Ahmed Muhiddin-Modern Turk Dusuncesi

Modern Trk dncesi zerine erken bir deerlendirme:
Suat MERTOLU
Ahmed Muhiddin (1892-1923)*
smanl Devletinin II. Abdlhamid dneminden (bilhassa 1890dan) itibaren Almanya ile yakn asker ve ticar ilikiler ierisine girdii bilinen bir husustur. Daha sonra 1914 ylnda Osmanl hkmetinin Almanyann yannda savaa girmesinin getirdii silah arkadalnn sonucu olan kader birlii, iki lke arasndaki ilikiyi en st dzeye karm, bu gelime ile beraber bilhassa Almanyada Osmanlya olan ilgi, ilm ve akademik seviyede de byk bir ivme kazanmtr. Douya, slma ve Mslmanlara ynelik akademik disiplini ifade eden arkiyat aratrmalar Almanyada asrlar ncesine giden bir gelenee sahip olmakla beraber, bunlar daha ziyade filolojik ve tarih karakteri ar basan klasik almalardan ibarettir. Almanyada arkiyat alannda alan ilim adamlarnn dikkatlerini slm dnyasnn modern problemlerine yneltmesi, ancak 19. asrn sonlarndan itibaren mmkn olmaya balam, zellikle I. Dnya Savanda Osmanl Devleti ile silah arkadal yapmak, bu ynelite ciddi bir katkya sahip olmutur. Bu dnem Almanyasnda slm dnyas ve Osmanldaki modern siyas, ekonomik ve kltrel gelimeleri takip eden, onlar Almanyada tantmaya alan kimi rneklere rastlanr. Bunlar arasnda bilhassa Martin Hartmannn (. 1918) almalarna iaret edilmelidir. Hartmann gerek stanbuldaki ksa ikametinde dnemin ileri gelen edebiyatlaryla yapt grmeleri anlatan kitabnda,1 gerekse daha son* Bu yazy okuyan ve grlerini bildiren smail Karaya mteekkiriz. 1 Martin Hartmann, Der Islamische Orient, Bd. III, Unpolitische Briefe aus der Trkei, Leipzig 1910.
85
DVN lm Aratrmalar sy. 14 (2003/1), s. 85-118
Suat MERTOLU
ra Trkiyedeki nemli edebiyat ve fikir adamlarnn hayat ve eserlerinden sz eden almalarnda2 yeni edeb ve fikr akmlar, bu akmlarn nemli simalar ve eserleri hakknda bilgi verir. Hartmann dnda dier baz aratrmaclar da Trkiyedeki modern gelimelerle ilgilenmilerdir.3 Ancak gerek Hartmannn almalar, gerekse dier mnferit almalar u ya da bu edibin bir eseri ya da belli bir problem hakknda bilgiler veren, ancak Trkiyede modern dnemde dnce ve zihniyet dnyasnda meydana gelen deiimleri kll bakla kuatacak bir perspektiften yoksun olan almalardr. te byle bir ortamda stanbuldaki edebiyat, ilim ve fikir evrelerini yakndan tanyan, oradaki fikir tartmalarnn ierisinde bizzat yer alm gen bir kabiliyet olarak Almanyaya giden Ahmed Muhiddin, gerek verdii dersler, gerekse 1921 ylnda Leipzig niversitesine sunduu doktora teziyle Trkiyedeki modern fikr ve edeb tartmalarn, zellikle de modern din yorumlarnn orada tantlarak seviyeli bir ekilde takip edilip anlalmasnda nemli bir rol oynamtr. I. Ahmed Muhiddin: Hayat ve Eserleri A. Hayat Ahmed Muhiddinle ilgili olarak yakn zamana kadar yazlm yegne yaz, Alman trkolou Heidi Steina aitti.4 A. Muhiddinin torunu
2 Martin Hartmann, Aus der neueren osmanischen Dichtung -I-II- Mitteilungen des Seminar fr Orientalische Sprachen (bundan sonra MSOS) , XIX (1916), s. 124-179 ve MSOS XX (1917), s. 86-149; Zu Aus der neueren Osmanischen Dichtung, I. Jahrgang XIX (1916) s. 124-179 Versuch einer Synthese und Nachtrge, MSOS, XXI (1918), s. 1-82. Bu makaleler ksmen kitap halinde de yaynlanmtr: Dichter der neuen Trkei, Berlin 1919. 3 Bu tr almalara rnek olarak unlar zikredilebilir: Paul Horn, Geschichte der trkischen Moderne, Leipzig 1902; Friedrich Giese, Neue Gedichte von Mehmed Emin Bej, MSOS, II. Abt. (1910), s. 1-51; C.H. Becker, Islampolitik (1915), Der trkische Staatsgedanke (1916), Das trkische Bildugsproblem (1916), Islamstudien, Bd. II, Leipzig 1932, s. 310-384; Otto Hachtmann, Die trkische Literatur des zwanzigsten Jahrhunderts, Leipzig 1916; a.mlf., Die neuere und neuste trkische Literatur, Die Welt des lslams (bundan sonra WI), 5 (1917), s. 57-77; a.mlf., Europische Kulturreinflsse in der Trkei. Ein literrgeschichtlicher Versuch, Berlin 1918. 4 Heidi Stein, Ahmed Muhiddin (1892-1923) Leipzigde Bir Trk Bilimadam, ev. Gnl zen Sezer, Tarih ve Toplum, sy. 114 (Haziran 1993), s. 36-38.
86
DVN 2003/1
Modern Trk Dncesi zerine Erken Bir Deerlendirme: Ahmed Muhiddin (1892-1923)
Andreas Hinzin yardmyla hazrlanan szkonusu yazda, bilhassa Leipzig niversitesindeki dosyas ve torununun temin ettii malzemeden hareketle A. Muhiddinin genelde hayat hikyesi ve zelde bu hikyenin Almanya safahat ortaya konulmutur. Bu yaznn dnda Stein iki ayr yazsnda daha Leipzig niversitesindeki Trkoloji almalarnn tarihi balamnda A. Muhiddinden sz eder.5 Biz Steinn Trkedeki yazsn okuyunca nce A. Muhiddinin torunu ve Mnih niversitesinde Matematik profesr olan Sayn Hinzle grtk ve onun elinde bulunan dedesiyle ilgili malzemeye ulatk. Bu malzeme, Gummersbachtaki Oberrealschulede Ahmed Muhiddinin rencisi olduu Oberprima snfnn 1914-1915 ders ylna ait snf defterinin sreti, 9 Mays 1921 tarihli Ahmed Muhiddin imzasn tayan daktilo ile yazlm iki sayfalk zgemi, Ahmed Muhiddinin kendi elyazs ile Leipzig niversitesi Felsefe Fakltesine hitaben yazlm iki adet dilekesi ve yine kendi elyazs ile yazd doktora tezinin 6 sayfalk zetinden ibarettir.6 Daha sonra, A. Muhiddinin hayat hikyesinin karanlkta kalm ksmlarn aydnlatmak zere, onun lise alarndan itibaren yetime yllarn, evresini, Almanyaya gidiini, Trkiyeye dndkten sonraki yaamn, ektii skntlar ve vefatn aydnlatan gazete haberlerini, kendisini ok yakndan tanyan Falih Rfk ve Halim Sabitin onun vefat zerine kaleme aldklar metinlerini nerettiimiz bir yaz yaynladk.7
5 Heidi Stein, Die Entwicklung turkologischer Forschung und Lehre an der Universitt Leipzig, Wissenschaftliche Zeitschrift Karl-Marx-Universitt, 28. Jahrgang (1979), Heft 1, s. 113-114; a.mlf., Zur Geschichte trkischer Studien in Leipzig (von 1612 bis ins 20. Jahrhundert), GermanoTurcica. Zur Geschichte des Trkisch-Lernens in den deutsprachigen Lndern, Ausstellung des Lehrstuhls fr Trkische Sprache, Geschichte und Kultur der Universitt Bamberg in Zusammenarbeit mit der Universittsbibliothek Bamberg, hrsg. Dieter Karasek, Bamberg 1987, s. 45-46, s. 54-55. Ahmed Muhiddinle ilgili olarak Trkede ksa notlar ihtiva eden iki yaz iin bkz. Mustafa ahin, Birikmi Notlar, Toplumsal Tarih, sy. 49 (Ocak 1998), s. 6; a.mlf., Ahmed Muhiddini Anma!, Tarih ve Toplum, sy. 236 (Austos 2003), s. 3. 6 Ayrca sayn Hinz bize ifah olarak Steinn yazsnda yer almayan, dedesi ile ilgili baz husus bilgiler de verdi. Buna gre Ahmed Muhiddin Ekim 1922de hanm ve kzn Almanyada brakarak Trkiyeye yalnz dnm, hanm Isabella Sommer 1960, kz Halide Hinz ise 1996 ylnda vefat etmitir. Bu bilgileri ieren malzemenin fotokopilerini gnderen Sayn Hinze mteekkiriz. 7 Suat Mertolu, Gen Bir Dnce Adamnn Hazin Sonu: Ahmed Muhiddine Dair Biyo-Bibliyografik Bir Katk, Tarih ve Toplum, sy. 232 (Nisan 2003), s. 39-46.
87
DVN 2003/1
Suat MERTOLU
Ahmed Muhiddinin hayat hikyesi ile ilgili olarak elimizde bulunan bu malzemeden hareketle, biyografisini u ekilde ina edebiliriz: Bir subay olan brahim Muhiddin ve Aye Halilin ocuklar olarak Ahmed Muhiddin 1892de stanbulda domutur.8 yandan itibaren ocukluunun yaklak be yln babasnn grevi nedeniyle skpte geiren A. Muhiddin, daha sonra tekrar stanbula dner ve tahsil hayatna orada balar.9 1903 ylnda ilk mektebi bitiren A. Muhiddin, 1908de Falih Rfk [Atay] ile birlikte okuduu Mercan dadisinden mezun olur.10 Falih Rfknn yazdklarndan anlaldna gre, fakir ama olduka baarl bir renci olan, idadinin son snfnda tarih ve iktisat hocalarnn kendisine nispetle renci seviyesinde olduu A. Muhiddin, burada zel gayretiyle kendisini tarih, iktisat ve felsefe literatrn Franszcadan takip edecek kadar yetitirmeye muvaffak olur. 1909 ylnda lise bitirme imtihanlarn veren A. Muhiddin ayn yl, 1913 ylna kadar edebiyat, hukuk, iktisat ve felsefe grubu derslerinde tahsil grecei Darlfnna kaydolur. niversitede de A. Muhiddinle beraber olan Falih Rfk, onun burada parlak bir renci olduunu, Almanca rendiini, Arap ve Fars dillerinde, bu iki dilin edebiyat eserlerini anlayacak seviyeye ulatn sylemektedir. 1913ten 1914e kadar stanbulda iki ayr lisede Trke ve tarih retmenlii yapan11 A. Muhiddin 1914 banda devlet bursuyla Almanyaya gider, ancak sava nedeniyle geri dnmek zorunda kalr. Geri dnnde yaynclkla uraan A. Muhiddin bir sre Halka Doru dergisinin redaksiyonunda grev alr.12 Ayn dnemde skdar dadisi Edebiyat Muallimi Muhiddin imzasyla yaynlanm olan bir edebiyat kitab (Yeni Edebiyat, stanbul 1330, 240 s.) Stein tarafndan A. Muhiddine isnad edilirse de,13 baz aratrmaclar bu kitabn ayn dnem8 Stein, Ahmed Muhiddin (1892-1923) Leipzigde Bir Trk Bilimadam, s. 36. Ayn yerde eldeki kaytlara gre A. Muhiddinin drt ayr doum tarihinin szkonusu olduu belirtilir ki, bunlardan ay fark ile 1892 ylna, dieri ise 1893 ylna aittir. Biz A. Muhiddin tarafndan Leipzig niversitesine takdim edilen zgemite doum tarihi olarak geen 18 Ocak 1892 tarihini esas aldk. 9 A. Fischer und A. Muhieddin, Anthologie aus der neuzeitlichen trkischen Literatur, Leipzig-Berlin 1919, s. 3. 10 Falih Rfk, Bir Facia, Akam, sy. 1718 (5 Temmuz 1339/1923, 20 Z. Kde 1341), s. 3. A. Muhiddinin Mercan dadisini bitirdiine dair bilgilerimiz Falih Rfknn bu yazsna dayanmaktadr. 11 Stein, a.g.m., s. 36. 12 Stein, a.g.m., s. 36. Bu grevin mhiyetini bilmiyoruz. Halka Doru dergisine ait saylarda yaptmz taramalarda A. Muhiddin adna rastlayamadk. 13 Stein, a.g.m., s. 36.
88
DVN 2003/1
de yaayan ve Darlfnn edebiyat ubesinden mezun olan Muhiddin [Birgen]e ait olduu grndedir.14 Szkonusu kitabn nsznde yazarn senelik bir hayat- tedrsinden sz edilmesi,15 bizde de bu kitabn Birgene ait olmasnn daha kuvvetli bir ihtimal olduu kanaatini uyandrmaktadr. nk yukarda iaret ettiimiz gibi, A. Muhiddin sadece 1913ten 1914e kadar retmenlik yapm, buna mukbil Birgen 1908 sonrasnda skdar dadisi ve skdar Sultanisinde balayan retmenliini, 1914 ylna kadar devam ettirmitir.16 1915 ylndan itibaren, kendisini I. Dnya Savanda Ziya Gkalpin delletiyle Alman istihbarat dairesinde tanyan Halim Sabitin17 ynettii slm Mecmuasnda mill ikisat zerine yazlar kaleme almaya balar. Daha idadi yllarndan itibaren iktisat alanna ilgisi bulunan A. Muhiddinin mill iktisat konusuna dair slm Mecmuasndaki yazlarndan nce kaleme ald baz yazlarn varlndan haberdar isek de,18 bu yazlarn nerede yaynlandn henz tespit edemedik. A. Muhiddin Trkiyede daha ziyade slm Mecmuasndaki bu yazlar vesilesiyle tannm, bu yazlar aada grlecei zere bilhassa Zafer Toprak tarafndan deerlendirilmitir. 1916 ylnn banda tekrar Almanyaya dnen A. Muhiddin nce Illustrierte Zeitung Leipzigde geici bir i bulur ve Alman firmalarnn tantm ilanlar iin Trke metinler hazrlar.19 1 Mays 1916da
14 Server skit, Trkiyede Matbuat dareleri ve Politikalar, 1943, s. 230; Vasfi Mahir Kocatrk, Trk Edebiyat Tarihi, Ankara 1970, s. 786 (Birgen ad zikredilmemekle birlikte, kitabn yazarnn vefat tarihi olarak, Birgenin de vefat tarihi olan 1951 yl gsterilir); Zeki Arkan, zmir Milli Ktphanesinde Bulunan Mhrl ve mzal Kitaplar II, Mteferrika, sy. 7 (Gz 1995), s. 128; a.mlf., Tarihimiz ve Cumhuriyet: Muhittin Birgen (1885-1951), stanbul 1997, s. 4. 15 Muhiddin, Yeni Edebiyat, s. 3. 16 Arkan, Tarihimiz ve Cumhuriyet: Muhittin Birgen (1885-1951), s. 4. 17 Halim Sabit, Bir Gencin lm Mnasebetiyle, Yeni Mecmua, sy. 80 (15 Temmuz 1923), s. 281. Gerek Halim Sabitin bu ifadesi gerekse A. Muhiddinin arkada evresi (Falih Rfk, Halka Doru dergisi) bize onun Ziya Gkalpin evresindeki genlerden biri olduunu dndrmektedir. Akderin A. Muhiddinin Almanyaya Ziya Gkalpin delaletiyle gittiini sylemesi de bu dncemizi desteklemektedir; bkz. Necati Akder, Ziya Gkalp ve Kltr Buhran, Trk Yurdu, c. II, sy. 289 (Ekim 1960), s. 7. 18 Daha bundan ok sene evvel milli iktisadmzn yabanc menfaatlerle ilk tesadm ettii bir srada alan gazete mnakaalar ve bunlar tevlid eden milli tezahrat dolaysyla u satrlar yazmtm..., Ahmed Muhiddin, Mill Sermaye Mill Sermaye Tekilat 1, slm Mecmuas, Yl: 2, sy. 33 (29 Temmuz 1331), s. 731. 19 Stein, a.g.m., s. 37
89
DVN 2003/1
Suat MERTOLU
ise 1921 ylna kadar grev yapaca Leipzig niversitesi Smi Dilleri ve Edebiyatlar Enstitsne Trke okutman olarak atanr.20 August Fischerin ynetimindeki bu enstitde daha nce snrl bir erevede Trke baz dersler verilmi, ancak Osmanl aratrmalarna ynelik ihtiyacn artmas ile birlikte Trke derslerinin saysnn arttrlmasna ve bu amala bir eleman alnmasna karar verilmitir.21 A. Muhiddinin okutmanla balad bu tarihten itibaren Leipzigde modern Trkiyat aratrmalarnda ciddi bir art olmu; o, Almanyadaki akademik evrelerin dikkatinin Trkiyedeki modern fikr ve edeb tartmalara ekilmesinde nemli bir rol oynamtr. Okutmanla balad tarihten itibaren Almanyada yaynlanan eitli almalara dorudan ve dolayl katklar,22 meslektalarnn onun hakkndaki sitayikr ifadeleri Almanyada ne denli etkili olduunun kantdr. Hocalar Fischer ve Stumme onu olaanst alkan, enerjik ve amacna ulamaya kararl birisi olarak nitelerken,23 Hartmann ondan tamamen Batl bir eitim alm, ancak scak din tahasssleri olan bir Trk diye sz etmekte,24 Hachtmann stn kabiliyete sahip gen bir alimden bahsederken,25 Bergstrsser ise Trkiyedeki yeni cereyanlara ait metinlere ulalmasnda ne yazk ki erken vefat eden Avrupal bir eitime sahip bir arkl olarak Ahmed Muhiddinin katklarn dile getirmektedir.26 Leipzigteki Smi Dilleri ve Edebiyatlar Enstitsn, kurulduu 1900 ylndan itibaren idare eden August Fischer (1865-1949), asln20 Atama haberi iin bkz. Personalien, Orientalische Literatur Zeitung, 19. Jahrgang, nr. 6 (Juni 1916), s. 189. A. Muhiddinin maa 125 Marktr. Okutmanlk grevi bata iki yl olarak tespit edilmi, daha sonra defa bir yl, bir defa da ay olmak zere 31.7.1921 tarihine kadar uzatlmtr; bkz. Stein, Zur Geschichte trkischer Studien in Leipzig (von 1612 bis ins 20. Jahrhundert), s. 54. 21 Daha nce haftada iki saat olan Trke dersleri, A. Muhiddinin atanmasyla haftada 12 saate karlmtr; bkz. Stein, Zur Geschichte trkischer Studien in Leipzig (von 1612 bis ins 20. Jahrhundert), s. 54. 22 Aada szn edeceimiz Fischerin yansra, katklarndan dolay A. Muhiddine teekkr eden baz aratrmaclar iin bkz. Hachtmann, Die trkische Literatur des zwanzigsten Jahrhunderts, Leipzig 1916, s. 50; a.mlf., Die neuere und neuste trkische Literatur, s. 61-62. 23 Stein, Die Entwicklung turkologischer Forschung und Lehre an der Universitt Leipzig, s. 113. 24 Richard Hartmann, Die Krisis des Islam, 2. Aufl., Leipzig 1928, s. 17. 25 Hachtmann, Die neuere und neuste trkische Literatur, s. 61-62. 26 G. Bergstrsser, Ansprache gehalten bei der freier im Semitischen Institut der Universitt Leipzig am 14. Februar 1925, Islamica, 2 (1926), s. XIV.
90
DVN 2003/1
da bir Arap edebiyat uzmandr. A. Muhiddinin kendi enstitsnde okutmanla balad tarihten itibaren onunla sk bir ibirliine giren Fischer, mteakip yllarda birok modern Trk edebiyat ve dnce eserini Almancaya kazandrmtr. Bu ibirliinin ilk rn, ortak bir alma olarak yaynlanr.27 Fischerin bu alandaki asl nemli almas ise, A. Muhiddinin tezinin zeyli mhiyetinde olarak 1922de yaynlad, Trkiyedeki din reform hareketini ele alan kitabdr.28 A. Muhiddin, aada genie zerinde duracamz doktora tezinin nsznde Fischerin bu almasnn yaknda yaynlanacandan sz etmi ve onu kendi almasnn kymetli bir ikmli olarak tavsif etmitir. nk bu kitap, A. Muhiddinin tezinde inceleme konusu yaplan metinlerden bir ksmnn tercmelerinden olumaktadr.29 Gerek A. Muhiddinin tezi, gerekse onun zeyli mhiyetindeki Fischerin bu kitab, o ve mteakip dnemde bir Bat dilinde yazlm olmalarnn da yardmyla geni bir evreye yaylm, Trkiyedeki modern slm yorumlarnn dnyada tannmasn salamtr. stelik bu kitaplarn fonksiyonu sadece araclk vazifesiyle snrl kalmam, nemli baz almalar zerinde de dorudan etkili olmulardr. Mesela nl Alman msteriki Schimmel, Fischerin kitabnn, kblin The Reconst27 A. Fischer und A. Muhieddin, Anthologie aus der neuzeitlichen trkischen Literatur, Leipzig-Berlin 1919. 28 Fischer, Aus der religisen Reformbewegung in der Trkei. Trkische Stimmen Verdeutscht, Leipzig 1922, 14+65 s. almada, nce ele alnacak yazarlar ve eserleri hakknda biyo-bibliyografik bilgiler verilir. Daha sonra Said Halim Paann slmlamak rislesinin yansra Abdlhak Hmidin Bir Vaize Bir Meviza adl uzun iiri ve Ziya Gkalpin Tevhid, Din ile lim, Devlet, Halife ve Mft, slm ttihad, Vatan, Aile, Kadn Ev Kadn, Meslek Kadn, Ahlk, Vazife, Kendine Doru adl iirleri ve iki ilahisi tercme edilmitir. Sonda (s. 63-65) metinlerde geen baz kavram ve stlahlarn Trkede nerelerde, hangi anlamlarda kullanldn Almanca karlklaryla beraber gsteren bir liste bulunmaktadr. 29 Ahmed Muhiddin, Die Kulturbewegung im modernen Trkentum, Leipzig 1921, s. VI. Ancak Fischerin szkonusu kitabnda A. Muhiddinin szn ettii tercmelerden Halim Sabitin makaleler serisi yer almamaktadr. Fischer, Halim Sabitin, fkhn sosyolojik temeller zerine bina edildii yeni nazariyelerini ihtiva eden 14 makalesini daha sonra tercme edeceini haber verirse de, bildiimiz kadaryla bunu gerekletirememitir; bkz. Fischer, Aus der religisen Reformbewegung in der Trkei, s. 3. Fischer kitabn hazrlanmasnda ncelikle A. Muhiddine teekkr etmekte, onun Trkiyeye dnmesinden nce, kitaptaki mkil yerleri kendisiyle mzkere ettiini sylemektedir (s. 13). Kitapta sk sk A. Muhiddine atf yaplmas da bu almann beraber hazrland izlenimini vermektedir.
91
DVN 2003/1
Suat MERTOLU
ruction of Religious Thoughts in Islam kitabna ilham kayna olarak Hindistan ve Pakistanda din dncenin yenilenmesi konusundaki tartmalarda kmsenemeyecek bir rol oynadn iddia etmektedir.30 Fischer bu alanda szkonusu kitabn dnda baka yaynlar da yapmtr.31 A. Muhiddin niversitede verdii derslerde, Trkiyede devam eden aktel fikr ve edeb tartmalar konu edinir ve oradaki Trke derslerinin farkl bir mhiyet ve istikamet kazanmasna nc olur.32 Bir taraftan byle dersler veren A. Muhiddin dier taraftan 1917-1918 k smestrinden itibaren renci olarak deiik derslere katlr ve bu dersler sayesinde Bat dncesine ynelik birikimini artrr.33 Bu d30 Anne Marie Schimmel, August Fischer (1865-1949), el-Msterikn elalmn tercmuhum ve m eshem fid-dirstil-arabiyye iinde, ed. Salahuddin el-Mneccid, c. I, Beyrut ts., s. 135. Schimmel yazsnda A. Muhiddinden hi bahsetmez. Ancak biz Fischerin gerek bu alana ynelmesinde, gerekse kitabn hazrlanmasnda A. Muhiddinin ciddi bir pay sahibi olduu yolundaki bilgilerimizden hareketle, Fischerin din dncenin yenilenmesindeki dolayl etkisi balamnda sylenenlerin A. Muhiddin iin de geerli olduunu dnmekteyiz. 31 Bu yaynlardan tespit ettiklerimiz unlardr: bersetzungen und Texte aus der neuosmanischen Literatur, I. Dichtungen Mehmed Emins, [Mehmed Emin Yurdakulun iirlerinin evirisi], Leipzig 1921; Fnf Gedichte von Zia Gkalp (Zur Charakterisierung des trkischen Reformslm der Gegenwart) [Ziya Gkalpin be iirinin evirisi], Textbuch zur Religionsgeschichte, hrsg. E. Lehmann-H. Haas, 2. Auflage, Leipzig-Erlangen 1922, s. 377-382; Die Nationalhymne der Kemalisten [stiklal Marnn Almanca evirisi], Der Islam, 13 (1923), s. 97-101; Sechs Gedichte von Ali Dschanib [Ali Canibin alt iirinin evirisi], Islamica, 1 (1925), s. 533542; Islamica, 3 (1927), s. 39-43; Drei Gedichte von Tevfq Fikret und zwei von Mehmed Akif [Tevfik Fikretin , Mehmed Akifin iki iirinin evirisi], Islamica, 4 (1930), s. 183-199; Abdlhaqq Hmids dramatische Dichtung Ruhlar (Geister), deutsche bersetzung mit beigegebenem trkischen Texte [Abdlhak Hmidin Ruhlar adl iirinin evirisi], Leipzig 1941; Vier der schnsten Gedichte Abdlhaqq Hmids [Abdlhak Hmidin drt iirinin evirisi], Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft (bundan sonra ZDMG), 97 (1943), s. 166-207. Fischer ayrca Said Halim Paann slmlamak rislesini Osmanlca olarak tekrar yaynlamtr: Prinz Mehmed Said Halim Paschas Islamlaschmaq trkisch neu verffentlicht, Islamica, 3 (1927), s. 391-421. 32 Stein, onun verdii derslerden bazlarn zikreder: Politik ve Ekonomik Adan Modern Trkiye Tarihi, Yeni Trkiyede Felsef Akmlar, Modern Trk iiri; bkz. Stein, Ahmed Muhiddin (1892-1923) Leipzigde Bir Trk Bilimadam, s. 37. 33 A. Muhiddin 9 Mays 1921 tarihinde Leipzig niversitesine sunduu zgemiinde, ald dersleri hocalaryla beraber saymaktadr. Bu derslerden bazlar unlardr: Felsefe Tarihi, Mantk ve Bilgi Teorisi, Etik, Psikoloji, Mill ktisat, Mill ktisat ve Sosyalizm Tarihi, statistik, Sosyal Politika, ktisat Psikolojisi, Pedagoji.
92
DVN 2003/1
nemde hocas Fischerle ortak bir kitaba imza atan A. Muhiddin,34 daha nce pratik Trke retim ihtiyacn karlamak zere, aada knyelerine iaret edilecek iki kitap daha yaynlamtr. Kukusuz, en nemli eseri ise 1921 ylnda yaynlad doktora tezidir. A. Muhiddin Almanyada 16.6.1917 tarihinde Isabella Amanda Johanna Sommer ile evlenmi, iftin 1922 ylnda Halide adn verdikleri bir kz ocuklar dnyaya gelmitir. Sava artlar ve sonrasndaki olumsuzluklar, devlet bursu ile gittii Almanyada bursunu dzenli olarak almasna mani olmu ve sadece okutmanlk maa ile yetinmesini gerektirmitir. Leipzig niversitesine sunduu, doktora harcndan muaf tutulmasn rica eden dilekesinden,35 bu dnemde ektii madd skntlar anlamak mmkndr. Doktorasn bitirdikten sonra Trkiyeye dnd anlalan A. Muhiddin, Steina gre 1922 baharnda tekrar Almanyaya gitmitir. Kz Halidenin doduu bu dnemde Saksonyann Chemnitz ehrinde yaayan36 A. Muhiddin, gazetecilikle uramtr.37 Alman kaynaklarnda A. Muhiddinin Ekim 1922de kesin olarak Trkiyeye dnd bilinirse de, sonrasna ait sadece tahmine dayal bilgiler mevcuttur. A. Muhiddinin, Trkiyeye dnd tarihten vefatna kadarki hayatna dair en nemli bilgi kaynamz, kendisini yakndan tanyan Falih Rfk [Atay] ve Halim Sabit [ibay]in onun vefat zerine yazd iki yazdr.38 Falih Rfknn yazsndan anlaldna gre A. Muhiddin Trkiyeye dndkten sonra kendisini devlet bursu ile Almanyaya gnderen Maarif Nezaretine mracaat ederek vazifeye talip olmu, borcunu demek istemitir. Ancak kadro olmad iin vazife alamayan A. Muhiddin, Anadoluya (Ankaraya) gemi, ama orada da bir vazife almaya muvaffak olamamtr. Bir ara Cemal Paa ile Afganistana git34 Bkz. 27. dipnot. 35 Bu dilekelerin A. Hinz tarafndan gnderilen fotokopileri, elimizde mevcuttur. 36 Stein, a.g.m., s. 38. 37 A. Hinzin bize yazdna gre bu bilgi, annesi Halide Hinzin ifah beyanna dayanmaktadr. 38 Falih Rfk, Bir Facia, s. 3; Halim Sabit, Bir Gencin lm Mnasebetiyle, s. 281-283. Bu iki yaznn yansra A. Muhiddinin vefat haberi ve ailesine ait bir aklamann metinleri iin bkz. Mertolu, Gen Bir Dnce Adamnn Hazin Sonu: Ahmed Muhiddine Dair Biyo-Bibliyografik Bir Katk, s. 43-46.
93
DVN 2003/1
Suat MERTOLU
meye karar vermi, Cemal Paann ehdeti bu projeyi de akmete uratmtr. O zamanlar Akam gazetesinin sahipleri arasnda bulunan Falih Rfk, bir uzman sfatyla onu -daha iyi tannmasna vesile olmak iin- gazeteyi temsilen zmir ktisat Kongresini izlemek zere bu ehre gndermi ve onun kongre ile ilgili izlenimlerini gazetede yaynlamtr.39 A. Muhiddin bu dnemde gazeteden ald snrl parayla geinmeye alm, Eyp Sultanda kk bir evde yaam, ila alacak paray dahi bulamad bir hastalk sonucunda bakmszlk nedeniyle bu semtte vefat etmitir. Halim Sabitin yazs, A. Muhiddinin Trkiyeye dndkten sonra yaad skntlar, kendisinden iittiklerine dayandrd iin ok daha ayrntl olup trajik bir ierie sahiptir. Yaznn yaynland tarihten bir nceki sene A. Muhiddinin Trkiyede olduu bir zamanda onu Leipzigde arayan, ancak sadece hocas Fischerle grebilen H. Sabit, daha sonra A. Muhiddine stanbulda Haydar Rfatn yazhanesinde rastlar. Onun, Almanya dn stanbuldaki Maarif Nezaretinde, Ankaradaki Maarif Vekaletinde ve Darlfnnda bir vazife alamad gibi, mracaat ettii btn zel ticar irketlerden de olumsuz cevaplar aldn renir. Zaten Haydar Rfatn yazhanesine de, kendisini bir yere yerletirmeye tavassut etmesi iin ricada bulunmaya gelmitir. A. Muhiddini bu grmede olduka mitsiz bulan H. Sabit, vefatndan sonra, onu bu grmede yar lm bir vaziyette bulduunu anlatacaktr (s. 283). Ayrca daha sonra i bulma ihtimalinin artmas zerine intihar fikri artk unutulmutu demesi (s. 282), A. Muhiddinin bu dnemde zaman zaman derin bir mitsizlik iine dtn gstermektedir. H. Sabit, onun, meslei ile mtenasip bir i bulamamas durumunda Kadkyde ufak bir pastahane amay bile dnm olduunu kaydeder. Ancak buna gerek kalmayacaktr; nk tibar- Mill Bankasnda mnhal bir yer bulunmu, bankann idare heyetinden Necmedin Molla vastasyla A. Muhiddin bu yere yerletirilmitir (s. 282). Ne var ki A. Muhiddin burada hemen maa alamayacak ve birka ay stajyer olarak almak zorunda kalacaktr. H. Sabitin yazsndan rendiimize gre A. Muhiddin AlDVN 2003/1
94
39 Bu yazlardan Kongre gnlerinde yaynlanan be tanesi Kongre ile ilgili bir kitaba alnmtr; bkz. A. Gndz kn (Haz.), Trkiye ktisat Kongresi 1923-zmir, Haberler-Belgeler-Yorumlar, 3. bsk., Ankara 1981, s. 29-33, 241-242, 275-283, 287-291. A. Muhiddinin ayn kongre ile ilgili olarak kongre gnlerinden nce kaleme ald onbir yaznn knyesine A. Muhiddinin eserleri ksmnda iaret edeceiz.
manya dnnde (bu grmeden drt ay evvel -yaklak olarak 1922 sonu ya da 1923 ba olmal-) evlenmitir (s. 282). Andreas Hinzden, dedesinin Ekim 1922de Trkiyeye yalnz olarak dndn rendiimizden, bunun A. Muhiddinin ikinci evlilii olduu sonucunu karyoruz. H. Sabit, A. Muhiddinin skntlar ve zorluklarla boutuu son gnlerinde hanmnn kendisine manev olarak nasl destek olduunu, sevgi ve efkatle yaklatn canl bir ekilde tasvir eder (s. 282). Dier taraftan Falih Rfknn Akamdaki yazsnda, A. Muhiddinin, kadirbilmezliin ve kaytszln kurban olduu yolundaki ifadelerinden rencide olarak gazeteye aklama yapan ailesinin bu tutumu da bize, hanmnn ona kar olan yakn alakasn gsterir.40 Ancak ailesinin btn ilgisine ve ihtimamna mukbil mtreke dneminin fevkalade artlar altnda dostlarnn ve yetkili mercilerin ilgisizliiyle karlaan ve etin geim artlaryla savrulan A. Muhiddinin zayf vcudu, bu kadar bakmszlk ve sefalete dayanamam, 3 Temmuz 1923te oturduu Eyp Sultanda tifodan vefat etmi ve anlald kadaryla orada defnedilmitir.41
40 Bir Dostun Facias Mnasebetiyle, Akam, sy. 1719 (6 Temmuz 1339/1923, 21 Z. Kde 1341), s. 3. 41 A. Muhiddinin doktora tezindeki ithaftan da, Almanyada iken ciddi bir rahatszlk geirdii anlalmaktadr; bkz. Die Kulturbewegung im modernen Trkentum, s. VI. Akam gazetesinde yer alan vefat haberi u ekildedir: Messif Bir Ziya: Krilerimiz zmir ktisat Kongresinde Akam temsil eden gazetedeki [bir kelime okunamad] iktisad makaleleriyle ahsiyet ve ihtisas zerine nazar- dikkati celbeden Ahmed Muhiddin Beyi hatrlayacaklardr. Dn bu gen arkadan iddetli bir humm-y tifid neticesinde irtihal ettii kara haberini aldk. Ahmed Muhiddin burada idd ve Darlfnn Edebiyat ubesini ikmal eyledikten sonra Harb-i Ummden evvel Almanyaya gitmi ve yedi-sekiz seneye yakn orada tahsil ve mtareke esnasnda Almanya Darlfnnlarndan birinde mderrislik edecek kadar temayz etmiti. Henz 32-33 yalarnda idi. Memleketimizde byle [bir kelime okunamad] yetimi mtehasss genlerin ne kadar az olduunu dnp Ahmed Muhiddinde yalnz bir dost ve arkada deil, Trkiye iin en faideli bir unsur kaybettiimizi anlyor ve ailesiyle dostlar kadar btn Trkiye genliini de muhtc- taziyet buluyoruz. Allah rahmet eyleye, Akam, sy. 1717 (4 Temmuz 1339/1923, 19 Z. Kde 1341), s. 3. Falih Rfk onun, hastal esnada ila alacak paray dahi bulamadn bir arkadandan naklen syler; bkz. Bir Facia, s. 3. Falih Rfknn Akamdaki yazsna dayanarak A. Muhiddinin vefatnn Batda duyurulmas iin bkz. E.R., La morte dello scrittore turco Muhyid-Din, Oriente Moderno, Anno III, nr. 5 (15 Ottobre 1923), s. 324.
95
DVN 2003/1
Suat MERTOLU
Yaarken karlat bu ilgisizlik, vefatndan sonra da devam etmi ve Trkiyede bugne kadar bir iki istisna dnda A. Muhiddinin almalar aratrmaclarn ilgisini ekmemitir.42 B. Eserleri Bu blmde A. Muhiddine ait olduunu kesin olarak bildiimiz eserlere yer vereceiz. Bunun dnda A. Muhiddine aidiyeti pheli olan eserler de bulunmaktadr. Bunlardan birine43 yukarda iaret etmi ve bunun Muhittin Birgene ait olmasnn daha kuvvetli bir ihtimal olduunu sylemitik. Ayrca ahin de, Ahmed Muhiddin imzasn tayp stanbul Resimli Kitap Matbaasnda baslan u risleyi szkonusu etiimiz A. Muhiddine nispet etmektedir: Dervi Hediyesi, 1331, 7 s.; Dervi Hediyesi, aded 2, 1332, 7 s.; Glzar- Kadiriden Bir Yaprak, 1332, 8 s.44 Knyelerinden tasavvufa dair olduu anlalan bu kitaplar hususunda, kanaatimizce bir isim benzerlii szkonusu olmaldr. Aratrmalarmzda A. Muhiddinin tasavvufa kar zel bir ilgisi olduunu bilmediimiz gibi, tezinde tasavvufa ynelik baz menfi anlamlar olabilecek imalar da mevcuttur. Bu itibarla szkonusu risle bir mutasavvfn kaleminden km olmaldr. Kaalin 1986daki Yedinci Milli Trkoloji Kongresine sunduu ve bilahare Tuhfe-i Rmnin evirisine ald, Tophanedeki Kadiriler sitanesi postniini Ahmed Muhyiddinin (1852-1909) biyografisini ele ald tebliinde Glzar- Kadiriden Bir Yaprak (1332) adl kitabn yazarnn, Emirgan dergh hizmetisi olan kimse olduunu, biyografisini yazd Ahmed Muhyiddinle bir ilgisinin olmadn, bir ad benzerliinin szkonusu olduunu belirtmektedir.45 Bu durumda Dervi Hediyesi adn
42 Bu istisnalarn biri Akderdir. A. Muhiddinin sefalet iinde vefat ettiinden de haberdar olduu anlalan Akder -grebildiimiz kadaryla- iki yazsnda A. Muhiddinin Yeni Mecmuada yaynlanan limcilik-Malumatlk yazs erevesinde ona atfta bulunur; bkz. Ziya Gkalp ve Kltr Buhran, s. 7; lm Zihniyet ve deoloji Buhran, Trk Kltr, sy. 1 (Kasm 1962), s. 20-21 (Akderin yazlarna ulamamz temin eden, yukarda knyelerini verdiimiz iki ksa ama deerli notun sahibi Mustafa ahine mteekkiriz). Dier taraftan Zafer Toprak da mill iktisat tartmalar erevesinde onun slm Mecmuasndaki yazlarna deinmektedir; bkz. Trkiyede Ekonomi ve Toplum (1908-1950) Mill ktisat-Mill Burjuvazi, stanbul 1995, s. 17-18, 67-68, 148-149. 43 Muhiddin, Yeni Edebiyat, stanbul 1330. 44 Mustafa ahin, Ahmed Muhiddini Anma!, s. 3. 45 Bkz. Seyyid Srr Ali, Tuhfe-i Rm. Kdiriler sitnesinin Manzum Trihesi, ev. Mustafa S. Kaalin, stanbul 1992, s. 268.
96
DVN 2003/1
tayan dier iki kitap da bu Ahmed Muhiddine ya da ayn isimli baka bir mutasavvfa ait olmaldr. Dier taraftan Halim Sabit, A. Muhiddinin Trkiyede olduu bir zamanda Leipzigte August Fischerle yapt grmede, bu ikisinin beraber alarak meydana getirdikleri ve Trkiyede din ve eriat hakkndaki yeni ve eski telakkilerin esaslar zerine tedkikt ihtiva eden henz baslmam bir eserden sz etmektedir. 1922 ylnda gerekletii anlalan bu grmede gndeme gelen, henz baslmam bu eserin, Fischerin daha nce ad geen eseri mi,46 yoksa baka bir eser mi olduunu ne yazk ki tespit edemedik. 1. Kitaplar Trke Hsn-i Hat Defterleri. Trkische Schnschreibhefte, Heft 1. Vokale, alleinstehende Buchstaben und Anfangsformen, Verbindungen der Konsonanten mit Vokalen, Harrassowitz, Leipzig 1916. Trkischer Sprachfhrer. Taschenwrterbuch fr Reise und Haus, Bibliographisches Institut, Leipzig-Wien 1918, vi+ 267 s. Anthologie aus der neuzeitlichen trkischen Literatur. I. Texte und literargeschichtliche Einfhrung, Teubner, Leipzig-Berlin 1919, 16+ 227 s. A. Muhiddinin hocas A. Fischerle birlikte hazrlad bu kitap, yeni Trk edebiyat tarihine dair bir giriten sonra inasiden itibaren kitabn yazld dneme kadarki nemli edebiyatlardan 37sine ait girite 39 rakam verilir- iir ve nesir rneklerinin Arap harfleriyle verildii bir antolojidir. nemli edebiyatlarla ilgili bibliyografik bilgilerin yansra, iirlerin vezinlerine de yer verilmektedir. Metinlerin yer ald ksmn Trke bal Trke kttf. Trk Edebiyat- Hzrasndan Mntehab Manzm ve Mensr Paralar eklindedir.47 Die Kulturbewegung im modernen Trkentum, J. M. Gebhardts Verlag, Leipzig 1921, vi+ 72 s. (Doktora Tezi). 2. Makaleler a. slm Mecmuas Mill Sermaye Mill Sermaye Tekilat 1, yl 2, sy. 33 (29 Temmuz 1331), s. 729-734.
46 A. Fischer, Aus der religisen Reformbewegung in der Trkei, Leipzig 1922. 47 Trkede bu kitapla ilgili bir tantm yazs iin bkz. mer Selim, Yeni Trk Edebiyat Aratrmalarnda Gzden Kam Bir Eser, Toplumsal Tarih, sy. 47 (Kasm 1997), s. 63-64.
97
DVN 2003/1
Suat MERTOLU
Mill Sermaye Mill Sermaye Tekilat 2, yl 2, sy. 36 (14 Eyll 1331), s. 780-782. Mill ktisat Bu En Mbrem ve En Acil Vazifemizdir, yl 2, sy. 37 (24 Eyll 1331), s. 796-800. Dahil stimar 1, yl 3, sy. 50 (12 K. Sn 1332), s. 1007-1010. Dahil stimar Mabad, yl 3, sy. 51 (26 K. Sn 1332), s. 10221024. b. Akam Gazetesi Kongreden Ne Beklenebilir?, sy. 1547 (12 K. Sn 1339/1923), s. 2. ktisad Meselemiz Nedir?, sy. 1549 (14 K. Sn 1339/1923), s. 3. Kongreye Dir Dnceler ve Endieler, sy. 1550 (15 K. Sn 1339/1923) s. 2. Kongrenin Vazifeleri: ktisad Tekilt, sy. 1551 (16 K. Sn 1339/1923) s. 2. ktisad Mesele-ctim Mesele, sy. 1553 (18 K. Sn 1339/1923, s. 3. Hkmet ve ktisdiyt, sy. 1557 (22 K. Sn 1339/1923), s. 2. Tammiyet-i ktisadiyemiz, sy. 1559 (24 K. Sn 1339/1923), s. 3. ktisad Tedristmz, sy. 1562 (27 K. Sn 1339/1923), s. 3. stanbulda hzr Kongrenin Kararlar, 1- Himyekr Gmrk Siyaseti, sy. 1569 (3 ubat 1339/1923), s. 2. stanbulda hzr Kongrenin Kararlar, 2- nhisr Sisteminin Terki, sy. 1573 (7 ubat 1339/1923), s. 3. Vesit-i Mnkale, sy. 1574 (8 ubat 1339/1923), s. 3. Kongreye Dir, sy. 1597 (3 Mart 1339/1923), s. 2. Hazrlk Gnleri, sy. 1598 (4 Mart 1339/1923), s. 3. Kd ve ftith Nutuklar, sy. 1603 (9 Mart 1339/1923), s. 3. zmir ktisat Kongresinde, sy. 1608 (14 Mart 1339/1923), s. 3.
DVN 2003/1
98
ktisat Kongresinde Son ctima, sy. 1615 (21 Mart 1339/1923), s. 3. c. Yeni Mecmua limcilik ve Malumatlk, sy. 4-70 (15 ubat 1339/1923), s. 5557.
II. Ahmed Muhiddinin Modern Trk Dncesine Dair Grleri Ahmed Muhiddinin modern Trk dncesine dair grlerini yanstan en nemli eseri, 1921 ylnda tamamlayarak Leipzig niversitesine sunduu doktora tezidir.48 Ayn yl kitap olarak da yaynlanan Modern Trklkte Kltr Hareketi balkl bu eser,49 yaynland yllarda ve mteakip dnemlerde Bat dnyasndaki bir ok aratrmac iin Trkiyedeki modern fikr ve edeb tartmalarn takip edilmesinde, hususen II. Dnya Sava ncesinde yaplan almalarda bavurduklar nemli bir kaynak olmutur.50 Meslekta mehur Al48 Tez, 15.7.1921 tarihinde teslim edilmi olup, 133 daktilo sayfasndan olumaktadr. A. Muhiddin baarl tezinden en iyi not olan 1 numaray almtr; bkz. Stein, Zur Geschichte trkischer Studien in Leipzig (von 1612 bis ins 20. Jahrhundert), s. 55. 49 Die Kulturbewegung im modernen Trkei, Leipzig 1921. O dnemde Batda tezle ilgili yazlan tantm yazlarndan bazlar iin bkz. C.A. Nallino, Oriente Moderno, Anno I, Nr. 9 (Febbraio 1922), s. 571-575; Paul Wittek, sterreichische Rundschau, XVIII. Jg. (1922), s. 836-839; K.V.Zettersten, Le monde Oriental, Vol. XVIII (1924), s. 213-214. 50 Ahmed Muhiddinin eserine bavuran kimi almalara rnek olarak unlar zikredilebilir: C.A. Nallino, La Fine del cosi detto Califfato Ottomano, Oriente Moderno, Anno IV, Nr. 3 (15 Marzo 1924), s. 137-153 (muhtelif yerlerde); Richard Hartmann, Wesen und Ende des osmanischen Chalifats, Ephemerides Orientales, 24 (Oktober 1924), s. 8; a.mlf., Zija Gk Alps Grundlagen des trkischen Nationalismus, Orientalische Literatur Zeitung (bundan sonra OLZ), Nr. 9/10 (1925), s. 581; a.mlf., Die Krisis des Islam, s. 17; A. Sanhoury, Le Califat. Son Evolution vers une Socit des Nations Orientale, Paris [1926], s. 559-560 ; Harald Fischer, Die neue Trkei und der Islam, Kulmbach 1932 (muhtelif yerlerde); Gotthard Jschke, Nationalismus und Religion im trkischen Befreiungskriege, Die Welt des Islams, Bd. 18 (1936), s. 60; a.mlf., Der Turanismus der Jungtrken, WI, Bd. 23 (1941), s. 6; a.mlf., Der Islam in der neuen Trkei, WI, NS, 1, (1951) (muhtelif yerlerde). Eserin Trke tercmesinde (Yeni Trkiyede slmlk, ev. Hayrullah rs, Ankara 1972) metnin dipnotlar karld iin bu yerleri tespit etmek mmkn deildir; Otto Spies, Die trkische Prosaliteratur der Gegenwart, Leipzig 1943, s. 9; Franz Taeschner, Der Islam im Banne des Nationalismus der Zwischenweltkriegzeit, Beitrge zur Arabistik, Semitistik und Islamwissenschaft, hrsg. R. Hartmann und H. Scheel, Leipzig 1944, s. 488; Herbert W. Duda, Vom Kalifat zur Republik, Wien 1948, s. 96-99; Erika Glasen, Huzur: Trgheit, Seelenruhe, Soziale Harmonie zur osmanischen Mentalittsgeschichte, Trkische Mizsellen, Robert Anhegger Festschrift-Armaan-Mlanges, Jean-Louis Bacqu-Grammant ve dierleri, stanbul 1987, s. 152; Esther Debus, Sebilrred. Eine vergleichende Untersuchung zur slmischen Opposition der vor-und nachkemalistischen ra, Frankfurt am Main 1991 (muhtelif yerlerde). Ahmed Muhiddinin eseri bu almalarda genellikle Ziya Gkalp ve Mehmed Akifin
99
DVN 2003/1
Suat MERTOLU
man msteriki Hartmann onun eserinden, Trkiyede modernizmin geliiminin harika bir tasviri eklinde sz eder.51 Ancak Bat dnyasnda ksa srede mspet yank bularak, konuyla ilgili almalarda sklkla bavurulan bu eser lkemizde, ne yaynland dnemde, ne de daha sonra hi ilgi ekmemi, daha dorusu fark edilmemitir. Tespit edebildiimiz kadaryla Trkede o dnemde sadece Halim Sabitin, arkada Ahmed Muhiddinin vefat zerine yazd yaz ile yakn dnemde Steinn szn ettiimiz yazsnda ksaca byle bir almann varlndan sz edilmektedir.52 1933te aratrmalar yapmak zere Almanyaya gnderilen ve daha sonra modern Trk dncesi alannda kapsaml bir eser yazacak olan Hilmi Ziya lken,53 ya da 20li 30lu yllarda Almanyada renim gren baz Trklerin bu kitaptan hi sz etmemeleri ilgintir. Geri bu kimselerin kitab hibir ekilde grmemi olmalar, ya da grdlerse bile dikkate
yansra Said Halim Paa, Halim Sabit, Mehmed emseddin ve Aksekili Ahmed Hamdi gibi dnemin nemli fikir adamlarnn grleri, ayrca Sebilrread ve slm Mecmuas gibi baz dergilerin yeri ve nemi gibi konular hakknda bilgi verilirken kullanlr, hatta baz almalar (mesela Fischer, Die neue Trkei und der Islam, s. 40-44) Ahmed Muhiddinden sayfalarca iktibaslar yaparlar. 51 Hartmann, Die Krisis des Islam, s. 17. 52 A. Muhiddinin doktora imtihan iin yazp Leipzig Darlfnnu tarafndan baslan eseri de Alman alimleri arasnda takdirle okunmu, hakknda mteaddid makaleler yazlmtr, Halim Sabit, Bir Gencin lm Mnasebetiyle, s. 282. Steinn yazsnda ise A. Muhiddinin bu muhteem kitabnda ortaya att sorularn gncelliini koruduundan sz edilir; bkz. Stein, Ahmed Muhiddin (1892-1923) Leipzigde Bir Trk Bilimadam, s. 38. Bunun dnda bir iki kitabn bibliyografyasnda Ahmed Muhiddinin kitabnn knyesine iaret edilir: Uriel Heyd, Trk Ulusuluunun Temelleri, ev. Kadir Gnay, Ankara 1979, s. 201 (s. 14te A. Muhiddinin kitabnn Gkalpin yazarlk yaamnn yarsnda iken yaynland belirtilir); Mustafa Can, Namk Kemal Bibliyografyas, Ankara 1988, s. 51 (Namk Kemal iin bir kaynak olarak zikredilir). Bunlarn dnda bibliyografyalarnda A. Muhiddinin kitabnn knyesine yer vermekle beraber, metin iinde bu kitaba atf yapldna rastlayamadmz kitaplar da bulunmaktadr; bkz. Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, [2. bsk.], stanbul [1978], s. 652; Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, 2. bsk., Ankara 1984, s. 500; Jacob Landau, Pantrkizm, ev. Mesut Akn, stanbul 1999 (sayfa numaralarnn bulunmad sondaki bibliyografyada). Dier taraftan akademik bir almann seilmi bibliyografyasnda A. Muhiddinin kitabna iaret edilir, ancak knyesi ve tarihi yanl olarak (Muhiddin Ahmed, Die Kul Turbewegurey ina Modernen Trkentum, Leipzig 1928) verilir; bkz. Hseyin Tuncer, Trk Yurdu zerine Bir nceleme, Ankara 1990, s. 522. 53 Hilmi Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, I-II, Konya 1966.
100
DVN 2003/1
deer bulmam olmalar dnlebilir. Ancak ikinci ihtimalin geerli olmas durumunda, en azndan trnn erken ve Bat dnyasnda etkili olmu bir rnei olarak knyesine dahi atf yaplmam olmas, izah zor bir durumdur. Ya da nc bir ihtimal olarak A. Muhiddinin Batcla ynelik eletirileri ve slmcl nemsemesi gibi bu kitapta ortaya koyduu yaklamn, o gnk siyas ynelilerle badatrlmasnn tad problemler sebebiyle, grlmek istenmedii de dnlebilir. A. Temel Yaklamlar A. Muhiddin kitabn Trk kltr hayatnn yaklak olarak 19. asrn bandan gnmze kadar sren zaman diliminin gerek anlamn ve olaanst nemini tespit etmeye ynelik bir deneme olarak takdim etmektedir.54 O, Trkiyede bu dnemde ortaya kan ve tezinin balna da yansyan55 bir kltr hareketinden sz eder. A. Muhiddin kltr hareketinden ne kastettiini aklamamaktadr. Ancak tezin yazld dnemin Almanyasnda A. Weber gibi baz sosyologlarn bu kavram balamnda syledikleri,56 A. Muhiddinin izdii ereveye uygun olduundan onun bu kavramla, genel anlamda kltr alannda ortaya kan, ancak henz oluum halinde olup, neticelenmemi hareketleri, temayl ve araylar kastettiini syleyebiliriz. Almancada kultur kavramnn kuatt alann geniliine paralel olarak bu kavramla edebiyat, din, dnce, sanat, hukuk, iktisat ve sosyal alanda ortaya kan hareketlerin, temayl ve araylarn kastedildii aktr. Dolaysyla A. Muhiddinin urat temel problem, modern Trk kltr hayatnn farkl alanlarnda ortaya kan oluumlardr. Ancak tezinin giri ksmnda problemi byle geni bir erevede ortaya koyan A. Muhiddin, sanat, bilim, devlet, hukuk, iktisat, toplum ve din alan54 A. Muhiddin, Die Kulturbewegung im modernen Trkei, s. V. 55 Baln Trke karl Modern Trklkte Kltr Hareketi eklindedir. 56 Alfred Weber tarih hadiseleri kltr sosyolojisi perspektifinden toplum sreci, medeniyet sreci ve kltr hareketi eklinde adlandrd alanlara ayrarak incelemeyi teklif etmektedir: Prinzipielles zur Kultursoziologie. (Gesellschaftsproze, Zivilisationsproze und Kulturbewegung), Archiv fr sozialwissenschaft und Politik, 47 (1920), s. 1-49. O dnemde en ak bir ekilde bu yazda grlen kullanmn, A. Muhiddine de ilham verdii dnlebilir.
101
DVN 2003/1
Suat MERTOLU
larnda bu kltr hareketinin btn mspet sonularn ele almann almasnn snrlarn aacan syler. Ayrca btn kltrel alanlarda salkl bir deerlendirmeye konu olacak yeterli veri bulunmadndan, bunun iin vakit erkendir. Henz bir Trk (sosyal) biliminden sz edilemeyeceini, hukuk alannda halen bir buhrann hkm srdn, yeni iktisad yapnn niha eklini kazanmas gerektiini, toplumsal alanda her eyin henz oluum halinde olduunu, btn fikr hayat tasvir edecek bir felsefeden sz edilemeyeceini belirtir. Amac bu hareketin mspet sonularn ve tarih srecini resmetmek deil, bu hareketin ve yol at dnmn neden ibaret olduuna, ruh-zihn muhtevasna, ana akmlarna ve o gnk problemlerine iaret etmektir.57 Yazar, szkonusu kltr hareketinin neden olduu zihn-fikr dnmn unsurunu n plana karmaktadr: Yeni bir dnya ve hayat gr, bu gr meydana getiren ve tayan modern iir ve yeni bir din tasavvuru. A. Muhiddin, Trkiyenin kltrel yapsnda dinin sahip olduu belirleyici konumla mtenasip bir ekilde arlkl olarak din meselesi zerinde durur. Onun Almancadaki kullanma uygun olarak geni bir alan kuatan kltr hayatnn btn vecheleri zerinde deil de, bilhassa din eksenli dnce boyutu zerinde younlamas nedeniyle, biz de onun almasn daha ziyade dnce tarihi erevesinde ele almak durumundayz. A. Muhiddinin genel yaklamn ksaca yle zetlemek mmkndr: Trkiyede 18. yzyln sonlarndan itibaren ncelikle i dinamiklerin etkisiyle bir kltr hareketi ortaya km, fikr ve kurumsal dzeyde kendini yenileme iradesinin tezhr olan bu hareket, modern iir tarafndan balatlan ve tanan bir zihniyet ve fikir dnmne yol amtr. Bata Bat karsnda kltrel bamszln koruyan, yerli ve slm temellere sahip olan bu dnm Batclk akm ile bir krlma yaam, ancak daha sonra nemini yitiren bu krlmaya kar tepki olarak Milliyetilik ve bugn slmclk denilen, A. Muhiddinin ise Reformasyon eklinde isimlendirdii din akm ortaya kmtr. Ahmed Muhiddine gre bu ekilde Batclkla kesintiye urayan kltr hareketi, seyrine devam etmekte olup, asl mcadele bu ikisi arasnda cereyan etmektedir.
DVN 2003/1
102
A. Muhiddinin dikkati eken bir taraf, ele ald konu ile ilgili Batl literatr karsnda taknd mstan tavrdr. Batda konu ile igili yayn yapanlar (seyyah, eli gibi bilim adam olmayanlar; tarihi, hukuku vs. gibi bilim adamlar ve msterikler) gerekli alt yapdan
57 A. Muhiddin, a.g.e., s. 2-4.
yoksun, meseleye belli bak alar ve nyarglarla yaklaan, almalar smrge karakteri tayan ve net problemlerden yoksun olan, din gelimelerden habersiz, dolaysyla Trklerin zihniyetine ve dnemin ruhuna nfuz etmekten uzak bulan A. Muhiddin, dorudan ilk kaynaklara ynelme ihtiyacna vurgu yapar.58 Onun dikkati eken bir dier taraf ise yeni dnya ve hayat grnn oluumunda ve tanmasnda iirin konumuna dair syledikleri ile ilgilidir. iirin bu konudaki yerine zel bir vurgu yapan A. Muhiddine gre, btn kltrel dnmn, modern iirin eseri olduunu iddia etmek bile mmkndr. iirin arkta teden beri fikrin, hikmetin taycs olduunu syleyen A. Muhiddin, slm halklarnn bir felsefe geleneine sahip olmamakla birlikte, bunun hibir felsefe yapma tarznn bulunmad anlamna da gelmediini belirtmektedir. O, tarihte tasavvufun iiri kendine bir vasta yaptn, didaktik iirin hikmeti aktarmaya altn, modern dnemde de onun bu tarih konumunu devam ettirdiini, nceleri hakim fikrin taycs olan iirin modern dnemde btn kltr hayatn yeniden ekillendirmek misyonuyla kar karya olduunu ifade eder.59 Bu nedenle ona gre, yeni dnya grnn aratrlmasnn ana kayna iirdir. O, bu yaklamnn gerei olarak almasnda yeni dnya grnn oluumunda deta ke talar olarak grd u airlerin eserlerine mracaat edecektir: Namk Kemal, Abdlhak Hmid, Tevfik Fikret, Ziya Gkalp, Mehmed Emin [Yurdakul] ve Mehmed Akif. Mehmed Akife zel bir nem atfeden A. Muhiddin, onun kiisel geliimi ile modern Trkln btn aamalarndan getiini, dnyay say amel ve almay vazife olarak kabul eden anlayyla, onu yeni Trk dnyasnn mikrokozmosu olarak nitelemenin mmkn olduunu dnr.60 Bununla birlikte A. Muhiddin, iirin yansra dz yaz rneklerine de nem verir ve bilhassa II. Merutiyet dnemindeki Milliyeti ve din akmn grleri balamnda, pek ok dergi yazs, kitap ve risleye de mracaat eder.
58 A. Muhiddin, a.g.e., s. 3-4. 59 Felsefe geleneine sahip olmayan tarihimizde iirin dnce hayatmzdaki nemi son zamanlarda da eitli kimseler tarafndan dile getirilmektedir. Yakn bir rnek olarak Heidegger iin felsefenin iirsel bir etkinlik olduu ynndeki tespitinden hareketle, Trk iirinin felsef muhtevasna dikkat eken Hilmi Yavuza iaret edilebilir. Baka bir yazar, H. Yavuzun bu yaklamna dayanarak Akif Paann bir kasidesini dnce balamnda ele almaya almtr: Ali hsan Kolcu, Trk iirinde Yokluk Fikri ve Adem Kasidesi. Tahlil-Tenkit, Ankara 2002. 60 A. Muhiddin, a.g.e., s. 10.
103
DVN 2003/1
Suat MERTOLU
A. Muhiddinin dikkati eken bir dier yn ise, modern kltr hareketi zerinde Bat etkisi konusunda sylediklerinde grlmektedir. O, Trk dnce tarihine in kimseler iin bu etkinin ar vurgulanmasn doru ve tatmin edici bulmaz ve bu hareketin ortaya kn, Osmanl Devletinin k gibi ncelikle dahil nedenlere dayandrr. Osmanl mparatorluunun tarihini kendine has bir kltrn teekkl, inkiaf ve knn tarihi olarak gren61 A. Muhiddine gre 17. yzylda kmeye balayan Osmanl Devleti, fikr alanda sona ermesini 18. yzylda tamamlam, 19. yzylda ise yeni zihniyetin gelimekte olan unsurlarna dahil olmutur. Ayn ekilde klasik Trk iiri 18. yzylda kendi imknlar iinde tkenmi, 19. yzylda Asm ve Akif Paa rneklerinde olduu gibi modern iire temayller grlmeye balamtr. Bu noktada fikr yenilenme iin bir iradenin mevcudiyetinden sz eden A. Muhiddin, kez III. Selimde de bir siyas yenilenme iradesinin bulunduunu syler. Bu gelimelerin Batl kltr etkisinin bizde henz hissedilmedii bir dnemde gerekletiini zellikle vurgular ve rnek olarak yeniliin nclerinden sayd Akif Paann hibir Bat dilini bilmediini, btn eitimini lkesine borlu olduunu hatrlatr.62 Kltr hareketi zerinde Batl etkiyi tamamen reddetmeyen A. Muhiddin, byle bir hazrlk dneminden sonra dikkatlerin Avrupa kltrne yneldiini, Avrupann bir model olarak etkili olduunu kabul eder. Bu srete tesiri olan dahil ve haric nedenleri sralayan A. Muhiddin, bu nedenler grubundan sadece birini almann yanl olacan, bunlarn birbirini tamamladn, ancak dahil nedenlerin ncelik hakkna sahip olduunu dnr. Avrupa kltrnn Trklk zerindeki etkisinin genelde abartld kanaatinde olan A. Muhiddin, bu etkinin hem olumlu, hem de olumsuz yanlar olduuna iaret eder ve Trkiyede o gn iin hakim olan zihniyet buhrannn, szkonusu etkinin sonucu olduunu ileri srer. Ona gre Trklk, kendisi yaratc olduu srece kltr hareketinde ileri gitmitir ve bu hareket iinde bir eyler yapm olanlar da, ya Batdan hi etkilenmeyenler, ya da kendilerini bu etkiden kurtarmasn baaranlardr. Batdan yaplan fikir ve kurum iktibaslar niha sonu olarak grlemez, bunlar ancak muvakkat bir deere sahiptir ve herey henz gelime halindedir.63
DVN 2003/1
104
A. Muhiddin modern kltr hareketi ile ortaya kan dnm ve yeni dnya grn biri fikir ve zihniyet plannda, dieri hukuk-ida61 A. Muhiddin, a.g.e., s. 11. 62 A. Muhiddin, a.g.e., s. 5. 63 A. Muhiddin, a.g.e., s. 11-13.
r ve iktisad reformlar erevesinde olmak zere kurumsal planda inceler. Onun daha sonra zerine grlerini bina edecei temel kavramsal ayrm, asl slm ile tarih slm arasndaki farkllktr. A. Muhiddin modern kltr hareketiyle ortaya kan fikir ve zihniyet dnmn, tarih slm anlayna aykr, ama asl slma, Kurnn dnya grne ve tabii bu arada yeni dnemin ruhuna uygun bulmaktadr. Bu dnmle birlikte tarih slm anlayndan farkl olarak, insana ve akla daha fazla nem verildiini syler. Ona gre yeni insan ve akl alglamas, insann dnya karndaki tavrn da olumlu bir ekilde etkiler ve tarih slm anlayndaki dnyadan ka, mnzevilik ve atalet, yerini, dnyay ve almay nemseyen bir anlaya brakr. Bu dnm, eski dnya grne aykr olduu kadar, onun sonularna da -bilhassa kadercilik- aykrdr.64 nsann dnyaya bakndaki bu dnmn, ferdin toplum karsndaki konumunu da etkilediini dnen A. Muhiddin, modern toplum anlayn da hrriyet, vatan ve millet kavramlar etrafnda temellendirir. Din-toplum ilikisine deinen A. Muhiddinin modern din tasavvurunun oluumu hakkndaki dnceleri de ilgintir. Batl din anlay ve din politikalarnn -ki bununla Reformasyon ve Fransz Devrimini kasteder- yansra Batl materyalist ve din kart dncelerin Trkler arasnda yaylmaya balamas, kez Batnn slma ynelik eletirilerinin etkileri balamnda unlar syler:
Bylece tedricen dinin ahs dncenin bir meselesi olduu, siyaset ve ahlkla bir alakasnn bulunmad yolunda bir gr teekkl etti. Batclar tarafndan gndeme getirilen, daha sonra Milliyetiler tarafndan devralnan bu gr olduka radikaldi ve hemen itiraz ve mukavemetle karlat. Din evreler, slm hukukunu savunanlar gelimelere ayak uyduramamlard ve bu nedenle kendilerini balangta yeni ortaya kan durum karsnda hazrlksz grdler. Ne var ki onlar kendilerine dayatlan bu mcadelede kendilerini yetitirdiler ve nihayet slmn Reformasyonu yolunu teklif ettiler. Bu ekilde genel olarak yeni din anlay, slmn bilhassa bu dnyaya ait bir din, bir itikat/niyet dini ve amelin tli planda kald bir ahlk dini olarak telakki edildii bir dnme urad.65 64 A. Muhiddin o dnemle ilgili olarak genelde bilinen hususlar ieren bu tasvirinde bilhassa Mehmed Akifin iirlerinden rnekler vererek, yeni dnya grnde, tarih artlarn rn olarak gsterilen yanl kader ve tevekkl anlay ile yes ve atletle nasl mcadele edildii zerinde durur; a.g.e., s. 21. 65 A. Muhiddin, a.g.e., s. 27.
DVN 2003/1
105
Suat MERTOLU
A. Muhiddin II. Merutiyet dnemindeki mill ve din hareketi incelerken modern fikir ve zihniyet dnmnde ortaya kan bir krlmadan sz etmektedir. Ona gre modern dnm balangta salt bir din-slm karakter tar ve yerli zihn-ahlak glerin daha da gelitirilmesi ve halkn eski sosyal, siyas ve din messeselerinin inkiaf ettirilmesi eklinde tezhr eder.66 Ancak bilahare Bat kltrnn Trklerin istifadesine almasyla, Batllarn slma ve Trkle ynelik eletirilerinin etkisinde kalan aydn tabakaya mensup baz kimseler, kendi kltrlerinden tamamen vazgeerek Avrupal kltre ynelmenin gereini savunmaya balar. Bu ekilde daha nce balayan fikr dnm inktaya urar. A. Muhiddin bu krlmay Batclk olarak adlandrr. Bat kltr ve medeniyetine ilgi nceki dnemlere giderse de, bu medeniyete ciddi yaklam teebbsleri ilk olarak 19. yzyln balarnda grlr. Ancak ona gre bu yaklama, uzlama ve iktibas teebbslerinde Trklk, ncelikle kendi kltrel bamszln muhafaza etmitir, dolaysyla henz Batclktan sz edilemez.67 Batclk, kltrel olarak kendini inkr ve Avrupallamak bir kltr ideali halini aldnda devreye girecektir. Tevfik Fikret ve arkadalarnn kastedildii bu akm mensuplarnda daha nce Namk Kemal ve Abdlhak Hmidde grlen slm temellere sahip yeni dnya ve hayat duygusuyla slmn sosyal gr eksiktir. Zihn, ahlk ve kltrel bakmdan kksz olan bu zmre, bir Batl gibi yaama eklindeki ideallerini gerekletirememenin getirdii bedbinlik ve tatminsizliin de etkisiyle ierisinde yaadklar halkn din ve mill kltr rnlerine kar bir Vandalizm sergilerler. Bu tutumlaryla ahlak metanetsizliin, din kaytszln ve siyas ilgisizliin yaylmasna sebep olan Batc akm, anariye ve kltr buhranna neden olur ve toplumda yol at tahribatn farkedilmesiyle nemini yitirir.68 A. Muhiddine gre Trk Milliyetiliinin ortaya k, Batcln nemini yitirmesi ile yakndan alakaldr. Sadece Batcln deil, Osmanl birlii ve slm birlii siyasetlerinin iflas da69 Milliyetiliin do66 A. Muhiddin, a.g.e., s. 36. Yazar dnmn bu ilk safhas ile ilgili grlerini bilhassa Namk Kemal ve Abdlhak Hmid rnei zerinde temellendirmektedir; bkz. a.g.e., s. 6-8, 17, 23-29. 67 A. Muhiddin, a.g.e., s. 38. 68 A. Muhiddin, a.g.e., s. 41. 69 A. Muhiddinin burada slm birlii siyasetinin iflasndan sz ederken, dier taraftan Batclk akmna tepki olan iki akmdan biri olarak Reformasyon dedii din akm gstermesi (dieri Trk Milliyetiliidir), asl mcadelenin bu iki akm arasnda devam ettiini vurgulamas, onun din akmn dnce boyutu asndan tad nem ile bunun siyasete yansma biimi olarak grlen slm birlii (ittihd- slm) arasnda bir ayrma
106
DVN 2003/1
uuna uygun ortam salayacaktr. Trablusgarb ve Balkan Savalar Trk Milliyetilii iin dnm noktasdr. Bu olaylar nedeniyle hem Batya duyulan gven sarslm, hem de gayrmslim ve Arap vatandalarn ayrlk talepleri, devletin, asl unsuru olan Trklere dayanmasnn gereini ortaya koymutur. Bununla beraber A. Muhiddine gre Trk Milliyetilii birden ortaya kmam, Ziya Paadan itibaren hayatta, dilde ve edebiyatta mill unsurlara yaplan vurgunun grld bir hazrlk devresi geirmitir. Bu ekilde Milliyetiliin Osmanl Trkl zemininde hazrlandn savunan A. Muhiddin, yukarda iaret edilen, i dinamiklere ncelik tanyan yaklamna uygun olarak, Trk Milliyetiliinin Rusyada yaayan Mslmanlardan neet ettii iddiasn70 reddeder.71 Fikir babas Ziya Gkalp olan Trk Milliyetiliinin Batclkla ilikisi konusunda A. Muhiddin bu akmn, esasta Batc olmasna karn, Bat kltr karsnda bamsz bir tavr takndn, kendisine mill hedefler tayin ederek mill bir Trk kltr oluturmay amalad iin Batclktan farkllatn syler. Bununla birlikte Batcln tam olarak almas szkonusu deildir, bilakis o, Milliyetiliin ana karakterini oluturur. A. Muhiddine gre Milliyetilik, Trk dncesi bak asndan kalkarak, Batclkla inktaya urayan kltr hareketine ynelik ilk sentez denemesidir. O, Trk dncesi bak asn, klgittiini gstermektedir. Spies, muhtemelen bu ayrmn farknda olmad iin A. Muhiddine dayanarak, anlalmaz bir ekilde II. Merutiyet dneminin Osmanlclk ve Panslmizmin baarszlndan sonra bir yandan turan, dier yandan mill-Trk kltr hareketi ile karakterize edildiini iddia etmektedir; bkz. O. Spies, a.g.e., s. 9. 70 Ziya Gkalpin Trkln Esaslar (Ankara 1339/1923) adl kitabn deerlendiren ve zet olarak Almancaya eviren, ayn zamanda A. Muhiddinin Leipzigden mesai arkada olan Hartmann, A. Muhiddinin Trk Milliyetiinin ortaya k konusunda Lon Cahunun eserinden (Introduction lHistoire de lAsie, Paris 1896) ya da Yusuf Akuranin Tarz Siyasetinden (Kahire 1904) hi sz etmediini, oysa aralarndaki kiisel konumalarda onun ad geen her iki eseri Trk Milliyetiliinin douu iin nemli bulduunu bildiini, ancak onun Trk Milliyetiliinin geliimini Trklkten hareketle izah edebilmek iin, kitabnda uurlu bir ekilde bu eserlerden bahsetmediini belirtir; bkz. Hartmann, Zija Gk Alps Grundlagen des trkischen Nationalismus, s. 581. Ancak A. Muhiddinin yakarda iaret edilen yerde Trk Milliyetiliinin ortaya k srecini zetledikten sonra, bilhassa Almanyada dillendirilen, bu Milliyetiliin Rusya kkenli olduu iddiasnn artk savunulacak bir tarafnn olmadn aka sylemesi, bu konudaki yaklamnn, Harttmannn imasnn aksine kastl bir grmezden gelmeden deil, bilinli bir tercihten kaynaklandn dndrmektedir. 71 A. Muhiddin, a.g.e., s. 45.
107
DVN 2003/1
Suat MERTOLU
tr hareketinin bata sahip olmad ilave bir unsur olarak tespit eder ve Milliyetiliin eklektik ynne dikkat ekerek Ziya Gkalpin l sentezindeki Muasrlama idealinin Batclktan, slmlama idealinin ise din akmdan alndn ifade eder.72 A. Muhiddin, Milliyetiliin din konusundaki yaklamna temas ederken, ncelikle kltr hareketinin din tasavvurunda meydana getirdii deiiklikten sz eder. Bu deiikliin nedenleri yeni bir insan ve hayat anlaynn, yani yeni bir dnya grnn ortaya k, devletin ksmen dnyev bir yasamaya sahip olmas ve Batcln din hayatta neden olduu buhrandr. Bir din meselesinin mevcudiyetinden bahseden A. Muhiddine gre bu meselenin iki yn bulunmaktadr; dar anlamda din meselesi ve din siyaseti meselesi. lki kendi iinde de ikiye ayrlr; dinin dnm/reforme edilmesi ve din eitimi meselesi. Din siyaseti meselesinin kayna ise slmn hem bireysel inanc ve dnya grn, hem de toplumsal adan kanunu/hukuku bnyesinde barndrmasdr.73 A. Muhiddin, din meselesini zmek isteyen grubun varlndan sz etmektedir: slm tarihsel ekli ile korumak isteyen muhafazakrlar, slm sadece bir itikat/niyet dini haline getirip, onun sosyal ve siyasal dzenlemelerini kabul etmeyen Milliyetiler ve tarih slm reddederek, slm ilk safiyetine gtrerek reforme etmek isteyen, bununla beraber slmn sosyal ve siyasal dzenini de korumak isteyen reformatrler.74 Milliyetiliin ortaya kna kadar din meselesinin sadece Batcla kar mcadele balamnda szkonusu olduunu, hukuk alanndaki yeni dzenlemelerle Batcln neden olduu din buhran probleminin btn akl ile ncelikle Milliyetilik tarafndan -tabi kendine mahsus zm teklifleriyle beraber- ifade edildiini dnen A. Muhiddin, daha sonra din akmn onlardan birok hususu alarak nemli noktalarda bulutuklarn, bununla beraber bu iki akmn esasta birbirinden kesin olarak ayrldn dnmektedir. Ona gre bu iki akm arasndaki mterekler unlardr: Ahlaklie vurgu, tarih slmn reddedilmesi, eriatn (din hukuk) o gn iin geerlilie sahip olmamas, ictihad serbestiyeti, din eitiminin gereklilii.75
108
DVN 2003/1
A. Muhiddin, Reformasyon akmnn lideri olarak Said Halim Paay gsterir ve bu tabirinin neden bu akm iin kullanldn ve iki akm arasndaki farkn ne olduunu izah eder. A. Muhiddine gre,
72 73 74 75 A. A. A. A. Muhiddin, Muhiddin, Muhiddin, Muhiddin, a.g.e., a.g.e., a.g.e., a.g.e., s. s. s. s. 49. 51. 51-52. 52-55.
Milliyetiliin temel yaklam siyas olup, bu akm mensuplar iin din biztih bir ama deil, dikkate alnmas gereken bir faktrdr. Buna mukbil din akm iin din, biztih bir ama ve temel bir meseledir. Birinciler dini, mill prensiplere gre ekillendirmek isterken, dierleri mill hayatn dine gre ekillenmesine alrlar. Milliyetiler laik yasamaya din bir hviyet vermek isterken, dierleri yasamann din temellere dayanmasn isterler. Bu sebeple Reformasyon tabiri sadece din akm iin kullanlmtr.76 lgili yerlerdeki atflarndan anlald kadaryla bilhassa Said Halim Paann slmlamak tarifinde yer alan slmn itikadiytn, ahlakiytn, ictimiyatn, siysiytn daima zaman ve muhitin ihtiyactna en muvafk bir srette tefsir etmek ifadesi77 ve Aksekilinin ictihad hkmlerin zamana ve ihtiyaca gre deiebilirlii eklindeki yaklam78 A. Muhiddinin bu akmda bir reform aray grmesinin temelini oluturmaktadr. O, daha nce sz edilen din buhrann bertaraf edilmesi iin bu akmn dinin reforme edilmesini ve slmlamay talep ettiini sylemektedir.79 B. A. Muhiddinin Yaklamnn nemi Hilmi Ziya, Trkiyede fikir tarihiliinin ge ortaya kmasnn neden olduu karklklar konusunda u tespiti yapmaktadr:
() Dergi [Servet-i Fnn] balangta yalnz Batya ait ilm-fenn bilgiler verirken, sonradan edeb akm halini ald iin, ona hereyden nce bir fikir hareketi demek gerekirken memleketimizde henz fikir tarihini yazma gelenei kurulmad iin bu yeni dergiyi ve onun at r edebiyatlar kendilerine malederek yalnz bir edebiyat akm gibi gstermektedirler.80
Hilmi Ziyann Servet-i Fnn dergisi balamnda dile getirdii husus phesiz Tanzimat sonras ortaya kan dier siyaset ve dnce akmlar iin de geerlidir. Belki de btn bu akmlarda edebiyatlarn etkin bir rol oynamalarndan tr bunlar ncelikle bir edeb akm olarak ele alnm, szkonusu edebiyatlar incelenirken onlarn din, felsef, siyas, sosyal vs. fikirlerine de -tli bir unsur olarak- temas edil76 A. Muhiddin, a.g.e., s. 63. 77 Said Halim Paa, slmlamak, Seblrread, XV/378, s. 255. 78 Aksekili Ahmed Hamdi, Din Dersler, 3. Kitap, 2. bsk., stanbul 1339/1342, s. 361. 79 A. Muhiddin, a.g.e., s. 64. 80 Hilmi Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, 2. bsk., stanbul 1979, s. 135.
109
DVN 2003/1
Suat MERTOLU
mitir. Bu itibarla Ahmed Muhiddinin eseri, dnce tarihisi bak asna sahip olmas ve olduka erken bir dnemde kaleme alnm olmasyla nem arzetmektedir. u ana kadar Trkiyede byk lde dikkatlerden kaan bu eser, modernleme dnemi Trk dnce tarihi yazmnn kronolojisinde etkili olabilecek bir almadr. A. Muhiddine kadar Trkiyede modern fikir hareketlerinin tasvirinde hakim olan yazm tr esas itibariyle edebiyat tarihiliidir. Bu tr, tanm gerei, ele alnan edebiyatlarn dnce dnyalarn da aydnlatma iddiasnda olmakla beraber,f81 burada ncelikle edeb kymeti, sanat deeri olan metinler zerinde edebiyat teknikleri asndan younlama szkonusudur ve bu metinlerin ve yazarlarnn fikr boyutu, yukarda iaret edildii zere tli bir unsur olarak ele alndndan, edebiyat tarihiliinin fikir tarihilii ile ksmen kesimesinden sz edilebilir. Oysa fikir tarihilii, ifade edili tarzndan daha ok fikrin kendisini, fikr yaplar esas alan, sanat deeri olsun ya da olmasn muhteva ynnden fikir kymeti olan metinler zerinde younlaan, bu fikirlerin ortaya kn, dier fikir ve etkenlerle etkileimi ierisinde hareketlerini (geliimi, dnm vs.), arka plannda yatan tarih, toplumsal, din, felsef, siyas, iktisad etkenleri aratran bir yazm trdr. Ahmed Muhiddinden nce Akuraolu Yusufun Tarz- Siyaseti (1904), Ziya Gkalpin Trklemek, slmlamak, Muasrlamak (1913) ve Babanzde Ahmed Naimin slmda Dava-y Kavmiyet (1914) yazlar gibi, Osmanlda mevcut olan siyas, fikr akmlar tasvir eden kimi almalar olmakla birlikte, bunlar mevcut akmlar genel olarak ve kabaca tasvir etmekle yetinen almalardr. Oysa Ahmed Muhiddin, modern dnemdeki kltr ve onun bir boyutu olarak fikir hayatn ve ortaya kan akmlar/yaklamlar, bunlarn arka planlar, temsilcileri, eserleri/yayn organlar, birbirleriyle mnasebetleri, etkileimleri, sreklilikleri, dnmleri vs. ile kuatc bak asna sahip bir btn halinde ortaya koymay denemektedir. Daha da nemlisi A. Muhiddin akademisyen olmaktan nce, bu fikir hareketlerinin dorudan iinde yer alm bir kiidir. Trkiyedeki modern siyas ve fikr tartmalar zerine bu bak asyla yaplan aratrmalar ancak Cumhuriyet dneminde ortalk belli lde durulduktan sonra geriye dnk tarzda kaleme alnmaya balamtr. Bu tr almalarn ilk rneklerinden biri olarak Peyami Safann Trk nklabna Baklar (1938) zikredilebilir. Tanpnarn
81 Bu tanmlardan bazlar iin bkz. Fuad Kprl, Edebiyat Aratrmalar, 2. bsk., Ankara 1986, s. 4, 46; Agah Srr Levend, Trk Edebiyat Tarihi, c. I, Giri, Ankara 1973, s. xv, 3.
110
DVN 2003/1
Ondokuzuncu Asr Trk Edebiyat Tarihi I (1949) baz alardan Ahmed Muhiddinin eserine benzemektedir. Ne var ki Tanpnar, eserinin ikinci cildi telif edilip yaynlanamad iin II. Merutiyet tartmalarna girmemektedir. Dier yandan Tanpnarda, hususen kitabnn uzun Giri blmnde modernleme ile ortaya kan zihniyet dnmn anlamay mmkn klan ciddi ayrntlar ve tahliller bulunmakla beraber, edebiyat tarihisi bak as belirgindir. Edeb eserler, taycs olduklar fikirlerden ziyade -bu boyut Tanpnarda hi phesiz vardr- edebiyat teknii asndan deerlendirilir. erif Mardinin The Genesis of Young Ottoman Thoughtu (1962), Tark Zafer Tunayann slmclk Cereyan (1962) gibi belli bir fikir akmn detayl olarak inceleyen monografiler, ya da Niyazi Berkesin The Development of Secularism in Turkey (1964) ve Hilmi Ziya lkenin Trkiyede ada Dnce Tarihi (1966) gibi kapsaml eserler iin 60l yllar beklemek gerekecektir.82 Bu itibarla Ahmed Muhiddinin eseri kanaatimizce fazla kapsaml ve detayl olmasa da modern Trk dncesini genel hatlar, temel problemleri ve kendi iinde tutarll olan bir bak asyla tasvir etmeyi deneyen ilk alma olarak kabul edilebilir. Ayrca bu eser, modern Trk dncesi aratrmalarnn kronolojisini daha gerilere ekebilme etkisinin yannda, yazarn szkonusu tartmalarn iinden gelmesi ve etkili dnrlere olan yaknl sayesinde iten bir bak yanstabilmesi, scak tartmalarn henz devam ettii bir zamanda, ortaya konulan grlerin/yaklamlarn nasl alglandn gsterebilmesi asndan da deer tamaktadr. A. Muhiddin, kendisinden nce dank bir ekilde var olan fikirleri belli bir bak as ile terkip edip yeniden tasnif ve tahlil ederek modernleme dnemi Trk dnce hayatn sreklilii iinde ve btn halinde tasvir etmeye almaktadr. Yeni edebiyat 18. asrn sonu ve 19. asrn banda Mtercim Asm ve Akif Paa gibi ediplerle balatan, en azndan bu isimleri yeni edebiyatn mbeirleri olarak kabul eden grler A. Muhiddinden nce de dillendirilmitir.83 Ancak A. Mu82 Hilmi Ziyann Trk Tefekkr Tarihi adl almas daha eski tarihli olmakla beraber (c. I/1933, c. II/1934) bu almada klasik dnem Trk dncesi ele alnmtr. Burada belki Hilmi Ziyann Tanzimatn yznc yl iin hazrlanan kitapta snrl bir dnemle ilgili yazsna iaret edilmelidir: Tanzimattan Sonra Fikir Hareketleri, Tanzimat I, stanbul 1940, s. 757-775. Ayn eserdeki hsan Sungunun Tanzimat ve Yeni Osmanllar yazs da (s. 777-857) bu erevede anlabilir. 83 Akif Paann, Yeni Edebiyatn mbeirlerinden biri olmas konusundaki tartmalar iin bkz. bnl-Emin Mahmud Kemal nal, Son Asr Trk airleri, haz. Mjgan Cunbur, c. I, Ankara 1999, s. 122-124; Ali hsan Kolcu, Trk iirinde Yokluk Fikri ve Adem Kasidesi, s. 19 vd.
111
DVN 2003/1
Suat MERTOLU
hiddinin hususiyeti, yenilii sadece dil ve slupta deil, muhtevada ve fikirde de grmesi, iiri fikir hayatnn bir ifade arac olarak kabul eden yaklam ile modern Trk edebiyat tarihini, dnce tarihisi gzyle okumasdr. Dier yandan onun kendi dneminde yaygn olan Avrupa merkezli (euorocentric) tarih grnn84 dna karak, modern gelimeleri ve dnceleri ncelikle i dinamiklerle izah etmeye almas, yerli/mill bir endie tamas takdire yandr.85 Yazarn gerek Batclk akmna ynelttii eletiriler, gerekse buna tepki ortaya kan iki akmla (Trk Milliyetilii ve Reformasyon) ilgili olarak syledikleri de dikkat ekicidir. Milliyetiliin din konusundaki yaklamn temelde siyas bulmas, bu yaklamn siyas gelimelerin seyrine gre ekillendiini tespit etmesi, buna mukbil mesela akln neminin vurgulanmasn, tekml/terakki kavramnn benimsenmesini, ya da yeni din tasavvurunun oluumunu Aydnlanmann, Rasyonalizmin etkisine, muarz akmlarn dayatmalarna balamak sretiyle Reformasyonun tepkisel karakterini yakalam olmas olduka nemlidir. Ancak saydmz bu meziyetlerine ramen A. Muhiddinin eseri baz eksikliklerle malldr. Bunlarn banda, eserin olduka muhtasar bir tarzda kaleme alnmas, ortaya konulan iddialarn yeterince temellendirilememi olmas gelmektedir. Bunun dnda onun kurgusal bir
84 Mesela Kprl ve Hilmi Ziya, Tanzimat edebiyat ve dncesini Avrupa, bilhassa Fransz etkisi erevesinde izah etme eilimindedirler; bkz. Fuad Kprl, Milli Edebiyat Cereyannn lk Mbeirleri, stanbul 1928, s. 33 vd; Hilmi Ziya, Tanzimattan Sonra Fikir Hareketleri, s. 757-775. 85 Bu balamda son zamanlarda slm dnyasnn modernleme srecinde, Bat dnyasnn bu srece etkisi konusunda yrtlen tartmalara iaret etmek anlaml olabilir. Bata Reinhard Schulze olmak zere baz oryantalistler, slm dnyasnda entelektel planda ortaya kan yenilik araylarn Bat kolonyalizminin bir sonucu olarak yorumlama biimine kar kmakta, slm dnyasnn eitli blgelerinde daha 18. yzylda zellikle tasavvufi kimlie sahip baz ilim adamlarnda bu trden yenilik araylarnn, kendine mahsus bir Aydnlanmann tespit edilebileceini dile getilrmektedir. Schulze tartmay Das islmische achtzehnte Jahrhundert. Versuch Einer Historiographische Kritik, WI, Bd. 30 (1990), s. 140-159, yazsyla balatm, daha sonra Rudolph Peters, Bernd Radtke ve Tilman Nagel gibi kimseler onu eletirerek tartmaya katlmlardr. Bu tartmalar iin bkz. R. Peters, Reinhard Schulzes Quest for an Islamic Enlightenment, WI, Bd. 30 (1990), s. 160-162; B. Radtke, Erleuchtung und Aufklrung: Islamischer Mystik und Europischer Rationalismus, WI, Bd. 34 (1994), s. 48-66; T. Nagel, Autochthone Wurzeln des islmischen Modernismus. Bemerkungen zum Werk des Damaszeners Ibn bidn (17841836), ZDMG, 146 (1996), s. 92-111; Reinhard Schulze, Was ist die islamische Aufklrung?, WI, Bd. 36, Heft 3 (1996), s. 276-325.
112
DVN 2003/1
asl slm-tarih slm ayrmna giderek tarihe ideolojik yaklamas, tarihsel tecrbeyi bir rpda paranteze alabileceini dnmesi, problemli bir yaklamdr. Ancak insan tarihin dnda ve stnde konumlandrmann mmkn olduunu varsayan bu naif kabuln, A. Muhiddinin kiisel zaaf olmaktan te dneminin, hatta halen gnmzn yaygn bir kanaati olduu da kaydedilmelidir. Dier yandan yazarn kavram tercihlerinin ve tespitlerinin tamamna katlmak da mmkn deildir. Yukarda onun din akm iin Reformasyon tabirini kullandn sylemitik. A. Muhiddin Trkiyedeki modern hareketle Batdaki Reformasyon hareketi arasnda paralellikler kurmaktadr. almada Akifin, Reformasyon hareketinin en nemli simasndan Ulrich Zwingliye (1484-1531) benzetilmesi (dier ikisi Luther ve Calvindir), kez Trkiyedeki din hareketin, amelin takdis edildii din tasavvurundan, itikadn/niyetin/vicdann n planda olduu bir din tasavvuruna yneldiinin vurgulanmas, aradaki benzerliklerin A. Muhiddin iin ciddi boyutlarda olduunu gstermektedir. Bilindii gibi itikat-amel kavramsal ayrtrmas Protestan teolojisinde nemli bir yere sahiptir.86 Kurtulu iin ameli n planda tutan (Werkheiligkeit) Katoliklie mukbil, Protestanlar inanc n planda tutmakta, salam bir inanca sahip olanlarn, amelleri olmasa da kurtulua erebileceklerini savunmaktadrlar.87 man ve amel arasndaki bu ayrmn, Hristiyanlktaki arka plana sahip olmayan Mslmanlar hakknda kullanlmas, aslnda tam karl bulunmayan iddialar olarak kalmaktadr. A. Muhiddin din akm iin bu ayrm temellendirirken bu akm mensuplarnn slmda niyetin nemine, gzel ahlka vurgu yapan pasajlarna atf yapar.88 Niyetin nemi, ahlkn deeri gibi konulardaki vurgulardan, ibadetlerin, amellerin o kadar da nemli olmayaca gibi bir sonuca ulamann zorluu ortadadr. Sadece kalpteki imana, niyete, vicdann temiz olmasna nem veren bir tr laik din anlaynn, Milliyeti akm men86 Protestan teolojisindeki Werkreligion-Gesinnungsreligion ayrmna dikkatimizi eken sayn Christoph Neumanna teekkr ederiz. 87 Kurtulu (Erlsung) problematii erevesinde ekillenen bu yaklamn Protestanlarda ortaya kmasnda, kilise kurumunun yozlamasnn, gnahlarn belli bir bedel mukbili olarak kilise tarafndan affedilmesinin neden olduu istismarla yakn alakas olduu aikrdr. Kiliseyi, inananlarla Tanr arasnda bir arac olmaktan karmak isteyen Protestanlk bu ekilde dinin zahirine, ekline deil zne, inanca vurgu yapma ihtiyac hissetmitir. 88 Bkz. Mehmed Akifin slm Gzel Ahlktan barettir iiri; Aksekili, Din Dersler, 3. Kitap, s. 295-328.
113
DVN 2003/1
Suat MERTOLU
suplar iin geerlilii bir lde dnlebilirse de, Akif ve Aksekili gibi din akm mensuplarnn iman ve amel arasnda kategorik bir ayrma gidebileceini dnmek pek mmkn gzkmemektedir. slm modernizminin baz temel ynelileri ile Batdaki Reformasyon hareketi arasnda benzerlikler kurulmas, baz slm modernistlerinin kimi Batl reformatrlere (bilhassa Luthere) benzetilmesi, A. Muhiddine zg bir durum deildir. Onun ncesinde ve sonrasnda baka yazarlarn da benzer bir yolu izledikleri grlmektedir. Bilhassa dinin aslna/zne dnmek, dinin/Kutsal Kitabn anlalmas ve yorumlanmasnda gelenek karsnda eletirel bir tavr taknmak ve Kutsal Kitabn mill dillere evrilmesi konular etrafnda bu iki hareket arasnda paralellikler kuran baka rneklere de rastlanr.89 Mesela II. Merutiyet dneminin Trk yazarlarndan Haim Nhid, Kurn Trkeye eviren Kazanl Musa Bigiyefi Trklerin Lutheri olarak ilan etmektedir.90 Ayn dnemde Alisev imzasyla yazan ngiliz Williams da Rus fikir dergilerinden birinde (1913) Bigiyeften Mslmanlarn Lutheri eklinde sz eder.91 A. Muhiddinin eserinde Milliyeti kanada mensup olarak ad geen Ahmed Aaolu, Mehmed Akifin vefatndan sonra kaleme ald bir yazda, Afgan ve Abduhun tpk Batdaki reform devri gibi bir devir hazrlamak istediklerini, Akifin de tad zihniyetle ve besledii fikirlerle ayn gidie mensup olduunu syleyecek, onun dinde ve din mfekkirede derin deiiklikler yaplmasn isteyen bir mtefekkir olduunu iddia edecektir.92 Daha sonra sosyalist dnceye mensup bir yazar, balnda Akifi reformatr olarak tavsif edecei mstakil bir kitap kale89 Bu iki hareket arasnda alaka kurulmasnda baz nemli slm modernistlerinin kulland terminolojinin de etkili olduu dnlebilir. Abduh elslm ven-Nasrniyyesinde Batdaki Reformasyondan slah hareketi, Lutherden de muslih eklinde sz eder; bkz. M. Amra, el-Aml el-kmile lil-mm Muhammed Abduh, 2. bsk., c. III, Beyrut, 1980, s. 273274. Celal Nurinin Luther iin kulland sfat ise (koca) mceddiddir; bkz. Celal Nuri leri, Trk nklb, haz. Recep Duymaz, Ankara 2000, s. 278. 90 Haim Nahid Bey, Trkiya in Nect ve tila Yollar, stanbul 1331, s. 213-214. 91 Mehmet Grmez, slm Tecdid Gelenei ve Musa Carullah Bigiyev, lmnn 50. Yldnmnde Musa Carullah Bigiyef (1875-1949) iinde, Ankara 2002, s. 124. 92 Akifin slm Uyanna ve Trkle Byk Hizmetleri, kdam, 10 ubat 1939dan nakleden Eref Edip, Mehmed Akif. Hayat, Eserleri ve 70 Muharririn Yazlar Eserine Zeyl, c. II, stanbul 1357-1939, s. 182.
114
DVN 2003/1
me almtr.93 Bu rneklerin dnda Batc Abdullah Cevdet ve Celal Nuri rneklerinde olduu gibi dorudan Protestanl tervc eden, slm dnyasnn modernleebilmesini Lutherinkine benzer reformlarn gerekletirilmesine bal gren kimselere de rastlanmaktadr.94 Ancak btn bu rneklerde grld zere Reformasyonla kurulan ilikilerin kayna, Batc ya da Milliyeti akma mensup kimseler olup bu rnekler, bizzat slm modernistlerinin kendilerini nasl tanmladklarn ve algladklarn yanstmaktan uzaktr. ada slm dnrleri ve zellikle Reformasyonla kurulan benzerliklere rneklik tekil eden Akif ve Bigiyef, Batdaki reform hareketinin benzerini slm iin gerekletirme taleplerine aka cephe almakta, dolaysyla kendilerinin Luthere benzetilmesini kabul etmemektedirler. Akif, dinde kkl deiiklikler yoluyla bir teceddd meydana getirmek isteyenler karsnda tavrn yle belirlemektedir:
Son zamanlarda Mslmanl ya bsbtn ortadan kaldrmak, yahut tesini beri ederek eriatte bir teceddt husle getirmek isteyenler tredi. Biz bu adamlarn syediklerini iittik; yazdklarn okuduk. Dini kaldrmal! diyenlerin dnyadan; teceddt husle getirmeli! fikrini besleyenlerin de dinden alabildiine gfil olduklarna iman ettik. Evet bu adamlar milyonlarca halkn hissiytna, harektna hkim olan rh- ezelyi gremeyecek kadar gaflet gstermeselerdi: dini kaldrmann ne lzumunu, ne de imknn tasavvur edemezlerdi. Kezlik eriatn hviyet-i hakkiyesine dir azck malmt edinmi olsalard: dine yenilik sokmak yle dursun, onun en eski ayn zamanda en sahih ekline rc etmek ihtiyc- mbremini gzleriyle grrlerdi.95 93 A[hmet] Cerraholu [Kerim Sdi], Bir slm Reformatr: Mehmed Akif, stanbul 1964. 94 kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Abdullah Cevdet ve Dnemi, stanbul [1981], s. 335. Celal Nuri, Lutherin Hristiyanlkta gerekletirdii slhttan sityile bahsettikten sonra yle devam eder: slmda ise, bunca asrdan beri hibir stfya hid olmuyoruz. Ne dinin esast muhafaza edilebilmi, ne de, cahil ulemaya kar bir kyam vuku bulmutur. Bu itibar ile Nasrniyyet lemi krldr. slm kendi erevesi dahilinde bile mnkeif olamad, Celal Nuri leri, a.g.e., s. 100. 95 Mehmed Akif, Tefsir-i erif, Seblrread, IX/223 (6 K. Evvel 1328/19 Aralk 1912), s. 261. Akifi en iyi tanyanlardan biri olarak Eref Edibin, Aaolunun Akifin dinde ve din mfekkirede derin deiiklikler yaplmasn istediinden sz eden metnine dt dipnot u ekildedir: Akifin dinde derin deiiklikler yaplmasn istediine dair biz kendisinden ne bir sz iittik, ne de byle bir yazsn grdk. Onun bu yoldaki fikirleri, iirleri slm intibah iindi. Cemaleddin Afgani ile eyh Muhammed Abdhn da byle bir istekleri yoktur, Eref Edip, a.g.e., s. 182.
115
DVN 2003/1
Suat MERTOLU
Bigiyef ise baz ada slm dnrlerinde grlen ve Reformasyon hareketinin temel zelliklerinden biri olan, dinin yaanan zamana, aa uygun hale getirilmesine kar kmakta ktb-i fkhiyye talimlerini zamann cereyanlarna tevfik etmek hevesleri bende yoktur. Hayatn zaruretleri karsnda slmn hkmlerini terketme cizlii de ben de yoktur diyerek dinin esaslarnda kkl deiiklie gitme fikrini reddetmektedir.96 O, slm modernizminde karlalan din slah kavramn da kabul etmemekte, yaplmas gerekenin dini deil, kendimizi slah etmek olduunu sylemekte, reformasyon balamnda bir paralellik tesis ederek slm tarihini, Hristiyanlk tarihine taklit ettirmeye yanamamaktadr.97 Dier yandan kavramlarn, sahip olduklar din-felsef-kltrel arka planlardan koparlarak farkl gereklikler iin kullanlmas baz yanlglara sebep olacaktr. Gerek bir din olarak Hristiyanlkla slmiyet arasndaki tarih ve yapsal farkllklar, gerekse szkonusu iki hareketin (Batdaki Reformasyon ve Trkiyedeki din hareket) ortaya kt siyasal-toplumsal artlardaki farkllklar, bu ikisi arasndaki benzerliklere nazaran daha derindir. Kaynaklara dn zlemini dile getirmesi, gelenee ynelik eletirilerde bulunmas ve Kurnn Trke meallerinin yaplmasn tevik ederek ulemann belli lde devre dnda kalmasn tevlit edecek yaklamlarndan yola karak Trkiyedeki din hareketle, yani bugnk tabiriyle slmclkla Reformasyon hareketi arasnda benzerlik kurulabilir; slmclarn, sahip olduklar din tasavvuru ve gelitirdikleri sylemle, sonuta dnyevilemeye zemin hazrladklar sylenebilir. Ancak din hareketin slah, tecdid gibi kavramlarla dile getirdii yenilikler, dinin zne ve temellerine ynelik deildir. nk bu kimseler, hi deilse prensip dzeyinde dinin esaslarnn deitirilemeyecei konusunda hemfikirdirler. Kelimenin gerek anlam ile dinde kkl deiiklikler hedefleyen bir reform talebinde bulunanlar, bu kabule sahip olmayan, siyas nedenlerle bunu ileri sren kimselerdir.
96 Musa Crullah, Edebiyat- Arabiyye, ile Ulm-i slmiye, Kazan ts., s. 17den nakleden Mehmet Grmez, a.g.m., s. 124. 97 amil Dac, Musa Carullah Bigiyefin Hukukuluu (Eletirel Bir Yaklam), lmnn 50. Yldnmnde Musa Carullah Bigiyef (18751949) iinde, Ankara 2002, s. 72-73. Bigiyef gibi Rusyal Trklerden, Trklk akmna mensup olan, Bigiyefi yakndan tanyan Alimcan eldrs de Musa Efendinin Mslmanlarn Lutheri nvanna itiraz ettiini aktarmakta, kendisinin de buna katldn, Bigiyefin hadiste, her asrn banda Allahn gndereceini haber verdii mceddidlerden biri, hatta kendisi iin en by olduunu sylemektedir; bkz. Musa Carullah Efendi Bigi, Trk Yurdu, yl 5, sy. 89 (30 Temmuz 1331/12 Austos 1915), c. III, s. 193 (Ttibay neri).
116
DVN 2003/1
Zaten bu kavramn kullanmnn bizde fazla karlnn olmamas, onun yaygnlamasna mani olmu, Almanyada A. Muhiddinin almasn takdirle karlayan kimseler bile, din akm iin bu adlandrmann uygun olmayacan syleyerek farkl tekliflerde bulunmulardr.98 Ayn ekilde A. Muhiddinin din hareketle, Trk Milliyetilii arasndaki mterek noktalardan biri olarak her iki akmn, eriatn (din hukukun) o gn iin geerlilii olmadnda birletiini iddia etmesi de tartlabilir. A. Muhiddin bu grn din akm iin temellendirmeye alrken sadece Aksekilinin bir ifadesini ima eder ki, aslnda Aksekili orada Kurnn kll ve umum esaslar vaz ettiinden, buna karlk cziytn mctehidler tarafndan zaman ve maslahatn gereine gre tespit edilmesi gereinden sz etmektedir.99 Aslnda Aksekilinin bu yaklam, ictihad kapsnn ak olduu grnde birleen
98 Fischer, din akm mensuplarn Reformatrler olarak isimlendiren A. Muhiddine katlmadn belirterek, onlar Milliyetilere (Nationalisten) mukbil slm modernistleri, ya da ksaca slmclar (Islamisten) olarak adlandrr, ayrca beynelmilelciler/enternasyonalistler ya da fevkalmilelciler/supranasyonalistler (Inter- oder bernationalisten) tabirlerini nerir; bkz. Fischer, Aus der religisen Reformbewegung in der Trkei, s. 3-4. Taeschner de Fischerin bu kitabna yazd tantmda, onu teyid ederek szkonusu akmda bir din reformu, hatta bir din yenilenme/tecdidin deil, slmdan hareketle btn kltr hayatna yeni bir istikamet vermenin szkonusu olduunu ve aslnda Fischerin, kitabna byle bir balk vermesinin isabetli olup olmadnn sorulabileceini syler; bkz. F. Taeschner, OLZ Nr. 9 (1923), s. 459. Ayn yazar baka bir yerde de A. Muhiddinin Reformistleri, yanltc bir ekilde Reformatrler olarak tavsif ettiini syler; bkz. F. Taeschner, Der Islam im Banne des Nationalismus der Zwischenweltkriegzeit, s. 488. Hartmann ise Milliyetileri siyas-kltrel modernistler olarak anarken, din akm mensuplar iin din modernistleri kullanr; bkz. Hartmann, Die Krisis des Islam, s. 17. 99 Bkz. Aksekili Ahmed Hamdi, Din Dersler, 3. Kitap, s. 361-362. Aksekili burada sylediklerine rnek olarak Kurna gre bir devletin/hkmetin temelinin iki esastan ibaret olduunu (emaneti, vazifeleri ehline vermek ve insanlar arasnda adalete riayet etmek), hkmet iin bir ekil tayin etmediini, deien zaman ve artlara gre bu iki esas temin eden hkmet eklinin meru olduunu syler. A. Muhiddini Aksekilinin, eriatn gnmz iin geerlilii olmad eklinde bir gre sahip olduu kanaatine gtren eyin, ayn metindeki Aksekilinin u ibaresi olduunu dnyoruz: (...) Bu mebdi-i essiyeden her asra gre istihrac edilen ve kendilerine er ve kanun nm verilen ahkamdan cbt- asra, muktez-y maslahata gre rc olunmak, tebdl ve tayrleri cihetine gidilmek mmkndr. Nasl ki hulef-y ridnin bazlar byle yapmlard (s. 361, dipnotta). Burada kasdedilenin erin ana prensiplerden istihrc edilen, yani ictihad mahsul olan dzenlemeler olduu, yoksa din anlamna gelen er olmad aktr.
117
DVN 2003/1
Suat MERTOLU
dier slmclarn da paylatklar bir grtr. Bu itibarla slmclarn ictihad hkmlerin duruma gre deiebilirlii ilkesini benimsemeleri, eriatn (din hukukun) kendi dnemlerinde geerlilie sahip olmad yolunda bir gr temellendirmek iin ok elverili gzkmemektedir. Dier yandan A. Muhiddin, Milliyetilerle Reformasyon akm arasnda byle bir ortak noktann mevcudiyetinden sz ettikten sonra iki akm arasnda temel bir ayrma gitmektedir. Ona gre Milliyetilerin slmn siyasal ve sosyal dzenlemelerini tanmak istememelerine mukbil Reformasyon akm bu tr dzenlemeleri ibk etmek, dier bir deyile gnmzde de geerli klmak istemektedir. Bu ise kanaatimizce yukardaki iddias ile eliir bir durum arzetmektedir. Sonu Neticede eletirilebilecek ynler bulsak da, A. Muhiddinin, modern Trk kltrel hayatnn ve onun bir alt bal olarak modern Trk dncesinin arkasnda ileyen mant tasvir etmede olduka baarl olduu kabul edilmelidir. Eletirdiimiz hususlarla ilgili tercihleri belki de, Batl muhataplara hitap etme, onlarn anlayaca kavramlar kullanma zorunluluundan kaynaklanmaktadr. u hususa iaret edilmelidir ki, A. Muhiddin modern Trk kltr/dncesine ait grlerini, kritik bir eik olan 1921 ylnda yaynlad bir eserinde ortaya koymutur. Bu tarih Osmanl Devletinin ykld, ancak yeni Cumhuriyetin henz kurulmad, yeni devlet ve toplum dzeninin henz teesss etmedii, fikir hayatnn siyasal gelimelere gre alaca istikametin ve takip edecei seyrin henz bilinmedii bir gei dnemine tekabl etmektedir. Zaten A. Muhiddin de Trkiyedeki siyasal ve toplumsal srelerin oluum halinde olduunu, son szn sylenemeyeceini ifade etmitir. Dolaysyla A. Muhiddinin, Batcln nemini yitirdii, Avrupadan yaplan fikr ve kurumsal iktibaslarn niha sonu olmayp, ancak muvakkat bir deeri olaca gibi tespitlerinin siyasal gelimelerle teyid edilmedii ve ngrlerinin isabetli olmad iddia edilebilir. Ancak biz, sonraki gelimelerin farkl bir mecrada seyretmi olmasnn, onun grlerinin deerini drd kanaatinde deiliz. Trnn erken ve kymetli bir rnei olan, ancak makes bulamayan bu eser ve yazar, artk dnce tarihimizdeki yerine uygun bir ilgiyi haketmektedir.100
DVN 2003/1
118
100 Ahmed Muhiddinin doktora tezi tarafmzdan Trkeye evrilmi olup, yayn aamasndadr.

Ahmed Muhiddin-Modern Turk Dusuncesi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ahmed Muhiddin-Modern Turk Dusuncesi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Modern Trk dncesi zerine erken bir deerlendirme:

Ahmed Muhiddin (1892-1923)*

You might also like