t menss, iu afrua pran nj i burgosur i ri. Me syt n ekranin e televizorit, ai i pshpriti Melit: Ke shum t fala nga Guri. M ka dhn nj letr dhe nj fotografi pr ty. Kur t mbarojn lajmet, eja pas meje jasht t t'i jap. Pas lajmeve, Meli doli nga mensa dhe ndoqi personin q i kishte folur me z t ult. Ky u afrua tek stenda e afishimit t gazets, e cila ndriohej prej nj llampe elektrike. Pa i shkputur syt nga gazeta e afishuar, ai i pshpriti Melit: Na lexoje letrn. Fotografin, pasi ta shikosh, do t ma kthesh prsri. Meli shpalosi pusulln e vogl dhe lexoi: I dashur Hamit, Ashtu si dshironim, arrita t drgoj aty shokun ton t shkolls e t pikpamjeve Afrim Pahia. Me t do t kaloni si jo m mir. Jam "xheloz" pr knaqsin q do t provoni. Pr gjithka t re do t t njoftoj Afrimi. Dshiroj t takohemi sa m par s bashku. T fala, Guri PS. Pr fotografin nuk harrova. Pasi lexoi letrn, Meli u prqendrua tek fotografia. Ajo paraqiste fytyrn e hijshme t nj tridhjetvjeari mjaft simpatik, me flokt e zes t krehur anash me shije. Me syt mbi fotografi, Meli buzqeshi dhe murmuriti: E ka merituar nofkn bukuroshi, q i kishim ngjitur. Nj fytyr kaq e mbl, mbi nj trup atleti 180 cm t lart, sht e pamundur t mos trheq vmendjen e t tjerve. Duke i kthyer fotografin Pahis, ai e pyeti: Guri t udhzoi t m takoje n menc gjat revists televizive? Po. Ai m ka folur me hollsi pr gjithka. Do t dshiroja shum q edhe bashk t kalonim po aq mir sa keni kaluar me Gurin.

 Patjetr; ndofta edhe m mir, mbasi ti po e gjen terrenin t prgatitur pr nj gj t till. Pahia buzqeshi i knaqur. Meli e pyeti: Ku ta caktuan vendin e fjetjes? N at kapanonin me drrasa, mbi tarrac. Ne t burgosurit pa mask e quajm maune at kapanon. Kur e shikon t rrethuar nga t gjitha ant prej bors s ngrir, i ngjan vrtet nj mauneje q ka ngecur n mes t akullnajave, "Maunia!" prsriti duke qeshur Pahia. Po pr ku lundron kjo maunia juaj? Drejt Brigjeve t Liris. Megjithse ajo vet s'lviz dot prej vendit, at e ojn pesh ndrrat dhe shpresat e atyre q lngojn brenda saj. N kt ast u dgjua anga pr gjum. T dy shokt, ve e ve, u drejtuan pr n maune. * Klima e ashpr e dimrit pukjan nuk e mori pr mir Pahin. Qysh ditt e para ai u ftoh pak dhe e zuri kolla. Por, ndrsa me t ftohtin dhe ashprsin e klims n trsi ai po msohej pak nga pak, ajo q e tronditi seriozisht ishte gjendja e paimagjinueshme e jets brenda telave me gjmba: T shkrett njerz, po si mund t kalohen vitet kshtu? pyeste i trishtuar Melin. Jo vetm vitet, por edhe dekadat i prgjigjej ish-detektivi, i cili e njihte tashm n maj t gishtave gjendjen n kampet e puns. Vetm n kt kamp jan disa persona q kan vuajtur mbi 20 vjet burg pa ndrprerje dhe kan akoma vite t tra pr t br. E ka marr krismn prej kohsh kjo pun, Afrim, por ti si dukesh, a u aklimatizove ndopak me egrsin e ktyre maleve n dimr? Esht mjalt egrsia e natyrs, n krahasim me egrsin e njeriut insistonte Pahia, i cili nuk lirohej dot nga mbresat tronditse t realitetit q po prjetonte. Shikoi fytyrat e pagjak t t burgosurve t rrudhur e t thinjur para kohe! Shiko me far zhelesh injoruese i kan veshur dhe far shfrytzimi q u bhet! Jo, jo, sht m mir ta vrassh njeriun, sesa ta torturosh e ta poshtrosh n kt mnyr. Paskemi qen prapa bots, Hamit, s'paskemi ditur gj fare! Dhe e mbanim veten pr oficera madhor t Sigurimit t Jashtm, duke qen krejt t verbr pr ka ndodhte brenda! Ai q bn poin, di ti vendos edhe vjegat, thot populli. Organizimi ka qen i till q t mos merrej vesh se 'bhej matan ktij gardhi t hekurt. Jo vetm ne, q nuk na lidhte puna me shtjet e brendshme t vendit, por edhe drejtorit e tjera t MP t Brendshme, ve asaj t Kampe-Burgjeve, nuk din sot m shum nga sa dije ti, para se t hyje ktu. Si mendon ti, Hamit, vetm merita e organizimit qeveritar sht arsyeja e vrtet e ksaj miopie shoqrore?

 Absolutisht jo. Pr mendimin tim, faktori baz sht niveli kulturor. Kultura profesionale, kur nuk plotsohet me kultur t prgjithshme, me kalimin e kohs ia kufizon horizontin njeriut brenda limiteve t profesionit, duke e shndrruar n nj automat me aftsi t orientuara trsisht n nj drejtim. Ather vetvetiu je kthyer n nj miop pr mjedisin e mtejshm shoqror. N nj shoqri t ndrtuar pr s mbari, nj tip i till jeton i ndershm e i qet. Por n mbretrin e djallit ky engjll naiv sht nj kafshat e imt pr t'u kaprdir. Nj rol t rndsishm n kt drejtim luan edhe tradita. Un vet, p. sh., i cilsuar detektiv i klasit t par, kur erdhi puna, nuk arrita dot t arratisesha! u shpreh me nj ton vetprbuzs Meli. Ashtu sht, Hamit, ashtu e aprovoi Pahia duke e avancuar linjn e arsyetimit t bashkbiseduesit. Ne tani n DSJ nuk arrijm t kuptojm se far ka ndodhur konkretisht, q po organizonet me kaq ngut e prkujdesje ky mision i posam, ndonse do t jemi protagonist t tij. Duhet ta pohojm se me defekte t tilla n formimin ton mbetemi borxhllinj si ndaj t tjerve, ashtu edhe ndaj vetvetes. Kt bised ata t dy po e zhvillonin nj mbrmje t ftoht, pran nj zjarri t vogl ndan t sheshit, nga ana e siprme e kampit. Meqense t burgosurve nuk u lejohej t hynin npr fjetore para ors nnt t darks, kur bnte shum ftoht komanda e kampit i lejonte t ndeznin zjarre t vegjl tek sheshi, me kusht q ti fiknin mir kur t largoheshin. Ndrsa zjarri ku ata t dy po ngrohnin duart ishte n rnie, Pahia nisi ti fliste ish-detektivit pr dy ngjarje befasuese q kishin ndodhur n Tiran, t cilat interpretoheshin si nj shenj e keqe pr t ardhmen e tyre.

XXVI MJEGULLNAJ

Nj popull i tradhtuar prej kreut t tij sht nj popull i flijuar n heshtje. A. Shakur N pasditen e 17 qershorit 1983, DSJ ishte informuar pr pranin e nj agjenti t huaj n Tiran. Nn komandn e Stretos, nj grup detektivsh t shrbimit sekret u vu n gjurmim t tij, ndrkoh q rrjeti informativ i Sigurimit ishte n gjendje alarmi. Pas nj pune intensive, grupi i detektivve t komanduar prej Stretos kishte arritur ta konstatonte fizikisht agjentin. Duke e ndjekur me shum vmendje, ata po prisnin momentin m t prshtatshm pr ta arrestuar. Agjenti i huaj kishte hyr n nj lokal, ku ndodheshin dhe tre klient t tjer. Ai ishte ulur n nj tavolin t veuar dhe kishte porositur nj got ver. Pas pak, ndjeksit e tij, t ndar prej njri tjetrin, u futn n t njjtin lokal. Kur t gjith kolegt e tij kishin zn vend npr tavolina, Streto kishte shkuar tek banakierja. Pasi i kishte treguar dokumentin e posam, ai e kishte porositur q tiu bnte llogarin prmbyllse tre klientve t par, duke i njoftuar me mirsjellje se duhej t dilnin jasht. Mirpo kur n lokal kishin mbetur vetm detektivt shqiptar dhe agjenti i huaj, ky i fundit u kishte br nj surpriz t madhe. Ai kishte thirrur kamerieren dhe e kishte porositur tiu onte nga nj got ver t gjith klientve t pranishm, me prjashtim t Stretos. Pasi e kishte pir vern e tij, agjenti u kishte br sfidn e dyt detektivve shqiptar. Ai kishte shkuar tek tavolina e Stretos dhe me nj shqipe t al i kishte thn: jam n dispozicionin tuaj. Gjat procesit hetimor, ai kishte paraqitur dokumentet personale agjent i KGBs dhe kishte dhn shpjegimet prkatse pse gjendej n Shqipri. Meqense ishte nisur me mision n Greqin veriperndimore, ai ishte pajisur edhe me nj pasaport shqiptare, q ta kishte pr do eventualitet. Ndrsa ishte duke kryer misionin n at zon kufitare me Shqiprin, shrbimi sekret grek kishte rn n gjurmt e tij. Pr ti shptuar arrestimit, ai kishte hyr n Shqipri. Duke prdorur pasaportn shqiptare, ai kishte fjetur pes net n pes hotele t ndryshm t Tirans. Meqense ai kishte hyr n territorin shqiptar n rrethana vetmbrojtjeje, pa kryer asnj lloj veprimtarie antishqiptare, agjenti sovjetik pretendonte t lihej i lir. Ky kriter respektohet prej shumics s shrbimeve sekrete t bots, mbasi kryhen verifikimet prkatse. Mirpo agjenti sovjetik vazhdonte t mbahej i izoluar edhe disa dit pas shpjegimeve q kishte dhn. N kto rrethana, ai kishte krkuar t takohej patjetr me ndonj antar t kabinetit t ministrit t Brendshm, por m kot. Vetm pas nj jave, ai kishte pasur nj takim kok m kok me Dofenin. Pas ktij takimi, ai u la i lir t largohej nga Shqipria.

Me porosi t vet Dofenit, agjentin sovjetik e kishin shoqruar n aeroportin e Rinasit Streto me Pahin. N astin q po ndahej me shoqruesit e tij pr t hyr n avion, agjenti u kishte br sfidn e tret detektivve shqiptar. Duke u paraqitur nj dokument tjetr t shpalosur, ai u kishte thn me shqipen e tij t al: Ja se kush jam un n realitet! Mbi dokumentin e shpalosur Streto dhe Pahia lexuan emrin e nj agjenti anglez me fam botrore t viteve shtatdhjet. Stretos i kishte rrshqitur cigarja prej gishtave, ndrsa agjenti anglez i kishte thn me nj buzqeshje domethnse: Mos u mrzit, djalosh! Para meje u ka rn cigarja prtok shum detektivve me prvoj. Lutiu Zotit, t mos takohesh her tjetr me mua! M pas, Streto dhe Pahia e kishin analizuar me vmendje ndodhin e agjentit anglez. Disa pyetje mbeteshin pa prgjigje bindse: Si ishte e mundur q agjenti anglez t kishte fjetur pes net n hotelet e Tirans, ndrkoh q shqipja e tij e cunguar e denonconte qart nnshtetsin e tij t huaj dhe hotelxhinjt ishin t gjith bashkpuntor t Sigurimit? Nga e kishte marr vesh ai se ishte pikrisht Streto komandanti i grupit t ndjekjes? Pse agjenti anglez u lirua menjher pas takimit vetm pr vetm me Dofenin? Tek dgjonte Pahin ti prshkruante kt ngjarje tronditse, Melit iu kujtuan fjalt q i kishte thn Streto gjat biseds s par me t n kamp: Ka shenja t qarta se e ardhmja jon n DSJ nuk do t jet pa probleme. Prandaj bashkpunimi yn sht i domosdoshm, pr t prballuar surprizat e kqija q mund t na vijn prej Misionit t Madh, t cilit ne deri sot i dim vetm emrin, por jo objektivin dhe pasojat e tij. Por kishte edhe m * Tre muaj pas ndodhis me agjentin anglez, nj ngjarje tjetr kishte tronditur shrbimin sekret shqiptar. Brenda nj nate (duke u gdhir 15 shtatori 1983) ishin vrar npr shtpit e tyre pes oficer t DSJs. T pes vrasjet ishin identike: me nga nj plumb revolveri me silenciator n mes t ballit. Tre prej tyre kishin qen t martuar. Atentatort kishin prdorur ila gjumi t fort, para se t kryenin vrasjet. Kt e vrtetonte fakti q familjart e viktimave kishin mbetur rreth 24 or n gjum. Sipas rezultateve t ekspertizs, atentatort i kishin fshir gjurmt e tyre me ann e nj pluhuri t shprndar n dysheme, i cili lngzohej shpejt dhe zhdukte do shenj. Kjo ngjarje kishte mbjell panik n DSJ. Cilt ishin autort e ktyre vrasjeve n nj qytet si Tirana, ku qarkullimi ndrpritej para mesnate? * Pas prshkrimit t ktyre dy ngjarjeve tronditse, Pahia i tha Melit:

 Mos mendo se ne n DSJ e kemi jetn m t sigurt sesa ti ktu, Hamit. Kurrsesi. Misioni i Madh fsheh nj mister q qndron si shpata e Demokleut mbi kokat tona. Pse na i fshehin neve objektivin e ktij misioni, gjersa do t jemi pjesmarrs t tij? Krcinimi i s ardhmes s panjohur na ka detyruar q t bashkohemi nj grusht shoksh besnik, pr t mos shkuar si cjapi tek kasapi n Misionin e Madh misterioz. Jemi t lumtur q ti u bashkove me ne. Ky lajm i mir q na solli Guri na gzoi t gjithve. Sido q t vijn punt, t paktn do t kemi njri-tjetrin. Pahia i shtrngoi dorn n errsir Melit dhe u nis pr n maune. Ish-detektivi u interesua t shuante edhe thngjijt e fundit q kishin mbetur prej zjarrit.

XXVII MIDIS S QESHURS E T QARIT

Mjerimi i paralizon t gjitha veprimtarit njerzore, pa prjashtuar as at t mendjes. H. Luis Menken I befasuar, Diksi ngriu n kmb n prag t ders s fjetores. Meli, i ulur n nj dyshek kashte t katit t par t krevatve, po qeshte me lot. N pritje q shoku i tij ti shpjegonte arsyen e ktij humori t rrall, Diksi buzqeshi edhe vet. Gjithmon duke qeshur me t madhe, Meli i tregoi me dor dy t burgosur q po grindeshin me llafe pran nj dritareje t fjetores, prej nga dukej qart nj rostieri n buz t lumit t vogl, q qarkonte ann veriore t rrethimit t kampit. Klientt e prhershm t asaj rostierie ishin shofert q transportonin mineralin e miniers pr n La, si edhe oficert dhe ushtart e repartit q mbikqyrnin kampin e Qaf-Barit. Nj kameriere e re, e veshur me t bardha, i trhiqte si magnet shikimet e t burgosurve t etur pr jet t lir. E ndrgjegjshme pr rolin e saj eksitues, kamerierja, kur ishte e ngeshme, ulej n karrige n krye t shkallve para rostieris. Nxirte nj pasqyr t vogl prej xhepit t prparses s bardh dhe fillonte t bnte tualet. Duke buzqeshur, ajo fiksonte her pas here shikimin e syve t zes tek dritarja m e afrt e fjetores prball saj. Kujt i buzqeshte ajo? T gjithve dhe askujt. E sigurt se n ato aste ajo ishte objektivi i shikimeve t uritura t t burgosurve, kamerierja e re argtohej duke luajtur rolin e saj sugjestionues. T burgosurit e njihnin fizikisht t gjith kamerieren, ndrsa ajo nuk njihte asnjrin prej tyre. Ata nuk dinin asgj pr jetn e saj private, ajo e dinte se t gjith ata ishin t privuar prej jets private, pr t ciln ve mund t ndrronin. Kamerierja e re shrbente si katalizator i atyre ndrrave. Kur nuk kishte klient n rostieri, ajo shkonte ndan t lumit pr t mbushur ndonj bidon uj. Atje bnte sikur shplante kmbt, duke ngritur lart prparsen e bardh. Ndrkoh shikimi i saj djallzor prqendrohej tek dritarja m e afrt, pas s cils kishte gjithmon t burgosur q nuk donin ta humbisnin rastin e lumtur e njhersh t mundimshm. At 7 nntor t vitit 1983, Meli kishte hyr n fjetoren e brigads s Diksit, pr ti uar gazetn Sporti nn jastk. Pran dritares fatlume (kjo ishte pika m e afrt e vrojtimit t objektit t dshiruar), ai kishte par dy t burgosur, t cilt po grindeshin me fjal midis tyre. Meli kishte ndrhyr pr ti qetsuar. Mirpo kur kishte msuar shkakun e grindjes, ish-detektivi kishte shprthyer n t qeshura t paprmbajtura dhe ishte ulur n dyshekun e kashts, ku e gjeti Diksi. Cili ishte shkaku i grindjes? Secili prej dy t mjerve prpiqej ta bindte tjetrin se kamerierja i buzqeshte vetm atij, prandaj ai duhej ta linte vetm tek dritarja. Secili paraqiste provat e veta lidhur me prkatsin e buzqeshjeve.

 E qeshura me lot i shkon shum ksaj skene pr t qar e pr t qeshur, Hamit, i tha Diksi shokut t tij, kur po dilnin jasht.

XXVIII FITORE PA TROFE

"M mir luaj me nj klysh luani, se me luanin plak q po jep shpirt. W. Shekspir N pasditen e atij 7 nntori ndrlidhsi e lajmroi Melin se natn e ardhshme kishte nj takim tjetr zyrtar. Pas lajmeve t ors 20, m prit tek stenda e shtypit t dits e porositi. Meli kishte vetm pak minuta q po priste tek stenda, kur aty erdhi ndrlidhsi dhe e orientoi pr veprimet e mtejshme: Do t nisemi qysh tani pr n takim. Do t bjm sikur jemi duke shkuar n infermieri t kampit. Godina ka nj hyrje tjetr nga prapa. Ti atje do t shkosh vetm dhe do t ngjitsh shkallt. N krye t tyre, do t gjesh nj person tjetr, i cili do t t tregoj 'duhet t bsh m tej. Kur ish-detektivi ngjiti shkallt, n krye t tyre po e priste buzagas prfaqsuesi i Sigurimit t Komitetit Qendror, me t cilin ishte takuar para tri javsh. Ai e prshndeti si i njohur i vjetr dhe e shoqroi drejt nj dere disa metra m tutje. Meli e mori me mend q takimi do t zhvillohej n dhomn e prdorur nga Streto, t ciln tani e prdorte Pahia. Kur hyri n dhom, Meli gjeti Dofenin, drejtorin e Sigurimit t Shtetit dhe nj person t tret q nuk e njihte. T tre ata u uan n kmb dhe e takuan me radh ish-detektivin. Pasi u uln, Dofeni e zbrtheu krejt xhuboksin boj mjalti dhe nisi bisedn me nj pyetje limonad: Sa dit ka q ka rn kjo dbor e madhe, Hamit? Rreth nj jav u prgjigj Meli. Dofeni i ofroi nj cigare DS. Ish-detektivi e mori dhe e ndezi. Ke ndonj paknaqsi pr mnyrn e sinjalizimit nprmjet ndrlidhsit? qe pyetja e dyt. Pr mnyrn e sinjalizimit nuk kam vrejtje, por pr vet ndrlidhsin, po. M ka mrzitur, duke u prpjekur t m imponoj nj vend pune q nuk m plqen. Gj q rregullohet kollaj kjo tha Dofeni me z t qet. Rndsi ka t arrijm t merremi vesh pr at q duhet. Un iu kisha thn ktyre shokve, kur erdhn pr t t takuar para tri javsh, q t mos ktheje prgjigje prfundimtare negative, pa u takuar me mua. Natyrisht, me ann e ksaj porosie un nuk doja t'i rezervoja vetes rastin e padshiruar, q t jem i pari pr t dgjuar prgjigjen tnde refuzuese karshi oferts son. Prkundrazi, un nuk mendoj se ty t shkon ndrmend nj prgjigje e till.

Meli nuk foli. Pas nj heshtjeje t shkurtr, e mori fjaln drejtori i Sigurimit t Shtetit: Hamiti t krijon prshtypjen se nuk sht kundr oferts son, por nuk ka bindje n riaftsimin e tij vrejti ai. Pa pritur ndonj prgjigje prej Melit, foli vet Dofeni: Tipat si Hamiti jan t kursyer n premtime, mbasi premtimin e dhn e quajn borxh. Kjo besoj e bn t duket disi konfuz n marrjen e vendimit. Aq m tepr q ne, gjirokastritve, na karakterizon kursimi n gjithka. Apo jo, Hamit? e pyeti ai. Nj fillim kaq i rafinuar i biseds po e bezdiste ish-detektivin. Ai e dgjonte me vmendje do fjal, por kishte vendosur t fliste sa m pak q t ishte e mundur dhe t argumentonte sa m mir at q do t thoshte. Pyetjes s Dofenit, ai iu prgjigj: do njeri serioz, q flet me prgjegjsi e jo pr mashtrim, e quan borxh premtimin e dhn. Mua m bn konfuz n syt tuaj bindja se nuk kam mundsi q t bj premtimin e dshiruar, si pr ju edhe pr mua vet. E kam dgjuar me vmendje bisedn tuaj para tri javsh, e cila na erdhi e regjistruar n DSJ i tha Dofeni. Por dshiroj t'i dgjoj direkt nga goja jote sonte, se cilat jan konkretisht ato pengesa, q ti mendon se ta bjn t pamundur kthimin n DSJ. Pasi Meli shtroi ankesat e tij t zakonshme, e mori prsri fjaln Dofeni: Un kam sjell ktu njrin prej mjekve tan m t mir. E vizitoni, ju lutem, iu drejtua ai personit t tret, q nuk kishte njohur ish-detektivi. Mjeku nxori dy aparate nga anta dhe i tha Melit: Zhvishu n mes e lart! Pas nj ekzaminimi t vmendshm, mjeku shpjegoi konstatimet e tij. Nj gjendje shndetsore mjaft e rnduar. Zemra nuk i funksionon mir. Veshkat, veanrisht e djathta, gjithashtu. Ndrkoh ka nj dobsi t prgjithshme fizike, e cila ndikon n rnien e imunitetit organik. A mund t kurohet n kto kushte? E pamundur. Nj prov e till do t sillte nj shkallzim t mtejshm t keqsimit t gjendjes. Duke pasur parasysh kushtet n trsi t vuajtjes s dnimit n nj kamp pune t rnd t detyruar, cili sht raporti i konsumimit organik t t burgosurit, krahasuar me kushtet e jets s lir? vazhdoi me pyetje Dofeni. Kt prgjigje po jua jap i mbshtetur n t dhnat e studimeve shkencore t kryera posarisht n vende t tjera. Nj vit burg n kto kushte sht i barabart me katr vjet mplakje n jetn e lir. Sa koh punove n minier ti, Hamit? iu drejtua Dofeni Melit. Dhjet muaj. Mjeku mori prsri fjaln:

 Para se t niseshim pr ktu, un kontrollova raportin mjeksor t lshuar pas prfundimit t hetuesis speciale q ka kaluar Hamiti. N baz t tij rezulton se ai ka psuar defekte t rnda organike. Sido q t jet puna, ne nuk do t kursejm asgj pr rigjenerimin tnd organik, Hamit, i premtoi Dofeni. Si je vn n dijeni, do t kurohesh n klinikat m t mira t bots pr nj periudh kohore gjasht deri n tet muaj. Edhe pas ksaj, ne do t interesohemi posarisht pr do kur t re q mund t dal n ndonj vend me mjeksi t zhvilluar, e cila do t vlersohet e dobishme pr forcimin e shndetit tnd, duke ta siguruar me do mim. Prsa i prket trajtimit t pamerituar q t sht br n hetuesin speciale, ne jemi t ndrgjegjshm q do t t mbetemi borxh. Le t t ngushlloj sadopak fakti, q un pak koh kam q jam n korent t ktyre punve. Kur ke qen ti n hetuesi, un nuk e kam ditur mir se far funksionesh kryente konkretisht shrbimi sekret i nj shteti. N qoft se nuk e ke ditur ti, e dinin t t tjert, ia ktheu fytyrngrysur ish-detektivi. Kjo sht e vrtet, Hamit, ve mos harro se pas spastrimeve t rndsishme q u bn n kryeministri dhe n M.P. t Brendshme, nuk e gjente dot kollaj guri vendin e tij. Meli tundi kokn n heshtje. Dofeni zgjati dorn drejt pakets Partizani t ish-detektivit, mori nj cigare dhe e ndezi. Si mendon Hamit, nuk do ta ndryshosh qndrimin tnd? filloi t fliste me nj ton tjetr drejtori i DSJs. M vjen keq pr kt sjellje. Yt vlla, Dariu, po punon mir, megjithse nuk sht profesionist. Nuk kemi asnj vrejtje n adres t tij. Por pesdhjet si ai nuk na hyjn n pun, sa ti vetm. Na duhesh Hamit, na duhesh shum, prandaj po t krkojm me kaq kmbngulje. Mundohu t'i kuptosh mir kto fjal q po t'i prsris. Jemi gati t t plotsojm do krkes tnden. Shprehu pa ndrojtje pr gjithka, mjafton q t ndryshosh qndrim, t kthehesh n DSJ. Duhet ta dish mir, se bn gabim t rnd n qoft se t rritet mendja q po t lutemi. N rast se krkesn ton e quan si nj t keqe q t zuri dern (gj q mua do t m dshpronte), ather prpiqu q midis dy t kqijava t zgjedhesh m t vogln. Qysh me sinjalizimin e par nga ana juaj, e kam analizuar m s miri gjithka. Nuk kam ln pas dore as zgjedhjen midis dy t kqijave t mundshme. T marr prsipr nj detyr q nuk e realizoj dot, do t thot q t ballafaqohem me nj dshtim t sigurt. Dshtimi pr nj detektiv t dal nga burgu fare leht mund t cilsohet si nj sabotim politik. N rrethana t tilla, e keqja m e vogl pr mua sht shmangia nga prgjegjsia e nj detyre, q i tejkalon mundsit e mia aktuale. Kjo shmangie nga detyra, si t plqen ta cilsosh ti, n nj koh q po t bhet e qart se shteti ta ka shum nevojn, nuk sht asgj m pak se nj dezertim - ia priti me ton t prer Dofeni.

 Nuk sht dezertim, por trheqje pr paaftsi tentoi t mbrohej Meli. Normalisht e drejta pr nj trheqje t till duhej t m njihej edhe para rnies n burg. Klasifikimin juridik t ktyre veprimeve e bjn ata q interpretojn ligjet, jo kushdo, i tha gjith seriozitet Dofeni. Meli nuk foli. Deri n at ast kishin pir nga dy kafe t shoqruara me nj got pije me ngjyr. Ish-detektivi nuk kishte refuzuar asgj, me prjashtim t gots s dyt t pijes. Shefi i gjithpushtetshm i DSJs i bri nj propozim: Si e more vesh prej fjalve t mjekut, ne nuk t kurojm dot n kushtet e vshtira t ktij kampi pune. Nga ana tjetr, ti nuk po vendos q t kthehesh prsri n gjirin ton. Prandaj jam i mendimit q t t lirojm prej burgut me kt kusht: t t gjejm nj pun t mir n Tiran dhe t vish n DSJ vetm dy her n muaj. Kjo s't prish ndonj pun besoj. Gjersa un nuk jam n gjendje t'jua plotsoj dshirn sipas krkess fillestare, nuk dua t m bni asnj lloj privilegji. Shndeti sht domosdoshmri n jet, Hamit. Si t jesh pro nesh apo kundr, ti nuk mund t realizosh asgj pa shndetin. Prandaj mospranimi yt n kt rast, nuk m duket i bazuar n arsye. Meli nuk polemizoi. * Dofeni spo ia ndante syt ish-detektivit t pabindur; ky gjithashtu. Ky duel shikimesh, i frymzoi subjektin e vazhdimit t biseds drejtorit t DSJs: Gjat bashkbisedimit me ndrlidhsin, ti i kishe br nj pyetje, pr t ciln ai nuk ishte i autorizuar t t prgjigjej. Prgjigjen po ta jap un tani. Sitemi organizativ i shtetit ton parashikon kuadro t zgjedhura prej organeve prkatse dhe kuadro t emruara nga lart, pr merita t veanta. Karriera e nns sime i prket kategoris s dyt q prmenda. Un ia drejtova at pyetje ndrlidhsit, mbasi e njihja nnn tnde si drejtoresh t Institutit t studimeve marksiste-leniniste, por jo me pushtet n shrbimin sekret shqiptar. Nuk sht e thn q ti ti dish t gjitha, vetm pse ke milituar gjasht vjet n radht e DSJs, ia ktheu Dofeni me nj ndjenj t kuptueshme nnmimi. Pr shkak t ksaj prgjigjeje t thart, Meli ndjeu knaqsi q kishte vendosur paraprakisht ti fliste me ti e jo me ju Dofenit. Si pr tia prforcuar bindjen n vendimin e drejt q kishte marr ish-detektivi, drejtori i DSJs i bri nj pyetje q nnkuptonte vetvlersim:

 Meqense jemi bashkmoshatar, a t kujtohet t m kesh par n Tiran, Hamit? Po. N vitin 1969 ke ardhur nj nat n qytetin Studenti me djalin e Mehmet Shehut. Kishte mjaft roje rreth lokalit ku u futt ju, prej nga dgjohej muzik e huaj, e ndaluar pr ne t tjert. Dofeni buzqeshi, tundi leht kokn e i tha: Lvizje t tilla i kam pasur t rralla, prandaj m kujtohet ajo nat. Festonim ditlindjen e nj shoku nga Kora. Meq ra fjala, po ti, Hamit, e feston ditlindjen ktu? Fatkeqsit q m kan zn dern nuk m lejojn t kem respekt e dashuri pr ditn q m solli n kt bot t mundimshme. Vlera e jets nuk nnmohet, n t gjitha rrethanat. Por q ta gzosh at, duhet shndeti n radh t par, pastaj fati. Nj njeri i smur nuk mund ta gzoj jetn, fardolloj kushtesh t mira t ket. A i dgjove fjalt e mjekut lidhur me shndetin tnd? Sipas fjalve t mjekve, un tani duhej t ecja kmbadoras. Ndofta nuk jam n at gjendje shndetsore q u dukem atyre. At ast u servirn kafet e treta. Prkohsisht sundoi qetsia. * Pse nuk pranon t futesh n ndonj pun t rehatshme ktu n kamp, apo ke frik se t quajn spiun t komands t burgosurit e tjer? e pyeti papritur drejtori i DSJs me nj buzqeshje t leht. Po iu u prgjigj pa hezitim Meli. Dihet prej gjith t burgosurve, se kto lloj punsh vetm atyre personave u jepen. Mir ather, vazhdo t punosh aty ku je; vetm na lejo q, nprmjet kanaleve tona, t t ndihmojm me 300 lek t reja do muaj. Jo, jo s'sht nevoja nxitoi t prgjigjej Meli. U jam prshtatur mjaft mir ktyre kushteve dhe ndonj munges e rastit nuk m bn fare prshtypje. Meqense jeta e lir t qenka mrzitur dhe nuk e preferoke n do form q po ta ofrojm, a mund t na japsh ndonj mendim pr misionin ton? Un di vetm se po prgatisni nj Mision t Madh, si nga vlera e realizimit edhe nga shkalla e vshtirsis. Por nuk di se pr far misioni bhet fjal konkretisht, q t mund t jepja ndonj mendim. Pr at q kemi nevoj t t trheqim mendimin, do t t pyes un vet. Rndsi ka q ti t jesh i gatshm pr tu prgjigjur. Patjetr. Pr fazn e par zbulimin e objektivit na duhet t veprojm n pes a gjasht shtete evropiane. Kryesisht perndimor, por edhe lindor. Sipas mendimit tnd, si sht m mir, t veprojm m par n shtetet perndimor dhe, po nuk rezultoi gj, t kalojm pastaj me forca t prqendiruara n shtetet

lindor, apo t'i ndajm detektivt n grupe m t vegjl qysh n fillim dhe t vazhdojm gjurmimin njkohsisht n t gjitha vendet ku dyshojm? Un mbshtes iden e gjurmimit t njkohshm n t gjith shtetet ku mendoni se duhet kryer nj veprim i till, vese me nj qendr drejtuese jasht Shqipris. Kjo lehtson ndjeshm manovrimet e nevojshme t diktuara nga rrethanat. N rast se paraqitet nevoja e prqendrimit t grupeve t veant n nj shtet t vetm (p.sh., pas sigurimit t ndonj t dhne t sakt n ndonjrin prej shteteve n fjal), dika e till realizohet pa vshtirsi. Vonesa e gjurmimit favorizon gjithmon at q fshihet. Cila sht mosha m e prshtatshme e detektivve q duhen angazhuar pr Misionin e Madh? Pr mendimin tim, n nj mision kaq t rndsishm duhen mobilizuar detektiv me prvoj, por q kan njhersh edhe energjin dhe dinamizmin e moshs. Zakonisht cilsi t tilla mbart mosha 35 deri n 40 vje. 'rol mund t luajn femrat n nj mision t till? Si n do mision, femrat kan aftsi katalitike n zhbllokimin e sekreteve. Por n nj mision kaq delikat duhen pasur parasysh edhe masat parambrojtse t kundrshtarit, pr t mos rn n bllof. Pas nj heshtjeje t shkurtr, Dofeni formuloi konsideratn e tij pr takimin: Idet q m dh ishin sa t dobishme, aq edhe t iltra. N prgjithsi ato kan qen edhe mendimet tona. Prsa i prket shtjes pr t ciln erdhm, un mendoj se fitorja sht e imja, pavarsisht se, tani pr tani, do t mbetet nj fitore pa trof, gjersa nesr nuk do t shkojm bashk n DSJ, si shpresoja un. Por kjo do t ndodh patjetr nj dit, mbetet thjesht shtje kohe. Shkmbi e ke pasur pseudonimin n aktivitet dhe si shkmb po qndron. T adhuroj pr vendosmrin, po aq sa t urrej pr mospranimin e oferts son me propozimin e par. Pushteti yn disponon leva t tilla, me t cilat mund t lviz nga vendi do shkmb. Mbaje mend kt q po te them: si sot nj vit ti do t militosh patjetr n radht e DSJs, me hir ose me pahir. Natn e mir, e mirmbetsh! Meli takoi dorn me Dofenin dhe t pranishmit e tjer e doli jasht. Dbora e ngrir shndriste nga rrezet e hns n prishje, duke sajuar nj peizazh dimror joshs. Bukuria q vret, tha me vete detektivi i burgosur. Kjo skic e mirnjohur e Migjenit, poetit dhe shkrimtarit t tij m t preferuar shqiptar, iu kujtua Melit, ndrsa po hynte n maune t bnte nj sy gjum.

XXIX PRGJIMI INTENSIFIKOHET

Ndodh q njeriu t bhet i vendosur nga dobsia dhe guximtar prej ndrojtjes. La Roshfuk Qysh prej dits q Streto i bri t ditur Melit se do t ndodhej n nj rreth t hekurt prgjimi si pasoj e refuzimit t oferts s DSJs, ish-detektivi me Diksin kishin diskutuar gjersisht s bashku, pr t'i br parapritat e duhura do rreziku t mundshm. Meli e dinte nga prvoja e profesionit t dikurshm se DSJ do t bnte mos pr t siguruar informacion kompromentues kundr tij. Kjo do t'i krijonte mundsin pastaj ta riarrestonte ish-detektivin dhe ta vinte para alternativs s dshiruar pr synimet e saj: dnim kapital pr dekonspirim, ose rikthim n detyr. Natyrisht, nj vendim t till DSJ mund ta merrte edhe pa sigurimin e materialeve kompromentuese q synonte, por n fund t fundit Meli donte t mos jepte vet shkas pr nj gj t till. M tepr nga kaq nuk bnte dot. Meli me Diksin morn n analiz personat me t cilt kishte marrdhnie ish-detektivi. Ndonse ky ishte dorshtrnguar n krijimin e ktyre marrdhnieve, sidoqoft nuk mund t thuhej se jetonte i vetmuar. Ata vendosn q, qysh prej asaj dite, Meli duhej ta konsideronte veten si prpara hetuesit n pranin e tyre. Ndrkoh ai nuk duhej t bnte asnj ndryshim t dukshm n marrdhniet e jashtme me ta. Lindja e pse-ve duhej evituar me do kusht n at situat tensioni e pasigurie. Me sa dukej, kartelisti do t ishte organizatori i rrjetit t brendshm informativ t kampit me objektiv ish-detektivin. Ky u bind pr kt, pas ndodhis s mposhtme. Nj dit Meli ishte ulur tek nj cep i sheshit ku shtisnin t burgosurit. Po rilexonte romanin Njzet mij lega nn det. Ky libr i shkrimtarit t huaj m t plqyer t tij e kishte fundosur edhe vet Melin n fund t detit, kur dikush ia bllokoi me nj fije letre faqen e librit. I revoltuar, ai ngrit syt dhe pa bashkqytetarin me t cilin ishte dnuar si grup (pikrisht pr at kishte shkuar Meli n Berat ditn q e arrestuan). Sa her t kam thn t mos m shqetsosh, kur jam duke lexuar? reagoi i revoltuar ish-detektivi. Mos u nxeh, Hamit, se ky ngacmim sht pr t mirn tnde i tha ai me z t ult. Do t besoj nj sekret, por m par duhet t m japsh fjaln q nuk do t nxehesh. Pse, sht nj sekret q mund t m revoltoj? Pak a shum Meli mbylli librin dhe i tha: Shprehu lirshm; t jap fjaln se do t t dgjoj i qet.

 Duhet t tregohesh i kujdesshm; kartelist Ethemi t ka vn n shnjestr. Nga e di ti? M thirri n zyr dhe Fillimisht ai u prtyp duke u skuqur, pastaj heshti. Shprehu deri n fund; t thash q nuk do t nxehem. M krkoi q ta informoja pr ty, duke m premtuar se do t ndikonte n uljen e dnimit tim, po qe se informacionet e mia do t ishin t dobishme. Po ti, si iu prgjigje? Ai m krcnoi: Nse nuk pranon t m informosh, do t t transferoj n burgun e Burrelit. Ti e di q nj transferim i till sht i tmerrshm pr mua. Po pastaj, me far detyre t ngarkoi kokretisht? Kartelist m tha: Ti e ke bashkqytetar Hamitin dhe e di q ai ka qen disa vjet oficer sigurimi n Tiran. N rrethana t volitshme, gjat bisedave me t prpiqu t msosh dika pr veprimtarin e tij atje: far ka br konkretisht, apo ku e ushtronte aktivitetin. Gjithashtu kur Hamiti, i mrzitur apo i smur (e dim q ai vuan nga shndeti), vjell vrer kundr pushtetit popullor, ti duhet ti regjistrosh sharjet e tij n kt mikroregjistrues zri. [Kartelisti ma shpjegoi dy her sesi vihej n funksionim aparati i vogl]. Kompensimi pr nj shrbim t till do t jet n vartsi t vlers s informacionit t siguruar: nga ulje dnimi deri n lirim prej burgut. Kjo varet nga rezultatet e puns tnde. Un e pranova propozimin e kartelistit vetm pr ti shptuar transferimit n burgun e Burrelit. Por isha i vendosur q nuk do ta kryeja kurr kt akt t ult dhe do t lajmroja ty patjetr pr rrethanat n t cilat gjendesh. Tani do t veproj si t m thuash ti: po deshe jam gati tia kthej kartelistit aparatin regjistrues, duke i thn se nuk e bj dot kt pun. Qysh dje q e kam marr, m ka prishur qetsin. Nuk e di si u ndodha aq bosh q e pranova, por tani e kam ndar mendjen: far t m kshillosh ti, do ta bj pa ngurrim. M fal, Hamit, q u tregova kaq i dobt. Duke thn kto fjal, ai u skuq n fytyr dhe syt iu mbushn me lot. Melit i erdhi keq kur e pa n at gjendje, ndonse fillimisht ishte revoltuar n vetvete. Ish-detektivi e dinte q ai nuk ishte keqbrs, por prball krcninit t pushtetit ishte disi i lakueshm; edhe gjat procesit hetimor kishte manifestuar shenja t tilla. Megjithat n kt rast ai e dnoi vet aktin e tij dhe e meritonte faljen. Meli vendosi q ta ndihmonte pr t dal pa telashe nga situata n t ciln ndodhej bashkqytetari i tij: M mir do t kishte qen q ti t mos ta pranoje nj propozim t till. Tani q kjo ka ndodhur, ne do ta zgjidhim problemin n mnyr t till q as ti t mos dmtohesh dhe as mua t mos m dmtosh. Qetsohu. Pas disa ditsh, Meli zhvilloi posarisht nj bised me bashkvuajtsin dhe bashkqytetarin e tij, t ciln ky e regjistronte. Ish-detektivi ia kishte dhn me t shkruar pyetjet q ai duhej ti bnte n bised e sipr. Prgjigjet Meli i kishte prgatitur me vmendje. Ato nuk prbnin rrezik pr t, por as nuk linin

t dyshohej fare pr fallsitetin e biseds. Ky qe i vetmi material informativ q mundi t vilte karteisti i kampit prej Hamit Melit gjat gjith periudhs s prgjimeve intensive ndaj tij. * At dit q bashkqytetari i tij i foli pr mikroregjistruesin duke ia treguar at [ishte sa nj sahat i vogl xhepi], Meli u interesua t merrte kontakt me Pahin. Po ti, Afrim, paske vendosur t bsh prova teknike me zrin tim, q nuk m ke thn se n kamp po prdoret edhe nj aparat regjistrimi pr t m prgjuar? e pyeti pa e fshehur nj doz revolte. Po prdoren tre aparate t till, jo nj ia ktheu Pahia duke qeshur. E 'rndsi ka kjo? Gjith materialin informativ q mbledh kartelisti gjat javs me spiunt e tij, ma dorzon mua n dor do t premte n dhomn time t fsheht. Un bj seleksionimin e materialit, duke nisur n DSJ vetm at pjes t tij q e vlersoj t padmshm pr ty. Po t ndodh q t m vij ndoj material q t rndon vrtet, un e regjistroj at pa vshtirsi. Faktikisht nuk sht regjistruar asgj e till dhe un s'kisha pse t ngutesha pr t t shqetsuar ty. Bile pikrisht pse nuk kan funksionuar si duhet kanalet e ktushme informative, DSJ ka futur n kamp nj kuadr t saj me shum prvoj, me t burgosurit q erdhn pardje. Ky prbn vrtet nj rrezik real. Megjithse un u vura n dijeni pr ardhjen e tij, informacionet e tij ai do t'i nis drejtprdrejt n DSJ, pa kaluar fare nga un. E gjen dot me mend se cili sht ky mysafir q na ka ardhur, Hamit? Brinjashi, besoj se t kujtohet. E ku harrohet nj krijes aq e poshtr si ai! shkroftiu Meli i mrzitur prej ktij lajmi t keq. Si nuk ka ndrhyr Guri ta anullonte ardhjen e tij! Nuk ka pasur mundsi. N DSJ po krkohet me insistim material kundr teje. N analizn e fundit q kan br atje, sht theksuar se punt nuk po ecin mir n kt drejtim. Brinjashi ka dal vullnetar, i bindur se do t arrij t nxjerr dika n drit. Para nj erk ore kaloi lart, pr tek sheshi.

XXX CILI ISHTE BRINJASHI ?

Nuk mund t rrzohesh m posht sesa prtok. D. Kostolani Shkolla e lart speciale e shrbimit sekret q kishte kryer Hamit Meli ishte katrvjeare. Ajo kishte nj rregull krejt t veant: n t regjistroheshin student vetm nj her n katr vjet. Pra, duhej t prfundonin ciklin e plot katrvjear t shkolls studentt e regjistruar, pastaj regjistroheshin student t tjer. Si rrjedhim, n shkolln speciale t shrbimit sekret shqiptar studentt kishin vetm shok kursi, shok klase, por jo shok shkolle. Kjo i forconte s teprmi marrdhniet midis tyre gjat katr vjetsh. Vetkuptohet q studentt e regjistruar n at shkoll zgjidheshin prej familjeve me biografi politike t shklqyer pr kohn. Jo rastsisht, sa her ndaheshin diplomat e studentve t asaj shkolle, diktatori vet asistonte rregullisht n ceremonin e rastit. Gjithashtu kur bheshin dekorime pr detektivt pr misione t ndryshme t kryera prej tyre, ai ua dorzonte me dorn e tij dekoratat. Rregulli i veant i shkolls speciale t shrbimit sekret shqiptar nuk ishte aspak formal, por i studiuar mir dhe me nj objektiv t qart. Gjat dy viteve t para t shkolls studentt prfitonin nj kultur t prgjithshme t ngjashme me at t universiteteve me disiplin t fort. Natyrisht, prioritet kishin dy-tri lnd q lidheshin me shrbimin sekret dhe psikologjin, si edhe prgatitja fizike e studentve t zgjedhur me tregues t prshtatshm. Por gjer n prfundim t vitit t dyt t shkolls, ata njiheshin vetm me ann m spektakolare t shrbimit inteligjent: zhbirimin e sekreteve duke sfiduar rrezikun. Ndrkoh ata prvetsonin m s miri teknikn e radiotransmetimit dhe prballimin e situatave t papritura n mision: si uria, etja, izolimi etj.. Pr kt, instruktort i detyronin studentt t jetonin dhjet dit n zona t izoluara, trsisht me mjete rrethanore. Dhe kjo nuk ndodhte vetm nj her. Mirpo fal moshs, temperamentit dhe fizikut t tyre ( przgjedhja e studentve u besohej specialistve agjent t DSJs npr rrethe), kjo tem interesante policore i joshte ata, duke i dhn ngjyra aventure jets s tyre rinore. Ishte pikrisht n vit t tret q studentt binin n kontakt pr her t par me ann tjetr t medaljes: mjetet q do t realizonin qllimin. Ather atyre u msohej me ngulm se vrasja nuk prbnte krim, kur kryhej pr interesat e larta t partis dhe autori i saj nuk quhej kriminel, por hero. Ata duhej t msonin prdorimin e prkryer t thiks, t helmimit, t kurtheve t larmishme, t prgjimeve speciale, t atentateve me arm pa z etj, etj.. T gjitha kto studentve u paraqiteshin si veprime t domosdoshme, pr ti njohur n kuadrin

e kryerjes s nj misioni t vshtir t shrbimit sekret, por jo si qllime t vet misionit t tyre. Ndrsa n vitin e katrt t shkolls, atyre u flitej m hapur. Instruktort e regjur u bnin m s fundi t ditur se, krahas misioneve t zbulimit n kuadr t shrbimit sekret, ata do t kryenin edhe atentate n shtete t tjera kundr detektivve t huaj, ose shqiptarve t arratisur q i sillnin telashe partis. Ndrkoh u caktonin edhe pengjet familjar, pas dy turneve turistik npr Evrop t shoqruar prej instruktorve. Kjo ua bnte atyre t pamundur kthimin prapa. Sikur studentt ta msonin kt fakt n vit t par apo t dyt t shkolls, pak prej tyre mund ta vazhdonin at deri n fund. Pikrisht pr ta evituar dika t till, regjistrimet n at shkoll bheshin vetm nj her n katr vjet. * Brinjashi ishte katr vjet m i moshuar nga Meli dhe po aq koh para tij kishte nisur aktivitetin n DSJ. Ai njihej si nj ndr detektivt m t vendosur t DSJs; nj krjes e predispozuar trsisht pr krim. Melit i kujtohej nj ngjarje e vitit 1974, e cila zbulonte qart karakterin pervers t Brinjashit. Me rastin e 30-vjetorit t ardhjes n fuqi t regjimit komunist n Shqipri, n DSJ shprndaheshin mime speciale pr detektivt q kishin realizuar misionet m t spikatur t shrbimit sekret shqitar n vite. Si gjithmon, diktatori ishte i pranishm n ceremonin solemne. Brinjashit iu dha mimi i tret pr asgjsimin me thik n nj rrug t Brukselit t nj intelektuali shqiptar t arratisur, i cili shkruante artikuj t ashpr kundr regjimit t Tirans. Kur mori medaljen prej dors s diktatorit, Brinjashi kishte deklaruar: Do t isha i lumtur sikur hern tjetr t realizoja ndonj mision q do t meritonte mimin e par, pa le t vritesha edhe vet duke e realizuar at. Kshtu ju do partia kishte thirrur i ekzaltuar diktatori, duke i shtrnguar dorn. Ky cinizm i tejskajshm e bri Brinjashin t neveritshm n syt e detektivve t tjer t DSJs. Nj dit kolegt e Melit po shikonin n televizor nj emision shkencor, i cili bnte fjal pr teknikn e vjeljes s helmit t gjarprinjve n nj laborator t posam. Ata kishin vn re t habitur nj lloj gjarpri tepr t neveritshm, i cili nuk zvarritej drejt prpara, si gjith t tjert. Me trupin e mbshtjell prgjysm, ai rrshqiste anash. At lloj gjarpri shkenctart e thrrishin brinjashi. Duke marr shkas prej faktit se detektivi n fjal gjat ecjes e hidhte kmbn e majt me majn e kpucs t nxjerr paksa jasht, kt nofk ata ia ngjitn edhe ktij gjarpri t DSJs. Pr inat t atyre q ia ngjitn nofkn, ai e prdori at si pseudonim n kryerjen e disa misioneve, duke ua br s teprmi qejfin me kt gjest domethns shefave t tij cinik si ai vet.

Me futjen e Brinjashit n kamp rrethi i prgjimit ishte br krcnues pr Melin. Sa her binte fjala pr t, ai i thoshte Diksit: Inat kije, por foli hakun. Sa pr profesionin, nuk ia ha qeni shkopin; sht detektiv i talentuar. Megjithat Meli ishte i qet dhe i prer n vendimin q kishte marr. Me fatin e tij tashm ishin lidhur prfundimisht shokt e tij t kursit, t cilt prbnin ajkn e DSJs. N betejn e madhe q kishte nisur midis ish-yllit t shrbimit sekret shqiptar dhe DSJs po prfshiheshin shum fate, shum interesa e shum synime. Aktualisht Meli u kishte marr kraht atyre dhe lufta e tij e heshtur niste brenda kalas s shrbimit sekret shqiptar. Megjithat fjaln e fundit, si gjithmon, do ta thoshte forca dhe ajo fliste trsisht pr paln tjetr. Edhe n at rast detektivi i burgosur e kishte vendosur t asgjsohej duke asgjsuar, jo n pasivitet. Sa pr arratisje jasht shtetit (si i kishte propozuar nj nat Pahia) as q i shkonte mendja. Ai kishte hesape pr t lar me diktaturn dhe nuk donte ta shmangte prplasjen me t.

XXXI KURTH I DSHTUAR

Tiranve n prgjithsi nuk u mungojn pretekstet. E. Byrk far ke n kt zarf, Sazan? e pyeti i buzqeshur Meli. Tri fotografi, q kisha n xhep ditn e arrestimit. Mund ti shikoj? Pse jo? Kjo sht nna jote, besoj, hamendsoi Meli, duke i treguar njrn prej tyre Diksit. Nnat n prgjithsi njihen leht, Hamit. Sidomos nnat e hidhruara tha duke pshertir ish-detektivi. Meli e shikoi gjat fotografin, para se t merrte tjetrn. Paske pasur flok shum t bukur, Sazan. Sa shum ke ndryshuar! Transformimi yt fizik sht m i dukshm se i imi. Edhe e kaluara ime ka qen shum m e mundimshme se e jotja. Pa dyshim. Por tani vuajtjet i kemi t njllojta. Cili sht ky personi tek fotografia tjetr q keni pozuar bashk? M ngjan si fytyr e par. Nj berber tiranas, admirues i flokve t mi. Nj dit u qetha rastsisht tek ai. Kur u ndam m dha fjaln se ishte i gatshm t m qethte gratis, n rast se do t shkoja n lokalin ku punonte, sa her q do t ndodhesha n Tiran. Ai e mbajti fjaln dhe me kalimin e kohs zura miqsi me t. Dy muaj para se t m arrestonin, dolm n fotografi bashk. Mos e kishte lokalin n rrugn e Durrsit? Po. T kujtohet emri i tij? Po; e quanin Fredi. far koiidence! Ti ke qen klienti i tij i preferuar, ndrkoh q Fredi ka qen berberi im i preferuar. Ai ishte vrtet i pasionuar pr zanatin dhe muhabeti i mbl. Ta dija q do t rridhnin punt kshtu, do t kisha pozuar edhe un me Fredin. N kt mnyr do t kishim pasur nj kujtim t prbashkt. Ku na vinte radha mua e Fredit t zinim shoqri me ty ather! i tha duke qeshur Diksi. Jo, Sazan jo, nuk sht ashtu. Un n Gjirokastr kam pir raki edhe me arixhinj pr gallat. Arixhinjt shikoheshin me nj sy indiferent prej Sigurimit, ndrsa un e Fredi do i trembeshim miqsis me ty n at koh. Megjithat edhe ktu ne kemi t njjtin berber. Jo vetm q na qeth, por edhe na rruan shtoi Meli duke qeshur. Meq ra fjala, do vish t shkojm t rruhemi, Sazan?

 Jo, m duhet t shkruaj nj letr. Duke shkuar tek berberi, Melin e takoi kalimthi ndrlidhsi me DSJ. Duke ngadalsuar hapin, ai i tha: Hamit, sonte do t takohesh prsri me drejtorin e DSJs. Takimi nuk do t zhvillohet n mjediset e kampit, por n Fush-Arrs. Nuk pranoj takim larg kampit ia ktheu ish-detektivi. Ndrlidhsi deshi ta sqaronte m tej, por Meli i ktheu kraht e u largua. Ai nuk e shqetsoi m. Qysh prej takimit t par me Dofenin, ndrlidhsi tregohej i kujdesshm me Melin. Ishte data 11 dhjetor 1983. * Pasdite von Pahia i bri t ditur Melit se, me refuzimin e tij pr t shkuar n Fush-Arrs, ai kishte br t dshtonte tentativa e Dofenit pr ta marr me vete n Tiran. Drejtori i DSJs kishte n xhep nj dekret t Kuvendit Popullor pr lirimin e Melit nga burgu. T njjtn dit u liruan dy t burgosur t tjer prej kampit t Qaf-Barit po me dekret. Ndryshe prej ktyre dy t burgosurve, t cilve ua komunikoi komanda e kampit lirimin, Melit do tia komunikonte vet Dofeni n Fush-Arrs. Shoqruesit e tij kishin sjell edhe nj kostum, veshje t brendshme e kpuc n numrin prkats t Melit, i cili figuronte ende n regjistrat e DSJs. Mospranimi i ish-detektivit pr t shkuar n Fush-Arrs e kishte revoltuar Dofenin. Por ai nuk hiqte dor prej takimit, i cili do t zhvillohej natn tjetr n kamp. Prkrah Dofenit, do t ishte i pranishm n at takim edhe Guri Streto.

XXXII BIZNES POLITIK ME LETRA T HAPURA

Fajtori nuk mund t bhet dhe gjykats; Ndryshojn nga natyra dhe kundrshtohen nga njra-tjetra. W. Shekspir Para darke ndrlidhsi e takoi prsri Melin dhe i njoftoi vendimin e Dofenit, se takimi i parashikuar pr at nat n Fush-Arrs do t zhvillohej t nesrmen mbrma n kamp, n t njjtn dhom ku ishte zhvilluar takimi i par. Kur u paraqit atje natn e ardhshme, ish-detektivi gjeti po ata persona q e kishin shoqruar edhe n takimin e mparshm Dofenin, me prjashtim t mjekut. Kt e kishte zvendsuar Streto, i cili ishte kishte zn vend n krahun e djatht t Dofenit. Meli u takua me t gjith dhe u ul. Dofeni i dha nj cigare, ia ndezi dhe e ndezi edhe pr vete. Pastaj nisi bisedn: Dje shokt e Inspektoriatit rrugor t Puks nuk na lejuan t vinim ktu, pr shkak t dbors s madhe, q e bnte t pasigurt udhtimin. Pr kt arsye, ne menduam ta zhvillomin takimin n Fush-Arrs. Mund t m thuash, pse nuk pranove t vije atje? Udhtimi me makin n kto rrug t vshtira malore m shqetson shum nga nervat. Pastaj e merrja me mend se problemi nuk do t ishte aq urgjent, mbasi pr urgjencat qeveria prdor edhe helikopter u prgjigj Meli me z t shtruar, me pamje t qet e me syt tek Dofeni. Ne mund ta sillnim edhe helikopterin, po ta dinim se atij ti do t'i bindeshe i tha Dofeni, duke vn buzn n gas leht. Edhe ish-detektivi buzqeshi, por s'foli. Drejtori i DSJs mori fjaln prsri. Ato q tha nuk ishin m pak se nj akuz n adres t Melit: Sipas pohimeve t shokve q t kan njohur mir dhe n baz t materialeve shkresore q disponojm n DSJ pr personin tnd, ti je karakterizuar gjithmon nga mania e kundrshtimit dhe e kokfortsis ndaj eprorve. Ve ksaj, ke manifestuar edhe nj prirje pr ti sfiduar kuadrot tona n do drejtim t mundshm, deri ku t t arrinte krahu. Duke thn kto fjal, syt e Dofenit u ndeshn me ata t detektivit t burgosur. Ky po e shikonte me nj mosbesim t dukshm. Duke e ngritur zrin, Dofeni e prshkallzoi msymjen: Ti ke synuar me do kusht ta bje pr vete bashkshorten e shefit t hetuesis t Gjirokastrs. Dhe ia ke arritur qllimit. Ky veprim nuk ka qen frymzuar thjesht prej dshirs seksuale, se ajo t plqente si femr e bukur, por

vetm e vetm se ishe grindur me t shoqin dhe i kishe thn: do t m njohsh se kush jam!. Ish-detektivi u impresionua pr nj ast. Kjo i erdhi pak prej fillimit t paparashikuar t biseds dhe m shum ngaq kishte besuar se marrdhniet e tij me gruan e shefit t hetuesis kishin mbetur sekrete. Kjo ishte nj prej femrave t rralla pr mosekspozimin e s cils ai ishte kujdesur posarisht. Nga inati ai vendosi t kundrshtonte: M mir t t dal syri, sesa nami, ka thn populli. Un nuk kam dhn shkak pr nj gj t till, por kur gjykohesh nga pozitat e forcs nuk ... Dgjo, Hamit ia preu fjaln n mes Dofeni. Ktu nuk ka vend pr lojra fjalsh. Ne s'na ka tepruar koha q t vim ta vrasim ktu me ty. Prkundrazi, jemi mjaft t preokupuar dhe do or ka vlern e nj dite n rrethanat aktuale n DSJ. Prpiqu t m kuptosh si duhet, se kjo sht m shum pr t mirn tnde. Un e fillova n kt mnyr bisedn, pr t ta br t qart se prirja jote pr sfida nuk do t rrshqas gjithmon si n gjalp. Vjen nj ast q i hiqet vija prmbyllse llogaris dhe bhen hesapet e fundit. Sonte do t bisedojm bashk n nj mnyr krejt t veant. Dhe pr ta realizuar plotsisht kt do ta v veten time n rolin tnd. Pr sa koh do t konstatoj se n linjn e arsyetimit tnd pr t kundrshtuar ofertn ton do t ket nj doz t drejte morale, un do t vazhdoj t t toleroj. Kur ky kundrshtim do t zhvishet prej do lloji t drejte morale, ather ky ast do t jet sinjali s.o.s. i tolerancs sime. Ndrkoh po t bj nj propozim konkret: A pranon ta drejtosh Misionin e Madh nga selia e ndonj prej ambasadave tona, e cila do t ishte plotsisht jasht rrezikut? Un nuk e kam refuzuar ofertn e rikthimit n profesionin e detektivit pr shkak t friks pr jetn time. Gjat kryerjes s misioneve kur militoja n DSJ un e kam rrezikuar sa e sa her jetn, duke qen m i ri n mosh. Mua m ka penguar e m pengon vetm frika e dshtimit pr shkak paaftsie, pas erozionit t vlerave profesionale q kam psuar pr shkak t vuajtjeve n hetuesi e n burg. N veprimtarin e vshtir t shrbimit sekret ka pasur, ka e do t ket prher edhe dshtime. Ne po prgatitemi me t gjitha forcat q disponojm, pr ta realizuar me sukses Misionin e Madh, por do ta pranonim edhe dshtimin, si fakt q ekziston. Pozicioni im delikat si i burgosur politik ma bn t pamundur pranimin e dshtimit t atij misioni me rndsi t veant, n rast se do t pranoja t merrja pjes n t; aq m tepr po ta kryesoja. Gjersa DSJ, ashtu si do shrbim sekret i bots, e njeh edhe dshtimin si pjes e pamohueshme e nj misioni, ti nuk ke arsye t kmbngulsh n t kundrtn deri n kt pik. Po t flas me sinqeritet, Hamit. Edhe un do t prgjigjem me t njjtin sinqeritet. Un kam arsyet e mia q kmbngul n mospranimin e dshtimit t Misionit t Madh, nuk e bj pr qejf kt. Nga prvoja e mparshme, un e di mir q DSJ i analizon me imtsi

shkaqet e dshtimit t nj misioni t rndsishm. do hije dyshimi pr munges vullneti apo aftsie n adres time, si ish-i burgosur politik, mund t interpretohet lehtsisht si sabotim. Dhe dihet se cilat do t ishin pasojat ather pr mua. Nga ana tjetr un kam shum vjet q jam shkputur prej shrbimit sekret, ndrkoh q ish-koleg t mit kan arritur me siguri nj nivel t lart prgatitjeje profesionale. Duke folur hapur dhe me sinqeritet, n kto rrethana m intrigon dika q un nuk arrij ta kuptoj dot: far misioni qenka ky q krkoka doemos kryesimin tim? Nj pauz heshtjeje e thell e pasoi kt pyetje t papritur t ish-detektivit. Drejtori i Sigurimit t Shtetit dhe prfaqsuesi i Sigurimit t KQPPSH uln kokat. Pas nj heshtjeje t shkurtr, Dofeni u prgjigj me nj pamje t menduar: Un mund t ta them n ast se far misioni sht dhe ti do ta kuptosh menjher pse kmbngulim q ta kryesosh patjetr ti. Por m par duhet t m japsh fjaln se, po ta thash, do t pranosh rikthimin n detyr. sht kusht i vshtir ky pr mua. Drejtori i DSJs u prish n fytyr dhe foli me nj doz nervozizmi t prmbajtur: Sonte kam ardhur t flas me letra t hapura me ty, Hamit. Kt do ta bj pr t t dal nga borxhi, para se t t them fjalt e fundit: pa veten n qaf!. Pr t qen i lehtsuar n ndgjegje kur t t'i them kto fjal, do t t krijoj lehtsit maksimale t mundshme lidhur me pranimin e oferts q po t bjm. Konkretisht: prve t drejts q do t kesh pr ta kryesuar Misionin e Madh nga nj ambasad e jona jasht rrezikut, do t t pajisim edhe me nj autorizim special, sipas t cilit ty do t t njihet e drejta ta braktissh detyrn, pa asnj pasoj, sapo t marrsh vesh se qeveria jon sht n prmbysje e sipr. Gjithashtu do t jesh paraprakisht i pajisur me t gjitha dokumentet e duhura pr t filluar nj jet t qet, krejt tjetr. Po me kto kushte pranon, Hamit? e pyeti Dofeni hijernd. Pavarsisht se n pamje s'kishte ndryshuar asgj qysh prej fillimit t takimit, gjendja kishte ardhur gradualisht duke u tensionuar. Jo vetm q do nxitim ishte i papranueshm, por prgjigjja duhej llogaritur mir prej ish-detektivit n at ast vendimtar. Meli shikoi me bisht t syrit Streton. Ky ishte mbshtetur plotsisht pas kolltukut, ndrsa shikimin e kishte mbrthyer n nj pik t tavanit. Kuptohej leht q edhe at e kishte prfshir i njjti tension. Meli u prgjigj duke i shqiptuar qart fjalt: M vjen sinqerisht keq q mbetem gjithmon n t njjtn prgjigje, por kushtet e saposhtruara m krijojn prparsi n nj tregues, q pr mua sht i dors s dyt: sigurimi i s ardhmes personale. Un pr kt nuk kam menduar fort as kur isha shum i ri e pa eksperienc profesioni e jete, jo m tani q flas nga brenda burgut. N kto kushte, prej pranimit t oferts s kthimit n detyrn e detektivit un do t kisha vetm fitim, po t isha n gjendje prsri ta kryeja at. Arsyeja e vrtet e mospranimit tim paaftsia pr ta ushtruar srish at detyr nuk lidhet me interesin tim pr t ardhmen.

XXXIII DOFENI APO I ATI ?

Bm baba, t t ngjaj! Shprehje popullore Pasi afishoi nj buzqeshje skrmitse, drejtori i DSJs iu kundrprgjigj gjith mllef: Ajo lidhet dhe lidhet shum bil. Por kto lidhje jan tinzare, me fije t padukshme, por efikase. Pikrisht pse e dim q ekzistojn kto fije misterioze n mentalitetin e do njeriu, ne po prpiqemi t t ndihmojm q t lirohesh prej tyre. T thash qysh n fillim t ktij takimi, se do ta vendos veten n rolin tnd, pr t gjykuar sa m objektivisht qndrimin tnd prfundimtar. Nga pozitat e tua aktuale, un nuk e kuptoj dot se far do t humbisje ti po t riktheheshe n DSJ, edhe sikur regjimi yn t kishte vetm gjasht muaj jet akoma. Me kushtet q po t ofrohen, ti fare mir mund ta kaloje edhe kt fragment kohe n pushtet dhe, po erdhi ndonj situat krcnuese pr qeverin ton, kris e ik pastaj. Nj kompromis t till mund t mos ta pranoj nj njeri me duar t pastra dhe me nj t kaluar t qet, por jo ti, autori i 112 misioneve t realizuar. Pse nuk pranon ta jetosh me kapacitet t plot edhe at interval kohe q i paska mbetur regjimit ton, sipas llogarive t tua? Kthehu n shtpin tnde, djal plangprishs, se ti je i zhytur n gjakun e shkaktuar prej ktij regjimi dhe i mbyturi nuk pyet prej t lagurit. Provokimi i Dofenit me kt t folur t vrazhd ia arriti qllimit t synuar. Ai e irritoi detektivin e burgosur deri n at mas, saq ai flaku tej kujdesin e vetmbrojtjes dhe i doli rrezikut ball pr ball, n fush t hapur: Sepse nuk dua ta rris m tej shifrn e kobshme t misioneve t mi t realizuar ia ktheu ish-detektivi me zrin q i dridhej, dyll i verdh n fytyr. Streto kafshoi buzn e poshtme dhe mbylli syt. Kjo q bri Meli ishte njsoj si ta prishje agjrimin ditn e fundit t ramazanit. Ofensiva e drejtorit t DSJs vazhdoi e pamshirshme: Po pse more, zoti Shkmbi, si i bn ti llogarit? Po qe se regjimi yn do t rrzohet, ti mendon se do t mbetesh n hije, vetm si teknik ndrtimi? Ather dikush do t vij ktu me albumin e misioneve q ke kryer dhe do tiu thot t burgosurve t tjer: E shikoni kt person? N realitet ky nuk sht vetm tekniku i ndrtimit, Hamit Meli, si e njihni ju, por edhe detektivi Shkmbi, rekordmeni absolut i shrbimit sekret shqiptar pr kto dekada. Prandaj ky duhet varur t paktn njqind her, q t mund t laj pjesrisht borxhin e tij karshi viktimave. Ather, ata kokqethurit q flen pak m tej ksaj godine, nuk do t jen n gjum si tani. Ndoshta edhe sonte ata shikojn n ndrr skena hakmarrjesh pr vitet e lngimit t tyre dhe plagt e tjera q u ka shkaktuar regjimi yn, si armiq t tij. Sonte ato jan ndrra, por mund t mos mbeten prgjithmon t

tilla. Dhe kur t vij ai Dikushi me albumin e aktivitetit tnd n duar, ata q sot jan bashkvuajtsit e tu, nesr do t t varin me tel me gjemba n ndonj shtyll t rrethimit t kampit. Ndrsa ne, jo vetm q kemi mundsit e mbijetess t prmbysjes s regjimit ton, se jemi t lir e t pajisur mir me gjith 'do t na duhen, por edhe duart nuk i kemi t lyera me gjak si ti. Duke thn kto fjal t prartura, drejtori i DSJs filloi t frkonte duart, sikur donte ta vrtetonte edhe fizikisht pohimin e kobshm q kishte br. Njkohsisht me t, edhe dy zyrtart e tjer po bnin t njjtin gjest banal. Kt her edhe Streto po i shikonte me syt e ndezur shpuz nga urrejtja gjestet e ktyre komedianve t gjakut. Sakaq Meli vendosi t luftonte n kmb. Pa mbajtur asnj rezerv dhe pa llogaritur asnj pasoj, ai u hodh me t gjitha forcat e tij n kundrsulm: Ata kokqethurit, pr t cilt fole, un i njoh m mir nga sa i njeh ti, mbasi bashkjetoj me ta. Atyre u kan qethur flokt, por mendjen nuk ua qethin dot. Para se ta varin n tel me gjemba detektivin Shkmbi, ata do t'i bjn t paktn dy pyetje: Kush t'i rekomandoi pr t'i goditur ata persona, q ti nuk i njihje fare dhe q nuk kishin ndonj asmri me familjen tnde? Po Makarovn pa zhurm krisme kush ta dha? Ata do t konstatojn gjithashtu, se un nuk kam pranuar t godit mbi bashkkombasit e mi, me prjashtim t dy misioneve t fillimit. N kto rrethana, mbasi t varin detektivin Shkmbi me tel me gjemba, ata do t krkojn me insistim organizatort e ktyre krimeve, personat q prgjigjen pr jetn e t paktn 488 shqiptarve t vrar jasht atdheut prej DSJs, n kuadr t lufts s ftoht, deri n kohn q un u shkputa prej shrbimit sekret shqiptar. E ather do t rezultoj se un kam vetm duart me gjak, kurse ju e keni t gjith trupin t lyer me gjak shqiptari. Fjalt e fundit t detektivit t burgosur ushtuan si bomb n mes t dhoms. Ai ishte zverdhur krejt n fytyr dhe her-her i merrej goja prej revolts s paprmbajtur. Duart i dridheshin dhe shikimi i ishte mjegulluar. Brenda pak minutash ai ishte transformuar krejt. * N dhom vazhdoi t sundonte nj heshtje varri. Dgjohej vetm tik-taku i nj ore muri, e cila dukej sikur llogariste sekondat e qetsis torturuese. Gjendja ishte tendosur deri n at shkall, saq nuk suportonte dot m as shqitimin e nj rrokjeje fardo. Drejtori i DSJs e shtyu tutje filxhanin e kafes, t pir prgjysm, me pjesn e pasme t pllmbs s dors dhe ndezi prsri cigare. Heshtja vazhdonte ende dhe tek secili prej tyre ajo tani bnte nj efekt m provokues sesa fjalt m t rnda.

Pasi thithi disa her thell cigaren, Dofeni foli me nj z t tjetrsuar, paksa t ngjirur: Nuk bj dot m tepr as pr misionin ton e as pr t mirn tnde. Po t them vetm nj gj: sa t jem ky q jam, edhe kaq po pata n dor [me thuan e gishtit t madh ai takoi mollzn e gishtit t vogl] ti nuk do ta nxjerrsh dot lkurn prej burgut. Mos u ndruaj nga ndonj vdekje e papritur. Vdekja n nj form q nuk e pret sht komode; ne nuk kemi ndrmend t ta rezervojm ty nj favor t till. Po vendosm q t ta heqim lkurn, do t t bjm ta prjetosh mir e mir fundin tnd, para se t'i mbyllsh syt prgjithmon. Kot nuk ke pranuar cigare dhe ushqime n takimin e par, kur t erdhi nna. Asgj nuk do t t vij papritur. Dhe pr do gj q mund t t vij n t ardhmen, un tani t them me plot gojn: pa veten n qaf! Mund t largohesh. Detektivi i burgosur u ngrit n kmb. Pasi tha npr dhmb natn e mir!, ai u drejtua pr tek dera. Prshndetjes s tij iu prgjigj vetm Streto. Duke dal jasht, ish-detektivi po habitej me vete, sesi po e linin t kthehej n kamp pas ktij takimi.

XXXIV BANALITETI I MJERIMIT

Vetm koha e zbulon njeriun e drejt; nj dit e vetme zbulon t pabesin. Sofokliu Informacionet javore, q kontrollonte pr do t premte Pahia, mbetn t zbehta, t parndsishme. Ky ishtre frut i kujdesit t posam t ish-detektivit. Por kur lufton me fatin gjithmon nga pozitat e t mundurit, jeta ka shum dyer prej nga mund t hyj fatkeqsia. apini, njri prej spiunve m t devotshm t kartelistit t kampit n radht e t burgosurve pr shtjen Meli, shpresonte shum t prfitonte prej sharjeve t zakonshme t ish-detektivit n adres t iftit diktatorial. Ai e kishte marr me knaqsi mikroaparatin e incizimit tek kartelist Ethemi, i bindur se nuk do t dilte bosh. Mirpo ndryshimi rrnjsor i Melit n vetkontroll e la si peshkun pa uj apinin. Sa i zhgnjyer edhe i dshpruar, ai po ndiqte nj rrug t trthort informimi me qllim t dyfisht: t justifikonte dshtimin e tij n zotimet q kishte marr para kartelistit dhe, n t njjtn koh, ta kompensonte mungesn e informacionit me nj analiz t rrethanave t reja. Kjo shrbente indirekt si nj sugjerim pr ndryshim taktike nga ana e kartelistit, gj q dshmonte prkushtimin e veant t apinit n detyrn q i ishte ngarkuar. Nj dit t shtun Pahia takoi Melin dhe e pyeti i indinjuar: A ka ndonj arsye apini q ta urrej Sazanin? Prkundrazi, Sazani e ndihmon her pas here n msimin e frngjishtes. Por duhet t kesh nj gj parasysh, Afrim: apini sht nj interesaxhi i paskrupull. far keqbrsi! N nj letr q i kishte dhn pardje Ethemit shkruante: Prania e Sazan Diksit m pengon shum n vjeljen e informacioneve tek Meli. Jam i bindur se ai sht edhe shkaktari i ndryshimit q ka br Meli koht e fundit n kontrollin e fjalorit t tij n t shprehur. Para disa ditsh edhe Brinjashi kishte drguar n DSJ nj relacion t ngjashm, ku bnte nj sugjerim t rrezikshm: Njeriu m i besuar i Hamit Melit n kamp sht pa dyshim Sazan Diksi. Jam i mendimit q ai t arrestohet dhe t detyrohet t bashkpunoj me ne. N duart tona ai do t ishte nj letr e fort pr zhbirimin e Melit. Pr fat t mir, pardje Brinjashi ka drguar n DSJ nj mesazh tjetr me prmbajtje t kundrt: E trheq propozimin e mparshm pr kt arsye: n qoft se do t arrestohej Sazan Diksi nn fardo motivi, Hamit Meli do ta kuptoj menjher pse bhet kjo dhe do t reagoj. Ka t ngjar q ai ta pranonte ofertn ton nga halli, por duke pasur parasysh natyrn e tij agresive dhe

hakmarrse, Meli do t ishte nj person i rrezikshm n radht e shrbimit ton sekret, i armatosur e me pushtet. Jam i mendimit se nj kthim i tij me detyrim n DSJ sht m tepr i dmshm sesa i dobishm. Kam tentuar t hyj n komunikim me Diksin, por nuk ia kam arritur. Ai sht nj natyr e mbyllur dhe nuk krijon leht marrdhnie me t tjert. Ky ndryshim mendimi i Brinjashit sht i favorshm pr ne, Hamit, n situatn aktuale konkludoi Pahia. * apini ishte nga rrethi i Gjirokastrs. Sjellja e tij agresive ndaj Melit po e habiste ish-detektivin, m shum sesa po e revoltonte. Ai nuk ngurronte fare ta dmtonte sa t mundte Melin, vetm q t prfitonte vet nprmjet keqbrjes. apini sht nj interesaxhi kaq cinik saq jetn time, apo t kujtdo qoft, ai nuk e barazon me disa vite burg q mund t prfitoj, duke m dmtuar nprmjet informacioneve tek kartelisti. Zelli i tij i pamas pr t shkputur ndonj informacion nga un m irriton kur m flet. Ka nj kategori njerzish t prirur n keqbrje, t nxitur nga interesi dhe nga shpirti njhersh. Kur isha n aktivitet, kam njohur nj vajz, sjellja e s cils m ka ln mbresa t jashtzakonshme. Ai ia tregoi Diksit ndodhin e rrall.

XXXV KUJTIM I HIDHUR

Kujtimi i lumturis nuk sht m lumturi; kujtimi i dhimbjes sht prsri dhimbje. Lord Bajron Kur ishte 25 vjear, detektivi Meli kishte njohur nj izraelite t bukur n Insbruk t Austris. Dikur nna e saj kishte qen bashkpuntore e shrbimit sekret shqiptar. Me koh, nprmjet nns ishte rekrutuar edhe e bija, fal prfitimit material t konsiderueshm. M 1974, zonjusha 28 vjeare izraelite kishte krijuar kastile marrdhnie dashurie me nj pesdhjetvjear t dnuar me vdekje n munges prej qeveris shqiptare. N kt rast ajo do t ishte bashkpuntorja e detektivit Meli n kryerjen e misionit. Nj erek ore para se t priste t dashurin n shtpin e saj private, izraelitja e kishte futur Melin n nj dhom tjetr. Mysafiri kishte ardhur n orn tet t mbrmjes. Pr t kaluar kohn, Meli shfletonte revista pornografike. Pas nj ore, izraelitja kishte shkuar atje dhe i kishte thn me pamje e z t qet: Ejani; gjithka prfundoi. Detektivi kishte shkuar n sallon i ndrgjegjshm pr skenn q do ti shfaqej para syve: dashnori i helmuar dergjej n nj divan i mbuluar me nj kuvert blu. Ata e ngritn viktimn t dy dhe e zbritn n bodrumin e shtpis, ku prgatitjet pr eliminimin e kufoms ishin br para kohe. Mbasi e dogjn mir me nj solucion t posam, mbetjet i flakn n nj lum shum larg prej shtpis. Gjat kryerjes s ktyre veprimeve, q mpinin disi edhe vullnetin e profesionistve t regjur, detektivi 25 vjear ishte habitur prej pasionit me t cilin vepronte izraelitja e bukur. Mbasi kishin prfunduar pun, natn von kishin br dush. Pastaj kishin pir kafe t fort. Ndrkoh izraelitja kishte prgatitur shpejt nj dark ekstra, q e kishte pasur gjysm t gatshme. Shend e ver, ajo e kishte ftuar Melin t ulej n tryezn e shtruar me ver t shtrenjt. Pr fat t keq, detektivi ndiente nj przierje n stomak, q ia kishte prer oreksin. Kontrasti q bnte bukuria e izraelites s re me cinizmin e saj shpirtror kishte shkaktuar nj reaksion t paprovuar m par tek ai. Detektivi ishte ulur n tryez dhe me pahir kishte takuar gotn me izraeliten e qeshur. Pastaj ishte sforcuar pr t ngrn dika prej gjellve t shijshme. Por veprimet e shtira nuk kishin zgjatur shum. Ai e kishte falnderuar partneren pr darkn e prgatitur, ishte ngritur nga tryeza dhe kishte shkuar n sallon, ku kishte ndezur cigare. Qejfmbetur, vajza e re kishte shkuar e ishte ulur pran tij. Me nj shprehje habie n fytyr, ajo e kishte pyetur: Prej sa kohsh e ushtroni kt profesion?

 Prej afro katr vjetsh. Po si shpjegohet kjo sjellje, ather? Ndodh q veprime t tilla t m shkaktojn efekte t padshirueshme. Kurse un, prkundrazi, e kryej me pasion nj mision t till. Dihet q njeriu sht qenie e vdekshme. Si t gjith njerzit, edhe ai do t vdiste nj dit. Gjersa vdekja e tij sot ishte e dobishme pr mua, pse u dashka q t filozofoj pr vitet e jets q ai humbi? Pr kompensim, n prag t lamtumirs, un i dhurova nj seanc seksuale mbreslnse. Duke e shtrnguar n krah, ndihesha e eksituar prej ides q ai do t bhej fli i dashuris pr mua. Sa e uditshme sht jeta! mblsin e saj m joshse ajo e ruan pikrisht n guaskn e vdekjes. At q bra un sonte me at, dikush tjetr mund ta bj n t ardhmen me mua. Eja ta shijojm jetn prsa ta kemi fat, pa e vrar mendjen pr andrallat e saj! Gishtat elegant t zonjushs me thonjt e ngjyer n t kuq kishin rrshqitur prmes flokve t detektivit, ndrkoh q fytyra e saj e mbl po i afrohej asaj t Melit. Ky vendosi instiktivisht dorn mbi gjoksin e vajzs, pr t penguar afrimin e mtejshm t fytyrs me flokt si penda e korbit. E fyer tej mase prej ktij gjesti brutal, izraelitja e kishte fshikulluar me shikimin e saj t prflakur, duke i thn me nj ton prmues: Keni ngatrruar profesion, djalosh. Lufta e ftoht nuk i prshtatet nj mashkulli me zemr upline. Prpiquni t gjeni nj pun tjetr, mundsisht n Kryqin e Kuq. Detektivi kishte tentuar t justifikohej: M falni, zonjush, por ky ishte nj ast dobsie, e cila nuk ka lidhje fare me personin tuaj. Izraelitja ishte trhequr n dhomn e saj, pa e prshndetur.

XXXVI INSTIKTI I CINIKUT

nj cinik? sht nj njeri q e di mimin e do gjje, por nuk njeh vlern e asgjje. O. Vild Gjat gjith kohs q kishte punuar n DSJ, Meli nuk kishte pasur kurr marrdhnie normale me Brinjashin. As pranonte vizit prej tij e as ia kishte shkelur ndonjher pragun. Madj, dy vitet e fundit q punonte n DSJ, Meli nuk i fliste me goj fare, mbasi Brinjashi ishte br shkak t dnohej gjasht vjet burg nj djal i ri tiranas, vetm pse e kishte shtyr detektivin e DSJs n hyrje t stadiumit, ndrkoh q nuk e njihte fare se kush ishte. Pr shkak t ksaj ndodhie t shmtuar, ai kishte pasur edhe nj prplasje t drejtprdrejt me Brinjashin, e cila kishte prfunduar n kanosje me arm prej Melit. Vetm ndrhyrja e nj kolegu, q i lvizi dorn Melit n astin e fundit, e kishte shptuar Brinjashin nga vdekja. Qysh ather ata ishin br armiq pr vdekje midis tyre. Pr mendimin e Melit, ishte pikrisht urrejtja ndaj tij q e kishte nxitur m tepr Brinjashin t dilte vullnetar n misionin e burgut. Nuk kishte rast m t prshtatshm pr hakmarrje ndaj Melit, i cili mbetej detektivi m i mir shqiptar n historikun e DSJs. Kjo ia shtonte edhe m tepr revoltn Brinjashit. I etur ta dgjonte nga afr zrin e kundrshtarit t tij t prhershm t rn nga vakti, apo t shkmbente dy fjal me t, Brinjashi kishte br tentativa afrimi me t burgosurin Hamit Meli n kamp. Natyrisht, i bindur q ish-detektivi nuk dinte asgj sesi po luhej n prapasken me fatin e tij. Meli i kishte shmangur afrimet e Brinjashit pa manifestuar as m t vogln paknaqsi ndaj tij. Mirpo me intuitn e profesionistit t regjur, nj nat Brinjashi diti ta shfrytzonte me efikasitet rastin e prshtatshm. At mbrmje Meli po ngrohej pran nj zjarri t vogl me dy t burgosur t tjer. Diksi ishte n pun. Brinjashi u afrua atje, nxori nga xhepi nj xhezve t mbshtjell n qesk plastmasi dhe u drejtua atyre t treve: A ka mundsi ta prgatis kafen n zjarrin tuaj? Nj ish-oficer ushtrie iu prgjigj duke qeshur: T ndiejm ern e kafes sonte sht privilegj pr ne. Me njqind gram q na japin n muaj, ne nuk shtyjm dot as dy jav. Diktatorit i vjen keq q nuk mund t na racionoj dhe oksigjenin. Pr sa koh q ai i gjori nuk do tia gjej dot zgjidhjen ktij problemi delikat, ne do t mbushemi frym me t dy mushkrit pr inat t atij ia ktheu Brinjashi duke qeshur dhe u ul ndan t zjarrit. Edhe sikur t jetonim n Brazil, diktatori do na ndalonte t konsumonim m tepr se njqind gram kafe n muaj tha ish-oficeri.

sht

Shakaja e tij shkaktoi nj t qeshur t prgjithshme, vese arsyeja e qeshjes s Melit ndryshonte nga ajo e t tjerve. Racionimi sht simbol varfrie q e knaq s teprmi shpirtngushtsin e diktatorit ton e avancoi m tej shakan Brinjashi. Mua ma ka drguar familja nj pako kafe, me rastin e martess s vllait t vogl. Prandaj do tju gostis t gjithve me nga nj filxhan kafe, nse pranoni. Peshqeshin e pranon dhe mbreti ia ktheu ish-oficeri duke frkuar duart nga knaqsia. N kt acar un do t gjerbja edhe lng lajthish, jo m kafe. Ndrsa un, po t marr nj kafe tani, mbetem gjith natn pa gjum tha Meli. Pastaj ai iu drejtua Brinjashit: Urimet e mia pr martesn e vllait. Megjithse ti je djal i vetm, tha me vete ish-detektivi. T faleminderit, byrazer ia ktheu Brinjashi. Por meqense nuk do t pish kafe, urdhro t paktn nj bonbon me mente. Patjetr. Kjo sht e mir pr n mngjes, para se t ndez cigare. Po t isha n vendin tnd, un do ta kisha rrufitur q tani i tha ish-oficeri duke lpir buzt. Edhe un po t isha n vendin tnd, ashtu do kisha vepruar ia priti duke qeshur Meli. Por, si e shikon, un tani jam duke pir cigare. Tek po shikonte Brinjashin duke prgatitur kafet n zjarrin q po dobsohej, Meli solli ndrmend marrdhniet e acaruara me t n DSJ dhe tha me vete: Megjithse ky i pashpirt sht dshmitar okular i gjendjes s mjeruar t t burgosurve, nuk i durohet pa i provokuar, ndonse ky veprim nuk lidhet fare me misionin e tij. Vetm drrasat e arkivolit mund ta drejtojn kurrizin e nj gungai. Ah, sikur ta dije, Brinjash, se jam un q po tallem me ty n kto aste e jo ti me mua, si t gnjen mendja! Do tia shikosh mir sherrin misionit q ke marr prsipr, pr t ndshkuar mua. Ai q dshiron ti bj gropn tjetrit, bie vet brenda thot populli.

XXXVII LAJM DSHPRUES

Diktatura, si nj murtaj shkatrrimtare, ndyn gjithka prek. P. Shelei T nesrmen e debatit t ashpr me Dofenin, Melit i filloi nj kriz veshkash. Me ndrhyrjen energjike t kartelistit t kampit, DSJ i drgoi nj kur t fort t shoqruar me vitamina. Kartelisti ia dha kurn dhe vitaminat ndihmsmjekut t kampit, duke e porositur q Meli t'i pinte ilaet n prani t tij. Kur arriti n treerek t ksaj kure, ish-detektivit i filluan krizat e zemrs. Atij i shprtheu gjaku nga goja dhe e shtruan urgjent n infermierin e kampit. Kartelisti njoftoi prsri qendrn. DSJ drgoi menjher nj kardiolog me prvoj. Sipas fjalve t tij, ai kishte sjell nj kur pr zemrn t kohve t fundit. Ishte nj injeksion q bhej drejtprdrejt n sektorin e zemrs, me ann e nj shiringe t posame, pak t lakuar. Pr do nat, n orn njzet, mjeku i bnte nj t till Melit. Me kalimin e ditve, mjeku dhe ish-detektivi po miqsoheshin. Kardiologu kishte qen pr specializim n disa shtete. Meqense ai punonte n DSJ prej nj kohe t gjat, e njihte t kaluarn e Melit. Ata diskutonin pr qytetet perndimore dhe qendrat turistike q u kishin plqyer m shum. Nj nat ai i tha ish-detektivit: Drejtori i DSJs, shoku Ilir, ka mbetur shum i paknaqur prej takimit t fundit me ty. Me pahir pranoi q t t kuronim. Ish-detektivi buzqeshi hidhur, por nuk foli. Mjeku vazhdoi me z t ult: Un e kuptoj deridiku gjendjen tnde, Hamit. sht e leht q t japsh kshilla, por t'i vsh ato n jet duhet pun. Ve dua t t jap n mnyr miqsore nj prorosi: po t'u krijuan kushtet, interesohu pr shndetin. Hetuesia speciale t ka ln me defekte t rnda. A ke ndonj fmij, t paktn? Po, kam nj vajz iu prgjigj Meli po me z t ult. T t rroj! M vjen keq q po ta them, por sipas raportit mjeksor t lshuar pas prfundimit t hetuesis speciale, ti nuk je m n gjendje fizike t lindsh fmij. Ndonse Meli nuk e dinte nse do t dilte ndonj dit prej burgut apo jo, ky lajm i hidhur e dshproi pa mas. At ast ai ndjeu knaqsi pr qndrimin q kishte mbajtur ndaj Dofenit n takimin e fundit. T poshtrit! shau me vete. Dhe duan t'iu shrbej prsri! Mjeku vazhdoi t fliste: Ti nuk m mban mend, por un t kam vizituar nj her pr zemrn gjat hetuesis speciale n Tiran. Ather ti ishe n nj gjendje t till, q nuk do t mbaje dot mend as fytyrn e nns tnde, e jo m timen. T shkuara e t harruara! e prfundoi fjaln ai, duke i hedhur dorn n qaf Melit.

Ndrsa ish-detektivi vazhdonte kurn e zemrs dhe, krahas saj, bisedat e ngrohta me mjekun, n kamp u vun re shenja t uljes s tensionit, ndryshe nga 'pritej. Dy jav pas takimit t fundit t Melit me Dofenin, DSJ trhoqi nga misioni i kampit Brinjashin. Dekorata, q ai kishte ndrruar kur doli vullnetar pr n misionin e burgut, u shndrrua n nj dush t ftoht prej qendrs. * Sipas lajmeve q po i vinin Pahis, ulja e tensionit kishte filluar edhe n mjediset e DSJs. Papritmas palestrat kishin heshtur, pas nj periudhe t tensionuar e plot zhurm nga zrat e atyre q strviteshin dhe t atyre q drejtonin. Atmosfera e kampit u lehtsua m tepr kur DSJ trhoqi edhe ndrlidhsin. Largimi i Brinjashit dhe i ndrlidhsit prej misionit t burgut solli automatikisht zbutjen e trysnis s DSJs mbi Melin. Si m i afti prej gjith t tjerve, Pahis i kishin besuar t vzhgonte reagimin e mtejshm t Melit, pas debatit t zjarrt t 12 dhjetorit me drejtorin e DSJs. Hapja e letrave deri n fund gjat takimit me Dofenin, tregonte se drejtuesit e shrbimit sekret shqiptar i kishin konsumuar t gjitha skemat taktike, q kishin vn n dispozicion t shtjes Shkmbi. I knaqur nga kjo rrjedh e re e ngjarjeve, Meli i tha buzagas Diksit: Do t m ndihmonte edhe mua Zoti nj dit, se nuk kam, br vetm keq n kt jet! Duke thn kto fjal, ai nisi t tregonte nj ngjarje t jetuar, e cila shrbente si nj ngushllim i vogl pr t kaluarn e tij.

XXXVIII BAMIRSI

E qeshura jon m e sinqert, Me vuajtje sht ngarkuar; Kngt tona m t arrira Jan kngt e dshprimit. P. Shelei Nj dit n DSJ u ishte lexuar detektivve nj list e zez, ku prfshiheshin emra personash t dnuar me vdekje n munges nga qeveria shqiptare. Ekzekutimi i tyre do t kryhej prej detektivve t shrbimit sekret shqiptar n shtetet ku ata jetonin. N at list gjendej edhe emri i Neshet Kolonjs. Pr kt person babai i Melit i kishte folur me shum simpati familjes s vet. Ndonse Kolonja kishte qen pjesmarrs n lvizjen kombtariste gjat viteve t lufts, ai e kishte ndihmuar s teprmi popullatn e krahins n ato koh t vshtira, pa dallim bindjesh ideologjike. Me t dgjuar emrin e Kolonjs, Melit i ishin kujtuar fjalt e mira q u kishte thn babai pr t. Ai kishte vendosur n ast ti shptonte jetn ktij njeriu. Gjat ndarjes s misioneve, pr eliminimin fizik t Neshet Kolonjs ishin caktuar dy detektiv, meqense ai kishte kryer studime t larta ushtarake n Itali. Rregullat e DSJs nuk i lejonin detektivt q t'i tregonin njri-tjetrit pr misionet e ardhshme. Mirpo me kalimin e kohs, ata, si koleg pune, kishin br zakon t kundrtn. Pasi e kishte marr vesh se cilt detektiv ishin ngarkuar me asgjsimin e Kolonjs, Meli ishte futur si pa teklif n bised me ta. Fillimisht u kishte folur pr misionin q duhej t ndrmerrte vet n Belgjik, pastaj i kishte pyetur pr misionin e tyre. Meli kishte msuar mandej adresn e sakt t Kolonjs, ditn kur do t niseshin dy detektivt pr kryerjen e atij misioni, si dhe kishte shikuar me vmendje disa fotografi t t dnuarit me vdekje n munges. Ai ishte nisur pr jasht shtetit tri dit para atyre t dyve. Po at nat kishte shkuar n Itali. Neshet Kolonja banonte n nj lagje t Napolit. T nesrmen n mngjes Meli ishte pozicionuar n nj vend t prshtatshm prball baness s Kolonjs. N kujtes kishte t fiksuar njrn prej fotografive t t dnuarit n munges, t realizuar vetm nj muaj m par. E kishin fotografuar nga afr (natyrisht, n padijeni) dhe tiparet i dalloheshin qart. Rreth ors nnt Kolonja kishte dal nga shtpia. Pasi kishte bler dy gazeta, ai kishte shkuar m kmb deri n nj park t qytetit. Atje ishte ulur n stol dhe kishte filluar t lexonte gazetat. Ishte i veshur me nj kostum kafe. Ndonse ishte tek t shtatdhjetat, mbahej mir. Tek e shikonte ashtu, t qet e paqsor n punn e tij, detektivi Meli mendonte se 'do ta gjente s shpejti at njeri fisnik, po t mos ndrhynte ai.

I ulur n nj stol tjetr m larg, Meli e kishte ln t lexonte nj cop her t mir. Pastaj kishte vendosur t'i shkonte pr t'i folur, meqense nuk kishte njerz afr n ato aste. Meli mbante veshje amerikane, flokt pak t gjat. Atij plaku t mir nuk i shkonte kurr ndrmnd se ata t dy ishin prej t njjtit vend, madje prej s njjts krahin, por fati i kishte prplasur n mnyra t ndryshme n at park t Italis. Duke ecur me hapa t ngadalshm, Meli ishte afruar pran stolit dhe e kishte prshndetur: Mirdita, zotri! Kolonja ishte befasuar ose, m sakt, ishte shqetsuar. Duke dgjuar gjuhn amtare n rrethana krejt t paparashikuara, ajo bnte m shum efektin e sirens s alarmit n psikologjin e tij prej ushtaraku lidhur me rreziqet q mund t'i kanoseshin prej atdheut t braktisur, sesa mbillte nostalgji n shpirtin e tij prej mrgimtari. Kolonja kishte drejtuar menjher trupin, i ishte prgjigjur prshndetjes dhe e kishte pyetur rrmbimthi: Cili jeni ju q m flisni shqip? Nj bashkatdhetari juaj; jemi t dy prej s njjts krahin i ishte prgjigjur Meli buzagaz, pr ta qetsuar. I kujt jeni ju, more djal? e kishte pyetur ai, duke marr frym me zor. I Shuaip Melit, nga Gjirokastra. Deklarimi i identitetit ishte nj gabim i rnd pr nj detektiv n aktivitet, por Meli e kishte br kt nga keqardhja pr shqetsimin q i krijoi Kolonjs. Kam respekt pr baban tuaj, pavarisisht se lufta na ndau n dy kampe. Por politika ka punn e saj, njerzit kan t tyren ishte prgjigjur Kolonja. I bazuar pikrisht n kt parim, kam ardhur sot tek ju. Politika ka punn e saj, ne tonn si njerz. Babai im ju ka kujtuar gjithmon me respekt pr sjelljen tuaj t mir gjat viteve t vshtir t lufts. E ndiej pr detyr dhe e kam pr nder t'ju ndihmoj me nj informacion t rndsishm pr sigurimin e jets suaj. Pas dy ditsh, do t nisen nga Tirana pr ktu, n Napoli, dy persona, detyra shtetrore e t cilve do t jet asgjsimi juaj fizik. Merrni sa m par masat prkatse pr sigurimin e jets. Kolonja ishte shqetsuar shum dhe habitur po aq. Ai kishte filluar t fliste i hutuar: Po pse, more djal, far i kam br un qeveris shqiptare? Lufta sht luft. Popullin un e kam mbrojtur edhe gjat viteve t lufts, sikundr paskeni dgjuar edhe prej prindrve tuaj. far rreziku mund t'i vij sot qeveris shqiptare nga nj plak si un, q po i ngrys ditt e fundit t jets n dh t huaj, pa br asgj te keqe? M falni, zotri, q ju shqetsova. Un i kuptoj brengat tuaja dhe i respektoj ato; prandaj kam ardhur ktu. Por shtja pr t ciln ju fola nuk varet nga un dhe tashm, nga askush ishte prpjekur ta sqaronte Meli. Nuk sht

koha t diskutohet m pr t. Bhet fjal pr nj vendim qeveritar, i cili sht n prag t ekzekutimit. Interesohuni pa humbur koh ta evitoni at. Duke i thn kto fjal, Meli i kishte zgjatur dorn pr tu ndar. Ndrkaq, Kolonja e kishte mbledhur veten dhe i kishte thn me ton t vendosur: Nuk pranoj n asnj mnyr t ndahemi kshtu bashk. Ju do t vini patjetr n shtpin time. Esht e pamundur, zotri; ky do t ishte nj gabim i rnd pr mua. Aq m tepr q shtpia juaj tani edhe mund t prgjohet. Meli ishte i ndrgjegjshm, se pr debatin q po zhvillonin, Kolonja dispononte nj kart t fort, prdorimi i s cils do ta thyente prfundimisht balancn n favor t tij. Ndrsa detektivi bamirs shpresonte se plakut t tronditur nuk do t'i shkonte mendja n at pik, Kolonja papritur kishte goditur n qendr t rrethit 10: N qoft se nuk do t vini sonte n shtpin time, un do t'ju quaj gnjeshtar ose, m keq akoma provokator. M vjen keq, zotri q shkuat kaq larg. Me qllim q ju t mos dyshonit pr mua, un u prezantova hapur tek ju, gj q prbn nj shkelje t rnd t ligjit n pozicionin tim. Por meqense ju mendoni kshtu, un jam i detyruar t vij patjetr sonte n shtpin tuaj. M prisni pas ors dhjet t darks. Oh, kjo sht nj knaqsi e vrtet pr mua ishte shprehur plaku i liruar m s fundi nga streset. Ne do t'ju presim n do or q t vini. Prve gruas, kam edhe nj djal e nj vajz t rritur. Megjithse ata nuk flasin dot shqip, jam i sigurt q do t gzohen shum. Pak pas ors dhjet, Meli kishte respektuar fjaln e dhn. Djali dhe vajza e Kolonjs (i pari i kishte prfunduar studimet e larta, kurse ajo ishte n vazhdim) e kishin vn n mes dhe e prqafonin si vllan e tyre. Babai i kishte sqaruar pr gjithka dhe ata nuk dinin si t'ia shprehnin mirnjohjen e tyre, s bashku me nnn italiane. Meli fliste me ta italisht, gj q ua kishte shtuar s teprmi gzimin. I zoti i shtpis i kishte br t ditur detektivit se, qysh t nesrmen, ata do t niseshin familjarisht pr n Franc, ku do t qndronin tre muaj. M pas, do t emigronin n SHBA. Dy detektivt e nisur me mision pr eliminimin e Neshet Kolonjs kishin gjetur vetm shtpin bosh. Pas disa muajsh, ata kishin br edhe nj prapje tjetr pa dobi. Mandej DSJ e kishte mbyllur kapitullin Neshet Kolonja.

XXXIX MELI U FLET BASHKLUFTTARVE PR DIKSIN

Edhe n dyshim duhet t zgjedhsh t qent besnik. F. Moriak Disa dit pas trheqjes s ndrlidhsit, Streto u rikthye papritur n kampin e Qaf-Barit. Ai u takua me Melin n prani t Pahis, duke u transmetuar nj lajm t rndsishm. Me propozimin e Dofenit, pesshja e brthams drejtuese t Misonit t Madh (ku bnte pjes dhe vet Streto) kishin vendosur pr anullimin e atij misioni. Drejtori i DSJs e kishte justifikuar propozimin e tij me nj deklarat sa t shkurtr edhe t siprfaqshme: pr shkak t koniukturave t reja politike. Ndonse Streto ishte i bindur se kjo shprehje abstrakte, q motivonte anullimin e Misionit t Madh, fshihte ende misterin e saj, ai ishte shum i knaqur q DSJ do ti hiqej qafe Melit dhe ata mund t prpilonin m me qetsi ndonj plan t prbashkt pr t ardhmen e tyre. Tani ata mund t diskutonin edhe pr tema t tjera. Hamit, ne mendojm se ti i ke folur Sazanit pr ne. sht e vrtet kjo? e pyeti papritur Streto. Un nuk jam prpjekur t'jua fsheh kt t vrtet u prgjigj trthorazi Meli. Bile kam qen i bindur q ju e kishit konstatuar vet kt fakt. Pr m tepr, para disa ditsh un kam folur gjat e gjer me Afrimin pr shtjen e Sazanit. Po, Guri, sht vrtet pohoi Pahia. Por s'na kan ln andrallat e tjera q t t flisja pr bisedn e zhvilluar me Hamitin pr shokun e tij bashkvuajts. Streto vazhdoi me pyetje: 'mendon Sazani pr ne, Hamit? Po ju prsris fjalt e tij n ligjrat t drejt: sht nj befasim i madh pr mua q n kulmin e piramids famkeqe t Sigurimit t Shtetit, pikrisht n DSJ, t ket kuadro me mendime e ndjenja t tilla. E admiroj bashkpunimin tnd me kta shok besnik, q nuk mashtrohen prej pushtetit dhe mirqenies q gzojn. Puna e portretizon njeriun. Kush i shrben dhuns sht nj instrument i s keqes. Por n qoft se jehonat e ndrgjegjes t bjn thirrje t kthesh rrug dhe ti e bn kt kthes n cilndo pjes t udhs qoft, ather ti nuk je m ai q ishe. Nn ndikimin e pendess, mund t bhet hero edhe nj njeri me t kaluar t dyshimt. Evoluimi i ideve sht nj proces i njohur njerzor, vese idet e mira duhen transformuar n veprime t mira. A nuk po bjn pikrisht kt sot shokt e tu t DSJs? N baz t dokumentacionit q disponon DSJ, babai i Sazanit ka punuar pr CIA - n. T ka thn gj ai pr kt? u interesua Streto.

 E nga mund ta dij Sazani kt gj? iu prgjigj pyetjes me pyetje Meli. Kur sht arratisur babai, Sazani ka qen dy vje. N hetuesi i kan thn se babai yt ka punuar pr CIAn, por ata i prdorin shpesh pr shantazh gjra t tilla, ti e di mir kt. Jo, jo, n arkivat e DSJs ka nj dosje pr t atin e Sazanit; un e kam lexuar vet at insistoi Streto. Ato materiale jan t ilustruara me fotografi e me data. N vazhdim t ksaj bisede, Streto me Pahin u interesuan edhe pr hollsi q i bn prshtypje Melit. Pr m tepr, kt bised ata e rihapn edhe dy her t tjera m von. Pas nj jave, Streto u rikthye n Tiran me urdhr t qendrs.

XL VIT I RI N SKTERRN QAFBAR

Zot, majn e holl t shpirtit duhet tia kishe zdrukthuar njeriut, q ai t mund ti bnte ball ksaj bote. Xhon Kic M 31 dhjetor 1983 nj er e ftoht veriore e ngriu born e shkelur, duke shkaktuar nj rnie t temperaturs deri n minus 13 Celsius. Pr shkak t kushteve t ashpra klimaterike, brigada e ndrtimit e kishte ndrprer punn prej katr ditsh. Pahia po bnte lvizje t shpejta pr tu nxehur, duke prplasur kmbt pas bors s ngrir, kur Meli i tha duke qeshur: Nj pseudo i burgosur meriton t persekutohet nga natyra, Afrim. Pr fat t keq natyra nuk e bn dot dallimin midis nj t burgosuri t vrtet dhe nj t rremi ia ktheu ai buzagaz. Qysh prej trheqjes s agjentve t tjer t DSJs prej misionit t burgut, Meli me Pahin komunikonin pak m lirshm se m par. Nga ana tjetr, me rastin e fests s fundvitit kuadrot e komands s kampit, prfshir edhe kartelist Ethemin, kishin shkuar pran familjeve. N kamp gjendej vetm oficeri i rojs dhe gardiant e shrbimit t brendshm. Dimri sht i egr n kt kamp n zemr t Alpeve, por un do t kem rastin t festoj nj vit t ri t paharruar ktu vazhdoi bisedn Pahia, pa e ndrprer prplasjen e kmbve mbi dbor. Nuk e imagjinoja dot kurr, se do ta festoja nj dit kt ngjarje t shnuar n nj kamp pune t detyruar bashk me ty. Jeta sht vrtet e uditshme, Hamit. Po vitin e ri 1983, ku e festove? N Spanj. Ndodhesha atje me shrbim. Komandanti i kampit i ka urdhruar gardiant t na lejojn sot t ndezim zjarre tek sheshi, duke filluar nga ora pes pasdite deri n mesnat, n astin e ndrrimit t viteve e sqaroi Meli. Do t festojm nj vit t ri romantik, n qiell t hapur. Romantizmi i skllavris bie era marrzi buzqeshi Pahia. Por mendoj se do t jet e vshtir t ndezni zjarre jasht, mbi dborn e ngrir. Burgaxhinjt e vrtet jan msuar ti bjn ball do vshtirsie, Afrim. Ke pr t par sa mir do ti ndezin zjarret ata ktu jasht. Bashk me Sazanin do ta bsh festn? Jo, Sazani mendon ndryshe. Meqense kur t errsohet mir nata, ti do t vish ti kalosh me mua disa or sonte, Sazani ka vendosur t na lr vetm. Un mendoj se gjykimi i tij sht i drejt. Megjithat edhe ai nuk do ta ndez larg prej nesh zjarrin.

* N or pes pasdite shumica e t burgosurve shkuan tek sheshi, pr t zn secili vendin e tij, ku do t ndizte zjarrin. Meli dhe Diksi gjithashtu. N nj distanc t afrt midis tyre, ata pastruan secili me kazm pak vend prej dbors s ngrir, shtruan copa druri mbi tok dhe sipr tyre ndezn zjarret. Atje do t gatuanin darkn e lamtumirs s vitit 1983. Ora po shkonte shtat e gjysm dhe sheshi gumzhinte prej t burgosurve t ndar grupe-grupe pran zjarreve t tyre, kur Pahia shkoi tek Meli. Megjith zjarret e shumt q flakronin anemban sheshit, ecja mbi terrenin e rrshqitshm ishte e vshtir. Nata e ftoht po e bnte edhe m t rrshqitshme born e ngrir. T burgosurve u duhej t transportonin drut pr zjarret, ushqimet dhe ujin pr gatimet. N kuzhinn e vogl private, ku kishte vetm pes vende gatimi, do t gatuanin me radh t burgosurit e smur dhe m t moshuarit e kampit. Pikrisht ktyre t burgosurve u ishte rezervuar e drejta prej bashkvuajtsve q t shkonin t part n mens, pr t festuar vitin e ri t mjerimit. Megjithse t burgosurit n shesh nuk harronin pr t uar dru n zjarr q, prve gatimit, t ngroheshin edhe vet, acari po ua ngrinte rrobat pas shpine. Ata bnin ushtrime, prplasnin kmbt prtok, thrrisnin, qeshnin. Uji i valuar i nj tenxhereje, q rrshqiti prej gurve ku e kishte vendosur i zoti, i dogji kmbn nj t burgosuri, i cili prfundoi n infermieri. Nj tjetri i ra t fikt, pr shkak t tensionit t ult t gjakut, dhe shkoi pr ti br shoqri t parit n infermieri. N mes t poteres s prgjithshme t asaj nate t veant, t burgosurit diskutonin me gjallri pr gatimet e tyre, shkonin t huanin dika q u mungonte tek ndonj bashkvuajts dhe ktheheshin srish pran tenxheres s tyre. Gatimet n ato kushte nuk e vlenin mundimin e prgatitjes s tyre, por t burgosurit nuk hiqnin dor nga festa edhe n at gjendje mjerimi ekstrem. Ata nuk dshironin t kishin brejtje ndrgjegjeje m von, pse e neglixhuan nj prov se edhe ata ishin ende n mes t t gjallve. T burgosurit festonin ikjen e nj viti t mundimshm, q i kishte br t vuanin e t plakeshin m shum. Katr t burgosur kishin humbur jetn n minier gjat atij viti; edhe ata e kishin festuar vitin e ri para dymbdhjet muajsh, si po festonin bashkvuajtsit e tyre at nat t acart T burgosurit politik po festonin nj vit t ri q shnonte dyzetvjetorin e ardhjes n pushtet t komunizmit shkatrrimtar n Shqipri: nj ngjarje e kobshme pr ta. Ata kishin punuar gjat gjith muajit dhjetor pa pushim, me qllim q t mos futeshin n minier dy ditt e para t vitit t ri. Dy dit pushimi, pa pun t detyruar, meritonin t kremtoheshin m shum sesa festa e ndrrimit t viteve. Nj i burgosur rrshqiti e u shemb prtok, duke mallkuar fatin. Nj bashkvuajts nxitoi ti vinte n ndihm. Edhe ky rrshqiti, duke u prplasur pas t parit. T dy shprthyen n t qeshura t marra.

Nj ish-msues nisi t recitonte nj poezi kushtuar liris. Duartrokitje e ovacione pasuan recitimin. Papritur ish-msuesi e goditi me shkelm tenxheren e tij q po valonte, duke prsritur dy vargje t poezis: far ke moj zuska liri, Q sdo t na shikosh me sy? Nj val e re duartrokitjesh e ovacionesh shoqruan rrokullisjen e tenxheres mbi born e ngrir. * I shtangur nga po ndodhte prreth tij, Pahia nuk linte ti humbiste asnj grim nga ato ngjarje t rralla t nj nate t veant. Me theks mallngjyes, ai i pshpriti mikut t tij: far spektakli i paimagjinueshm, Hamit! Kjo q po ndodh sonte ktu mund t mbaj do emr, prve asaj t fests. Nuk e beson njeri n bot, se sot ndodhin gjra t tilla. Fotografimet q po bj me akmakun tim do t ken vler t jashtzakonshme ndonjher n t ardhmen. N realitet kjo nuk sht fest, Afrim, por nj tentativ e dshpruar pr t vrar mrzitjen. Kulmi i dshprimit manifestohet shpesh me t qeshura absurde, apo jo? Ashtu sht. Nuk thuhet kot: ekstremet takohen. T burgosurit sonte mendojn m tepr se kurr pr familjet e tyre t braktisura, t cilat festojn gjithashtu n mes t varfris e lotve. T shkrett kta njerz! Jeta pr ta sht br sinonim i vuajtjes. Dhe konsumohen duke shpresuar m kot, se Zoti do ti ndihmoj nj dit. N qoft se vendos vrtet Zoti pr fatet e njerzve, shpresa sht marrzi. Zoti nuk mund t zhbj at q bn vet, gjersa ka vendosur q n kt bot t ket despot dhe skllevr, terrorist dhe t terrorizuar, miliarder dhe lypsar, gjeni dhe budallenj. Kush do ta pengonte Zotin pr t krijuar nj bot ideale, n qoft se do t kishte qen i till qllimi i tij? Megjithat jan pikrisht t persekutuarit e fatit q e besojn m shum Zotin. Megjithse diktatori yn paranojak i shkatrroi me dinamit xhamit e kishat n vitin 1967, ai feston sonte n mes t luksit me familjen e tij dyzetvjetorin e karriers politike, si asnj udhheqs tjetr i Evrops Lindore. Ndrsa viktimat e tij t pafajshme robtohen t festojn vitin e ri n mes t bors e t mjerimit. Lutjet e ktyre fatkeqve ndaj Zotit jan modeste: ata dshirojn t kthehen pran familjeve dhe t ken nj streh, ku t fusin kokn. Por megjithse Zoti mund ti gzoj kta njerz vetm duke ua lehtsur hallet, vuajtjet e tyre vijn gjithmon duke u shtuar. Disa prej ktyre t burgosurve nuk

din ku t shkojn kur lirohen. Nn presionin e Sigurimit, familjet e tyre i kan braktisur dhe harruar. N prgjithsi edhe detektivt pensionist t DSJs i bjn nj mbyllje t zymt jets. Zakonisht prfundojn alkoolik e t divorcuar. Ky stan kt bulmet ka, thot populli, Afrim. T luftosh pr t forcuar rrnjt e nj diktature sht njsoj sikur t shkosh t porositsh arkivolin, para se t bsh vetvrasje. A nuk hedh drit t plot mbi kt t vrtet t trisht gjendja ime aktuale? Nj pirg me dekorata akorduar prej Kuvendit Popullor pr misionet e kryer nuk mjaftuan q t m bhej nj trajtim konform ligjeve t rrepta t diktaturs n hetuesin speciale. Proedura penale e ndalon torturn ndaj t arrestuarit, ndrkoh q torturimi deri n vdekje i armiqve t partis vlersohet normale prej organeve hetimore. Mua m kan gjymtuar gjat hetuesis speciale, megjithse vlersohesha prej tyre si detektivi m i mir i DSJs. Aktualisht ata nga njra an m bjn thirrje t kthehem n profesionin e vjetr, nga ana tjetr nuk jan t gatshm t m kurojn pa kushte jasht burgut, ndrkoh q un jam mjaft i smur. Por duke pasur parasysh t kaluarn time, un nuk N bised e sipr, Meli provoi nj thel nse kishte zier apo jo. Ushqimi i kaloi keq dhe atij iu bllokua frymmarrja. Duke qeshur me z, Pahia filloi ta godiste n mes t shpatullave pr ti zhbllokuar frymmarrjen. Kur Meli u mbush srish me frym, Pahia i tha me shaka: Diktatori dhe ti keni lindur t dy n lagjen Palorto t Gjirokastrs, prandaj nuk ke t drejt ta prbuzsh. Prndryshe, ja se t gjen. * Mbasi shijuan gatimet e tyre n mes t acarit, t burgosurit filluan ta braktisnin sheshin. Ata nuk i rezistonin dot m t ftohtit, pr ta pritur vitin e ri jasht. Sidoqoft, ai do ti gjente brenda telave me gjemba, si tek sheshi edhe n fjetore. Meli e Pahia, t ndar prej njri-tjetrit, bn t njjtn gj.

XLI LAJME BEFASUESE

T gjitha t vrtetat e mdha n fillim trajtohen si blasfemi. B. Shou M 19 janar 1984 DSJ e thirri Pahin n Tiran. Duke u ndar me Melin, ai i premtoi se do t prpiqeshin ta vinin n dijeni pr do t re. Mirpo kaluan ditt q i kishin mbetur janarit, kaloi edhe shkurti 1984 dhe ata, jo vetm q nuk po dukeshin, por prej tyre as nuk kishte mbrritur ndonj sinjal. Nj mbrmje n fillim t marsit, n orn q Meli po merrte ilaet si zakonisht, Streto e takoi disa minuta n kmb jasht infermieris. Ai ishte pa mask, i veshur me kostumin karakteristik t DSJs. Lajmet q i bri t ditur ishin sa t rndsishm edhe t habitshm: M 26 janar, ditn e enjte, Streto ishte martuar me motrn e gruas s Dofenit, duke u br baxhanak me kt t fundit. Krushqia kishte qen nism e vet drejtorit t DSJs. Tri dit pas martess, Streton e kishte thirrur diktatori n viln e tij. Toni me t cilin i kishte folur Hoxha kishte qen tepr familjar: Urimet e mia pr martesn, Guri! Dshiroj q miqsia ndrmjet Ilirit dhe ty t jet e prhershme, pr t mirn e prbashkt. Miqt e familjes son jan t shumt, por kush ka shum miq si numr, ka pak miq t vrtet. Ti do t jesh njri prej ktyre t fundit, gjersa t ka zgjedhur me shum dshir vet Iliri. T kemi studjuar mir, para se t jepnim miratimin e realizimit t ksaj miqsie. Tek ti kemi gjetur cilsit e prshtatshme t nj miku me vler pr djalin ton t madh. Me kalimin e kohs rrethi miqsor i nj familjeje si e jona evoluon paralelisht me koniukturat politike. Un kam pasur miqt e mi; im bir do t ket t tijt. Mirkuptimi dhe besnikria n miqsin e bashkpunimin tuaj do t jet n t mir t t dyve. Ju vaft mbar! Miqsia e re kishte shrbyer si nj impulsim i ndjeshm pr karriern e Stretos. Ai nuk ishte m vetm krahu i djatht i Dofenit n drejtimin e shrbimit sekret shqiptar, por edhe zvendsdrejtor i DSJs, si edhe prgjegjs organizativ i Sigurimit t Komitetit Qendror t PPSH. Duke vepruar n rrethanat e reja t miqsis s lart e t pozits s fuqishme, Streto, fal intuits profesionale dhe aftsis s spikatur t komunikimit, kishte arritur t msonte se Misioni i Madh ishte anuluar pas nj vizite misterioze t diktatorit Hoxha n Londr. Kishte qen pikrisht kjo vizit q kishte krijuar koniukturat e reja politike, pr t cilat kishte aluduar Dofeni, kur i kishte propozuar pesshes drejtuese t Misionit t Madh anulimin e tij. Duke i br t ditur kt lajm, Streto i tha Melit: Nuk besoj se Dofeni ma krijoi mundsin pr tu njohur me kt sekret pr shkak t miqsis s re si baxhanak, ose thjesht nga mirbesimi. Jo, dika e rndsishme zien n superpushtet, por nuk ka dal akoma n siprfaqe. Pas

varrosjes s Myslym Pezs, m 13 shkurt, Enveri psoi infarkt t miokardit. U njoftua menjher Londra pr gjendjen e rnduar t tij. Pas gjasht orsh kardiokirurgu m i mir anglez dhe asistenti i tij zbritn n Rinas. Pas nj ndrhyrjeje kirurgjikale disaorshe n zemrn e diktatorit, gjendja e t smurit erdhi duke u prmirsuar. Megjithat kardiologu i famshm deklaroi: Nj infrakt tjetr n t ardhmen do t ishte fatal pr t. N kohn q Hoxha ishte i smur, vetm Nexhmija, Dofeni dhe un (m rrall se dy t part) kishim t drejt t hynim n dhomn e tij. Ramizi dhe byroistt e tjer, kokulur e t prlotur, i prisnin gjithmon n sallon lajmet pr ecurin e shndetit t diktatorit. T entuziazmuar prej rezultatit t operacionit, Nexhmija me Dofenin i shprblyen me 25 milion dollar kardiokirurgun me nam botror dhe asistentin e tij. Ata qndruan gjasht dit n Tiran. N nj rast kardiokirurgu anglez u shpreh: Po t isha ndodhur n Londr ditn q u smur udhheqsi juaj, do t kisha ardhur m shpejt n Tiran. Mirpo qyshkur u bra i njohur pr bisturin e suksesshme, nuk qndroj n Londr m shum se pes muaj n vit, prej krkesave q kam aneknd bots. Kam qen tek koka e krevatit t Frankos gjat agonis s tij dhe qeveria spanjolle m shprbleu me 15 milion dollar. Pasi u largua kardiokirurgu nga Tirana, Dofeni m tha nj dit: Guri, ka t ngjar q s shpejti t bjm edhe un e ti nj vizit n Londr. Nuk besoj se kt e tha rastsisht e as i nxitur nga vlaga e miqsis s re. Kam parandjenjn se do t t sjell lajme edhe m t habitshme hers tjetr, Hamit. Tani do t m falsh se m duhet t nisem pr udh menjher. Erdha enkas nga Tirana, se kto lajme nuk doja t t'i drgoja me person t tret. Faleminderit. As un nuk dua ta zgjas m kt bised, q m oroditi krejt. Po e humbasim busulln; nuk po marrim vesh nga kemi ardhur e ku po shkojm. T bukur socializm q paskemi ndrtuar n brigjet e Adriatikut! Kam edhe dika t dhimbshme pr t thn, Hamit. Un e Afrimi kishim vendosur t mos t ta prmendnim kt, por heshtja e mtejshme nuk ka kuptim. Ather? Kolegun ton, Genc Daka, e pushkatuan; nj alarm pr t gjith ne. Si the? M dgjove shum mir, Hamit, mirupafshim! Mirupafshim! belbzoi i tronditur ish-detektivi.

XLII GUXIMI SFIDON KRIMIN

Vetm prball rreziqeve t mdha shpalosen kurajot e mdha. Zh. F. Rnjar Lajmet e fundit e tronditn Melin. Profesioni i detektivit at e kishte msuar q ta shikonte botn si nj xhungl dhe jetn si nj luft q zhvillohej sipas ligjeve t xhungls. Pr kt arsye ai e kishte m t leht se nj qytetar i thjesht pr ta justifikuar n ndrgjegjen e tij luftn e egr pr pushtet, n kuadr t diktaturs. Meqense t gjith pjesmarrsit e ksaj lufte t paprincipt ishin t pamoralshm, triumfin e diktatorit ai e vlersonte si atribut t m t fortit n xhungln e pushtetit suprem. Mirpo ky lloj arsyetimi qndronte pr sa koh diktatori mbshtetj n forcat dhe n aftsit e tij. Misteri i suksesit t Hoxhs, duke u ndriuar n syt e ish-detektivit prej informacioneve t Stretos, po ravijzonte nj pal t tret. Kjo dukuri e re i shkelte rregullat e lufts s xhungls, me t cilat ai ishte msuar. Xhunglat e politiks jan m t egra se ato t Afriks i tha ai Diksit pas takimit t fundit me Streton. Mjerisht un un nuk orientohem dot n to, sidomos n ballafaqimin e par. Duke e gjykuar me mendjen e sotme ngjarjen q m tregoi Afrimi lidhur me agjentin anglez, q ishte paraqitur si rus, tani i jap shpjegimin e duhur. Skenari i asaj ndodhie ka qen prgatitur prej vet Dofenit n marrveshje me shrbimin sekret anglez, pr t friksuar detektivt e DSJs, t cilt do t bien patjetr n gjurmt e zhvillimeve t fundit politike, pr t cilat aludonte Guri. Qllimi i terrorit sht gjithmon nnshtrimi dhe heshtja. Detektivt e DSJs duhet t kafshojn gjuhn dhe t mos iu shkoj kurr ndrmend tia drejtojn as vetes pyetjen: nga na doli kaq papritur kjo miqsi me militaristt e derisotshm t Londrs? Jam i bindur se pr t njjtn arsye e kan pushkatuar edhe detektivin Genc Daka, pavarsisht prej akuzs q i kan ngritur. Genci ishte njeri sedrqar q nuk e njihte frikn dhe mund tiu krijonte probleme n DSJ, kur t dilnin n drit marrdhniet sekrete t diktatorit Hoxha me Londrn. Emrin e tij pr tu eliminuar e ka rekomanduar me siguri instruktori anglez, i cili vepronte pran DSJs qysh me organizimin e shrbimit sekret t diktaturs. Pr at ne na thoshin se ishte rob lufte, por kuptohet q ka qen i deleguar i Inteligjenc Servisit pran shrbimit sekret shqiptar. Ai e njihte shum mir Gencin dhe ia ka vn emrin n rreth t kuq, para se t largohej pr n Londr, me krijimin e koniukturave t reja politike. Nj popull i tradhtuar, si puna jon, shkon mish pr top.

* Gjat bisedave t mvonshme me shokt, Meli mori vesh detajet e fundit dramatik t Daks, me t cilin ai kishte pasur marrdhnie t ngushta dhe kishin kryer disa misione s bashku jasht shtetit. Streto dhe Pahia e dinin q Meli do t hidhrohej pr ish-mikun e tij, prandaj kishin ngurruar tia prmendnin at ngjarje, prej s cils ata ishin bindur edhe m tepr se situata krcnuese u impononte unitetin midis tyre. Historia e fundit t detektivit Genc Daka ishte mjaft e dhimbshme. N kuadrin e prgatitjeve pr Misionin e Madh, n nntor 1983 DSJ nisi nj grup prej njzet detektivsh n Evropn Lindore. Misioni i tyre ishte t verifikonin funksionimin e bazave t shrbimit sekret shqiptar, pas prmbysjeve q kishin ndodhur n Kryeministri dhe n M.P. t Brendshme. Organizimi i aktivitetit t njzet detektivve t ndar n nngrupe me destinacione t ndryshme iu besua kuadrit me prvoj t DSJs Genc Daka, i cili do ta drejtonte misionin e prgjithshm prej selis s ambasads shqiptare n Sofje. Dhjet dit pasi kishin nisur nga puna, Daka konstatoi se gjasht detektiv nuk bheshin m t gjall; pra, ishin arratisur. Pr kt ai lajmroi qendrn n Tiran. DSJ i dha urdhr t ktheheshin t gjith n Shqipri sipas rregullit: n fillim Daka me dy ndihmsit e tij dhe mandej pjestart e tjer t grupit. Kur u njoftuan pr t'u kthyer para kohe n Tiran, u arratisn edhe katr detektiv t tjer. Dakn dhe shokt e tjer q u kthyen i arrestuan me t mbrritur n DSJ. Nprmjet nj gjyqi rrufe ushtarak me dyer t mbyllura, Daka dhe zvendsi i par i tij u dnuan me pushkatim; tet t tjert me burgime t rnda. Meqense zvendsi i Daks kishte nj t afrm n Byron Politike, atij iu fal jeta. Vendimi i dnimit me pushkatim t Daks mbeti i pandryshuar. Ashtu si e parashikonin ata q e njihnin nga afr, Daka i pafajshm kishte mbajtur nj qndrim mahnits n gjyqin e rrufeshm ushtarak dhe, veanrisht, para plotonit t ekzekutimit. Ai kishte krkuar q n astin e pushkatimit t tij t ishin t pranishm edhe kolegt e DSJs. Prej tyre kishte shkuar vetm Streto, i cili fliste sa me dhimbje, aq edhe me admirim pr vdekjen heroike t 34 vjearit Daka. Pasi e kishin zbritur nga makina brenda vendit t rrethuar me roje t afrta, ku do t kryhej ekzekutimi i tij, Daka i prangosur ishte ulur ndenjur dhe buzqeshte nn dritn e prozhektorve t Gazeve. N gjysmerrsir qndronte grupi vzhgues i ekzekutimit dhe nj kamer. Ai kishte filluar t fliste shum i qet. Demaskonte makinacionet e regjimit diktatorial, i cili dnonte at dhe shokt e tij t pafajshm, pr t terrorizuar t tjert. Pasi kishte shkarkuar pjesn kryesore t urrejtjes s akumuluar, Daka kishte thithur thell cigaren e tret q po pinte radhazi dhe, si flaku bishtin e saj n drejtim t atyre q ishin n gjysmerrsir, ai prfundoi duke thn: Megjithse jam i ri, un e meritoj vdekjen, mbasi kam marr n qaf njerz q nuk i njihja e nuk m njihnin. Dhe kt gj t shmtuar e kam br pr

hir t interesave t nj grushti morrash, t cilt nuk u ngopn s thithuri gjakun e ktij populli fatkeq. Un deri dje u shrbeja atyre verbazi, ashtu si u shrbeni ju sonte, duke ndenjur n errsir, se mos ju shikoj fytyrat. E vrteta nuk i trembet drits, ndrsa ju i trmbeni, se jeni kundr saj. Kam krkuar q sonte t ishin edhe shokt e mi t pranishm n ekzekutimin tim. Nuk e di nse i keni sjell apo jo. Gjersa ju nuk e respektoni njeriun gjat gjith jets, nuk m habit fakti q t mos ta plotsoni as krkesn e tij t fundit. Doja q kolegt e mi t shikonin me syt e tyre sesi i shprblen regjimi komunist ata q i shrbejn verbrisht. Kjo verbri absurde m revolton s teprmi n bilancin prfundimtar t jets dhe ma lehtson s teprmi vdekjen. Ai ishte uar me vrull n kmb, kishte zbrthyer plotsisht zinxhirin e xhakaventos me duart e prangosura duke ln t kuptohej se ishte gati pr astin fatal dhe, duke vendosur duart n fund t barkut, kishte thirrur fort: Po jua them me plot gojn se plumbat tuaj un do t'i pres ktu! Daka nuk kishte pranuar ti lidheshin syt. Pas fjalve t tij t fundit n jet, ai kishte pshtyr fort n drejtim t togs s ekzekutimit. Vendimi rrufe i dnimit t tyre e kishte uar Dakn para plotonit t ekzekutimit me veshjen q kishte pasur dhe flokt e gjat t paprekur. Streto ishte tronditur shum prej sjelles sfiduese t Daks. N astin q ky po thoshte fjalt e fundit, era e nats i shpupuriti flokt dhe i hapi kanatat e xhakaventos. Me krismn e armve, Streto kishte humbur ndjenjat.

XLIII XHILDA DHE DETEKTIVI RUMUN

Pendesa sht varka q nuk mbytet kurr. V. Hygo Duke prfunduar prshkrimin e skens tronditse t pushkatimit t Daks, Melit iu njomn syt. I mallngjyer, ai i tha Diksit: Profesioni i detektivit paska qen nj mallkim pr ne. Sa shum i kam merituar fjalt injoruese t nj vajze italiane nga Bolonja dhe buzqeshjen-akuz t nj detektivi rumun, t vrar dikur n Bukuresht! Nuk mbaj mend t m kesh folur pr gjra t tilla i tha me z t ult Diksi, i prfshir deridiku edhe vet prej emocioneve t bashkfolsit. E di, e di q st kam folur pr kto dy ngjarje. Megjithse jemi kuptuar mir bashk, nuk doja ti prmendja kto ndodh. Tani do t ti them, i nxitur nga dshira hakmarrse ndaj vetes, pr ta pir deri n fund kupn e hidhur q m ofroi fati. Dy vjet pasi kisha filluar profesionin e mallkuar, u njoha me nj vajz nga Bolonja. Ishte e bukur, por e varfr. Nuk kishte as makin t sajn. Mirpo gjendja ekonomike nuk e pengonte fare q t ishte e gzuar dhe krenare. Un e kisha br si rregull t'i lija me takt nj shum t hollash, para se t ndaheshim. I kisha thn se isha ekonomist dhe kisha shkuar pr specializim n Itali. Ajo e kuptonte q un t hollat ia lija me gjith zemr dhe nuk fyhej, por i pranonte duke qeshur e duke m falnderuar. Pas ca kohsh, pr fatkeqsin time, m'u mbush mendja q emrin e saj t'ia rekomandoja qendrs son, si kandidate e mundshme pr krijim baze. DSJ na kishte porositur q t'i gjuanim raste t tilla. Propozimi im u miratua menjher dhe un u nisa pr n Itali me disa eqe npr xhepat sekrete. U takova me Xhildn (nuk do t'ia harroj emrin kurr!) dhe vendosa t rrija dy dit me t. Ditn e dyt, n nj ast q un e gjykova t volitshm, fillova larg e larg sondazhet, pr t prgatitur terrenin e prshtatshm pr propozimin tim. Fillimisht Xhilda nuk reagoi keq ndaj pyetjeve t mia t bra enkas. Ajo kishte qn m e zgjuar nga 'e kisha gjykuar un. Pasi m'u krijua prshtypja e gabuar se ajo ishte e epshme pr synimin tim, i bra propozimin, duke i vn theksin begatis ekonomike, q do t'i siguronte miratimi i oferts nga ana e saj. Duke thn fjalt e fundit, i nxora dy eqe t majm. Mjaftoi ky gjest i imi pr ta transformuar at n ast, nga nj kone e llastuar n nj luanesh t egrsuar. M'i rrmbeu eqet nga dora, i afroi tek buzt e saj dhe pshtyu mbi ta. Duke buzqeshur me prmim, ndrsa fytyra i ishte ndezur zjarr, m'i prplasi n gjoks. Gishtat, me t cilt kishte kapur eqet, i fshiu fort pas xhakets sime. Pastaj hapi me rrmbim antn, nxori prej andej disa kartmonedha t barasvlefshme me shpenzimet q kishim br at dit dhe m'i zgjati mua. Hezitova t'i mirrja, por ajo e kishte vendosur dhe m tregoi me gisht

policin diku tutje. I detyruar, i mora t hollat e Xhilds, t cilat m dukeshin si resto e turpit tim t madh. Nuk guxoja t'i drejtoja syt mbi t. Me kartmonedhat ende n dor, dgjova t m thoshte me nj ton prmues: Hiqni dor nga ky profesion i ult! Esht e pamundur t mos pendohemi nj dit, po vazhduat n kt rrug. M prshndeti dhe u largua me hapin e saj t zhdrvjellt. Kur ktheu kokn pr t par n drejtimin tim, un akoma nuk kisha lvizur prej vendit. Shikimi i saj m solli n vete. Kishin kaluar m shum se dy vjet nga kjo ndodh dhe un e kisha harruar pothuajse fare Xhildn, kur nj dit u ndodha prsri n Bolonja. Ishte prag Krishtlindjesh. Un kisha hyr n nj supermarket artikujsh ushqimor dhe po sodisja disa vitrina trheqse. Papritur nj dor u mbshtet leht mbi supin tim. U ktheva rrmbimthi dhe, i tronditur, u ndodha ball pr ball me Xhildn e bukur. Iu prgjigja prshndetjes s saj i turbulluar, sikur takimi yn i fundit t ishte zhvilluar vetm disa or m par. Ajo e kuptoi menjher shkakun e vrtet t hutimit tim dhe e vuri gishtin drejt e n plag: Me at profesion vazhdoni akoma? m pyeti, duke m fshikulluar me shikimin inteligjent t syve t saj t bukur. Nuk po dija ti thosha, se ajo tashm e kuptonte q un nuk ndodhesha n Itali pr specializim. Belbzoja sa pr t thyer heshtjen, pa thn dot asgj. I turpruar nga kjo oroditje para nj femre, u rrotullova pr tu larguar. N astin q i ktheva kraht, zri i saj i mbl, me nj tingllim patetik, shqiptoi fjalt: "povero tu!". Kjo ishte etiketa e merituar e gjendjes sime t vrtet. Para se t dilja nga porta prball, ktheva edhe nj her kokn: ajo po m ndiqte me sy dhe at ast m prshndeti me dor. Nuk guxova t'ia ktheja prshndetjen dhe dola me nxitim nga supermarketi. Sa zili e kisha n ato aste jetn e saj t shpenguar e gazmore! Isha gati t jepja gjithka vetm pr t shijuar, qoft edhe pr nj moment, jetn e hareshme t asaj fluture italiane! Ish-detektivi fliste me syt t mbyllur prgjysm e qepallet t njomura. Me siguri ai "ndodhej" prsri n supermarketin trheqs t Bolonjs dhe dora e ngritur e Xhilds n prshndetjen e fundit t mbetur pa prgjigje, ishte simbol lamtumire i jets s qet, t gzuar e t lir. Pasi e mbaroi tregimin, Meli mbshteti kokn n t dy pllmbt e duarve. Paske filluar t thinjesh edhe ti, si un, i tha Diksi pr t ndrruar bised, duke par fije t bardha npr flokt gshtenj t ish-detektivit. Edhe un po thinjem, por jo si ti, iu prgjigj pas pak Meli. Ti thinjesh nga jeta e sforcuar, nga vuajtjet e prhershme dhe nga brengat q t kan shkaktuar t tjert, ndrsa un thinjem nga vuajtjet dhe brengat q u kam shkaktuar t tjerve dhe nga pendesa pr t kaluarn time. Arrijm n t njtn pik, t nisur nga dy antipode. T gjith ata q t njohin ty, e din prse j thinjur dhe do t ta respektojn thinjien e parakohshme. T gjith ata q m

njohin mua do t qeshin me thinjien time, ashtu si qeshi dikur detektivi i vrar, ndodhin e t cilit do t ta tregoj tani. * Pa i ln koh Diksit t ndrhynte, pr t mos ta lejuar t fliste pr nj ngjarje q do ta acaronte m tej gjndjen e tij t tronditur, ish-detektivi nisi t fliste pa ndryshuar pozicion, me kokn n mes t t dy duarve: Isha regjur me peripecit e profesionit tim, kur m nisn me mision n Bukuresht. Duhej likujduar nj detektiv me banim n at qytet. Kisha nj jav q ndodhesha n kryeqytetin rumun dhe arrita t vihesha n gjurm t personit t krkuar. At mbrmje ai ishte me dy shok t tjer n nj park. Ndenjn deri von, se ishte ver e nxeht. Dikur u duk se do t largoheshin t tre. Pr fatin e tij t keq, ai u nda nga shokt dhe, ndrsa ata po largoheshin, detektivi shkoi tek nj shatrvan aty pran pr tu freskuar. N nj ast t volitshm veprova ndaj tij. Qndrova pak pr ta fotografuar (ashtu duhej). Pas spazmave t shpirtdhnies, fytyra iu tendos n nj buzqeshje t spikatur, e cila m tronditi jasht mase. U largova i hutuar dhe, pas disa sorollatjeve t pakontrolluara, u gjenda prsri prball buzqeshjes tragjike q po m torturonte. I ktheva kraht dhe, ndrsa zemra po m rrihte sikur do t ante kraharorin, trhoqa kmbt zvarr nga munda. S'di gj se sa eca, vetm mbaj mend se buzqeshja rrqethse m'u shfaq pr her t tret prpara. N kt kriz e sipr, e kuptova se gjendesha prball nj rreziku fatal: do t kapesha me presh n duar. Fillova t numroj me z, pr t siguruar prqendrimin sa t mundja. Me prpjekje t mdha, arrita t largohem zemrdridhur, se mos ballafaqohesha prsri me buzqeshjen fshikulluese. Kur u qetsova n hotel, mendoja me vete: Vdekja e tij qeshte me jetn time. Nj varg t prafrt e kisha lexuar n nj vepr t Shekspirit. Sfida e Xhilds dhe buzqeshja n shpirtdhnie e ktij detektivi (e cila ishte m tepr sesa nj sfid) jan ndr kujtimet m t dhimbshme t jets sime, n saje t t cilve un kam konstatuar rrzimin tim n jet.

XLIV DIKTATORI HEQ MASKN E MARKSISTIT

Koha do tiu thot gjithka brezave t ardhshm. Ajo sht nj llafazane q flet kur nuk e pyesin. Euripidi M 23 mars 1984 Dofeni e autorizoi baxhanakun e tij, Streton, t shkonte n kampin e Qaf-Barit, pr t takuar detektivin e burgosur. Ai do ti transmetonte nj mesazh t rndsishm Melit n nj takim kok m kok me t. Organizator i takimit do t ishte njeriu i DSJs n kamp, kartelisti. Ky ishte nj shanc i rrall pr dy shokt besnik t bisedonin lirshm, pa u shqetsuar fare se mos i pgjonte ndokush. Megjithse ish-detektivi e kishte parashikuar q zhvillimi i mtejshm i ngjarjeve do t ishte befasues, Streto i tha qysh n fillim me nj buzqeshje t zbeht: Prpiqu t ruash gjakftohtsin, Hamit, se do t dgjosh ngjarje q t luajn tepelekun e koks. Ato ka i tregoi Streto mikut t tij besnik e justifikonin plotsisht paralajmrimin e tij. * Pak dit pasi Streto ishte kthyer n Tiran pas takimit t fundit me Melin, at e kishte thirrur Dofeni pr nj bised t rndsishme. Baxhanaku i kishte br t ditur se s shpejti do t niseshin pr n Londr: Dofeni vet, Streto dhe nj detektiv tjetr. M tej drejtori i DSJs i kishte thn: Un t zgjodha ty, si nj nga kuadrot m t aft e m me prvoj n DSJ, pr kt udhtim shum t rndsishm n Londr. Njkohsisht edhe si bashkpuntorin tim m t besuar dhe, pr m tepr, si mikun tim personal. Dua t t bj t ditur se Misioni i Madh organizohej pr eliminimin e Kobrs, i cili ka arritur t arratisej dhe sht vn n shrbim t CIAs. Pr m tepr, n takimin tripalsh, q do t zhvillohet n ambasadn amerikane n Londr, Kobra do t jet i pranishm prkrah pals amerikane. Pra, lufta e heshtur ia la fjaln diplomacis s fsheht. N kt takim me rndsi t veant, i cili fillon m 15 mars, un do t prfaqsoj paln shqiptare. Natyrisht, i mbshtetur prej organizatorve t ktij takimi, anglezve. Dua q ti t zgjedhsh nj shok ndr m t mirt, pr t ardhur me ne. Ju t dy do t jeni shoqruesit e mi. Duhet ta vendossh qysh sot se cilin shok do t marrsh me vete, mbasi sonte babai do tju pres ju t dy pr nj bised t shkurtr, para nisjes son pr n Londr.

Streto kishte zgjedhur si shoqrues t dyt t Dofenit detektivin Fatmir Merdari, shokun e tyre t kursit dhe t grupit komplotues. Duke pasur parasysh temperamentin pak prej rebeli t Merdarit, Streto e kishte porositur shokun e tij n prag t takimit me diktatorin: Fatmir, prpiqu t tregohesh disi entuziast gjat audiencs me Hoxhn. Diktatort jan t ndrgjegjshm q meritojn t urrehen, por pikrisht pr kt arsye ata nuk e durojn dot ftohtsin ndaj tyre, t ciln e quajn shprehje urrejtjeje dhe t ndshkojn rrept. N orn e caktuar, Streto dhe Merdari u paraqitn n viln e Hoxhs. Ky i priti n prani t Nexhmijes dhe t Dofenit. Ligjrata e diktatorit kishte qen shokuese pr dy mysafirt e tij: M 10 nntor 1982 un deklarova n televizion se Kobra dhe banda e tij ishin arrestuar dhe u ishin dorzuar organeve hetimore. N t vrtet ai sht arratisur dhe aktualisht punon pr CIAn. Qeveria jon e ka dnuar at me vdekje n munges. Pr ekzekutimin e ktij vendimi ne organizuam Misionin e Madh, t cilin e pezulluam kur morm vesh se Kobra mbrohet nga CIA. Por kjo shtje nuk prfundon me kaq. N kuadr t ktyre zhvillimeve, sht parashikuar nj takim tripalsh n Londr midis CIAs, Inteligjenc Servisit dhe DSJs. N prfundim t ktyre bisedimeve, t cilat nuk parashikohen t jen t lehta, do t arrihet n nj kompromis prfundimtar me leverdi reciproke. Shrbimi sekret shqiptar do t prfaqsohet n kt takim prej drejtorit t DSJs, Ilirit. Nj aleat i fuqishm do t jet prkrah nesh n kto bisedime: Inteligjenc Servisi. Interesat e veta e detyrojn Anglin t na mbroj deri n fund n prplasjet me CIAn dhe Kobrn. Pra, n realitet bisedimet e Londrs do t jen m sakt dypalshe sesa tripalshe. Debatet baz do t zhvillohen midis CIAs dhe Inteligjenc Servisit. Ju jeni t rinj dhe do ta shikoni me syt tuaj sesa t fort jan anglezt n fushn e shrbimit inteligjent. N kt drejtim ata rivalizojn n mnyr t denj me superfuqin amerikane aleatin e tyre t prjetshm. Duke respektuar parimin e barazis, sht vendosur q bisedimet t zhvillohen n territorin anglez, por n godinn e ambasads amerikane n Londr. Iliri nuk e ka prvojn e duhur pr bisedime komplekse e me shum t panjohura, prandaj ai ka nevoj edhe pr mbshtetjen tuaj morale gjat ditve q do t qndroni n kryeqytetin anglez. Kapiteni i mir njihet n furtun. N t mir t s ardhmes s popullit e t atdheut, ju uroj rrug e pun t mbar!

XLV I VDEKURI NGJALLET T GJALLT ZVERDHEN

Nj komb, i cili sht i mrzitur nga terrorizmat e qeveris kombtare deri n at pik, sa t preferoj invazionin e huaj dhe ta quaj si t vetmin shptim, sht i dnuar fatalisht ta humbas pavarsin politike. Fan Noli Ditn e nisjes pr n Londr, syt e strvitur t Stretos dhe t Merdarit kishin dalluar shenja tronditjeje tek Dofeni, pavarsisht se ky prpiqej ta zotronte veten n pamje. Takimi tripalsh kishte zgjatur nj jav: nga data 15 deri m 21 mars 1984. Gjat zhvillimit t bisedimeve Streto e Merdari prisnin n nj holl t ambasads. Shum seanca duhej t kishin qen t nxehta, mbasi anglezt qndronin pran Dofenit n intervalet e pushimeve, duke e inkurajuar. N nj rast, nj zyrtar i moshuar anglez, pjesmarrs i takimit, i kishte hedhur dorn n qaf Dofenit dhe i kishte thn n prani t Stretos e Merdarit: Mos u mrzit fare, djalosh. Gjithka do t shkoj sipas parashikimeve tona. Le t na quajn luan i plakur, por ne mbetemi gjithmon luan. * Nj dit pala angleze me Dofenin ishin trhequr pr konsultime. Prfaqsuesit e CIAs ishin t lir. Papritur tek holli ku rrinin Streto me Merdarin kishte shkuar Kobra i shoqruar prej nj personi tjetr rreth t 45-tave, i cili e fliste rrjedhshm shqipen. Shoqruesi i Kobrs u ishte drejtuar Stretos dhe Merdarit me nj gjuh figurative: Kur Kobrs i hiqet dhmbi i helmit, ai jo vetm q nuk sht m i dmshm por, prkundrazi bhet shum i dobishmm pr t luftuar kobrat e tjer. Kobra nuk sht m ai i dikurshmi; ka ndryshuar shum. Tani ju mund t merreni vesh fare leht me t. Krahasimi brutal e kishte fyer Kobrn n prani t Stretos dhe Merdarit, para t cilve ai kishte qen gjithmon autoritar. Nj ven e tmths s djatht i kishte rrahur fort, por ai e kishte glltitur n heshtje fyerjen dhe kishte marr fjaln: Nj luft e ashpr po zhvillohet pr t ardhmen e Shqipris ndrmjet CIAs dhe Inteligjenc Servisit, q e quan ifligun e tij t kahershm. Prpiquni t bheni t dobishm pr vendin dhe pr veten tuaj, sa nuk sht von. Vini nj gur pr s mbari n themelet e s ardhmes s popullit ton. Mundsit pr kt do tju krijohen. Duke filluar prej muajit maj, n Shqipri do t vijn turist [thonjzat ai i kishte br me gishta n ajr] amerikan me pasaporta franceze.

Bni 'sht e mundur t merrni kontakt me ta. Porositeni Hamit Melin t mos angazhohet n favor t anglezve n nj situat t till, se do t pendohet. Ju uroj mendjekthjelltsi n marrjen e vendimeve! Pas ktyre fjalve, ata ishin larguar t dy andej nga kishin ardhur. Streto dhe Merdari nuk e kishin thyer heshtjen. Kur kishin prfunduar bisedimet dhe ishin duke u kthyer n Tiran, Dofeni, i tronditur e i zbeht si fildishi, i kishte thn baxhanakut: Guri, jemi katandisur q nuk vlejm as sa nj pallto demod. Trashgimtari i diktatorit kishte nnshkruar n Londr fazn e dyt t kolonizimit sekret t Shqipris, at pas vdekjes s diktatorit. Tradhtia kombtare e trashguar prej t atit i rndonte sadopak n ndrgjegje Dofenit, i cili e nnshkroi at akt tradhtie m 1984 n Londr, n t njjtn mosh q i ati kishte nnshkruar marrveshjen e par sekrete t bashkpunimit me Inteligjenc Servisin m 1943 n kmbim t pushtetit. * Pasi i shpjegoi ato q dinte rreth bisedimeve sekrete t Londrs, Streto i tha Melit: Arsyeja e vrtet pr t ciln Dofeni m nisi pr ktu sht se pritet q prfaqsues t Inteligjenc Servisit t t bjn ty s shpejti nj propozim direkt, me qllim q ta rifillosh karriern n radht e shrbimeve t tyre sekrete. Meqense je keqtrajtuar nga qeveria shqiptare n hetuesi e n burg, ata mendojn t t trheqin n Angli, duke t krijuar fush veprimi n nj klim tjetr. Dofeni m ka dhn nj letr pr ty. Gjithashtu m ka autorizuar t t them edhe verbalisht q t mos pranosh t mobilizohesh n radht e Inteligjenc Servisit, pa u rikthyer m par n DSJ. Sidoqoft, ksaj here do ta kesh m t leht mospranimin e oferts angleze, se prkrah tyj (n hije, natyrisht) do t jen Dofeni dhe DSJ. Kur mund t vijn aleatt londinez ktu? e pyeti me ironi Meli. Brenda pes ditsh, m tha Dofeni. Ndrkoh filloi t binte anga pa reshtur. M duhet t iki tani i tha Meli Kemi mbledhje gjith t burgosurit me komisarin. Ather, mirupafshim nesr e prshndeti Streto. Mirupafshim ia ktheu ish-detektivi me pamje t menduar. Ai u drejtua pr n mensn e kampit, ku zhvilloheshin zakonisht mbledhjet. Bhej nj reension i veprs s diktatorit Rreziku angloamerikan pr Shqiprin. Me kokn t mbshtetur mbi dy pllmbt e bashkuara t duarve, Meli dgjoi pr m se nj or ligjratn pompoze t komisarit t kampit, mbi rolin historik t udhheqsit legjendar, pr mbrojtjen e pavarsis s atdheut prej synimeve grabitqare imperialiste. Ndrkoh ai mendonte pr takimin e afrt me anglezt.

XLVI ANKTH

Duhet pritur gjithka n politik, ku gjithka sht e lejuar, me prjashtim t t qenit i befasuar. Sh. Morr Melit i kujtohej se shum vite m par kishte lexuar n nj libr t hershm deklaratn e nj zyrtari t lart anglez lidhur me synimet britanike ndaj Shqipris. Ajo mund t prmblidhej n kto fjal: Ne do ta bjm Shqiprin margaritarin m t ndritshm t gjerdanit perandorak britanik. N at koh ish-detektivi nuk i kishte kushtuar vmendje ksaj deklarate mbasi, historikisht, edhe kur Anglia njihej si mbretresha e deteve dhe perandoria britanike jetonte lavdin e saj koloniale, gjerdanit t tyre perandorak i mungonte perla shqiptare. Me sa dukej atdheu kryene i barinjve shqiptar nuk i prshtatej dot kolonizimit legal e botrisht t njohur, pr tu pajtuar me nj vend nderi n gjerdanin perandorak britanik. Aq m mir pr ne menduan projektuesit e atij gjerdani Margaritari shndrit m shum n errsir, sesa n drit. Synimit t vjetr iu shrbye me metoda t reja. Kolonel e gjeneral me prvoj t Inteligjenc Servisit u instaluan pr vite t tra gjat Lufts s Dyt Botrore pran shtabit t prgjithshm partizan, duke br t gjitha investimet e mundshme, n planin kombtar e ndrkombtar, pr karriern e ardhshme politike t Hoxhs. Me vizitn e tij misterioze n Londr n tetor 1983, diktatori antishqiptar i jepte ok testamentit politik t pasvdekjes n marrdhniet me padront e tij anglez, t cilat deri ather kishin qen top sekret. N pritje t mysafirve anglez, Meli po prjetonte nj ankth t paprovuar m par. Pr dyzet vjet me radh, populli shqiptar nn udhheqjen e partis s lavdishme marksiste-leniniste ishte krenuar se po ndrtonte kshtjelln e vetme t komunizmit n bot, duke hedhur valle n gojn e ujkut imperialist. Babai i Melit dhe gjith brezi i tij kishin luftuar e vuajtur n varfri pr ndrtimin e socializmit, ndrkoh q diktatori i krcnonte me grushtin lart n do kongres militaristt e Londrs dhe imperialistt e Washingtonit. Vet Meli dhe kolegt e tij t DSJs kishin rrezikuar jetn sa e sa her n kuadr t lufts s ftoht kundr imprializmit e revizionizmit. Ata nuk e kishin imagjinuar dot kurr nj skenar kaq kriminal e poshtrues t lufts pr ndrtimin e socializmit imagjinar, ndonse kishin hasur gjat aktivitetit t tyre paqartsi t mbetura enigm. P. sh. Afrim Pahia n nj rast kishte eliminuar n Kopenhagen t Danimarks nj detektiv japonez, i cili jo vetm q nuk kishte qen ndonjher n Shqipri, por ndofta as nuk e dinte fare se ekzistonte nj vend me kt emr.

Pr interesa t kujt duhej vrar ai? Mir 488 shqiptart e arratisur q dmtonin interesat e partis, apo duheshin vrar pr hakmarrje ideologjike gjat viteve q punoi Meli n DSJ, po mbi 1100 detektiv t huaj, shumica e t cilve nuk kishin qen kurr n Shqipri dhe nuk prmendej asnj fakt pr veprimtari antishqiptare n adres t tyre, pr interesa t kujt ishin goditur? Pse DSJ ua ndalonte detektivve shqiptar t shkonin n Angli, ndrkoh q ata bridhnin lirisht gjith pjesn tjetr t Evrops? Dikur Meli dhe kolegt e tij nuk u jepnin dot prgjigje ktyre pyetjeve, por qyshse diktatori hoqi maskn e marksistit dhe lavdroi efikasitetin e aleates Angli, pr ata ishte qartsuar e vrteta e nj epopeje t tr epoka e socializmit spekulativ. Diktatori shahej ditn e puthej natn me aleatt londinez. Nj nat t till do t prjetonte s afrmi edhe Hamit Meli. Ky fakt po e turbullonte detektivin e burgosur. * N orn nnt paradite t 25 marsit 1984, DSJ i transmetoi me radiogram Stretos lajmrimin se t nesrmen, m 26 mars, n orn 22 e 30 minuta, do t zhvillohej takimi i prfaqsuesve t Inteligjenc Servisit me Hamit Melin. N takim do t ishte i pranishm edhe vet Dofeni. Po m 25 mars mbrriti tek zyrat e komands s kampit t Qaf-Barit Pahia, t cilit i bnte shoqri kartelisti. Ndrsa ditn q do t zhvillohej takimi, nj prfaqsues i Sigurimit t Komitetit Qendror iu bashkangjit shoqris s kartelistit me Pahin. Ndrkoh brenda n kamp nuk kishte tashm asnj agjent t DSJs. Takimi do t zhvillohej n t njjtn dhom, ku ishin zhvilluar dy takimet me Dofenin. N orn e caktuar, vet kartelisti e shoqroi Melin deri tek hyrja e pasme e godins ku ndodhej infermieria e kampit. Ish-detektivi u ngjit vetm n katin e dyt. N korridor po e prisnin Streto, Pahia dhe prfaqsuesi i Sigurimit t KQ. Eja vishu shpejt, Hamit, se tani fillon takimi i tha Streto. 1 veshur jam; un nuk po shkoj n opera ia ktheu Meli serioz. Ka urdhruar drejtori i DSJs t vishesh me rroba t reja. I kan sjell kastile nga Tirana. Le t'i ken sjell edhe nga Londra. Un do t shkoj me rrobat q kam veshur. Hamit, po deshe T lutem, Guri, ti e di q kur un vendos, nuk ndryshoj qndrim ia preu shkurt Meli. Streto nuk e zgjati m. Ai shkoi tek dera e dhoms ku do t zhvillohej takimi dhe krkoi Dofenin. Mbasi shkmbyen disa fjal me z t ult, Streto u kthye srish tek Meli. Ai e njoftoi se mund t shkonte n takim me uniformn e kampit, gjersa e kishte vendosur kshtu. Pastaj ai i pshpriti tek veshi:

 Bj kujdes, Hamit! Personi q kryeson takimin ka qen pjestar i pals angleze n bisedimet e Londrs.

XLVII ALEANC SEKRETE APO KOLONIZIM SEKRET ?

Dashuria q kan anglezt pr lirin nuk i pengon ata t pranojn skllavrin e t tjerzve. V. Hygo Kur hyri Meli n dhom, gjith t pranishmit u uan n kmb. Ai u takua me ta dhe u ul n vendin q i kishin rezervuar. Atje ndodheshin katr anglez dhe Dofeni. Ish-detektivit i bri prshtypje fakti q prkthyesi ishte anglez. Takimin e kryesonte nj person i thinjur, rreth 65 vje, me trup t drejt e i mbajtur mir. Nj pal syze t ndritshme ia fshehnin syt. N t dy ant e tij ishin ulur dy zyrtar t tjer anglez me mosh rreth t pesdhjetave. Njri prej tyre qndronte paksa m i trhequr, me nj kamer t vogl n dor. Prkthyesi, nj djalosh i shndetshm, me fytyr t lezetshme dhe barseta t gjera, ishte ulur pran Melit. Dofeni kishte zn vend n ball t tavolins s gjat. Kur Meli u ul, kryesuesi i takimit i hodhi nj shikim t vmendshm koks s qethur t t burgosurit t qndisur nga thinjat, fytyrs s murrtyer me mustaqet e shkurtra majzverdhura, syve t kaltr, t mullosur e me rrath mavi dhe pelies s tij t pambukt t grisur n disa vende e dalboje krejt. Mandej ai pyeti Dofenin: Ky sht Hamit Meli? Pasi mori prgjigje pohuese, anglezi nxori nj fotografi prej nj albumi q kishte prpara dhe ia zgjati ish-detektivit, duke i thn: I hidhni nj sy ksaj fotografie dhe bjeni vet krahasimin; keni ndryshuar shum. Meli shikoi fotografin, buzqeshi hidhur, dhe ia ktheu at prsri anglezit, pa thn asnj fjal. Fotografia ishte e vitit 1972, kur Meli ishte 23 vje. Ky kishte qn nj vit i bujshm n karriern e tij si detektiv. Pas nj heshtjeje t shkurtr, anglezi vazhdoi: Midis qeveris son dhe partis suaj ka ekzistuar gjithmon nj aleanc e fuqishme, e cila, pr t qn efikase, sht lypsur t mbahej sekrete. Kjo aleanc ka lindur qysh n vitet e Lufts s Dyt Botrore, kur, si aleat me njri-tjetrin, ne luftonim nazi-fashizmin. Ndrsa anglezi fliste, Dofeni tundte kokn n shnj miratimi. N t gjitha situatat e vshtira q ka kaluar partia juaj, dhe ato nuk kan qen t pakta, theksoi anglezi ne ia kemi ofruar ndihmn ton si miku mikut. Por ja ku erdhi nj ast q ndihma jon nuk duhet kufizuar vetm n kanalet e diplomacis s fsheht, por duhet t jet e pranishme edhe n riorganizimin e shrbimit sekret shqiptar, pas ngjarjeve t fundit politike n Tiran. Dihet q shrbimi sekret sht rrnja e do shteti. Kuadrot e DSJs, si njerz t profesionit, e kuptojn rndsin e ruajtjes s sekretit t ktij bashkpunimi, pr

t cilin ata aktualisht jan dshmitar okular. E njjta gj krkohet edhe nga ju vet, pavarsisht se kto bisedime po i zhvillojm n nj koh q ju jeni i burgosur politik i regjimit n fuqi. I kam dgjuar t regjistruara bisedat q ju keni zhvilluar me eprort e DSJs. M vjen mir q e keni n konsiderat t kaluarn tuaj dhe t familjes suaj. Pr ne sonte ju jeni ai q keni qen dikur pr DSJn: detektivi m rezultativ dhe m i talentuar, ylli i padiskutueshm i shrbimit sekret shqiptar. Harrojeni momentalisht gjendjen n t ciln ndodheni, prpiquni t liroheni nga mbresat e hetuesis e t burgut, para se t vendosni pr t ardhmen tuaj. sht n t mirn ton t prbashkt, q ju t rikrijoni figurn e shklqyer t karriers suaj t dikurshme. Ne nuk do t kursejm asgj pr t'iu ndihumar n kt drejtim. Duke studjuar thellsisht karakterin tuaj nprmjet materialeve q na jan servirur dhe duke mbajtur parasysh trajtimin e pamerituar q ju sht br n hetuesi e n burg, ne e shikojm t udhs q ta evitoni kontaktin vizual me eprort e Tirans, t paktn prkohsisht, n startin e karriers suaj t ardhshme. Meqense tani e tutje Inteligjenc Servisi dhe DSJ do t veprojm si dy shrbime sekrete aleate, ne kemi menduar q ju ta rifilloni karriern tuaj duke milituar n radht e shrbimeve sekrete britanike. Besoj se e kuptoni leht, q edhe atje ju do t kontribuoni pr interesat e larta t vendit tuaj. Ndrsa zyrtari anglez po thoshte fjalt e fundit, Meli nxori qetsisht nga xhepi i pelies s pambukt nj flet letre, t ciln e shpalosi prpara vetes. Pastaj me nj cop laps bri nj shenj mbi t. Sapo anglezi pushoi s foluri, Meli u prgjigj: N qoft se un do t kisha urrejtje pr eprort e DSJs, ajo nuk to t ishte thjesht vizuale dhe nuk do t shuhej n saje t largsis gjeografike q do t m ndante me ta. far e keni at letr prpara? u interesua ta dinte anglezi. Un vuaj nga sistemi nervor e her-her edhe nga mungesa e prqendrimit t duhur n t menduar e n t shprehur, zotri. Ve ksaj, un jam nj i burgosur politik dhe ndonj gabim n diskutim mund t m krijoj probleme. N kto rrethana jam i detyruar t'iu referohem n t folur disa shnimeve paraprake q kam br, n saje t t cilve orientohem. Ndrkoh q prkthyesi po i transmetonte fjalt e fundit t t burgosurit, zyrtari anglez buzqeshi leht, frkoi pr nj ast unazn e gjer e t bardh q mbante n gishtin prkats t dors s majt, dhe pastaj i adresoi Melit kto fjal: Nuk duhet t'ju shkoj mendja gjithmon pr keq; kjo dukuri e pengon mirkuptimin ton. Si rrjedhoj, ajo vshtirson arritjen e suksesit t takimit ton. Ju keni arsye t manifestoni shqetsime t tilla, si pasoj e pasiguris q ju ka shoqruar nga dita e arrestimit e n vazhdim. Ne e kuptojm kt. Por, nga ana tjetr, un nuk kam aspak dyshim se ju jeni plotsisht n gjendje t vlersoni drejt rrethanat e reja q ju krijohen me pjesmarrjen ton n kt takim.

Prsa i pket propozimit ton, un mendoj se sht e pamundur t mos t'ju krijoj nj far ngacmimi pr qetsin tuaj shpirtrore prania e eprorve t DSJs. Ata ua kan pohuar me gojn e tyre, se ju mbeten borxhlinj pr trajtimim e ashpr q ju sht br n hetuesin speciale, pavarsisht se drejtuesit e sotm t DSJs nuk kan qen ather. Meli iu prgjigj me syt mbi letr, pa e shikuar anglezin: Edhe n qoft se do t ekzistonte nj ngacmim i till pr qetsin time shpirtrore nga prania e eprorve shqiptar, ai do t ishte i paprfillshm prball dashuris dhe respektit t thell q ushqej un pr popullin dhe pr vendin tim, t cilve u kndoi me aq pasion e dashuri shtegtari juaj romantik, Bajroni i madh. Zyrtari anglez qeshi. Ndofta kt qeshje me ndje profesionistit t regjur t Inteligjenc Servisit ia frymzoi ideja se kjo Nn e rrept burrash t egr (si e quante poeti anglez Shqiprin) ishte koloni e fsheht e tyre dhe prball tij ndodhej nj bir plangprishs i saj. Pasi i nguli shikimin e tij zhbirues q posht xhamave t ndritshm t syzeve fytyrs zeshkane t Melit, i cili n at ast po thithte cigaren, anglezi bri nj vrejtje sa t holl edhe pikante: Do t ishte mjaft e plqyeshme nga ana e jon, sikur ju t thoshit gjithmon vetm at 'ka ndieni pr shtjen q flisni. Nn ndikimin e shikimit t prqendruar t anglezit, Meli ngriti syt mbi xhamat e syzeve t bashkfolsit. Aludimi i holl i zyrtarit anglez rreth mungess s sinqeritetit t detektivit t burgosurit pr ato q kishte thn e smboi Melin me sistem nervor t acaruar. T tregohej hipokrit n ato rrethana, ku nuk i kishte mbetur gj tjetr pr t humbur ve lkurs, dorzimi i t cils do t ishte fundi i kalvarit, ishte shum fyese pr sedrn e smur t Melit. Ndrkoh ai e kuptonte se, q prgjigjja e tij t ishte e efektshme n masn e nevojshme, duhej q gjyqit t ndrgjegjes, q i kishte br anglezi, t'i prgjigjej n t njjtn mnyr. I burgosuri e prqendroi shikimin n letr dhe iu drejtua dialoguesit me nj pyetje: Si sht e mundur q t vlersohet e pranueshme nga ana e juaj ndrgjegjja e nj detektivi, q pr motive personale do t sakrifikonte interesat e larta t vendit t tij? Sa m i shtir t jet sot ai n sjellje, aq m i rrezikshm do t jet nesr n aktivitet, i lir e i armatosur. I vmendshm n fjalt q po i prktheheshin, kryesuesi i takimit heshti pr nj ast, kur Meli mbaroi s foluri. Pastaj u duk sikur deshi t thoshte dika, por ndryshoi mendim. Mori kafen q i servirn at ast dhe nisi ta pinte n heshtje.

XLVIII DOFENI ENTUZIAST

Nuk duhet glltitur besim m shum nga sa mund t tretsh. H. Helis Q nga asti q Meli nuk kishte pranuar t vishte rroba t tjera, Dofeni kishte dyshuar mjaft n sjelljen e t burgosurit gjat takimit me anglezt. Por gradualisht ai e kishte mbledhur veten, duke konstatuar reagimet e kujdesshme t Melit. N kohn q po pinin kafe t shoqruar me nj pije me ngjyr, drejtori i DSJs pothuajse akrrqejf, bnte spirale n ajr me tymin e cigares. Pr mendimin e tij, ajo cop letr q i kishte drguar detektivit t burgosur me Streton e kishte br tamam punn. Meli pinte kafe, si gjith t tjert, por pijen me ngjyr nuk e preku. Cigaret i ndizte njrn pas tjetrs. Prkthyesi anglez, shum i zellshm e i shkatht, nuk e la t burgosurin ta ndezte asnjher nga paketa e tij pa filtr e me duhan t rndomt. Pasi e piu kafen prgjysm, kryesuesi i takimit foli me z t ult me njrin prej kolegve t tij dhe pastaj iu drejtua Melit: Gjat takimeve q keni zhvilluar me eprort e Tirans, ju e keni vn theksin mbi gjendjen tuaj t rnd shndetsore, si nj ndr shkaqet kryesore t mospranimit pr tu riaktivizuar. Ne ju japim fjaln se do t'ju kurojm n mnyr t till, q edhe ju vet do t habiteshit me gjendjen shndetsore q do t prfitonit. As eprort e Tirans nuk kursehen pr kurimin tim ia ktheu ish-detektivi. Edhe ata m kan premtuar se do t m kuronin n klinikat m t mira t bots pr disa muaj. Nprmjet jush, edhe ata tani kan mundsi t barabarta pr nj gj t till. Duke i llogaritur t kuruesheme pasojat patologjike t organizmit tim t rrnuar, dobsimi i reflekseve profesionale mbetet nj ndr pengesat kryesore, t pakaprcyeshme pr mendimin tim. Ne ju sigurojm se edhe reflekset profesionale do t'ju riprtriheshin me ndihmn mjeksore dhe me ushtrimin e kurseve speciale t shkolls son t shrbimit sekret. T gjitha kto ndihma ju mund t m'i siguronit edhe n Tiran. Me specialistt tuaj, nj kursi t till un mund t'i nnshtrohesha edhe n DSJ, po t arrinte atje puna. Pse kmbngulni kaq shum n qndrimin tuaj n Shqipri? far prshtypje krijon n psikologjin tuaj rifillimi i karriers n radht e nj shrbimi sekret t huaj, por aleat me DSJn? Nj ofert e till n kushtet e t burgosurit politik, ku un kam humbur t drejtat e qyetarit t lir t Republiks, por jo t drejtn e ksaj qytetarie, m tingllon si nj ridnim me mohim nnshtetsie.

 Po fakti q vllai juaj militon n radht e DSJs, nuk ju ngarkon me asnj detyr n ndrgjegje, pr t ndihmuar vllan m t vogl e pa prvojn e duhur dhe q, mbi t gjitha, ndodhet atje vetm pr shkakun tuaj? Vllai im duhet t kryej me ndrgjegje detyrat q i ngarkohen, pa e uar mendjen fare tek un. Ndrkoh un nuk duhet t marr prsipr nj detyr q i tejkalon mundit e mia, vetm pr hir t faktit se vllai im militon n radht e DSJs. Po ju them, pa mburrje, se vetm gjat vitit t kaluar mbi tre mij detektiv t huaj kan krkuar t punonin pr interesat e shrbimeve tona sekrete; madje me kushte t diktuara nga ana jon. Ndrkoh ne po ju bjm krkes kmbngulse t angazhoheni n radht e Inteligjenc Servisit, ndrsa ju nuk pranoni. Mos vall ky sht nj nnvleftsim nga ana juaj pr shrbimet tona sekrete? Meli, i cili e kishte t qart se as ai q i tha kto fjal nuk i besonte, buzqeshi duke menduar me vete: nj ish-detektiv i DSJs guxon t nnmoj njrin prej shrbimeve sekrete m t fuqishm t bots!? Pa e shuar buzqeshjen, ai u prgjigj: Nuk besoj se ka ndonj detektiv serioz n bot q t'ia lejoj vetes t nnmoj shrbimet sekrete britanike, t cilat rivalizojn pr vendin e par prkrah shrbimeve sekrete m t fuqishm t kohs. Sikur t kisha mundsi t'i prgjigjesha pozitivisht oferts suaj, un as nuk e imagjinoj dot se far vendi mund t zija atje. Nj vend nderi ia priti flak pr flak zyrtari anglez, duke e shfrytzuar n maksimum edhe minimumin e mundsis q i krijoi Meli me shprehjen e tij t shkujdesur. Sakaq ish-detektivi u prpoq ta mbyllte aty pr aty t arn q krijoi: Nj vend nderi i nj shrbimi sekret prestigjioz, si i juaji, do t ishte nj shumfish i mundsive t mia edhe para se t m ndodhte ky erozion i vlerave profesionale q kam psuar. Nj prej arkitektve t shrbimit sekret shqiptar, duke diskutuar n rrethana disi t veanta pr shtjen tuaj, u shpreh: E para fjal q ka msuar Meli n jet sht "jo". Dhe po e tha nj her at fjal, sht koh e humbur kot t merresh m tej me t. Me sa po shikoj un, ai paska pasur shum t drejt tha anglezi. Melit i shkoi mendja tek takimi tripalsh i Londrs ku, sipas fjalve q u kishte thn Kobra Stretos dhe Merdarit n hollin e ambasads amerikane, duhej t ishte diskutuar kalimthi dhe shtja e tij. Pas nj pauze t shkurtr, ai u prgjigj: Vlersimi i tij nuk ka qen i bazuar, zotri. Prkundrazi, un mendohem mir para se t them po ose jo. Kryesuesi i takimit ndryshoi tem: A keni njohur ndonj angleze gjat aktivitetit tuaj?

 Po, kam njohur nj vajz q vazhdonte studimet n universitetin e Sorbons. A ju ka ln mbresa t mira? pyeti i buzqeshur zyrtari anglez. Shum t mira. Ish-detektivi thoshte t vrtetn. Njohjen me at vajz, e cila binte n sy n fakultetin e saj, Meli ia kishte prshkruar me detaje Diksit. Kujtim i veant prej studentes angleze ishte fakti q ajo kalonte n orgazm duke qar prej eksitimit. Si e quanin? e pyeti bashkbiseduesi. Nuk ia them emrin iu prgjigj me t qeshur Meli. Do t bnit m mir, po t na i thoshit insistoi anglezi. Bhet fjal pr nj ngjarje t kaluar, e cila nuk paraqet asnj interes pr tu prmendur ia ktheu Meli. Mir, ather, a mund t na thoni se cilat fermra ju kan plqyer m shum? Italianet. Me sa m kan thn, ju jeni marr mjaft me femra, megjithse DSJ ka synuar tju kufizoj deri n nj far mase. Ndrsa disiplina profesionale e Inteligjenc Servisit nuk e prfshin nj klauzol t till. Prkundrazi, detektivt m t shquar anglez kan spikatur edhe n marrdhniet me femrat. Ne mendojm se marrdhniet me femrat, kur detektivi nuk bhet skllav i ndjenjave, i stimulojn rezultatet e tij profesionale. Jam i t njjtit mendim me ju e aprovoi Meli. Cili ka qn misioni m i vshtir i karriers suaj? ndryshoi prsri tem kryesuesi i takimit. Un mendoj se misioni m i vshtir mund t mos dal ai q sht parashikuar pr i till. Madj mund t rastis q detektivi t has vshtirsi t paparashikuara pr kryerjen e nj misioni edhe kur sht n kulmin e rendimentit profesional. Ndaj t njjtin opinion me ju. Meli filloi t fliste pr misionin m t vshtir q kishte kryer. Si pr t ilustruar karriern e shklqyer t detektivit t burgosur, anglezi i tha: N vitin 1972 ju, s bashku me nj anglez dhe nj japonez, keni qen njri prej tre detektivve m rezultativ t bots, prsa i prket numrit t misioneve t realizuar brenda nj viti. Arritjet tuaja jan nj krenari e vrtet pr DSJn, si shrbim sekret i vogl e relativisht i ri. Duke prfituar nga rasti, Meli, i nxitur nga kureshtja profesionale, bri pyetjen e par: Sa sht shifra m e lart e realizuar prej detektivve tuaj m t mir gjat karriers s tyre? Besoj se kjo nuk prbn sekret. Aspak. Ja ku po ju a them un: 170. Ata jan krenaria e Inteligjenc Servisit shtoi anglezi duke i theksuar mir fjalt.

XLIX FAJTORT BHEN GJYKATS

Fjalt jan droga m e fuqishme e prdorur pr mashtrim. R. Kipling Pas nj hopi heshtjeje t prgjithshme, kryesuesi i takimit i dha biseds nj kthes befasuse: N vitin 1974 ju keni vrar nj detektiv francez me origjin angleze. Ne kemi t drejt t'ju krkojm llogari pr gjakun e tij. Tashm Meli ishte i sigurt se jo vetm ai detektiv, por dhe shum t tjer si ai, ishin goditur nga DSJ me rekomandim dhe pr llogari t Inteligjenc Servisit. far aktiviteti antishqiptar mund t kishte kryer nj detektiv francez me origjin angleze, i cili nuk kishte qen kurr n Shqipri? Duke sjell ndrmend kta fakte irritues, Meli i hodhi nj shikim t rrept fytyrs s anglezit, i cili, pasi e kishte lshuar si "pa teklif" at shprehje akuzuese, po shfletonte me nge albumin q kishte prpara. Ishte albumi i misioneve t realizuar nga detektivi i burgosur, t renditura n mnyr kronologjike. Pa i shkputur syt prej fytyrs s anglezit, Meli i tha: Shfletojeni pak nga fillimi albumin q keni n dor. N t do t shikoni edhe fytyrat e dy shqiptarve t vrar pa qen fare detektiv. Bashkkombasi juaj, edhe sikur t jet goditur pa ndonj arsye tjetr, t paktn ishte detektiv, profesionist i shrbimit sekret. Aktivitetin tim t dikurshm un e kam kryer pr interesat e larta t vendit tim; t paktn kshtu m thuhej. sht interesant fakti q un si detektiv duhet t'i jap llogari qeveris suaj pr misionet e kryer prej nj shrbimi sekret aleat, i drejtuar nga nj parti me t ciln, sipas fjalve tuaja, keni pasur aleanc t prhershme sekrete. Anglezit i kaloi nj hije buzqeshjeje n fytyr. Pa i shkputur syt prej albumit, ai u prgjigj: Pranimi i oferts son mjekon shum plag tuajat. Detektivi i burgosur ia priti prnjher: N qoft se misionet tona t dikurshme sot quhen krime, un nuk do t pranoja kurr q ndshkimin e mundshm t nj krimi t kryer ta evitoja duke kryer nj ose disa krime t tjer. Anglezi nuk foli m. Kuptohej q ai nuk kishte parashikuar nj zhvillim t till t dialogut. Fillimisht atij i ishte dukur nj veprim i padenj matja e forcave si i barabart me nj njeri t shprfytyruar prej vuajtjeve t burgut. Por realiteti kishte folur ndryshe. Gjat gjith dialogut ish-detektivi kishte dhn prgjigje t holla e t qdrueshme, nprmjet t cilave ai ia kishte arritur t mbronte personalitetin dhe synimet e tij. *

Duke shfletuar albumin e hapur mbi tavolin, zyrtari anglez po shikonte me vmendje shnimet prbri fotografive, t cilat ilustronin misione t ndryshme. Megjithse ato nuk ishin t shkruara n gjuhn e tij, ai e kuptonte leht, me intuitn e profesionistit t thinjur, se ata emra qytetesh me shkronja latine ishin skenat e misioneve t kryer prej t burgosurit q kishte prball: Bari, Athin, Lisbon, Bruksel, Varshav, Barcelon, Amsterdam, Baku, Marsej, Ankara, Oslo, Beograd etj, etj.. Anglezi i shkputi pr nj ast syt prej albumit dhe e prqendroi shikimin mbi ish-detektivin. A ndienit knaqsi kur qarkullonit npr Evrop n mosh t re, pr t kryer misionet tuaja? e pyeti. Fillimisht po u prgjigj Meli. Pastaj gjithmon e m pak. Sipas vlersimit tuaj, cila do t ishte renditja e merituar e shteteve m kryesor t Evrops, n baz t kontributit q kan dhn popujt e tyre pr zhvillimin kombtar dhe t mbar njerzimit? Italia, Gjerm... Akoma s'i largon dot pr asnj ast nga mendja sinjorinat e bukura italiane? ndrhyri anglezi, duke ia ndrprer fjaln n mes. I befasuar prej ktij veprimi, q binte ndesh me maturin dhe gjakftohtsin e treguar deri at ast prej drejtuesit t takimit, i burgosuri heshti, me nj buzqeshje t ngrir n buz. Ai deshi t thithte cigaren, por i ishte fikur. Prkthyesi anglez, i gatshm si gjithnj, ia ndezi me akmakun e tij. Ndoshta pr t kompensuar disi nxitimin e tij t pazakont, zyrtari anglez po e shikonte i buzqeshur Melin n heshtje. Pyetjen e radhs ai ia drejtoi pa e fikur buzqeshjen: Mir q nuk dashkeni m t militoni n shrbimin sekret por, t paktn, pse nuk pranoni t jetoni i lir? Un jam nj i burgosur politik i dnuar nga t njjtt ligje si gjith bashkvuajtsit e mi. Nuk dshiroj q e kaluara ime, s cils un nuk i shrbej dot m, t m ofroj privilegje t veanta qe prgjigjja e Melit. Anglezi nuk e zgjati m bisedn. Kto pyetje, t cilat nuk kishin lidhje t drejtprdrejt me qllimin e takimit, tregonin se ai nuk priste m asnj ndryshim n qndrimin e t burgosurit. Drejtuesi i takimit u ua n kmb. T njjtn gj bn edhe t tjert. Ai iu drejtua Melit me kto fjal: Po ju a them hapur: kam tre vjet m shum se mosha juaj q militoj n kto organe dhe nj zhgnjim t till nuk e kisha provuar ndonjher. Mendoj se juve nuk duhet t'ju imponohet m asgj. Besoj se edhe zoti Ilir i ktij mendimi do t jet. Pr konsideratn time shtja juaj paraqet nj interes t veant. Pr kt do t v n dijeni edhe kolegt e mi n Londr. Gjithmon do t pyes pr ju.

Duke thn fjalt e fundit, ai i zgjati dorn Melit. N pritje t ktij asti, detektivi i burgosur e ruante n maj t gjuhs shprehjen me t ciln kishte vendosur ta mbyllte kt takim: N qoft se Anglia do t ishte Shqipri e Shqipria Angli, dhe nj anglez i ndodhur n rrethanat e mia do ta kishte pranuar ofertn q mu b mua sonte, vetm ather un ju a njoh t drejtn pr t m urryer. N rast t kundrt, dshiroj t ndahemi si miq t mir, ashtu si ju vlerson regjimi yn n fuqi. Drejtuesi i takimit bri nj gjysm rrotullimi dhe u lshua mbi kolltuk. Edhe t tjert u uln prsri, me prjashtim t t burgosurit. Si ndenji pak n heshtje, zyrtari anglez i zgjati prsri dorn Melit, pa thn asnj fjal. Ashtu vepruan edhe kolegt e tij. Ndrsa Dofeni, i entuziazmuar, i shtrngoi fort dorn me t dy t tijat. N sallon Melin po e prisnin me padurim Streto e Pahia. Kur morn vesh sesi ishte mbyllur takimi, ata e shtrnguan fort n krah shokun e tyre t burgosur. Ndrkoh me ta u bashkua edhe Dofeni buzagaz dhe prfaqsuesi i Sigurimit t KQPPSH. Tepr i knaqur, drejtori i DSJs u takua prsri me Melin, duke i thn: Nuk t lm m vetm n kamp. Do t'i them Fatmir Merdarit t vij t rrini ca dit bashk, sa t shmalloheni. T lumt, Hamit, na nderove me t vrtet! Detektivi i burgosur u takua ngrohtsisht me shokt dhe doli. Frynte nj er e leht nga lindja dhe bnte ftoht. Ai mbrtheu mir pelien e pambukt dhe nxitoi hapat mbi dborn e ngrir. Syt i shkuan tek izmet e ara t llastikut, pr shkak t t cilave duhej t'i hidhte hapat me kujdes. Si tollumbat e Lulit t vocrr tha me vete dhe mendja i shkoi prsri tek Migjeni, i cili kishte jetuar dikur ktyre maleve. Si do t shkruante, vall, poeti elokuent i mjerimit, po t kishte qen dshmitar i takimit t ksaj nate? Me kt pyetje t mbetur pezull n mendje, e zuri gjumi n maune.

L HESHTJE ANKTHNDJELLSE

Pritja sht nj zinxhir q lidh t gjitha dshirat tona. Monteski Pas takimit me anglezt, Meli priste nga dita n dit futjen n kamp t detektivit Fatmir Merdari. Ky ishte premtim i vet drejtorit t DSJs dhe atij nuk ia bnte dot fjaln dy askush. Fatmir Merdari ishte me origjin nga Kora, por lindur e rritur n Tiran. Ai ishte njeri i komunikueshm, inteligjent, mjaft guximtar, por paksa i rrmbyer. N kt cilsin e fundit, e cila nuk i prshtatej mir profesionit t detektivit, Merdari ngjasonte me vet Melin. Ndofta kjo veti e prbashkt kishte ndikuar n lidhjen e nj shoqrie t fort midis tyre. Ata kishin ndrmarr edhe misione t prbashkta jasht shtetit, q i kishin realizuar me sukses. Kuptohej q Dofeni ishte vn n dijeni t shoqris s dikurshme ndrmjet Melit e Merdarit, prandaj e kishte vn gishtin pikrisht mbi kt t fundit, pr ta autorizuar t burgosej prkohsisht n kampin e Qaf-Barit, q ti bnte shoqri mikut t tij t hershm. Mirpo ditt po kalonin dhe Merdari nuk po dukej. Fillimisht Meli mendoi se ai ndodhej me shrbim jasht shtetit. Mbasi t kthehej n Tiran, udhtimin e par ai do ta bnte me siguri pr n kampin e Qaf-Barit. Kaluan dy jav nga dita e takimit me anglezt dhe heshtja vazhdonte ende. Bile jo vetm q Merdari nuk po bhej i gjall, por Meli nuk po merrte asnj sinjal edhe prej shokve t tjer. Detektivi i burgosur ishte i bindur se Dofeni u nda mjaft i knaqur prej tij, si asnjher m par. N pamundsi t Merdarit, pr fardolloj arsyeje, drejtori i DSJs do t drgonte dik tjetr n kamp, pr ta sqaruar Melin si qndronte puna. Nga ana tjetr, edhe Streto e Pahia me shok nuk do t linin gur pa lvizur pr ta vn n dijeni Melin rreth arsyes s voness, ndrkoh q e dinin shum mir se bashklufttari i tyre i burgosur kishte t drejt t shqetsohej. I bindur se dika kishte ndodhur, Meli ia shprehu shqetsimin e tij Diksit: Nuk m duken mir punt, Sazan; ka dika q nuk shkon n kt mes. Guri me shokt e din mir se kjo heshtje e gjat e tyre ne na l n ankth t madh. Aq m tepr q, sipas fjalve t Gurit n takinim e fundit, ata kan krijuar nj goxha grup shoksh t profesionit, t vendosur pr t'iu kundrvn interesave angleze dhe diktatorit n rrethanat injoruese ku po punojn aktualisht. N luftn e heshtur e keqja mund t t gjej ather kur nuk e pret fare. Guri m vuri n dijeni se kishin n plan t rrmbenin ndonj antar t elits drejtuese t misionarve anglez q bujn n hotel Tirana si turist. Bile vet shefin do ta gjuanin si macja dhjamin. Donin t'i bnin nj hetuesi t fort, pr ta detyruar t shprehej rreth planeve t tyre t ardhshme pr Shqiprin. Ka

t ngjar q, duke u prpjekur pr t realizuar kto synime, dika tiu ket ndodhur. Prndryshe ata nuk do t rrinin kurr mbi dy jav n heshtje. T paktn kalimthi do t dukej patjetr ndonjri prej tyre. Duhet t prgatitemi pr lajme t kqija, Sazan. Duke thn kto fjal, ish-detektivi mblidhte fort buzt dhe tundte kokn i pezmatuar.

LI SITUAT E TURBULLT

Pamundsit tona na acarojn. Zh. Zhubr Pas dy ditsh Melin e thirrnn n infermieri. Kur u paraqit atje, ai gjeti mjekun e burgosur s bashku me nj person t panjohur. Mjeku i burgosur e sqaroi: N kontrollin e fundit mjeksor q iu b t burgosurve t kampit ton n aparatin e florografis, ti ke dal i smur, Hamit. Drejtoria e Kampe-Burgjeve ka drguar nj kur pr ty me kt mjekun nga Tirana. Duke thn kto fjal, ai shikonte her mjekun e ardhur prej kryeqytetit, her Melin, si pr t'i prezantuar respektivisht tek njri-tjetri. Ndrkaq, mjeku i ardhur i tha me takt mjekut t burgosur: M duhet t'i bj nj vizit t ngeshme e t prgjithshme Melit. Prandaj, n qoft se ti ke ndonj pun, je i lir t dalsh. Mjeku i dnuar e kuptoi se 'duhej t bnte. Ai stakoi prizn e furnells ku po zienin shiringat dhe sistemoi disa shishe me barna q kishte mbi tavolin. Pastaj i tha mjekut kryeqytetas: Un do t shkoj t psonis, se sot sht futur shitsi n kamp. Ai vjen vetm dy her n muaj ktu. Po u vonova, ja ku e keni elsin e ders, n rast se do t dilni pa u kthyer un. Mjeku tjetr mori elsin, u ua prej karriges dhe shkoi e mbylli dern pas atij q doli. Pastaj u afrua tek dritarja, lvizi pak cepin e perdes prej kambriku dhe, pasi endi shikimin npr oborrin e kampit, u kthye nga Meli e i zgjati nj cop letr duke i thn: Shokt jan mir; mos u bj merak. Nuk t kan ardhur dot, se ashtu duhej. Po pate gj pr t thn, mund t flassh pa ndrojte. Meli e falnderoi dhe hapi letrn, ku njohu shkrimin e Stretos: I dashur Hamit, Nuk kemi mundur t vijm, pr arsye pune. Gjithashtu nuk t premtojm dot se kur mund t vijm. Letrprursi sht i yni. Po pate gj pr t thn, shprehu. T fala nga "t gjith", Guri. PS. Dariu t zvendsoi. Fjalt e fundit i bn prshtypje Melit, por shqetsimi i tij kryesor nuk lidhej me t vllan. Prandaj ai iu drejtua mjekut me t tjera pyetje: A mund t m flassh m konkretisht pr gjendjen e shokve? 'jan ato pun q ua bjn t pamundur ardhjen e njrit prej tyre deri ktu? Mjeku u prgjigj me nj buzqeshje t leht:

 Ato pun ti mund t'i marrsh me mend m kollaj nga un. Por, me sa kam dgjuar prej shokve, mund t t them vetm se aleatt kan shprehur rezerva t ndjeshme ndaj faktit, q pr survejimin tnd n burg jan drguar pikrisht ish-shokt e tu t shkolls s shrbimit sekret. Pas takimit t zhvilluar me ty, anglezt i kan kushtuar shum vmendje shtjes sate. Pr kt arsye Dofeni nuk guxoi t t drgonte njeri ktu, sipas premtimit. N vazhdim t ksaj bisede, Meli msoi se aleatve u ishte lkundur besimi lidhur me ruajtjen e sekretit n DSJ. Ndrsa disa kuadro angleze ishin gjithmon t pranishm n mbledhjet e rndsishme t DSJs, ata nuk pranonin pjesmarrje shqiptarsh n mbledhjet e tyre. Po kto fjalt e fundit t letrs Dariu t zvendsoi jan? u interesua ish-detektivi. Vllai yt sht Dariu? e pyeti mjeku. Po. Ja si sht puna: Anglezt kan trhequr pr specializim n Londr nj kontigjent detektivsh shqiptar me mosh t re. Do t'i fusin n kurse nga nj deri n trevjeare. Bashk me ta, kan trhequr edhe vllan tnd. Shum shok shfaqn mospajtimin e tyre me kt transferim t Dariut, duke i mshuar faktit se ai nuk ishte detektiv i mirfillt dhe ndodhej aksidentalisht n DSJ. Nj dit u ndodha rastsisht kur nj shoku yt, Fatmir Merdari, u grind me dy kuadro angleze pr kt pun. Ata iu kundrvun atij me kto fjal: Ne e kemi gjetur Dariun t inkuadruar n DSJ; nuk e kemi sjell ne ktu. Meqense ai nuk e paska mbaruar shkolln e shrbimit sekret, ather ne do ta fusim n nj kurs trevjear at. Mir, ather ua priti Fatmiri t paktn i jepni leje t shkoj t takohet me t vllan, para se t niset pr n Angli. Jo, jo, nuk sht nevoja iu prgjigjn ata. Dariu do t vij me leje prej andej; ather le ta takoj. Si gjith detektivt e tjer q po transferojm, edhe Dariu shkon n Londr pr interesat e vendit t tij. Ose pr peng shtoi i revoltuar Fatmiri dhe doli nga salla ku po diskutonin. T prekur nga ky gjest proteste, anglezt e ndoqn me sy n heshtje, por kuptohej qart q ky veprim i Fatmirit u qndroi rnd. Mjeku u largua po at dit nga kampi, mbasi la n infermieri nj kur pr Melin. Ky nuk e pa t arsyeshme t'iu drgonte ndonj mesazh shokve me mjekun. Pas largimit t ktij, n kamp mbretroi e njjta heshtje deri ditt e fundit t prillit.

LII ANGLEZI KRCLLIN DHMBT

Ku mungon forca, e drejta zhduket; ku shfaqet forca, e drejta nis t rrezatoj. M. Barr Ishte 26 prilli 1984. Nj muaj dit m dit prej takimit t par t anglezve me detektivin e burgosur. Mysafiri i tij ishte prsri zyrtari anglez, q kryesonte takimin m 26 mars, ose Unaza e Bardh, si e thrrisnin midis tyre shokt e Melit n DSJ, pr shkak t unazs s gjer e t bardh q mbante. Kur kartelisti e njoftoi Melin se do t kishte prsri takim at dit, detektivit t burgosur nuk i shkonte ndrmend kurr, se mund t ishte prsri zyrtari i moshuar anglez vizitor i tij. Sa e pa kur hyri n dhomn e takimit, u shqetsua. Ardhja e zyrtarit t moshuar pr t dytn her brenda muajit duhej t kishte motive serioze. Dhe nuk gabohej. Anglezi, pa e zgjatur, hyri drejt n tem: E di q do t'ju vij keq dhe keni t drejt pr kt , por me hidhrim ju njoftoj se shoku juaj i shkolls, Fatmir Merdari, sht plagosur rnd para tre-katr ditsh dhe gjendet nn kontrollin e rrept t mjekve. M ka ardhur keq se n muajin nntor mbushte 35 vje; shum i ri. Keqardhja e tij sht vetm fasad; anglezi po shijon me ndje hakmarrjen ndaj Fatmirit pr fyerjen q u bri, mendoi me vete Meli i brengosur prej lajmit t keq. N 'rrethana sht plagosur? pyeti me nj fije zri, dyll i verdh n fytyr. Gjat nj loje t kombinuar strvitore pr zbulimin dhe asgjsimin e bandave diversioniste. Fatmiri ishte drejtuesi i prgjithshm i saj dhe sht goditur aksidentalisht n errsir. Nj humbje e madhe pr t gjith shtoi anglezi me z m t ult. A ka shpresa pr shptimin e tij? pyeti ish-detektivi, duke glltitur pshtymn me zor. 90 % sht i ikur. Plumbat i kan dmtuar t dy mushkrit. Po bhet 'sht e mundur pr shptimin e tij, por vetm ndonj mrekulli mjeksore mund ta rikthej n jet. Po njerzit tuaj morn pjes n lojn strvitore? guxoi t pyeste Meli. Anglezi bri sikur nuk e nuhati domethnien e ksaj pyetjeje dhe, si pa t keq, iu kundrprgjigj po me pyetje: Pr 'njerz tant e keni fjaln? Un i komandoj t gjith n DSJ. Nga mnyra jo e zakonshme me t ciln ai po shprehej, kuptohej se anglezi kishte edhe shum pr t thn. Krejt ndryshe nga hera e kaluar, ai ishte i gatshm ta sakrifikonte n ast etiketn e mirsjelljes, pr ta vendosur piketn atje ku duhej n marrdhniet me detektivin e burgosur.

Duke pasur parasysh kt, Meli u mundua q ta riformulonte n mnyr sa m paqsore pyetjen e mparshme: E di q ju i komandoni t gjith atje, fal prvojs suaj t madhe. Por e kisha fjaln pr kuadrot anglez q veprojn n DSJ. Edhe nga ata merrnin pjes, posi, u prgjigj anlgezi. Vet qllimi i asaj loje strvitore ishte pikrisht shkmbimi i eksperiencave respektive. Vese t gjitha veprimet i drejtonte vet Fatmiri. Fatmiri ka realizuar gjith ata misione me sukses kudo npr Evrop, duke qn m i ri dhe me m pak eksperienc. Tani, n kulmin e prvojs, ai shkon e humbet jetn n periferi t Tirans! pshpriti si me vete t tij Meli. Kto fjal i dhan shkas Unazs s Bardh t nxirte shaptn nga milli: Kshtu i shikojn gjrat, t prmbysura, t gjith ata q mendojn se vetm Amerika do t ishte aleate e denj pr vendin tuaj. Detektivi i burgosur ia priti me t parn: Un jam shqiptar, zotri. Nuk jam lindur as n San-Franisko, as n Liverpul. Prindrit e mi nuk kan folur as anglishten tuaj, as at amerikane. Dhe, s fundi, un mendoj se do popull, q e do vrtet lirin dhe pavarsin e vendit t tij, nuk ka nevoj pr aleat t fsheht. Anglezi u kundrprgjigj me zjarr: Nuk ka asnj rndsi se far mendoni ju. Prpiquni ti bni aleat amerikant, futuni n shrbim t tyre dhe sakrifikoni pr t bashkpunuar me ta; kjo sht puna juaj dhe prgjegjsit pr ato q bni mbi shpatulla do t'ju rndojn. Nj gj duhet ta dini mir dhe t mos ta harroni asnjher [n kt ast anglezi u shkput nga kolltuku dhe zgjati t dy duart prpara]: elsat e Shqipris ndodhen n duart tona! Le t prplitet sa t doj Hamit Meli me shokt e tij bashkpuntor, pr t ndryshuar gjendjen. Patjetr do t vij nj dit q ju do ta pohoni me gojn tuaj: anglezt paskan qen vrtet t fort! Nuk po ua fsheh as kt: midis anglezve dhe amerikanve nuk krijohet kurr hapsir pr t deprtuar ndokush tjetr. Prplasja e interesave ne nuk na kalon asnjher n armiqsi. Ndrkoh mos harroni se, tani pr tani, ju jeni nj i burgosur politik, pr t ardhmen e t cilit ne nuk do t'iu bjm asnj lshim amerikanve. Meli u prgjigj duke ngritur zrin: M flisni m hapur, ju lutem. Un nuk kam kontakt me amerikant dhe nuk e kuptoj pse m'i prmendni ata. E kuptoni ju, e kuptoni mir ia priti anglezi. N qoft se aktualisht nuk keni ndonj kontakt me amerikant, po e synoni dika t till. Por po ja u prsris (dhe kt e bj pr t mirn tuaj), se fatet e ktij vendi jan prfundimisht n duart tona. Cilatdo qofshin prpjekjet tuaja n favor t ndrhyrjes amerikane, n astin vendimtar t zgjidhjeve prkatse, ndrmjet atyre dhe neve nuk do t ket vend pr ju, shqiptart. Mundohuni ta mbani mend kt, se do t'ju duhet pr tu orientuar m mir n t ardhmen.

Para se t largoheni, dua t'ju v n dijeni se qendra jon m ka ngarkuar t drejtoj misoinin ton t prgjithshm n Shqipri. Kjo do t na krijoj mundsi q t rishikohemi. Mirupafshim! Meli u ngrit, tha natn e mir, dhe doli. Takimi kishte zgjatur vetm nj or, brenda limiteve t s cils ishin prmendur gjra t rndsishme. Nga mnyra e t shprehurit t anglezit, Meli kuptoi se shokt e tij duhej t kishin br ndonj prapje n adres t amerikanve. Fakti q anglezt ishin n dijeni t ktyre veprimeve ia shtoi shqetsimin. * Pas pak ditsh erdhi prsri mjeku nga Tirana, pr t verifikuar efektin e kurs q kishte ln pr Melin. Ai ndenji vetm gjysm ore me detektivin e burgosur. Sipas tij, Merdari ishte n gjendje shum rnd. Ishte goditur natn me dy plumba nga pas krahve, prej nj distance t afrt. Kishin menduar ta nisnin pr kurim n nj klinik italiane, por e kishin trhequr m pas kt mendim, ngaq tronditja gjat udhtimit mund t'ia shpejtonte fundin. Mjekt n Tiran po bnin gjithka pr shptimin e tij, por shpresat ishin t zbehta.

LIII HAKMARRJE TINZARE

Nuk ka asgj mbi t ciln bien aq mashtrime e mallkime sa mbi nj sekret. S. Kirkegaard M 10 maj Afrim Pahia mbrriti n zyrat e komands s kampit t Qaf-Barit i veshur civil. Nprmjet kartelistit, ai e thirri Melin n dhomn e posame t DSJs, ku ishin zhvilluar takimet me Dofenin. Pahia ishte dobsuar shum dhe, me t hyr Meli brenda, iu derdhn lott. far ke kshtu, mos ka vdekur Fatmiri? hamendsoi i tronditur Meli. Pahia nuk iu prgjigj dot me fjal, vetm i bri nj shenj pohuese me kok. Padashje edhe Melit i shkuan lot, duke menduar se nj muaj e gjysm m par ai e priste nga dita n dit Merdarin, ndrsa tani i erdhi mandata e tij. Shpejt detektivi i burgosur e mblodhi veten, duke e ndjer pr detyr q t qetsonte shokun. Ai u ul afr Pahis, i hodhi dorn n qaf e i tha me nj ton t ngroht: Nuk duhet t derdhim lot, Afrim. Rruga q kemi zgjedhur sht plot rreziqe. E kush mund t na siguroj ne t dy se edhe pas nj muaji mund t'ia hedhim prsri dorn n qaf shoku-shokut, si tani? Askush. Dhe po t prpiqej njeri t na mbushte mendjen pr t kundrtn, ne nuk do ta besonim. N situatn e tendosur q po prjetojm lott krijojn prshtypjen sikur jemi penduar pr vendimin q kemi marr. Ke t drejt, Hamit, iu prgjigj Pahia me z t ult duke nxjerr shamin nga xhepi. Ke t drejt, por vdekja e Mirit qe nj goditje e rnd pr ne. Nuk e merr dot me mend, se me far zelli t paprmbajtur i ishte prveshur ai puns. Vlente sa pr tre. Nuk ndiente lodhje kurr, pa le m frik, t ciln ai nuk e kishte njohur ndonjher. Pa fatkeqsi t tilla, nuk mund t arrihet atje ku synojm, Afrim. A thua dhurat e aleatve qen plumbat pr Fatmirin? Pa asnj dyshim. Ne i qndruam me radh tek koka e krevatit gjat agonis; nuk e lam pr asnj ast vetm. Shpresonim mos prmendej momentalisht e na thoshte ndonj fjal. Por qe e pamundur. Grindja me kuadrot angleze pr transferimin e Dariut u b shkak q e goditn? Jo vetm ajo. Kishte edhe arsye t tjera, m t rndsishme, pr t cilat do t t flas tani.

LIV VIKTIM DASHURIE

Nuk ndodh kurr q miu ta bj folen n veshin e nj maoku, vese kur i vjen ngordhja. Proverb arab Sipas planit q kishte diskutuar me Melin, Streto i kishte udhzuar antart e grupit t tij antidiktatorial t rrmbenin dhe t hetonim privatisht ndonj pjestar t elits drejtuese t misoinarve anglez bujts n hotel Tirana. Gjahu m i preferuar ishte pikrisht shefi i prgjithshm i tyre, Unaza e Bardh. Mirpo ky tregohej i kursyer n lvizje dhe gjithmon i mbrojtur. N pamundsi t tij, kolegt e Stretos ia vun syrin nj kuadri tjetr anglez, i cili flinte n nj dhom prball asaj t Unazs s Bardh. Nisur nga mbledhjet q organizonte n rreth t ngusht elita e misionarve anglez n Tiran, personi i vn n shnjestr t grupit t Stretos ishte bashkpuntor i afrt i Unazs s Bardh. Sipas orientimit q u ishte dhn forcave t ndjekjes t Sigurimit, turistt e sistemuar n katr katet e siprm t hotel Tirans nuk duheshin shqetsuar prej tyre, mbasi ishin miq ideologjik t partis, q meritonin respekt t veant. Madj edhe kamerieret, q u shrbenin ktyre miqve, kishin udhzim q t mos ti refuzonin bakshishet e tyre, ndryshe prej rregullit t prgjithshm. Duke prfituar prej ksaj tolerance t pazakont, nj pjes e ktyre turistve t privilegjuar kishin arritur t krijonin edhe marrdhnie intime me femra shqiptare. Edhe personi i piketuar pr sekuestrim prej grupit t Stretos e kishte arritur nj favor t till. Dy antar t grupit e kishin pikasur kt gj dhe po e prgjonin me shum vmendje. Vajza banonte n nj shtpi private n periferi t Tirans. E joshur prej ryshveteve t majme t ktij turisti, ajo i kishte dal disa her n takim. Nj nat q dy prgjuesit e kishin kuptuar se anglezi do t takohej prsri me vajzn, ndaj tij u organizua nj ndjekje e posame prej grupit t Stretos. Dy prgjuesit u vun n gjurm pa e humbur pr asnj ast nga syt, ndrsa pes shok t tjer, n dy vetura, lviznin sipas udhzimeve q merrnin me radio prej tyre. At nat anglezi e kishte ln takinim m afr shtpis s vajzs, sesa qendrs s qytetit. Kur ai ndaloi n krye t nj rruge me ndriim t dobt dhe po shikonte her pas here orn, dy prgjuesit i njoftuan shokt q t afroheshin sa m qet tek vendi q po u prshkruanin, duke ndezur vetm dritat e shkurtra. Pas pak u duk vajza. Ajo ishte rreth 22-23 vjee, trheqse. Prgjuesit i njoftuan shokt, q n makina t mbeteshin vetm shoferat me radio e n gjendje gatishmrie, ndrsa t tjert t afroheshin sa m pran dhe t ishin gati pr arrestimin e anglezit. Vetm njri, pikrisht Merdari, do t merrej me vajzn, para se t tjert t bnin punn e tyre.

Kur vajza u afrua 10-15 m nga ai q e priste, Merdari, duke dal me vrap prej errsirs, u vrsul me grushta mbi t. Ajo humbi ndjenjat shpejt. Pr nj ast anglezi u befasua, duke menduar se kishte t bnte me ndonj gangster. Mirpo brenda disa sekondash, pa i ln koh q ta mblidhte veten, katr djem t fuqishm u vrsuln mbi t, duke i vn prangat n duart pas shpine. Sakaq veturat ia behn n vendin e ngjarjes. Anglezi, i tronditur, iu bind urdhrave q i jepeshin. Kur e futn n vetur, ai pyeti: Me cilt kam t bj, zotrinj? Ndan sediles s tij kishte zn vend nj detektiv i ri, q e fliste rrjedhshm anglishten. Me Sigurimin Shqiptar iu prgjigj ai i autorizuar prej shokve. Anglezi mblodhi shpatullat n nj mnyr t till sikur donte t thoshte: po a jemi aleat? I hutuar, ai e endi shikimin mbi fytyrat q i ngjanin si hije t vaglluara n veturn me drita t brendshme t fikura. Pas njzet minutash udhtim, duke preferuar rrugt periferike, t dy makinat mbrritn n bazn sekrete t grupit t Stretos. Si t till, ata prdorim nj shtpi t veuar n mes t nj kopshti pemsh t larta t rrethuar me kangjlla. Vite m par, ajo prdorej si baz e DSJs, ku oheshin persona mbi t cilt ushtrohej presion pr t'i rekrutuar ose q mbaheshin n arrest t prkohshm. Qysh prej spastrimeve radikale q kishin ndodhur n Kryeministri dhe n MP t Brendshme, ajo nuk prdorej m, dhe pr drejtuesit e rinj t DSJs pothuajse nuk ekzistonte. elsat e saj i mbante vetm Streto. * Pas mbrritjes s dy veturave me t sekuestruarin n baz, ata e kishin ln nj shok t patrullonte n kopsht, dy t tjer pr t hapur nj grop n bodrumin e shtpis, ndrsa katr ishin marr me hetuesin e anglezit, e cila regjistrohej e filmohej. Ata ia bn t qart qysh n fillim t sekuestruarit, se ngurrimi pr tu prgjigjur do ta nnshtronte n tortura t pakursyera, ndrsa prgjigjet e sakta e t shpejta mund t bheshin shkak q ta ruanim si peng pr t ardhmen. Duke e vlersuar drejt seriozitetin e situats n t ciln ndodhej, anglezi u tregua i zellshm n dhnien e prgjigjeve. Sa vje jeni? Dyzet e pes. Ku keni vepruar, para se t vinit n Shqipri? N B. Sovjetik, n Franc dhe n SHBA. Na thoni sa m shum emra t detektivave anglez, q veprojn aktualisht n Shqipri. Mbasi i hetuari prmendi nj mori emrash, pasoi pyetja tjetr: Cili sht qllimi i vrtet i misoinit t prgjithshm anglez n Shqipri?

 Stabilizimi i pushtetit n durat e udhheqsit t smur shqiptar, nprmjet riorganizimit t shrbimit tuaj sekret, pas ngjarjeve politike n Kryeministri dhe n M.P. t Brendshme. Kush ju ka thn se udhheqsi shqiptar sht i smur? Nj mjeku yn q e ka trajtuar koht e fundit. Sa koh do t veprojn n Shqipri misionet tuaja t fshehta? Derisa t vlersohen t realizuara objektivat e prmendura m lart. Pas atij asti, a do t mbeten m misionar anglez n Tiran? Nuk mund t jap dot prgjigje t bazuar pr kt pyetje. Deri n far posti ka arritur shefi juaj n Angli, para se t vinte n Shqipri? Deri n zvendsministr i brendshm. A mund t na ndihmoni me ndonj material tjetr, i cili do t'ju favorizonte mjaft n gjykimin q do t'ju bjm? Nuk kam dijeni pr asgj tjetr q t ket lidhje me fatin e vendit tuaj. Si ju thash, un kam vepruar larg atdheut tuaj, n shtete q nuk kishin ndonj lidhje me Shqiprin. 'mendim keni pr gjendjen e popullit ton, si dshmitar okular i saj? L shum pr t dshiruar. Rrethanat e astit ua diktojn kt vlersim? Jo, un e di q mendime t tilla, t shfaqura n kto rrethana, nuk do t ndikojn aspak n vendimin tuaj. Thash thjesht at q mendoj. N qoft se mendoni vrtet kshtu, prse i prvisheni puns me kaq zell n dobi t diktatorit shqiptar? Ju jeni profesionist dhe mund t'ia jepni vet pgjigjen ksaj pyetjeje. Un jam ushtar dhe shkoj atje ku m urdhrojn. N 'rrethana jeni njohur me vajzn q prisnit n takim? Krejt rastsisht, n nj mapo industriale t Tirans. Sqarojeni shtjen deri n fund! Ajo kishte qndruar e vetme prpara disa xhakaventove t ekspozuara n varse, duke i shikuar me zili. E kuptova gjendjen e saj shpirtrore... N fillim anglezi e uli zrin, pastaj heshti. Pasi e kuptuat gjendjen e saj shpirtrore, si vepruat m tej? Pyetja iu b me nj ton t rrept urdhrues. N xhep kisha nj tuf kartmonedhash, cepin e t cilave ia tregova vajzs... Prsri ai heshti. Po pastaj? Ajo shikoi me kujdes rreth e rrotul dhe, pasi m la t kuptoja se m priste t'i shkoja pas, u drejtua nga porta e doli jasht. Gjat gjith procesit hetimor Fatmir Merdari kishte qndruar n heshtje prball anglezit, me duar t kryqzuara mbi gjoks. Kur i sekuestruari shqiptoi fjalt e fundit t prgjigjes s tij, Merdari shprtheu si vullkan:

 Kshtu ia paske qar hallin popullit shqiptar, zotrote? (prkthimi vazhdonte). Pasi na keni shfrytzuar e varfruar pr dyzet vjet nprmjet agjentit tuaj diktator, tani dashkeni edhe t na shkrdh... Duke thn kto fjal, ai iu vrsul anglezit i revoltuar. Me t dy kraht e tij t fuqishm e kapi fort pr fyti, ndrkoh q dy shok t tjer e kishin mbrthyer t sekuestruarin pr supesh dhe pr duart e lidhura pas shpine. Fillimisht anglezi e mbajti veten, duke menduar se fundi i tij nuk do t ishte i till. Por me kalimin e sekondave t mundimshme, nn shtrngimin gjithmon n rritje t morss s pamshirshme q e kishte mbrthyer, ai, duke u prplitur erdhi e u mavijos n fytyr e syt po i zgurdulloheshin. Me njrin gju mbi barkun e anglezit t mbshtetur pas murit, Merdari po e ngushtonte pa ndrprerje lakun e kthetrave t tij. Rezistenca e trupit t anglezit erdhi duke u dobsuar dhe, m s fundi, u lshua krejt. Merdari dhe dy shokt e tjer hoqn duart; trupi i pajet u shemb n tok. T katr shokt e ngritn kufomn dhe e zbritn n bodrum, ku gropa ishte gati. E lshuan brenda n t dhe u matn pr t rrokur lopatat, kur Merdari ndrhyri energjikisht: Jo ashtu, jo. Ky nuk duhet varrosur pr s mbari, si t gjith njerzit. Duke thn kto fjal, ai krceu brenda n grop, e mbrtheu kufomn me t dy duart, dhe e ktheu prmbys. Ky e meriton kshtu! u shpreh i nervozuar. Le t flej gji pr gji me kt truall, q nuk i ka asnj borxh atdheut t tij. T'i dgjoj mir rnkimet e ksaj toke prej plagve q i ka shkaktuar Anglia me vegln e saj t verbr, diktatorin ton t urryer! T nesrmen n radht e anglezve u vun re shenja shqetsimi. Ndonse n pamje nuk e jepnin veten, at dit ata zhvilluan dy her mbledhje midis tyre. * Ngjarjen q sapo t tregova, t filmuar e t regjistruar, e futm n arkivin ton sekret, t cilin e ruanim n nj skut t fsheht t bazs son vazhdoi ta sqaronte Pahia detektivin e burgosur. N kt arkiv informativ kishim uar gjithashtu nj numr t madh fotografish t detektivve anglez q veprojn n Shqipri, nnt seanca t hetusis tnde speciale, regjistrimet e bisedave t zhvilluara n t gjitha takimet zyrtare me prfaqsuesit e DSJs dhe me anglezt. Gjithashtu atje uam edhe fotografin e secilit prej antarve t grupit ton, t shoqruar me nj curriculum vitae t shkurtr. Por materiali m i rndsishm i arkivit ishin disa pjes t biseds shum t rndsishme q kishte zhvilluar diktatori Hoxha n Londr. Kjo arritje ishte merit personale e Gurit, i cili, duke prfituar prej marrdhnieve miqsore me Dofenin kishte arritur t incizonte nj pjes t tyre. Karakteri super-sekret i atyre bisedimeve kuptohej qart prej faktit q vet anglezt kishin regjistruar nj pjes t tyre prej shiritave manjetik, q kishte marr diktatori Hoxha me vete.

Sipas planit q kishit hartuar ti me Gurin, emrat e tre antarve t grupit ton nuk ua kemi br t njohur amerikanve; pra, atyre nuk ua kemi futur fare emrat dhe asnj t dhn tjetr n listn prkatse. Kjo ide e juaja na u duk shum e arsyeshme edhe neve, pjestarve t tjer t grupit. Nuk i dihet si na shkojn punt me CIAn, prandaj ne nuk duhet t dorzohemi symbyllas atje. Atyre t treve ne u kemi prgatitur nj arkiv t dyt, i cili sht kopje e t parit me materialet filmike, fotografike apo t regjistruara. Kt arkiv ata do ta ruajn n nj vend shum t sigurt, larg nga Tirana. Ata t tre do t jen nj celul sekrete e grupit ton n radht e DSJs n do koh dhe do t na informojn ne pr t gjitha zhvillimet n radht e shrbimit sekret shqiptar, sikur nj dit CIA ta trheq n Amerik grupin ton. Pr ta kryer sa m mir rolin e tyre, jasht do dyshimi, Guri i ka orientuar ata t tre q t qndrojn larg antarve t tjer t grupit ton dhe t tregohen sa m t devotshm n kryerjen e detyrs q u ngarkohet prej drejtuesve t DSJs. Pasi e plotsuam arkivin ton informativ me materialet informative t cilsis s par q prmenda, lindi nevoja e domosdoshme pr t siguruar ndrlidhjen me CIAn, konform vendimit q kishit marr ti me Gurin. Pr kt qllim e prqendruam vmendjen tek ambasada franceze n Tiran, meqense turistt amerikan parashikohej t vinin n Shqipri t pajisur me pasaporta t ktij shteti. Krkonim me intuit mos qllonim n ndonj person t dshiruar. Por fati i kishte rezervuar zgjidhje tjetr ktij problemi t rndsishm.

LV FAT PR AMERIKANT, FATKEQSI PR SHQIPTART

Fatkeqsia, si mshira, mund t bhet nj zakon. G. Grin Pahia prgatiti kafe pr t dy dhe vazhdoi t shpjegonte veprimtarin e mtejshme t grupit: Dita nuk kishte zbardhur mir, kur forcat tona t ndjekjes, me ndihm t anglezve, ran n gjurm t nj bande zbulimi amerikane n periferi t Tirans, pr t ciln DSJ kishte pasur informacion qysh para dy ditsh. Ishin pes vet. Sipas Dofenit, kjo ishte inisiativ e Kobrs n bashkveprim me CIAn. T ndodhur nn trysnin e forcave t ndjekjes, ata t pes hapn zjarr. Pas njzet minutash shkmbim zjarri, tre antar t bands mbetn t vrar, ndrsa dy t tjer u zun robr. Kta t fundit u izoluan n birucat e nndheshme t MP t Brendshme. Meqense kjo ndodhi pikrisht kur grupi yn po bnte gjith prpjekjet e mundshme pr t siguruar lidhje me CIAn, Guri vendosi q ta shfrytzonim rastin n funksion t ktij qllimi. Pra, duhej t nxirnim prej birucave njrin prej robrve amerikan, i cili do t arratisej me dy antar t grupit ton, q do t merrnin me vete arkivin. Me interesimin e Gurit, dy shok tant u caktuan pr mbikqyrjen e atyre birucave. Sipas rregullit, njri kishte elsat e dy portave t hekurta t hyrjes, ndrsa tjetri kishte elsat e dyerve t qelive. Dy robrit amerikan ishin izoluar n dy biruca larg njra-tjetrs. Ne do t nxirnim at q ishte m afr hyrjes. Operacioni ishte me rrezikshmri t lart, se vendi para zbritjes pr n birucat e nndheshme sht i ndriuar mir dhe ndonj makin policie mund t kalonte atje n do or. Prandaj veprimet duheshin kryer me shpejtsi t madhe. Pr kt arsye vendosm q n kt aksion t merrnin pjes gjith antart e grupit ton, me prjashtim t Gurit, i cili do ti bnte shoqri inspektorit t MP t Brendshme, q ka t drejt t ushtroj kontroll t befasishm tak ato biruca. Pr drejtimin e operacionit shokt ngarkuan mua. Pasi ishin marr t gjitha masat e nevojshme paraprake, n orn 23 e 20 minuta t dats 3 maj (pra, para nj jave), nism aksionin. N ato aste dy kalimet q onin tek qelit e MP t Brendshme ishin t bllokura nga shokt tan me uniforma oficersh, me sinjale ndalim qarkullimi dhe, natyrisht t armatosur mir. Dshtimi i ktij aksioni do t pasohej detyrimisht me veprime t armatosura, mbasi pr ne nuk kishte m asnj shptim. Ndrkoh dy vetura ndaluan tek oborri i ndriuar para zbritjes pr n birucat n fjal. Prej tyre zbritn katr persona me uniforma oficersh t MP t Brendshme; me ta edhe un.

Dy shokt q shrbenin atje hapn shpejt dyert dhe zbritm n korridorin e birucave. Hapm dern e qelis s robit amerikan m afr hyrjes dhe i dham nj uniform oficeri pr ta veshur shpejt. I hutuar n kulm, ai zbatoi urdhrin pa kuptuar asgj se po ndodhte. Ndrsa ne po dilnim jasht, njri prej shokve q shrbenin tek birucat sprkati me nj solucion gjurmfshirs korridorin e tyre, shkallt dhe vendin deri tek veturat. Un hipa n veturn e par me robin amerikan dhe me dy shokt tan q shrbenin tek birucat. Kjo treshe do t arratisej, duke marr me vete arkivin. E porosita shokun n timon q t ecte me shpejtsin maksimale t mundshme. Brenda nats duhej t shkonim n Qaf-Than dhe t ktheheshim prsri n Tiran. Pr fat t mir, n at or makinat ishin shum t rralla dhe rruga krejt e lir pr t ecur me shpejtsi. Kur kaluam Plepat e Durrsit, i dhash nj cigare robit amerikan, i cili e kishte humbur busulln. Ia ndeza duke i buzqeshur, pr ta qetsuar disi. Papritur ai krceu prpjet: nga hutimi i teprt, ai kishte vn n buz ann e ndezur t cigares. Arritm n destinacion pak m hert nga parashikonim. U takova me shokt, mandej i dhash nj revole amerikanit. Ky e mori i entuziazmuar dhe m puthi n ball. M s fundi kishte arritur ta kuptonte qllimin e vrtet t udhtimit misterioz. Shikimi i tij shprehte nj mirnjohje t pakufishme. N at ast e pash me syt e mi se do t thot t bsh nj njeri t lumtur. Kur ata t tre u nisn pr t kaluar kufirin, ne qndruam njzet minuta pa lvizur prej vendit. Kjo ishte koh e mjaftueshme pr tu garantuar q ata kaluan pa problem. Pastaj morm rrugn e kthimit me t njjtn shpejtsi. Secili shkoi n shtpin e tij, pr tu paraqitur t nesrmen n DSJ si gjithmon. Sapo u konstatua t nesrmen mungesa e robit amerikan dhe e dy oficerve q survejonin birucat, plasi rrmuja. Pr kureshtje, shkova vet atje. Nj grup ekspertsh anglez e shqiptar po bnin ekzaminimin e vendngjarjes. Sipas diskutimeve, solucioni gjurmfshirs e kishte br mir efektin e tij. Mirpo zhdukja e kuadrit anglez dhe arratisja e dy detektivve tan me robin amerikan bri q pala angleze t reagonte ashpr. Revanshi i tyre nisi me goditjen e Fatmirit. Ndrkoh ata vendosn t trhiqnin edhe Gurin n Londr. Nj veprim i till nuk i plqeu aspak Dofenit, por ai heshti nga halli. Por si u veprua prfundimisht, a shkoi Guri n Londr? ndrhyri me rrmbim Meli. Po, shkoi para pak ditsh. Oh, far gabimi! thirri Meli i dshpruar. Po si t vepronte? pyeti Pahia i brengosur. Pas nj riorganizimi urgjent t grupit, duhej t arratiseshit patjetr ju kryesort, m t ekspozuarit e tij. Si u shkoka ashtu, more, si cjapi tek kasapi! Mos harroni se kur ke prball Inteligjenc Servisin duhet ti bsh syt katr. Anglezt nuk jan Dofen.

 Ata vepruan shum shpejt, nuk na mbetej koh pr tu menduar. Para nisjes s Gurit pr n Londr, mua m emruan zvendsdrejtor t DSJ, n vend t tij. Ky sht nj post i dobishm pr grupin ton. Tahmaja e teprt t l pa gj, thot populli. Pas zhdukjes s agjentit anglez dhe arratisjes s robit amerikan me dy shokt tan, duhej pritur doemos nga ana juaj nj reagim i ashpr i pals angleze. Ata jan t bindur q aksione kaq t rrezikshme n mes t Tirans mund ti realizoj me sukses vetm nj grup komplotist i prgatitur mir. Madj, fal intuits s tyre t shquar profesionale, ata i kan prcaktuar organizatort e mundshm t nj grupi t till n DSJ. Jo m kot anglezt e vlersuan gabim t rnd t Dofenit drgimin e shokve t mi n misionin e burgut pr t m prgjuar. Pavarsisht se tani pr tani atyre u mungojn provat e fajsis son, po veprojn me shpejtsi pr ti gjetur. Trheqja e Gurit n Londr flet qart pr kt. Ne e lam me fjal me Gurin q brenda dy-tri ditsh ai ti telefononte patjetr nuses. Nprmjet shprehjeve t thjeshta, t koduara, ne do t merrnim vesh gjendjen e tij. Kur u nisa un nga Tirana pr ktu ishte dita e tret e largimit t Gurit, por ai nuk kishte telefonuar ende. Po sikur anglezt ta ken futur n hetuesi, me t mbrritur n Londr? Do t m vinte keq pr t, por jam i sigurt q ata nuk i nxjerrin dot asgj. Sjellja juaj sht nj pakujdesi e madhe, por le t shpresojm n ndihmn e fatit kt her. A keni propozuar dit, or e vend pr ndonj takim t mundshm me t autorizuar t CIAs pr vendosjen e ndrlidhjes, t paktn? Po, kemi caktuar datn 20 maj. Gjithashtu kemi fiksuar orn dhe vendin. N rast mosrealizimi t takimit pr arsye t paparashikuara, kemi ln edhe dy mundsi rezerv: n t njjtin vend pas do 48 orsh. Ju uroj sukses n kt siprmarrje t rndsishme. Sukseset dhe dshtimet i kemi t prbashkta. Por pr realizimin e tyre luftoni ju; un jam sehirxhi. Ti e ke filluar me koh luftn ndaj tyre, bil i vetm. Dhe nuk u dorzove. Ne do t krenohemi gjithmon me qndrimin tnd stoik. * T nesrmen e dits q u zhvillua biseda e msiprme, qendra e lajmroi Pahin se n mbrmje Meli do t kishte takim me shefin anglez Unazn e Bardh. Nuk e shpjegoj dot kt ardhje t papritur t anglezit i tha Meli Pahis, duke tundur kokn me mosbesim. Pardje erdhe ti, sonte vjen ai! do t thot kjo? As un nuk i jap dot dum ksaj pune, Hamit ia ktheu Pahia duke ngritur supet.

LVI QESHJE ANGLEZE

Kur qesh nj anglez, ruhu ! Proverb francez N orn 22 e 30 Meli u gjend prball Unazs s Bardh dhe Dofenit. Pahia kishte shkuar pak m prpara. Anglezi i ofroi nj cigare detektivit t burgosur, ia ndezi vet, e i tha: Sikur ta njihja jetn tuaj t burgut para tri javsh si e njoh tani, un, pa vshtirsi, do t'ju kisha br ta pranonit ofertn ton. Meli mblodhi shpatullat n heshtje. Zyrtari anglez vazhdoi: Isha n qyetin e Kors. M plqeu. Qytet i vogl, por i bukur dhe i pastr. Atje njoha edhe vajzn tuaj. Ai nxori nga anta nj fotografi t zmadhuar, t ciln ia zgjati t burgosurit. Meli e mori dhe fiksoi shikimin mbi profilin e vajzs s tij, q po rritej pa baba. Nga pozicioni sesi e kishte kapur aparati, ish-detektivi e kuptoi q e bija ishte fotografuar n padijenin e saj. Melin e kishte marr malli prej kohsh pr vajzn. Takimi kalimthi natn q i erdhi nna me vllan dhe t bijn vetm sa ia kishte shtuar m shum mallin. N nj rast Diksi e kishte dgjuar Melin t pshpriste: Eh, Sonila ime, mendon se babai ka nj cop akull n vend t zemrs? Sikur ta dije sa her m ke dal n ndrr, do mendoje ndryshe pr mua. Duke ia kthyer fotografin anglezit, detektivi i burgosur i tha: Nuk do ta kisha besuar kurr se shrbimet inteligjente britanike do t denjonin t spekulonin me dhmbshurin e prindit pr fmijn. Megjithat ju siguroj se, edhe sikur t ma zhduknit vajzn, un nuk do ta ndryshoja qndrimin tim. Anglezi, i tronditur, drejtoi trupin mbi kolltuk, dhe foli me nj indinjat t dukshme: Oh, m keqkuptuat rnd! Ju referuat renditjes s shtjeve pr t cilat po flasim dhe jo lidhjes s tyre logjike. Kur ju thash se mund t'ju kisha br t pranonit ofertn ton, e vura theksin atje ku duhej: pasi kisha njohur n detaje jetn tuaj t burgut. Kur e kalova bisedn tek vajza juaj, e quajta t mbyllur shtjen e mparhshme. Ve me kt rast doja t'ju njoftoja se tani e tutje bija juaj mund t jetoj e pavarur ekonomikisht prej familjes s mamas s saj. Ne i kemi lidhur Sonils nj pension mujor prej 500 leksh (t reja). Sipas vlersimit t kolegve shqiptar, kjo shum sht e mjaftueshme pr jetesn n nivel mesatar t nj personi n Shqipri. Sa pr dijeni, shrbimet tona sekrete nuk ia kan lejuar kurr vetes t merren me fmij t pafajshm. Po t merreshim me veprime t tilla, t padenja, ne nuk do t ishim kta q jemi.

 Nuk e kuptoj pse harxhoheni pr nj person, i cili nuk mundi ta plotsonte krkesn tuaj tha Meli me nj ton q e vshtirsonte dallimin e ironis nga iltrsia. Ne nuk harxhohemi aspak, prkundrazi. Me prjashtim t dy misoineve tuaj t par, gjith t tjert q keni realizuar me sukses kan qen rekomanduar prej Inteligjenc Servisit anglez. Pavarsisht se ju e bnit kt n padijenin tuaj, ne nuk jemi msuar t'ua ham hakun atyre q na shrbejn, n fardo forme qoft. E kundrta do t ishte nj praktik e gabuar, e cila do t kishte sjell pasoja t padshiruara pr organet tona. Qysh prej misionit tuaj t tret deri ditn q jeni prjashtuar nga DSJ, ju keni pasur rrogn tuaj mujore dhe shprblimin prkats pr do mision t realizuar n nj llogari bankare t shrbimeve tona sekrete mbi emrin tuaj. Ajo shum administrohet me prgjegjsi n favorin tuaj. Ne e dinim q do t vinte nj dit, kur do t fillonte hapja e kartrave. Dhe n nj dit t till, un ju njoftoj se shuma q ne i japim si ndihm mujore vajzs suaj sht larg nga prqindja e shtess s shums s depozituar n emrin tuaj. Kshtu q, jo vetm ne, por as ju vet nuk shpenzoheni n kt rast. Pr punn q kam br, un e kam marr rrogn n DSJ. Ato jan vetm bishtra, jo rrog detektivi ia ktheu anglezi, duke mbledhur buzt. Se si shprblehet nj detektiv pr punn q bn, do ta msoni kur t njiheni me shumn e depozituar n emrin tuaj. Sa pr dijeni, n fund t vitit 1972 qendra jon ju ka graduar n munges. Dihet q rroga sht n raport t drejt me spaletn. Sidoqoft, edhe po u prishm bashk, t drejtn e shums s depozituar n emrin tim nuk do t ma mohoni, besoj i tha duke qeshur Meli. Kurrn e kurrs u prgjigj me vrull anglezi. Respektimi me prpikmri i ligjit n t gjitha rrethanat sht tipari themelor i nj kombi me t vrtet t qytetruar dhe i nj shteti modern juridik. Cilido qoft fundi i marrdhnieve tona, shuma juaj sht e garantuar me ligj dhe do t mbetet prjetsisht e juaja. Un bra shaka, zotri i tha Meli, t cilit i bri prshtypje serioziteti i prgjigjes s anglezit. N gjendjen ku ndodhem un, kto gjra m duken si prralla. Kurse ne vetm me ligjin nuk bjm dot shaka kurr. Mosrespektimin e ligjit ne e prjashtojm edhe nga tekstet e prrallave. * Pr disa minuta ata po pinin kafe n heshtje. Duke vn re q detektivi i burgosur nuk e preku pijen me ngjyr, Unaza e Bardh i tha me nj buzqeshje t leht: Paskeni ndryshuar sjellje edhe ndaj alkoolit, jo vetm ndaj shrbimeve sekrete. Kam dgjuar se keni qn alkoolist i madh dikur, sht e vrtet? Po, e vrtet sht u prgjigj Meli buzagaz.

 Edhe un kam pir mjaft kur isha i ri. Tani e kam kufizuar, ndonse dshirn e kam prsri. Shpresoj se kur t pim ndonjher bashk, nuk do ta kursej veten. A do t pim bashk n Tiran? pyeti papritur anglezi. Jo, do t pim n Londr pr her t par. Ju jeni moshatar dhe, n baz t zakoneve tona, mosha respektohet shum. M takon mua t vij i pari tek ju. Po erdht, do t'ju bjm dhurat nj angleze t zgjedhur, m t bukur nga ajo studentja e Sorbons, emrin e s cils na i fsheht. Meli qeshi. Bashkbisedimi prgjithsisht i ngroht i ktij takimi ia kishte fashitur dalngadal shqetsimin e fillimit pr befasin e tij. Me sa dukej Unaza e Bardh kishte ardhur t'i bnte t ditur lidhjen e pensionit t vajzs. Ndrsa ish-detektivit nuk i ishte shuar akoma buzqeshja, anglezi ndryshoi tem: Qysh hert kam pasur respekt pr djemt e Shqipris. Kur u njoha nga afr me cilsit e tyre n DSJ, ndjeva knaqsi q nuk mbeta i zhgnjyer. Por q njeriu t'i evitoj sa m shum zhgnjimet, duhet ta ket n qendr t vmendjes faktin e mirnjohur se do gj sht relative. Midis djelmoshave t shumt shqiptar, q pata rastin t njoh n DSJ, ishte edhe Guri Streto. Shpejt pr t krijova nj respekt t veant. I zgjuar, guximtar, organizator i aft dhe modest, ai m kishte plqyer shum. Lindi nevoja q, pr interesat e shtjes shqiptare, disa detektiv t DSJs t transferoheshin n Londr. E kush mund t ishte m i denj se Guri pr nj gj t till? Unaza e Bardh e endi shikimin, q posht syzeve t ndritshme, prej Melit tek Pahia dhe anasjelltas, sikur priste prgjigje nga ata pr pyetjen e mbetur pezull. Pastaj vazhdoi: Pa i mbushur plot tri dit n Londr, ky yll i shrbimit sekret shqiptar iku fshehurazi si hajdut, duke marr me vete edhe vllan tuaj, Dariun. Pr Melin dhe Pahin kto fjal patn kumbimin e nj bombe. Megjithse gjakftoht prej natyre, Pahia u zbeh krejt. Meli mbeti me vshtrimin t ngrir mbi fytyrn e Unazs s Bardh dhe mendjen kushedi se ku. I thinjur n profesion, anglezi ia kishte arritur plotsisht qllimit t synuar. Duke parashikuar se ata t dy mund t dyshonin pr kt takim t befasishm, ai krijoi nj atmosfer lirshmrie e komunikimi t ngroht, si asnj her tjetr m par. Kjo rrjedh e studjuar e takimit i liroi prej ankthit Melin dhe Pahin. Kur anglezi e llogariti se ata t dy ishin lshuar me ndje n shtratin e iluzioneve t buta, ai u dha shuplakn pr t ciln kishte ardhur. Q t ndshkuarit e tij t vuanin sa m shum pas prmendjes nga prgjumja e mashtrimit, finalja e skenarit t paraprgatitur kishte qen paralajmrim i zhgnjimit q do t psonin. Pikrisht kur ata t dy kishin hequr do dyshim pr ndonj t papritur t takimit, anglezi i kishte paralajmruar: q njeriu t'i evitoj sa m shum zhgnjimet n jet, duhet ta ket n qendr t vmendjes faktin, se do gj sht relative.

Meli ndjeu t'i djersinte trupi. Tek prfytyronte anglezin duke qeshur gjat pjess s par t takimit, i vinte ta hante veten me dhmb nga inati. Vrasja e Merdarit, tensioni i madh nervor i aksioneve t guximshme q kishin kryer dhe detyra e zvendsdrejtorit t DSJs e kishin dobsuar Pahin. Tani at e krcnonte arrestimi. Mendja e ish-detektivit dika bluante n ato aste tensioni Duke i njohur rregullat, ai e dinte q Pahia nuk kishte t drejt t vinte i armatosur n nj takim t till. N dhom ishin dy kundr treve [ve Dofenit, shefi anglez shoqrohej prher prej prkthyesit t tij), ndrsa n korridor qndronin dy detektiv t tjer t DSJs, si gjithmon. Megjithat Meli e gjykoi se dy peshkaqent e mdhenj q kishte prball ia vlenin ta ndrronte lkurn me ta. Pr kt duhej doemos miratimi i Pahis. Me nj shikim prej profesionisti detektivi i burgosur i la t kuptonte mikut t tij se ishte gati pr gjithka. Ndoshta ngaq krcnohej ai vet prej arrestimit e jo Meli, Pahia nuk ia miratoi iden. Nga ana tjetr ndikimi i mashtruesit m t madh t njeriut, shpress: pas nnt ditsh grupi komplotist siguronte ndrlidhjen me CIAn, ndrhyrja e s cils e ndryshonte raportin e forcave n favor t tyre. Melit nuk i kujtohej m asgj sesi rrodhn minutat n prag t ndarjes me mikun e rrezikuar. Mbante mend, ashtu turbull, se sa her q hidhte syt mbi Pahin, i dukej se e shikonte pr her t fundit. Kur ishte larguar, nuk kishte pasur fuqi t'ia shtrngonte dorn. Ndrsa Pahia, me nj buzqeshje t sforcuar, mundohej ta qetsonte.

LVII MEDITIM E DHIMBJE

E kaluar, e kaluar memece! Varre ditsh t prgjumura prgjithmon. N. Lenali Me duart t kryqzuara mbi kraharor, ehrezymt, n kmb para dritares n fund t korridorit t fjetoreve t katit t dyt, detektivi i burgosur e kishte fiksuar shikimin mbi ujin e kthjellt t lumit. N t vrtet syt e tij nuk shikonin asgj. Ai po bnte me imagjinat nj udhtim n t kaluarn e vet, n vitet e rinis s prgjakur. Ky fragment trondits i jets s tij nuk ishte i kthjellt si uji i lumit, por i turbullt, i kuqrremt. I lodhur prej jets s tensionuar, ish-detektivi prpiqej t sodiste, matan t kaluars s trishtuar, portretin e nxnsit t zellshm Hamit Meli, i cili kishte ndrruar t bhej nj mjek i mir. Kt ndrr t bukur ia kishte nxitur smundja e babait t plagosur n luft. Meli i vogl e quante t pakuptimt q t vdiste nga smundja n kushte paqeje nj njeri, i cili kishte arritur t mbijetonte plagt e lufts. Sidomos babai i tij Ambulanca e lagjes pran shtpis s tyre, u b shtpia e tij e dyt. Atje ai kishte mundsi t njihte nga afr profesionin e tij t preferuar. Nj dit ai kishte shkuar n ambulanc s bashku me baban e smur nga ethet. Megjith interesimin e mjekut dhe t nj infermiereje, babai kishte humbur ndjenjat. I prlotur tek koka e krevatit, Hamiti i vogl i murmurinte: Rezisto, baba, rezisto t lutem! Pas shtat vjetsh un do t bhem mjek dhe do t t shroj nga kjo smundje q po t mundon; t jap fjaln! Ather ai vazhdonte vitin e dyt t gjimnazit dhe rezultatet i kishte premtuese. Kur i prgatiste shpejt msimet e dits s nesrme, ai vraponte n ambulanc. Midis bluzave t bardha, shikonte t ardhmen e tij. Gjat kohs q qndronte n ambulanc, edhe ai vishte nj bluz t bardh. Kur ndonj infermiere e thrriste ta ndihmonte n ndonj shrbim, djaloshi i paprtuar vraponte atje i ngazlluar. Kshtu ai e ndiente veten antar i personelit mjeksor. Nn mbikqyrjen e infermiereve, ai kishte msuar tiu bnte shiringa t smurve q shkonin n ambulanc. Me kalimin e kohs, Hamiti u specializua aq mir n brjen e injeksioneve, saq kishte pacient q preferonin dorn e tij t leht. Nj dit nj infermiere i tha n mirbesim: Hamit, kto dit na ka ardhur nj kur e re, e cila mund t jet e efektshme pr smundjen e babait tnd. Por mjekt nuk guxojn tia bjn shiringat pr shkak t grupit t tij t gjakut. Pse efektshmria e nj ilai varet edhe prej grupit t gjakut t pacientit? Jo, efektshmria e kurs sht e njjt pr t gjith grupet e gjakut, por bhet fjal pr efektet e padshirueshme ansore t saj n organizmin e t smurit. Pas prdorimit t ksaj kure n spitalet tona, mjaft pacient kan gjetur

shrim prej saj, por ka pasur edhe tre t vdekur. Q t tre i prkisnin grupit t gjakut t babait tnd. Kura prbhet nga 24 shiringa, por vetm tri t parat jan problematike. N ciln pjes t trupit bhen ato shiringa? N mishra, n t ndenjura. Po un t njjtin grup gjaku kam me baban tim? Jo, nuk sht e thn. Por pr t prcaktuar grupin e gjakut duhet br analiza e tij. Hamiti i krkoi nj infermiereje tjetr ti bnte analizat e gjakut, q ta njihte pr kuriozitet grupin e gjakut t tij. Analizat treguan se ai kishte t njjtin grup gjaku me baban. Ndrkoh ai u interesua dhe i pa me sy shiringat e kurs s re. Pas nj jave djaloshi takoi mjekun prgjegjs t ambulancs e i tha: Babai yn sht i ri n mosh dhe un nuk dshiroj q ai t na lr jetim kaq hert. Prandaj mendoj tia bni kurn e re q ka ardhur, se organizmi i tij do ta prballoj pa probleme at, pavarsisht prej grupit t gjakut. Nga nisesh ti q organizmi i babait me at grup gjaku mund ta prballoj pa pasoja kurn? e pyeti i buzqeshur mjeku, duke sistemuar dy dosje q kishte n duar. Hamiti u skuq n fytyr para se t prgjigjej me z t ult: Fillimisht dua tju krkoj falje pr at q kam br, doktor. Megjithse un kam t njjtin grup gjaku me baban, organizmi im i prballoi pa problem tri gjilprat e para t asaj kure. Mjeku i shkputi syt prej dosjeve q po rregullonte dhe, me nj ehre t ndryshuar, e pyeti: Seriozisht po flet, Hamit? Po. Por kjo sht nj marrzi pr moshn tnde brtiti mjeku duke i flakur matan dosjet q po rregullonte. Cili qe ai i mendur q ka guxuar t bj nj eksperiment t till me organizmin e nj adoleshenti? M thuaj emrin e tij, shpejt! I kam br vet n mishra do E pamundur! thirri me z t lart, i br spec i kuq n fytyr mjeku. Edhe pr nj profesionist sht shum e vshtir ti bj gjilpr vetes. Un u kam br me dhjetra gjilpra t tjerve. Pr ti br tri gjilpra vetes nuk ishte aspak problem. Nse m lejoni, un mund ta bj t katrtn n pranin tuaj, tani. Je duke folur prart, Hamit? jan kto q thua? Babai yt nuk do ta pranonte kurr nj sakrific t till nga ana jote. Ti nuk duhet t shkelsh m n ambulanc. I bni kurn babait, ju lutem! Pastaj un nuk do t vij m ktu, po nuk m pranuat ju. Duke vrenjtur vetullat, mjeku e pyeti: far shqetsimi ndieje pas brjes s gjilprs?

 Nj shtim etjeje gjat dits dhe nj marrje mendsh t leht n mbrmje; asgj tjetr. Mos u bni merak fare, doktor. * Vdekja e babait pas shtat muajsh e detyroi adoleshentin e paprmbajtur t mos shkonte m n ambulanc, e cila i ngjallte kujtime t hidhura. Mirpo akti i tij i guximshm me eksperimentimin e gjilprave dhe temperamenti i zhdrvjellt i djaloshit me biografi t shklqyer trhoqn vmendjen e ekspertve t DSJs, q zgjidhnin studentt e ardhshm t shkolls s shrbimit sekret. Megjith amanetin e babait, q asnjri prej djemve t tij t mos kryenin studime ushtarake, pushteti diktatorial arriti tia mbushte mendjen nns dhe vllait t madh, q t miratonin regjistrimin e Hamitit n shkolln speciale t DSJs. Kjo ka qen kthesa fatale e jets sime prej jetimi, q ma dogji t ardhmen prgjithmon. M mir do t kishte qen t kisha vdekur nga gjilprat, sesa t kryeja studime ushtarake kundr amanetit t babait. Ndoshta mosrespektimi i ktij amaneti qe mallkim pr t ardhmen time, tha me vete detektivi i burgosur me syt mbi rrjedhn e lumit. Sa dhimbje ndiente ai duke br bilancin e ngjarjeve t fundit: Daka e Merdari t vrar, fati i Stretos i panjohur, Pahia n kthetrat e anglezve, ai vet i mbetur fillikat Si nj anije pa timonier e przn nga dallgt, grupi q vepronte n Tiran do t prpiqej t merrte kontakt me t autorizuar t CIAs m 20 maj. Kjo ishte e vetmja shpres shptimi pr Pahin. Por a do t realizohej dot ky takim i rndsishm pr t siguruar qysh at nat ndrlidhjen me shrbimin sekret amerikan? Meli nuk i jepte dot prgjigje ksaj pyetjeje, mbasi qysh prej ndarjes me Pahin, ai nuk kishte m asnj informacion, se ndodhte n Tiran. Kjo e mundonte s teprmi. Hamit, sonte do t kesh prsri vizitor i pshpriti nj z i njohur. Detektivi i burgosur i shkputi syt prej ujit t kthjellt t lumit dhe u prqendrua tek personi q i foli: kartelisti i kampit ndodhej nj metr larg tij.

LVIII FYTYRA E VRTET E KOLONIZATORIT

Keqbrsi synon t hedh mbi t tjert prgjegjsin q nuk pranohet. J. Kortazar Unaza e Bardh dhe Dofeni do t ishin vizitort e nats t ish-detektivit. Kt her secili prej tyre kishte prkthyesin e tij. Fjalt e zyrtarit anglez i prktheheshin Dofenit prej nj kuadri t DSJs q e shoqronte. Midis Melit dhe secilit prej t dy shefave kishte zn vend prkthyesi respektiv. Ky fakt i krijoi prshtypjen detektivit t burgosur, se dy prkthyesit luanin njhersh edhe rolin e badigardve, gj q linte t kuptohej se takimi do t ishte m i nxeht se hert e tjera. Natyrisht, ardhja e tyre vetm pas katr ditsh nga takimi i fundit me pranin e Pahis sinjalonte nj ballafaqim me dhmb t shtrnguar midis t dy palve, nj lloj larje hesapesh. Fjalt e para t anglezit e qartsuan skenarin: Megjithse m kishit thn se pr ju ishte njsoj e huaj si anglishtja jon, ashtu edhe ajo e amerikanve, ju zgjodht kt t fundit. Shokt tuaj e kryen me sukses detyrn, q u kishit besuar. Megjithat, pavarsisht nga prpjekjet tuaja, nuk besoj se do t arrini t shptoni prej zhgnjimeve. Flisni m konkretisht, ju lutem; pr far zhgnjimi e keni fjaln? Autori e njeh veprn e tij edhe kur i lexohen vetm pak rreshta t saj. Meqense ju preferoni t luani rolin e naivit, ju bj t ditur se kjo nuk i prshtatet aspak natyrs suaj serioze. sht e drejta juaj q edhe t mos flisni fare, por sht m e denj q, kur t fislni, t mos t prpiqeni t mbuloni diellin me shosh. Tradhtin q na keni br, Hamit Meli, na i keni borxh brez pas brezi. Sulmi qe i beft dhe brutal. I piklluar pr fatin e dukshm t Pahis, detektivi i burgosur u prgjigj me t njjtin ton: Un nuk jam nnshtetas anglez dhe as kuadr i shkolls suaj t shrbimit sekret, q t keni t drejt t m akuzoni pr tradhti. Un nuk kam br asgj, por edhe sikur t kisha br gjithka mundja n dm t interesave tuaja ilegale n atdheun tim, ju mund t m prpilonit do lloj akuze, por jo at t tradhtis, se tingllon absurde kur e shqiptoni. Ather dgjoje nga un shqiptimin e asaj akuze, q t mos t t tinglloj absurde ndrhyri energjikisht n bised Dofeni. Brez pas brezi borxh na i ke tradhtin q ke nxitur dhe ke organizuar ndaj nesh, Hamit Meli. Kurr nuk do t ta harrojm e as nuk do t ta falim. Nuk ju kam krkuar ndonjher falje, megjithse m keni dnuar tre her me vdekje n munges, ia priti Meli me zjarr.

 Katr her, jo tre, u hodh e tha shefi anglez. Dy her t kan shptuar komplotistt e tu, ndrsa dy her t tjera un. Dhe t dy palve na i shprbleve mir shtoi ai me z pak m t ult. I tensionuar, detektivi i burgosur nuk ishte i sigurte se cilt prfshinte saktsisht termi t dy palt. Por, pa arritur ai t shprehet, foli Dofeni: Afrimin e arrestuam i tha ai, duke e kuptuar se ky sqarim ishte i nevojshm n at ast pr Melin. Por ndodhet n spital, jo n hetuesi. Bri tentativ vetvrasjeje, duke i rn murit me kok. sht rnd. Detektivi i burgosur mezi dgjonte nga vesht q i gumzhinin. Shikimi iu errsua, ndrsa zri i Dofenit i dukej sikur i vinte nga ndonj pus i thell. Shpresa e fundit q kishte pasur pr shptimin e Pahis ishte 20 maji. Por ai kishte br tentativ vetvrasjeje dhe Dofeni pohonte me goj t tij se ishte rnd. Ndofta edhe nuk ishte m. Ndrsa ai vet, edhe pas katr dnimeve me vdekje n munges dhe me nj koleksion smundjesh n trup, vazhdonte t jetonte fal sakrificave t ktyre shokve, t cilt po flijoheshin n lulen e moshs dhe n kulmin e shndetit. Pr shpirtin e detektivit t burgosur, t mbushur ding me vrer, kjo ishte nj mbingarkes e paprballueshme. Atij iu kujtua buzqeshja e fundit e Pahis tek prpiqej t qetsonte mikun e burgosur, ndrsa vet po shembej n greminn e fatalitetit. N ato aste Melit i dukej se nga do pore e trupit i dilte flak. Harroi gjithka dhe u pushtua i tri nga nj dshir e paprmbajtur: t shkarkonte mbi t dy shefat q kishte prball hidhrimin e madh q po i farmakoste gjakun, pastaj le t vdiste i qet. Pr t'i krijuar terren t prshtatshm nj starti t fuqishm t shprthimit t tij, bri kt pyetje t shkurtr me nj z fantazme: Pse e arrestuat? Pr tradhti t lart iu prgjigj Dofeni. Kush je ti q paske t drejt t arrestosh t tjert pr at krim q kryen vet? A di gj populli shqiptar q ti sonte je ktu dhe me cilin je? brtiti i burgosuri krejt i akorduar. I shqetsuar m tepr nga toni shum i lart i t folurit t Melit, sesa nga fjalt e tij, Dofeni i tha me nxitim: Ule zrin, Hamit, ule zrin se dgjohesh jasht. Pa ua vn veshin vrejtjeve t Dofenit, detektivi i burgosur vazhdoi me t njjtin ton: Si guxon ti, njeri i paprgjegjshm, t prmendsh shprehjen tradhti e lart i ulur n t njjtn tavolin me pushtuesit e fsheht t atdheut? Kush t ka msuar ty t..., At ast Melit i shprtheu gjaku nga goja dhe ra pa ndjenja mbi tavolin. Anglezi, i cili ishte br gati t ndrhynte n bised, u shqetsua shum. Gjithashtu edhe Dofeni. Dy prkthyesit i pastruan gjakun dhe po prpiqeshin t'i vinin n ndihm t burgosurit t raskapitur.

 Vuan nga zemra i shpjegoi Dofeni mysafirit anglez. Hemorragjia i ndodh sa her q acarohet s teprmi nga nervat, m ka thn nj mjeku yn q e ka kuruar rishtas. Ndonj e papritur e padshirueshme sot do t ishte me prgjegjsi. Kemi ardhur t'i japim njoftimin e mbrotjes s tij nga pala amerikane dhe nj vdekje e befasishme mund t quhej e inskenuar. CIA ka n dispozicion t saj pengjet tona, t cilt to t'i shkmbejm me Melin. Ky sot duhet t firmos patjetr dokumentin prkats, q u vu n dijeni pr mbrojtjen e akorduar i tha i preokupuar anglezi. Dy prkthyesit e kishin shtritur Melin mbi nj divan t but rrz dritares. Pas disa minutash i burgosuri u prmend e hapi syt. Prkthyesi anglez i dha menjher nj hape dhe pak uj. Ndrsa shqiptari e pyeti duke i buzqeshur: A jeni m mir? Po, po, kaloi tani, belbzoi me zor Meli. Duke u rrudhur n fytyr, ai u ngrit ndenjur. I solln nj kafe, n t ciln prkthyesi anglez dika shtiu. Ish-detektivi e piu dhe e ndjeu q i bri mir. Pas pak ai u ua ngadal dhe shkoi e u ul n vendin e tij. A ndjeheni m i fort tani? e pyeti anglezi. Disi, u prgjigj npr dhmb Meli. I msuar q t fyente t tjert pa guxuar kush q ta fyente at vet, Dofenit nuk iu durua pa e ngacmuar: Kur flet keq, e keqja t gjen, Hamit. Detektivi i burgosur ktheu ngadal fytyrn n drejtim t atij dhe iu prgjigj me nj z t mekur: Q kur jam larguar nga DSJ, kam preferuar m mir t keqen fizike, se at morale. Dofeni u vrenjt n fytyr dhe u kundrprgjigj: Mos harro se biografia jote fillon para se t largoheshe nga DSJ. Anglezi, i cili deri ather kishte dgjuar n heshtje, mori fjaln duke iu drejtuar Dofenit: Acarimi nervor ekstrem sht njsoj si dehja nga alkooli. N nj gjendje t till njeriu e humbet vetkontrollin. Ather maska bie dhe del fytyra e vrtet e njeriut. Ashtu ndodhi pak m par me Hamitin. Ai nxori fytyrn e tij t vrtet, at t hetuesis speciale: tamam nj neprk nn gur. Detektivi i burgosur, i cili akoma nuk ishte qetsuar sa duhej, shprtheu prsri. Ndonse fuqit e kishin ln dhe djers t ftohta po i njomnin ballin, ai i tha Dofenit me z t dobt: Kur e bn t huajin zot n vatrn tnde, ai ka t drejt t t gjykoj si ti doj qejfi. Por mos harro Dofen, se ai gjarpr me syze [Meli tregoi me dor anglezin] do t t pickoj edhe ty vet nj dit. Kjo sht ofez e hapur brtiti anglezi, duke prplasur grushtin mbi tavolin. Dyll i verdh n fytyr, detektivi i burgosur iu drejtua atij:

 Mos mendoni se poshtrimin moral q miratojn veglat tuaja t verbra, pr hir t interesave t ngushta, e pranon do gjak shqiptari. Historikisht do pupull, krahas heronjve t tij, ka nxjerr edhe tradhtar. I egrsuar n kulm, Dofeni replikoi gjith mllef: Ke t drejt t flassh tani si t t vij pr mbar, Hamit. I vendosnim n letr dnimet me vdekje pr nj armik t betuar si ti dhe prsri na dhimbseshe. Nuk kan thn kot: Mshira sht tradhti ndaj vetvetes. Tani zotrin tnde e merr n mbrojtje Daj Sami. Un nuk kam nevoj pr mbrojtjen e askujt thirri Meli me aq z sa kishte. Ndonse i ri, un jam i tejngopur me jetn dhe zgjatja e saj sht vazhdim i nj t keqeje pr mua. Jeto ti, o njeri i llastuar i fatit dhe i atyre q t mbrojn. Por mos e harro at q tha mbrojtsi yt anglez hern e kaluar: q njeriu t mos prfundoj i zhgnjyer, duhet ta ket n qendr t vmendjes faktin se do gj sht relative. Nga ky parim nuk bn prjashtim as mbrojtja jote e trashguar. Anglezi ndrhyri prerazi, pr t'i dhn fund polemiks: Firmoseni kt dokument q jeni vn n dijeni se, qysh prej katr ditsh, ndodheni nn mbrojtjen e CIAs i tha ai Melit, duke i zgjatur nj dosje t holl, e cila duhej firmosur n disa vende. Ndrsa detektivi i burgosur po firmoste si me pahir aty ku po i thoshte prkthyesi anglez, Unaza e Bardh shtoi: N mbrmjen e 20 majit do t kontaktoni me paln q ju ka marr n mbrojtje. Tani mund t largoheni.

LIX ANKORIM ZHGNJYES I SHPRESAVE

Politika nuk ka zemr, por vetm kok Napoleon N datn 20 maj 1984 oficer roje n kampin e Qaf-Barit ishte prsri kartelist Ethemi. Ai i bri t ditur Melit se n orn 22 e 30 nj kuadr i DSJs do ta shoqronte jasht kampit, pr t shkuar n takimin e rndsishm t asaj nate, i cili do t zhvillohej n nj dhom t posame afr zyrave t komands s kampit. Ashtu ndodhi. N orn e caktuar shoqruesi e oi Melin deri tek dera dhe i tha me mirsjellje: Ktu detyra ime mbaron. Kt her ish-detektivi pranoi q t shkonte n takim me rroba t sjella posarisht. Ai e falnderoi shoqruesin dhe hapi dern. Gjith sa ishin n at dhom t madhe, t mobiluar n mnyr luksoze, u uan n kmb. Pasi takoi treshen amerikane, detektivi i burgosur i dha dorn Unazs s Bardh e prkthyesit t tij dhe ul n vendin e rezervuar, pa u takuar me Dofenin. Zyrtari kryesor amerikan [shef i seksionit evropian t CIAs sipas prezantimit] ishte rreth t pesdhjetave. N krahun e majt t tij kishte zn vend prkthyesi, ndrsa n krahun tjetr nj koleg i prafrt n mosh. T tre kta ia shtrnguan dorn Melit me t dy pllmbt e tyre. Si u uln t gjith, bisedn e eli kryezyrtari amerkan: Si keni qen me shndet kto koht e fundit, z. Meli? Kemi dijeni se vuani nga disa smundje. Nuk kam qen keq, mbasi jan prpjekur t m kurojn. Dua t'ju them qysh n fillim, se keni shum t fala nga Guri dhe Dariu. Jan mir q t dy. Guri tani pr tani sht me pushime. M von besoj se do t vij tju takoj. Detektivit t burgosur i gufoi zemra kur dgjoi emrin e Gurit. Fakti q ai ishte mir dhe q ndodhej jasht do rreziku e qetsoi pa mas, duke ia lehtsuar njfarsoj brengn pr fatkeqsin e Pahis. Atij nuk iu durua pa pyetur: N SHBA ndodhet Guri? Po, por e ndien veten njsoj si n shtpin e tij iu prgjigj i buzqeshur amerikani. Melit i shkuan syt at ast tek baxhanaku i Stretos. Dofeni kishte ulur kokn dhe, n heshtje t plot, po vrtiste paketn e cigareve npr gishtat e dors s djatht. I bni t fala nga ana ime Gurit, ju lutem. T mos mrzitet pr shokun q i arrestuan pr inat t tij. E vizituam Afrimin n spital; sht mjaft i smur. Ai tentoi t vetvritej, pr t'iu shptuar torturave t DSJs dhe t anglezve tha Meli i zymt n fytyr.

 Pr kurimin e tij ne nuk do t kursejm asgj premtoi shefi amerikan. Trima t till meritojn respektin e t gjithve. Angloshqiptart, si zotr t shtpis, prgatitn kafet e para dhe i servirn t shoqruara me pije. Meli e refuzoi n shenj proteste pr replikat q kishte shkmbyer me ta pak dit m par. Duke pir kafen, zyrtari i par amerikan e pyeti: Si sht gjendja e prgjithshme e kampit ku po vuani dnimin, z. Meli? Si mos m keq. Dhuna fizike, psikike e shpirtrore dhe, krahas tyre, mjerimi ekonomik, jan shoqruesit e prhershm t jets s ktushme. Puna e rnd n minier n kushte krejtsisht njerzore dhe me norma t detyruara shum t larta, i shkatrron me shpejtsi t burgosurit. Dnimet jan drakoniane, thjesht pr shprehjen e paknaqsis m t vogl ndaj diktaturs n fuqi. Ushqimi nuk vlen as pr kafsht: pes muaj speca t ziera dhe shtat muaj presh t zier t freskt ose t that. T dy prkthyesit ngecn n prkthimin e fjals presh. Si i shpjeguan m von Melit, kt fjal t gjuhs shqipe ata e kishin takuar npr fjalor me sinonimin e saj pras. Vetm pasi ua skicoi ish-detektivi n nj cop letr formn e ksaj bime, dy prkthyesit arritn ta merrnin vesh se kush ishte mbreti i menus s burgut. Ju that se dnimet jan drakoniane; a mund ta ilustroni kt me shembuj, z. Meli? u interesua shefi i seksionit evropian t CIAs. Pr mua do t ishte e vshtir t flisja pr kt shtje n munges t autoriteve shqiptare, mbasi ju do t kishit t drejt t dyshonit n sinqeritetin tim: kaq larg koncepteve bashkkohore t ligjit dhe t drejtsis jan dnimet pa shkak t kundrshtarve politik n Shqipri. Meqense sht i pranishm drejtori i shrbimit sekret shqiptar, un ju bj t ditur se n kt kamp pune jan dyzet e nj t burgosur q kan vuajtur m tepr se njzet vjet burg pa ndrprerje dhe kan ende vite t tjer pr t vuajtur. Ndrsa i burgosuri Sami Dangllia nga Kora, i arrestuar qysh n tetor t vitit 1944, sht dnuar edhe dy her t tjera pr veprimtari armiqsore brenda n burg me nga 25 vjet heqje lirie. Ai nuk e ka par ende me sy Shqiprin pas Lufts s Dyt Botrore. Prkthyesi amerikan vuri t dy duart n kok dhe shikoi shefin e tij. Pastaj, sikur ta kishin br me fjal, t gjith e fiksuan shikimin mbi Dofenin. Me at rast prkthyesi amerikan i tha Melit: I burgosuri i shumvuajtur, z. Dangllia, sht nj martir i vrtet. Mua m dhimbset jo vetm si njeri e si shqiptar, por edhe si korar. Me origjin un jam nga nj fshat i Kors. Isha fmij kur prindrit e mi u arratisn nga Shqipria, duke m marr me vete. Jeta e skterrshme e z. Dangllia sht nj dram tronditse. Ka edhe t tjer t burgosur politik shqiptar me fat t ngjashm si t z. Dangllia. Pa llogaritur disa mijra t pushkatuar e qindra t burgosur t tjer t zhdukur n hetuesi, apo t vdekur n kampet e puns dhe burgjet e diktaturs.

 Po ju, i dashur koleg, a keni punuar n minier? e pyeti prkthyesi Melin. Po, kam punuar rreth nj vit. Galerit jan t ulta sa mezi qndron n kmb. Sigurimi teknik i t burgosurve figuron vetm n letr. Acidi sulfurik t djeg rrobat dhe lkurn. Jeta sht n rrezik sapo kaprcen hyrjen e miniers n gjendje t mjeruar teknikisht.

LX SFID INJORUESE

T jesh i skllavruar n vetvete sht skllavria m e mundimshme. Seneka Amerikant ofruan kafe nga ana e tyre. Meli e mori s bashku me pijen me ngjyr. Kryezyrtari amerikan hyri n temn qendrore t takimit: Si jeni vn n dijeni, z. Meli, CIA ju ka marr nn mbrojtje. Nuk e patm t leht t'ia arrinim ktij qllimi, mbasi pala angleze dhe ajo shqiptare u treguan shum t ngurta n trajtimin e shtjes suaj. Sidoqoft, me prpjekjet dhe me ofertat tona, arritm t'ju nxirrnim nga kthetrat e vdekjes, q po ju trokiste tek dera. Si shkmbim me ju, pala angleze krkoi lirimin e gjasht detektivve t saj q ndodhen n duart tona. Raporti nuk ishte i drejt, por ne nuk do t ngurronim fare edhe sikur njqind me nj t pretendonin ata, aq t knaqur e mirnjohs jemi pr punn tuaj t shklqyer. N t ardhmen ne do t prpiqemi q t'ju krijojm edhe favore t tjera, mbasi ju i meritoni plotsisht. Ne nuk do t bjm asnj lshim t mtejshem pr Melin, deklaroi Unaza e Bardh duke ndrhyr n bised. Si kundrprgjigje, shefi amerikan filloi t frkonte gishtin e madh me at tregues, sikur po numronte t holla, duke shikuar buzagas anglezin. Pastaj ai iu drejtua srish detektivit t burgosur: Nj gj duhet ta kuptoni mir, z. Meli. Mbrojtja q ofron CIA nuk sht vullnet privat i nj individi apo i nj grupi t cakturar personalitetesh t shrbimeve tona sekrete, por nj vendim qeveritar, i cili do t jet n fuqi derisa t ekzistoj shteti amerikan. S'ka rndsi pse vdes un nesr, apo edhe kolegt q m shoqrojn mua sonte. Vlerat e ksaj mbrojtjeje jan t garantuara me ligj dhe nuk vdesin kurr. Duke thn fjalt e fundit, ai nxori nga anta nj dosje me letr t lustruar dhe ia ofroi Melit. Prkthyesi amerikan filloi ti tregonte vendet se ku duhej t firmoste. Ndrsa me detektivin e burgosur vazhdonte procedura e nnshkrimeve, Unaza e Bardh i tha kolegut amerikan: N shkollat tona t shrbimeve sekrete, si n tonn ashtu dhe n tuajn, nuk i jepet prioritet letrsis, prkundrazi. Le m n shkolln e ktyre! tha ai, duke treguar me dor Dofenin. Prandaj m ka br prshtypje nj dell letrar q e prshkonte mbrojtjen e Melit natn e par t takimit ton me t. Ishte prgatitur me letr n mnyr mbreslnse. Ju e njihni m mir, sigurisht. Un sonte po e shikoj pr her t par. Megjithse sonte e shikoni pr her t par, si mendoni, a e prfundon dot me sukses nj mision Meli n kt gjendje shndetsore? Amerikani u prgjigj duke mbledhur supet:

 do prgjigje q t jap un nuk e argumentoj dot, sepse m mungon ajo shkall e domosdoshme njohjeje, q e bn t mundshm vlersimin real. Ja ku po ju a them un q e zotroj tashm at shkall njohjeje. Edhe n kt gjendje shndetsore q sht, Meli, me cilsit q ka, mund ta realizoj me sukses nj mision. Kur detektivi i burgosur mbaroi pun me dosjen, shefi i seksionit evropian t CIAs e pyeti: Prej librave q keni lexuar, cilt ju kan ln m shum mbresa, z. Meli? Martin Iden dhe Rreziku anglo-american pr Shqiprin u prgjigj me qetsi ai dhe shtoi: ky i fundit sht vepr e liderit t shtetit shqiptar. T tre amerikant qeshn me gjith shpirt. Instiktivisht atyre u shkuan syt tek Dofeni, i cili po prpiqej ta kalonte si pa rn n sy sfidn q i ishte br. As Unaza e Bardh me prkthyesin e tij nuk e kursyen buzqeshjen kt her. Meli iu drejtua shefit amerikan: Dshiroj t bj nj ekspoz t shkurtr t ngjarjeve q solln takimin ton t ksaj nate, nse e jeni dakord. Amerikani shikoi Unazn e Bardh. Ky nuk reagoi fare. Po ju dgjojm me knaqsi, z. Meli, i tha shefi i seksionit evropian t CIAs.

LXII MELI I DREJTOHET SHTPIS S BARDH

Ylli i ndikimit t fort shkon drejt perndimit. Xh. Adams Detektivi i burgosur u ngrit n kmb, nxori disa fije letre nga xhepi dhe filloi t lexonte me nj z t shtruar: Zotrinj t Nnderuar, Jam sa i befasuar nga mbrojtja e paparashikuar e shtetit m t fuqishm t bots, aq edhe i indinjuar prej shtypjes s pamshirshme, q i sht br e po i bhet popullit shqiptar nga nj diktatori i mbshtetur fuqimisht prej Londrs. Anglezt e adhurojn lirin, por kjo nuk i pengon ata pr t mbshtetur despott q bjn lojn e tyre n prapaskenat e politiks, duke skllavruar popuj t pafajshm. Jam i befasuar prej takimit t sotm pr faktin se regjimi yn n fuqi nuk i ka njohur praktika t tilla n marrdhniet midis shteteve. Por duket qart se vezullimet e nj qytetrimi, q nis mesazhe n emr t njerzimit me sonda ndrplanetare, nuk mund t mos ta deprtonin klonin e Shqipris hermetike, e cila ka filluar t'i mbyll portat me elsa t markave britanike. Esht fakt q pranohet prej t gjithve, se t'i shikosh atdheut plagt e hapura n fshehtsi prej nj diktatori agjent dhe t mos prpiqesh t'ia mjekosh, sht nj dezertim i turpshm. N shtigje t tilla m ka trhequr pr dore fati im dhe un jam prpjekur t bja sa t mundja, nn diktatin e shpirtit tim t lnduar nga pendesa. Jam bir i nj populli t thjesht, t ndershm, puntor e liridashs, por, mjerisht, i nj populli t pakulturuar n nivelin e kontinentit; jo pr faj t tij. Pr shkak t ndrhyrjeve jo dashamirse t fuqive t mdha, si edhe t papjekuris s tij politike, populli shqiptar doli i humbur prej t dy luftrave botrore, si n planin shoqror, ashtu edhe n at kombtar. Fajet e rnda politike sjellin pasoja t rnda pr t ardhmen e do populli. Pr analogji t fatit t popullit tim, po ju sjell fatin tim: N rinin e hershme kam ndrruar t bhesha nj mjek i mir, pr t'iu qetsuar dhimbjet njerzve e pr t'iu zgjatur jetn. Por ata q e kishin n dor fatin tim ditn ta manipulonin at, duke devijuar aspiratat e mia. Dhe un u shndrrova n t kundrtn e atij q ndrroja t bhesha. I lidhur pazgjidhmsisht me profesionin e detektivit, un u shkurtoja jetn njerzve e u shkaktoja dhimbje. Me kalimin e viteve, duke u kthjelluar, brejtjet e forta t ndrgjegjes m fundosn n nj pendes gjithnj n rritje, pa kthim. I dshpruar prej gjendjes sime, ndieja neveri ndaj profesionit dhe fillova ta manifestoja hapur at.

Pr kto dukuri t sjelljes sime t dyshimt n pun e n jet, u shpalla i padshirueshm nga eprort e mi dhe u prjashtova prej radhve t DSJs. Ky qe nj lirim i pjesshm pr mua, i cili nuk m shkarkonte kurrsesi nga prgjegjsia e misioneve t kryera. Rnia n burg m shrbeu si nj dritare prej nga un pash me syt e mi at lloj barbarie t regjimit q i kisha shrbyer verbrisht, t ciln nuk do ta kisha besuar kurr me t dgjuar. Nuk m dhimbsej vetja pr vuajtjet q kaloja. Ato ishin nj kur e mir pr shpirtin tim t pllakosur nga pendesa. I lehtsuar nga pozicioni im i ri n jet, sillja ndrmend fjalt e shkrimtarit amerikan, Toro: Pr nj njeri t ndershm, burgu sht vendi m i prshtatshm n nj shtet ku skllavria mbrohet me an t ligjit. Por edhe atje erdhi e m trokiti n der profesioni im i vjetr. DSJ m bnte thirrje t kryesoja nj mision t rndsishm pr interesat e larta t atdheut. E njihja mir hipokrizin e ktyre sloganeve dhe isha i vendosur n refuzimin tim. N qoft se nj dit do t m'i imponin me forc ato arm, t cilat kisha vendosur t mos t'i prekja m me dor, do t'i prdorja pa ngurrim kundr atyre q do t m detyronin t rikthehesha n shrbimin sekret. S'vonoi shum dhe doli n sken nj kundrshtar shum m i fuqishm e m i specializuar e, deri ather sekret: Inteligjenc Servisi britanik. N pritje t takimit tim t par me zyrtart anglez, m rrihnin si ekan n mendje pyetjet: Kush ua kishte hapur dern e pasme t oborrit ktyre mysafirve t nats q do t m vizitonin? far prfaqsonte n t vrtet epoka dyzetvjeare e ndrtimit t socializmit n Shqipri? Sa marksist paskej qen diktatori yn? A dinte gj populli shqiptar, si ishte luajtur e po luhej me fatet e tij? N qoft se populli nuk kishte nga ta dinte kt t vrtet dramatike, un, biri i tij fajtor, e msova pr shkak t koniukturave n shrbimin sekret. Pr mua ajo tani ishte lakuriq. I dal nga xhunglat e politiks s fsheht, silueta e luanit britanik po shfaqej krcnueshm n horizontin e t ardhmes s atdheut. Do t takohesha me bashkatdhetart e Shekspirit, pr t cilt punonte nj Makbeth shqiptar shum m mizor nga ai i Skotlands. Takimi me ta nuk solli ndonj ndryshim n gjendjen time, ve dyfishimit t rrethit t hekurt q m shtrngonte pr t'iu kthyer profesionit t dikurshm. Ndrkoh m kujtoheshin fjalt e nj poeti e patrioti t shquar shqiptar t viteve njzettridhjet: Anglia, kjo fuqi e madhe dhe dinake, asnjher nuk ia ka dashur t mirn vendit tim. Un, si nj individ i pafuqishm pr t'ia ndaluar dorn e sprovuar n bmat e saj, shpreh publikisht protestn, duke deklaruar se nuk do ta msoj gjuhn angleze sa t jem i gjall. Pr t penetruar lirshm n radht e shrbimit sekret shqiptar, anglezt filluan spastrimet e kundrshtarve t mundshm. Pas pushkatimit t detektivit Genc Daka dhe dnimit me burgime t rnda t disa t tjerve, nj muaj m par u vra me dy plumba pas shpine detektivi Fatmir Merdari. Nn akuzn recet tradhti e lart, ditt e fundit u arrestua detektivi Afrim Pahia, i cili u detyrua

t bnte vetvrasje, pr t mos u rn pr e torturave njerzore t hetuesis shqiptare. Tradhtart e atdheut akuzojn gjithmon pr tradhti t tjert. Ky sht nj msim i mirnjohur i historis. Disa dit m par anglezt trhoqn n Londr nndrejtorin e DSJs, Guri Streto. Prej trysnis s rreziqeve q i kanoseshin nn mjegulln londineze, ai u detyrua t arratisej. Inteligjenc Servisi reagoi menjher n mnyr cinike: arrestoi zvendsuesin e tij n detyr n DSJ, Afrim Pahia. Ky tentoi t vetvritej, pr t mos iu nnshtruar torturave q e prisnin. Nprmjet ktyre masave t paarsyeshme represive shrbimet sekrete britanike synojn t mposhtin rezistencn e detektivve shqiptar ndaj planeve t tyre t errta, n bashkpunim me klanin diktatorial t Tirans. Qeveria amerikane duhet t bj 'sht e mundur q t'iu ndaloj dorn regjisorve t Inteligjenc Servisit, pr t mos ta shtjellur m tej dramn shqiptare. Populli shqiptar, numerikisht i vogl, disponon forca t mdha shpirtrore pr t'iu kundrvn s keqes. Ne jemi nj popull shum mirnjohs ndaj atyre q na ndihmojn, por nuk i harrojm kollaj edhe at q na bjn t keqen. Duke prfituar nga rrethanat speciale q m'u krijuan, shpreh me z t lart vullnetin e ndrydhur t popullit tim t shumvuajtur, duke i br thirrje qeveris amerikane q te kontribuoj n zgjidhjen e drejt t "shtjes shqiptare", megjith kompleksitetin e saj. Ky sht amaneti i nj t burgosuri politik, q krkon mjekim pr plagt e popullit t tij. Dshiroj q zrin tim, t pajisur me kt cilsi, ta prcillni deri n sferat m t larta t shtetit e t qeveris suaj, mundsisht deri n katin e siprm t Shtpis s Bardh, n zyrn e Shklqesis s Tij Presidenciale, Zotit Regan [t pranishmit ohen n kmb, me prjashtim t Dofenit]. Prfitoj nga rasti, t'i uroj Shklqesis s Tij sukses t plot n zgjedhjet e afrta, pr t mirn e popullit amerikan, t aspiratave t popujve n zhvillim, si dhe pr plotsimin me sukses t misionit q i ka ngarkuar historia, si Kampion i Liris dhe i Paqes n bot. Ju falnderoj pr vmendjen. * Kur detektivi i burgosur mbaroi s lexuari, shefi i seksionit evropian t CIAs i mori letrat e tij, i palosi me kujdes dhe i futi n portofolin personal [jo n ant], duke i premtuar n mnyr solemne: Zoti Meli, ju jap fjaln se kt letr do t'ia dorzoj Zotit Regan me dorn time. Pastaj, duke iu drejtuar Unazs s Bardh, ai e pyeti: Keni gj pr t thn? Anglezi u prgjigj n mnyr domethnse: Meli thot gjithmon t vrtetn. Pas disa minutash, shefi anglez, prkthyesi i tij dhe Dofeni doln jasht, duke ln n dhom vetm mbrojtsit dhe t mbrojturin.

LXII MIDIS MIQSH

Fjala mik ndodh t jet e zhveshur nga kuptimi; fjala armik, jo. V. Hygo Treshja amerikane e mori pran detektivin e burgosur dhe nisi me t nj bised t ngroht. Mos u kurseni pr ta ndihmuar kt popull fatkeq u tha Meli me nj ton keqardhjeje. Mos dgjoni duartrokitjet e inskenuara nga diktatura, ju lutem. Po t mbani vesh mir, n Shqipri dgjohen vetm pshertima. E dim, e dim ia ktheu shefi amerikan. Kt e tregon m s miri veprimtaria juaj e kohve t fundit. Sot, si e dini, duhet t jet vendosur ndrlidhja midis grupit tuaj q vepron n Tiran dhe CIAs. Me rekomandim t Gurit, takimin ton e caktuam enkas pr sonte. Ai tha se ky takim do t trhiqte nga Tirana nj pjes t mir t prgjuesve n kt zon, duke krijuar kshtu mundsi m t mdha pr ndrlidhjen. Me prmendjen e emrit t Gurit, ish-detektivi nxitoi t pyeste: Si sht n t vrtet Guri? Si mundi t ikte nga Londra? Esht shum mir. Natn e arratisjes u plagos n kofshn e djatht, por do gj kaloi pa pasoja. Vllai juaj, Dariu, e ka transportuar me shum mundim Gurin e plagosur deri n ambasadn ton n Londr, ku u morn masat e duhura. E paguam me Afrimin; na e morn npr duar foli si me vete t tij Meli. Mos u bni merak as pr at ia priti shefi i seksionit evropian t CIAs. S shpejti do t vij nga Shtetet e Bashkuara nj profesor i mjeksis amerikane me fam botrore. Pr shkak t prplasjes s fort t pjess s pasme t koks pas murit, Afrimi sht verbuar n t dy syt dhe nuk do t shikoj m. Por, po e shptuam nga vdekja, ne do ta trheqim n Amerik prgjithmon. Atje do t'ia krijojm t gjitha kushtet; shpresoj se dika mund t bhet dhe pr problemin e shikimit. Kemi shum respekt pr ju, djelmosha shqiptar. Nuk na i merrte mendja kurr q nga radht e shrbimit sekret shqiptar t dilnin djem me ndjenja kaq t fuqishme atdhedashurie dhe me shpirt t till vetmohues. N kt drejtim ua kaluat edhe polakve, t cilt shquhen pr nj gj t till midis vendeve t Evrops Lindore. Angazhimi i drejtprdrejt amerikan nn ndikimin e veprimtaris s grupit tuaj do t mundsoj nj kthes pozitive t rndsishme n politikn shqiptare. Ka t ngjar q brenda dy vjetsh Shqipria t ket nj pamje tjetr dhe ju do t t jeni krenar pr kontributin q dhat n dobi t s ardhmes s atdheut tuaj. Faleminderit shum; ky sht lajmi m i mir q prisja. Kjo nuk sht dhurat nga ana jon, z. Meli. Ju e meritoni lirin, gjersa jeni t gatshm t flijoheni pr t.

 A ishte me interes pr CIAn arkivi informativ q ju solli grupi i t arratisurve? Ato informacione patn nj vler t pallogaritshme pr ne. Dua t veoj ktu regjistrimet e bisedimeve ultrasekrete midis diktatorit tuaj dhe Londrs, t siguruara prej Gurit. Informacione t tilla jan perla t vrteta edhe pr detektivt m t mdhenj t bots. Ato i shrbyen CIAs si lev pr t spostuar paksa Inteligjenc Servisin prej pozicionit dominues n Shqipri. Po robin tjetr arritt ta shptoni, pasi e mort vesh ku gjendjej? Po, po, e shptuam. Pasi erdhn n Amerik shokt tuaj me robin e arratisur, ne folm menjher me anglezt dhe e trhoqm edhe robin e dyt, kundrejt nj dmshprblimi ndaj qeveris shqiptare. Shptimi i dy detektivve tan robr sht nj detyrim tjetr moral q ne kemi kundrejt grupit tuaj t mrekullueshm, antart e t cilit CIA i ka dekoruar. Si paska pranuar diktatori yn t bj lshime t tilla! Ai ka deklaruar shpesh q nuk bn pazarllqe me parimet e marksizmit, tha me ironi detektivi i burgosur. Pr far parimesh bni fjal, z. Meli? Diktatori juaj firmos e vulos symbyllas gjithka i thon anglezt. Me kt rast dua tju bj nj pyetje, z. Meli. Cilin vlersoni m shum profesionalisht prej shokve tuaj, q ndodhen aktualisht n SHBA? Megjithse kam mjaft koh q jam larguar prej DSJs, mendoj se Guri sht m i kompletuari prej tyre. Jemi t nj mendimi. Ai ka dhunti organizative t spikatura n fushn e shrbimeve sekrete. Dua tju bj edhe nj pyetje, q nuk ka lidhje me kto q po diskutojm, por sht kureshtje e imja: sikur t'ju linin t zgjidhnit, ku do t dshironit t jetonit? N Paris u prgjigj buzagaz Meli. Paskemi shije t njjta i tha me t qeshur zyrtari amerikan. Edhe un, kur t dal n pension, atje dua t'i kaloj vitet e fundit t jets, po m lejoj qeveria ime. Amerika ka gjithka, por Paris jo. Ata q ju njohin mir, na kan thn se juve ju mrziten shpejt mjediset q ju rrethojn dhe preferoni larmin. N fakt ky sht nj tipar i vet amerikanve, t cilt e kan t vshtir ta kalojn jetn n t njjtin vend. N SHBA besoj se nuk do tju mungoj larmia. Megjithse ne nuk kemi Paris, nj bukuroshe nga Florida, krahas dhuntive natyrore t atij vendi t begat, besoj se do t'i knaqin si duhet ndjet tuaja. Meli qeshi; shefi amerikan, gjithashtu. Pastaj ky u rikthye n tem: N baz t marrveshjes s arritur me anglezt n kuadr t mbrojtjes suaj, ne kemi t drejt t drgojm njerzit tan ktu dy her n muaj, pr tu takuar me ju. Po t jet nevoja, mund t takohemi edhe m shpesh; kjo nuk prbn ndonj problem. Ne do t autorizojm t vijn ktu persona t ndryshm nga radht tona, t cilt do t dshironin t'ju njihnin nga afr. Gurit dhe shokve t tjer t arratisur ne iu kemi dhn nnshetsi amerikane. Kshtuq, nn mbrojtjen e drejtprdrejt t CIA-s, ata mund t vijn tju takojn lirisht. Kur

them lirisht, ju si profesionist e kuptoni vet q ata nuk mund t vijn n Shqipri pa mask, se jan persona t njohur. N prag t ndarjes me ta, detektivi i burgosur shtrngoi dorn e but t shefit, ndrkoh q zyrtari tjetr po i fotografonte. T njjtn gj bri vet shefi i seksionit evropian t CIAs, kur Meli po takohej me dy t tjert.

LXIII PARANDJENJ ?

Zemra ka arsyet e saj q arsyeja nuk i njeh. Paskal Kur doli jasht, detektivin e burgosur e impresionoi bukuria e asaj nate t mrekullueshme maji. Duke thithur aromn e kndshme t liruar prej pishave n lulzim t plot dhe rrshirs s avulluar, knaqsia iu kthye n nj dehje t leht. Pr nj ast ai harroi se ku ndodhej. U mbshtet n bordurn e ders s jashtme t godins ku ishte zhvilluar takimi dhe me gjith fuqin e qenies s tij e prqendroi shikimin n horizont. Priste q atje t ravijzohej e ardhmja e afrt e Shqipris, pr t ciln i kishte folur shefi i seksionit evropian t CIAs. Detektivi i DSJs, q e kishte shoqruar pr t shkuar n takim, doli prej dhoms s policit t shrbimit dhe iu afrua Melit. Hapat e tij nuk e prmndn t burgosurin ndrrimtar. Shoqruesi e goditi leht n sup, duke i pshpritur: Eja t shkojm, Hamit, se po afron ora e zgjimit n kamp. Ish-detektivit i kaluan mornica dhe shikoi i hutuar personin q i rrinte prball. Ky dalloi lot n syt e t burgosurit. Ai nuk e shqetsoi m, por filloi t ecte me hapa t ngadalshm drejt ports s madhe prej hekuri t kampit. Meli i shkoi pas. Kur kaloi portn e dyt t hekurt dhe po i drejtohej s trets, pr t hyr n kampin e prgjumur, detektivit t burgosur i zun syt dy mace q po haheshin egrsisht me njra-tjetrn pr nj cop zorr, ndan t nj kthine q shrbente si thertore. Pak m tej tyre, nj mace tjetr qndronte shtrir. Meli ngadalsoi hapat dhe e prqendroi vmendjen mbi kt sken. Ndonse kjo ishte nj dukuri e zakonshme e lufts pr eprsi n prplasjen e interesave t bots shtazore, at ast ajo pati nj efekt t uditshm n ndrgjegjen e t burgosurit. Macet po kacafyteshin ndan pres s tyre, pa i lshuar rrug njra-tjetrs. Papritmas macja e tret rrshqiti drejt cops s zorrs, e rrmbeu dhe u zhduk matan telave me gjemba. Dy macet e tjera vazhdonin t grindeshin. Melit iu kujtua fjala e urt: Kur zihen dy, prfiton i treti Ai tundi kokn i menduar, pshertiu, dhe mori rrugn pr n maune.

LXIV TERROR ...

Kufijt e tiranis jan ata q lejon durimi i atyre q ajo shtyp. F. Dugllas Kamioni i ngarkuar me pirit ndaloi para ports s madhe t hekurt t kampit, si zakonisht. Dy polic doln nga vendstrehimi pr t br kontrollin rutin. I hipur sipr kamionit, njri prej tyre ngulte me dhjetra her nj lev hekuri n materialin e ngarkuar. Polici i dyt kontrollonte me nj llamp elektrike pjesn e poshtme t karroceris s kamionit. Gjith preokupimi i tyre konsistonte n eliminimin e mundsis s tentativs pr arratisje nga burgu t ndonj armiku t partis. Pas nj seri nguljesh s levs n materialin e shkrifur t piritit, polici sipr karroceris klithi me sa z kishte: Nj armik sht fshehur n pirit. Thirrja e tij pati efektin e nj alarmi. Pes polic t tjer, s bashku me oficerin e rojs, vrapuan tek kamioni. Gardiant i hodhn prangat e rnda t ofiins n duart pas shpine t burgosurit, sapo ky doli prej piritit. Atje, sipr karroceris, ata filluan ta torturonin kush t mundte m tepr. M i fituari ishte polici me levn e hekurit, mbasi atij nuk i vriteshin duart. Kur i burgosuri i humbi plotsisht ndjenjat, polict e kapn tek shpatullat e tek kmbt dhe e flakn prej karroceris s Saurelit n tok, sikur t ishte nj thes me pleh. T burgosurit q ndodheshin n kamp dhe po e shikonin skenn, menduan se bashkvuajtsi i tyre pogradecar vdiq. Pr fat (t mir apo t keq, nuk dihej), ai e mbijetoi barbarin policore, por vitet e burgut t mbetur kapn prsri shifrn maksimale t Kodit Penal, 25. Me rastin e afrimit t fests s 40 vjetorit t instalimit t diktaturs n Shqipri, trajtimi i t burgosurve n kamp vinte duke u shtrnguar. Meqense oreksi vjen duke ngrn, drejtoria e Kampe-Burgjeve ia kishte ngritur planin vjetor t nxjerrjes s mineralit komands s kampit. Kjo, nga ana e saj, ishte zotuar se do ta tejkalonte edhe planin e ri t fryr q i propozonte MP t Brendshme me rastin e fests jubilare. Pr realizimin e ktij zotimi, komanda e kampit u jepte urdhr policve q ta torturonin pa mshir e pa prgjegjsi do t burgosur, q nuk realizonte normn e detyruar t ngritur rishtas. Gardiant, t shndrruar n robot krimi, nuk kishin nevoj pr m tepr. Ky progresion aritmetik i rritjes s prmasave t shfrytzimit njerzor i bnte t burgosurit viktima t nj makutrie shtazarake t zyrtarizuar. N funksion t synimeve makute t komands s kampit, pr t nxjerr sa m shum vagona me mineral dhe pr shfrytzimin maksimal t t burgosurve armiq partie, u vun n qarkullim terma revolucionare ekzistuese e t sajuara:

aksion, aksion me goditje t prqendruar, aksion sulmues, aksion rrufe, aksion i papar, superaksion, etj, etj. N baz t t gjith ktyre termave banal t emulacionit absurd socialist edhe pran t flijuarve t socializmit, qndronte fjala aksion (veprim), i cili, me cilsit shfrytzuese q mbartte, ishte mjeti m efikas pr t'i shndrruar t burgosurit e pafajshm n vegla pune, t ardhurat e s cils ishin nj investim pr fatkeqsin e tyre. Bunkert e mineralit mbusheshin plot dhe shpesh detyroheshin t'i derdhnin n tok, pr t'iu liruar vendin vagonave t tjer me mineral, q vrshonin nga miniera n t tre turnet e puns dhe q nuk kishin ku t shkarkoheshin. Megjithse parku automobilistik i Fush-Arrsit kishte vn n dispozicion t transportimit t mineralit edhe makina t ardhura nga rrethet e tjer, bunkert prsri bllokoheshin dhe komanda triumfatore e kampit i drgonte telegram komitetit t partis n Puk: Merrni masa urgjente pr transportimin e mineralit. Nuk kemi ku ta hedhim dhe po e derdhim n tok. N saje t puns sqaruese dhe bindse t organizats baz t partis n kamp, t burgosurit jan hedhur n aksion t prgjithshm pr t realizuar tre muaj para afatit planin e ri vjetor, duke punuar pa dit pushimi deri n festn e jubileut t madh. Komanda e kampit i fuste me marifet polict n gar me njri-tjetrin n veprn e tyre makabre. Ajo i joshte rekordment e dhuns me shprblime suplementare n t holla pr tejkalim plani, me strehim t parakohshm n qytet pr familjet e tyre, ose me t drejtn pr kurse kualifikimi, q u hapnin rrugn e karriers s mtejshme t krimit. Frutet e ksaj prapsie njerzore, e cila i ndrsente polict injorant kundr t burgosurve t pafajshm gjithmon e m shum, dukeshin m qart se kudo n t ashtuquajturat dhomat e riedukimit t sforcuar. Nj e till ishte tek zyrat e komands dhe nj tjetr tek hyrja e miniers. Mund t numroheshin me gishtat e njrs dor ato dit t pakta t vitit, kur muret e ktyre dhomave ishin vetm t bardh. Katr polic t zgjedhur, t cilt quheshin t gatshmit, rrinin n gatishmri tek dhoma e torturave pran komands, n pritje pr t ushtruar zanatin ndaj t burgosurve q silleshin aty. N orn q linte punn secili prej turneve, t gatshmit shkonin tek dhoma e riedukimit t sforcuar n hyrje t miniers. Atje u bnin riedukim t sforcuar t burgosurve q nuk kishin realizuar normn, t ndihmuar edhe prej policve q shoqronin brigadat e puns. Gjaku i t burgosurve, q i nnshtroheshin sistematikisht torturave, duhej t'i njolloste patjetr muret e dhomave edukuese, prndryshe t gatshmit akuzoheshin pr liberalizm n detyr dhe zvendsoheshin. Ve t tjerash, kjo ishte nj minus n karakteristikn e tyre profesionale, e cila u kompromentonte t ardhmen e karriers. Prandaj gabime t tilla nuk bheshin dhe muret e ktyre dhomave s'mbeteshin kurr pa njolla gjaku.

Lidhur me kt dukuri, vet t gatshmit tregonin me krenari nj ndodh, e cila kishte ln gjurm edhe n alias-ndrgjegjen e atyre robotve jeshil. * Nj i burgosur fizikisht i dobt, i cili nuk e realizonte dot normn n minier, kishte qen i detyruar t'i nnshtrohej rregullisht norms tjetr n dhomat e siprprmendura. Ktij klienti t rregullt t tyre t gatshmit i kishin ngjitur nofkn qiraxhiu. Sipas tyre, ky fatkeq i kishte zn me qira kto dhoma. Nj dit qiraxhiu, tek po hynte si zakonisht n njrn prej ktyre dhomave, duke par muret t lyer rishtas me glqere, i bri kaq shum prshtypje saq e harroi pr nj ast sikletin q e priste, dhe thirri i befasuar: T faleminderit, o Zot, q bri vaki dhe kjo gj! Nuk e besoja dot kurr se do t arrija t'i shikoja nj dit vetm t bardh muret e ksaj dhome, ku un kam vuajtur m shum sesa vet Krishti! Por shpejt ata mure nuk mbetn ashtu si ishin Mirpo asnj lloj torture, n fardolloj prmasash, nuk arrinte dot t'i knaqte sa duhej komandn e kampit dhe polict e saj. Rrugs prej kampit n minier ishin t pranishme dshmit e humanizmit socialist: njolla gjaku t thara, copra rrobash t flakura me gjak t ngrir, shkopinj gome t kputur nga pasioni i prdoruesve, tri shtylla t pajisura me engel, ku lidheshin n mes t bors, shiut apo ers, ditn ose natn (sipas turneve t puns), t burgosurit q ndshkoheshin prej gardianve gjat orarit t puns. E megjithat kjo histori krimi, e shkruar me gjakun e viktimave, i kishte t palodhur heronjt e saj. N gar t pandrprer me njri-tjetrin, polict shtrydhnin mendjen e tyre shterpe, pr t shpikur ndonj lloj torture t re, e cila mund t meritonte edhe shprblim nga komanda e kampit. Njrit prej tyre i shkoi mendja (dhe kjo u duartrokit nga kolegt e tij t pranishm n kt leksion praktik t artit t torturs si shpikja e vitit) q nj t burgosuri me mustaqe, t cilit i kishte lidhur fort duart pas shpine me fitil dinamiti, t'ia shkulte mustaqet me tufa qimesh me pinc. Ndrsa t burgosurit q prpiqej t mos nxirrte z, po i rridhnin padashje lott nga dhimbja, polict, q e mbanin t mos lvizte, gajaseshin s qeshuri me asimetrin e mustaqeve: nga njra an ato ishin t rregullta, ndrsa nga ana tjetr rridhnin gjak. Kur mbaroi pun me mustaqet, duke i br t dy palt e pranishme me lot polict nga gajasja dhe t burgosurin prej dhimbjeve autori i ktij krimspektakli u mrzit prej rezistencs s t burgosurit q nuk nxori z. Duke i frkuar vendin e prgjakur t mustaqeve me nj bisht kazme q mbante n dor, gardiani i shkroftiu tr mllef: Hiqe mendsh se kena maru bashk, pse marun mustakt. Pa t ba me brtit prsmari, Nuja s'ka me shku n'kamp sot! Ndrsa vet i burgosuri i sfilitur priste q ai t'ia niste avazit me bishtin e kazms, as polict e tjer s'po e kutponin dot se do t bnte kolegu i tyre, kur

Nuja nxori shkrepsen nga xhepi. Ai i porositi gardiant e tjer ta kthenin t burgosurin me fytyr nga muri. Pastaj ndezi nj fije shkrepse dhe e takoi me zemrn e fitilit t dinamitit. Fitili i ndezur, i futur thell n kyet e enjtura t duarve dhe i prdredhur tri her prreth tyre, duke u djegur digjte edhe lkurn. Pas disa sekondash i burgosuri lshoi nj oh! t mbytur dhe u prplas n mur nga dhimbja. Polict q e mbanin, e lshuan dhe u trhoqn pas. I burgosuri u shemb mbi dysheme dhe, pas nj rnkimi t mekur, humbi ndjenjat. Kur polict pren fitilin e djegur, ai u hoq bashk me nj rryp lkure. Spektatort gjakftoht t krimspektaklit, t mrekulluar nga e papritura q prjetuan prej novatorizmit policor t kolegut t tyre, shprehn admirim pr fantazin e tij: Po ku t'ka shku menia, mor Nu; paske ken pernjimen mjeshtr! Qysh prej asaj dite shokt e tij e thrrisnin polic Nduen mjeshtri. Nj novatorizm policor i barasvlefshm me at t mjeshtrit u mua edhe ky propozim i nj kolegu t tij: i burgosuri q nuk do t realizonte dot normn brenda tetorshit t turnit t tij t puns, pasi t kalonte npr duart e t gatshmve, duhej t rikthehej n pun me ndrresn pasardhse. Natyrisht, t nesrmen i burgosuri n fjal do t shkonte prsri n pun me turnin prkats t brigads s tij. Kshtu q, pas 16 orsh pun, atij i mbetej fare pak koh t pushonte, pr t rifilluar do gj nga e para. T burgosurit protestuan pr heqjen e ksaj mase ekstreme ndshkimore. Duke konstatuar reagimet e dshpruara t t burgosurve, komanda e kampit e vlersoi si shum efikase kt mas ndshkimore dhe urdhroi prdorimin e rregullt t saj.

LXV DHE REVOLT

Tortura pyet, dhimbja prgjigjet. Renur Nj port e vogl prej hekuri, n pjesn juglindore t rrethimit t brendshm t kampit t Qaf-Barit, t nxirte n rrugn q onte n minier. Para ksaj porte u bhej kontrolli fizik t burgosurve q niseshin pr n pun, apo atyre q ktheheshin nga puna. M 22 maj 1984, ndrsa rrezet e para t diellit po ndrionin kampin e zymt, brigadat e t burgosurve t turnit t tret ishin rreshtuar para ports n fjal. Pritej oficeri i rojs me dy nnoficert, pr t br kontrollin dhe numrimin e t burgosurve, q do t hynin n kamp. Pas nj gjysm ore ata erdhn tek porta. Para se t fillojm numrimin e tyre, i veoni prej brigadave t burgosurit q nuk kan realizuar normn e detyruar n minier i urdhroi oficeri i rojs polict q shoqronin brigadat e puns. Sipas rregullit t miratuar nga komanda e kampit, kta t burgosur do t ktheheshin prsri n pun t shoqruar prej nj polici. Pasi kishin punuar gjith natn n minier, ata do t punonin edhe gjith ditn bashk me turnin e par, me t cilin do t ktheheshin n kamp rreth ors katr e gjysm pasdite. Natyrisht, n dark ata do t niseshin prsri pr n minier bashk me brigadn e tyre q punonte turni i tret at jav. Kur oficeri i rojs me ndihmsit e tij mbaruan pun me numrimin dhe po prgatiteshin ta mbyllnin portn, matan s cils mbetn t burgosurit q do t riktheheshin n pun, brigadieri i burgosur i njrs prej brigadave t turnit t tret iu drejtua atij: Zoti oficer i rojs, ky i burgosuri i ri [ai tregoi me dor njrin prej atyre q ngeln matan ports] e ka realizuar normn e detyruar dhe nuk meriton t kthehet prap n minier. Polici shoqrues i asaj brigade i foli me nj ton prmues brigadierit t burgosur: Ti je nj i burgosur si gjith t tjert, Zef, pavarsisht se t kemi caktuar brigadier. Prandaj mbaj vendin q t takon, mbasi sht detyra ime ti them oficerit t rojs kush e ka realizuar normn e detyruar e kush jo. Po ju doni ta ndshkoni pa t drejt at djal t ri dhe un di edhe arsyen pse e bni kt ia ktheu brigadieri i burgosur policit. Dhe duke iu drejtuar prsri oficerit t rojs, ai shtoi: Zoti oficer i rojs, ai i burgosur ka mbushur nj vagon mineral m shum sesa norma e tij e detyruar.

 Mos e mat veten me hijen e mngjesit, Zef, se je i burgosur dhe nuk ke t drejt t bsh polemik me policin. Hajt, ik tani! ia preu shkurt oficeri i rojs. Mirpo Zef Zefi, nj kolos i vrtet nga trupi, nuk lvizi prej vendit. N astin q oficeri i rojs deshi t mbyllte portn, ai mbrtheu kanatn e hapur. Duke e shikuar drejt n sy oficerin e rojs, Zefi i tha: Un vrtet jam i burgosur, por ju vet m keni caktuar brigadier. Gjersa polici i brigads do q ta ndshkoj pr tekat e tij kt djal t ri, ju duhet t m dgjoni edhe mua, pr ta zbardhur t vrtetn. Guxon t m pengosh mua t mbyll portn? U marrose, Zef? i tha oficeri i roj ehreprishur. Akoma sjam marrosur. Por kjo mund t ndodh, n rast se polici i brigads nuk pranon t heq dor nga ndshkimi tendencioz i atij djali. Surrati yt do na vr kushte ne? Arrestojeni! i urdhroi oficeri i rojs polict e pranishm. Njri prej gardianve e goditi fort me shkop gome n krah Zefin. Mjaftoi ky veprim q gjithka t merrte t tatpjetn. Nj grusht i Zefit e hodhi pr tok agresorin e tij. Oficeri i rojs u largua nga porta. Polict e sulmuan njkohsisht Zefin. Disa shok t brigads s Zefit, q nuk ishin larguar, dhe t burgosurit q prisnin matan ports pr tu rikthyer n minier u futn n prleshje. Oficeri i rojs ia mbathi vrapit; tre t burgosur iu vun pas. Oficerit i ra kapelja nga koka, por nuk u kthye ta merrte. Njri prej t burgosurve filloi t lozte me t. Nn breshrin e goditjeve t t burgosurve t revoltuar, polict u mposhtn dhe vrapuan nn shembullin e oficerit t rojs. Trofeve t t burgosurve iu shtuan edhe tri kapele t tjera ushtarake. * Ishte ora tet e 22 majit 1984; m pak se tridhjet or prej ndarjes s detektivit t burgosur me t drguarit e CIAs. Ishte dita e 11 vjetorit t revolts s par t t burgosurve politik shqiptar, Spa 73. Sirena e alarmit nuk pushonte. Ushtart n truproj u dubluan. Ndrsa n distancat midis truprojeve u vendosn polic e ushtar t tjer. Nj helikopter e prshkoi dy her ult qiellin e ngusht t kampit. Nj turm e madhe t burgosurish vrshoi n shesh. Disa prej tyre hoqn xhaketat e dokut boj kafe dhe po i valvisin n er. Salutonin apo krcnonin helikopterin? Ky nuk vonoi t bnte nj inkursion t dyt ajror. Pasi kaloi ora nnt, rreth gjashtdhjet oficer e polic, t ardhur me urgjenc nga DP t Brendshme t Puks, iu afruan ports s kampit. T gjith t pajisur me uniform gatishmrie luftarake: me skafandra, kaska plastike dhe shkopinj gome me shkarkes elektrike. N krye t tyre, oficeri i rojs. Duke par

Zefin me nj grup shoksh q po shkonin ngadal drejt tyre, oficeri i rojs hoqi kaskn plastike dhe foli me nj megafon: T burgosur, hiqni dor prej marrzive sa nuk sht tepr von. N qoft se situata rndohet, ne do t detyrohemi ta shtypim revoltn me dhun. Ather prgjegjsia juaj do t jet e rnd dhe do t gjykoheni e do t dnoheni pr kt. Le t vijn vetm tre nga ju prbrenda ports q t merremi vesh. T tjert t qndrojn aty. Me kusht q edhe ju t jeni vetm tre nga ana tjetr e ports thirri Zefi. T tjert t qndrojn n t njjtn distanc prej ports si shokt tan. Pasi u kshillua me kolegt e tij, oficeri i rojs e pranoi kushtin. Bisedimet qen t shkurtra, marrveshja u arrit dhe Zefi me dy t tjert u kthyen tek shokt. Sipas marrveshjes, t gjith t burgosurit duhej t hynin n mens, ku do t vinte oficeri i rojs me tre koleg dhe pes polic t DP t Brendshme t Puks. Ushtarakt e tjer duhej t qndronin tek zyrat e komands s kampit. T burgosurit q nuk kishin realizuar normn e detyruar n minier do ti fusnin n biruc, pa i torturuar. Nuk do t merrej asnj mas ndshkimore ndaj Zefit dhe shokve t tij. T burgosurit e turnit t tret, t cilt ishin akoma esll, do t hanin mngjes dhe gjithka do t normalizohej. Mbasi hyri n mens me shoqruesit e tij, oficeri i rojs u bri thirrje t burgosurve ta harronin at q ndodhi dhe t respektonin rregulloren e brendshme t kampit si gjithmon. Pastaj Zefi u bri thirrje t burgosurve q nuk e kishin realizuar normn n minier q t dilnin jasht dhe tiu dorzoheshin pes policve, t cilt do ti shoqronin pr n biruca. Mirpo pas pak u dgjuan britmat e tyre: polict po i torturonin. T revoltuar prej pabesis, Zefi dhe shokt e tij sulmuan oficert, t cilt doln me vrap nga mensa. Kur turma e t burgosurve doli jasht, sheshi midis menss dhe fjetoreve ishte i mbushur plot me ushtarak, t cilt po torturonin t shtat t burgosurit q kishin dal prej menss sipas marrveshjes. Prleshja qe e pamshirshme. Nj duartrokitje e fort e t burgosurve pasoi ikjen me vrap t ushtarakve t thyer e t friksuar. Me britma e t qeshura, t burgosurit u shprndan n gjith territorin e kampit t braktisur prej forcave policore. Nj erek ore m von, njri prej oficerve t komands goditi me revole q nga jasht rrethimit mbi nj grup t burgosurish. Plumbi plagosi n shpatull t burgosurin Kostandin Gjordeni. N t njjtin ast, truprojet e rrethimit filluan t hapnin zjarr me radh pr t friksuar t burgosurit, q t mos ti afroheshin rrethimit. Trembeshin nga ndonj msymje masive mbi truprojet, pr tiu marr armt. Helikopteri u duk prsri, m ult se hern e fundit. T burgosurit u bn zotr t ferrit t tyre. Po mund t bnin me t? Nj grup t burgosurish po fshinin citatet e diktatorit t shkruara n fasadn e godinave. Disa t tjer hapn me forc dern e biblioteks s kampit dhe nxorn prej andej veprat e diktatorit. I uan tek sheshi dhe u vun zjarrin, me shpres se ishin duke djegur diktaturn.

Ndrkoh diktatura vet nuk flinte. Tri makina ushtarake ndaluan prball mjediseve t kampit. Mbi karrocerit e tyre u pozicionuan polic t armatosur. Dy tankse bllokuan rrugn automobilistike tek kthesa prball kampit. Shum polic e ushtar prforcuan rrethimin e kampit. N orn tre pasdite u hap porta e madhe prej hekuri e kampit. Polict mbi karrocerit e makinave mbushn armt. Komandanti i kampit me nj grup oficersh me kaska e skafandra iu afruan rrethimit t brendshm. Komandanti i kampit foli n megafon: T burgosur, durimi yn nuk zgjat m. Me hir ose me pahir, ne do ta vendosim rregullin dhe ju do ti nnshtroheni regjimit t kampit t riedukimit. Ne kemi prgatitur nj list me emrat e njzet e katr personave, t cilt jan shkaktart e revolts. Ata duhet ti dorzohen patjetr policis. Me t burgosurit e tjer nuk kemi probleme. Ai nxori nj list nga xhepi dhe lexoi emrat e t burgosurve t akuzuar pr organizimin e revolts; emri i Zef Zefit ishte i pari. Pasi prfundoi s lexuari emrat, komandanti i kampit lshoi ultimatumin: N qoft se personat q dgjuan emrat nuk do ti dorzohen vullnetarisht policis brenda njzet minutash, ne do ta sulmojm kampin duke prdorur gaz lotsjells. Mendohuni dhe vendosni. Mos i merrni n qaf bashkvuajtsit tuaj t pafajshm. Luftn me qeverin nuk e fitoni dot kurr.

LXVI I MUNDURI FAJTOR I PRHERSHM

Shptimi i t mundurve sht t mos presin shptim. Rakan Ata t njzet e katr u mblodhn bashk pr t vendosur si do t vepronin. Nuk vonoi shum dhe u nisn t dorzoheshin. Kur iu afruan ports s par, komandanti i kampit u thirri prsri me megafon: T burgosur, ndaloni aty, derisa tju japim urdhr tjetr. Rreth pesdhjet sampist u futn n kamp dhe u grupuan tek sheshi i vogl nga ana e pasme e godins s infermieris s kampit. Komandanti i kampit mori prsri megafonin: T burgosur, do t shkoni nj e nga nj tek polict brenda kampit, kur t dgjoni emrin tuaj. Natyrisht, emri i par q lexoi komandanti i kampit qe ai i Zef Zefit. Sampistt i lidhnin fort duart pas shpine do t burgosuri q paraqitej tek ata, por nuk e preknin me dor. Mbasi prfunduan n pranga t njzet e katr, filloi ceremonia. Polict shtatmdhenj, t zgjedhur posarisht, nxorn drurin e fshehur posht xhakets dhe filluan ti godisnin me gjith forcn e krahut ku t mundnin. Ulrimat e t torturuarve dgjoheshin anemban kampit. Me kalimin e minutave, ato u rralluan, mbasi shumica e t torturuarve humbisnin ndjenjat. Kur u vendos qetsia, pr shkak t falimentimit fizik t t burgosurve, nj autoburg i madh hyri brenda ports s kampit. Sampistt filluan ti trhiqnin zvarr t burgosurit pa ndjenja dhe i flaknin brenda autoburgut pa kokarje. Mbasi autoburgu i mbushur me njerz t alivanosur u nis, ushtarakt dezertor, oficer e polic, s bashku me pesdhjet sampistt e zgjedhur, u futn n kamp. T gjith t burgosurit t hyjn n mens! qe thirrja e par e tellallit pas mposhtjes s revolts. Polic, sampist e gardian me shkopinj gome n duar kishin krijuar dy rreshta midis t cilve duhej t kalonin t burgosurit pr t hyr n mens. Pa br dallim moshe apo gjendjeje shndetsore, ata i godisnin pa reshtur t burgosurit derisa futeshin brenda. Kur u grumbulluan t gjith n mens, policia ua mbylli dern nga jasht. Pas nj cop here dera u hap me vrtik. I shoqruar prej nj grupi t madh oficersh, zvendsministri i brendshm hyri n mens, ku nuk piptinte as miza. Fjala e tij e dhunshme ishte lajmtare e stuhis ndshkimore q i priste t burgosurit pas revolts: Partia jon nuk sht trembur ndonjher prej armiqve t saj t shumt, t cilt prfundimisht han kokat e tyre. Fal kurajs dhe vendosmris s partis son, ne ndrtojm socializmin nn hundn e imperializmit, q po heq

shpirt. Udhheqsi legjendar i partis son, shoku E. Hoxha, e ka br Shqiprin farin ideologjik t proletariatit botror. T mjert ju q kujtoni se do t na shtini frikn, duke ulritur si qenr t trbuar brenda telave me gjemba! Partia jon e udhheq popullin sipas parimit t madh t diktuar nga shoku Enver: Njeriu sht kapitali m i muar, por ai mund t bhet gjithashtu edhe armiku m i rrezikshm i shoqris. Sjellja juaj e sotme vrteton largpamsin e mendimit politik t udhheqsit t partis son. Kuadrot tona ushtarake, q ju survejojn, kan shpalosur humanizmin e tyre, duke e braktisur prkohsisht kampin, pr t evituar nj prplasje q juve do tju kushtonte shtrenjt. Ata shpresonin se ju nuk do t abuzonit me tolerancn e tyre, por ju e keni prezantuar edhe nj her tjetr veten armiq t papajtuar t komunizmit. Ju dogjt disa libra t udhheqsit ton t lavdishm, por mendimi i tij politik do tju djeg prgjithmon. Sot e tutje oficert dhe polict e kampit do t din t mbajn qndrimin e duhur ndaj armiqve t betuar t partis son si puna juaj. Nj heshtje e thell e pasoi fjalimin krcnues t zvendsministrit. Ky e endi shikimin midis radhve t shtrnguara t t burgosurve n stolat e pamjaftueshm. Shum prej tyre qndronin n kmb n fund t menss. Do ta paguani at q bt tha prfaqsuesi i shtetit, para se t dilte, i shoqruar prej shpurs s madhe. Mandej u erdhi radha t burgosurve t dilnin. * Sazan, ktu qenke? Oh, shyqyr! ia bri Meli duke e par shokun e tij t dilte nga dera e menss. At jav Diksi punonte turni i dyt dhe ndodhej n kamp kur u zhvillua revolta. Ndrsa brigada e ndrtimit punonte tek hyrja e miniers. Ndrtohej nj sall pr elektromotorat e rinj. Meli dhe shokt e tij t puns e kishin par nga larg zhvillimin e ngjarjeve n kamp. Turni i par, e bashk me ta dhe brigada e ndrtimit, u lejuan t futeshin n kamp vetm pas arrestimit t njzet e katr t burgosurve. Diksit i bri prshtypje shqetsimi i ish-detektivit dhe i tha duke qeshur: Po sikur t mos isha ktu, do t bje, Hamit? Do ti krkoja kartelistit t kampit t lajmronte DSJn, pr t drguar nj njeri kastile t flisja me t. Prandaj dola me t part nga mensa dhe po prisja ktu, nse do t dilje edhe ti apo jo. Dyshoja mos kishte shfrytzuar rastin kartelisti dhe t kishin prfshir me ata t tjert q arrestuan. Tani u b e domosdoshme q un tiu flas pr ty t drguarve t CIAs me rastin e par. Vetkuptohet q situata do t tensionohet shum, pas ksaj q ndodhi. Nuk parashikohen dot m pasojat dhe mua m vret ndrgjegjja po vun dor tek ti pr shkakun tim. Prandaj po t v n dijeni q un do ta trajtoj me amerikant shtjen tnde, por nuk t pyes nse je dakord pr kt apo jo.

LXII INTENSIFIKIM I DHUNS

Padrejtsia sjell padrejtsi; dhuna sjell dhun. Lakorder Ridnimet e njzet e katr t arrestuarve qen drastike. Dy t pushkatuar: Zef Zefi, kolosi 32 vjear, dhe shoku i tij i ngusht, Tom Ndoja 29 vje. T dy nga rrethi i Shkodrs. Katrmbdhjet prej t arrestuarve u dnuan me nj shum t prgjithshme prej 240 vjet burg. Ndrsa tet t tjert, pas dhjet dit torturash n birucat e DP t Brendshme t Puks, u transferuan n kampin e Zejmenit, n rrethin e Lezhs. Pas shtypjes s revolts shprtheu terrori masiv kundr t gjithve e pr do gj. M se njqind polic t ndrhyrjes s shpejt (sampist), t strvitur posarisht pr shtypje revoltash, erdhn urgjentisht nga Tirana. Me urdhr t MP t Brendshme, t gjitha degt e punve t brendshme t rretheve t kategoris s par drguan nj kontingjent policsh n kampin e Qaf-Barit pr t fituar eksperienc n shtypjen e revoltave kundr pushtetit popullor. Gjat muajit t par pas revolts kampi u militarizua deri n at shkall, saq do i burgosur kishte policin e tij. Javn e par policia merrte t burgosur natn npr dhoma dhe i torturonte n sheshin e shtruar me imento midis fjetoreve dhe menss. N mngjes ky shesh gdhihej i qndisur me njolla gjaku. do brigad e nntoks shkonte e kthehej nga puna e shoqruar prej nj grupi policsh me nga nj bisht kazme n dor. Me vendim t komands s kampit, norma u rrit 25 %. Q t arrinin t realizonin normn, t burgosurit shprndaheshin npr frontet e puns me vrap kur hynin n minier, pr t mos humbur koh. Gjithashtu ata e fillonin punn pa pritur q frontet t pastroheshin mir prej gazrave helmues, q liroheshin pas plasjes s eksplozivit. Kur t burgosurit trulloseshin nga kto gazra dhe villnin, detyroheshin ta ndrprisnin punn nga pamundsia. Ather policia i torturonte, duke i akuzuar se nj gj t till e kishin br me qllim, q t mos realizonin normn. Pikrisht n kt periudh terrori masiv hyri n fuqi vagoni i partis. Me propozimin e shefit t policis s kampit nj sadist i lindur me emrin Edmond Caja, i cili m von do t bhej komandant i kampit pas realizimit t norms s detyruar, do i burgosur duhej t mbushte edhe nj vagon suplementar me mineral pr nder t partis, e cila u kishte sjell ditt e lumtura q po jetonin... Si t mos realizonin normn dhe t mos mbushnin at vagon ishte njsoj; t burgosurit i priste i njjti ndshkim. Kjo do t thoshte nj ringritje tjetr e norms 20 %. Pra, brenda pes ditsh norma u ngrit nga katr vagona elektrovozi n gjasht. I gjashti ishte vagoni i partis. Kjo gar e shfrenuar midis makuteris s komands e t policis dhe sakrificave t t burgosurve pr ta nginjur at, nxirte gjithmon fitimtar t

part. Ato dit t nxehta terrori ekstrem vagoni i partis u b pr t burgosurit politik po aq i rrezikshm sa edhe vet partia. * T nesrmen e revolts, m 23 maj, Melin e thirri nj oficer i DSJs tek zyrat e komands. Meqense n kampin e Qaf-Barit do t intensifikohej dhuna me urdhr qeveritar, qendra e orientonte Melin t pranonte t transferohej n kampin e t burgosurve ordiner n Tiran. N vazhdim t biseds, i dguari i DSJs i tha Melit: Ne nuk mund ta sqarojm komandn e kampit pa le m policin rreth shtjes tnde. Prandaj, q t'iu shptosh ndshkimeve t mundshme, duhet t pranosh patjetr transferimin. Jo, un nuk do t largohem nga ky kamp, iu prgjigj prer Meli. As nuk jam aq naiv, sa t krkoj t sqaroni komandn e kampit pr pozicionin tim. Un do t bj mos vet, q ta evitoj me prpjekjet e mia prplasjen me policin. Kjo sht e pamundur. Me vendim qeveritar, ky kamp sht dnuar me nj vit dhun ekstreme, pr shkak t revolts. Policia do t'i sajoj shkaqet e ndshkimit pr do t burgosur, pa pritur pakujdesit e tyre. Sidoqoft, un do t qndroj ktu i dha karar Meli. Ather DSJ nuk mban asnj prgjegjsi pr do gj q mund t t ndodh ty. Me prjashtim t rasteve q do t'i organizoj vet DSJ e plotsoi Meli. Kjo nuk ndodh kurr, mbasi mbahet prgjegjsi e rnd pr nj gj t till. Pikrisht pr kt arsye ne po interesohemi posarisht. N qoft se e ke mbledhur mendjen pr t qndruar ktu, duhet t firmossh kt dokument i tha ai detektivit t burgosur, duke i zgjatur nj letr. Meli firmosi dhe u kthye srish n kampin e tensionuar. * Ditn tjetr, m 24 maj 1984, u bn flijimet pr dyzetvjetorin e kongresit t Prmetit: arrestimet e dyta n mas, pas njzet e katr t parve. Kto u kryen n kushtet e nj dhune t egr fizike dhe psikike. T burgosurit i detyruan t uleshin ndenjur n sheshin e shtruar me imento midis godins s fjetoreve dhe asaj t menss. Ky ishte rreth 25 m i gjat dhe 8-10 m i gjer. T dy daljet e tij n ball t godinave kufizuese paralele ishin bllokuar nga dy turma t mdha policsh dhe ushtarsh. Pasi u kthye nga puna, turni i par shkoi e u bashkua me t burgosurit e tjer, q kishin mbi dy or n pritje. Rreth ors katr mbasdite gjithka ishte gati pr t filluar operacioni i spastrimit t armiqve n nj kamp armiqsh! T katrqind e gjashtdhjet t burgosurit ishin ulur sup m sup, ngjeshur pas

njri-tjetrit. Polic e ushtar lviznin npr ta, duke u shkelur shpesh mbi kmb kastile pr ti bezdisur. Pas nj pritjeje t gjat, sekretari i ministrit t Brendshm pr ndjekjet penale, Lek Imeri, i shoqruar nga nj tjetr oficer i lart i Sigurimit t Shtetit me mbiemr Mlyshi [me siguri gjak i t neveritshmit Pal Mlyshi] doli para t burgosurve pr t nisur serin e arrestimeve. Si dikur n Spa, do arrestimi i paraprinte nj loj cinike e oficerve dhe policve t kampit t Qaf-Barit. Ata shkelnin pa kujdes midis t burgosurve t ulur, ndalonin sikur do t kshilloheshin me njri-tjetrin, prmendnin emrin e ndonj t burgosuri, i drejtoheshin pastaj dikujt tjetr, e onin n kmb e, pasi i bnin ndonj pyetje formale, sa pr t justifikuar ngritjen, thrrisnin emrin e atij q do t arrestohej. Mbasi i hidhnin prangat n mes t t burgosurve, e shoqronin t arrestuarin me disa polic. Kta kalonin nga dalja jugore e sheshit, prej nga nuk dukeshin m prej t burgosurve t ulur. Turma e madhe e sampistve q zinin daljen shprthente n pasthirrma habie e tmerri fiktiv, tek shikonin se 'ndodhte m tej me t arrestuarit. Krijohej kshtu prshtypja se t bursogurit e arrestuar po i kalonin n satr. N kt ciklon terrori pati edhe vepra t prudnuara xhelatsh mizor, t cilat rrqethin edhe vet krimin. I till qe fati i t burgosurit Sandr Sokoli, me origjin nga Tropoja, ish-shef i kontrollit t cilsis n uzinn e prodhimit t armve n Polian. Viktima n fjal e dha shpirtin nga inskenimi i prbindshm i nj lloj krimi, q jo vetm sishte par e dgjuar ndonjher, por vshtir se mund ta kishte lexuar ndokush npr analet e kriminalistiks botrore. Ky lloj i veante ekzekutimi do t kishte mbetur i panjohur, sikur dy polic t kampit t Qaf-Barit, t pranishm n kryerjen e tij, t mos ishin mahnitur prej talentit vrastar t kolegve sampist dhe ta prshkruanin me mburrje m von kt mrekulli t krimit. Ekzekutimi origjinal kishte qen vepr e pes sampistve t zgjedhur posarisht. Dy prej tyre e kishin kapur t burgosurin pr seciln shpatull, ndrsa dy t tjer e kishin mbrthyer fort n secilin gju. Mandej e kishin fiksuar trupin e t burgosurit n pozicionin prmbys, me fytyr nga dyshemeja, duke e mbajtur pezull rreth 80 cm prej saj. Sampisti i pest, m i rndi n peshn trupore, kishte hipur mbi nj karrige t vendosur mbi tavolin. Me nj krcim t fuqishm, ai ishte hedhur prej andej, me t dy kmbt t bashkuara, mbi kolonn vertebrore t t burgosurit, n drejtim t veshkave. Ve thyerjes s kolons, trupi i fiksuar psoi edhe dmtime t tjera t rnda organike, t cilat i solln si pasoj nj vdekje t denj pr humanizmin socialist fatkeqit Sandr Sokoli.

LXVIII SHMTIA TEJ FASADS

T krahasosh nganjher mizorin e njeriut me at t kafshve, i ofendon kto t fundit. F. Dostojevski I revoltuar nga po ndodhte n kampin e Qaf-Barit pas revolts, Meli i tha nj dit Diksit: Marrzit e diktaturs nuk kan fund, pa prfunduar ajo vet. E mund ti bjn pesqind t burgosur t raskapitur, t armatosur, t izoluar n mes t alpeve brenda tre rrethimesh tela me gjemba, nj shteti diktatorial t konsoliduar me hekur e gjak prej katr dekadash? Por diktatori dhe klani i tij jan t panikosur n shpirt dhe nuk iu besojn m as ligjeve t tyre t rrepta, prandaj kalojn n veprime anormale. N kamp kan futur aq polic sa jemi dhe t burgosur, forca t tjera ushtarake prforcojn rrethimin, tankset tek kthesa e rrugs nuk po i largojn akoma. far tragji-komedie! Kjo m kujton nj ngjarje t kahershme n DSJ, e cila na ka ln pa mend t gjithve ather. Ishte tetori i vitit 1974. Nj detektiv i DSJs u nis me shrbim n Portugali. Ky detektiv kishte kryer nj seri misionesh t sukseshme n Greqi. Qe nj befasi e vrtet pr DSJn kur ditn e tret pas mbrritjes s tij n Porto [Portugali], ai u arrestua atje prej shrbimit sekret grek n bashkpunim me at portugez. N fakt kuptohej q ishte br nj spiunim i qart e i sakt prej shrbimit sekret shqiptar. Natyrisht, nuk ishte e leht t gjendej agjenti progrek n radht tona, mbasi ne vepronim me pseudonime q i dinin vetm pak kuadro n DSJ. Por diktatura mendonte se dhuna mund t arrinte gjithka, prfshir edhe ruajtjen e sekretit me forc. N mes t muajit nntor 1974 u arrestua nj kuadr i DSJs, i akuzuar pr spiunazh. Nuk dihej nse vrtet ishte gjynahqar pr rastin n fjal, apo dikush ia vuri gishtin pr t mbjell panik n DSJ. Mnyra sesi u ekzekutua ky person linte shum pr t dyshuar n variantin e dyt. N prag t Krishtlindjeve t vitit 1974 ai u var n litar n nj palestr t DSJs. I gjith personeli drejtues i shrbimit sekret shqiptar, prfshir edhe ne detektivt, u detyruam t asistonim n at shfaqje makabr. Me duart t lidhura pas shpins, t dnuarin me vdekje e futn n nj tip thesi deri prmbi shpatulla. N qafn e zbulur iu hodh litari jo aq i trash. Ashtu, me litar n qaf, atij iu komunikua motivacioni i dnimit me vdekje, i cili ishte miratuar edhe prej presidiumit t kuvendit popullor. I krkuan t thoshte fjaln e fundit, por ai vetm heshtte. Kishte t ngjar q ai t mos ishte n gjendje pr t folur prej torturave. Pastaj filloi ekzekutimi i tij dy her i jashtligjshm: S pari, ekzekutimi me varje n litar ndalohej nga ligji n at koh. S dyti, ajo nuk ishte nj varje e mirfillt n litar, por nj shpirtmarrje e paklasifikueshme.

Nuk kishte fare trekmbsh dhe i dnuari qndronte me kmbt n tok, jo mbi nj karrige. Litari kalonte n nj sistem makarash t posame n tavanin e palestrs dhe prfundonte n nj makara m t madhe t pajisur me elektromotor n njrin cep t palestrs. Pran saj qndronte nj person, i cili do t ishte xhelati. Me t marr sinjalin, ky filloi t mblidhte litarin shum ngadal. Pr aq sa i dnuari nuk ishte shkputur plotsisht nga dyshemeja e palestrs, ai nuk nxirte z. Por sapo thesi i zi u shkput, fytyra e tij u mavijos dhe dgjoheshin rnkime t sikletshme, q bnin t t kalonin mornica n trup. Vdekja qe dhurat pr t dnuarin, ndrsa leksioni moral vlente pr ne, spektatort e detyruar.

LXVIII MELI I SHQETSUAR PR DIKSIN

Gjith madhshtit e ksaj bote nuk vlejn sa nj mik i mir. Volter Ndrsa mjediset e kampit t Qaf-Barit po ktheheshin n arena t prgjakura, shrbimet sekrete vazhdonin punn e tyre. Duke marr shkas prej revolts s t burgosurve, amerikant i shpeshtuan vizitat tek i mbrojturi i tyre. M 25 maj kartelisti e njoftoi detektivin e burgosur se kishte prsri takim zyrtar. Mysafiri i Melit kt her ishte shefi i seksionit ballkanik t CIAs me t njjtin prkthyes. Ishin t pranishm n takim edhe dy vzhgues: nj shqiptar dhe nj anglez. Gjat takimit, vzhguesi shqiptar i prkthente bisedn kolegut anglez. Mysafiri u habit prej koks s qethur zero t ish-detektivit. Pse ua bjn kt? e pyeti kureshtar. Objektivi i nj sitemi t shmtuar shoqror sht pikrisht shmtimi fizik dhe moral i njeriut iu prgjigj Meli. Pr do muaj ju qethin? Po, pr do muaj. Bil nuk na lejojn t mbam as kapele. Edhe n dimr pa kapele ju ln? T katr stint. Edhe kur bie dbor dhe ne jemi t rreshtuar, nuk na ln t vendosim qoft edhe nj shami dore n kok. Po rrobat q keni veshur, nuk jan tuajat? Jo, kto rroba jan t DSJs. Sikur ju t m shikonit mua t veshur me rrobat e burgut pas nj ore, nuk do t m njihnit dot. Ngjyra dhe cilsia e uniforms s kampit t shtie krupn. A u vra ndonj i burgosur gjat revolts? hyri m s fundi n tem amerikani. Jo, gjat prleshjeve pati vetm plagosje. T gjitha truprojet e rrethimit hapn zjarr mbi objektet e kampit, por kryesisht pr trysni. A ju kan provokuar personalisht? u interesua kuadri i lart i CIAs. Mua personalisht jo, por dyshoj se n vendin tim mund t provokojn dik tjetr. Duke thn kto fjal, detektivi i burgosur nxori nga xhepi nj cop letr, e bri shuk dhe e rrshqiti mbi tavolin drejt prkthyesit. T dy vzhguesit e ndoqn n heshtje veprimin e Melit. Prkthyesi e shpalosi letrn dhe filloi t'ia prkthente eprorit t tij n nj faqe t bllokut: Meqense gjendja n kamp sht br mjaft krcnuese pas revolts pr elementin e ndershm, ndihem i detyruar t'ju rekomandoj t merrni n mbrojtje tuaj bashkvuajtsin tim m t afrt, Sazan Diksi. Nj veprim t till ju duhet ta

ndrmerrni vetm nse jeni t bindur n arritjen e qllimit. N rast t kundrt, interesimi juaj pr t do ta ekspozonte Diksin ndaj nj rreziku t paevitueshm. H.M. Pasi e lexoi tekstin e letrs t prkthyer n anglisht, zyrtari amerikan iu prgjigj verbalisht Melit: Mbrojtja e personit n fjal parashikohet qart brenda kuadrit t mbrojtjes suaj, z. Meli. Mbrojtja juaj prfshin n vetvete mbrojtjen e familjes suaj dhe t gjith personave t tjer t afrt n jetn e lir, jo m shokun tuaj t burgut. Ne e kuptojm dhe e vlersojm shqetsimin tuaj, por njhersh ju sigurojm, se nuk ekziston asnj arsye reale q tani e tutje t jeni akoma i shqetsuar pr kt shtje. N qoft se mbrojtje t tilla do t linin shteg pr hakmarrje ndaj personave tuaj t afrt, ato jo vetm q nuk do t ishin aspak t dobishme, por, prkundrazi, do t ishin mjaft t dmshme, se do t merrnin n qaf njerz t pafajshm. Prandaj duhet t jeni i qet. A mund t shpresoj se u kuptuam, z. Meli? e pyeti amerikani pr tu bindur se i burgosuri nuk ishte m i shqetsuar. Ju kuptova shum mir dhe ju falnderoj pr sqarimin tuaj t plot iu prgjigj Meli i liruar prej nj ankthi t madh. Pasi ndenjn edhe nj cop her me detektivin e burgosur, duke biseduar pr shtje t ndryshnne, vizitort u ndan me t, duke u takuar przemrsisht.

LXIX KURTHI I ALEATVE

Aleanca me t fuqishmin nuk sht asnjher e sigurt. Seneka Natyrisht, takimi m i rndsishm q priste Meli me padurim ishte ai me Streton. Prej tij detektivi i burgosur do t merrte informacione t rndsishme, q do ti shrbenin pr t kuptuar m mir natyrn e marrdhnieve midis grupit q vepronte n Tiran dhe CIAs. Nuk vonoi shum dhe i erdhi radha edhe ktij takimi. Buzqeshja karakteristike e Stretos, trupi i tij elegant dhe nj shkrepitje e leht alimi n kmbn e djatht, e ndihmuan Melin q ta njihte shokun e tij edhe nn maskn e detektivit amerikan. Koht e fundit ai e kishte takuar Streton me maskn e t burgosurit, origjinal natn kur shoqronte n takim Dofenin dhe tani me veshje, mask, pasaport e nnshtetsi amerikane. T dy shokt u prqafuan prmallshm dhe pr disa aste qndruan t pushtuar n kraht e njri-tjetrit. Kur u shkputn, Meli vuri re se Streto i kishte syt me lot. Ai u mallngjye dhe duke treguar me kok dy vzhguesit, i tha: Pse ia lejon vetes nj gj t till, t'iu bsh qejfin atyre? M duket sikur e dnova un Afrimin, pr t shptuar vet, Hamit. Sa pr vzhguesit, mos e ki problem se detektivi shqiptar sht i grupit ton. E kan nisur ktu, mbasi e njeh shum mir anglishten. N t vrtet dy vzhguesit po qndronin prball dritares duke soditur rrethimin e trefisht t kampit t qndisur me drita elektrike. Aq m mir ather, 'pret, gjersa ata nuk na shqetsojn. M sqaro si munde t arratiseshe nga Londra. Patjetr. Un e ndiej t nevojshme t flas pr kt shtje, q pati aq shum pasoja t padshirueshme: Kur u paraqita n qendrn e Inteligjenc Servisit n Londr, m pritn ftoht. S'kaloi shum dhe e kuptova se rrethohesha nga njerz q nuk m shikonin me sy t mir. Ditn e dyt u krkova leje pr t komunikuar me familjen n Tiran. Ata ma refuzuan krkesn pr telefonat, pa e marr mundimin ta justifikonin n ndonj far mnyre kt, ose t m premtonin se do m lejonin t flisja m von. E kuptova se rratht po m shtrngoheshin m shpejt nga 'mund ta prisja un dhe vendosa q t mos bija n asnj mnyr i gjall n duart e tyre. Pr kt i kisha marr masat e duhura, q kur u nisa nga Tirana. Ndrkoh nuk do t bja asnj hap t parakohshm, pa m ardhur rreziku prpara kmbve, mbasi e dija q do veprim i imi n kt drejtim do t kishte pasoja, kryesisht pr Afrimin, i cili m zvendsoi n detyr me rekomandimin tim tek Dofeni.

Natn e dyt mua dhe Dariun na caktuan t flinim n t njjtn dhom. E kuptova pse e bnin kt dhe, me tu futur n dhom, i shkrova Dariut n nj cop letr kto fjal: Mos fillo asnj bised sadopak t dyshimt; duhet t jesh gati pr gjithka. Mundohu t m qndrosh pran, me sa t t lejojn rrethanat. T nesrmen, kur dolm nga dhoma, zhvillova kt bised me Dariun: Para se t niseshe nga Tirana pr n Londr t dhash dy porosi t rndsishme. E para, je interesuar t njohsh ndonj detektiv me origjin shqiptare? Njoha nja dy q punojn ktu, n qendr, por vetm njri prej tyre tregoi pak interes karshi meje mu prgjigj Dariu. Tjetra: rrugn prej ktej n ambasadn amerikane, e ke msuar? Po, e njoh shum mir. Pr tu siguruar, e kam prshkuar edhe natn n form shtitjeje. Ditn e tret t qndrimit tim n Londr, un krkova prsri leje t'i telefonoja nuses n Tiran. Nj zyrtar i qendrs angleze m tha me buzqeshjen e tyre karakteristike: Nuk besoj t shqetsohet aq shum bashkshortja, n qoft se nuk i keni thn q do shkonit n luft. Prkundrazi, ia ktheva un me t njjtn cilsi buzqeshjeje i kam thn se po shkoj midis miqsh e aleatsh besnik e t fuqishm, por ngaq ajo nuk e di konkretisht se pr far miqsh e aleatsh bhet fjal, shqetsohet si nuse e re q sht. Besoj se do t'ia plotsojm dshirn s shpejti edhe nuses suaj t re m premtoi ai duke m kthyer kraht. Por ky mbeti vetm premtim. Vetkuptohet q ata dyshonin se kjo telefonat e thjesht, pr mua mund t kryente funksion t madh informativ. N mbrmjen e dits s tret ndodhi gjithka. U organizua nj mbledhje, n t ciln merrnin pjes shum kuadro e detektiv t Inteligjenc Servisit. Ishim ftuar edhe ne, detektivt shqiptar t trhequr nga Tirana. Gjat diskutimeve u fol edhe pr bashkpunimin e dy shrbimeve sekrete aletate. N kt kuadr, anglezt shprehn paknaqsin e tyre pr rebelimet n radht e shrbimit sekret shqiptar. Prandaj u b thirrje t tregohej shum kujdes n t ardhmen dhe t'i jepej ndihma prkatse DSJs pr pastrimin e radhve nga ky element. Rreth ors dhjet t darks u b nj pushim. Un dhe Dariu po rrinim n nj nga hollet e godins ku po zhvillohej mbledhja, n gjendje alarmi. Pran nesh kaloi nj detektiv anglez, i cili m bri shenj me kok t ikja. Isha i bindur q ky nuk ishte provokim, mbasi po ky detektiv m kishte thn kalimthi t djeshmen: Nuk do tju lejojn pr t telefonuar; kujdes! Sa pr dijeni, po t them se ky detektiv pas dy ditsh kaloi me amerikant. Sinjali i tij i dha form t prer vendimit tim. M duhej t tentoja arratin me do mim. E kisha t qart se do t ishte shum e vshtir t dilja pa pasoja nga ajo strof ujqrish, por e vetmja rrug q m mbetej ishte nnshtrimi pasiv ndaj arrestimit q m priste. N fund t hollit ku gjendeshim ishin nj pal shkall q t nxirnin jasht.

I bra t ditur Dariut planin tim dhe ai u zotua se do t m shoqronte n do rrethan. Duke biseduar si pa gj t keq, iu afruam kreut t shkallve. Shkallinat e para i zbritm normalisht, pastaj u vrsulm npr to si t trbuar. Dolm jasht dhe po zbrisnim shkallt e nj lulishteje, kur filloi ndjekja e menjhershme. Pa arritur t zbrisnim n rrugn kryesore, ndjeksit m plagosn n kofshn e djatht. Sigurisht, pasi kishin shtir shum her me revolvert e tyre me silenciator. Kur dolm n rrugn e gjer e me qarkullim t dendur, ata nuk mundnin t shtinin m mbi ne. Plagn e kisha t ngroht dhe nn trysnin e rrezikut t afrt, i mbshtetur n supin e Dariut, po largoheshim shpejt. Kaluam rrugn, u futm n nj lulishte t vogl dhe e ndryshuam 90 drejtimin e ecjes. Kaprcyem disa radh pallatesh, ku qarkullimi ishte m i rrall dhe ndryshuam prsri drejtim. Pastaj u strukm n nj qoshe t errt dhe, me ndihmn e Dariut, e lidha fort plagn me shall. Ndrsa me dy shami dore t bashkuara lidhm fundin e kmbs s pantallonave, pr t mos rrjedhur m gjak n kpuc e t linte shenja rrugs. Si i kryem me shpejtsi kto veprime, i thash Dariut t vrojtonte me kujdes, nse dukeshin ndjeksit tan apo jo. Pasi m siguroi se nuk dukej njeri i dyshimt prqark, u drejtuam pr n nj park t afrt. Plaga po ftohej dhe kmba gradualisht po m mpihej. Si ecm ca npr park, shkuam tek nj kaube e madhe dhe u futm brenda saj. Pozicioni ishte mjaft i prshtatshm pr tu fshehur, por edhe po aq i dyshimt, nse ndjeksit do t binin n gjurmt tona. Nxora nga xhepi i posam dy ampula dhe ia dhash Dariut, duke i thn: Un mund t humbas ndjenjat s shpejti. Ti je i vetm dhe m i vogl nga un n trup. Kshtuq nuk m ndihmon dot m tej. Prandaj po t l nj porosi t rndsishme: po qe se do t vij njeri ktu, njrn prej ktyre ampulave do ma fussh mua n goj, patjetr. Me tjetrn vepro si t duash. Mos harro pr asnj ast se sht detyr e jotja si shok, si bashklufttar dhe si shqiptar, q t mos m lsh t bie i gjall n duart e anglezve. Ndryshe m ke tradhtuar. E ndihmova Dariun t m ulte pantallonat dhe kur ai po merrej me plagn, humba ndjenjat. Kur erdha n vete, gjendesha n krevat dhe me mjek pran. Shum i tronditur, pyeta anglisht: ku ndodhem? M qetsuan duke m thn se isha n duar t sigurta, n ambasadn amerikane n Londr. M pas, personeli i ambasads m shpjegoi se n orn tre pasmesnate Dariu, gjith djers e i oroditur, i kishte alarmuar duke krkuar ndihm urgjente pr mua. Se si arriti ky djalosh i vtem e pa eksperiencn e duhur t m shptonte jetn n ato rrethana, un as tani nuk e kuptoj dot shtoi Streto i menduar. Nuk ka br asgj m tepr nga detyra ia ktheu Meli duke ndezur nj cigare nga paketa q i kishte lshuar prpara bashkfolsi. Ve, para se t ndahemi, dua t m prshkruash shkurt sesi e vlersuan amerikant punn tuaj si grup. Punn ton si grup, thuaj e korrigjoi Streto, para se t jepte shpjegimet prkatse:

Amerikant e vlersuan me superlativa punn ton. Me materialet informative t arkivit q uan atje dy shokt tan me robin amerikan t arratisur, specialistt e CIAs kishin prgatitur nj film interesant, t cilin e shfaqn n mnyr ceremoniale n nj prej sallave t korpusit qendror t shrbimeve sekrete amerikane. Gjat transmetimit t materialeve filmike origjinale, spikeri q komentonte ngjarjet shprehej her pas here: Imagjinoni, gjith kjo pun kolosale sht vepr e vetm pes detektivve shqiptar. Ata aludonin n kt mnyr pr ne t ekspozuarit n syt e anglezve: Fatmiri, Afrimi, dy shokt q u arratisn me robin amerikan dhe un. N shfaqjen e filmit asistuan zyrtar t lart t CIAs dhe nj numr i madh detektivsh. Filmi bri shum prshtypje tek t pranishmit. N prfundim t tij, detektivt me origjin shqiptare erdhn dhe na shtrnguan duart mua dhe dy shokve t arratisur me arkivin ton informativ. Dua t theksoj, Hamit, se ditt e fundit para se t nisesha pr ktu, un kam qen i ftuar n katr mbledhje t rndsishme t CIAs. N dy prej tyre ishte i pranishm edhe vet drejtori i saj i prgjithshm. N t katr mbledhjet sht folur edhe pr vendin ton, si nj shtje prioritare e shrbimeve sekrete amerikane. M tej ata e din se 'do t bhet. Esht e qart. Tekefundit vullneti dhe interesat e atyre do t prcaktojn edhe t ardhmen ton si popull e si shtet. Ne bjm aq sa mundim n shrbim t atyre pr hir t s ardhmes s vendit ton; amerikant do t bjn pr Shqiprin aq sa do t'iu lejojn interesat e tyre. Kt e dinte edhe Hanko Tepelena, e cila i thoshte shpesh t birit, Ali Pashs, kur ishte i ri: Biro, kjo bot nuk sht e askujt, por bhet e m t fortit! Edhe vendi yn, si pjes e ksaj bote, nuk bn prjashtim nga ky parim, Guri. N prfundim t takimit t dy shokt u prqafuan prsri, ndrsa Streto premtoi se nuk do t vonohej pr ta vizituar prap mikun e tij t burgosur.

LXX ENIGMA FILBI

Politika sht si sfinksi i prralls: ajo i glltit ata q nuk i kuptojn enigmat e saj. Rivarol Por ndryshe nga sa i premtoi Melit, ardhja e Stretos qe e vonuar. Kartelisti i kampit vetm se e lajmronte detektivin e burgosur pr orarin dhe dhomn ku do t zhvillohej takimi i tij me mysafirt e nats, por nuk i jepte asnj informacion tjetr. Rrjedhimisht Meli e merrte vesh se cilt do t ishin bashkbiseduesit e tij vetm kur takohej me ta. Streto kishte ardhur bashk me prkthyesin amerikan, me origjin nga Kora. Si zakonisht, dy vzhgues ishin t pranishm. Sapo hyri Meli n dhom, Stretos iu mbushn syt me lot dhe uli kokn. Prkthyesi u ua n kmb dhe i zgjati paketn e cigareve detektivit t burgosur duke i thn: Afrimi na la. Meli hoqi kapalen me t majtn dhe i shtrngoi dorn prkthyesit, q po respektonte zakonin shqiptar n rast vdekjeje. Ish-detektivi dhe dy vizitort e tij mbajtn nj minut heshtje n drejtqndrim; dy vzhguesit doln jasht. Pasi u uln, t tre po pinin cigare pa folur. I pari e theu heshtjen Meli: Afrimi tentoi vetvrasjen nnt dit para se CIA t merrte n mbrojtje grupin ton. Ai e dinte mir kt, por nprmjet aktit t tij sublim, Afrimi, si drejtues i grupit pas largimit t Gurit, donte t bhej shembull frymzimi pr shokt e tij t armve n situatn e vshtir q gjendeshin. Ju jemi shum mirnjohs, vllezr, na nderuat para t gjithve i tha prkthyesi. Kta djem trima, t cilt po e japin jetn sot nn mantelin e lufts s heshtur, nj dit do t kujtohen me respekt nga populli shqiptar. Gjaku i njeriut nuk shkon kurr dm dhe nj dit ky gjak do t'i bj drit Shqipris. Ju tashm e dini q un kam nj shok besnik n kamp, me t cilin i karn ndar t gjitha hallet koht e fundit. Me sa m ka thn Guri, babai i tij ka punuar pr CIAn. Ai ka vdekur para 5-6 vjetsh, jo n mosh t thyer. N pozicionin tim aktual, mua m vjen rnd q t mos mund ta informoj dot shokun tim bashkvuajts lidhur me jetn dhe vdekjen e babait t tij, pavarsisht se ai vet nuk ka asnj pretendim n kt drejtim. Jam interesuar nprmjet Gurit dhe ndonj shoku tjetr pr fatin e tij. M kan thn se, uditrisht, vihet re nj far hezitimi pr t informuar sakt e qart t interesuarit lidhur me kt shtje. Do t dshiroja t dgjoja edhe mendimin tuaj pr ket. Prkthyesi shkundi hirin e cigares n tavll dhe u prgjigj: E di cili sht shoku juaj dhe babai i tij, jo vetm nprmjet letrs q m dhat at dit, por edhe nga bisedat me Gurin. Lidhur me vdekjen e babait t tij

mund tju informoj mbshtetur n informacionin q figuron n dosjen prkatse. Ai ka vdekur m 3 shtator 1978 n Dyseldorf t RF Gjermane. Pas autopsis sht konstatuar nj doz helmi n organizmin e tij. CIA ka krkuar shpjegime pr kt dhe autoritetet gjermanoperndimore jan prgjigjur, se ai person njihej si turist prej organeve tona dhe nuk ekzistonte asnj motiv q ne ti shikonim me dyshim apo vmendje t posame rezultatet e autopsis. Prsa i prket ngurrimit pr t dhn informacione t detajuara rreth veprimtaris dhe vdekjes s babait t shokut tuaj, tani pr tani mund t'ju them vetm kaq: Kur Guri erdhi n SHBA, na foli edhe pr lidhjet tuaja me shokun n fjal. Ne u entuziazmuam q biri i nj ish-kolegut ton mbshteste nga afr bashkryetarin e grupit komplotist antikomunist t kuadrove t rndsishm t shrbimit sekret shqiptar. Me gzim e transmetova kt sihariq pran eprorve t t CIAs, me t cilt m kishte lidhur puna m par. Megjithse buzagaz, ata ma pritn disi ftoht lajmin. Un kisha mjaft prvoj q ta gjykoja objektivisht qndrimin e tyre ndaj njoftimit tim. N rrethana normale, ata do ta kishin pritur shum ngroht sihariqin e rrall q iu dhash. Shkaqet e atij qndrimi t pakuptueshm nuk i gjeja dot me intuit. Me kalimin e kohs fillova t interesohesha me takt (m shum si shqiptar), pr t msuar sesi qndronte puna. Nuk mund t them se e zgjidha enigmn, por msova dika q, ndofta, mund t ket lidhje me fatin e personit n fjal. Un kam koh q njihem nga afr me prgjegjsin e CIAs pr seksionin evropian, t cilin e kam shoqruar edhe ktu pran jush. Nj nat e kam dgjuar t fliste me nj far revolte pr qindshen shqiptare. Nga aq pak sa tha, arrita t marr vesh se bhej fjal pr nj grup shqiptarsh 100 persona , t cilt kishin shrbyer n radht e CIAs dhe q kishin shprehur n form t hapur protestn ndaj qeveris amerikane, pr qndrimin dashamirs q mbahej ndaj regjimit komunist t Tirans. Por, si mund ta merrni kollaj me mend, veprime t tilla prbjn shkelje t rnda t disiplins profesionale n shrbimin sekret. Ato shpalln rebelime dhe, si t tilla, ndshkohen. A mos vall dhe babai i shokut tuaj ka qen pjestar i qindshes shqiptare? N rast se po, ju e kuptoni q hetimet kmbngulse pr fundin e tij jan t vshtira dhe jo pa pasoja. Meli po i dgjonte i prqendruar shpjegimet e vlefshme t prkthyesit. Ndrkoh, me syt mbi lngun e kafes q prkundej n filxhan, ai po mendonte me vete: far fundi i trishtuar! Ja se 'do t thot ta lsh veten peng n duart e t huajve! Lufton nj jet t tr pr t ardhmen e premtuar t vendit tnd, pastaj vdes si rebel vetm pse guxon tiu thuash manipulatorve t politiks: na keni prkundur me mashtrime n dm t s ardhmes s vendit e t popullit ton! T pressh moral, ndrgjegje e humanizm prej politiks s t plotfuqishmit sht nj naivitet q paguhet shtrenjt. Politika e tyre ka vetm nj objektiv: interesin me do kusht. T krkosh moralin n politik do t thot se je injorant i politiks. Fjala qindshja sht si nj varrez kolektive q mbulon njqind

shqiptar nn mantelin e t njjts akuz tendencioze: rebelim. Kjo sht e tmerrshme! Dukja dhe zhdukja e faqes s brendshme e t bardh t filxhanit nn vajtje-ardhjet e lngut t kafes n prkundje, i shmbllente Melit me buzqeshjen cinike t Unazs s Bardh, kur i kishte thn: do t vij nj dit q ju do ta pohoni me gojn tuaj: anglezt paskan qen vrtet t fort!. Duke bluar n mendje kto ide lnduese, detektivi i burgosur i drejtoi prkthyesit nj pyetje q ai nuk e priste: Pse e ka akuzuar Kim Filbin pr tradhti qeveria angleze? Nprmjet aktivitetit t tij prej spiuni n favor t KGBs, Kim Filbi ka ndihmuar shum diktatorin Hoxha, njeriun e Londrs. N kt kndvshtrim ekziston nj harmoni e plot midis aktivitetit t diplomacis s fsheht angleze n mbshtetje t jetgjatsis s karriers s diktatorit ton dhe spiunimeve t Filbit tek KGBja, t cilat prfundonin n duart e kshilltarve sovjetik q vepronin pran MP t Brendshme n Tiran. Sakrifikimi i qindshes shqiptare l t kuptohet se CIA dhe Inteligjenc Servisi nuk paskan qen dashamirse ndaj desantimeve t emigracionit politik shqiptar, q organizonin vet. Kshtuq Kim Filbi ka br gjithka n pajtim me synimet e vrteta anglo-amerikane n Shqipri. Ather, ku konsiston tradhtia e tij? Prkthyesi me origjin korare bri nj shenj miratimi me kok pr sa tha detektivi i burgosur, pastaj u prgjigj me nj buzqeshje mjaft shprehse: shtja Filbi sht komplekse, z. Meli. Nj dit n SHBA un isha duke lexuar nj artikull t gazets New York Times q bnte fjal pr dekorimin e Kim Filbit prej KGBs, me rastin e prvjetorit t ditlindjes. Prgjegjsi i CIAs pr Evropn, me t cilin si ju thash njihem hert, u afrua pran meje e m tha duke qeshur: Un jam gati t v bast, se dekorata q i ka akorduar n heshtje Kim Filbit Inteligjenc Servisi me kt rast, sht dy her m e madhe nga kjo q i ka dhn KGBja. N ambientet e CIAs n Amerik tashm thuhet nn z, se Kim Filbi sht nj nga agjentt e dyfisht m t suksesshm t historis s shrbimeve sekrete. A nuk sht ky nj burim pesimizmi edhe pr t ardhmen e Shqipris sot? pyeti i vrenjtur ish-detektivi. Mos u shqetsoni pr kt, z. Meli. Koht kan ndryshuar dhe objektivat e politiks amerikane n Ballkan gjithashtu. Ju e dgjuat vet shefin e seksionit evropian t CIAs kur ju tha se: brenda dy vjetsh pamja e Shqipris do t ndryshoj dhe ju do t jeni krenar pr kt. Kjo bised e mrziti detektivin e burgosur. Me dshirn e tij, ai nuk e zgjati m tej takimin. Prshndeti prkthyesin duke e falnderuar, takoi edhe Streton dhe doli.

LXXI RESPEKT DHE MALL PR SHOKT E RN

Kujtimi sht si nj zambak uji q tregon fytyrn e tij prej t mbyturi brenda n uj. Zh. Karrera Andrade Nj jav m von, detektivit t burgosur i erdhi pr ta takuar prsri shefi i seksionit evropian t CIAs. Kt her ai shoqrohej prej nj zyrtari tjetr dhe prkthyesit t zakonshm. Streto mungonte. Unaza e Bardh me prkthyesin e tij dhe Dofeni ishin gjithashtu t pranishm. Shefi amerikan e nisi bisedn me vdekjen e Pahis. Ai fliste mjaft serioz, duke ln nj prshtypje bindse, se i ndiente ato q thoshte. Pastaj nxori nga anta tri fotografi dhe duke i mbajtur n pllmbn e hapur t dors s djatht, tha me nj ton solemn: Ktyre djelmoshave t pavdekshm pouplli shqiptar do t'iu ngrej lapidar nj dit. Ai ia zgjati tri fotografit detektivit t burgosur. Meli i shikoi me mall tre shokt e dikurshm t shkolls [ata ishin nj datlindje me t e me Streton] dhe bashklufttart e vendosur t muajve t fundit. T tre ishin fotografuar n momentet e fundit t jets s tyre. Asnjri nga ata nuk i kishte plotsuar t 35 vjett. Fotografia e tregonte Gencin n astin q toga e ekzekutimit kishte marr urdhrin zjarr! Era e kishte fryr anash xhakaventon e tij t zbrthyer dhe flokt e gjat e t bukur ia kishte shpupurisur. Fytyra e tij e tendosur me shikim t mpreht [ai nuk kishte pranuar t'i lidheshin syt] ishte shum shprehse. Buzt i kishte paksa t zgjatura prpara. Aparati ishte shkrepur n astin q Daka, duke treguar me dor fundin e barkut, u kishte thn spektatorve t vdekjes s tij: plumbat tuaj do t'i pres ktu! dhe po pshtynte n drejtim t ekzekutorve. Tek po shikonte me vmendje fotografin, Melit iu kujtuan fjalt me t cilat ishte shprehur Streto pr kurajn e jashtzakonshme t Gencit: vdekje m dinjitoze, as n filma nuk kam par. Merdari ishte fotografuar pasi e kishin shtritur t plagosur rnd mbi nj pelerin boj qielli. Dy plumbat q kishte marr nga pas krahve ia kishin bluar mushkrit, por trupi i tij muskuloz i rezistoi plot dy jav vdekjes. Para se ta fotografonin, ia kishin fshir mir gjakun q i rridhte nga goja. Fytyra e tij burrrore, e argasur si fytyra e nj detari, ishte tkurrur nga dhimbjet e mdha, prej t cilave dergjej n nj humbje t thell. Duke vzhguar me vmendje fytyrn e njrit prej shokve m t afrt q kishte pasur gjat aktivitetit n DSJ, Melit iu krijua prshtypja se Merdarin e kishte munduar po aq sa dhimbjet e mdha fizike edhe pamundsia pr t shprehur dika t rndsishme: ai kishte rn prej plumbave t nj vrassi, q merrte pjes n lojn strvitore si aleat.

N fotografin e tret shfaqej pamja e zbeht dhe fisnike e fytyrs vezake t Pahis. Ai dukej krejt i qet, sikur flinte pas nj lodhjeje t madhe.. Vrtet pas nj veprimtarie me ngarkesa t mdha psikike i erdhi kjo prehje, tha me vete Meli dhe shtoi: T takon t jesh i qet, vlla. Aq sa bri gjysma e grupit, ti e realizove vetm. Detektivi i burgosur i rreshtoi njrn pas tjetrs t tri fotografit, sipas radhs s vdekjes, dhe belbzoi: n krye tuaj duhej t ishte fotografia ime. Tek po ia kthente fotografit amerikanit, Melit iu duk se po i dorzonte shokt e tij tek t huajt dhe syt iu njomn. Shefi i seksionit evropian t CIAs e vuri re kt dhe i tha: Kolegu anglez m ka vn n dijeni t nj dukurie interesante t temperamentit tuaj: burgu ju ka mprehur ndjenjat ose, m sakt, ju ka br m t vrazhd se normalja me ata q urreni dhe m t ndjeshm nga sa mund t jet zakonisht njeriu kundrejt atyre q i do. Tani po e konstatoj edhe vet kt. Meli fshiu syt me shami dhe u prgjigj me z t ult: N qoft se sht vrtet ashtu, i jam mirnjohs burgut.

LXXII BARBART E QYTETRIMIT DHE T QYTETRUARIT E BARBARIS

Jo drejtsia por potenca sht arbitri i do kundrshtimi apo marrveshjeje dhe i do fati. F. Nie Amerikani buzqeshi dhe ndrroi bised n dukje, por jo n esenc: M kan thn se keni qen i shqetsuar pr shokun tuaj t burgut gjat revolts q u zhvillua n kamp e pas saj. Esht e vrtet? Po, e vrtet sht. Ai q kur ka lindur vetm t kqija ka par n kt jet. Un do ta kisha barr n ndrgjegje, sa t isha i gjall, humbjen e atij shoku pr neglixhencn time. Prandaj kam qen i shqetsuar, ndofta edhe m tepr nga sa ju kan thn. Ather qetsohuni prfundimisht tani. Sikur i gjith ky kamp t shfaroset me urdhr qeveritar, ju do t jeni i parafundit q mund tju gjej e keqja, ndrsa ai do t jet i fundit. Qeveria jon ka marr n mbrojtje edhe njerz t thjesht, jo at q tekefundit sht shoku dhe bashkpuntori juaj dhe i burgosur politik. Njkohsisht edhe biri i nj personi, q ka milituar n radht e shrbimeve tuaja sekrete e plotsoi me takt Meli. Pak i befasuar nga paranteza e papritur e biseds, shefi amerikan ia nguli syt pr nj ast bashkfolsit n heshtje. Pastaj e vazhdoi dialogun me nj ton tjetr: Dshiroj tju flas pak edhe pr kt shtje, meqense e sollt fjaln aty, z. Meli. Ne i kemi respektuar gjithmon kuadrot shqiptare t do niveli q kan milituar pr CIAn. Por marrdhniet me ta nuk kan prfunduar gjithmon si kemi dshiruar ne, n mirkuptim t plot reciprok. Nj lloj mosmirnjohjeje kundrejt qytetrimit amerikan e ka karakterizuar veprimtarin e nj pjese t tyre. Shefi i seksionit evropian t CIAs e theksoi shprehjen e fundit. Detektivi i burgosur pati prshtypjen se dgjoi krcitjen e nj thyerje. Prkthyesi me origjin korare manifestoi shenja shqetsimi n pamjen e tij deri ather t qeshur. Pasi e ruajti heshtjen pr disa aste, ndoshta pr t trhequr vmendjen e t pranishmve, kuadri i lart i CIAs vazhdoi fjaln e ndrprer. Buzqeshja e prkthyesit u shua prfundimisht. N vend q ti prkthente fjalt e shefit detektivit t burgosur, ai nisi nj dialog t shkurtr me eprorin e tij. Ky prsriti t njjtn fraz me ton urdhrues. Prkthyesi iu rikthye detyrs. Me nj pamje t zbeht n fytyr, ai i transmetoi Melit fjalt e shefit t seksionit evropian t CIAs:

 Babai i shokut tuaj t burgut ka tradhtuar inetresat e shtetit amerikan, t cilit i shrbente. Detektivi i burgosur nuk u besoi veshve. Ai i krkoi prkthyesit t'ia prsriste shprehjen. Ka raste n jet kur njeriu, megjithse e dgjon dhe e kupton mir at ka i thuhet, duke mos dashur q ta besoj si t vrtet, bn nj orvajtje t dshpruar drejt s pamundurs, pr t ndryshuar mesazhin e realitetit t padshiruar. Prkthyesi, i cili mendoi se m s fundi e kishte shkarkuar barrn e shrehjes-akuz, u detyrua t'i nnshtrohej pr s dyti atij sikleti. Ai po i shqiptonte fjalt ngadal, qart, e t plota, edhe kur mbaronin n fund me bashktingllore. Sikur po jepte msim n abetare. Me shikimin e tij t trishtuar, prkthyesi me origjin shqiptare dukej sikur i krkonte ndjes t burgosurit pr mkatin q po bnte. Pas goditjes s dyt, Meli u dorzua. Fal intuits s tij profesionale, ish-detektivi e ndjeu n ast se ky lajm do t kishte pasoja n marrdhniet e tij me amerikant. Akuza e rnd q binte mbi baban e shokut t tij t ngusht mund t sillte diferencimin midis tij dhe Diksit, n trajtimin e mtejshm q do ti bnte CIA shtjes Meli. Ndrkoh ky ishte i vendosur pr t mos lejuar kurr q shoku i tij t bhej prsri viktim e biografis, por kt her me kah t kundrt. Ndrsa deri at dit ai ishte luftuar pa mshir nga diktatura si bir i nj shrbtori t imperializmit amerikan, sipas gjasave tani e tutje do t ishin vet amerikant ata q do ta diskriminonin si djali i nj barbari t qytetrimit amerikan. Nse amerikant nuk do t kishin ndrmend ta bnin dika t till, nuk do t kishte qen e nevojshme q ata ta prmendnin kt shtje. N t ardhmen mund t gjendeshin lehtsisht zgjidhje t prshtatshme e t pranueshme nga t dy palt gjykonte n heshtje detektivi i burgosur.

LXXIII NEVERI...

Na msojn t mendojm si pulat, por ne nuk duhet ta pandehim veten pula, mbasi jemi shqiponja. Hapni kraht dhe fluturoni! Dhe mos u knaqni kurr me kokrrat e grurit q ju hedhin. Xh. Aggrei Shefi i seksionit evropian t CIAs, i cili nuk e kishte aspak t vshtir ta merrte me mend efektin q kishte br deklarata e tij tek i burgosuri, po rrinte i qet duke shfletuar bllokun e tij t shnimeve. Ndrsa ish-detektivi po bluante n kok mendimet e msiprme, syt i shkuan tek zyrtari i lart i CIAs. Knaqsia e heshtur q ndiente ai (pr t ciln Meli nuk kishte m asnj dyshim) e revoltoi n ast detektivin e burgosur. Pabesi e veshur me arrogancn e t fortit, e cilsoi n vetvete Meli qndrimin n pamje indiferent t amerikanit, duke e krahasuar me prkushtimin me rrezikshmri t lart t Diksit n mbshtetje t tij. Kjo ide i shkaktoi nj pshtjellim neverie t brendshme ish-detektivit me nerva t acaruara. Pr t'ia cenuar sadopak knaqsin e heshtur q po prjetonte shefi amerikan, ai e pyeti me qllim t dukshm: Po vdekja e babait t shokut tim t burgut, si sht? Patologjike u prgjigj vetm me nj fjal amerikani. N dobi t kujt e ka kryer ai tradhtin e lart ndaj interesave t shtetit tuaj? qe pyetja e dyt e padshirueshme pr amerikanin. Nuk ka m rndsi kjo u prgjigj pa qejf shefi i seksionit evropian t CIAs. Ne nuk kemi ndrmend t ngrem padi ndaj nj t vdekuri pr kt shtje tashm t kaluar. Edhe sikur ta ngrinit nj padi t till, un nuk besoj se ligji amerikan do t fajsonte edhe t birin e t ndjerit vrejti Meli serioz. Nuk ia vlen t merremi me supozime pa dobi sugjeroi shefi amerikan me nj hije paknaqsie n fytyr. Megjithse ju duhet ta keni vet parasysh nj gj t till, jam i mendimit q t mos i flisni fare shokut tuaj pr kt shtje. Kshtu do t ishte m mir pr ju vet, pr at, edhe pr ne. Sigurisht mbi shokun tuaj bashkvuajts nuk rndon aspak fajsia e babait t tij. Prkundrazi, ne e vlersojm s teprmi kontributin e tij si mbshtetsi juaj m i afrt. Ai do t jet prher nn mbrojtjen ton, si ju kemi vn tashm n dijeni. Bukur e paskeni vlersuar kontributin e tij dhe shum mir po ia shprbleni. E kam t qart q dshira juaj tani do t ishte q Sazanin ta paloste ndonj cop shkmbi n minier tha me vete ish-detektivi i brengosur. Ai nuk foli m fare derisa u ndan, pas nj erek ore. Kjo heshtje kuptimplote e t mbrojturit t CIAs n prani t Unazs s Bardh e t Dofenit, t

cilt qen vetm dgjues n kt takim, nuk i la shije t mir amerikanit. Kur u ndan, ai ia zgjati dorn me nj buzqeshje t shtir t burgosurit; ky ia ktheu reston me t njjtn monedh. * Kur Meli ia prshkroi shokut t tij t burgut bisedn bajate me shefin e seksionit evropian t CIAs, Diksi i tha: Amerikant jan t bindur q ti do ta bisedosh patjetr me mua shtjen e babait tim. Ne kemi folur s bashku pr probleme t nj karakteri t prgjitshm, jo m pr nj shtje t familjes sime. Porosia e tyre q t mos m flassh pr kt problem sht thjesht nj fshirje buzsh; me demek u vjen keq pr mua. Nj arsyetim q t bn pr t qeshur, sikur ne kemi trut e nj pule. Por t bn edhe pr t qar, kur mendon sesa shum u shrbyem ne atyre dhe sa mosmirnjohs po tregohen ata ndaj nesh. Ne e dinim q CIA do ta prdorte kryesisht pr interesat e saj gjith at mori informacionesh t cilsis s par q iu vu n dispozicion, por agresiviteti i tyre ndaj teje i ngjan atij t diktaturs shqiptare. Sikur ti t m kishe tradhtuar, DSJja jo vetm q do t t kishte nxjerr nga burgu, por edhe do t t kishte shprblyer m s miri. M vjen keq, Hamit, q merre me supozime t tilla. Ti e di mir q angazhimi im n mbshtetje tnde nuk nxitej nga interesa egoiste, prkundrazi. As ti e as un nuk e parashikonim dot ather zhvillimin e ngjarjeve q pasuan. N qoft se un do t shikoja vetm interesin tim ather, duhej t qndroja patjetr sa m larg ty, pr tiu shptuar kurtheve t mundshm t Sigurimit. Ishte dshira ime pr t luftuar s bashku kundr diktaturs, q m nxiti n marrjen e atij vendimi. Prandaj ti nuk ke as m t voglin faj, nse qndrimi i CIAs ndaj meje l pr t dshiruar. Po e gjykuam ndryshe kt problem, ne rrezikojm ta banalizojm qllimin e vrtet t bashkpunimit ton. T kuptoj, Sazan, por shkaku i vrtet i revolts sime nuk sht keqardhja pr trajtimin tendencioz q synon t t rezervoj ty CIA. Kjo sht e keqja m e vogl. E keqja e madhe e ksaj shtjeje sht motivi i vrtet i diskriminimit tnd nga ana e CIAs, i cili n realitet nuk ka lidhje fare me problemin e babait tnd. Nuk po t kuptoj dot, Hamit. Ke t drejt; do shpjegohem m qart. N SHBA dhe n demokracit e tjera perndimore sht e ndaluar me ligj trashgimia e fajsis. Madj edhe n Kin fmijt e Liu Shao ish nuk i lvizi njeri prej vendeve t preferuara t puns, pas dnimit ideologjik q iu b babait t tyre. N kt kndvshtrim sht krejt absurde hapja e letrave t shtjes s babait tnd (edhe sikur ajo t mos ishte e sajuar) nga ana e CIAs, ndrkoh q ti nuk e ke njohur fare baban dhe aktualisht je nj i burgosur politik dhe bashkpuntori im i prditshm. Po pse e bn amerikant kt? Nj nxitim apo gabim nga ana e tyre? Kurrn e kurrs. Ata nuk nxitohen asnjher n gjykimin e ktyre shtjeve delikate.

Prkundrazi, i kalojn imtsisht n sit, para se t marrin nj vendim prfundimtar lidhur me to. Aq m tepr q edhe n planin humanitar shtja jote sht mjaft delikate. Qysh prej moshs dy vje q prfunduat familjarisht n internim e deri sot, q po thinjesh n burg, ti je luftuar egrsisht nga diktatura si bir i nj agjenti t CIAs. Tani sht kjo e fundit vet q po t bn luft klase n drejtim t kundrt. Mendon ti se ata nuk i kan peshuar mir t gjith kta tregues, para se t autorizonin shefin e seksionit evropian t CIAs t ma prplaste mua n fytyr akuzn ndaj babait tnd pa asnj shkak? Jo, Sazan, ky veprim sht br me nj qllim t caktuar dhe natyra e ktij qllimi mua m shtie frik e m revolton. N qoft se amerikant, n marrveshje me anglezt, do t vendosnin tia ndryshonin pamjen Shqipris brenda dy vjetsh si m premtoi shefi i seksionit evropian t CIAs natn e 20 majit ather nuk do t lindte fare nevoja q amerikant ta prmendnin shtjen e babait tnd. Prkundrazi, ata do t t trajtonin ty si gjith pjestart e tjer t grupit ton, ndoshta edhe m mir, mbasi ti nuk ishe profesionist dhe u angazhove vullnetarisht n shtjen time. Zgjidhja e shpejt e shtjes shqiptare do t ishte kapak i florinjt pr gjithka lidhur me t kaluarn. Mirpo, si duken batht, ata nuk paskan ndrmend t vn dor pr mir lidhur me t ardhmen e Shqipris, prandaj detyrohen t t godisin ty ballas, q t t veojn patjetr nga grupi yn. Ti je nj qytetar i lir, i angazhuar aksidentalisht n kto ngjarje, dhe nuk ke asnj detyrim ligjor pr t ruajtur sekretin e tyre, n qoft se ato nuk do ti garantonin t ardhmen e dshiruar vendin ton. Ne t tjert jemi profesionist dhe kemi nnshkruar deklarat pr ruajtje sekreti n kuadr t shrbimit inteligjent n t gjitha rrethanat. Kjo sht n fuqi edhe pr mua sot, pavarsisht se kam vite i shkputur prej shrbimeve sekrete; ajo deklarat mbetet gjithmon aktuale. sht kjo arsyeja e vrtet q m shqetson mua shum lidhur me qndrimin e amerikanve ndaj shtjes tnde. Ajo sht nj shenj paralajmruese, se bashkpunimin me grupin ton ata do ta shfrytzojn vetm pr interesat e tyre e jo pr t ndryhshuar gjendjen n Shqipri. Pr m tepr, n kt rast amerikant me nj gur duan t vrasin dy zogj: shmangin ty n t ardhmen prej nesh dhe njhersh i shtrngojn frerin edhe vet grupit ton, pr t hequr dor prej synimeve t tij fillestare dhe ti nnshtrohet pa kushte CIAs, jo t ndihmohet prej saj pr t goditur nga brenda diktaturn. Nuk duhet ta shikosh gjithka me syze t errta, Hamit, vetm pse CIA diskriminon mua pr qllimet e saj. Pjes e ktyre qllimeve sht edhe kjo q sapo thash, Sazan. Madj sht pjesa m e qart q do t ndodh n mnyr t paevitueshme. Un dhe shefi i seksionit evropian t CIAs u ndam buzvarur me njri-tjetrin mbrm. Vetkuptohet q un nuk mund t pajtohem aq leht me diskriminimin tnd nga ana e tyre, se ky do t ishte nj injorim pr mua vet n sy t amerikanve, si edhe pr shtjen ton n trsi. Sigurisht n t ardhmen ata do t hedhin edhe

hapa t tjer n kt drejtim dhe un nuk kam ndrmend ti duartrokas djallzit e tyre, se kshtu pshtyj mbi veten time. Ata e kan parashikuar tamam kt dhe duke br mua fajtor, do tiu shtrngojn rripat antarve t grupit n aktivitet, pr t hequr dor prej synimit t kundrvnies ndaj diktaturs. Ky sht falimentim i grupit ton, i llogaritur mir prej ekspertve t CIAs. N kto kushte sht detyra ime ta denoncoj zyrtarisht mbrojtjen e tyre fiktive. Nj kundrshtar i deklaruar, si anglezt, sht m i denj se nj sabotues i kamufluar i idealeve tona, q na hiqet si mik. M duket se po flet prart, Hamit. T denoncosh zyrtarisht mbrojtjen e CIAs n kushtet q ndodhesh sht vetvrasje. Vetvrasja sht m e hijshme sesa poshtrimi i mbrojtsve tinzar, q nuk do t ngurronin fare t m sakrifikonin nj dit pr interesat e tyre djallzore. I kuptoj shkaqet e revolts tnde dhe nuk mund t them q ti ske t drejt. Mirpo kemi krkuar ne ndihmn e atyre, Hamit, jo ata tonn. Kshtuq nuk sht i prligjur pretendimi yn q amerikant t na trajtojn patjetr si pal e jo si varts t tyre. Jan ata q e bjn ligjin, ndrsa ne mbetemi skllevr rrethanash, gjersa nuk jemi n gjendje ti kryejm punt tona pa ndihmn e tyre. Prandaj duhet t qetsohesh e ti gjykosh veprimet me gjakftohtsi. Ti e rrezikove jetn n shrbim t nj shtjeje, pr t ciln luftojn sot gjith pjestart e grupit. Pra, ti nuk i prket m vetm vetes tnde dhe nuk ke t drejt t mendosh pr vetvrasjen n nj ast revolte apo dshprimi. Mir pjestart e grupit q jetojn, po Fatmiri dhe Afrimi, q ran n kt luft t heshtur, a do t ta falnin iden e vetvrasjes pr shkak t vshtirsive n rritje t nj komploti ku ti i ftove vet? E kam t qart gjendjen tnde shpirtrore, por cilidoqoft trajtimi q do ti bj CIA pjestarve t grupit, ti duhet t japsh shembullin e mir pr t tjert, jo shembullin e keq. Por ne tani nuk bjm dot m at q duhet, por at q do t na thon. Sepse jemi ne q kemi trokitur n portn e atyre e jo ata tek ne. Kt nuk duhet ta harrojm n asnj ast. Por ne nuk trokitm si lypsar n portn e tyre, Sazan. U shptuam dy detektiv prej vdekjes s sigurt dhe i furnizuam me nj bollk informacionesh shum t rndsishme pr ta. Ndrsa ata, pr t t veuar ty nga grupi yn, prdorn inskenimin banal t fajsis s babait tnd, ngaq u mungonin mjetet ligjore. Un nuk do t pranoja kurr q emri i familjes sime t bhet shkak pr nj divorc problematik, me pasoja t paparashikuara, midis grupit tuaj dhe CIAs. Prandaj, n qoft se deri sot kam pasur t drejt vote pr far kemi diskutuar bashk, n kt rast kam t drejtn morale t vetos. Nuk pranoj n asnj mnyr q prishja e grupit tuaj me CIAn t lidhet me problemin e babait tim. T respektosh ata q t prbuzin, kjo sht dika bajate, Sazan - e kundrshtoi Meli. Megjithat, gjersa ti po luan kartn e fundit, un jam i detyruar ti nnshtrohem krkess tnde. Vese dua t nnvizoj rndsin e ktij

fakti: njerzit e zakonshm shikojn vetm fytyrn me makijazh politik t shoqris, ndrsa agjentt e shrbimit sekret shikojn fytyrn e vrtet t saj. Mbaj mend po t them: bota jon sht e smur, miku im, dhe dominuesit e saj brutal. Ata nuk synojn ta shrojn botn, por vetm t prfitojn prej plagve t saj. T ruash me fanatizm pafajsin n nj bot t till sht pak a shum mohim i vetvetes.

LXXIV MANOVR AMERIKANE

Mos i bni lajka s keqes me gojt tuaja. E. Suterland Ndonse n bisedat me Melin ai nuk donte t'i prziente ndjenjat me logjikn, kjo ndodh i la gjurm t thell n shpirt Diksit. Ai uditej me kt kombinim t jashtzakonshm rrethanash. Pas gjith atij informacioni t rndsishm q hidhte drit mbi dramn shqiptare, pr hir t t cilit ai e bnte hallall edhe burgun e psuar, Diksi merrte lajmin e hidhur pr fundin e trishtuar t babait t tij, q nuk kishte arritur as ta njihte. Gjith kjo rrjedh ngjarjesh t jashtzakonshme atij po i krijonte prshtypjen, se po ballafaqohej me nj skenar lufte nervore t kompozuar prej fatit t tij. I lodhur duke u munduar m kot t'iu jepte shpjegim ktyre zhvillimeve t pashpjegueshme, Diksi buzqeshte me vete i brengosur. Ndrkoh dyshimet e Melit rreth diferencimit t trajtimit t Diksit prej amerikanve u konkretizuan m shpejt nga 'mendonin ata t dy. * Ishte dita m e gjat e vitit 1984: 22 qershori. Diksi ishte shtritur t pushonte, se e kishte punn natn, turni i tret. Ora ishte rreth katr pasdite. Muajt e fundit atij i ishte br zakon q, sado i lodhur t ishte, para se ta zinte gjumi do t vrtiste npr mendje pjest kryesore t bisedave q kishte zhvilluar me Melin ditt e fundit. At dit mendja i shkoi tek babai i tij, pr shkak t t cilit kishte vuajtur e po vuante tr jetn, ndonse nuk e arriti dot ditn q i ndrgjegjsuar t thrriste edhe ai nj her baba! Megjithse ai vet tani ishte n nj mosh q, n kushte normale, do t kishte pasur fmijt e vet, prsri ajo dshir nuk i ishte zbehur asnjher. Nna e tij dhe t gjith ata q e kishin njohur baban e Diksit, i kishin thn se nj prej virtyteteve t tij m t spikatura kishte qen shpirtmirsia. Si ilustrim t ktij fakti, nna i kishte treguar kt ndodh interesante: Meqnse babai i Duksit gjith jetn ishte marr me pun intelektuale, nuk i kishte qlluar rasti t therte bagti me dorn e tij. Duke qen djal i vetm (pa vlla ose motr), ai ishte dashur mjaft me kushrinjt e tij t shumt. Nj dit bajrami t vogl, njri prej kushrinjve i kishte uar n shtpi nj qengj pr kurban, duke e kshilluar se ishte mir ta therte me dorn e tij. Pasi ia la n duar thikn dhe qengjin, kushriri po vrente veprimet e babait t Sazanit. Ky e shtriu qengjin n pozicionin e duhur dhe me dorn q i dridhej i kaloi thikn n qaf. Qengji lvizi dhe blegriu, ndrsa ai, i tronditur, i lshoi thikn dhe qengjin e prgjakur. Kur i kushriri i trhoqi vrejtjen se ishte mkat

ta lshonte qengjin t prgjakur, ai ishte prpjekur t shfajsohej me syt t njomur: Kur lvizi dhe blegriu, ashtu i vogl, i bardh e i pafajshm, m'u duk sikur po therja Sazanin. Sazani ather nuk i kishte plotsuar ende dy vjett e par t jets s tij. Ishte pikrisht koha kur babai do ta braktiste at dhe familjen, pr t mos i par m kurr. Kjo ishte nj arsye m tepr, q e debolonte edhe m shum shpirtin e tij t ndjeshm nga natyra, duke e penguar pr t therur qengjin. I shtritur mbi dyshekun e kashts, Diksi buzqeshi kur iu kujtua kjo ndodh. Nprmjet fotografive ku kishte par t atin, ai u prpoq ta prfytyronte me sy t prlotur n astin q kishte lshuar qengjin qafprgjakur. Edhe atij vet iu mbushn syt me lot dhe, pr t larguar mendimet q e brengosnin, e hodhi shikimin n dritare. N ann e djatht t dritares, ku kishte fiksuar syt Diksi, lagshtia e vazhdueshme i kishte hequr nj cip t holl suvas s murit, duke sajuar nj shmblltyr t harts s SHB t Ameriks. Ai u prpoq ta lodhte mendjen ndryshe, pr ta zn gjumi. U mundua t gjente me intuit, n hartn e imprivzuar nga lagshtia, vendndodhjen e qyteteve amerikane ku kishte jetuar babai i tij, n baz t adresave. Pasi lokalizoi pozicionin e Bostonit dhe t Detroitit, ai po orvatej t saktsonte vendndodhjen e ikagos, kur e zuri gjumi. Nuk dihej sesa kishte fjetur, kur n ndrr iu shfaq prsri babai, ashtu si ishte prpjekur ta prfytyronte Diksi me ndihmn e mbresave t fotografive q kishte par. Ai ishte n buz t nj lumi t rrmbyeshm e me shtrat t ngusht dhe mbante n dor thikn e sapoprgjakur, ndrsa syt i kishte t prlotur. Sazani vet ndodhej n ann tjetr t shtratit t lumit t rrmbyeshm dhe u afrua n buz t tij. Ai hoqi kmishn dhe po prpiqej ta tendoste n drejtim t t atit, i cili, pak i prkulur prpara, po mundohej ta kapte. Tek po prpiqej q t zgjatej sa m shum, pr t kapur kmishn q do ta bashkonte me t birin, ai u lkund pr nj ast, humbi prfundimisht ekuilibrin dhe u rrzua n rrjedhn e rrmbyeshme t lumit. Diksi brtiti oh, bab! dhe lvizi n krevat. N t njjtn koh nj dor po i tundte batanien e vjetr t burgut. * Ai u prmend dhe, duke hapur syt, pa Melin q po i bnte shenj t vishej dhe t dilte jasht, pr t mos shqetsuar shokt e dhoms s gjumit. Duke frkuar syt, Diksi doli n korridor, ndrsa Meli nisi t fliste me nxitim: Amerikant kan vendosur t m trheqin n SHBA, pas nj marrveshjeje t prfunduar rishtas me anglezt dhe DSJn. Nga e more vesh ti? e pyeti Diksi i pakthjelluar ende pas zgjimit t beft. M sqaroi nj kuadr i DSJs, i cili m ka sjell dhe nj valixhe me tesha.

 Ku ishte? Ku e takove? Brenda n kamp, tek dhoma ku kam zhvilluar shumicn e takimeve. M njoftoi me kartelistin. Sa sht ora? Pes e gjysm. Si i the? I thash t vinte majat nga kishte vn thembrat. Sipas ujdis s arritur, un duhej t largohesha nga territori i Shqipris brenda 24 orsh, pa t drejt kthimi. Q nga asti i daljes prej kufijve t Shqipris, do t shoqrohesha prher prej nj detektivi anglez. Nuk do t kishe vepruar gabim, po t kishe ikur bashk me t. Dora q s'mundet, puthet thot populli. Kohs nuk i rezistojn dot t gjitha proverbat. Ka duar q nuk mund t puthen dot, se t'i bjn buzt me gjakun e bashkatdhetarve t tu. Sidoqoft, un mendoj se do t kishe br mir edhe pr shokt, po t kishe shkuar. Edhe trheqja nuk rregullon dot gj i tha Diksi duke tundur leht kokn. Nuk mbetet rregullimi zgjidhja m e drejt n t gjitha rastet ia priti Meli Nganjher sht m e dobishme dhe m e prshtatshme prishja. Por jo n pozicionin tnd aktual. Nj i burgosur i smur. Ky sht nj faktor favorizues pr kundrshtimin tim. I mbyturi nuk pyet prej t lagurit. A pritet t takohesh prsri sonte me ta? Po, kuadrin e DSJs e kishin autorizuar t m njoftonte se, n qoft se nuk do t shkoja me t, n orn 22 e 30 do t kem nj takim zyrtar. Me sa m tha ai, n Fush-Arrz jan edhe Dofeni dhe Unaza e Bardh me amerikant. Po Guri sht? Nuk e di. Megjithat, nesr do ta marrsh vesh do gj me hollsi. Tani shko fli, se je i lodhur e i pagjum dhe do t t merren kmbt n minier. Diksi hyri n dhomn e nxehur nga terraca e betonit, u zhvesh shpejt dhe u mbulua vetm me araf. Pas pak e zuri nj gjum i thell, prej t cilit mezi u prmend, kur anga e turnit t tret po alarmonte gjith kampin.

LXXV AMERIKANI BUZVARUR

Kush thot at q i plqen dgjon at q nuk i plqen. Heizod N mbrmje Meli u takua me ata q kishin pritur tiu shkonte n Fush-Arrs i veshur si qytetar i lir amerikan. Kishte ardhur shefi i seksionit evropian t CIAs i shoqruar nga dy koleg dhe prkthyesi i zakonshm. Ishin gjithashtu t pranishm Unaza e Bardh me prkthyesin e tij dhe Dofeni. Sapo hyri detektivi i burgosur n dhom, njri prej shoqruesve t zyrtarit t lart t CIAs i buzqeshi iltrsisht. Ishte robi amerikan q i kishte shptuar vdekjes fal aksionit t arratisjes s tij t kryesuar nga Pahia. Kur u takuan, ai i puthi t dy duart Melit. Shefi amerikan, i zymt si asnjher m par, nisi dialogun: Ky takim mund t mos ishte zhvilluar ktu. Ne ju prisnim n Fush-Arrz, z. Meli, dhe prej andej shpresonim t shkonim s bashku n Tiran, ndofta edhe shum m larg tha ai, duke e ulur gradualisht zrin. Ish-detektivi e kuptoi se shefi i seksionit evropian t CIAs nuk po e fshihte qejfmbetjen, prandaj u prpoq ta qetsonte sa t mundej situatn n kriz: Ju krkoj ndjes q nuk ju a plotsova dot dshirn, por nuk mundja t veproja dot ndryshe. far ju pengonte pr kt? pyeti me ton t qet amerikani, por i vendosur pr ta uar deri n fund hetimin. Ndrgjegjja iu prgjigj Meli, pa hequr dor nga lakonizmi. As ne nuk dshirojm q ju t kryeni veprime pr hir ton e kundr zrit t ndrgjegjes suaj. Gjithashtu ne mendojm se me veprimet tona nuk shtyjm asnjeri n kt rrug. A mos vall, n kt rast, keni ndonj paknaqsi ndaj qndrimit ton karshi shokut tuaj? pyeti shefi i seksionit evropian t CIAs, duke e vendosur gishtin n plag. Nuk kam t drejt t fajsoj njeri pa argumentet e nevojshm. N rastin konkret un fajsoj fatin e keq timin dhe t shokut tim, gjersa punt ndrlikohen n nj mnyr t till, sikur i prgatit njeri me dor. Deridiku keni t drejt. Megjithat kam prshtypjen se, me nj vullnet m t fort, mund t arrihej n nj zgjidhje m t arsyeshme. Detektivi i burgosur nuk foli m. As shefi i seksionit evropian t CIAs nuk e zgjati m tej polemikn, duke u ngujuar srish n zymtsin e tij. Pas pak, robi amerikan i shptuar prej grupit t Stretos, e pyeti Melin: A i keni biseduar me shokun tuaj t burgut t gjitha ndodhit e kohve t fundit, z. Meli?

 Pa asnj prjashtim u prgjigj me plot gojn ish-detektivi. Gjithka di un, e di edhe ai. A e keni njohur para se t binit n burg? Jo. Ky dialog i papritur e krejt i veant po ndiqej me vmendje t madhe nga gjith t pranishmit. As pala shqiptare, as ajo angleze e as vet amerikant, nuk e kishin dgjuar ndonjher detektivin e burgosur t fliste pr shokun e tij bashkvuajts. Kureshtja dhe interesi i ktij informacioni, q erdhi aq rastsisht, krijuan nj qetsi t plot, e cila i bri shum prshtypje Melit. Detektivi amerikan, sikur t ishte porositur pr kt pun, i vazhdoi pyetjet me nj ton miqsor: Prej sa kohsh njiheni bashk? Pr 'lloj njohjeje e keni fjaln? N qoft se nuk e keni bezdi, mund ti prcaktoni n koh t dy fazat e njohjes suaj: n radh t par thjesht si t burgosur e, pastaj, si shok besnik. Si t burgosur njihemi prej rreth 16 muajsh. N afrsi jemi njohur para nj viti. Pasi u bindt se ai ishte njeri besnik dhe i aft pr t'ju kuptuar, a ia that hapur se cila ishte e kaluara juaj e vrtet? Po, m kujtohet se i kam folur gjat e gjer mbi kt shtje. N kt ast Melit i shkuan syt tek Dofeni. Ai ishte vrenjtur n fytyr dhe e shikonte sikur do ta prpinte me sy. E bluante marazi q nuk kishte ditur t prfitonte nga kto pakujdesi fatale t ish-detektivit t pabindur. Si pr t justifikuar kureshtjen e tij, autori i pyetjeve i tha: E dini pse ju pyeta kaq gjat, z. Meli? Un kam nj shok fmijrie t moshs sime, i cili sht aviator ushtarak. Megjithse ne t dy jemi n shrbime t karakterit sekret, ai nuk m ka pyetur ndonjher pr punt e mia dhe as un nuk e kam pyetur at pr t tijat. Esht dika e jashtzakonshme t bisedosh me nj person t jashtm sekrete kaq t mdha, i nderuar koleg! Aq m tepr n nj burg politik si i juaji ku, me sa kam dgjuar, ushtrohet dhun e fort dhe kontroll i rrept mbi t gjith t burgosurit. Zhvillimin e do ngjarjeje e kupton po aq mir sa njeh edhe rrethanat n t cilat ajo zhvillohet ia ktheu ish-detektivi dhe filloi ta sqaronte: Ju p.sh. shpreht mendimin se n burgun komunist, ku kontrolli dhe terrori arrijn kulmet e tyre, ju duket i pamundur komunikimi i qet dhe i sigurt me nj njeri besnik. Ndrsa un, q e kam prjetuar dhe e prjetoj prdit at mbikqyrje dhe at terror, ju them me bindje se nuk ka vend m t prshtatshm nga burgu politik i tipit komunist ku mund t maten vlerat e e nj personi, sesa i denj sht pr sekretin dhe pr besn. Pr t njohur njeriun atje i referohesh m tepr syrit, sesa veshve; ke nevoj m pak pr intuitn, sesa pr analizn logjike t fakteve q t shtron prpara jeta e prditshme. Gjat gjith kohs q un bashkpunova me kt shok, megjithse i kontrolluar n mnyr t posame,

asnjher nuk dyshova n garancin e prapavijs sime t aft. Kjo mua m jepte krah dhe ma bnte do gj m t leht nga 'ishte n realitet. Papritur n bised ndrhyri Unaza e Bardh, i cili deri ather kishte dgjuar me vmendje, si gjith t tjert: A mendon shoku juaj, se ju sonte edhe mund ta braktisni? Kurr iu prgjigj prerazi Meli. Megjithse ai kmbngulte n t kundrtn, un i thash se nuk do t largohesha. Dhe ai e di mir q un nuk e kthej pas zotimin. A mos vall mospranimi juaj pr t ardhur me ne sht nj zotim q keni marr karshi shokut tuaj? pyeti shefi i seksionit evropian t CIAs. Un ju thash edhe m par dhe tani po e prsris, zotri, se e vetmja penges q nuk m lejon t'ju plotsoj dshirn pr t ardhur n SHBA, sht ndrgjegjja ime. Edhe zotimin se nuk do t ndahem nga shoku im besnik, un e kam marr vetm para ndrgjegjes sime dhe n kundrshtim me dshirn e atij. Por ja ku po ju a them vazhdoi Meli duke e ngritur zrin se nuk t braktisja kurr nj njeri q do t kishte dhn qoft edhe nj t qindn e ndihms q m ka dhn ai, e jo m nj shok q vshtir se mund ta gjej prsri. Un e gjykoj veprim amoral braktisjen e nj shoku n kto kushte, zotri. Jam i bindur se dhe ju vet nuk do t vepronit ndryshe, po t ndodheshit n pozicionin tim. Ne do t bjm lshime edhe n adres t shokut tuaj, n qoft se ju do ta pranonit ofertn q ju ka br CIA u hodh e tha Unaza e Bardh i cili, pr arsye q Meli nuk arrinte t'i kuptonte dot, dshironte q detektivi i burgosur ta pranonte ofertn amerikane. P. sh. ne mund ta transferojm at n kampin e Lezhs, ku do t jet m i qet dhe i liruar nga puna e rnd e miniers. Kur ju t largoheni nga Shqipria, persona t autorizuar nga ju vet mund t shkojn ta takojn shokun tuaj atje dhe do t'ju njoftojn rregullisht rreth gjendjes s tij. Burgjet shqiptare nuk kan asnj lloj garancie ia ktheu Meli. Ktu e keqja mund t t vij kur nuk e pret fare dhe pa asnj shkak. Mos harroni q ai sht nn mbrojtjen ton deklaroi shefi amerikan. Por jo nga shkmbenjt e miniers, shkopinjt e goms t policis, apo nga ndonj kurth i saj. Nuk mund t bhet kurr kurth ndaj nj t mbrojturit ton. Prej rreziqeve t tjera q prmendt, nuk mund ta shptoni dot as ju, duke qndruar ktu vrejti shefi i seksionit evropian t CIAs gjithmon me pamje serioze. Sigurisht q nuk mund ta shptoj dot pa ndihmn tuaj, por do t jem i qet n ndrgjegje duke mos e braktisur. Po sikur at ta lironin nga burgu, do t pranonit t vinit me ne? e pyeti amerikani. Ajo mund t ndodhte sa pr momentin, pastaj do t'i ngrinin ndonj kurth n jetn e lir, do ta provokonin dhe do ta dnonin srish pr ndonj krim t sajuar ordiner iu prgjigj detektivi i burgosur. N 'rrethana do ta miratonit ju ofertn ton, z. Meli? u interesua shefi i seksionit evropian t CIAs.

 Vetm po ta nxjerr shokun tim jasht kufijve shtetror t Shqipris me duart e mia. Pas ksaj deklarate verbale t detektivit t burgosur t dy palt heshtn.

LXXVI KOMPLIMENTE

Skllavria kushton m shtrenjt se lufta. Vovnarg Shefi i seksionit evropian t CIAs nisi t bisedonte me kolegun anglez pr gjra, q nuk kishin lidhje me qllimin e ardhjes s tyre n at kamp pune n zemr t Alpeve shqiptare. I pari e mori fjaln Unaza e Bardh: Besoj se jeni n dijeni q, para disa muajsh, KGBja arrestoi njrin prej agjentve tan t atjeshm. Ndrhyrja jon qe urgjente dhe efikase. Agjenti yn iu nnshtrua hetuesis sovjetike vetm tri jav. Pas kthimit t tij n Angli, mjekt diktuan tek ai shenjat e qarta t nj traume psikike. Megjith ndihmn e pakursyer mjeksore, ai doli n pension t parakohshm pr paaftsi. Ndrkoh ne kemi par t filmuara seancat e vrazhda hetimore ndaj Melit. Gjendja e tij shndetsore l shum pr t dshiruar; kushtet e jetess n kampin e puns jan shum t vshtira. Takim me familjen nuk i lejohet, bile as korrespondenc. Imagjinoni far prkushtimi i sht dashur atij n kto kushte pr t kontribuar n drejtimin e nj grupi komplotues! Nprmjet ktij aktiviteti t jashtzakonshm disamujor Meli ka shpalosur edhe nj her tjetr kapacitetin e tij prej nj detektivi t madh. Jam befasuar prej disa cilsive t veanta t detektivve shqiptar, gjat ksaj periudhe q ndodhem n Tiran. far ju ka impresionuar m tepr n kt drejtim? u interesua shefi i seksionit evropian t CIAs. Do t shprehem kryesisht pr detektivt shqiptar q iu kundrvun interesave tona ktu. Trima, profesionalisht mjaft t aft dhe mbi t gjitha, modest. T njjtn konsiderat keni edhe pr z. Meli, megjithse e keni njohur n nj kamp pune e jo n aktivitet? Ai qndron n krye t lists pr cilsit q prmenda. Dua t theksoj se un e kam njohur vetm fizikisht n kt kamp pune Melin, por pr veprimtarin e tij t suksesshme e njoh prej kohsh. Ai ka realizuar nj mori misionesh t rndsishm n dobi t Inteligjenc Servisit. Dua t veoj me kt rast kryerjen me lehtsi prej tij t nj misioni n Belgjik, pr t cilin kishte shkuar dy her nj detektivi yn i shquar dhe nuk e kishte realizuar dot. Sipas informacioneve q disponojm ne tani, shrbimi sekret shqiptar ka kryer disa misione t rndsishm n Evropn Lindore, pr t cilt CIA ka shprblyer Inteligjenc Servisin, sipas marrveshjes s nnshkruar midis nesh. DSJ dhe Inteligjenc Servisi jan aleat deklaroi Unaza e Bardh duke shikuar i buzqeshur Dofenin. Nj buzqeshje servile e shrbtorit iu prgjigj buzqeshjes krenare t padronit.

* Pas nj cop here, shefi i seksionit evropian t CIAs i drejtoi pyetjen e fundit detektivit t burgosur: Pra ju, z. Meli, e quani kusht vendimtar dhe t pandryshueshm nxjerrjen e shokut tuaj jasht kufijve t Shqipris, para se t pranoni ofertn ton pr t ardhur n SHBA? M vjen keq, zotri, por nuk veproj dot ndryshe. Amerikani u ua dhe ata t dy ia dhan dorn njri-tjetrit me buzqeshje t shtir. Pastaj ish-detektivi u takua edhe me t tjert e doli. Tek po kthehej pr n manue, Melit iu kujtua nj shprehje e Gollsuorthit: Nga t gjtha gjrat q mund t duroj njeriu, disfata q pson vullneti sht m e vshtira, pr at q sht msuar t bj gjithmon ashtu si i thot mendja. Dhe tha me vete: Sonte ishte nata m e shkurtr e vitit, por mysafirve t mi amerikan do t'iu jet dukur m e gjata, ngaq jan msuar q vullneti i tyre t bj kurdoher ligjin.

LXXVII OFERT BEFASUESE E ANGLEZVE

Dyshimi sht fillimi i dituris. Anaksagora M 3 korrik 1984 kartelisti e lajmroi ish-detektivin se e krkonin urgjentisht n nj takim tjetr zyrtar. Ora ishte 18. Kur shkoi n dhomn e zakonshme t takimeve, Meli gjeti Unazn e Bardh me prkthyesin e tij dhe Dofenin. Qysh n fillim t takimit, Dofeni u prpoq t shfajsohej pr tentativn e vetvrasjes s Pahis, duke i folur detektivit t burgosur me nj ton konfidencial: M ke rn n qaf hern e kaluar, Hamit. Ne nuk kishim asnj prfitim q ta sakrifikonim para kohe Afrimin, prkundrazi. Pr ne ishte e domosdoshme q ai ti nnshtrohej hetuesis; pr kt arsye e arrestuam. Po t vendosnim pr ta vrar, ne mund ta dnonim me vdekje nprmjet gjyqit; askush s'na i ndalte dot dorn. Gjith faji pr at q ndodhi ishte i atyre q e shoqronin. Tek kndi i dhoms s tret, kur del nga salla e mbledhjeve t DSJs, Afrimi i arrestuar i ra fort murit me kok. Kjo ndofta nuk do t kishte sjell pasoja fatale pr t, sikur shoqruesit e tij t mos ishin hutuar. Duke prfituar prej hutimit t tyre, ai e goditi pr her t dyt murin me pjesn e pasme t koks dhe u shemb prtok, pa ndjenja. Ndrkoh q Dofeni po i jepte kto shpjegime Melit, me nj preokupim t dukshm pr tu mirkuptuar me t, Unaza e Bardh po shikonte nj album me ngjyra. Pastaj, nprmjet prkthyesit, ai ia kaloi albumin ish-detektivit, duke i thn: I hidhni nj sy dhe do t m tregoni nse konstatoni ndonj ndryshim, n krahasim me 7 vjet m par q ju keni qen n aktivitet. Albumi titullohej Evropa sot. Meli nisi ta shfletonte, duke i shikuar me kureshtje veprat m t spikatura arkitektonike t Evrops moderne. Pas disa minutash, ai i tha shefit anglez: Ka vepra q mua nuk m kujtohen t'i kem par, por shumicn e tyre i mbaj mend mir. Pas nj heshtjeje t shkurtr, Unaza e Bardh rimori fjaln: N baz t marrveshjes son me paln amerikane, juve ju takon t zhvilloni vetm dy takime n muaj me ata. Megjithat ne nuk i kemi ndaluar vizitat e tyre m t shpeshta. Kt e kemi br vetm pr t'ju krijuar nj far variacioni n jetn monotone t burgut. Un nuk i kam drejtuar krkes ndokujt, pr t m br nj favor t till ia priti detektivi i burgosur. Monotonia e jets s burgut nuk ndryshohet dot nga dy biseda m shum me shokt e mi t lir.

 Ashtu sht, por ne bjm n dobi tuaj aq sa kemi n dor, pa i shkelur rregullat dhe ligjet q mbrojm vet. Me kt doja t thosha, se ne personin tuaj e quajm gjithmon tonin, sidoq t vrtiten punt. Un jam shqiptar dhe i prkas poupllit dhe atdheut tim. N qoft se dikur kam punuar pr llogari tuaj, kjo nuk ka ndodhur me dshirn time. Edhe sot q jam nn mbrojtijen e shtetit amerikan, un prpiqem t kontribuoj, me sa t mundem, pr t mirn e vendit tim. Gjersa amerikant jan arbitrat e prpjekjeve tona, vetkuptohe q ata kan pjesn e tyre n frutin e ktyre prpjekjeve; ndoshta pjesn e luanit. Luani jemi ne u hodh e tha Unaza e Bardh, me nj vrull t pazakont pr moshn dhe maturin e tij karakteristike. Duke thn kto fjal, ai kishte drejtuar trupin mbi kolltuk dhe me shuplakn e dors s majt, ku zbardhte unaza e gjer, tregonte gjoksin e tij. Po me t njjtin vrull vazhdoi t shprehej m tej: Ju mendoni se amerikant, si superfuqi q jan, mund t diktojn vullnetin e tyre pr zgjidhjen e shtjes shqiptare. Ja ku po ju them se gaboheni; gaboheni rnd, bile. Dhe nuk sht hera e par q ju ndodh kjo ju shqiptarve. Se 'do t bjn amerikant, sht puna e tyre, zotri, ashtu si jan pjes e puns son gabimet q bjm ne vet. N qoft se keni ndonj gj tjetr pr t m thn, po ju dgjoj. Anglezi e mori n konsiderat sugjerimin e ish-detektivit dhe u fut n tem: Esht e dobishme pr ju q t'i kuptoni drejt mendimet tona. Ne dshirojm q ju ta pranoni ofertn amerikane, pr t shkuar n SHBA, i shoqruar prher nga nj detektiv i yni, konform marrveshjes s arritur me ata. Atje t vazhdoni rregullisht veprimtarin n favor t CIAs. Pr ne do t kryeni vetm nj mision: kur t njoftoheni nga qendra jon nprmjet detektivit q do t keni n krah, ju duhet t zhdukni Kobrn, me t cilin do t krijoni lehtsisht marrdhnie atje. Po qe se do t biem dakord, si shpresojm ne, kompensimi i ktij shrbimi do t jet ky: ju do t keni t drejt t nxirrni jasht kufijve shtetror t Shqipris 100 persona, emrat e t cilve do t na i paraqisni vet. M par m ngjallni shokt q m keni vrar, pastaj mund t diskutojm pr shtje t tilla. U kuptuam. Sonte do t keni takim me paln amerikane. Dshirojm t mos shprehni gj, lidhur me propozimin ton. N kt takim do t jemi edhe ne t pranishm. M kt rast, erdhm pak m prpara tek ju. Takimi i nats s ardhshme do t jet i fundit midis nesh. Jeni i lir t largoheni. Meli u prshndet me ta dhe doli, pr tu rikthyer n mbrmje.

LXXVIII FUNDI I MUAJIT T MJALTIT

Mirnjohja plaket shpejt. Aristoti Detektivi i burgosur po shtrydhte nj bluz q sapo kishte lar, kur Diksi e goditi leht n shpatull: Eja ta shtrydhim bashk, i tha se nuk t vjen mbar vetm. Kur mbaruan pun, Diksi i pshpriti duke qeshur: Do ta veshsh sonte kt bluz t zez, me rastin e takimit t fundit me Unazn e Bardh dhe me Dofenin? Ka mundsi t jet takimi i fundit edhe me amerikant. Po ti m dh fjaln q hoqe dor prej ides s denoncimit t mbrojtjes s tyre. Fjaln e dhn un nuk e shkel kurr, Sazan; ti e di mir kt. Por Unaza e Bardh dhe Dofeni kan qen gjithmon t pranishm n takimet e mia me shefin e seksionit evropian t CIAs. Meqense ata nuk do t vijn m ktu, kjo do t thot se as zyrtari i lart i CIAs nuk parashikohet t vij m. Natyrisht, ai nuk mund t rrij gjat n Shqipri. sht prgjegjs i shrbimeve sekrete amerikane pr gjith kontinentin evropian, jo vetm pr vendin ton. Sipas shenjave, CIA do e trajtoj grupin ton si nj koshere bletsh q mbasi i vilet mjalti, i vihet flaka. Ndofta jo deri n kt shkall, Hamit. Ndofta nj iluzion ngushllues ia bri ish-detektivi, duke nderur bluzn. * N takimin e mbrmjes detektivit t burgosur i ra srish n sy ftohtsia e shefit t seksionit evropian t CIAs. Meqense nuk i dihet se kur mund t m paraqitet rasti pr tu takuar prsri bashk, erdha q t shihemi edhe nj her, para se t largohem nga Shqipria i tha ai Melit. Ju faleminderit dhe m falni q nuk munda t'ju a plotsoj dshirn, pr t ardhur n atdheun tuaj t bukur. S'ka gj; un e kuptoj si e kani hallin, ia ktheu zyrtari i lart i CIAs. Veansia e veprimtaris dhe e sjelljes suaj ka nj ndryshim t dukshm cilsor prej parametrave t ktyre treguesve t paraplqyer nga ana jon. Ju i ngjani nj meteori, i cili shndrit fuqishm por pr nj interval t shkurtr kohe, ndrsa ne paraplqejm nj yll me drit m t venitur, por q ndrion gjat. Ju do t ishit nj kuadr i preferuar pr Hitlerin.

Vrazhdsia e t shprehurit t amerikanit zbulonte dshprimin e tij pr sfidn e kthimit n Amerik pa detektivin e burgosur. Pr mentalitetin e tij kishte qen i papranueshm supozimi, se i burgosuri i smur mund t pranonte t jepte shpirt n nj kamp pune, por jo t braktiste nj bashkvuajts t pafajshm, me t cilin i kishin prballuar s toku vshtirsit dhe rreziqet e kohve t fundit. Zhgnjimi fyes q kishte psuar e detyronte shefin e seksionit evropian t CIAs q, n takimin e fundit me detektivin e burgosur, t lironte nj pjes t vrerit q do t merrte me vete n Amerik, ku do ti duhej ti paraqiste shefit t madh relacionin prkats t turneut sekret n Shqipri. I indinjuar prej krahasimit brutal me kuadrot e Hitlerit, ish-detektivi fiksoi nj shikim flakrues mbi fytyrn e shndetshme t zyrtarit t lart t CIAs. Kush mund t ishte m afr figurs s nj kuadri t Hitlerit midis nj t burgosuri, q hiqte shpirt n nj kamp shfarosjeje t tipit hitlerian, dhe nj kuadri t lart t CIAs, i cili n marrveshje me vllezrit anglez ndanin bashk prshpirtjet e kolonis s fsheht shqiptare? Nj buzqeshje e zbeht nuanc skrmitjeje u ravijzua n cepat e buzve t detektivit t burgosur, tek po i prgjigjej shefit t seksionit evropian t CIAs: Eksperienca profesionale dhe aftsit tuaja intelektuale ju mundsojn q t arrini n disa prfundime, q mua m duken vrtet t uditshme. Nuk m kishte shkuar ndrmend kurr, se ndonj kuadr i preferuar i Hitlerit do t kishte pranuar t vdiste n nj kamp pune si ky ku ndodhem un, vetm e vetm q t mos tradhtonte nj mik besnik. Megjithat, nj ndodhi e ditve t fundit tregoi se un dyshoj me t drejt pr pasigurin e gjendjes s shokut tim n burg. Para pak ditsh, policia e kampit, e ndrsyer nga oficeri i DSJs q punon aty si kartelist, e torturoi at, pa asnj shkak. Si ju kemi thn, Sazan Diksi sht nn mbrojtjen e CIAs deklaroi shefi amerikan, q e kishte kuptuar mir mesazhin e fjalve t t burgosurit. Ja ku sht drejtori i DSJs dhe prfaqsuesi m i lart i Inteligjenc Servisit n Shqipri [ai tregoi me dor Dofenin dhe Unazn e Bardh], me t cilt kemi prfunduar nj marrveshje serioze. Le t shrbej ky incident si paralajmrim i fundit. Ne nuk i kemi formale mbrojtjet tona. Prkundrazi, pr garancin e zbatimit t tyre caktohen pengje. Si t na sillen, do t'iu sillemi. Nj me gjasht e kemi raportin e shkmbimeve t bra u shpreh ai fytyrvrenjtur. Detektivi i burgosur bri nj propozim: Meqense Sazan Diksi sht i mbrojturi juaj, a nuk do t ishte m mir, zotri, q ai t lirohej prej puns s rnd t detyruar n minier? Ne e kemi trajtuar kt problem, pa na i sugjeruar ju, z. Meli. Mirpo drejtori i DSJs sht kategorik n kundrshtimin e tij, pr t mos br asnj lshim n favor t Sazan Diksit. Ndrkoh ai figuron ligjrisht i burgosur politik dhe ne vetm nprmjet marrveshjesh me drejtorin e DSJs mund ta lehtsojm gjendjen e tij. Prndryshe, t qent nn mbrojtjen e CIAs atij i siguron paprekshmrin nga qeveria shqiptare, por jo telashet policore t burgut.

Ndryshon puna kur kto organizohen prej nj oficeri t DSJs, si prmendt ju m par. Pr shkelje t tilla, marrveshja q kemi nnshkruar parashikon sanksione t rnda, pr t cilat sht i ndrgjegjshm drejtori i DSJs. N kt ast hyri n bised Dofeni, i cili iu drejtua Melit gjith mllef: Pak se na i nxore nga kthetrat nj armik tradicional si Sazan Diksi, por tani dashke edhe ta shlodhsh shokun tnd antikomunist, ? Un jo vetm q nuk do t bj kurr lshim n dobi t atij armiku t betuar, q ka ndikuar ndjeshm n fajsin tnde, por, sikur t mundja, do t'i dyfishoja normat n shkall Republike, q t lodhej sa m shum ai armik. Duke thn kto fjal me dhmb t shtrnguar, Dofeni nxori nj fotografi nga anta dhe ia zgjati pa folur Melit. Fotografia paraqiste detektivin e burgosur dhe Diksin duke biseduar tek sheshi sipr kampit, i cili mbulohej nga dbora. Personi q kishte fotografuar (patjetr profesionist i DSJs) kishte zgjedhur nj ast domethns. Ishte ball muzgu dhe n t gjith sheshin e bardh nuk dukej i burgosur tjetr. N fotografi ish-detektivi paraqitej i zgjatur pak prpara, me fytyrn e drejtuar nga Diksi, i cili e shikonte n sy. Me syt mbi fotografin, detektivi i burgosur tha me vete: me siguri punim i Brinjashit. Meli ndjeu nj lodhje t brendshme, kur mendoi se ai gjarpr i DSJs kundrshtari i tij i prhershm nuk jetonte m. Streto e kishte implikuar me mjeshtri Brinjashin n nj fajsi fiktive, lidhur me vetvrasjen brenda n zyr t nj kuadri t DSJs, dhe baxhanaku i tij i athershm ia kishte hequr lkurn ktij gjarpri t rrezikshm t DSJs. Duke ia kthyer fotografin Dofenit, detektivi i burgosur i tha: Un mendoj q ta lodh shokun tim, se ai nuk e meriton kt strmundim, ashtu si nuk e meritonte t prfundonte n kthetrat tuaja. Por edhe n qoft se nuk do t'i hiqet barra e rnd e puns s detyruar, ai do t dij t'i bj ball, si i ka br deri m sot. Aq m tepr kur sht i ndrgjegjshm q nuk do t vuaj m sa ka vuajtur. Drejtori i DSJs bri nj buzqeshje skrmitse n heshtje.

LXXIX VAGONI I PARTIS VRET

Ka disa marrzi q bhen smundje ngjitse. La Roshfuk Pas gjysm ore takimi u mbyll. Meli u kthye n kampin e prfshir nga nj atmosfer e prgjithshme zie. Pikrisht at nat q po zhvillohej takimi i siprprmendur (3 korrik 1984), shembja e nj galerire n minier kishte zn brenda dy t burgosur t turnit t dyt. Dilaver Hysi nga Vlora, 33 vje, i dnuar 10 vjet burg pr agjitacion e propagand. I kishin mbetur pr t vuajtur akoma m pak se dy vjet. Dhe Hilmi oka nga Kora. I internuar familjarisht n rrethin e Lushnjs. Ishte 49 vje. I dnuar 13 vjet burg pr prgatitje pr arratisje, krim q gjoja e kishte kryer gjat shrbimit t detyrueshm ushtarak para 28 vjetsh nga dita e arrestimit!! I kishin mbetur pr t vuajtur edhe katr vjet akoma. T dy viktimat kishin qen t burgosur t ndershm, t urt e shum t sjellshm. T gjith bashkvuajtsit u piklluan. T nesrmen mbrma t burgosurit nuk pranuan t shkonin n salln e televizorit (mensa ku hanin), pr t ndjekur lajmet e detyruara t ors 20. Si kundrprgjigje, policia zbatoi masa ndshkimore me rekomandim t komands s kampit. Brigada e avarishptimit, e ardhur enkas nga Tirana, dhe nj grup t burgosurish t zgjedhur vazhdonin punn pr t nxjerr kufomat, t cilat dergjeshin nn shkmbenj. Kjo vrasje e dyfisht (as e para dhe as e fundit) ishte pasoj e drejtprdrejt e terrorit shtetror, q ishte intensifikuar maksimalisht pas revolts s 22 majit. * M 4 korrik pasdite erdhi n minier nj ekip specialistsh t ministris s Industri-Minierave, pr t verifikuar n vend kushtet e puns. Jo rrall t burgosurit i kishin nisur letra proteste qeveris, pr kushtet e vshtira t puns n minier, por prgjigjet ua kthente policia me bishta kazme. Personi q drejtonte ekipin e kontrollit ministror pyeti pr normn e detyruar t t burgosurve komandantin dhe shefin e policis s kampit, t cilt e shoqronin n minier. Kur shefi i policis i tregoi normn q aplikohej n pun, ai u habit dhe tha vetm: mjaft e lart. Kjo bised po zhvilloej tek vendi ku po punohej pr t nxjerr kufomat e dy viktimave. Pr hir t rrethanave t veanta, ajo po zhvillohej disi demokratike: n prani t t burgosurve. Kryesuesi i ekipit iu drejtua komandantit t kampit me nj sugjerim:

 Jam i mendmit se shtja e norms duhet rishikuar, shoku komandant. Besoj se duhet ulur. N ast ndrhyri n bised nj i burgosur, i cili dallohej si puntor i fort: M falni, zotri, por edhe sikur t mos ta ulin normn, t paktn t mos na krkojn vagonin e partis. 'sht ky vagon? pyeti i habitur komandantin e kampit specialisti i ministris. Esht nj nism e vet t burgosurve me rastin e dyzetvjetorit t lirimit q, kur t mundin, t mbushin edhe nga nj vagon mbi normn, duke e quajtur vagoni i partis, pr nder t saj ndrhyri me nxitim n bised shefi i policis s kampit, autori i vrtet i vagonit n fjal. Jo, jo, tha i vendosur i burgosuri, duke u afruar m pran. Nuk sht ashtu e vrteta. Ky vagon nuk sht nism e t burgosurve, por e vet shefit t policis, dhe mbushja e tij nuk sht aspak fakultative, por pjes e pandar e norms s detyruar. Emrtimi i ktij vagoni prej shefit t policis nuk sht aspak i rastsishm dhe vetkuptohet interpretimi i mosmbushjes s tij. Edhe dy t burgosurit, kufomat e t cilve nuk po i nxjerrim dot, kan qen duke mbushur pikrisht vagonin e dyt t partis, t fundit, n kohn q iu ndodhi aksidenti. Ja, ai q po rregullon llampn e karbitit atje sht njri prej policve t brigads ku bnin pjes edhe viktimat. Mund ta pyesni vet, nse dshironi ta msoni t vrtetn. Specialisti i ministris nuk i ktheu prgjigje t burgosurit. Por kur polici, q i kishte treguar ai, u afrua tek t tjert, i deleguari i ministris e pyeti me takt: Ti ke qen njri prej policve t turnit q i ndodhi fatkeqsia? Po. Shokt e komands m than se ishit dshpruar shum, ngaq fatkeqsia ju ndodhi pikrisht n fund t puns, apo jo? Po, na erdhi shum keq, mbasi ata pr pak po e mbushnin edhe vagonin e dyt t partis, kur ndodhi shembja. Inxhinieri i ministris e falnderoi dhe, pasi u futi krahun komandantit dhe shefit t policis s kampit, ai u shkput me ata prej t pranishmve t tjer.

LXXX I MUNDURI SKA T DREJT

E drejta i prket m t ndershmit, por prvetsohet prej m t fortit. M. Ikbal Si u larguan rreth njzet metra m tej, prgjegjsi i ekipit ministror u foli komandantit t kampit dhe shefit t policis me z t ult: Duhet ta shikoni m me prgjegjsi kt pun. Vagoni mbingarkes (ai nuk guxoi ta prmendte emrin parti) mendoj se sht i teprt. Norma e tyre sht dy her m e lart se e punonjsve t lir n minier, ndonse realizohet n kushte pune q teknikisht ln shum pr t dshiruar. Kt informacion un do ta bj t njohur edhe n ministri. Pas kontrollit t ekipit ministror, oficert e komands u kthyen n kamp. Nj or m von, u kthyen edhe t burgosurit q punonin pr nxjerrjen e kufomave. Kta do t hanin drek dhe do t riktheheshin srish n minier, pr t vazhduar punn. Por pa u drekosur akoma, njri prej policve t shrbimit t brendshm t kampit oi tek zyrat e komands t burgosurin q ishte ankuar n minier pr vagonin e partis, duke e akuzuar pr pirje duhani n dhomn e fjetjes, veprim ky i ndaluar prej rregullores. I akuzuari pa faj prpiqej t vrtetonte se ai nuk e pinte fare duhanin, duke prmendur emra t burgosurish, t cilt mund t dshmonin pr kt t vrtet. Mirpo shefi i policis iu afrua pran e i tha duke u skrmitur: Je profesionist pr t mashtruar ti. Edhe inxhinierit t ministris n minier ia mbushe mndjen, se ju detyrokemi ne pr tejkalim norme. Duke iu drejtuar t gatshmve, t cilt mezi prisnin n kmb, ai i urdhroi: Lidheni dhe ojeni n biruc. Por para se ta fusni atje, sqarojeni mir. Sqarimi policor nnkuptonte rrahjen e t burgosurit, deri n humbjen e plot t ndjenjave. T gatshmit i hodhn prangat e rnda, t prgatitura enkas n ofiinn e kampit, dhe e uan t burgosurin n korridorin e ngusht t birucave, ku filloi sqarimi intensiv. Nj erek ore m von, t gatshmit thirrn urgjent atje mjekun e dnuar t kampit. Si tregonte m von, mjeku i dnuar e kishte gjetur t burgosurin n nj pellg gjaku, pa ndjenja. Nga goja vazhdonte t'i rridhte akoma gjak, ndrsa fytyra i ishte enjtur e mavijosur e tra. Por m e keqja sht se nuk m lan ta merrja t burgosurin n infermieri i sqaroi mjeku muhabetinjt e tij. Ata i kan thyer dorn e majt dhe duhej t'ia hidhja n alli patjetr. Nuk m lan ta bja kt, se kan ndrmend ta izolojn n burgun e Burrelit s shpejti dhe nuk duan ta ket krahun n alli. Un u prpoqa t'ia lidhja sa m mir frakturn, por jam i sigurt q ai vuan shum prej dhimbjeve t padurueshme.

LXXXI NDARJE

Nj shekull apo nj dit? sht e njjta gj. T pressh qllimin, kjo ka rndsi. I. Madah Zymtsia e jets n kamp po theksohej. Nga njra an punohej pr t nxjerr kufomat e mbuluara prej shkmbenjve, nga ana tjetr i detyronin t burgosurit t provonin t njjtin rrezik, pr t tejkaluar planin e nxjerrjes s mineralit. Lehtsia me t ciln komanda e kampit i detyronte ata pr t vdekur i nxiste t burgosurit t mendonin, se xhelatt e tyre nuk ishin njerz normal. M 5 korrik 1984, nxorn viktimn e par nga miniera, Hilmiun. N kohn q nj grup t burgosurish me bareln n krah doln nga miniera, t gjith t burgosurit e tjer, q ndodheshin n kamp, u rreshtuan vullnetarisht anash telave me gjemba. N drejtqndrim e n heshtje t plot, ata shoqruan t prlotur Hilmiun e urt e fjalpakt, i cili pr 36 or kishte mbetur nn peshn e rnd t shkmbenjve. Pikrisht n kohn q viktimn e futn n infermieri, n kamp hyri kartelisti me nj list emrash n dor. Duke kaluar, ai u hodhi nj shikim t shpejt Melit dhe Diksi q po rrinin bashk. Kartelisti thirri polict e shrbimit t brendshm dhe, duke u dhn listn, i porositi: I lexoni kta emra dhe i njoftoni personat prkats, se do t transferohen urgjentisht. M duket i dyshimt interesimi i vet kartelistit pr kt transferim urgjent, Hamit i tha Diksi. Mos krkon revanshin sot sedra e lnduar amerikane, duke na ndar? Po e bn vrtet kt gj, un do t insistoj t transferohem atje ku t jesh ti u prgjigj ish-detektivi. M vjen keq q po ta them, por sht e vshtir q ta kesh t drejtn e zgjedhjes prsri. N qoft se do t ndodh kjo, ne na ndajn per t mos na bashkuar m. Tellalli u bri thirrje t burgosurve q t grumbulloheshin, pr t dgjuar emrat q do t lexoheshin. Polici filloi t'ia thoshte me z t ult emrat e lists tellallit, ndrsa ky brtiti: Sazan Diksi! Ky ishte emri i par n list. Diksi qeshi dhe i zgjati dorn Melit, i cili u zverdh n fytyr dhe kafshoi buzn e poshtme. Pastaj ai e mblodhi shpejt veten dhe i tha: T ardhmes nuk i dihet si vjen, prandaj m duhet t t l ndonj porosi, Sazan. Me trajtimin q po i bn CIA shtjes s grupit ton, ne nuk do t arrijm

as ndonj fitore si t Pirros, m duket. T detyruar nga rrethanat, ne do ta prqendrojm vmendjen n planin B. Pikrisht pr kt arsye shokt e grupit kan ruajtur nj kopje t plot t arkivit informativ q iu dorzua CIAs. Gjithashtu pr t njjtin qllim u lan n hije tre antar t grupit ton, emrat e t cilve nuk u prfshin n listn e prbrjes s grupit. Ata do t jen gjithmon tentakula e grupit ton n DSJ dhe do t na vn n dijeni pr gjith zhvillimet e atjeshme. Ata e din q t tre vendin e sigurt, ku sht fshehur arkivi informativ. N do koh q ata do t marrn urdhr sipas nj parulle t caktuar, do t vn n dispozicion t synimeve tona n t ardhmen materiale t arkivit. Pjes e detyrs tnde pr t ardhmen mbetet t shkruash nj libr mbi veprimtarin e detajuar t grupit ton. Duke e br kt, ti nuk shkel asnj ligj e asnj rregull, mbasi nuk je profesionist dhe nuk ke nnshkruar asnj lloj dokumenti pr ruajtje sekreti. Vese pr hir t siguris s antarve t grupit ton n aktivitet, ne duhet t respektojm nj parim baz t shrbimeve sekrete: ngjarjet e ktij karakteri nuk duhet t publikohen pa kaluar 15 vjet prej dats s zhvillimit t tyre. Natyrisht, librin ti do ta shkruash para kohe, por pr botimin e tij do t respektohet afati i lartprmendur. Pasi ti t lirohesh nga burgu, n nj moment t prshtatshm, njri prej tre shokve tan n Tiran do t t vr n dispozicion nj ditar t posam, i cili trajton me korrektes veprimtarin e grupit ton. Sido q t rrjedhin ngjarjet, antart e grupit ton n aktivitet do t interesohen gjithmon pr ty, mbasi sigurimi apo rrezikimi i jets tnde do t jet shum domethns pr trajtimin n perspektiv t vet antarve t grupit. Atyre u sht br gjithka e qart nga Guri, kur kan diskutuar pr planin B. Ne e kemi pr detyr t bjm prpjekjet tona t mundshme deri n fund, Sazan. Natyrisht, e pamundura nuk bhet dot e mundur. Dihet tashm q drejtsia sht pengesa kryesore e politiks s m t fortit dhe viktima e par dhe m e rndsishme e saj. Duke par kartelistin e kampit q po shkonte drejt tyre, detektivi i burgosur pushoi s foluri. * Kur u afrua pran, kartelisti iu drejtua Diksit: Sazan, ju q transferoheni duhet t shkoni prbrenda ports s madhe t kampit qysh tani. Meqense ish-detektivi krkonte shkak pr t zbrazur mllefin ndaj nj personi q kishte dijeni pr gjendjen e tij, i tha me nj ton t revoltuar: Vetm pr Sazanin bhet ky transferim, q interesoheni posarisht? At e din ata q japin urdhra; un jam thjesht nj urdhrzbatues ia ktheu pa ngurrim kartelisti. Pastaj, duke iu drejtuar Diksit q kishte ndaluar n vend, ai i tha:

 Vazhdo rrugn, Sazan; ti je i zgjuar dhe nuk ke nevoj pr shum sqarime. Diksi ia nguli syt kartelistit, i cili po e shikonte po me aq vmendje. Kam antat e veshmbathjes dhe t ushqimeve personale lart n depo i tha i qet e me z t shtruar Diksi. Ato do t'ju a sjellim ne tek porta. Vese ju q transferoheni nuk duhet t keni m kontakt me shokt q mbeten n kt kamp. Duke thn kto fjal, ai e endi shikimin nga ish-detektivi tek Diksi dhe anasjelltas. Ik, Sazan, ik, i tha Meli duke konstatuar kmbnguljen e kartelistit. Ik se do t mundohem t ti sjell vet dy antat e tua. Diksi u nis me hap t menduar drejt zyrave t komands. T dhjet t burgosurit q do t transferoheshin u grumbulluan prpara ports s madhe prej hekuri. Prve Sazanit dhe nj t burgosuri tjetr, tet t tjert u lejuan q t'i merrnin vet antat e tyre me sendet personale. Makina q do t'i transportonte t burgosurit q transferoheshin u fut brenda ports s hekurt. Prej saj zbritn katr polic t kampit t Spait. Diksi i njihte. Prania e ktyre policve tregonte se t transferuarit do t shkonin n Spa, i cili ishte paraardhsi gjakatar i kampit t Qaf-Barit. Kur t burgosurit e tjer po ngarkonin plakat e tyre n makin, kartelisti u nis bashk me ish-detektivin pr tek Diksi. Si shkuan disa metra pran, kartelisti e urdhroi Melin t'i lshonte antat prdhe e t largohej. M lejoni vetm t'i jap dorn i tha ish-detektivi, duke e vshtruar drejt n sy kartelistin. Sazan, eja merri antat e tua ia plotsoi trthorazi krkesn ish-detektivit oficeri i DSJs. Diksi u afrua dhe t dy shokt iu hodhn n krah njri-tjetrit. Tek po prqafoheshin, Meli i pshpriti me z t ult: Mos u mrzit, Sazan; ajo q po na ndan sot, do t na bashkoj nesr. Mirupafshim, Hamit! Zoti qoft me ne! * Pasi dhjet t burgosurit zun vend n kamionin e zbuluar, polict i lidhn ata dor pr dor me pranga. Pastaj kaluan nj litar perloni npr t gjitha prangat dhe e mbrthyen n disa vende pas karroceris s kamionit. Ndrsa t burgosurit qndronin ulur, polict me shkopinj n duar zun vend anash spondeve. Makina u nis. T burgosurit e kampit po prshndesnin me duar bashkvuajtsit q largoneshin. N ball t tyre Diksi dalloi ish-detektivin, i cili po e prshndeste duke prkundur n er nj rryp rrobe t bardh. Ndarja pas nj transferimi e dy shokve t burgosur mbjell n zemrn e secilit at ndjenj q

provon njeriu, kur prcjell pr n salln e kirurgjis nj t afrm, i cili do t'i nnshtrohet nj operacioni t rnd. Pas kthess s par kampi u zhduk nga syt dhe u rishfaq prsri kur kamioni, pasi kaloi n shpatin tjetr t malit, po ndiqte nj rrug m t shkurtr pr n Spa. Diksi ktheu kokn dhe dalloi prsri kordelen e bardh q valvitej n er. Makina u mbush me gaz dhe kaprceu nj qaf t vogl. Kordelja e bardh n prkundje u zhduk. Duke hedhur shikimin prpara, drejt gryks s malit q nxinte, Diksi tha me vete: A do t takohem m, vall, me Hamitin?

LXXXI PRSRI N SPA

Koha, n luft kundr njeriut, luan me t dhe, kur ai mrzitet, ajo e vret. K. Zh. Sela Diksi e njihte mir kampin e Spait. Atje ai kishte kaluar m se katr vjet, para se t transferohej n Qaf-Bari. I vetmi ndryshim q gjeti atje ishte kalimi i t burgosurve politik prej dy pallateve n kapanonat e gjat buz prroit. Edhe ktu krevatat kolektiv prej drrase ishin trekatsh. Dy pallatet ishin t mbushur me mbi 1400 t burgosur ordiner. Ndrkoh n Spa kishte rreth 500 t burgosur politik. Diksi kishte vetm nj vit e gjysm i transferuar prej ktij kampi dhe i njihte t burgosurit e atyshm, me prjashtim t atyre t ardhur gjat kohs q ai vet ndodhej n kampin e Qaf-Barit. Brenda pak ditsh ai filloi punn n minier me njerz t tjer, mjedis tjetr e problematik tjetr. Por n kujtes Diksi ruante gjithmon t freskt at ngjarje t madhe, m t rndsishmen e jets s tij t deriathershme. Synimi i ktij transferimi ishte shkputja e lidhjeve t Diksit me zhvillimin e mtejshm t ngjarjeve dhe, si pasoj, fillimi i procesit t shuarjes nga kujtesa i atyre ngjarjeve. Amerikant e njihnin mir burgun politik shqiptar dhe, jo m kot, shpresonin n erozionin e fuqishm t terrorit, uris, strmundimit, lufts nervore, brengave t gjithanshme e gjithnj n rritje. Dhe kjo tramundan, me t ciln Diksit do t'i duhej t prballej edhe pr pes vjet akoma, i detyronte viktimat e saj t harronin edhe ditlindjet, gjith duke i mallkuar ato. E pastaj, ku i dihej se far mund t'i ndodhte gjat ktyre pes vjetve Diksit? Qysh prej gjasht vjetsh ai punonte me tre turne n minier. Sa bashkvuajts t tij kishin hyr me kmbt e tyre n minier dhe kishin dal me barela! Zoti, q i kishte ndihmuar gjithmon ata n bmat antishqiptare, s'kishte pse t mos t'i ndihmonte edhe pr nj gj kaq t vogl. Ai ose do t'ia fshinte Diksit nga mendja kt ngjarje, ose do ta prfshinte nga kjo bot me gjith t. Mirpo tre antar t grupit t Stretos, t panjohur prej amerikanve, do t vepronin gjithmon t pavarur n Tiran. Ata prbnin garancin e vazhdimsis s veprimtaris s grupit jasht tutels s CIAs. Diksi ishte i sigurt se nj dit ata do ti sillnin ditarin e posam, pr t shkruar librin sipas porosis s detektivit t burgosur. Pra, plani djallzor amerikan pr shkputjen prfundimtare t lidhjeve t Diksit me zhvillimin e mtejshm t ngjarjeve ishte i dshtuar. N t ardhmen ata do ta kuptonin kt nj dit. * Ndrkoh Diksi, pak i krrusur nga barra e rnd e halleve t mdha t jets s tij t vshtir dhe t nns plak, e cila mezi i shkruante pes fjal me

shkronja shtypi n ndonj flet letre t zverdhur, edhe n astet m t vshtira t jets s mundimshme t burgut nuk ligshtohej. Puna e rnd e detyruar me tre turne n minier pr vite me radh, terrori i vazhdueshm fizik e shpirtror, mjerimi material e moral q e rrethonin, e kishin plakur para kohe. Nj pjes e flokve t tij t dendur e kaurela kishin rn; pjesa tjetr ishin thinjur. Ndonse ishte n nj mosh relativisht t re, t burgosurit ordiner, t cilt punonin n t njjtn galeri me t n miniern e Spait, e thrrisnin xhaxha. Diksi qeshte me vete, por thell n shpirt ndiente nj therje t mpreht, kur kujtonte thnien e nj njeriu t shquar: T vdessh nuk sht asgj, t mos jetosh sht e tmerrshe. Pr mendimin e Diksi, kjo thnie e goditur nuk arrinte ta shprehte gjith dramacitetin e jets s tij. Ajo i prshtatej m shum ngrysjes s ditve t nj fshatari q i kufizon krkeat e tij vetm n knaqsit e rndomta materiale, duke qndruar jasht rrjedhs intensive t jets, pr ta shijuar at me kapacitet t plot. Me gjuh matematike kjo mund t shprehet kshtu, mendonte Diksi: N qoft se vdekja, q s'sht asgj, simbolizon zeron, jeta e fshatarit t knaqur pothuajse me asgj dhe q realisht sht tmerr, simbolizon pragvdekjen, njshin. Ndrsa kur jeta, jo vetm q nuk shijohet si e paprsritshme, por t kthehet n nj skterr vuajtjesh praktikisht t paperceptueshme dhe logjikisht t pabesueshme pr nj njeri q nuk i ka provuar vet, ather tmerri sht i dyfisht dhe, si i till, shndrrohet n llahtar. Llahtara e bn jetn m krcnuese nga vdekja; ajo sht - 1. Ky prfundim i logjks s ftoht e pajiste ndrgjegjen e Diksit me nj arsye t dyfisht pr t mos iu trembur zeros. Me kt vendim t dekretuar nga mendja, t miratur nga zemra e t arkivuar n ndrgjegje, Diksi vazhdonte rrugn e vshtir t daljes nj dit nga burgu.

LXXXII RIKTHIMI N BURGUN E MADH

Numri i njerzve t zhveshur, q stolisin nj popull, tregon nivelin q ka arritur shtypja. L. M. Santos Koha rridhte dhe njsit e saj, duke u rrokullisur n kt rrjedh, po i afronin Diksit ditn e lirimit nga burgu. M s fundi, pas dhjet vjet e gjysm vegjetim torturues, ai e pa veten matan telave me gjemba, brenda t cilve kishte vuajtur aq shum, sa as atij vet nuk i besohej m. Si pr udi t tij, Diksi kishte lozur symbyllas me vdekjen disa her gjat viteve t burgut. Ai as nuk ishte plagosur, kur t tjert ishin vrar pran tij n nj aksident miniere. I drrmuar nga tejlodhja e i prgjumur n ort e vona t pasmesnats, ai kishte rrshqitur npr shkallt e galerive dhe kishte ngecur, pa e kuptuar as vet se si, disa shkall m posht, n vend q t binte n fund t tyre e t coptohej. Gjat gjith kohs s burgut, ai nuk ishte smurur ndonjher, me prjashtim t rasteve kur kishte pllakosur epidemia e gripit. Dhe ather Diksi nuk ishte shtruar as n infermierin e kampit, ndrsa spitalin e t burgosurve n Tiran nuk e kishte par ndonjher. T dhjet dimrat a egr t Spait e t Qaf-Barit ai, ve uniforms s kampit, i kishte kaluar vetm me nj triko leshi q i kishte punuar nna n fillim t burgut. Me prjashtim t thinjave e t rrudhave t parakohshme, organikisht ai po dilte pa pasoja prej telave me gjemba. Diksit i kujtoheshin si npr ndrr gjith ato fytyra djemsh t fuqishm, t cilt, brenda disa vjetsh pune t detyruar n minier, burgu i kishte shkatrruar fizikisht dhe ose dergjeshin npr sanatoriume, ose e kryenin dnimin n regjim burgu, pr shkak paaftsie fizike. Kta ishin kaq t shumt dhe kaq superior n treguesit fizik krahasuar me Diksin, sa q ky vet, kur i kalonte npr mendje, hutohej e nuk e shpjegonte dot sesi ai vet e kishte prshkuar pa ndonj pasoj t dukshme at rrug t llogaritur enkas pr shkatrrimin e njeriut. * Erdha Nn thirri i qeshur Diksi, teksa po shkelte mbi myshkun e shkallve t vjetra dhe, duke e shtrnguar n krah, i pshpriti: Tani nuk do t ndahemi m! Biri i nns, q m thave syt! mundi t thoshte ajo me nj fije zri, duke u lshuar n kraht e Sazanit. A ta besoj se u ktheve vrtet? E mallngjyer nna sodiste t birin, por syt e saj t jeshilt nuk kishin m fuqi as pr t derdhur lot gzimi.

* Diksit i ra n sy nj mjerim m i zymt nga ai q kishte ln para nj dekade n jetn e lir. Fukarallku ekstrem nxirte brirt tek pragu i ders, pa qen nevoja ta kaprceje at. Suksesi m i madh q arrijn diktaturat ndaj masave t shtypura sht instikti q u imponojn atyre, pr t menduar se ka edhe m keq, duke ua fshir nga kujtesa t mirn. Pra, pr t shikuar pas n jet, jo prpara. Ai q e ha bukn me djath e me qep i gzohet gjendjes s tij kur shikon se tjetri edhe qepn e ka me kursim; ky ndjehet superior ndaj atij q nuk ngopet as me buk, ndrsa ky i fundit ngushllohet kur mendon se shum t tjer dergjen npr spitale, apo m keq akoma, n internime e n burgje. Ky koncept regresiv i vlersimit t jets u siguron diktaturave t shpallura e t kamufluara skllevr t bindur e t vetknaqur. Diksi e konstatoi srish kt, qysh ditt e para pas daljes nga burgu. T gjith ata q e kishin njohur para se t binte n burg habiteshin me ndryshimin e tij t madh. E mbanin mnd djalosh t freskt e t mirmbajtur dhe po e shikonin xhaxho me thinja e rrudha. Jo rrall, edhe ia kishin shprehur habin e tyre: Pse ke ndryshuar kaq shum ti, Sazan? N kemi par edhe t tjer q kan dal nga burgu, por nj rnie t till nuk e kemi vn re tek ata. Diksi u buzqeshte miqsisht t interesuarve dhe u prgjigjej buzagaz: Kjo ka ndodhur pa e kuptuar un vet dhe dukurit q nuk kuptohen, as nuk shpjegohen dot. Ndrkoh ai e konstatonte se bashkbiseduesi ndiente nj knaqsi t brendshme q nuk kishte psuar t njjtin fat. Kjo shrbente si prov lumturie pr t.

LXXXIII DIKTATURA N ZGRIP

Pushteti ka prirje pr tu shthurur dhe pushteti absolut shthuret n mnyr absolute. Xh. Dalberg Nj vit pas daljes s Diksit nga burgu, filloi shembja e perandoris s kuqe. Ky proces historik i paevitueshm po zhvillohej n raport me kulturn dhe traditn pr liri e demokraci t secilit prej popujve t Evrops Lindore. Diku kasta komuniste transformohej si me magji n kapitaliste, gjetk komunizmi vdiste vrtet dhe varrosej pa mdyshje. Diksi nuk ishte optimist pr prmbysjen reale t komunizmit n vendin e tij. Regjimi diktatorial shqiptar ishte i lidhur vetm simbolikisht me komunizmin, ndrkoh q Shqipria ishte nj koloni e fsheht britanike. Londra dhe aleatt e tyre strategjik t Washingtonit ishin mburoja e padukshme e regjimit diktatorial shqiptar. Ata do ta ndihmonin diktaturn shqiptare t bnte makijazhin demokratik n mod, pa ndryshuar realisht asgj ve demagogjis n strukturat e regjimit diktatorial dhe kursin politik t kahershm. Ndrkoh regjisort anglo-amerikan t prapaskenave t politiks mjerane shqiptare e dinin mir, se i njjti sabotim politik duhej br edhe n Kosov, me qllim q skenari i tyre i kobshm antishqiptar t ishte i sukseshm n gjith trojet shqiptare dhe kto t mbeteshin masha politike t diplomacis s tyre, pr t trazuar zjarret e Ballkanit, n prshtatje me interesat anglo-amerikane n kt rajon delikat, pr t sfiduar Bashkimin Evropian. Me urdhr t tyre, m 2 korrik 1990, ndrkoh q Parlamenti i Kosovs votonte shpalljen e Republiks, regjimi agjenturor i Tirans hapi dyert e ambasadave, pr t trhequr vmendjen e diplomacis evropiane e botrore, duke i ln kshtu dor t lir Milosheviit pr ta shprndar Parlamentin e Kosovs me dhun. Anglo-amerikant do ta krijonin me ng shtetin e Kosovs, mbasi ta manipulonin mir lidershipin kosovar, duke e br zdhns t interesave t tyre rajonale e n dm t s ardhmes s vet popullit t Kosovs. Nj shtet i shndetshm kosovar do t ndikonte n prmirsimin e gjendjes n Shqipri, gj q nuk ishte n pajtim as t regjimit kukull t Tirans e as t padronve t tyre n prapasken. * Pikrisht n kt periudh Diksit iu vu n dispozicion ditari i posam i ngjarjeve t grupit komplotist t shrbimit sekret shqiptar. Ngjarjet duhej t trajtoheshin n dorshkrim para kohe, me qllim q t prkthehej, pr tu botuar edhe jasht Shqipris n datn e parashikuar.

Nj muaj m von, sipas nj rekomandimi mjeksor, Diksi oi nnn n Tiran pr ta vizituar. Atje arriti n ort e pasdites. Ai e la nnn tek nj i afrm pr tu lodhur, ndrsa vet doli n qytet. Trupat e prqendruara rreth ambasadave, prania e uniformave t policis dhe t ushtris anemban kryeqytetit dhe ndalimi i grupimit t qytetarve npr sheshet dhe rrugt kryesore, dshmonin qart panikun e regjimit terrorist e t terrorizuar. Duke ar prmes sheshit Sknderbej, Diksi shkoi e u mbshtet tek nj kolon para Pallatit t Kulturs, nga ana e hotel Tirans. Hodhi syt n katet e siprm t tij. N disa dhoma grilat e dritareve ishin t ngritura. Vetvetiu i lindi nj pyetje n mendje: A do t jet, vall, aty brenda Unaza e Bardh? Lvizi instiktivisht nga ana tjetr e kolons dhe syt i shkuan tek monumenti i Heroit Kombtar. Mbi kalin e hakrruar, me shpatn n dor dhe shikimin mbi hotel Tirann, ai dukej sikur do ta lshonte kalin me t katra nga asti n ast dhe do t vrsulej me furin e tij t pashoqe, pr t shkatrruar kt erdhe intrigash e prapaskenash, t cilat edhe pas pes shekujsh e gjysm nuk po e linin t qet atdheun e tij. Diksit t emocionuar i dukej sikur ai do t vrsulej me t vrtet, kur papritur syt i shkuan tek djali plangprishs i atdheut, antiheroi kombtar, i cili, edhe i derdhur n bronx, krkonte t'iu vinte n ndihm ish-padronve t tij. Diktatori kishte hedhur hapin prpara dhe dukej sikur po nxitonte pr tu futur midis Heroit Kombtar dhe hotel Tirans, pr t mbrojtur ish-padront e tij. Diksit i theri n zemr q Heroi Kombtar ishte i detyruar t qndronte n t njjtin shesh me Diktatorin. Nderi dhe Turpi i atdheut, t ngritur t dy n piedestal, belbzoi dhe syt iu njomn. Nisi t zbriste ngadal shkallt duke shikuar her njrin, her tjetrin, si pr t marr me mend sesa bezdi i shkaktonte Antiheroi Heroit. Zbriti n shesh dhe me hapa t menduar u drejtua midis monumentit t Turpit dhe Muzeut Historik Kombtar. Karroca e nj shitsi ambulant t vonuar i fshiku supin. Nj shuk letre i fluturoi prpara fytyrs, ndrsa nj z i ngjirrur i thirri: Ej, matuf, ku e ke mendjen? Pa ia vn veshin shukut t letrs e as zrit t ngjirrur, Diksi, me syt mbi monumentin e Diktatorit, vazhdoi monologun e trishtuar: Edhe sa koh mund t qdrosh ktu, o arkitekt i skterrs shqiptare, q i vure aq mir n jet parimet famkeqe t Luigjve francez: l'tat, c'est moi (shteti jam un) dhe aprs moi, le dluge! (pas mua, u bft kijameti!)? Dy fotoreporter t huaj, me aparate n qaf, u shkmbyen me Diksin dhe u drejtuan pr tek shatrvani n qendr t sheshit. Ai vet u drejtua pr tek rruga e Durrsit. Dshironte t takonte berberin e pasionuar Fredi.

LXXXIV KLIENT I PANJOHUR

Rrugn e miqsis e mbulojn ferrat, kur atje nuk kalohet shpesh. Rivarol Diksi gjeti nj person tjetr q priste radhn pr tek berberi i zn me pun. Fredi ishte vetm n lokal. Kur hyri Diksi, ai e salutoi me kok i buzqeshur, si vepronte me do klient t ardhur rishtas. Diksi u ul n nj karrige dhe filloi t shfletonte gazetn. Ndrkoh ai shikonte her pas here me bisht t syrit Fredin. Prve rritjes s barkut, tek berberi pasionant binin n sy shenjat e para t plakjes. Ai tashm punonte me syze, flokt n tmtha i ishin thinjur krejt, ndrkoh q mbi ball i ishin rralluar. Por zhdrvjelltsia e lvizjeve t tij gjat puns kishte mbetur e njjta. Kjo tregonte se ai vazhdonte ta ushtronte profesionin me pasion si dikur. Pas njzet minutash, Fredi e ftoi Diksin q t ulej pr tu qethur. Ata kishin ngelur tashm vetm n lokal. Nj shkurtim t prgjithshm e porositi Diksi. Me knaqsi, se Zoti ma ka lehtsuar detyrn, u prgjigj berberi buzagaz, duke frkuar pjesn pa flok t sheshit t koks s klientit. Mua mi ka rrzuar flokt i Paudhi, jo Zoti. Nuk ia vlen, besoj, ti shprehni mirnjohje edhe atij. Pse i Paudhi nuk sht krijes e Zotit? pyeti berberi duke qeshur. Diksi nuk foli dhe u rregullua n pozicionin e duhur, q Fredi t fillonte nga puna. Duke ndjekur lvizjet e berberit n pasqyr, Diksit i shkoi mendja tek Meli, i cili kushedi sa her ishte qethur aty dhe buzqeshi. Mirpo duke vn re q Fredit nuk po i trhiqnin vmendjen fare flokt e mbetur t klientit t tij dikur t preferuar, buzqeshja iu fik gradualisht. 250 lek t vjetra, ju lutem i tha berberi pasi e kishte parfumuar dhe krehur. N vend q t nxirte parat, Diksi ia ktheu serioz: Nuk m kishte shkuar kurr ndrmend, se ju do ta shkelnit nj dit premtimin q m keni br. I habitur prej fjalve t klientit t panjohur, Fredi u skuq leht e i tha: Nuk ju kuptoj se po thoni. Gjithmon serioz n pamje, Diksi iu prgjigj: Ju m keni dhn fjaln, se do t m qethni pa lek, sa her q t vij n lokalin tuaj. sht e pamundur. N kt bot ska asgj falas, ve vdekjes, buzqeshi berberi. Ju siguroj se sht hera e par q un po qeth flokt tuaj t thinjur. Kta flok nuk kan qen gjithmon t thinjur

 Sigurisht, por un nuk ju njoh. M shikoni pak i prqendruar dhe grmoni n kujtesn tuaj, ndoshta I buzqeshur e i hutuar, Fredi fiksoi syt mbi fytyrn e klientit t bezdisshm. Asnj detaj i tipareve tuaja nuk po m kujton gj. Po kjo fotografi, ju kujton gj? Diksi i zgjati pozn q kishin br bashk dikur. I turbulluar, Fredi po rrshqiste shikimin nga fotografia tek fytyra e Diksit dhe anasjelltas. Vrtet ti je, Sazan? pyeti i emocionuar berberi. Po t tregoj pasaportn, Fredi buzqeshi Diksi. Ssht nevoja; u binda nga zri tani i tha ai duke e rrokur pr qafe. Ata u prqafuan t prmalluar. Mungesa jote e gjat dhe transformimi fizik m bjn t mendoj se ke psuar ndonj fatkeqsi n jet, Sazan. Nuk besoj se bhet fjal pr ndonj smundje t rnd, mbasi nga ana shndetsore ngjan mir. Mos ke qen n burg? e pyeti berberi buzagaz. E zgjidhe enigmn me pyetjen e par, u prgjigj Diksi me t qeshur. Agjitacion e propagand? Pothuajse. T shkuara qofshin! Edhe vllai i gruas sime u dnua 7 vjet me kt nen. Vjet u lirua nga burgu. Tani t krkoj ndjes pr kujtesn time t dobt. T kam dhn fjaln, se do t t qeth pa lek dhe kt premtim nuk e tund as topi. Un do e mbyll lokalin tani, se nuk ka m as klient dhe do shkojm t t jap kafe me rastin e lirimit nga burgu. Fredi e mbylli me els dern dhe u futn n nj pijetore pran.

LXXXV PLAG Q VAZHDOJN T RRJEDHIN

Mjer i munduri! Napoleon Nga cili kamp pune u lirove? e pyeti Fredi pasi u uln. Nga Spai. Mornica i kalojn n trup njeriut nga emri i ktij kampi t tmerrshm! tha duke pshertir Fredi. Sa vjet punove n minier me tre turne? Pak m shum se dhjet. Oh, flokt e tu t bukur nuk mund t rezistonin dot kaq gjat n at skterr! Rekuiem pr diktaturn q po jep shpirt. Nj zhurm e papritur u trhoqi vmendjen. Pas pak, ata dalluan prmes xhamave t pijetores nj turm t madhe njerzish. Jan demonstrues, i shpjegoi me z t ult Fredi Diksit, duke u zgjatur mbi tavolin. Kto koht e fundit ka pasur trazira, megjith shtypjen e egr t Sigurimit pas ngjarjes s ambasadave. Nj kordon i gjat policsh e civilsh po qarkonin gradualisht turmn, e cila n intervale t rregullta kohe ngrinte dy gishta lart. N ball t demostruesve Diksi dalloi qart profilin e nj vajze t re t veshur me nj bluz t kuqe, me nj shqiponj t zez krahhapur pikturuar n kraharor. Ylli mungonte... Dern e pijetores e bllokuan dy civila dhe nj polic. Pasi fundi i demonstruesve e kaloi hyrjen e lokalit ku gjendeshin ata, dy oficert e Sigurimit t veshur civil u futn n lokal, duke i paralajmruar t pranishmit t nxirnin letrnjoftimet. Polici mbante t bllokuar dern e pijetores. Vetm rekomandimi mjeksor, q kishte marr pr nnn, e shptoi Diksin pa futur n Fordin e policis, q u afrua tek dera e lokalit. Nga t gjitha ant kishin shprthyer raprezaljet. Gazet dhe Ford-et t mbushur ding, kryesisht me persona q nuk ishin me banim n Tiran, shkarkoheshin npr rajone policie dhe dilnin prsri pr gjueti. * Pr udin e Diksit, asnj radiostacion i huaj, nga ata q dgjonte ai, nuk i prmendi ato ngjarje q ai i kishte prjetuar vet, megjithse Shqipria kishte mbetur e vetmja kshtjell e kuqe e bllokut lindor. Diksit iu kujtuan dy fotoreportert e huaj, t cilt kishin qen dshmitar okular t ngjarjes. Kjo heshtje favorizonte diktaturn e kalbur, q po i merreshin kmbt. elsat e Shqipris ndodhen n duart tona, i kishte deklaruar n revolt e sipr Unaza e Bardh detektivit t burgosur natn e 26 prillit 1984.

Diksi prfytyroi profilin e vajzs s re q udhhiqte demonstratn, e cila, me siguri, do t kishte prfunduar, me shum shok t tjer demonstrues, n ndonj varr kolektiv n Malin me Gropa. Dramaciteti i dyfisht i ngjarjeve q po zhvilloheshin n Shqipri, ndrkoh q shtetet e tjer t Evrops Lindore ishin liruar nga zgjedha e kuqe, i kujtoi Diksit shprehjen-pshertim t themeluesit t shtetit modern shqiptar, Ismail Qemalit, n vigjilje t shpalljes s pavarsis kombtare:
FATET E KOMBEVE T VEGJL DALIN NGA DYERT E TRAGJEDIVE T MDHA.

Fund i vllimit t par