T. C.

stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sosyoloji Anabilim Dal

Doktora Tezi

Ticari Baarszlk Sonucu Ortaya kan ntihar ve ntihar Giriimi Olaylarnn Sosyo-Ekonomik Nedenleri

Sergender Sezer 2502050301

Tez Danmanlar: Prof. Dr. Mahmut Arslan Prof. Dr. Nurgn Oktik

stanbul 2011

ii

TCAR BAARISIZLIK SONUCU ORTAYA IKAN NTHAR VE NTHAR GRM OLAYLARININ SOSYO-EKONOMK NEDENLER Sergender Sezer

Z
Bu tez, zellikle ekonomik kriz dnemlerinde artan ticari baarszlk intiharlarnn sosyo-ekonomik nedenlerini bulmay ve bu tr intihar ve intihar giriimlerine zm nerisi getirmeyi amalamaktadr. Ticari baarszlk sonucu intihar ve intihar giriimlerinde bulunan bireyler, giriimci ve yatrmc bireylerdir. Aratrma, ticari baarszlk sonucu intihara girien veya intihar eden bireylerin normal bireylere gre daha fazla risk altnda olduunu gstermitir. Toplumsal statlerinin bulunduu noktann yksek olmas, herhangi bir iflas veya ticari baarszlk neticesinde daha hzl ve travmatik bir d yaamalarna sebep olmaktadr. Ek olarak, borlarn deyemedikleri taktirde hapis cezalaryla yzyze kalmalar, ticari hayatlarnda gsterdikleri baarszlk nedeniyle intihar riskini arttrmaktadr. Ticaretle uraan insanlarn intiharlar, ekonomiye kattklar art deere ve yarattklar istihdama etkisi asndan da nem kazanmaktadr. almada belirli bir bilgi birikimi ve deneyimi olan bu insanlarn ticari faaliyetlerinde baarsz olduktan sonra da bu bilgi ve deneyimlerinden faydalanlmas nerilmektedir.

iii

EMERGING AS A RESULT OF COMMERCIAL FAILURE SUICIDE AND SUICIDE ATTEMPT EVENTS SOCIO-ECONOMIC CAUSES Sergender Sezer

ABSTRACT
This thesis aims to find socio-economic causes of suicides which derive from business failures increasing especially in periods of economic crises. Suicides and persons who attempt to suicide in consequence of business failure are interpreneur and investor persons. The research expose that this persons are at risk more than normal people. Their very high social status causes their rapid and travmatic collapse owing to a bankruptcy or any business failure. Further, when this persons fail to pay their debts, they face with imprisonment which enhances the risk of suicide. Suicides who deal with commerce are important in terms of their effects on surplus value in national economy and employment. In this research, it is suggested that should be profited by their wide knowledge and experiences after their failure in commercial activities.

iv

NSZ
Toplumlarn st yaplarnn ekonomi tarafndan belirlendii Karl Marx tarafndan sylemiti. Bu gr hl tartlmaktadr. Bu tartmalar devam ede dursun, baz bireylerin yaamlarnn nasl olaca veya ne zaman son bulacann ekonomi tarafndan belirlendii bir gerektir. Bu alma hem ekonominin, hem de ekonomiyi belirleyen toplumun bireyleri iin nasl bir yaam belirlediini gstermeye almtr. Konu zerinde yeterli akademik alma olmamas temel zorluklardan biri olmutur. Toplumun intihar konusunda daha bilinli, daha az yarglayc ve daha az dlayc olmas, devletin intihar sorununa daha fazla ilgi gstermesi ve akademik anlamda bu konuda daha fazla almalarn yaplmas konusundaki umut devam etmektedir. almamn danmanln yrten saygdeer Hocalarm Prof. Dr. Mahmut Arslan ve Prof. Dr. Nurgn Oktike yapc tavrlar, gsterdikleri sonsuz anlaylar ve rettiklerinden tr mteekkirim. Blm bakanmz ve dekanmz olan saygdeer Hocam Prof. Dr. Korkut Tuna her zaman scak ve sorun zc yaklamyla almamda hep yanmda olmutur. Kendisine sonsuz teekkrlerimi sunuyorum. Tez izleme jrilerimde yer alan Prof. Dr. Ayhan Bak hocamn faydal yaklamlar iin kendisine ok teekkr ediyorum. Tezimin uygulama srecinde katklarndan dolay Ankara niversitesi Psikiyatrik Kriz Merkezi alanlarna, Prof. Dr. Ik Sayla, Prof. Dr. Ouz Berksuna ve zge Uana, Adli Tp Kurumu alanlarndan Do. Dr. Blent ama ilgi ve desteklerinden dolay teekkr ediyorum. Tezimin birok aamasnda desteini grdm sevgili arkadam Birgl Koaka zel olarak teekkr ediyorum. Tezimin ortaya kmasnda benimle grmeyi kabul edip sorularma itenlikle cevap veren tm katlmclara ayrca ok teekkr ediyorum. Doktora renciliim boyunca desteklerini benden esirgemeyen Buket akr ve ei Ali akra, eim Ayline, ayrca blmdeki sorumluluklarm benimle paylaan alma arkadalarma da teekkr etmek isterim. v

NDEKLER
Sayfa z (Abstract)...............................................................................................................iii nsz...........................................................................................................................iv indekiler....................................................................................................................vi Tablolar Listesi..........................................................................................................viii Grafikler Listesi............................................................................................................x Ksaltmalar Listesi.......................................................................................................xi Giri...............................................................................................................................1 I. Tezin Alan ve Kapsam............................................................................................2 II. Tezin Gerekesi, Amac ve nemi..........................................................................8 III. Tezin Yntemi......................................................................................................12 IV. Tezin Varsaym....................................................................................................28 V. Tezin Snrllklar..................................................................................................28 1. Blm Kavramsal ve Teorik ereve.....................................................................................30 1.1. Kavramsal-Tarihsel Boyutuyla ntihar Giriimi ve ntihar.......................30 1.1.1. Toplumsal Bir Eylem Olarak ntihar........................................33 1.1.1.a. Eski Dnemlerde ntihar................................................................47 1.1.2. ntihar Giriimi..........................................................................55 1.1.3. ntihara Sosyolojik ve Psikolojik Yaklamlar.....................................58 1.1.4. ntihar ve ntihar Giriimlerinin Nedenleri...........................................64 1.1.5. Trkiyede ntiharlar.............................................................................69 1.2. Ticari Baarszlk ..........................................................................................78 1.2.1. Bir Ticari Baarszlk Olarak flas...................................................................81 2. Blm: Trkiyenin Sosyo-Ekonomik Dnm ve Krizlerin Ticari Baarszlk zerine Etkisi...........................................................................................................................84 2.1. Kreselleme, Kriz ve Sosyo-Ekonomik Yapdaki Etkileri...........................88 2.1.1. Nedenleri ve Sonularyla Ekonomik Kriz.................................................93 2.2. Kriz ve Teorileri ve Yaklamlar................................................................... 97 vi

2.2.1. Marksist Kriz Teorileri..........................................................................98 2.2.2. Eksik-Tketimci Kriz Kuram...............................................................99 2.2.3. Krizi Kr Oranlarnn Dmesi ile likilendiren Yaklamlar............100 2.3. Trkiyenin 1980-2000 Ylna Kadar Yaad Sosyo-Ekonomik Deiimler...........................................................................................................102 2.3.1. 24 Ocak Kararlaryla Balayan Deiim Dnemi................................105 2.3.2. 1994 Krizi, 5 Nisan Kararlar ve Etkileri.............................................115 2.3.3. 2000 Kasm ve 2001 ubat Krizleri ve Etkileri...................................120 2.3.4. 2008 Kresel Krizi ve Trkiye............................................................129 2.4. Ekonomideki Dnmlerin ve Krizlerin Ticari Baarszlklar zerindeki Etkisi..................................................................................................................137 3. Blm: Ticari Baarszlk Sonucu Ortaya kan ntihar ve ntihar Giriimi Olaylarnn Sosyo-Ekonomik Nedenlerine likin Verilerin Deerlendirilmesi......................146 3.1. TK Verilerine Gre Trkiyede Meydana Gelen Ticari Baarszlk ntiharlar.............................................................................................................147 3.2. Basnda Yer Alan Ticari Baarszlk Temelli ntihar ve ntihar Giriimlerinin Analizi.........................................................................................161 3.3. Yaplan Grmelerin Deerlendirilmesi....................................................181 3.3.1. Ticari Baarszlk ntihar ve ntihar Giriimlerindeki Sosyal Nedenler............................................................................................190 3.3.2. Ticari Baarszlk ntihar ve ntihar Giriimlerindeki Ekonomik Nedenler .....................................................................................203 3.4. Veri ve Bulgularn Deerlendirilmesi..........................................................210 Sonu ve neriler.........................................................................................212 Kaynaklar..................................................................................................................217 Basnda kan Ticari Baarszlk Nedeniyle Gerekleen ntihar ve ntihar Griimi Haberleri...................................................................................................................229 Ek: Tezle lgili Olarak Yaplan Grmeler.............................................................242 zgemi..................................................................................................................346

vii

TABLOLAR LSTES
Tablo 1. Ticari baarszlk intiharlarndaki deiim (1996-2009)..............................6 Tablo 2. Tikin son verilerine gre ticari baarszlk sonucu meydana gelen intiharlar (2007-2009)...................................................................................................8 Tablo 3. lkelere gre her 100.000 kiideki intihar oranlar.....................................46 Tablo 4. ntiharlarn 2000-2009 yllar arasndaki Trkiye genelindeki durumu..72 Tablo 5. Corafi blgeye gre kaba intihar hz.73 Tablo 6. Trkiyedeki intiharlarn nedenleri-1 2008......74 Tablo 7. Trkiyedeki intiharlarn nedenleri-2 2009......75 Tablo 8. Kullanlan ynteme gre intiharlar .75 Tablo 9. Trkiyede yllara gre ticari baarszlk sonucu ortaya kan intiharlar..76 Tablo 10. Yllara gre kii bana den GSMH.125 Tablo 11. Kurulan ve kapanan irket ve kooperatif says...127 Tablo 12. Ekonomik faaliyete gre alan ve kapanan ticaret nvanl iyeri says.131 Tablo 13. Seilmi ekonomik gstergeler....141 Tablo 14. Trkiyede yllara gre ticari baarszlk sonucu ortaya kan intiharlar148 Tablo 15. ntiharlarn 2000-2009 yllar arasndaki Trkiye genelindeki durumu......................................................................................................................148 Tablo 16. Ticari baarszlk intiharlarnn cinsiyete gre dalm.150 Tablo 17. Eitim durumlarn gre ticari baarszlk intiharlar..152 Tablo 18. Ya gruplarna gre ticari baarszlk intiharlar.....154 Tablo 19. Ticari baarszlk intiharlarnn yllar ve aylara gre dalm...155 Tablo 20. Bakmakla ykml olduu kiiler...156 Tablo 21. Ticari baarszlk nedeniyle intihar edenlerin medeni durumlar...........157 Tablo 22. Ticari baarszlk intiharlarnn illere gre dalm ve illerin ekonomik gelimilik sralamalar.160 Tablo 23. Ticari baarszlk nedeniyle intihar edenlerin setikleri yntem....163 Tablo 24. Basna yansyan ticari baarszlk temelli intihar ve intihar giriimi olaylarnn trlerine gre dalm....................162 Tablo 25. Basna yansyan ticari baarszlk sonucu meydana gelen intihar ve intihar giriimi olaylarnn yllara gre dalm..163 Tablo 26. Ticari baarszlk intiharlarnn yl ve trlerine gre basna yansma skl164 viii

Tablo 27. Basna yansyan olaylar gerekletirenlerin cinsiyet dalm........165 Tablo 28. Cinsiyet ve olay trne gre dalm.......165 Tablo 29. Basna yansyan ticari baarszlk temelli intihar ve giriimi olaylarnn illere gre dalm166 Tablo 30. ntihar ve intihar giriimi olaylarnn ya gruplarna gre dalm.........167 Tablo 31. Basna yansm nedeni ticari baarszlk olan intihar ve intihar giriimi olaylarnn yl ve aylara gre dalm..168 Tablo 32. ntihar ve intihar giriiminde bulunanlarn sektrel ve mesleksel dalm.169 Tablo 33. Basna yasm ticari baarszlk temelli inntihar ve intihar giriimi olaylarnda kullanlan yntemlerin dalm.170 Tablo 34. Basna yansm haberlere gre intihar ve intihar giriiminde bulunanlarn eitim dzeyleri................................................................................................171 Tablo 35. ntihar ve intihar giriiminde bulunanlarn medeni durumlar.....173 Tablo 36. Haberlere gre ticari baarszlk yaayp intihar ve intihar giriiminde bulunanlarn ocuk saylar.......174 Tablo 37. ntihar ve intihar giriiminde bulunanlarn daha nce intihar giriimi kaytlar.175 Tablo 38. ntihar eden veya intihara girien kiilerin sebep olduklar lmler.......177 Tablo 39. cra ve iflas kanununa muhalefet sonucu hapis cezas alanlar.......178 Tablo 40. Basnda yer alan ticari baarszlk yaayp intihara girimi veya intihar etmi kiilerin dier nedenleri...180

ix

GRAFKLER LSTES
Grafik 1. Trkiyede kaba intihar oranlar (2000-2009)............................................72 Grafik 2. Gayri safi yurtii hasla geliimi..............................126 Grafik 3. Sanayi retim endeksi......................126 Grafik 4. TK verilerine gre ticari baarszlk intiharlarnda cinsiyetlere gre dalm (2000-2009)....150 Grafik 5. TK verilerine gre ticari baarszlk sonucu intihar edenlerin eitim durumlarna gre dalm.153 Grafik 6. TK verilerine gre ticari baarszlk intiharlarnn ya gruplarna gre dalm.154 Grafik 7. TK verilerine gre ticari baarszlk intiharlarnn aylara gre dalm.........................................................................................155 Grafik 8. Ticari baarszlk nedeniyle intihar edenlerin bakmakla ykml olduklar kiiler.156 Grafik 9. Ticari baarszlk nedeniyle intihar edenlerin medeni durumlar158 Grafik 10. Ticari baarszlk inedeniyle intihar edenlerin setikleri yntemlere gre dalm......160 Grafik 11. Basna yansyan ticari baarszlk temelli intihar ve intihar giriimi olaylarnn trlerine gre dalm....................162 Grafik 12. Basna yansyan ticari baarszlk sonucu meydana gelen intihar ve intihar giriimi olaylarnn yllara gre dalm...164 Grafik 13. Basna yansyan olaylar gerekletirenlerin cinsiyet dalm.........165 Grafik 14. ntihar ve intihar giriimi olaylarnn ya gruplarna gre dalm.......167 Grafik 15. Basna yasm ticari baarszlk temelli inntihar ve intihar giriimi olaylarnda kullanlan yntemlerin dalm.............................................172 Grafik 16. Basna yansm haberlere gre intihar ve intihar giriiminde bulunanlarn eitim dzeyleri...........................................................................172 Grafik 17. ntihar ve intihar giriiminde bulunanlarn medeni durumlar...173

KISALTMALAR LSTES
AB ABD ANAP AVM DB DBS DE DS GSMH GSYH .. IMF MKB TO KDV KH KT KODE MESS TCK TDK TMSF TK : Avrupa Birlii : Amerika Birleik Devletleri : Anavatan Partisi : Alveri Merkezi : Dnya Bankas : Devlet Bor Senedi : Devlet statistik Enstits : Dnya Salk rgt : Gayri Safi Milli Hasla : Gayri Safi Yurtii Hasla : stanbul niversitesi : International Money Found : stanbul Menkul Kymetler Borsas : stanbul Ticaret Odas : Katma deer Vergisi : Kaba ntihar Oran : Kamu ktisadi Teebbsleri : Kar Oranlarnn Dme Eilimi : Trkiye Metal Sanayicileri Sendikas : Trk Ceza Kanunu : Trk Dil Kurumu : Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu : Trkiye statistik Kurumu

xi

TURSAB TSAD vd. WHO y.n. YTCK

: Turizm ve Seyahat Acentalar Birlii : Trkiye Sanayici ve adamlar Dernei : Ve dierleri : World Health Organization : Yazarn Notu : Yeni Trk Ceza Kanunu

xii

GR
Ticari faaliyetlerinin bir aamasnda baarszlk yaayp (iflas etmi, ar derecede borlanm vs.) ticari hayatlar kesintiye uram veya bitmi bireylerin intihar etmi veya intihara girimi olmalarnn altnda yatan dier sosyo-ekonomik nedenleri bulmay amalayan bu doktora tezi, sosyolojik anlayc-aklayc bir aratrma olarak kurgulanmtr. Zira, sosyoloji betimleme deil olaylar aklama abas iindedir (Sezer, 1993: 84). Ticari baarszlk intiharlar veya intihar giriimleri, ticari bir faaliyet gsterirken herhangi bir ekilde ilerinde baarsz olmu, iflas etmi, ekonomik olarak kmaza girmi bireylerin intihar ve intihar giriimlerini kapsamaktadr. Bu trden intihar giriimleri bir kategori olarak Trkiye statistik Kurumu (TK)in1 her yl yaynlad ntihar statistiklerinde yer almaktadr. Genel olarak intiharn sosyolojide ok allmamas, zel olarak da ticari baarszlk intiharlarnn hemen hemen hi allmamas nedeniyle ve aada daha ayrntl aklanacak dier nedenlerle bu konu allmaya deer grlmtr. Trkiyede son olarak TKin yaynlam olduu 2008 yl ntihar statistikleri CD-ROMunda 2008 yl intiharlarnn 2816 kiiye ulat grlmektedir. Bir nceki yl ise 2793 kii intihar etmitir. ntihar oranlar on yllk periyoda bakldnda az ama srekli artan bir seyir izlemektedir. Ayn ekilde bu genel arta paralel olarak; ticari baarszlk intiharlar2 aada tablo (Tablo 1 ve Tablo 2) olarak da verildii gibi, zellikle krizlerin olduu dnemler ile takip eden dnemlerde artmakla birlikte genel olarak da belirgin bir artn olduu grlebilmektedir. Bu nedenle toplumsal bir sorun olan intiharlarn ve zel olarak da ticari baarszlk intiharlarnn sosyolojik bir aratrma konusu olmas kanlmazdr. Tez blm olarak kurgulanmtr. Birinci blmde; tezde kullanlacak kavramlar etraflca aklanm, intihar ve intihar giriimi kavramlarnn tanmlanmas
1

2005 ylna kadar ad Devlet statistik Enstits (DE) olan kurum, 5429 Sayl Trkiye statistik Kanunu ile "Trkiye statistik Kurumu" olmutur. Dolaysyla 2005 ylna kadar olan intihar istatistiklerini DE tutmutur. 2 ntihar sebepleri iinde psikolojik bunalm bir sebep olarak yer almaktadr. lk kayd alp TKin formlarn dolduran resmi grevliler fazla ayrntya girmedikleri iin, genelde asl sebebi bulmak yerine, sebep olarak psikolojik bunalm yazp formu merkeze o ekilde gndermektedirler. Dolaysyla gerek sebebi ticari baarszlk olan bir ok intihar kaytlara gememektedir.

yaplm, intihar olgusunun psikolojik, sosyolojik, ekonomik, felsefi ynleri deerlendirilmi, intiharn tarihsel boyutuna deinilmi ve Trkiyedeki intihar olaylarnn genel durumu ortaya konmutur. Bu blmde ayrca, baarszlk, ticari baarszlk ve iflas gibi kavramlarn da tanmlanmasna allmtr. kinci blmde; Trkiyedeki ticari baarszlk intiharlarnn ekonomik ve sosyal temellerini anlayabilmek iin Trkiyenin 1980 sonras yaad, ekonomik ve sosyal dnmler ile geirdii ekonomik krizler ayrntl olarak ele alnmtr. Ayrca bu blmde 1980 sonras ekonomik ve sosyal deiimleri hazrlayan daha nceki sosyal, siyasal ve ekonomik deiimlere de ksaca deinilmitir. nc ve son blmde ise, Trkiyedeki ticari baarszlk intiharlarnn genel durumu, ekonomik yapdaki deiimlerle ilikili olarak ne tr deiimler gsterdii, ticari baarszlk intiharlarnn genel intiharlar iindeki yeri, illere gre durumu, sosyo-ekonomik nedenleri aratrma iin yaplm grmeler, istatistikler, basna yansm ticari baarszlk intiharlar dorultusunda deerlendirilmitir. Bu deerlendirmeler yaplrken aratrmann banda belirlenen varsaymlarn snanmas yaplmtr. Deerlendirme, snama, anlama ve yorumlama sreci aratrmann teorik ve yntemsel eksenine uygun olarak yaplmtr. Bu blmde ayrca, tartmalara ve zm nerilerine de yer verilmitir.

I. TEZN ALANI VE KAPSAMI Tezin aratrma alan, Trkiye genelidir. Aratrlan konunun sreci olarak, 2000-2010 dnemi belirlenmitir. Anlan yllar arasnda ar borlanma ve iflas sonucu, yani ticari baarszlk nedeniyle intihara girimi ya da intihar etmi kiiler aratrmann kapsam iindedir. Bu kapsam iine girenlerden intihara girimi olan ve bugn bir ekilde hayatna devam edenlerin kendileriyle, intihar sonucu hayatn kaybetmi olanlarn birinci dereceden yaknlaryla yz yze grmeler yaplmtr Bunun dnda literatr taramas yaplm ve istatistiksel verilerden de yararlanlmtr. zellikle aratrmann kavramsal ve teorik erevesi literatre dayaldr.

ntihara girimi kiilerin kiisel bilgileri, neden ve nasl intihara giritikleri ile adres bilgileri, hastanelerin acil servisleri, psikiyatri klinikleri, il-ile emniyet mdrlkleri, jandarma karakollar ve alay komutanlklar, il-ile salk mdrlklerinde bulunmaktadr. Bu bilgiler Trkiye statistik Kurumuna (TK) gnderilmediinden (ya da TK tarafndan istenmediinden) intihara girienlerin oranlar bilinmemektedir. ntihar etmi kiilerin bilgileri ise, yasal bir ilem olarak zel bir form aracl ile kaydedilerek TKe gnderilmekte, bir kopyas da polis veya jandarmann ildeki en st biriminde bulundurulmaktadr. Aratrmann rnekleminin byk ksm stanbuldan alnacandan ve ilin st mlki idare amirlii olan valilikten alnacak zel bir izinle bu bilgilerin tmne ulalmas mmkn olduundan stanbulda izin iin Valilie bavuru yaplmtr. Valilik, dorudan izin veremeyeceini belirterek ilgili birimlere yazmtr. Ancak stanbul l Emniyet Mdrl ve l Jandarma Alay Komutanl, kendilerinde intihara dair bir veri olmadndan, olanlarn da gizli olmas ve kiiye zel bilgilerin nc kiilere verilmesinin yasak olduundan intihar ve intihar giriimlerine dair bilgileri veremeyeceklerini yazl olarak bildirmilerdir. Sadece stanbul l Salk Mdrl kendilerinde konuyla ilgili olan her bilgiyi paylaabileceklerini bildirmilerdir. zin alnarak ulalan kiisel bilgiler ile mmkn olan tm bireylere ulalmaya allmtr. Resmi makamlarn konuya yaklam, hl intihar olaynn bir tabu, gizlenmesi, yok saylmas gereken bir olgu olduu eklindedir. Tezin aratrmasnn kapsam iine giren bireylerin toplumsal evreleri, ekonomik ve kltrel ynleriyle incelenmi, bireyi ekonomik baarszlndan dolay hayatn sonlandrmaya ynlendiren itkilerin neler olduu saptanmaya allmtr. Bu itkilerin, ahlaki ve kltrel boyutlar, bireye getirdii ykmllklerin ve yaptrmlarn neler olduu, bunlarn toplumsal ilikilerdeki gc ve konumu da ortaya konmutur. Alan olarak Trkiyede ticari baarszlk kaynakl intihar ve intihar giriimlerinin olduu stanbul, Mula, Ankara, Bursa, Denizli ve zmir gibi iller, dnem olarak da 2000-2010 aras dnemle snrlandrlm olan bu almada ticari baarszlk sonucu intihara girimi ya da intihar etmi bireylerin bu baarszlklarnn ardnda yatan nedenleri derinlemesine ortaya koyabilmek iin Trkiye ekonomisinin 1980 sonras ekonomik tarihine de bakmak gerekmitir. 3

Bunun iin Trkiyenin liberal ekonomiye geiinde dnm noktas saylan 24 Ocak 1980 Ekonomik Kararlarndan 2010e kadar olan dnemdeki tm ekonomi politikalar, yaanan ekonomik krizler ve nedenleri de ayrntda baklmtr. 2008 ylnda ABDde balayan ve etkileri kresel lekte hisedilen ekonomik krizin Trkiyedeki yansmalarna, lke iindeki ticari baarszlklara etkilerine ve intihar olaylar asndan sonularna da zellikle baklmtr. Tezde ticari baarszlk sonucu intihara girimi ve intihar etmi bireyler asndan sorgulanan balklar unlardr; Bireyin kiisel zellikleri; o o o o Kiisel bilgileri (ya, medeni durum, renim durumu, meslei vs.) Herhangi bir psikolojik sorunu var m? Herhangi bir salk sorunu var m? Ailede ve yakn evresinde (arkadalk, i ve ikinci derece akraba evreleriyle) intihar veya intihar giirimi var m? Bu olaylardan etkilenmesi sz konusu mu? o Daha nce intihar giriiminde bulunmu mu?

Bireyi intihara srkleyen ekonomik ya da ticari baarszln ekonomik nedenleri; o Bireyin intihara giritii veya intihar ettii dnemde herhangi bir ekonomik kriz sz konusu mu? o Toplumsal ilikiler anda bir kopma var m? (Gvene dayal bir ekonomik ilikinin ktye kullanlmas, i ve aile evresinden ekonomik destein azalmas veya kesilmesi vb.) o Kumar, dolandrclk ya da benzer trde bir olayla ykl bir para kayb sz konusu mu? o o Herhangi bir yasad para ilikisi (tefecilik vs.) var m? Yeni bir yatrm ya da byk miktarda borlanma sz konusu mu?

Zor duruma dtnde herhangi bir ekonomik destek aray olmu mu? Bu arayna herhangi bir karlk alabilmi mi?

Ailenin ekonomik durumu ve sosyal stats o Aile ortaya kan durum ncesi snfsal olarak kendisini nerede konumlandryor? o Ortaya kan durum bu konumu nasl etkiledi, herhangi bir deime oldu mu? o Ailede ekonomik ya da ticari baarszlk ncesi ciddi bir sorun, geimsizlik var m? o Ailede bireyin kendisi veya birinci derece yakn evresinde boanma var m? o Ailede veya yakn akraba iinde intihar etmi veya intihara girimi olan var m? evresi ve meslek rgtleri o Ticari baarszlk i evresi tarafndan nasl karland? o Ticari baarszlktan ne kadar insan etkilendi? o Herhangi bir meslek rgtne yelik var m? o Meslek rgt ile ilikinin boyutu nedir? Kriz ya da ticari baarszlk durumlarnda bir dayanma sz konusu mu? TKin en son gncelleyerek hazrlam olduu 2008-2009 dneminde ait ntihar statistikleri CD-ROMuna gre, ticari baarszlk sonucu intihar edenler Tablo 1de grld gibi 2007 ylnda 60 iken, 2008 ylnda neredeyse % 100lk bir art gstermi 119 kiiye kmtr. Tablo 2de ise 1996dan 2009a kadar olan 14 yllk sreteki ticari baarszla bal intiharlar gsterilmitir. Tablolardaki verilere gre Trkiyenin kriz dnemlerinde ekonomik temelli intiharlarda ciddi oranda bir artn olduu gzlemlenebilmektedir. rnein 2001 krizi sonras ve 2003 krizi sonrasnda ticari baarszlk sonucu intiharlardaki art oran, daha istikrarl geen 2005 ylna gre % 130 civarndadr.

Tablo 1. Ticari Baarszlk ntiharlarndaki Deiim (1996-2009)

Yl 1996 Toplam Erkek Kadn Toplam Erkek Kadn Toplam Erkek Kadn Toplam Erkek Kadn Toplam Erkek Kadn Toplam Erkek Kadn Toplam Erkek Kadn Toplam Erkek Kadn Toplam Erkek Kadn Toplam Erkek Kadn Toplam Erkek Kadn Toplam Erkek Kadn Toplam Erkek Kadn Toplam Erkek Kadn Ticari baarszlk Say (%)3 59 3,25 57 5,08 2 0,29 92 4,62 88 7,61 4 0,48 114 6,03 114 10,13 102 5,50 97 8,73 5 0,67 84 4,66 81 7,27 3 0,44 148 5,73 146 8,71 2 0,22 91 3,95 82 5,89 9 0,99 147 5,44 134 8,51 13 1,15 60 2,22 57 3,39 3 0,29 63 2,33 61 3,51 2 0,21 56 1,98 54 3,03 2 0,19 60 2,15 58 3,21 2 0,20 119 4,23 117 6,08 2 0,22 90 3.11 89 4.22 1 0,13

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Toplam intiharlar iindeki oran.

TKin aadaki tablolardaki verilerine bakarak da ekonomik kriz dnemlerinde ticari baarszlk nedeniyle intiharlarn artt sylenebilmektedir. Ekonomik krizlerle intiharlar arasnda bir iliki olmasndan dolay Trkiyenin 20002010 aras ekonomi-politikalarnn da ortaya konmas gerekmektedir. Bu dnemi iyi anlayabilmek iin de 1980deki 24 Ocak Kararlarndan itibaren ekonomipolitikalarndaki deiimler ve sonular da aratrmann kapsam iindedir. ntihar aratrmalarnda lmle sonulanan intihar giriimlerinin tm intihar giriimleri iinde oran % 10-15 arasnda deimektedir (Oktik, 2005: 148). DE ve TKin sadece stanbulda 2000-2009 yllarn kapsayan 10 yllk srede 186 kiinin ticari baarszlk sonucu intihar ettii saptanmtr. Buna gre stanbulda ticari baarszlk sonucu tamamlanmam intiharlar % 80-85 civarnda tahmin edilmektedir, yani yaklak 1100 kii de yine ticari baarszlk sonucu intihara girimi demektir. Ayn ekilde Trkiye genelinde 2007-2008 yllarndaki toplam 918 ticari baarszlk intihar olayna karlk yaklak 5200 kiinin de ayn sebeple intihara giritiini tahmin etmek mmkndr. Ticari baarszlk sonucu intihar edenlerin toplam intiharlara oran 2000de % 4.66, 2001de % 5.73, 2002de % 3.95, 2003de % 5.44, 2004te % 2.22, 2005te % 2.33, 2006da, 1.98 2007de % 2.15 2008de % 4,23 ve 2009da ise % 3.11 olarak gereklemitir. Bu yllarn ortalamas ise % 3.58dir. Tablo 2. TKin Son Verilerine Gre Ticari Baarszlk Sonucu Meydana Gelen ntiharlar (2007-2009) (TK, 2009-2010). Ticari Baarszlk Toplam ntiharlar ntiharlar Yl 2007 2008 2009 2007 2008 2009 Toplam 2793 2816 2898 60 119 90 1808 1924 2111 58 117 89 Erkek 985 892 787 2 2 1 Kadn

Ticari baarszlk nedeniyle intiharlarda ne kan iller stanbul, Ankara, zmir, Bursa, Antalya, Aydn, Eskiehir, Kayseri, Denizli, Mula gibi sanayinin ve turizmin youn olduu illerdir.

II. TEZN GEREKES, AMACI ve NEM ntihar, kavram olarak ierdii lm dier lm trlerinden istemli lm (istei) olmasndan dolay farkllatrmaktadr. Bu yzden intiharlar, kanser, AIDS ya da trafik kazasna bal lmler gibi incelenmemektedir. nk istemli lm sadece nfusbilimsel bir lm deil, toplumsal (dolaysyla sosyolojik) felsefi, dini, ekonomik, ahlaki ve kltrel anlamlar olan bir lm trdr (Minois, 2008: 10). Bylesine ok boyutu olan intihar, hemen hemen her toplumda bir tabu olarak yzlerce yl varln srdrmtr. Toplumun intihara ve intihar eden insanlara olan sulayc, dlayac ve yok sayc tavr yannda dinlerin gnah olarak grmesi bilim insanlarnn konuya yaklamn da etkilemitir. Bu nedenle 19. yzyla kadar bu alanda yaplm bir almaya rastlamak mmkn olamamtr. Durkheimin 1897de yaymlad nl kitab Le Suicideden (ntihar) sonra, ada istatistiklerden yararlanan doktorlar, sosyologlar, psikologlar ve psikanalistler, intihar kendi alarndan incelemilerdir (Minois, 2008: 10). Yz yl akn sredir devam eden bu almalardan sonra toplumlarn ve devletlerin soruna yaklamnda bir ilerlemenin olduunu sylemek mmkndr. Ancak sosyolojik aratrmalarn yeterli olduunu sylemek ne yazk ki mmkn deildir. Bu tez sosyolojik uygulamal bir aratrmaya dayaldr. Sosyolojik aratrma yapmann amac, insann sosyal davran konusunda derin bir anlay elde etmektir. nsan davranlarnn aratrlabilecek snrsz yn vardr. Ancak sosyologlar, bu ynlerin bazlarn farkl bir biimde aratrrlar. En genel anlamda sosyolojik bak as veya sosyolojik dnmeye alma olarak adlandrlan sosyolojik teori, neyin aratrlaca ve nasl aratrlaca konusunda da klavuzluk eder (Cole, 1999: 12). Sosyologlarn intihar aratrmaya karar vermeleri ve aratrma biimleri de bu sosyolojik bak as veya sosyolojik dnmeye alma biimleri ve dzeylerinin nerede olduu ile ilikilidir. ntihar giriimleri ve intihar olaylar, sonucu itibariyle bir tek bireyi etkiliyorlarm gibi grnseler de yaplan baz bilimsel almalarn4 da gsterdii
OKTK, N. 2003. Mula linde ntiharlarn Nedenleri ve zm nerileri. Mula niversitesi Yaynlar. Mula. OKTK, N. TOP, A, SEZER, S. ve BOZYER, . 2003. Mula li ntihar ve ntihar Giriimlerinin Sosyolojik Olarak ncelenmesi, Kriz Dergisi 11 (3) 1-19. Ankara.
4

gibi, eer aile iinde kalmsa ortalama drt kiiyi, eylemin yapld yer ve bireyin sosyal evresinin genilii ve toplumdaki statsne bal olarak binlerce, yz binlerce, hatta milyonlarca kiiyi etkileyebilmektedir. Baz bilim dallarnn ve bilim insanlarnn intihar olaylarna birey temelli yaklamnn, sorunun zmnde yeterli olmad, intihara gtren sebebi yaratan toplumsal nedenlerin neler olabileceine de baklmas gerektii gz ard edilmemelidir. ntiharla ilgili ilk bilimsel almann da bir sosyolog tarafndan, sosyolojinin yntem ve teknikleri kullanlarak yapld dnldnde, intiharn sosyolojinin bir konusu olduu apak ortadr (Durkheim, 1992). Durkheimn intiharn ahlaksal bir su veya psikolojik bir hastalk sonucu olmayp, sadece dourganlk veya retkenlik gibi toplumsal bir gereklik olduunda srarla durmas Avrupada byk tartmalara neden olmutur. Ona gre, intihar olgusunun, anlalr, yasalara konu olan toplumsal nedenleri vardr ve rasyonel bir biimde tartlp zmlenmesi mmkndr. En ktmser yaklamla isizlik gibi toplumsal bir hastalktr ve toplumsal aralar yardmyla zme ulatrlabilir (Alvarez, 2007: 94). Sosyolojik bir bilgi birikimi olmayanlar, insanlarn intihar nedenleri zerinde dnrken, ekseriya ar mutsuzluu ve umutsuzluu oluturan artlar dnmekte veya ar kiisel mutsuzluu sebep olarak gstermektedirler. Bu ekilde dndklerinden dolay da bireylerin gruplar ve toplum ile olan ilikilerini hibir ekilde dikkate almamaktadrlar. rnek verilecek olursa; bir kadn, ocuunun lmcl bir hastalnn olduunu rendiinde intihar eder. Bir adam, iinde baarsz olup iflas ettiinde intihar eder. Bir kz, okulunda baarsz olup atldnda, ayn zamanda erkek arkada onu terk edince intihar eder. Bu gibi bireysel ve duygusal durumlar, intihar drtlerini ortaya karmakta nemli rol oynarlar; ancak
OKTK, N. ve SEZER, S. Aile inde ntiharlarn Yoksullukla likisi: Mula rnei, IV: Aile uras Aile ve Yoksulluk Bildirileri (S. 79-100). T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar. Temmuz 2004. Ankara. OKTK, N., SEZER, S., NGREN, B. 2006 Trkiyedeki ntiharlarn Sosyolojik Analizi: 19802005 19-23 Eyll 2006 Tarihlerinde Malatya nn niversitesinde Yaplacak olan, Trkiyede Gncel Toplumsal Sorunlar konulu V. Ulusal Sosyoloji Kongresinde sunulmutur. L, T. 1983. Trkiyede ntiharlarn Yaa ve Cinsiyete Gre Dalm, H. Edebiyat Fakltesi Dergisi. (zel Say), 193-209. Ankara. ERJEM, Y. 2009. Mersinde ntihar ve ntihar Giriimleri. Mersin Valilii Yaynlar. Mersin. BULDUK, E. H. 2008. Trkiyede ntihar Olgusunun zmlemesi Batman rnei (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi). Mimar Sinan niversitesi Sosyoloji Blm. stanbul.

baz duygusal varolu dzeyleri intihar konusunda baz gerekleri aklamakta yetersiz kalmaktadr (Cole, 1999: 14). Toplumsal sorunlar sz konusu olduunda ayn sorunlarla yz yze kalan bireylerin tamamnn veya nemli bir ksmnn intihar etmesi beklenebilir. Ancak bu byle olmamakta, ounlukla kk bir ksm intihar etmekte ve intihara girimektedir. Soruna bu ekilde yaklaldnda, intihar eden bireylerin ruhsal yaplarnn zellii, sinir sistemlerinin zayfl veya nevrotik bozukluklar olabilir diye dnlebilir, fakat gerekte intihar drtsn yaratan ayn toplumsal koullar, intihar veya intihar giriiminin psikolojik temellerini de hazrlamaktadr; zira modern toplumun koullarnda yaayan insan, ince ve kolayca etkilenebilir bir duyarlla sahiptir. ntiharn gerek nedenleri olan bu toplumsal gler, bir toplumdan dierine, bir gruptan baka bir gruba, bir din veya mezhepten bir bakasna deiiklik gsterebilir. Ancak nemli olan bireyden deil, grup veya toplumdan kaynaklanm olmalardr (Tolan, 1981: 24). ntihar eden ya da intihara girien bireylerin genetik zelliklerinden gelen veya sonradan ani bir travma sonucu ortaya kan intihar olaylarnn intiharlar iindeki pay dldnde geriye kalan intiharlar sosyolojinin konusudur denilebilir. Ancak, yine genetik ya da travmatik intiharlar da bile, toplumsal gvenlik emberinin, yeterince koruduu bu tr bireylerin intiharlarnn engellenip engellenemeyecei tartlabilir bir konudur. Sonu olarak, intiharn anormal koullara gsterilen normal bir tepki olduu (Alvarez, 2007: 86) gereinden yola kmann faydal olabileceini gzard etmemek gerekir. Herhangi bir bireyin hayatna son vermesi, lenin geride kalan yaknlar ve sevenleri iin son derece ac verici bir olaydr (Kulakszolu, 2004: 242). Bahsi geen bu lmn bireyin kendi istei ile hayatna son vermi olmasnn gereklii ise ok daha sarsc olabilmektedir. lm olgusu ne kadar toplumsal bir olgu ve bu ynyle de sosyolojinin aratrma konusu ise, intihar da en az lm olgusu kadar sosyolojinin aratrma konusudur. Ticari baarszlk sonucu ortaya kan intiharlarda, toplumsal statnn hzla kaybolmas ve ekonomik refah dzeyindeki ani d, intihar eden bireyin intihar etmeden nce ailenin geri kalan yelerini de katletmesine sebep olabilmektedir. 10

Ticari baarszlk nedeniyle bunalma girmi birey kendince gerekeler bularak veya muhtemelen kendi lmnden sonra ailesinin ekecei zorluklar dnerek bylesi ok edici eylemlere giriebilmektedir. Bu aratrma bu tr cinnet olaylarnn nlenebilmesinin de koullarn da sorgulayacaktr. Gnmzde Sosyoloji bilimi, intihar aratrmalarndan uzaklam

grnmektedir. Trkiyede son yllarda yaplan birka sosyolojik aratrma [(li, 1983), (Oktik, Sezer ve ngren: 2006), (Oktik ve Sezer: 2004), (Oktik, Top, Sezer ve Bozyer: 2003), (Oktik: 2003), (Erdoan: 1985), (Halis: 2002), (Bulduk, 2008), (Erjem, 2009) gibi] saylmadnda, bu alann tamamyla psikoloji ve psikiyatrinin alma sahasna braklm gibidir. Oysa intihar birey zelinde gerekleen, sebepleri ve sonular itibariyle toplumsal bir olaydr. Bunun yannda intiharla ilgili ilk bilimsel ve kapsaml almann Sosyoloji Biliminin kuramclarndan ve en nemli temsilcilerinden kabul edilen Emile Durkheim tarafndan yaplm olduu unutulmamaldr. Son yllarda Trkiyede sosyologlar intihar konusuna ilgi duymaya balam olsalar da zel olarak ticari baarszlk sonucu intihar edenlerle ilgili yaplm bir bilimsel aratrmaya litaretr taramas iinde rastlanmamtr. Sosyolojinin toplumsal gereklii ortaya karan bir bilim olmasndan dolay sosyolojinin yntemleri kullanlarak yaplacak bu aratrmann sonular iinde Trkiyede henz tam anlamyla bir sorun olarak alglanmad gzlenebilen intiharlarn, intihar giriimlerinin sebeplerinin ortadan kaldrlabilmesi iin bir veri ve bavuru kayna olaca dnlmektedir. Bu ekilde yaplm kapsaml sosyolojik aratrmalarn azlndan dolay bundan sonraki yaplacak aratrmalar iin bir rnek tekil etmesi asndan da nem tamaktadr. Belirli bir ekonomik ilikiler a iinde bulunan, neredeyse tm sosyal ilikileri ve toplumsal stats bu ilikilere bal olan yaam kalitesi grece daha yksek bireylerin ekonomik baarszla uramalar durumunda evrelerindeki sosyal destek mekanizmas gereinden daha zayf kalabilmektedir. Deyim yerindeyse, ne kadar yksekte olunursa dme mesafesi ve iddeti de o derece fazla olmaktadr. Bu nedenle aratrmann ortaya koyaca verilerin, yapaca karmlarn ticari baarszlk nedeniyle oluabilecek muhtemel intihar giriimi ve intiharlarn nlenmesine k tutmas beklenmektedir. Bylelikle ekonomik-ticari deneyimi

11

yksek, ounlukla daha iyi eitim alm, yatrm/lar yapm, en az bir retim alannda uzmanlam bireylerin yeniden topluma ve lkeye faydal bireyler haline getirilmeleri salanabilecektir.

III. TEZN YNTEM ntihar toplumsal bir olgu olarak kabul edilmektedir. Toplumsal bir olgu olduu iin de sosyolojinin konusudur. Durkheima gre; birey zerinde dardan bir bask uygulama yetisine sahip veya bireysel tezahrlerinden bamsz olarak kendisine ait bir var olua sahip olup toplumun btnnde yaygnlk kazanp genellemi, sabit veya deil, her eyleyi biimi bir toplumsal olgudur (Durkheim, 2003ten aktaran: Kmbetolu: 2005: 18). Bir toplumsal olgu, bireyler zerinde uygulad ya da uygulayabilecei d zorlama gcyle tannr; bu gcn varl ise, ya belirli bir yaptrmn bulunmas ya da olgunun, kendisini inemeye ynelen her bireysel giriime kar gsterdii direnle tannr. Bununla birlikte kme iindeki yaylmyla da tannr. Her toplumsal olgu taklit edilir; genellemeye doru bir eilimi vardr, ama bunun nedeni, toplumsal, yani zorunlu olmasdr. Yaylma gc, toplumbilimsel niteliinin nedeni deil, sonucudur (Durkheim, 1995: 40-41). Toplumsal bir olgu olarak intihar, tam da Durkheimn bahsettii trden taklit edilebilen, yaylma gc olan, toplumu etkileyebilen bir olgudur. Bu yzden Durkheim, ilk ve tek temel kuraln, toplumsal olgular nesneler gibi dnmek (1995: 45) olduunu sylemektedir. Bu tezin amalarndan biri, tm bilimsel aratrmalarda olduu gibi bilimsel bilgi retmektir. Bir dnce olarak intiharn aratrlabilir olmas, bu aratrmada bilimin yntemleriyle hayata geirilmeye allmtr. Dncenin bilimden nce geldii aktr, ancak bilim, dnceden daha yntemli bir biimde yararlanmaktadr. Bilim dncelerden nesnelere gider (Durkheim, 1995: 45). Bilim dncelerden nesnelere giderken belirli bir sistematik, belirli bir yol izler. zledii tm bu srecin adna yntem veya metod denmektedir. Doan Erguna gre, yntem, bilimin temelidir; nk toplumsal bilimlerde, bilimsel aratrma yapmak, toplumsal gerein ya da insan olgularnn gerek zn bulmaya almak

12

demektir. Bu gerein zn bulmak iin de, uygulanan yntemin znn oluturulmas, bulunmas sz konusudur (Ergun, 1993: 15). Yntemin gerekliliinden yola kan sosyoloji, bilim olmasnn gerei olarak yntemi her zaman nemsemitir. Sosyoloji, yntemli bir biimde insan eitliliini kavramak abasnda olmaldr ve bu eitliliin says ne olursa olsun, sosyolog, bunun kkeninde bulunan genel yasalar aydnla karmaldr. Btn bilimlerde olduu gibi, sosyolojide de kuramla uygulamay (aratrma) birletirmek ya da baka bir deyile, kuramla uygulama arasndaki karlkl ilikileri dengeletirmek bilim adamnn ilk abas olmaldr (Ergun, 1993-A: 104). Giddensn da belirttii gibi sosyoloji, gerekte gzlenebilen konularla ilgilenir, ampirik aratrmalara dayanr ve olgulara anlam kazandracak kurumlar ve genellemeleri formle etmek zere yaplacak giriimleri de kapsar (1998: 13). Bu tezin ieriini oluturan konularn tm; toplumda nedenleri, olular ve sonularyla gzlemlenebilen konulardr. Tez, bu nedenle ayn zamanda uygulamal bir aratrma olarak kurgulanmtr. ster nicel, ister nitel olsun bilimsel bir aratrma iin yntem vazgeilmezdir. Bir bilimin amacna ulamasn her eyden nce yntem salamaktadr. Yntem nasla cevap verir. Yntem, bir amaca gre bir aratrma plandr, bir idraktir, dnsel bir giriimdir; dnce de bir tutumdur; bir dnce srecidir. Ya da bir bilimin amacna ulamasn salayan zihinsel tutumlarn ve dnsel giriimlerin btnne yntem denir. Yntemin grevi, aratrma konusunu anlalr, kavranlr klmaktr. En kesin, en bilimsel yntem nesnel gerei en ok yanstan yntemdir (Ergun, 1993-A: 104). Gnmzde tm bilimlerde olduu gibi sosyolojide de zerinde oybirlii salanm tek bir sosyoloji ynteminden sz edilmesi olanakszdr. eitli sosyoloji anlaylarna bal olarak deiik ve farkl sosyoloji yntemlerinin bulunmas doal karlanmaldr. Sosyolojideki konusu gerei eitli grlerin bulunmas trl blnmelere neden olmutur. Kart grlerin birbirilerine ynelttikleri eletiriler bulunmaktadr. Ayrca btn bu blnmeler ve karlkl eletiriler doal saylp benimsenmi de deildir. Sosyoloji, kendisini tartmalarn dnda ve eletirilerin zerinde sayabilmek iin tartma st ve d bir yntem peindedir. Tartmalarn dnda uzmanln gerei bir kurallar dizisinden sz edilmektedir. Bunu

13

salayabilmek iin bu kurallara giderek mutlak ve soyut bir nitelik yaktrlmaya balanmtr. Uzmanla bal teknik bir konu olarak tantlmtr (Sezer, 1993: 11). Sosyoloji, bandan itibaren ie deiik bir biimde balam, nce bir bilim olduunu kantlamaya ve tartmalar st yerini elde etmeye almtr. Felsefeyle olan ayrmas srecinde, doa bilimlerine benzemeye zen gstermitir. Bylece sylediklerinin bir aritmatik denklemi gibi kesin ve tartmasz benimsenmesini istemitir. XIX. yzylda eitli bilimlerde grlen gelimelere sosyoloji yine bu nedenle ok duyarl olmu, bu gelimeleri kendi konu ve alannda uygulama abasna girimitir (Sezer, 1993: 31). Sosyoloji toplumla ve dolaysyla insanla ilgili bir bilimdir. Baz dorularn elde edilmesi ve bu dorularn bilgisi zorunlu bir biimde olaylar konusunda insan bilincinin gelimesine, zenginlemesine yardmc olmaktadr. Bu bilgilerin gerektirdii sonular henz uygulama imkan bulmasalar bile doru bilgi yeni bir tutum ve olaylarn yeni bir yorumunu getirecei iin uygulama alanna btnyle yabanc deildir. Sosyoloji, nce toplumsal gerek zerinde etkili olmak amacn tamaktadr. Sosyoloji, kendi uygulamalaryla yeni bilgilerin kaynan oluturmu bir bilimdir. Bu ynyle de sosyoloji uygulamal bilimlere yakndr. Bu bakmdan sosyoloji, matematiin uygulanmas ile ortaya km eitli mhendislik bilimlerinden farkllklar gstermektedir. Sosyoloji br uygulamal bilimlerin aksine kendi elde ettii bilgilere dayal bir bilimdir. Yan bilim dallarndan elbette ok geni lde yararlanmaktadr, ancak yalnzca bu yolla elde ettii bilgilerle snrl kalmamaktadr. Sosyoloji kendisiyle balayan ve kendisiyle varolan bir bilimdir (Sezer, 1993: 36). Tezde temel alnan Durkheimn intihar yaklam onun ynteminin de en nemli gstergesi olmutur. Pozitivist bir bak as ile yapm olduu intihar aratrmas, bu aratrmann da sonuca ulamasnda yararlanlacak yntemsel bir modeldir. Pozitivizmin yntemiyle bir anlamda toplumbilimsel aklamann z yeniden deerlendirilmi, doa bilimlerindeki nedensel aklamann sosyal gereklii kavramadaki yeterlilii zerine tartmalar younluk kazanmtr (Kmbetolu, 2005: 19). Durkheim, bir toplumsal olgunun belirleyici nedenini bireysel bilin durumlarnda deil, bu toplumsal olguyu nceleyen baka toplumsal olgularda

14

aramak gerekir (Durkheim, 2003ten aktaran: Kmbetolu, 2005: 19) biiminde ifade ettii dncelerini, sosyologlarn toplumsal olgulara baka toplumsal olgular, dikkate alarak deil, fazlas ile psikolojik bir bak asndan yaklatklar konusunda da benzer grtedir. Ona gre, bilimsel yntem tektir ve hem sosyal, hem fizik dnyay ayn yntemle aklamak mmkndr. Bilimsel yntemin birliini, yani hem doa bilimlerinin, hem toplum-insan bilimlerinin ayn yntemi kullanmalar gerektiini ileri sren pozitivistler, doal toplumbilim terimi altnda sosyal bilimlerin de yasalar olabileceini savunmulardr. Sosyal dnyan bilimsel bir biimde aklamak, baarl aklamalara ulamak nihai olarak incelenen konu hakknda kanunlar ve yasalar kurmaktr (Kuznar 1997: 91, Aktaran: Kmbetolu, 2005:19). Buna ramen sosyolojide kesinlik konusunda sorunlar bulunmaktadr. Bu sorun znde sadece sosyolojiye ait bir sorun deil, bilimin geneline ait bir sorundur. Ancak bilim, bu durumu kendisi iin bir sorun olarak deil, gelimesi iin bir avantaj olarak grmektedir. Sosyoloji iin de durum farkl deildir. Tezin dayandrld dier yntemsel model olarak Max Weberin anlayc ve aklayc modelidir. Weber, on dokuzuncu yzyln sonunda bilimin sanayi toplumuna uygun yeni deerler manzumelerinin yaratlmas olarak tanmlama giriimlerine kar ak bir tavr almtr. Rickert, Dilthey, Schmoller, Roscher ve Knies gibi sekin meslektalarnn hepsi, sosyal hayata ilikin aratrmalarn, gerekte bilim adna bile ideal ve normlar tahkik etmek iin yrtlmesi gerektiinde ittifak etmilerdir. Onlar, sekler, kapitalist ve endstriyel toplumlarn deerlerden yoksun olacandan korkarak bu naho boluun, bilim tarafndan kefedilecek deerler tarafndan doldurulmas gerektii kanaatine varmlardr. Aksi taktirde, onlarn kabus vizyonlar gerek olacakt: kiiler dnmsellikten, bakalarna kar derin bir ykmllk hissinden ve hi deilse hakiki bir cemaat (Gemeinschaft) hissinden mahrum, sadece srklenen atomlar haline gelecektir. Din, artk ktnden iddetle ihtiya duyulan deerleri salayacak yeni bir kaynak bulunmasnn gerekli olduu dnlmtr. Bu noktada bilim yeni bir umut sunmutur (Kalberg, 2009: 33). Bilimin, kiisel deerlerin meru kayna olarak grlmesi gerektii anlayna Weber, nesnel bir bilim var olamaz diyerek kar kmtr. Weberin iddiasna gre her devir hatta her nesil veya on yl bile kendi kltrel olarak 15

anlam deer-fikirlerini meydana getirir. O, grgl gereklik hakkndaki gzlemlerimizin mtemadiyen bu deerlere atfla gerekletiini vurgular. Bilimin dayand grgl zemin, srekli deiir (Kalberg, 2009: 33). Trkdoana gre; fiziksel bilimlerde olduu kadar, sosyal bilimlerde de kesin yarglara varmamz mmkn deildir. Fizik bilimlerinde bile kesinlik kavram tartma yaratacak bir sorundur. Bu nedenle sosyal bilimlerde mutlak bir kesinlikten bahsetmek mmkn deildir. Bu her yerden nce fizik bilimlerinde doa olaylarna sadece bak asndan deil, bizzat doa olaylarnn kendi zelliinden meydana gelmektedir. Oysa sosyal bilimlerde, fizik bilimlerden farkl olarak, olaylarn iine bir de bilim adamnn bizzat kendisinin karmas da hesaba katlmaldr. Bu husus, bilimin temelinde bir takm deer yarglarnn bulunabileceini gsterir (Trkdoan, 2000: 212). Bernale gre; yalnzca konu bakmndan deil, yntem bakmndan da sosyal bilimler doa bilimlerinden ayrlr. Bu anlamda sosyal bilimlere son derece kt darvanlmtr. Toplumsal bilimlerin incelenmesin farkl ve zt yntem ebedi, biyolojik ve matematiksel yntemler- birbiri ard sra kullanlmtr; bugn ise bu yntemden ayn anda yararlanlmaktadr. Dier bilimlerin, zellikle de biyolojinin yntemlerinin dorudan doruya toplum bilimine uygulanmaya allmas ar basitletirilmi, hatal ve tehlikeli sonulara varlmasna yol amtr. statistiklerden yararlanlmas toplumsal verilere ounlukla yanltc bir kesinlik grnts kazandrmtr (Bernal, 2008: 258). Bilimsel gereklere ulamada, kullanlan yntem ve teknikler nemli rol oynamaktadrlar; ancak bunlardan biri tek bana yeterli deildir. Bilimde sadece teknie ar derecede nem verildii taktirde bir ilerlemeden ok, gszle gidildii bilinen bir gerektir. Bunun iin bir ka yntemi bir arada kullanmak suretiyle grleri pekitirmek, geree biraz daha yaklamak gerekir. rnek olarak yzeysel grme (mlakat) veya gzlem yoluyla olaylar arasnda neden-sonu bana gitmek artc olabilir; yani bu tr tmevarm yntemi tek bana yeterli deildir (Trkdoan, 2000: 218). ... Burada nemle zerinde durulmas gereken husus, grmeci ile denek arasndaki allm karlkl bir sosyal etki ekli olduudur. Gzlem ve grme, bir toplumun bireyleri ile karlkl tepkide

16

bulunmak demektir. Gzlemcinin kendisi de o toplum iinde zel bir stat ve role sahip bir birey haline gelmektedir. Demek oluyor ki, yaayan kltrlerin incelenmesinde bilim adamnn olaylara katlmas, labaratuvarda hayvan davranlarnn incelenmesinde ve kimya almalarnda olduundan ok daha az imkanla gereklemektedir. Bu yzden grme ve gzlem tekniiyle ilgili kesin kurallar ve yntemler ortaya koymak gtr. Durum byk lde aratrmacnn kiiliine baldr. Bu vaziyet her eyden nce, ideal ile gerek kalplar arasndaki fark; yani insanlarn davranlaryla ilgili olarak, syledikleriyle gerekte nasl davrandklar arasndaki fark ortaya karmaktadr (Trkdoan, 2000: 219). Weberin sosyolojisi, bireylerin toplumsal eylemleri ve bu eylemlerin ierdii anlam zerine kurulmutur. Weber sosyolojiyi, toplumsal eylemi yorumlayarak anlama ve sonular asndan nedensel olarak aklama amacn gden bir bilim olarak tanmlamtr. Weber sosyolojisinin temel konusu, bireysel dzeyde beliren toplumsal eylem olmaktadr. Gerek bireylerin igdsel bir nitelik tamayan tm anlaml davranlarn birer eylem olarak dnmek mmkndr (Tolan, 1993: 35). Webere gre, bir eylemin toplumsal bir nitelik alabilmesi iin, bireyin bu eylemine balad anlamn mutlaka dier bireylerin gemiteki, imdiki veya gelecekteki davranlar ile ilikili olmas, hatta onlar iermesi veya onlar tarafndan ierilmesi gerekir. Gemiteki bir saldrnn cn alma, beliren bir saldraya kar koyma veya gelecekteki bir saldrya kar nlem alma, toplumsal eyleme rnek olarak gsterilebilir (Tolan, 1993: 35). Webere gre bir eyleme balanan anlam, hem pratik bilgilerin yardmyla, hem de aklayc anlay yoluyla kavramak mmkndr. Anlama gerekte, bireyin psiik durumunun ve toplumsal eyleme verdii anlamn bilgisidir; yani ona, yalnzca bireysel bilinte oluan bir yorumlama ile ulalabilir. Baka bir adan sosyolojinin, toplumu ve toplumsal eylemleri aklamak iin genel kavramlardan deil, bireylerce znel olarak dnlm anlamlardan hareket etmesi gerekir. Anlayc sosyoloji, toplumsal eylemlerin gerek anlamlarn yorumlayc bir biimde kavramak, onlar sreleri ve sonular iinde nedensel olarak aklamak isteyen bir bilimsel yaklam niteliindedir. Bu nedenle anlama, aklamadan ve nedensel zmlemeden nce gerekletirilmelidir. Zira aklamak, yani mantksal balantlar kurmak iin, nce

17

anlamak, yani bireyin eylemindeki niyetli anlam bilmek gerekir (Tolan, 1993: 3637). Weber Toplumsal ve Ekonomik rgtlenme Kuram adl eserinde yeni gelimekte olan sosyoloji bilimini yle tanmlamaktadr.
Soyoloji, toplumsal eylemi yorumlayc tarzda anlamaya ve bylece onun ynn ve sonularn nedensel olarak anlamaya alan bir bilimdir. Eyleyen birey davranna ak veya rtk bir biimde, farknda olmadan veya bilinli olarakznel bir anlam ykledii srece eylemden sz edebiliriz. Eylem, znel anlamnda bakalarnn davranlar dikkate alnd ve onun ynyle ilgili olduu srece toplumsaldr (Aktaran: Turner vd. 2010: 213).

Weber, sosyolojinin gerek bir bilim olmasnn yolunun nesnel olmasndan getiini belirtir. Nesnel olmas iin deerden arnm bir sosyolojinin zorunluluuna dikkat ekmektedir. Ancak Turner vd. (2010) Weberin deerden arnk terimini talihsiz bir kullanm olarak grrler. Onlara gre, Weber bu terimle, aratrmaclarn kiisel deerleri ve ekonomik karlarnn sosyal bilimlerdeki analiz srecini etkilememesi gerektiini kastetmektedir (s. 214). Nesnel ve dorulanabilir bilgiye ulama abas, ister doa bilimleri, ister sosyal bilimler olsun, tm bilimleri balar. Webere gre, nesnel analiz sadece, sosyologlar sistematik bir aratrma srecinde rasyonel yntemi kullandklarnda mmkn olur: yani, 1) somut veriler aka ifade edilen kavramlar temelinde snflandrlmal, 2) uygun ispat kurallar kullanlmal ve 3) sadece mantksal karmlar yaplmaldr (Turner, vd. 2010: 214). Weberin metodolojik ynelimi nemli bir ierime sahiptir: sosyoloji bir ahlak bilimi olamaz. Normlar, deerler veya davran kalplarn bilimsel olarak doru veya en iyi biimdeortaya koymak mmkn deildir. Daha ziyade, onlar nesnel olarak betimleyebiliriz. Gerekte Weber bu tr betimlemelerin nemli bir baary temsil edeceine inanr. Nitekim Weber, olmas gereken ey, yani deerler alan ile olan ey, yani bilimin alan arasnda ak bir ayrm yapar ve sosyal bilimlerin sadece ikincilere younlamas gerektiini ne srmtr. Bu ayrm Weberin sosyal bilimsel aratrmalara yol gstermesi gereken temel deer konusundaki gr olan hakikat arayn ifade etmektedir (Turner vd. 2010: 214215).

18

Webere gre; aklayc sosyoloji, bireyi ve bireyin davrann temel birim ya da atom kabul etmektedir. Bu yaklamda birey, anlaml davrann tek taycs ve st snrdr da... Genel olarak, devlet, dernek, feodalizm ve benzeri kavramlar, sosyoloji iin, insanlarn etkileimini gsteren belli kategorilerdir. Dolaysyla sosyolojinin grevi bu kavramlar anlalabilir eylemlere indirgemek, baka bir deyile bunlar, istisna tanmadan, etkileime katlan tek kiilerin eylemlerine indirgenmektedir (Weber, 1993: 56). Max Weber, anlama yntemini de ieren sosyolojik yaklamnn, eitli sosyolojik anlaylardan yalnzca biri olduunu sk sk yinelemitir. Kendi yaklamn yorumcu ya da anlamac sosyoloji olarak adlandrmtr. Anlama kavramn dntrmesi, onun rasyonalist ve pozitivist bak asndan kaynaklanmtr. Yine de anlama, onun iin, baka hayvanlarla ya da cansz doayla deil, insanla ilgilenen ahlak ve kltr bilimlerin ait, kendine zg bir yaklam olma niteliini korumutur. nsan kendi niyetlerini i gzlemle anlayabilir ya da anlmaya alabilir; baka insanlarn davranlarnn ardndaki nedenleri de ifade edilen ya da yaktrlabilecek niyetler asndan yorumlayabilir (Weber, 1993: 57). Max Weber, anlama yntemini de ieren sosyolojik yaklamnn, eitli sosyolojik anlaylardan sadece biri olduunu sk sk yinelemitir. Kendi yaklamn yorumcu ya da anlamac sosyoloji olarak adlandrmtr. Anlama kavramn dntrmesi, onun rasyonalist ve pozitivist bak asndan kaynaklanmtr. Yine de anlama, onun iin, baka hayvanlarla ya da cansz doayla deil, insanla ilgilenen ahlak ve kltr birimlerine ait, kendine zg bir yaklam olma niteliini korumutur (Weber, 1993: 57). Sosyal bilimlerde tartmal konulardan birisi toplumsal fenomenleri bireylerin dnda gsteren nermedir. Modern toplumlarda, yeterli bir uzlamayla kabul edilmektedir ki, bireysel hayat olgularyla, kollektif hayat olgular bir dereceye kadar heterojendirler; hatta denilebilir ki, bu noktada tam bir ittifak olmasa bile, hi deilse ok genel bir anlama salanm gibidir (Durkheim, 1994: 19). Sosyologlar arasnda toplumu bir btn olarak alglama yaygndr. Bu btnlk iinde bireyleri ilgilendiren her olgu ayn zamanda toplumu da ilgilendirmektedir. Fakat, toplumun sadece bireylerden meydana gelmi olmasndan dolay, kamuoyu, toplumsal hayatn

19

bireysel bilinten baka bir dayanann olamayaca sansna kaplmaktadr, aksi halde, toplumsal hayatn bolukta sallanyor gibi grnmesi gerekir (Durkheim, 1994: 19-20). Bu yzden sosyolojinin bireyi ilgilendiren hibir durumdan, sorundan ve olgudan uzak durmamas anlalr ve beklenen bir durumdur. Sosyoloji bireysel konular aratrrken psikoloji biliminin imkanlarndan da yararlanr, ancak tamamen onun yntemini ve yaklamn kullanmaz. Bireyi hibir koulda toplumsal evresinden ve koullarndan soyut olarak ele almaz, onu toplumsal bir varlk olarak, toplum tarafndan byk lde belirlenmi bir varlk olarak ele alr. Bu yzden psikoloji ile sosyoloji arasnda saptanan ayrlk, toplumsal olgularn psiik olgulardan yalnzca nitelik bakmndan ayrlmasyla kalmazlar, bunlarn baka dayanaklar da bulunmaktadr. Toplumsal ve psiik olgular ayn ortam iinde evrime uramazlar, ayn koullara ya da durumlara baml deillerdir. Durkheime gre; Bu, toplumsal olgularn da u, ya da bu biimde psiik olgular olmadklarn sylemek deildir, nk, btn bunlar dn ya da davran tarzlarndan ibarettirler. Fakat, kollektif bilin halleri bireysel bilin hallerinden ayr bir mahiyet tamaktadrlar. Topluluklarn zihniyeti, tek tek bireylerin zihniyeti deildir; topluluklarn zihniyetinin kendine zg yasalar vardr. Demek oluyor ki, aralarndaki iliki ayrca ne olursa olsun, iki bilim birbirinden ne kadar ayr olabilirse, bu iki bilim de o kadar ak bir biimde birbirlerinden ayrdrlar (Durkheim, 1994: 21-22). Aratrmann psikolojiyle ilgili yanlarnn olmasyla birlikte ekonomi ve tarihi ilgilendiren yanlar da bulunmaktadr. Gnmzn sorunlar toplumsal incelemelerin belkemiinin tarih olduunu kavramadan ve byle bir kavraya denk decek bir uygulama izgisi izlemeden; ayrca, toplumbilimsel bir temele dayanan ve tarih asndan da tutarl grlen yeni bir insan psikolojisi gelitirmenin bir gereksinim olduu kabullenilmeden, ifade bile olunamazlar. Sosyal bilimciler, gnmzde temel bak alarn oluturmas gereken sorunlarn hangileri olduunu ifade etmek iin tarihten yararlanmak; psikolojik sorunlara bile, tarihsel gzle bakmak zorundadr (Mills, 2000: 235). Toplumsal bir sorunun tarihsel arka plan, sorunun anlalmas ve zm asndan ok nemlidir. Bu nedenle sosyolojik bir aratrmaya dayanan bu tezde gerek intihar kavram, gerekse Trkiyenin sosyo-ekonomik dnm iin tarihten faydalanlacaktr.

20

Sosyolojinin ilgi alan toplumu oluturan temel kurumlardan olan ekonomiden hibir zaman uzaklamamtr. Bunun yannda temel anlamda sosyoloji, her zaman tarih temelinde ve ynelimindeki bir giriim olmutur. Bilge yorumcular, btn sosyal bilimlerin, zellikle de sosyolojinin, esasnda Avrupadaki kapitalist ticarilemenin ve sanayilemenin ei grlmemi sonularyla ve kkleriyle bouma abalar olduuna tekrar tekrar iaret etmilerdir. teki uygarlklarla karlatrldnda Avrupa ve birbirine kyasla baz kesimleri neden daha dinamik olmutur? Toplumsal eitsizlikler, siyasal atmalar, moral deerler ve insan yaamlar konusundaki ei grlmemi deiikliklerden nasl etkilenmitir? Sanayilemi kapitalist toplumlar bir gn paralanacak mdr, yoksa kendi yeleri iin yeni dayanma ve tatmin biimleri mi reteceklerdir? Avrupadaki genilemenin etkisi altnda dnyann geri kalan ksmnda deiiklikler nasl bir yol izleyecektir? Modern sosyolojinin kurucular olarak grlen kiilerin balca eserleri, zellikle Karl Marx, Alexis de Tocqueville, Emile Durkheim ve Max Weberin eserleri bu sorularla boumulardr. Hepsi, toplumsal yaplarn ve toplumsal deiimin hakiki tarihsel zmlemesinde yle ya da byle kullanlmasn amaladklar kavramlar ve aklamalar nermilerdir (Skocpol, 1999: 1-2). Erkala gre, dn bilerek bugn ve yarn grebilmek ve anlayabilmek tarihle mmkndr. Sosyoloji sosyal olaylarn sebep ve neticeleri zerinde durduu iin tarihten faydalanmaktadr (1983: 35). Sosyolojinin konusu olarak intihar aratrmalarnda, tarihsel ve ekonomik verilere fazlasyla ihtiya duyulmaktadr. Sadece bugnn verileriyle de bir aratrma yapmak mmkndr, ancak sosyolojinin z gerei tarihsel verilerin kullanlmas, soruna tarihsel bir perspektiften de baklmas anlalmas ve zm asndan ok daha faydal grnmektedir. Skocpola gre; hakiki tarihsel sosyolojik incelemeler, aadaki karakteristiklerin hepsine ya da bazlarna sahiptirler. En temel olarak, zamana ve mekana somut bir ekilde yerlemi olduu alalan toplumsal yaplar ya da srelerle ilgili sorular sorarlar. kincisi, sreleri zaman iinde ele aldklar gibi, sonularn nedenlerini aklamada zamansal ardkl da ciddiye alrlar. ncs, pek ok tarihsel zmleme, bireysel yaamlarda ve toplumsal dnmlerde niyet edilen ve edilmeyen sonularn aa kmasndan anlam karmak iin, nemli eylemlerin ve yapsal balamlarn etkileimine dikkat eder. Son olarak, tarihsel sosyolojik 21

incelemeler, zgl trden toplumsal yaplarn ve deiim kalplarnn tikel ve deiik zelliklerini aydnlatrlar. Zamansal srelerin ve balamlarn yan sra, toplumsal ve kltrel farkllklar da tarihsel ynelimli sosyologlarn asli ilgi alandr (Skocpol, 1999: 2). Tezin ekonomiyle ilgili olan ksm iin ekonominin toplum zerindeki etkilerine ileriki blmlerde baklacaktr. Ancak bu ilikinin ne olduu konusuna ksaca deinmek gerekirse unlar sylemek mmkndr: Ekonomi ve sosyoloji arasndaki iliki doal bir ihtiya olarak domutur. Ekonomik hayatn ve en basitinden en gelimi olanna kadar ortaya kt zemin toplum veya cemaat tipi bir beeri organizasyondur. Ekonomik faaliyetler, bireyin ve zellikle bireylerden meydana gelmi bir yapnn dnda dnlemeyeceine gre, ekonomik hadiseyi ele alan ekonomi ile toplumun btnne eilen sosyoloji arasnda yakn bir iliki olacaktr (Erkal, 1983: 44-45). Toplumlarn ekonomileri, toplumsal yaam ve toplumsal kurallarn belirleyicilerindendir. Ekonomiyi de o toplumun kltrnden, dininden, tarihinden ve toplumsal yapsndan ayrmak mmkn grnmemektedir. nsan ve iinde yaad toplumun zihniyeti arasndaki yakn iliki, iktisadi zihniyetin ekli bakmndan da ipular vermektedir. Konuyu somutlatrmak gerekise, hisse senedi ve tahvile rabet yerine gayrimenkule ve altna olan talep bir zihniyetin damgasn tamaktadr. Dier taraftan piyasa ekonomisi iinde yer alacak gc kendinde bulamama, rasyonel hareket edememek, ksa dnemde speklatif kolay kar sanayi sektrndeki uzun vadeli ve istikrarl kara tercih etmek, i piyasay d piyasaya tercih etmek, kapal bir pazar iinde rekabetten uzak faaliyet gstermek, srekli devlet sbvansiyonu aray iinde olmak, tevik kredilerini ihracaat yerine gayrimenkul ve firma almnda kullanmak, retim miktar ve kalitesinden ok reklamdan fayda ummak, iletmelerde lks ve israf nlememek, stok mal eritebilmek iin sendikay greve zorlamak ve tevik etmek, kar enflasyon orannda arttrmak istemenin yansra, sermaye arttrmndan kanmak, karaborsa ve vergi karmak gibi durumlarda zihniyetle ilgilidir (Erkal, 1983: 47). Bu nedenle ticari bir faaliyet iindeki bir bireyin baarszlnn kaynan toplumun ekonomik ve sosyal yapsnda aramak doru bir yoldur. Toplumun bireyine kazandrd ekonomik

22

davranlar, o bireyin bir ticari faaliyete giritiinde neler yapabileceinin, ne derece baarl olabileceinin bir gstergesidir. ntihar, toplumsal dzlemde bireyler arasnda belirli etkileimler neticesinde renilebilen bir davran olarak da kabul edilmektedir. Sembolik etkileim modeli bu konuya vurgu yaparak, intiharn bir davran biimi olarak nasl anlalmas ve yorumlanmas gerektii zerinde durmutur. Sembolik toplum modeli ve yorumsama metodunu benimseyen idealist gr, eitli sosyal teoriler tarafndan hareket noktas olarak alnmtr. Kendi aralarndaki eitli ihtilaflara ramen, bunlar da baz genel kabulleri paylamaktadrlar. dealist meta-teorinin dayand temel ilkeleri u ekilde zetlemek mmkndr: 1.Sosyal bilimler ile doa bilimleri arasnda esasl farklar vardr. nk insan sembolleri kullanabilen tek varlktr. Bu yzden sosyal bilimlerin amac, kendi zel metodlaryla sosyal gerei anlamaktr (entrk, 1996: 57). 2.Anlama sosyal gerei aklama yntemidir. 3.Sosyal gereklik, gzlenebilen ve llebilen eylerle ilgili nicel kavramlarla deil, yorumlama ve anlamay mmkn klan nitel kavramlarla bilinebilir. 4.Sosyal bilimler deer yargsndan bamsz deildir (entrk, 1996: 58). Simgesel etkileim terimi, Goffmannki gibi somut durumlarda sosyal davrann anlamn yorumlamay aratran bir yaklam trne atfedilmektedir. Bu konuyla yakndan ilgili bir baka yaklam, etnomedolojidir. Harold Garfinkel ve dierleri tarafndan gelitirildii ekliyle, etnometodoloji, yaadklar kurallar ve kategorileri yaratan ve olup bitene ilikin kendi yorumlarn mzakere eden sosyal aktrleri grnr klan yazl metinlere ve davrann ayrntlarna odaklanr. Bu yaklamn ak bir rnei, Jack D. Douglasn The Social Meanings of Suicide (ntiharn Sosyal Anlamlar, 1967) balkl kitabnda bulunmaktadr (Aktaran: Bock, 2001: 275). eitli sosyal gruplardaki (snflar, dinler, uluslar) resmi intihar oranlarn incelemenin ve daha sonra da bu oranlarn sosyal nedenlerini yorumlamann sosyolojide uzun bir gelenei bulunmaktadr. rnein, Roma Katoliklerine gre Protestanlarda daha yksek bir intihar oran olduu grlr; bu farkllk, Protestan topluluklarnda bireysel baarszlklar szde balama 23

eksikliine ve Protestann gnaha kar bireysel sorumluluu vurgulamasna atfedilmektedir (Bock, 2001: 275). Douglas, byle yorumlarn geersiz olduunu nk intihar gibi belirli bir lm snflamasnn toplumun tutumlarndan kuvvetle etkilendiini tartmtr. Protestanlar ve Katolikler arasnda kendini yok etmenin gerek oranlar ayn olabilir ancak Katolik Kilisesi tarafndan intiharn iddetle knanmas, olaslkla aileler, doktorlar ve dier resmi grevlilerin pheli vakalar kaza veya doal lm olarak snflandrmasna yol aar. Farkl intihar oranlar bu yzden nesnel sosyal olgular olarak deil, mzakere edilen kararlarn sonucu olarak grlr (Bock, 2001: 275). Etnometodoloji, resmi istatistiklere dayal tm incelemelere ilikin baz sorular ortaya atmtr. zellikle fiziksel ve (Bock, 2001: 275) zihinsel rahatszlklarn olas nedenlerini zmlemek iin kullanlan epidemiyoloji yntemi, eletirel ekilde yeniden incelenmelidir (Bock, 2001: 275). ntihar olaylarnn aklanmasnda Tnniesin Trkeye cemaat

(gemeinschaft) ve cemiyet (gesellschaft) olarak evrilen ayrmndan da faydalanmak mmkn grnmektedir. Tnniesin uygulamal almalarnn ou; su, intihar, zihinsel hastalk ve gayri meru ocuk gibisosyal problem trlerine dikkat ekici bir nem atfederek, bu deiimlerin sosyal ilikiler zerindeki etkilerinin anlalmasyla ilgilidir (Oberschall, 1965: 51-63ten Aktaran: Kivisto, 2008: 124-125). Tnniesin bilinen gemeinschaft-gesellschaft ayrmnn tablolatrlm haline gre; zellik Bireysel bak as Gemeinschaft Gesellschaft

Ortaklk; bir gruba veya Bamszlk; bireysellik toplulua ballk

Sosyal ilikiler Sosyal farkllama Anahtar kurumlar Corafi mahal Sosyal kontrol

Samimi, yakn Dk Aile Ky Gelenek, din

Gayri-ahsi Yksek Ynetim ve ekonomi ehir Kanun, szleme

24

Gesellschaft modern toplumlara stesinden gelinmesi gereken problemler yaratmtr. Tnnies gemie dnmenin mmkn olmadn dnmtr. ada toplumun gayri-ahsilii kendi yresel zelliklerinden birine yabanclamas anlamna gelmektedir (Kvisto, 2008: 125). Gesellschaftn modern toplumlara yaratt problemlerden olan kriz, yalnzlama/yabanclama ve intiharlar, modern toplumun devam edebilmesi iin zlmeleri gereken problemlerdendir. Elbette intiharlar insanlk tarihinin her dneminde ve hemen hemen her toplumda bir ekilde grlmtr. Ancak intihar, modern toplumlarda bireyselleme arttndan, bireyler aras dayanma mekanizmalar zayfladndan ve dayanma paraya endekslendiinden, dier toplumlara gre daha fazladr. Modern toplumlarn temel zelliklerinden biri olan bireycilik, XIX. yzylda, yenilik olgusuna tepki olarak ortaya kan bir kavramdr. Bu kavram o zamandan beri, ok farkl ekillerde deerlendirilmitir. Bir taraftan, sk koullardan ve toplumsal kstlamalardan bamsz olmakla ilgili olduunda, genellikle olumlu bir hava ierisinde tanmlanmtr. Dier taraftan o, karlkl bir sorumluluk duygusunun yokluunda ve dierlerinden ayrlmada ba ekiyor grnd iin bazen olumsuz terimler ierisinde deerlendirilmitir. Genellikle, bireyciliin modern dnyann ayrt edici niteliklerinden biri olduu kabul edilmektedir. nk insanlar ounlukla, geleneksel toplumlar tarafndan maruz brakldklar kstlamalardan kendilerini kurtarmaya almaktadrlar. Bireyciliin, kklerini kltrden ve toplumun sosyal psikolojisinden ald kadar yeni ahlaki dzenin temellerinden de almas gerektii varsaylmaktadr (Kivisto, 2008: 113-114). Bireycilik konusunda ilk alanlardan olan Tocqueville, modern ncesi toplumlarda yaayan insanlarn her zaman topluluun karlarn korumak iin hareket etmediini anlamtr. O, toplum ve birey arasnda modern ncesi dnemde var olan ilikiyi romantikletirmemitir. nsanlarn kimliklerinin kolektif bir kimlie daha fazla bal olmas gereine ramen, pek oklar kendi toplumlaryla ilgili olarak yanl yapacaktr. Tocqueville ayrlan, geri ekilen veya egoizm gibi daha byk toplumsal karlara aka meydan okuyan insanlarn bulunduuna gnderme yapmtr ve demokrasi ann tarihi olarak doal, kendine zg rn olan bu ikinci kavram tanmlama giriiminde onu bireycilie yakn bir yere koymutur (Kivisto, 2008: 118). Ancak Tocqueville, bireyciliin egoizmle kartrlmamas iin 25

bireyciliin anlamn aklad ve bu iki terimi birbirinden ayrma ihtiyac duyduu grlmektedir.
Egoizm bir kimsenin her ey iin kendisini tercih etmesi ve her eyi kendi asndan dnmesine yol aan tutkulu ve abartl bir kendini sevmedir. Bireycilik, bir durgunluk ve her vatandan kendini arkada evresinden izole ederek ailesi ve yakn arkada dairesi iine ekme hissi olarak dnlmt; beenisine gre ekillenmi bu kk toplumla birlikte kii, kendisiyle ilgilenmek iin daha byk toplumu memnuniyetle terk edecektir (Tocqueville, [1853] 1969dan Aktaran: Kivisto, 2008: 118).

Bireycilik modern toplumlarda desteklenen, giriimciliin, zgr ve bilimsel dncenin olmazsa olmaz olarak grlen ve toplumsal gelimenin salayclarndan biri olarak deerlendirilen bir olgudur. Ancak bu denli desteklenen bireyciliin, rekabetin ar artmas ile bencillikle kartrlmas bir takm ahlaki sorunlar ortaya karmasnn yannda intihar sorununu da arttrmas kanlmazdr. Bylece bireycilik, bireyi tek bana brakan bir sosyal durum olarak ortaya kmayacaktr. O, yabanclama ya da Philip Slaterin yalnzl gerekletirmeye alma dedii ey de deildir. Aslnda, bireycilikte birey sevdii birileri ile olan yakn duygusal balarn ilerletmek ve gelitirmek durumundadr. Tocquevillein burada ifade ettii mesele, daha byk toplumlarda kendilerine geri dnen, ykmllkleri arkada evrelerinden teye geip tanmadklar insanlara doru ve daha soyut varla, ulusa uzanan insanlarn vatandalk grevlerini benimsemeyi reddetmeleridir (Kivisto, 2008: 118-119). Bu tez anlayc-aklayc bir aratrmadr. lk etapta, aratrmann kapsamyla ilgili bugne kadar yaplm ulalabilen tm yerli ve yabanc bilimsel almalar taranmtr. Yaplan literatr taramasnn sonular teorik olarak ele alnp tezin kuramsal ve yntemsel erevesi salamlatrlmtr. Tezin aratrma srecinde intihar konusunda dnyada ilk bilimsel almay yapm olan Durkheimn intiharla ilgili almalar da gz nnde bulundurulmu ve temel k noktalarndan biri olmutur. Bunun yannda Max Weberin yorumlu anlama yaklamndan da yararlanlmtr. Ulalabilen rneklemlerle ilgili verilerin toplanmas, DE ve 2005ten sonra TKin intiharlarla ilgili yaynlad istatistiklerden, basn yer alan intihar ve intihar 26

giriimi haberlerinden ve grme teknii ile olmutur. Grmelerde gerekli ortam salanm ve kiilerden izin alnarak ses kayd yaplm ve not tutulmutur (her grmecinin ses kaydna izin vermediini burada vurgulamak gerekir). Toplanan veriler nce her grme iin analiz edilmi, daha sonra tm grmelerin verileri karlatrmal olarak analiz edilmitir. Analizlere basna yansyan ayn sebepten intihar ve intihar giriimleri de dhil edilerek, bunlar da aratrma iin nemli bir veri olarak deerlendirilmitir. Dolaysyla tezin aratrma srecinde elde edilen farkl veri, farkl balkta ve teknikte analiz edilmitir. Bilimsel aratrma iin en nemli unsurlardan biri, aratrma iin seilen yntemdir. Yntemi iyi belirlenmi bir aratrma, temeli salam atlm bir bina gibidir. Bu nedenle ilk olarak aratrma iin bir yntem belirlenmeye ve aklanmaya allmtr. ntiharn ve intihar giriimlerinin toplumsal yap, toplumsal ve ekonomik deime ile ilikisi bu kuramlarn nerdii yntem ve teknikler ile saptanmaya allmtr. Bu amala grmeler, intihara girimi bireylerin kendileri ile; intihar eden bireylerin ise aile bireyleri ile yaplmtr. ntihar giriimine veya intihara gtren sebepler en ince ayrntsna kadar tespit edilmi ve snflandrlmtr. Bu snflandrmadaki ama, bireylerin gerekletirdikleri intihar ve intihar giriimlerindeki toplumsal ve ekonomik etkenlerin ortaya karlmasdr. Bu ekilde sosyo-ekonomik etkenlerin intihar ve intihar giriimleri zerinde bir etkisinin olup olmad tespit edilmeye allmtr. ntihar toplumsal bir olgu olarak (Tolan, 1981) sebepleri ve sonular itibariyle disiplinler aras almaya uygun ve gerekli bir alma alandr. Trkiyede zellikle intihar konusunda disiplinler aras bir alma ortam henz olumamakla birlikte, Ankara niversitesi Psikiyatrik Kriz Merkezinin bu ynde ciddi abalar dikkati ekmektedir. Ayrca Trkiyede en ok intihar olaylar olan Mulada Valilik tarafndan Mula niversitesi akademisyenlerinin katlmyla oluturulan Mula li ntihar Aratrma Komisyonunun almalarndan ve deneyimlerinden de yararlanlacaktr. Aratrmann her aamasnda ad geen merkezle ve komisyonla iletiim ve danma halinde allmaya zen gsterilmitir.

27

Literatr taramas sonucu ortaya kan bilgiler ile alan aratrmasnda ortaya kan veriler ve sonularla aratrma tamamlanmtr.

IV. TEZN VARSAYIMI Tezdeki temel varsaym; Ekonomik gelir dzeyi, yaam kalitesi ve toplumsal stats yksek olan bireylerin ticari baarszlk yaadklarnda intihar etmeleri veya intihara girimelerinde toplumsal ve ekonomik faktrler etkendir eklindedir. Alt varsaymlar ise; Ekonomik gelir dzeyi, yaam kalitesi ve toplumsal stats yksek olan bireylerin ticari baarszlkla yzyze geldiklerinde dier sosyal gruplara gre kaybedecekleri daha fazla ey olduundan intihar eilimi daha yksektir. Ticari baarszlk gsteren bireylerin yaadklar sosyo-ekonomik ve sosyopsikolojik kntnn derinlii bulunduklar toplumsal statden dolay daha fazladr. Ekonomik krizler ticari baarszl, ticari baarszlklar ise intihar ve intihar giriimlerini arttrmaktadr. Ticari baarszlk sonucu intihara girien yada intihar eden bireylerin etrafnda toplumsal ilikiler a ve destei zayftr. Ticari baarszlk sonucu intihara girien bireylerin sonraki hayatlarnda topluma katlmalar ve normal hayatlarna dnmeleri zor olmaktadr eklindedir.

V. TEZN SINIRLILIKLARI Aratrmann rneklemini belirlemek iin gerekli olan istatistiksel bilgilere ulamak brokratik ilemlerden dolay uzamtr. Ayrca intiharn hl kimi evrelerce tabu olarak grlmesinden dolay hibir yerden maddi destek alnamam, tm masraflar yazar tarafndan karlanmtr. Bu durum daha fazla kiiye ulamay engellemitir. statistiksel verilere ulamakta yaanan skntlar ve ekonomik destek bulunamamas intihar konusundaki aratrmalarn daha geni kapsaml ve zm 28

salayc olmasnn nnde en byk engellerdir. Toplumda ve resmi makamlarca intiharn nemi ve toplumsal gereklii henz tam olarak anlalamamtr. Aratrmann rnekleminin nemli bir ksmn kapsayacak olan intihar etmi bireyler yaamlarn yitirdiklerinden, birinci azdan bilgi almak imknszdr. Bu durum verilerin doruluu asndan sorun yaratmtr. ntihara girimi bireylerin bir ksm, intihara girimeden nceki hayatlarndaki dzey kadar olmasa da normal hayatlarna dnmeyi baarmlardr. ntihar ve intihar(a) etmi/girimi bireylere kar toplumsal nyarglar bulunmaktadr. ntihara giritikten sonra bir i bulup hayatn dzene sokan bireyler i ilikilerinin ve sosyal hayatlarnn bundan etkilenebilecei gibi nedenlerle grmekten kanmlardr. Bir dier sorun da ticari baarszlk yaam bireylerin zellikle borlarndan kaynakl olarak hapis cezas alm olmalar, bu yzden ya hapse girmi ya da girmemek iin gizleniyor olmalardr. Bu soruna ek olarak, bazlarnn da tefeciler, mafya veya dier borlularndan korunmak ya da yakalanmamak iin gizlenmeyi tercih ediyor olmalardr. Bunun iin yurtdna km olanlar da bulunmaktadr. Bu sorunlar nedeniyle de grmeyi kabul edenlerin sonradan bazlar gvenlik gerekesiyle vazgemilerdir. Grme yapldktan sonra da vazgeenler olmutur. Bunlardan birisi, verdii bilgilerin kesinlikle gizli tutulaca, istedii takdirde yazl garanti verilecei sylenerek ikna edilmitir. Tezin rneklemi iin seilen bireylerin yukarda saylan veya baka eitli nedenlerle adreslerini ve iletiim bilgilerini deitirmi olduklar tespit edilmitir. Bu nedenle belirlenen rneklemin nemli bir ksmna ulamakta sorunlar yaanmtr. Bu sorun aratrma srecinin uzamasna neden olmutur. stanbul dnda grme yaplmasnda bir takm sorunlar km; zellikle adres ve iletiim bilgilerine ulamak ok zor olmutur. Bu nedenle rneklemin byk ounluunun stanbuldan alnmas zorunlu olmutur.

29

1. BLM KAVRAMSAL VE TEORK EREVE

Bilimsel bir aratrma iin kavramlarnn anlalr, genel geer, anlam konusundaki tartmalar en aza indirecek ekilde olmas arzu edilen, beklenen bir sonutur. Bu aratrma iinde kullanlacak olan temel ve alt kavramlarn aklanaca bu blmde, kavramlarn aklanmasnn yannda kavramlarla ilgili yaklamlara, teorilere ve kuramlara da yer verilerek kavramlarn daha anlalr ve geerli olmasna allacaktr. Aklanacak temel kavramlarn banda intihar giriimi, intihar ve ticari baarszlk yer almaktadr. Bu kavramlar aklanrken dnyada ve Trkiyedeki literatrde nasl yer aldklar, alt kavramlarnn ne olduu da bilimsel dayanaklaryla birlikte verilmeye allacaktr. Kavramlar, teorik ve kuramsal yaklamlar birlikte ele alnrken, okuyucu aratrmann yntem ve tekniklerine ilikin delilleri daha somut bir ekilde grebilme olanan da bulmu olacaktr. nk kavramlarn ele alnnn, kullanlan teorik ve kuramsal yaklamlarn aratrmann yntemiyle dorudan ilikili olduu dnlmektedir.

1.1. Kavramsal-Tarihsel Boyutuyla ntihar Giriimi ve ntihar Bir kiinin kendi hayatna son verme eylemi olan intihar ile bunun sadece giriim aamasnda kalmas, lm olaynn gerekleerek hayatn son bulmamas anlamna gelen intihar giriimi tm ynleriyle ve sonucu itibariyle travmatik bir eylemdir. Bu eylemlerin travmatik olmas sadece eylemi gerekletiren kii iin geerli deildir. Eylemde geride kalanlar, olay duyan ve grenler de intihar olaylarnn sonularndan etkilenirler. Bu yzden intihar olaylarnn nlenmesi almalar bir halk sal sorunu olarak da grlmeli ve soruna multidisipliner bir yaklamla zm aranmaldr. Tarih boyunca bir kiinin kendini ldrmesi dier insanlar derinden etkileyen bir davran olmutur. Bu yzden insanlar cezalandrlm, dinler kendini ldrme davrann knayan ve yasaklayan uygulamalar getirmitir. Bugn konunun 30

hl tabu oluu bu tarihsel uzantnn bir sonucudur. Bu sonu, konunun aka ve bilimsel boyutta ele alnmasn engellemektedir. ntihar konusu utan, huzursuzluk, sululuk duygular ile beraberdir ve dolaysyla gizlenir, kaderci bir yaklamla karlanr. Bu ise aratrma, tespit, tedavi ve nleme almalarnn snrl kalmasna neden olmaktadr(Sayl, 2008: 53). nsanlar olumsuz duygular, lm, yaamn anlamn sorgulama gibi olumsuz bulduklar konulardan uzak kalmak isterler. lm sorgulamaktan kanlr ve intihar konusu doal igdsel korunma yaklam iinde korkuyu bertaraf etmek iin grmezden gelinir. Btn kltrler lm korkusuna kar eitli rf ve adet sistemleri oluturmulardr. Bilinli ya da bilind intihar konumak ve bir yardm ars olarak buna duyarl olmak konusunda da bir duyarszlk gelitirmilerdir (Sayl, 2008: 53). Bu yzden insann kendi hayatna isteyerek ve bilinli olarak son vermeye almas veya son vermesi pozitif bilimlerin ve tbbn anlamakta zorland, tam anlamyla zemedii bir sorun olarak gnmze kadar varln srdrmtr. nsann kendisine bahedilen ve bir daha geri kazanm mmkn olmayan hayatn, kendisinin yok etme istei, bilimin ve tbbn olduu kadar insanlarn da ilgisini ekmektedir. Bu konuda ok eitli tartmalar bulunmaktadr. Bu blmde kavramlarn tanmlarnn yannda kiilerin kendi hayatlarn sona erdirme (intihar) isteklerine ynelik kuramsal yaklamlar da ele alnmtr. nsann kendisine sorduu en anlaml ve kendisi asndan da bir o kadar tehlikeli bulunan soru olmak ya da olmamak eklinde zetlenebilecek bir sorudur. Neden insan kendisini yok etmek ister? Bu soru da bilim insanlar iin temel sorulardan biridir. Sosyolojinin sorduu temel soru ise, bir insan kendi hayatna son vermeye iten toplumsal koullar/sebepler nelerdir? Bu soruya bal olarak sosyolojinin cevaplamaya alt dier sorular u ekilde oaltmak mmkndr: Bir bireyin akli dengesini yitirmesi, psikolojik bunalma girmesi, aresiz bir hastala yakalanmas ya da psikiyatrik hasta olmas neticesinde yaamna son vermek istemesi, o intiharda toplumsal bir nedenin olmadn sylemek iin tek bana yeterli midir?

31

Btn bu sorunlar yaayan herkesin kendisini ldrmeye kalkmamasn nasl aklamak gerekir? Neden bu tr sorunlar yaayanlarn sadece bazlar intihar semektedir?

ntihar bir k yolu olarak gren insanlar zayf kiilikli insanlar olarak grmek mi gerekir?

Eer bu ekilde kabul edilecekse, intihar seen insanlarn zayf kiilikli olmasnn nedeni veya nedenleri nelerdir?

Aratrma konusuyla da ilgili olarak sorulacak olursa neden ticari baarszlk gsteren insanlar intihar yolunu seer? Bu insanlar ekonomik ilikilerini ve gelirlerine bal olarak toplumsal statlerini kaybetmeselerdi hayatlarnn herhangi bir dneminde daha farkl bir sorun karsnda da intihar seebilirler miydi?

Bunun yannda nemli bir sorunun da, ticari baarszlk gsteren tm insanlar neden intihar etmeyi tercih etmemesine ramen bazlarnn tercih etmesidir. ntihar; birok faktrn birbirini etkilediini gsteren karmak davranlara tipik bir rnektir. Ruhsal bozukluklar, madde ktye kullanm, ocukluk dnemlerine ait travmalar, sosyal yaltlmlk, ekonomik glkler, iliki kayplar, umutsuzluk, drtsellik gibi faktrler riski arttrmaktadr. Risk faktrlerinin ok sayda ve eitli olmas nedeniyle yalnzca bir disiplin veya meslein intihar davrannn zerinde tm ynleriyle alabilmesi mmkn deildir. ntihar nleme almalarnn olduka kapsaml, interdisipliner ve multisektrel olmasnn gereklilii Dnya Salk rgtnn 2001deki raporunda aklkla belirtilmitir (Alptekin ve Duyan, 2009: 91). Bu nedenle intihar ve intihar giriimi olaylarnn azaltlmas, sorun karsnda zm retilmesi disiplinler aras bir dayanmay art komaktadr. Bu amala sosyoloji, sorunun toplumsal kaynaklarnn, nedenlerinin ortaya konmasnda byk olanaklara sahiptir.

32

1.1.1.Toplumsal Bir Eylem Olarak ntihar ntihar sorunuyla ilk ilgilenen kii bir sosyologdur (Emile Durkheim), dolaysyla ilk bilim de sosyolojidir. Her eyden nce intihar bir davran, hatta toplumsal bir davrantr. Sadece bu yzden bile sosyolojinin ilgi duyduu bir konudur. Webere gre sosyoloji, toplumsal davran yorumlayarak anlamak ve bu yolla davran kendi ak ve dourduu tesirlerle birlikte sebeplerini ortaya koyarak aklama yapmak isteyen bilimdir. Davran (ister da vurulmu, ister isel bir fiil, ister suskun kalma veya gz yumma olsun) davranta bulunan kii veya kiilerin sbjektif bir anlam vererek sergiledii insani tavrlardr. Toplumsal davran ise, (davranta bulunan kii ya da kiilerce) gzetilen sbjektif anlam erevesinde, bakalarnn tavrlarna izafe edilen ve kendi ak iinde bu tavrlara ynelmi olan bir davran tarzdr (Weber, 2004: 13-14). ntihar hem toplumsal bir olgu, hem de Weberin bak asyla bakldnda bir toplumsal eylemdir. Toplumsal bir olgu olmas, onun ancak toplumsal bir yaamn olduu bir ortamda bir anlamnn ve karlnn olmasndan ileri gelir. Toplumsal bir eylem olmas da toplumsal bir olgu olmasyla ilgilidir. Max Webere gre bir davrann toplumsal eylem olabilmesi iin eylemde bulunan kii veya kiiler, evresinde bulunan kiilerin eylemlerini, onlarn varlklarn dikkate almak zorundadrlar. Ayn fiziksel meknda bulunan kiilerden birinin eyleminin dierleri iin bir anlam, simgesel bir deeri olmaldr. Ayn biimde dierlerinin yant biiminde olan kar-eylemlerinin bu kii iin de bir anlam, simgesel bir deeri olmaldr. Toplumsal eylem iinde olan kiiler, algladklar eylemin kendilerini etkilediklerini belirtmelidirler (Aktaran; Sayn, 1994: 17-18). Toplumsal bir olgu ve toplumsal bir eylem olan intihar, biyolojik, psikolojik ve sosyolojik kkenleri olan karmak bir insan davrandr. Aratrmaclarn karsna intihar dncesi, intihar giriimi ve tamamlanm intihar olarak kabilir ve zorlama yaratan yaam koullarna kar tepki veren normal kiilerden ar ruhsal rahatszlklar olan kiilere kadar geni bir yelpazede grlebilmektedir (zgven, 2008: 1). 19962002 yllar arasnda Avrupann 38 lkesinden elde edilen verilerde 150.000den fazla intiharn gerekletii grlmektedir. Dnya Salk rgt 33

(DS), 2000 ylnda tm dnyada yaklak bir milyon kiinin intihar sonucu kendi yaamlarna son verdiini belirtmektedir. Bir baka deyile her 40 saniyede bir kii intihar ederek lrken her saniyede bir kii de intihar giriimde bulunmaktadr. Yine Dnya Salk rgt'ne gre, son 45 ylda tm dnyada intihar oranlar % 60 artmtr. ntihar, gnmzde tm lkelerdeki lmlerin ilk 10 nedeni arasnda saylrken; intihar giriimlerinin ortalama olarak 30 kat daha fazla olduu bilinmektedir. Dnya Salk rgtne gre her yl 30-60 milyon kii intihar giriiminde bulunmaktadr. Btn lmler ierisinde intiharlar, gen ve orta ya grubunda (zellikle erkeklerde) lmle sonulanan kazalar kadar nemli yer tutmaktadr (WHO, 2006 ve 2008). Trkiyede ise TKin 2009 yl verilerine gre yaklak her saatte bir kii intihar ederek lmektedir.5 nsan hem kendi gznde, hem de toplumun gznde tabu saylan, kendine kar olabilecek kastn gizlemeye almaktadr. lm dier canllardan daha ok insana zg bir olgudur. Ayn ekilde bir lm biimi olan intihar da insana zgdr ve tm dier lmler gibi doal karlanmaldr. Her ne kadar iin iinde benlie dnk bir kast olmu olsa da, intihar olgusu da hayatn bir yn olarak rkmeden ele alnabilmelidir. Nezahat Arkun, bu tabularn ykmakla alabilecei dncesindedir. Hemen hemen her rgensel varolu bilinli veya bilinsiz olarak birden fazla aksiyon haline dnmeyen intiharla yz yze gelmi, bunlarn iinden bir ksm da intihar gerekletirmitir (Han, 1997: 17). Suicidum6 kelimesi Fransada 18. yzylda kullanlmtr. Trkeye ise Tanzimat Dneminde girmitir. Ne Vankulu Lgatinde (1170), ne de Burhan- Katda (1287) bu szce rastlanmamaktadr. Bat dillerinde romanlarda grlen suicide szcne karlk Tanzimatta Trkeye evrilen eserlerde kendini katletmenin yerine intihar kelimesi kullanlmaya balanmtr. Bu szck Arapada kurban demek olan nahrdan meydana gelmitir. Kendini katletme, kendini ldrme anlamna gelen intiharn tanm pek de basit deildir ve uzun tartmalara yol amtr. Littrye gre intihar kendini ldren insan eylemidir. Bu tanma gre, kaza ile zehir ien insann lm de intihardr. Durkheim ise bu tanma bir koul koymutur ve kaza ile olan intihar eklini tanm d brakmtr (Arkun, 1978: 25).
5 6

Hesaplama yazar tarafndan yaplmtr. Latincede, Sui: Kendi, Cadere: ldrmek demektir (Arkun, 1978).

34

Durkheim, intihar,len kii tarafndan lmle sonulanaca bilinerek yaplan olumlu ya da olumsuz bir eylemin dorudan ya da dolayl sonucu olan her lm olayna intihar denir eklinde tanmlamaktadr (Durkheim, 2002: 25). Arkuna gre; ou zaman intihar, olumlu ve iddetli bir eylemin (action) sonucu saylmakla beraber, yememek gibi devaml olumsuz bir davran da ayn sonuca gtreceinden, bu olumsuz eylemin belirtilmesi yerindedir. Olay kahramannn bu sonucu meydana getireceini bildii halde bu ii yapm olmas Durkheimn tanmnda ayrca belirtilmitir. Bu koulla, kaza ile meydana gelen lmlerle, bunak ve baz hastalarn sonu lm olduunu kestirmeksizin yaptklar hareketler tanm d braklm olur (Arkun, 1978: 26). Yine Durkheim, dinsel, kltrel vb. nedenlerle dorudan, ya da dolayl olarak kendini ldrmeye cesaret edemeyenlerin lm cezasn gerektiren bir davranta bulunanlarn da intihar etmi saymaktadr (Arkun, 1978: 26). Halbwachs ve Delmas, Durkheimn tanmn fazla geni bulmulardr. Zira bu tanma gre kendilerini gerek bir tehlikeye atan kiilerin davrann da intihar saymak mmkn olmaktadr. Baz kiflerin, gezginlerin, cambazlarn, sava pilotlarnn, cesur savalarn, tehlikeli sporlarla uraanlarn yaptklar ilerden dolay sonlarnn lmle bittii ok olmaktadr. Bununla beraber bu artlarda meydana gelen lm, yine de intihar saylmamaktadr (Aktaran; Arkun, 1978: 26). Arkun, Durkheimn intihar tanmndaki fazlalklar atp, kesin bir intihar tanmna ulamak iin Delmasn sorgulamalarndan olduka yararlanmtr. Delmastan nce Halbwachs Durkheimn tanmnda eksik brakt lm niyeti veya kararndan sz etmi ve kendini ldrmek niyetiyle olayn kurban tarafndan yaplan bir eylemin sonucu olan her lm intihardr (1978: 26) demitir. Delmas bundan baka salklarna ciddi zararlar veren hareketleri yapan hastalar ele almtr. Hastalara doktorlar, baz davranlarn yaamlarna mal olabileceini belirtmesine ramen, hastalar doktorlarn dinlememekte ve yaplmamas tavsiye edilen davran yapmaktadrlar. Bu durum bir intihar olarak kabul edilmemelidir. Nihayet Sokratesin lm de Durkheima gre intihardr. Ancak Halbwachs Durkheimn tanmana fedakrlk olmayan ve kastl lm koulunu ekleyerek ahlak ynnden veya kastsz olan lmleri intihar tanmn

35

dnda brakmtr (Aktaran; Arkun, 1978: 26-27). Delmas, bu tanm da fazla geni bulmutur. Ona gre, intihar, bir semeyi, bir lm iradesini ifade etmektedir. Sokratesin lm bir intihar deildir. Zira Sokrates, lmle yaamak arasnda tam zgrlk iinde bir seme hakkna sahip olmamtr. iddetli bir lme karlk, bireyin kendisine nispeten daha yumuak grnen bir lm eklini seip kendisini ldrmesi intihar olarak deerlendirilemez. Bu nedenle Delmasa gre intihar akl banda bir insann, yaamakla lmek arasnda bir seeme yapabilecei halde, her trl ahlak basks dnda lm seip kendini ldrmesidir (Aktaran; Arkun, 1978: 27). ntihar kavramyla ilgili ok eitli tanm ve yaklamlar bulunmaktadr. Her tanm bir yaklam da beraberinde getirmektedir. Tanm ve yaklamlar ne olursa olsun, sonu itibariyle kiinin kendisini ldrmesi, yok etmesi gibi genel bir anlam olan intiharn tanmlanmas/aklanmas o kadar da basit deildir. ntihar olgusunun psikolojik, ekonomik, tbbi, hukuksal, felsefi, dini, ahlaki ve sosyolojik olmak zere ok eitli boyutlar bulunmaktadr. Her boyut intihar kavramna ayr bir anlam yklemekte ve ona gre bir tanmlama yapmakta ve aklama getirmektedir. Aada ele alnan farkl tanmlar ve yaklamlarda bunu grmek mmkndr. ntihar olgusu, kendini ldrme davrann gerekletiren kiinin kendisine ve evresine olmak zere iki ynl etkide bulunmaktadr. Bu davran ncelikle kiinin ruhsal yapsn etkilemektedir. ntihar giriiminden daha nce balayan ruhsal yapdaki deimelerin en belirgin zellii kiinin kendisine ve evresine yabanclamasdr. Eylem ister bir iliki kurma isteini dile getirsin, ister konumu deitirme amal olsun, ister bir ar, ister bir uyar, isterse bir ileti olarak anlalsn eylemin evreye etkisinin iddeti deimemektedir. Giriimin gsteri amal olmas da etkisinin iddetini azaltmamaktadr (Oda, 2002: 6869). Bireyin kendi yaamna herhangi bir sebeple kendi istei ile son vermesi eklinde zetlenebilecek (Oktik, Top, Sezer ve Bozyer, 2003: 2) intihar kavramyla ilgili birbirine yakn anlamlarda eitli tanmlar bulunmaktadr. ntihar konusunda ilk kapsaml ve sosyolojik aratrmay yapan, intihar toplumsal bir olgu olarak gren Durkheima gre, len kii tarafndan lmle sonulanaca bilinerek yaplan olumlu ya da olumsuz bir eylemin dorudan ya da dolayl sonucu olan her lm

36

olayna intihar denir (2002: 25). Ancak Durkheimn tanm bu kadarla snrl kalmamaktadr. O, intihar olaynn arkasnda toplumsal nedenlerin/hazrlayclarn olduunu ileri srerek, toplumsal olu tiplerine bal olarak intihar gruba ayrmaktadr. Durkheim, intihar adl eserinin birinci kitabnda, toplumsal olmayan olaylar (delilik, sarholuk, rk, soyaekim, iklim, s, taklit vb.) ile intihar arasnda herhangi bir ilikinin bulunmadn gstermeye almtr. kinci kitapta ise, toplumsal bir olayn nedeni gene toplumsal bir olayda aranmaldr kuralna dayanarak, intiharn nedenini psikolojik ya da doal evrede deil, gene toplumda aramtr (Aktaran; Ksemihal, 1971: 8586). Yine Tolann aktardna gre Durkheim iin intihar, nedenleri yadsnamayacak kadar toplumsal olan kiisel bir olgudur. Bu olgunun nedenlerini belirleyen gler, belirli bir toplumda oluan ve intihar drts yaratan akmlardr. Her intihar olaynn temelinde yatan bu toplumsal akmlar kukusuz bireylerin tm zerinde ayn etkiyi gstermeyecektir. Eer bireylerden sadece ufak bir blm intihar ediyorsa bunun nedeni ruhsal yaplarn zellii, sinir sistemlerinin zayfl ya da nevrotik bozukluklar olabilir. Ama gerekte intihar drtsn yaratan ayn toplumsal koullar bunun psikolojik temelini de hazrlamaktadr; zira modern toplumun koullarnda yaayan insan, ince ve kolayca etkilenebilir bir duyarlla sahiptir. ntiharn gerek nedeni olan bu toplumsal gler bir toplumdan dierine, bir gruptan baka gruba, bir din veya mezhepten bir bakasna deiiklik gsterebilir. Ama nemli olan bireyden deil, grup veya toplumdan kaynaklanm olmalardr (Tolan, 1981: 24). Durkheim, intihar gibi toplum ve bireyler zerinde fazlasyla etkisi olan bir olgunun toplum ve devlet nezdinde neminin gz ard edilmesini eletirirken; bilimin el att her konuya bir saygnlk kazandrdn eklemektedir. Ona gre; sorun hi de eylemin ahlaksall deil, byle bir karamsarl yaratan toplumsal koullardr (Aktaran; Alvarez; 2007: 82). Dnya Salk rgt (WHO) intihar, kii tarafndan lmcl sonucu kesin olarak bilinen veya umut edilen isteyerek kendini ldrme eylemi olarak tanmlamaktadr (http://www.searo.who.int/en/Section1174/Section1199/Section1567/Section1824_8076.htm). Trkiyede intiharlarla ilgili olarak veri sunan, yllk

37

intihar istatistiklerini yaynlayan kurulu olan Trkiye statistik Kurumu (TK)e gre intihar, psikolojik olarak rahatsz olan kiinin istemli olarak yaamna son vermesi olup kendisine ynelik bir saldrganlk halidir. Bu nedenle, intihar olay bir dnce, bir eilim ya da bir giriim sonucu ortaya kmaktadr. TKin yapt tanm kimlere yaptrd bilinmemektedir ve ayrca tanmn devamnda aadaki aklamalar yer almaktadr: Toplumun sosyal ve ekonomik yapsnn nemli gstergelerinden biri olan intihar; eitli psikolojik, sosyolojik, ekonomik ve kltrel faktrlerin etkisinde olan ok deikenli bir olaydr. Bu nedenle, intihar stres yaratan yaam koullarna kar tepki veren normal kiilerden, ar ruhsal rahatszlklar olan hastalara kadar geni bir kitlede grlebilmektedir (DE, 2003: VII), (TK, 2009). Tanm ve aklama incelendiinde ortaya kan eliki, olayn sosyolojik yannn tanmda hibir ekilde yer almamas ve intihar eden her bireyin mutlaka psikolojik olarak rahatsz olmas zorunluluu kendisini gstermektedir. Oysa Trkiyedeki kapsaml intihar almalarn yapan Ankara niversitesi Psikiyatrik Kriz Uygulama ve Aratrma Merkezinin kurucularndan ve uzun sredir bakanln yapan Prof. Dr. Ik Sayla gre intihar, kiinin zbenliine ynelmi bir saldrganlk halidir. nsann kendi varlna ynelik bu saldrs iin mutlaka ruhsal bir hastalk hali sz konusu olmamaktadr. ntihar davran ayn zamanda bir yardm arsdr (2000; 165). Sayln szn ettii yardm arsn toplum iinde yaayan her bireyin gereksinim duyabilecei bir durum olarak grmek gerekir. Toplumun, bireylerin sosyal evrelerinin bu yardm arsn nasl alglad ve ne derece karlk verdii konusu, intiharn sosyolojik boyutunu ortaya karmaktadr. Montesquieu, Yasalarn Ruhuunda intihar eyleminin farkl rklara mensup toplumlara ve farkl iklim koullarna gre farkllk gsterdiinden bahsetmitir (Aktaran: Alvarez, 2007: 87). Ancak Alvarez bu yaklama kardr. Ona gre, intihar ulusal bir tepki olarak algland her yerde doal olarak glnlemektedir (2007: 87). ntiharn tanm ve yaklam ne olursa olsun zerinde ortaklaa bir kanya varlan durum udur: intihar anormal koullara gsterilen normal bir tepkidir (Alvarez, 2007: 86).

38

Durkheim, intiharlara - gereki, kuramsal ve bilimsel yntemlerle yaklaan ilk bilim insandr. Ondan ncesinde de baz almalar olmutur. Ancak bu almalar ya tbbi ya da dini yaklamlar ierisinde dar bir erevede yaplmtr. Tbbi almalar olayn daha ok rsi, hastalkl bir ynnn olmas gerektii zerinde dururken, dini yaklamlar eytann insan zerindeki emellerini gerekletirmek iin kulland bir yntem olduu zerinden hareket etmitir. Bu yaklam ierisinde din intihar edeni dine kar gelmi saym, cesedine ikence ederek tehir etmi, mallarna el koymay tercih etmi ve yaknlarn srgne gndermitir. Edebiyat, felsefe, tarih ya da siyasetle ilgili yazanlar iinde de intihar olayn ele alanlar olmutur. Montesquieu rneinde olduu gibi (Alvarez, 2007: 87) bu alanlarda da sadece savunulan siyasal-toplumsal dzenin vlp dierlerinin yerilmesi, kk gsterilmesi iin kullanlmtr. Durkheim kuramsal yaklamnda intihar her boyutuyla incelerken, toplumsal bir olgu olarak ele ald intihar nedenleri ve ortaya kt toplumsal koullar dikkate alarak; Bencil (goiste), elcil/zgeci (altruiste) ve anomik olarak tre ayrmtr (2002). Durkheime gre bencil intiharlar, bireyin ait olduu toplum, din, aile ve sosyal evresi tarafndan yeterince korunamam olduu durumlarda ortaya kan intiharlardr (2002: 235). ntihar, bireyin iinde yer ald toplumsal kmelerin btnlemilik lsyle ters orantl olarak deiir. Ama birey de ayn lde toplumsal yaamdan kopmadan, zel amalar topluluun amalarnn nne gemeden, bir szckle bireyin kiilii topluluun kiiliinin zerine kma eilimi gstermeden toplum da zlemez. Bireyin yesi olduu kmeler ne kadar zayflarsa, onlara bamll da o lde azalr. Sonu olarak da daha ok kendi kendisine dayanr ve kendi kiisel karlar zerine kurulu davran kurallarndan baka kural tanmaz (2002: 235-236). Bireysel benin, toplumsal ben karsnda ve onun aleyhinde olmasndan kaynaklanan bireysellikten dolay bu tr intiharlara bencil intihar denmektedir. Bu intihar trnde ar bireyleme szkonudur ve ilkel toplumlarda grlmemektedir. Durkheima gre, yaamn dzeni iinde hibir ey snrszca iyi deildir. Biyolojik bir zellik, kendisinden beklenen amalar ancak kimi lleri amamak kouluyla yerine getirebilir. Toplumsal olaylar iin de durum byledir. nsan ar bireyletiinde nasl intihara ynelebiliyorsa, yeterince bireyleememe de ayn 39

sonular dourmaktadr. nsan toplumdan koptuunda kendini kolaylkla ldrd gibi, onunla ar biimde btnletiinde de kendini ldrmektedir (2002: 245). Durkheima gre, elcil intiharlar, lmcl veya i gremez bir hastala tutulmu ya da yalanm kimselerin intiharlarna, kocalarnn lm nedeniyle kadnlarn intiharlar ile bakalarnn lm zerine onlarn maiyetlerinin ya da hizmetilerinin intiharlarna (efendisi ldnde klelerinin de kendilerini ldrmesi gibi) verilen addr. Fakat btn bu durumlarda insann kendisini ldrmesi, bunu bir hak olarak grmesinden dolay deil, bundan ok farkl olarak kendisi iin bir dev olmasndan dolaydr. toplumsal ve Eer kii bu ykmll yerine getirmezse -bir takm yaptrmlarla karlaarakerefini yitirmekle dinsel

cezalandrlmaktadr (Durkheim, 2002: 245-248). Elcil intihar trndeki intiharlarn en ok meydana geldii gruplarn banda askerler gelmektedir. Hiyararinin ve kurallarn ok kesin ve net olduu askeri yaplarda, kiiler herhangi bir baarszlk durumunda asker onurunu, erefini kaybetmekle sulanabilmektedirler. Yine toplumsal btnlemenin, milli veya dini deerlerin youn olarak yaand toplumlarda da bir baarszlk ya da su ilenmesi durumunda da bu tr intiharlara rastlanabilmektedir (Ksemihal, 1971: 92-93). Bu intihar trnde toplum bireyinden bir tr zveri beklemektedir. Ancak bu zveri kiinin kendi yaamdr. Bu tr zverilerin beklendii toplumlarda insan yaamnn da yaam hakknn da ok fazla bir nemi bulunmamaktadr. Durkheimn tanmlad bir dier intihar tr olan anomik intiharlar, toplumun dzenleyici bir g olmasndan kaynaklanmaktadr. Bir takm bunalm zamanlarnda toplumun bireylerin yaamlar zerindeki dzenleyici etkisini kaybetmesi anomik intiharlarn ortaya kmasnda etkendir. Ekonomik bunalmlarn intihar eilimi zerinde arlatrc bir etkisi bulunmaktadr (Durkheim, 2002: 275). flaslarn says, ekonomideki yansmalarn yeterli bir duyarllkla yanstan bir barometredir. Bir yldan brne birdenbire oaldnda, ar bir bunalmn da ortaya km olduuna kesin gzyle baklabilir. Buna karlk yoksulluk intihar arttrc bir etken deildir (Durkheim, 2002: 276-277). nsan yaamnda allagelmi yaam biimlerinin srmesi intihar saysnda duraanlk olarak gzlenirken, ani deiimlerin olduu dnemlerde intihar saysnda da bir art gzlenmektedir.

40

ntiharla ilgili almalar Durkheimla balamtr. Ancak ondan sonra da aralksz srmtr. zellikle 1920den sonra intihar zerine yaplan almalar hzla oalmtr. Klinik aratrmalar, istatistiksel analizler, olayn deiik ynlerini kurcalayan psikanalistler, klinik psikologlar, toplumbilimciler, halkla iletiim uzmanlar, doktorlar ve istatistikiler konuyla yakndan ilgilenmilerdir. Aratrmalar o denli eitlenmitir ve bymtr ki, sonunda bir intihar bilimi (suicidology) adnda bir ad bile olmu, niversitlerde bu ad altnda birimler oluturulmu, Amerika Salk ve Sosyal Yardm Bakanl sorumluluunda ntihar Bilimleri Blteni karlmaya balanmtr. 1953te ngilterede intihara ynelik ilk acil servis merkezini kurmulardr (Alvarez, 2007: 83). Felsefeciler, ilk dnrlerden bugne topluma ve yaam anlamaya alrken intihar konusunda da kafa yormulardr. Bu isimlerden biri de Erick Frommdur. Fromm, intihara sebep olan faktrlerin en nemlisi olarak yalnzlk duygusunu grmektedir. O, yalnzlk duygusunun bireyselleme srecindeki arpklktan kaynaklandna inanr. Fromm, Bireyselleme srecinin dier bir yn de yalnzln giderek artm olmasdr. Birincil balar, gvenliin semboldr. Dndaki dnya ile temel bir birlik balar demektedir (Aktaran; Han, 1997: 18). ntihar alan varoluularn, hemen hemen aksiyondan, eylemden arnm biimiyle birletii, yaama kar oluturduklar antitezdir. Nietzsche, Camus ve takipileri intihar terminolojisini, hiliin hrriyeti olarak betimledikleri halde, ilerinden hibiri intihar alann yaam-ritmine yanatrmamlardr. Intiharda intihar eden kendi varlk eksenini kesinlemektedir (Han, 1997: 19). Varoluular lm gibi intiharn da anlamn kavramlardr ancak buna ramen intihar kendi varlk evreninde gerekletirememelerinin tek ve temel nedeni yaama gdlenmi olmalarndan kaynaklanmaktadr. Yaam gds ile evrensel srecin zorunlu sonucu olan canl yaamaya kkrtlm demektir (Han, 1997: 19). Hana gore, kkrtlma bir igdsel olgudur. Nietzschenin yaama istencinin, gllk istencine dnt savnda yaam istencinin yanl alglanmasndan doan ve sonuta da sz dizgesinde gerein yanstlamad sezilmektedir. Oysa, yaam istenci iradi, bilin ii bir olgudur. Halbuki btn rgensel varolular ezeli ahenk iinde yer alrlarken byle bir iddialar yoktur. Evren karsnda bamszln

41

ksmen de olsa dnceyle anlamlandran insann istenci yerine devinimsel yaam olsa olsa yaam gdsnn tahrikidir. sten deil, yaam gcdr onu yaamda tutsak eden. nsan varlnn obandr, bu obanla onu tutsak eden yaama gdsdr (Han, 1997: 19-20). Shneidmann, intiharn anlamsz bir eylem olmad kansndadr ve geni kapsaml bir tanmlamasn yapar. Shneidmanna gre en anlamsz gibi grnen bir intihar giriiminin bile kendi dizgisi iinde bir mant bulunmaktadr. Dayanlmaz aclar ruhsal gereksinimlerin engellenmesinden kaynaklanr. Kii dayanlmaz aclara katlanmak yerine yaam yitimini tercih etmektedir. Sorunlarn tek zm yolu kendine kymdr (E-psikoloji.com, 2008). Shneidman (1985) intihar u ekilde tanmlar: halihazrda Bat dnyasnda, intihar bir sorunun zm iin en iyi olarak gren gereksinim iindeki bir bireyde, ok boyutlu bir rahatszlk eklinde kabul edilmi, kendiliinden meydana gelen bilinli bir yok etme eylemidir (Borgatta ve Montgomery, 2000: 3077). Shneidmann intiharda etkili ortak nedenleri 10 kmeye ayrmaktadr: 1. Kiiyi intihar eylemine gtren uyaran dayanlmaz ruhsal aclardr. Hi kimse olumlu duygular sonucu intihar eyleminde bulunmaz. 2. 3. ntihardaki gerilimin nedeni ruhsal gereksinimlerin engellenmesidir. ntihar eyleminin amac zm aranmasdr. ntihar eylemi hi bir zaman bir rastlant sonucu deildir, amasz ve nedensiz ortaya kmaz. 4. ntiharn bir baka amac bilincin yitimidir. ntihar bir eye ynelik ayn zamanda baka bir eyden uzaklatrc bir eylemdir. Eylemle uzaklatrlmak istenilen ey ac, yaknlap ulalmak istenen ey ise bilin yitimidir. Bilin yitimi dayanlmaz aclardan kurtulu olana olarak grlr. 5. Shneidmann aresizlik, umutsuzluk, yalnzlk, utan ve sululuk duygular, devinim yetilerinin yitimi, bamllk ve benzerlerini intiharn asl nedenleri olarak sayar. 6. zm nedenlerinin azalmas intiharda etkilidir. 42

7.

ki deerlilik (ambivalans) sz konusudur. Bu iki deerlilik lm ile kalm arasndadr.

8.

ntihar niyetinin bildirimi intiharda etkilidir. ntihar tehlikesi iinde olanlarn ortalama % 80i yaknlarna niyetlerini haber verirler. Bu bildiri deiik yollarla yaplr. Szel, davransal ya da konumsal gibi.

9. Ayrl kavram intiharda olduka etkilidir. ntihar evden, iinden ya da bir arkadatan ayrla benzemez. Bu durum dierlerinden farkl, dn olmayan bir ayrltr. 10. Kiinin daha nceleri sorunlarn zme biimi intiharda etkilidir. ntihar dncesinin ciddiyetini saptayabilmek iin kiinin sorunlarn daha nceleri nasl zdn, acya nasl katlandn, ayrla kar tutumunu aratrmak gerekir (E-psikoloji.com, 2008) ve (Borgatta ve Montgomery, 2000: 3077). Shneidmannn bu yaklam psikolojik yaklamlarn zeti gibidir. Psikolojik yaklamlar mmkn olduu kadar toplumsal etkileri, nedenleri dlamaktadrlar. Bireyi hemen hemen tm yaantsndan soyutlama ve intihar salt bir ruh sorunu olarak grme eilimindedirler. rnein Henselerin narsistik kuramna gre intihar, narsistik bir atmann sonucudur. Henselere gre intihar eyleminde bulunan bir kii narsistik sorunlar olan bir kimsedir. Henseler bu kiiyi yle tanmlar; intihar eyleminde bulunan kii her eyden nce kendilik duygusunda bozukluklar gsterir. Kendilik yani zgven ve zdeerinde bozukluk gsteren kii baedemeyecei yalnzla, terkedilmilie, aresizlie kaplacandan korkmaktadr ve korkularna kar yadsma gibi savunma dzenei kullanabilmektedir (E-psikoloji.com, 2008). Narsisistik kuramclarn byk bir ounluu intihar eylemini sonu gelmeyen bir dinginlik, bitmeyen bir uyku, koruyucu ve gven verici nesnelerle bir kaynama (fzyon) olarak anlamaktadrlar (E-psikoloji.com, 2008). ntihar olgusuna sosyoloji ve psikolojiden once felsefe yaklam, nedenleri konusunda almalar yapmtr. Ancak felsefedeki bu yaklamlarn ounun ahlak veya din asndan yaklamlar olduunu da vurgulamak gerekir. Bu konuya ciddi bir 43

ekilde yaklaan felsefecilerden birisi A. Camusdur. 20. yzylda yaam bir filozof olan Camus, gerekten ciddi bir tek felsefe sorununun olduunu, bunun da intihar olduunu ileri srmektedir. Yaamn yaanmaya deip demediini dnmek, felsefenin temel sorusunu yantlamaktr. Dnyann boyutlu olmas, zihnin dokuz ya da on iki kategorisi olmas gibi sorunlar sonra gelir. Bunlarn hi nemi yok (Camus, 1978: 62) demektedir. Camus, kendilerine yaama nedeni salayan fikirler ve yanlglar iin celikili bir tutumla len insanlar da grdn belirtir (Camus, 1978: 62). Camusnun szn ettii ve parantez iinde yaama nedeni dedii ballk, Durkheimn zgeci intiharndaki balla ok benzemektedir. Camusnun parantez iinde dile getirdii sz: yaama nedeni denen ey ayn zamanda esiz bir lme nedenidir (Camus, 1978: 62). Durkheimn toplumsal olgu olarak ele ald intihar, Camus, tarafndan da toplumsal olgu olarak deerlendirilir. Ancak Camus, Durkheimn almasn grmezden gelir ve intiharn hibir zaman toplumsal bir olgu olarak incelenmediini iddia ederek; tersine, burada, balangta, kiisel dnceyle intihar arasndaki iliki szkonusudur demektedir (Camus, 1978: 63). nsann herhangi bir nedenle intihar dnmeye balamas Camusya gore; insann iin iin kemirilmesidir. Toplum bu balanglarda ok byk eyler bulmaz. Kurt insann yreindedir. Onu orada aramak gerekir. Varoluun karsndaki apaklktan klarn tesine ka getiren lms oyunu izlemek ve anlamak gerekir. Bir intiharn pek ok nedeni vardr, genel bir biimde en gze arpanlar en etkilileri deildir. nsann dnerek intihar ettii pek grlmez. Bunalm balatan ey hibir zaman denetlenemez (Camus, 1978: 63). Camus, yaam sama bulmaktadr. Sama olan eylere katlanmas da zordur. nsanlar bunlara katlanamayp kendilerini ldrdkleri iin sulamak mmkn deildir. ounlukla sama olan yaamn anlamn zemeyen insanlarn kendilerini ldrdkleri yanlgsna dlmektedir. Oysa kendilerini ldrenlerin ounluu, yaamn anlamn zm insanlardr. Ancak u da bir gerektir ki, sama olan ile intihar arasnda dorudan bir iliki bulunmaktadr. Varoluun samalna inanan insan iin yokoluun gereklii kanlmaz grlmektedir. nsan 44

yaam sama da olsa yaamaya devam etmeli ve onun anlamn zmeye almaldr (Camus, 1978: 63-65). Samadan kurtulmann bir dier yolu, samay duyumsayan insann kendisini ortadan kaldrmas, yani intihardr. Oysa Camus intihar asla onaylamaz, onu bir zm yolu olarak kabul etmez. ntihar samaya boyun eildiini gsterir. ntihar eden kii samay deil, kendini ortadan kaldrr (Aktaran, iman, 2006: 50). Yine imann aktardna gre, Copleston da Camusnun intihar onaylamadn vurgulamaktadr. Coplestona gore; ntihar Camus tarafndan salk verilen bir eylem deildir. Onun grnde intihar, kendini absrde brakmak, teslim olmak demektir. nsan gururunun ve byklnn kendine gsterdii yer ne teslim olu ne de varoluu felsefecilerin kendilerini verdikleri ka tr deil, ama absrdn bilincinde yaamak ve gene de insann kendini adamas ve olanakl en dolu biimde yaamas yoluyla ona bakaldrmaktr (Aktaran; iman, 2006: 50). ntiharla ilgili yaklamlardan ilgin olan bir yaklam da Irina Papernonun yaklamdr. Paperno, Suicide as a Cultural Institution in Dostoevskys Russia, Ithaca (1997) adl eserinde, intihar kltrel bir eser olarak grmekte ve kltrel kurum olarak adlandrmaktadr. Ona gre; intihar kltrn genel hedefleri ve bir toplumun zel ihtiyalarna adapte edilen sembolik anlam kalplaryla ilikili bir eylemdir (Paperno, 1997: 2). Dnya Salk rgtnn (WHO) hesaplarna gre intiharn dnya ortalamas son 50 ylda % 60tan fazla bir oranda art gstermitir. 2000li yllara gelindiinde artk her 40 saniyede bir insann intihar ederek hayatna son verdii bilinmektedir. 2020 ylna gelindiinde ise her yl intihar ederek len says 1,53 milyona ulam olacaktr (WHO, 2002-http://www.who.int/mental_health/prevention/suicide/ suicideprevent/en/). Bu neredeyse Kbrsn toplam nfusunun iki kat kadardr. ntihar edenler kadar intihara girienlerin de saylar artacak, en az 10 kat olaca dnlrse 2020 ylna gelindeinden her yl 15 milyondan fazla insan intihara giriecektir. Hemen hemen her giriimde bulunann bir salk kuruluunda tedavisi

45

yapld dnlnde ve yine her kiiden en az -drt kiinin etkilendii, haberdar olduu dnldnde olayn ciddiyeti daha fazla ortaya kmaktadr. Tabloya bakldnda Trkiyenin son be ylda alt sra birden ykseldii grlmektedir. 2005 ylnda TKin verilerine gre Trkiye dnya lkeleri sralamasnda 66. srada yer almtr (Oktik, 2005: 97). 2009 yl TK verilerine gre 4 ylda 6 sra ykselerek 60. sray almtr. Tablo 3. lkelere gre her 100.000 kiideki intihar oranlar (lkelerden en son verilerin hangi yla ait olduu belirtilmitir.)
No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 lke Litvanya Belarus Rusya Fed. Sri Lanka Kazakistan Macaristan Japonya Ukrayna Gney Kore Slovenya Estonya Letonya Srbistan Finlandiya Belika Hrvatistan svire Fransa Uruguay Polonya Avusturya Hong Kong Surinam Moldova in ek Cum. sve Bulgaristan Slovakya Kba Yeni Zelanda Romanya Danimarka Almanya Bosna-Hersek Yl 2007 2003 2006 1991 2006 2005 2007 2005 2006 2007 2005 2007 2006 2007 1999 2006 2006 2006 2004 2006 2007 2006 2005 2007 1999 2007 2006 2004 2005 2006 2005 2007 2006 2006 1991 E 53.9 63.3 53.9 44.6 46.2 42.3 35.8 40.9 29.6 33.7 35.5 34.1 28.4 28.9 27.2 26.9 23.5 25.5 26.0 26.8 23.8 19.3 23.9 28.0 13.0 22.7 18.1 19.7 22.3 19.6 18.9 18.9 17.5 17.9 20.3 K 9.8 10.3 9.5 16.8 9.0 11.2 13.7 7.0 14.1 9.7 7.3 7.7 11.1 9.0 9.5 9.7 11.7 9.0 6.3 4.4 7.4 11.5 4.8 4.3 14.8 4.3 8.3 6.7 3.4 4.9 6.3 4.0 6.4 6.0 3.3 Ort. 31.85 31.8 31.7 30.2 27.6 26.75 24.8 23.95 21.85 21.7 21.4 20.9 19.75 19.5 18.35 17.8 17.6 17.3 16.15 15.6 15.6 15.4 14.35 14.2 13.9 13.5 13.2 13.2 12.85 12.75 12.6 11.95 11.95 11.95 11.8 No 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 lke zlanda Portekiz ABD Norve Kanada Lxemburg Avustralya ili Hindistan Krgzistan Hollanda Trkmenistan Arjantin Tayland spanya Zimbabwe Nikaragua Porta Rico Mekedonya ngiltere talya srail Brezilya Meksika TRKYE7 Arnavutluk Venezuela Yunanistan Ermenistan Bahreyn Grcistan Kuveyt Azerbaycan ran Suriye Yl 2007 2004 2005 2006 2004 2005 2004 2005 1998 2006 2007 1998 2005 2002 2005 1990 2005 2005 2003 2006 2006 2005 2005 2006 2009 2003 2005 2006 2006 1988 2001 2002 2007 1991 1985 E. 18.9 17.9 17.7 16.8 17.3 17.7 16.7 17.4 12.2 14.4 11.6 13.8 12.7 12.0 12.0 10.6 11.1 13.2 9.5 10.1 9.9 8.7 7.3 6.8 2.94 4.7 6.1 5.9 3.9 4.9 3.4 2.5 1.0 0.3 0.2 K 4.6 5.5 4.5 6.0 5.4 4.3 4.4 3.4 9.1 3.7 5.0 3.5 3.4 3.8 3.8 5.2 3.3 2.0 4.0 2.8 2.8 3.3 1.9 1.3 1.09 3.3 1.4 1.2 1.0 0.5 1.1 1.4 0.3 0.1 0.0 Ort. 11.75 11.7 11.6 11.4 11.35 11.0 10.6 10.4 10.15 9.05 8.8 8.65 8.05 7.9 7.9 7.85 7.7 7.05 6.75 6.45 6.35 6.0 4.6 4.05 4.03 4.0 3.75 3.51 2.95 2.7 2.25 1.45 0.65 0.2 0.1

Trkiye verileri TKin 2011 ylnda yaynlam olduu 2009 yl intihar istatistiklerinden alnmtr. Trkiyenin intihar istatistikleri WHOnun veri bankasnda bilgi yok notuyla grnmektedir.

46

(WHO, 2009. http://www.who.int/mental_health/prevention/suicide_rates/en/index.html) Tablo 3teki DSnn verilerine gre intiharlarn dnyadaki durumuna bakldnda dikkat eken noktalar unlardr. ntiharlar eski dou bloku lkelerindeki yksektir. Yedinci sradaki Japonya hari ilk 10 sray oluturan lkelerin gelimekte olan lkelerdir. lk 20ye sadece bir gney yarm kre lkesinin (Uruguay 19. sra) girmitir. Erkek intihar oranlarn kadn intihar oranlarndan ortalama 5-6 kat fazladr. En yksek erkek intihar oran yzbinde 63.3 oranla Belarustur. Bu lkeyi, yzbinde 53.9 ile Litvanya ve Rusya Federasyonu, bu lkeleri de yzbinde 46.2 ile Kazakistan takip etmektedir. slam lkeleri iinde en yksek intihar oran yzbinde 11.8 ile (genel sralamada 35. srada) Bosna-Hersektedir. Onu, yzbinde 9.05 ile Krgzistan (genel sralamada 45.) ve yzbinde 8.8 ile Trkmenistan (genel sralamada 47.) izlemektedir. Bu lkelerin ortak zellii gemite sosyalist ynetimle ynetilmi olmasdr.

1.1.1.a. Eski Dnemlerde ntihar Eski toplumlardaki intihar olgusuna dair yeterince veri bulunmamaktadr, buna ramen olmadn sylemek doru olmayacaktr. nsana zg bir davran biimi olan, kendi hayatna bilinli olarak son verme davran her toplumda az veya ok bulunmaktadr. Ancak intihar etme eiliminin daha ok modern toplumlara zg olduu bilinmektedir. Bu nedenle henz lmn bile tam olarak anlalamad ilkel topluluklarda veya toplumlarda bylesi bir olayn sk grlmeyeceini tahmin etmek de yanl olmayacaktr. ntihar toplumsal ve bilimsel muhayyilede bir muamma, aklamas zor bir eylem olarak yer almtr. 1973 ylnda Amerikal intiharbilimci Edwin Shneidman Encyclopaedia Britannicadaki ntihar balkl makalesine u ifadeyle balamtr: 47

hi kimse insanlarn neden intihara kalktklarn gerekten bilemez (Aktaran; Paperno, 1997: 2). Bu bilinmezlik iinde insann kendisi iin son eylemi zerinde bir kara delik aan intihar doldurulmas gereken bir boluk yaratr. Yzyllar boyunca filozoflar, yazarlar, gazeteciler ve bilim adamlar kara delik hakknda yazarken intihara anlam bahetmeye almlardr. ntihar eylemi belirli anlam kalplaryla ilikilendirilmitir. Birey kendi tecrbesini tanmlamada bu anlamlardan yararlanabilirken, intihar ruhun lmszl, zgr irade, birey ve tanr ya da toplum arasndaki ba, zne ve nesne arasndaki iliki gibi baz kritik felsefi ve sosyal sorunlarn aratrlmasnda bir laboratuar olarak kullanmak zere kltr devreye girmi, anlaml bir eylem olarak anlaldnda intihar sosyolojik ve tarihsel aratrmalarn konusu haline gelmitir (Stengel, 1997: 2). ntihar bir bireyin yapabilecei en ahsi eylem gibi grnse de, yine de sosyal ilikiler intiharn meydana gelmesinde nemli bir rol oynarlar ve ayrca intiharn da dikkate deer bir toplumsal etkisi vardr. Her ne kadar intihar sadece kendini yok etmeyi amalyor gibi grnse de, o ayn zamanda bakalarna kar da bir saldr eylemidir. ntihar insana zg bir problemdir. Herhangi bir hayvan hastalk nedeniyle lebilir ya da d faktrler nedeniyle kasten ya da kazayla yok olabilir. Fakat bilindii kadaryla sadece insanolu iradesiyle kendini ldrmeyi isteyebilmektedir. ntihar her zaman ve her yerde olmutur. lkel toplumlarda intiharn olmad fikrinin yanl olduu kantlanmtr: tarihte intiharn olmad dnem yoktur (Stengel, 1973: 13-14). Bilinen yazl tarih kaytlarnda ve felsefe metinlerinde intihara ilikin notlar ve dnceler bulunmaktadr. Yunan Felsefesinde intihar, felsefi arayta temel problemlerden biri olarak ortaya kmaktadr. Yunan filozoflarnn intihara yaklam, basit bir neden-sonu ilikisi iinde bireylerin intihar eylemi deildir sadece, ayn zamanda filozofun zgrlk, dnya, lm, yaam, ahlak, ruhun lmszl, bireyin ahlaki ve toplumsal ykmllkleri konusundaki felsefi duruudur (en, 2008: 193). ntihar vakalarnn ve bunlar hakkndaki almalarn uzun bir gemii vardr ve sosyolojinin gelimesine temel tekil etmilerdir. Allagelen bilgi genellikle intihar giriimlerini bireyin umutsuzluuna atfetmitir, yani, bireyin zmlenemez

48

sorun diye grd eyden kama istei. Antik dnemdeki Yahudiler arasnda, antik Yunan ve Romallarda ve Ortaalar boyunca kaydedilen intiharlarn tarihi, kmaz bir durum iinde tutsak kalm olma inancna dayal intihar anekdotlaryla doludur (Beck, 1996: 332). ntihar olayna bilinen en eski atf Ajaxn klcn kendine saplamasdr (yaklak M.. 540). Elbette, Sokratesin de baldran zehri itii bilinmektedir (M.. 399), ancak bunun tam bir intihar olup olmad tartmaldr. YahudiHristiyan kutsal metinlerinde 11 adamn intihar ederek ld yazmaktadr. ncile gre intihar etme nedenleri intikam, utan ve sava meydannda yenilgidir. Sanat tarihindeki en nl intiharlar arasnda (bir tecavz sonras) Lucretiann kendisini hanerlemesini gsteren resimlerdir8 (Borgatta ve Montgomery, 2000: 3079). Homeros kendi kendini ldrenleri hibir yorumda bulunmadan kaydetmitir. Ona gre bu, sanki doal, kahramans ve belirli olaylarn sonucunda beklenen, arzulanan bir eydir. Destanlar da onu dorular niteliktedir: Augeus, olu Thesesusun Minatora yenildiini zannedip kendini denize atar, ki bundan sonra ismini Ege Denizine verecektir. Erigone, babas kariosun cesedini bulunca kederden kendini asar, ki bylece raslant sonucu Atinal kadnlar arasnda kendini asarak intihar etme salgnna neden olacaktr. Leukakos, Apollonun kendisini karmasndan korktuu iin bir kayadan kendisini atmtr. Delfili kahin eer Atinallar krallarn ldrmezlerse Lekademonyallarn Atinallar esir alacan duyurunca, kral Codrus gizlice dman kampna girmi ve bir askerle kavgaya tutuarak kendini boazlatmtr. Sicilyadaki bir Yunan kolonisi Katanann yasacs Charondas kendi koyduu yasalaran birini ineyince kendini ldrmtr. Spartal Lycurgus yasalar hakknda akl danmaya gittii Delfiden dnene kadar yasalara uyacaklarna dair halkndan sz alm, kahinden olumlu yant alnca da halknn verdii szden dnmemesi iin kendisini alktan lmeye mahkum etmitir (Aktaran; Alvarez, 2007: 65). Sz edilen intiharlarn benzerleri ilk alarda farkl toplumlarda olmutur. Bu tr intiharlarn ortak zellikleri kendini ldrme gdsnn soyluluudur. Eldeki kaynaklara gre Yunanllar ve dierleri keder, yurtseverlik veya onursuz bir duruma
8

Dido, Edward Munchn eseri ve Andy Warhol

49

dmeme gibi geerli nedenleri olunca yaamlarna son vermilerdir (Alvarez, 2007: 65). lk a filozoflar intihar konusunda farkl dncelere sahiptirler. Bu konudaki dnceleri nispeten yansz ve ll olmutur. Yunanl felsefecilerin anahtarlar arballk ve byk ilkelerdir. ntihar eer tanralara kar iffetsizlie dnrse balanmamaldr. Bu nedenle Pitagorcular intihar hi tereddt etmeden reddetmilerdir. nk onlara gre hayat tanrlarn bir disiplinidir. Platon Phaedoda baldran otu imeden nce bu Orfik retiyi Socratese yineletmitir. Nbet bekleyen bir asker klbesini asla terk etmemelidir ve tpk malmz mlkmz yok edince bizim onlara kzdmz gibi tanrlar da intihar eden insanlara kzarlar. Aristoteles, intihar devlete kar bir saldr olarak grmtr. Yunanl filozof Cleombrotusun Phaedodan etkilenip intihar ettii, ve Catonun intihar etmeden bir gece nce bu kitab iki kez okuduu sylenmitir (Alvarez, 2007: 65-66). Pitagaros, Platon ve Aristoteles intihara, tanrsal hediyenin ve sosyal sorumluluun reddi olduu dncesiyle kar kmlardr. Pitagaros, intihar zerine dncelerini dini temeller zerinden deerlendirmitir. Ruhun lmsz olduu dncesini savunan Pitagaros, dnyevi yaamn bir ceza ve bu sebeple bir grev olduuna inanmaktadr. Ona gre, insan ruhu ve bedenine hapsolmutur ve ilahi lmszle kavuabilmek iin bedeninde kald srece matematik ve felsefe alarak arnmak zorundadr. Eer kii intihar edecek olursa tanrsal yetkeye kar gelmi olur. nsann sosyal bir varlk olduunu dnen Aristoteles ise, intihar, insann kendisine ve devlete kar bir adaletsizlik yaratt gerekesiyle yasaklamtr. Ona gre intihar, toplumsal bir sorumsuzluk rnei ve devlete kar bir saldrdr (Aktaran: en, 2008: 193). Felsefesinde hem Ptagoras hem de Sokratesi elerden etkilenen Platon, intihar hususunda ikili bir tutum iindedir. Pitagoras bir dnce iinde ruhun lmszln savunan Platon iin de ruh, bedene hapsolmutur ve dnyevi yaam bir grev yeridir (en, 2008: 193). Platona gre ruh lmszdr ve ruhu insann kendi ktl bile yok edemez. Ruh tanrya aittir ve tanrya ait olan sadece onun yok edebilecei, zerinde sz sahibi olabilecei bir eydir (Platon, 2006: 356). Bu yzden Platon intiharn ayn zamanda kutsal devlete kar bir itaatsizlik olduu gerekesiyle intihar eden kiiye cenaze treni dzenlenmesini yasaklar ve kiinin siteden uzak bir yere gmlmesi gerektiini ifeade eder (Aktaran en, 2008: 193). 50

ntihar konusunda bu kadar kesin bir kar duru sergileyen Platon Sokratesin intiharn ise hem yceltmi hem de gerekli grmtr. Sokratesin lmnn intihar olup olmad tartlsa da Platon Sokratesin intiharnn ve ruhun lmszlnn tartld Phadionda, lm, ruhun tenden ayrlmas olarak ve gerek bilgiye ulamak adna arzu edilen bir dnce ve olaydr eklinde bir aklama yapmtr (en, 2008: 193). Yunan filozoflar iinde intihar ycelten filozof ve okullar da olmutur. Socratesin lmnden sonra bir yzyl iinde Stoaclar intiharn tm klarn en ussal ve kusursuzu olduunu yaymlardr. Hem onlar, hem de Epikuroscular hayata olduu gibi lme de aldr etmemeyi salk vermilerdir (Alvarez, 2007: 66-67). Stoaclar iin doayla uyum iersinde yaamak ok nemlidir. Doa ile akl birdir ve dpedz akla gre yaamak, doaya gre yaamaktr. Doa ile uyumsuzluk olduunda veya doal olan bozulduunda akln verecei karar hayat sonlandrmaksa buna kar kmak gereksizdir (Brun, 1997: 88-89). Bu yzden Stoa Okulunun kurucusu olan Zenon, dp parman krdktan sonra fkesinden intihar etmitir. rencisi Cleanthes de dieti iltihab iin girdii iki gnlk alktan sonra iyileme olmasna ramen yolculuu epey ilerlettiini sylerek kendini alktan ldrmtr (Alvarez, 2007: 67). Pitagaros, Platon ve Aristoteles tarafndan intihara getirilen yasaklar, Antik Yunandaki siyasi ve toplumsal deimelerle birlikte yumuamaya balamtr (en, 2008: 193). Atinada hakimlerin lmek isteyenler iin baldran bulundurduklar bilinmektedir. Bunun iin yaplmas gereken sadece lmek isteyen kiilerin nce senatoya geerli bir neden gstermesi ve izin belgesi almasdr (Alvarez, 2007: 67). Bu konudaki Ynerge u ekildedir: Her kim daha fazla yaamak istemiyorsa gerekelerini senatoya bildirecek ve izin aldktan sonra hayat terk edebilecektir. Eer varln sana ktlk ediyorsa l; yazg znler getirdiyse baldran i, keder boynunu bktyse hayat terk et. Dinleyelim mutsuz adamn bahtszln, dindirsin yarasn sorgucu ve bezgileri son bulsun (Aktaran: Alvarez, 2007: 67).

51

Romann gelitirilmi Stoacl, Platonun daha ileriye gtrlm halidir. Uslamlamalar genellikle ayndr ama koullar daha da iselletirilmitir. sel bask dayanlmaz olunca sorun, biri kendini ldrmeli mi, ldrmemeli mi deildir artk, bunun en byk onur, yreklilik ve gzellikte nasl yaplacadr. Dier bir deyile intihar ilk tartmaya aan Yunanllar olmutur. te yandan Romallarn gznde intihar ahlaksal ynden hi de kt deildir. Aksine birinin bu dnyadan syrl tarz mkemmelliin ve erdemin pratik bir snavna dnmtr (Alvarez, 2007: 68). Romallarn intihara yaklam askerliin yce bir meslek olmasndan ve devletin askeri gce dayal bir devlet olmasndan da etkilenmi olabilir. Nitekim ordunun veya orduya ait deerlerin hakim olduu devlet yaplarnda intiharlar belirli durumlarda ar derecede yceltilmektedir. Romadaki durumla ilgili Stoac filozoflarn - etkisi de byk olmutur. Bunlarn en nemlisi Senecadr. Senacann intihara yaklam da yine Romann yapsna uygun olarak zgrlk temaldr. Avare adam niye inliyor, niye korkuyorsun? Nereye baksan ktln bir sonu var, u dipsiz uurumu grmez misin? zgrle gider. u tufan, u ak, u rma grmez misin? zgrlk yuva kurmu kvrmlarna. Susuzluktan kavrulan u mahzun aac grmez misin? zgrlk salnr her bir dalnda. Boynunun, boaznn, yreinin yle ok yolu var ki klelikten kamak iin... zgrle giden yolu bilmek ister misin? Btn damarlarnda onu bulacaksn (Aktaran: Alvarez, 2007: 68-69). Seneca sonunda ilkelerini yaama geirmi, bir zamanlar rencisi olan Neronun gazabndan kurtulmak iin kendini hanerlemitir (Alvarez, 2007: 69). Roma dneminde ortaya kan Hristiyanlk istemli lm din adna olduu srece byk bir cokuyla, arzuyla istemi, bu ekilde bir lm yceltip ehitlik mertebesine ykseltmitir. lk Hristiyanlarn etkilendikleri karamsarlk felsefesi Stoacln en nemli isimlerinden olan Senecann Romann en korkun imparatorlarndan olan Neronun retmeni olduu unutulmamaldr. Belki de bunun iin stoik dinginlik ilk Hristiyanlarn dinsel histerisiyle byle kolayca badatrlmtr. Ussal intihar adi kan dkcln bir tr aristokratik gerekesi olmutur. Yoksullarn dini olarak balayan Hristiyanlk, kan dkcl ehitlikle 52

birletirip ehitlik arzusuna dntrmtr. ehitlik, Romallarn Hristiyanlara uyguladklar zulm kadar, Hristiyanln da yaratmdr (Alvarez, 2007: 72-73). Alvareze gre; lk Hristiyanlar, Romallarn dinsel festivallerini benimsedikleri gibi onlarn lme ve intihara kar takndklar tutumu da olduu gibi aldlar ve onlar dinbilimle yourup arpttlar ve en sonunda da hepsini tersyz ettiler. Hangi snftan olursa olsun lm Romallar iin zaten nemsizdi. Ama lm biimi yerinde, aklc, onurlu ve doru zamanda- son derece nemliydi. Nasl ldkleri, inandklar deerlerin son bir lsyd. lk Hristiyanlar lme kar ayn kaytszl gsterdiler ama yrngeyi deitirdiler. Hristiyan Tanrya gre yaam, en iyi yaklamla nemsizdir, en kt yaklamla bir iblistir. Dier bir deyile, Kilise inananlarn zihnine bu dnyann bir sknt, gnah ve iva diyar olduunu iyice kazd. lmn sonsuza dek onurlandraca gn sabrszlkla bekledikleri bu yerde, intihar ok daha ayartc olmaya balad. En koyu Stoaclar bile, son are olarak intihar etmilerdir. En azndan yaam ekilmez olana kadar beklemilerdir. Ama ilkel Kiliseye gre koullar ne olursa olsun yaam her zaman ekilmez bir eydi. Bylece tanrsal mutluluk yalnzca bir bak darbesiyken hayat niin bir bedel olarak verilmesindi. Hristiyan reti her eyden nce intihara gl bir tevikti (2007: 73-74). Hristiyanln ilk evrelerinde yceltilen, bu dnyadan, hayattan bir ka ve Tanrya ulamak iin aceleci, kesin bir yol olarak ilk Hristiyanlar tarafndan kabul gren intihar Ortaada Kilisenin iddetle yasaklad bir eylem haline gelmitir. Ortaada intihar eden kiiler asndan eylemden ok intihar edenin kiilii ve gerekesi nemli olmutur. Gerek yaamda olduu gibi romanda da, sefaletten kurtulmak iin kendisini asan kyl, cesedine ikence yaplmas gereken ve ruhu cehenneme gidecek olan bir korkaktr; bir savata lmeyi, teslim olmaya tercih eden ateli valyeyse, sivil ve dinsel bir saygnlkla dllendirilen bir kahramandr.

53

Ortaada kendi isteiyle lm bir bir soylunun cesedi aleyhine alm tek bir davaya rastlanmamtr (Minois, 2008: 25). Ortaada intiharn iki yz vardr. Bu ada, neredeyse sadece kyller intihar ettikleri veya etmeye altklar iin cezalandrlr, soylular ise dokunulmaz grnr, nk ikame yollar onlar kendini ldrme zahmetinden kurtarr: turnuva, av, sava, hal seferi, kendini ldrmek ya da intihar eilimlerini yceltmek iin birer frsattr. Aclarndan kurtulmak isteyen kyl ve zanaatnn elindeyse sadece ip ya da rmak vardr. Dolaysz intiharlar bu yzden onlarda ok daha fazladr. Bu ayrma Ortaan hukuk ve ahlaki anlaynda rastlamak mmkndr. Soylunun dolayl intihar ya zgeci niteliktedir, rnein savunduu bir dava iin kendini feda etmitir ya da ak, fke veya delilik yzndendir. Her ne olursa olsun balanabilir ve her durumda soylunun toplumsal rolyle ilikili bir intihardr. Sz konusu olan ister bir savann intihar olsun, ister bir an, kiinin evresini de iin iine katar ve dolaysyla kiinin sorumluluunu azaltr. Toplumsal bir eylem olan soylunun intihar, bir bakma onurlu bir davrantr. Kylnn intihar ise, bireysel, bencilce ve korkaka bir eylemdir: O kendini gizlice asarak sorumluluklarndan kaar; onu intihara iten ey, eytan tarafndan esinlenmi lmcl hastalk, yani umutsuzluktur. Soylu, grkemli bir ekilde lnceye dek sorumluluklarn yerine getirir (Minois, 2008: 25). Ortaada intihar eden din adamlar da zel bir kategoriyi oluturmaktadr. Bir papazn ya da bir keiin intihar kaytlarda ok sk ratlanmayan bir intihardr. Ama vakalarn gizlenmesi, skandal nlemek amacyla bunlara kaza ya da doal lm ss verilmesi muhtemeldir. Din adamlarnn imtiyazl konumlarndan dolay, intihar eden bir din adamnn cesedi, hukuk mahkemesi tarafndan cezalandrlamaz. XIV. yzyln sonunda, Kraliyet avukat Jean le Coq, ruh sal yerinde bile olsa bir papaz kendini ldrdnde, cesedinin blge piskoposuna teslim edilmesi gerektiini bildirmitir. nk hem hukukulara gre, hem de yneticilere gre din adamlar intihar ettikleri iin aslmamalar gerektii kesin olarak kabul edilmitir (Minois, 2008: 26). 1789 Fransz htilali ile birlikte lkelerin anayasalarnda bireyin yaam hakk, dier btn haklarn nnde yer almtr. nsan hayat kanunlar ile gvence altna

54

alnmtr (Ekin ve zsan, 2008: 41). Ancak bu gelime intihara yaklamda elikilere neden olmu, konu bireyin yaam hakk, kiilik hakk ve dinin yasaklayc tavr arasnda kalmtr. Bat kltrnde 1864e kadar intihar kriminal bir olay saylm, 1909a kadar dini yaptrmlar devam etmitir. Liberalleen yaklam iinde cezalandrmalar kalkarken bunun bir kiilik hakk olduu eklindeki yaklam ne kmtr. Bazlar, Schopenhuerin deyiiyle yaamn lmden ar geldii noktada, insan kendi hayatna son verecektir grn desteklemilerdir. Ancak bu kabul gren bir yaklam olmamtr (Sayl, 2008: 54). Daha nceki devirlerde intiharn gnah olup olmad sorusu, buna verilecek cevabn intihar eden kiinin ahreti nasl geireceiyle ilgili olaca dnldnden byk ilgi ekmitir. ntihar ederek gnah iledii dnlen bir insan iin normal bir cenaze hizmeti belki reddedilebilir ama bugn pratik adan byk bir sorun yoktur. Bugn esas sorun, insanlarn lm kimseyi intihar ettii iin ahlaken onaylamayabilmeleri ve lenin arkadalarnn ya da akrabalarnn ahlaki sulamalara kar len yaknlarnn hatrasn korumak istiyip istememeleri gibi grnmektedir (Brandt, 1976: 379). Tarih boyunca intiharlara kar toplumlarn tavr tam bir netlik

kazanmamtr. ou zaman iki yzl bir yaklam sergileyen toplumlar, zellikle intihara giriip baarsz olanlara kar yarglayc olmular, bu durumu gszlk ve onursuzluk olarak deerlendirerek bazen de cezalandrmlardr. Gnmzde hala birok toplumda dorudan dinsel nedenlerle intihara girien bireylere ynelik ayplayan, dlayc tavr ve davranlara rastlamak mmkndr.

1.1.2. ntihar Giriimi ntihar giriimleri intihar olaylarndan daha fazla bir ilgisizlikle kar karyadr. zellikle, bu konuda yaplan sosyolojik aratrmalar son derece azdr. Resmi olarak da herhangi bir istatistiksel veri yaynlanmadndan kesin intihar giriimi saysna ulalamamaktadr. Buna karlk bir intihara giriim olaynn ekonomik ve sosyal maliyeti sanlann aksine intihardan ok daha fazladr. Bu maliyet, intihar nedeni ve kullanlan intihar yntemine, dozajna ve tekrar saysna gre deiiklik gstermektedir. rnein, ldrc zellii olan herhangi bir 55

kimyasalla intihara giriilmesi sonucu kiinin bilinci yitik olarak hastaneye getirilmesi, hastanede gerekli acil mdahalenin yaplmas, youn bakmda 3-5 gn kalmas, normal serviste 5-10 gn kalmas, tedavilerin yannda ve sonrasnda psikolojik ve psikiyatrik tedavilerin yaplmas, kullanlan ilalar, kaybolan igc, zaman vs. eklendiinde 1.000-10.000 TL arasnda bir maliyet kmaktadr.9 Bu maliyete olayla ilgili olarak srdrlen adli ve idari soruturmalar dahil deildir. Ayrca kiinin kendisi ve ailesinin sosyal evreden gelecek bir takm nyargl, dlayc ve sulayc davranlara maruz kalmas da sz konusu olabilmektedir. ntihar eyleminin tek amac lmdr ve bu yzden tek baar kriteridir. Eer eylem lmle sonulandysa baarl bir intihardr. Baarszlkta u faktrler rol oynam olabilir: belirli bir amaca sahip olma duygusu yeterince gl olmayabilir; eylem belki gnlszce yaplm olabilir nk belki de gerekten istemiyordur; seilen yntemin ldrc olup olmayacandan habersizdir; ya da zihinsel rahatszl nedeniyle karar verme ve uygulamada yetersizdir (Stengel, 1973: 77). Sebebi ne olursa olsun, baarszlkla ya da baar kriteri olan lmle sonulanmayan her kendini ldrme davran intihar giriimidir. Dnyada intiharla ilgili yaplan aratrmalarn ve istatistiksel verilerin gsterdiine gre lmle sonulanan her intihar olgusuna karlk 30 intihar giriimi ile karlalmaktadr. Gnmzde intihar giriimleri de kiiyi ve evresini etkilemesi yannda, toplum zerindeki ekonomik ve sosyal etkileri nedeniyle toplumsal bir sorun halini almtr (Acar ve Bykkaya, 2004: 31). ntihar giriimi, bireyin herhangi bir sebeple kendi istei ile yaamna son verme giriiminin lmle sonulanmamas eklinde zetlenebilir (Oktik, Top, Sezer ve Bozyer, 2003: 2). Durkheima gre, intihar giriimi, lmle sonulanaca bilinen ancak lm sonucu dourmadan durdurulan eyleme denir (Durkheim, 2002: 25). Dnya Salk rgtnn intihar giriimi tanm da Durkheimnkine benzemektedir. DS, bilinli olarak birinin kendi hayatn sona erdirmek iin yapt, hayat tehdit eden, ve eylemden sonra medikal mdahale gerektiren bir eylem olarak tanmlamaktadr (WHO, 2006).

Salk Bakanl hesaplarna gre.

56

lmle sonulanm intihar giriimleri, yani intiharlar, sorunun grnen ksmdr. Baka bir deyile istatistiksel rakamlarla ifade edilen toplumdaki intihar sorunu bir buzdana benzetilirse, ancak buzdann grnen ksmdr denilebilir. rnein; Oktik ve arkadalarnn Mulada yapm olduklar aratrmaya gre; 19972005 yllarn kapsayan sekiz yllk srete tespit edilmi 2492 intihar giriimine karlk 430 intihar gereklemitir (Oktik, 2005: 119). ntihar giriimlerinin skl, intiharlardan yaklak on kat daha fazladr (zgven, 2008: 1). ntihar giriimleri, lmle sonulanmas amalanan ancak baarlamayan eylemlerdir (Oktik, 2005: 12). Amalanan lm sonucunun baarlamam olmas intihara girien bireylerin tekrar bu eylemi gerekletirecei ynnde byk bir riskin olduunu da gstermi olmaktadr. Nitekim, intihar aratrmalar, intihar eden kiilerin byk ounluunun gemite en bir kez intihara giritiini gstermektedir. ntihar giriimlerinin epidemiyolojik zellikleri tamamlanm intiharlar kadar bilinmemekte ve bu konuda yaplan almalarn sonular farkllk gstermektedir. rnein baz almalara gre, 1970li yllarda tamamlanm intiharlarda grlen ykseliin benzeri intihar giriimlerinde de gzlenmitir. Ancak bunun aksine bu yllarda intihar giriimlerinin hznn azaldn bildiren almalar da vardr. almalarn sonular arasndaki farklar intihar giriiminin tanmlanma ltleri ve aratrmalarn yntemleri arasndaki farkllklardan kaynaklanyor olabilir (zgven, 2008: 3). Bu konuda daha gvenilir epidemiyolojik verilerin salanabilmesi iin

DSnn destei ile Avrupada 1989 ylndan beri intihar giriimlerinin epidemiyolojisine ynelik ok merkezli bir alma yrtlmektedir. Bu almann sonular Avrupadaki intihar giriimleri ile ilgili ayrntl bilgiler salamtr. 19891992 yllar arasnda Avrupada almada yer alan merkezlerdeki ortalama intihar giriimi hz erkeklerde 100.000de 167, kadnlarda 100.000de 222dir. Avrupadaki en yksek intihar giriimi hz % 100.000de 314 ile Helsinkide, en dk intihar giriimi hz ise 100.000de 45 ile Guipuzcoada saptanmtr. DSnn tespit ettii merkezlerin iinde Trkiyeden Ankara-Mamak bulunmaktadr. Bu merkezde 19982005 yllar arasnda sistematik veri toplanmtr. Bu verilere gre 1998-2005 yllar arasnda intihar giriimlerinin hz erkeklerde 100.000de 53.8, kadnlarda

57

100.000de 136.7dir. Bu hz, Avrupadaki dier merkezlerde saptanan hza gre daha dk olmakla birlikte, intihar giriimi hzlarnda ciddi bir art eilimi vardr. Bu sekiz yl iinde intihar giriimi hzlar, kadnlarda % 116.83, erkeklerde ise % 130.98 art gstermitir (zgven, 2008: 3). Genlerde intihar giriimleri tamamlanm intiharlara gre ok daha sktr. Yallarda intihar giriimlerinin skl genlerde olduu kadar yksek deildir, ama giriimin lmle sonulanma olasl genlerden ve genel toplamda olduundan ok daha yksektir. Genlerde intiharlarn intihar giriimlerine oran 1/200 iken, yallarda bu oran tr. Avrupada erkeklerde 15-44 yalar, kadnlarda ise 25-44 ve 65-74 yalar intihar giriimlerinin en sk gzlendii ya bantlardr. Trkiyede de intihar girimlerinin en sk grld ya band ise hem kadnlarda, hem erkeklerde 15-24 ve 25-34 yalardr. Genel olarak intiharlar erkeklerde, intihar giriimleri se kadnlarda daha sk grlmektedir (zgven, 2008: 4). ntihar giriimlerinin aratrlmas ve nlenmesi yarataca ciddi sorunlarn da nlenmesi anlamna gelmektedir. Bu konuda yaplacak en bataki eylem, ciddi bir ekilde intihar giriimi istatisklerinin tutulmaya balanmasdr. Tm dnyada intihar giriimlerinin sklnn, intiharlardan yaklak 10 kat fazla olduu sylenebilir. Tm intiharlarn % 19-24nde daha nce yaplm intihar giriimleri bulunmakta, intihar giriimlerinin % 10u 10 yl iinde tamamlanm intihar ile son bulmaktadr. Bir intihar giriiminden sonraki -alt ay, intihar riskinin en yksek olduu dnemdir (5,50) (zgven, 2008: 6).

1.1.3. ntihara Sosyolojik ve Psikolojik Yaklamlar Dnce tarihi iinde toplum-birey ilikisinin yn sklkla ele alnmtr. 19. yzylda gelien, toplumun birey zerindeki egemenlii zerine kurulan sosyolojik anaakmn, rnein J. J. Rouseauda toplumsal szleme kavram erevesinde gndeme geldii grlmektedir. Bu yaklama gre toplumsal szleme insan doasndan kaynaklanmakta; hatta insan doas bu toplumsal szlemeden etkilenmektedir. Rousseau, toplumun insan doasndan kaynaklandn dnen T. Hobbesun insann doasnda bulunduunu iddia ettii hrs, gurur vs. gibi duygularn toplumsal olduunu iddia etmektedir. Rouessauya gre mlkiyetin douu 58

ekonomik rekabeti, ekonomik rekabet de bu gibi duygular yaratmtr. Ksaca insan davranlarnn kkeni toplumsaldr; toplumsal duruma bal olarak insan psikolojisi deimektedir (Yaraman, 2003: 40-41). Birey-toplum ilikisinin sosyologlar tarafndan ele alnnda genellikle toplumun bamsz deiken nitelii egemen olmutur. Sosyolojinin bamsz bir bilim olmas srecinde Comtedan Durkheima sosyolojinin znellikten arndrlarak nesnel bir bilim olmas iin allm; bu balamda psikolojik olgular, toplumsal olgularn bireylerin bilincindeki yansmalar ve uzantlar olarak deerlendirilmitir. Durkheimn intihar konusundaki aratrmas, bu bak asnn bir rnei olarak kabul edilebilir. Durkheimn bu almasnda, toplum ve dnemler arasnda karlatrmal bir biimde istatistiki intihar verileri incelenmi ve sonuta tespit edilen intihar saysnn toplumsal olaylarla ilikisi ortaya konmutur (Yaraman, 2003: 41). Ayn yaklam Trkiyede N. Arkunun yapm olduu ntiharn Psikodinamikleri adl almasnda da grlmektedir. Arkun, 1927-1946 yllar arasnda stanbulda yaygn olan intiharlarla ilgili yapt aratrmann bulgularna gre intiharlarn ve zellikle intihar giriimlerinin daha ok evli gen kadnlarda olduunu grerek bu durumu, Trkiyede Atatrk devrimleriyle gelen kadn-erkek eitlii, Batl rnei evlenme ve boanma kurallar, kadna tannan eitlik ve zgrlk yannda, zellikle kadnlara yeni sorumluluklar yklenmesi biimindeki toplumsal deime sreciyle ilikilendirmitir (Yaraman, 2003: 41). Ancak kadn intiharlar toplumsal deimenin hzl olduu, geleneksel yap ile modern yapnn att durumlarda ve geleneklerin hkim olduu dnemlerde modern toplumun normal zamanlarna gre daha fazladr. Trkiyede Batman, Diyarbakr ve Adyaman gibi illerde dikkat eken kadn intiharlarndaki artlar buna rnektir. statistiki verilerin gsterdii ey her toplumun kar karya kald intihar eilimidir. Bu konuda ne dnlrse dnlsn, nitelii ne olursa olsun bu eilimin varl kesindir. Her toplumda gnll lmler konusunda belirli bir n eilim vardr. yleyse bu eilim sosyoloji alanna giren zel bir incelemenin konusu olabilir (Durkheim, 2002: 34-35). Durkheim, her toplumun byk toplumsal dnmler ya da olaand durumlar olmadka duraan bir izgi izlediini, kendine zg bir toplumsal intihar

59

oran bulunduunu belirterek bu durumun intiharn toplumsal bir olgu olduunu kantladn kabul etmektedir. Buradan yola karak, bireye aitmi gibi grnen su ileme, boanma gibi olgularn da toplumsal adan deerlendirilmesini nermitir. Durkheima gre toplumsal olgular psikolojik olgularn nedenidir (Yaraman, 2003: 42). Marksist Kuramn dorudan intihara ynelik bir yaklam olmasa da kiilik olgusuna bakn Durkheima benzer bir izgide gelitirmitir. Marx iin, bireylerin bilincini belirleyen ekonomik yaplardr. Marx, diyalektik yntemin gerei olarak birey ile toplumu kar karya getirmekten kansa da insann tarihsel gelime sreci iindeki toplumsal ve ekonomik retici faaliyetlerini kiiliin zn belirleyen temel e olarak kabul etmitir. Bilincin toplum tarafndan belirlenmesi, bilincin toplumsal varoluunu, hayat deneyimini yanstmaktadr. Kiilik tm toplumsal ilikilerin bir btn, bir yansmasdr. Psikolojik ihtiyalar yalnzca doutan edinilmemitir; insann iinde bulunduu tarihsel koullarn deitirilmesine ynelik hayat boyunca biimlenen ihtiyalardr. Marx, bu yndeki dnceleriyle insann zn onun yaama faaliyetiyle zdeletirip insan somut faaliyetlerine indirgeyen ynyle pozitivist yntemle bulumaktadr (Yaraman, 2003: 42-43). Sosyolojideki egemen olan bakn bir baka rneini sunan Gramscinin ekonomik ilikilerin temel belirleyici olduu tespitinden vazgemeksizin hegomanya kavramyla birey zerindeki toplum etkisini kendi kuram erevesinde destekleyen Gramsci, sosyolojideki egemen bakn bir baka rneini sunmutur. Gramsci siyasal toplum (devlet) ile sivil toplum arasndaki ayrm balamnda; devletin bask yoluyla devam ettirdii iktidar dnda bir de hegamonyadan sz etmektedir. Hegemonya, temel snfn teki snflar zerindeki ideolojik ve kltrel egemenliini belirtmektedir. Marxa gre sivil toplum ekonomik hayata karlk gelmektedir. Gramsciye gre ise sivil toplum, din, felsefe gibi zihinsel ve manevi faaliyetleri ierir; siyaset ile ekonomi arasnda yer almaktadr. Devletin meruiyeti ve yeniden retimi hegemonya sayesinde gerekleir. Ancak devlete her sahip olan, sivil topluma, dolaysyla hegemonya imkanna sahip olamaz. Oysa ancak hegemonya temel snfn ideolojisinin ynetilen snflar tarafndan iselletirilmesini salamakta; dolaysyla temel snfn iktidar ilikisinin sreklilii iin kltrel iktidarn da ele geirilip bireyin buna gre belirlenmesi gerekmektedir. Hegemonya bu noktada, 60

baarl bir snf iktidarnda, bireyi/kiilii belirleyerek sz konusu snf iktidarn meru klp yeniden retmektedir (Yaraman, 2003: 43-44). Psikolojide de intihar aratrmalarnda tek bir yaklam yoktur. Kimi zaman psikiyatriden etkilenmi olduu gzden kamasa da ounlukla psikolojinin intihara yaklam, intihar olgusunu bir hastalk veya hastalk kkenli bir olgu olarak grmeyen trde bir yaklamnn olduunu sylemek mmkndr. Ayn durum psikiyatri iin de sz konusudur. 1970lere kadar sosyologlarn tam aksine olarak, hekimlerle psikologlar intihar, kiinin bir i problemi olarak ele almlardr. Baz hekimler intiharn nedeni sadece anatomik ve patolojik faktrlerde aramlardr. Fransz psikiyatrlar Bourdin ve Esquirol intihar patolojik bir olay saymaktadrlar. Esquirola gre, intihar eden kii, bu davran ar bir hezeyan halinde iken yapar. ntihar eden kiinin dengesini bozan ise, toplumdur (Arkun, 1978: 136). Bireylerin intiharlarn sadece hezeyana balamasna ramen, bu hezeyan yaratann toplum olduunu sylemeleri bir elikidir. Bu elikinin yannda bu teori, delilik ile intihar arasnda istatiksel bir ba kurma gayreti iinde kalmtr. Zira istatistikler delilik frekans ile intihar frekansnn birbirine hi uymayan deiiklikler gsterdiini aa vurmutur. Durkheimn yapm olduu almalarn da gsterdii gibi, szgelimi delilik kadnlarda, intihar ise aksine erkeklerde daha fazladr. Sonra, delilikle intiharn en fazla olduu yalar da baka bakadr (Arkun, 1978: 136). Psikoloji alannda intihar konusunda alan nemli isimlerden bir olan Delmas, psikopatolojik yoldan intihar aklamay amalamtr. Psikopatolojik aklamalara deer verdii kadar, sosyolojik aklamalara kar olan Delmas, La Psycho-Pathologie du Suicide adl kitabnda, kendi fikirlerini ileri srmenin yannda Durkheim ve Halbwacsn iddialarn rtmeye almtr. Arkunun aktardna gre, Delmas, ilk olarak, intiharlarda nemli olan noktann insandaki lm istei ve iradesi olduunu syleyerek kendince gerek intiharla szde intihar birbirinden ayrm ve intiharn tanmn geni bir ekilde yapmtr. Ona gre, sadece gerek intihar bir problem olarak ele alnabilir, szde intiharda ise hi bir problem yoktur. Delmasa gre, Durkheimn ve dier sosyologlarn aksine-; intihar determinizmi kesinklikle kiisel bir determinizmdir. Kii yaamak olana varken lm seer. Delmas zellikle bu seme deyimi zerinde durmutur. Gerek intiharlarn nedeni

61

psiik halde belirir: 1. Cyclothmique-cyclothymia10 knt halleri ya da melankoli nbetleri, 2. Cyclothmique-cyclothymia kronik, devaml knt halleri veya yapdan ileri gelen knt halleri, 3. Yapdan ileri gelen ar heyecanllktaki ar dnemler. Ona gre, intiharlara % 90 orannda cyclothymia neden olmaktadr. ntiharda anksiyete hali bu halde de temel nedendir. Anksiyete yani ar sknt halinde intihar iin en kuvvetli eilim bulunmaktadr. Hatta daha da ileri giderek, anksiyetenin sadece gerekli deil, bir dereceden sonra anksiyetenin intihar iin yeter neden de olduunu ileri srmektedir. D nedenlere ve sosyal faktrlere ancak ar heyecan hallerinde bir ok etkisi yapmasndan dolay intihara neden olduu lde nem vermitir (Arkun, 1978: 137). Delmas, intiharlarn nedenleri olarak en banda gsterdii anksiyete ve sknt (angoisse) hallerini i psikolojik deimelerle aklamtr. psikolojik deimelerin de bir yap sorunu olduunu vurgulamaktadr. Balangta intihar tamamyla psikolojik adan, kiideki bir lm iredesinin analizi olarak ele almak istediini syledii halde, sonunda intihar kesinlikle ve tm ile yapya balamakta ve yle demektedir: Her isteyen kimse intihar etmez, psiik dengenin inithara gtrecek anksiyete haline kadar bozulmas ancak doutan cyclothymia ya da ar heyecanl yapl kimselerde bulunmaktadr (Arkun, 1978: 138). Arkuna gre; Delmas, intihar problemini zmek iin Kretschmerin teorisine dayanmakta hakl olsa bile, gerek olan ey elikiye dtdr. ntiharn nedenini yapya ve doutan her kiinin hamurunda bulunan anatomik yap kadar deimeyen faktrlere balamakla Delmas, psikolojik alandan bir bakma uzaklar. Artk intihar, bir kader ii olur. Zira yle kiiler vardr ki bunlar artlar ne olursa olsun intihar etmeyeceklerdir. Bunlar siklotimi veya ar derecede heyecanl olmayan kiilerdir (Arkun, 1978: 138). ntihar konusunda almalar yapm olan bir dier nemli psikolog Freuddur. Freud dorudan intihar zerinde almam olmasna ramen alt bir ok konu intihar da kapsadndan almalarnda bu konuya da deindii grlmektedir. Freud (1917) ve Menninger, psikoanalitik adan, tm intiharlarn nefret ya da alma duygusuna (ldrme arzusu); depresyon, melankoli ya da
10

Baz depresif manilerde, ruhsal durumun mutlulukla mutsuzluk arasnda deimesi. Siklotimi

62

umutsuzlua (lme arzusu); ya da sululuk duygusu veya utanca (ldrlme arzusu) dayandklarn ileri srmlerdir (Borgatta ve Montgomery, 2000: 3078). Freuda gre intihar ve sava tek bir problemin iki farkl yzleridir. Bunlar lm igdsnn birbiriyle yer deitirebilen unsurlar olan igdsel saldr ve igdsel yok etmenin insanlardaki davurumlardr. Dahas, grup iddeti yoluyla insanln sonunu ertelemenin yegane imkann sunan uygarlk sreci grubun yelerinin psiik salnn altn oyar ve onlarn her birini intiharla tehdit eder (Litman, 1996: 201). Freud, Matem ve Melankoli adl yazsnda knt halinin dinamiklerini ortaya karmak yoluyla intiharn psikanalitik aklamasn denemitir. Bu almasnda Freud, kiideki sadizmin knt hallerinde kiinin kendine evrildiini ve st-ben tarafndan terkedilen Egonun kendini koyverip lme doru gittiini ileri srmektedir. Freuda gre melankolilikte bir gerileme (regression) vardr. Kiinin egosuyla iine yanstt, bir bakma iine yerletirdii sevgi objesi birbiriyle kaynam durumdadr. Bu sevgi objesi kaybedilince, eer normalde olduu gibi, insan baka ve yeni sevilen objeler edinmezse, o zaman gereklikten uzaklar (Arkun, 1978: 139). Ancak bu aklama melankoliklerin intihar iin geerlidir. 1918de Viyanada intihar hakknda yapt intihar sempozyumunda Freud intiharn tam bir aklamasnn yaplamayacan belirtmitir. Nitekim 1936da intihar psikanalize dayanarak incelemeyi denedikten sonra, intihar probleminin bilim ynnden zmlenmemi olarak kaldn sylemitir. Ona gre ne saduyu ile, ne de klinik psikopatoloji yoluyla intiharn nedeni aklanm deildir, hatta tam ampirik bir zmleme de bulunmamtr (Arkun, 1978: 139-140). Bylece, intihar her zaman bal bana bir problem olarak ele almamakla beraber, Freud ve takipileri, eitli problemlere deinirlerken intihar iin baz ipular bulmular ve bu olaya sistemsiz de olsa her frsatta deinmilerdir (Arkun, 1978: 140). Psikolojide farkl akmlarn intihara yaklamlarnda da farkllklar

bulunmaktadr. Varoluulua gre insan yaamaya bir anlam vermelidir. Eer yaamak ac ekmek ise, yaamak o zaman acnn anlamn bulmaktr. stelik insan, hayat boyunca kendine daima gelecekte gerekleecek olan bir ama ve hedef 63

bulmaktadr. Psikiyatr V.E. Franklin, kinci Dnya Savanda bir toplama kampnn kt koullarna ramen bir an bile intihar etmediini, nk varoluukla ekilen aclar uzlatrdn sylemitir. Ona gre, gerekletirilecek bir ama hayata bir anlam vermekte, yaamak iin insana bir destek, bir atlm salamaktadr (Arkun, 1978: 141). Varoluularn szn ettikleri intihara kar yaamak iin bir amacn olmas nermesi, normal ve dengeli bir kiilik yapsna sahip insanlar iin sz konusu olabilir. Zaten intiharn ortaya kmas iin de bir ekilde kiilik btnlnn zarar grmesi ve dengenin bozulmas gerekmektedir. Bunun iin ise bireylerin hasta olmasna da gerek yoktur. Sosyal evrede ve yaam koullarnda meydana gelen deiiklikler de bireylerin intihar etmelerine neden olabilmektedir. Psikanalitik eilimli psikiyatrlar ve psikologlar arasnda en yaygn tez, intiharn kiinin kendine dnk dmanlnn sonucu olduudur. Son on yl boyunca intihar bilimcilerin dncesi bir yardm l olarak intihar grne doru byk oranda yn deitirmitir. ntihar davranna ilikin byle bir kavray intihar nleme merkezlerinin, kriz mdahale merkezlerinin ve acil telefon hatlarnn yaygnlamasyla hzl bir ekilde gelimitir (Beck, 1996: 332-333).

1.1.4. ntihar ve ntihar Giriimlerinin Nedenleri ntihar ve intihar giriimlerinin ok fazla nedenleri bulunmaktadr. Bu nedenler olaylar zerinden incelendiinde genellikle bir ka nedenin bir araya geldii zaman intihar ve intihar giriimlerinin ortaya kt grlmektedir. Bundan dolay intihar olgusu, tek nedenli bir olgu olmayp ok faktrl bir aklamay zorunlu klmaktadr. Bilimsel yaklam, intihar bir hastalk deil, bir davran biimi olarak deerlendirmeyi zorunlu klmaktadr. Bu nedenle, bu davran eklinin anlalp yorumlanabilmesi ve zm retilebilmesi iin olaylarn gerekletii toplumun yapsn, kltrn bilerek intihar ile sosyal yap arasnda nedensel balantlarn kurulmas gerekmektedir (Oktik, 2005: 16). ntiharn ve intihar giriiminin tek bir sebebi olduunu sylemek imkanszdr. Bunun yannda bir kiinin intihar etmesinin de tek bir sebebi yoktur. Birden fazla sebebin bir araya gelmesiyle ortaya kan bir sonutur. rnein; isiz insanlar arasnda intihar oran alan nfusa gre ok daha fazladr. Bununla birlikte, her 64

intihar eden insann isiz olduunu dnmek yanltr. ntihar oranlarndaki dalgalanmalar aka toplumun iinde olduu, allm durumun aniden veya yava yava savalar, siyasal alkantlar ve ekonomik krizler gibi nedenlerle veya bunlar yaratacak ekilde deimesiyle yakndan ilgilidir (Stengel, 1973: 47-48). ntihar ve intihar giriimleriyle ilgili yaplan aratrmalarda, bu tr olaylarn nedenleri konusunda ne kanlar unlardr: Sosyal deimenin hzl olduu zamanlarda ve toplumlarda intihar oranlarnda deimeler sz konusudur. Eitim, gelir, cinsiyet, medeni hal, ya ve i gibi sosyal deikenlerle intiharlar arasnda iliki bulunmaktadr (Oktik, 2005: 17) ve (Sayl, 2000: 172). le ilgili sorunlar sadece alan birinin iten atlmas veya isizlik deildir. Bu almann da konusu olan ticari baarszlk sonucu kendi hesabna alan kiilerin ilerini kaybetmeleri de ciddi bir risk faktrdr. ntiharlarn ruhsal hastalklarla ilikileri konusunda yaplan almalarda intihar eyleminde bulunanlarn % 80inden fazlasnda ruhsal bir hastaln olduu gzlenmitir. ntiharlarla depresyon arasnda bir iliki sz konusudur. Ancak depresyon toplumsal sorunlardan kaynaklanan bir sonu da olabilmektedir. Alkol ve madde bamll ile intiharlar arasnda bir iliki olup, bu grupta yer alanlar, yksek risk grubu olarak kabul edilmektedir. izofreni hastalar, bipolar efektif bozukluu olan bireyler yksek risk grubundadrlar. Fiziksel evre ve iklim koullar ile intiharlar arasnda ciddi bir iliki sz konusudur. ntihar edenlerle zdeleme ve taklit eilimleri arasnda da bir iliki bulunmaktadr. zellikle genler, intihar eklindeki davran kalplarn merak, zenme, zdeim kurma, taklit eilimleriyle benimseyerek denemek ve evrelerinin ilgi oda olmak isterler. Bu tr eilimleri

65

olanlar zellikle medyada grdkleri davran kalplarn taklit ederek eylemlerini ne alabilmektedirler. ntihar davranlarnda taklit (copycat suicide), Sayla gre nemli bir etkendir. Yatknl olan bireylerde intihar davranna tank olmak nemli bir risk faktrdr. Bu, aile bireylerinden birinin, bir arkadan-tandn veya nl birinin intihar ile olabilir. zellikle genlerde bunun etkileri daha derin yaanr (Oktik, 2005: 16-17) ve (Sayl, 2000: 172). Sayln yapt dier bir almada (2008) intihar giriimlerindeki risk faktrleri u ekilde zetlenmektedir: Dk eitim dzeyi, Sevdii tarafndan terkedilme, Evlilik ile ilgili sorunlar, Ebeveynlerle ilgili sorunlar, Ruhsal bir sorunun varl, Eler aras veya aile bireylerinin arasnda iddet olmas, Kadn olmak, 15-24 ya arasnda olmak, Yakn zamanda gerek ya da sembolik anlam tayan kayplarn olmas, Yakn evre ile iletiim sorunlar yaamak (2008-1: 87). Bunlarn yannda yine ayn almada belirtilen dier nedenler: Toplumsal boyutta ekonomik sorunlar (krizler vs.), eteleme, Kumar, Sosyal yapya ait iddeti destekleyen deerler, Eitsizlik, ntihar amal aralara kolaylk salayan bir meslei icra ediyor olmak (polis, asker, salk alan, ifti gibi), 66

 Sosyal destek yetersizlii, yalnzlk, dknlk (2008-1: 91). Yip ve Lawn 2005 ve 2006 ylnda Hong Kongda yapm olduklar aratrmaya gre; fiziksel salk sorunlar, ailevi sorunlar ve finansal skntlar intihar edenlerin en ok karlatklar ilk sorun olarak, alyor olmak ise intihar nlemede en etkili koruyucu faktr olarak ne kmaktadr (2008: 22). Yine DSnn intihar nlemeyle ilgili yapm olduu bir almada intihar riski tayan durumlar u ekilde tespit edilmitir: Stat, i ve gelir kayb; G nedeniyle ani ekonomik kayp yaamak; rn kayb, ekonomik kargaa, doal afetler yznden gnlk geim kayna kayb ile kar karya kalmak; Gven, kendine sayg veya inan kayb; Herhangi bir nedenle sululuk, utan, nefret, deersizlik, umutsuzluk ve aresizlik hissi; Gaipten sesler duyduunu sylemek; Daha nceden bilinenden fazla ve aniden ar dini faaliyetlere katlmak; Daha nceki hobilerine, cinsel ilikiye zevk ald dier aktivitelere azalan ilgi gstermek; zellikle kadnlarn iddet grm veya gryor olmas; Daha nceden intihar giriimi(leri) yks olmak; "Srekli can sknts", atalet, uyuukluk ve "ne yapacam bilmiyorum" eklinde ikayet etmek; Sevilen bir kiinin ani lm, ayrlk yaamak; siz olmak ve i bulma umudunu yitirmi olmak (zellikle genler iin byk bir risktir); Aile ii iddetin olmas; Huzursuz bir aile ortamna sahip olmak; Kendisiyle ve dier insanlarla srekli atmalar yaamak; 67

 Ruhsal bozukluk nedeniyle yakn zamanda hastaneden taburcu olmu olmak; Kanser, ADS gibi lmcl veya sreen hastalklara yakalanm olmak; Kaza ve hastalk sonucu sakat kalmak; Akademik baarszlk yaamak (WHO, 2006). ntihar davran, zorlayc yaam koullarna tepki veren normal kiilerden ar ruhsal bozukluu olan hastalara kadar geni bir yelpazede grlebilmektedir (Sayl, 2008-1: 81). ntiharla ilgili toplumsal algda intihar eden veya intihara girienlerin mutlaka ruhsal bir sorunlar olduuna dair bir yanlg vardr. Bu yanlg kimi salk alanlar ve devlet grevlilerinde de olduundan sorunun tam olarak anlalmas ve zm zorlamaktadr. Brandta gre ise; intihar edenlerin ou, onlara ok ac veren fiziksel hastalktan baka bir sebeple, onlar depresyona sokan bir sebeple bu eylemi gerekletirirler. ntihar bu insanlar iin rasyonel bir karar haline getiren nedenlerin en nemlileri; mesela insann kendisini rezil olmu hissettiren olaylar ya da zenginlikten yoksullua dmek gibi prestij ve stat kaybna neden olan olaylar, bir uzvun ya da fiziksel gzelliin kayb, cinsel kapasitenin kaybedilmesi, ok sevilen birinin kayb, akta hayal krkl yaamak ve yalnzlktr (1976:391-392).. ntiharn yanl toplumsal alglarndan biri de intiharn bir dikkat ekme davran olarak alglanmasdr. Sayla gre bu son derece yanl bir alg ve deerlendirmedir. Bu yaklam, hkm veren, aalayc bir yaklamdr. Altta yatan riskin ve nedenlerin nemsenmemesine yol amaktadr. ntihar giriiminde bulunan kii, gerekten lmek arzusunda olabilecei gibi, bu davran ile acsn, ersizliini ve umutsuzluunu dile getirme amacn da gtm olabilir. Bu ynleri ile intihar kiinin yardm ars olarak deerlendirmek mmkndr (2008-1: 81). ntiharn baka bir amac da kiinin yaadklarndan dolay hayata ve topluma kar bir meydan okuma ve geride kalanlara ceza vermektir.

68

1.5. Trkiyede ntiharlar Trkiyede Osmanl dneminden bu gne intihar olaylarna toplumsal yaklamda pek fazla bir deiim olmad, kt ve bulac bir hastalk gibi grld, olaylar gerekletirenlerin bir ekilde damgaland, psikiyatrist veya psikologa gitmenin de bu damgalanma iinde deerlendirildii bir durum olarak nmze kmaktadr. Trkiyede intiharla ilgili bilimsel anlamda somut almalar yeterli deildir. lk akla gelen almalar yapanlar arasnda ne kan isimler etin Yetkin ve Nezahat Arkundur11 (Gl, 1992: 8). Bugne kadar intihar olgusuyla tp fakltelerinin psikiyatri klinikleri ve psikoloji blmleri ilgilenmitir. ntihar sonu olarak hekimleri ilgilendirmektedir ancak insan dncesini douran etmenler ounlukla ekonomik ya da kltrel boyuttadr. Bu nedenle intihar olgusunu tbbn dar kapsamyla ele almak, bir anlamda intihar nedenlerini yadsm olmay da gndeme getirmi olmaktadr. zellikle 24 Ocak 1980 sonras Trkiyede meydana gelen intihar olaylarn sadece psikolojik sorunu olan insanlarn ya da akl banda olmayan insanlarn icra ettiklerini syleyebilmek iin insaf snrlarn zorlamak gerekecektir (Gl, 1992: 8). Osmanl dnemine ait yeterli bir veri olmamasna ramen, Osmanl toplumunda intihar olaylarnn asgari bir dzeyde seyir izlediini sylemek mmkndr. Osmanl toplum yapsna egemen olan slamiyetin intihar olaylar karsndaki tutumu, kendini ldrme olaylarn bir lde snrl tutmutur (Ertop, 1987 Aktaran: Gl, 1992: 9). Bu durumun nedenini salt slamn intihara bakna gre yorumlamak eksik olabilir. Btn semai dinler intihar yasaklamtr, ancak bu, dindar insanlarn intihar etmedii/etmeyecei anlamna gelmemelidir, ayrca intiharn birden ok deiken sonucu gerekletii ve her toplumsal evrenin ayr zgl koullar bulunmaktadr. Bu nedenle Osmanl toplumunu da o gnk deer yarglar ve evresel koular iinde incelemek gerekecektir (Gl, 1992: 9). Osmanl toplumu denilen toplum, homojen, tek bir kltrel yapnn var olduu bir toplum deildir. Ayrca kastedilen zaman da belirli bir zaman deildir, 600 yl akn
Yetkin, etin. 1978. Belgelerle Trkiyede 17 ntihar Olay. stanbul. Arkun, Nezahat. 1978. ntiharn Psikodinamikleri. .. Edebiyat Fakltesi Yaynlar. 2. Bask stanbul.
11

69

bir srece yaylm bir toplumsal yapdan sz edilmektedir. ktaya yaylm Osmanl devletinin toplumsal yaps kolay kolay anlalabilecek bir yap deildir. Bu nedenle intiharlara ilikin salkl vereilere de ulamak pek mmkn grnmemektedir. Osmanl dneminde ara sra siyasal baarszlklarn neden olduu, Timura yenik den Yldrm Beyaztn yksndeki zehri ierek canna kymasnda olduu gibi intihar olaylarna tank olunmutur. Naturalist yazar Beir Fuatn ei ve sevgilisi arasnda bocalayan gnlk yaamndan intihara doru adm adm yol al ve Beir Fuatn intiharnn basn yer almasn izleyen intihar salgnnn basna sansr konmasyla durdurulduu bilinmektedir (Gl, 1992: 9). Kurtulu Savan takiben kurulan Cumhuriyet Trkiyesinde yeni bir devletin ve yeni bir dnemin balangc olmutur. Ancak Cumhuriyetin kuruluunu takiben tm dnyay etkileyen 1929 Ekonomik Buhran ba gstermitir. Trkiye de bu buhrandan nasibini fazlasyla alan lkelerden olmutur. Genelde aznlk intiharlarnn yaygn olduu Trkiyede isizlik nemli bir sorun olmutur. Bu dnemdeki toplumsal kaosun ve anominin etkisiyle cinayet ve intihar haberlerinin gazetelerde yer almasna snrlamalar getirilerek zm retilmeye allmtr. 1929 Dnya Ekonomik Buhrannn etkisini yitirmesiyle olaan seyrine dnen intihar olaylarnn 1955 ylna dein fazla bir deiim gstermedii gzlemlenmitir. 1955ten sonra ise yer yer ii, renci ve aydn intiharlarna rastlanmaya balanmtr (Gl, 1992: 10). Trkiyede cumhuriyetin kurulmasndan sonra intihar aratrmalar yaplmaya balanmtr. Ancak yaplan bu aratrmalar vakalar zerinden hareket ederek yaamna son vermi bireylerin, psikolojik sorunlarna eilmi aratrmalar olarak kalmlardr. Sosyoloji bu sorunu bir toplumsal sorun olarak grmekten kanmtr. Trkiyedeki intihar oranlarndaki grece dk oran da konunun sosyolojik olarak incelenmeye deer bulunmamasnda etkili olmutur. 1962 ylna kadar Trkiyede yaplm olan intihar almalar verilerini hastanelere gelen intihar ve intihar giriimi vakalar ile emniyet birimlerindeki kaytlardan elde etmilerdir. Trkiye statistik Kurumu intihar olaylarna ilikin istatistikleri, 1962 ylndan itibaren tum yerleim yerlerinden derlemeye balamtr. 70

Adalet statistikleri Yll iinde ksa bilgiler halinde yaymlanan intihar istatistikleri, 1974 ylndan itibaren ayr bir yayn olarak yaymlanmaya balanmtr (TK, 2008: VII). Trkiye genelinde intihar edenlerin niteliklerine ilikin bilgi derlemek amacyla hareket eden TK, intihar giriimi istatistikleri tutmamaktadr. Dolaysyla bu konuda Trkiyede salkl bir veriye ulaabilmek pek mmkn grnmemektedir. Trkiye statistik Kurumunun verdii bilgiye gre, lke kapsamnda lmle sonulanan tm intihar olaylarna ilikin istatistiki bilgiler derlemektedir. ntihar istatistik formlar Emniyet Genel Mdrl ve Jandarma Genel Komutanl aracl ile derlenmektedir. Yerleim yerlerinde meydana gelen her bir intihar olay iin ntihar statistik Formu emniyet veya jandarma tekilat personeli tarafndan doldurularak her ayn sonunda valilik ve kaymakamlklar kanal ile TKe gnderilmektedir. ntihar istatistik formlarnn veri girii TK (Ankara) merkezde yaplmaktadr. ntihar istatistik formlarnn veri girii tamamlandktan sonra intihar verisi analiz edilerek yayn haline getirilmekte ve yllk olarak kullanclarn yararna sunulmaktadr. ntihar analizlerinde kullanlabilecek birok faktrn ierildii ayrntl tablolara yer veren bu yayn, ayn zamanda il ve blgesel bazda tablolara da yer vermektedir (TK, 2008: VII). ntihar giriimlerine ilikin veriler yaynlamayan TK, intihar istatistiklerini de iki- yl geriden yaynlamaktadr. Trkiyede intihar istatistikleri konusundaki tek derleyici kurulu eski adyla DE (Devlet statistik Enstits) yeni adyla TKtir. TKe gre, intiharlarn Ruhsal Olanlar ve Ruhsal Olmayanlar gibi iki asli nedeni vardr. Glye gre bu ayrmlar yapaydr ve benimsemek mmkn deildir. nk; -TKe veri salayan Jandarma ve Polis karakolarnda psikolog

bulunmadna gre, ruhsal olan ya da ruhsal olmayan ayrmn tam olarak yapmak mmkn deildir. -ntihar olay sonu olarak psikolojik bir olay olmasna ramen nedensel olarak salt ruhsal olan ya da ruhsal olmayan nitelemesi yeterli deildir. -renim baarszl, Ekonomik nedenler, Hastalk, Hissi ilikiler vb. nedenlerle canna kyan insanlar iin sosyologlar, intihar olaylarnn iki nedeni olduunu dnmektedirler. Bunlardan biri Ekonomik Nedenler, 71

dieri Kltrel Nedenlerdir. Burada sosyologlar psikolojik nedenleri yadsmaz. nk sonu olarak psikolojik bir olay olmasna karn, intihar olgusunu douran nedenlerin tam olarak psikolojik olduunu kabul etmek mmkn deildir (Gl, 1992: 13). Gzard edilmemesi gereken bir nokta da; her zaman intihar istatistiklerinin buzdann grnen ksm olduudur. zellikle, toplumsal ve bireysel maliyeti ve etkileri en az intihar olaylar kadar etkili olan intihara giriim olaylarnda buzda ok daha byk olarak karmza kmaktadr.

Tablo 4. ntiharlarn 2000-2009 yllar arasndaki Trkiye genelindeki durumu (TK, 2008-2009:1-4) 2000 Trkiye 1802 KH 2.67 2001 2584 3.78 2002 2301 3.32 2003 2705 3.85 2004 2707 3.80 2005 2703 3.75 2006 2829 3.88 2007 2008 2793 2816 3.98 3.96 2009 2898 4.03

Yukardaki tabloda grld gibi Trkiyedeki intihar olaylarnda ciddi boyutlarda olmasa da belirli bir seyirde ve tutarl bir art eilimi gzlenmektedir. Trkiye, dier bat lkeleriyle karlatrldnda intihar oran yksek olmamasna ramen, istatistiklere bakldnda son yllarda intiharda kaba art hz ykselmektedir. ntihar davrannn zellikle 15-24 ya grubunda dier ya gruplarna gre sayca yksek olmas Bat lkeleriyle paralellik gstermektedir. 72

Ayrca, almalar gen grupta gzlenen intihar giriimlerinin de ok dk olmadn gstermektedir (Palabykolu, 2010: 49), (Oktik, 2005). Trkiye 2009 yl TK verilerindeki intihar oranlaryla DSnn dnya lkelerindeki intihar oranlarnn karlatrlmasnda 60. srada yer ald grnmektedir. 2005 ylndaki verilere gre ise Trkiye 66. sradadr (Oktik, 2005: 97). Trkiyedeki intiharlarn blgesel dalmlarna bakldnda kaba intihar hzlarnn blgenin ekonomik ve sosyal gelimilik dzeyiyle ilikisinde sadece Ege Blgesinde dorusal bir iliki olduu grlmektedir. Nfusa gre yzbinde (%ooo) olarak hesaplanan bu oranlara gre Ege blgesi 2009 ylnda en yksek orana (5.38) ulamtr. Burada dikkat ekici olan Karadeniz Blgesinin durumudur. Karadeniz Blgesi yerleim yerlerinin ve evlerin birbirine uzakl, daha kapal ve yal havasnn bireyler zerinde yaratt psikolojik etki ve silah kullanmnn bu blgede yaygn olmas intihar oranlarnn ykselmesinde nemli bir etkendir. Nitekim 2009 ylna ait verilerde Karadeniz Blgesinde (Bat Karadeniz, 201 vakann 60, Dou Karadeniz, 87 vakann 33) toplam 288 vakann 93 ateli silahlarla gerekletirilmitir. Bu oran dier blgelere gre biraz daha yksektir.

Tablo 5. Corafi blgelere gre kaba intihar hz (TK, 2010). A. ntihar says B. Kaba intihar hz- (%000)
Corafi blge Trkiye Marmara Blgesi Ege Blgesi Akdeniz Blgesi Anadolu Blgesi Karadeniz Blgesi D. Ana. Blgesi G.dou Ana. Blgesi 2007 A 2 793 728 404 351 466 345 236 263 B 3.98 3.53 4.36 3.97 4.13 4.62 4.15 3.71 2008 A 2 816 680 465 365 444 315 273 274 B 3.96 3.25 4.98 4.06 3.90 4.21 4.77 3.77 2009 A 2 898 780 506 364 457 303 238 250 B 4.03 3.67 5.38 3.99 3.98 4.06 4.14 3.37

Trkiyede 2009 ylnda olan intiharlarn nedenlerine bakldnda hastaln nemli bir neden olarak kaytlara getii grlmektedir. Ancak bu yanltcdr. nk kaytlara psikolojik bunalm olarak geen bir ok vaka hastalk kriteri altnda deerlendirilmektedir. Bir dier nemli nokta da psikolojik bunalmn bir ok 73

nedenden sonra ortaya kan baml bir neden olmas ve hastanelerde, emniyet glerinde bu kaytlar tutanlarn olayn fazla derinine inmek istememeleridir. Bir an nce formu doldurup grevini yapm olmak, olay annda kiinin yaknlarnn travmatik bir durum yaamas gibi sebeplerle gerek nedeni renmekte zorlandklar da vakalar zerinde bizzat mahade edilmitir. Dolaysyla hastalk nedeniyle olan intiharlarn byk ounluunun baka sebepleri vardr. Bunlardan bir tanesi kaytlara psikolojik bunalm haliyle de hastalk olarak geen bir vakann meslek hanesinde kendi hesabna alyor ibaresinden hareketle ulaldnda, kiinin aslnda kendine ait ticari bir iletmesinin olduu, intihar etme nedenlerinin ise; borlanma, iflas, icra ve hapis cezas olduu tespit edilmitir. Aadaki iki tabloya bakldnda yine yukardaki gibi kaytlar tutan grevlilerin grevlerini tam yapmamalarndan dolay intiharlarn neredeyse yarsnn nedenlerinin bilinmedii, tespit edilmedii grlmektedir. Bu durum elbetteki salkl tespitler yaplmasn ve zmler retilmesini zorlatrmaktadr.

Tablo 6. Trkiyedeki ntiharlarn Nedenleri-1 2008 (TK, 2009: 28). Nedenler Hastalk Aile Geimsizlii Geim Zorluu Ticari Baarszlk Hissi liki ve stedii ile Evlenememe renme Baarszl Dier Bilinmeyen Toplam ntihar Erkek Kadn 436 212 213 169 269 20 117 2 112 61 17 91 669 1924 17 48 363 892 Toplam 648 382 289 119 173 34 139 1032 2816 % 23.0 13.56 10.25 4.23 6.14 1.21 4.96 36.65 100

74

Tablo 7. Trkiyedeki ntiharlarn Nedenleri-2 2009 (TK, 2010). Nedenler Hastalk Aile Geimsizlii Geim Zorluu Ticari Baarszlk Hissi liki ve stedii ile Evlenememe renme Baarszl Dier Bilinmeyen Toplam ntihar Erkek 386 174 305 89 89 11 131 926 2111 Kadn 173 92 13 1 34 4 45 425 787 Toplam 559 266 318 90 123 15 176 1351 2898 % 19.29 9.18 10.97 3.11 4.24 0.52 6.07 46.62 100

ntihar ekli veya kullanlan ynteme gre Trkiyedeki intiharlara bakldnda kendini asarak intihar etmenin 2009 ylnda % 53.73e ulat grlmektedir. Ateli silah kullanm 2009 ylnda % 26.22 ile ikinci srada, yksekten atlamak ise % 8.73 ile nc srada yer almaktadr. 2008 ylna gre bakldnda Ateli silah kullanmnn 2009 ylnda sayca artmasna ramen dier yntemlerle kyaslandnda ok az bir miktar (% 0,56) dt grlrken, kendini asarak intihar edenlerin % 4.3 orannda artt tespit edilmitir. Ateli silah kullanm kullanm ve kendini asarak intihar etme erkeklerde yaygnken kesici-delici alet kullanmak, suya atlayarak intihar etmek kadnlarda daha yksektir.

Tablo 8. Kullanlan Ynteme Gre ntiharlar (TK, 2009 ve 2010).

ntihar ekli Asarak Kimyevi Madde Yksekten Atlayarak Suya Atlayarak Ateli Silah Kendini Yakarak Kesici-delici Alet Doalgaz, Tpgaz vs. Tren veya Motorlu Tat Dier Toplam Erkek 973 122 121 39 583 6 29 7 13 31 1924 2008 Kadn 419 155 96 14 171 0 13 0 6 18 892 Toplam 1392 277 217 53 754 6 42 7 19 49 2816 Erkek 1121 110 136 11 627 6 5 6 8 30 2111 2009 Kadn 436 57 117 42 133 1 25 0 4 23 787 Toplam 1557 167 253 53 760 7 30 6 12 53 2898

75

Bu tezin de konusunu tekil eden Trkiyedeki ticari baarszlk intiharlarna bakldnda zellikle ekonomik krizin olduu 2001, 2003 ve 2008 yllarnda intiharlarda bir artn olduu da tablo 7 ve tablo 8den izlenebilmektedir. TKin verilerinin kaynan oluturan hastane, polis ve jandarma kaytlarnda yaanan skntlar nedeniyle bilinmeyen veya gerek nedeni bilinmeyen intiharlarn orann % 45in zerine karmtr. Nedeni bilinmeyen intiharlarn oran datldnda ticari baarszlk intiharlarnn oran % 10un zerine kmaktadr.

Tablo 9. Trkiyede yllara gre Ticari Baarszlk sonucu ortaya kan intiharlar Ticari Baarszlk Sonucu ntihar Yllar Say Genel intiharlar iindeki oran % 2000 84 4.66 * 2001 148 5.73 2002 91 3.95 2003* 147 5.44 2004 60 2.22 2005 61 2.33 2006 56 1.98 2007 60 2.15 2008* 119 4.23 2009 90 3.11 Toplam 916 (TK, 2008-2009-2010:5). Trkiyede intiharn yasal boyutuna bakldnda, ncelikle 1982

Anayasasnn 17/1 maddesinde herkesin yaama, maddi ve manevi varln koruma ve gelitirme hakkna sahip olduu belirtilmitir. Yaama hakkna ynelik tecavzlere kar bireyler, yasalarla sk bir ekilde gvence altna alnmtr. Dardan gelen yaama hakkna ynelik saldrlara kar bireyler bu kadar sk korunurken, kendi yaamlarna ynelik eylemler sorun olarak ortaya kmtr (Ekinci ve zsan, 2008: 41). ntihar ve intihar giriimi olaylarnn tm Trkiyede adli vaka olarak deerlendirilmekte ve mutlaka polis ve jandarmann raporlarnda yer almaktadr.
*

Ekonomik Kriz Yl

76

lm olduu zaman savclk da devreye girmekte ve gerekli grd takdirde Adli Tpa sevk etmektedir. Trkiyedeki uygulamalar, kii intihara giritii andan itibaren o kiinin yaamn kurtarma ve korumaya yneliktir. Acil servise intihar giriimi ile bavuran her hasta adli vaka olarak deerlendirilmekte ve polise bilgi verilerek adli vaka dosyas almaktadr. Dosya aldktan sonra hekim, hastann hayati tehlikesinin olup olmadna dair bir ibare koymaktadr. Bu durumda, hasta, hekim hayati tehlike bulunmadna dair ikinci bir rapor dzenleyene kadar, acil servisi terk edemez (Ekinci ve zsan, 2008: 41). Bireylerin kendi yaamlarna son vermelerine ynelik eylemleri, yalnz bana bir ceza hukuku kuraln ihlal etmemektedir. Buna karn kiinin intiharnda baka kiilerin maddi ya da manevi yardmnn olmas kiinin yaama hakkna ynelik dolayl bir tecavz ierdii iin cezalandrlmaktadr (Ekinci ve zsan, 2008: 42). Bunun dnda 5237 Yeni Trk Ceza Kanununda (YTCK) intihara ilikin hkmler bulunmaktadr. Bu hkmler intiharla ilgili su kapsamn da olduka geniletmitir. Madde 84 intihara ynlendirme bal ad altnda; 1. Bakasn intihara azmettiren, tevik eden, bakasnn intiharn

kuvvetlendiren ya da herhangi bir ekilde yardm eden kii 2 yldan 5 yla kadar hapis cezas ile cezalandrlr. 2. ntiharn gereklemesi durumunda (lmle sonulanmas y.n.) kii 4 yldan 10 yla kadar hapis cezas ile cezalandrlr. 3. Bakalarn intihara alenen tevik eden kii, 3 yldan 8 yla kadar hapis cezas ile cezalandrlr. 4. ledii fiilin anlam ve sonularn alglama yetenei gelimemi olan ve ortadan kaldrlan kiileri intihara sevk edenler cebir veya tehdit kullanmak suretiyle kiileri intihara mecbur edenler, kasten adam ldrme suundan sorumlu tutulurlar (Trk Tabibler Birlii, 2005: 45).

77

Eski TCK intiharn lmle sonulanmas, yardm ve ikna olmas durumunda cezann verilebileceini belirtmitir. Yeni TCKde intihar giriimine tevik etmek de su olarak kabul edilmitir. ntihar giriiminin lmle sonulanmas durumunda ise ceza arlatrlmtr. Yine yeni TCKda gerei deerlendirme ve/veya yarglamas bozuk olan kiiyi intihara tevik etmek kasten adam ldrmek olarak kabul edilmitir (Ekinci ve zsan, 2008: 42). Sonu olarak, Trkiyede intiharlar giderek artan bir halk sal problemidir. zellikle genleri hedef alan bir sorun oluu nedeniyle lkenin geleceini de tehdit etmektedir. Bu nedenle hzla nleme almalarna arlk verilmelidir. Silah satlar snrlandrlmal, halk silahlardan uzak tutulmaldr. Aileler, retmenler ve genler intihar konusunda bilinlendirilmelidir. ntihar riski tayan durumlar yaayan bireylere ynelik koruyucu almalar yaplmaldr. Bu risk gruplarndan birinin de ticari baarszlk yaam bireylerin olduu unutulmamaldr.

1.2. Ticari Baarszlk Ekonomik bir olgu olan ticari baarszlk, ayn zamanda toplumsal bir olgu olduundan sosyolojinin de ilgilendii bir konudur. Hem sebepleri hem de sonular itibariyle sosyolojinin bu kavram zerinde almak istemesi anlalr bir durumdur. ntihar nedenleri iinde ok byk bir yer kaplamamakla beraber toplumsal etki olarak byk yer kaplad sylenebilir (kald ki, ileriki tartmalarda neden orannn dk olduu ele alnmtr). Bu yzden bir iadam ya da i kadnn intihara kadar gidebilmesine yol aan ticari baarszl zmlemek ve anlamaya almak gerekir. nsann toplumsal tarihi, onun doal dnyayla bir btn olma durumundan kp, kendisinin evredeki doa ve insanlardan ayr bir varlk olduunun farkna varm duruma ulamasyla balamtr. Ancak bu farkndalk, tarihin uzun dnemleri boyunca ok belli belirsiz kalmtr. Birey, doaya ve iinden kt toplumsal dnyaya ok sk balarla bal olmay srdrmtr; ayr bir varlk olarak ksmen kendisinin farknda olurken, ayn zamanda evresindeki dnyann da bir paras olduu duygusunu yaamtr. Bireyin balangtaki balarndan koparak gelimesi sreci, bireyselleme denilebilecek bu sre, ada tarihte reform a ile 78

iinde

bulunulan

dnem

arasndaki

yzyllarda

doruk

noktasna

ulam

grnmektedir (Fromm, 1996: 35). Modern toplumlarda baar neredeyse hayatn anlam olarak bireylerin alg dnyasna yerlemi grnmektedir. te, okulda, evlilikte, siyasette, sporda, ksacas hayatn her alannda hedeflenen tek ey baardr. Bu hedefin tam ztt olan baarszlk ise son derece korkulan, uzak durulan, istenmeyen bir sonutur ve Sennettin (2005) de dedii gibi tabudur. Toplumun ve toplumu oluturan bireylerin modern dnyann yaam koullarnda baarya endekslenmi yaamlarnda ok sk bir rekabet de vardr. Bu rekabet toplumda bireysellemeyi yaratmakta, bireysellik ise bireyleri yalnzlatrmaktadr. Bireylerin yalnzlnn en ac sonucu ise, baarszlk durumunda yaknnda kimselerin olmamas ve baarszln bir hata, bir gnah, bir su gibi alglanmas nedeniyle intihar semeleridir. Konuya nce modern dnyadaki, zellikle kapitalizm tarafndan

biimlendirilen baar ve baarszlk alglarndan balamak gerekir. Sennette gre baarszlk; gnmzn en byk kabusudur. Baarya ulama reeteleriyle dolu olan popler kitaplar, baarszlkla ba etme konusunda byk lde sessiz kalr. Kiinin baarszlkla yzlemesi ve baarszla yaam yksnde bir yer vermesi meselesi, bizi iin iin kemiren ama bakalaryla nadiren tarttmz bir konudur. Bunu yapmak yerine klielere snyoruz: Yoksullarn haklarn savunan kesimler bile, Baarsz oldum!szndeki yaknmay gidermek iin, Hayr, baarsz deildin; sen bir kurbansn gibi szde rahatlatc bir karlk veriyor (2005: 124). zellikle gelimi kapitalist toplumlarda iinde veya zel yaamnda baarsz veya kaybetmi bir birey sadece acnas konumuyla gndeme gelmektedir. Bu haliyle gndeme gelen birey, dier bireylerin kendi durumlarnn kymetini bilmeleri ve konumlarna sahip kp daha fazla almalar iin kt bir rnekten te bir ey deildir. Sennettin de deindii gibi, baarszlk, artk sadece en yoksul ve aresiz kesimleri bekleyen bir kader olmaktan karak, orta snflarn yaamnda da daha sk karlalan, sradan bir olay haline gelmitir. Toplumsal elitin giderek daralmas, her tr baary daha da ulalmaz hale getirmitir. Kazanan hepsini alr piyasas ok sayda eitimli ve [tecrbeli] insan baarszla mahkum eden rekabeti bir yapya

79

sahiptir. Baar ve baarszln birbirine zt kabul edilmesi bile, baarszlkla yzlemekten kanmann bir yoludur. Oysa Weberin bahsettii amal insan hi bireyi yeterli bulmaz, (2005: 125) baarszlndan ders karp yeni baar hamlelerine giriirdi. Weberin (1997) amal insan kapitalizm koullarnda vardr. Onun kapitalizmi snrsz kazanma alnn olduu, bunun kapitalizmin ruhuyla ayn kabul edildii bir kapitalizm deildir. Kapitalizm olsa olsa bu usd gdnn dizginlenmesi, en azndan ussal olarak dengelenmesi ile zde olabilir. Kapitalizm kazan uras ile zdetir ve srekli, ussal, kapitalist iletmenin peinde; verimlilik peindedir. Btn bir ekonomik sistemin kapitalist dzen iinde verimlilie ulama olana tamayan bir iletme batmaya mahkumdur (1997: 17). Weberin kazan ve verimlilik ile ilikilendirdii kapitalist insan ve kapitalist iletmesi iin baar bu iki kelimedir. Bunun karl ise kiilerin ve iletmelerin baarszlklardr. Kapitalist bir sistemde baarnn z parayla ilgilidir. Baarszlk duygusunu parayla dindirmenin bu kadar zor olmasnn bir nedeni, hayat anlaml klmay baaramamak, kendinde deerli bir ey grememek, salt varolmann tesinde gerekten yaamay baaramamak gibi baarszln ok daha derin olarak hissedilebilmesidir. Modern insann baaryla paray eitlemesi, baarszlk karsnda kiinin kendini deersiz ve hayat anlamsz bularak, yaamamay tercih etmesi yerine, olaylara hakim olmay denemesi daha dorudur (Sennett, 2005: 125). Bireyler, yaamlarna anlam kazandrma iddiasnda bulunan hazr kalplar kendilerine salayan bir toplumda yaarlar. Szgelimi, toplumda, kiilere, baarl olmann, ekmeini kazanmann, bir aileye bakmann, iyi bir yurtta olmann, teberi tketmenin ve haz almann yaama anlam kazandrd sylenir. Ne var ki, ou kii iin bu telkin, bilini dzeyde ie yaramakla birlikte, bu kiiler gerek bir anlamllk duygusu kazanamazlar, kendi ilerindeki kayp merkezi karlayamazlar. Alanan kalplar iyice anr ve giderek artan bir sklkla, baarszla urar (Fromm, 1993:335). Toplumun belirlemi olduu baar kriterleri, her zaman yazl deildir. Yazsz kriterler iinde bir kiinin iinde gstermi olduu baarszlk onun hayatnn tmne ve sosyal ilikilerine de yanstlmaktadr. Bunun bireylere alanmas, bireysel korkulara sebep olmakta, bu sonular yaamamak iin bireyler hrsla ve tutkuyla baar iin almaya devam etmektedirler. 80

Tutkularn gdledii insanlar aslnda yaamlarn da tehlikeye atmaktadrlar. Tutkularnn gerektirdii amaca ulamay baaramadklar zaman intihar edebilirler; ama cinsel doyumdan yoksun olduklar iin, hatta alk ektikleri iin intihar etmezler. Ne var ki, ister nefret, isterse sevgi trafndan ynlendirilsin, insan tutkusunun gc ayndr (Fromm, 1993: 334). Gnmz modern toplumunda bireylerin baaryla snanmalar, baarnn da mutlaka parasal bir karlnn olmas hrsl bireyler yaratmaktadr. Ticari faaliyet yrten iletmeler ve kiiler iin ilerini srekli olarak bytmek, Pazar paylarn ve karllklarn arttrmak baar olarak kabul edilmektedir. Bunun yerine azck am dertsiz bam anlay iinde olan iletmeler ve kiiler dierlerinin yutabilecei glerini koruyamayacak trdeki kii ve iletmeler olmaktadr. Bu durum hem ar bir stres yaratmakta, hem de baarszlk ortaya ktnda bireyler iin, toplumun gznde olumsuz etiketlenme sonucunu dourmaktadr. Ticari baarszlk, her zaman tek nedeni olan bir sonu deildir. Ticaretle uraan bir kiinin veya kuruluun normal koullarda yapmas gereken demeleri yapamamas, gelirlerinden veya alacaklarndan daha fazla borlanmas, alacaklarn zamannda tahsil edememesi, dolandrlmas, talepten daha fazla retim yapmas, doru retim ve pazarlama stratejileri uygulayamamas, uzun sren grevler, yanl yatrmlarda bulunmak gibi tek nedenli veya bir ok nedenli olarak ticari faaliyetine ara vermesi veya son bulmasdr. Ticari faaliyet yrten kii veya kurulularn her ticari baarszlklar iflasla sonulamasa da iflas hem bir ticari baarszlk tr, hem de sonucudur.

1.2.1 Bir Ticari Baarszlk Tr Olarak flas ngilizce karl bankruptcy olarak ifade edilen iflas, Wikipediada yasal olarak ilan edilmi yetersizlik nedeniyle kii veya kurulularn kendilerinin veya ticari menfaatlerinin zarar grmesi nedeniyle alacakllarn bir kii ya da kurulu aleyhine atklar icra davasdr (http://en.wikipedia.org/wiki/Bankruptcy). Trkede kullanlan iflasn kkeni Arapadr ve hem hukukta, hem ticari hayatt kullanlan bir kavramdr. flas, Ticaret Mahkemesinin bu ynde ald bir karar zerine, borlunun haczedilebilir durumdaki btn mal varlnn cebri icra yoluyla paraya evrilip, 81

bundan bilinen tm alacakllara, alacaklarnn denmesini salayan toplu bir icra yoludur. Arapadaki kelime anlam paray, pulu tketmek anlamndadr (Seyidolu, 1999. 257). Ayhan ney iflas, borlarn deyemeyecek halde olduu mahkeme karar ile tespit olunan iflasa tabi borlunun durumu olarak aklamakta ve bu kii ya da kurulua da mflis (ney, 1978: 138) dendiini belirtmektedir. Arapadaki paray pulu tketmek anlamna dayanlarak, bir kimsenin iflas etmesi iin, btn malvarlnn tkenmesi ve borca batk duruma dmesi gerektii sanlabilir. Fakat bu san doru deildir (Kuru, vd., 1989: 456). Hukuki adan bir kimsenin veya kuruluun iflas edebilmesi iin, btn mal varln tketmesi, borca batk duruma gelmesi gerekmeyebilir (Seyidolu, 1999. 257). flas hukukunun kayna, 19.06.1932 tarih ve 2004 cra ve flas Kanunun hkmleridir (Bagz ve akmak, 2003). Kanunda iflas nedeni borcun denmemesi olarak gsterilmektedir. flasa tabi borlu, kendisini iflas yoluyla takip eden alacaklsna alacan dedii takdirde, mali durumu ne kadar kt olursa olsun iflastan kurtulur. Buna karlk, mali durumu ne kadar iyi olsa da kendisini iflas yoluyla takip eden alacaklsna alacan demezse iflasna karar verilebilir (Seyidolu, 1999. 257-258). Trk hukukunda borlunun borlarnn alacaklarndan fazla olmas, genel bir iflas nedeni deildir. Pasifi, aktifinden byk olan bir borlu, borlar muaccel (vadesi gelmi) ise veya kredi alarak vadesi gelen borlarn deyebiliyorsa, iflas karar verilmez. Buna karn, aktifi pasifinden fazla olan bir borlu, aktifini kolayca paraya evirememesi dolaysyla vadesi gelen borlarn deyemiyorsa, alacaklsnn talebi zerine iflasna karar verilebilir. Trk hukukunda kural olarak, iflas yalnzca tacirler iin sz konusudur. Tacirler, gerek kii ve tzel kii tacirlerdir ve her trl borlarndan (adi ve ticari bor) dolay iflasa tabi olurlar (Seyidolu, 1999. 258). flas bir kiinin ticari faaliyetlerinden dolay oluan borlarn deyemez hale gelmesiyle ilgili hukuki ve ticari bir terim olmakla birlikte tamamen ticaret mahkemelerinin karar verdii hukuki bir sretir. Toplumda mahkeme karar olmadan bir kiinin ilerinin bozulmas, ar derecede borlanmas, gelir-gider dengesinin bozulmas veya karllnn dmesi, alacaklarn tahsil edemedii iin deme gl ekmesi gibi nedenlerle i yerini, i alann kaybetmesi veya kapatmas da iflas olarak deerlendirilmektedir. Sonu olarak iflas da bir ticari

82

baarszlk sonucudur ve bireysel olarak kiilerin maddi zorluk iine girmeleri veya borlarn deyemedikleri iin hacize maruz kalmalar iflas olarak kabul edilmemektedir. flas olabilmesi iin kiilerin kendi hesaplarna bir iletmelerinin olmas ve vergi mkellefi olmalar arttr.

83

2. BLM TRKYENN SOSYO-EKONOMK DNM VE KRZLERN

TCAR BAARISIZLIK ZERNE ETKS

Modern

ekonomik

doktrinler

merkantilistlerle

balamtr.

lk

defa

merkantilistler ekonomik dnceyi dinsel inanlarn etkilerinden, skolastik dnce biiminden kurtamlar ve ekonomik olaylara bamsz bir olgu olarak bakmaya balamlardr. Onlar ayn zamanda ekonomiyi politikann bir arac saymlardr. Bu dncenin de etkisiyle merkantilizm, 19. yzyl Avrupa kapitalizmini hazrlayan ilk dnce olmutur (Arslan, 1979: 4). Avrupada, 18. ve 19. yzyllarda yeni bulularn retime uygulanmas ve buhar gcyle alan makinelerin bata tekstil sektr olmak zere endstriye uyarlanmas neticesinde Sanayi Devrimi denilen sre balamtr. lk nce ngilterede tekstil sektryle balayan Sanayi Devrimi, daha sonra btn dnyaya ve sektrlere yaylmtr. Yaanan dnmn farknda olan ve gerekli tedbirleri alarak bu sreci iyi yneten lkeler bugn gelimi lkeler olarak tanmlanmaktadr. Ekonomideki bu dnm tam olarak alglayamayan ve iyi ynetemeyen Osmanllar ise, bunun bedelini imparatorlun ykl ile demitir. Ancak ekonomideki deiim ve dnm hl srmektedir. Bu dnm srecine ayak uyduramayanlar bir ekilde bedel deyip sistemin dna itilmektedir (Dolu, 2006: 5). rnein Trkiyedeki tekstil sektr, gelimi lkelerin bu sektrden uzaklap daha ucuz retim olanaklar olan lkeleri tercih etmelerinden dolay hzl ykseliini kendi baars olarak grmtr ve bugn gelinen noktada bu hatasnn bedelini demektedir. Toplumlarn ekonomilerindeki dnm ve bunun toplumsal hayatta yaratt deiimleri iktisat ve sosyoloji bilimleri ele alp incelemektedir. zellikle bir dnm biimi veya dnmlerin bir sonucu olan krizler sosyolojinin ve iktisat biliminin ilgisini daha fazla ekmektedir. ktisat bilimin temel meselelerinden biri olan kriz, sosyolojinin de grmezden gelemeyecei bir olgudur. Bilindii gibi her ekonomik olay ayn zamanda sosyal bir olaydr. Btn ekonomik faaliyetler ve durumlar insanlar karlkl sosyal ilikiler dzeni iinde bulunmaya sevkederler 84

(Aydn, 1997: 89). Sosyoloji bir sosyal bilim olarak ekonomik olaylarn toplumsal balantlarn ve etkilerini rahatlkla analiz edebilecek birikime sahiptir. nk bir sosyal bilim olarak sosyoloji de aratrma alanna giren olaylar incelemek zorundadr. Bu incelemenin olabilmesi iin ele alnan olaylarn belli bir dzen iinde ve birbirine nedensellik ba ile bal olmas gerekir. Dzen, olu iinde bulunan olaylarn yaratt hareketlilikte baz yanlarn tekrar ile mmkn olmaktadr. Tekrar ise oluun yaratt hareketliliin iindeki baz unsurlarn karlkl etkiler sonucunda ald benzer yneli biimleridir. te aklarnda bu ekilde kanunluluk tayan sosyal olaylar, olular ile ortaya kan hareketlilikle kendilerinin dnda ama kendilerini yanstan izler brakrlar (Tuna, 1981: 7). Trkiyede ekonomik yapda yaanan dnmleri ve krizleri Trkiyenin de eklemlenmeye alt kresel liberal sistemin bir paras olarak grmek mmkndr. Yaanan bu deiimleri ve krizleri, liberal ekonomi koullarnda faaliyet gsterirken yaad baarszlk sonucu intihara girien veya intihar eden bireylerin neden bu yola bavurduklarn anlamak iin sorgulamak gereklidir. Bu sorgulamann tarihsel bir seyrinin de olmas, bu seyir iinde krizlerin ve nedenlerinin iyi bilinmesi, toplumsal yapda, toplumsal deerlerde ve ticari ilikilerde ne tr deiimleri beraberinde getirdiinin de sosyolojik olarak irdelenmesi gerekir. Bunun iin ncelikle Trkiyenin ekonomik dnmnn liberal politikalar ile belirlendii dnldnde liberalizmin bir sistem ve kavram olarak ne olduuna baklarak yola klmas doru olacaktr. Oya Okan, Bat Dncesinde Liberalizm ve Tarihi Koullar adl kitabnda liberalizmin kendisini tanmlarken, en azndan yakn tarihlere kadar ekingen bir tavr gsterdiini, ancak son dnemlerde baarsndan emin olduktan sonra kendisini ak bir biimde tanmladn sylemektedir. Okana gre, liberalizm, kendisini tanmlamakta net deildir. Tanmlarda belli ilkelerinin ortaya konulmas asndan karmza kan netlik, bir sistem olarak liberalizmin tanmlanmasnda belirsizlikler tamaktadr. Bu mulakl gelecekteki ilikileri tanmlamas ve aklamalara getirdii yantlarda da tayacaktr (2001: 9). Liberalizm kapitalizmle zdelemi bir kavramdr ve belli ilkelerinden vazgeme pahasna varln srdrebilmek iin kapitalizmle zdelemesinin

85

yansra klasik iktisat biliminin de temelini oluturmaktadr. lk belirlemede liberalizm bireylerin zgrln, devlet yaptrmlarndan korunmasn, serbest rekabete dayal pazar ekonomisini savunan bir anlay olduu aklkla grlebilmektedir. Ekonomik balamdaki bu ilkelerin yansra siyasal alanda da bireylerin zgrl temeline dayal bir kavram olarak ortaya kmaktadr (Okan, 2001: 10-11). Genel olarak dnya ekonomik ve siyasal sisteminin belirleyicisi liberal ekonomi-politiktir. Her ne kadar liberal ekonomik sisteme kapitalizm denilmesinden itina ile kanlp serbest piyasa ekonomisi dense de bu sistem kapitalizmdir. Marxa gre kapitalizm elikili bir retim tarzdr. Kapitalizmin temel elikisi ise, retimin iblmne dayal bir biimde toplumsal bir niteliinin bulunmas, buna karlk, retim aralar mlkiyetinin ve dolaysyla blmn zel bir nitelik tamasndan kaynaklanmaktadr (Saybal, 1992: 50). Kapitalizm kontroln tamamen piyasaya, piyasann rekabet koullarna brakld grnmez bir elin tm retim, tketim, fiyat, arz-talep gibi temel sreleri belirleyeceinin/dzenleyeceinin varsayld bir sistemdir. Kapitalizm elikileriyle var olmay, elikilerin yaratt krizlerden beslenerek glenmeyi iyi beceren bir sistemdir ayn zamanda. Kapitalizmin temel elikisi snf mcadelesi (Saybal, 1992: 50) olarak bilinmektedir. Burada snf mcadelesi konunun balamnn dnda kaldndan ele alnmamtr. beslenmesi bir eliki olarak konunun kapsam iindedir. Kapitalizmin bunalma girmesi teknik baz nedenlerden olmakla birlikte bir tercih olarak dnlmelidir. Saybalya gre szkonusu teknik nedenler; 1) Smr ve isizler ordusunun varlna bal olarak dk tutulan cret dzeyinin toplumda tketim yetersizlii yaratmas, 2) Sermaye birikimi sreci srasnda sermayenin organik bileiminde meydana gelen yapsal deiikliklerin kar orann drmesi ve 3) retim mal reten sanayi dallar ile tketim mal reten sanayi dallarnn dengesiz bymeleri sonucunda, retim aralar alannda ortaya fazla retim kmas (1992: 50), biiminde zetlenebilir. Ancak kapitalizmin bunalm veya kriz yaratma ve bu bunalmlardan/krizlerden

86

Kapitalizmin anlatmaktadr:

krizlerle

beslenmesinin,

onun

temel

sorunlarndan

kaynaklandn syleyen Saybal, kapitalizmin temel sorunlarn zetle u ekilde

1) Tketim yetersizlii: Kapitalist bir toplumda tketim gc snrldr. nk, bir yandan iilerin satnalma gleri dktr, te yandan da sistemde bir isizler ordusu mevcuttur. retim srecinin gelimesiyle birlikte kendini gsteren kar hadlerindeki dme eilimi de satnalma gcn ayrca snrlandrmaktadr. Kald ki, kapitalist snfn elde ettikleri kar, tketim yerine sermaye birikimine ayrmalar da toplumdaki tketim eilimini, retim aralar istemi lehine, snrlandrmaktadr. Sonu itibariyle, kapitalist bir toplumda, artk deerin retilmesi sreciyle artk deerin gerekletirilmesi sreci arasnda bir eliki bulunmaktadr. Rekabet koullar, sermayenin anmas ve ypranmas ile daha fazla artk deer elde etme istei, sermaye sahiplerini retim artlarna yneltmekte, ancak, tketimin snrll olgusu, artk ya deerde da meydana gelen artlarn evrilmesini gerekletirilmesini piyasada paraya

engellemektedir (Saybal, 1992: 54). 2) Azalan Kar Oran: Belirli bir artk deer ya da smr orannda, sermayenin organik bileimi iinde sabit sermaye miktar arttka, kar oran da azalacaktr. Dolaysyla kapitalizmin gelimesiyle birlikte, artk deer ya da smr oran sabit kald srece, retim srecinde kullanlan retim aralarnn miktarlarnn artmas, kar orannn dmesi sonucunu douracaktr (Saybal, 1992: 55). 3) Fazla retim: Kapitalist bir ekonomik sistemde, retim sreci srasnda yaratlan deeri, dolaysyla artk deeri ve retimin gerekletirildii toplumsal koullar gznne almayan, retici glerin mutlak anlamda gelitirilmesi eilimi bulunmaktadr. retici glerin gelimesiyle birlikte, sermayenin organik bileiminde, deiken sermaye grece olarak azalacak, sabit sermaye ise artacaktr.

87

Bu ise, kar orannn azalmas, fazla retimin olumas ve bunalm demektir (Saybal, 1992: 59). Dnyann byk ounluuna egemen olan sistem olarak kapitalizm, yaratt kresellemenin de etkisiyle sk sk krizlerin yaanmasyla daha fazla tartlmaktadr. Yaanan bu krizler kimi zaman byk toplumsal olaylara, hkmetlerin deimesine, lkelerin kaosa, atmaya ve ayrmaya srklenmesine ve bireylerin intiharlarnn artmasna sebep olmaktadr. Bu nedenle kriz kavramnn ve kriz olgusunun ayrntl olarak ele alnmas gerekmektedir.

2.1. Kreselleme, Kriz ve Sosyo-ekonomik Yapdaki Etkileri Kreselleme, gnmz toplumlarnn ve zellikle ekonomik yaplarnn gzard edemeyecei bir olgudur. Ekonomiyi etkileyen her unsurun sosyal yaam ve bireyleri de etkiledii hemen hemen her sosyal bilimcinin hemfikir olduu bir konudur. Bu adan hem kreselleme olgusu hem de kresellemenin sebep olduu, ierdii tm krizler bireylerin yaamlarn az veya ok etkilemektedir. Kapitalizmin nemli bir boyutu da yaratt kresellemedir. Kreselleme ile pazarlarn birletirilmesi, sermayenin ve mallarn serbeste dolam kanlmazdr. Zygmunt Bauman kresellemeyle ilgili unlar sylemektedir; bazlarna gre kreselleme onsuz mutlu olamayacamz eydir; bazlarna gre ise; kreselleme mutsuzluumuzun nedenidir. Gelgelelim, herkesin birletii nokta, kresellemenin dnyann kaamayaca kaderi, geri dn olmayan bir sre olduudur. Bu gibi mphem szckler benzer bir kaderi paylar: Gya aratrdklar ne kadar ok deneyim varsa, szcklerin kendisi o kadar bulanklar. Sarsp alaa ettii varsaylan ne kadar ok ortodoks hakikat varsa, bunlar o lde tartlmaz kanunlar halini alr. Kreselleme de bu kural bozmamtr (1999: 7-8). Bauman, kreselleme kavram ve olgusuyla ilgili syledii mphem durumun aksine kresellemenin hareket ve deiim halindeki dnya toplumlar iin kanlmaz bir son olduunu iddia etmektedir. Baumana gre, Hepimiz ister istemez, bilerek ya da bilmeyerek hareket halindeyiz. Fiziksel olarak, yerimizde akl dursak bile hareket halindeyiz: Hareketsizlik srekli deien bir dnyada pek szkonusu deildir (1999:

88

8-9). Bunun yannda, kresellemi bir dnyada yerel kalmak toplumsal sefaletin ve geriliin gstergesidir (1999: 9). Baumann syledikleri sanki bir eklikiyi barndryor gibidir. Ancak onun sylediklerini tek bir adan ele almamak, okumamak gerekir. Bu szlerinin devamnda syledii u szler onun niyetini daha iyi aklamaktadr: Kreselleme srelerinin ayrlmaz bir paras mekan giderek blme, insanlar ayrma ve dlamadr. Kreselemeye maruz kalan insann yeni-kabileci ve kktenci eilimi kadar, st kltrn (kreselleen st kltrn) yaygn olarak laf edilen melezlemesi de kresellemenin meru bir ocuudur. zel bir endie kayna, giderek daha fazla kresel ve yurtsuz bir hale gelen elit kesimle geride kalan yerellemi kesim arasndaki tedrici iletiim kopukluudur (1999: 9). Baumann zerinde durduu kopukluk ayn zamanda toplumlarn ve bireylerin kaotik bir biimde yalnzlamasna neden olmaktadr. Sosyal yapda meydana gelen ve eitsizlik yaratan ayrmalar, baarszlklar bireylerin tepkilerinin kendilerine ynelmesi ve iddet iermesinde etkilidir. Kreselleme, gelien lkelerde toplumsal, ekonomik ve siyasal problemlerin kayna olmutur. Gelien lkelerde, zelletirme, iten karma, cretleri drme, sendikaszlatrma gibi sosyal haklarn kstlanmas, demokratik dzeyde pek tasvip grmemi, uygulamalarda baarszlklar yaanmtr (ncekara, 2001: 928-929). Kreselleme olgusu yayldka, toplumlarn ekonomilerinde ve sosyal yaamlarndaki etkisi arttka herhangi bir zamanda herhangi bir lkede meydana gelen bir krizin dier toplumlar da etkilemesi kanlmaz hale gelmitir. Bu yzden kreselleme hareketi, ekonomik, kltrel ve politik alanlarda ok sayda faktrn e zamanl olarak srkledii bir eilim, bir rzgardr. Eitimden siyasete, retimden iletiime deiim dinamikleri, rnei olmayan, ngrlmeye allan farkl bir toplum yapsna ynelik biimde yol almaktadr. Ekonomide kreselleme ise, emein, mallarn, sermayenin ve bilginin toplum ii ve toplumlararas akkanlnn nceki dnemlerle karlatrlamayacak derecede artmas, buna bal olarak yeni bir ekonomik/toplumsal yaplanma srecinin ortaya kmasdr (ncekara, 2001: 927). Trkiyenin kreselleme hareketine dahil olmas Cumhuriyetin

kurulmasndan sonraki dnemde balamtr. Trkiye Cumhuriyeti, milli bir devlet 89

olarak kurulmu, devleti politikalar daha bandan itibaren benimsemi olmasna ramen, serbest giriimi ve yerli bir burjuvann gelitirilmesini de srekli bir politika olarak benimsemitir. Ancak 1929 Dnya Ekonomik Buhrannn lkeyi kt etkilemesi ve sava sonras ciddi skntlar yaamasyla devleti-planc (ithalikameci) bir anlaya gemitir (Kazgan, 1999:74). Trkiyenin 1930lar boyunca srdrd planl ekonomi ve planl kalknma modeli, dnya ekonomisinden kopmay deil, aksine dnya ekonomisine eklemlenmeyi de ieren bir planlama hareketidir. Bir baka deyile kreselleen dnyadan kopmama isteidir. Dnya ile btnleme istei ve abalar II. Dnya Savayla kesintiye uramasna ramen sava sonrasnda yeniden balamtr. II. Dnya Sava sonras sre, dorudan smrgeciliin tasfiye srecine girdii, azgelimi lkelerin Bat modelini taklit edebileceklerine dair genel bir kabuln (Bakaya 2000: 9) olduu bir sretir. Dorudan smrgeciliin tasfiyesiyle ve Bat modeline uygun ulus devletlerin ortaya kmasyla, bu lkelerin kalknp Batnn zenginliine ortak olabilecei dncesi kabul grmeye balamtr (Bakaya 2000: 9). Liberalizmin zellikle ekonomik kresellemenin yaygnlatrlmas iin oluturduu iki temel kurulu Dnya Bankas (WB) ve Uluslararas Para Fonu (IMF)dir. zellikle IMFnin Trk Ekonomisi zerindeki etkisi ok byk olmutur. IMF 1945 ylnda kurulduktan ve Amerikann II. Dnya Savandan zaferle kp dnya piyasalar zerinde egemenliini almaya baladktan sonra, IMF Trkiye ile grmelere balamtr. 1947 ylnda Trkiye kesin olarak yelie kabul edilmitir (Doan, 1986: 44 ve 64). Bu tarihten sonra Trkiyenin hem kapitalistleme, hem de kresel ekonomiye eklemlenme sreci hz kazanmtr. Trkiyenin IMFye girme abalar, yerli bir burjuva yaratma abalarnn yannda ithal rnlerle lkedeki ticareti canlandrma amacn da iermektedir. thal ikamesinin geerli olduu dnemde, azgelimi lkeler youn bir yatrm srecine girmilerdir. Ancak petrol fiyatlarnn ykselmesiyle, kapsaml yatrm projelerini srdrmek problem haline gelmitir. te yandan petrol fiyatlarnn ykselmesi petrol reticisi olan lkelerin elinde ksa ve orta vadede verimli bir ekilde kullanmalar mmkn olmayan fonlarn birikmesine neden olmutur. Bu fonlar, Batnn zel ticari bankalarna yatrlmtr. Kamu kaynakl d krediler nc Dnyann gereksinimleri karsnda yetersiz kalrken, zel bankalara petro-dolarlar 90

devreleme ve azgelimi lkelere daha ok kredi ama yolu almtr (Bakaya 2000: 137). Bakayaya gre; kreselleme hareketi daha bandan Trkiye gibi azgelimi lkelerin aleyhine ileyen bir sre olmutur. Kreselleme hareketine paralel olarak azgelimi lkelerin borlarnda da hzl bir art ortaya kmtr. 1971de yaklak 100 milyar dolar olan borlar 1980de 570 milyar dolara ykselmitir. Devletler ve ok tarafl kurumlar tarafndan alan kredilerin yetersiz kald koullarda, ok uluslu zel ticari bankalarn devreye girmesi, bankalarn olduu kadar, sanayilemi lkelerin de iini kolaylatrm, kriz ortamnda ihracatlarn srdrmelerine olanak vermitir (Bakaya 2000: 138). Kresellemenin balardaki temel hareket noktas, liberal ekonominin slogan olan serbest ticaret, serbest pazar zerindendir. Liberal tezlere gre, serbest pazar ortamnda (devlet mdahalelerinin bulunmad) ekonomik byme en yksek dzeyde gerekleir. En hzl byme, ekonomik kararlarnn birbirleriyle rekabet halinde olan bireylere ve zel firmalara brakldnda sz konusu olur. ... Pazara devlet mdahalesi sz konusu olduunda, kaynaklarn rasyonel dalm ve verimli kullanm mmkn olmaz (Bakaya 2000: 146). Yeldann iddiasna gre ekonomik ilikiler asndan kreselleme sreci temelde iki unsurdan olumaktadr: 1.Ulusal mal, hizmet ve finans piyasalarnn serbestletirilmesi, 2.Uluslararas sermaye akmlarnn nndeki tm idari ve yasal dzenlemelerin kaldrlarak, ulusal retim ve emek piyasalarnn kuralszlatrlmas. Bu anlamda, kresellemenin ekonomik boyutuyla dorudan ilikili neoliberalizm, sermayenin karlln tek baar gstegesi olarak grmekte ve ekonomik karn realizasyonu nndeki her trl toplumsal, idari ya da kltrel kstlamay akl d ya da ad olarak nitelendirmektedir. Kreselleme ideolojisinin ardnda yatan mantk kurgusu bakmndan, sermaye karll etkin (verimli) kaynak dalmnn salanmasnn, dolaysyla ekonomik refahn arttrlmasnn, biricik kouludur. Bu koulun salanmas ise ancak ve ancak tmyle kuralszlatrlan, serbest Pazar ekonomisinden gemektedir (Yeldan, 2002: 189). 91

Kresellemenin ekonomi alanndaki etkileri olarak lkeleraras mal ticaretinine oranla finansal akmlarn kazand younluk ve IMF politikalarnn geni apta sorgulanmasna yol aacak kadar st ste gelen ve farkl ekonomik yapya sahip birok gelimekte olan ekonomiyi saymak gerekir. zellikle gelimekte olan lkelerin ekonomik yaplarn ve Trkiye ekonomisini etkilemesi balamnda ele alndnda, kresellemenin ok boyutlu zelliklerinden szgecin zerinde kalanlar, farkl lkelerde yaayan insanlar arasndaki ekonomik ilikilerin, dviz ilemlerinin ve sermaye hareketlerinin artyor olmasdr. Ekonomik adan en byk etkisi, belki de, ulus devletin uygulayaca ekonomi politikalarnn batan aa deimi olmasdr. Bu deiiklik finansal sermaye lehine, retim ve birikim olanaklarnn aleyhine bir sre yaanmasna neden olmutur. Dier yandan toplumsal dayanma ve blm dengelemeye ynelik kurumlar zayflatmakta ya da ortadan kaldrmaktadr (Yentrk, 2005: 2). Devlet mdahalecilii ve zel giriim bir arada olmayacak trde elikili iki durum olduu n plana karlmasna ramen, devlet mdahaleciliinin zel giriimin nn amak iin kullanld bilinmektedir. Bir kere, Batda burjuvazinin ortaya kp glenmesinde youn devlet korumasnn varl inkar edilmektedir. Eer Batda gl bir zel giriimci kapitalist snf ortaya kmsa, bunda devlet destei belirleyici olmutur. zel giriim devlet tarafndan sistematik ve youn bir koruma altna alnmtr. Devlet i pazar, d pazara kar koruyarak, emek verimliliini arttc nlemler alarak (eitimi bizzat stlenerek vb.) zel giriimin glenmesini salamtr ve bu uzunca bir zaman kesitinde gereklemitir. kinci olarak, azgelimi lkelerde geerli ekonomik toplumsal yap, sanayilemi kapitalist lkelerdekinden farkldr. Bu sonuncu lkelerin dnya pazarnda, uluslararas iblm karsndaki durumlar ayn deildir. Azgelimi lkelerde devletin ekonomide nemli bir yer tutmas ve daha ok mdahaleci olmas, bir tercih sorunu deil, olaylarn zoruyla ortaya kan bir durumdur. nc olarak, verimlilik kavramyla kastedilen karllk kriteridir. Nitekim, finans piyasasndaki liberallemeyle dn verilebilir fonlar, iddia edildii gibi en verimli alanlara gitmemitir. Ekseri verimsiz, speklatif alanlara ynelmitir. Sonuta bymeye deil, gelirin belirli ellerde toplanmasna neden olmutur (Bakaya, 2000: 147-148).

92

Kresellemeyle birlikte azgelimi lkelere, kalknmann, bymenin, ekonomik ve toplumsal refah yakalamann yegane yolu olarak nerilen da ak byme stratejisi, aslnda sanayilemi kapitalist lkelerin ve onlarn ok uluslu irketlerinin gelimesine, yaylmasna, bymesine, daha ok kaynaa el koymasna olanak veren bir stratejidir. Soruna Bat sermayesinin penceresinden bakmann sonucudur. Elbette, bu stratejenin azgelimi lkelerde geer ake durumuna gelmesi, sadece ad geen lkelerin bor tuzana dm olmalaryla aklanamaz. Azgelimi lkelerdeki egemen snflar, bu lkelerde siyaseti belirler durumda olan kesimler, dorudan doruya ok uluslu irketlerin bir uzants durumundadrlar. Kapitalizmin yapsal krize girdii koullarda, kalknmac retoriin yerini uyum kayglarnn almasnn asl nedeni budur (Bakaya 2000: 148-149). Yeldana gre, Trkiye Ekonomisinin 1980den balayarak iine girdii dnmn gereki bir analizini ancak kreselleme olgusu iide ele alarak yapabiliriz. Burada sz konusu olan kreselleme olgusunu, en geni anlamyla, ulusal ekonominin dnya piyasalaryla eklemlenmesi ve iktisadi karar srelerinin giderek dnya piyasalarnn dinamikleriyle belirlenmesi olarak tanmlamaktayz. Bu olgu, gerekte dnya kapitalizminin douundan beri ayrlmaz bir paras olmasna karn, zellikle 1970li ylardan itibaren giderek hz kazanm ve elektronik ve bilgi ilem teknolojilerindeki gelimeleri de arkasna alarak tm dnyann tek bir pazara dntrlmesine ynelmitir (2002: 189).

2.1.1. Nedenleri ve Sonularyla Ekonomik Kriz Kapitalizm ve onun temelini oluturan piyasa sistemi, dayand felsefenin z gerei, kriz yaratan bir mekanizmaya sahiptir. Bireylerin karlarn, kurulularn karlarn maksimize etme abas bu sistemin zn oluturmaktadr (Eilmez, 2008: 165). Kavramsal ve tarihsel olarak krizin ne olduuna baklacak olursa, kkenlerinin Antik Yunana kadar gittii grlecektir. Kriz szc, Yunancada yarglamak, ayrmak, karar vermek anlamna gelen krinein szcnden gelmektedir. Kriz kavramnn kkenlerine bakldnda, Yunancadan Latinceye, Latinceden de ngilizceye getii grlmektedir. ngilizce crisis szc; bir ok insan etkileyen,

93

skntya, gle ve lme neden olabilen ciddi ve tehlikeli bir durum anlamnda kullanlmaktadr ve Trkeye ngilizceden gemitir (Filiz, 2007: 3-4). Kriz, in alfabesinde ise iki sembolle ifade edilmekte olup, okunu ekline gre tehlike ve frsat anlamlarn iermektedir (Filiz, 2007: 4). Trk Dil Kurumunda kriz szc; 1. Bir organda birdenbire ortaya kan fizyolojik bozukluk, akse. 2. Bir kimsenin yaamnda grlen ruhsal bunalm. 3. Ekonomik knt. 4. Bir lkede veya lkeler arasnda, toplumun veya bir kuruluun yaamnda grlen g dnem, bunalm, buhran (www.tdk.gov.tr) olarak tanmlanmaktadr. ki farkl tanm daha olmasna ramen konunun dnda olduundan buraya alnmamtr. Alnan drt tanm da bu aratrmann ieriine uygun kullanmlardr. Gnmzde allagelmi kullanm biimi ile kriz szcnn ifade ettii anlam, bir srete ani dnm noktas; ekonomi ve politika alannda istikrarsz ve tehlikeli bir durumu ifade eden g dnem olarak verilmektedir (Colinsten Aktaran: nder, 2001: 45). Latince ve Yunancadan treyen kriz szcnn, gnmz ekonomi ve politika alanndaki yaygn anlam ikili olarak verilmektedir. Kriz szc bu yn ile dsal bir faktre bal, beklenmedik bir zamanda ortaya kan sancl bir dnem olarak anlalmaktadr. Ayn szck ikinci anlam erevesinde ise, baz evreler veya kesimler iin yeniden yaplanma yolunda bir frsat, bir olanak olarak anlalmaktadr. Dikkatlice bakldnda, bu iki farkl yorumun birbirini tamamlayc nitelikte olduu ve yaanan ekonomik ve politik bunalmn, bir kesim iin gerek anlamda bunalm ve k olduu halde, dier kesimler iin, eskiye oranla daha gl yeni bir yaplanma ile iinden klabilecek bir olanak olduu allr (nder, 2001: 45) (Ylmaz, 2001: 10-32). Kapitalizm son derece canl, hareketli bir sistem olarak dizayn edilmitir. Durgunluk veya tek dze bir ileyi kapitalizm iin sevilmeyen durumlardr. Her durumda bir hareket szkonusudur. Bir ekilde retim olmal ve buna karlk da 94

tketim olmaldr. Ancak bu durum tersine doru da olabilir; retim derken tketim de azalabilir. Gouverneur kapitalizmin bu durumunu, kapitalist gelime olarak deerlendirmekte, birbirini izleyen genileme (retimin artmas) ve gerileme (retimin azalmas) aamalar eklinde ortaya kmaktadr. Genileme safhas birikimli bir tarzda gelimekte ama geri dn dayatan bir snrla karlamaktadr. Bu, konjoktrel krizdir. Onu izleyen gerileme de yine birikimli bir tarzda ortaya kmakta ama o da canlanma ve yeni genilemeye olanak veren bir snrla karlamaktadr (2007: 241). Genileme rekabeti bir ortamda ve dzensiz bir tarzda geliir. Rekabet Pazar olanaklarnn gerektirdii bir toplam retim planlamas olmakszn her bireysel kapitalisti retim kapasitesini ve retim dzeyini arttrmaya iter. Oysa, pazarlar grece daha yava byme eilimindedirler. Ve sonuta er ya da ge ama mutlaka arz talebi aar. te ar retim krizi denilen budur. Arz fazlas, satlamayan mal stoklar ve kullanlamayan retim kapasitesinin bymesi biiminde tezahr eder. Arz fazlas efektif fiyatlarda de ve kar oranlarnda azalmaya neden olur. Bu durum zellikle her daldaki marjinal iletmeleri etkiler. Zaten daha yksek birim maliyetler ve dk kar marjlaryla retim yapan iletmeler iflasa srklenir. Ayakta kalan iletmelerse, retimlerini azaltp rasyonalizasyon salayc yntemlere bavurarak maliyetlerini drmenin yollarn ararlar. flaslar ve retimin kslmas ve rasyonalizasyon sonucu isizlik yaygnlar. ten atlan iiler gelirlerinden olduklar iin, toplam satn alma gc azalr. Burada sz edilen sre gerilemedir ve birikimli karakter arz eder. Aslnda kitlelerin satn alma gcnn zayflamas demek talebin dmesi demektir, bunun sonucunda fiyatlar ve kar der bunun sonucunda da iflaslar yaygnlar (Gouverneur, 2007: 241-242). Gouverneurun yukarda sylediklerine gre, kapitalist dnyada krizler, sistemin isel dinamiklerinden kaynaklanan ve uzun dnemli devinim mekanizmalardr. Bu yn ile krizler, kapitalist dnyada gl kurulularn grece zayf kurulular deersizletirip sistem dna iterek, glerini pekitirme ortamdr. Aktr ki, bu yn ile de kizler, genelde bireylerin aleyhine olduu halde, giderek merkezileen ve glenen sermayenin lehinedir. Baka bir ifade ile, kapitalist sistemlerde krizler, sermayenin bunalmn ve skkln ama aralarndandr (nder, 2001: 46). Hem kresel krizlerin, hem de yerel krizlerin etkileri ulusal 95

balamda ele alndnda, zellikle kk ve orta apl iletmelerin etkilendii grlmektedir. Siyasi faktrlerin de rol oynad bu sre, iktidara yakn olan firmalarn devletin olanaklarndan daha fazla yararlanmalarnn da etkisiyle yalnzlaan, piyasadaki rekabet olanaklarn ve karllklarn kaybeden, giderek zayflayp ken firmalar yutarak gittike bymelerine imkan salamaktadr. Bunun sonucu olarak birok alanda tekellemeler ortaya kmaktadr. Uluslaras balamda ele alndnda, krizler, evresel konumlu ekonomileri deersizletirip kertirken, merkez ekonomilerin gcn korumasna hizmet etmektedir. Yaanan krizler sonucunda, retim birimleri merkez ekonomilere doru kayarken, evresel konumlu ekonomiler giderek deersizleme ve yoksullama girdab iinde erimeye yz tutarlar (nder, 2001: 46). Gouverneur, iki tr kriz ayrm yapmaktadr: konjonktrel krizler ve yapsal krizler. Konjoktrel kriz bir konjoktr devresindeki geici ar retim durumu, yani arzn talepten fazla olmas halidir. Onu durgunluk safhas yani retimin azalmas izler ve sonuta toplam arz ile toplam talep arasnda yeniden denge kurmay salar. Yapsal kriz ise, klasik veya ada birikimin normal oluumunu engelleyen temel sorunlarn mevcut olduu durumdur. Grlecei gibi baz durumlarda bir konfoktrel kriz, yapsal krizin varln aa karabilir (Gouverneur, 2007: 239). Kriz an, krizin sonularnn ortaya kmaya ve alglanmaya baland ve sonlandrlmas iin aba harcand dnemdir. Kriz, bu dnemde tm etkileriyle ortaya km demektir. Kriz annda yneticiler ve vatandalar zerinde byk bir ok etkisi ve stres vardr. Krizin bykl ve etkilerine gre bir panik havas meydana gelir. lk ok atlatldktan sonra krizin boyutuna gre nlemler alnmaya ve krizin etkilerinden kurtulmaya allr. Kriz an bilginin, bilgi aknn kesildii, kafalarn kart andr. Kriz annda kararlar stres altnda alnr. Belirsizlik, karar alma ve uygulama srelerini olumsuz etkiler. Kriz annda bireylerin kendini ortaya koyma, gvenlik, sevgi ve takdir gereksinimleri tatmin edici cevaplar bulamaz. Panik havasnn getirdii, hareketsiz kalmak, panie kaplmak veya karamsarlk iine dmek gibi ruh halleri krizle mcadelede engel olarak ortaya kar. Kriz, hkmetler, giriimciler, alanlar, yneticiler ve bir btn olarak lke zerinde olumlu ve olumsuz bir takm etkilerde bulunur, sonular dourur (Filiz, 2007: 13-

96

15). Olumlu sonular olarak bahsedilen etkiler daha ok sermaye sahipleri iin yeni i ve pazar olanaklardr. Krizin kaybendenleri iin ise daha kt sonular ve etkiler ortaya kar. Bu sonulardan biri olan krize bal intiharlar da byle bir srete ve takip eden ilk bir-iki yl iinde olmakta ve normal dnemlere oranla daha fazla olmaktadr. Gerek TKin verileri gerek basna yansyan ticari baarszlk intihar ve intihar giriimlerindeki dikkat ekici artlar bu durumu dorulamaktadr. Kriz, bir lkenin, kuruluun hatta toplumun ve bireylerin her trl hedef ve menfaatlerini, siyasi, ekonomik, sosyo-kltrel hayatn olumsuz ynde etkileyen etmenlerdir. Bu tehdit, bir kamu kuruluuna ynelebilecei gibi kamu kurulularnn ve toplumsal hayatn btnne ynelecek byklkte de olabilir. Genellikle krizler beklenmedik zamanlarda ve beklenmedik bir ekilde ortaya karlar (Filiz, 2007: 78). Krizleri ayr klan durum zaten onlarn beklenmedik, ngrlemeyen olaylar olmasdr. Ancak ekonomik krizlerde her zaman beklenmeyen veya ngrlemeyen olduu sylenemez. zellikle son zamanlardaki krizler ncesinde ok fazla ipucu yaplan bilimsel almalarla ortaya konduu sylenebilir.

2.2. Kriz Teorileri ve Yaklamlar Bu ksmda krize iktisat asndan olduu kadar, sosyoloji asndan da baklmaya allmtr. Genellikle ekonomik bir bak ile yaplan kriz analizlerinde 1929 Byk Bunalm bir milat olarak grlebilir. Byk bunalm, o dneme kadar yaanan evrimsel krizlerden farkl olarak ekonomik ve sosyal adan byk ykmlara sebep olmutur. Bu dnemde ve izleyen srete kriz tartmalar nemli bir boyut kazanmtr. Kriz, sonular itibariyle ar retim biiminde patlak vermitir. Marksistler bu krizi, eksik-tketim krizi olarak nitelendirirlerken, liberal iktisatlar ise tketimi, kapitalist retimin devam asndan yeniden ele almaya girimilerdir. Keynesin krize bu ereveden getirdii yorum, klasik itisadn temel ncllerinden ayrlmadan, uzun dnemli tam istihdam dengesine ulamak zere, geici eksik istihdam dengesinin, devletin ekonomiye aktif katlm ile kurulmasn nermitir (ztrk, 2005: 17). Oysa, bugn gelinen noktada devletten istenen ekonomiye sadece karlar dzenleyen bir yap olarak baklmasdr. Ekonomi normal seyrinde gittiinde istenen bu karlar gzetleyici, dengeleyici rol, kriz dnemlerinde 97

kurtarc roln yine devletin almas ekline dnmektedir. Yani, devlet vatandann parasyla kapitalizmin acmasz rekabet koullarnda kaybeden irketlere arka karak hem istihdamn azalmasn engellemeli, hem sermayenin el deitirmesine seyirci kalmal, hem de bu irketlerin kt ynetiminin bedelini halkna detmelidir. Bu dorultuda kapitalizmin rettii krizlerin farkl bak alaryla aklanmas gerekmektedir. Krizi aklamaya alan temel teori ve yaklam bulunmaktadr. Bunlar; Marksist Kriz teorileri, Eksik-Tketimci Kriz Kuram ve Krizi kar oranlarnn dmesi ile ilikilendiren yaklamlar eklinde gruplandrlabilir.

2.2.1. Marksist Kriz teorileri Marksist yaklamlarda, temel olarak, kriz kapitalist retime ikin kabul edilmitir. Marksist analizlerde kapitalist retim elikili doasyla birlikte ele alnr ve krizler de bu elikilerden hareketle aklanr. Bununla beraber birikimin farkl ynlerine eildike, kriz teorileri farkllamaktadr. Kimi yaklamlarda asl dinamiklerin analizinden uzaklald, krizin kendisinden ziyade, ortaya kt biimiyle ilgilenildii grlmektedir. Marksist tartmalarda uzun bir sre etkinliini srdren eksik-tketimci kriz kuram ve NeoRikardiyan teoriyi, bu erevede deerlendirmek gerekir. Neo-Rikardiyan analiz, deer teorisinden uzaklatka sermaye birikiminin temel kategorileri olan deer/artk deer yerine, bunlarn ald biimler olan fiyat/kar kategorilerini kullanmaktadr. Krizleri sermaye birkiminin asli bir esi olarak grmekle birlikte, bu iki yaklamn temel problemi, sermaye birikiminin temel ileyi mekanizmalarn incelemek yerine; yani art-deer retiminin elikili doasna odaklanmak yerine, blm ve dolam ilikilerine eilmeleridir (ztrk, 2005: 19-20). Marksist evrelerin krize yaklamlar, kapitalizmin analizini ve eletirisini de ieren bir yaklam olmutur. Kriz olgusu, sisteme ikin ve zgn bir dnm olarak irdelenmi ve sistemi tahrip edecek ana olgu olarak, sistemin ileyiinin merkezine oturtulmutur. Bir baka ifadeyle, kapitalist retim ilikilerinde kriz,

98

sistemin isel dinamiklerinden kaynaklanmakta ve sistemin ileyiinin doal sonucu olarak ortaya kmaktadr (nder, 2001: 45). ndere gre; kapitalistlerin, sermayelerini arttrmaya ynelik giritikleri ar yatrmlar, hem yeryz kaynaklarnn ar biimde smrlmesine neden olmakta, hem de ar retime yol aarak, piyasalar zorlamakta ve ileriye ynelik beklentileri olumsuzlatrarak, ekonomiyi krize ve karamsarla srklemektedir. Ancak sistemin ileyi sreci iinde isel dinamiklerle ortaya kan krizlerin kapitalist dnya asndan iki nemli avantaj szkonusudur. Bir defa, duraan dnemlerde kapitalist dnyada istenen dzeyde ve hzda birikim yaplamaz. Bununla balantl olarak, krizler, marjinal firmalarn piyasadan ekilmesine neden olarak, krizlere dayanabilen gl firmalarn, daha glenmi olarak krizden kmalarna neden olmaktadr. Bylece, piyasalarda tekellemeye yol aan krizler, ekonominin bir kesiminin deersizletirilmesine karn, baz firmalarn glenmesine ve tekeller oluturmasna neden olur. Bu yn ile krizler, aynen savalar gibi, kapitalist ileyiin srdrlmesi iin gerekli koullardan biri olarak grlmektedir (2001: 45-46).

2.2.2. Eksik-Tketimci Kriz Kuram Tarihsel kkeni Malthus ve Sismondiye kadar uzanan bu kuram ve kuramsal dayanan Rosa Lxemburgdan almaktadr. Luxemburgun temel tezi, geniletilmi yeniden retimin kapitalist koullarda mmkn olamayacadr: retimin kim iin hangi taleple gerekletirilmi olacan sorar ve bu fazla- retim iin bir talebin sz konusu olmadn ileri srerek, Marxn Kapitalin ikinci cildinde ele ald geniletilmi yeniden retim emalarna kar kar. Lxemburg, Bernsteine kar kapitalizmin yklmaya yazgl bir sistem olduunu savunmak zere, kapitalizmin varln srdrmek iin pazar yaratacak kapitalist olmayan alanlara ihtiya duyduunu ve tm dnya kapitalistletiinde artk varlk koulunun kalmayacan sylemektedir (ztrk, 2005: 22). 1960larn sonlarnda eksik-tketimciliin basknl sona ermitir; nk artk Keynesyen politikalarla n alnamayan, eksik-tketimci tezlerle analiz edilemeyen yeni bir kriz ortaya kmtr. Kriz den kar oranlarnda kendini ifade etmektedir (ztrk, 2005: 25). 2008 kresel krizinde de grld gibi eksik99

tketimciliin ileri srd grlerin paralelinde bir durumun ortaya kt sylenebilir. nk genel olarak kriz, tketici talebinin dmesine bal olarak yatrm daralmas gibi sebeplerden dolay ortaya kabilecei gibi, tketici talebinin ar yksekliine bal olarak yksek oranl ve devaml enflasyon olarak da kendini gsterebilir. Bugn yaanan ekonomik krizden kast ise tketici yetersizliine bal olarak ortaya kan ve den talep karsnda retim srecinde daralma ve gerilemelere yol aan ekonomik dengesizliktir. zellikle reel sektrde retilen mal miktar ile tketilen mal miktar arasnda retilen lehine gelien mal ikinlii ve bu mallarn ne i ne de d piyasada yeterince talep grememesi, Trkiye gibi d ak sorunu olan lkelere d aklarnn ithalatta ve ihracatta ortaya kan dmeler sayesinde d ann azalmas gibi bir avantaj salasa da dier taraftan den ihracat ve ithalata rakip endstrilerin retim dzeyleri, isizlik ve ekonomik byme rakamlarn olumsuz ynde etkilemektedir (Yldz ve Durgun, 2010: 2).

2.2.3. Krizi Kar Oranlarnn Dmesi ile likilendiren Yaklamlar Marksist kriz kuramlar iindeki iki temel eilim, krizleri kar oranlar ile ilikili olarak ele alr. lki dorudan Marxn kar oranlarnn dme eilimi (KODE) yasasndan hareket eder. Kendi kendine genileyen deer olarak sermaye iin asl olan artk-deer retimidir. Artk-deer orannn gerekleme biimi olarak kar oran, birikimin temel amac ve belirleyicisidir (ztrk, 2005: 25). KODE yasasnn ileyii kar eilimlerle birlikte dnlmelidir. En temel kar eilim, smr haddinin ykselmesidir. Organik bileimin ykselmesi, cret mal reten sanayilerde retkenlii arttrr. retkenlik art, ayn zamanda, sermayenin deer bileimi asndan nem tamaktadr. Sermayenin teknik bileimindeki artlar deer bileimini ykseltmeyebilir; hatta ykselen retkenlik sermaye mallarn ucuzlataca iin, sabit sermaye eleri ucuzlayabilecektir. Yasann gl savunucularndan olan David Yaffe, teknik bileimdeki artn, deer bileimini ykselteceini sylemitir. Birikim zorunlu olarak teknik bileimi ykseltir; bylece deimez sermaye, deien sermayeye oranla daha hzl byr. Deer bileimi, teknik bileimden daha yava byse de uzun dnemde art kanlmazdr. Bu art, smr haddindeki artla dengelenemez; nk smr 100

haddinin de, artk-deer reten igcnn fiziksel koullarna bal bir snr vardr. Teknik ilerlemelerle kar orannn azalmas eilimi snrszca ileyebilirken, smr haddinin artmasn salayacak faktrler snrldr. Bu yzen, KODE yasas iler (Bullock ve Yaffeden Aktaran: ztrk, 2005: 26). Neo-Rikardiyan kar skmas yaklam ise krizleri kar oranlarnn dmesiyle ilikilendirmekte; ancak artan organik bileimin kar oranlarnn dmesi iin temel olamayacan savunmaktadr. Kar oranlarn dren KODE gibi yapsal bir eilim deil, bizatihi ii snf mcadelesidir. cretler zerinde yaplan snf mcadelesi, ii snf lehine sonulandka, kapitaliste giden pay azalacak; yani kar oranlar decektir. cret-kar ilikisine, yani blm ilikilerine odakland iin bu yaklam Neo-Rikardiyan olarak nitelenir. Krizleri ve dolaysyla kapitalizmin dinamiini snf savamn ierecek biimde ele almas bu yaklamn en nemli yndr. Ancak, te yandan Marksist deer teorisinin yetersiz ya da yanl olduu kablnden hareket edilmektedir. Neo-Rikardiyanlar, ii snfnn militanlnn cretleri ykseltmede ve bylece krizleri balatmadaki rolne odaklanmlardr. KODEnin geersizliine dair bir ispata giriirler ve kart eilimlerin baskn geleceini ne srerler. Teknik bileimdeki art, zorunlu olarak artan bir bileim iermez; organik bileim ykselse bile, kar orannda zorunlu bir dmeye yol amaz (ztrk, 2005: 27). Kriz szc iktisat literatr iindeki kapitalist yaklamda, krizler kt ynetim ve sair ekonomi d nedenlere balanmaktadr. Keynesle beraber gelien akm iinde ise kriz kavram, biraz daha sistematik bir olgu olarak ele alnmaya balanm ve krizleri amann tek yolu olarak da sosyal politikalar nerilmitir. Bu balamda, devletin faaliyet alanlarnn geniletilmesi, ak bte politikalarna geite esneklik salanmas vb. gibi ileriye ynelik beklentilerin olumlulatrlmasna hizmet eden politikalar gndeme getirilmi ve uygulanmtr (nder, 2001: 45). Kapitalist yaklamda krizler nemsenmemi, sistemin kendi iinde sorunu zebilecek kabiliyette olduu vurgulanmtr. Bunun yannda zayf halkalarn sistem dna itilmesinde krizlerin olumlu etkisi olaca, yeni rekabet koullar ve i alanlar konusunda da frsat yaratabilecei dnlmtr. Buna ramen, gl merkez devletlerinin aksine, merkezin evresinde kalan lkelerin daha yoksullamasnn nne geilememitir. 101

2.3. Trkiyenin 1980den 2000 Ylna Kadar Yaad Sosyo-Ekonomik Deiimler Aratrmann iine ald dnem 2000 ylndan sonraki dnemdir. O nedenle sadece bu dnemdeki ekonomik dnm ele alnacak, bu dnemdeki dnm daha net ortaya koyabilmek iin 2000 ncesi ekonomik krizler de irdelenecektir. Aratrma konusu iindeki ticari baarszlklarn sosyo-ekonomik nedenlerinin ak bir ekilde ortaya konabilmesi iin hem ekonomik dnme, hem de yaanan ekonomik krizlere zel olarak yer verilmesi gerekecektir. Snrlandrmak iin 2000 yl sonras dnem incelenecek olsa da bu dnemdeki gelimelerin temellerinin nerede olduuna da yer yer baklacak, tarihsel olarak geriye gidilmek zorunda kalnacaktr. Halihazrda iinde yaanlan tarihsel sre 2000li yllardr. Bu dnem kresellemenin her ynyle dorua kt, toplumlar kresel lekte krizleriyle de etkileyen bir olgu haline geldii bir dnem olma zelliini tamaktadr. 80li yllarla balayan ciddi anlamdaki kreselleme almalar 90l yllarda hz kazanmtr. Dnya leinde byk toplumsal, siyasal ve ekonomik dnmlerin Trkiye zerindeki olumsuz etkilerinden birisini de daha sk aralklarla yaanlmaya balanan ekonomik krizler olarak grebilmek mmkndr. Kriz kelimesi ekonomiyi durgunlatran, isizlii arttran, faktr, mal ve hizmet fiyatlarn etkileyen farkl olaylar tanmlayan geni ereveli bir kavramlatrmay ifade etmektedir (Kazgan, 1999: 308). Trkiyenin bugnn etkileyen krizlerin kklerinin Trkiyenin

kapitalistleme sreciyle yakndan ilgili olduu dnlebilir. Trkiyenin kapitalistleme srecinin 1950den sonra hzland dnlrse, 1950-1980 aras her on yln sonuna doru ciddi krizler yaad grlmtr. stelik bu yllar da ekonomi zerindeki devlet denetimi ok daha fazladr. Yine devletin denetiminin youn olduu 80li yllarda bile 1988-89da bir kriz yaanmtr (Kazgan, 2005: 309). Kazgana gre bu krizler, iktisat yaznnda Juglar dalgalar diye bilinen ve Bat kapitalizminin tarihinde ortalama on ylda bir tekrarland hesaplanan konjoktur hareketlerini, nitelii deil, fakat sresi ve skl itibariyle andrmaktadr. nk bu krizler Trkiyedeki dviz darboazna bal olarak gelien krizlerdir.

102

Dviz darboaznn nedeni ise makro ekonomik dengelerin korunamamasdr. eride kaynak dengesi a etkisiyle sren enflasyon, sabit kur rejiminde, TLyi ar deerli duruma getirmekte, hkkmetler de develasyon yapmak istememektedirler. hracat duraklarken tihalat patlamakta, arada geen srede ithalat ksa vadeli borlanma ile karlanmaktadr. Borlanma bitip geri deme basks baladnda da ip kopmaktadr. Brlarn faizleri denemez duruma geldiinde kriz patlamaktadr (Kazgan, 2005: 309). Trkiyede ve dnyada son dnemde birbiri ardna krizlerin yaanm ve yaanyor olmas, krizlerin nasl aklanmas gerektiini sorununu gndeme getirmitir. Bununla birlikte, krizlere getirilen aklamalarn ounda kriz, anlk bir patlama, geici bir dengesizlik, bir kaza olarak ele alnmaktadr. Bu nedenle analizler genellikle krizlerin gerekleme biimiyle snrl kalmakta, krizi var eden esas dinamikler gzard edilmektedir. Krizlerin sermaye birikimi srecinin zorunlu bir ura olarak grlmemesi, nasl ortaya ktklarn aklamay da gletirmektedir (ztrk, 2005: 13). Trkiyede krize ynelik almalarda, genellikle krizin ortaya kma biimlerinin ne kartld grlmektedir. Kriz an tarif edilmekte ve onu nceleyen sreteki gelimeler anlatlmaktadr. Kriz, genellikle finans krizi olarak nitelenip, analiz finansal alanla snrlandrlmaktadr. Krizin nedenlerine ikikin olarak ise, bir dizi farkl aklama getirilmektedir: finans piyasalarnn ileyiindeki aksaklklar, Trkiyenin denetim ve effaflk eksiklikleri, demokratik eksiklikleri, kt politika tercihleri, ihmaller, yolsuzluklar, IMF programlar ve IMFnin dayatmalar gibi. Sralanan tm bu problemlerin krizi derinletirme ve hzlandrmada nemli olduu sylenebilir. Ancak mevcut krizi aklamak iin daha fazlasna ihtiya vardr. Trkiyede krize getirilen aklamalarn ounun, krizin asln incelemek yerine, ald biime odakland gerei gzard edilmemelidir. Buna karlk, krizlerin oluma mekanizmalarn anlayabilmek iin, krizi sermaye birikiminin asli bir zellii olarak kavramak gerekir. Sermaye birikimi, ierdii elikilerin olgunlamasnn ifadesi olan krizlerle ilerler. Kriz bu elikilerin hem sonucudur; hem de bir zm olanan ortaya koyar (ztrk, 2005: 13-14).

103

Klasik iktisatta arz ve talep glerinin serbest ileyii srekli bir dengeyi garanti etmektedir. Kriz, yalnzca, piyasa glerinin ileyiinin nne kan geici bir dengesizlik olabilir. Bu engellerin ortadan kaldrlmasyla kriz de ortadan kalkabilir. Ya da, neo-klasik iktisatta kapitalist ileyi bir denge nosyonu zerinden analiz edildii iin, kriz ancak raslantsal bulunabilir. Denge kuramsal olarak otomatikman kurulduu iin, kriz mantken olanakszdr. Bylece, kriz kavramsallatrlamaz (ztrk, 2005:15). 1980lerin d bor krizleri, ksa dnemde dviz darboaznn almas sorununa ek olarak orta ve uzun vadelerde d bor servisini olanakl klacak dzenlemeleri de gndeme getirmitir. Bu dzenlemeler, yurtii tasarruflarn arttrlmasn ve ihracata ynelik, uzun vadeli yeni bir yaplanmay gerekli klmtr. IMF ve Dnya Bankas, d bor yknn hafifletilmesi ve yeni kaynak aktarmlar iin, kriz lkelerinde yapsal reform arlkl destek programlar dzenlemilerdir. Bu balamda, d ticaret ve yurtii finans sektrlerinde idari kontroller azaltlarak, ekonomide serbestleme politikalar izlenmeye balanmtr. D bor krizini amak iin uygulanan politikalar, genellikle ihracat ynelimli retimi uyarrken, sosyal harcamalar azalm ve gelir dalm bozulmutur. 1990lara gelindiinde, uluslararas mali piyasalarn ilem hacminin beklenmedik llerde arttd ve ok yksek bir akkanlk kazand grlmektedir. D ticaret politikalarn serbestletirmekte deneyim kazanan orta gelirli lkelerin ou, sermaye hareketleri zerindeki kstlamalar byk lde kaldrarak veya tam olarak konvertibiliteye geerek, mali sektrlerini de da amlardr (Celasun, 2002: 163). Mali sektrn da almas ile birlikte ekonomiler, hem speklatif hareketlere, hem de kresel ekonomik krizlerin etkilerine daha fazla ak hale gelmektedir. D kaynak kullanmnn artmasyla, retimin, istihdamn ve gelir paylamnn olumlu etkilenmesi umulmutur. Ancak, bu lkelerde ekonomik performans, ksa vadeli fon akmlarna ar duyarl bir nitelik kazanmtr (Celasun, 2002:163). Enflasyonu dremeyen lkelerde, dolarlama sreci glenmitir. Ekonominin eitli kesimlerinde bilanolar, sermaye giri klarnda ok hassas bir yapda gelimi ve mali oklara kar krlganlklar artmtr. Dnyann eitli blgelerinde krizler yaanmtr. 1990larn finansal krizleri, gelien ekonomilerin gemi dnemlerde karlatklar krizlerden farkl zellikler tamaktadr. 104

Beklenmedik zamanlardaki olumsuz gelimeden etkilenerek sermayenin aniden ka ile balayan bu krizler, yerli parann deer kaybetmesi, bilanolarn altst olmas, gvensizliin yaygnlamas ve retimin finanse edilememesi olgularyla sonulanmaktadr. Finansal krizler, bulac bir virs gibi baka lkeleri de etkileyebilmektedir (Celasun, 2002:164). Finansal kriz deyimiyle, genellikle bankaclk sektr krizi ve/veya yerli parann aniden, sermayenin yurtdna kyla birlikte, yabanc paralar karsnda byk deer kaybndan kaynaklanan bunalm anlalmaktadr. Gelien ekonomilerde, mali sistemin byk bir ksmn oluturan bankaclk sektrnde, toplam z kaynaklarnn tmne yakn bir ksmnn negatif deere dnt durumlar bir kriz olarak nitelendirilmektedir (Celasun, 2002:168). Finansal kriz yllarnda, gayrisafi yurtii haslada d oranlar, reel anlamda, Meksikada (1995) % 6.2; Trkiyede (1994) % 5.5; Dou Asyada 1998 ylnda Korede % 6.7; Taylandda % 10.8; Malezyada % 7.4; Endonezyada 13.1 ve Rusyada (1998) % 5 olarak belirlenmitir Gelimekte olan lkelerde 1990larda gzlenen krizler, sermaye hareketlerinin serbest olduu ortamlarda gereklemitir. Finansal krizlerde aniden ortaya kan likidite darl, faiz oklar ve ar develasyonlar, mali kurumlarn ve irket sektrnn bilanolarn bozarak, byk zararlara ve gven kaybna neden olmakta, retimde ve istihdamda byk kayplara yol amaktadr (Celasun, 2002:169).

2.3.1. 24 Ocak Kararlaryla Balayan Deiim Dnemi 1980lerdeki deimeleri anlamak iin 1960-1979 aras dneme de ksaca bakmak gerekir. Bu dnem, 1950lerden farkl olarak, bir oluum ve yerletirme dnemidir. 1960lardaki tm planlama abalarna ramen Trkiyeye ikinci snf teknolojinin sokulmasna engel olunamamtr. Hem 1950lerin, hem de 1960 ve 1970lerin politikalar d dinamiklere uygun olarak ekillendirilmilerdir. 1950 dnemi, II. Dnya Savann bittii ve Batnn, zellikle de Avrupa ve Japonyann ABD Marshal Plan ile yeniden yaplandrld restorasyon dnemidir. Hzla yeniden yaplanan ve hzl retime geen Bat, retimini pazarlayaca piyasa ararken, Trkiye 1950 politikalarna itilmitir (nder, 2001: 48). 105

Bat bu dnemde kendi teknolojisini gelitirip deitirmi, eldeki eski teknolojileri Trkiye gibi gelimemi lkelere pazarlam, imzalatt patent anlamalar ile da baml ithal-ikameci bir geliim politikasnn olumasna sebep olmutur. te Bat karlar paralelinde oluturulan 1960-1979 politikalar belirli bir altyap kurduu iin, 1950ler politikasndan farkl olarak, ekonomi zerinde bugne kadar sarkan uzun dnemli ve olumsuz bir etkiye sahip olmutur (nder, 2001: 48). 1960taki 27 Mays htilalinden sonraki dnemde beklentilerin aksine Trkiye IMF ile ilikilerini daha da gelitirme yoluna gitmitir (Doan, 1986). 1970 ylna kadar dengeli ve gelitirilerek srdrlen bu ilikiler, 1971-1975 arasnda bir durgunluk dnemi yaamtr. 1975te Milliyeti Cephe hkmetinin iktidara gelmesi ile birlikte ilikiler yeniden ivme kazanarak lkenin alkantl dneminde anari ve terrle birlikte en ok tartlan konu olmutur. 1975-77 aras dnem Trkiyenin 1950lerdeki ekonomik politikalarna dnm, herkese her mal getirtme kolayl tanmtr. Bunun sonucunda lke ok byk bir dviz darboazna srklenmi, sadece yurt iine deil, tm dnyada Boazn Hasta Adam durumuna dmtr. Her trl lks maln yansra, yurtdna ne istenirse karlm, d ticaret ilemleri ba-sonu belli olmayan bir biimde serbest braklmtr (Doan, 1986: 127-129). 1977 ylna gelindiinde lkenin iinde bulunduu durum tam anlamyla bir krizdir. 1977 ylnda ilk belirtileri ortaya kan ekonomik bunalm, 1977-1979 yllar arasndaki ie dnk, da baml (Boratav, 2010: 139), mdahaleci, ithal ikameci ve poplist modelin de bunalm ve bir uzants olarak grmek gerekir. 1980e gelindiinde, lkenin sadace ekonomik deil, ayn zamanda ok ar bir siyasi bunalma srklenmi olduu ve 12 Eyll rejimine geiin resmi gerekesi olarak iktisadi glklerden ziyade anari ve terr, ksr parti ekimeleri ve parlamentonun felce uramas gibi siyasi sorunlarn da kullanld malumdur (Boratav, 2010: 140). 1978 ve 1979, d kaynaklarn tkanmas nedeniyle ithalatta durgunluk gzlenen; milli hasladaki bymenin giderek durduu; ihracatta ise belli bir art eiliminin balad yllardr (Boratav, 2010: 142). Toptan eya fiyatlarna gre hesaplanan reel cretler (yani reel igc maliyetleri) zirveye 1977de ular ve

106

sonraki iki ylda ar bir tempoyla anmtr. Fiyat kontrollerinin daha etkili olduu tketici fiyatlarna gre hesaplanan reel cretler (yani birim igcnn reel geliri) ise 1976-1979 arasnda % 45 orannda artm ve 1980de % 23lk kntyle karlamtr (Boratav, 2010: 143). 1970li yllar ii snf iinde bir uyanmann yaand yllar olmutur. Bu yllarda Trk sanayi sermayesinin aleyhine gelimeler olmutur (Boratav, 2010: 143). Snai hammadde ve enerji arznda meydana gelen tkanmalar nedeniyle sanayinin kapasite kullanm oran dm; eitli kurumsal, politik ve ekonomik nedenlerle istihdam ayn oranda drlmemi; dolaysyla emek verimlilii ykseltilememitir. Bu koullarda sendikalar toplu grmelerde, gemi yllarda gerekletirdikleri reel cret art oranlarn aaya ekmeyi reddetmiler ve genellikle baarl olmulardr. Bir btn olarak imalat sanayiinde cretlerin katma deerden pay 1976da % 31.7 olan bu oran 1979a gelindiinde % 38.3e ykselmi ve bu art (143) esas olarak kamu sektrnden kaynaklanmtr. 1979 ylnn sonuna yaklarken ekonomik bunalm geni halk kitlelerini ve sermaye snflarn derinden etkilemitir. Geni halk kitleleri, zellikle kentli emekiler, temel tketim mallarnda etkisi snrl kalan fiyat denetimleri, kuyruklar ve karaborsa gibi birbirleriyle ilgili olgularn iindeki bunalrken; rgtl ii snf Trkiye toplumunun alk olmad bir enflasyon hz karsnda en azndan sendikal mcadele yoluyla reel gelir dzeylerini koruyabilmenin avan vermektedirler. Kyl ve iftiler ise, 1977 seimlerinin armaan olan destekleme fiyatlarnn enflasyonun etkisiyledramatik bir biimde erimesi karsnda savunmasz kalmlardr (Boratav, 2010: 145). Trkiyede 1977-79 dneminde yaanan byk ekonomik kriz karsnda Ocak 1980 sonrasnda IMF ve Dnya Bankas ile yaplan anlamalar erevesinde neoliberal politikalar uygulanmaya balanm ve ekonomi politikalarnda bu ynde ok byk deiim gerekletirilmitir. Bu sre ierisinde ok byk sanayileme stratejisi, bizzat Dnya Bankasnn deerlendirmelerine gre 1980 ncesindeki iddeti ie dnk konumunundan 1980lerin ikinci yarsnda lml da dnk konuma dnm ve bor krizinden neoliberal politikalar yoluyla baaryla kan model lke olarak gsterilmeye balanmtr (enses, 1998: 30).

107

1979 ylnn sonlarnda ekonomi tam anlamyla darboaza girmiti. Merkez Bankasndaki dviz rezervleri erimi, piyasada petrol, ila, gbre, rntgen filmi bulunamaz hale gelmiti. Yatrm ve retim durmutu. hracat gelirlerinin tamam petrol ithalatn bile karlayamyordu. Dvizin resmi fiyat 35 TL, karaborsada 47 TL idi. Enflasyon % 60larn zerine km ve % 100n zerine kma eilimine girmiti. Byme eksiye dnmt (Sadklar, 2001: 26). 1979un sonuna gelindiinde Trkiye nc ar dviz krizini yaam, borlu ve da kapal bir ekonomi ile kar karyadr. Byle bir ortamda alan 1980lerin slogan, Trkiyenin dviz darboazn aacadr. Bunun yolu olarak da, bir yandan ksa dnemde uygun koullarda bor bulmak, dier yandan da, uzun dnemde ihracat arttrmak gsterilmitir. Ancak Trkiyedeki rnlerin kalite ve fiyat ynnden d piyasalarda rekabet edecek dzeyde olmad grlmtr. Bunun sebebi ise, 1960-1979 politikalar ile oluturulmu ikinci snf ve verimsiz ekonomik altyapdr. Bu verimsiz sanayi altyaps, ihracat besleyemeyince, bir yandan emein reel cretini basklam, dier yandan da devlete ynelerek vergi ve harcama sistemleri ile kendisine kaynak aktarm salama yoluna gitmitir. O dnemde kurulan Hazine ve D Ticaret Mstearl zel kesime ynelik tevik ve destek salamak amacyla kaynaklara fazlasyla yklenmitir. te yandan 1984 ylnda gerekletirilen vergi deiiklikleri ile vergi sisteminde dolayl vergilere kaymann yannda, gelir ve kurumlar vergilerinde ok yaygn istisna ve muafiyetler getirilerek vergi gelirleri geriletilmitir. Vergi gelirlerinin geriletilmesi ile ken gelir sistemini ayaa kaldrabilmek iin 1985 ylnda KDV (Katma Deer Vergisi)nin uygulanmaya konulmas ile ihracat yaplan vergi iadesinde sbvansiyon faktr sfrlannca, ihracat da duraklamaya balamtr (nder, 2001: 48). KDVnin uygulanmaya balamas ile, ihracatta yaplan vergi iadesinde sbvansiyon faktr sfrlannca, ihracat da duraklamaya balamtr (nder, 2001: 48). Dviz giriini salamaya ynelik olarak uygulanan para program ve onun sonucunda ykselen faiz haddi, ekonomiye ve bteye de byk ykan bir kambur oluturmaya balamtr. Faiz haddinin ykselmesi karsnda TLnin ar deerlenmesi scak para ad verilen operasyonu balatmtr. 1980lerin sonunda, 1990larn banda Dolar bana % 40lara varan net faiz dendii dnemler yaanmtr (Kazgan, 1999: 213-229) (nder, 2001: 49). 108

Ayn dnem politikalar erevesinde hayali ihracatn hacminde de ar bymeler grlmtr. Gerek anlamda ihracat yapmadan, ok yksek reel faizlerle dviz skntsnn atlatlm olduu olduu grnts topluma verilmitir. Yksek bedellerle ekonomiye giren dvizler bir yandan gereksiz ithalat beslerken, dier yandan da yksek faizler yolu ile yurt dna nemli miktarda kaynak kna neden olmutur (nder, 2001: 49). Scak para operasyonu sadece faizle ekonomiyi israfa amakla kalmam, ayn zamanda TLnin basklanmas nedeni ile, ithalat krklemi, ihracat da baltalamtr. Bir yandan d ticaret dengesinin ithalat lehine bozulmas, dier yandan da scak para zerinden denen yksek faiz, ekonominin d tasarruflara olan gereksinimini giderek ykselen bir biimde arttrmtr. Trkiye ekonomisi giderek ar borlanan bir ekonomi konumuna girmitir (nder, 2001: 49). 1980ler, Trkiye ekonomisindeki 1960-1979 arasndaki tahribat, dnya kapitalizminin de etkisinde kalarak, denetimsiz finansal serbestiye geerek daha da bytmtr. Ekonominin denetimsiz finansal serbestiye geirilmesi ve bu balamda uygulanan 32 sayl finansal serbestletirme kararnamesi scak para operasyonunu hzlandrd gibi, yabanc finans kurulularnn Trkiyedeki speklatif faaliyetlerinin arttrlmasna neden olmutur. Bir yandan kamu kesiminin ar borlu konuma ulam olmas, dier yandan da finansal serbstletirme politikalar, ieride faiz haddinin ykselmesine ve ekonominin reel retici alanlarndan speklatif alanlara kaymasna yol amtr (nder, 2001: 49). 2000li yllarn temellerinin zellikle 1980li yllarda atldn sylemek ok da iddial olmayacaktr. 1979 ylnn sonuna yaklalrken ekonomik kriz geni halk kitlelerini ve sermaye snflarn derinden etkileyen bir boyut kazanm bulunmaktadr (Boratav, 1990: 119). 1979 ylnda Ecevit Hkmetinin zorlaan lke artlarnda lkeyi ynetemez hale gelmesinden dolay grevi Demirele devretmesi ve Demirelin de yeni bir istikrar program hazrlama grevini Turgut zala vermesi yeni dnemin balangc olmutur. MESS12 ve Sabanc Holdingin ynetici olarak yerli sermaye evrelerinin ve Dnya balantlaryla da uluslaraaras sermaye evrelerinin gvenini kazanm zellikleriyle zal, bu tarihten balayarak
12

MESS: Trkiye Metal Sanayicileri Sendikas

109

1980li yllar boyunca iktisat politikalarnn belirlenmesinde barol (babakanlk mstear, babakan yardmcs, ANAP genel bakan ve babakan olarak) oynayan kii olmutur. 1979 ylnn son gnlerinde Babakan Demirele sunduu hizmete zel bir raporda zal, 24 Ocak Kararlar diye anlacak olan istikrar programnn esaslarn ve gerekelerini ortaya koymu ve savunmutur (Boratav, 1990: 120-121). Boratava gre; zaln hazrlam olduu bu raporun en ilgin savlarndan biri, Trkiyenin bu derece yksek cretlerle ihracat yapamayaca; dolaysyla ayakta duramayp bataca grdr ve bu nedenle cretleri disiplin altna alacak yntemlerin mutlaka bulunmasdr. Bu talep sermaye evrelerinin de isteidir. 24 Ocak kararlar sonraki yllara damgasn vurmu bir istikrar programdr (Boratav, 1990: 121). 24 Ocak Kararlar ile 1980 ylndaki da alma sonrasnda ekonomideki temel reformlar tamamlanmam, lkeyi kalc, srdrlebilir ve adil bir byme patikasna sokacak politikalar uygulanmaya konmam veya konulamamtr. Dolaysyla ekonomideki ortalama reeel byme oran zaman ierisinde azalma eilimine girmitir. te yandan ayn dnemde kamu kesimi borlanma gerei ve enflasyon merdivenimsi bir karakter gstererek hzla artmtr (Seluk 2002: 181). zal dnemi tm hkmet programlarnda bu kararlarn izleri grlmtr. Sonraki hkmetler de bu kararlarn belirlemi olduu izgiden uzaklamam, lke hzla liberallemeye balamtr. 24 Ocak 1980 tarihinde yrrle konan ve sonraki yllara damgasn vuracak olan neo-liberal program hakknda genel bir ereve iinde gzlem yapmak mmkndr: lk olarak, 24 Ocak programnda yer alan boyutlaryla devalasyon, KT zamlar ve fiyat denetimlerinin kaldrlmas gibi ok tedavisi elerinin IMFnin 1977den beri Trkiye Cumhuriyeti hkmetlerinden istedii Nicel boyutlar fazlasyla am; yani istenenden fazlas verilmitir. kinci olarak, bu kararlar sadece bir istikrar program nitelii tamamaktadr. Uluslararas sermayenin zellikle Dnya Bankas araclyla pazarlad ve ite ve da kar piyasa serbestisi ile uluslararas sermayenin emee kar glendirilmesi gibi iki stratejik hedef etrafnda oluan bir yapsal uyum perspektifi de tamaktadr. Programn bu boyutu zamanla ok daha fazla ne kacaktr. nc olarak, Demirel hkmeti, bu program, 110

zaln ve sermaye evrelerinin istekleri dorultusunda uygulayabilmenin ve gelitirebilmenin aralarna tam olarak sahip deildir. Bu aralara sahip olabilmesi iin 12 Eyll 1980de gerekletirilen rejim deiiklii, 24 Ocak programnn nndeki nemli engeli de kaldrmtr (Boratav, 1990: 122). 24 Ocak kararlar, aa yukar 1985 ylnn sonuna kadar kesintisiz bir biimde uygulanan ve zaman iinde yeni elerin eklenmesiyle zenginleen bir btnlk tamaktadr (Boratav: 1990: 122). zaln iktidar olmas ile tamamen ekonominin onun kontrolne girmesi, mevcut bask koullarnda kararlarn uygulamaya daha iyi geirilmesinde nemli etken olduu sylenebilir. Boratava gre, batan sonuna kadar alternatifi yoktur slogan ile ve ok youn bir ideolojik kampanya ile halk kitlelerine ve kamuoyuna sunulan 24 Ocak modeli ne Trkiye, ne dnya bakmndan orjinal nlemler paketi deildir. Bu kararlar 1970 yln IMFnin d tkanma koullar altnda bunalan pek ok azgelimi lkeye empoze ettii standart istikrar politikas paketi ile daha ziyade Dnya Bankas tarafndan gelitirilen tipik bir yapsal uyum programnn bilinen tm unsurlarn iermektedir (Boratav, 1990: 122). Boratav bir baka almasnda (2010) unlar sylemektedir: 24 Ocakla balayan yeni iktisat politikas ynelileri 1980-1988 arasnda bir btnlk ve belli bir sreklilik tamtr. Buna karn bu srecin iki ayr dnem olarak ele alnmas gerekir; askeri rejim altnda liberal ekonomi diye nitelendirilebilecek 1981-1983 yllar ile ANAP yllar olarak nitelendirilebilecek 1984-1988 yllar. Askeri rejim, 24 Ocak Kararlar ile balayan politika yneliini, 1977-79 krizine sermayenin talepleri dorultusunda yant getirecek biimde srdrmtr (150). 24 Ocak 1980 Kararlar esas itibariyle IMFnin istedii politikalarn tescili olmutur. Her ne kadar 24 Ocak Kararlar IMF ile ak bir anlama olmadan alnm ise de IMFnin bu kararlarn alnmasndan duyduu memnuniyet, izleyen Haziran ay iinde (tarihinde ilk defa yapt) yllk bir stand-by anlamas ile ortaya konmutur. Benzer ekilde Dnya Bankas da ilk Yapsal Uyum Kredisini Trkiyeye vererek kararlar onaylamtr. Ksaca, 24 Ocak Kararlarndan nce kapal olan d kredi musluklar 1980 ylndan itibaren almtr (Ekinci, 1998: 7).

111

24 Ocak Kararlar, ileriye deil, geriye dn simgelemektedir. Her alanda geriye dnn hz kazand bir dnemde, ekonomide ileriye dnn tutarl ve uyumlu olamayaca da aktr. Sz konusu kararlar, balangta bir istikrar program olarak ortaya konulmutur. 24 Ocak Kararlar, daha nceleri uygulamaya konulmu 1970 hatta 1958 istikrar kararlarna gre daha yetersiz, eksik bir program iken, daha sonralar bu kararlara, ideolojik bir yn verilmitir. Liberal ekonomiye gei, d dnyaya alma, d dnya ile btnleme, serbest pazar ekonomisi gibi sloganlar, kararlar daha ekici klmak iin kullanlmtr (Akg, 1991: 97). 24 Ocak Kararlar ile 1. Sanayileme geri plana itilmitir. 2. ve d dengenin salanmasna zen gsterilmemitir. 3. Bulunabildii lde borlanlm, d borlarn tutar, ulusal gelirin % 50sini amtr. 4. Planl karma ekonominin yerini keyfi ekonomi ynetimi almtr. 5. Gelir dalm, araclarn lehine, retken kesimlerin aleyhine bozulmu, alanlar ekonomik adan cezalandrlmtr (Akg, 1991: 98). Bu artlar altnda; 24 Ocak Kararlar adyla anlan ekonomik tedbirlerin ksa vadeli amac; duran ekonomiyi alr hale getirmektir. Orta ve uzun vadeli amac ise, ekonomiyi da amak ve serbest piyasa ekonomisinin atlarn yaratmaktr. Bu kararlar zetle unlardr; Ocak 1980 tarihli 25 sayl kararla, 1 $ 70 TL olarak tespit edilmitir. Bu fiilen % 100 civarnda bir develasyondur. Kamu finansman aklarn kapatlmas iin KT rnlerinin fiyat byk lde arttrlmtr. Serbest faiz, serbest dviz fiyat, serbest mal fiyatlar konularnda ilk admlar atlmtr. Ekonomide koordinasyon salanmas iin yeni bir kurul oluturulmutur. hracat ve yatrmlara byk bir tevik sistemi getirilmitir.

112

 Trk parasnn kymetini koruma mevzuat daha liberal hale getirilmitir (Sadklar, 2001: 36) 24 Ocak Kararlar ksa vadede olumlu sonular vermeye, bulunamayan mallar bulunmaya, enflasyon yllk bazda % 25lere dmeye balamtr. Ksa vadede krizden kmak iin zamannda alnan ve baarya ulaan kararlar olarak nitelendirilebilir. Daha sonraki yllarda kararlarn uzun ve orta vadede hedeflerine ulamamasnn nedenleri unlardr: Serbest rekabet kavram yanl anlalm ve yanl uygulanmtr. Braknz yapsnlar, braknz gesinler uygulamas en ykc ekilde yaanmtr. Ekonomi hasta yatandan kalktktan sonra bir gei dnemi yaamadan, en gl ve salkl ekonomilerle rekabet etmeye zorlanmtr. Mali sektrde alt yap hazrlanmad halde, serbest faiz politikas geliigzel uygulanmtr. Hkmet, programlarnda ilan ettii halde, gerekletirilmeyen mali reformlar olumsuz beklentiler yaratmtr. Ekonomide beklenti faktrnn nemi, yeterince kavranamad iin mazeret arama telayla yaplan gerek d beyanlar toplumda gvensizlik yaratmtr. Para politikas bir ara olarak grlmeye balanlmtr. Kamu aklar nlenememitir (Sadklar, 2001: 36). Byme iin gerekli olan salam kaynak yaratma konusunda belirli bir adm atlamamtr. Aksine, alnan vergi tedbirleri kaynak kaybna yol amtr (Sadklar, 2001: 37). 1980 sonrasnda devletin iktisadi yaamdaki konumu artk retici deil, dzenleyicidir. Devlet, bu dnemdeiktisadi artn sermaye kesiminde birikimini srdrebilmesi iin bir dizi idari ve iktisadi mdahaleye olan gereksinimi yerine getirmi ve toplumsal gelir dalmnn ana unsurlarnn yeniden dzenlenmesi

113

alannda aktif bir rol stlenmitir. Kamunun vergi ve (i) borlanma sistemi, (merkezi ve yerel) konsolide btesi, sosyal gvenlik ve KT fiyatlama sistemleri bu dnmn aralar olarak kullanlmtr. Bu srecin maliyetleri ise kamu kesiminde ve giderek tm ulusal ekonomide makro dengelerin bozulmas, yksek enflasyon ve yksek reel faiz ile kendini gstermitir (Yeldan, 2002: 190). Trkiye, 1960l yllardan 1970li yllarn sonlarna kadar devam eden ve 1977-79 krizi ile sonulanan ie dnk kalknma biiminden 24 Ocak kararlar ile kkl bir biimde ayrlmtr (Erdem, 2005: 273). ANAP yllar ise, zal iktidarnn parlak dnemi olarak nitelendirilmekte ve 1980de benimsenen modelin tkann ortaya koyan 1988 yln da iermektedir (Boratav, 2010: 152). zal dnemi ekonomide kkl deiikliklerin olduu, ekonominin da almasnn nndeki engellerin byk oranda kaldrld bir dnem olmutur. Bu dnemde ayn zamanda youn bir poplizmin de uyguland buna karlk ekonomideki serbestlemenin 1982 bankerler krizinin de etkisiyle ihtiyatl bir tempoda srdrld grlmtr. Yine de 1988e gelindiinde finansal aralarndaki eitlenmenin bir hayli artm olduu gzlemlenmitir (Boratav, 2010: 152-153). Kamu maliyesi asndan bu yllarn en nemli zellii vergi sisteminde yaplan deiikliklerdir. Kurumlar vergisinde irketler lehine bir dizi istisna ve muafiyet getirilmitir. 1985 yl banda KDVnin kabulyle Trk vergi sistemi, giderek artan llerde gelir vergisine bordro kesintisiyle katlan cretlilerin ve tketicilerin katklarna dayanr bir hal almtr. Bu yaklam vergi haslatnn milli gelir iindeki payn drm ve sonraki yllarn mali krizinin oluumuna katk yapmtr. 1985-1986 yllarnda kamu harcamalarnda gzlenen artlar 1987ye kadar sren bir genileme konjonktrnn de balamasna katk salamtr. 1988 yl, ANAP dneminin ilk ve son ciddi istikrar denemesini ierir; ancak kamu aklarnda gerekletirilen daralmaya ramen enflasyon hznn ykselmesi bu giriimin baarszlkla sonulanmasna neden olmutur. borlanma bu yllarda kamu aklarnn finansmannda giderek artan bir nem kazanmtr. Hazinenin bankalara belli aralklarla tahvil ve bono satma yntemleri 1985 ylnda balam ve dnem boyunca srdrlmtr. Bu durum sonucunda faiz demelerinin kamu maliyesini bunalma srkleyecek boyutlar kazanmasna sebep olmutur (Boratav, 2010: 154). 114

KT sisteminin finansal bir krize yneliinin tohumlar da bu yllar iinde atlmtr. Enerji hari tm KT fiyatlar, genellikle fiyat hareketlerini arkadan izlemi; daha da nemlisi, Hazinenin KT yatrmlarnn finansamanna katks byk lde daraltlmtr. Bu, yatrmc zellii srdrlen (PTT, TEK, THY gibi) KTleri byk lde i ve d borlanmaya srklemi ve kamu iletmelerinin sonraki yllarda faiz yk nedeniyle ar finansal tkanmalara saplanmasna sebep olmutur (Boratav, 2010: 155). D ekonomik ilikiler bakmndan bu dnemin belirleyici zellikleri, ithalatta liberalizasyon, ihracatta ok cmert tevikler ve dviz kurunda zaman iinde lml tempoda reel develasyonlar hedefleyen bir esnek kur sistemidir. thallattaki kotalar bu dnem iinde byk lde kaldrlm; gmrk tarifeleri indirilmi; ancak bir ok durumda indirilen tarifeleri telafi eden ve keyfi olarak alzaltlp arttrlabilen fon uygulamalar yaygnlatrlmtr. Buna ramen yerli sanayi zerindeki koruma oran bu yllar iinde hafiflemi, hayali ihracatta byk patlamalar olmutur (Boratav, 2010: 155). 24 Ocak 1980de balayan byk ekonomi politikas dnm sonucunda 1980 sonras dnemde devlet nderliinde ithal ikamasi stratejisinden vazgeilmi, sanayileme byk lde gndemden km, planlama eski ilevini yitirmi, devletin kltlmesi temel ekonomi politikas hedefi olarak belirlenirken 1990 sonras zelletirmeye byk ivme kazandrlmtr (enses, 1998: 30-31). 1990 ve izleyen yllarda finansal krizler, konvertibilite ve sermaye akmlarnn, mal hareketlerinin serbestlemesiyle birlikte sklamtr. Trkiye 1991, 1994 ve 1998-99da krizler yaamtr. Yani on yllk srenin drt ylnda finansal kriz ve onu tamamlayan bir reel kriz yaamtr (Kazgan, 2005: 309).

2.3.2. 1994 Krizi, 5 Nisan Kararlar ve Etkileri 1980den hzla serbestlemeye geiin aamalarndan bir olan 1989 ylnda sermaye hareketlerinin serbestlemesiyle birlikte, 1994 krizini, o gne dein Trkiye ekonomisinin yaad krizlerden farkl klan yapnn temelleri atlmtr (Erdem, 2005: 273-274).

115

Trkiye ekonomisinde 1990l yllardan 2004 ylna kadar iki byk ekonomik kriz yaanmtr. 1980 ncesinde yaanan krizler de dikkate alndnda Trkiye ekonomisinin tarihi, bir krizden dierine gei sreleri olarak incelenebilir ve bir ekonomik krizler tarihi olarak adlandrlabilir. Bu krizler sadece ekonomik gerekelere dayanmyorsa da, ekonomi alannda kendini gsteren nemli sonular dourmutur (Yentrk, 2005: 1). 1990l yllar ele alndnda siyasi, ekonomik ve kltrel alanlarda yaanan en keskin olgunun kreselleme olduu sylenebilir. Trkiye ekonomisinin geliimi birikim ve blm erevesinde ele alndnda, en bata finansal kresellemenin etkilerinin deerlendirilmesi n plana kmaktadr. Birikim asndan bakldnda, dnya finansal piyasalarnda ulalan ilem hacminin sanayiye dayal retim ve birikim olanaklar zerindeki ypratc etkisi dikkat ekici olmaktadr. Blm asndan bakldnda, kresel gl bir rantiye karlarnn olumas ile finansal gelimelerin ban ektii bir speklesyon ortamnn belirleyici hale geldii grlmektedir (Yentrk, 2005: 1-2). 1990l yllar boyunca Latin Amerikadan Rusyaya ve Gney Dou Asyaya kadar farkl ekonomik yapya sahip, gl ve zayf farkl noktalar bulunan birok gelimekte olan lkede yaanan krizler, speklatif karakterli finansal sermaye akmlarnn lkelerin ekonomik yaplarn istikrarsz ve krlgan hale getirdiini gstermitir (Yentrk, 2005: 2). MKBdeki ime Mart 1993te balam ve bu imenin sonrasnda, 1994n ilk yarsnda MKB Dolar cinsinden % 50 dmtr. Ocak 1994te, dviz kuru 19 000 TL/$ dzeyindedir. Yabanc paraya olan talebi karlamak amacyla yaplan byk mdehale sonrasnda, Merkez Bankasnn balangta 7 milyar Dolar olan uluslararas rezervleri, Nisan 1994de 3 milyar Dolara dmtr. Bu byk mdehaleye ramen develasyon kanlmaz hale gelmi ve dviz kuru Nisan 1994de 38 000 TL/$ olmutur (Boratav, 2010: 144). 1994 ylnn ilk aylar itibariyle i borlanma mekanizmas kmtr. Bunun iki nedeni olduu sylenebilir; hkmetin 1993 sonlarndan itibaren Dviz-TL-Faiz dngsn krmaya ynelik giriimlerin (rnein; ihale iptal ederek ksa vadeli avansa yklenilmesi) yaratt monetizasyona gidilecei beklentisi bunlardan ilkidir. 116

kinci ve daha da nemlisi; dnemin doruk yl olan 1993te 4 milyar dolar faiz d ak verecek kadar bozulan d denge ve hzla artan ksa vadeli borlanma sonucunda 1994 yl banda d kredi notunun dmesidir. Bunlarn d kredi aknn durmas ve bir dviz darlnn yaanmas eklinde etkisi olmutur. Para ikamesinin artmas ve ksa vadeli kredilerin geri ekilmesi sonucunda TL bir ka ay iinde nominal olarak % 100n zerinde deer kaybetmi, banka iflaslarnn da yaand bir finansal krizin eliinde 1980 sonrasnn en sorunlu yl yaanmtr (Ekinci, 1998: 21 ve 23). 5 Nisan 1994de Trk Hkmeti temel gstergeleri dzeltmek amacyla harcamalarda byk miktarlarda kesintiyi ve refah vergisinin konulmasn ieren yeni bir istikrar paketi aklamtr. Yabanc paraya hcumu snrlamak ve hkmetin ksa dnemli i bor bulmasna fon salamak amacyla Hazine Mays 1994de 5 400 faiz oran nermek zorunda kalmtr. Temel gstergeleri dzeltmeksizin faiz oranlarnn drlmeye allmas faiz oranlarnda bir sramaya neden olmutur. Uygulanan politikalardaki poplizmin dozunu arttran Mart 1994 yerel seimlerinin etkisi de unutulmamaldr. Krizin sonular ok ciddi olmutur: haneli enflasyon, retimde daralma, reel cretlerde erezyon ve isizlikte art. 5 Nisan istikrar paketinin ksa dnemli sermaye girilerine ynelik herhangi bir radikal nitelikte siyasi reform yer almamtr. Trkiye 1995 ve 1996 yllarnda da ksa dnemli sermaye girilerine yksek kazan salamaya devam etmitir. 1994n hemen sonrasnda Trkiye ekonomisi yine lke parasnn yabanc paralar karsnda deer kazanmas, ar yksek faiz oranlar, ticaret anda hzl bir art ve dolarizasyon tehlikesiyle kar karya kalmtr (Boratav, 2010: 144-145). 1994 krizinde, kamu borlanma gereinin byd bir aamada, faizlerin drlmesi, Trk Lirasndan ka ve dvize hcumu balatmtr. Bylece TL, yabanc paralar karsnda byk deerler kaybetmitir. Dviz fiyatlar ay iinde % 230 artm, son yllarda % 7 civarnda olan byme negatife doru gelimeye balamtr. Faiz oranlar % 100lerden % 1000lere trmanmaya balamtr. Kamu finansaman aklar artm, ekonomi gcnn stnde zorlanm ve salam kaynak yaratlamamtr (Ekinci, 1998: 37).

117

1994 krizinin sonras dneme ait veriler Trkiyenin kamu finansmannda sermaye girilerine olan byk bamlln devam ettiini gstermektedir; bu kez bu bamlln nedeni byyen faiz demeleri ve bor servisleridir. Trkiye ekonomisinin kriz sonras dnemde, zellikle 1996nn ikinci yarsndan sonraki panoramasnda yksek kamu aklar, yksek cari ak, TLnin reel olarak deerlenmesi, yksek para ikamesi, rezervlerin yeterliliindeki kukular ve kredilerdeki patlamayla birlikte byk makroekonomik istikrarszlklar, yanl ynetim, siyasi gerilim, uluslararas bir siyasi ya da iktisadi sorun durumunda yeni bir finansal krizin ortaya kabilecei sinyalini vermektedir (Boratav, 2010: 153). 1994te 5 Nisan stikrar Kararlar aklanmtr. 5 Nisan kararlarn ve daha sonra IMF ile 14 yl aradan sonra tekrar stand-by anlamasn takiben i borlanma politikas tekrar canlandrlmtr. 5 Nisan kararlar, rnein 4 ubat kararlarnn aksine, tamamen kamu kesimine yneliktir. Personel ve askeri harcamalar dndaki dier her trl cari harcamalar dndaki dier her trl cari harcama dondurulmu ve bir kereye mahsus bir ekonomik denge vergisi konularak konsolide btenin byk oranda faiz d fazla vermesi ve toplam kamu ann da buna bal olarak aa ekilmesi amalanmtr (Ekinci, 1998: 23). 1994 krizi, bir bankaclk krizi ile birlikte yaanmtr. Kamu finansman aklarnn sebep olduu lsz borlanma furyas bankaclk sistemini de olumsuz ynde etkilemitir. Sistem kredi vermek yerine i ve d faiz farklarndan yararlanarak ve Hazinenin bor senetlerini alp satarak yaamaya altrlmtr (Ekinci, 1998: 37). 1994 ylnda uygulanan Bankalar Kanununun, bankalara el koymaya imkan veren maddeleri yanl ve zamansz uygulanmtr. Kriz srasnda zorda kalan bankalarn 10u, 64. Madde kapsamna alnp el konulabilir hale getirilmitir. lemler tamamlanmadan bankaya el konulmu, paniin nlenemeyecei anlalnca mevduat garantisi getirilmi, dier bankalar geici olarak kurtarlmtr (Ekinci, 1998: 38). 1994 krizinden sonraki yllarda IMFnin izlemeye ald bir program uygulanmtr. Bu programa gre, para politikas daha sk hale getirilmi, yeni ve ek

118

vergiler getirilmi, sosyal gvenlik sisteminde de dzenlemeler yaplmtr. Banka sisteminin gzetimi iin daha etkin yasal hkmler getirilmitir (Ekinci, 1998: 38). Maliye Bakanl, Hazine Mstearl ve Merkez Bankasn er aylk programlarla yrttkleri enflasyonu drme program, ar daraltc ve parasal politikalar iermemesine ramen, 1998in ikinci dneminden itibaren ekonomik deikenler zerindeki etkilerini gstermeye balamtr. Enflasyon orannda gzlenen greli d, hem tketim, hem retim tarafndan i talebin krlmas ynnde bir bask oluturmutur. talebin ana gstergelerinden olan dayankl tketim mal harcamalar birinci dnemde % 18 byrken, ikinci dnem % 0,8lik bir d gstermitir. Ayn dnem, gayri safi sabit sermaye oluumundaki % 2,3lk klme sonraki dnemler iin de olumsuz inyaller vermitir. GSYH bymesi birinci dnemdeki % 8,3lk orandan % 2,6ya dmtr (TSAD, 1999: 21). 5 Nisan istikrar paketi bte an azaltmak iin harcamalarda kesintiye gidilmesini ve toplanacak ilave bir refah vergisini iermitir. Bu uygulamalar aslnda sadece 1995te salanan gelirlerde geici bir art salamtr. Bununla birlikte, istikrar paketindeki nlemler uzun dnemli ve yapsal bir vergi reformu sunmann ok uzanda kalmtr. Bu durum, 1996 ylnn ikinci yarsnda yeniden yksek bte a ile karlalmasnn ana nedeni olmutur (Boratav, 2010: 145). 1997 itibariyle ekonominin seyrine ilikin en nemli iki gstergenin faiz d bte ve faiz d cari ilemler dengesi- bozulduu grlmtr (Ekinci, 1998: 24). 1998 ylnda, 1995den beri devam eden yksek oranl byme yerini giderek artan bir yavalamaya brakmtr. 1998 bandan itibaren izlenen anti-enflasyonist politikalar, Rusyann moratoryum ilan etmesiyle ciddileen kresel finansal krizin etkileriyle birleerek, 1998in ikinci dneminden itibaren yavalamaya neden olmutur. Birinci dnem % 9luk bir byme sergileyen Trkiye ekonomisi, ikinci ve nc dnem, srasyla % 4 ve % 1,9 bymtr (TSAD, 1999: 19). Ekomomi temelli krizler son yllarda pek ok lke ekonomisini etkilemektedir. 1992 Avrupa Para Sistemi krizi sonrasnda 1994-95 Meksika, 1994 ve 2001 Trkiye, 1997 Asya, 1998 Rusya, 1999-2002 Birezilya ve 2002 Arjantinde tekrarlanan finansal krizler, para ve dviz piyasalarnda, borsalarda ve bankalar sisteminde ortaya kan, finansal sistemleri sarsan krizlerdir (Erdem, 2005: 269). 119

Trkiyede 1994 ylnda 1994 ylnda nl 5 Nisan kararlar erevesinde TL/dolar kurunun yaklak % 40 artla 32.000e karld aklanmtr. Kur, ertesi gn % 25 daha artarak 40.000i gemitir Hkmet faizleri drmeyi bir kenara brakm, vadesi bir aya kadar den bono ihalelerinde % 145 yllk basit faizle borlanmaya balamtr. Ani ve ykl devalasyon sayesinde ithalat knce cari denge a da ortadan kalkm ve 3 milyar dolar fazlaya dnmtr. Karlnda ise, ekonomi % 6 klrken, enflasyon toptan eya fiyatlarnda % 150, tketici fiyatlarnda ise % 126ya ykselmitir (zel 2005:157 Aktaran: Boran: 2009: 2). 1993 ylnda 1.229 intihar vakas ve yz binde 2,07 intihar oran varken, ekonominin % 6 kld 1994 ylnda 1.536 intihar vakas grlerek intihar oran yz binde 2,53e kmtr. Trkiyede, 1994 ylnda yaanan ekonomik krizin intihar oranlarna yansmas aka grlmektedir (Boran, 2009: 2). Kreselleme kapitalizmin dnya leinde sermayenin sosyal evrenini ina etme srecidir ve kreselleme olgusu tek tek lkelere dsal bir gereklik deildir. Kapitalizme ilikin uzun erimli yapsal zellikler ile bu zelliklerin belirli toplumlarda biimlenmesine yol aan snf pratiklerinin analizlerde yer almas, kresellemenin farkl donanmdaki sermayelerin e zamanl birikim dinamiklerince biimlenen bir olgu olduu gereini aa kartacaktr. Krselleme sreci, krizlerle birlikte farkl dzeylerde sermaye birikimine sahip lke ya da blgenin varlnda gereklemektedir. Trkiyenin yaam olduu 2000 ve 2001 krizleri, kreselleme hareketine daha fazla eklemlenmesi ile sonulanmtr.

2.3.3. 2000 Kasm ve 2001 ubat Krizleri ve Etkileri Ekonominin bir trl dengeye oturtulamamas sebebiyle 1999 ylnn Aralk aynda uygulamaya konulan, IMF destekli enflasyonu drme programnn amac; yllk srenin sonunda, enflasyonu tek haneli rakamlara indirmek, reel faiz oranlarn makul bir dzeye drmek, ekonominin byme potansiyelini arttrmak ve ekonomideki kaynaklar daha etkin kullanmak olarak belirlenmitir. 2000 ylnda, programda ngrlen enflasyon hedeflerine olduka yaklalm, kamu finansman dengesinde iyilemeler grlmtr. Baz yapsal refomlar da yaplmaya balanmtr (Sadklar, 2001: 38). 120

1994 krizinden sonra Trkiye 1995te IMF destekli istikrar programn terkederek, yksek enflasyonlu yolu semitir. 1995-97dneminde ksa vadeli (Celasun, 2002: 173) borlanma ile finanse edilen ve bavul ticaretinden yararlanan yksek oranl bir byme performans gerekletirilmitir. 1998 Rusya krizinin d finans koullarn olumsuz etkilemesi ve vergi politikasnda yeni ynelimlerin yaratt tedirginlik, Trkiyeden byk sermaye klarna neden olmutur. 1999 deprem oklar da yurtii retimi olumsuz etlemitir. 1998-99da yksek reel faizlerle finanse edilen kamu aklar, kamu bor stokunun bymesine neden olmu ve sorunlar birikmitir (Celasun, 2002: 174). 2000 ylna girerken, Trkiyede IMF destekli ve yl sreli bir istikrar program yrrle konulmutur. Programn ilk 18 aylk sresinde, enflasyonu indirmek amacyla, dviz kurunun nceden belirlenmi bir izelgeye gre deimesi ilkesi belirlenmitir. Dier bir anlatmla, dviz kuru artlar sabitlenmi bir rejim esas alnmtr. Daha sonra, dviz kurunun belirli bantlar iinde hareketine olanak salayan bir sisteme geilecektir. Programn baaryla uygulanmas iin son derece nemli olan kredibilitenin, IMF desteiyle, kamu maliyesinin dengelenmesiyle ve ekonominin ekonominin etkinliini arttracak yapsal reformlarla salanaca umulmutur. Kamu bor yknn azaltlmas, ekonominin salkl mali dengeler iinde bymesini srdrebilmesi iin gereklidir. Programn bir krize maruz kalmadan uygulanmas salanamamtr. Kamuoyu bu konuda yeterli 175-176). ubat 2001 krizinden nce patlayan Kasm 2000 kriziyle ilgili IMFnin tehisi yledir: Kasm aynda Trkiyede bankaclk sektrnde ortaya kan likidite skmas, yabanc ve giderek yerli yatrmclarn gvenini sarsm, finansal sektrde ciddi bir likidite krizine yol amtr. Sylentilere gre krizi tetikleyen; bir Trk bankasna ncelikle yabanc kredi kanallarnn kapatlmas ve daha sonra iki byk Trk bankasnn, devlet i borlanma senetleri (DBS) piyasasnda aktif bir rol stlenen bu orta byklkteki bankaya kredi kanallarn kapatmalardr. Bunun sonucunda bu banka elinde bulundurduu DBSlerin bir blmn ikinci el piyasada elden karmak zorunda kalmtr. Bu ilem, faiz oranlarn ykseltince, yabanc yatrmclar ve dier yerli bankalar zararlarn snrlandrmak iin sata 121 lde aydnlatlmam ve geni tabanl toplumsal destek salanamamtr (Celasun, 2002:

ynelmiler ve pozisyonlarn kapatmaya almlardr. Yabanc yatrmclarn, yerli bankalarn yabanc para cinsinden net ak pozisyonlarna ilikin kayglar ve pozisyonlarn kapatlmas iin yaplan ilemleri, k eilimini hzlandrmtr... Merkez Bankasnn piyasaya balangta likidite vermesi tansiyonu drrken, k eiliminin devam etmesi dviz kuru rejiminin srdrlebilirliine ilikin kukular artrmtr. Bu arada Merkez Bankasnn likidite teminini durdurmas, iddetli bir tepkiye yol am ve gecelik faiz oranlar % 2000ler seviyesine frlamtr (Aktaran: Sadklar, 2001: 39). Kasm 2000 krizi likidite krizine dnen bir bankaclk krizi olarak nitelendirilmektedir. Bankaclk krizleri, mevduata hcum, bir veya birka bankada bankann ykmllklerini yerine getirememesi ile balamaktadr. Bu da byk bir likidite talebine ve yerli paraya ataa yol amaktadr (Sadklar, 2001: 40). Trkiyede kamu bankalarnn sektr iinde greli paynn yksek olmas, deiik sorunlarn bymesine neden olmutur. Siyasal tercihlerle belirli kesimlere dk faizlerle kullandrlan kamu kredilerinden kaynaklanan grev zararlar devlet btesinden yeterli likit kaynaklarla karlanmad iin, kamu bankalarnn nakit aklar bym ve gecelik fonlama maliyetleri artmtr. Bu olgu, 19 ubat 2001 krizini derinletiren bir etki yaratmtr (Celasun, 2002: 170). 19 ubat 2001de devlet st ynetiminde kriz var aklamalar, mali piyasalar ve yatrmclar bir panik srecine srklemitir. Dviz rezervlerinde erime ve sermaye klar, yksek faizlerle durdurulamamtr. Kamu bankalarnn byk hacimli likidite gereksinimleri karlanamaynca, faizler astronomik dzeylere ulam ve ulusal parann deeri dalgalanmaya braklmtr. 2001 Ekim-Ocak dneminde ABD Dolar kuru % 135 art gstermitir. Ar develasyonlarn etkisiyle, bankaclk ve irket sektrlerinde z kaynak kayplar byk olmutur. Ekonominin arz cephesinde finansman darboaz ve talep cephesinde tketici gveninin kaybolmasndan kaynaklanan i talep daralmas, mevcut retim kapasitelerinin kullanm oranlarn drmektedir (Celasun, 2002: 176-177). Dier kriz lkelerinde de gzlendii gibi, denetim ve gzetimin uzun bir sre yetersiz kald bir ortamda mali sektrn da alarak hzla bymesi sonucunda oluan yapsal zaaflar ortaya kmtr. zel bankalarn bir blmnn TMSFye 122

alnmasyla, devlet yeni mali ykmllkler stlenmitir. Dier kriz durumlarndan farkl olarak, Trkiyenin ubat krizi, kamu bankalarnn grev zarar birikiminin aniden, daha yksek faizlerle Hazine tarafndan stlenilmesini zorunlu klmtr. 2001 krizi devletin bor ykn beklenmedik lde arttrmtr. lkeler aras finansal kriz karlatrmalarnda, Trkiyenin 2001 krizinin iki farkl zellii dikkat ekmektedir. Birinci zellik; Trkiyenin yksek enflasyon ortamnda, devletin piyasa faizli i bor stokunu, ksa sreli vadelerle, grece dk bir mali sistem ierisinde evirme sorunudur. kincisi; 2001 krizinin IMF destekli bir programn uygulama srecinde, 19 ubatta siyasal nitelikli olumsuz gelimelerle tetiklenen bir kriz tr olmasdr. Siyaset kurumunun kredibilite kayb, kriz sonras dnemde yeni politikalarn etkinliini azaltm ve krizin sosyal maliyetini (iflaslar, isizlik, yoksulluk vb.) ykseltmitir (Celasun, 2002: 177). Trkiyede kamu bankalarnn sektr iinde greli paynn yksek olmas, deiik sorunlarn bymesine neden olmutur. Siyasal tercihlerle belirli kesimlere dk faizlerle kullandrlan kamu kredilerinden kaynaklanan grev zararlar devlet btesinden yeterli likit kaynaklarla karlanmad iin, kamu bankalarnn nakit aklar bym ve gecelik fonlama maliyetleri artmtr. Bu olgu, 19 ubat 2001 krizini derinletiren bir etki yaratmtr (Celasun, 2002: 170). Gneydou Asya krizinin giderek hissedilmeye baland 1998 ylnda 55. Hkmetin IMFye sunduu Taahhtler Mektubu ile aklanan Ekonomik Politikalar Bildirgesi, yeni iktisat politikalar ve on yl srecek yapsal uyum srecinin balangcn oluturmutur. Yeni program daha sonra 17. 18. 19. Stand-by dzenlemeleri ve ubat 2001 krizini izleyen Gl Ekonomiye Gei Program ile giderek younluu arttrlan ve kapsam geniletilen neoliberal iktisat politikalarna alm salayan bir eik ve bu tr politikalarn uygulanmasnda kararll sergileyen bir menifesto olarak deerlendirilmektedir. Nitekim 1998 ylndan itibaren tek bana ya da koalisyon orta olarak iktidara gelmi; ancak uygulanan politikalarn z ve genel ekseni deimemitir. ze ve genel eksene neoliberal dnce ve politikalar damgasn vurmutur (Snmez, 2009: 55). Trkiye ekonomi tarihinin en ar ekonomik krizlerinden biri de 2000 Kasm aynda balayp devam eden sre iinde 2001 ubat aynda patlak veren krizdir. 19 123

ubat Pazartesi gn Cumhurbakan ve Babakan arasnda siyasi bir tartma yaanm ve yine ayn gn bankalar, 7,6 milyar dolara ulaan bir dviz talebiyle Merkez Bankasna hcum etmilerdir. Bankalarn dviz talebini karlayamayan Merkez Bankas belli bir kurdan dviz satma taahhdnden vazgeerek, dviz kurlarnn nereye gideceini dviz piyasasndaki arz ve talebin belirledii bir kur rejimine gemitir. Merkez Bankasnn dalgal kur rejimine gei karar piyasalara deval asyon olarak yansmtr. Yaanan devalasyon sonucu DEye gre 2001 ylnda Trkiye ekonomisi yaklak % 10 klmtr (zel 2005:178-179, Aktaran: Boran, 2009: 3). Rakamlar, 2001 ubat ekonomik krizin ykc etkilerini gstermektedir. DEye gre, 2001'in ilk gn 1 Dolar 667 bin, 1 Mark 325 bin lira iken; 2001'in son gn Dolar 1 milyon 450, Mark ise 650 bin lira olmutur. Aradaki fark felaketin boyutunu gsteriyor. Yaanan devalasyonla birlikte Tablo 1de grlecei gibi kii bana den milli gelir azalmtr (Boran, 2009: 3). 2002 ylnda tekrar ykselmeye balayan kii bana den milli gelir, 2006 ylna gelindiinde 2002deki miktarn iki katna kmtr. 2009 yl kii ba GSMH 9.961 Dolar, 2010 yl iin Satn Alma Gc Paritesi (SGP)(ABD Dolar/TL) ''1,159'' rakam ''0,982'', buna gre hesaplanan fert bana GSMH ''13.038'' dolar yerine ''15.392'' Dolara ulamtr (http://www.haber7.com/haber/20101125/Turkiyede-kisi-basina-dusen-milligelir.php) ve (TK, 2010-1).

124

Tablo 10. Yllara gre kii bana den GSMH (TK, 2010-1). Yl Kii Bana Den Milli Gelir ABD $ 1995 2.760 1996 2.928 1997 3.079 1998 3.255 1999 2.879 2000 2.965 2001 2.123 2002 2.559 2003 3.383 2004 4.172 2005 5.008 2006 5.477 2007 9.305 2008 10.436 2009 8.590 2010 15.392 Tablo 10a bakldnda 2008de balayan kresel kriz kii ba GSMHda 2009 ylnda bir de neden olmutur. Ancak hkmet, daha nce de bahsedildii gibi, GSMH hesaplama sisteminde bir deiiklik yaparak krize, isizlik artna, kapanan iyeri saysn artp, alan iyeri saysnn azalmasna ramen 2010 yl kii bana den milli geliri 15.392 dolara karmtr. zellikle 2000 ylndan sonra Trkiyedeki intiharlarn artna da etkisi olduu dnlen bu krizlerin belli ballar 2000 (Kasm), 2001 (ubat) ylnda yaanan krizler (Berktay, 2008: 41) ve hl nerede duraca bilinmeyen sre olarak devam eden 2008 Kasm aynda ABDdeki mortgage kredileriyle balayan 2008 krizidir. Neoliberalizmin 1970lerde iine girdii krizi amak iin balatt dnm ve kreselleme stratejisi 2008de krizin derinlemesiyle sonulanmtr Bahsi geen kreselleme dnya leinde neoliberalizmin ykseliiyle dorudan ilikili grnmektedir. Trkiyede, kresel krizin etkileri 2008 ylnn zellikle 2. 3. eyrekte % 0,5e yarsndan itibaren hissedilmeye balanmtr. 2008 yl

gerileyen byme orannn bu yln son eyreinde negatife dnmesi kanlmaz gzkmektedir. Gayri Safi Yurtii Haslann yaklak olarak drtte birini meydana getiren toplam sanayi retiminin takip edildii Sanayi retim Endeksi, 2008 Eyll ayndan bu yana negatife dnm ve Aralk aynda %-17,6 orannda sanayi 125

retiminde daralmaya iaret etmitir. Sanayi retim Endeksi verilerine ek olarak, ekonominin geleceine ilikin beklentilerdeki deiimi gsteren CNBC-e Tketici Gven Endeksinde 2009 yl Ocak aynda yaanan gerileme de Trkiye ekonomisinin ok hzl bir ekilde daralmaya gittiini teyit etmektedir (nal ve Kaya, 2009: 11-12).

2009 ylnda; 2008 ylna gre kurulan irket ve kooperatif says % 9,2 azalarak 49003den 44472ye dmtr. Kapanan irketler de % 9.83 orannda

126

artarak 10520ye kmtr. 2008 ylnda kapanan irket saysndan bir d grnmesine ramen kurulan irket says % 11.5 orannda azalarak 49003e gerilemitir. Dolaysyla 2008 ylndaki kaparan irket saysndaki dte bu durum da etkilidir. Tablo 11. Kurulan ve kapanan irket ve kooperatif says A. Say, B. Bir nceki yla gre deiim % (TK, 2008), (TK, 2010-2).
Yl 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Kurulan A B A B A B A B A B A B A B A B A B A B 33161 22.4 29665 -10.5 30842 4.0 32259 4.6 40919 26.8 47401 15.8 52699 11.2 55 350 5.0 49 003 -11.5 44 472 -9.2 Kapanan 1887 34.0 2464 30.6 3667 48.8 5436 48.2 7660 40.9 8886 16.0 9471 6.6 9954 5.1 9578 -3.8 10 520 9,83

Ekonomik kriz dnemlerinde yaanan yoksulluun dier nedeni de pek ok kiinin isiz kalmasdr. DE tahminlerine gre, 2000 ylnda 1 milyon 452 bin olan isiz says, 2001de 450 bin artla 1 milyon 902 bine kt. 2002de ise isizler ordusuna 510 bin kii daha katlarak mevcut isiz saysn 2 milyon 412 bine ykseltmitir. Bu sonulara gre, 2001 ve 2002 yllarnda isiz saysndaki art yzde 67 olmutur. Bu rakamlar 2001de yaanan ekonomik krizin istihdamdaki etkilerinin ne denli derinletiini, 1 milyonun zerinde yeni isizin olduunu gstermektedir. 2001 ubat ayndaki krizin hemen ertesinde pek ok iyeri faaliyetlerini durdurmu, bir ksm da kapanmtr. Buna gre, 2001 ylnda alan iyeri says azalm, kapanan iyeri says artmtr. 2002 ylna gelindiinde

127

kapanan i yeri saysndaki art srerken alan iyeri saylarn da art gzlenmitir (Boran, 2009: 3). Aralk 2000de yaplan dzenlemelerden ubat 2001 tarihinde patlak veren krize uzanan zaman diliminde, Aralk 1999da alnan nlemlerin daha da glendirilerek uygulanmasna devam edilmitir. Bu balamda i borlanmann azaltlmas ve bor faizlerinin yarat mali basknn hafifletilmesi stratrejisi, faiz hadlerinin drlmesi ve d finansmana arlk verilmesi dncesine dayanmaktadr. Oysa Kasm krizinin yol at dengesizlik tm hesaplarn yeninden gzden geirilmesini gerektirmitir. Finansal dengesizlik ve belirsizlik ortamnda hkmet, IMF ve Dnya Bankasndan takvime ve ekonomide gsterilecek performansa bal olarak salayaca finansal destee endeksli iktisat politikasn srdrm, 2001 ylna ilikin makro gstergeler ve bte hedefleri gereki olmayan biimde belirlenmitir. Kasm krizinde tavan yapan faizlerin % 30 dzeyine indirilmesindeki glk, bilanolar bozulan bankalarn d kredi bulmakta karlatklar sorunlar, enflasyonda saptanan hedeflerin alm olmas, ar deerlenmi TLnin yaratt krlganlk, DBS13 ihracn cazip klmak iin yksek faizin kanlmazl, d finansal piyasalardan borlanmann gl, piyasann fonlanmasnda Merkez Bankasnn pasif konumunun ve borlanma yoluyla uluslararas rezerv birikiminin ksa vadeli sermaye hareketlerinin denetlenmedii bir ortamda yaratt riziko, TMSFye alnan zel bankalarn giderek artan zararlar ve artan finansman ihtiyac dikkate alnmam ve/veya gz ard edilmitir. Biriken sorunlar ve hatal uygulamalar, 19-22 ubat 2001 tarihlerinde iddetli finansal krizin ortaya kmasna yol amtr (Snmez, 2009: 59-60). 1994 ylnda yaanan ekonomik kriz intihar oranlarnda ok kk bir fark yaratmtr [1993 ylnda 1.229 intihar vakas ve y z binde 2,07 intihar oran varken, ekonominin % 6 kld 1994 ylnda 1.536 intihar vakas ve intihar oran yz binde 2,53e kmtr (Boran, 2009: 2)]. Ancak 2001 ve 2002de yaanan ekonomik krizler toplumun giderek kentlerde daha fazla yaamaya balamasnn, sosyal ilikilerin zayflamasnn, bireyci yaamn daha fazla topluma hakim olmasnn ve buna bal sosyo-ekonomik dayanmann zayflamasnn etkisiyle

13

Devlet i bor senedi

128

intihar oranlarnda ciddi bir arta sebep olmutur. 2000 ylnda toplam 1802, ticari baarszlk nedeniyle intiharlarda ise 84 olan intihar says, 2001 ylnda toplamda 2584e, ticari baarszlk nedeniyle intiharlarda ise 148e kmtr.

2.3.4. 2008 Kresel Krizi ve Trkiye Kreselletii sylenen dnyada lkelerin yaad siyasal, toplumsal ve ekonomik krizlerin de sebep ve etkileri blgesel ve kresel boyutta olabilmektedir. zellikle 2007 ylnda balayan ve hl nerede biteceinin kestirelemedii kresel lekteki kriz bunun bir gstergesidir. 2007 yaznda ABDde balayan ve 2008 Eyll aynda ABDnin en byk drdnc Yatrm Bankas olan 158 yllk Lehman Brothersn 600 milyar dolar bor ile iflasn aklayarak batmasyla etkisi btn dnyaya yaylmaya balayan kriz, 1929 Byk Buhranndan sonra, dnyann yaad en byk kriz olarak tanmlanmaktadr. Krizin boyutlarnn nereye varaca ve krizin ne zaman sonlanaca konusunda ekonomistler tarafndan henz fikir birlii salanamamtr. Bu krizin temel nedenleri olarak, ABDnin gayrimenkul piyasasnda son yllarda yaanan ar fiyat artlar, geri dnmeyen riskli konut kredileri ve bunlara bal olarak kartlan finansal yatrm aralarnda buhar olup giden milyar dolarlar gsterilmektedir (nal ve Kaya, 2009: 4). Boratava gre bu krizin patlak vermesi; Emperyalist sistemin patronu olmas sayesinde Amerikaya d dnyadan aktarlan kaynaklar srdrlemez boyutlara trmanmtr. retken sektrlerde den kar hadlerinin yaratt glkler bu sayede ertelenmi; ancak finansal kesimin ar ikinlemesi ve her alanda abartl bir bor ekonomisinin yaratlmas pahasna... ten veya dtan kaynaklanacak bir hizaya getirme getirme operasyonu kanlmaz olmutur. Bunun sonucunda, iten patlak veren finansal kriz, adm adm bunalma dnm; nce Avrupaya, Japonyaya, sonra da evre ekonomilerine yaylmtr (2009: 212). Kapitalist sistem ilk defa bu denli etkili kresel bir kriz yaamaktadr. nceki krizlerin etkileri daha snrl kalmtr. 2008 krizine benzer bir kriz 1929da kmtr ancak o zamann dnyasnda kapitalist olmayan ve dolaysyla sistem dnda kalm krizden etkilenmeyen lkeler bulunmaktadr. Dnya o zamanlar bylesine kresellemi, bylesine btnlemi deildir. 2008 ncesinde kan dier krizler ise 129

blgesel veya ulusal dzeyde kalm, etkileri kresel bir yaygnlk gstermemitir. 2008 krizini dier krizlerden ayran en nemli zellik, sermaye hareketlerinin tamamiyle serbest braklm olmasdr. Sermaye hareketleri nceki krizlerin hibirinde bu denli serbest ve yaygn deildir (Eilmez, 2008: 165). Sermaye hareketlerinin kontrolsz bir ekilde serbest braklmas zellikle speklatif sermaye giri klarna da olanak salamakta, hzl ve kolay karlar elde etmek uruna byk miktarda sermaye giri-klar yaplarak lkeler ve hkmetler zerinde grnmez ve etkili basklar yaratlmaktadr. 2007 ylnda ABD konut sektrnde balayan ve btn dnyay etkisi altna alan krizin boyutlarnn nereye varaca ve nerede sonlanaca halen tam olarak bilinmezliini srdrrken dnyann 15. byk ekonomisi olan Trkiye ekonomisinde de krizin etkileri ciddi biimde grlmeye balanmtr. Trkiyenin yakn dnemde geirmi olduu iki kriz olan 1994 ve 2001 krizleri ncelikle finans piyasalarnda balayp en ok mali sektr olumsuz olarak etkilemi olmasna ramen, 2008 ylnda lkemizde etkileri grlmeye balayan kresel kriz reel sektr etkisi altna almtr. Trk zel sektrnn bu krize yksek miktarda doviz borcuna sahip olarak girmesi ve d piyasalarda yaanan talep daralmasnn ihracat kapasitesini olumsuz etkilemesinden dolay, reel sektr bu krizden asl etkilenecek kesimi oluturmaktadr. 1994 ve 2001 krizleri Trkiyede mali sektr kaynakl krizler olmasna ramen bu kriz dorudan reel sektr etkilemitir (nal ve Kaya, 2009: 10). Aralk 2008-ubat 2009 dneminde Trkiye imalat sanayii kapasite kullanm oranlarnn 2000-2001 yllarnda dahi grlmemi llerde dk olan % 63-65 aralna gerilemesi, bir nceki yla kyasla retimin Aralk 2008de % 17.8, Ocak 2009da % 21.3 dmesi ve trmanan isizlik oranlar nnde Babakan Erdoan, aylardan beri grmezden geldii, Trkiyeyi teet geeceini iddia ettii ekonomik bunalm alglayarak; u anda Trkiyede bir ekonomik kriz yok mu? Var. Bunu gryoruz, eyvallah, ama bunu da grelim: Benim vatandamn cebindeki paray bizden nceki iktidar eritmiyor muydu? Eritiyordu, ... enflasyonla eritiyordu (Aktaran: Bamsz Sosyal Bilimciler, 2009: 27). Babakannn bakalar vatandan parasn eritiyordu, bizim de eritmemizde ne saknca olabilir? tarzndaki yaklam da krizin etkilerinin azaltlmasna yetmi gibi grnmemektedir. 130

Aadaki tabloda da grld gibi 2008 ylnda hem alan/kurulan iyerlerinin azald, hem de hem de kapananlarn saylarnn bir nceki yla gre yaklak % 40 orannda artt grlmektedir. 2008 ylnda kapanan iyeri says 2005 ylnn yaklak iki katdr.

Tablo 12. Ekonomik faaliyete gre alan ve kapanan ticaret nvanl iyeri says (TK; 2008). Yl Alan Kapanan 2000 21 404 12 055 2001 16 295 13 583 2002 24 012 14 994 2003 33 039 13 229 2004 40 540 17 221 2005 48 657 17 556 2006 52 523 23 342 2007 48 673 23 595 2008 46 401 37 34314

Trkiye iin hlihazrda nem tayan sorunu, 2008-2009un gittike younlaan bunalm ortamnda alan, reten snflarn mutlak yoksullamaya itilmesidir. yle anlalmaktadr ki, 2008-2009 bunalmnn Trk toplumundaki ykc etkileri, 2000-2001 bunalmnn etkilerini aratmayacak iddettedir (Bamsz Sosyal Bilimciler, 2009: 27). Trkiyedeki ekonomik krizin etkileri en ok hisseden kesimlerin banda, alan kesimler kadar kk ve orta lekli iletmeler de yer almaktadr (TK, 2008). Bunun kresel sermaye aklarnn, retimde ve satta tekellemenin ve vatandan alm gcnn dmesinin bir sonucu olarak grmek mmkndr. Ancak bunun yannda son krizde dnya zerindeki likidite aklarnda sorunlar yaanmtr. Dnya genelinde yaanan likidite ve gven problemleri, dorudan yabanc sermaye girileri ve portfy yatrmlar gibi ksa vadeli para hareketlerinin azalmasna neden olmutur. Ayrca zel sektrn krize yksek d borla yakalanmas ve Trkiyenin kronik Cari lemler A probleminin bulunmas Trkiyenin 2009 ylnda d finansman nasl salayaca sorusunun sklkla sorulmasna neden olmaktadr (Kaya
14

Resen kapanan 11.529 iyerini de kapsar.

131

ve nal, 2009: 1). Seymenin dncesine gre, kresellemenin mantnda, iblm ve uzmanlamaya dayal refah art yatar, nk serbest ticaret, kaynaklarn etkin dalmna olanak verir. Kreselleme, serbestlemeden bir adm ileri giderek sadece mal ve hizmet hareketlerinin deil, faktrlerin de mdahalesiz dolamn amalar (Seymen: 2005: 295). Bir yandan dnya genelinde mal, hizmet ve faktr hareketlerinin serbestlemesi savunulurken, dier yandna uygulamada, bata liberalizmin savunucusu lkeler tarafndan her zaman d ticarete ve faktr hareketlerine mdahalelerin olmasdr. Pr serbesti ve serbestinin kaynak dalmnda yaratt etinlik -aynen tam rekabet piyasassnda olduu gibi- teoride bir varsaym olarak kalmtr. Dnyada yaanan gelimelere paralel olarak Trkiyede 1980li yllardan itibaren da ak bir kalknma stratejisi uygulanmaya balanmtr. hracat 1980 ylndaki 2.9 milyar dolarlk dzeyinden, 2002 ylna gelindiinde yaklak on kat artarak 35.1 milyar dolara ulam, ihracatn GSMH iindeki pay % 4lerden % 19lara, dnya ticaretindeki pay ise % 0.15lerden % 0.50lere ykselmitir (Seymen, 2005: 296). Trkiyenin kresel krizle ilikisi ve krizin Trkiye zerindeki etkileri 2007de ciddi anlamda hissedilmeye balanmtr. Trkiyeye 2007 ylnda da byk boyutlu d kaynak girmitir. Ocak 2008den itibaren Trk ekonomisine giren dorudan yabanc yatrmlar yavalamtr. D kaynak girileri byk lde zel sektrn d borlanmasna dayanmaktadr. Ykselen piyasa ekonomileri iinde en yksek reel faizi Trkiye vermektedir. Bunun sonucu olarak zel sektr TL kredilerinden kaarken dvizle (ve frsat bulduka) yurt dndan borlanma yolunu semektedir. Bu riskli yntem, en kk bir dviz frlamasnda kazanlar TL, borlar dviz olan giriimcileri zor duruma sokmakta veya klerine zemin hazrlamaktadr (Boratav, 2009, 114-115). Bu kaynaklarn byk bir ksm tketimle ilgili sektrlere dayanmakta ve gayrimenkul almndan kaynaklanmaktadr. Tketimle ilgili sektrlerin banda byk alveri merkezleri gelmektedir. Kredi kartlarnn yaratt kolaylk ve bireylerin tketime zendirilmesinin etkisiyle alveri merkezlerinde belirli bir hareketlilik salanmtr. Bu AVMlerin bir katks da yarattklar istihdamdr. Ancak bu istihdam asgari cret civarnda bir cretle 10-12

132

saat alma karlnda yaratlan bir istihdamdr. Kredi kartlarnn yaratt bor sarmal bireyler iin ciddi boyutlarda sorunlara neden olmaktadr. Nitekim stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mezun ve Mensuplar Vakf tarafndan Prof. Dr. Esfender Korkmaz bakanlndaki bir ekibe yaptrd Ekonomik Krizin Toplumsal Etkileri stanbul Aratrmasna (2009) gre; stanbul halknn %59,8i ekonomik krizin isizlik, yoksulluk ve geim sknts yarattn dnmektedir (s.6). Aratrma sonular Babakann Teet geti sonucunu dorulamyor. Aratrmada bireylerin % 86,9u Trkiyede yaanan ekonomik krizden etkilendiini ifade ederken, krizden etkilenmediini syleyenlerin oran sadece %13,1dir (s.7). Aratrmaya gre son 1 yl iinde bireylerin % 76,7sinin kendisi veya bir tand iten kartlmtr (s.8). Dolaysyla TKn aklam olduu % 13.6lk rakamn sorgulanmas gerekir. Aratrmaya katlanlarn % 70i borludur. Borlularnn % 44.3 kredi kartlarndan, % 18.5i banka kredisinden dolay borludur (s.11). Aratrmaya katlanlarn % 69.3 2008 banda kazancyla ailelerinin ihtiyacn karlayabilirken bu oran 2009 banda % 45e gerilemitir (s.14). Ekonomik krizin harcamalara olan yansmas, genel olarak tm harcama kalemlerinde kstlamalara gidilmesiyle ortaya kmaktadr. Ancak halkn en fazla ksntya gittii harcama kalemleri srasyla, giyim (%24,4), gda (%23,1) ve snma, elektrik (%9,6) gibi harcamalardr (s.17). Aratrmann nemli bulgularndan biri de halkn % 80e yakn krizden dolay, gelecekleri veya lkenin gelecei iin ciddi kayglar duymaktadrlar (s.22). Bu durum bireylerin ruh salna zarar verebilmekte ve intihar gibi sonulara neden olabilmektedir. Trkiyenin son 10 yllk srete yaad derin krizlerin de etkisiyle byk bir toplumsal deiimi yaad hemen hemen her sosyal bilimcinin kabul ettii bir gerek olmutur. Bu deiim ve dnmde phesiz 2002 ylndan beri iktidarda bulunan Adalet ve Kalknma Partisi (AKP)nin etkisi byk olmutur. Bamsz Sosyal Bilimcilere gre, Kriz koullarnda iktidara gelen AKP, iktidarn srdrmesinin ncelikle d destek salamasna, bunun da neo-liberal ekonomik ve sosyal politikalar uygulayabilecek , neo-liberal paradigmann ngrd reformlar gerekletirecek bir devlet anlayn benimsemesine bal olduunu grmtr

133

(2009: 9). Bu neo-liberal devlet anlayna gre, devlet hizmet devleti olarak tanmlanmaktadr. Bu anlaya gre yaplan uygulamalar toplumsal desteklerinin glendirilerek srdrlmesi, hem parti iktdarnn hem de neo-liberal

paradigmaya ballnn sergilenmesi asndan ilevseldir (Bamsz Sosyal Bilimciler, 2009: 9-10). Hizmet devletine getirilen en byk eletirilerden biri sadaka kltr yaratarak isizler ve yoksullar ordusunun oy deposu haline getirilmesiyken bir dieri, siyaseten iktidara yakn evreleri giderek zenginleirken dnda kalanlarn giderek iyerlerini, retim alanlarn kaybederek daha fazla yoksullamasdr. Mtevelliolu ve Snmeze gre; neo-liberalizmin esas, bymeyi, istikrar, etkinlii ve refah artn garanti eden, isizlii ve yoksulluu nleyen, ekonomiyle birlikte toplumu da dzenleyen tek mekanizma olarak piyasann gsterilmesi; her tr devlet mdahalesinin ve siyasetin ekonomiye mdahalesinin reddedilmesidir. Mal ve sermaye hareketleri zerindeki tm snrlamalar kaldrlarak piyasalarn serbestletirilmesi, zelletirmeler, sosyal amal devlet mdahalelerinin tasfiye edilmesi ve igc maliyetlerini drmek zere emek piyasasnn esnekletirilmesi sonucu, ekonomi ile toplumun da piyasaya teslim edilmesi, bu savlarla gerekletirilen yeniden yaplanmann temel bileenlerini oluturmutur (Mtevelliolu ve Snmez, 2009: xx). Neo-liberal siyasal iktisat asndan bakldnda bir yandan, uygulanan politikalara olas direnileri krabilmek iin karar alma srelerinin, siyasal basklardan olabildiince etkilenmeyecei umulan kurumsal dzenlemelere, kurumsal ifadesi ile dzenleyici devlete gerek duyulmaktadr (Bamsz Sosyal Bilimciler, 2009: 31). Neo-liberalizmin veya kapitalizmin ihtiya duyduu dzenleyici devlet yukarda da deinildii gibi, ekonominin normal artlar iin geerlidir. Bu normal artlarda devlet mmkn olduu kadar minimumda kalmal, sosyal politikalar belirlerken sermayenin karlarn, retimin, ihraacatn ve istihdamn artmas, milli gelirin ykselmesi iin yapmaldr. Bu balamda kapitalizmin nc kuvvetlerinden olan Dnya Bankasnn (DB) nclnde sosyal politika kavram bir anlamda yeniden tanmlanmakta, neoliberal ekonomik politikalarn sonucunda arpc boyutlara ulaan yoksullukla

134

mcadele baarl olmak iin btncl bir yaklamn benimsenmesi gerektii belirtilmektedir. Bu amaca ynelik olarak gelitirilen yeni kavramsal ereve ise sosyal risk ynetimi olarak belirlenmektedir (Bamsz Sosyal Bilimciler, 2009: 3132). DBnin gelitirdii sosyal risk ynetimi, iktidar partisinin hizmet devleti anlayna uygundur. Buna gre, DBnin salad yoksulluu azaltc nitelikteki bir takm fonlar devletin ilgili kurulular (Sosyal Dayanma Fonu ve Sosyal Dayanma Vakf gibi) araclyla yoksullara ulatrlmaktadr. Bamsz Sosyal Bilimcilere gre, Neo-liberal politikalarn yaratt tahribat ve tahakkm, artan lde sadece emekilerin, kk reticilerin (esnaf ve iftiler gibi), yoksullarn da yeniden retimini salayan mekanizmalarn eitlenmesine bal olarak, toplumun dokusunu deitirmektedir. Yoksulluun ve eitsizliin derinlemesi, gvencesizliin artmas kk reticilerin, emekilerin ve yoksullarn acil, ferahlatc uygulamalara olan ihtiyacn ve bamlln arttrmtr. Akas, yurtta olmann bilinci uyruk ve tabi olmann onursuzluu ile ikame edilmeye allmaktadr. Bir yandan, devletin partiletirilmesi gibi, neo-liberal dzenleyici devlet anlayna aykr bir eilim sergilenirken, te yandan DB patentli sosyal yardm mekanizmalarnn devreye sokulmas ile toplumsal ve siyasal destek elde etme giriimleri srmektedir (2009: 33). Anayasada da yer alan sosyal devlet ilkesi gerei yapld sylenen bu sosyal yardmlara ramen, gerek anlamda sosyal devletin olmazsa olmaz bir ok zellii tamamen ortadan kaldrlmaya devam edilmektedir. rnein, alk snrnn bile ok altnda bir asgari cret belirlenmesi, ii kiralanmas veya kidem tazminatlarnn kaldrlmas sosyal devlet ilkesine ters dmyor. Trkiye IMFnin direktifleri dorultusunda sosyal devletin ieriini deitirmek konusunda zerine deni yapmaya devam ediyor. Kresel kriz, dnya kapitalizminin mali kurumu IMFnin ilevinin yenilenmesi, yetkilerinin ve finans gcnn mdahale alannn geniletilmesini de beraberinde getirmitir. IMF, krizin almas ve yeniden bymeye geilmesi iin, kriz ncesi geerli neo-liberal yaklamlar bir yana brakarak lkelere, hkmetlerin bte kaynaklarn (vatandan vergilerini demek de mmkn) kriz yangnn sndrmeleri iin kullanmalar talimatn vermitir. IMF, kriz koullarnda tm lkelerin, milli gelirlerinin % 2si orannda mali genileme (bte ann ykseltilmesi) uygulamasn, dnya ekonomisi iin bir kurtulu reetesi olarak 135

nermitir (Snmez, 2010: 27). IMFnin nerileri dorultusunda harekete geen hkmetin uygulamalar ile zellikle tarm ve bal kesimler ciddi anlamda etkilenmitir. Bunun yannda kk esnaf iin de ciddi sorunlar ortaya kmtr. Bu durumda olan iletmeler ve giriimciler iin hkmetten gelen neri ise, birleip bymeleri olmutur. Tarm ve bal sektrlerdeki krizin ve uygulanan politikalarn sonucunda bu sektrlerdeki istihdam 2008de % 26ya gerilemitir. Bu oran 2000 ylnda % 36dr. Aradaki fark olan 2.5 milyon insan kentlere g etmek zorunda kalmtr (Bamsz Sosyal Bilimciler, 2009: 47). zellikle hayvan reticileri 2008 ylnda fiyatlarn ar dmesi neticesinde byk zararlar etmiler, icralar ve hapis cezalaryla kar karya kalmlardr. Bu durum 2009 ylnda ciddi et skntsna yol am, fiyatlar ar derecede ykselmi ve canl hayvan ithalatna izin verilerek hayvancla bir darbe daha vurulmutur. TK (2009) verilerine gre bu alanda 2008 ylnda kurulan 124 iletmeye karlk 134 iletme kapanmtr. Bu kriz ile insanl refaha kavuturacak yollar olarak pazarlanan serbest piyasa ve kreselleme sylemlerinin birer safsata olduu herkese alglanmtr. Kriz ilerledike ada kapitalizmin egemen snflarnn ve devletlerin hastalkl anatomileri ortaya kmaya balamtr. Pervasz bir agzlln, ahlak-d snrsz kazan hrsnn Bat kapitalizmini tamamen kuatt; bu yozlamalarn, burjuvazinin olaan yaam koullar haline gelmi olduu aa kmtr. Bu koullarda Trkiye krize 40 milyar dolar cari ak ve 290 milyar dolar d borla yakalanmtr. Bu zellikleriyle Trkiye, Dou ve Orta Avrupa ekonomileri, Meksika, Gney Afrika ile birlikte krizin en krlgan lkelerinden biri olmaya devam etmektedir (Boratav, 2009: 213-214). Gerek dnya lkelerinde, gerek Trkiyede sermayenin skt anda devletin elindeki fonlara (Trkiyede isizlik sonu gibi) gz dikmesi, kapitalizmin ilkeleriyle eliiyor gibi grnse de asl niyeti de ortaya koymaktadr. Bu adan bakldnda her kriz byk sermaye sahipleri iin karlarnn katland bir frsat iken onurlu bir ekilde retim yapan, istihdam yaratan iletmeler, tarm sektrndeki kk iletmeler, alanlar ve yoksullar iin daha fazla fakirlemek, ellerinde olanlar bir bakasna vermek demektir.

136

2.4. Ekonomideki Dnmlerin ve Krizlerin Ticari Baarszlklar zerindeki Etkisi Bu balk altnda ile Trkiyede ticari son zamanlarda yaanan zerindeki yapsal etkileri

deiim/dnmler

krizlerin

baarszlklar

istatistiklerin de gsterdii gibi gzard edilemeyecek noktaya ulamtr. Toplumun deiim seyri de dikkate alndnda, ekonomik yapdaki hem yerel hem de kresel deiimlerin etkileri ticari baarszlklar ve bunlara bal intihar ve intihar giriimlerini arttrma ihtimalini ykseltmektedir. Bireylerin kendilerini var edebilemelerinin koulu olarak alma ve retme ihtiyalar belirli bir ekonomik gelirle karlanmad zamanlarda sknt ortaya kmaktadr. Ticari bir faaliyette bulunmak bireyler iin bir var olma yoludur. Erich Fromm, tketime dayal kapitalizmde bireyin var olmasnn sahip olmaya eitlendiini, bu evrende metalarn deeri ile insanlarn deeri arasnda bir denklem olduunu iddia etmektedir (Aktaran: zbudun, 2010: 2). Bu adan bakldnda ticari baarszlk bir deer yitimi, var olmann altnda yatan temelin kaybolmas olarak alglanabilmektedir. nsan, toplumsal bir varlk olmasnn yannda ekonomik-siyasal bir varlk olarak da kabul edilir. zellikle Marksistler insann ekonomiden bamsz dnelemeyeceini ileri srmektedirler. Marx, insann somut, iktisadi-siyasal, tarihsel-toplumsal bir varlk olduunu, evrensel ve ebedi bir varlk durumundansa, somut insann eyledii ve deneyimledii somut koullar ierisindeki durumundan sz etmektedir. Yani, insan(lk) durumunu biimlendiren verili bir mekanda, somut, tarihsel koullardr; bu tarihsel koullar ise, insanlarn maddi yaamlarn retmek iin birbirleriyle giritiklerin, yani retim ilikilerinin tezahrdr. nsanlk durumu denilen durum ve koullar karmaas, retim ilikileriyle balantl, tarihsel, yani deiken/dinamik bir grngdr; bir retim tarzndan dierine, ya da mevcut retim ilikilerinin salnmlar erevesinde farkllamaktadr (zbudun, 2010: 3). Durkheima gre, "ekonomik ykm durumlarnda, kimi bireyleri birdenbire o zamana dein bulunduklar konumun aasna itien bir snf alaltma olay olmaktadr. Bylece bu bireyler isteklerini azaltmak, gereksinimlerini daraltmak, kendilerini daha ok denetlemek zorunda kalrlar. Toplumsal etkinin btn yararlar onlar bakmndan kaybolmutur; manevi eitimlerinin yenilenmesi gerekir. Ama

137

toplum onlar bir anda bu yeni yaama uyarlaryp, alk olmadklar bu artm zdenetimi gerekletirmelerini retemez. Sonu olarak zorla kabul ettirilen duruma uymazlar ve byle bir eyin tasarm bile onlar iin ekilmez olur; onlar daralm bir yaamdan, daha onu denemeden koparan aclar ite buradan kaynaklanyor (Durkheim, 2002: 289). Durkheimn belirttii gibi, toplumun dzenleyici grevinin zayflad ekonomik kriz dnemlerinde yoksullaan insanlar bu yeni yoksulluk durumuna uyum salayamazlar. Trkiyede 1994 ve 2001 yllarnda ekonomik krizlerde gerekleen kuralszlk (anomik) intiharlar da kelimenin tam anlamyla bu nedenlerle gereklemitir. 2001de ykselen intihar rakamlar, ertesi yl olan 2002 ylnda intihar rakamlar eski seviyesine dnmemi, belli oranda sabit kalmtr. Devlet statistik Enstits 2003 yl verilerine gre ise, intihar rakamlar 2.705e ykselmitir. Bylelikle 2001 ylnda balayan intihar art devamllk gstermitir (Boran, 2009: 4). Ekonomideki yapsal dnmlerin ve ekonomik krizlerin ticari

baarszlklara etkisini tam olarak tespit edebilmek mmkn grnmemekle birlikte bir takm istatistiksel verilerden ve mevcut durumlardan hareket ederek yaklak bir sonuca ulamak mmkn grnmektedir. rnein; yukarda Tablolarda da gsterilen kriz dnemindeki alan kapanan iyeri says, kriz dnemlerindeki isizlik rakamlar, intiharlar ve intihar giriimleri, zellikle ticari baarszlk intiharlarndaki deiimler gereki tespitler yaplmasna olanak salamaktadr. 1994 ve 2001 yllarnda ekonomide ciddi krizler ve yapsal dnmler meydana gelmitir. Bunun bir etkisi olarak intihar oranlarnda art gzlenmitir. zel giriimcilik, ekonomik bunalmlardan etkilenen en hassas kavram ve st yap kurumlar arasndadr. Uzun sren bunalm ortamlarnda kk sanayiciler, tarm iletmeleri, esnaf, zel giriimciler, inaat ve sanayi dallarnda alan iiler kadar darbe almakta, rgtlenme yetersizlikleri ve sermaye ktl gibi sebeplerle destek bulamamakta, klmekte ve hatta byk oranda silinip, yok olmaktadrlar. Bu srete birok kk sanayici ve iveren de frsatlarn tefecilik sarmalna dmektedirler. Bu durum toplumun btn katmanlar tarafndan yakndan gzlemlenmekte, bunalm gese de, giriimcilikten ylgnlk toplum hafzasndan

138

uzun yllar silinmemekte, macera gibi alglanr olmaktadr. Bunalmn toplumda at en derin izlerden birisi bu ylgnlk durumudur ve salam maal devlet kaps en gvenilir seenek olarak grlmeye devam etmektedir (Acun, 2009: 11). Plastik para diye adlandrlan kredi kartnn kendisi her eyden nce bir aratr ve doru kullanldnda tketici asndan yararl sonuclar da beraberinde getirir. Ancak yasal dzenlemelerin yetersizlii nedeniyle, bankalarn kiilerin gelirlerinin ok zerinde limit vermeleri ve denmeyen borlara karlk binlerce insann tefeci tarz yksek faiz oranlarn demeyle kar karya gelmesi, hatta azmsanamayacak sayda insann bu nedenle cinnet geirmesi ya da intihar etmesi ki bunlar gazetelerin sayfalarnda hi de nadir grlen haberler deildir tketim yapma cazibesinin girdabna ne kadar kolay kaplabileceimizi ve tketim kltrnn ne kadar etkili olduunu gstermektedir. Kredi kartlarnn ve byk tketim mekanlarnn saylarnn hzla artmas tketim kltr ile ilikilendirilebilecek pek ok sreten yalnzca iki tanesidir. Yine de bu srecler Trkiyede tketim kltrnn boyutlarn yanstacak niteliktedir (Kahraman, 2006: 97). Vecihi Acuna gre, Trkiyede, ksa vadeli hedeflerle yrtlen sosyalekonomik politikalara bal olarak, uzun zamandr biriktirilmekte olan ekonomik bunalmn kanlmaz sosyal etkileri olaca aktr. Bu etkiler unlar olabilir; Ekonomik bunalmn kanlmaz ve nlenemez sonucu olarak isizliin ve geinme zorluklarnn, dayanlmaz seviyelere ulamas, ve orta tabakann k; toplumun geni kesimlerinde ruh ve sosyal bunalma, moral kntye (depresyon) dlmesi; Aile ii geimsizlikler, boanmalar, ve doal sonucu olarak ocuklarda grlen ruh ve sosyal darbeler (travma); ntiharlarn 2-3 kat artmas; Hrszlk, soygun, gasp, kadn ticareti gibi adi sular; ek-senet sahtekrlklar, dolandrclk, vergi kaakl, tefecilik, hara alma, karanlk (mafyatik) rgtlenmeler; Kurum ve kurulularda, rvet, kayrma, grevi ktye kullanma, 139

antaj, vb. rme vasflarnn genilemesi ve derinlemesi; Salk sorunlarnda ruh bozukluklara bal art, buna karlk resm salk kurulularna aktarlan deneklerde yaplan ksntlar sebebiyle salk hizmetlerinde olaand seviye d; Toplumun btn katmanlarnda moral k, huzursuzluk, fevr kavgaclk, iddet eylemlerinde art; Toplumda, akrabalk, komuluk, hemehrilik, vatandalk gibi styap kavramlarnn erimesi, geleneksel sosyal dayanma duygularnn ypranmas, ve bunlarn sonucunda bireysellik, egoizm, gemisini kurtaran kaptan anlaynn sratle yaygnlamas; zellikle nitelikli gen nfusta grnen en ksa zamanda refah seviyesi yksek gelimi lkelere ka drtsnn geni lekli zorunlu beyin g eylemlerine dnmesi sizliin yaygnlamasna paralel olarak, toplumlarda etnik veya hemehri boyutlarnda ayrmcln alevlenmesi tehlikesi; Kayt d ve ksa sreli geici istihdamn artmas, emekli ve ocuk ii altrlmasnn yaygnlamas; Sosyal gvenlik, salk ve emeklilik hizmetlerinden yararlanma imknlarnn daralmas; Bu maddi kkenli manevi k ortamndan yararlanmak isteyecek, art niyetli i ve d kaynakl rgtlerin, hatta dman devletlerin beinci kol birimlerinin, zellikle genleri aldatarak kendi amalar dorultusunda kullanma frsat bulmalar; misyonerlik, uyuturucu kullanm ve datcl, kumar, blclk, ayrlklk, terr etkinliklerinin ileri aamalara gemesi; Trkiye erevesinde, mill devlet yapsn hedef alan d glerin ve yerli ibirlikilerinin, niter yapy datma abalarnn etkinlik ve hz kazanmas; Krizin derinlemesi ve uzamas durumunda, yerli sermayenin yabanc destekli topluluklarn ve din-etnik yaplamalarn eline gemesi; d destekli vakflarn, kuracaklar ticar kurulular vastas ile siyasal ve 140

sosyoekonomik g olarak da sahneye kmalar (2009: 11). Tablo 13. Seilmi ekonomik gstergeler (DPT, 2010)
malat Sanayi retim Endeksi (1997=100) (% Deime)15 malat Sanayi Kapasite Kullanm Oran % Dnem Haziran OcakHaziran Temmuz OcakTemmuz Haziran OcakHaziran Haziran OcakHaziran Temmuz OcakTemmuz Temmuz OcakTemmuz Temmuz OcakTemmuz Haziran OcakHaziran Haziran OcakHaziran Haziran OcakHaziran OcakHaziran OcakHaziran OcakHaziran OcakHaziran OcakHaziran Temmuz Haziran 2007 3.5 8.0 81.9 81.5 1,042,633 6,181,619 4,163 28,810 0.06 3.05 -0.27 1.69 -0.73 3.11 8,980 49,244 8,980 49,621 14,266 77,330 94,795 70,588 100,679 -5,885 -6,560 198,737 67.8 2008 1.7 5.1 80.0 81.0 892,764 6,465,192 4,069 28,259 1.25 15.18 1.04 15.79 0.58 6.61 11,771 68,751 11,771 68,751 19,477 105,849 102,506 82,752 100,589 1,917 463 265,036 75.9 2009 -10.6 -20.5 72.3 67.8 999,768 4,665,660 3,951 21,475 -0.71 2.54 -0.38 2.02 0.25 2.08 8,332 47,746 7,888 45,021 12,483 62,325 101,626 79,083 124,831 -23,205 -27,435 278,091 65.0

Yeni Kurulan irket Sermayesi (Anonim+Limited, Bin YTL.) Yeni Kurulan irket Says (Anonim+Limited, Adet) retici Fiyatlar Endeksi (2003=100) (Genel) (% Deime) malat Sanayi Fiyatlar Endeksi(2003=100) (% Deime) Tketici Fiyatlar Endeksi (2003=100) (Genel) (% Deime) Toplam hracat (Milyon $)

malat Sanayi rnleri hracat (Milyon $)

Toplam thalat (Milyon $)

Merkezi Ynetim Bte Gelirleri (Milyon YTL) (1) Merkezi Ynetim Bte Vergi Gelirleri (Milyon YTL)16 Merkezi Ynetim Bte Harcamalar (Milyon YTL) (1) Merkezi Ynetim Bte Dengesi (Milyon YTL) Merkezi Ynetim Btesi Nakit Dengesi (Milyon YTL) Net Kredi Hacmi (Milyon YTL.) Merkez Bankas Uluslararas Rezervleri (Altn Hari, Milyar $)

15 16

Bir nceki yln ayn dnemine gre. Genel bte, zel bte ile dzenleyici ve denetleyici kurumlarn btelerini kapsamaktadr.

141

2008 dnya ekonomik krizi, medyann ve insanlarn ekonomi ve intihar arasndaki ilikiye ilgilerini arttrmtr. Ekonomik krizler dnyada da intiharlarn artmasnda etkilidir. Tarihsel olarak, Amerikada intihar oranlar, ekonomik gerileme dnemleriyle ak bir iliki gstermemektedir. Byk Bunalm yllarnda intihar oranlar 1933de en yksek 17.4/100.000 oranna ulaarak biraz art gstermi olmakla birlikte, daha sonra gelen ekonomik dler (gerileme) takip eden dnemlerde intihar oranlarnda herhangi bir arta neden olmadlar. Bariz ve dorudan bir iliki isizlik ve intihar oranlar arasnda vardr. Ekonomik sknt ve bireysel mali krizlerin de intihar yoluyla lmlerde tetikleyici olaylar olduklar kantlanmtr. Ekonomik ve dier baka stresli yaam durumlar, zihinsel hastalk, madde bamll, akut psikiyatrik semptomlar ve intiharla ilikili dier bir sr risk faktrlerinin etkileriyle birleince intihar olay zerinde kayda deer etkiye sahiptir. Mevcut bir sorun da ev icralarndaki yksek orandr. Yakn zamanlarda bir milyondan fazla insan evlerini kaybetmitir, bu oran nfusun bugnknn neredeyse yars kadar olduu Byk Bunalm dnemindeki kadar oktur. Pek ok Amerikal iin evleri onlarn ncelikli yatrmlar, onlarn kimlii ve sosyal destek sistemleri konumundadr. kaybyla birletiinde, ev kayb intiharla ilikili olan en genel ekonomik skntlardan biri olarak ortaya kmaktadr (www.suicidology.org. 2010). Kapitalizmin yaratt krizlerin yaam koullarn giderek arlatrmasyla ABDde intiharlar ciddi bir sorun olarak alglanmaya balamtr. ylda genel nfus iindeki 10.000de 1 ila 3 arasnda deimektedir. 1996 ylnda (Amerikada), 31.130 intihar olmutur, bu da tm lmlerin yaklak yzde 1.5ine tekabl etmektedir. ntihar u an lme yol aan nedenler arasnda dokuzuncu sradadr, sirozdan ve dier karacier hastalklar kaynakl lmlerden hemen nce ve baklk yetersizlii virs (HIV) lmlerinden hemen sonra. ntihar ayrca nde gelen lm nedenleri listesinde bu yzyl iinde yukarya trmanmtr (Borgatta ve Montgomery, 2000: 3078) Trkiyede olduu gibi dier toplumlarda da krizlerin toplumlarda deiime neden olmaktadrlar. rnein Amerika ile ilgili olarak yaplan ve Time Dergisinin 15 Nisan 2009 saysnda yaynlanan bir aratrmada kan sonular dikkat ekicidir. Bu sonulara gre Amerikallarn hayatlarnda kriz nedeniyle yaptklar deiiklikler unlardr: % 63 kriz balangcndan beri elenceyi azaltmtr. % 56s restoranlara 142

daha az gitmektedir. % 49u kyafete daha az harcama yapmaktadr. % 46s daha az sinemaya gitmektedir. % 43 eskisinden daha ok haber izlemektedir. % 39u planlad bir geziyi ya iptal etmi veya ertlemitir. % 39u indirimli marketlerden daha ok alveri yapmaktadr % 38i spor msabakalarna daha az gidiyor. % 37si alveri yaparken daha ok kupon kullanmaktadr. % 34 masraf olmasn diye doktora gitmemektedir. % 32i krizden kaynaklanan stres nedeniyle uyku problemi yaamaktadr. % 20si depresyonda olduunu sylemektedir. % 28i alkol iin daha az harcamaktadr ve % 25i daha az kumar oynamaktadr (Gibbs, 2009). Trkiyede yaplan benzer bir aratrmaya gre krizin toplum ve bireyler zerindeki etkileri olduka byk olmaktadr. Aratrmann sonularna gre zellikle ticari baarszlk olarak deerlendirilebilecek dkkan, iyeri kapatma evrelerinde olayna tank olanlarn veya kendisi kapatanlarn oran % 63.1dir (Korkmaz, 2009: 23). Halkn % 61.8i Trkiyenin fakirletiini dnmekte ve % 30.5i gelecekten umutsuz olduunu belirtmektedir. Bir baka aratrmada da benzer sonular bulunmakradr. Buna gre; kyafet, fatura ve market alverii gibi ev
masraflar ve dar kma masraflar; grlen katlmclarn krizde en fazla drdklerini belirttikleri kalemler olmutur. Krizden sonra en fazla arttrlmas planlanan kalem ise ev masraflar olarak gzlemlenmektedir (DoraNabz, 2009).

Durkheim, ekonomik bunalmlarn intihar eilimi zerinde arlatrc bir etkide bulunduunu sylemektedir. Durkheimn tespitlerine gre; Viyanada 1873te mali bir bunalm olmu ve 1874te en yksek dzeyine kmtr. 1872,de 141 olan bu say, 1873te 153e, 1874te de 1872ye gre % 51lik, 1873e gre % 41lik bir art gstererek 216ya kmtr. Bu artn tek nedeninin sz konusu felaket olduu, bunalmn en iddetli dneminde, yani 1874n ilk drt aynda artn zelllikle byk oluundan aka anlalmaktadr. Ayn bunalm ayn dnemde Frankfurt/Mainda da patlam ve ayn sonulara yol amtr. 1874ten nce 22 intihar olaynn olduu kentte, 1874te bu say 32ye kmtr (Durkheim, 2002: 275). Durkheim, iflaslar ile intiharlar arasnda dorudan bir iliki olduunu tespit etmitir. 1882 ylnda Paris borsasndaki nl iflaslar, sadece Pariste deil tm Fransada intiharlara sebep olmutur. Yllk ortalama % 2 orannda art olurken 1882 ylnda % 7 orannda bir art olmutur (2002: 276). Durkheima gre bu iliki 143

yalnz istisnai durumda grlmekle kalmamakta; yasa oluturmaktadr. ntiharlar bir yldan br yla birdenbire oaldnda, ar bir bunalm da ortaya km olduuna kesin gzyle baklabilir. 1845ten, 1869a dein kez, bunalm belirtisi olan bu ani ykselme olmutur. Bu 24 ylda iflaslardaki art oran % 3.2 iken 1847de % 26, 1854 % 37 ve 1861de % 20dir. Ayn ekilde intiharlarn ortalama art hz % 2 iken, 1847de % 17, 1854 % 8 ve 1861de % 9dur (2002: 276). Durkheim, intiharlar ile yoksulluk arasnda dorudan bir iliki olmadna inanmaktadr. Ona gre intiharlarn art nedeni yoksullukla ilgili olmaktan ylesine uzaktr ki, bir lkede refah birdenbire arttran mutlu bunalmlar bile intiharlar ekonomik kntler gibi etkilemektedir (2002: 77). Burada vurgulanmas gereken, Durkheimn intiharlarn artnda etkisi yoktur dedii yoksulluk, halihazrda varolan, kanksanm yoksulluktur. Yani bir kii yoksul doup yayorsa onun iin risk ok dktr. Ancak ani yoksullamalar, servet kayplar tam tersine intiharlar arttrc bir etkiye sahiptirler. Ekonomik krizlerin toplumlarn ve bireylerin yaamlarn bir ekilde etkiledikleri, en azndan onlarn tketim alkanlklarnda deiiklik yapmalarna sebep olduklar bilinmektedir. Bunun da tesinde, ticari faaliyette bulunan bireyler, ekonomik sistemde meydana gelen her trl deiimden etkilenebilmektedirler. Kriz dnemleri, en bata muhtemel pazar oluturan dier toplum bireylerinin tasarruf eilimine girmelerine neden olmaktadr. Bu durum, muhtemel alclarn olduu pazarlara retim yapan, hizmet sunan ticari irketleri ve onlarn karllk durumlarn riske sokmaktadr. Den kar oranlar, irketlerin piyasadaki faaliyetlerine yansmakta, isizlik, GSMHnin d, iflaslar ve intiharlar gibi olumsuz sonulara sebebiyet verebilmektedir. Kriz dnemleri, normal koullarda, bireylerin sosyal evreleri ve aileleriyle kenetlendii, tersinden sylenecek olursa, ailelerin ve yakn sosyal evrenin bireylerine sahip ktklar dnemlerdir. Ancak kriz aralklarnn daha da ksald gnmz modern dnyasnda ailelerin, akrabalarn ve sosyal evrelerin zor duruma den bireylere ekonomik ve sosyal olarak destek kabilmeleri zorlamaya balamtr. Bu durum, bugn hem ticari baarszlk intiharlar arttrmakta ve 144

gelecekte de arttracaktr, hem ekonomiyle ilgili dier intihar trlerini (geim zorluu ve aile geimsizlii gibi) arttracak ve hem de genel olarak intiharlar arttracaktr.

145

3. BLM TCAR BAARISIZLIK SONUCU ORTAYA IKAN NTHAR VE NTHAR GRM OLAYLARININ SOSYO-EKONOMK NEDENLERNE LKN VERLERN DEERLENDRLMES

Bu blm 2000-2010 arasnda olan ticari baarszlk nedeniyle meydana gelen intihar ve intihar giriimleriyle ilgili farkl veriye ve bu verilerin analizine dayanmaktadr. Bu verilerin Birincisi; TKin yaynlam olduu yllk intihar istatistikleridir. TK intihar istatistiklerini yllk olarak yaynlamaktadr ve sadece intiharlarn istatistiini tutmaktadr. TK bu istatistikleri iki- yl geriden yaynlamaktadr. Dolaysyla en son yaynlam olduu istatistik 2009 ylna aittir. 2000-2009 yllarn kapsayan intihar istatistiklerinde ticari baarszlk intiharlarnn says 918dir. kincisi; 2000 ylnn bandan 2010 ylnn sonuna kadar olan srete yazl basn yayn organlarnda haber olarak yer alan ticari baarszlk intihar ve intihar giriimleridir. Bu say, 277dir. ncs;

ticari baarszlk sonucunda intihar etmi kiilerin

yaknlarndan ve intihara girimi olan kiilerden oluan toplam 12 kii ile yaplan derinlemesine mlakatlardr.
2000 ylndan 2010 ylnn sonuna kadar olan srete Trkiyede yaynlanan sreli ve basl yayn organlar taranmtr. Bu tarama sonucunda ticari baarszlk sonucu ortaya km 277 adet intihar ve intihar giriimi vakas derlenmitir. Trkiye statistik Kurumu (TK) verilerine gre 2000-2009 aras sekiz yllk srede de 918 ticari baarszlk intihar vakas meydana gelmiken, basnda 10 yllk srete intihar giriimleri dahil 277 adet vaka yansmas dikkat ekicidir.

146

3.1. TK Verilerine Gre Trkiyede Meydana Gelen Ticari Baarszlk ntiharlar Burada ele alnan veriler Devlet statistik Enstitsnn 2000, 2001 ve 2002 ylna ait verileri ile daha nce de belirtildii gibi TKin 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008 ve en son 2010 yl Aralk aynda yaynlam olduu intihar verileri 2009 ylna ait verilerdir. TK intihar giriimlerinin istatistiini tutmamaktadr. Bu verilere gre 2006 ylnda en dk sayda (56) gerekleen ticari baarszlk intiharlar, 2007 ylnda 60a, krizin balang yl 2008de 148e kmtr. Bu say 2009da 90 dm olmasna ramen 2000-2009 aras 10 yln ortalamas olan 91.6 saysnn ok az altnda kalmtr. ntiharlar kriz yllarnda ve takip eden ylda artmaktadr. Bu tr dnemlerde ekonomik temelli intiharlar zellikle artmaktadr. Ticari baarszlk intiharlar da ayn ekilde artta etkisi olan nedendir. Trkiye 2001, 2002 yllarnda iki kez kriz yaamtr. 2003 yl ise bu krizleri takip eden bir yldr. O nedenle bu ylda ticari baarszlk intiharlarndaki arta dikkat etmek gerekmektedir. Ayn ekilde 1999 yl da artk Trkiyede kronikleen krizlerin kendini hissettirdii yllardan biridir ve bu ylda da 102, takip eden 2000 ylnda da 84 vatanda ticari baarszlk nedeniyle intihar etmitir. Buna gre; kriz yllar olan 2000 ve 2001de toplam 232 kii, bu yllar takip eden 2002 ve 2003 yllarnda ise toplam 238 kii ticari baarszlk yaadklar iin intihar etmilerdir. Ticari baarszlk intiharlarnn saylar deise de genel intiharlarn saysnda bir ykselme vardr. Trkiyedeki intiharlarn da bu yllarda ykselie getiini bir kez daha vurgulamak gerekir. 2000 ylnda 2.67 olan kaba intihar hz 2009 ylnda 4.03e ulamtr.

147

Tablo 14. Trkiyede yllara gre Ticari Baarszlk sonucu ortaya kan intiharlar Ticari Baarszlk Sonucu ntihar Yllar Say Genel intiharlar iindeki oran % 2000 2001* 2002 2003* 2004 2005 2006 2007 2008* 2009 Toplam 84 148 91 147 60 63 56 60 119 90 918 4.66 5.73 3.95 5.44 2.22 2.33 1.98 2.15 4.23 3.11

Tablo 15. ntiharlarn 2000-2009 yllar arasndaki Trkiye genelindeki durumu (TK, 2008-2009:1-4) 2000 Trkiye 1802 KH 2.67 2001 2584 3.78 2002 2301 3.32 2003 2705 3.85 2004 2707 3.80 2005 2703 3.75 2006 2829 3.88 2007 2008 2793 2816 3.98 3.96 2009 2898 4.03

TKin verilerine gre en ok ticari baarszlk intihar olan iller yllara gre; 2000 ylnda birinci srada stanbul (18 kii), ikinci srada zmir (12 kii) ve nc srada Ankara (9 kii) gelmektedir. 2001 ylnda birinci srada stanbul (53 kii), ikinci srada zmir ve Ankara (18er kii) ve nc srada Bursa (8 kii) gelmektedir. 2002 ylnda birinci srada stanbul (17 kii), ikinci srada Ankara (12 kii) ve nc srada Antalya (6 kii) gelmektedir. 2003 ylnda birinci srada stanbul (21 kii), ikinci srada Ankara (16 kii), nc srada zmir ve Antalya (8er kii) gelmektedir. 2003 ylnda orumun durumu dikkat ekmektedir. Toplam sekiz kiinin ticari baarszlk nedeniyle intiharn yaand orumda 2003
*

Ekonomik Kriz Yl

148

ylnda 6 kii ticari baarszlk nedeniyle intihar etmitir ve bu il drdnc sray almtr. 2004 ylnda birinci srada Aydn (12 kii), ikinci srada stanbul (8 kii) ve nc srada zmir (5 kii) gelmektedir. 2005 ylnda birinci srada stanbul (9 kii), ikinci srada Ankara (6 kii) ve nc srada Antalya (6 kii) gelmektedir. 2006 ylnda birinci srada stanbul (9 kii), ikinci srada zmir (6 kii) ve nc srada Antalya (4 kii) gelmektedir. 2007 ylnda birinci srada Ankara (10 kii), ikinci srada stanbul (9 kii) ve nc srada Antalya (6 kii) gelmektedir. 2008 ylnda en fazla ticari baarszlk intihar srasyla stanbulda (20 kii), Ankarada (14 kii), Adanada (12 kii) gereklemitir. 2009 ylnda ise stanbulda 23 kii, Ankara 8 kii, zmir, Tekirda ve Kayseri 6ar kii ticari baarszlk nedeniyle intihar etmitir. 2009 ylnda hi ticari baarszlk intiharnn gereklemedii il says ise 60tr. Ortaya kan bu tabloya bakarak ticari baarszlk intiharlar ile sanayilemede, sosyo-ekonomik gelimilik dzeyi grece ileri iller ile turizm faaliyetlerinin youn olduu illerde bu tr intiharlarn daha ok grld sylenebilir. Ksaca sylemek gerekirse illerin ekonomik ve sosyal gelimilik dzeyleri ile ticari baarszlk intiharlar arasnda bir iliki vardr. Ticari baarszlk intiharlarnda kadnlarn says olduka azdr. 2000de 3, 2001de 2, 2002de 9, 2003te 13, 2004te 3, 2005, 2006, 2007 ve 2008de 2, 2009da 1 ve toplamda ise 39 kadn ticari baarszlk yaad iin intihar etmitir. Oransal olarak kadnlarn on yllk aralktaki toplam ticari baarszlk intiharlar iindeki oran % 4tr. Bu durumun ortaya kmasnda Trkiyede kadnlarn i hayatndaki oranlarnn dkl ve ticari faaliyetleri kendi hesaplarna srdren kadnlarn azl da etkendir. Bir dier etken ise, kadnlarn baarszla urad zaman erkeklerden daha fazla toplum ve sosyal evreleri tarafndan destekleniyor olmasdr. Erkekler ticari baarszlk sonucunda toplumsal statlerini 149

kaybettiklerinde ve yaam kalitelerini drdklerinde bu durumu bir onur/gurur meselesi haline getirebilmekteyken kadnlarn durumu kabullenmesi daha abuk olmaktadr. Tablo 16. Ticari Baarszlk ntiharlarnn Cinsiyete Gre Dalm Yllar 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Toplam Ticari Baarszlk Sonucu ntihar Kadn Erkek Toplam 3 81 84 2 146 148 9 82 91 13 134 147 3 57 60 2 61 63 2 54 56 2 58 60 2 117 119 1 89 90 39 879 918

Ticari baarszlk intiharlarnn genel intiharlar iindeki durumuna gelince, Trkiye gelimekte olan bir lke olduundan ve yarsndan fazla ilinde hi ticari baarszlk intihar olmadndan, bu gruptaki intiharlarn genel intiharlar iindeki oran dktr. 2008 ylnda ticari baarszlk intiharlarnn genel intiharlar iindeki pay % 4.2dir. Burada zerinde durulmas gereken bir ka nokta bulunmaktadr. yle ki; 1. TKin intihar istastik formlarnda tek bir neden iaretleme zorunluluu bulunmaktadr. rnein bir iadam ileri bozulduu iin ailesiyle 150

sorunlar yaadnda, formu dolduran grevli sadece aile geimsizliini dikkate almaktadr. 2. Ayn durum geim zorluu iin de geerlidir. flas etmi insanlar, iflas ettikleri ilk yl hemen intihar etmeyebilmektedirler veya bir ka kez intihara giritikten sonra, iflaslarn izleyen bir-iki yl iinde intihar edebilmektedirler. Bylesi durumlarda da neden olarak geim sknts iaretlenebilmektedir. 3. TK daha nceki yllardaki intihar istatistiklerinde psikolojik bunalm seeneini de kullanmaktayd. Ancak 2008 istatistiklerinde bu seenek kaldrlmtr (ki, kaldrlmas dorudur- formu dolduran polis ve jandarmadaki grevliler yeterince bilgilendirilmedikleri iin hemen bu seenei iaretlemekteydiler). Ancak bu kez de jandarma ve polisteki grevliler psikolojik bunalm olarak algladklar nedeni, hastaln iinde gstermeyi tercih etmektedirler. Bu yzden hastalk nedeniyle intihar ettii kaytlara geen olaylar iinde, ticari baarszlk yaad iin bunalma giren bireylerin intiharlar da yer alm olabilir. 4. 2000den 2002ye kadar nedeni bilinmeyen intihar yoktur. 1996ya kadar da 0.81 ile 1.11 arasnda deien nedeni bilinmeyen intiharlar bulunmaktadr. Ancak nedeni bilinmeyen intiharlarn oran 2004te 47.40, 2005te 43.47, 2006da 48.75, 2007de 44.18, 2008de 36.65 ve 2009 ylnda da 46.62dir. Bu oranlar ok yksektir. Her ne kadar intiharlar ok nedenli olsalar da mevcut formlara uygun olarak bir kiinin neden intihar ettiini sorup renmek zor deildir. Her intihar olay bir asayi ve adliye olaydr. Dolaysyla her olay iin hem idari, hem de adli soruturma almaktadr. Formlarn soruturma neticesine gre deil de ilk anda doldurulup gnderilmesinden dolay nedenin bilinmiyor olarak iaretlenmesi bir kolaylk veya batan savma durumu yaratabilmektedir. Bu nedenle birok ticari baarszlk intiharnn da kaytlara nedeni bilinmiyor eklinde gemi olmas muhtemeldir.

151

Yaplan almalar intihar davrannda bulunan kiilerin tek ve ok ar bir zorlaycdan daha ok, 3-5 zorlaycnn st ste veya bir arada yaand bir dnemde olduklarn gstermektedir (zgven, 2008-1: 11). Buna ramen TK kaytlarnn tek bir nedene gre tutulmas da analiz ve sorunun zmne ynelik almalarda sknt yaratmaktadr. Aada basna yansyan ticari baarszlk intiharlaryla ilgili veriler incelendiinde oklu nedenlerin daha fazla ne kt grlecektir. TK verilerine gre ticari baarszlk nedeniyle intihar edenlerin eitim durumlarna bakldnda ilkokul eitimi alm olanlarn ilk srada (% 45), lise ve dengi eitim grm olanlarn ikinci srada (% 24) ortaokul ve dengi eitim grm olanlarn (% 14) nc srada ve niversite mezunlarnn da drdnc srada (% 10) yer aldklar grlmektedir. Ortaokul ve dengi dzeyde eitim alanlarla ilkretim eitimi alanlar birletirildiinde % 15.8lik bir oran ortaya kmaktadr. Bu oranlara bakldnda grlmektedir. Eitim dzeyinde lise ve dengi olarak belirlenen kategori iine meslek liseleri de girmektedir. Ticaretle uraan, zanaatkarlk yaparak geimini salayan insanlarn ou meslek liselerinden mezundur. Bu durum, ticari baarszlk intiharlarnda lise ve dengi dzeyde eitim alm kiilerin orannn yksek kmasnda etkilidir. nfusun genel eitim durumundan pek de farkl olmad

Tablo 17. Eitim durumlarn gre ticari baarszlk intiharlar

Yl Eitim Dzeyi Bir okul bitirmeyen lkokul lkretim Ortaokul ve Dengi Lise ve Dengi Yksekretim Bilinmeyen Toplam 00 1 43 0 14 19 7 0 84 01 3 72 0 20 37 16 0 148 02 9 46 0 6 14 16 0 91 03 4 83 0 27 25 8 0 147 04 8 26 0 6 17 3 0 60 05 1 31 0 14 13 4 0 63 06 3 24 1 6 18 4 0 56 07 1 25 0 9 17 8 0 60 08 4 39 8 17 34 17 0 119 09 1 27 6 11 25 12 8 90 Toplam 35 416 15 130 219 95 8 918

152

Ticari baarszlk sonucu intihar edenlerin ya durumuna bakldnda, en fazla intiharn 35-44 ya arasnda (% 31.5) olduu, ikinci sray 45-54 ya arasndaki kiilerin (% 24.07) ve nc sray da 25-34 ya arasndaki kiilerin (% 23.31) ald grlmektedir. 30-55 ya arasnda ticari baarszlk intiharlarnn younlatn sylemek mmkndr. 15-24 ya arasndaki ticari baarszlk intiharlarnn oran % 8.28 olmasna ramen bu grupta ticari baarszlk gsterenlerin yalar 20-24 ya arasdr.

Ticari baarszlk intiharlarnn genel intiharlarda olduu gibi 15-30 ya arasnda younlamad grlmektedir. Bu gruptaki intiharlarn daha ok hayatn kurmu, belli bir olgunlua erimi, toplumda belirli bir stats olan, i ve hayat deneyimi yksek insanlar olduunu belirtmek gerekir. Elbette her intihar nedenleri ve sonular itibariyle nemlidir, ancak ticari baarszlk intiharlarnda, zellikle istihdam yaratan giriimcilerin ounlukta olmas bu gruba dikkat edilmesini

153

gerektirmektedir. Trkiye nfusunun yarsnn 29.217 yandan kk olduu dnlrse kan sonularda zellikle 65 ya ve st insanlarn i yaamnda daha az olmas beklenen bir sonutur.

Tablo 18. Ya gruplarna gre ticari baarszlk intiharlar

Ya Gruplar 15-24 25-34 35-44 45-54 55-64 65-69 70 + Bilinmeyen Toplam 00 7 23 22 27 3 2 0 0 84 01 7 41 54 34 11 0 1 0 148 02 17 13 30 16 10 1 2 2 91 03 28 55 42 14 5 2 1 0 147 Yllar 04 05 2 9 12 16 15 21 20 13 4 2 0 0 1 0 6 2 60 63 06 2 10 18 13 9 2 0 2 56 07 0 15 18 17 5 0 2 3 60 08 3 14 37 39 17 4 1 4 119 09 1 15 28 28 16 0 2 0 90 Toplam 76 214 285 221 82 11 10 19 918

Aadaki grafik ve tabloya bakldnda an ok ticari baarszlk intiharnn srasyla Nisan (% 10.34), Mart (% 9.81) ve Ocak (% 9.38) aylarnda, en az intiharn ise ubat (% 6.57), Ekim (% 7.11) ve Kasm ile Aralk (% 7.76) aylarnda meydana geldii grlmektedir. Yllar ve aylara gre bakldnda ise en fazla intiharn 2001 Ocak aynda (21 kii), 2001 Nisan ay ile 2003 Ekim aynda (18 kii) ve 2003 Aralk aynda (17 kii) meydana geldii grlmektedir. Bu sonulara gre; ticari baarszlk intiharlarnda aylara veya mevsimlere gre mantkl bir dalmn olmad, yllarla olduu gibi mevsimler veya aylarla aralarnda bir ilikinin olmad sylenebilir. Bu tezde ticari baarszlk intiharlar iin mevsimsel belirgin bir fark grlmese de genel olarak intiharlar ile mevsimler arasnda bir fark bulunmaktadr. ntihar olay srekli olarak mevsimsel dalgalanma gsterir. Sanlann aksine, intiharlarn en ok gerekletii mevsimler sonbahar ve k deil, ilkbahar ve yazn balardr. ntihar vakas Ocak ayndan itibaren artmaya balar ve Mays ya da Haziranda zirveye ular ve Temmuz banda da dmeye balar. Depresyon hastalnn da yln geri kalanna gre ilkbaharda daha yaygn olduu kantlanmtr. Gene mevsim de intihar iin tek bana bir faktr deildir (Stengel, 1973: 37). Ticari baarszlk intiharlarnda
17

TKin 28 Ocak 2011 tarihinde yaynlam olduu 19 sayl Haber Blteninden.

154

mevsimlere gre ciddi bir farklln olmamasnn temel nedenlerinden biri de bu grubun intihara karar verme, planlama ve uygulama srecinin ok hzl gelimesinden kaynaklanmaktadr. Ancak yine de Stengelin tespitlerine uygun olarak Ocak aynda balayan bir ykseliin Mart ve Nisan aynda zirveye ktn grmek mmkndr.

Tablo 19. Ticari baarszlk intiharlarnn yllar ve aylara gre dalm Aylar 1 2 3 2000 7 3 9 2001 21 6 17 2002 7 9 12 2003 16 4 12 2004 4 6 7 2005 5 5 11 2006 8 3 8 2007 6 7 2 2008 5 10 8 2009 8 8 5 Toplam 87 61 91 Yllar 4 9 11 6 16 4 3 4 7 10 9 96 5 7 18 8 12 7 6 9 6 14 9 73 6 7 12 10 13 6 4 0 5 8 8 77 7 8 12 4 16 9 8 8 12 7 0 7 6 2 1 4 1 5 14 8 7 6 77 77 9 7 10 10 14 5 9 5 3 8 6 79 10 6 12 5 18 5 2 9 2 10 10 66 11 5 6 4 6 4 5 4 11 12 9 72 12 8 10 4 17 5 5 1 5 12 5 72 Toplam 84 148 91 147 60 63 56 60 119 90 918

Ticari baarszlk intiharlarnda % 19 civarnda hi evlenmemi olanlar bulunmaktadr. Aadaki grafie gre bakmakla ykml olduu hi kimse olmayanlarn oran ise % 24tr. Arada 5 fark vardr. Bu fark muhtemelen formlarn doldurulmas esnasndaki acelecilik ve nemsememekten meydana geldii gibi, 155

eleri alan, ocuklar yetikin olmu bireylerin, formlar doldurmak iin soru sorduklar yaknlarnn bu soruyu eine veya yetikin ocuuna bakmak zorunda olmad eklinde alglayarak yok cevab vermi olmasndan da kaynaklanabilmektedir. Eldeki verilere gre bakldnda, ticari baarszlk sonucu intihar edenlerin aile yaplarnn % 75 civarnda ekirdek aile zellii gsterdii, anne ve babalaryla yaayanlarn % 24 civarnda olduu, anne ve babas dnda bir yaknyla birlikte yaan sadece bir kii olduu, 5 kiinin de sadece anne ve babasyla yaad sylenebilir.

Tablo 20. Bakmakla ykml olduu kiiler

00 5 5 45 2 0 5 0 22 84 01 23 7 84 2 0 3 0 29 148 02 19 3 32 0 0 2 0 0 91 03 16 11 49 0 1 2 0 68 147 Yllar18 04 05 10 9 0 3 38 37 0 0 0 0 0 0 0 12 60 0 14 63 06 10 1 33 0 0 0 0 12 56 07 12 1 29 0 0 1 0 17 60 08 19 7 72 1 0 1 1 18 119 Toplam 123 38 419 5 1 14 1 192 793

E ocuk E ve ocuk Anne-baba E, anne-baba E, Anne-baba ve ocuk E, anne-baba, ocuk ve dier Yok Toplam

18

TK, 2009 ylnda bu kategoriyi kaldrmtr.

156

Ticari

baarszlk

nedeniyle

intihar

edenlerin

medeni

durumlarna

bakldnda, % 75ten fazlasnn evli, hi evlenmemi olanlarn orannn % 19 civarnda, % 5 civarnda da einden boananlarn olduu grlmektedir. Ticari faaliyet yrten insanlar dier guruplara gre daha yksek oranda evlilik yapmaktadrlar. nk ticari faaliyet yrtmek, dzenli bir i, stat, yksek ve dzenli bir gelire olanak salamaktadr. Bunun yannda ticari faaliyet gsteren insanlarn 30-60 ya arasnda younlamas da bu grupta evlilik oranlarnn yksekliinde etkilidir. Evliliin intiharlar nleyici bir etkisinin olduu yaplan aratrmalarda da ortaya kmtr. Ancak ticari baarszlk nedeniyle intihar eden bireylerde, ilerin bozulmasna, ekonomik refahn ve yaam kalitesinin dmesine paralel olarak aile iinde huzursuzluklar, tartmalar ve kavgalar da artabilmekte, boanmalara varan sonular dourabilmektedir. Bu durum birey zerindeki sosyal ve psikolojik basky arttrc bir etki yapmaktadr. Kimi zaman boanma veya ein evi terketmesi barda taran son damla ilevi grebilmektedir.

Tablo 21. Ticari baarszlk nedeniyle intihar edenlerin medeni durumlar Yl Bekar Evli Ei Boanm Bilinmeyen Toplam lm 2000 19 61 0 4 0 84 2001 25 113 3 7 0 148 2002 25 62 0 4 0 91 2003 55 84 2 6 0 147 2004 6 50 0 4 0 60 2005 5 54 0 4 0 63 2006 8 46 0 2 0 56 2007 13 44 0 3 0 60 2008 11 102 0 6 0 119 2009 4 78 1 5 2 90 Toplam 171 694 6 45 2 918

157

Diner ve arkadalarnn 2003 ylnda yapm olduklar ve DPT tarafndan yaynlanan llerin ve Blgelerin Sosyo-Ekonomik Gelimilik Sralamas Aratrmas adl yaynlarna gre ilk be sray alan iller; stanbul, Ankara, zmir, Kocaeli ve Bursadr. Ticari baarszlk intiharlarna gre ise ilk be stanbul, Ankara, zmir, Antalya ve Bursa gelmektedir. Gelimilik sralamas ile ticari baarszlk intiharlar arasndaki iliki asndan bakldnda, gelimilik srasnda ilk bete olan illerden sadece Kocaeli ticari baarszlk intiharlarnda 15. Srada yer almaktadr. Antalya ise Diner ve arkadalarnn yapt aratrmaya gre gelimilik sralamasnda 10. Srada yer almasna ramen ticari baarszlk intiharlarnda drdnc sradadr. Gelimilik dzeyi 50den sonra gelen illerin sadece altsnda bir veya iki ticari baarszlk intihar meydana gelmitir. Geriye kalan 44 ilde on yllk srede hi ticari baarszlk intihar meydana gelmemitir. Bu veriler ve sonular nda ticari baarszlk intiharlar ile illerin sosyal ve ekonomik gelimilik dzeyleri arasnda dorusal bir iliki olduu sylenebilir. Buna gre Trkiyenin gelimilik dzeyi arttka genel intiharlarn artmaya devam edecei gibi ticari baarszlk intiharlarnn da artaca ngrlebilir. Nitekim, son 10 ylda Trkiyenin kii ba GSMHs 15 bin dolar dzeylerine dayanmtr ve bu srede ticari baarszlk intiharlarnn oran yzbinde 4.03e ulamtr.

158

Tablo 22. Ticari baarszlk intiharlarnn illere gre dalm ve illerin ekonomik gelimilik sralamalar19
Gelimilik ller20 Yllar 00 18 9 12 2 5 2 3 3 1 0 2 3 0 0 1 1 2 0 1 2 0 0 1 0 0 1 1 1 0 0 01 53 18 18 2 8 4 2 4 0 3 3 3 4 2 2 0 2 0 2 0 1 1 0 0 0 0 1 0 1 0 02 17 12 3 6 3 3 1 4 4 3 1 1 3 0 1 0 4 0 1 1 2 0 0 2 0 1 0 0 2 0 03 21 16 8 8 5 1 3 5 5 4 4 4 2 2 0 4 0 2 0 1 1 2 6 3 1 3 1 3 0 1 04 8 4 5 3 3 3 12 2 0 0 2 1 0 0 0 1 0 0 1 1 1 1 0 0 2 0 2 0 0 2 05 8 6 1 3 6 3 2 3 6 0 1 2 1 2 1 1 2 1 0 0 3 0 1 0 2 1 0 0 0 0 06 9 1 6 4 2 2 3 1 3 1 2 1 1 0 2 0 0 1 3 0 1 2 0 1 2 0 1 0 1 0 07 9 10 5 6 0 1 2 1 3 0 0 0 0 3 2 0 0 3 0 1 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 08 20 14 4 5 4 12 1 3 3 3 4 3 3 3 3 1 2 2 2 3 1 2 0 0 1 1 1 2 1 1 09 23 8 6 2 4 2 1 3 3 6 0 0 2 2 2 6 1 3 0 1 0 1 0 2 0 0 0 0 0 1 Toplam 186 98 68 41 40 33 30 29 28 20 19 18 16 14 14 14 13 12 10 10 10 10 8 8 8 7 7 6 5 5

stanbul Ankara zmir Antalya Bursa Adana Aydn G.antep Mersin Kayseri Manisa Mula Balkesir Denizli Kocaeli
Tekirda

1 2 3 10 5 8 22 20 17 19 25 13 15 12 4 7 26 23 6 29 47 31 46 36 9 48 41 44 16 40

Konya Sakarya
Eskiehir

Hatay
Osmaniye

Samsun orum Elaz Yalova K.Mara Malatya Afyon Edirne Ktahya

Ticari baarszlk yaam bireylerin intihar yntemi olarak daha ok asma yntemini (% 43), ikinci olarak da ateli silah (% 37) kullandklar grlmektedir. Bu iki yntemin de mortalitesi ok yksektir. Bu gruptaki bireylerin kendilerini ldrmek konusundaki kararlnn da en nemli gstergesi olan bu durum, ayn

19 20

llerin gelimilik dzeyleri 2003 ylna aittir (Diner vd., 2003: 55) Be (5) kiiden az ticari baarszlk intihar olan iller tabloya dahil edilmemitir.

159

zaman da riskin bu grupta ne kadar yksek olduunun da gstergesidir. nc srada en ok kullanlan yntem % 7lik bir oranla kimyasal ve zehirli maddelerdir.

Tablo 23. Ticari baarszlk nedeniyle intihar edenlerin setikleri yntem

Yllar ntihar ekli Asarak Kimyevi madde Yksekten atlayarak Suya atlayarak Ateli silah K. Yakarak Kesici-delici alet Doalgaz, tpgaz v.s. Tren ve motorlu tat Dier Toplam 00 33 9 3 2 33 2 1 0 0 1 84 01 68 11 10 3 49 0 3 1 3 0 148 02 40 6 10 1 24 2 4 0 2 2 91 03 67 12 13 4 42 3 2 0 2 2 147 04 21 5 7 2 21 1 1 0 1 1 60 05 26 4 4 2 26 0 0 0 1 0 63 06 28 5 0 0 22 0 0 1 0 0 56 07 22 2 4 1 30 1 0 0 0 0 60 08 50 7 2 0 54 3 0 0 0 3 119 09 39 5 5 5 33 0 2 0 0 1 90 Toplam 394 66 58 20 334 12 13 2 9 10 918

160

3.2. Basnda Yer Alan Ticari Baarszlk Temelli ntihar ve ntihar Giriimlerinin Analizi Bu ksmda incelenen veriler 1 Ocak 2000den 31 Aralk 2010 tarihine kadar, Trkiyede yaynlanan sreli ve yazl basn yayn organlarnda haber olarak yer alm ve nedeni ticari baarszlk olan olaylarn analizini iermektedir. Bu haberlerlerin yaynland gazete ve internet siteleri kaynaka ksmnda gsterilmitir. Taranan ulusal gazeteler Milliyet, Hrriyet, Zaman, Star, Cumhuriyet, Habertrk, Akam ve Sabahtr. Bu gazetelerin dnda yerel baz gazetelerden yararlanlm ve onlar da kaynakada belirtilmitir. Burada gsterilen ticari baarszlk intihar haberlerinin yzdeleri 10 yllk srede yaynlanm 277 habere gredir. Tablo 24te de grld gibi, basnda yer alan ticari baarszlk temelli intihar vakalar intihar giriimi vakalarndan ok daha fazladr. Bunun nedeni, intihar giriimi olaylarnn mmkn olduu kadar gizlenmesidir. Bu durum ticaretle uraan insanlarn neden olduklar olaylarda daha fazla ortaya kmaktadr. Nitekim ticari baarszlk sonucu intihara girimi insanlarla yaplan grmeler de bunu desteklemektedir. Kiinin kendisi veya yaknlar ticari faaliyetlerinin ve itibarlarnn daha fazla zarar grmemesi iin mmkn olduu kadar olay gizlemektedirler. Basna yansyan ticari baarszlk temelli intihar olaylarnn oran % 85,2 iken intihar giriim olaylarnn oran % 14,8dir. Yukarda belirtilen baz aratrmalarn da gsterdii gibi intihar-intihar giriimi oran yaklak 30/1 iken ticari baarszlk intihar ve intihar giriimleri sz konusu olduunda tam tersine dnm gibi grnmektedir. Burada vurgulanmas gereken iki nokta bulunmaktadr: Sosyal ve ekonomik olarak daha st snflara mensup olan bu kiiler ticari baarszlk sonucunda hzl bir refah ve stat d yaamaktadrlar. Bu d sonucunda ok ciddi bir travma yaamaktadrlar. Bu travma da onlarn lm olasl en yksek intihar yntemlerini semelerinde etken olmaktadr. Nitekim bu grupta % 53,8 orannda ateli silah kullanlmaktadr.

161

Tablo 24. Basna yansyan ticari baarszlk temelli intihar ve intihar giriimi olaylarnn trlerine gre dalm Tr Sklk % ntihar 236 85,2 Giriim 41 14,8 Toplam 277 100,0

Tablo 25te en dikkat ekici nokta, kresel ekonomik krizin patlak verdii 2008 ylnda basna yansyan ticari baarszlk kategorisindeki intihar ve intihar giriimi haberlerinin bir nceki yla gre kattan fazla artmaya balayp 2009 ylnda bu artn 2007 ylna gre 13 kattan fazla olmasdr. 2009 yl 2008 krizinin etkilerinin daha youn hissedildii bir yl olmutur. Bu durum intihar ve intihar giriimlerine de olumsuz olarak yansm, ciddi bir art olmutur. 2010 ylnda bir dme grlse de rakam sadece bu kategori iin bile dikkat ekicidir. TK verilerine gre her gn ortalama 8 kiinin intihar ettii, buna karlk yaklak 60 kiinin de intihara teebbs ettii dnldnde btn olaylarn basnda haber olarak yer alabilmesinin mmkn olmad grlebilmektedir. Kald ki, birok olayn st toplumun konuya yaklam nedeniyle bir ekilde rtlmektedir. Bunun yannda basnn bu konudaki haberleri mmkn olduu kadar yaynlamama tavr vardr ve bu da intihar olaynn tm ynleriyle dnldnde olumlu bir tavrdr. Aratrma iin grme yaplan kiilerin genel olarak syledikleri, ticaretle uraan insanlarn herhangi bir ekilde intihar giriiminde bulunduklarnn rakipleri, 162

alacakllar ve ticari ilikide olduklar evreler tarafndan duyulmasnn ilerine olumsuz etkisinin olduu/olaca ynndedir. Basna bu kadar az haberin yansmasnda intihar giriimlerinin gizlenmesinin de etkisi vardr. Gizleme, inkar veya grmezden gelme eklindeki davranlarda toplumun intihar algs ve yaklamnn da etkisi bulunmaktadr. Tablo 25te dikkat eken bir dier nokta; 2001, 2002 ve 2003 yllar da kriz yl TK, 2009: 5) olmasna ve bu yllarda TKin verilerine gre srasyla 148, 91 ve 147 kii ticari baarszlk sonucu intihar etmesine ramen (intihar giriimlerinin dahil edilmedii bir kez daha hatrlanmaldr) basna bu ylda toplam 10 olay yansmtr ve bunlarn sadece biri giriimdir.

Tablo 25. Basna yansyan ticari baarszlk sonucu meydana gelen intihar ve intihar giriimi olaylarnn yllara gre dalm
Yl 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Toplam Sklk 15 4 2 4 3 9 6 14 43 105 72 277 %21 5,4 1,4 ,7 1,4 1,1 3,2 2,2 5,1 15,5 37,9 26,0 100,0

21

Yzdeler on yllk srede yaynlanm 277 habere gredir.

163

Tablo 26. Ticari baarszlk intiharlarnn yl ve trlerine gre basna yansma skl
Yllar 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Toplam Olay Tr ntihar 14 3 2 4 2 9 5 13 34 87 62 235 Giriim 1 1 0 0 1 0 1 1 9 18 10 42 Toplam 15 4 2 4 3 9 6 14 43 105 72 277

Basnda haber olmu ticari baarszlk sonucu intihar giriiminde bulunan ve intihar etmi olanlarn cinsiyetlerine bakldnda kadnlarn neredeyse yok denecek kadar az olduu grlmektedir. Nitekim TKin verilerinde 2008 ylnda Ticari baarszlk sonucu intihar eden kadn says da sadece ikidir. Zaten Tablo 28de de grld gibi basna haber olmu 9 kadndan 2si intihar giriimi vakasdr.

164

Tablo 27. Basna yansyan olaylar gerekletirenlerin cinsiyet dalm Sklk Erkek Kadn Toplam 268 9 277 % 96,8 3,2 100,0

Tablo 28. Cinsiyet ve olay trne gre dalm Tr Cinsiyet Erkek Kadn Toplam ntihar 229 7 236 Giriim 39 2 41 Toplam 268 9 277

Ticari baarszlk intihar ve intihar giriimlerinde 2000-2010 yllar arasnda basna yansyan 277 habere gre en fazla olay % 16,6 ile stanbulda gereklemitir. stanbulu 12,6 ile zmir, % 6,5 ile Antalya izlemektedir. Mula ve Bursa % 5,1lik oranlarla drdnc olurken, Ankara ve Aydn % 4,7 ile beinci sradadr. 10 yllk srede bu tr olaylarn meydana geldii il says 46dr. Bir olayn meydana geldii il says 16, iki olayn meydana geldii il says 6dr. Mevcut 81 ilden 35inde ticari baarszlk nedeniyle intihar veya intihar giriimi olaynn haberi basna yansmamtr.

165

llerin durumuna bakldnda ticaretin youn olduu, gelimi iller olduu hemen grlmektedir. stanbul, zmir, Bursa ve Ankara sanayi ynnden ne karken Antalya, Mula ve Aydn turizm faaliyetlerinin youn olduu iller olarak dikkat ekmektedir.

Tablo 29. Basna yansyan ticari baarszlk temelli intihar ve giriimi olaylarnn illere gre dalm ller ller Sklk % Sklk % stanbul zmir Antalya Bursa Mula Ankara Aydn Adana Mersin Sakarya Manisa Kocaeli Denizli Balkesir Hatay Kayseri Kahramanmara Samsun Trabzon Gaziantep Burdur Ktahya Tekirda Stun Toplam Toplam 46 35 18 14 14 13 13 9 9 9 8 7 6 5 5 5 5 5 5 4 3 3 3 244 Say 277 16,6 12,6 6,5 5,1 5,1 4,7 4,7 3,2 3,2 3,2 2,9 2,5 2,2 1,8 1,8 1,8 1,8 1,8 1,8 1,4 1,1 1,1 1,1 187 anlurfa Krkkale Afyonkarahisar Diyarbakr Eskiehir Konya Uak Zonguldak Adyaman Ar Bilecik Bolu anakkale orum Edirne Erzincan Giresun Krehir Nide Ordu rnak Kilis Dzce Stun Toplam % 100 3 3 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 33 1,1 1,1 ,7 ,7 ,7 ,7 ,7 ,7 ,4 ,4 ,4 ,4 ,4 ,4 ,4 ,4 ,4 ,4 ,4 ,4 ,4 ,4 ,4 106

166

Basna yansm nedeni ticari baarszlk olan intihar ve intihar giriimi olaylarnn en fazla intiharn 41-50 ya grubunda olduu, bu grubu srasyla 51-60 ve 31-40 ya gruplarnn takip ettii grlmektedir. Tablo 31deki grntye gre, ticari baarszlk intiharlarnn zellikle belirli bir birikimin ve olgunluun olduu bu ya gruplarnda daha fazla olmas dikkat ekicidir.

Tablo 30. ntihar ve intihar giriimi olaylarnn ya gruplarna gre dalm Ya Gruplar Bilinmiyor 21-30 31-40 41-50 51-60 61-70 71 ve st Toplam Sklk 25 28 58 86 60 16 4 277 % 9,0 10,1 20,9 31,0 21,7 5,8 1,4 100,0

Basna yansm nedeni ticari baarszlk olan intihar ve intihar giriimi olaylarnn ay ve yllara gre durumunu grmek iin Tablo 31e bakldnda en ok intihar ve intihar giriiminin 2009, 2010 Haziran ve 2008 Nisan aylarnda meydana geldii grlmektedir. 167

Tablo 31. Basna yansm nedeni ticari baarszlk olan intihar ve intihar giriimi olaylarnn yl ve aylara gre dalm
Aylar Yl ntihar 2000 Giriim Toplam ntihar 2001 Giriim Toplam ntihar 2002 Toplam ntihar 2003 Toplam ntihar 2004 Giriim Toplam ntihar 2005 Toplam ntihar 2006 Giriim Toplam ntihar 2007 Giriim Toplam ntihar 2008 Giriim Toplam ntihar 2009 Giriim Toplam ntihar 2010 Giriim Toplam 1 1 1 1 1 1 1 2 2 3 3 2 2 6 3 9 4 2 6 2 1 1 2 1 1 6 2 8 9 2 11 3 3 3 1 1 1 1 3 3 2 2 5 4 9 2 1 3 4 4 4 1 1 1 1 3 3 9 3 12 8 1 9 5 5 5 1 1 2 2 1 1 3 1 4 9 2 11 4 4 6 1 1 1 1 3 3 1 1 2 2 12 2 14 7 1 1 3 3 7 1 8 8 1 1 1 1 1 1 2 2 5 5 3 2 5 9 1 1 2 1 3 5 1 6 4 4 10 1 1 1 1 2 2 1 1 1 1 1 1 7 7 5 2 7 11 2 2 1 1 2 2 1 1 1 1 9 2 11 5 2 7 12 Toplam 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 3 3 5 5 4 4 14 1 15 3 1 4 2 2 4 4 2 1 3 9 9 5 1 6 13 1 14 34 9 43 87 18 105 62 10 72

13 10 1

13 11

168

Tablo 32de verilen olaylarn sektrel ve mesleksel dalmnda en fazla intihar ve intihar giriimi % 17,3 ile fabrika, irket, holding sahibi ve armatr olan iadamlar gelmektedir. kinci srada % 10,3 ile inaat ve bal sektrlerde olduu grlmektedir. Bunu tccarlarn % 10,5 ve % 9,7lik bir oranla da maazaclk ve marketilik sektr takip etmektedir. Burada vurgulanmas gereken, maaza sahiplerinin byk ounluunun tekstil sektr ile balantl olmasdr.

Tablo 32. ntihar ve intihar giriiminde bulunanlarn sektrel ve mesleksel dalm Sektr, kolu veya Meslek Sklk % Bilinmiyor irket, Fabrika, Holding Sahibi, Armatr naat, Mteahhitlik, Emlak Tccar Market, Maaza letmecilii Tornac, Elektriki, Demirci, Marangoz, vb. Nakliyecilik Tekstil/Konfeksiyon Pastane, Lokanta, Bar, Cafe letmecisi Oto Yedek Para, Oto Galeri Turizm, Otel vs. letmecilii Eczaclk, Medikal Kuyumcu Gvenlik, Sigorta Frn letmecisi Bayilik zel Okul, Dershane letmecilii Kasap, Manav, Bakkal, Krtasiye, Hrdavat Beyaz Eya, Mobilya Satcs Petrol stasyonu letmecilii Sinema, Elence Merkezi letmecilii Dier Toplam 1 47 30 29 27 22 17 15 15 10 10 7 6 5 4 4 4 4 4 3 3 9 277 ,4 17,3 10,8 10,5 9,7 7,9 6,1 5,4 5,4 3,6 3,6 2,5 2,2 1,8 1,4 1,4 1,4 1,4 1,4 1,1 1,1 3,2 100,0

169

ntihar dncesi olan bir kiinin intiharda kullanabilecei bir araca sahip olmas giriim ve lm riskini arttrmaktadr. ntihar eden veya girien kiilerin evlerinde bu tr aralarn ulalabilirlii yksektir ve evde bulunan bir silahn kullanlmas iin kiide bir psikopatoloji olmasnn gerekmedii bildirilmektedir (zgven, 2008-1: 12). ntihar veya giriim yntemlerinde ateli silahlar ba ekmektedir. Tablo 9da da grld gibi basnda yer ticari baarszlk temelli intihar ve intihar giriimi olaylarnn yardan fazlas (% 53,8) ateli silahlarla gerekletirilmitir. Bu yntemi % 21,3 ile asma ve % 14,1 ile yksekten atlama takip etmektedir. En az kullanlan teknikler tren altna atlama ve elektrik vererek intihar etmektir. Genel olarak intihar yntemlerinde TK verilerine gre asma % 49,4 ile birinci srada, % 26,8 ile ateli silahlar ikinci srada ve 9,8 ile kimyevi madde kullanmak nc sradadr (TK, 2008: 17). Ticari baarszlk gsteren bireyler intihar riski en yksek gruplardan birini tekil etmektedir. Aratrmada da TKin verilerinde de (TK, 2008: 52) bu grubun intihar yntemi olarak daha ok asma ve ateli silah tercih ettii tespit edilmitir. Bunda mutlak lm isteinin de bu grupta yksek olmasnn etkisi byktr. ABDde ateli silah kullanmnn yasalarla kontrol edildii eyaletlerde intihar hz daha dktr. Trkiyede 1990 ylnda silah bulundurma ve tama ruhsat almaya ilikin kanunlar deitirilmi ve kolaylatrlmtr. 1989 yl ile 1998 yllar arasndaki 10 yllk sre iinde tamamlanm intiharlar erkeklerde % 56, kadnlarda % 41 artmtr. Ayrca intihar yntemi olarak ateli silah kullanm da bu yllar arasnda artma gstermitir (zgven, 2008: 5).

170

Tablo 33. Basna yasm ticari baarszlk temelli intihar ve intihar giriimi olaylarnda kullanlan yntemlerin dalm Yntem Sklk % Ateli Silah Asma Yksekten Atlama Kesici Delici Alet Ar Doz la Zehirli Kimyasal Madde Boulma Yakma Elektrik Tren Altna Atlama Toplam 149 59 39 9 7 5 4 3 1 1 277 53,8 21,3 14,1 3,2 2,5 1,8 1,4 1,1 ,4 ,4 100,0

Tablo 34te de grld gibi olaylarn aktrlerinin ounlukla (% 38,2) ortaretim mezunlar oluturmakta, ikinci srada % 21,7lik bir oranla ilkretim mezunlar gelmekte, onu da % 18,1lik bir oranla yksekretim mezunlar takip etmektedir. Eitim dzeyi tespit edilemeyenlerin oran ise % 4,7dir Aratrmada tespit edilen eitim oranlar, TKin verilerindeki ticari baarszlk ve eitim dzeyleri arasndaki ilikiler ile benzerlik gstermektedir.

171

Tablo 34. Basna yansm haberlere gre intihar ve intihar giriiminde bulunanlarn eitim dzeyleri Eitim Dzeyi Sklk % Bilinmiyor 13 4,7 lkretim 60 21,7 Ortaretim 106 38,2 Yksekokul (ki yllk) 48 17,3 niversite 50 18,1 Toplam 277 100118

Ticari baarszlk sonucu intihara kalkan ve veya intihar eden bireylerin mutlaka bir ilerinin olmas dolaysyla dier intihar trlerine gre daha fazla oranda evli olduklar daha nceki analizlerde de grlmtr. Bu bireyler dzenli bir gelirle, belirli bir yaam dzeyini tutturup dzenli bir aile hayat yaarken birden bire ortaya kan bir olumsuzluk karsnda alm olduklar yaam dzenleri de aniden deien bireylerdir. Tablo 36da da grld gibi % 79,5i evlidir. Ei terketmi veya boanm olanlarn oran % 7,6dr. Bir nemli ayrnt da boanm veya ei terk etmi olanlarn normal yaamlar bozulduktan sonra byle bir durumla karlam olmalardr. Bunun dnda ailevi sorunlar yaayanlarn toplam oran % 20den fazladr. Hem ticari baarszlk yaam hem de ailevi sorunlar olan (einin terketmesi, boanma, iddetli geimsizlik vb.) bireylerin intihar kararlarnda bu durumun da etkili olduu dnlmektedir. 172

Tablo 35. Basnda kan haberlere gre ticari baarszlk nedeniyle intihar eden ve intihar giriiminde bulunanlarn medeni durumlar Medeni Durum Sklk % Bilinmiyor Evli Bekar Ei Terketmi Boanm Ei lm Toplam 4 220 30 13 8 2 277 1,4 79,5 10,8 4,7 2,9 ,7 100,0

Basna yansyan haberlerin ou olaylarla ilgili ok fazla ayrntya girmemektedir. Girmedikleri ayrntlardan biri de eylemde bulunan bireylerin ocuk sahibi olup olmamalardr. Bu nedenle Tablo 37de de grld gibi ocuunun olup olmad bilinmeyenlerin oran % 24,5tir. ki ocuu olanlarn oran % 25,3 bir ocuu olanlarn ve ocuu olmayanlarn oranlar % 15,2dir. Drt ve daha fazla ocua sahip olanlarn oran ise % 7,2dir.

173

Tablo 36. Haberlere gre ticari baarszlk yaayp intihar ve intihar giriiminde bulunanlarn ocuk saylar ocuk Says Sklk % Bilinmiyor ocuk Yok 1 ocuk 2 ocuk 3 ocuk 4 ocuk 5 ocuk 8 ocuk Toplam 68 42 42 70 35 16 2 2 277 24,5 15,2 15,2 25,3 12,6 5,8 ,7 ,7 100,0

Basnn haberlerde ilgilenmedii bir ayrnt da olaylar gerekletiren bireylerin daha nce intihar giriiminde bulunup bulunmaddr. Oysa bilimsel aratrmalar iin bu nemli bir ayrntdr. Yaplan bilimsel almalarnda da gsterdii gibi, intihara girien bir bireyin ilk ay iinde ikinci bir giriimde bulunma ihtimali % 60lara ulamaktadr. Ticari baarszlk intiharlar dier intiharlardan biraz daha farkldr. Sebep olarak gsterilen ticari Baarszlk birden bire ortaya kabilmekte, herhangi bir psikolojik veya toplumsal sorunu olmayan bireyin bir anda intihara karar vermesine sebep olabilmektedir. Bu nedenle de daha nce intihar giriimde bulunma durumu dk km olabilir. Aratrmadaki bulgulara gre daha nce bir kez intihara girimi olanlarn oran % 9dur. Psikiyatrik hastalklarn dnda, daha nceki intihar giriimleri, bir kiide intihar riskinin yksek olduunun en nemli gstergesidir. almalar intihar eden depresyonlu kiilerin en az bir kez intihar giriiminde bulunduunu gstermektedir. Bir intihar giriiminden sonraki -alt ay, intihar riskinin en yksek olduu dnemdir. Daha nceki intihar giriimleri tamamlanm intiharlar kadar, intihar giriimleri iin de ak bir risk faktrdr. ntihar giriiminde bulunan kiilerin % 30-60 giriimlerini yinelemekte ve % 12-25i ise bunu ilk intihar giriiminden sonraki 12 ay iinde gerekletirmektedirler. Ayrca daha nce intihar giriiminde bulunmu kiilerde daha sonraki giriimlerin mortalitesi daha yksektir (zgven, 2008: 6).

174

Tablo 37. ntihar ve intihar giriiminde bulunanlarn daha nce intihar giriimi kaytlar Giriim Sklk % Yok veya Bilinmiyor Bir Kez ki Kez Kez Toplam 252 22 2 1 277 91,0 7,9 ,7 ,4 100,0

Tablo 38de ortaya kan sonu nemlidir. Ticari baarszlk intiharlarn dier intiharlardan farkl klan iki nokta vardr: Birinci nokta, ailesini dnerek intihar eden veya intihara girien ticari baarszlk yaam bireylerin, geride braktklar ailelerinin reddi miras yoluyla borlardan kurtulabilmelerinin yolunu amak istemeleridir. kinci nokta ise, iflas etmeden nce yaadklar refah dolu, kaliteli hayatlarn iflas ettikten sonra yaayamayacaklar ve kendilerini ldrdkten sonra ailelerinin zorluklar yaayaca dncesiyle elerini ve ocuklarn da ldrmeleridir. Bunlara ek olarak alacakllarn, borlularn veya icra iin gelmi grevliler ve avukatlar ldrp intihar edenler de bulunmaktadr. En az bir kiiyi ldrp intihar edenlerin oran % 12,6dr, bu tr olaylarda cinayete kurban gitmi olanlarn says 35tir. Bu noktada mirasn reddedilmesi konusuna deinmekte yarar var, yle ki; Ykl miktarda borcu olan kii bir ekilde ldnde len kiinin brakt borlarn, miras kalan mallarn deerinin ok zerinde olmas halinde, miraslara tannan bir kolaylk vardr. Bu kolaylk Trk Medeni Kanunundan kaynaklanmaktadr (Kzlot, 2009). Buna gre; Medeni Kanunun (MK) 605 ve 606. maddeleri uyarnca, miraslar lm tarihinden itibaren ay iinde miras reddedebilirler (Gerek red). Miras, bu sre iinde reddedilmedii takdirde, lenin (miras brakann) borcu, miraslara gemektedir. ocuklarn medeni haklar kullanma

175

(fiil) ehliyetine sahip olmadklar durumda, yasal temsilcileri (rnein annesi) vastasyla miras reddedilebilir. Bir de hkmen (hkmi) ret var. Buna gre; lm tarihinde miras brakann demeden aczi aka belli veya resmen tespit edilmi ise, miras reddedilmi saylr (MK Md. 605/2). "Mirasn hkmen reddi" iin ayrca dava alm olmas veya mahkemeye beyanda bulunulmas art deildir. Miraslara kar alacakllarn at davalarda, miraslar tarafndan defi olarak (borca batk olma nedeniyle miras brakann borlarndan kanlmak istendiinin) ileri srlmesi de yeterli grlmektedir (Yargtay, Hukuk Genel Kurulu Karar, 16.4.2008 Tarih ve E.200/4-332, 2008/336) (Kzlot, 2009). Kzlota gre, krizin de etkisiyle derinleen ekonomik sorunlar, denmeyen borlar, karlksz ekler, protesto edilen senetler, arka arkaya gelen ya da gelecek olan hacizler, bunu yaayanlar iin her gn adeta ayr bir lm oluyor. Vcudunun kimyas bozuluyor ve ciddi bir hastaln ortaya kmasna ya da var olan hastaln hzla ilerlemesine neden oluyor. Adeta lme gidi hzlanyor. Arkada kalan gz yal e ve ocuklar, bir de len kiinin alacakllar ile bouuyorlar. Geride kalanlar zaten perian oluyorlar. stne stlk, denmesi imkansz borlar, ayr bir lm oluyor. Bazen de baba ya da anne ile ocuklar, yllardr grmemi oluyorlar. lm halinde de baba ya da annenin mal varl ve bor durumlarn bilemeyebiliyorlar (Kzlot, 2009). Bir iflas ve ardndan gelen ok daha trajik bir intihar olaynda ounlukla intihar eden kii bu durumu biliyor, braktklar intihar notlarnda da yaknlarna miras reddederek borlarndan kurtulmalarn isteyebiliyorlar veya bunu ailelerine bir ekilde bana bir ey olursa, borlardan kurtulmak iin mirasm reddedin (A9) eklinde telkinde bulunabilmektedirler. Mirasn reddedilmesinin geride kalanlar iin baka avantajlar da

bulunmaktadr. Miraslarn miras reddetmeleri, len kiiden e ve ocuklarna balanabilecek dul ve yetim aylnn da reddi anlamna gelmiyor. Mirasn reddedilmesi durumunda, miras reddeden e ve ocuklara, aylk balanmas ynnden yasal bir engel yok. Mirasn reddi sonucu, miraslar hem borlar demekten kurtulmakta, hem de len kiiden kendilerine aylk balanmas gibi bir 176

haktan yararlanabilmektedirler. Baka bir anlatmla hem bortan kurtulup hem de aylk almak suretiyle "bir tala iki ku" vurabiliyorlar (Kzlot, 2009).

Tablo 38. ntihar eden veya intihara girien kiilerin sebep olduklar lmler Kii Says Sklk % Yok 1 Kii 2 Kii 3 Kii 4 Kii 7 Kii Toplam 245 14 10 6 1 1 277 88,4 5,1 3,6 2,2 ,4 ,4 100,0

Basnda yer alan ticari baarszlk yaayp intihara girimi veya intihar etmi kiilerin dier nedenlerinde ilk sray % 19,9 ile tek bana iflas almakta, ikinci sray ar borlanma % 11,4 ile almaktadr. Burada nemli olan nedenlerin oklu olmasdr. Buna ramen iflas ve ar borlanma ilk iki sray almtr. Nedenlerde vurgulanmas gereken bir nokta, grmelerde de bir sorun olarak ne kt zere; tefeci sorunudur. Tefecilere borlanan iadam, esnaf, tccar ve giriimcilerin ok ciddi skntlar yaadklar tespit edilmitir. Yksek faizlerle aldklar borlar deyemedikleri zaman kendilerinin ve ailelerinin yaamlarnn tehlike altna girdiini syleyen ok sayda kii bulunmaktadr. En son gazetelere yansyan bir intihar haberinde, Adana Merkez Seyhan ilesinin Dilberler Sekisi Genlik Kprs mevkisinde, A. D. (40) adl vatanda, azna tabancayla ate ederek intihar etmitir. Demirci geri kalanlara ve polise brakt iki sayfalk mektubunda, iinde bulunduum skntlar beni bu hale getirdi. Gerekten intihar edecek son kii benim. Tefeciler beni bitirdi. ocuumdan, eimden ve sevenlerimden zr diliyorum, beni affedin" diye yazm ve bir de bor listesi brakmtr (http://www.milliyet.com.tr/intihar-notu-tefeciler-beni-bitirdi-/turkiye/sondakika/ 17.01.2011/1340497/default.htm?ref=haberici).

177

Bunun yannda kredi ve kredi kart borlarn deyemedikleri taktirde bankalarn ok hzl bir ekilde, herhangi bir anlamaya scak bakmayarak ne var ne yoksa haciz yoluyla alacaklarn alma yoluna girmeleri ticaretle uraan insanlar zor duruma sokmaktadr. Ticari baarszlk gsteren bireylerin intihara girimelerinde veya intihar etmelerinde, haklarnda borlarn deyemedikleri iin hapis cezas verilmesi de nemli bir etkendir. Bu hapis cezalaryla birlikte hacizin gelmesi, iflas etmi insanlarn yaamlarn ekilmez hale getirmekte bu durum da yine intihar riskini arttrmaktadr. TKin 2006-2008 yllar arasndaki verilerine gre Trkiye genelinde borlarn deyemedii, taahhdn yerine getiremedii, eki karlksz kt ve hileli iflas yoluna gittii iin anlan dnemde 100.000e yakn insan cezaevlerine girmitir. Bu insanlarn ezici ounluu erkektir, kadnlarn says sadece 4314tr. Bu sulardan cezaevine girenler 2007de dier yllar, ikiye hatta e katlamtr. Toplam 55.323 kii 2007 ylnda bir ekilde maddi zorluk yaad, deme gl ektii veya ticari baarszla urad iin hapse girmitir. Yine dikkat ekici bir nokta 2007 ylnda hapse giren 127.304 kiinin 55.323 cra ve flas Kanununa muhalefet ettikleri iin hapse girmilerdir. Bu rakam 2006 ylnda 76.607ye 18.175, 2008 ylnda ise 77.884e 24.571dir (TK, 2006, 2007-1 ve 2008-1).

Tablo 39. cra ve flas Kanununa Muhalefet Sonucu Hapis Cezas Alanlar Yl 2006 2007 2008 Erkek 23619 52745 17391 Kadn 952 2578 784 Toplam 24571 55323 18175

Toplam 93755 4314 98069 (Kaynaklar: Ceza nfaz Kurumu statistikleri 2006, Ceza nfaz Kurumu statistikleri 2007, Ceza nfaz Kurumu statistikleri 2008).

Ailevi sorunlar genel intihar sebepleri iinde ikinci srada yer almaktadr (TK, 2008: 17). Ayn ekilde ticari baarszlk yaam bireylerin ailevi sorunlar 178

yaamalar intihar riskini arttrmaktadr. Bu sorun birbirine baldr, yani ticari baarszlk sonucu ekonomik skntlarn ba gstermesi ailevi sorunlara, ailevi sorunlar ise intihar giriimleri ve intiharlara sebep olmaktadr. Bu durumda olan aileler, ailenin ticari faaliyet gsteren bireyi bata olmak zere, tm bireylerine sahip kmal, destek olmaldr. Ayn zamanda ticari baarszlk yaam ailelere meslek rgtleri ve devletin zel destek ve rehabilitasyon programlar hazrlamas, bu ailelerin bireylerinin yeni hayatlarna tutunmalar, uyum salamalar kolaylatrlmaldr. Toplumdan dlanmalarnn nlenmesi, zellikle ocuklarn gelecei asndan nem arz etmektedir. ntihar davranlarnn ortaya kmasnda tetikleyici yaam olaylarnn ok nemli rol vardr. Kiileraras iliki sorunlar (ana-baba ya da partner ile), partner tarafndan terk edilme, fiziksel/szel/cinsel taciz, yaknlarnn lm, isiz kalma, iflas etme, okul baarszl, yallarda yeti yitimi ve izolasyon, bir kaza ya da hastalk sonucu bedensel yetilerde kayplar; u ya da bu nedenle toplumsal statnn, gvenlik duygusunun kayb gibi sebepler intihar davran iin tetikleyici olabilmektedir (zgven, 2008-1: 11).

179

Tablo 40. Basnda yer alan ticari Baarszlk yaayp intihara girimi veya intihar etmi kiilerin dier nedenleri Nedenler Sklk % Bilinmiyor flas Ar Borlanma Ar Borlanma ve Ailevi Sorunlar Maddi Sknt lerinin Bozulmas flas ve Einin-Sevgilisinin Terk etmesi Kredi ve Kredi Kart Borcu Ar Borlanma ve Haciz Gelmesi flas, Haciz ve Hapis Cezas Ar Bolanma ve Ein/sevgilinin Terk etmesi veya Ayrlma Ar Borlanma ve Tefeci Borcu lerinin Bozulmas ve Einden/sevgilisinin Terk etmesi veya Ayrlma Haciz Gelmesi flas ve Kredi veya Kredi Kart Borcu Ailevi Sorunlar Ar Borlanma ve Alacaklarn Tahsil Edememek flas ve Ailevi Sorunlar Alacaklarn Tahsil Edememek flas ve Tefeci Borcu flas ve Haciz Maddi Sknt ve Hastalk Hastalk ve Ailevi Sorunlar flas ve Alacaklarn Tahsil Edememek Ar Borlanma ve lerinin Bozulmas flas ve Hastalk flas ve Bir Yaknn Kaybetmek Einden veya Sevgilisinden Ayrlm Tefeci Borcu lerinin Bozulmas ve Bir Yaknn Kaybetmek Aleyhinde kan Haberler ve Dedikodular Toplam 3 55 32 25 17 11 10 10 10 10 9 8 8 8 6 6 6 5 5 4 4 4 4 3 3 2 2 2 2 2 1 277 1,1 19,9 11,4 9,1 6,2 3,7 3,6 3,7 3,7 3,7 3,3 2,9 2,9 2,9 2,2 2,2 2,2 1,8 1,8 1,4 1,4 1,4 1,4 1,1 1,1 ,7 ,7 ,7 ,7 ,7 ,4 244,0

180

Hem intiharlarda, hem de intihar giriimlerinde isizlik ve ekonomik sorun skl yksektir. Ekonomik kriz zamanlarnda isizliin ve iflaslarn artmas, ekonominin iyi olduu dnemlere gre intiharlar ve intihar giriimleri fazladr (zgven, 2008: 4).

3.3. Yaplan Grmelerin Deerlendirmesi Ticari baarszlk nedeniyle intihar eden bireylerin ailelerinin neredeyse tamam daha nce yaadklar yerlerde bulunmamaktadrlar. nk yaam koullar tamamen deitii, ekonomik olarak hemen hemen her eylerini ve en son oturduklar evlerini kaybettikleri iin mutlaka adresleri de deimektedir. ntihara girienler iin de durum benzerdir. Genellikle eski yaanlan yerler deimitir. Hatta alacakllarn verebilecei muhtemel zararlar, tefecilere veya mafyaya olan borlar nedeniyle ciddi lm tehditleri ve zellikle de hapis cezalar yaanlan kenti ve lkeyi dahi terk etme yolunu bir tercih olarak ne karmaktadr. Ticari baarszlktan dolay intihara giriip kurtulmu veya kurtarlm kiiler iin intihara girimi olmak ayn zamanda bir damgalanmay da beraberinde getirmektedir. Yeniden hayata tutunma abalar, intihara girimi olmasnn evresinde duyulmas ile zarar grmektedir. Bu nedenle mmkn olduu kadar bu durumun duyulmasn istememektedirler. Yaplan grmelerde kimliklerini ortaya karabilecek bilgi vermekten kanmakta, yeterli gven verilse bile tereddtl davranmaktadrlar. Kimlikleri aa kar, yaadklar yerler belli olur, ailelerine veya kendisine bir zarar gelebilir korkusuyla, daha nce yaanlan ve hali hazrda yaadklar ehir bilgisini, itigal ettikleri i kolunu, ailevi bilgilerini vermekten kanmlardr. Bunun yannda ses kayd yaplmasna olumlu yaklaan ok az kii olmutur. Bu sebeplerden dolay ticari baarszlk sonucu intihar etmi kiilerin ailelerine ve intihara girimi olanlarn kendilerine ulamak ok zor olmutur. ntihar ve intihar giriimleri polis, jandarma ve hastanelerin acil servislerinde tutulmaktadr. Bu nedenle stanbul Valiliine 13.01.2009 tarihli ve 2009/6 sayl dileke ile 181

bavurulmutur. Valiliin stanbul Emniyet Mdrl, l Jandarma Alay Komutanl ve l Salk Mdrlne yazmasna ramen sadece l Salk Mdrl hastanelerden bilgi alnabilmesi iin 02.03.2009 tarih ve SG.B104SM.4344743/345 sayl yazs ile izin vermitir. Hastanelerden alnan adres bilgileriyle ulalmaya allan kiilerden sadece birisine uzun uralardan sonra ulalabilmitir. Ulalan kiilere daha ok kiisel balantlar aracl ile Ankara niversitesi Psikiyatrik Kriz Merkezi ve internet ortamndaki olanaklarla ulalmtr. 2008 ylndan itibaren, ticari baarszlk nedeniyle intihar etmi veya intihara girimi insanlarn, bu eylemlerine etki eden dier sosyo-ekonomik nedenlerin neler olduunu tespit etmek amacyla grmeler yaplmaya balanmtr. Yaklak iki yllk srede onlarca kiiye ulalm sadece 12 kiiden olumlu yant alnm ve grme gerekletirilmitir.

Grme yaplan 12 kiinin zellikleri unlardr: E1, 39 yanda. Eiyle birlikte kurduklar tekstil atlyeleri varm ancak eiyle ayrldktan sonra ei hisselerini bakasna satm ve yeni ortakla anlaamayan E1 ortann hisselerini satn almak iin borlannca krizin ortaya kmasyla birlikte borlarn ve ektii kredilerini geri deyememi ve iflas etmi. E1 eini aldatt iin ayrlmalaryla ilgili olarak kendisini suluyor ve i hayatndaki olumsuzluklarla birleen bu sululuk duygusu intihar giriimini beraberinde getirmitir. TOya yelii varm. Hap iip bileklerini keserek intihara girimitir. u anda annesinin evinde ve annesinin babasndan kalma maala hayatn srdryor. Annesi ve kzndan baka kimseden destek grmediini sylemektedir. 182

demedii borlar ve ekleri nedeniyle Yargtayda bekleyen cezalar bulunmakta ve kendisi cezaevine gireceini dnerek daha fazla strese girmektedir.

E2 53 yandadr. naat irketleri varm ve ilerini bytmek iin giriim yaptklar srada krizin balamasyla birlikte iflasa doru ilerlemiler. Ekonomik kriz ve ar borlanma nedeniyle intihara girimitir. Trkiye Mteahhitler Birlii, Tesisat naat Malzemeleri Dernei ve TOya yedir. Ailesini vurup sonra kendini ldrmeyi dnm, ancak vazgemi. ntiharla ilgili bir ka kez plan yapm (asmay, boazn kesmeyi veya silahla kendini vurmay, tinerler yakmay), ancak cesaret edememi en sonunda fare zehiri ierek intihara girimitir. uanda bir dkkan kiras, kaynvalidesinin ayl ve byk olunun maayla geinmekteler. Ayrca tekrar i kurmay planlyor. Ailesi ve yannda alanlardan ok destek grdn sylemektedir.

E3 44 yandadr. Konfeksiyoncu ve borlu olarak krizde ileri de bozulduundan borlarnn daha da artmas nedeniyle iflas ettiini sylemektedir. Ar borlanma ve itibar kayb nedeniyle intihara girimitir. ye olduu bir kurulu yoktur. Bileklerini keserek intihara girimitir.

183

E ve ocuklarnn kendisine destek olduunu sylyor ve uanda einin dkkannda birlikte alarak yaamlarn srdryorlar. Borlarn taksitle demeye alyor.

E4 41 yandadr. Babasyla birlikte oto yedek parac olarak alyormu. Babasnn lmesiyle btn sorumluluk E4e kalm ve ileri yrtmekte zorlanm. Srecin devamnda krizle birlikte iflas etmitir. Krizle birlikte ilerinin bozulmasyla ei ve ailesiyle de ilikileri bozulmutur. Ardndan annesini kaybetmitir ve kendisini sulu hissederek intihar giriiminde bulunmutur. Tarm ilac ierek intihara girimitir. lk einden boanm, tekrar evlenmi ve uanda mutlu, ikinci eiyle birlikte alarak hayatn devam ettiriyor.

E5 40 yandadr. Beyaz eyac ve sonradan sanayi alanna gemi. Bymeye alrken krizle birlikte iflas etmi. Kriz dneminde birok yere borlanmtr. Bu borlardan 15.000 liras kardeineymi ve kardei ihtiyac olmad halde parasn isteyince ve kardeinin ei de E4 sahtekarlkla sulaynca intihara girimi, planl bir eylem deildir. Ayrca kanser hastas olduu iin bu hastalkla yaayarak intihar etmeye karar verdiini sylemektedir. Esnaf odasna yedir. Balkondan atlayarak intihar giriiminde bulunmutur

184

ocukluunda annesini kaybetmi ve vey annesinden ikence grmtr. u anda istedii gibi bir evlilii yok ama grnen bir sorunu da yok ve ei de ok destek olmaktadr.

E6 62 yandadr. Yedek para iiyle urayormu, krizle birlikte ileri bozulmaya balam ve ayn dnemde byk olu da ayr bir i kurmak istemi. Giyim ve ayakkab gibi farkl bir sektre giren olu da skntlar yaamaya balam ve oluna kefil olmak zorunda kalm. Sonra gelini ve olu yurtdna kam ve btn borlar kendisine kalm. Bylece iflas kanlmaz olmu. Yaad iflas ve olunun kayla intihara karar vermi. Mal mlk kaybnn yannda olunun yaptklar, itibar kayb, sosyal evre kayb bu sreci hzlandran etkenler olmu. Ticaret Odasna yedir. Hap ierek intihara girimi. uanda kendisi kalp krizi geirdii iin alamamaktadr. Kk olu almakta ve onun destei ile yaamn srdrmektedir.

E7 47 yandadr. Tekstil atlyesi varm. Makine ve eleman saysn arttrmaya balad dnemde piyasa durgunlam ve iflas srecine girmi. 2008 kriziyle de iflas gereklemi. flasyla birlikte eiyle de sorunlar yaamaya balam ve einin kendisini aldattn renmi. Bunun sonucunda intihara girimi. Ticaret Odas ve Gen adamlar Derneine yedir. 185

Daha nce de iki kez intihara girimi. lkinde kendisini asmak istemi, ikincisinde de ila imi. Hakknda kesinlemi hapis cezalar olduu iin resmi bir ite alamadndan uanda yerini sylemek istemedii bir ehirde iportaclk yapmaktadr. Babas lm ve yal annesinden baka bir destekisi yoktur.

E8 43 yandadr. naat mhendisidir, mteahhitlik yapmaktadr. Babasnn ileri brakmaya balamasyla sorumluluk kendisine kalm. ok byk bir projesi olan bir irkete ortak olup stanbula almak ve ayn zamanda bir kooperatif ii almakla ie balam. Krizle kesien srele iflasa srklenmi. Babasnn abalarn boa kard dncesiyle iflas kendisine

yediremediinden intihara giritiini belirtmitir. nce ila iip sonra oca aarak intihara girimi. u anda borlar nedeniyle resmi olarak einden ayrlmtr ancak hl eiyle grmektedir. Kendi ailesi ve einin ailesinin maddi durumlarnn iyi olmadn eer olsayd yardm edeceklerini sylemektedir. deyemedii borlar, tefecilerin tehdidi ve alm olduu hapis cezalar nedeniyle yurtdna kam.

E9 36 yandadr. Marmariste seyahat ve sigorta iletmecilii yapyormu. 2006da apart otel iletmeciliine balyor ve 2007ye kadar ileri iyi gidiyor. Otelde deiiklikler yapmaya balad srada krizin ortaya kmasyla yapt rezervasyonlar iptal olmu ve iflas etmi.

186

Krizle birlikte iflas ve isiz kalmas yannda ayn dnemde evlenmeyi planlad sevgilisini trafik kazasnda kaybetmi ve st ste gelen olaylarn etkisiyle intihara girimi. TURSAB ve Marmaris Ticaret Odasna yeymi. kez intihara girimi; nce kprden atlamak istemi ama yapamam, sonra ilala denemi yine olmam ve en son tekrar ilala denemi. Ailesi zellikle de babas destek olmu. Ailesinin sosyal evresi sayesinde u anda i bulmu ve alarak borlarn demektedir.

E10 53 yandadr. Oto galerisi ve petrol istasyonu varm. nce 97deki krizde batm ve babasn kaybetmi. Sonra toparlam ve 2003te yeniden galeri am. Akrabalarndan bir ortak edinmi ancak orta onu dolandrmaya kalkm. Orta hissesini mafyaya satm. En sonunda mafya petrol istasyonunu ele geirmi. Ayn dnemde olu kaza geirmi, gelinini kaybetmi, kz einden boanm. Krizle birlikte de iflas gereklemi. flas, olunun hastal, tefecilerle yaadklar ve hapis kararnn etkisiyle intihara girimi. Dededen kalma bir silahla intihar denemi ama silah ate almam. Sonra tekrar denerken yanllkla kendini ayandan vurmu. Son denemede ise ailesi tarafndan kurtarlm. Annesi, ei ve ocuklar kendisine destek olmu.

K1 ntihar eden kiinin karsdr, 45 yandadr. ki kz var.

187

Einin intiharndan nce lks denecek bir yaamlar varm, kendisi emekli olduu halde einin lmnden sonra almaya balam ve her eylerini kaybetmiler. Hl einin baz borlarn demeye alyor. Ei 41 yandayken intihar etmi. Ei plastik inaat malzemeleri imalatl yapyormu. Ortayla

ayrldnda maddi olarak sarslm ve yeni ortakl da yrmemi. Kendisi devam etmeye karar vermi ve bymeye alrken de iflas etmi. flas, banka, tefeci, piyasa borlar ve karlksz eklerden dolay hapis cezas almas nedeniyle intihar etmi. flasnda i yapt inaat irketlerinin iflas veya ilerinin azalmasnn da etkisi byk olmu. Ankara Ticaret Odasna yedir. Tabanca ile intihar etmi. Kars ve karsnn ailesinden destek grm. Kars, einin ailesinden destek grmediklerini hatta einin onlara yardm ettiini sylemitir.

K2 30 yanda niversite mezunu kadn, babas 2001de iflas ettii iin intihar etmi. ntihar eden kii 45 yandadr. Dolar cinsinden borcu olduu bir dnemde 2001 kriziyle borcun iki katna kmasyla iflas gereklemi. Evli olduu halde maddi skntlar yznden sevgilisi kendisinden ayrlnca intihar etmi. Tabanca ile intihar etmitir. ntihar sonrasnda anne ve ocuk maddi skntlar yaamlar ancak sonrasnda hayatlar normale dnm. Bu srete yakn akrabalar destek olmu. 188

Genel zellikler ise u ekildedir: Grme yaplanlarn 10u intihara girimitir ve bizzat kendileriyle grme yaplmtr. Grme yaplanlardan ikisi intihar eden kiinin yakndr. Biri ei, biri de kzdr. Grlen her kiiye bir kod verilmitir ve deerlendirmeler de bu kodlara gre yaplmtr. Kadnlara (K) ile balayan rakamlardan oluan, erkeklere (E) ile balayan ve rakamlardan oluan kodlar verilmitir. Yaplan grmelerin zmleri ekler ksmnda yer almaktadr. Grme yaplan kiilerin ikisi kadn 10u erkektir. Bir kii Bursadan, bir kii Muladan, bir kii Denizliden, bir kii Ankaradan, iki kii zmirden ve alt kii de stanbuldandr. stanbulda grme yaplan kiilerden ikisi daha nce farkl bir ehirde yayorken, yukarda saylan nedenlerden dolay stanbula gelmek zorunda kalmlardr. Biri lkeyi terketmek zorunda kalmtr. Hemen hemen hepsinin bankalarn alacaklarn tahsil etmekte acmaszca stlerine geldiklerinden bahsetmilerdir. Bunun yannda devletin kendilerine borlarn demek iin frsat yaratmak yerine hapse atmay tercih etmesine tepki gstermektedirler. Tefecilik ciddi bir sorun olarak varln hissettirmektedir. Malvarlklarn ve ilerini kaybetmelerinde tefecilerin byk etkisi olmu. Hibiri ye olduu meslek rgtnden veya devletten destek grmemi. denmeyen ek veya borlar iin hapis cezas verilmesi hukuka ve insan haklarna uygun olmad gerekesiyle bu sorundan dolay madur olanlar rgtlenerek yasann deimesini salamaya almaktadrlar. Bunun iin kurduklar http://karsiliksizcekmagdurlari.blogspot.com/, http://www.cekmagdurlari.com/, http://karsiliksizcek.wordpress.com/,

189

http://www.karsiliksizcek.net/ ve http://cekmagduru.blogspot.com/ gibi siteler araclyla seslerini duyurmaya almaktadrlar.

3.3.1. Ticari Baarszlk ntihar ve ntihar Giriimlerindeki Sosyal Nedenler Toplumsal yaam birbirine bal zincirlerle her bir yesini kendi kurallarna uyduu srece korumaya almaktadr. Toplumsal yaam bu haliyle bir bulmaca gibidir ve sosyologlar da bu bulmacay zerek toplumu anlamaya almaktadrlar. Toplumun veya toplumsal gruplarn (akraba, tandk veya i-meslek evresi) hangi bireyini ne derece koruyacann belirli bir oran ve kesinlii yoktur. Birbirine benzeyen ancak birbirinin ayn olmayan ilikiler ve kurallar hemen hemen her toplumda ve toplumsal grupta bulunmaktadr. Topluma ve toplumsal gruplara dair, onlar oluturan tekil bireylerden ok daha fazla ey sz konusudur. Geen zamana karn devamlln koruyan bir ok unsur vardr: dil ve yaz, yasalar, gelenekleriyle beraber dinsel, politik gruplar, mlkiyet ve tarihleriyle aileler, sanat ve mimarlk kltrleri, belli topluluklarn (ister etnik, isterse ulusal, politik ya da dinsel olsun) gelitirdikleri tarih ve kimlik duygusu gibi (Bilton, vd., 2008: 6). Ticari baarszlk intiharlar incelendiinde iinde baarsz olan bireyin iliki iinde olduu ailesi, akraba ve i evresi ile dier sosyal gruplar ve toplum tarafndan ne ekilde ve hangi artlarda bir korunmaya alnd onun hayata tutunmasnda nemlidir. Yaplan grmelerde, ilerin bozulmaya balamas veya iflasla birlikte ailevi sorunlarn da kanlmaz olarak ortaya ktn gstermitir. ntihar giriiminden sonra ailelerinin ve sosyal evrelerinin bireylere verdikleri destek ve olumlu yaklamlar onlarn yeniden hayata tutunmalarnda etkili olabilmektedir.
... Ailem, yani eim ve ocuklarm bana ok destek oldu. Onlarla daha bir kenetlendik. niversitede okuyan olum i bulup almaya balam benim haberim yok. renince kzdm ama o beni ikna etti. Derslerini de aksatmadna inandrd. Kk de gayet iyi. O ben de alaym falan demi ama abisi de annesi de izin vermemi sen niversiteye hazrlanyorsun diye. Eim ben de alaym diyor ama ona gre pek i yok. te bir dkkandan gelen kira var, kaynvalidemin ayl var imdilik onlarla idare ediyoruz. ... Biraz nce de sylediim gibi,

190

ailemin dnda alanlarmdan byk destek grdm. Baz arkadalarm hl arar sorarlar. Onun dnda kimseden bir destek grmedim. Zaten maddi destek deildi bu destekler de. te saolsunlar arayp sordular. En azndan beni unutmadlar... (E2)

E3 olarak kodlanm kiinin ailesinin destei sayesinde hayata tutunmasyla igili syledikleri u ekildedir:
... 900 bin kaybettim ama, inann hayat parayla, malla, mlkle llmez. Gidip u boazn kenarnda durup denizi koklayabiliyorum ya, varsn batm olaym. te Allaha kr, bir evimiz kk bir dkkanmz var elimizde. Borlar da deniyor yava yava. Kzm, olum, eim gayet mutluyuz. Akam eve dndmz bir masann banda toplanp yemeimizi hep beraber yiyoruz ya, bu yeter bana. Varsn batalm.... Eim ve ocuklarm bana kar ok iyidirler. Onlarn desteini her an yanmda hissettim. Bir ok eyi onlara yanstmamaya altm. Ama hata yapmm. Bu tr eyler mutlaka her aile yesinin bilmesi gereken eyler. Bylece zm bulmak daha kolaylayor. Eer bu olaylar olurken ailem yanmda olmasa belki de kendimi toplayamayabilirdim. imdi eimin dkkannda beraber alyoruz. Az kazanyoruz ama bize yetiyor. Bu kadarn bile dnememiim mesala. Oysa konuabilseydim, belki bu kadar kaybmz da olmazd, ben o eylemi de yapmayabilirdim diyorum imdi. Akraba ve arkada evremde hep yanmda yer aldlar saolsunlar, elbette maddi olarak ok bir ey yapamadlar, nk herkesin durumu belli bu devirde, ama manevi olarak hep benim yanmda yer aldlar. Ben de bu desteklere kar iime kapanmadm, olaylarla ve hatalarmla yzletim... (E3).

Ei ve ocuklarndan olumlu destek gren E10, yaad tm skntlara bu destein verdii gle gs gerip yeni bir hayat kurabilmitir. ... (Eer ailem bana destek olmasayd) kesinlikle yaamam iin bir neden kalmazd. Ben yatp kalkp dua ediyorum, byle bir e, byle ocuklarm var diye. Torumlarm okula gidiyorlar imdi. ok mutluyum bundan dolay. Eski gnlere dnemeyiz, ya da ben gremem ama iler byle giderse be-on seneye toparlarz iyice. Kimi zaman ticari baarszlk yaam bireylerin elerinin aileleri de ayrlk taraftar olabilmekte ve baarsz olan kiiyi cezalandrmak isteyebilmektedirler. E5in yaadklarna bakldnda ei, ailesinin ayrlmasn istemesine ramen E5i terketmemitir.

191

... (eim) her durumda yanmda yer ald. Hatta anne babas ayrlmamz bile istedi, ama o beni brakmad, her zaman yanmda oldu. Ha! ben ok mu mutluyum onunla? Deilim! Ama asla vazgeemeyeceim de bir insan. Ama en nihayetinde mantkl, ne zaman duracan, neyi nereye kadar, ne zaman isteyeceini biliyor. Ben de karmdakininin mutluluuyla mutlu olabilen birisiyim. Yaadklarmz da az buz eyler deil. Onun gzlerinde mutluluu da gremeyince, ben de mutlu olamyorum. Talihsizlikler de hi peimizi brakmad. Ar ameliyatlar geirdim, yanmdayd, elektiriim kesildiinde de, doal gazm kesildiinde de kn ortasnda, yanmdayd. yi bir hayat arkada evet...

Toplumun baary para kazanmakla edeer tutmasnn sonucu olan bu durum, dier bir ok zelliin (kiilikle ilgili kt alglanabilecek, kumar, iki, iddet vs.) grmezden gelinmesine neden olabilmekte, baarszlk durumunda ise bu zelliklerin daha fazla dikkate alnmasn salayabilmektedir. Ticari baarszlk yaam ve sonucunda intihara girimi insanlarn geride braktklar aile bireylerinin akrabalarndan ve toplumdan grdkleri destek, onlarn yaama tutunmalarnda nemli paya sahiptir. K1 ve K2nin durumlar bunun rnekleridir.
... onlarn (kendi ailemin) desteiyle oldu, hl da yle, onlarn desteiyle hl ayaktaym. Ablamn evinde oturuyorum. Onlar ne ihtiyacmz varsa katkda bulunuyorlard, saolsunlar. Abim, ablam. Her ikisi de. Bu ekilde devam ediyoruz. Ben de ie girdim. Hi deilse dedim, evde oturmaktan ok daha iyidir. Bir ekilde de hallederiz. Evin birini bankann teklifiyle, 10 yllk konut kredisine evirebildik. Onu da enitem zerinde borlandm. u an onu dyorum sadece. Yap Kredi de ne olacak bilemiyorum(K1).

Dier taraftan K1in einin ailesinden destek grmedii halde einin lmnde kendisini sulamalar yaad zor zamanlar daha da zorlatrmtr.
... (eimin ailesinin) hibir ekilde destei olmad, hep beni suladlar. ... Eer ben eime bu tr olanaklar salamasaymm, o bu tr bir bymeye kalkmayp byle borlarn altna girmezmi ve sonuta da lmezmi...(K1).

K2, yaadklar zor zamanlarda akrabalarnn ve sosyal evrelerindeki baz insanlarn onlara verdikleri destekleri u ekilde anlatmaktadr:
Eve maddi kazan getiren tek kii babamd ve vefatndan sonra ncelikle kirasn zaten bir sredir deyemediimiz evden kmakla ie baland. imdi dnp baktmda babamn vefatndan nce yaadmz sre ve sonrasnda iine

192

dtmz durum (maddi zorluklar), aslnda acmz bile tam yaayamadmz gsteriyor bana. Hayata bir ekilde devam etme zorunluluu, "nasl devam ettiriceiz hayatmz" sorusu daha ar basar olmutu. Daymn ii harap olan ve kullanlmayan bir evi vard, akrabalarmz, e dost o evi bizim iin yaanabilir hale getirdiler ve istemeye istemeye de olsa (daymla babamn ortaklnn skntl bir ekilde bitii ve uzun bir zamandr daymzla grmyor oluumuz) o eve yerletik. Hayatnda hi almam olan annem, almaya balad ve bizler okullarmza devam ettik. Hayatmda ilk defa burs almann ne demek olduunu rendim. renciliim srecinde niversitede yar zamanl almaya baladm (bu arada babamn vefatndan ksa bir sre nce, en azndan kendi masraflarm kartmak zere, haftasonlar marketlerde rn tantmlar stand hosteslii iine balamtm zaten, ama niversitede i imkan bulunca bu ii braktm). Ev kiras demiyor olmak, annemin ie balamas, baz kurululardan aldmz yardmlar (nakit para ya da besin maddeleri gibi), ablamn da niversiteyi bitirip bir sre sonra ie balamas gibi nedenlerle maddi olarak toparlamaya baladk (K2).

Aile ve yakn evrenin destei konusunda E9un yaadklar onu hayata balayc bir etki yapmtr.
...aksine ok destek oldular. Hastanede herkes de ziyaret etti, ben kimseyle grmek istemedim ama geldiler saolsunlar. Kimse de bana neden yaptn demedi. Sadece gemi olsun, naslsn dediler. Babam bana sen nasl olsa yeniden ayaa kalkarsn varsn olsun, paray bover dedi. O kadar paras gitti adamn kzmad bile bir kez olsun. Ama ben gururuma yediremeyip kendimi ldrmeye kalktm. Hata ettim ama sonuta olmas gerekiyormu ki oldu ite. ... buldum ve almaya baladm. Babamn bir arkadann damad bir irkette ynetici. O buldu bana bu ii. imdi iyiyim, alyorum ve borlarm dyorum. Tabi hem benim hem de ailemin yaam kalitesi dt ama yapacak bir ey yok. Buna da kr. (E9).

Geri kalanlara veya intihara girien kiinin kendisine ailesinden veya sosyal evresinden maddi destek gelebilmesi, o ailelerin ve sosyal evrelerin bu olanaklara sahip olup olmadklaryla baalantldr. Tpk E8in syledikleri gibi imkan yoksa destek sadece manevi boyutta kalmaktadr.
... Benim akraba evremde maalesef hali vakti yerinde olan pek insan yok. Fakir bir evrede zincirlerini kran bir babam olmu. Dokuz kardei var benim babamn, kendiyle on yani. ou zaten kt kanaat geiniyor. Okuyup memur vs. olanlar var ocuklarndan ama herkesin kazanc kendine ancak yetiiyor. Zaten yanmzda alanlarn ou da onlardand. Ama onlar da iyi zaman dostlarym. Zor

193

duruma dnce maalarn alamadklar iin isyan kardlar neredeyse. Anne tarafmda yle, olsayd yardm ederlerdi herhalde. Eimin ailesinin durumu iyiydi aslnda. Onlarn Gemlikte zeytinlikleri vs. vard. Kardeleri de Gemlikte konfeksiyon zerine dkkan iletiyorlard. Ama maalesef onlar da 2006da ok kt bir ekilde krize girdiler. Hl da toparlanabilmi deiller. Durumlar iyi olsayd yardm ederlerdi onlar da... (E8).

Bu rneklerde de olduu gibi ailenin ve sosyal evrenin intihara girimi kiiye sahip kmas, onun hayata daha sk tutunmasna ve bir balang yaparak borlarn demek iin almaya balamasna katk salamaktadr. Bu durumun kart durumlar da bulunmaktadr.
... Bir yl gemeden her ey tepetaklak olmaya balad. Bir trl yetiemiyorum. Geriliyorum. Evde de huzur kalmad. Annemin surat da eimin surat da her gn ask. ilerin demeleri de dier demeler de hep aksyor. Yeminle sylyorum, resmen bir ylda 10 ya yalandm ... eimle ilikimiz bir sre sonra sadece ayn evi paylaan iki insana dnt. Annemle de aras ald, ben srekli arada kaldm. Ev ortamnda pek de mutlu deildim. O nedenle iten ok ge geliyordum. imdi destekten kastnz maddiyatsa eer, onu grebileceim ablalarm, amcam ve eimin ailesi vard. Amcam, ok fazla yardm edemedi, ya da etmedi. Ama eimin ailesi de krizden zararl kanlardand. Ablalarmn eleri memur, memur dediysem ikisi de mhendis, durumlar iyi ama yle benim skntm giderecek bir yardmlar dokunacak kadar deildi. Sonuta bir sava hali gibi geldi bana, sanki herkes benden kat ya da ben yle algladm, bilemiyorum... (E4)

Ev ortamndaki sorunlar, huzursuzluklar, hastalklar ve lmler bireylerin ticari baarszlklarnda ve intihar karar almalarnda ekili olabilmektedir. Modern bir eitim almasna ramen geleneksel yaamn etkilerinden kurtulamayp onun kurallarna gre yaamak zorunda kalan E4, nce babasn kaybetmitir. Bu durum hi hazr olmad halde hem ilerin hem de ailenin sorumluluunu stne almasn gerektirmitir. Eiyle de sorunlar yaayan E4, ticari faaliyetlerinde ciddi baarszlar yaam ve annesinin lmnden sonra iyice bunalma girmitir.
... Babam doktorlarn dedii gibi yedinci aya girmeden ld. te ben o zaman iin ciddiyetinin farkna varabildim. Ben artk bir ailenin sorumlusuydum. Sadece bir ailenin de deil, yanmda drt kii alyordu hepsi de evli barkl, birisi otuz yldr alyordu dnn artk, ba bahe ve ilerinde alanlar da var. Hepsi srekli almasa da toplam da 50-60 kiinin sorumluluu dorudan omuzlarma

194

bindi. Babam varken ne rahatmm. Sadece dkkann girdisini ktsn bilirdim, meer ne ok girdi kt varm... gelelim o srece tekrar; her ey ktye giderken, evde annem hastayken, eim de elinden geldii kadar stme binerken kendimi ldrp her eyden kurtulma istedii iimde olumaya ve bymeye balad. Bu istek bydke, dnce kafamda dnp durduka kendimi daha rahat hissettim, annemi ve ocuumu dnmesem ok daha erken yapardm bu ii. Bu dnce kafamdayken ylbandan be gn sonra annemi kaybettim. Kadn gece yatanda kalp krizi geirmi, sabah kahvaltya inmeyince eim farketmi, ben erkenden evden katmdan, beni arad ilk alayarak, o an artk tam anlamyla bittiimi anladm. Geldim eve, benden nce komular falan gelmiler. Odasna girdim, insan grmek istiyor ite, annemin yznde sanki kzgn, ac bir ifade var, gzleri kapal ama mutlu lmemi gibi. O an bir darbe daha aldm sanki. Annem lmnden beni sorumlu tutar gibi duruyor sandm. ok zldm ama alamadm bile, gzmden tek damla ya kmad ama gelin siz bana sorun. im kan alad Annem ldkten sonra eim dahil kimseyle konumaz oldum, insanlardan kayordum ama iimde karar vermiliin bir rahatl vard. Kzm dnmekten de vazgemitim artk, nasl olsa dedesi bir ekilde bakar diye dnyordum. (E4).

Ticari baarszlk yaam bireylerin bazlar iin intihar giriimi sonras ailelerinin destei, onlarn hayata yeniden tutunmalarnda olumlu etkilerinin olmasnn yannda, bazlarnn intihar etmelerinde olumsuz etkileri de bulunmaktadr. Ailenin veya yakn akraba evresinin zorda olan bireye yardm etmesi, buna ramen bireyin durumunu dzeltememesi ve bunun sonucunda yardmda bulunanlarn veya bor verenlerin zorda kalan bireye kar kt davranmas intihar kararnn alnmasnda barda taran damla etkisi yapabilmektedir. ntihar etmeye karar vermeden nce E5in abisinden alm olduu borcu taahht ettii srede dememesine tepki olarak yengesinin syledikleri buna rnektir.
... zkaynaklarm tketerek bir 30.000 buldum, deyemeyeceimi bile bile kardeimden 15.000 TL bor aldm... Kardeimin 15.000 TLye ihtiyac yok, bekleyebilir durumdayken iki ay sonra vereceim demitim, ipotei kurtarabilmek iin yalan sylemitim ama baka trl de vermezdi yani. Bir akam eiyle birlikte evime geldiler. Srf paralarn istemek iin. Durumumu da biliyorlar, aslnda bir ekilde deyeceimi de biliyorlard. Sanrm, beni kskanyorlard, zmek istemilerdi kar koca... kars bana dedi ki, sen sahtekarsn! ... kardeimin ei bana sahtekarsn sen dediinde, benim eim de yanmda... Yani eimin yannda bana hakaret edilmesi de bence etkiliydi. Aslnda dnnce, farknda olmadan bu

195

olay aslnda cinayet gibi bir ey deil mi? Evet, aslnda intihar znde bir iddettir, ama insann karsndakine deil de kendine ynlendirdii bir iddet. Sonucunda lm olursa da bir tr cinayet elbette...

Zor durumda olan ancak intihar etmeyi o ana kadar dnmeyen E5, yengesinin kendi einin yannda sen borcunu demediin iin sahtekarsn eklindeki kyla bir anda intihar etmeye karar vermitir. Toplumsallama srecinde rendikleri deerlerle onur ve gurur kelimelerine ykledikleri anlamlar, onlar iin onurlarnn veya gururlarnn incinmesi durumunda intihar etmelerinde, intihara girimelerinde veya bakalarna ynelik iddet uygulamalarnda etkili olabilmektedir. Ailenin ticari baarszlk yaam bireyin hem bu baarszlnda hem de intihara girimesinde olumsuz etkileri dikkat ekicidir.
... Eim hem maddi hem de manevi ynden beni destekleseydi zaten hi bir sknt olmazd, krize ramen biz hl i yapyor olurduk. Belki ufak tefek deiiklikler olurdu, ii falan karamak zorunda kalabilirdik iler azalaca iin ama eminim ki batmazdk. O zaman da ben byle sama bir yaamn iine dmezdim... (E1)

Bu olumsuz etkiler kimi zaman mutluluun, huzurun baka yerlerde aranmasna da neden olmaktadr. E1in yaadklar bunu gstermektedir. ... rnein eimle olan sorunlarmz konuarak, birbirimize zaman ayrarak zmek yerine ok almay tercih ettik. Sonra ben baka kadnlara snmay tercih ettim. Btn bunlar da ekonomik olarak kmeme neden oldu. Ama o srete kendimi dlanm ve yalnz hissettim. ntihara girien kiinin, ticari baarszlnda veya intihara girimesinde eini aldatmas etkili olabilmekteyken, einin kendisini aldatmas veya terketmesi de ayn ekilde olumsuz etki yapabilmektedir. Eiyle severek evlenen E7nin durumu buna rnektir:
Meer zaten bir sevgilisi varm o zamanlar. Ben gece yarlarna kadar eve gelmediim zamanlarda gstermelik kar klar yapyordu, tartma karyordu. Ama bu onunda iine geliyordu ge gelmelerim yani. ocuklar evde, o sevgilisinde Sevdim, evlendim, kralie yaptm. O beni ilk terkeden oldu, bir paavra gibi sallayp att... her ey yolunda iken eim beni aldatsa veya terketse byle bir ey yapmazdm herhalde. Ama sevdiine inandnz, sevdiiniz deer verdiiniz, mutlu olsun diye gece gnz altnz hayatnzda size en yakn

196

insan, sizi ilk tkezlediiniz anda arkanzdan vurunca kaldrmas kolay olmuyor. Ben onu bir kez bile aldatmadm biliyor musunuz? Bir kez bile ona yalan sylemedim. Ama o benim canma okudu. Lise mezunu bile olmayan bir insan sevdim ve eim yaptm. O ise ilk frsatta beni satt. Emin olun bunca eyden sonra bazen keke lseydim diyorum. Meer beni param iin sevmi hanmefendi. Lanet olsun diyorum. Helal st emmemi demek ki.

Aile kimi zaman ticari baarszln da nedeni olabilmektedir. E6nn iflas ve intihar giriiminde tamamen bu durum yaanmtr. Olu ve gelininin, dnrlerinin de etkisiyle bilmedikleri bir alanda (tekstil) yatrm yapmak iin E6y kefil gsterip kredi ekmilerdir. Ancak daha sonra ileri bozulmu, borlarn deyemez hale geldikleri iin eldeki tm mallar satp kazandklar parayla yurtdna kamlardr. Bunun sonucunda E6 olu iin ektii krediyi deyememi ve hem evine, hem iyerine haciz gelmitir. Bunun sonucunda iflas etmitir. Daha sonra ise bu borlardan dolay hapis cezas alm ve tm bunlar intihara girimesinde etkili olmutur.
... Ben borlanmadm aslnda, ama oluma kefil oldum. Biz sana her trl yardm yaparz diyen gelinimin ailesinden kimse yardmc olmad. Oluma vazge, gel yine birlikte alalm dedim ama dinletemedim. Bir kere kafasna koymutu, biraz da inada bindirdi ii einin ailesine kar, ben de onu anlamaya altm bu yzden de destek oldum. Ama maaza alnca olumun etraf yine einin ailesi tarafndan evrildi. Neredeyse tm alanlar onun ailesindendi, maaza da 250 bin TL borla almt. Bir sene sonra birazck para kazanmaya balamt ama borcun da sadece 100 bin TLsi denmiti. Derken krizin belirtileri kendini gstermeye balad, insanlar alveri yapmaz oldu. 2007nin ortalarna gelindiinde borlar 300 bini gemiti. Yani bunlar benim bildiklerim aslnda, sonradan rendiime gre aslnda olum ok daha fazla borlanm. Bir sr insana da ayrca bor takm. 2008 krizi ite bunun stne geldi. Zaten kriz daha ok inaat ve tekstili etkiledi bildiim kadaryla. Bizim olan da gitti en riskli sektre girdi. te byle bir ortamda ben ve ailem 500 bin TLden fazla bir borla babaa kaldk. Aslnda bor o kadar deildi, ama baz eylerden bizim de haberimiz ge oldu. Benden habersiz bizim eklerden falan kesmi, hl yetkisi vard nk. rendiimizde i iten gemiti. Dkkan aylk 25-30 bin TL ciro yapyor. Bunun giderleri var, sigortas, vergisi, KDVsi, elektrii, suyu vs, benim yanmda be kii alyordu, iki de biz yedi kii ve ailesi bu dkkandan dorudan ekmek yiyordu. Byk olum olduu zaman sekizdi ama aslnda yine de sekiz kii denebilir, ite bu masraflar knca geriye 10-12 bin TL kalyordu, iler yoluna girmiti anlayacanz, kriz

197

pek otomotivi vurmad bu kez. anslydk yani. Ama gel gr ki, olumuzun hatas bu ans geriye evirdi...

Toplum veya bireylerin toplumsal evreleri kurallar ve ileyii asndan kimi zaman iki yzl bir grnt verebilmektedir. rnein i evresi iinde metres olgusu normal karlanp bir stat sembolym gibi alglanabilmektedir. Ancak kiinin bu durumu ailesi tarafndan renildiinde ve stne bir takm ekonomik sorunlar da yaanmaya balandnda, metres olgusunu olumlayan veya meru grenlerin kii aleyhine tavr sergiledikleri grlebilmektedir. E1in yaadklar buna rnektir; ... Ne oldum delisi olmadm ama eimle olan sorunlarm beni baka kadnlara itti. O srete arkada evremde etkili oldu tabii. Bunu da belirtmeden geemeyeceim. Komik olan eimden ayrlacam zaman o arkadalarm beni sular gibi yaklatlar bana. Sanki kendileri ayn halt yemiyorlarm gibi... Metres veya evlilik d iliki, maddi ve psikolojik olarak bireyleri bir mddet sonra olumsuz etkileyebilmektedir. Bu durum hem i hem de sosyal yaama yansmakta, ailevi sorunlar ya ortaya karmakta veya arttrmaktadr. Ayn duruma benzer bir durum K2nin babasnn yaad evlilik d ilikide de mevcuttur. Kendi ailesi kirada yaarken sevgilisine villa yapmas, iler bozulduktan sonra da onu terketmesi, einin bu durumu renmesi ile de evde aile ii kavgalarn balamas, iflasla birleince intihar getirmitir. Evlilik d bir iliki de E3n hayatnda olmutur, ancak E3n hem iflasnda, hem de intihar giriiminde bir etkisi olmamtr. Aksine eiyle olan ve iinden kaynaklanan sorunlarnda ona ok destek olmutur. Ticari faaliyeti olan bireyler, belirli bir politik eilimleri olmasa bile bir sre sonra daha rahat i yapabilmek iin politikayla ilgilenmek durumunda kalmaktadrlar. lgilendikleri veya dorudan katldklar bir parti olmasa bile genellikle iktidar partisine veya ona alternatif olabilecek baka partilere gitmektedirler. Politikayla ilgilenmenin de ilgilenmemenin de onlara olumlu ve olumsuz yansmalar olmaktadr.
... ok fazla politik bir insan deilim. Politikaya falan fazla girmedim. Ama politikaya girmi olsaydm, ya da politikayla ilikisi olan insanlarla daha yakn ilikiler kurabilseydim ok daha iyi yerlerde olurdum belki. Benim batmamda bir yerlerde yeterince tandm olmamas da etkili oldu. Zor durumumda baz ileri

198

halletmek istediimde hep referans istediler ama bulamadm tabii. imdi diyorum ki keke biraz daha yakn ilikilerim olsayd...(E1). Mallarm param kaybettike dostlarm, arkadalarm, sevdiklerimi

kaybetmeye baladm. Ya da ben yle sandm. Ama en nemlisi sanyorum ki, asla boyundan byk ilere girmeyecek, borla, krediyle bir ie kalkmayacaksn. Hele hele bizim gibi yarnn ne olaca belli olmayan bir lkede bunu asla yapmayacaksn. Yaptysan da nerede durman gerektiini bilecek, borcu borla kapatmaya almayacaksn. Arkadana, akrabana verdiin paray gvence olarak grmeyeceksin. yi bir evren olarak her eyden nce. Hele bu devirde ya cemaate falan gireceksin ya da politikaya (E2). Tercih ettiin siyasi parti glyse, iktidar veya iktidara yaknsa sen de o oranda gleniyorsun. ou zaman bu olmas gerektii ekilde olmuyor elbette ...(E5).

Ailevi sorunlarn neler olduu konusu ou zaman net deildir. Bir kii iin hangi sorunun ne kadar nemli olduu kiiye gre deiebilmektedir. Modern yaamla geleneksel yaamn kesitii noktalarda bir takm uyum sorunlar doabilmektedir. Geleneksel aile yaps birey zerinde ok daha fazla kontrole sahiptir. Buna en iyi rnek, kk bir kentin erafndan olan, modern bir eitim almasna ramen kk kentin geleneklerine uygun olarak ailesinin onun iin izdii hayata itiraz etmemi olan E4 durumunu u ekilde anlatyor:
... ben kimya mhendislii okudum, pek sevmedim ve be ylda bylesi zor bir blm bitirdim. ... Amacm okulu bitirince kendi iimi yapmak da deildi. Srf okumu olmak iin okudum, ablalarm okumad, liseden sonra evlendiler. Daha dorusu pek okumalar istenmedi, anlarsnz ite, kk bir kentin eraf aslnda ailem. Oralarda ounlukla bu iler byle yrr. Kzlar liseye kadar okutulur, sonra da baka bir erafn oluyla evlendirilir. Benim eim de byledir. Ona gre terbiye alrlar. Geri imdilerde kzlar da okuyor artk. Neyse ite byle bir ortamda bydm, okudum ve ailemin istedii biriyle de evlendim. Tam olarak grc usul denemez ama biraz da yle oldu. te memlekete dnnce babamn iini yapmam gerekti. Babam inaat mhendislii, mimarlk, hukuk veya tp okumam istedi, ama ben ancak kimya mhendislii okuyabildim ite. Okulu bitirip gelince babam benimle konumad bile, biraz tatil yap, dinlen, gez sonra gelir dkkanda balarsn dedi. Benim kendi iimi yapmak gibi bir amacm yoktu, bir belirsizlik vard, ok fazla geleceimi dnmemitim, gnm gn edip yaamtm ite, tipik rencilik halleri Ben babama anlatmak istedim bu ii yapmak istemiyorum falan diye, ama adam konuturmad bile. Sanayide oto yedek paracs olmak hi bana gre deildi. Ama adama sunacak

199

bir alternatifim de yoktu ki. Neyse gezdik, dolatk, elendik. Bir-bir buuk ay sonra istemeye istemeye baladk ie. Herkes gelip kutluyor, hayrl olsun diyor. Babam mutlu, ama ben deilim. ba yaptktan iki- ay sonra benim askerlik kad geldi. Ben gitmek istemedim. Bir-iki yl erteleyeyim istedim. Ama babam kar kt. Git gel bir an nce, hayata atl, ii eline al, ben emekli olacam, biraz da ben gezip tozaym dedi. Ben buna da sesimi karmadm. Sanki genlerime ilemi gibi. Babam da ayn sreten gemi, o da makine mhendisiydi ama hayatnda hi mesleini yapmam Ona da babas, gel bu i yap demi, o da yapm, bu kzla evlen demi, o da evlenmi. Tabii bizim tek iimiz oto yedek paras deildi. Ba bahe ilerimiz de vard. Oralarda bu ilerde alan 10-15 kii vard. Yani halimiz vaktimiz olduka yerindeydi. Ske de, Aydnda ve Didimde dairelerimiz falan da vard. Ske sanayi de iki dkkan vard, biri kirada, biri de bizim i iin. Zeytinlikler ve meyve bahesi vard, biraz da ba ksaca durumumuz gayet iyiydi. Ama allm bir ey ite, bir iin olacak, sonra bu ie her sabah gideceksiniz, arda ya da sanayide sizin gibi olanlarla muhabbet edeceksiniz, yazlar baevine veya yazla gidilecek, ie oradan gelinecek. Baz gnler akamlar bir yerlere gidilip muhabbet edilir, iilir vs. Gelelim askerlie, ben askerlii uzun dnem yaptm, yedeksubay. Datm iznine geldiimde, szlendim, boandm eimle. Yani bizler bu olaylara sadece evet diyorduk. Tek erkek ocuk olmama, ok mark bytlmeme ramen bir trl ka gelemiyordum, iin garibi kar gelmeyi de dnmyordum bile. Yani yazlm bir senaryoya oyuncular yle olsa daha iyi olmaz m falan derler, sonunda ynetmenin dedii olur ya, aynen yle ufak tefek klarm oluyor ama sonunda yazl seneryo neyse biz de onu oynadk. Askerlik bitti ve evlendik. lk yl her ey iyi geti. Evlilik iyi, iler iyi, ben iten memnun muyum, evlilikten memnun muyum, bilmiyorum ama bam da armyor. Bu yln sonunda babam iyice kendini emekli etti, bu zamana kadar ha bugn, ha yarn erteledi. ler bana kald, babam bundan sonra sadece dier ilerle urat. Gya gezip tozacak, adam Ske dna bile kmyor doru dzgn. Hayat o kadar snrl ki Ama gayet memnun. Biz yine annem-babam hep birlikte yayoruz. Bir de bizim ocuk oldu ikinci senenin sonunda, o da var. Ama babam ev ilerine pek karmyor, bende karmyorum, bu ilerin sorumlusu annem. Eimle de iyi anlatlar, ciddi bir sorun olmad. Babam ileri braktktan bir yl sonra hastaland. Ciddi bir rahatszlk. Yllarca sigara iti, baml falan deildi ama alkol de vard. Karacierde bir kitle buldular. Testler kt kt. Alt ay mr bitiler. nk ok hzl yayld, -drt

200

ayda neredeyse tm vcuda yayld diyebilirim. Almanyaya gtrdk falan ama olmad. Ayn eyleri orada da sylediler. Zaten orada daha da ktleti, aldk getirdik. Hastalandktan ay sonra artk kimseyi tanmaz oldu. Bu kadar hzl bir k beni ok ypratt. Ayn ekilde annem de eim de yprandk. leri de aksattk. Babam doktorlarn dedii gibi yedinci aya girmeden ld. te ben o zaman iin ciddiyetinin farkna varabildim. Ben artk bir ailenin sorumlusuydum. Sadece bir ailenin de deil, yanmda drt kii alyordu hepsi de evil barkl, birisi otuz yldr alyordu dnn artk, ba bahe ve ilerinde alanlar da var. hepsi srekli almasa da toplam da 50-60 kiinin sorumluluu dorudan omuzlarma bindi. Babam varken ne rahatmm. Sadece dkkann girdisini ktsn bilirdim, meer ne ok girdi kt varm Yapamadm. Bir yl gemeden her ey tepetaklak olmaya balad. Bir trl yetiemiyorum. Geriliyorum. Evde de huzur kalmad. Annemin surat da eimin surat da her gn ask. ilerin demeleri de dier demeler de hep aksyor. Yeminle sylyorum, resmen bir ylda 10 ya yalandm. skntl. ... her ey ktye giderken, evde annem hastayken, eim de elinden geldii kadar stme binerken kendimi ldrp her eyden kurtulma istedii iimde olumaya ve bymeye balad. Bu istek bydke, dnce kafamda dnp durduka kendimi daha rahat hissettim, annemi ve ocuumu dnmesem ok daha erken yapardm bu ii. Bu dnce kafamdayken ylbandan be gn sonra annemi kaybettim. Kadn gece yatanda kalp krizi geirmi, sabah kahvaltya inmeyince eim farketmi, ben erkenden evden katmdan, beni arad ilk, alayarak, o an artk tam anlamyla bittiimi anladm. Geldim eve, benden nce komular falan gelmiler. Odasna girdim, insan grmek istiyor ite, annemin yznde sanki kzgn, ac bir ifade var, gzleri kapal ama mutlu lmemi gibi. O an bir darbe daha aldm sanki. Annem lmnden beni sorumlu tutar gibi duruyor sandm. ok zldm ama alamadm bile, gzmden tek damla ya kmad ama gelin siz bana sorun. im kan alad Annem ldkten sonra eim dahil kimseyle konumaz oldum, insanlardan kayordum ama iimde karar vermiliin bir rahatl vard. Kzm dnmekten de vazgemitim artk, nasl olsa dedesi bir ekilde bakar diye dnyordum. Nitekim de bugn yaamyor olsaydm da, u an yayor olduum halde bakyorlar ite. Bu dncelerle ben yntem aratryorum, hesap kitap yapyorum. Bu nasl bir duygudur ki, insan her eyini dnyor. Oysa ben bu kelimeyi veya olay Yam 31-32 ama grenler beni 40 sanyor. Salarm aard. Of! anlatmas bile gerekten ok

201

kendime hep o kadar uzak grmmdr ki Annemin yedisi geti, ertesi gnn akam, gittim gusl abdestimi ve abdestimi aldm, akam namazn da kldm. Bakmayn bu halime, biraz dindar biriyimdir. yle yetitirildik biz, ama rakmz da ieriz yani. Eim annelerine gitmiti kzmla beraber. Gzelce duam ettim ve evde her zaman bulunan tarm ilacn itim ve gelip salona kanepenin stne uzandm. Bir de not braktm, lmmden kimse sorumlu deildir, kzma iyi bakn diye. Daha kendimden gemeden eimin geldiini farkettim. Onlar gelince ayaa kalktm ama ondan sonrasn hatrlamyorum, dmm ve eim o telala lk atp yardm istemi, ayn anda kusmuum da. Komular beni apar topar hastaneye gtrrken birisi notu gryor ve durumu anlyor. Yani anlayacanz eim bir be dakika daha gelmese ben u an yaamyor olacaktm. Sonra hastane sreci, tedavi vs. biraz uzad, psikiyatride de yattm biraz zmirde. Ve ilk iim eimden boanmak, zmire yerlemek oldu. Yaptmdan piman oldum elbette ama yapmamam mmkn olur muydu o koullarda, bilemiyorum... (E4)

Ticari baarszla uradktan sonra bireylerin evrelerindeki sosyal koruma emberinin zayflad veya tamamen ortadan kalkt grlmektedir. nsanlar balarnda gelene kadar bir intihar olaynn olabileceini akllarna getirmemektedirler. Sonucu zc, ykc ve travmatik olmasna ramen bu sonu nceden tahmin edilmemektedir. Yakn evrenin korumas altna alnan bireyler kendilerine yeni bir hayat kurma ansn bu sayede daha gl bir ekilde yakalayabilmektedirler. Yakn evrenin verdii bu destek intihar giriimi lmle sonulanm bireylerin geride kalan aile yeleri iin byk nem arz etmektedir. Ekonominin kendi ileyiindeki dzensizlikler, kanund uygulamalar veya yasal boluklar da ticari baarszlklar da etkili olmaktadr. rn ald retici ve ana datc firmalarn el altndan spot piyasaya ok ucuza mal vermelerinin iflasnda etkili olduunu syleyen E5in yaadklar bunun bir rneini tekil etmektedir:
... Aslnda ana firmalar batrd bizi... nasl m? Krizden bir hafta nce bana 1000 TLye satt buzdolabn, bir hafta sonra 600 TL pein paraya byk maazalara satmaya baladlar. Yani spot piyasay onlar yarattlar... Bu spot piyasa da bizim canmza okudu. Maalesef kapitalizmin ruhu, duygusu, acmas yoktur...(E5).

202

3.3.2. Ticari Baarszlk ntihar ve ntihar Giriimlerindeki Ekonomik Nedenler Ekonomik yapda meydana gelen deiimlerin toplumun ve bireylerin yaamlarn yakndan ilgilendirdii bilinmektedir. Bu etkiler olumlu ve olumsuz olabilmektedir. Ekonomik yap retim ilikilerini ieren yapdr. Bir toplumdaki toplumsal ilikilerin olumasnda, retim yapmak iin insanlar arasnda kurulan ilikiler temel ilikileri meydana getirirler ki, bunlara, retim ilikileri denmektedir (Ergun, 1993: 127). Bir insann ihtiyalarnn giderilmesi teki insanlarn almasna, retmesine baldr ve bu, her insan iin byledir. Doann glerine kar bir insann tek bana savaamamas insanlarn glerini birletirmitir. u halde, insanlarn ilk birlemesi doaya kardr ve nesnel gerek doa-toplumdan ibarettir. Toplumla doa arasndaki ilikinin arac itir. Kol emei de i, alet de itir. Alet, iin maddesel simgesidir, bir yerde sermayeyi temsil eder. , insanlarn doaya uyumunu salar; i ilikileri temel toplumsal badr. retir ve bir toplumun yaayabilmesi iin en balca, en temel sre retim srecidir. Zaten ekonomik etkinliin temeli retimdir (Ergun, 1993: 127). Toplumsal yaamda olduu gibi ekonomik yaamda da retim ilikilerinde de kurallar vardr. Bu kurallar, tpk toplumsal yaamda olduu gibi her zaman yazl olmayan ekonomik yaamn en temel kural arz ve talep kuraldr. Buna gre; mevcut talepten daha fazla retim yapmak retenin karn azaltp onun zarar etmesine ve bir sre sonra da iflas etmesine sebep olabilir. Bir baka durum da mevcut retim ve pazar kapasitesinin dnda, retim yapmaktr.
... kk apl bir irketti bizimkisi, senede bir kat karl alnan arsaya bir apartman yapar, bize kalan daireleri satp onunla ve dkkann geliriyle yaayp gidiyorduk. Ayvalkta bir sitede yazlmz, bir arabamz birka kira getiren dkkan ve evimiz vard. Ama ben daha fazlasn da yapabileceimi dndm. Bir site yapmaya kalktm. Son zamanlarda moda ya, hani bu sonu city ile biten siteler, zel gvenlikli, alveri merkezli, spor salonlu, yzme havuzlu falan ite yle bir ie girdik. Eskiden 15-20 daire yaparken birden 300 dairelik ie girdik. Sonra piyasa birden durdu. Evler elimizde patlad. Fiyatlar % 30-40 indirdik yine de istediimiz sata ulaamadk. stne Dolar, Euro da frlaynca herey tersine dnd. naat ilerlemeyince sattmz dairelerin sahipleri paralarn istemeye

203

balad. zleme imzalamz, u kadar srede bitecek diye sre geince bir bir mahkemeye verdiler. Eten dosttan bor almaya kalktk ama, nerede yle paras olan e dost. Herkes bir anda fakirleti sanki. Brakn bor almay bor olarak verdiimiz paralar bile alamadk. Akrabamz, amcamz, daymz diye gvendiimiz adamlara vermiiz paray, gven var ya, senede, bonoya ne hacet! Ama sonra ne olmu? Ayann kaydn gren ein dostun paray ha bugn vereceim, ha yarn vereceim deyip sallamaya balam. Bu her insann bana gelir mi bilmem. Ama benim bama geldi. ok nemli paralar deildi ama yine de onlarn bu durumda yle davranmamalar gerekirdi. Sonra eldeki mallara yneldik, satmaya veya ipotek karl kredi ekmeye altk. Sonunda da sfr tkettik. te bir oturduumuz daire kald bir de dkkan. Ama onlar da eimin annesinin stne diye kald yani, yoksa onlar da gitmiti. Evdeki eyalar bile gitti... (E2).

Ekonomik faaliyetler iinde bor ve demeyle ilgili, ek, senet, bono, tahvil vs. gibi aralar belirli kurallar ve yasalara gre dzenlenir. Ayn zamanda bu aralarn kullanm sermaye sahibinin retim ve pazarlama ile parasal durumuna baldr. Gelirinden ok borlanmak kurallar ve yasalara gre, kiinin mallarnn haczedilmesine, para cezas demesine veya hapis cezas almasna sebep verebilmektedir. E6, E7, E8 ve E10un intihar giriimlerinde deyemedikleri borlar, karlksz kan senetleri veya yerine getiremedikleri taahhtleri nedeniyle kesinlemi hapis cezalarnn da etkisi olmutur. Ticari faaliyet yrten insanlarn ekonominin ve piyasann kurallarn, ileyiini iyi bilmeleri gerekir. Kurallar bilmeyen veya kurallara gre kararlar alp uygulamayan, sosyal yaamlarndaki hatalar ekonomik yaamlarna tayan bireylerin sonu byk zararlar, borlanmalar veya iflas olabilmektedir. E1in syledikleri bunun en gzel rneidir:
... 97de atk biz Atlyeyi. Benim yurtd balantlarm, eimin i tecrbesi ile birleince bir sr balant saladk. 75 kii alyordu. Bazen iki- vardiya alyorduk. Bizim atlye zaman iinde bymt. Ama eimle ayrlnca yar yarya paylamak zorunda kaldk. Daha dorusu eim bana inat olsun diye kendi hisselerini bakasna satt. Ben alamadm. Sonra ortamla anlaamadk. Baz sorunlar oldu. Ben de ona devretmek istedim. lk zamanlar istekliydi almaya. Ama krizin ucu grnnce vazgeti. ok dk fiyatlar teklif etti. Ben de sen bana sat dedim. kna olmad ama krizi hissetmeye balaynca, geen 2007 Ekim aynda tamam dedi. 110 bine anlatk. Ben 45 bin karabildim. Biraz eten

204

dostan aldm, toplam 60 bini verdim. Kalann da kredi ektim. Evi, arabay ve atlyeyi ipotek ettirdim. ler gittike ktye gitti. Aylk taksitler 3000 lira ama giderler srekli artt. ilerin parasn dahi deyemez olduk. i karmak zorunda kaldm. Onlarn tazminatlarn bile deyemedim. i kardmz iin iler yetimedi. Bir iki firma bize i vermeyi kesti. Sizin anlayacanz ksa srede ben her taraftan kuatldm. Once arabay sattm, X5 (BMW) vard ben de. Ama borlara yetmedi. nk 50 bin lira kredi bir anda 85 bin oldu. Ancak onu kapatabildim. Bir ksmn demitim zaten. Sonra verdiim ekler senetler protesto olmaya balad. Onlardan bir sr haciz geldi. Dkkandaki makineler alamaz hale gelince evi de sattm. Ama hem kara listeye girmitim, hem iileri kaybetmitim, hem de mterileri. Sonu olarak evi sattm ama borlar bir trl sfrlayamadm. Kendim de artk bir isizdim...

Modern ekonominin kurallar iinde her ilemin yazl ve yasalara uygun olmas gerekir. Ticaret yaplrken birisine bor veya mal verildii zaman ya da mal gnderilmesi iin para dendii zaman, bunlarn belirli szlemeler ve belgelerle yaplmas gerekir. Geleneksel kurallarla, iyi niyetle veya kiisel gvenle yrtlen ticari ilikilerde kt niyet, lm vs. sz konusu olduunda zaman hak iddia etmek mmkn olamamaktadr.
... Bir de insanlara ok fazla gvenirim ben. Aslnda ticaret bana gore deil hi. Bir arkadam benden acil bir ii iin 10 bin liralk ek istedi. Hi dnmeden yazdm verdim. Ama o bana 20 bin lira bor olarak, geri dnd. Can cier arkadam bana borcu olmadn gzmn iine bakarak syleyince yapacak hibir eyim kalmad. ekip vurabilirdim ama bunu bile yapamadm. Benim gcm kendime yetti ite (E1) Ticarette arkadalk olmadn rendim. Eskiden vard. Bir arda, ihannda herkes birbirinin derdine derman olmaya alrd. Sz senetti. imdi yle deil. Brakn szn senet olmasn, senetler, ekler bile ie yaramyor artk. Rakipleri getik, komun bile bir adm ileri gitmeni istemiyor. Bunlar yanl eyler ama artk toplum olarak deiiyoruz galiba, eskiden nemli olan birok ey bugn nemsiz hale geldi. Bu yzden benim i evrem de ok farkl deildi. Srekli yeni simalar giriyor piyasaya ve bir anda insanlar tokatlayp yok oluyor. Sonra baka bir yerde baka bir ile kyor insanlarn karsna ve yine ayn yntemler (E3)

Ancak bunun dnda baka faktrler de olabilir. rnein hkmetlerin alm olduu ekonomiyle ilgili kararlar, dviz piyasasndaki dalgalanmalar, aniden gelen zamlar, girdi fiyatlarnn artmas, herhangi bir sektrde meydana gelen ani krizler, 205

genel ekonomik krizler, bankaclk ilemlerindeki deiiklikler veya mevcut uygulamalar ticari faaliyet srdren bireylerin baarsz olmalarnda etkili olabilmektedir.
... her kriz dnemi once bizim sektrn yle bir tozu alnr. Ev alacak, evini tamir edecek, boya yapacak insan kriz grnr grnmez once bunlardan feragat eder. naatta hemen hemen herey dvize endekslidir. Kriz dneminde de dviz ykselir. Dviz ykselince de fiyatlar ykselir. Ucuza satsan satamazsn, haliyle kimse de pahal malzeme ya da ev almak istemez... Bu kadar almamtk o krizlerde. En kt olduumuz 2001 kriziydi. O zaman da ileri durdurduk. Fazla bor da yoktu, bir ekilde iler yar yarya dmesine ramen dndrdk. Hatta sonunda az da olsa kr bile ettik. 2003te de ayn ekilde oldu. 2001de akllandm iin dviz ve altna da yatrm yaptm biraz. Borsadan kesinlikle uzak durdum. yle atlattk. Ama son byk dalgada fazla aldmz iin kyya yanamamz mmkn olmad. Boulduk gittik, anlayacanz. .. kendime hl kzgnm. Biraz da onun etkisi var. kabahatin by ben de tabi. Ama tek kabahatli de ben deilim. Bizim toplumumuzda paran varsa, senden i kurman, insanlara i-a vermin ve devletine vergini demen beklenir. Ama ne zaman ki ciddi olarak bir ie giriirsin bin dereden su getirirler. Vergisi, algs, izinleri hepsi bir dert. Gittiin her devlet dairesi seni yolacak kaz gibi grr. Elektrik balatmak istersin, basit bir i yle deil mi? bin trl belge, bir sr izin isterler. Yani akl ii deil Trkiyede bu artlarda i yapmak. Bankalar zaten kuzgunlar gibi her an stne atlamay bekler. Sistem bitmi. Sistemin bu kirlilikten ve hantallktan kurtulmad srece daha ok iyi niyetli giriimci, tccar, sanayici, kk iletmeci canna kyar... (E2)

adamlarnn intihara kadar gidecek ticari faaliyetlerinde i ilikisi iinde olduklar evrenin de etkisi byktr. Her meslek alanna, her kente, her semte ve her iin kendine gre rekabet koullar bulunmaktadr. Her ne kadar grnte bir dayanma, szl ve yazl kurallar olsa da rekabetin olduu yerde bir iadam, tccar veya esnafn dieriyle ilgili kt planlar olabilir veya rakibi zor duruma dtnde onun zaafndan, zayflndan yararlanma istei doabilir. Bu kapitalizmin kendi varolu felsefesinde olan doal bir kuraldr, gl zayf yer!
... ilikisi iinde bulunduum ortam genel olarak sistemden farkl deil. Sistem, piyasa artk herkesin birbirini yemek iin frsat kollad bir dneme girmi durumda. Hayatmn hi bir dneminde bu kadar kaypak bir dnem grmedim ben. 11 yamdan beri ticaretin iindeyim, bir sr krizler grdm ama hibiri gnmzde yaanlanlar kadar acmasz deildi. Elindeki para bir anda kaybolup

206

gidiveriyor. Hergn milyarca Dolar, Euro Trk Liras buhar olup uuyor, birileri itike ierken bir anda birileri dibe vuruveriyor. naat sektrnde de bu byle. nce TVler gazeteler bas bas haberler yapt, evler ucuzlad, krediler dt diye. Milleti zendirdiler herkes eve kotu. Ev fiyatlar gereinden fazla ykseldi. Ona ramen millet borca girip ev ald. Talep bir anda patlad. Bir sr insan bu ie girdi. Yeni amlaklar, mteaahhitler tredi. Ama sonunda bunlarn byk bir ksm yok olup gitti. Ev kredileri bu ekilde patlaynca ev alabilecek durumda olanlar bile ev almaktan korkar oldu. Bir anda inaat sektr krizi en ok yaayan sektr oldu. te o ok dalgas da geldi bizi vurdu. O nedenle bizim piyasa riski en yksek piyasadr ve bizim piyasada kk balklar yutmak iin pusuya yatm bir sr byk balk vardr. Zaten nasl oldu bilmiyorum benim yaptm inaatlar imdi byk bir firmaya geti, firma o ii daha da bytt bile... (E2).

Kreselleme olgusu en ok ekonomide kendisini hissettirmektedir. Ticaretin serbestletirilmesi, lkeler aras ulamn kolaylamas, internetin yaygnlamas, teknolojik ilerlemeler pazarlar lke snrlarnn tesine tamaktadr. Bunun yannda her lkenin yaam koullarnn ayn olmamas, insani gelimilik dzeylerindeki ve yaam kalitelerindeki farkllklar, evresel etkilerin nemsenmemesi, enerjinin, hammaddenin ve emein maliyetinin dk olmas gibi etkenler retimi bir anda dnyann baka yerlerine kaydrabilmektedir. Daha ucuza mal edilen rnlerin piyasadaki rakabet avantaj da artmaktadr. Bu gelimeleri takip edemeyen, lkemde kalr, vatanm-milletim iin retim yapar, kendi insanma i veririm diyen giriimciler iin bu gerek ykc olabilmektedir. Bir yandan yar fiyatndan daha ucuza mal edilmi bir rnle rekabet etmek, dier yandan ar vergiler, pahal enerji, yksek faizli krediler, grece yksek ii cretleri ve tefecilik gibi yasad sorunlarla bouan yerli retici, dier yandan lkeye kontrolszce ve engellenmeden giren ucuz mallarla rekabet etmek zorunda kalmaktadr. Ticareti kresel kapitalizmin kurallarna uygun yapmamak bu tr giriimciler iin lmcl olabilmektedir.
... bir retim iindeyseniz, ekonominin, piyasann ok deikenli bir ey olduunu iyi bilmeniz gerekiyor. Yatrmnz tek ynl yapmanz ve bunu yaparken de borlanmanz doru bir yol deil. Hele de bizim gibi bir lkede ekonomiye asla gvenmemeli, dvizle hi borlanmamalsnz. Dnya kreselleti diyorlar, bence bu doru. yi bir ey mi? Bunu tam olarak bilemiyorum. Bunu tartanlar vardr herhalde. Ama benim amdam iyi olduunu syleyemeyeceim. Neden derseniz? Bizim lkemizde tam alglanmayan bir in sorunu var. Adamlar neredeyse bedavaya mal retiyor. ilik bizdekinin onda biri nereydeyse. Elektrik,

207

hammadde yine yle. rnek verecek olursak bizde bir gmlein maliyeti 10 TL ise, adamlarda 1 TL. Gel de bununla rekabet et. Bizim reticilerimiz bile oraya yatrm yapyor, en azndan alp modelini gidiyor oraya, adamlar aynsn ok daha ucuza mal edip veriyor eline. Bununla ilgili hkmet kendi nlemini almad. Bizim gibi olanlar da almad. Bir de kresel kriz dedikleri ey var. geri nasl oldu da en ok bizim sektr vurdu bunu anlayamadm. Sonuta insanlar plak dolamyor, maazalar dolup tayor, bir ekilde insanlar giyime para harcyor. Zaten baladnda da ev kredilerinin geri denmemesinden dolay balamt. Ama gelgelelim kriz bizim lkemizde iyi ynetilemedii iin en ok bizi vurdu. Babakanmz, teet geecek falan dedi ama olmad, umudumuz abuk bitti. in ve baz uzakdou lkeleri zellikle emein/iiliin ucuz olmasndan, alma saatlerinin ok uzun olmasndan dolay bizim sektr ok zarar etti. Hkmetin nlem almas gerekirdi ama bu konuda hi bir alma yaplmad. Eskiden biz, bir ok nl markaya foson i yapardk. imdi bizim tannmam markalar bile oralarda i yaptryor. Benim gibi olanlar bu trene binemedi maalesef. Bu da bitie giden yolun balangc oldu. Bir dier olay, dediim gibi dvizle borlanma, dviz ucuzlaynca sanyorsun ki, bir daha ykselmeyecek, lke arad istikrara kavutu Ama yle olmuyor, olmad. Dvize endeksli aldm kredi elimde patlad. Bir neden de, eklerin senetlerin geri dnmemesi. Adam tccar, bir eki demedimi bu zincirleme etki yapyor. nk o ek sende de kalmyor, sen de bir bakasna ciro ediyorsun bu da bir ekilde ticari itibarn sarsyor, seni etkiliyor. Bir sonraki aamada, yani senin de eklerin, senetlerin geri dnmeye baladnda duble bir etki yapyor. Sonuta piyasa bir btn, bir zincir, halkalardan biri bozulunca bu zincirin tamamn da bir ekilde etkiliyor... (E3). ... Dnya kreselleti, snrlar kalkyor, tabii ekonomik, ticari anlamda. Adam kuma Tayvanda, boyay Vietnamda, kesimi Hindistanda, dikimi inde, ty, paketlemeyi bilmem hangi yerlerde yaptryor. Getirip senin lkende satyor. Senin maliyetin 10 ise adamn maliyeti 5. Sen kr edebilmek iin bunu en az 13e satmalsn, adam satyor 8e. Arada be puan var.Sen tketicisin, hangisine gidersin, mal ayn mal, elbette ucuz olana gidersin. Benim lkemde ii cretleri, elektrik, su, kira, hammadde hepsi pahal. retim yaptn zaman srekli krndan ksman gerekiyor. Ama kr edemezse bir iletme batar, bende olduu gibi... (E7).

Ticari faaliyet yrten bireylerin rgtllkleri sadece yasal zorunluluk gerei gibi durmaktadr. rgtlerin ileyii bir aile irketinden farkl olmad gibi yeler de o rgtn kendilerine bir faydasnn olacan dnememektedirler. Hatta skntl olduklarnn rgtleri tarafndan bilinmesinin kendilerini daha da zor duruma

208

sokabileceinden

korkmaktadrlar.

nk

rekabetin

bunu

gerektirdii

kansndadrlar. E5in syledikleri bunu dorulamaktadr:

... ye olduun bir tek esnaf odas vard... Ama ben ye olmaya bile gitmemitim, mecburmuum kanuni olarak, onu da muhasebeci benim yerime halletti... Meslek odasnda bana akl verebilecek birinin de olduunu hi sanmyorum, nk yardm isteyebilecein insanlar, rekabette olduun, batman isteyecek olan insanlar... ve de bir ok seminerde ve ortamda tantm ouyla, niteliksiz, kalitesiz insanlar... Toplumdan srf paralar olduu iin haketmedikleri ilgiyi saygy gryorlar. imdi sen diyeceksin ki imdi keke yardm olsayd... profesyonel anlamda bile olsa olamaz... Bir ehirde 100 tane maaza olabilir ama satclar 10-15tir. Yani meslek odanda benim skntlarm var diyemezsin, nk annda seni deifre ederler, kredin biter satclardan mal alamazsn... (E5).

Trkiyede kresellemenin ekonomi ve siyaset zerindeki etkisi, lkenin gelimekte olan ekonomisini ve giriimcisini olumsuz etkilemektedir. Uluslaras sermayenin serbeste lke iinde i yapmas, tevikler almas, yerli giriimcilerden bazlarnn uzakdou lkeleri ve in gibi emein, enerjin, hammaddenin ucuz olduu yerde retim yapp lkeye kolaylkla sokabilmesi fiyatlarn dmesini ve rekabetin eit olmayan koullarda srmesini salamaktadr. Bunun sonucu olarak birok giriimci iin ykm kanlmaz olmaktadr. E3n yaadklar bu duruma rnek olarak gsterilebilir:
Bir kere bizim lkemiz ekonomik anlamda pek bamsz deil. Adamlar, yani bunlarn kim olduu hem ok belli, hem de belli deil, gizli bir ekilde istedikleri gibi lke ekonomisini ynlendiriyorlar. 2001 krizinden sonra dediler ki, Trkiyede artk kriz olmaz, istikrar geldi, Akparti iktidara gelince dediler ki, Trkiyede artk siyasi krizi olmaz, tek parti iktidara geldi Ama nedense bir trl sylenen olmuyor. Kriz geldi, yzbinlerce insan isiz, a kald. Yzlerce, binlerce iletme kapand, iadamlar, tccarlar iflas etti. Gidin bakn Mertere, Mahmutpaaya her gn yeni bir iyeri kapanyor, her gn yzlerce, binlerce insan isiz kalyor. ler iyi olsa niye bunlar olsun ki? Bunun cevabn vermek lazm. Akcas ben veremiyorum. Veremediim iin battm ve canma kydm. Verebilseydim, derdim ki, ben bireyler biliyorum, yok, ben hibir ey bilmiyormuum. Hkmete gvendim, sandm ki, onlar Trk sanayicisini, Trk reticisini, Trk iisini koruyacak, ucuz ve kalitesiz in mallarna, uzakdou mallarna kar nlem alacak Bekledik, istedik, ama olmad. Bir de sulu biz olduk. Niye retim iin ine gitmedik, kendi lkemizde retip, kendi insanmz altrdk, vergimizi verdik, kendi insanmza hizmet edelim dedik. Bugn

209

vergisini adam gibi veren kimse ayakta duramaz. Sistem sana diyor ki, al-rp, iinin hakkn ye, gemini kurtar! Ee drstlk nerede kald? Vatanseverlik nerede kald? nsan onuru nerede kald? ... (E3). ... Trkiye ekonomisi spaklatif bir ekonomi. Burada ok hzl para giri klar oluyor. O nedenle riskli yatrmlara girmemek art. ... bizim lkemizde i yapmak, para kazanmak istiyorsanz kesinlikle iktidara yakn olacaksnz veya bizzat iktidar partisinden siyasetin iinde yer alacaksnz... (E8).

3.4. Veri ve Bulgularn Deerlendirmesi Ticari baarszlk intiharlar, intiharlar iinde zel bir grubu oluturmaktadr. Ekonomik sistem ve retim ilikileri iinde kurallar ve yasalara uygun olarak ticari faaliyet yrten, vergi veren, istihdam yaratan, ekonomiye art deer katan, belirli bir sermaya ile yatrm yapm bireylerin oluturduu bir kategoridir. Bunun yannda sahip olduklar toplumsal statleri, gelirleri, alm olduklar yaam kaliteleri, sosyal evreleri ve aile ilikileri bir anda deien bireylerin intihar riskleri daha yksektir. Aratrmada ortaya konan intihar giriimi/intihar oranlarna bakldndan normal intiharlardaki 1/10 tersine dnm gibidir. Ticaretle uraan bireylerin rgtsel ballklar ve rgtlerine olan gvenleri yetersizdir. rgtlerin de yelerine sahip kma, zor zamanlarnda yanlarnda olmak ynnde bir eilimleri ve faaliyetleri yoktur. Ticari baarszlk intihar ve intihar giriimlerinde ciddi risk tekil etmektedir. ntiharlarn kimi zaman bir cinnet sonucunda olmas baka insanlarn da canna mal olabilmektedir. Bu nedenle dier tm ekonomik nedenlerle olan intiharlarda olduu gibi, ticari baarszlk yaayan bireyler, geride braktklar aile bireylerinin zor bir yaam srecekleri, alacakllarn onlara ktlk yapabilecei veya kt yola debilecekleri gibi endielerle dier aile yelerinin de hayatna kast edebilmektedirler. Aileleriyle ve akrabalaryla sorunlar olan bireyler ok daha abuk intihar karar alabilmektedirler. Ekonomik olarak zor duruma den bireylerin sevgilileri, eleri ve ocuklar tarafndan terkedilmeleri veya sulanmalar ise daha ciddi bir risk tekil etmektedir.

210

Tm intiharlarda olduu gibi, ticari baarszlk yaam bir bireyin de intihara karar vermesinde tekli neden yerine oklu nedenden dolay intihar karar aldklar tespit edilmitir. Bu gruptaki intihar ve intihar giriimlerinde en ok ateli silah kullanld, ikinci srada da asma ynteminin kullanld tespit edilmitir. Her iki yntem de mortalitesi en yksek yntemlerdir. Burada nemli bir nokta da ateli silahlar edinmek iin belirli bir ekonomik gelir dzeyine sahip olmann gerekli olmasdr zira silah edinmek iin hem bir korunma ihtiyacnn domas, hem de ruhsat ve silah almak iin belirli bir parann denmesi gerekir. Borlarn artmas, eklerin-senetlerin, kredi borlarnn denememesi, bireylerde kredibilitesinin ve ticari itibarnn zedelenecei endiisini arttrmaktadr. zellikle hacizler, tefecilere olan borlar ve demeyedikleri borlar nedeniyle verilen hapis cezalar intihar kararlarnn alnmasnda hzl etki etmektedirler.

211

SONU VE NERLER
Bu tezin ana amac, tm bilimsel aratrmalarda olduu gibi bilimsel bilgi retmektir. Bu aratrmada bilimin yntemleriyle ticari baarszlk ile intihar arasndaki ilikinin bilimsel olarak aratrlmasna allmtr. Tezde temel hareket noktas, Durkheimn intihar yaklamdr. Durkheimn pozitivist bir bak as ile yapm olduu intihar aratrmas, bu aratrmann da sonuca ulamasnda yararlanlan yntemsel modeli oluturmutur. Bunun yannda Max Weberin yorumlu anlama yaklam da alma boyunca bireylerin neden intihar ettiini anlama ve yorumlamada nemli bir hareket noktas olarak kabul edilmitir. Bu tezin kapsamn oluturan aratrmada bireylerin toplumsal evreleri, ekonomik ve kltrel ynleriyle incelenmi, bireyi ekonomik baarszlndan dolay hayatn sonlandrmaya ynlendiren itkilerin neler olduu saptanmaya allmtr. Bu itkilerin, ahlaki ve kltrel boyutlar, bireye getirdii ykmllklerin ve yaptrmlarn neler olduu, bunlarn toplumsal ilikilerdeki gc ve konumu da ortaya konmutur. Aratrmada ticari baarszlk sonucu intihara girimi ve intihar etmi birey asndan bireyin kiisel zellikleri, bireyi intihara srkleyen ekonomik ya da ticari baarszln ekonomik nedenleri; ailenin ekonomik durumu ve sosyal stats, i evresi ve meslek rgtleri sorgulanmtr. Belirli bir ekonomik ilikiler a iinde bulunan, neredeyse tm sosyal ilikileri ve toplumsal stats bu ilikilere bal olan, yaam kalitesi grece daha yksek bireylerin ekonomik baarszla uramalar durumunda evrelerindeki sosyal destek mekanizmas gereinden daha zayf kalabilmektedir. Ulalabilen rneklemlerle ilgili veriler, ncesin DE, 2005ten sonra TKin intiharlarla ilgili yaynlad istatistiklerden, basnda yer alan intihar ve intihar giriimi haberlerinden ve ulalan adresler ve iletiim bilgilerinin aracl ile seilen, ticari baarszlk nedeniyle intihar edenlerin yaknlar ve intihar giriiminde bulunan toplam 12 katlmcyla grme teknii ile olmutur.

212

Bu almada tezin ekonomik gelir dzeyi, yaam kalitesi ve toplumsal stats yksek olan bireylerin ticari baarszlk yaadklarnda intihar etmeleri veya intihara girimelerinde toplumsal ve ekonomik faktrler etkendir eklindeki temel varsaym dorulanmtr. Ayrca ekonomik gelir dzeyi, yaam kalitesi ve toplumsal stats yksek olan bireylerin ticari baarszlkla yzyze geldiklerinde dier sosyal gruplara gre kaybedecekleri daha fazla ey olduundan intihar eilimi daha yksektir varsaym da dorulanmtr. Bunlarn yan sra ticari baarszlk gsteren bireylerin yaadklar sosyoekonomik ve sosyo-psikolojik kntnn derinlii bulunduklar toplumsal statden dolay daha fazladr, Ekonomik krizler ticari baarszl, ticari baarszlklar ise intihar ve intihar giriimlerini arttrmaktadr, Ticari baarszlk sonucu intihara girien yada intihar eden bireylerin etrafnda toplumsal ilikiler a ve destei zayftr ve Ticari baarszlk sonucu intihara girien bireylerin sonraki hayatlarnda topluma katlmalar ve normal hayatlarna dnmeleri zor olmaktadr eklindeki dier alt varsaymlar da dorulanmtr. yle ki; Ekonominin ve toplumun dengede olduu, deiimin yava olduu, herhangi bir kriz durumunun olmad zamanlarda ticari baarszla bal intiharlar, rnein Trkiye iin sylenecek olursa, ylda 60-70 kii eklindedir. Ancak bir kriz durumu sz konusu olduunda olduunda bu say % 50 ile % 100 arasnda deien oranlarda artmaktadr. Bunun yannda ticari baarszlk bireylerin intihara ynelmelerinde, toplumun baarszla, iflasa ve borlu olanlara baknn olumsuz olmas da etkilidir. Aratrma srecinde grme yaplan bireylerin verdikleri bilgilerden de anlald zere; belirli bir yaam standardn yakalayan, bu yaam standardnn gerektirdii ekilde yksek gelire ve tketim alkanlklarna sahip olan bireyler bu olanaklar kaybettiklerinde byk bir sosyal ve psikolojik ykm yaamaktadrlar. Bu yzden sahip olduklar maddi olanaklar, staty ve yaam standartlarn kaybedince 213

onurlarnn, gururlarnn da kaybolduunu dnmekte, toplumun kendilerine kar olumsuz bir yargyla yaklaacan dnmektedirler. Buna sosyal evrelerinden destek grmemeleri ve yalnzlk duygusu da eklenince intihar etme riski artmaktadr. Ticari baarszlk intiharlarnda en nemli motiflerden birisi de ailesini dnerek intihar eden veya intihara girien ticari baarszlk yaam bireyler, geride braktklar ailelerinin reddi miras yoluyla borlardan kurtulabilmelerinin yolunu amak istemektedirler. Ticari baarszlk yaayp iflas edenler kendi yaamlarnn yan sra ailelerinin yoksulluk ve skntlarla dolu bir yaam olaca dncesiyle, kendileriyle birlikte elerini ve ocuklarn ldrmeleri de basnda grlen bir gerekliktir. Bunlara ek olarak alacakllarn, borlularn veya icra iin gelmi grevliler ve avukatlar ldrp intihar edenler de bulunmaktadr. Ticari baarszla uradktan sonra bireylerin evrelerindeki sosyal koruma emberinin zayflad veya tamamen ortadan kalkt grlmektedir. Kreselleme, hemen hemen her alanda varln gstermekle birlikte en fazla etkili olduu alan ekonomi alandr. Dnya sistemine egemen olan liberalizm braknz yapsnlar, braknz gesinler prensibinden hareket ederek, ticari faaliyetlere tm snrlarn kalkmasn istemektedirler. Bu istek zellikle gelimemi ve azgelimi lkelere srekli bir dayatma seklinde sunulmaktadr. yimser bir yaklamla Trkiyenin gelimekte olan bir lke olduu sylense bile bu dayatmadan kendini kurtaramamaktadr. Kresel kapitalizmin kurallarna gre faaliyet yrten Trk giriimcileri, rekabetin azgn dileri arasnda zaman zaman kaybolabilmektedirler. Kresellemeye kout olarak Trk giriimcisini koruyan, lehine olan tm yasal dzenlemeler ortadan kaldrlmakta ve daha yeni yrmeyi renmi Trk giriimcileri kresel kapitalizmin rekabet koullaryla babaa braklmaktadr. Kresellemenin etkileri arttka krizlerin arasndaki zaman aral

daralmaktadr. 90l yllara kadar 10-15 ylda bir olan ekonomik krizler, artk hem daha kresel, hem de zaman aral 3-5 yla kadar dm durumdadr. Kresel lekteki krizler tm dnyay etkilemektedir. Bunun yannda kresellemenin etkisiyle dnyann herhangi bir yerinde bulunan bir lkedeki dalgalanma veya yerel

214

kriz, Trkiyedeki ekonomik yapy ve dolaysyla yerli yatrmclar da etkileyebilmektedir. Ekonomik krizlerin hem daha fazla kresellemesi, hem de zaman aralklarnn daralmas nedeniyle toplumdaki birincil ilikiler, aile ve akraba balar ile bunlarn salad koruyucu kalkan gittike zayflamaktadr. Bu toz duman iinde devletin ticaretle uraan insanlara salad olanaklarn snrl olmas, yasal faaliyet yrten finans kurulular ve bankalarn kredi artlarnn ar olmas nedeniyle bireyler tefecilere ynelebilmektedirler. Tefecilerin zor duruma dm bireylere saladklar ar bor verme artlar, bu insanlar daha da zor duruma dmektedir. Deyim yerindeyse, devletin yeterince sahip kmamas nedeniyle iadamlar/ikadnlar, tccarlar, esnaflar denize dnce ylana sarlmaktadrlar. Devletin tefeciliin nne geilmesi ve ticaretle uraanlarn yasal ve uygun kredilerle desteklenmesi iin gerekli dzenlemeleri yapmas arttr. Tefecilik ve kredilerin yksek faizleri sadece ticaretle uraanlar iin deil, her vatanda iin bir sorundur. Btn bu olumsuz koullarn st ste gelmesiyle yaamlar ekilmez hale gelen iadamlar/ikadnlar, tccarlar, esnaflar intihar tek seenek olarak grmektedirler. Oysa onlar deneyimleri ile ekonomiye farkl ekillerde katk sunabilirler. Bu kayplarn nne geebilmek iin devletin, meslek kurulularnn yapabilecekleri mutlaka vardr. ncelikle devletin, borcunu deyemeyen iadamlar/ikadnlar, tccarlar ve esnaflar hapse atmak yerine alp borlarn deyebilecekleri koullar yaratmas gerekir. Bunun iin uygun koullarda kredi salanmas, borlarnn belli bir sre ertelenmesi, danman destei verilmesi, ortaklk kurulabilmesi iin uygun koullarn, ihracat yapabilmeleri iin gerekli destein salanmas ynnde dzenlenmeler yapmas gerekir. Meslek rgtleri, kendi i ekimelerini acmasz rekabet kurallarn zor duruma den yelerinin bu durumundan yararlanmak iin kullanlmasna msaade etmemeleri gerekir. yelerin meslek rgtlerine, haklarnn savunulmas veya zor durumda destek grebilme ynnde gvenleri yoktur. Mutlaka yelerini zor 215

durumlarnda destekleyecek bir yapya kavumalar arttr. Bunun iin bir fon kurabilirler. Bu fon, tpk esnaf kefalet kooperatifleri gibi lke apna yaylabilir veya belli bal merkezlerde yer alabilir. Devletin de bunun iin yasal bir dzenleme yapmas yerinde olacaktr. Oluturulacak bu fondan yararlanabilmenin koullar uzmanlardan ve meslek temsilcilerinden oluturulacak bir kurul tarafndan belirlenip standartlatrlabilir. Aynen isizlik fonunda alanlardan kesinti yaplmasnda olduu gibi, bu fon iin de bizzat ticari faaliyet yrten kurulu veya kiilerin kendilerinden dentiler alnmal, bu dentilerin miktarlar, i yerinin retim kapasitesine, bulunduu blgenin kalknmlk dzeyine, yaratt istihdam kapasitesine, dedii vergiye vs. bal olarak deiiklik gstermelidir. Toplumun intihar konusunda bilinlendirilmesi, yanl tutum ve davranlarn deitirilmesi iin devletin zerine deni yapmas gerekir. Tmyle intiharlar nlemeye ynelik yaplacak almalarn yannda, zel olak ticari baarszlk intihalar iin meslek rgtleri ile ibirili yaplarak risk faktrleri belirlenmelidir. Bu risk faktrleri sektrlere, illere, blgelere ve dnemlere gre deimektedir. rnein; bir yl tekstilde kriz yaanrken, ertesi yl inaat sektrnde, ertesi yl turzim sektrnde, bir baka yl otomotiv sektrnde yaanmaktadr ya da bazen bir ka sektr birden veya tm lkeyi etkileyen krizler yaanabilmektedir. Bu sektrlerin youn olduu il ve blgelere gre de risk faktrleri de deiebilmektedir. Toplum intihar konusunda bilinlendirilirken zellikle intihar kaytlarn tutan resmi grevlilerin hizmet ii eitimlerle formlar daha ciddi ve eksiksiz doldurmalar salanarak verilerin dzenli ve hatasz tutulmas salanmaldr. Meslek rgtleri, niversiteler ve Salk Bakanl ibirlii ile

iadamlar/ikadnlar ve esnaflara (iftiler de katlabilir) ynelik intihar riski aratrmalar yaplmal, skntya girmi veya intihara girimi olanlarn kendilerine ve ailelerine psikolojik destek hizmeti sunulmaldr.

216

KAYNAKLAR
ACAR, Hseyin ve BYKKAYA, Erol. 2004. ntihar Olgusu, Ruh Sal, (Yl: 1, Say: 3, Haziran). T.C. Sak Bakanl Yaynlar. Ankara. ACUN. Vecihi. 2009. Dnya Ekonomi Bunalmnn Trkiyeye Sosyal ve Psikolojik 12.02.2010). AKG, ztin. 1991. Ekonomide Gerei Aray. Balam Yaynlar. stanbul. ALPTEKN, Kamil. ve DUYAN, Veli. 2009. ntihar ve ntihar nleme, Yeni nsan Yaynevi. stanbul. ALVAREZ, Al. 2007. ntihar: Kan Dkc Tanr (ev: Zuhal il Sarkaya). teki Yaynevi. stanbul. ARKUN, Nezahat. 1978. ntiharn Psikodinamikleri. .. Edebiyat Fakltesi Yaynlar. 2. Bask stanbul. ARSLAN, Mahmut. 1979. Ekonomik Doktrinler Tarihinde Adam Smithin Yeri ve Anlam. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm. stanbul. ATKINSON, R. L. vd. 1995. Psikolojiye Giri 1-2. Sosyal Yaynlar. stanbul. AYDIN, Mustafa. 1997. Kurumlar Sosyolojisi. Vadi Yaynlar. Ankara. BAIMSIZ SOSYAL BLMCLER. 2009. Trkiyde ve Dnyada Ekonomik Bunalm, 2008-2009. Yordam Kitap basm Yayn. stanbul. BAGZ, Ltf ve AKMAKI, Ramazan. 2003. Yeni cra ve flas Kanunu. Legal Yaynlar. stanbul. BAKAYA, Fikret. 2000. Kalknma ktisadnn Ykselii ve D, (nc Bask). mge Kitabevi. Ankara. BAUMAN, Zygmunt. 1999. Sosyolojik Dnmek. Ayrnt Yaynlar. stanbul. Yansmalar ve Muhtemel Sonular, http://www.koksav.org.tr/hassas_konular/ 090406_kok_hk-VAcun.pdf (Eriim:

217

BECK, Aaron T., vd. 1996. Hopelessness and Suicidal Behavior, Essential Papers on Suicide. (Ed. John T. Maltsberger- Mark J. Goldblatt). New York: New York University Press. BERNAL, J. D. 2008. Tarihte Bilim (2. Cilt). Evrensel Basm Yayn. stanbul. BILTON, Tony. vd. 2008. Sosyoloji (eviri Ed.: Kemal nal). Siyasal Kitabevi. Ankara. BOCK, Philip K. 2001. nsan Davrannn Kltrel Temelleri (ev. N. Serpil Altunek). mge Kitabevi. Ankara. BOLDT, M., 1988. The Meaning Of Suicide: Implication For Research, Crisis- 9 BORAN, Tun. 2009. Dnya Ekonomi Bunalmnn Trkiyeye Sosyal ve Psikolojik Yansmalar: ntiharlar-Ekonomik Krizi http://www.koksav.org.tr/ hassas_konular/090406_kok_hk-TBoran.pdf (Eriim: 12.02.2010) BORATAV, Korkut. 1990. Trkiye ktisat Tarihi 1908-1985, (3. Bask). Gerek Yaynevi. stanbul. BORATAV, Korkut. 2009. Bir Krizin Ksa Hikayesi. Arkada Yaynevi. Ankara. BORATAV, Korkut. 2010. Trkiye ktisat Tarihi (1908-2007), (14. Bask). mge Kitabevi. Ankara. BORGATTA, Edgar F. and MONTGOMERY, Rhonda J.V. (Ed.). 2000. Suicide, Encyclopedia of Sociology, (Second Edition). Macmillan Reference USA, New York. s.3077-3087. BRANDT, Richard. 1976. The Morality and Rationality of Suicide, Suicidology: Contemporary Developments, (Ed. Edwin S. Shneidman). Grune&Stratton. New York. BRUN, Jean. 1997. Stoaclk, (ev: Medar Atc). letiim Yaynlar. stanbul. BUDAK, Seluk. 2000. Psikoloji Szl. Bilim ve Sanat Yaynlar. Ankara. CAMUS, Albert. 1978. Sama ve ntihar, Felsefe Dergisi, 1978 (5), s. 62-68. (evirenler: Afar Timuin - Meral Demirel)

218

CELASUN, Merih. 2002. Gelien Ekonomilerin D Kaynak Kullanm, Finansal Krizler ve Trkiye rnei, 2001, Dou Bat Dergisi. Yl: 4, Say: 17, KasmOcak 2001-2002. COLE, Stephan. 1999. Sosyolojik Dnme Yntemi. (ev: Bekir Demirkal), Vadi Yaynlar. Ankara. DEVRM , A. 2006. Trkiye Ekonomisinde Krizler (1929-1989) zerine Okuma Notlar,

http://paribus.tr.googlepages.com/devrim.doc.

(Eriim:

12.07.2008).
DE 2000. ntihar statistikleri. DE Yaynlar. Ankara. DE 2001. ntihar statistikleri. DE Yaynlar. Ankara. DE 2002. Evlenme, Boanma, ntihar ve lm statistikleri CD-ROM. DE Yaynlar. Ankara. DE 2003. ntihar statistikleri. DE Yaynlar. Ankara. DE 2004. ntihar statistikleri. DE Yaynlar. Ankara. DNER, Blent. vd. 2003. llerin ve Blgelerin Sosyo-Ekonomik Gelimilik Sralamas Aratrmas (2003). DPT Yaynlar. Ankara. DOAN, Yaln. 1986. IMF Kskacnda Trkiye 1946-1980, (2. Basm). Tekin Yaynevi. stanbul. DOLU, krullah. 2006. Ekonomideki Dnmn Ynetimi, ereve Dergisi. MSAD Yaynlar. Yl: 14, Say: 38. Mart 2006. DORANABIZ. 2009. Kriz Sonrasna Bak, http://www.doraresearch.com/doranabiz/Doranabiz1-Kriz-sonrasina-bakis-Bulten.pdf. (Eriim: 18.09.2010). DPT. 2002. Sekizinci Be Yillik Kalkinma Plani (2001-2005), DPT Yaynlar. Ankara. DURKHEM, Emile. 1992. ntihar (ev: zer Ozankaya). mge Kitabevi. Ankara. DURKHEIM, Emile. 1995. Toplumbilimsel Yntemin Kurallar (ev: Cemal Bali Akal). Engin Yaynclk. stanbul. DURKHEM, Emile. 2002. ntihar (ev: zer Ozankaya). Cem Yaynevi. stanbul. 219

E-PSKOLOJ.COM. 09.03.2009).

2008.

ntihar

(zkym, .

http://e(Eriim:

psikoloji.com/forum/showthread.php?2724-Intihar(%F6zkiyim)

ELMEZ, Mahfi. 2008. Kresel Finans Krizi-Piyasa Sisteminin Eletirisi. Remzi Kitabevi Yaynlar. stanbul. EKNC, Nazm Kadri. 1998. Trkiyede 1980 Sonras Kriz Dinamikleri ve ntibak Mekanizmalar, Toplum ve Bilim-Trkiye Ekonomisi: Byme ve Kriz. Say: 77, Yaz 1998. ERDEM, Nilgn. 2005. Finansal Krizler: Trkiye, Meksika ve Kuzey Kore Deneyimleri, Kapitalizm ve Trkiye 1 Kapitalizm, Tarih ve Ekonomi (Haz: Fuat Ercan ve Yksel Akkaya. Dipnot Yaynlar. Ankara. ERDOAN, N. 1985. Toplumbilimde ntihar ve Toplumsal Deime ntihar Bants , Anadolu niversitesi, Genlik ve ntihar Olaylar Sempozyumu Bildiri Kitab. 30-31 Mays 1985. Eskiehir. ERGUN, Doan. 1993-A. 100 Soruda Sosyoloji El Kitab. (Altnc Bask). Gerek Yaynevi. stanbul. ERGUN, Doan. 1993. Yntemi Bulmak (Trkiyede Toplumsal Bilimlerin Bunalm). Gerek Yaynevi. stanbul. ERKAL, Mustafa E. 1983. Sosyoloji, (kinci Bask). Filiz Kitabevi. stanbul. FLZ, Erdin. 2007. Trk Kamu Ynetiminde Kriz Ynetimi. Alfa Yaynlar. stanbul. FROMM, Erich. 1993. nsandaki Ykcln Kkenleri-Birinci Kitap (kinci Basm). Payel Yaynlar. stanbul. FROMM. Erich. 1996. zgrlkten Ka, (Drdnc Bask), (ev: emsa Yein). Payel Yaynevi. stanbul. GIBBS, Nancy. 2009. The Great Recession: America Becomes Thrift Nation, Time Magazine. Wednesday, Apr. 15, 2009. GIDDENS, Anathony. 1998. Sosyoloji-Eletirel Bir Yaklam (ev. M. Ruhi Esengn ve smail retir). (Beinci Bask). Birey Yaynclk. stanbul. 220

GOUVERNEUR, Jacques. 2007. Kapitalist Ekonominin Temelleri, ada Kapitalizmin Ekonomik Tahliline Giri (ev. Fikret Bakaya). kinci Bask. mge Kitabevi. Ankara. GL, Faruk. 1992. ntihar. Kar Yaynlar. Ankara. GRAKAR, L. 1991. ntihar ve Aile levleri zerinde Karlatrmal Bir alma. H.. Sosyal Hizmetler akademisi Yaynlanmam Uzmanlk Tezi. Ankara HAN, Cuci. 1997. Felsefi ntihar ve tesi. Kora Yayn. stanbul. http://en.wikipedia.org/wiki/Bankruptcy http://hpamuk.blogcu.com/1998-den-2010-a-turkiye-de-kisibasi-milli-gelir/6347351 http://www.haber7.com/haber/20101125/Turkiyede-kisi-basina-dusen-milli-gelir.php http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/16380515.asp http://www.istanbulhaber.com.tr/haber/g-20-ulkelerinin-kisi-basi-milli-gelirdurumlari-43495.htm http://www.milliyet.com.tr/intihar-notu-tefeciler-beni-bitirdi-/turkiye/sondakika/ 17.01.2011/1340497/default.htm?ref=haberici (Eriim: 17.01.2011). http://www.turkhukuksitesi.com/mevzuat.php?mid=3915 http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=1057140&title=bakanlar-kurulu-yenihesaplama-yapti-kisi-basi-milli-gelir-15-bin-dolari-asti JACOBS, D. G. vd. 2003. Practice Guideline for the Assessment and Treatment of Patients With Suicidal Behaviors. American Psychiatric Association. ArlingtonUSA. JAMISON, Kay Redfield. 2004. Erken ken Karanlk: ntihar Anlamak. Ayrnt Yaynlar. stanbul. KAHRAMAN, Hseyin. 2006. Kresel Tketim Kalplar Kltrleri Tek Tipletiriyor, ereve Dergisi. MSAD Yaynlar. Yl: 14, Say: 38. Mart 2006. KALBERG, Stephen. 2009. Max Weberi Anlamak, (ev. Bedri Gencer). Lotus Yaynevi. Ankara. 221

KAYSER

TV.

2011.

Son

Drt

Ylda

30

Kii

ntihar

Etti,

http://www.erciyestv.com.tr/Haberler/SON-4-YILDA-30-KISI-INTIHARETTI---5787.htm (Eriim: 14 Ocak 2011). KAZGAN, Glten. 2005. Trkiye Ekonomisinde Krizler (1929-2001): Ekonomi Politik Asndan Bir rdeleme. stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. stanbul. KAZGAN. Glten. 1999. Tanzimattan XXI. Yzyla Trkiye Ekonomisi. Altn Kitaplar Yaynevi. stanbul. KIVISTO, Peter. 2008. Sosyolojinin Temel Kavramlar (ev. hsan apolu-Sefer Yavuz). Birleik Yaynevi. Ankara. KIZILOT, kr. 2009. Kriz Dneminde Miras Reddetmenin Avantaj,

http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=11206585.
(Eriim: 16.04.2009). KORKMAZ, Esfender. 2009. Ekonomik Krizin Toplumsal Etkileri stanbul Aratrmas. www.esfenderkorkmaz.com/arastirma.../ekonomik-krizintoplumsal-etkileri- istanbul-arastirmasi.html. KSEMHAL, Nurettin azi. 1971. Durkheim Sosyolojisi. Remzi Kitabevi. stanbul. KMBETOLU, Belks. 2005. Sosyolojide ve Antropolojide Niteliksel Yntem ve Aratrma. Balam Yaynlar. Istanbul. KURU, Baki, vd. 1989. cra ve flas Hukuku, (4. Bask). Genel Datm ve Basn Yayn. Ankara. LITMAN, Robert E. 1996. Sigmund Freud on Suicide, Essential Papers on Suicide. (Ed. John T. Maltsberger- Mark J. Goldblatt). New York University Press. New York. MAUSS, Marcel. 2005. Sosyoloji ve Antropoloji (ev: zcan Doan). Dou Bat Yaynlar. Ankara. MENDRAS, H. 2008. Sosyolojinin lkeleri (ev. Buket Ylmaz). letiim Yaynlar. stanbul. MILLS, C. Wirght. 2000. Toplumbilimsel Dn (ev. nsal Oskay). Der Yaynlar. stanbul. 222

MINOIS, Georges. 2008. ntiharn Tarihi-stemli lm Karsnda Bat Toplumu, (ev. Nermin Acar). Dost Kitebevi Yaynlar. Ankara. MTEVELLOLU, Nergis ve SNMEZ, Sinan. 2009. nsz, Kreselleme, Kriz ve Trkiyede Neoliberal Dnm (Der: Nergis Mtevelliolu ve Sinan Snmez). stanbul Bilgi nievrsitesi Yaynlar. stanbul. ODA, Celal. 1996. ntihar (z Kym) Tanm- Kuram- Saaltm. zmir Psikiyatri Yaynlar. zmir. OKAN, Oya. 2001. Bat Dncesinde Liberalizm ve Tarihi Koullar. Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Ankara. OKTK, Nurgn. 2003. Mula linde ntiharlarn Nedenleri ve zm nerileri. Mula niversitesi Yaynlar. Mula. OKTK, Nurgn. TOP, Ayla, SEZER, Sergender ve BOZYER, nal. 2003. Mula li ntihar ve ntihar Giriimlerinin Sosyolojik Olarak ncelenmesi, Kriz Dergisi 11 (3) 1-19. Ankara. OKTK, Nurgn. ve SEZER, Sergender. 2004. Aile inde ntiharlarn Yoksullukla likisi: Mula rnei, IV: Aile uras Aile ve Yoksulluk Bildirileri (S. 79100). T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar. Temmuz 2004. Ankara. NDER, zzettin. 2001. Ekonomik Kriz, Yeni Trkiye Ekonomik Kriz zel Says I. Eyll-Ekim 2001, Yl 7, Say 41. Sayfa: 45-55. NEY, Ayhan. 1978. ktisadi ve Ticari Terimler Szl, (nc Bask). Turhan Kitabevi. Ankara. ZBUDUN, Sibel. 2010. Krizden nsan Manzaralar, http://www.ozguruniversite. org/guncel_sibel_konferans.php (Eriim: 08.06.2010). ZGVEN, Halise Devrimci. 2008-1. ntihar Davrn Riskinin

Deerlendirilmesi, Trkiye Klinikleri Psikiyatri ntihar Davran zel Says (Editr: Ik Sayl). Cilt: 1, Say: 3, Yl: 2008. S. 8-14.

223

ZGVEN, Halise Devrimci. 2008. ntihar Davrannn Epidemiyolojisi, Trkiye Klinikleri Psikiyatri ntihar Davran zel Says (Editr: Ik Sayl). Cilt: 1, Say: 3, Yl: 2008. S. 1-7. ZTRK, Melda. 2005. Sermaye Birikiminde Zorunlu Bir Urak Olarak Kriz, Kapitalizm ve Trkiye I Kapitalizm, Tarih ve Ekonomi, (Haz. Fuat Ercan ve Yksel Akkaya). Dipnot Yaynlar. Ankara. PALABIYIKOLU, Refia ve KARACAN, Eda. 2008. ntihar Davran ve Medya, Trkiye Klinikleri Psikiyatri ntihar Davran zel Says (Editr: Ik Sayl). Cilt: 1, Say: 3, Yl: 2008. S. 43-52 PAPERNO, Irina. 1997. Suicide as a Cultural Institution in Dostoevskys Russia. Ithaca: Cornell University Press. Salk Bakanl. 2004-1. ntiharn nlenmesi: Geride Kalanlar Nasl

rgtlersiniz? T.C. Salk Bakanl Yaynlar. Ankara. Salk Bakanl. 2004-2. ntiharn nlenmesi Medya alanlar in Kaynak. T.C. Salk Bakanl Yaynlar. Ankara. Salk Bakanl. 2004. ntihar Olgusu ve nlenmesi. T.C. Salk Bakanl Yaynlar. Ankara. SAYBAILI, Kemal. 1992. ktisat, Siyaset, Cevlet ve Trkiye. Balam Yaynlar. stanbul. SAYIL, Ik. 2000. ntihar Davran, Kriz ve Krize Mdahale (inde), Ankara niversitesi Psikiyatrik Kriz Uygulama ve aratrma Merkezi Yaynlar. Ankara. SAYIL, Ik. 2000. Ruh Sal ve Hastalklar. Antp Yaynlar. Ankara. SAYIL, Ik. 2008-1. Krize Mdehale ve ntihar nleme. Trkiye Sosyal Psikiyatri Dernei ve ntihar nleme Dernei Yaynlar. Ankara. SAYIL, Ik. 2008. ntihar nleme, Trkiye Klinikleri Psikiyatri ntihar Davran zel Says (Editr: Ik Sayl). Cilt: 1, Say: 3, Yl: 2008. S. 53-57. SELUK, Faruk. 2002. Alacakaranlk Kua, Dou Bat Dergisi. Yl: 4, Say: 17, Kasm-Ocak 2001-2002.

224

STENGEL, Erwin. 1973. Suicide and Attempted Suicide, Penguin Books, Middlesex. EN, Neslihan. 2008. Bat Dnce Tarihinde ntiharn Algsal nas, Kayg Dergisi, (2008-11). Bursa. SENNETT, Richard. 2005. Karakter Anmas-Yeni Kapitalizmde in Kiilik zerideki Etkiler, (ev: Bar Yldrm), kinci Basm. Ayrnt Yaynlar. stanbul. ENSES, Fikret. 1998. Kriz, D Yardm ve Neoliberal Politikalar, Toplum ve Bilim-Trkiye Ekonomisi: Byme ve Kriz. Say: 77, Yaz 1998. ENTRK, Recep. 1996. slam Dnyasnda Modernleme ve Toplumbilim. z Yaynclk. stanbul. SEYDOLU, Halil. 1999. Ekonomik Terimler Ensiklopedik Szlk. Gzem Can Yaynlar. stanbul. SEYMEN, Dilek. 2005. Dnya Ticaretindeki Yeni Eilimler ve Trk D Ticareti Asndan Deerlendirilmesi, Kapitalizm ve Trkiye 1 Kapitalizm, Tarih ve Ekonomi (Haz: Fuat Ercan ve Yksel Akkaya. Dipnot Yaynlar. Ankara. SEZER, Baykan. 1993. Sosyolojide Yntem Tartmalar. Smer Yaynlar. stanbul. MAN, Begm. 2006. Kreselle(tir)me Karsnda Bir Olanak Olarak Bakaldr ve Albert Camus, Kayg Dergisi (Say: 6, Sayfa: 49-58). Uluda niversitesi Yaynlar. Bursa. SOLOMON, Andrew. 2005. Depresyon Atlas. (ev. Berna ap, vd.). Okuyanus Yaynlar. stanbul. SNMEZ, Mustafa. 2010. Teetin Ykm... Dnyada ve Trkiyede Kresel Krizin 2009 Enkaz ve Gelecek. Yordam Kitap Basm Yayn. stanbul. SNMEZ, Sinan. 2009. Trkiye Ekonomisinde Neoliberal Dnm Politikalar ve Etkileri, Kreselleme, Kriz ve Trkiyede Neoliberal Dnm (Der: Nergis Mtevelliolu ve Sinan Snmez). stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. stanbul. SWINGEWOOD, Alan. 1998. Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi. Bilim ve Sanat Yaynlar. Ankara. 225

TOLAN, Barlas. 1981. ada Toplumun Bunalm: Anomi ve Yabanclama. Ankara ktisadi ve Ticari limler akademisi (2. Bask). Ankara. TK, 2010-1. Nfus ve Kalknma Gstergeleri, http://nkg.tuik.gov.tr/goster. asp?aile=2 TK, 2010-2. Kurulan ve Kapanan irketler Aralk 2009 ve Yllk 2009, TK Haber Blteni. Say:13 21 Ocak 2010. TK. 2007-1 Ceza nfaz Kurumu statistikleri 2006, Ceza nfaz Kurumu statistikleri 2007, Ceza nfaz Kurumu statistikleri 2008 TK, 2005. ntihar statistikleri 2004-2005 CD-ROM. TK Yaynlar. Ankara. TK, 2006. ntihar statistikleri CD-ROM. TK Yaynlar. Ankara. TK. 2007. ntihar statistikleri 2004-2005 (CD-ROM). TK Yaynlar. Ankara. TK. 2008. irket, Kooperatif ve Ticaret nvanl yerleri statistikleri 2008. TK. 2009. ntihar statistikleri 2009 (CD-ROM). TK Yaynlar. Ankara. TK. 2010. ntihar statistikleri. http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?tb_

id=37&ust_id=11 TUNA, Korkut. 1981. Yurt Dna i Gnderme Olaynn Sosyolojik Eletirisi. .. Edebiyat Fakltesi Yayn. stanbul. TRK TABPLER BRL, 2005. Trk Ceza Kanunu Hekimler ve Salk Ortamna likin Maddeleri, Yorum, neri ve Eletiriler. Trk Tabipler Birlii Yaynlar. Ankara. TRKDOAN, Orhan. 2000. Bilimsel Aratrma Metodolojisi. Tima Yaynlar stanbul. TURNER, Jonathan H. vd. 2010. Sosyolojik Teorinin Oluumu (ev. mit Tatlcan). Sentez Yaynclk. Bursa. TSAD. 1999. 1999 Ylna Girerken Trkiye Ekonomisi. TSAD Yaynlar. stanbul.

226

NAL, Ali. ve KAYA, Hseyin. 2009. Kresel Kriz ve Trkiye. Ekonomi ve Politika Aratrmalar Merkezi Yaynlar. stanbul. (http://www.ekopolitik.org/images/ cust_files/090317164507.pdf - Eriim: 01.05.2009). UYGUR, Ercan. 2001. Krizden Krize Trkiye: 2000 Kasm ve 2001 ubat Krizleri. Trkiye Ekonomi Kurumu Tartma Metni No: 2001/1

www.tek.org.tr/dosyalar/KRIZ-2000-20013.pdf. (Eriim: 18.06.2008)

VOLANT, Eric. 2005. ntiharlar Szl (ev: Turhan Ilgaz). Sel Yaynclk. stanbul. WEBER, Max. 1993. Sosyoloji Yazlar Hrriyet Vakf Yaynlar. stanbul. WHO, 2006. Mental Health and Substance Abuse-Facts and Figures, Suicide Prevention: Emerging from Darkness http://www.searo.who.int/en/Section1174 /Section1199/Section1567/Section1824_8076.htm WHO, 2009. Suicide rates per 100,000 by country, year and sex (Table), http://www.who.int/mental_health/prevention/suicide_rates/en/index.html www.euro.who.int www.suicidology.org. 2010. The Economy and Suicide, http://www.suicidology. org/web/guest/current-research (Eriim: 21.09.2009). www.tdk.org.tr (Eriim: 19.08.2009). www.who.org (Eriim: 21.11.2010). YARAMAN, Ayegl. 2003. Toplumsal Deime ve Kiilik zellikleri. Balam Yaynlar. stanbul. YELDAN, Erin. 2002. Trkiye Ekonomisinde 2000-2001 Krizinin Yapsal Kaynaklar zerine, Dou Bat Dergisi. Yl: 4, Say: 17, Kasm-Ocak 20012002. YENTRK, Nurhan. 2005. Krlerin Yry Trkiye Ekonomisi ve 1990 Sonras Krizler, (ikinci Bask). stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. stanbul. (ev. Taha Parla). (nc Bask).

227

YILDIZ, Zafer ve DURGUN, Aye. 2010. 2008 Kresel Ekonomik Krizi ve Turizm Sektr zerine Etkileri, Sleyman Demirel niversitesi Vizyoner Dergisi. Yl: 2010. Cilt: 2. Say: 1. Sayfa: 1-15. Isparta. YILMAZ, Levent. 2001. Umberto Eco ile Kriz zerine Sylei, Gogito. Say 27, Yaz 2001. Yap Kredi Yaynlar. stanbul. YIP, Paul S.F. ve LAW, Stephen C.K. 2008. Report on Hong Kong Suicide Deaths in 2006. The Hong Kong Jockey Club Centre for Suicide Research and Prevention The University of Hong Kong.

228

BASINDA IKAN TCAR BAARISIZLIK NEDENYLE GEREKLEEN NTHAR VE NTHAR GRM HABERLER http://arsiv.sabah.com.tr/2000/05/12/g05.html http://arsiv.sabah.com.tr/2007/08/25/haber,B230DE9CAB3241C7B99706921E7A15 D1.htmlhttp://haber.gazetevatan.com/haberdetay.asp?detay=Yuce_Okullari_sa hibinin_sir_olumu__214768_7&tarih=23.12.2008&Newsid=214768&Categor yid=7 http://arsiv.zaman.com.tr/2003/08/24/ekonomi/butun.htm, 24.08.2003. http://haber.gazetevatan.com/haberdetay.asp?detay=Yuce_Okullari_sahibinin_sir_ol umu__214768_7&tarih=23.12.2008&Newsid=214768&Categoryid=7, Onurumla lyorum. http://haber.gazetevatan.com/Is_adaminin_borc_intihari/219409/7/Yasam http://haber.gazetevatan.com/Isadami_intihar_etti_/218558/7/Yasam http://haber.gazetevatan.com/kendini-yakan-esnaf-oldu/333050/7/Yasam http://haber.mynet.com/detay/ana/kuyumcunun-borc-intihari/464255 http://haber.mynet.com/detay/yasam/borcu-bulunan-esnaf-intihara-kalkisti/513252 http://haber50.com/275858_Esnafin-Borc-Intahari.html http://habergo.com/haber/10353/ankara-da-isadami-kendini-asti.html http://haber.turk724.net/91998/haberler/Ecza-Deposu-Yanan-Isadami-Intihar-EttiEcza Deposu Yanan adam ntihar Etti, 09.07.2008, http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=-129257 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=-142551 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=-146471 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=-168249 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=-170875 Psikiyatriste giden

iadam says krizle birlikte artt, Haber: Ayegl Doan / stanbul,

229

http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=-170875 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=-175963 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=-176902 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=-183730 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=-188285 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=-195112 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=-195112 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=-200277 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=-200277 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=-205443 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=-205443 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=-210427 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=-220688 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=-222728 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=-225663 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=-251955 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=10142010 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=10673500 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=10771620 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=10771620 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=11248089 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=11271782 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=115267 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=122215 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=12225792

230

http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=12233236 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=129738 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=13032203 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=130662 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=13986272 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=165826 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=186146 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=211332 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=224610 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=23089 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=243874 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=252284 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=255736 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=288201 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=288816 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=289108 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=289228 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=299985 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=301343 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=301525 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=3545798 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=3613699 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=3809323 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=48748 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=52564

231

http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=5276040 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=56096 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=56204 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=7755080 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=8155769 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=8244186 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=96076 http://webarsiv.hurriyet.com.tr/2000/02/24/183715.asp http://www.ajansbir.com/haber-37315---Elmali_li_Isadami_Kendini_Asti.html http://www.aksam.com.tr/2010/01/09/haber/siyaset/4443/chp_den_olume_atlayacakt i.html http://www.aksam.com.tr/haber.asp?a=23963,3&tarih=19.01.2006, adam 'Canm aln' dedi ve tetii ekti, Haber: nsal DALGIN / ESKEHR, 19.01.2006. http://www.attabot.com/haber-oku/17-40-bankadan-kredi-cekerek-actigi-isyerindekriz-yuzunden-intihar-etti-890573/ http://www.attabot.com/haber-oku/is-adaminin-borc-intihari-826072/ http://www.balikesir.gen.tr/Haberler/HaberDetay.asp?id=5097 http://www.balikesir.gen.tr/Haberler/HaberDetay.asp?id=6007 http://www.beyazgazete.com/haber/2010/03/24/denizli-de-intihar.html http://www.beyazgazete.com/haber/2010/06/20/aydin-da-borc-intihari.html http://www.bighaber.com/intihar-eden-isadami-kocaelci-bingolde-vergi-rekortmenioldu/ http://www.birgun.net/economics_ndex.php?news_code=1135563997&year=2005 &month=12&day=26 Ekonomik Kriz ntihar Getirdi. 26.12.2005. http://www.bizimkocaeli.com/2428-haberipaylas.html

232

http://www.bizimkocaeli.com/guncel/16376-abdurrezzak-kocakelci-gece-topragaverildi.html http://www.bizimkocaeli.com/guncel/26933-esnafi-intihara-surukluyorlar.html http://www.bizimkocaeli.com/polis-adliye/26658-pompali-tufekle-intihargirisimi.html http://www.bodrumhabermerkezi.com/?sayfa=haberler&bolum=detay&haberID=765 5 http://www.bodrumhabermerkezi.com/default.asp?sayfa=haberler&bolum=detay&ha berID=6375 http://www.bodrumhabermerkezi.com/default.asp?sayfa=haberler&bolum=detay&ha berID=5835 http://www.canakkalemiz.com/canakkale-haberleri/canakkale-haber.asp?id=1460 http://www.cumhuriyet.com.tr/?im=yhs&hn=37192 http://www.dengegazetesi.com.tr/news_detail.php?id=35069&uniq_id=1277759201 http://www.denizhaber.com/HABER/17765/1/turgut-okan-armator-intihar.html http://www.denizhaber.com/HABER/17765/1/turgut-okan-armator-intihar.html http://www.ensonhaber.com/borc-batagi-intihar-ettirdi.html http://www.evrensel.net/haber.php?haber_id=67041 http://www.finansgundem.com/haber/oku/manset/12625/undefined/print http://www.gazete13.net/haber-Borc-batagindan-kurtulamadi-intihar-etti-202828/ http://www.gazete5.com/haber/esinin-gozu-onunde-intihar-etti-11686.htm http://www.gazetevatan.com/haber/kendini-yakti/322603/7/Yasam http://www.gazeteyenigun.com.tr/icerik.asp?page=ekonomi&tarih=&nID=25971 http://www.haber24.com/Guncel/1-1706/Muteahhit-in-borc-intihari.html http://www.haber24.com/Guncel/1-93590/Arkadaslarini-yasa-bogdu.html http://www.haber3.com/eski-milletvekili-intihara-kalkisti-104460h.htm

233

http://www.haber3.com/news_detail.php?id=273702 Tefeci borcu intihar getirdi. http://www.haber7.com/haber/20080126/Isadami-ANuri-Colakoglu-intihar-etti.php http://www.haber7.com/haber/20100409/Ziya-Sarkin-sahibi-isadami-intihar-etti.php http://www.haberaktuel.com/dershane-mudurunun-borc-intihari-haberi258472.htmlhttp://www.habergec.com/Bor-yznden-intihar-etti/ http://www.haberayna.com/Finikeli-isadami-kendini--asti_34014.html http://www.haberayna.com/Yasam-Icraya-verilince-intihar-etti_30537.html http://www.habercem.com/haberdetay.asp?tarih=&Newsid=45202&Categoryid=7 http://www.habercem.com/haberdetay.asp?tarih=21.01.2009&Newsid=51100&Cate goryid=1 http://www.haberciniz.biz/haber/bilecikli-isadami-intihar-etti-bileick--822349.html http://www.haberingundemi.com/haber/Is-adami-tabancayla-intihar-etti-/29096 http://www.haberkenti.com/author_detail.asp?id=645 http://www.haberkenti.com/news_detail.asp?id=10915http://www.haberpan.com/ada nada-bir-isadami-intihar-etti-haberi/ http://www.haberler.com/bodrum-tur-teknesi-eksperinin-intihar-girisimi-2142755haberi/ http://www.haberler.com/borc-bunalimina-giren-isadami-tek-kursunlu-intihar-haberi/ http://www.haberler.com/bunalima-giren-is-adami-intihar-etti-haberi/ http://www.haberler.com/iflas-eden-isadami-canina-kiydi-haberi/ http://www.haberler.com/iflas-sonrasi-bunalima-giren-isadami-intihar-etti-haberi/ http://www.haberler.com/iskadini-kendini-utu-kablosuyla-asti-haberi/ http://www.haberler.com/lokantacinin-borc-intihari-haberi/ http://www.haberler.gen.al/2009-10-12/alacagini-tahsil-edemeyince-catiya-cikipbasina-silah-dayadi/ http://www.haberturk.com/yasam/haber/128745-kriz-beni-teget-gecmedi

234

http://www.habervaktim.com/haber/120756/altin_turk_olume_atladi.html http://www.habervitrini.com/bugun_tam_9_kisi_kendini_asti-455275.html http://www.habervitrini.com/fabrikasi_kapaninca_canina_kiydi-449169.html http://www.habervitrini.com/haber.asp?id=236589 nl adam ntihar Etti. http://www.habervitrini.com/haber.asp?id=312655 Zor Duruma Den adam ntihar Etti. http://www.habervitrini.com/haber.asp?id=313827 http://www.habervitrini.com/haber.asp?id=386905 http://www.habervitrini.com/haber.asp?id=387089 http://www.habervitrini.com/haber.asp?id=390416 http://www.haberx.com/adanada_intihar(17,n,10373169,730).aspx http://www.hizmetgazetesi.com.tr/?Sayfa=HaberarDetay2&id=5332 http://www.hurriyet.com.tr/_np/2884/7072884.jpg http://www.hurriyet.com.tr/ekonet/15558643.asp?gid=303 http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/12652297.asp http://www.hurriyet.com.tr/gundem/10053495.asp http://www.hurriyet.com.tr/gundem/10627022.asp http://www.hurriyet.com.tr/gundem/10627022.asp Kyd. 23 Aralk 2008. http://www.hurriyet.com.tr/gundem/10695129.asp?gid=229 http://www.hurriyet.com.tr/gundem/10825111.asp?gid=229 http://www.hurriyet.com.tr/gundem/11008526.asp http://www.hurriyet.com.tr/gundem/11228459.asp http://www.hurriyet.com.tr/gundem/11443636.asp http://www.hurriyet.com.tr/gundem/12229697.asp http://www.hurriyet.com.tr/gundem/14000036.asp 235 At Poligonunda Canna

http://www.hurriyet.com.tr/gundem/9460937.asp http://www.hurriyet.com.tr/pazar/6636717.asp?m=1 http://www.hurriyet.com.tr/sondakika/8109729.asp?gid=229&sz=72099 http://www.hurriyetport.com/news/122/ARTICLE/15827/2009-11-27.html http://www.hurriyetport.com/news/122/ARTICLE/5594/2008-10-26.html http://www.ilgazetesi.com.tr/2010/01/26/kredi-borcu-intihar-ettirdi/ http://www.ilk-kursun.com/2009/09/isleri-bozulan-is-kadini-intihar-etti/ http://www.kadikoygundem.com/haber_detay.asp?haberID=28183 http://www.kanalvip.com.tr/haber_detay.asp?ID=33200&baslik_id=32 http://www.kaynarcahaber.com/detay.asp?hid=2435 http://www.kenthaber.com/akdeniz/kahraman-maras/Haber/Genel/Normal/ isadaminin-intihar-ettigi-ortaya-cikti/af6b2b62-d945-48ae-ab9f-2f72de42b6f0 http://www.kenthaber.com/Arsiv/Haberler/2004/Nisan/24/Haber_11573.aspx, Konak'ta bunalma giren iadam intihar etti, ZMR HA, 24 Nisan 2004. http://www.kenthaber.com/ege/aydin/Haber/Genel/Normal/isadami-kendiniasti/0813039b-c340-425e-b098-686e9604faaf http://www.kenthaber.com/ege/izmir/Haber/Genel/Normal/esnafin-borcintihari/6b8ed695-b6c2-4752-afa2-999976d99402 http://www.kenthaber.com/ege/izmir/Haber/Genel/Normal/karsiyakada-intihargirisimi/d5349337-f547-456d-a586-fc7524db6b2b http://www.kenthaber.com/ege/izmir/Haber/Genel/Normal/tabancasini-kalbinedayayip-intihar-etti/32d194ca-e83c-4a2c-818c-b272fa73d085 http://www.kenthaber.com/ege/manisa/turgutlu/Haber/Genel/Normal/ibrahim-abpakintihar-etti/370237f7-4d16-40a0-a5c9-52a1562193c9 http://www.kenthaber.com/guneydoguanadolu/gaziantep/Haber/Genel/Normal/esnaf-intihar-etti/c3e792d5-1ead4d42-8fec-f7a34169c143

236

http://www.kenthaber.com/karadeniz/trabzon/Haber/Genel/Normal/borclari-intiharasurukledi/24b224a0-5e06-47be-b6e5-65fa8906c48c http://www.kenthaber.com/karadeniz/trabzon/Haber/Genel/Normal/helallik-isteyipintihar-etti/945465d5-e5fc-456b-8595-35627fd4a5dd http://www.kenthaber.com/marmara/sakarya/karasu/Haber/Genel/Normal/iflas-edenfindik-tuccari-intihar-etti/5c1bc3d3-eb4a-4e0e-82b1-4d2f38bfdd77 http://www.kenttv.net/haber.php?id=14159 http://www.lpghaber.com/Borc-Yuzunden-Intihar-Etti---haberi-420477.html http://www.lpghaber.com/Burdur%60da-Borc-Intihari--haberi-272371.html http://www.lpghaber.com/Iflas-Eden-Esnaf-Intihar-Etti--haberi-96318.html, Eden Esnaf ntihar Etti, 18.07.2008. http://www.lpghaber.com/Turgutlu%60da-Intihar--haberi-385931.html http://www.marmaragazetesi.com/index.php?p=88&l=1&modNWPortal_catID=1& modNWPortal_ListFilter=2009/7/1673&modNWPortal_dataID=1673 http://www.mavididimgazetesi.com/default.asp?sayfa=haberdetay&id=2542 http://www.medimagazin.com.tr/mm-psikiyatristlere-gun-dogdu-h-66254.html http://www.medya71.com/haber_detay.asp?haberID=133 http://www.milliyet.com.tr/2007/07/31/son/soneko21.asp, MKB'de bugne kadar 44 irketin tahtas iflas nedeniyle kapatld. http://www.milliyet.com.tr/borc-batagi-intihar-ettirdi/turkiye/sondakika/01.07.2010/ 1257679/default.htm?ref=haberici http://www.milliyet.com.tr/borclarindan-bunaldi-oyle-bir-gasp-yalani-uydurdu-ki/turkiye/sondakika/03.07.2010/1258658/default.htm?ref=haberici http://www.milliyet.com.tr/default.aspx?aType=SonDakika&ArticleID=1178472 http://www.milliyet.com.tr/denizli-de-neler-oluyor-/ekonomi/haberdetayarsiv/ 03.05.2010/1148194/default.htm flas

237

http://www.milliyet.com.tr/giresun-da-borc-cinneti--isadami--oglunu--karisini-vekendini-vurdu/turkiye/sondakikaarsiv/03.05.2010/72568/default.htm http://www.milliyet.com.tr/isyerine-icra-gelen-esnaf-kendiniyakti/turkiye/sondakika/ 12.08.2010/1275490/default.htm http://www.milliyet.com.tr/kadin-bankaciya-1-milyon-tl-kaptirdi-intiharetti/turkiye/sondakika/26.06.2010/1255399/default.htm http://www.milliyet.com.tr/kastelli-den-geriye---mektup-kaldi/guncel/haberdetayarsiv/03.05.2010/762223/default.htm http://www.milliyet.com.tr/kocaelispor-baskani-intihara-tesebbusetti/spor/sondakika/ 04.11.2010/1310274/default.htm http://www.milliyet.com.tr/kriz-tekstilciyi--panik-atak-yapti/ekonomi/haberdetayarsiv/03.05.2010/47448/default.htm http://www.milliyet.com.tr/maside-23-nisan-torenine-gidemeyince-intihar-etti/ turkiye/sondakikaarsiv/24.04.2010/1229015/default.htm http://www.milliyet.com.tr/Milliyet.aspx?aType=SonDakika&ArticleID=1206954 http://www.yenicaggazetesi.com.tr/yg/habergoster.php?haber=32720 http://www.milliyet.com.tr/Spor/SonDakika.aspx?aType=SonDakika&ArticleID=13 10274&Date=04.11.2010&Kategori=spor&b=Kocaelispor%20Baskani%20inti hara%20tesebbus%20etti http://www.milliyet.com.tr/volkan-olume-giderken-patladi/guncel/haberdetayarsiv/ 03.05.2010/249088/default.htm http://www.milliyet.com.tr/yangin-sadece-denizli-de-mi-/dilekgappi/ege/yazardetay-arsiv/03.05.2010/1148790/default.htm http://www.milliyet.com.tr/Yasam/SonDakika.aspx?aType=SonDakika&ArticleID= 1184769&Date=19.06.2010&Kategori=turkiye&b=tefeciler%20esnafa%20cin net%20gecirtti http://www.milliyet.com.tr/Yasam/SonDakika.aspx?aType=SonDakika&ArticleID= 1005689&Date=20.10.2008&Kategori=turkiye&b=Isadami%20Icelli%20olu% 20bulundu 238

http://www.milliyet.com.tr/Yasam/SonDakika.aspx?aType=SonDakika&KategoriID =15&ArticleID=1128705&PAGE=1 http://www.netgazete.com/NewsDetail.aspx?nID=548852 http://www.netgazete.com/NewsDetailTG.aspx?nID=507737 ntihar eden Cevher zden, sepetle karanfil gtrd olunun yanna defnedilecek, 03 Haziran 2008. http://www.nethabercilik.com/haber/isadami-sezai-cetinel,-intihar-etti.htm http://www.orduistikbal.com/php/index.php?option=com_content&task=view&id=3 879&Itemid=36 http://www.ozgurkocaeli.com.tr/news.php?id=24857 http://www.polatliistiklal.com/index.php?option=com_content&task=view&id=438 &Itemid=25 http://www.porttakal.com/haber-vergi-rekortmeni-isadami-intihar-etti-149856.html Vergi rekortmeni iadam intihar etti, 20.10.2008, HA Kaynakl haber. http://www.posta.com.tr/ekonomi/YazarHaberDetay/Kriz__teget__gectiyse__15_isa dami_niye_intihar_etti_.htm?ArticleID=3018&Date=23.04.2010 http://www.radikal.com.tr/2001/03/27/turkiye/02kri.shtml http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=7030 http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetay&ArticleID=993621& Date=27.04.2010&CategoryID=77 http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetay&ArticleID=995018& Date=04.05.2010&CategoryID=77 http://www.sabah.com.tr/Yasam/2009/08/27/isadami_intihar_etti http://www.sabah.com.tr/Yasam/2010/08/12/isyerine_icra_gelen_esnaf_kendini_yak ti http://www.salihlitv.com/habergoster.php?pageNum_haber_ilkgetir=0&totalRows_h aber_ilkgetir=2652&haber=2784 http://www.samanyoluhaber.com/h_320504_unlu-isadiminin-sir-intihari-.html 239

http://www.samanyoluhaber.com/s_242287_odemisli-isadami-olu-bulundu.html http://www.showhaber.com/antakyali-isadami-isyerinde-intihar-etti-341742.htm http://www.showhaber.com/birlikte-yasadigi-kadini-ortagi-oldugu-is-yerindeoldurdu-355792.htm http://www.showhaber.com/eski-adana-demirspor-baskani-intihar-etti-327395.htm http://www.sondakika.com/haber-isadami-luks-aracta-intihar-etti/ http://www.stargazete.com http://www.stargazete.com/guncel/bursa-da-bir-is-adami-intihar-etti-haber218713.htm http://www.tarsushaber.com/296-mersin-mut-ta-isadami-intihar-etti-.html http://www.tarsusonline.com/Haber_Goster.asp?558-bunalima-giren-is-adamiintihar-etti---video.html http://www.trabzonum.org/forum/archive/index.php?t-29446.html http://www.tumgazeteler.com/?a=1001379 DYP`li iadam intihar etti, 05.09.2005. http://www.tumgazeteler.com/?a=1288754 http://www.tumgazeteler.com/?a=2579792 http://www.tumgazeteler.com/?a=4292517 http://www.tumgazeteler.com/?a=4913789 http://www.tumgazeteler.com/?a=5532542 http://www.tunaydin.com/43991/Esnafin-Kredi-Karti-Borcu-Intihari.html http://www.tvkayseri.com.tr/haberdetay.asp?ID=694 http://www.yg.yenicaggazetesi.com.tr/habergoster.php?haber=33555 http://www.yg.yenicaggazetesi.com.tr/habergoster.php?haber=33555 http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=150415&title=isadami-celal-kocmanbogaz-koprusunden-atladi http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=791427 240

http://www2.haberler.com/isadami-celal-kocman-bogaz-koprusunden-atladi-haberi/ http://www9.gazetevatan.com/haberdetay.asp?Categoryid=1&Newsid=229796 http://www9.gazetevatan.com/haberdetay.asp?detay=Bir_uyari_da_BDDK_Baskani ndan_215442_2&Newsid=215442&Categoryid=2 http://yeni.haberler.com/maddi-sikintilari-olan-kemerli-isadami-intihar-haberi/ Milli Gazete. Terr kadar tehlikeli: `ntiharlar`, 01.07.2008. Ortadou Gazetesi. flas eden irketler oalyor, 08 Austos 2008. Sabah Gazetesi. Ailesini iyerine arp ldrd, Haber: Mslim SARIYAR/ MERKEZ 28.02.2005, Star Gazetesi. Ei ile 16 aylk kzn maket bayla dorad, Haber: Ylmaz, 17.09.2006. Vatan Gazetesi. Sekiz otel sahibi iadam intihar etti, 2007-07-29. www.haberturk.com ve http://www.ihlassondakika.com/detail.asp?id=74977 Mete

Mula'da bir iadam intihar etti, 13 Eyll 2008, Zaman Gazetesi. Dmekten korkan iadam, soluu psikologda alyor, stanbul, 24.02.2002. Zaman Gazetesi. Eini ldren iadam intihar etti, 15 Aralk 2007. Zaman Gazetesi. adam, ekonomik kriz yznden kefen giyip bo mezarda intihar etti, Haber: Burhan Torunlar, Erzincan, 07.09.2002.

241

EK: TEZLE LGL OLARAK YAPILAN GRMELER

Birinci Grme: E1 Grlen kii eskiden 75 kiinin alt bir tekstil atlyesinin sahibi, 39 yanda, boanm, bir kz ocuk sahibi, erkek. niversite mezunu. Kendisi, grme teklifini hi dnmeden Kabul etti. Grme skdarda bir kafede 30 Nisan 2009 tarihinde yapld. Ses kaydna gerek olmadn syledii iin ses kayd yaplmad. Not tutulmasna izin verdi. Kendisine, verdii bilgilerin sadece bilimsel amal kullanlaca, isminin asla deifre edilmeyecei, iletiim bilgilerinin kimseye verilmeyecei hatrlatld. E1 ile ilgili izlenimler u ekildedir; Konuma esnasnda srekli gz uzaklara dalyor ve susuyordu.

Yaadklarn olgunlukla karlam bir hali vard. Giyimi sade ve temizdi, sakal tra olmu ve salarn dzgn bir ekilde taramt. Yandan daha byk gsteriyordu. Salarnda yer yer aklar vard, kendisi bu aklarn yaadklarndan sonra ortaya ktn belirtti. Eli ay ierken hafife titriyordu. Kimseyle konumad eyleri grmeciyle konutuu iin kendini sonunda rahatlam hissettiini syledi. Grme yakalk iki buuk saat srd. Bu srede yedi bardak demli ay ile iki koyu kahve ve 10dan fazla sigara iti. Grme sresince fazla glmedi, sadece baz durumlarda yznde ackl bir tebessm ifadesi olutuu gzlendi.

E1e sorulan sorular ve cevaplar: Biraz kendinizden bahsedebilir misiniz? 39 Yamdaym. Doma byme stanbulluyum. Buraya babam 1950de gelmi. Kendisi memurdu. retmen olarak alt. Mdrlk falan yapt. Annem ilkokul mezunu bir ev hanmyd. Biz aslen Konyalyz. stanbul niversitesini bitirdim. nceleri zel irketlerde altm. Sonra kendi iimi kuraym dedim. Eimin ailesi bize gre daha varlklyd. Onlarn da destei ile kk apl bir tekstil atlyesi 242

kurduk. Eim bu iten anlyordu. Onun bilgisi ve tecrbesine gvendim. Gvenim boa da kmad. Ksa srede i piyasasnda tutunduk ve bydk. Bir kzm var, 13 yanda. Annesiyle kalyor imdi. Ayrldnz m einizden? Evet Ne zaman? Eimle drt yl nce anlaamadk ayrldk. ok zel deilse anlaamamzn sebebi neydi? Yok yok zel mzel deil. Benim gibi bir adamn artk ne zeli olur ki? Eimi aldattm ben. Hayattaki tek hatam da budur zaten. Bir yosmaya takldm. lla eini boa benimle evlen dedi. stemedim ayrldm. Ama btn ilikimizi ortaya dkt, eimi arayp benden boanmasn falan sylemi. yerine gelip rezalet karm ben yurttndayken. te byle eim de beni terketti anlayacanz. Yaparsan bir hata bedelini de dersin. Sanrm benim bu yaadklarmn tek sebebi, gnah o hatam Sizi hayatnza son vermeye karar verdiren sreci biraz anlatabilir misiniz? 97de atk biz Atlyeyi. Benim yurtd balantlarm, eimin i tecrbesi ile birleince bir sr balant saladk. 75 kii alyordu. Bazen iki- vardiya alyorduk. Bizim atlye zaman iinde bymt. Ama ayrlnca yar yarya paylamak zorunda kaldk. Daha dorusu eim bana inat olsun diye kendi hisselerini bakasna satt. Ben alamadm. Sonra ortamla anlaamadk. Baz sorunlar oldu. Ben de ona devretmek istedim. lk zamanlar istekliydi almaya. Ama krizin ucu grnnce vazgeti. ok dk fiyatlar teklif etti. Ben de sen bana sat dedim. kna olmad ama krizi hissedince balaynca, geen 2007 Ekim aynda tamam dedi. 110 bine anlatk. Ben 45 bin karabildim. Biraz eten dostan aldm, toplam 60 bini verdim. Kalann da kredi ektim. Evi, arabay ve atlyeyi ipotek ettirdim. ler gittike ktye gitti. Aylk taksitler 3000 lira ama giderler srekli artt. ilerin parasn dahi deyemez olduk. i karmak zorunda kaldm. Onlarn tazminatlarn bile deyemedim. i kardmz iin iler yetimedi. Bir iki firma bize i vermeyi kesti. Sizin anlayacanz ksa srede ben her taraftan kuatldm. nce arabay 243

sattm, X5 (BMW) vard ben de. Ama borlara yetmedi. nk 50 bin lira kredi bir anda 85 bin oldu. Ancak onu kapatabildim. Bir ksmn demitim zaten. Sonra verdiim ekler senetler protesto olmaya balad. Onlardan bir sr haciz geldi. Dkkandaki makineler alamaz hale gelince evi de sattm. Ama hem kara listeye girmitim, hem iileri kaybetmitim, hem de mterileri. Sonu olarak evi sattm ama borlar bir trl sfrlayamadm. Kendim de artk bir isizdim. Geen ubat aynda ok kt bir mide kanamas geirdim. Salarm bir gecede aard dersem yalan olmaz. nanr msnz hastanede yeil kartla tedavi oldum. Elde hibir ey kalmad. Bir annem bir de kzm var. Annemin evi ve babadan kalan maa olmasa belki de sokaklara derdim. Bu durumdan daha m iyi olurdu, daha m kt olurdu bilmem ama Kzm ve annem bu duruma ok zldler. Ama en sonraki davranm sanrm onlar daha ok zmtr, ne olduunu biliyorsunuz zaten inizde baarsz olmanzn sebepleri sizce nelerdi? Ben baarszln nedenini daha ok kendimde buluyorum. Mtavazi, ortalama bir yaammz vard. Sandm ki bu hep byle srp gider. Bizim evrede her erkein bir metresi vardr. Olmayan ok azdr. Ama o metreslerin hepsi benim gibi deil ite. Benimkisi bana ak oldu ve bedelini de bana detti. imdi nerelerde haberim bile yok. Ak kadn bunca eyden sonra bir kez arayp sormaz m? ler sarpa sarnca ortadan yok oldu. Her neyse, benimkisi ettim, buldum olay Bir de insanlara ok fazla gvenirim ben. Aslnda ticaret bana gre deil hi. Bir arkadam benden acil bir ii iin 10 bin liralk ek istedi. Hi dnmeden yazdm verdim. Ama o bana 20 bin lira bor olarak, geri dnd. Can-cier arkadam bana borcu olmadn gzmn iine bakarak syleyince yapacak hibir eyim kalmad. ekip vurabilirdim ama bunu bile yapamadm. Benim gcm kendime yetti ite. Kendinizi iinizde baarl iken nasl deerlendirirdiniz? Toplumdaki konumunuz, statnz, yaam tarznz sizin arzuladnz, hedeflediiniz gibi miydi? Ben kendimi hep ansl bulurdum. Oldum olas insanlara gvenen bir yapm vard. Buna ramen hep iyi insanlarla karlatm ve bunun bir ans olduunu dnrdm. Aile hayatm pek mutlu deildi. Eimle sevierek evlendik ama sonralar aramzda hep sert tartmalar olurdu. Buna ramen ekonomik sorun yaamazdk. Ailem memur ailesiydi, bu yzden parann kymetini bilen bir 244

insanmdr. Ne oldum delisi olmadm ama eimle olan sorunlarm beni baka kadnlara itti. O srete arkada evrem de etkili oldu tabii. Bunu da belirtmeden geemeyeceim. Komik olan eimden ayrlacam zaman o arkadalarm beni sular gibi yaklatlar bana. Sanki kendileri ayn halt yemiyorlarm gibi. ok fazla politik bir insan deilim. Politikaya falan fazla girmedim. Ama politikaya girmi olsaydm, ya da politikayla ilikisi olan insanlarla daha yakn ilikiler kurabilseydim ok daha iyi yerlerde olurdum belki. Benim batmamda bir yerlerde yeterince tandm olmamas da etkili oldu. Zor durumumda baz ileri halletmek istediimde hep referans istediler ama bulamadm tabii. imdi diyorum ki keke biraz daha yakn ilikilerim olsayd. ok alrdk, eim de ben de ok altmz iin kzmz da ihmal ederdik. Allahtan eimin annesi-babas ve benim annem vard da ocukla ilgileniyorlard. Paramz olmasna ramen doru dzgn ailemle bir tatil yapm deilim. Hep bu seneyi de atlatalm da seneye daha iyi bir tatil yaparz diye erteleyip durduk. alanlarmz gneye tatile giderdi bir gidemezdik yani. Size gre, hayatnza son verme kararn verdiren tek neden iinizdeki baarszlnz myd? Bu sorunun cevabn imdi ben de dnyorum. Ama doktor fazla dnmememi neriyor. Aslnda dnmemek daha iyi bence de. Ama iimdeki baarszlm bir sonu aslnda. Byk bir hata yaptm. O hataya gtren bir sr hatalar yaptm. Birbirine bal bir sr hata anlayacanz. rnein eimle olan sorunlarmz konuarak, birbirimize zaman ayrarak zmek yerine ok almay tercih ettik. Sonra ben baka kadnlara snmay tercih ettim. Btn bunlar da ekonomik olarak kmeme neden oldu. Ama o srete kendimi dlanm ve yalnz hissettim. Ben ahiret inanc olan bir insanm. Kendimi ldrnce cehenneme gideceimi biliyordum ama bu bana kazk atan insanlarla yzleme ans da verir belki, diye bile dndm. Eer arkada evrem biraz daha bana scak yaklasa, biraz daha destek olsa ben bu yolu semezdim. nk ben zaten aadan gelmiim, memur ocuuyum, yokluu bilirim. Hadi sil batan der kollar svardm. imdi baktmda zaten salaka bir karar vermiim kendimi ldrmeye karar vererek.

245

Einiz sizden boanmak istemeyip de sizin yannzda olmaya devam etseydi bir deiiklik olur muydu? Olurdu mutlaka. Eim hem maddi hem de manevi ynden beni destekleseydi zaten hi bir sknt olmazd, krize ramen biz hl i yapyor olurduk. Belki ufak tefek deiiklikler olurdu, ii falan karamak zorunda kalabilirdik iler azalaca iin ama eminim ki batmazdk. O zaman da ben byle sama bir yaamn iine dmezdim. Ama yine de onu sulamyorum. Ayrlm olmama ramen hata yaptm o da bedelini detti. Buna hakk vard. Ailenizde veya yakn evrenizde daha nce intihar eden veya intihara girien olmu muydu? Yok yok kimse olmad. Hatta ben intihar edenlere ok kzardm. Nedir hayatn sonu mu diye? Ama kendim sonuna geldiimi dndm ite. Siz daha nce intihar giriiminde bulundunuz mu? Hayr. Herhangi bir pskiyatrik veya psikolojik rahatszlnz var m? Ya da gemite olmu muydu? Ben hi doktora bile gitmi insan deildim. Gayet salkl, neeli, pozitif bir insandm. Babam da hi gitmezdi. Adamcaz kanser olmasa daha uzun yllar yaard eminim. Ama ben babam gibi souk bir insan deildim, scak ve da ak bir insandm. imdi evden dar kasm gelmiyor ama Daha nce iinizde herhangi bir baarszlk ya da ciddi bir kriz yaadnz m? Byle durumlarda nasl bir tepki verdiniz? Ekonomik anlamda dediim gibi orta halli bir memur ailesiydik. ok rahat bir hayatmz olmad ama bir kriz de yaamadk. ine dtnz ekonomik skntlardan kurtulmak iin neler yaptnz? Yardm istediiniz kii ya da kurulular oldu mu? Denize den ylana sarlr hesab kredi ektik, ekmeye altk. Borcu borla kapatmaya altk. Ee dosta sarldk. Daha ok altk. Ama sonu sfr oldu. 246

Herhangi bir meslek kuruluuna ye miydiniz/misiniz? Buralardan bir destek grdnz m? TOya yeydim. Ama hi ilikim olmad. Bir iki kez resmi ilemler iin gittim o kadar. Destek alabileceim de hi aklma gelmedi. Kendi sorunumu kendim zmeyi tercih ettim daha ok. Bu srete yakn evreniz ve aileniz size nasl yaklat? Annem dnda pek kimseden destek grmedim akcas. Ha bir de kzm bana kendince destek oldu. ok akll bir kz yaadklarm anlayabiliyor. Arkada evremden u an grtm kimse yok. Hl yapayalnzm. Eski eim hastaneye gelip gemi olsun dedi. Onunla grtm bir iki kez. ilikisi iinde bulunduunuz evreyi nasl deerlendiriyorsunuz? imdi dardan baknca ve eskileri salim kafayla deerlendirince anlyorum ki orada herey paraya bal. Para kazanyor veya kazandryorsan deerin var ama eer tkezlemisen veya dmsen kimse elinden tutup da kaldraym demiyor. Aksine bir tekme de ben ataym diyor. Bundan sonras iin bir plannz ya da beklentiniz var m? Var tabii ki, biraz daha kendime geleyim diyorum. Kafam biraz daha sakinlesin, bir i bulup alacam. Ho imdi ortalk kriz nedeniyle isiz kaynyor ama bakarsn bir yerlerden biz de tutunuruz. ktisat mezunuyum, daha nce muhasebeci olarak alyordum, bizim irketin de muhasebesini ben tuttum uzun sure. Biraz uzaklatm yeni mevzuattan fazla haberim yok ama reniriz onlar da. Annemin babamdan kalan maa dnda bir gelirimiz de yok. Saolsun annem olmasa gerekten ok daha zor olurdu herey. En azndan kesin olarak kendimi ldrrdm. Ama imdi dnyordum da bunu anneme ve kzma asla yapmamalydm. Tek zntm onlar zm olmam. O nedenle biraz da onlar iin yaayacam. Yarn kzm bana gelecek, o geldiinde kendimi daha iyi hissediyorum. Aslnda burada kalr ama okuluna ok uzak buras. Okullar kapannca gelir kalr artk. Sizin gibi iadamlarnn bylesi skntlar yaamamas iin ne yapmalarn nerirsiniz? Toplumdan, devletten ve rgtlerden ne yapmalarn beklersiniz? 247

Tam olarak bilemiyorum dorusu. Ama dene kar bu kadar gaddar olmamak gerek. Toplumumuz iflas etmi insanlara pek iyi gzle bakmyor sanrm. Ben yalnz olmasaydm, evremde beni destekleyen olsayd belki daha az sknt yaardm. adamlar toplumun en hassas ne krlgan kesimlerinden biri bence. Onlar paral olduu mddete evresi, ei-dostu olan insanlar. Para bitince herey bitiyor gibi geliyor bana. En azndan benim iin yle oldu diyebilirim. Devletin skntya dm iadamlarna kar daha anlayl ve destekleyici olmas lazm. Neticede hem vergi veriyor o insanlar hem de bir sr insan i, ekmek salyorlar. Bunu en azndan kredi borlarn erteleyerek, vergi ve SSK borlarnda kolaylk salayarak yapabilir. Ben batmm, devlet benden vergisini, stopajn, SSKsn istiyor. Veremeyince de bankalardan daha hzl davranp haciz yoluna gidiyor. Zaten iyerine bir kez haciz memuru girdi mi, o iyerinden hayr beklemeyin artk. nk evre gryor, piyasadakiler gryor ne olduunu ve batacan dnp ilikilerin ynn deitiyorlar. Alaca olan alacan istiyor, vadeli i yapan yapmamak iin ipe un seriyor. Devletin bu konuda bir zm bulmas gerekir diye dnyorum. Son olarak sylemek istediiniz bireyler var m? Yok hayr. Sizin soracanz bireyler varsa ben cevap vermeye alaym.

248

kinci Grme: E2 E2, 53 yanda, evli, iki ocuu var, lise mezunu. Sk sk konudan uzaklald iin kendisiyle saatlik bir grme gerekletirildi. Kendisi yaad skntlar atlatm grnyordu. Olduka neeli ve rahatt. Mmkn olduunca ak cevaplar verdi. Grmeye einden habersiz gelmiti ancak grme annda telefon eden eine durumu anlatrken olduka esprili idi. Yaad skntlara ve kaybettiklerine ramen neeli olmas dikkat ekiciydi. Herhangi bir ila kullanmad, ilk zamanlarda bir sre kullandn ama kendini daha kt hissettii iin ilalar kestiini, sk sk boazda yrdn ve bala ktn, bunun kendisi iin en iyi tedavi olduunu syledi. Grmeye spor kyafetlerle gelmiti. Yandan daha gen gsteriyordu. ntihara giritii gn hatrlamadn syledi. Sadece fare zehiri itiini belirtti. Grmeyi memnuniyetle kabul etti. Grme Arnavutky stanbul Bykehir Belediyesi Sosyal Tesislerinde 11 ubat 2009 aramba gn Saat 12den itibaren gerekletirildi.

E2ye sorulan sorular ve cevaplar: Biraz kendinizden bahsedebilir misiniz? 56 doumluyum, evliyim iki olum var, lise mezunuyum. Babadan kalma bir inaat irketim var. Ufak tefek inaat ileriyle urayorum ve inaat malzemeleri satan bir dkkanm var. Daha dorusu vard. Artk yok diyebiliriz, hl var demekten kendimi alkoysam iyi olacak. Sizi hayatnza son vermeye karar verdiren sreci biraz anlatabilir misiniz? Nereden balasam bilemiyorum ki, bu yle birey ki yaamas zor, anlatmas daha zor. Bir kere bu noktaya nasl geldiimi ben de pek dnmedim akcas. Ama bir anda elimde olan hereyi birbir kaybetmeye baladm. Mallarm param kaybettike dostlarm, arkadalarm, sevdiklerimi kaybetmeye baladm. Ya da ben yle sandm. Ama en nemlisi sanyorum ki, asla boyundan byk ilere girmeyecek, borla, krediyle bir ie kalkmayacaksn. Hele hele bizim gibi yarnn 249

ne olaca belli olmayan bir lkede bunu asla yapmayacaksn. Yaptysan da nerede durman gerektiini bilecek, borcu borla kapatmaya almayacaksn. Arkadana, akrabana verdiin paray gvence olarak grmeyeceksin. yi bir evren olarak her eyden nce. Hele bu devirde ya cemaate falan gireceksin ya da politikaya Biraz aabilir misiniz? Ne tr borlar, kredilerdi bunlar? Ne iine girmek iin bu borlara girdiniz? Dediim gibi, kk apl bir irketti bizimkisi, senede bir kat karl alnan arsaya bir apartman yapar, bize kalan daireleri satp onunla ve dkkann geliriyle yaayp gidiyorduk. Ayvalkta bir sitede yazlmz, bir arabamz birka kira getiren dkkan ve evimiz vard. Ama ben daha fazlasn da yapabileceimi dndm. Bir site yapmaya kalktm. Son zamanlarda moda ya, hani bu sonu city ile biten siteler, zel gvenlikli, alveri merkezli, spor salonlu, yzme havuzlu falan ite yle bir ie girdik. Eskiden 15-20 daire yaparken birden 300 dairelik ie girdik. Sonra piyasa birden durdu. Evler elimizde patlad. Fiyatlar % 30-40 indirdik yine de istediimiz sata ulaamadk. stne Dolar, Euro da frlaynca herey tersine dnd. naat ilerlemeyince sattmz dairelerin sahipleri paralarn istemeye balad. zleme imzalamz, u kadar srede bitecek diye sre geince bir bir mahkemeye verdiler. Eten dosttan bor almaya kalktk ama, nerede yle paras olan e dost. Herkes bir anda fakirleti sanki. Brakn bor almay bor olarak verdiimiz paralar bile alamadk. Akrabamz, amcamz, daymz diye gvendiimiz adamlara vermiiz paray, gven var ya, senede, bonoya ne hacet! Ama sonra ne olmu? Ayann kaydn gren ein dostun paray ha bugn vereceim, ha yarn vereceim deyip sallamaya balam. Bu her insann bana gelir mi bilmem. Ama benim bama geldi. ok nemli paralar deildi ama yine de onlarn bu durumda yle davranmamalar gerekirdi. Sonra eldeki mallara yneldik, satmaya veya ipotek karl kredi ekmeye altk. Sonunda da sfr tkettik. te bir oturduumuz daire kald bir de dkkan. Ama onlar da eimin annesinin stne diye kald yani, yoksa onlar da gitmiti. Evdeki eyalar bile gitti. Ne kadar paranz kaybettiniz bu srete? Bu soruyu herhalde bir insan kendi hayatna ne kadar para iin son verebilir? sorusuna cevap bulmak iin sordunuz. 250

Yo hayr, sadece iinde bulunduunuz durumu anlamak iin soruyorum. nemli deil, ama ben nce kendimce anladm ekliyle cevap vereyim. Bence bir insann hayat parayla llemez. En azndan kendini yok etmek insan iin bu byle. Ama bir insann gururu ve onuru da parayla llemez. Dolaysyla onurunuzu, gururunuzu, itibarnz kaybettiiniz anda insanlnz da kaybettiinizi dnyorsunuz. Biz byle renmiiz. Doru mudur, yanl mdr bilemem. Ama daha dne kadar bana i ver diye yalvaran bir fayans ustas kapnza on kere gelip parasn vermediiniz iin sizi tehdit eder hale gelmise, sizin ananza, einize kfreder hale gelmise, insan kendini sorguluyor. Benimkisi bir cinnet haliydi diye dnyorum. lk nce elime silah alp herkesi, hatta hayatta en ok sevdiim eimi, ocuklarm bile vurup sonra da kendimi vurmay dndm. Eer akam vakti olsayd, evde olsaydm herhalde bunu yapardm. yi ki de deilmiim. Ya da iyi ki de silah evdeymi. O an sadece kendimi asmay ya da boazm kesmeyi dndm. Sonra tinerle yakaym dedim. Ama biliyor musunuz, insan o lm anna geldiinde, son anlarnda, verdii kararn rahatl iin de bile sevdiklerini dnyor, onlarn yaayabilecei utanc dnyor, insanlarn onlara nasl aalayarak bakacan dnyor ve mmkn olduu kadar temiz bir lm olsun diyor. Ne oldu o gn dkkanda tam olarak? O gn olan son noktayd, son damla yani. Adamcaz da ok piman olmu sonra, gelmi alayarak zrler dilemi eimden. Dorusu ben de zldm onun yznden olmu gibi anlalmasna. Ama yannzda sekiz senedir alan adam ev kirasn deyemedii iin evinden atlacak duruma gelmi, ev sahibinin ona sylediklerini duyar gibi oluyorsunuz, bunun sorumlusu olarak kendinizi gryorsunuz. Bizim aile gbek esnaf. Ama tam eraf yani. Biz Dyiz. Bizim oralarda sz senettir. Ama ayn zamanda alanlarnz da sizin kardeiniz, ocuunuz gibidir. Bayramda kendi ocuklarnza, einize alveri yaparken onlara da yaparsnz. Aclar acnz sevinleri sevinciniz olur. Benim yanmda alan her adam ben ev sahibi yaptm. Bir tanesi kirada oturuyordu, ona da szm vard. te byle, bir sr insann hayatyla oynam olduk kendi hrsmzla yani. Peki o gn o fayans ustas gelmeseydi, o konumalar olmasayd aranzda yine de siz bu eylemi yapar mydnz? 251

O gn olmazd da bir gn, iki- gn veya belki bir ay sonra olurdu. Ama olurdu sonunda. Dediim gibi belki daha da kts olurdu. Olaylar st ste geldike, kiiliim, onurum, haysiyetim zarar grdke her geen gn bunalmm artyordu haliyle. Bunlar olurken de kendimi ldrme dncesi srekli her olayda aklma geliyordu. Bir kurtulu gibi grmeye baladm lm. Yorgun ve aresiz hissediyordum. Aileme ilk balarda aktrmamaya altm ama olmad srekli olaylar st ste gelince duydular olup bitenleri. Eim bana hep destek olmutur hayatmda ama iimle ilgili neler olup bittiini pek bilmez. Bana gvenir, ben u ii yle yapyorum dediim de o, sen iyisini bilirsin derdi. O nedenle bu skntdan da kurtulacamz, benim eninde sonunda bir ekilde skntlar aacam sylyordu. Hi profesyonel (psikolog veya psikiyatristten) destek aldnz m? Veya bu konular konutuunuz yakn arkadalarnz var myd? Psikiyatriste gittim. Yani bu olaylar olmadan nce gittim. Bana verdii ilalar biraz yan etki yapt. ok umursamaz oldum, srekli uyumak, ie falan gitmek istemedim. leri daha da boladm. Sonra braktm ilalar. lalar deiti ama sonu deimedi. Konutuum doktor iyi bir doktordu. Ama ilalar bana yaramad. lalarla bir iki ay kaybettim yani. Konuunca kendimi iyi hissediyordum. Ama dar knca gerekle yine yzleiyordum. Sosyal bir insanmdr, arkada evremde dertletiim birileri vard ama ayn ey onlarla da oluyordu. ki masasnda herey iyi, kalkp eve gittiimde ya da kendime geldiimde gerek tm plaklyla karmda duruyordu. Ksacas her ikisinden de bir fayda grememi oldum. Alkolik veya hapkolik olmann kesinden dnm oldum anlayacanz. Kendinizi iinizde baarl iken nasl deerlendirirdiniz? Toplumdaki konumunuz, statnz, yaam tarznz sizin arzuladnz, hedeflediiniz gibi miydi? im benim iin bir yaam biimiydi ayn zamanda. Bu yzden ocuklarma bile fazla zaman ayrmazdm. Neyseki anneleri ok ilgilidir. almad iin de onlar iyi yetitirdi. Biri lise sonda, dieri niversitede. ler bozulmadan nce gayet iyi bir hayatmz vard diyebilirim. nsanlar beni sayar severdi. Arkada evrem genitir. Onlarla mutlaka haftada bir iki buluurduk. Koyu Fenerliyimdir, malara giderdik. Her sene mutlaka bir 15 gn ayrp ailemle yazla giderdim. Onlar 252

genelde yaz orada geirirdi, ben 15 gn srekli kalrdm ama ara ara da giderdim. Yani herey istediim gibiydi ite. nsan daha ne ister ki. Eimi seviyorum, ocuklarm ok akll ve onlar da seviyorum. Kardeim falan yok ama dier akrabalarmla grmeyi severdim. Onlar bize gelir, biz onlara giderdik. Tipik bir Trk aile yaam ite. Size gre, hayatnza son verme kararn verdiren tek neden iinizdeki baarszlnz myd? nsan hayatta elbette baarsz olabilir. Ben de oldum, hatta tam anlamyla uvalladm. Ama tek neden bu mu bilemiyorum dorusu. Bunu cevapladm dnyorum biraz nce sylediklerimle. Gururlu bir insan olmasaydm belki bu halt ilemezdim. Biraz da onun etkisi olduunu dnyorum. Yaam ve salk ok deerli. imdiki aklm olsa bu kadar gururlu davranmazdm. Her ey olduuna varyor sonunda. Ne oldu? Elimdeki herey gitti, satld, borlar dendi. Oturup sfrdan bireylere balamak, el ele verip dzle kmak lazm. Ben ne yaptm bunlar daha hzl olacakken kolay setim. Dndm ki, gittii lokantada 100 lira, gittii berberde 20 lira bahi veren adam artk bunlar yapamayacak, herkes arkamdan a gzllmn sonucunda battm syleyecek birbirine. Herkes bana iflas etmi adam gzyle bakacak Sandm ki, param olmad iin bana kt davrananlar intihar edince cezalandracam, intikam alacam. yle bir kzgnlk, yle bir nefret ite. nsanlarn umrunda sanki! Ailenizde veya yakn evrenizde daha nce intihar eden veya intihara girien olmu muydu? Hayr kimse yok. Siz daha nce intihar giriiminde bulundunuz mu? Hayr benim iin ilk ve son oldu. Herhangi bir pskiyatrik veya psikolojik rahatszlnz var m? Ya da gemite olmu muydu? Hi byle birey olmad. Sadece iler ktye gidince bir umut gittik doktora. Ama gizli gittim ha, kimseye sylemedim. Gya aydn bir insanm. Ama psikiyatiste gittiimi kimseye sylemedim. Haplar bile gizli gizli itim. 253

Daha nce iinizde herhangi bir baarszlk ya da ciddi bir kriz yaadnz m? Byle durumlarda nasl bir tepki verdiniz? Valla her kriz dnemi nce bizim sektrn yle bir tozunu alnr. Ev alacak, evini tamir edecek, boya yapacak insan kriz grnr grnmez nce bunlardan feragat eder. naatta hemen hemen herey dvize endekslidir. Kriz dneminde de dviz ykselir. Dviz ykselince de fiyatlar ykselir. Ucuza satsan satamazsn, haliyle kimse de pahal malzeme ya da ev almak istemez. Bu kadar almamtk o krizlerde. En kt olduumuz 2001 kriziydi. O zaman da ileri durdurduk. Fazla bor da yoktu, bir ekilde iler yar yarya dmesine ramen dndrdk. Hatta sonunda az da olsa kr bile ettik. 2003te de ayn ekilde oldu. 2001de akllandm iin dviz ve altna da yatrm yaptm biraz. Borsadan kesinlikle uzak durdum. yle atlattk. Ama son byk dalgada fazla aldmz iin kyya yanamamz mmkn olmad. Boulduk gittik, anlayacanz. Sylediklerinizden btn suu kendinizde bulduunuz sonucu kyor, yanlyor muyum? imdi biraz yle oldu evet, kendime hl kzgnm. Biraz da onun etkisi var. kabahatin by ben de tabi. Ama tek kabahatli de ben deilim. Bizim toplumumuzda paran varsa, senden i kurman, insanlara i-a vermin ve devlete vergini demen beklenir. Bunu hem devlet bekler, hem de insanlar. imdi bile babakanmz, bakanlarmz her frsatta iadamlarna, giriimcilere yatrm yapn, istihdam alan an, bir ii fazladan aln diyorlar. Ama ne zaman ki ciddi olarak bir ie giriirsin bin dereden su getirirler. Vergisi, algs, izinleri hepsi bir dert. Gittiin her devlet dairesi seni yolacak kaz gibi grr. Elektrik balatmak istersin, basit bir i yle deil mi, bin trl belge, bir sr izin isterler. Yani akl ii deil Trkiyede bu artlarda i yapmak. Bankalar zaten kuzgunlar gibi her an stne atlamay bekler. Sistem bitmi. Sistemin bu kirlilikten ve hantallktan kurtulmad srece daha ok iyi niyetli giriimci, tccar, sanayici, kk iletmeci canna kyar. ine dtnz ekonomik skntlardan kurtulmak iin neler yaptnz? Yardm istediiniz kii ya da kurulular oldu mu? nsann gc nce malna yetiyor. Eldeki daireleri ucuz pahal demedik elden kardk, ya da borca karlk devrettik. Kredi ektik ama ekmez olaydm. Aslna en 254

byk hatay o zaman yaptm. Panie dtm, acele ettim. Sonra bor olarak verdiklerimi istedim. Ama pek az dnd tabii. u an bile 100 bin liraya yakn alacam var ama kriz diye veren yok. Bazlar da hepten inkar etti zaten. Herkes krizi bahane ederek bugnlerde ii karyor. Benim en son yanmda dkkanda ve irkette toplam 25 kii srekli alyordu. Ben son ana kadar onlar iten karmadm. Paralar, maalar gecikti ama iten karma yoluna gitmedim. Sonunda onlarn da hibiri beni kalkp da icraya vermedi saolsun. imdi biraz borcum kald ama onlar da deyeceim inallah. lerim yine eskisi gibi olsa yine o insanlarla almak isterim. Saolsunlar her durumda yanmda yer aldlar. imdi dkkan kapattm, ama hl arar sorarlar. Bazlar i buldu ama ou isiz. Yazk hepsi ev geindiriyor. Onlarn o desteini hissetmem de beni hayata balad, kendimi toparlamam salad. Ailem ve alanlarm olmasa imdi ben de olmazdm. Herhangi bir meslek kuruluuna ye miydiniz/misiniz? Buralardan bir destek grdnz m? Trkiye Mteahhitler Birlii, Tesisat naat Malzemecileri Dernei ve stanbul Ticaret Odasna yeyim. Ama buralardan bir destek grmedim. Destek greceimi de dnmedim dorusu. Ben imdi gitsem bir sr de onlar bor karr bana. Odalar, dernekler sadece para toplamay bilirler. kp da hakkmz arayann pek grmedim. Elimden geldiince ye olup desteklemeye alrm oysa. Ama benim iflas ettiimden haberleri bile yoktur imdi. Sizin anlayacanz ne destek istedim ne de kendiliinden bireyler oldu. Bu srete yakn evreniz ve aileniz size nasl yaklat? Ailem, yani eim ve ocuklarm bana ok destek oldu. Onlarla daha bir kenetlendik. niversitede okuyan olum i bulup almaya balam benim haberim yok. renince kzdm ama o beni ikna etti. Derslerini de aksatmadna inandrd. Kk de gayet iyi. O ben de alaym falan demi ama abisi de annesi de izin vermemi sen niversiteye hazrlanyorsun diye. Eim ben de alaym diyor ama ona gre pek i yok. te bir dkkandan gelen kira var, kaynvalidemin ayl var imdilik onlarla idare ediyoruz. Bakalm ortalk biraz daha durulunca, eimin biraz altn vard onlara dokunmadk, daha dorusu varm ben bilmiyordum, ne varsa yine

255

kadnlarda var, kk apl bir i kurmaya alacaz yeniden. Tabi kriz byle yakc olmaya devam ettike biraz zor. O zaman da i bulmaya alacam. Biraz nce de sylediim gibi, ailemin dnda alanlarmdan byk destek grdm. Baz arkadalarm hl arar sorarlar. Onun dnda kimseden bir destek grmedim. Zaten maddi destek deildi bu destekler de. te saolsunlar arayp sordular. En azndan beni unutmadlar. ilikisi iinde bulunduunuz evreyi nasl deerlendiriyorsunuz? Bu zor bir soru. ilikisi iinde bulunduum ortam genel olarak sistemden farkl deil. Sistem, piyasa artk herkesin birbirini yemek iin frsat kollad bir dneme girmi durumda. Hayatmn hi bir dneminde bu kadar kaypak bir dnem grmedim ben. 11 yamdan beri ticaretin iindeyim, bir sr krizler grdm ama hibiri gnmzde yaanlanlar kadar acmasz deildi. Elindeki para bir anda kaybolup gidiveriyor. Hergn milyarca Dolar, Euro Trk Liras buhar olup uuyor, birileri itike ierken bir anda birileri dibe vuruveriyor. naat sektrnde de bu byle. nce TVler gazeteler bas bas haberler yapt, evler ucuzlad, krediler dt diye. Milleti zendirdiler herkes eve kotu. Ev fiyatlar gereinden fazla ykseldi. Ona ramen millet borca girip ev ald. Talep bir anda patlad. Bir sr insan bu ie girdi. Yeni amlaklar, mteaahhitler tredi. Ama sonunda bunlarn byk bir ksm yok olup gitti. Ev kredileri bu ekilde patlaynca ev alabilecek durumda olanlar bile ev almaktan korkar oldu. Bir anda inaat sektr krizi en ok yaayan sektr oldu. te o ok dalgas da geldi bizi vurdu. O nedenle bizim piyasa riski en yksek piyasadr ve bizim piyasada kk balklar yutmak iin pusuya yatm bir sr byk balk vardr. Zaten nasl oldu bilmiyorum benim yaptm inaatlar imdi byk bir firmaya geti, firma o ii daha da bytt bile. Yalnz ne hikmetse piyasaya yeni kan bu firmalara kriz hi dokunmad. Bundan sonras iin bir plannz ya da beklentiniz var m? Bundan sonra hayat daha dolu dolu yaamay, aileme ve kendime daha fazla zaman ayrmay dnyorum. ok para kazanma hrs iinde olmayacam ama ailemi rahat ettirecek kadar kazanabileceim bir i kurabilirsem ok mutlu olurum. Bir ie girip de alabilmem zor bu saatten sonra ama gerekirse, i kuramazsam onu da yapacaz artk. 256

Sizin gibi iadamlarnn bylesi skntlar yaamamas iin ne yapmalarn nerirsiniz? Toplumdan, devletten ve rgtlerden ne yapmalarn beklersiniz? Bana gre iadamlar bir lkenin emniyet subabdr. Onlar yatrm yapp i vermezlerse devletin herkese i verebilmesi mmkn deildir. Herkese i veremeyince de toplumda anari, alk, soygun, hrszlk, cinayetler artar. Toplumda gven kaybolur. te bu yzden devletin iadamlarna sahip kmas gerekir. Elbette devlet her vatandana sahip kmal ama iadamn gz gre gre de iflasn eiine srklememesi gerekir. Toplumun gznde zaten birazck malnz mlknz olup iyi yaamaya, ok kazanmaya balamsanz mutlaka hrszlk, yolsuzluk yaptnza dair bir imajnz vardr. Bunun deimesi gerekir. Btn iadamlar alyordur diye dnmek yanltr. Elbette her meslekte yanl yapanlar vardr. Son olarak eklemek istediiniz bireyler var m? Syleyeceklerimi syledim umarm. Kk de olsa sorunun zmne bir katkmz olduysa ne mutlu bize. Mesajm ular m bilmem ama, zor duruma den iadamlarna sahip klmaldr. Bunu hem devlet yapmal, hem de meslek rgtleri, odalar yapmaldr. Hereye ramen baarsz olan iadamlarmz, tccarlarmz, giriimcilerimiz hatta normal vatandamz asla hayatna son vermeyi bir kurtulu olarak grmemeli, bu yolu sememelidir. Bu ok kt birey ve hayat hereye ramen ok gzel. Teekkrler

257

nc Grme: E3 E3, 44 yanda, evli, iki ocuu var. Erkek, lise mezunu. Kriz ncesine kadar kendine ait bir tekstil etlyesi ve eine ait bir konfeksiyon sat maazas varm. Grme, 14 Austos Cuma gn yapld. Ses kayd yaplmasna ve not tutulmasna izin verdi. zlenimler: E3, olduka sakin ve neeli grnyordu. Grme esnasna zaman zaman zld grlse de ounlukla neeliydi ve bazen espri yapt bile oldu. Kendi durumunun kt olmasna ramen lke ve dnya meselelerine kar duyarl olduu ve gndemi yakndan takip ettii belli oluyordu. Sorulara ok net uzun cevaplar verdi. Konunun dna kan konumalar burada yer almamtr.

E3e sorulan sorular ve cevaplar: Biraz kendinizden bahsedebilir misiniz? 44 yamdaym, ailemin drt ocuundan biriyim. Benden byk iki ablam bir de kk kz kardeim var. Babam memurdu, annem evhanm. Halimiz ok kt deildi ama yine de ben aileme destek olmak iin almak istedim. ki ablam da konfeksiyocuydu. Onlarn yanna gidiyordum okuldan sonra. Yazlar ve ara tatillerde de altm. Liseyi bitirmeden babam ld. O nedenle ilerisini okuyamadm. Liseden sonra konfeksiyonda kalfa ve usta olarak altm. i rendim. Ablalarmn da desteiyle kendi atlyemi atm. 15 senedir bu ii yapyordum. Kazandmz bize yetiyordu. Eimin de kk bir sat maazas var. Zaten hrsl bir insan olmadm hibir zaman, belki de bundan kaybettim. Yanmda alanlar her zaman daha iyi koullarda alt mesala. Haklar deildi dersem yalan olur elbet. Ben normal olan yaptm. Haa, imdi o alanlarmdan biri bile beni arayp sormuyor. Ama olsun, herkes hayat kavgasnda. Aramazlarsa bu onlarn sorunu. flas ettikten sonra ok kafama takyordum ama imdi pek takmyorum, neticede herkes bir hayat kavgas veriyor. Benim iflasm da onlarn sorunu deil zaten.

258

Sizi hayatnza son vermeye karar verdiren sreci biraz anlatabilir misiniz? Benim ay nce bu konumay yapmak isteseniz ben sizinle bunlar asla konumazdm. Kendi adma yaptm eyi bir hata olarak grdm belirtmek istiyorum. Zor bir sreti, hazrlkl olmadm bir durumdu. Etrafmdam iflas edenler oluyordu, bu da hayatn bir gerei Ama insan kt eylerin bana gelmeyeceini sanar ya ite yle bir durum. Ben de hi iflas edeceimi, hele hele intihara girieceimi asla dnmezdim. Duyardm, insanlar iflas etmi, kendilerini ldrmler flas, batmak, kmak bunlar ok normal eyler ama intihar bana normal gelmezdi. Buna ramen asla iflas edebileceimi dnmezdim. nk bilirdim ki, ben iimi iyi biliyorum ve iyi yapyorum, yani hep byle diyordum. Ama d etkenleri fazla hesaba katmamm. Fazla byk konumuum. Ticarette gven ok nemli. Banka sana gvenmeli, i yaptn insanlar sana gvenmeli, altrdn elemanlar sana gvenmeli Bir ekilde ticari itibar sarslnca artk kimse sana gvenmemeye, acmasz yzn gstermeye balyor. ilere iki- ay cretlerini geciktirince seni dman gibi grmeye, iin iinde baka eyler aramaya balyorlar. 10 senedir i yaptn bir tedarikin bir anda sana mal vermemek iin bin dereden su getiriyor. Bankalar zaten kan emiciye, l soyucuya dnm. Kredinin bir-iki taksidini demediin anda stne ullanveriyorlar, sanki lkeden kaacaksn, sanki battn bir daha da belini dorultamayacaksn Bizdeki bankalar maalesef ok rkek. Bankalarn en byk gvencesi kk ve orta lekli iletmeler. Ama onlar ilk frsatta bu iletmelerin canna okuyor. Buna bir zm bulunmad srece daha ok canlar yanar diye dnyorum. Byle pe pee gelen etkenler sonucunda biz de sonunda havlu attk. Beklemediim bir oktu. Daha nceki krizlerde de zor duruma dmtk. Ama bir ekilde kmay baardk. Yine yle olur sandm. Fazla ciddiye almadm galiba. Ama kriz bana bunun hesabn neredeyse canmla detiyordu. imdi elimizde eimin dkkan ile bir evimiz kald. Bir sr bor var ama bir ekilde demeye alyoruz. Can kmaynca umut kesilmezmi, bizimkisi de biraz yle Direniyoruz anlayacanz. Bu da gerekli aslnda te bu olaylar pepee gelip iyerim, makinelerim, mallarm, arabam, evim vs. elden bir bir gitmeye balaynca hayatn sonuna geldiimi sandm. Her ey 10 259

gn iinde oldu zaten. Yalnzken bir anda karar verdim, beynim bunun doru olacan, her eyin sebebinin benim dncesizliim olduunu, ben lnce geride kalanlar iin her eyin dzeleceini sylemeye balad. ok mantkl bir zm gibi geldi, kendimi ok rahat hissettim karar verince. te byle Eer kzm biraz daha ge gelmi olsayd ben yoktum artk. O an yle bir an ki, sadece kendimi nasl ldrrm diye dnebildim. Aklma ilk gelen de bileklerimi kesmek oldu. Allahtan ok iyi kesememiim, bir de kanmn hzl phtlama zellii (bunu da doktorlar syledi) kurtuldum ite, demek ki yaanacak daha gzel gnler varm. (Glyor) Ama ne oldu biliyor musunuz? Bir silahm olsayd, ki o an keke silah olsa diye dndm, kesin imdi hayatta olmazdm. yi ki diyorum silah almamm, ben pek sevmem zaten silah ama eim nefret eder. Biraz da onun etkisiyle almadm, iyi de yapmm. Bence insanlar bu mereti mmkn olduunca hayatlarndan uzak tutmallar. Geri insan kendini ldrmeyi kafasna koymusa bir ekilde yapyor ama silah baka. Beynine giren bir kurundan hayata dnme ansn, bileini kesmen veya ila imenle ayn derecede deil. Yaadma, kurtulmu olmama ok seviniyorum. Ama kzma o oku yaattm iin kendimi ok kt hissediyorum. Tabii aileme ve sevenlerime de znt verdiim iin sululuk hissediyorum ama kzm beni o halde bulduu iin o daha ok etkilendi. O bulduunda, yani ben onu grnce henz kendimden gememitim. Ona hemen ambulans ar dediimi ve teselli etmeye altm hatrlyorum, ok da utanmtm. Salklar gelene kadar da kendimdeydim, kzm bileklerimi falan sard, onu ynlendirdim. Annesini aramamasn syledim, hastaneye gidince aram. (Duraksyor) ok zor bir olay, insann kendini ldrmesi kadar zor bir ey olamaz. Ama oraya gelince inann ok kolay geliyor insana ve sanki herey dzelecek lnce baka birey dnmyorsun yani. Oysa insan, sevdiklerine yaataca aclar dnse biraz, asla lmek istemez. Sizi intihara gtren srete d etkenlerden bahsettiniz, neler bunlar? Biraz aabilir misiniz? Bir kere bir retim iindeyseniz, ekonominin, piyasann ok deikenli bir ey olduunu iyi bilmeniz gerekiyor. Yatrmnz tek ynl yapmanz ve bunu

260

yaprken de borlanmanz doru bir yol deil. Hele de bizim gibi bir lkede ekonomiye asla gvenmemeli, dvizle hi borlanmamalsnz. Dnya kreselleti diyorlar, bence bu doru. yi bir ey mi? Bunu tam olarak bilemiyorum. Bunu tartanlar vardr herhalde. Ama benim amdam iyi olduunu syleyemeyeceim. Neden derseniz? Bizim lkemizde tam alglanmayan bir in sorunu var. Adamlar neredeyse bedavaya mal retiyor. ilik bizdekinin onda biri nereydeyse. Elektrik, hammadde yine yle. rnek evrecek olursak bizde bir gmlein maliyeti 10 TL ise, adamlarda 1 TL. Gel de bununla rekabet et. Bizim reticilerimiz bile oraya yatrm yapyor, en azndan alp modelini gidiyor oraya, adamlar aynsn ok daha ucuza mal edip veriyor eline. Bununla ilgili hkmet kendi nlemini almad. Bizim gibi olanlar da almad. Bir de kresel kriz dedikleri ey var. geri nasl oldu da en ok bizim sektr vurdu bunu anlayamadm. Sonuta insanlar plak dolamyor, maazalar dolup tayor, bir ekilde insanlar giyime para harcyor. Zaten baladnda da ev kredilerinin geri denmemesinden dolay balamt. Ama gelgelelim kriz bizim lkemizde iyi ynetilemedii iin en ok bizi vurdu. Babakanmz, teet geecek falan dedi ama olmad, umudumuz abuk bitti. in ve baz uzakdou lkeleri zellikle emein/iiliin ucuz olmasndan, alma saatlerinin ok uzun olmasndan dolay bizim sektr ok zarar etti. Hkmetin nlem almas gerekirdi ama bu konuda hi bir alma yaplmad. Eskiden biz, bir ok nl markaya foson i yapardk. imdi bizim tannmam markalar bile oralarda i yaptryor. Benim gibi olanlar bu trene binemedi maalesef. Bu da bitie giden yolun balangc oldu. Bir dier olay, dediim gibi dvizle borlanma, dviz ucuzlaynca sanyorsun ki, bir daha ykselmeyecek, lke arad istikrara kavutu Ama yle olmuyor, olmad. Dvize endeksli aldm kredi elimde patlad. Bir neden de, eklerin senetlerin geri dnmemesi. Adam tccar, bir eki demedimi bu zincirleme etki yapyor. nk o ek sende de kalmyor, sen de bir bakasna ciro ediyorsun bu da bir ekilde ticari itibarn sarsyor, seni etkiliyor. Bir sonraki aamada, yani senin de eklerin, senetlerin geri dnmeye baladnda duble bir etki yapyor. Sonuta piyasa bir btn, bir zincir, halkalardan biri bozulunca bu zincirin tamamn da bir ekilde etkiliyor.

261

Sizi buralara getiren sre sadece sizin hatalarnzdan m kaynaklanyor? Sylediklerinizden sanki byle bir anlam kyor? nsann kendisini sulamas, hatay kendinden bulmas daha kolay herhalde (Glyor). Ama tek sorun benim hatal olmam m? . Bahsettim ite, belki ben de ine, Hindistana, Nepale gitseydim, oralarda retim yaptrsaydm, iilerimi daha ok altrp daha az deseydim, kalite kalite diye tutturmasaydm, lkem kazansn, lkem insan kazansn diye bir idealim olmasayd bu hale gelmeyebilirdim. yle hovardalk yapan, elenceye ikiye, una-buna para harcayan insanlar deiliz, parann kymetini iyi biliriz, ama yine de kaybettik. Bilemiyorum, hl ben de bunu dnyorum (Glyor) Bari yiye-ie, elene batsaydk, bu kadar koymazd belki Bir kere bizim lkemiz ekonomik anlamda pek bamsz deil. Adamlar, yani bunlarn kim olduu hem ok belli, hem de belli deil, gizli bir ekilde istedikleri gibi lke ekonomisini ynlendiriyorlar. 2001 krizinden sonra dediler ki, Trkiyede artk kriz olmaz, istikrar geldi, Akparti iktidara gelince dediler ki, Trkiyede artk siyasi krizi olmaz, tek parti iktidara geldi Ama nedense bir trl sylenen olmuyor. Kriz geldi, yzbinlerce insan isiz, a kald. Yzlerce, binlerce iletme kapand, iadamlar, tccarlar iflas etti. Gidin bakn Mertere, Mahmutpaaya her gn yeni bir iyeri kapanyor, her gn yzlerce, binlerce insan isiz kalyor. ler iyi olsa niye bunlar olsun ki? Bunun cevabn vermek lazm. Akcas ben veremiyorum. Veremediim iin battm ve canma kydm. Verebilseydim, derdim ki, ben bireyler biliyorum, yok, ben hibir ey bilmiyormuum. Hkmete gvendim, sandm ki, onlar Trk sanayicisini, Trk reticisini, Trk iisini koruyacak, ucuz ve kalitesiz in mallarna, uzakdou mallarna kar nlem alacak Bekledik, istedik, ama olmad. Bir de sulu biz olduk. Niye retim iin ine gitmedik, kendi lkemizde retip, kendi insanmz altrdk, vergimizi verdik, kendi insanmza hizmet edelim dedik. Bugn vergisini adam gibi veren kimse ayakta duramaz. Sistem sana diyor ki, al-rp, iinin hakkn ye, gemini kurtar! Ee drstlk nerede kald? Vatanseverlik nerede kald? nsan onuru nerede kald? Vallahi ben anlamyorum. Devir ok deiti artk. Ben deiemedim, geride kaldm. Ezildim ve arkn dna itilmi oldum. Olay bu kadar basit. Allahtan

262

zamannda akllk edip de sigortamz demiiz. Ya doldurunca emekli olabileceiz, ama korkarm ki, bu ansa ocuklarmz sahip olamayacak. Ne kadar paranz kaybettiniz bu srete? yeri kirayd ama iinde olduka fazla miktarda kuma, iplik vs. vard. Makineler vard. Bir daire vard Leventte o gitti. imdiki deeri en azndan 400 bin. Bir Volvo araba, bir de Dukato minibus vard. te bunlarn hepsi gitti, elde de 60-70 nakit vard, onlar da gitti. Toplamda 800-900 din eder herhalde. Bir benden bu kadar gitti, dnn artk. nsan merak ediyor, nereye gidiyor bu kadar para diye, deil mi? Hi profesyonel (psikolog veya psikiyatristten) destek aldnz m? Veya bu konular konutuunuz yakn arkadalarnz var myd? ncesinde mi? ncesinde de, sonrasnda da ncesinde zaten kendimde bir sorun olduunu anlayabilecek bir zamanm olmad ki, her ey o kadar abuk geliti ki, bir trl anlayamadm. Ta ki, banyoda kzm karmda grene kadar te o an anladm, benim tedaviye ihtiyacm olduunu. Zaten hastanede hemen psikatrist geldi, muayene etti. Sonrasnda da gittim, ila tedavisi uyguland. Ama sonra gerek grmedi doktor da, nk daha kt hissettirdi bana kendimi bu ilalar. ok bitkindim ve srekli uyuma istei veriyordu. Birka ila deitirdik ama sonu ayn oldu. Braktm 15-20 gndr imiyorum ila falan. imdi daha iyiyim. Beni tanyan kimse byle bir ey yapabileceimi dnmez, sizce de canna kyacak biri gibi miyim? Hayr. Gerekten de beklemediim kadar neeli ve hayat dolusunuz. Teekkr ederim. 900 bin kaybettim ama, inann hayat parayla, malla, mlkle llmez. Gidip u boazn kenarnda durup denizi koklayabiliyorum ya, varsn batm olaym. te Allaha kr, bir evimiz kk bir dkkanmz var elimizde. Borlar da deniyor yava yava. Kzm, olum, eim gayet mutluyuz. Akam eve dndmz bir masann banda toplanp yemeimizi hep beraber yiyoruz ya, bu yeter bana. Varsn batalm. imdi ne kadar borcunuz kald? zel olduunu dnmezseniz tabii

263

Yok, zel bir yan yok canm. Pek birey kalmad. Bankaya kredi taksidi var. 15-20 bin kadar bir ey kald. deniyor bir ekilde yani. Kendinizi iinizde baarl iken nasl deerlendirirdiniz? Toplumdaki konumunuz, statnz, yaam tarznz sizin arzuladnz, hedeflediiniz gibi miydi? Vallahi, nasl desem bilemiyorum. Anlattm az ok. Mtavazi bir yaam tarzmz vard. Leventte oturyorduk, imdi Okmeydanna geldik. Oradaki evi sattk, buras kiradayd, 4+1 150 m2 evden 2+1 85 m2 eve geldik. Yazlmz yoktu ama her yl mutlaka tatile giderdik, imdi gidemeyeceiz. Yediimiz, itiimiz, giydiimiz de haliyle deiti biraz. Ben tam bir aile babasym, o zaman da iim bitince evimde olurdum, imdi de. Biz de biraz mahalle kltr vard, arkadalarm falan hep o evreden. I evresinde de vard tabii, ama onlarn ou ya batt, ya da benimle ilikileri bir ekilde koptu. Eski mahalle arkadalarmz var, onlarla taklrz hl. Size gre, hayatnza son verme kararn verdiren tek neden iinizdeki baarszlnz myd? (Duraksyor, dnyor bir sre) Evet, kesinlikle bu tek nedenim. nk psikolojik bir sorunum yoktu. Eimle ve ocuklarmla da bir sorunum yok. Galiba biraz korktum. Ailemi kaybetmekten, isanlarn bana bakp iflas etti demesinden, ocuklarma arzu ettikleri bir ekilde baba olamayacamdan falan korktum. Bu gereklerle yzlemek yerine kendimce kolay bir zm buldum, yani o an yle geldi. nsan baarszla kolay alamyor, kolay kabullenemiyor bir anda hayatnz deiiyor, zor i. Bir anda yz basamak birden iniveriyorsunuz. Hazrlkl olsanz bile zor, kald ki, ben hi hazrlkl deildim. Ailenizde veya yakn evrenizde daha nce intihar eden veya intihara girien olmu muydu?

264

Hayr. Ama gazetelerden, haberlerden duyduklarm olurdu. evremde iflas eden ok oldu ama, dorusu canna kyan duymadm. Ailemde zaten kimse byle bir giriimde bulunmad, uzak akrabalarmda da yok. Siz daha nce intihar giriiminde bulundunuz mu? Hayr benim iin ilk. Ve son. Herhangi bir pskiyatrik veya psikolojik rahatszlnz var m? Ya da gemite olmu muydu? Ben yle bir insanm ki, sadece birisi gururumu, onurumu krarsa zlrm. Bir de insanlar zmeyi pek sevmem, zellikle sevdiim birini znce ok zlrm. Kendimi affetirene kadar kafam rahat etmez. Ama byle uzun sreli depresyon falan yaamadm. Herkesin yaayabilecei eyler ite, i stresi vs. Daha nce iinizde herhangi bir baarszlk ya da ciddi bir kriz yaadnz m? Byle durumlarda nasl bir tepki verdiniz? 2001 krizinden sonra da benzer bir sorun yaadk. ler ktye gitti, demeleri yapmakta zorlandk. Ama o zaman borlu deildik. Dviz yksek olduu iin ihracaat iyiydi, bir de kriz daha ok bizde olan bir krizdi. Ihracaata ynelerek krizi atk. O zaman iilerim mutlaka maalarn aldlar. Onlar madur etmemek iin kendi birikimlerimizi kullandm. Zaten 6-7 aylk bir sreden sonra ilerde dzelme oldu. ine dtnz ekonomik skntlardan kurtulmak iin neler yaptnz? Yardm istediiniz kii ya da kurulular oldu mu? Yeterince uratm diyebilirim. Bu i bir bataklk gibi, rpndka batyorsun, ne yaparsan yap ok da ie yaramyor. Alacaklarn alamyor, borlarn deyemiyorsun. Borcu borla kapatmaya alyorsun, daha ok faiz dyorsun. Bir sre sonra bor bulacak yerin kalmyor. Her koyun kendi bacandan aslyor. Herhangi bir meslek kuruluuna ye miydiniz/misiniz? Buralardan bir destek grdnz m? ye olduum bir kurulu yok. Bu srete yakn evreniz ve aileniz size nasl yaklat? 265

Eim ve ocuklarm bana kar ok iyidirler. Onlarn desteini her an yanmda hissettim. Bir ok eyi onlara yanstmamaya altm. Ama hata yapmm. Bu tr eyler mutlaka her aile yesinin bilmesi gereken eyler. Bylece zm bulmak daha kolaylayor. Eer bu olaylar olurken ailem yanmda olmasa belki de kendimi toplayamayabilirdim. imdi eimin dkkannda beraber alyoruz. Az kazanyoruz ama bize yetiyor. Bu kadarn bile dnememiim mesala. Oysa konuabilseydim, belki bu kadar kaybmz da olmazd ben o olay da yapmayabilirdim diyorum imdi. Akraba ve arkada evremde hep yanmda yer aldlar saolsunlar, elbette maddi olarak ok bir ey yapamadlar, nk herkesin durumu belli bu devirde, ama manevi olarak hep benim yanmda yer aldlar. Ben de bu desteklere kar iime kapanmadm, olaylarla ve hatalarmla yzletim. ilikisi iinde bulunduunuz evreyi nasl deerlendiriyorsunuz? Ticarette arkadalk olmadn rendim. Eskiden vard. Bir arda, ihannda herkes birbirinin derdine derman olmaya alrd. Sz senetti. imdi yle deil. Brakn szn senet olmasn, senetler, ekler bile ie yaramyor artk. Rakipleri getik, komun bile bir adm ileri gitmeni istemiyor. Bunlar yanl eyler ama artk toplum olarak deiiyoruz galiba, eskiden nemli olan birok ey bugn nemsiz hale geldi. Bu yzden benim i evrem de ok farkl deildi. Srekli yeni simalar giriyor piyasaya ve bir anda insanlar tokatlayp yok oluyor. Sonra baka bir yerde baka bir ile kyor insanlarn karsna ve yine ayn yntemler Bundan sonras iin bir plannz ya da beklentiniz var m? Bundan sonraki planm, ncelikle borlar demek. Aileme daha fazla zaman ayrmak. ocuklarmn okullarn bitirmeleri salamak ve ne olursa olsun, odstlara, arkadalara daha ok zaman ayrmak. Hayat ksa ve mmkn olduu kadar deerini bilmeli insan. Mal da mlk de gzm yok, yeter ki insann ailesinde ve iinde huzuru olsun. Sizin gibi iadamlarnn bylesi skntlar yaamamas iin ne yapmalarn nerirsiniz? Toplumdan, devletten ve rgtlerden ne yapmalarn beklersiniz? Ben kendimi bir iadamndan ok bir esnaf, bir giriimci olarak grdm hep. Belki bu da hatalyd. Ama o iadam kelimesi bana hep ar geldi nedense, sevemedim. Belki ekirdekten geldiim iin, belki o ileyii falan beenmediim 266

iin, bilemiyorum. Bana kalrsa iadamlar, esnaflar ya da tccarlar, bir sr insana i verdiklerinin bilinci ile daha dikkatli davranmallar. Yaplacak en iyi ey udur diyemem, ama planlarn ve yatrmlarn ok iyi yapmallar, kriz geti bitti diye rehavete kaplmamal, her an kriz olacakm gibi, her an krizin iindelermi gibi davranmallar. Mutlaka kenarda birikmi bir nakitleri olmal ve sermayelerini zorlayan yatrmlara, hele hele dvizle falan borlanarak girmemeliler. Devletin iadamlarnn lke iin ii altrdklar ve vergi verdiklerini dnerek, onlarn zerlerindeki yk hafifletecek kararlar almas lazm. Ancak buna karlk denetimlerini iyi yapmallar. Siyaseten kendilerine yakn olanlar hkmetler destekleyip dierlerini batrmaya almamallar. Sonuta herkes vergi veriyor ve herkes ii altryor. rgtler de her koulda hkmetlerin destekisi olmamallar, yelerinin haklarn savunurken ok daha gerekci ve mcadeleci olmallar. Son olarak eklemek istediiniz bireyler var m? Vallahi saolun, geldiniz adam yerine koyup sylediklerimi ciddiyetle dinlediniz. Umarm bir faydas olur. Birileri de bu sylenenleri ciddiye alp dinler, zm bulmaya alr. Yoksa daha ok canlar yanar, ok insanlar isiz, a kalr. Teekkrler

267

Drdnc Grme: E4 E4, 41 yanda, niversite mezunu, kimya mhendislii okumu ancak oto yedek para iiyle uraan ailesinin ileri kendine kalm. kardeler, kardelerin en k. ki ablas var. Bir kez evlenip boanm. Sonra yeniden baka bir kadnla evlenmi. Eski einden bir ocuu var. 2002 Ocak aynda intihara girimi. Kendisiyle bu grme 2009 Mays aynda stanbulda gereklemitir. Grme iki seferde tamamlanmtr. 2002 ylnn Haziran ayndan beri stanbulda yayor. Bir irkette mhendis olarak alyor. zlenimler E4, grnt itibariyle neeli, iyi giyimli, kendine gvenen birisi. Konumalar son derece ak, anlalr. Duygusal olarak dengeli, yaad olayn etkisini atlatm grnyor. Ara ara dald, konunun dna kt gzlemlenmitir.

E4e sorulan sorular ncelikle sizi ticari anlamda baarszla veya iflasa gtren sreci biraz anlatabilir misiniz? Nasl bir sreti, neler oldu? Benim hayatmn meselesi aslnda bu. Yani bir tr varolu-yokolu meselesi. yle anlataym isterseniz; ben kimya mhendislii okudum, pek sevmedim ve be ylda bylesi zor bir blm bitirdim. ounlukla insanlar alt yldan nce pek bitiremezler. Amacm okulu bitirince kendi iimi yapmak da deildi. Srf okumu olmak iin okudum, ablalarm okumad, liseden sonra evlendiler. Daha dorusu pek okumalar istenmedi, anlarsnz ite, kk bir kentin eraf aslnda ailem. Oralarda ounlukla bu iler byle yrr. Kzlar liseye kadar okutulur, sonra da baka bir erafn oluyla evlendirilir. Benim eim de byledir. Ona gre terbiye alrlar. Geri imdilerde kzlar da okuyor artk. Neyse ite byle bir ortamda bydm, okudum ve ailemin istedii biriyle de evlendim. Tam olarak grc usul denemez ama biraz da yle oldu. te memlekete dnnce babamn iini yapmam gerekti. Babam inaat mhendislii, mimarlk, hukuk veya tp okumam istedi, ama ben ancak kimya mhendislii okuyabildim ite. Okul bitip gelince babam benimle konumad bile, biraz tatil yap, dinlen, gez 268

sonra gelir dkkanda balarsn dedi. Benim kendi iimi yapmak gibi bir amacm yoktu, bir belirsizlik vard, ok fazla geleceimi dnmemitim, gnm gn edip yaamtm ite, tipik rencilik halleri Ben babama anlatmak istedim bu ii yapmak istemiyorum falan diye, ama adam konuturmad bile. Sanayide oto yedek paracs olmak hi bana gre deildi. Ama adama sunacak bir alternatifim de yoktu ki. Neyse gezdik, dolatk, elendik. Bir-bir buuk ay sonra istemeye istemeye baladk ie. Herkes gelip kutluyor, hayrl olsun diyor. Babam mutlu, ama ben deilim. ba yaptktan iki- ay sonra benim askerlik kad geldi. Ben gitmek istemedim. Bir-iki yl erteleyeyim istedim. Ama babam kar kt. Git gel bir an nce, hayata atl, ii eline al, ben emekli olacam, biraz da ben gezip tozaym dedi. Ben buna da sesimi karmadm. Sanki genlerime ilemi gibi. Babam da ayn sreten gemi, o da makine mhendisiydi ama hayatnda hi mesleini yapmam Ona da babas, gel bu i yap demi, o da yapm, bu kzla evlen demi, o da evlenmi. Tabii bizim tek iimiz oto yedek paras deildi. Ba bahe ilerimiz de vard. Oralarda bu ilerde alan 10-15 kii vard. Yani halimiz vaktimiz olduka yerindeydi. Sde, Ada ve Dde dairelerimiz falan da vard. S sanayi de iki dkkan vard biri kirada, biri de bizim i iin. Zeytinlikler ve meyve bahesi vard, biraz da ba ksaca durumumuz gayet iyiydi. Ama allm bir ey ite, bir iin olacak, sonra bu ie her sabah gideceksiniz, arda ya da sanayide sizin gibi olanlarla muhabbet edeceksiniz, yazlar baevine veya yazla gidilecek, ie oradan gelinecek. Baz gnler akamlar bir yerlere gidilip muhabbet edilir, iilir vs. Gelelim askerlie, ben askerlii uzun dnem yaptm, yedeksubay. Datm iznine geldiimde, szlendim, boandm eimle. Yani bizler bu olaylara sadece evet diyorduk. Tek erkek ocuk olmama, ok mark bytlmeme ramen bir trl ka gelemiyordum, iin garibi kar gelmeyi de dnmyordum bile. Yani yazlm bir seneryoya oyuncular yle olsa daha iyi olmaz m falan derler, sonunda ynetmenin dedii olur ya, aynen yle ufak tefek klarm oluyor ama sonunda yazl seneryo neyse biz de onu oynadk. Askerlik bitti ve evlendik. lk yl her ey iyi geti. Evlilik iyi, iler iyi, ben iten memnun muyum, evlilikten memnun muyum, bilmiyorum ama bam da armyor. Bu yln

269

sonunda babam iyice kendini emekli etti, bu zamana kadar ha bugn, ha yarn erteledi. ler bana kald, babam bundan sonra sadece dier ilerle urat. Gya gezip tozacak, adam S... dna bile kmyor doru dzgn. Hayat o kadar snrl ki Ama gayet memnun. Biz yine annem-babam hep birlikte yayoruz. Bir de bizim ocuk oldu ikinci senenin sonunda, o da var. Ama babam ev ilerine pek karmyor, bende karmyorum, bu ilerin sorumlusu annem. Eimle de iyi anlatlar, ciddi bir sorun olmad. Babam ileri braktktan bir yl sonra hastaland. Ciddi bir rahatszlk. Yllarca sigara iti, baml falan deildi ama alkol de vard. Karacierde bir kitle buldular. Testler kt kt. Alt ay mr bitiler. nk ok hzl yayld, -drt ayda neredeyse tm vcuda yayld diyebilirim. Almanyaya gtrdk falan ama olmad. Ayn eyleri orada da sylediler. Zaten orada daha da ktleti, aldk getirdik. Hastalandktan ay sonra artk kimseyi tanmaz oldu. Bu kadar hzl bir k beni ok ypratt. Ayn ekilde annem de eim de yprandk. leri de aksattk. Babam doktorlarn dedii gibi yedinci aya girmeden ld. te ben o zaman iin ciddiyetinin farkna varabildim. Ben artk bir ailenin sorumlusuydum. Sadece bir ailenin de deil, yanmda drt kii alyordu hepsi de evli barkl, birisi otuz yldr alyordu dnn artk, ba bahe ve ilerinde alanlar da var. Hepsi srekli almasa da toplam da 50-60 kiinin sorumluluu dorudan omuzlarma bindi. Babam varken ne rahatmm. Sadece dkkann girdisini ktsn bilirdim, meer ne ok girdi kt varm Yapamadm. Bir yl gemeden her ey tepetaklak olmaya balad. Bir trl yetiemiyorum. Geriliyorum. Evde de huzur kalmad. Annemin surat da eimin surat da her gn ask. ilerin demeleri de dier demeler de hep aksyor. Yeminle sylyorum, resmen bir ylda 10 ya yalandm. Yam 31-32 ama grenler beni 40 sanyor. Salarm aard. Off! anlatmas bile gerekten ok skntl. Dilerseniz ara verebiliriz Yok yok, ok zor sadece tekrar yaar gibi oldum, ama sorun deil. stemediiniz ksmlar da atlayabilirsiniz

270

Hayr, yani neleri atlayabileceimi ya da atlamam gerektiini de bilmiyorum akcas. Ben hatrladm anlataym siz karar verirsiniz neyi atp atmayacanza. Ya da bakarz birlikte ona gre karar veririm, imdi kafam da dank olduundan sadece bir olu izgisi iinde anlatabilirim olaylar. Peki, teekkr ederim, siz nasl isterseniz. Evet nerede kalmtk, ha tamam. Yalandm ite o bir ylda. Aman Allahm! ler ne kadar da zormu. Battka batyorum. Ablalarm da kendi dnyalarnda. Arkadalarmdan yardm istiyorum srekli, ama onlar benden beter. Para var, yok deil, ama beceremiyorum. Hep hazrdan gidiyor. Baktm olacak gibi deil, zeytinliin birini iyi bir fiyata sattm, bir dkkandan, iki de dier ilerden kiinin iine son verdim. leri kltyorum gya. 2001 krizi kapya dayand. Hatrlarsnz o yazarkasa atlmas, Anayasa frlatlmas, ite o sre, sen misin ileri klten, bana dediler ki, dolara yatrm yap. Ben dinlemedim, borsaya yatrdm. Borsa tepetaklak ben de tepetaklak ama beni asl bitiren bu deil. Ben kalktm, zmire geldim, Bornova nc Sanayi Sitesine. i orada da kurdum. Tabii dolarla borlanarak te beni asl bitiren o kiriz srecinde dolarn ar ykselmesi oldu. Kiray da dolarla dyorum, bir liralk kira oldu lira, drt lira. Borlarm da yle ler de bir anda kesildi. Neydi o bir laf vard, Dimyata22 pirince giderken evdeki bulgurdan olmak diye sanrm. te bizimki de yle oldu. Neden byle bir eye ihtiya duydunuz? Neden yaadnz yerdeki iinizi bytmek istemediniz? Benimkisine macera da diyebilirsiniz. Ama aslnda deil, psiko-sosyal nedenleri var. imdi, ben ileri dzeltmek iin babamdan kalanlar kullandm, ondan kalanlara bir ey eklemediim gibi ounu harcadm. Dnsene 50-60 senedir ailede hi bir ey satlmam mlk olarak. Ben kalkp zeytinlii sattm. Bunun parasyla da ileri dzelttim. Demin gya dzelttim dedim, ite bunlardan dolay. Biraz hrs yaptm biraz gurur yaptm. Sorumluluklarmn bilincine vardm, ii karm olmak da beni zd, geri onlar ay sonra geri ie almtm ama olsun,

22

Grmeci Midyat demitir.

271

bir kere hrs yapmtm. O yzden zaten bu borsa ilerine falan girdim. Kendimi ispat etmek, babamn tesine gemek, onun vesayetinden kurtulmak istedim. Bunun iin nce stanbulu dndm, zaten orada okumutum ve aslnda orada kalp almak ve yaamak istiyordum, olmamt tabii. Sonra zmirde bir arkadam ve ablam vard onlarn da etkisiyle dkkan oraya atk. 1999un yaznda atm. Ben Sde duruyorum genelde, zmirde ise ablamn kayn ve bir arkadam duruyor. zmirde iki kii alyordu. Bir iin, yeni kurulan bir iin kra gemesi iin en azndan bir yln gemesi gerekir. Dolaysyla alan bu dkkan ancak kendini dndrmeye balad, dolarla alnan mallarn fiyat srekli ykseliyor, Dolarn ykselmesine paralel olarak ykseliyordu. Haliyle sat olmad iin borlarmzda ykseliyordu. Bu arada S...deki ilerde ktye gitmeye balad. 2001 krizi geldiinde ben 300 bin Dolar borla yakalandm. Hemen Adaki ve Sdeki evi ve dkkan sata kardm. ay mteri dahi kmad. Pepee protestolar, icralar gelmeye balad. O satmaya altm mallar, mlkleri icrayla yok parasna sattlar. Zarar 300 bin dolarlardan 800 bin dolarlara kt. Kendimi bir iadam yapmaya alrken bir anda sadece bir evi bir ka ie yaramaz zeytinlii kalm bir insana dndm. Buraya kadar anlald ama bu bat srecinizi biraz daha ayrntlandrr msnz? Sizin iflasnzda etkili olan toplumsal ve ekonomik nedenler var myd? O gnk toplumsal, siyasal ve ekonomik koullarn iflasnzda nasl bir etkisi vard? Ekonomik koullar benim iin deil sadece herkes iin, bir avu aznlk dnda herkes iin ktyd. Benim iin ekstra kt olmasnn nedeni ise, babam zamansz kaybetmem, ailemden benden baka ileri kontrol edecek birilerinin olmamas, benim o zamana kadr ki hayatm boyunca gerekten parann nasl kazanlp, nasl harcand konusunda en ufak bir fikrimin olmamas etkili oldu. Bir dier noktada olaylarn farkna varmaya baladmda kendimce hrslara kaplmam, byyp iadam olmak istememdi. Bunda elbette yaadm toplumsal evrenin, aldm eitimin, iadam olan arkadalarmn ve Trkiyenin geldii sosyoekonomik dzeyin etkisi bykt. Neden derseniz? Her gn gazeteler kkreyen Anadolu aslanlar, kaplanlaryla doluydu. Siyasi olarak ilikileri olanlar kredileri alp kazanlarn, yatrmlarn katlyor ve byyorlard. Bu bana da ekici geldi. Eer 272

babam yayor olsayd bu riski grrd. Beni uyaracak kimse yoktu. Arkadalarm ise, aksine benim iin ekici laflar ediyor, ekici bir i ve sosyal ilikiler yayorlard. Belki babam beni daha nceden i hayatna altrabilirdi, sevgisinden bana kyamadndan veya kendisinin zlemini duyduundan benim hep gezip tozmam, elenmemi istedi. Dorudan bana sylemedi ama bir kez olsun hadi dkkana gidip alalm demedi. Koca yaz tatillerinde ben hep gezdim, elendim. Byle olmasa ben i hayatnda ne olup bittiini renebilirdim. Veya iletme, iktisat okuyabilirdim. imdi kriz srecine geri dnersek; o dnem kriz gerekten ok acmaszca saldrd Trkiyenin stne. Hkmet de beklemiyordu bu kadar iddetli olacan, halk da. Herkes savunmasz yakaland. Bizler Ecevite gvendik. Ailem oldum olas Adalet Parti geleneinden gelir, sadan yani. O dnem de ANAPa oy verdiler sanrm. Ben Ecevite vermitim oyumu. Ona gveniyordum. Ama o gerekleri grmek istemedi, krizi iyi ynetemedi. Bunun yerine suu Cumhurbakanna atmay tercih etti. Doru yapt eyler vard ama ne olursa olsun, hkmet oydu ve su da onundu. Banka kredilerinin faizi ok yksekti. Bir de stne siyaset, kayrmaclk girince bir ok insan ya ok yksek faizlerle kredi buluyordu ya da skntlarn gidermek iin bankalardan kredi ekemeyince tefecilere kouyordu benim gibi. Tefeciye ne kadar borlandnz? 2001 Temmuz aynda benim toplam borcum faiziyle birlikte 800 bin Dolar bulmutu. Bunun yarsndan fazlas tefecilereydi. Adamlar beni ldrmekle, evimi yakmakla, eimi, ocuumu karmakla, zarar vermekle tehdit edecek noktaya geldiler. Geri ellerindeki senetlerin hepsi yasald, icraya verip atr atr aldlar hereyimizi. imdi S...deki evimizden ve da banda 10 dnmlk tapusuz zeytinlikten baka bir ey kalmad elde. Annemi de kaybedince gidip gelmiyorum bile. Ev ne alemde bilmiyorum dorusu. Bu srete aileniz, einiz size nasl yaklat? Destek oldular m? Biraz bahsettim zaten, eimle ilikimiz bir sre sonra sadece ayn evi paylaan iki insana dnt. Annemle de aras ald, ben srekli arada kaldm. Ev ortamnda pek de mutlu deildim. O nedenle iten ok ge geliyordum.

273

imdi destekten kastnz maddiyatsa eer, onu grebileceim ablalarm, amcam ve eimin ailesi vard. Amcam, ok fazla yardm edemedi, ya da etmedi. Ama eimin ailesi de krizden zararl kanlardand. Ablalarmn eleri memur, memur dediysem ikisi de mhendis, durumlar iyi ama yle benim skntm giderecek bir yardmlar dokunacak kadar deildi. Sonuta bir sava hali gibi geldi bana, sanki herkes benden kat ya da ben yle algladm, bilemiyorum. ye olduunuz bir meslek kuruluu var myd? Bir destek alabildiniz mi? Sanayinin derneinin dnda bir yeliim yoktu. Yani bu dernekten destek istemek hi aklma bile gelmedi, ne yapabilirler ki? Daha nce yaam olduunuz herhangi bir psikolojik sknt, ciddi bir hastalk ve intihar giriiminiz var myd? Hayr hayr. Ben ok salkl bir birey oldum aslnda. Nezle bile olmamakla vnrm. Bnyem de psikolojimde ok kuvvetlidir aslnda. Bu olayda aslnda geliyorum diyen bir olayd. zellikle eime beni skmamas konusunda, beni anlamas ve destek olmas konusunda ok uyarlarda bulunmama ramen yapmad, alglayamad yaadm sorunu, ben de anlatamadm belki. Sonuta babam hayatta olsayd, batsak bile bu olay olmazd. Eimle ilikim iyi olsayd, o da o srete stme gelmeseydi yine olmayabilirdi. Belki o da hakl, gerekte sevdii biri olsaydm veya ben onu laykyla sevebilseydim, ilgi gsterebilseydim byle olmayabilirdi. ntihar etmeye karar verdiren olaylar veya sreci anlatabilir misiniz biraz, sakncas yoksa? imdi benim iin en kritik geen sre 2001 Haziran sonu Temmuz balar ile 2002 Ocak ba oldu. Her gn bir eylerimizi kaybediyorduk. Eim ve annem srekli benim stme geliyorlard. Annem de bu srete bir kalp krizi geirdi, kadn da bir anda kt. Kolay deil, bizim aileye alnan bir ey kolay kolay satlmaz, ya birilerine hediye edilir ya da bir yerlere kaldrlr. Gayrimenkul zaten hi satlmam, alnan kalm onlarca yl. Ablalarm bile haklarn alamadlar, ne varsa gitti yani. Ama saolsun ablalarm da eleri de bana manevi anlamda, zellikle de bu kt olay sonrasnda, ok destek oldular. nce zmirde bir i ayarladlar, sonra da ben buradaki ii buldum. 274

Her neyse, gelelim o srece tekrar; her ey ktye giderken, evde annem hastayken, eim de elinden geldii kadar stme binerken kendimi ldrp her eyden kurtulma istedii iimde olumaya ve bymeye balad. Bu istek bydke, dnce kafamda dnp durduka kendimi daha rahat hissettim, annemi ve ocuumu dnmesem ok daha erken yapardm bu ii. Bu dnce kafamdayken ylbandan be gn sonra annemi kaybettim. Kadn gece yatanda kalp krizi geirmi, sabah kahvaltya inmeyince eim farketmi, ben erkenden evden katmdan, beni arad ilk alayarak, o an artk tam anlamyla bittiimi anladm. Geldim eve, benden nce komular falan gelmiler. Odasna girdim, insan grmek istiyor ite, annemin yznde sanki kzgn, ac bir ifade var, gzleri kapal ama mutlu lmemi gibi. O an bir darbe daha aldm sanki. Annem lmnden beni sorumlu tutar gibi duruyor sandm. ok zldm ama alamadm bile, gzmden tek damla ya kmad ama gelin siz bana sorun. im kan alad Annem ldkten sonra eim dahil kimseyle konumaz oldum, insanlardan kayordum ama iimde karar vermiliin bir rahatl vard. Kzm dnmekten de vazgemitim artk, nasl olsa dedesi bir ekilde bakar diye dnyordum. Nitekim de bugn yaamyor olsaydm da, u an yayor olduum halde bakyorlar ite. Bu dncelerle ben yntem aratryorum, hesap kitap yapyorum. Bu nasl bir duygudur ki, insan her eyini dnyor. Oysa ben bu kelimeyi veya olay kendime hep o kadar uzak grmmdr ki Annemin yedisi geti, ertesi gnn akam, gittim gusl abdestimi ve abdestimi aldm, akam namazn da kldm. Bakmayn bu halime, biraz dindar biriyimdir. yle yetitirildik biz, ama rakmz da ieriz yani. Eim annelerine gitmiti kzmla beraber. Gzelce duam ettim ve evde her zaman bulunan tarm ilacn itim ve gelip salona kanepenin stne uzandm. Bir de not braktm, lmmden kimse sorumlu deildir, kzma iyi bakn diye. Daha kendimden gemeden eimin geldiini farkettim. Onlar gelince ayaa kalktm ama ondan sonrasn hatrlamyorum, dmm ve eim o telala lk atp yardm istemi, ayn anda kusmuum da. Komular beni apar topar hastaneye gtrrken birisi notu gryor ve durumu anlyor. Yani anlayacanz eim bir be dakika daha gelmese ben u an yaamyor olacaktm.

275

Sonra hastane sreci, tedavi vs. biraz uzad, psikiyatride de yattm biraz zmirde. Ve ilk iim eimden boanmak, zmire yerlemek oldu. Yaptmdan piman oldum elbette ama yapmamam mmkn olur muydu o koullarda, bilemiyorum. Bir ka eyi merak ettim, sakncas yoksa sorabilir miyim? stemezseniz cevaplamayabilirsiniz Elbette sorabilirsiniz, yani sizinle konutuum gibi gizli kalmak kaydyla elimden geldiince her eyi anlatmaya alacam. Sz verdiimiz gibi, kesinlikle gizli kalacaktr. Neden tarm ilacn, evinizi ve akam stn setiniz? Yanl anlamayn, sadece meraktan soruyorum? Anlyorum, anlyorum, sorun deil. Bunu ben de bilemiyorum, ama sanrm iimizdeki yaama, hayatta kalma igds ok gl. Bu onunla ilgili olabilir. Ama onun dnda bizde antika, taa Kurtulu Sava yllarndan kalma bir tabanca vard, tarihi eser, onunla sonra av tfei ile ldrmeyi de dndm kendimi. Ama nedense tarm ilac daha iyi bir seenek olarak ne geti, asmay da ok dndm mesala. Kan korkum vardr, belki de onun etkisi oldu bilemiyorum. Tarm ilacndan nce ilaca karar vermitim. Evde annemin kalp ilalar vard, ama aradm bulamadm. Akam stne gelince, o da tamamen eimin evden gitmi olmasyla alakal. Yoksa ben hep tpk idam mahkumlarnn infaz gibi afakta dnyordum. Ama onlar evden gitmi olduunu grnce kararm hzl bir ekilde uygulamaya getim. te olay budur. Sonrasnda neler oldu? Dibe vurmu biri olarak ve hayatna son vermeyi de denediimden daha yaayacak bir hayatmn olduunu dndm. ldrmeyen Allah ldrmyor, demek ki var bir keramet dedik. yi ki de demiim. imdi gayet gzel bir hayatm var, alyorum, eim de alyor. Kiradayz ama rahatz. nsanlarn sizin gibi bir baarszlk yaamamalar ve intihara

srklenmemeleri iin onlara neler syleyebilirsiniz?

276

Syleyecek ok ey var aslnda. Ama en bata ne olursa olsun, yaadklar skntlar paylaabilecekleri bir yaknlarnn, elerinin ve arkadalarnn olmas gerekir, ilerine atmamallar. Sonra Trkiyenin ekonomisine de dnya ekonomisine de asla gvenmemeli, borlanarak yatrm yapmamallar. Kendi z varlklaryla bymeyi tercih etmeliler. Ve imkanlar varsa mutlaha psikolojik destek almallar. Hele bu dnem ok kritik, aman diyorum dikkati elden brakmasnlar, pheci olsunlar, aratrmadan, bilmeden bir ie girmesinler. Bir nerim de meslek rgtleri bu insanlarla ilgilensin, devlet bu insanlarla ilgilensin. Sonuta vergi veren, istihdam yaratan devlet ve toplum iin yararl insanlar bu giriimciler. Kayplar lkenin de kayb olur. Son olarak sylemek, eklemek istediiniz bir ey var m? Pek yok. Ama u syleyeyim, bu kriz grndnden daha tehlikeli. Srekli ii karlyor, insanlarn gelirleri srekli dyor. Bu toplumsal knty de arttran bir kriz gibi geliyor bana, siz daha iyi bilirsiniz geri, iin iindesiniz ama ben altm sektrden, i yerimden ve bu i evresinden grdm kadaryla byle. Teekkrler.

277

Beinci Grme E5 E5, 40 yanda yksek okul mezunu. Evli ve iki ocuu var. Aslnda memur olarak altndan ticari faaliyetlerini einin zerinden yrtm. Ancak ilerin banda kendisi bulunmu. Beyaz eya ve mobilya ticaretiyle ilgili bir iyeri varm. Kendisiyle internet zerinden 25 Mays 2010 tarihinde yazl ve anlk grme yapld. Yaad yeri ticari faaliyetinin bulunduu ili, gvenlik gerekesiyle sylemek istemedi. 2001 krizinde 370 bin Dolar sermayesini kaybetmi. Memuriyet bu srete hep ikinci ii olarak kalm. Sizi iflasa gtren sreten biraz bahseder misiniz? Mmkn olduu kadar ayrntl anlatabilirsiniz Aslnda 97 ylnda hasbel kader ticarete atldm. lk 6 ayda 300 bin dolar para kazandm. Enflasyonist dzenden kaynaklanan byk krlar elde ettim. O gnk artlarda o kadar byk para kazanmay bende beklemiyordum! Anormal bir eydi, sonra batm da anormol bir ey oldu zaten. 97-99 ylba arasnda para kazanmann bysne kaplmtm; eime, ocuuma, en yakn dostlarma baktmda dolar iareti gryordum o kadar salaka bir hrsa kaplmtm. 98 Aralk banda trafik kazas geirdim, beyin kanamam olduundan bir ay youn bakmda kaldm. Hastanede yatamda yatarken dndm, o mehur hayat filmi geer ya lmeden insann gzlerinin nnden, aclaryla tatllaryla rengarenk bir hayat... Ama ticarete atldktan sonra yaklak 1.5 yl simsiyah!... zel hi bir ey yok, yaadma dair hi bir renk belirti yok!... ve dndm... NEDEN!... farkna vardm, gzm para brm... hrs brm... yani o hrs bende ok eyi ald geti. nce kaza sonrasnda maazam yand, Kocaeli depremi v.s. benzer bir sr olumsuzluu atm. Ama 2001 krizine depomda 600 bin dolarlk mal varken, 300 bin dolar da bor ile yakalandm. Aylk 30-50 bin dolar demem gereken ekler vard. Tabi krize girdik diye tamam, ticaretim bitti diyemiyorsun. Krizlerde kimse beyaz eya mobilya almaz, dn yapmaz pek Lks eya sektrndeydim, 50.000 dolar demeyi yapabilmek iin 100.000 dolarlk malm spot piyasada krdrmak zorunda kaldm. Aydan aya bu byle srd taaa ki, mallar bitti, eksiye bile dtm, zor gnler de balam oldu... 278

Canm skld zaman gidip ''0'' araba aldm gnlerden, icralarla boutuumuz, cebelletiimiz gnler yaamaya baladk... Kn ortasnda eve geliyorum, elektriimi kesmiler, doalgazm kesmiler... Hayat ne kadar zor benim iin bilemezsin, ama yine de tutunmaya, skntlar amaya alyorum Bilgi krl nedir bilir misin? Tahmin edebiliyorum ama siz aabilirseniz daha iyi olur Yani iin iindeyken bildiin eyleri gremiyorsun, bir sr ticari manevra yapyorsun, son avucundakilerle k yatrmlar yapyorsun, onlar da elinde patlyor.... 2001 de battktan sonra 2004 e kadar ittirmeye altm, gece gndz altm ama olmad... 2004 ylnda teknik mekanik ilerden anladm iin sanayiye getim. Sfrdan bir atlye kurdum, ekmek frn makinalar imalat ve sat ticaretine baladm. Ksa srede o ii de byttm. Servis, revizyon, alm-satm... Anahtar teslim ekmek frn, simit frn kuruyorum. (glyor) Ksa srede yine ok paralar kazanma trendine girdim. Gelen paray yine atlyeye yatryorum. Ekmek dilimleme makinas ayda 20 tane satnca dedim, ben bunun imalatna gireyim... alt yapyd, techizatt, reklamd derken bir 200 bin TL harcammdr. Baktm daha 300 bin falan harcamam lazm, ulusal bazda pazarlayabilmek iin. Ama olmad. ler hepten ters gitti. Her eyi pe attm ve zmir emeye geldim yerletim. Eskiye gre imdi ok ok mutluyum. Ticari hayatm ksaca byle... Bu para kazanma ii; Allah dilerse oluyor ve o dilerse inann hi bir ey yapmana gerek yok. Para kendiliinden akyor yani, ksmet ii bu... Buraya kadar sormak istediin bir ey var m? Evet, sizi bu kadar para hrsna sokan neydi? Neye balyorsunuz bu kadar para kazanma isteinizi? O iki yl!... bunu nasl anlatmak gerek... Yoksul bir gemi... yoksunluk... ve bir gn geliyor hayal etmediin, edemediin kadar paralar kasanda, banka hesabnda, alacak defterinde birikiyor... Ama benim hrsmn temelinde gemite, zellikle de

279

ocukluumda yaadm yoksulluk var bence... alt ocuklu bir memurun ocuuyum, liseyi yatl okudum... unu syleyebilirim, gelimi bir dnsel, felsefik alt yapm olduu iin, bende sonradan grmelik yaratmad, para deitirmedi aslnda beni. Hep yle grdm aslnda yaptm ii; para kazanmaktan ok, bir elma fidan dikersin, onu sularsn, gbrelersin, apalarsn, korursun bir gn o elma verir. Amacm o elmalar da yemek deildi, o elmalar seyretmekti. Tabii bunun bir psikolojik alt yaps olmal, yle deil mi? Belki bir eyleri ispat etmekti amacm, bilemiyorum. Psikolojik anlamda mutlaka anlamlar vardr, ama bilemiyorum. evrenizdeki insanlarn tketim alkanlklar, gelir seviyeleri, yaam kaliteleri, lkenin iinde bulunduu kltrel ortam vs. Bunlarn sizin para kazanma hrsnzda bir etkisi var myd? Yoksa sadece kiisel miydi? evremden hi etkilenmedim. Yarm hep kendimleydi, sadece kiiseldi. Kendimde eksikliini duyduum, olmasn istediim, ulamak istediim bir gt. 17 yanda devlet memuru olmutum. Kendime yetecek, hatta o yata birisi iin lks bile yaayabilecek gelirim vard. Bu arada, siz benim bloumda yazdm anlar okudunuz deil mi? Evet, okudum. Zaten sizi de o kanalla buldum. Hatta indirdim, izniniz olursa onlardan da faydalanmak istiyorum. Bir ok eyi zaten orada yazmaya altm. Tabii ki, faydalanabilirsiniz. Bir katkm olabilirse sorunun anlalmasna ve zlmesine, ne mutlu bana! Bu para kazanma hrs sadece siz de olan bir ey miydi? Ayn ey einizde de var myd? Eim her kadn gibi arzular, istekleri vard elbette. Daha iyi standartlar arzulamas, istemesi, hayal etmesi ok doal... fazlas yoktu, sahip olamayacamz eyler istemezdi. Yatlar da katlar da hi gzmz olmad ve hl bir evimiz yok (glyor). Yani olmadnda niye yok demedik ikimizde... Onunla bir soanda krdk yedik... gittik YKMden 5.000 TLlik giyim alverii de yaptk yani (glyor).

280

Sizi bu sonuca gtren ekonomik ortamdan biraz bahaseder misiniz? Yani kriz sizin gznzde nasl bir eydi? Nasl bir sreti? Kriz benim iin her zaman atlatlabilir bireydi... kendime gvenim sonsuzdu... bilmediim, farkna varamadm bilgi krlmd, bilgisizliimdi, tecrbesizliimdi... Geriye dnp baktmda, krizi gerekten ok iyi ynetebilmeme ramen, krize girmeden nce yaptm hatalardan sonradan pimanlk duydum. Yani borla yakalanmamalydm krizde. Hrs yapmm kendime, salaka ite. Batm tamamen lkenin iinde bulunduu krizle ilgiliydi. ok masumane diye nitelendiriyorum batm. nk ar elenceye dknlm yoktu, kar- kz ayaklar yoktu, kumar alkanlm yoktu. Her ne kadar Trkiye de enflasyonist dzende ticaret yapmak kumardysa da... Yannzda alan var myd? Sizin bu durumunuzdan ka kii etkilendi? Srekli olarak drt kii alyordu. in durumuna gre say artyordu, azalmyordu hi, bir de ben batmdan etkilendi diyebiliriz. ye olduunuz bir meslek kuruluu var myd? Esnaf odas vard... Ama ben ye olmaya bile gitmemitim, mecburmuum kanuni olarak, onu da muhasebeci benim yerime halletti... Meslek odasnda bana akl verebilecek birinin de olduunu hi sanmyorum, nk yardm isteyebilecein insanlar, rekabette olduun, batman isteyecek olan insanlar... ve de bir ok seminerde ve ortamda tantm ouyla, niteliksiz, kalitesiz insanlar... Toplumdan srf paralar olduu iin haketmedikleri ilgiyi saygy gryorlar. imdi sen diyeceksin ki imdi keke yardm olsayd... profesyonel anlamda bile olsa olamaz... Bir ehirde 100 tane maaza olabilir ama satclar 10-15tir. Yani meslek odanda benim skntlarm var diyemezsin, nk annda seni deifre ederler, kredin biter satclardan mal alamazsn. Siyasetle bir ilginiz var myd? Herhangi bir ekilde bu anlamda destek veya engelle karlatnz m? be kii. Ailelerle birlikte en az 20 kii benim

281

Siyaseti bir vatanda olarak takip ederdim. ticarete atlnca, kk bir beldenin belediye bakan adayl teklif edildi. Yzdesi dk bir partinin milletvekili adayl teklif edildi. ''Tamamen duygusal''. Ama kapitalist sisteme girince siyasetin/politikann sistemin bir aldatmacs olduu gryorsun. Tercih ettiin siyasi parti glyse, iktidar veya iktidara yaknsa sen de o oranda gleniyorsun. ou zaman bu olmas gerektii ekilde olmuyor elbette. Ben bu yzden pek bu tarz ilikiler iine giremedim, belki de bu da bir hatayd. Size gre meslek odas bir dayanma rgt deil mi? Kesinlikle deil. Ne bana ne de baka meslektalarmn haklarn, menfaatlerini savunduklarn grmedim. Tamamen tabeladan oluan, ad var kendi yok rgtler bunlar. Birileri reklenmi bana, olmu babasnn rgt. Kolay kolay ynetimleri de deimez zaten. Ticaret yapanlar ortak hareket edemezler, kapitalizme aykr bir ey bu. Zaten ortak hareket etseler, tekelleirler, halk zarar grr. Ama kapitalizmde karlar devreye girdiinde, yani ortak karlar, o zaman bir araya geldikleri grlr? Bu ticarette byle olmaz m bizde? Tabiki artk AVMlerde byle olacak. u an evrende grdn kk diye nitelendirilebilecek esnafn tamamna yakn batacak ve ok sayda intiharlar yaanacak nmzdeki be ylda, diye dnyorum. Zaten rakamlar da sizi doruluyor, geen yla gre ticari baarszlk intiharlar % 100 artm durumda. Daha da ok artacak, nk benim tandm beyaz eya sektrndeki bir ok arkadam, trilyon trilyon batyor ya da batmak zere, kurbanlk koyun gibi bekliyorlar. Alayamazlar, ses kartamazlar nk kredileri kapanr. Ama korkun skntdalar, enflasyonist dzene gre kurulmutu tezgahlar, imdi ise ok yksek giderleri var. Ama kazanlar ok ok czi, u an birikmi paralarn yediler, arsalarn yediler, evlerini sattlar. Dayanmaya alyorlar, ama patlayacaklarn onlar da biliyorlar. Batmakta olan esnaf gider son model araba alr, zaten banka kredisi... ama olay nedir? Kredi bulabilmek... 282

Bir tr nce hava sonra para hikayesi mi, bu son model araba olay? Aynen yle ama tehlike burada balyor, battka batyorlar, bataklk gibi... kimin elini tuttularasa onlar da batracaklar. yle dnn; ben 90 model skoda favorite biniyorum ve kapna geliyorum, senden 10.000 TL bor istiyorum, bakarsn bir arabama ve bana, muhtemelen batyorum diye bana bor para vermezsin. Ama son model bir mercedesle gelsem sana 10.000 istesem, sen varsa yz bin verirsin anladn m? Ye krkm ye mant (glyor). Nasl oldu da sizin gibi birinin bir anda intihar etmeye karar verdiini anlatabilir misiniz? Farkndaysan, syleyecek, anlatacak ok eyim var da!... Senin iin zetleyerek yazyorum ifade ediyorum. ntihar etmeye karar vermedim ben. lk, bana sen kansersin dediklerinde yaayarak intihar etmeye ben karar verdim, ama bir tercih yapmak zorundaydm o zaman. 2004 ylyd... 2 ay kadar olmutu, sanayide kurduum atlye... yeni bir i... iflasn ardndan geen 3 yl... ok yorulmutum, ok ypranmtm. Gece gndz altm, altm... Ariston firmasna son bir 50.000 tl borcum kalmt... Kaynpederime ait ev borcum karlnda Ariston firmasna ipotekliydi... Bu arada ariston firmas bana ok yardmc oldu, ok anlay gsterdi. Her ne kadar kriz ortamnda onlar da kendi canlarn kurtarabilmek iin beni ve benim gibi birok firmay, daha byk firmalar karsnda batrsalar da... Aslnda ana firmalar batrd bizi... nasl m? Krizden bir hafta nce bana 1000 TLye satt buzdolabn, bir hafta sonra 600 TL pein paraya byk maazalara satmaya baladlar. Yani spot piyasay onlar yarattlar... Bu spot piyasa da bizim canmza okudu. Maalesef kapitalizmin ruhu, duygusu, acmas yoktur... zkaynaklarm tketerek bir 30.000 buldum, deyemeyeceimi bile bile kardeimden 15.000 TL bor aldm... 5.000 TL de kredi kartmdan nakit ektim. O kredi kartn 30.000 TLnin zerinde demiimdir... Aslnda kazandm paralar temerrt faizlerine gitti denilebilir, ha bu arada, benim stne bir bardak su iitiim artk; piyasadan gemiten alacam, 200.000 TLnin zerinde de param vardr, 283

alacak yani, ama sildim artk... Bana borcu olanlarn hemen hemen hepsi ya batt, ya da batmak zere zaten. Kardeimin 15.000 TLye ihtiyac yok, bekleyebilir durumdayken iki ay sonra vereceim demitim, ipotei kurtarabilmek iin yalan sylemitim... ama baka trl de vermezdi yani. Bir akam eiyle birlikte evime geldiler. Srf paralarn istemek iin. Durumumu da biliyorlar, dedi ki, sen sahtekarsnnnnnnnnn!............ O an film koptu...... sadece lmek istedim... beynim ve btn bedenim uyutu... yaamm, banliim, deerlerim, onurum, kiiliim hereyim eridi bitti.... fakir insanlarn kaybedecei; ne paras vardr, ne yat, ne kat... kaybedecekleri onurlar, namuslar ve gururlar vardr sadece. Altnc katta evim o zaman ayaa kalktm, hi bir ey sylemeden... aklmda sadece balkona gitmek ve atlamak vard. Eim anlad beni. Aklm, beynim, bedenim uyumutu... aklmda sadece lmek vard... hi bir ey dnmyordum baka. ok byk bir ok yayordum. Eim benim nme geti, beni tutmaya alyordu, tm bedenime sarlmt, hi bir ey sylemiyordum, o yalvaryordu. Ama ben onu duymuyordum bile, yani duyuyordum ama alglamyordum, sadece lmeye kilitlenmitim. Bana sarlmt ama o da zerimde benimle birlikte geliyordu, srkleniyordu, beni durduramyordu. Sonra kardeim de geldi o da beni tutamyordu, ikisini birden balkonun kapsna kadar srkledim, her yerim uyumutu. Ben balkon kapsnda baylmm, sonrasn hatrlamyorum zaten. Baylmasaydm yaamyordum u an... Ama yine de eim bana o ekilde sarlmasa, lk la durumu anlayp kardeimi de armasa kesin olarak kendimi atmtm. u an yine o an yayorum sanki, oktaym... Sonra devam edelim olur mu? Tabii ki, normal bir durum bu, hatrlamak rahatsz edebilir. Dilerseniz imdi burada keselim, perembe gn devam edebiliriz, benim iin hi bir sakncas yok. Dorusu ben de bu kadar etkileneceimi, keceimi dnmemitim... Perembe devam edelim, kusura bakmayn. Beynimde o yaadm duygular canland yine... Sadece zntyd ama o yaadm duygu ve lmeye karar vermitim, kzgnlk aslnda bir ekilde deyeceimi de biliyorlard. Sanrm, beni kskanyorlard, zmek istemilerdi kar koca... kars bana

284

deildi... Biraz dinleneyim ben, kendimi iyi hissedersem devam ederiz, yoksa Perembe devam ederiz olur mu? Elbette, ben burada bekleyeceim, iyi hissetiiniz anda devam ederiz veya dediiniz gibi sonra devam ederiz. Sizin iin yapabileceim bir ey var m? Kendinizi nasl hissediyorsunuz? Yok, teekkr ederim, aslnda bunlar konumak bana da iyi geldi. imdi daha iyiyim. (Burada yaklak yarm saat ara verilmitir, E5 kendini iyi hissettiini sylediinde kendi istei dorultusunda devam edilmitir) Neyse, sonraya kalmasn bence, daha iyiyim, sca scana duygularm hislerimi yazaym. Evet, o an sadece lmek istedim, baka hi bir ey aklmda yoktu. Yaptm ey ok ilgin geliyor u an bana. Mesela imdi olsa, kardeimin gznn stne bir yumruk akardm, kovardm evimden. Zaten bu intihar olaylar ok sama, hibir ey iin demez. Zirve yapt bir yer var, kesinlikle bir akl tutulmas, bir cinnet an. Sanrm lmle sonulanan bu intiharlar yani atlama gibi, asma gibi... byle bir ey... yi ki baylmm o zaman yahu (glyor). Yalnz yakalanmsan bu cinnet anna, Allah yardmcn olsun... yapacak hi bir ey yok... Kanser olduunuzu renmeniz nce mi, sonra m? Sonrasnda 2001de ameliyat olmutum... Yaadm 2004t kanser olmam daha sonraki bir olay. yl sonra. Bak bir ayrnt daha var; kardeimin ei bana sahtekarsn sen dediinde, benim eimde yanmda. Yani eimin yannda bana hakaret edilmesi de bence etkiliydi. Aslnda dnnce, farknda olmadan bu olay aslnda cinayet gibi bir ey deil mi? Evet, aslnda intihar znde bir iddettir, ama insann karsndakine deil de kendine ynlendirdii bir iddet. Sonucunda lm olursa da bir tr cinayet elbette. Einizle herhangi bir sorun, i konusunda veya evlilik konusunda bir anlamazlk yaadnz m?

285

Valla eim; iyi temiz, titiz, oturup kalkmasn bilen biri... Ama yatak odamzn iyi olduu sylenemez. Ve o iyi, ilgili bir anne. Gerekli bir ayrnt olmadn dnyorsanz kartn... ama gerekliyse de koyun. nk ben insanla faydal olsun istiyorum bu almann. Belki bir kiiyi nleriz. Olabildiince samimiyim... Einizin size yeterince yardmc olduunu, her durumda yannzda m yer aldn syleyebilir misiniz? Evet her durumda yanmda yer ald. Hatta anne babas ayrlmamz bile istedi, ama o beni brakmad, her zaman yanmda oldu. Ha! ben ok mu mutluyum onunla? Deilim! Ama asla vazgeemeyeceim de bir insan. Ama en nihayetinde mantkl, ne zaman duracan, neyi nereye kadar, ne zaman isteyeceini biliyor. Ben de karmdakininin mutluluuyla mutlu olabilen birisiyim. Yaadklarmzda az buz eyler deil. Onun gzlerinde mutluluu da gremeyince, ben de mutlu olamyorum. Talihsizlikler de hi peimizi brakmad. Ar ameliyatlar geirdim, yanmdayd, elektiriim kesildiinde de, doal gazm kesildiinde de kn ortasnda, yanmdayd. yi bir hayat arkada evet. zetle unu syleyeyim; ben eime diyorum ki, sen ok gzel bir vazosun, ama seyretmelik (glyor). Cinsel yaammza gelince, yani ben daha arzuluyum, o daha az arzulu... Belkide ocuklar ok yoruyor. Birlikte olduumuzda her ikimizde zirvelere kyoruz. Orgazmlar yayoruz, cinsel uyumsuzluk olduunu dnmeyin... O her seferinde bu kadar ihmal ettii iin piman olur stelik ksacas onunda kendine gre sorunlar var ite Ka ocuunuz var, okula gidiyorlar m? yanda dnya tatls kzm; .... 12 yanda olum; .... O, beinci snf bitiriyor. Eim benimle ok ey yaad, yeri geldi ailesini karsna ald, durum byle olunca... mecburen evlilikte de intihar ediyoruz dostum. Ben ok bedbahtm yaaa! Bir tarafta senin iin yaptklar br tarafta ben hi mutlu deilim, en azndan beklediim evlilik bu deildi yani... Ama u var; eer benim eim alyor olsayd, ekonomik zgrl olsayd, beni eker miydi... o da var? Farkndaysanz burada biraz samimiyeti yarglyorum. Elmalar armutlar biribirine girmi durumda, ocuklar 286

da olunca... Grmemezlie geliyorsun bir ok rahatsz eden durumu da ite. evremde bakyorum, izliyorum dier evlilikler, de... hepsi ayn izlenimlerime gre. Hi almad m einiz? Yok hi almad. Para nasl kaznlr bilmiyor, ama yle lks harcamas da yok, msrif deildir. Ama gidip ucuz bir ey almaz... mesela bluz alacak; gidip beenmedii bluzu 20 TL verip almaz, beendii bluza 200 TL verir alr. Ama eer alamyorsak 200 TL verip, onu sorun da etmez, bluzu da almaz, bluzssuz idare eder. Ama sorun u ki; 200 TLlik bluzu aldnda gzlerindeki mutluluu grme ansm da olmuyor. Nasl? Biraz aar msnz? Yani keke 20lik bluzu alsa da ben de onun gzlerindeki mutluluu grebilsem. Onu mutlu etmek istiyorum... ama onu mutlu eden eyler ar pahaldr. Ama o pahal bir eyi ister... ama alamyorsak da neden alamyoruz diye sorun etmez. Benim iin sorun u; onu mutlu etmek istiyorum. stedii pahal bir eyi aldmda evet o ok mutlu ama alamadmda mutsuz da deil, sorun da etmez, ses kartmaz da, sahip olduklaryla idare eder. Ailesiyle aranz bozuldu mu? Ve kendi ailenizle? Onun ailesiyle evet... benim ailem diye bir ey yoktu zaten... Annem be yandayken rahmetli olmutu, sonrasnda babamn ikinci evlilii ve ikenceler... Bu nemli, biraz anlatr msnz? Babanzn evlenmesinden ve ikenceden bahsettiniz... Babam; eit uzaklkta herkese kar sorumsuz bir adam. drt karde annesiz kaldk biz. Babam da gitti, kendisi 35 yanda iken, 21 yanda, benim paranoyak olduunu dndm bir kadnla evlendi. Kadn cahil, dengesiz, mutsuz, srekli sylenen, fkeli, tahammlsz biri... Bu konuya hi girmesek, sakncas olur mu? Hayr, ltfen. stemediiniz hibir eyi anlatmak zorunda deilsiniz. Sadece sizde bir etkisi olmu mu diye sordum?

287

Kesinlikle oldu. Kadna bir tek eyi bana rettii iin mteekkirim; bana sabr etmeyi, dayanmay retti. Yoksa bama gelen onca eye dayanabilir miydim bilmiyorum. Bak birde u var; aslnda bende hep heyecanlarn peinde oldum. Her zaman hayatla kumar oynadm aslnda, hep kanuni ama srad yollar tuttum, hep snrlar zorladm. Dn; i-kahve-ev-arada misafirlik... byle biri olsam ne gelir ki bana? Bloumda yaadm olaylarn % 1i bile yok.... Her gnm ayr bir olayd benim. Aslnda bu biraz da her sabah bu benim son gnm diye uyandm iin, yaamn her ann aksiyonel bir ekilde deerlendirme isteimden kaynaklanyor, hi bir eyin zamannn beklemeden, ertelemeden... Aileleriniz size bir destekte bulundu mu? maddi veya manevi... Hayr, bulunmadlar. Bulunduysalar da devede kulak. Bak, eer z annen yoksa hi kimsenin umurunda deilsin, alarsa anan alar, gerisi yalan alar. Ben sahip olduum hereyi herkesle paylatm. ntihar olayn yaatan kardeime benim 50.000 TL gemitir, onun 15.000 iin bana yaattna bak. Ama o da farkna varabildi; 15.000 TLyi nne koymama ramen almad benden... Bana para lazm deil sen lazmdn dedi. O da o an einin aklna uymutu ite. Kardelerinizin hali vakti yerinde mi? u an olduka iyi durumdalar. Genel olarak kin, nefret, intikam yoktur bende... ailemin ve kardelerimin benim iin ne yapp yapmadklarna bakmyorum aslnda, nk yanl bile yapsalar bana, kardeim yedi aylk annesiz kalmt, abim dokuz yanda, onlarda ikencelere, yoksunlua maruz kaldlar. Hibir ey iin sulayamam onlar, doruydu, yanlt yaptklar, diyemem. verdim onlar vermediler diyemem, nk onlar da Onlarn da mutlu ne kadar salkl olmalarn istiyorum hayatta, en az benim kadar onlar da yalnz yrdler. Ben dnebiliyorlard ki? flas ettiinizde nerede yayordunuz? Lks bir apartman dairesinde, bugn kiras ortalama kiralarn 400-600 olduu bir ehirde 1000 TL kira dyordum. Kayplarnz arasnda mlknz yok sanrm. Sadece para m kaybettiniz? 288

Evet mlk kaybetmedim, kazandm ve kazanacam paralar kaybettim, yani borlanarak. Arabanz var myd? Evet, arabam u an yok, kaybettim yani. Neler veya ne olsayd siz iflas etmezdiniz? Geriye dnp baktnzda... Ecevit, lkede her ey ok iyi, ekonomi tkrnda gidiyor demeseydi 2001 krizi ncesi ve ben 300 bin dolarlk depoma 300 bin dolar borlanp tekrar mal almasaydm... Trkiyede hkmete devlete keke gvenmeseydim. Ve 2001de gecelik kredi faizleri % 20ydi, imdi ok ucuza kredi var, keke o zaman da olsayd... Ama ortada sulu varsa... o benim... girdiim yol bir macerayd aslnda... heyecan aryordum... fazlasyla iyi ve kt heyecanlar da buldum. ntihar giriimim bir kazayd, byle bir kazay engelleyebilme ansmz olsa keke. Aradm heyecan ve maceradan hi piman deilim. Tamam, ok yoruldum, ok yprandm ama farkl eyler tattm bu hayatta... El Kordebes diye bir kitap var, spanya 1950li yllar faist dnem de geiyor hikaye, yazar kim hatrlamyorum. Kitabn giriinde bir cmle var: diyor ki el kordebes ablasna; ''Sevgili Angelita ya sana yeni bir ev satn alacam, ya da yasm tutacaksn...'' arenada boa greisi olmak isteyen biri, yoksulluktan ok para kazanma durumuna matador olursan geebiliyorsun. Kaderine raz olmamak, farkl mutluluklar peinde olmak, verilenden daha fazlasn istemek. Geriye dnp baktmda hi piman deilim. Ha! bu arada unu da belirtmek istiyorum; eimle sade bir devlet memuruyken tanp evlendim. Ticarete evlendikten sonra baladm, yani ne umdum, ne buldum meselesi yaamadk eimle. Ama eim ondan vazgeemeyeceim kadar yanmda oldu. Yoksa beni de evliyken bile deli gibi sevenler oldu. Aslnda hayatmn kadnn bile buldum biliyor musun? Bu kadar para kazandnz srete einizin dnda birileri oldu mu? yle parayla pulla iimizin olmad gerek bir ak yaadm, ama onun da paraya ihtiyac yoktu ve evliliime hi yansmad. Ben bitsin hi istemedim, ama ona

289

sayg gstermek zorundaydm; Ben artk geceleri yalnz uyumak istemiyorum dedi ve bunu dediinde geride alt yl kalmt. Son olarak; bu tr iflaslarn yaanmamas ve sonucunda intiharlarn ve intihar giriimlerinin olmamas iin ne yaplabilir? Bu ynde nerileriniz var m? Kesinlikle var.... 1. Enflasyonist dzenin bittiini, en azndan yakn gelecekte gzkmediini bilmek gerek. 2. Byk olmallar, plazalarda, AVMlerde ticaret yapmallar.

Yapamayacaklarsa, hi bekleyip para kaybetmeden, yaptklar ticari ileri sonlandrmallar. Yani bu iki konuyu anlayabilirlerse, kurbanlk koyun gibi iflaslarn beklemezlerse, kendilerine farkl yollar izmelerinin zamannn geldiini anlayabilirlerse, intihara srklenme durumlar azalr. Yani dibe vurmay bekliyorlar saf saf. Oysaki dzen deiti. Halihazrdaki konjktrde bekledikleri mucize asla gereklemeyecek, dahada ktleecek durumlar. Byyemeyecek, yeni yatrm yapamayacaklar, daha fazla zkaynaklarn tketmeden vazgemeliler. Bunlar anlatabilmeliyiz zetle... Teekkr ediyorum. Ben de size teekkr ediyorum. Son yazdklarm (sylediklerim) ok nemliydi. Bataklktaki sivrisinek durumu yani.... Aslnda hkmette farknda bunun, ama oy kayglar, yeni isizlikler yaratmamak iin siyasi hareket ediyorlar.

290

Altnc Grme: E6 E6, 62 yanda ortaokul mezunu, erkek. Babas tccar olduu iin kendini bildiinden beri ticaretin iinde. Drt ocuk sahibi, iki kz iki erkek. Kzlarnn birisi engelli, dierleri evlenmi. En by 38, en k 29 yanda. 2001 ve 2008 ylnda iflas etmi. Birincisinde elindeki gayrimankullerin bir ksmn satp ileri dzeltmi. Sonuncusunda iin iine tefeciler de girince iflas kanlmaz olmu. Kulland tansiyon ilalarn ierek intihara girimi. Grme 11 Kasm 2010 tarihinde gerekletirilmitir. Grmeci ses kaydna izin vermitir. Grme yaklak saat srmtr. Sizi iflasa gtren sreten biraz bahseder misiniz? Birincisini mi, ikincisini mi? ki kez mi iflas ettiniz? Evet, maalesef. O zaman sizi etkileme oranna bal olarak buna siz karar verin. Aslnda ikisinin nedenleri de ayn; ekonomik kriz, piyasann bir anda bozulmas. Ancak birincisiyle ikincisindeki temel fark, birincisinde yaadmz Dolarn bir anda ykselmesi, ikincisinde ise olumun hatalar Ticarette her eye hazrlkl olmak gerektiini ok iyi bilirim. Ama hazrlkl olaym derken piyasann gerisinde kalp olan biteni grememek de vardr. Fazla temkinli olmak da ktdr anlayacan. Ama ok para kazanp deyip nn grmeden riskli ilere girmek de ktdr. Bizim ilerde her zaman gven esastr, yani eskiden yleydi. Anadoludan bir esnaf vatanda sizden mal istediinde belki bir kez bile grmediiniz adama tutar mal gnderirsiniz. demeyi szle, telefonda konuursunuz, bir bakarsnz ki para hesabnza gemi. Byle yllarca altm insanlar vardr benim. Bir gn kalkar gelirler, ben filan adamm derler. Sanki krk yllk yzyze baktnz dostunuz, ahbabnzm gibi sarlr prsnz. ounun bu ekilde hayatn bilirim ben, hi karlamadm halde. imdi bunlar niye anlatyor bu adam diyebilirsiniz, konudan amak istemem elbette, aarsam uyarn ltfen. Bunlar unun iin anlatyorum; elbette bizler de ek, senet vs. kullandk alverilerimizde. Ama yine sz erevesinde. Biz 291

atalarmzdan byle rendik nk, sz en iyi senettir. Adam bana eki, senedi verse de gvencemiz szdr. Sonuta deme zaman gese de tutup da onlar hemen ileme koydurmayz, adama sorarz, derse ki u gn deyeceim, yine o ekin, senedin hkm kalmam demektir. O zaman bekleriz. Yine demezse yine szne gvenir bir sonraki zaman bekleriz. Adamn ileri bozuldu, batt diye de mne sarlmay, yere dene bir tekme de biz vuralm demeyiz. imdi yle deil. Szn hibir hkm yok. Varsa yoksa para. Brak dmeyi birazck sendelediinde eim-dostum, arkadam, meslektam dediin herkes stne ullanyor. Sanrm bu dnyada yaamak iin biraz ge kaldk. Zaman hzla deiiyor, insanlar da deiiyor, toplum da Ben buna ayak uyduramayanlardanm. imdi gelelim birinci krize, 2001 krizine O zaman ben dvizle mal alp yurtiine Trk paras ile sattm. Neden dersen mteri yle alm, biz yle almz. Elbette enflasyon yksek, yle olunca zam yapmak zorunda kalyorsun. Ama dviz art dengesiz olunca elin ayan balanyor. Bir anda ykselince sen de makul bir miktar ykseltiyorsun, nk senden alacak adamn da durumu belli, tketicinin durumu da belli. Satamazsan i de yapamazsn. te ilk o dnemde insanlar deimeye balad. Szler tutulmamaya, aradm numaralar cevap vermemeye birbiri ardna ekler karlksz kmaya, senetler protesto yemeye balad. Tabii biz de eki alp bir bakasna falan vermiiz. Bu durumda bizim alacakllar da bize hcum etmeye balad. Biraz da fazla almtk, dolar da aniden ykselince sudan km bala dndk. Borlar bir iken oldu sana yedi-sekiz ee bunun karsnda alacaklar ne oldu, be ise iki veya bir. nk hem dnmedi ou hem de zaten fiyat artlarnn tamamn birden bire yanstmamz Sonu bir ykm oldu. Eldeki drt daireyi ve bir yazl yok pahasna sattk. Bir ylda ancak toparlanabildik. Bir de avantajmz dkkan kendimizindi. 2008 ylnda yakalandmz kriz 2001den sonra 2002-2003 aras toparlandk. Hatalardan dersler kardk. Bize borcu olan baz insanlar da borlarn ge de olsa dediler. Tabii bizim ocuklar da iin iinde. Onlar da artk ie karyorlar. Onlar yeni sistemi daha iyi biliyorlar. Ben onlara gre biraz daha eski kafalym.

292

Sonuta byk olan ayrlp kendi iini kurmak istedi. Kar ktmsa da bir ey yapamadm. Biz yedek para iiyle urarken o giyim ve ayakkab iine girdi. Ama yanl iler bunlar. Sonuta bildiin ii yapacaksn. Ama olum da gelinimin etkisinde kald. Kzmn ailesi de tekstilci. Allem ettiler, kallem ettiler sonuta o gitti, atlar bir maaza bir sr de bor yaptlar. Ben de yardm ettim tabii ki. Ama yeterince toparlanamamz. Drt daire bir yazlk gitmi yerine koyamamz. Bir olan bir kz evlendirmiiz. Bunlarn da hepsi para. Hal byle olunca bu ayr i kurma ii biraz sarst bizi. Kolay deil bu devirde. kurma srecinde borlandnz m? Ben borlanmadm aslnda, ama oluma kefil oldum. Biz sana her trl yardm yaparz diyen gelinimin ailesinden kimse yardmc olmad. Oluma vazge, gel yine birlikte alalm dedim ama dinletemedim. Bir kere kafasna koymutu, biraz da inada bindirdi ii einin ailesine kar, ben de onu anlamaya altm bu yzden de destek oldum. Ama maaza alnca olumun etraf yine einin ailesi tarafndan evrildi. Neredeyse tm alanlar onun ailesindendi, maaza da 250 bin TL borla almt. Bir sene sonra birazck para kazanmaya balamt ama borcun da sadece 100 bin TLsi denmiti. Derken krizin belirtileri kendini gstermeye balad, insanlar alveri yapmaz oldu. 2007nin ortalarna gelindiinde borlar 300 bini gemiti. Yani bunlar benim bildiklerim aslnda, sonradan rendiime gre aslnda olum ok daha fazla borlanm. Bir sr insana da ayrca bor takm. 2008 krizi ite bunun stne geldi. Zaten kriz daha ok inaat ve tekstili etkiledi bildiim kadaryla. Bizim olan da gitti en riskli sektre girdi. te byle bir ortamda ben ve ailem 500 bin TLden fazla bir borla babaa kaldk. Aslnda bor o kadar deildi, ama baz eylerden bizim de haberimiz ge oldu. Benden habersiz bizim eklerden falan kesmi. rendiimizde i iten gemiti. Dkkan aylk 25-30 bin TL ciro yapyor. Bunun giderleri var, sigortas, vergisi, KDVsi, elektrii, suyu vs, benim yanmda be kii alyordu, iki de biz yedi kii ve ailesi bu dkkandan dorudan ekmek yiyordu. Byk olum olduu zaman sekizdi ama aslnda yine de sekiz kii denebilir, ite bu masraflar knca geriye 10-12 bin TL kalyordu, iler yoluna girmiti anlayacanz, kriz pek

293

otomotivi vurmad bu kez. anslydk yani. Ama gel gr ki, olumuzun hatas bu ans geriye evirdi. Bankalar bir anda stmze ulland. Ne olduunu anlamadan dkkanda ne var ne yoksa icra yoluyla alnd gitti. ki ekiniz geri dndnde, her gittiinizde ay kahve smarlayan bankalar bir anda dman kesiliyor. Batacanz dnerek nce davranan alacan kurtarr mant ile kaptn gtryor. Oysa yle olmasa bor 500 bin de olsa bir ekilde denirdi. Gerekirse elde ne varsa satlr, kiraya klr, borlar taksitlendirilir ve denir bir ekilde, ge de olsa denir. Ama yok, bankalarda insaf kalmam, onlar engelleyen bir yasa day yok. Olan da bizim gibi reten, vergi veren insanlara oluyor. Sonra birileri kalkp Trkiyede krizin etkisi az oldu, bunun sebebi de bankalarn gl olmas diyor. Elbette gl olurlar, kredi almaya gittiinizde bin dereden su getiriyorlar, ineden ilie her eyi sorguluyorlar, ama ne zaman ki bir skntn oluyor, biraz ileriniz bozulmaya balyor vatandan cann almaya kalkyorlar. Bu ekilde yukarlarda kriz olmayabilir ama alt taraflar amur iinde, millet can ekiiyor. Bu arada olunuzun durumu nasld? O veya einin ailesi bir eyler yapyorlar myd? Hah ite! Zurnann zrt dedii yer de buras zaten. Olum ve gelinim ortalk toz duman olunca srra kadem bastlar. Araki bulasn. in kts o benim olum ve benim i evremde onu tanyan bana itimat eden insanlar da ona bor vermiler. Epey bir para toplam anlayacanz. Kimine senet vermi, kimi sadece szne ve bana gvenmi. Gelinin abisi ve ablas dahil onlarca insandan bu ekilde epey bir para toplamlar. Tabii ilk etapta bu paralarla borlarn demeye almlar. Bakmlar olmuyor ellerinde kalanla ortadan kayboldular. Nerede olduklarn bilen yok. Bir gecede yok oldular, ilk zamanlar balarna kt bir ey geldiinden endie ettik, ama sonra anlald. Gelin annesini aram bir kez, iyiyiz salklyz yapabileceimiz baka bir ey yoktu, affedin falan demi. Bizimki hi aramad, yz yok sanrm. Yurtdna gitmiler. Sizi nasl etkiledi bu durum ve sre? Hayatta bir insan en byk ac evlat acsdr derler, bu dorudur. Olum benim iin ld sanki. Bende insan iine kacak yz brakmad. Elbette kt bir 294

ocuk deil, o da kendince iyi bir hayat istiyordu, kendi iini kurup parasn kazanp, kendi hayatn yaamak istiyordu. Buna sayg duyarm. Ama yaptklar ettikleri hatalyd, bilmedii bir ie girdi, babasn, annesini dinlemek yerine gidip sadece eini ve onun ailesini dinledi. Skntya girdiinde biz yanndaydk, keke her durumunu bize anlatsayd, zm bulmamz kolay olurdu. Kredi taksitlerini, ekleri deyemediini bize syleyebilirdi, sylemedi. Syleseydi, faizler o kadr artmadan bir zm bulunabilirdi. Sonra onun yznden dkkanmz iimizi kaybetmek ok ac oldu. Elimizde bir emeklilik maayla kaldk bu saatte, bu yata. Ben bu saatten sonra nerede alabilirim ki, yam 63e dayand, bir kalp krizi geirdim. Eim rahatsz, bir kzm var zihinsel ve bedensel engelli. Kk olum iyi kt i buldu, o da almasa yanmtk ra gibi. Bunlarn da tesinde sana ait olan her eyin bir anda bir bakasnn olmas, dkkanmz imdi lokanta olmu, yeni sahipleri eskiden orada ne olduunu, nasl bir i yapldn dahi bilmiyorlar. Esnaf arkadalarn, ein-dostun yzne bakamaz oldum. Hl bu kadar az gelirle bor dyoruz. ok zor, inann ok zor. Bu grmeyi kendimle yzlemek iin kabul ettim, belki nerede hata yaptm bulmama yardmc olur diye. Olumu suluyorum ama inann asl sulu benim, ben de ii daha ciddiye alabilirdim. imdi hem bir evlat kaybettik, hem mal mlk kaybettik, hem salmz kaybettik, hem itibarmz, hem eimizi-dostumuzu kaybettik. Anlayacanz kayp ok byk. Sizi hayatz sonlandrma isteine gtren sreci az ok anladk, tam olarak bu yaadklarnz myd? Size gre bunun olmamas mmkn myd? Bakn ben, inanl, namaznda, ibadetinde bir insanm. Hayatmda kendimde emanet tadm yce Allahn verdii cana kastedeceim aklma gelmezdi. ki kez Hacca gittim, eim de ben de. Bizim dinimiz en yce din olarak gnderilmi, kitabmzda intiharn en byk gnahlardan olduu yazar. ster inancnz tam olsun, ister olmasn yaadklarnzn sonunda yaplabilecek bir ey kalmamsa o an size kurtulu gibi, bir are gibi geliyor. Allahm beni affetsin, gnah olduunu bilerek yaptm. Sonrasnda ve imdi de her frsatta sabahlara kadar dua ediyorum bunun iin. 295

Ama oldu bir kere, yce Allahm bizi bir snavdan geiriyor, biz bunu farkedemedik. imdi farkndaym, yine onun yardmyla bu snav da vereceiz inallah. Sakncas yoksa, zel bir soru sormak istiyorum bu noktada, dilerseniz cevaplamayabilirsiniz. Trkiyede ok yaygn olduu iin sormak istiyorum, siz de inanl bir insansnz herhangi bir ekilde bir cemaate dahil misiniz? Bunu unun iin sormak istiyorum, yaadnz bu kt srete oralardan bir destek aldnz m? Yok yok, benim de ailemden kimsenin de bu ilerle ilgisi olmamtr. Evet evremde bu ekilde ok insan var, saolsunlar bana da hep yardmc olmulardr, ayn camiye gittiimiz, birlikte ibadet ettiimiz olmutur ama ne bana byle bir teklif geldi, ne de ben byle bir eyin iinde yer aldm. Zaten olmazd da, bizim Atatrk olduumuz iyi bilinir. Yllarca Ecevite oy vermiiz, imdi de farkl deil pek. Ama cemaat ilerini de doru bulduumu syleyemem. Bir ou kar iin bu ilerin iinde. Namazdan, sohbetten kar sonrasnda kalkar ikiye, elenceye gider. Ben kendimi bildim bileli namaz klarm, eim klmazd ama artk o da klar. Oullarm bazen Cumaya giderlerdi, kk daha dzenli gider. Bayram namazlarnda mutlaka iki olumla, ncesinde babamla, kardeimle giderdik. Eim hac ama sadece namaz klarken ban kapatr. Yani biz dini btn ama muhafazakar olmayan bir aileyiz. Kzm istediiyle evlendi, taa liseden beri beraber olduu adam istedi, imdi de gayet mutlu. Olum da yine kendi buldu. ye olduunuz bir meslek kuruluu var myd? Bunlardan herhangi bir destek grmediniz mi? Ticaret odas var, TO. Ama onun bizler iin bir ey yapacan, yapmak isteyeceini sanmyorum. Siyasetle bir ilginiz var myd? Herhangi bir ekilde bu anlamda destek veya engelle karlatnz m? Benim siyasetle pek iim olmad ama sosyal demokrat bir aileden geliyorum, kendimi de yle tanmlayabilirim. Yani dorudan doruya ne destek grdm, ne de engelle kalatm. Ama bu krizler sonuta siyasetin eseri ve grdnz gibi canmza otu tkad.

296

Biraz da sizi inthar etmeye karar verdiren olaylardan ve sreten bahsedebilir misiniz? Demin de syledim, aslnda ben byle bir ey yapacak bir insan deilim. Zaten olay renen herkes ok ard. Beni iyi tanyan herkes bunu yapmayacam ok iyi bilir. Pimanm yaptmdan, ama oldu bir kere. Pek konumak istediim bir konu da deil. u anda bulunduumuz duruma krediyorum, bundan daha kts de vardr mutlaka ama o noktaya gelmek istemiyorum.

297

Yedinci Grme: K1 K1 ile Ankarada alt iyerinde 17 Aralk 2010 tarihinde grlmtr. Grme yaklak bir saat srm ve K1 ses kayd yaplmasna izin vermitir. K1 45 yanda, iki ocuk annesidir. Ei, sahibi olduu fabrikann iflas etmesi, banka, tefeci ve piyasaya olan borlar, alacaklarn zamannda tahsil edememesi, haciz gelmesi ve karlksz kan ekleri yznden hapis cezas almas gibi sebeplerden dolay 2008 ylnda tabanca ile intihar etmi. K1 emekli olduu halde almaya yeniden balam.

K1ye sorulan sorular Ne i yapyordu, meslei neydi? Plastik retimi yapyordu. Plastik ke, fayans keler, plastik dbeller vs, onu imalatn yapyordu, kk bir fabrika, imalathane vard. Ankarada myd? Ankaradayd. Onu (imalathaneyi) bytmeye alyordu, btn amac oydu. En son sylediinde Ankarada drdncyz diyordu. naatlar iin fayans kebentleri, dbeller vs. retiyordu, yksek bir hedefi tutturmutu kendine, onu gerekletirmek istiyordu. Yannda alan ne kadar insan vard? 25 kii vard. Ka yllk bir iletmeydi? lk balangtan beri 6-7 senelik filan.

Einizin eitimi neydi? Akretim, drt yllk niversite ama akretimde okudu, iletme okudu. O meslee girii raklktan myd yoksa ?

298

Yok, daha nce de farkl ama yine ticaretle urayormu. Bu izolasyon zerine, kap pencere izolasyonu zerine urayorlarm. Benim evlendiimde o ii yapyordu. Sonra baka arkadalarla tant. Kendileri farkl ekilde bir retim yapmak istediler makinelerle, plastik imalat yapalm dediler. Ortak myd i? lk ortak olarak baladlar. Sonra o ortakl yrtemediler, skntlar dodu ve ayrldlar. Orada, ortaklktan ayrlrken bir takm maddi yaralar ald. Sonra onlar dedi. Derken, biriyle tekrar ayn ekilde ortak oldu. Ama kat zerinde deildi bu sefer ortaklk. Ama yine onunla da bildiim kadaryla yrmedi, gene bir takm aksaklklar oldu. nk ekonomik destei bir taraf yapar, dier taraf yapmazsa o ortaklk yrmyor. yle bir sknt yayordu eim. Sonra o ortaklktan da ayrld. Kendi bana devam ediyordu. Aa yukar bu ayrlma olay 2006 ylnn sonuna doru oldu, 2008de de vefat etti. Yani bir mddet kendi bana devam etti. Siz ne tr bir evlilik gerekletirdiniz? Grc usul m? Yok deil, tanarak evlendik. Ka ocuunuz var? ki kzm var. ocuklar ka yanda? Kk alt yana girdi, byk de 10 yan bitirmek zere, drdnc snfa gidiyor. Einizin alt sre zarfnda siz de alyor muydunuz? alyordum. Ben ikinci bebeim doana kadar alyordum, bebek doduktan sonra emekli oldum. Ona bakacak kimse bulamadk, bir de onu ben byteyim istedim. Emeklisiniz yani u an? Emekli oldum, fakat eim ldkten sonra ekonomik nedenlerden dolay tekrar ie baladm. Einiz iiyle ilgili size ok bahseder miydi?

299

Yok, ok fazla ey anlatmazd. ok fazla bilgim yok. Grt ya da i yapt insanlarla ilgili hibir bilgim yok, anlatmazd. Durumu bilirsem iler deiirdi diye korkuyordu. Bu zel bir soru, cevaplamayabilirsiniz, evliliiniz nasld? Einizle ilikiniz nasld? Size dertlerini, skntlarn anlatr myd? Ya da siz ona anlatr mydnz? Evliliimiz dzgn bir evlilikti. Eimin yapt ey sadece beni zmemek adna iini eve hi tamazd. Ben de iimi eve tamazdm. kimizin de iteki sorunlar ite kalyordu, evde farklydk, ikimiz de bahsetmezdik. Bir sknts, znts olduunu hi fark edebildiniz mi? Eimin 2006da sekteye urad ii ve o zaman bir takm eyler kt ortaya. Benim daha nce edindiim mallarm vard, evim vard iki tane, onlar ipotek etmiti eim, o dnemde bir deme gl oldu 2006da. potei kapatmamz gerekiyordu, o yzden abimle grtk ve onun evini sattk, ondan aldk paray ve ipotekten kurtardk ama yetmedi. O dnemde de ite bir takm skntlar vard. Senetlerini ortaklar ayrldktan sonra mafyaya filan vermiler. Bizim evimiz site ierisinde baheliydi, mafyadakiler gelip benim ocuklarla bahede resmimi filan ekmiler, eimi bununla tehdit etmiler. yle olunca bir takm skntlar dodu.

Siz bunlar sonradan m haber aldnz? Yok, o dnemde biliyorum. 2006da biliyorum. Anlatt, byle skntlarmz var, ykl bir paraya ihtiyacmz var dedi, ne yapabiliriz vs (diye konutuk). Ne kadar byklkte bir parayd? 400-500 milyara ihtiya vard o dnemde. Ben ok istemememe ramen, Merkez Bankasnda alyordum, buras vakf, buraya da ye idim, 20 senelik bir birikimimiz, onunla ikinci emekli maanz alyorsunuz kesintilerinizden. Burada birikmi bir param vard. Napalm, napalm, ocuklar sz konusu olunca kar msn vakftan dedi, ok istemememe ramen ocuklar sz konusu olunca vakftan ktm ve buradan toplu bir para aldk, 330 milyar toplu para aldk, onu kulland. O dnemde at skntlar, fakat bu sefer ok daha fazla bir ykn altna girdi. Bana bir sz verdi: Bu ocuklarmzn geleceiydi biliyorum. Ben bunu yerine getireceim, 300

vakftan emekli maan alr gibi bir ekilde ocuklarn gelecei iin bankaya para koyacam ya da ev alacam, onlarn kiras senin buradan alacan maaa denk gelecek vs dedi. O yle bir sorumluluk altna girdi beni buradan kartrken. Sknt belki de oradan balad. lk balarda iyiydi, demelerini de yapyordu. Son 2008 Austosa kadar gayet iyiydi, kazanyordu ve borlarn da dyordu. Bir de ok fazla kredi ekmiti her taraftan, bankalardan. Makine iki taneydi, be taneye kardlar retim makinelerini. Byk bir yere tandlar. Niyeti Ankarada birinci fabrika olmakt. Onun iin eline geebilecek btn frsatlar kulland, para alabilecei, kredi alabilecei her eyi kulland. Sizin hepsinden haberiniz var myd? Tabii vard. Ama tmyle var demeyim, bir ksmndan yoktu mesela. Kredisi olduunu, deme yaptn biliyorum, ama neyi nerden niin aldn bilmiyordum.

Ayrntlar bilmiyorsunuz? Ayrntlar bilmiyorum, ama ayda aa yukar 425-430 milyar deme yapyordu. Onu biliyorum. O evlerimizi tekrar ipotek etmi, onlardan haberim yoktu, onlarn zerinden tekrar para ekmi. Arsa vard, arsay rica etti, onu ipotek ettik, onun zerinden para ektik Yani alabileceimiz kadar aldk. Ne var ne yok, hepsini riske soktuk. Bunlarn sknts vard. Siz ona gveniyordunuz ama deil mi? Evet, yani baaracana inanyordum. Eninde sonunda eim bir ekilde baarrd, yapard. Kiilik olarak da yle bir insand. Baarrd, becerirdi, her eyi yerine getirirdi. ok neeliydi, ok sosyal bir insand. Hi kimse yaktramad zaten, hi kimse Byle bir eyi nasl yapt, inanamad duyan herkes. lerinde retimi hep Trkiyeye ynelik miydi yoksa darya da yapyor muydu? Yok Trkiyeye ynelikti. Olay ekonomik krizde patlak verdi. Ekonomik kriz balaynca, mal verdii birka firma iflas etti. Biri Antalyadayd firmann, onun

301

iflas ettiini biliyorum. Burada vard iki tane. Mallar vermiti ama paralarn alamamt. Ama eim de gelenlerle deme yapt iin iki ay dememiti. 425-430 aylk, ite 1 trilyon borcu yznden Eyll ve Ekim borlarn deyememi, Kasmda da intihar etti. Peki tefecilere bulam m? Tefeci var myd, yok muydu bilmiyorum. Onu hi sylemediler zaten.

ldkten sonra da ailesi, yani kendi ailesi ey yapt. Zaten kz kardeinin kocasn da almt yanna. Birlikte alyorlard. O da emekli olmutu TRTden. O da gelmiti eimin yanna. Bir mektup brakm, o mektupta sana emanet demi enitesine. ocuklarm, evim, her eyim sana emanet, bu ii yrtebileceinize inanyorum, devam edin demi. Btn bilgisayarlar vs hepsinin enitesi evine gtrd. Hesaplar, dosyalar vs. Bilmiyorum, onlar avukatlarla incelediler. Ben ok ktydm zaten, anlatsalar da anlayacak durumda deildim. Bana bir ey sorduklarnda da hep diyordum ki bana gelmeyin, beni salkl bir karar verebilecek durumda deilim, ne istiyorsanz onu yapn, hibir ey umurumda deil dedim. Onlar da ite ona karar veremediler, buna karar veremediler derken, 20 gn ierisinde una karar vermiler: btn borlar toparlayp fabrikadaki malvarl ne ise, onlara datp, fabrikay feshedelim demiler. armlar, makineleri bir ksmna vermiler. Bir ksmna rettikleri, satlmayan, yani kalan malzemeyi vermiler. Yani, bir ekilde demiler. Velhasl, geriye hibir ey kalmad. Normalde bir buuk trilyonluk bir fabrikann demirba vard, arabalar, kamyonlar, makineleri vs. Topladklarnda bir buuk trilyona yaknd belki de bilmiyorum, o kadar da borcu varm. Bankalarn haricinde. Onlar dattlar. Geriye bankalar kald. deyecek gcm yok, ki benim de geriye hibir eyim kalmad. Evleri sattm, arsay sattm. Yani ne var ne yoksa ben de karttm, benim zerime olanlar kapatmak zorundaydm en azndan. Hl devam eden bir kredi borcu var, Yap Kredinin. Onunla urayorum. Ne kadar dyorsunuz? u anda herhangi bir deme yapmyorum Yap Kredi iin. Dosya daha sonulanmad. 302

flasla ilgili bir sre Evet, daha sonulanmad. Ben reddi miras yaptm. Oradan gelebilecek olan borlardan en azndan kurtulaym diye. Reddi miras yapnca 18 tane davas vard eimin mahkemede, geen sene belli oldu. Hepsine teker teker reddi miras kararm bildirdim. yle olunca onlar bir ey yapamyorlar zaten. Bu ekilde ona ait olan, onun zerinde olan borlardan kurtardm kendimi. Bu kredi kart bana aitti, evler bana aitti. Bana ait olanlar da elden kardm, bir ksmn kapattm. Peki, aileniz bu srete size destek oldu mu? Tabii ki, onlarn desteiyle oldu, hl da yle, onlarn desteiyle hl ayaktaym. Ablamn evinde oturuyorum. Onlar ne ihtiyacmz varsa katkda bulunuyorlard, saolsunlar. Abim, ablam. Her ikisi de. Bu ekilde devam ediyoruz. Ben de ie girdim. Hi deilse dedim, evde oturmaktan ok daha iyidir. Bir ekilde de hallederiz. Evin birini bankann teklifiyle, 10 yllk konut kredisine evirebildik. Onu da enitem zerinde borlandm. u an onu dyorum sadece. Yap Kredi de ne olacak bilemiyorum. Banka yle kolaylklar salyor mu? Tabii ki banka birebir salamyor kolaylk. Arkadalarm, tandk birilerini buldular. Akbank ynetiminde olan birilerini buldular. Onlarn araclyla bir mddet bekletildi. Evi satla karttk. O ev satlmad. brleri satld. onu bir trl satamadk. Satlmaynca bankann da bekleyecek durumu sz konusu deildi. 4 ya da 5 ay bekledi banka. Satlmaynca ne yapalm diye dndler sanyorum. Bunu baka bir ekilde denecek hale getirelim en azndan diye dnmler. Konut kredisi ekin dediler. Bakasnn adna konut kredisi ektik. Onun miktarn 10 yla yaydk. Onu dyoruz imdi. Einizin ailesinin destei oldu mu? Hayr, hibir ekilde destei olmad, hep beni suladlar. Srele ilgili.. Hayr srele ilgili deil. Eer ben eime bu tr olanaklar salamasaymm, o bu tr bir bymeye kalkmayp byle borlarn altna girmezmi ve sonuta da lmezmi. 303

Gryor musunuz u an? Yok, grmyorum. Grme kaplarnn hepsini kapattlar. Bir tek kaynvalide ile, ocuklar ok zledik dediklerinde ara sra Grmeme istei de benden gelmedi aslnda. ok zledik dediklerinde ocuklar babaannelerine gtryorum, onu gryorlar. Gelmek isteyen, grmek isteyen olursa, eimin ocuklar sonuta, her zaman kapm ak, bunu da hep syledim. Kendileri bilir. Onlarn mal mlk durumu nasl? ocuklarna destek olabilirler miydi isteselerdi? Yok, hayr. Annesi hl kirada oturuyor zaten. Babas emekli olmutu, komiserdi. Onu da eimden alt ay sonra kaybettik. Annesi u anda tek bana. Babasnn emekli maayla kirada oturuyor. Ablas ok bir eye yardm edebilecek durumda deildi. Kocas TRTden emekli oldu, kendisi de almyordu, iki tane de ocuu vard. Dier amcalar vs durumlar iyi bile olsa ok da yakn olmadklar iin.. Zaten yle bir ey yapsalard, ben kabul etmezdim herhalde. Benim aratrmalarm sonucunda da kyor; ekonomik kriz en ok inaat ve tekstil sektrn vurdu grnyor, dolaysyla einizin ii de inaat ile ilgiliydi, galiba o yzden ok etkilendi. Evet, yle. Bu intihar srecini istemezseniz anlatmayabilirsiniz ama o gnleri sizin fark ettiiniz, gzlemlediiniz kadaryla anlatabilir misiniz? Nasl bir ruh halindeydi? Nasl bir sre yaad? Eim o dnemde ok dnceliydi. ok iyi bir aile babasyd. ocuklaryla ok ilgilenen bir insand. yle derdi hep zaten, eve geldiimde huzur ve rahat buluyorum, tek huzur bulabildiim yer buras ve evime koa koa geliyorum derdi. Geldiinde de ocuklar kucana atlarlard, oynarlardskntsn belli etmemek iin sanyorum.Yani, einiz, tanyorsunuz, ister istemezoynuyor, ilgileniyor, ama gzlerinde o sevin yok. Bunu hep grdm ve ne oluyor diye sordum ben. ki ay kadar srekli, nedir ne deildir, bir aksilik, bir sknt m var, niye bylesin diye. te adamlarla uramaktan vs diyordu. iler almyor, vs gibi eylere balad. Ekonomik sknt var m diye sorduumda, hep Ocak-ubatta dzelecek diyordu. 304

Birka ay sknt ekeceiz, biraz zorlanacaz ama Ocak-ubat gibi geecek diyordu. ilerin parasn dzenli dyor muydu? Son ay deyememi sanrm.Ekim-Kasm deyememi. Son bir hafta ncesinde, benim altnlarm vard, yani dndeki altnlar satlmt zaten bu ie girerken, bebek doduunda bir takm eyler gelmiti, aa yukar 11 milyar tutmutu. Bir demem var dedi, onlar bozdurabilir miyim dedi. Bozdur, dedim ve verdim. Bir hafta nce yani. Bir hafta sonra da o olay yapt. Muhasebecisi vard. yle demi eime: Abi, zaten deyemiyoruz, bu kadar ok deyememenin iinde bunu desek ne olur, demesek ne olur?. O gn de demesi varm, 13-14 milyarlk. Bu da kalsn, naslsa hepsini deyemiyoruz demi muhasebecisi. Bari altnlara dokunmasaydn demi. Yok, elimizde var, bunu deyelim demi eim. Gtrd, altnlar bozdurdu. Onu dedi. imdi, ben buna alknm. deme zamanlarnda skntlar oluyordu.

Diyelim ki 400 milyar deyecei gn, gelen paralarla kazandklaryla deyecekleri iin, biri diyelim ki gndermedi, o gn sknts oluyordu, bir yerden hemen acil bir para buluyordu. Geldii zaman da br ald tarafa aktarma yapyordu. O tr eyleri biliyordum. ok dnemedim. Yani ok irdelemedim miBazen kendime de kzyorum. Hi byle bir ey yapacan dnmediniz deil mi? Hayr, kesinlikle hayr. Asla yle bir ey dnmedim. Ne tr bir yntemle intihar etti? Silah. Silah olduunu biliyor muydunuz? Silah vard. Eve getirmiti. Sonra ben unuttum. lk evlendiimizden beri olurdu silahlar. Kasada duruyordu. Ara sra eve getiriyordu. Evde olduunu biliyordum. Meerse evde deilmi silah. Kendi silahyla yapmad ama olay. Arkadann silahyla yapm. yapt arkadann biri, o da iflas etmek zereymi.

305

Silah onunmu. O kendini ldrecek diye korktuu iin onun silahn alyor, getiriyor dkkana, kasaya kilitliyor. Kendine bir ey yapacak o diye. Onun silahyla yapm yerinde Evet. Silah olduunu niye sylemediniz, bana niye haber vermediniz dedim. Byle bir ey olduunu Yani ben korkuyorum silahlardan. ok da holanmyorum. Ne olursa olsun, ticaretle uraan bir insann elinin altnda silahnn olmas ho bir ey deil. Ki eim sinirli de bir insand aslnda. ok abuk parlayan, fevri davranan bir insand. Byle bir ey olur, biri kfretti diyelim, silahn kartr. Biliyorum, yle de bir yaps vard. O yzden hep evde, at arasnda duruyordu. Bana aktrmadan ald bazen oluyormu. Sonradan rendim. Kesikkprye gitmiler, bir at talimi yapmlar. Bunlar bilmiyordum, hi haberim yoktu. Kendi silah nerde, ne oldu, u an onu da bilmiyorum. Belki polis almtr. Bilmiyorum, belki. Evliliiniz sreci ve o skntlar yaadnz srete, evde tartma olur muydu? Kavga eder miydiniz? Kavga etmezdik. Biz eimle yle ks kalmadk uzun sre. Bir kez oldu. O da ok eskideydi. Farkl nedenlerden dolay, benim bir arkadamn yznden tartma kmt. ok sinirlenmiti. Valizini alp gitmiti annesinin evine. ki gn sonra da geri dnmt. Ondan beri yle ok bir tartmamz, kavgamz olmad. Ben de biraz yumuak bir insanmdr. Kavgadan holanan bir insan deilim. Ben alttan alrm hep. kinizin de ilk evlilii miydi? Evet ilk evliliimizdi. Ka yandayd? 67 doumlu. 41 yandayd vefat ettiinde. Peki, geriye dndnzde, o sreci yaamamas iin keke unu yapsaydm ya da yapmasaydm dediiniz eyler var m? unu aklma soktular aslnda hep, o dnemde ekonomik adan ona destek olmasaydm, ne olurdu, kser miydi.Belki ailesinin dedii gibi, iler bu noktaya 306

gelmeyebilirdi. Bilemiyorum. Bir kere, ilk kez evimizi, Dikmendeki evimizi ipotek ettiimizde, ben ok buna taraftar olmamtm, kst benimle 15 gn konumad. Surat ast. Baktm olacak gibi deil. Madem yle, ok nemli senin iin, ipotek edelim dedim. Onunla balad zaten kredi ekmeye. O noktada keke diretseydim, devam gelmeyebilirdi belki de. Bu srete fark edemediinizi dndnz eyler var m? Evet, eer bu kadar kt olduunu, ruhi bunalmda olduunu fark etseydim, onu bir ekilde o i yerinden uzaklatrabilirdim aslnda. Yani bir ey yapardm. Hep unu dnyorum nk: En son ald sorumluluktan dolay bunu yapt. Eim, iin iinden kamayacam diyebilecek bir insan deildi nk. Bunu bana aklayacak cesareti bulamad iin yapt belki. Bir ikinci kez daha kurtarlmas gerekti. O yle dnyordu nk. Beni kurtardn diyordu bir kez 2006da. Bir kez daha onu kurtarmam isteyemedi belki de bilemiyorum. Ben fark etseydim, konuyu ben asaydm, farkl bir ey olur muydu, onu da bilemiyorum. Geriye dnp kekeleri kullanmann bir anlam yok. Bunu u adan sylyorum. Bylesi durumlar iin aileler, eler ne yapabilir, byle insanlarn durumunda? Onun iin soruyorum. unu yapabilirdik, eer ben fark etmi olsaydm ya da o bana sylemi olsayd. Bu iin sonu ne olurdu. Hapse giderdi, deyemedii iin. Ya da plmz prtmz toplayp kamak olurdu. ki seeneimiz vard nmzde. O hapse girecek bir insan deildi. Kendisine iflas etti dedirtecek bir insan da deildi. Onurlu bir insand. Kat da dedirtmezdi kendine. Ama ben ikna edip kaar mydk onu bilmiyorum. Byle bir soru iareti var kafamda, yok desem yalan olur. ek davalar m vard? Bir sr eki, senedi vard, yle alyorlard zaten. ekleri, senetleri alp bankaya gtryorlard, onlarn karlnda oradan para alyorlard. Alacaklar ile ilgili bir dava oldu mu? Ona denmeyen borlar, onun alacaklar ile ilgili?

307

Onlar da kald, ne oldu bilmiyorum. Szmona toparlayacaklard geriye kalan insanlar, enitesi vs. Neyi toparladlar, ne yaptlar bilmiyorum, ok fazla bilgi verilmedi bana. Onu aldk oraya verdik dediler, onu aldk elektrik, su paras verdik dediler. ok fazla ben stne dmedim. Decek halde deildim. Hibir ey umurumda deildi. Hibir ey onu geri getirmeyecekti. Benim ailem de yle, parann, maln-mlkn peine dp de kocas ld, bu kz unu alsn vs diyecek bir aile deildi. Hi kimse bir ey demedi. Ne getirirlerse o. Bu onun alacaym, aldk, buyurun dedikleri anda hi kimse hibir ey sormad, bunun gerisi var myd, yok muydu, sylenmedi, belki vard, belki yediler, belki toparlayanlar ald paray. Bilemiyorum. Sonuta siz iine ok hakim olmadnz iin oradaki eyleri de bilemiyorsunuz. Yapacam bir ey de yoktu. Olsa da o anda yapar mydm, bilemiyorum. Ben bir sene toparlayamadm kendimi. Zaten ilk drt ay ruh gibiydim. Ortada dolanyordum ama ne ocuklarla ilgilendim, ne evle ilgilendim. Ablamn evine gtrdler ocuklar ile beni. Orada kaldk. Var mydm, yok muydum, belli deildi. Geen anlatyor kzm, nasldn biliyor musun anne, bakmyordun bile insann suratna, sadece sallanyordun diyor. Psikolojik destek aldnz m bu srete? Yok, sonradan baladm. Buraya ie baladktan sonra baladm. O dnemde, ok enteresan bir ey syleyeceim size. Ben de ok sklmtm, o dnemde, nedenini bilmiyorum. Annem alzheimer hastas. Ben emekli olmuum, evdeyim, emeklilik psikolojisi ve ben evden dar kamyorum, nk kk bir bebeim var. Srekli onunla ilgileniyorum. Bir kadn vard evimizde ama o i yapyordu sadece. Gece-gndz kalyordu bizde. Ama yine de boulduumu hissettiim dnemler oluyordu. Eimin lmnden 15 gn nce, bir psikologa gitmeye karar verdim. Bir gideyim, nedir, ne deildir, nk kendimi kt hissediyorum. Gittim, depresyonu girmisiniz dedi bana doktor, skntlardan dolay, annemi gnderemiyorum hibir yere. O kalyor benimle. Zaten onlarn yer deitirme

olaylarnda da skntlar olmu sanrm. Ablama syledim, almaya yanamad. Sklyorum, bouluyorum dedim. 308

Srekli sizinle yayordu yle mi? Evet, srekli benimle. Ben sklyorum, ocuklar bir taraftan, annem bir taraftan. Eimle bir akam sinemaya gidemiyorduk mesela. Yani bir akam kafamz dinleyip yalnz kalamyorduk. Olmuyordu. O da belki bunlarn skntsn yayordu. Bilmiyorum. Biz yaamyorduk aslnda. Hep evremizdeki insanlar iin yayorduk. Eim de yle, ben de yle. O ailesine de ok destek oluyordu, ekonomik yardmda bulunuyordu. Btn skntlarna koturuyordu. Annesi-babas arar, yle oldu, byle oldu, u yaplacak, bu yaplacak, bir onlara kouyordu, bir kendi evine kouyor. Ona da hak veriyorum aslnda. O da ok bunalmt. Ve hi kimse bu konuda destek olmad bize. El uzatmadlar. Kendi iimizde. Doktor depresyona girmisiniz dedi bana, ilaca balayalm dedi. Baladm ilaca, 15 gn sonra da eim vefat etti. Keke o da psikologa gitseydi diyor musunuz? Keke ama o bu tr eyleri inanmazd. Byk kzmn doumundan sonra da ben yine dedim byle. 9 ay evde kaldm ben kk kzm da, byk kzm da. Skldm. Her gn ie gitmeye alm bir insan, srekli evin iinde bebee bakyorsunuz. Randevu aldm ve eime ben psikologa gideceim, gtrr msn dedim. Mrn krn etti, senin psikologa ihtiyacn m var dedi. Kafana niye byle eylere takyorsun, sen gl bir kadnsn, her eyi yenersin dedi. Zorla ikna ettim ve gittik. Tunalda idi doktor. Bir eyler oldu ve randevuya biz biraz ge kaldk. Doktor benden sonraki hastay ieriye alm. O kadar kzgn ki. Zaten beni zor getirmi oraya. Syleniyor. Neden beklemediler, neden baka hastay aldlar diye. Baktm i ok uzayacak, kt sonulara varacak. Dedim ki, hadi yr, gidelim, ben doktora girmiyorum. ktk. Yani beni psikologa gtrmeyen insann kendisinin gitmesi mmkn deildi. Asla gitmezdi. Siz u an herhangi bir ila alyor musunuz? Alyorum, hl devam ediyorum. Aslnda ben de ihmal ediyorum. En son konutuumuzda . hanmla, yle demiti: Tamam kafanz bozulduunda ya da ihtiya duyduunuzda bana da gelin ama, arada bir psikiyatriye de gidin, ilalarnz 309

hakknda onlarla da grn dedi. Ben kendimi hissediyorum, gerek yok dedim, gitmedim. Hl o ilac kullanyorum. Brakmam gerekiyor mu, gerekmiyor mu bilemiyorum. Ama . Hanmn dedii, baya bir ilerleme kaydettiim eskisi gibi olmadm. Biraz daha ila iin zamana ihtiyacmn olduu. Belki bir sene sonra brakabileceimi sylemiti . Hanm. O zaman tekrar psikiyatriye gidin ve onlar karar versinler, brakrken de onlar yannzda olsunlar demiti. Einizin bir dernee yelii var myd, bir meslek kuruluuyla ilgisi var myd? Ticaret odasna yeydi sadece bildiim kadaryla.

Onlarn bu konuda bir almalar var m? Hayr, hi bilmiyorum. yerinde sendika var myd? Sendika yoktu. Vardiyal m alyordu? Evet, retimi yetitirmek iin vardiya yapt dnemler oluyordu. Gndzcler vard, gececiler vard, evet dnem dnem elemanlarn vardiyal altrd. ileri o srete patronlarna nasl yaklatlar? Borcumuzu de diye mi, yoksa destek oldular m? Hibiri maalarn alamam olmalarna ramen, ldkten sonra kimse parasn almak iin kapma dikilmedi. Hatta yle demiler: Yenge rahat olsun, toparlandnzda, alacaklarnz aldnzda, bizim maalarmz dersiniz demiler. Ki yle de yaptlar. Birileri kt, tek Ankara iinde olmad iin, bir sr yere mal veriyorlard. Erzurum, Kayseri, Konya vs. ok yere veriyorlard. ofrlerden biri kt, oradaki blgeymi zaten. Biri Dou Anadoluya, biri Batya bakyormu. Biri bir taraftan, biri bir taraftan alacaklarn toplad. Elektriini, suyunu, dkkann kirasn ve elemanlarn maalarn dediler. 310

ilerine bahsetmi mi acaba byle bir skntmz var, sizden anlay bekliyorum vs. diye? Hi bilmiyorum. Daha sonra muhasebeci ile eimin ailesi ok takt. Hem kardeleri, hem de ablasnn ei muhasebeciyi suladlar. Onun yapt bir takm eyler vard. Bir de ey ok fazlayd, yani karma olay ok fazla bunlarn ilerinde. Yani paket paket malzeme gtryorsunuz ama neyi katan sattn bilmiyorsunuz kimsenin. Ancak evrak getirirse biliyorsunuz. Birka kere de o tr eyler yakaland kendi aralarnda. O iinin iine son verdiler vs. yle giren kan da ok olmutu. O tr eyler de olurdu. Eim cann byle eylere de ok sklyordu. Kardei bile yapm. Eim kimsenin hakkn yemez, kendi hakknn yenmesine de izin vermezdi. Eim ise ok drst bir insand. ki-sigara iiyor muydu einiz? Yok, iki imezdi, gnde paket sigara ierdi, kahve-kumar vs yoktu. Dini eilimi nasld? nanl bir insand. Oru tutuyor muydu? Oru tutmak istiyordu, tutamyordu. Namaz klyor muydu? te, bayramdan bayrama, bayram namazna giderdi. Ama inanl bir insand. Midesinden dolay iki iemiyordu. Siz sigara iiyor muydunuz o dnem? Ben hep iiyordum. Ben aa yukar 20 yandan beri iiyorum. Her ey bir yana, ben yle bir sonu kardm, iflas etseydi, hibir eyiniz kalmasayd, be parasz karnza ksayd, gene de onu isterdiniz. Evet, isterdim. u an ama. O dnemde ne dnrdm bilemiyorum. Belki kzardm. Belki de o kzmamdan korktuu iin mi byle bir ey yapt Vakftan paray alrken eime bak, hibir ey umurumda deil, ev de araba da, hibir ey umurumda deil ama bu ocuklarmzn gelecei olsun. Ben yle bakyorum ve ltfen bu paraya dokunmayalm demitim. Dokunuyorsan o zaman bunu salaman gerekir demitim. Yani kzabilirdim belki de, bundan korkmutu, bilemiyorum. lnce tabii ok farkl dnyorsunuz. Her eyi kabul ederdim, diyebiliyorsunuz. Ama o dnemde eder miydim bilemiyorum.

311

. ok zorland (byk kz). Baba lmeden nceki hayatyla imdiki hayat ok farkl. Her dedii yaplyordu, her istedii alnyordu. Ama imdi her ey kstlanmaya balad. Annecim unu yapabilir miyim diyor, maalesef diyorum. ngilizce kursuna gitsem vs, diyor, destekleyemiyorum, yapacak bir ey yok. zel okula m gidiyordu? Yok zel okula gitmiyordu. Devlet okuluna vermitik 2. snfta iken. Eryamandayd. ngilizce kursu vs, dardan kurslara gnderiyorduk .y. O dnemde destek veriyorduk, daryla hafta sonlar. eim getiriyordu, getiriyordu. Tabii imdi her ey kstland. ocuk ok farkl bir ortamda buldu kendini. E. (kk kz) iin ayn ey sz konusu olmad. E. kkt. O yadrgamyor. O yle yetiecek ama . bir dnem ok iyi bir durumdan kt bir duruma derek ey yapt. Onlar gtrdm Tp Fakltesine. .y da gtrdm. Ama gl bir ocuktur .. Doktor da .da herhangi bir ey yok, o yzden devam etmeyelim dedi. Einiz daha nce intihara giriti mi? Hayr. Sorularm bu kadar. Umarm yardmc olmuumdur.

312

Sekizinci Grme: E7 E7, erkek 47 yanda, ei terketmi, 16 ve 11 yanda iki kz var. Kzlarnn biri lisede biri ilkretimde okuyor. Tekstil atlyesi sahibi. niversite mezunu. 2008 Nisan aynda iflas etmi. 2008 Temmuzda intihar giriiminden sonra tedavi grm ve yaad ehrin dnda baka bir ehirde iportaclk yapyor. Hakknda kesinlemi hapis cezas var ve borlu olduu tefeciler tarafndan da aranyor. Grmenin hangi kentte yapldyla ilgili bilgi verilmemesini istediinden burada belirtilmemitir. Ayrca ses kayd da yaplmamtr. Grme 2009 yl Mart aynda gerekletirilmitir. E7e sorulan sorular Biraz kendinizden bahseder misiniz? Yanl anlamayn ama siz bu soruyu sorunca bir an kendimi garip hissettim. Doktora gittiimde o da sormutu ve o zaman ok daha garip gelmiti. Ben doktora verdiim cevab vererek balayaym o zaman, kendimden geriye kalan nefes alp veren bir iskelet. O zamandan bu zamana ise biraz daha nefes alyor, biraz daha ne yaadnn, ne tr hatalar yaptnn farknda. Ben 47 yamdaym. ok kolay bir hayatm olmad ama ok da zor olmad. Orta halli. Son 15 ylmn son iki yl berbatt elbette. Ama ekonomik olarak son 15 ylmn 13 yl iyiydi. Her insann sahip olabilecei ortalamann stnde bir hayata sahiptim. Iki kzm vard, beni seven ve benim sevdiim (en azndan ben sevdiimi sanyordum) gzel bir eim vard. Evim, arabam, ksacas olabilecei kadar iyiydi. Mutena bir semtte oturuyorduk, gvenlikli, havuzlu spor salonu vs. olan bir site niversitede okurken baladm bu ilere, nce babamn taksisinde bo kaldka ie kyordum. O zaman iki yllk makine okuyordum. Oray bitirince akretim okudum. Iki yllk bitince kenarda paralarm vard taksiden falan biriktirdiim. Biraz da ailem destek oldu. Bir arkadala ortak bir atlye atk. Penye zerine fason retim yapyorduk nceleri. 22 yamda girdim bu ilere, 1976dan beri bu ilerin iindeyim. 1985e kadar fason rettik. Sonra kendi markamz rettik. Zaten para kazanmaya da o zaman baladk. 1995te arkadam ailevi nedenlerden dolay ayrlp Almanyaya gitti, atlyeyi tek bama aldm.

313

1992de evlendim. Eim atlyemizde alan biriydi. ok sevdim, etrafmda onlarca kz varken ben ona tutuldum. Aileme ramen evlendim. Sonra ailemde sevdi tabii, sorun kalmad. 1994te kzm domadan iten ayrld, sonra da bir daha almad. Siz mi istemediniz almasn? Yok yok, biz zmirliyiz karmayz kadnlarmza (glyor), sonra da byle tepetaklak gideriz. Sonra Sonra ite, iyi paralar kazandk o zamanlar. Tekstilin, konfeksiyonun en iyi yatrm alan olduu dnemler geride kald artk. Benim yanmda yeri geldi 40-50 kii alt. En sonra 2008de batmadan nce bile 17 kii alyordu. stelik hepsi de sigortal, ikramiyeli Devir deiti, imdi ok byk fabrikalar bile batyor biliyorsunuz. Yeri gelmiken soraym o zaman, sizce neden byle oluyor? Aslnda o kadar basit bir ey deil. Kendi amdan bakacak olursak, yani iinde bulunan biri olarak, bizim sektrn ok paralar kazandrd dnem bitti evet. Ama hl i yaplabilir. imdi sistem kk iletmeleri yutuyor. Bymek gerek. Ama bunun yannda rekabet de fazla. Aslnda pazar da byd ama pazarda var olabilmek iin rekabet koullarna uymak lazm. Bunun iin de ncelikle byyeceksin. Yoksa her durumda yok olmaya mahkumsun. Byynce sorun bitmiyor. Dnya kreselleti, snrlar kalkyor, tabii ekonomik, ticari anlamda. Adam kuma Tayvanda, boyay Vietnamda, kesimi Hindistanda, dikimi inde, ty, paketlemeyi bilmem hangi yerlerde yaptryor. Getirip senin lkende satyor. Senin maliyetin 10 ise adamn maliyeti 5. Sen kar edebilmek iin bunu en az 13e satmalsn, adam satyor 8e. Arada be puan var.Sen tketicisin, hangisine gidersin, mal ayn mal, elbette ucuz olana gidersin. Benim lkemde ii cretleri, elektrik, su, kira, hammadde hepsi pahal. retim yaptn zaman srekli karndan ksman gerekiyor. Ama kar edemezse bir iletme batar, bende olduu gibi.

314

Tabii tek sorun bu deil, oturup aratrdm. Tekstil ii, gelimemei lkelerin ii, bir tr kalknma motoru. Belirli bir dzeye gelince tekstil yerini ya ok byk fabrikasyon sistemlere brakyor veya dorudan ar sanayiye kayyor. Bana kalrsa dorusu da budur. Ben bunu grdm. Ama farkl bir sektre gemekte geciktim. yle 90larn ortasnda falan olsayd mesala, baka bir sektre de yatrm yapabilirdim. Ge kaldm. Biz de vergiler de ok yksek. i cretlerinin yksekliinden yaknmyorum. Bana kalrsa dk bile. Ama kresel boyutta dnnce zellikle bizim sektr iin sylersem yksek. Bu da rekabeti baltalyor. Ben 18 yamdan beri ticaretin iindeyim, babam da ticaretin iindeydi, devlet olsun, bankalar olsun bir trl sevemedi bizleri. Vergi dairesine, belediyeye, hangi devlet kuruluuna gidersen git hep bir hatan kolladlar. Saatlerce kuyrukta beklediimi bilirim vergimi vereceim, iimi sigortaya kaydettireceim diye. Ama ceza yazmaya galince devletimiz hi gecikmez. Benim rendiim bir ey daha, bu lkede vergini veya baka demelerini asla zamannda yapmayacaksn. Nasl olsa af kyor. Bu yama geldim, bir kez bile aftan yararlanmadm. imdi bu adalet mi? Vergisini, SSKsn deyen batsn, demeyen iyerini bytsn, stne bir de devletten kredi, tevik alsn. te bunlarn da nlenmesi art. Biraz da sizi iflasa ve intihara srkleyen sreten bahseder misiniz? Elbette. Benim iflasa gidiim aslnda 2004te balad. Makineleri yeniledim ve eleman saysn arttrdm. Sonra piyasa birden durgunlat. Aslnda durgunlama deil de, uzakdou, zellikle in mallar piyasay igal etti. Ucuz ve kalitesizdi ama millet onlara yneldi. O yzden aldm makineleri yar fiyatna elden karmak zorunda kaldm. Alt ay iinde benim zararm ayn lekte bir atlye daha aard. yi kt toparladm, ben ihracaata ynelik de retim yapyordum ama o ksm fasondu. eriye kendi markam, darya fason. O ihracaat kurtard beni. Ama bir daha eski dzeye gelemedim. Zararnz nasl karladnz? Parasal olarak m? Evet 315

Param vard. Yani nakit param. Ama pein almamtm makineleri. Byyeceim diye bir de kredi ekmitim. Bizim lkemizde kredi ekebilmek iin ya adamn olacak ya siyasette olacaksn ya da rvet vereceksin. Benim ilk ikisi olmaynca rvet verdim tabi. O para da kenarda sigorta olarak dursun demitim. Ama maalesef iler tersine dnnce gitti paralar da. Ne kadar kaybnz oldu o zaman? Net olarak 600 milyarm gitti. Hepsi nakit deildi elbette, 250 milyar kadar nakitim vard, geri kalan faizler vs. iki yl sr demem. Sonra ne oldu? 2008e kadar iler iyi gitti. 2008 krizi en ok Avrupay vurdu, biliyorsunuz, oray vurunca ben de etkilendim. Fason retim durdu. Zaten i pazarda da bir daralma vard ve daha 2004te kendini gstermiti. 2007deki eklerimi, demelerimi deyemez hale gelmitim zaten. Sonra evde de sorunlar yaanmaya balad. Her yl bir lkeye tatile giderdik ailecek veya eimle. 2004ten beri gidemiyorduk. Sonra yaam kalitemiz dmeye balad haliyle. Ben ok stresliydim, ge saatlere kadar alyordum. Eime ilk balarda belli etmedim, sonra sorduu ve bilme hakk olduu iin anlattm. O da beni anlamak yerine iyice hrnlat. Beni anlamak yerine srekli suluyordu, srekli evi terketmekle tehdit ediyordu. Ben de gidecek bir yeri yok diye ok stne dmedim. Haliyle stresli olduum iin ben de durmam gereken yerde durmuyordum ama bu onun iine geliyormu. Nasl yani? Meer zaten bir sevgilisi varm o zamanlar. Ben gece yarlarna kadar eve gelmediim zamanlarda gstermelik kar klar yapyordu, tartma karyordu. Ama bu onunda iine geliyordu ge gelmelerim yani. ocuklar evde, o sevgilisinde Sevdim, evlendim, kralie yaptm. O beni ilk terkeden oldu, bir paavra gibi sallayp att. Borlarm deyeceim diye tefecilerden bor aldm.

316

Neyse benim bor bir trl bitmedi bu yzden. Bankalarda kara listeye girdim. Hakkmda bir sr denmemi ek ve senetten kesinlemi hapis cezas var. herhalde bir 10 yl vardr. Bu neyse de o tefeciler beni bulduklar yerde indirirler. Ne acdr ki, yanmda bir iiyken alp kralie yaptm kadn ocuklarm bile istemedi. ocuklarm babaannesindeler imdi. Rezil kadn bir kere bile aramam ocuklarn. Bu nasl insanlksa artk. Bana ite bu ok koydu, en az 10 yl yalandm. Bir sr hastalm kt. Bir kez kalp krizi geirdim. Beni hayatta tutan tek ey kzlarm, en byk hayalim onlar yanma alp onlara yeniden babalk edebilmek. Tefeciler annemi ocuklar karmakla tehdit etmiler. Ben kazandm parayla iyi kt borlarm demeye alyorum ama bor denecek gibi deil. Kaak olmasam bir ekilde derim. Ama kaak olunca olmuyor. Yrtdna gitmeye altm ama olmad. Keke frsatm varken ksaydm. O zaman iler daha kolay olurdu, borlarm deyemesem bile ocuklarm belki yanma aldrrdm. Maddi kayplarnz ne kadar? Maddi kaybn hibir nemi yok u saatten sonra. Ama manevi kaybm bunun hesab yaplamaz. Onurum, erefim gitti, yuvam dald, salm bozuldu. Aldatldm. imdi yaadm hayat ile geldiim yer arasnda uurumlar var. Ama size syleyeyim benim en az trilyon, yeni parayla milyon mu ediyor, kaybm var. imdi gnde 40-50 lira iin debeleniyorum. Einizin stne de var myd bir eyler? Evet vard. Ama onlar da gitti. Nakit para vard adna bankada 75 bin kadar onu ekmi sadece, bir miktar da mcevher ite. Arabas da vard stne, onu da satmt. imdi benim 150 binim olsa borlarm deyebilirdim, zaten onun gtrd de o kadar. Hayatnza son vermeye nasl karar verdiniz? Bir insan hayatna kastetmise o insan iin bu soru ok anlamsz. Ben imdi pimanm ama neden biliyor musunuz? lmediime, kendimi daha etkin bir yntemle ldrmediim, mesala kafama skmadma pimanm. Ama imdi istesem 317

de yapamam, hem cesaretim yok, hem de ocuklarm iin sonuna kadar yaamalym. Ama nasl olacak bilmiyorum. O lks yaamdan sonra u an kaldm yeri grseniz beni daha iyi anlarsnz. Dilerseniz anlatmaya bilirsiniz. Eim olacak kadn beni bitiren o oldu. En son bankadan haciz iin gelmilerdi. Engel oldum, deme yapacam syledim. Eimin paras vard, onu aradm. Cebini amad. Evi aradm kzm kt. Sordum darda dedi. Bir arkadamdan 2000 TL bulup hacizi be gnlne durdurdum. eride iiler de huzursuz zaten 17 kii kalmt, mecburen ounu karmtm. aydr paralarn alamyorlard. Hem onlara para vereyim, hem de hacizi durduraym istedim. Akama konuyu atm, asla olmaz dedi. Altnlar bari ver dedim, ama o vermek yerine delirdi. ki gn dil dktm, yalvardm. Durumun vahametini anlattm ama o beni anlamak yerine terketti. Bir de gidip boanma davas am. Yzme kar sylemedi tabii, telefon edip syledi. Yzme kar sylese belki de imdi ikimizde, ocuklarmz da olmayabilirdik. O anki ruh halimi tarif edemem. yi ki de yzyze deilmiiz diyorum imdi. Bunlar bana sylediinde ykldm. Ama asl ykan artk hayatnda baka birinin olduunu ve onunla yeni bir hayat kuraca iin bunca yln karl olarak elindeki paralar veya altnlar vermeyeceini, bamn aresine bakmam sylemesi oldu. Yani hem ok sinirlendim, hem ykldm. Silahm vard ama iyerinde kasadayd. O an olsa kzlarm da kendimi de ldrrdm, iyi ki de yoktu. Saat sabahn drdyd, bir ara pencereden ataym dedim ama ev nc kattayd ve yerde toprakt. lmem diye vazgetim. Bir mektup yazmam gerektiini dndm. Kzlarma ve o kadna ayr ayr iki mektup yazdm, bir de anneme. Kzlarm son kez greyim diye odalarna girdim, uyanrlar diye pmedim. Sonra amar ipini alp avizenin demirine baladm. Sandalyeyi tekmelediimde kk kzm uyanm, sonra by uyandrm. Ben o ara debelendim sanrm. p naylon olduu iin uzam, ayak ularm yere demi, ama nefesim nasl bir eyse bilincim kapanm. Kzlarm iin byk ok. lk atp yarm istemiler. Yan komum gelip kesmi ipi. Ambulans da hzl gelmi Allahtan. Hl ipin izi var boynumda, derimi falan fena kesmi. ki gn youn bakmda kaldm. Sonra psikiyatrik gzlemde. ktmda 318

zaten her ey bitmiti. Ne var ne yoksa gitmiti. Arabay satmtm zaten iki dairenin biri de satlmt. Oturduumuz ev, makineler, bir arsa, eyalar Sizin anlayacanz btn bir 45 sene ne biriktirmi, neye sahip olmusam 25 gn iinde yok olup gitti. 15 gn sonra da bir kalp krizi geirdim. Be gn youn bakmda kaldm, stend falan takld. Hepten elimden kat herey. Aileniz yani anneniz, babanz, kardeleriniz size yardmc olmadlar m? Ben tek ocuum. Babam 2004te lmt. Yal bir annem var ve onun bir evi var babadan kalma. Babamn taksi plakas vard, onu da atlyeyi alrken satmtk. Einiz sizi terketmeseysi bunlar olur muydu? Bilemiyorum ama her ey yolunda iken eim beni aldatsa veya terketse byle bir ey yapmazdm herhalde. Ama sevdiine inandnz, sevdiiniz deer verdiiniz, mutlu olsun diye gece gnz altnz hayatnzda size en yakn insan, sizi ilk tkezlediiniz anda arkanzdan vurunca kaldrmas kolay olmuyor. Ben onu bir kez bile aldatmadm biliyor musunuz? Bir kez bile ona yalan sylemedim. Ama o benim canma okudu. Lise mezunu bile olmayan bir insan sevdim ve eim yaptm. O ise ilk frsatta beni satt. Emin olun bunca eyden sonra bazen keke lseydim diyorum. (alamaya balad). Meer beni param iin sevmi hanmefendi. Lanet olsun diyorum. Helal st emmemi demek ki. Biliyor musunuz? Onun annesi babas bile reddettiler onu. Lanetlediler. Yllarca kardelerinin okul masraflar dahil bir ok ihtiyalarnda ben kotum. O bize gelmelerini bile istemiyordu. Nedense hor gryordu onlar. Bu olaylar olduunda babas, abisi, enitesi geldiler, konutuk. Yapabilecekleri bir ey olsa yaparlard. Defalarca hastanede ziyaretime de geldiler. imdi ocuklarmla da ilgileniyorlar, saolsunlar. Demek ki, ben bir eyleri iyi yapmm. lk defa intihara giritiniz deil mi? Evet o ilkti ama sonra bir kez daha denedim.

319

Bu nasl oldu? Bu daha yeni oldu. Ama aslnda ciddi bir ey deildi. la itim ve sonra kendim kustum. Neden biliyor musunuz? lmezsem ve hastaneye kaldrlrsam beni tutuklarlar, yerim belli olur diye. Bylece lmedim. imdi herhangi bir tedavi gryor musunuz? Yok. Kalp ilalarm bile parayla alyordum, artk onlar da almyorum. Gittii yere kadar. Bir insan iin aile ok nemlidir. Ailesini kaybetmi bir insann bird aha aile kurma ans ok az. Benim artk yok mesala. Bunu dndke ok zlyorum. Yine byle bir anmda yaptm ite. Yaayarak intihar edeyim bari. (Glyor). Ailenizde veya yakn evrenizde intihar eden birileri oldu mu? Ailemde kimse yapmad ama bir arkadam lisedeyken kendisini ast. Bir arkadam da 2008in banda kendini vurdu. O da m iflas etti yoksa? Maalesef. Ama onun ei terketmedi (Glyor). nceden herhangi bir hastalnz var myd, psikolojik veya fizyolojik? Hayr. Bbreimde ta vard, o kadar. Babam da kalpten gitti. Belki benimki de rsi olabilir. Herhangi bir dernee, meslek rgtne yeliiniz var myd? Tabii (. Kendi istei ile hangi ehir olduu yazlmamtr) Ticaret

odasna ve Gen adamlar Derneine yeydim. Onlardan herhangi bir destek aldnz m? Bakn bu dernekler veya odalar den insann yannda yer almazlar, bunlar iyi gn dostudurlar. Rekabetin olduu yerde dayanma olmaz. Onlar eskidenmi. Kapitalizm dayanma zerine kurulu bir sistem deildir, rekabet zerine kuruludur. Dolaysyla yarta geri kalan yutarlar, bu kadar basit. Sizin gibi iadamlarnn bylesi skntlar yaamamas iin ne yapmalarn nerirsiniz? Toplumdan, devletten ve rgtlerden ne yapmalarn beklersiniz? 320

adaml dediimiz ey kelle koltukta yaamak demektir. Bunu durumunuz iyiken pek idrak edemeyebilirsiniz ama benim gibi dnce ok iyi anlyorsunuz. Tamam kazancnz yksek olabilir ama riskiniz de yksek. Bir ii iini kaybedince gider baka bir i bulur. Ama iadamlar yle deil. Batt anda biter her ey. Etrafnda ne kadar dostu varsa hepsi bir anda kaybolur. adamlarnn bilinli olmas, hi yklmayacaklarn dnmemeleri lazm. Aksine kt zamanlar iin hep hazrlkl olmalar lazm. Bana kalrsa ilerini birazck eitlendirmeli, farkl alanlara da yatrm yapmallar, hele de benim gibi tekstil ile uraanlar iin bu art. Devletin vergileri, elektrik, su, SSK gibi giderleri drmesi lazm. Yoksa istihdam artmaz. nsanlar riske girip yatrm yapmak yerine paralarn daha garanti ilerde deerlendirebilirler. Toplumun da her iflas edeni hatal, dolandrc veya sulu gzyle grmemesi lazm. adamlar veya yatrmclar iflas etmi insanlarn deneyimlerinden faydalanmal bence. Karlksz ek veya baka bir bor suundan iadamlarnn hapse girmeleri doru deil. Bunun nlenmesi veya bir are bulunmas gerekir. Hapis cezas, ileri dzelecekse bile dzelmesine izin vermiyor. Benim byle bir sorunum olmasa iyi kt bir i kurabilir, yeniden ayaa kalkmaya alabilirdim, en azndan resmi bir ie girip alrdm. Sigortam falan olurdu, ocuklarm yanmda olurdu. Onlar da dnmek lazm, babalarna ne kadar ok ihtiya duyuyor o ocuklar? Yazk deil mi? Bir de bankalara bir eki dzen verilmeli. Devlet tefecilik ve bankalar iin nlem almal. Tefecilik iin cezalar arttrlmal. Tefeci mi, banka m derseniz, bir fark yok derim. Devletin denetledii resmi bir banka tefeci gibi davranmamal. Sylemek istediiniz baka bir ey var m? Syleyeceklerimi syledim sanrm. Umarm bir eylerin dzelmesine katks olur. Sizi soracanz baka bir ey varsa cevaplarm. Bir daha beni bulmanz kolay olmayabilir (glyor) malum mobilim ben.

321

Hayr benim de yok. ok teekkr ediyorum. Dilerim hayatnz bir an nce yoluna girer. ocuklarnza kavuup gzel bir hayat yaarsnz. ok teekkr ederim.

322

Dokuzuncu Grme: E8 E8, 43 yanda, erkek. Bursada mteahhitlik yaparken iflas etmi. Bir kz, bir erkek ocuk sahibi, einden ayrlm, ocuklar eiyle kalyor. niversite mezunu, inaat mhendisi. Mteahitlik babasnn da mesleiymi. E8 iflasnn ardndan intihara girimi. Daha sonra deyemedii borlar ve yerine getiremedii taahhtleri nedeniyle gelen hapis cezalarndan dolay yurtdna kam, kendisiyle internet ortamnda iletiim kuruldu ve grme internet ortamnda yapld. E8a Sorulan Sorular Biraz kendinizden bahseder misiniz? 1967 doumluyum, naat mhendisiyim, en son mteahhitlik yaparken battm. 15 yanda bir kzm, 6 yanda bir olum var. Eimden ayrldm, resmen bir ayrlktan ok zorunlu bir ayrlk. imdi yurtdnda kaak durumundaym. Aslen Sivaslym. Biraz da iinizden bahseder misiniz? inizin kapasitesi, ka kii alyordu, yllk cironuz vs. Anladm. Ben babamn yannda baladm bu ie. Bir kardeim daha var, ama o karmad bu ilere. Avukat oldu. imdi bir devlet kuruluunda avukat olarak alyor. Babam belki 30 senedir inaat iindeydi. O deyim yerindeyse ekirdekten inaat. nce stanbula gitmi, yllarca inaatlarca alm, taeronluk yapm. En son Bursaya yerletik, orada mteahhitlie balad. Ben stanbulda dodum ama gzm Bursada atm, hayata orada baladm. Benim inaat mhendisi veya mimar olmam ok istiyordu. Ben de okudum ve mhendis oldum, kardeimin de mimar olmasn istiyordu ama o mimar olmak istemedi. Hukuk okudu. Serbest avukat olarak da almad, asl amac hakimlikti olmaynca devlete avukat oldu. Pek giriken deildir o, azck am, dertsiz bam diyenlerdendir. Ben 89da mezun olduktan sonra babamn yannda baladm gerek anlamda almaya, daha dorusu ileri yava yava ben elime almaya baladm. Bizim ilerde srekli alan fazla olmaz, yani iin durumuna gre ama ofr, beki, sekreter, ayc-temizliki, muhasebeci, kepe operatr ve bir de mimar olmak zere 323

toplam 11 srekli alanmz vard. kamyon, bir tanker, bir ift kabinli Toyota pikap bir de kepemiz vard. alan saymz kimi zaman 100 bulurdu. Mteahhit biri iin mal mlk denen ey, asl onun pazar iin rettii mal mlk. Yani rettiiniz ey bina, ev ve bunlar satmalsnz ki para kazanasnz. Dolaysyla elimizde u kadar daire bu kadar arsa vard diyemem. Srekli deiirdi nk. Oturmak iin gzel bi rev yaparsn, bir mteri kar iyi bir fiyat verir satmayacam dediin evi bile satarsn. Ama unu diyebilirim ki, elimizde bazen oluyordu 50 daire, bazen oluyordu 100 daire, bazen oluyordu be daire Konut dnda bir inaat alannz yok muydu? haleler falan Mteahhitlik denilince her trl inaat ii yapan anlalyor ama bizimkisi tam olarak byle deildi. Yani biz klasik anlamda kat karl i yapan mteaahittik. hale falan alp da yle okulmu, kprym vs. yapmadk. Bizim iimiz konuttu. Sadece Bursada m yaptnz? Bursa ve anakkalede yaptk. Ama anakkale bir kerelik bir eydi. 20 dairelik bir apartman yaptk. O kadar, Yani iimiz Bursayd bizim. Biraz iflas srecinden bahsedebilir misiniz? naat sektr bizim lkemizde her zaman canldr. Ben canlln gelimekte olan bir lke olmamza balyorum, bir de nfusumuz gen ve her dnem kendine zg zenginler yaratyor ya da her iktidar kendi yandalarn biraz palazlandryor. Bu da her durumda konut ihtiyac demek. Bu yzden bir ekilde canldr. Son krizde bile inaat sektr canlyd aslnda, ama dnyadaki kriz Amerika ve ngilterede geri denmeyen konut kredilerinden kaynakland iin bizde de ciddi anlamda en azndan bir sre durdu. Konut fiyatlar taban yapt. Bizim iflasmzda hem bu durum etkili oldu hem de yaptmz hatalar. Aslnda uzun bir hikaye. Ama ksaca zetleyeyim ben size. Ylda birka apartman yapmakla i yapm olmuyorsun aslnda. Babam ilerden iyice uzaklatktan sonra ben istedim ki, daha byk ilere girelim. Amacm ihale falan da almakt. Bunun iin stratejik hata yaptm bana gre. Birincisi; ok byk bir projesi olan irkete ortak olup stanbula almak, ikincisi ise; ayn zamanda parasnda sorun olmayacan dndm bir kooperatifin iini almak, 324

konut fiyatlarnn taban yapt bir dnemde 48 dairelik bir ie girimek. Hepsi de konutla ilgili ve tam da dnyann konut krizinin yaratt olumsuz dalgaya kapld dnemde oldu bunlar. stelik ben tek bamaym, babam rahatsz Yaptm 48 daireden bize kalanlarn hepsini ve baka yerlerde olanlar fiyatlar % 30-40 indirmeme ramen satamadm. Eldeki paray iki projede de kullandmdan para da kalmad. Kooperatiften gelen paralar daha iin banda ak diye kesildi. Bir anda demelerimizi yapamaz hale geldik. ay iinde ailemin neredeyse btn mallar utu gitti. Kayplarnzn parasal ve rakamsal bir karl var m? Ne kadarlk bir kaybnz oldu? Kriz 2007nin son eyreinde hissedilmeye balamt. 2007 Temmuzunda hali hazrda dnen scak para sanyorum 2 trilyon faland. Bir o kadar da mal-mlk, ara-gere vard. 2007in Ekim aynda stanbuldaki projeye ortak olduk, 2008 banda da kooperatife baladk. 2008 Kasmnda da her ey bitmiti. imdi kayplara bu ekilde bakldnda pek bir ey ifade etmiyor olabilir. nsan unu dnyor; ne olacak, kenarda-kyda birikimler var, mallar acil bir durum olursa bunlar kullanrz. Ama size syleyeyim, bu byk bir yanlgym. Bir kere bu bir kenara yazalm. kinci olarak Trkiye ekonomisi spaklatif bir ekonomi. Burada ok hzl para giri klar oluyor. O nedenle riskli yatrmlara girmemek art. ncs, bizim lkemizde i yapmak, para kazanmak istiyorsanz kesinlikle iktidara yakn olacaksnz veya bizzat iktidar partisinden siyasetin iinde yer alacaksnz. Drdncs, akraba, e-dost, arkda ilikilerinizi iinizin dnda tutacaksnz. Mesala ev sahibi olsun diye bir yaknnza deerinin yarsna ev satmayacaksnz. Beincisi, dvizle alveris yapmayacaksnz. Yaparsanz da dvizle sat yapacaksnz. Altncs, ne olursa olsun ekonomiyi yakndan takip edecek, medyadaki ekonomi dzeldi, kriz bizi vurmayacak, Trk paras deerlendi, milli gelirimiz ykseldi gibi palavralara inanmayacaksnz. Siz iflas edip sizin yaadklarnz bakalarnn yaamamas iin neler yaplmal sorusunu da cevaplam oldunuz. Haklsnz. Bu hatalar ne yazk ki, bizim yaptmz hatalar. Ama ekleyeceklerim de var. Bir kere borca hapis cezasn anlayabilmi deilim, siz 325

akademisyensiniz, mutlaka aratrmsnzdr. Gelimi hibir Bat lkesinde byle bir ey yok. Adam batm, veya ileri bozulmu, siz bu adam hapse atarsanz borcunu nasl deyebilir ki? Bu samalk deil mi? Brakn o adam hatalarndan ders karsn, yeni bir giriimde bulunsun, deneyimlerini kullanp alsn, yeniden i kursun ve borlarn desin. yle deil mi? Ben imdi Almanyadaym. Burada byle bir ey yok. Sonuta iflas da, ilerin bozulmas da, ar derecede borlanmak da, ekinin, senedinin denememesi de ticaretin iinde olan bir ey, herkesin bana gelebilecek bir ey. Zaten ticari itibarn dnen bir insan kolay kolay dememezlik etmez. Bu konuda ok dertliyim, benim gibi binlerce insan var, eminim ki yzlercesi de hapiste. Beni ele alalm, ben mhendisim, bir ekilde i bulup borlarm peyder pey deyebilirim. Yeniden, sfrdan balayabilirim. Alavere dalavere evirmemiim, iyi bir iadam, iyi bir vatanda olmaya almm; bu duruma dmeyi asla istemezdim. Mutlaka dzeltmek isterdim. Bu yamda ocuklarma, aileme vatanma hasret kaldm. Yurtdnda bir firmada bile alamyorum. Bir belge almak iin emniyete gidemem. Gittiim anda tuttuklar gibi atarlar ieriye. Yazk deil mi? Bu hapis meselesi yznden belki yzbinlerce insan madur. Borca hapis olabilir mi? Zaten iflas eden insanlar dzgn i yapmaya altklar iin batyor ounlukla, vergisini veren, borcuna sadk, drst insanlar. Neden bu insanlar toplum dna atyorsunuz? Tefececiye de borlandnz m? Buna gerek kalmad, daha dorusu frsat kalmad. Bankalar tefecilerden beter olduklar iin stmze ullandlar ve olanlar oldu zaten. Biraz da intihar etmenize sebep olan olaylar ve sreci anlatabilir misiniz? Anlattm eyler zaten beni bu yola iten. Bunun dnda zel bir sebep yok aslnda. Yediremedim kendime, babamn, sonrasnda benim abalarmn bu ekilde heba olmas kanma fazlasyla dokundu. imdi olsa yapmazdm tabii ama sonuta o an gzmde canlanan eyler u an yaadklarmd. Anlk olarak bu aclara son vermi oldum. Oysa beceremediim iin daha ne kadar ekerim onu bilemiyorum. Ne tr bir yntem denediniz?

326

nce ila aldm bol miktarda, sonra kesin lm olsun diye oca atm. Eim geldiinde nce kokuyu farkediyor, cam-kapy ap mutfaa kouyor ve beni gryor, kendimden gemiim tabii. Eim souk kanldr, hemen oca kapatp ambulans aram. Iki gn youn bakmda kaldm, sonra iyiletim. Kesin bir lm isteiydi. Geride kalanlara mektubumu da yazmtm ama kurtuldum ite. Ne yazmtnz mektubunuzda, ok zel deilse, ksaca syleyebilir misiniz? Sadece baarsz olduum iin ailemden ve iyi bir gelecek sunamadm iin ocuklarmdan zr dilemitim. Daha nce siz veya ailenizde intihar eden veya intihara girien olmu muydu? Ben ilk defa denedim ama ailemde de yok. Ciddi bir hastalk geirdiniz mi? Pikolojik anlamda m? Psikolojik, fizyolojik Hayr, geirmedim. yle nezle falan dnda bir hastalm olmamtr benim. Hasta olduum iin yattm hi hatrlamam mesela. Sonrasnda tedavi grdnz m? Grmedim. Daha dorusu gremedim. Bu koullarda biraz zordu akcas. Kendinizi nasl tanmlarsnz? Kiilik olarak yani, neeli, iine kapank vs. Kiilik olarak da dnk, neeli, elenmeyi seven bir kiiyimdir. Aileme kar da yleyimdir. Sevdiim insanlarla olmay, onlarla vakit geirmeyi severim. Aileme bal biriyimdir. Einizle ayrldnz sylemitiniz, ilikiniz nasld? Eimle severek evlendik. Yaknlarmz arac oldu tanmamza ama sonra biz birbirimizi sevdik. alyordu evlenmeden nce, butii vard. ocuk olana kadar da akt. Sonra ileri ktye gitti, ocuk da olunca devretti. yi bir evkadn veya eti. Aslnda resmen ayrlmamza ramen ayr deiliz. Malum icralar falan olunca byle bir yola bavurduk. ocuklarn velayeti de onda. Ama imdi koullar yoluna 327

girse yine evleniriz. Frsat bulduka telefonla gryoruz zaten. Bakalm iyi bir eyler olursa, daha iyi para kazanrsak yine bir aile oluruz. Tek umudum da bu zaten.

Yakn grebildiniz mi?

evrenizden,

akrabalarnzdan

zor

zamanlarnzda

destek

Benim akraba evremde maalesef hali vakti yerinde olan pek insan yok. Fakir bir evrede zincirlerini kran bir babam olmu. Dokuz kardei var benim babamn, kendiyle on yani. ou zaten kt kanaat geiniyor. Okuyup memur vs. olanlar var ocuklarndan ama herkesin kazanc kendine ancak yetiiyor. Zaten yanmzda alanlarn ou da onlardand. Ama onlar da iyi zaman dostlarym. Zor duruma dnce maalarn alamadklar iin isyan kardlar neredeyse. Anne tarafmda yle, olsayd yardm ederlerdi herhalde. Einizin ailesinin durumu nasld? Onlardan bir yardm aldnz m? Eimin ailesinin durumu iyiydi aslnda. Onlarn Gemlikte zeytinlikleri vs. vard. Kardeleri de Gemlikte konfeksiyon zerine dkkan iletiyorlard. Ama maalesef onlar da 2006da ok kt bir ekilde krize girdiler. Hl da toparlanabilmi deiller. Durumlar iyi olsayd yardm ederlerdi onlar da. Sylemek istediiniz baka bir ey var m? Teekkr ederim, syleyebileceim baka bir ey yok ama sizin sorunuz varsa cevaplandrabilirim.

328

Onuncu Grme: K2 K2, 30 yanda evlenmemi bir kadn. niversite mezunu, zel bir eitim kuruluunda retmen olarak almakta. ki kardei ve annesiyle birlikte yayor. Kendisi yzyze grmek istemedi, bu yzden sorular kendisine e-posta ile gnderildi ve cevaplar bu ekilde alnd. Annesi grmeyi kabul etmedii iin grme kendisiyle yaplmtr. K2a Sorulan Sorular Babanzn ii ve kendisi hakknda ksa bir bilgi verebilir misiniz?(Kiisel zellikleri, karakteri, daha nce bir hastalk geirip geirmedii, ya, sizlere yaklam vs.) Babam mteahhitti. ldnde 45 yandayd. Genel baba figrne uygun bir babayd, otoritesini hisseder ekinirdik. Okul eitimimizle yakndan ilgilenirdi (zellikle ilkokul ve ortaokul dnemleri). Bu dnem sanki ayn zamanda bizimle de daha ilgili olduu dneme karlk geliyor hatralarmda. ekinirdik ama babam gler yzl biriydi, espiriteldi...Geirdii herhangi bir hastalk yoktu. Babanzn ilerinin iyi olduu dnemdeki hayatnzla sonrasn rneklerle karlatrabilir misiniz? Hibir zaman "lks" diyebileceimiz bir hayatmz olmad ama ancak babamn vefatndan sonra baz eyleri idrak edebildim; lks demediim hayatmzn aslnda bir lks ierdiini, bir kiinin tm ailenin maddi sorumluluunu tamasnn nasl ar bir yk olduunu mesela. Okuyan ocuk ve bu ocuun zaman zaman kurslara gnderilmesi, st ba, yemesi imesi, ev kiras... Hayatmz asndan en trajikomik olan sanrm babamn evler yapmasna ve bu anlamda birok evi olmasna karn, kendimize ait oturabileceimiz bir evimizin olmamasyd (kriz dneminde yaayacamz skntlardan biri ev kirasn de(yeme)mek olarak karmza kacakt). rnein okuduum lise oturduumuz eve hi de uzak olmamasna ramen yryerek gidip gelmek aklma gelmemiken (otobsle gidip gelirdim), yine evimizin yaknnda bir niversiteyi kazandmda, maddi zorluklar nedeniyle ou kez yryerek gidip gelmeyi tercih ediim aklma gelir. 329

Hep kirada oturmu olmamza ramen "kira denmesi" kavramndan ancak deyememe haline geldiimizde haberdar oluum, aslnda evdeki harcamalarn sorunsuz gittii iin aklmda yer etmediini gsterir bana. Babanzn iflasna neden olan olaylardan haberdar msnz? Bu olaylarn neler olduunu veya olmu olabileceini anlatabilir misiniz? Dolar cinsinden ok fazla borcu olan babamn iflas, dolarn deerinin iki katna kmasyla yani 2001 krizi ile balayan srete gerekleti. Tefecilere borlanan babam, tefecilerden ald para karln Bykekmece'de kat karl yapyor olduu villa tipi evleri garanti olarak gsterdi. Fakat evlerin satlamyor oluu ve borcun borla kapatlmas dngs bir yerde tkand. Babamn vefatndan sonra tefeciler, villalarn deerini asla karlamayacak deerde verdikleri borlar karlk gstererek evlerin tapularn zerlerine aldlar. Toprak sahibi ahs, dava aarak verilen parann villa satn almak zere deil, tefecilerin bor zere verdikleri paralar olduunu kantlad (dava sreci bir 9 seneyi buldu). u anda toprak sahibi topran geri alm durumda. Babamn vefatndan nceki sre, yanlmyorsam 6 aylk bir zaman dilimi, maddi adan ok skntl geen bir sreti. Ev kirasnn denemiyor oluu, ev sahiplerinin evden kmamz iin hukuki yollara bavurmas (ama bunun dnda da taciz ediliimiz, rnein ev sahibi kadnn annemle yolda karlatnda annemi itham etmesi), dier borlar nedeniyle de baz zamanlarda haftann neredeyse her gn eve icra memurlarnn geliyor oluu evdeki gerginlii arttryordu. Babanzn sizinle ve yakn aile evresiyle ilikileri nasld? Annenizle sorunlar var myd? Genel olarak yakn akrabalk ilikilerimiz yoktu. Sk sk grtmz babamn sevdii bir amcas ve daymz dnda grtmz akrabalarmz var denemezdi. Daym ile babam bir dnem ortaktlar fakat daha sonra ortaklklar olayl diyebileceimiz bir biimde bitti (ortakln biti nedeni daymn, babamn baz hesaplarla ilgili daym bilgilendirmedii ve daymn ortadan yok olmu bir parann olduunu iddia etmesiydi ki sonraki srei izlediimde daymn haksz olmayabileceini anlyorum). Bundan sonra daymla da grmez olduk. Kriz dneminde yaadmz maddi skntlardan ziyade ya da bunlara ek 330

olarak asl mesele annem ile babam arasndaki gerginlik olmaya balad. Annem sakin, uysal, babama kar itaatkar diyebileceim bir insand. Fakat bu davran biimi, annemin, babamn onu aldatt dncesiyle deimeye balad. Annem o gne kadar hep kanaatkar olmu, hibir zaman neden uyumuz, buyumuz yok diye dnmemiti. Fakat bir eylerin yanl gittiini anlamasyla beraber sorgulamaya balad. Yllardr alan, mteahhitlik yapan birisinin 20 senedir ayn ev eyalarn kullanyor olmas ve mal mlk anlamnda bir ey edinmemi olmas annemin aldatld dncesinin maddi temelini oluturuyordu. Manevi temelleri olmadan elbette bunlar dnmeye balamamt annem. Annem ile babamn srekli bir gerginlik halinde olmalar, ocuklar olarak bizlerin, "eer byle devam edecekse boann" dememize kadar varmt (ki geleneksel yetimi anne ve babam iin boanmak ok mmkn gzkmyordu sanrm). Annem uradn dnd hakszla ramen, babamn son dnemlerinde de bir ekilde destek olmaya alt ya da byle bir hissiyat kalm bende belli belirsiz. ntihar etmeden nceki srete gerginlik genel olarak eve hakimdi. Babam kendi iine kapanmt, annemle de konumuyorlard ou zaman. ocuklar olarak bizde babama kar mesafeliydik, annemle tartmalarnda ister istemez taraf oluyorduk. Babanz iiyle ilgili olarak ailenize bahseder miydi? inin durumundan haberdar mydnz? Genel olarak babamn ileri konusunda annem daha ok bilgi sahibiydi. Babamn bor aldn biliyorduk, kimlerden bor ald gibi konularda da annem bilgi sahibiydi ama tefecilerden bor aldn ocuklar olarak bizler de biliyorduk. Bu anlamda evet, bilgi sahibiydik. Zaten son srete istemesek de gelen giden icraclar nedeniyle durumu yakndan biliyorduk. ntihar etmeden nceki zamanlarnda hatrladklarnz nelerdir? (Ruh hali, sizler yaklmnda bir deiiklik oldu mu vs.) Duygusal gel gitler daha ok hakimdi evde. Babam belliki dnyordu bunu bir sredir. Zaman zaman bunu ya da duygusal olarak bir kntde olduunu belli ettiren ifadeleri oluyordu, belki yazyla belki szel olarak...

331

Ne zaman ve nasl bir yntemle hayatna son verdi? 22.11.2001 tarihinde kafasna ate ederek intihar etti. Babamn lm intihard, o dnem yaplan ve aslnda ok da srmeyen tartmalar (annemin yorumlar, akrabalarn yorumlar anlamndaki tartmalar), anlalabilecek duygusal hezeyanlarn sonucuydu. Babanz intihar ettikten sonra ve ailenizin yaamnzda ne tr deiiklikler oldu? Eve maddi kazan getiren tek kii babamd ve vefatndan sonra ncelikle kirasn zaten bir sredir deyemediimiz evden kmakla ie baland. imdi dnp baktmda babamn vefatndan nce yaadmz sre ve sonrasnda iine dtmz durum (maddi zorluklar), aslnda acmz bile tam yaayamadmz gsteriyor bana. Hayata bir ekilde devam etme zorunluluu, "nasl devam ettiriceiz hayatmz" sorusu daha ar basar olmutu. Daymn ii harap olan ve kullanlmayan bir evi vard, akrabalarmz, e dost o evi bizim iin yaanabilir hale getirdiler ve istemeye istemeye de olsa (daymla babamn ortaklnn skntl bir ekilde bitii ve uzun bir zamandr daymzla grmyor oluumuz) o eve yerletik. Hayatnda hi almam olan annem, almaya balad ve bizler okullarmza devam ettik. Hayatmda ilk defa burs almann ne demek olduunu rendim. renciliim srecinde niversitede yar zamanl almaya baladm (bu arada babamn vefatndan ksa bir sre nce, en azndan kendi masraflarm kartmak zere, haftasonlar marketlerde rn tantmlar stand hosteslii iine balamtm zaten, ama niversitede i imkan bulunca bu ii braktm). Ev kiras demiyor olmak, annemin ie balamas, baz kurululardan aldmz yardmlar (nakit para ya da besin maddeleri gibi), ablamn da niversiteyi bitirip bir sre sonra ie balamas gibi nedenlerle maddi olarak toparlamaya baladk. Babanzn girdii krizden kmak iin neler yaptndan haberiniz oldu mu? Babamn krizden kmak iin borlanma yoluna gittiini biliyorduk, aslnda borlanma sreci Bykekmece'deki ev yapmyla balamt fakat zaman zaman ev satabilmesi ve dolaysyla eline para gemesi ile henz kriz olmamas nedeniyle borlar sorun yaratmyordu. Fakat krizin patlak vermesiyle babam var olan borlarn kapatmak zere tefecilere borlanmaya balad ki bu durum asl iflas srecinin 332

balangc olmutu. Sanrm babamn ilerine ilikin en ayrntl bilgiye o srete sahip olduk, sorun yokken hibirimizin aklna bir ey sormak gelmiyordu sanrm ama bunda babamdan ekiniyor olmamzn ve bu nedenle soru sormann aklmza gelmiyor oluu da vard. Babanz skntlarndan kurtulmak iin tefecilere borlanm myd? Evet, borlanmt. Size gre babanzn iflas ve intiharnda en byk etken neydi? Yaad maddi skntlar temel nedendi. Bu temel nedenden treyen baka sorunlar vard ama eer maddi sorunlar olmasayd dier sorunlar yaanmayacakt. Babamn vefatyla rendik ki annemin kukular doruydu (aslnda eitli yollarla ncesinde de biliyorduk bunun doruluunu fakat herkesin bildii bazen dillendirilemez oluyor sanrm), babamn bir sevgilisi vard ve babamdan ayrlmt (babam bir intihar mektubu brakmt sevgilisine). Ama mektuptan anlalyorduki, ayrlma nedeni babamn yaad maddi skntlard. Bu sorularn dnda aklnza gelen, sylemek istediiniz bir eyler var m? Bazen bildiimiz anlamda are olmuyor. Babamn bu anlamda aresi kalmamt ve yapabilecei tek eyi yapt. Skmln ancak onun vefatndan sonra, geim derdine dtmzde anlayabildim.

333

Onbirinci Grme: E9 E9, 36 yanda, erkek, niversite mezunu, turizmci. Marmariste seyahat ve sigorta acentas ile otel iletmecilii yaparken 2007 ylnda iflas etmi. Bekar, drt kardeler ve kendisinden kk bir kardei var. Kendisiyle 18 Mart 2009 tarihinde stanbulda grlmtr. E9 yana gre daha yal grnen, kendi halinde biri.

E9e sorulan sorular Biraz kendinizden bahseder misiniz? 73 doumluyum, bekarm, niversite mezunuyum, iletme. 15 yamdan beri alyorum. alarak bir yerlere geldim ama sonunda battm. inizden bahseder misiniz biraz? Marmariste seyahat ve sigorta acentam vard ve bir de apart otel iletiyordum. i kendiniz mi kurdunuz yoksa aileden mi? Hayr, ailem emekli, kardelerim, yani bir abim ve ablam memur. Benim km erkek, o da stanbulda bir irkette alyor. Yani ailede turizmci yok. 15 Yamda Beri alyorum Dediniz, ihtiyatan myd? Dediim gibi 15 yamdan beri alyorum. Ama ihtiyatan deil. almay, kendi param kazanmay ve kendi ayaklarm zerinde durmay hep sevdim. Hrsl biri misiniz? Bilmem, ama galiba biraz yleyim. Oldum olas kaybetmeyi pek sevmedim. Hep para kazanmay sevdim ve bymek istedim. Hrsl olmanz neye balyorsunuz? dnyasnda hrs olmazsa olmaz zaten. Neye balyorum, dorusu buna tam cevap verebilmem mmkn deil. Ama para nemli bir ey. Yani paranz yoksa ne

334

yapabilirsiniz ki? Bize okulda da bunun nemini rettiler. Parasz bir hayat pek mmkn deil. Mesala arabalar ok severim, byle spor arabalar, sonra motor severim. Teknolojiye dknmdr. imdi bunlar hep parayla olacak eyler. Risk almay seversiniz o zaman. Evet, riskli eyleri severim. Sonuta i dnyas risklerle dolu, iadam olmak istediime gre. Arabanz var myd? Evet vard. Ama yle ok pahal bir araba deildi. Klasikleri de severim ben. Benimkisi bir klasikti, 64 Mustang. Bir de motorum vard, Honda, motorlar da severim. Ama hayalim bir Ferrariydi. Kendinizi nasl tanmlarsnz, kiilik olarak yani? Ak konuaym, sizinle grmeyi kabul etmemin amac biraz byle yksek sesle sorgulamakt, gemii sorgulamak, hatalarm sorgulamak yani. O yzden kendimi tandm kadaryla anlataym. Anlataym diyorum ama aslnda kendimi de pek tanmyormuum. Bir kere hayattan zevk almann veya var olmann yolunun paradan getiini ok abuk rendim sanrm. Bu bir eksiklik mi yoksa bir ans myd, orasn henz bilemiyorum. Onun dnda hayat seven biri olduumu dnrdm, yani yleyim aslnda. Mesala hibir zaman kendimi ldrmeye kalkacam aklma gelmezdi. ok sosyal biri olmadm, nk hep altm, kendimi alarak bulan biriyim yani. Bu yzden alkan biri diyebilirim, hatta ikolik derecesinde. Sonra mcadele etmeyi de seven biriyim. Baka ne diyebilirim ki, yani belki bu kadar hrsl olmak iyi bir zellik deil yani. Arkada evreniz nasld, onlarla ve ailenizle ilikileriniz falan? Lisede de, niversitede de pek arkadam olmad. almaktan yani. Ama ok iyi arkadalarm vard bir ka tane, onlarla da iyiydi. Ama sonra bu ilere girince koptum. evresinde vard arkadalarm ama yle derin bir arkadalk saylmaz.

335

Aileme

gelince,

ailenin

en

sorunsuz

ocuu

belki

de

bendim.

Sorumluluklarn bilen biriydim. Bakn bir zelliim daha, sorumluluk sahibiyim ve titiz biriyim. Babam da annem de dindar insanlardr, abim ve ablam olsun kardeim olsun pek yle dindar olmadlar, ben onlarn iinde dine en uzak olandm. Bu yzden annem de babam da hep kzdlar bana. Yani ok yakn ilikilerimizin olduunu syleyemeyeceim akcas. Ha, kavga, tartma var myd derseniz, o da olmazd ama monoton bir aile yaam ite. Otoriter bir baba ve ona tabi bir anne. Kardelerimle ilikilerim de yle. Babam olsun, annem olsun, kardelerim olsun yle doya doya gldmz, birbirimize sarldmz hatrlamam mesala. Babanz veya anneniz dver miydi? 18 yama kadar bir ka kez dayak yedim evet, babamdan. Ama annemin dvdn hatrlamyorum. Sert biriydi babam. Ama bizi hayatmz konusunda zgr brakt hep. Herkes istedii ile evlendi, istedii ii yapt yani, karmad pek. inizi kurma srecinden bahdebilir misiniz? te lisede haftasonlar garsonlukla falan baladm. Bir fotoraf makinem vard, onunla arkadalarn falan fotorafn ekerdim. Tutumlu biriydim ve kazandm paralar hep biriktirdim. Babamdan pek harlk almazdm ama o verirse de hayr demezdim. Onlar da biriktirirdim. Bir evimiz olduu ve hem annem, hem de babam alt iin ekonomik sorunlarmz olmazd. Dershaneye gitmeden kazandm okulu. Onun paras da yanma kald yani. Derslerimi de ihmal etmezdim, disiplinli alrdm. niversitede her yaz turizmde altm. yi paralar kazandm. Yani niversite bittiinde bir i kuracak kadar para biriktirdim diyebilirim. niverstite bir yl uzad ama sadece snavlara gidiyordum. O dnem bir otelde altm, ii daha iyi rendim. Okul bitince yl da seyahat acentasnda altm. Sonra oraya ortak oldum. Bu dediim olay 2000de oldu. 2004e kadar ortak altm. Sonra da oradan ayrlp kendi acentam kurdum. 2006da sigortay da kattm, yat, seyehat zerine sigorta daha ok. 2006da da 46 yatakl bir apart otel iletmeciliine girdim. Daha ok ngilizlerin tercih ettii bir otel. 2007de de battm zaten. Biraz bat srecinizden de bahsedebilir misiniz? 336

Benim batm hazrlayan olay aslnda kresel kriz. Ama ondan evvel otel ii. Oraya epey bir para yatrdm ben. Nereden baksan 350-400 bini buldu. 2006da ilerim iyi gitti. 2007ye kadar iler iyiydi. Hatta 2007 banda iyi rezervasyon aldm. Otel iinde mterilerin sklmamas iin deiiklik art. Ben de 2007de biraz daha deiiklie gittim, havuzu byttm mesala, sonra odalardaki yataklar ve klimalar da deitirdim. Bunun iin de 200 bin kredi ektim. Rezervasyonlara da gvendim tabii, sonra acentann ileri de iyiydi. Ama 2007 Maystan itibaren rezaervasyonlar krizin de etkisiyle birbir iptal edilmeye balad. irkette de iler tersine dnd. Bir arkadamda alacam vard 70 bin TL, arkadam batt. deyemedi. Kredi temerrde girdi, haciz gelecek, devreye babam soktum. Bana 30 bin TL kredi ekti. Ama yetmedi tabii. Vergi borlar falan da vard, sonra arkadam sylememiti, otelin elektrik ve su paras da varm. Onlar da faiziyle demek zorunda kaldm. Tefecilere borlandnz m? Hayr. Yerli mteriniz olmaz myd? Onu diyeceim ite, vard, otelin benden nceki iletmecisi bu batan arkadam. O da intihar etti zaten, geen sene, kendini vurdu. Onun mterisinin stne kondum, yerli mteri % 20yi gemezdi ama vard. Ben durumu farkedince hemen yerli mteriye dndm, reklam falan verdim. Ama abalarm otelin % 50sini bile doldurmad ki, kimi zaman bu oran % 30lara kadar dt. Fiyat da krdm ama olmad. Aylk 15-20 bine ihtiya duyuyordum ama hem irketten hem de otelden ancak bunun yars geliyordu. Arabay, motoru ve evimi sattm. Ama yok pahasna. Buradan gelen paralar da maalesef yetmedi. atm kaldm. Toplam kaybnz ne kadar oldu? Benim toplam kaybm bir milyonu geti. ntihar etmeye nasl karar verdiniz?

337

2007nin sonuna geldiimizde ben sfr tkettiim gibi irketi de kapatmak zorunda kaldm. Deyim yerindeyse isiz gsz kaldm. Hani filmlerde falan olur ya, bir gecede salar falan aarr insanlarn. Ben ay iinde 10 ya yaladm, salarm dkld. Onu sylemedim, bir kz arkadam vard, ngiliz, evlenecektik, iler yolunda gitse bu 2007nin Kasmnda evlenmeyi dnyorduk. Ama o 2007de Temmuzda trafik kazas geirdi. Trkiyeye gelecekti iki gn sonra tatil iin. Bu da beni ok etkiledi. irketi, oteli, evi, her eyi kaybedince ks ks Ocakta stanbula dndm. Bir sr denmemi bor var tabii bankalar srekli beni aryor. Vergi dairesi beni aryor. Sonra burada babam da zor durumda kald, arabasn satmak zorunda kald kredi iin. Tabii nakit verdikleri de oldu. Onlar da zora soktum tabii. Mays ayna kadar ancak dayandm. nce atlamak istedim kprden, cesaret edemedim. Taksiye binip, trafiin youn olduu saati setim, trafiin durgunluundan faydalanp atacaktm kendimi. Nasl bir heyecan, nasl bir ate anlatamam. Srlsklam terlemiim, adam dayanamayp sordu. Yok bir ey falan dedim ama adam ilgilendi benimle. ok kt olmuum nk. Neyse atamadm kendimi ite. ki gn sonra bu kez ilala denedim. Olmad, midem buland, kustum. Bunu da kimse anlamad. 85 kilodan 70 kiloya kadar dtm bu srete. Kimseye derdimi anlatamyorum, srekli bir sululuk ve pimanlk halindeyim. Kz arkadamn lmesi de beni iyice ykt, onu da unutamyorum. Psikolojik destek aldnz m bu srete? Aldm aldm, ama evden dar kmyorum ki, odaya kapanyorum, srekli uyuyorum. Annem babam ilgileniyorlar, kardelerim i aryorlar falan ama ben koptum dnyadan. Onlarn zoruyla gittim doktora. Sonra bir sr ila falan. Yani artk ac ekiyorum. lalar beni mal gibi yapyor. Eyll ayna kadar dayandm byle. Bir gn annem komuya babam da camiye gitmiti. Evde yalnzken doktorun verdii ilalarn tamamn itim. tim uzandm

338

yataa, lm bekledim. Ama yine kustum. Banyoya gideyim derken kapnn nne ylp kalmm, tabii karmm da. Sonra babam bulmu beni o halde, neredeyse lmm, gzm atmda hastanedeydim. Aslnda ailem olmasa ben imdiye oktan lmtm. Ka gn kaldnz hastanede? O olaydan sonra bir hafta falan kaldm. Bir gece youn bakmda gerisi serviste. O zaman biraz rahatladm ite. Aileniz veya evreniz size tepki gsterdiler mi? Hem iflasnz hem de intihar giriiminiz iin Yok olmad, aksine ok destek oldular. Hastanede herkes de ziyaret etti, ben kimseyle grmek istemedim ama geldiler saolsunlar. Kimse de bana neden yaptn demedi. Sadece gemi olsun, naslsn dediler. Babam bana sen nasl olsa yeniden ayaa kalkarsn varsn olsun, paray bover dedi. O kadar paras gitti adamn kzmad bile bir kez olsun. Ama ben gururuma yediremeyip kendimi ldrmeye kalktm. Hata ettim ama sonuta olmas gerekiyormu ki oldu ite. Sonra ne yaptnz? buldum ve almaya baladm. Babamn bir arkadann damad bir irkette ynetici. O buldu bana bu ii. imdi iyiyim, alyorum ve borlarm dyorum. Tabi hem benim hem de ailemin yaam kalitesi dt ama yapacak bir ey yok. Buna da kr. Ne kadar borcunuz kald? ki bankaya var borcum, sanyorum 70-80 bin. Biraz da devlete var, vergi, sigorta vs. Ama denir artk. Herhangi bir hapis cezas falan var m? Yok mahkemelik bir durum olmad Allahtan babamn sayesinde o da. Vard aslnda denmemi eklerden dolay ama babam taahhtte bulundu ve deniyor onlar, babam dyor.

339

Daha nce ailenizde, yakn evrenizde intihar eden veya girien birileri oldu mu? Ailemde olmad ama dediim gibi arkadam intihar etti. Ka alannz vard? irkette drt kii vard, be kii de otelde. Geriye dnp baktnzda yapmamanz gereken hatalarn neler olduunu dnyorsunuz? Dorusu bunu sylemek zor. Ama otel iine girmesem u an batmazdm, oras kesin. Ama otel ii de ok cazip bir teklif olarak gelmiti, kriz olabileceini nceden kestirmek zor. inizle ilgili ye olduunuz bir kurulu falan var myd? TURSAB ve Marmaris Ticaret Odas. Oralardan bir destek talebiniz oldu mu veya bir destek aldnz m? Hayr almadm, daha dorusu bir talebim olmad. Hi aklma da gelmedi dorusu. Sylemek istediiniz baka bir eyler var m? Yok, syleyeceimi syledim sanrm. Teekkrler.

340

Onikinci Grme: E10 E10, oto galeri sahibi ve benzin istasyonu iletmecisi 53 yanda bir erkek. Lise mezunu. Evli ve iki ocuu var. i ailesinden devralm. Babasnn yannda almaya balam. Babasn kaybedince ii tek bana srdrm. E10 ile 11 Ekim 2009 tarihinde grlmtr. Yaad ve daha nce yaad kent hakknda kendi istei ile bilgi verilmemitir. Ses kayd yaplmasna izin vermi ancak baz bilgileri, kendisinin ve ailesinin gvenlii iin zmleme yapldktan sonra ya dzeltmi veya sildirmitir. E10 ile ilgili izlenimler Gleryzl, yaadklarndan etkilendii her halinden belli olan birisi. Tane tane ve anlalr bir ekilde konuuyor. Herhangi bir tedavi grmemi, ancak yaadklarna gre toparlam. flas 2007 ylnda olmu. Ayn yl silahla intihara girimi. O zamandan bu yana kendine kk bir i kurmu, ailesiyle yayor olmas ve onlarn destei hayata balanmasnda etkili olmu.

E10ye sorulan sorular Biraz kendinizden bahseder misiniz? Sizi tanmak asndan. 53 yandaym, lise mezunuyum. Evliyim ve iki ocuum var. Kendimi bildim bileli alyorum, oto galerim ve petrol istasyonum vard batmadan nce. Kendi halinde biriyim ite. Baka ne diyebilirim, siz sorun aklma gelmiyor byle. Ailenizle ve sosyal evrenizle ilikileriniz nasldr? Ailemle de sosyal evremle de iyidir. Ama akrabalar kastediyorsanz bu olaylardan sonra pek iyi deil. Neden? Benim batmda akrabalarmn da etkisi var da o yzden. Nasl bir etkileri oldu? Biz iki kardeiz ama erkek kardeimin ilerle ilgisi olamad. Kendisi engelli. O yzden iler bana kald. Babamn kardeleri ok, be kardeler babam iki numara. 341

Ama sanki ailenin by oydu. Dedem kendi zevkine dkn bir adamm zaten, zevki yznden kim vurduya gitmi. Babam ailesinden bir kuru almadan sfrdan var etmi. naatlarda alm, taeronluk yapm sonra mteahitlik, derken bu ilere de girmi. yi evresi vard babamn. Ge evlenmi, 35 yanda, almaktan vakit bulamam. Babam hep anlatrd, kardelerine yalvarm srekli gelin birlikte alalm, adam olalm diye. Ama pek dinleyen olmam. O da tek bana bir yerlere getirdi. Ama onlarn ileri bozulunca abilerini-kardelerini, amcalarn-daylarn hatrladlar. mi istediler, para m? Babam srekli yardm ederdi onlara zaten parasal olarak da baka ekillerde de. 97de krizde battk biz. Ama toparlandk. Bir sr akraba alyordu o zaman yanmzda. Ama akrabalar dman ii gibi gryorlard bizim ii. Hepsinin kafasnda nasl kaytarrm, nasl para koparrm, nasl zarar verebilirim var. Defalarca babam da ben de konutuk ama dzeleceklerini daha da kt oldular. Afyonda byk bir i almtk, okul yapm ii, iin zamannda teslim edilmesi art, bunu bildikleri iin ii braktlar, grev yaptlar. Byk bir ceza yedik bu yzden. Sonra ii brakp baka rakip firmaya getiler topluca. O yzden zarar stne zarar ettik, firmay kapatmak zorunda kaldk. Ondan sonra sadece bize petrol kald. Sonra tekrar galeri atm ben 2003te. Dilerseniz biraz da sizi iflasa gtren sreci anlatn 1997deki battan sonra babam ok zld. 99da da kaybettik onu. Akrabalarndan doru dzgn kimse gelmedi. Neredeyse kna yakacaklard. nadna yeniden ayaa kalktm. 99 ve 2001 krizine ramen toparladm, borlar dedim. 2003te yeniden galeriyi de atm. Bunlar yaparken bir ortak aldm tabii, o da bir akraba ama anne tarafmdan. Ona dedim petrol sana emanet. Gvendim, gzm arkada kalmaz sandm. Ama adam srekli paralar i etmi. Anladmda oturup konutuk. nce inkar etti, zr diledi. Ama yine devam etti. Biz bilmez miyiz, yllarca bu ilerin iindeyiz. Mal gelii belli gidii belli. Ama adam tankerde ii bitiriyor. Kaak mazot getiriyor. Bir de vergi cezas aldk biz o dnem, pompann ayarlaryla da oynam bir 342

ceza da oradan aldk. Baktm olmayacak dedim ben sana sataym bu petrol. Alamam dedi, o zaman sen bana sat hisseni dedim. Olur dedi. Ama gitti bir bakasna satt. Sonra da bana rakip bir petrol at. Satt adam mafya gibi bir adam. Anlaamadk bir trl, adama hissemi neredeyse yar fiyatna satmak zorunda kaldm 2006da. Petrol bylece gitti elden. Dedim, bunda da var bir hayr. Galeriye ykleneyim. Ama galeri de iler iyi gitmedi, iki ayda bir araba satamaz oldum, hep cepten hep cepten. Bir de olum kaza yapt karsyla birlikte, eini kaybetti. Kzm da einden ayrld. Geldi mi st ste gelir ya. Bir araba sattm, vadeli, alan adam kayboldu. O yetmezmi gibi bir de alnt araba olay geldi bama. Mahkemeye dtk. Neyse aklandk ama iler iyice sarpa sard. Bakadan kredi ekmitim onu da deyemedim. Bir evle bir yazlk vard onlar ucuz pahal sattm. Kalan parayla da oto lastik ve ykama iine girdim, biraz da kredi ektim. Ama olmad, o ite yrmedi. Kredi icraya dt. Sonra bu adamdan bor aldm ben, yani petrol verdiimden. Ama adam mafya gibi bir adam, gibisi fazla mafya. % 25 faizle verdi bana paray. Denize den ylana sarlr hesab. deyemedim tabii. Onun borcunu deyeyim diye baka bir tefeciden bor aldm. Onu da deyemedim. Dkkan da arabalar da gitti, oturduumuz ev de gitti. Ama adamlara olan borcumu hl deyemedim. Kendinizi ldrmeye ne zaman karar verdiniz? 2007 Kasmda oldu. te ev de elden gidince ok canm skld. Olum uzun sre hatanede kald, onun da moreli ok ktyd, ona da zldm. Ev elden gidince kiraya ktk ama nceki yaam nere, ev nere buras nere? Resmen uurumun dibine dtk. Bu tefecilerle konumaya gittim ben. Durumu anlataym da paralarn deyebilmek iin bir i falan versinler dedim. Adamlar stne beni bir gzel dvdler. Bu durum ok onuruma dokundu. Tam bunun stne bir de mahkemeden hapis karar geldi, taahhd yerine getirmemekten. Dededen kalma bir tabanca vard el yapm, hl da durur. Ama yllarca baklmam, dayadm kafama ate etmedi. Skp bakaym derken ate ald. Ayamdan vurdum kendimi. Silah sesine karm, kzm geldi tabii. kinciye dayadm kafama ama yine ate almad. Elime sarlp aldlar. yle kurtulduk ite. 343

Sonra ne oldu? Sonra buraya geldik, kzm, olum, ben, eim drt elden baladk almaya. imdi kk bir () dkkan atm ben onlar yine alyorlar, eimle ben dkkana bakyoruz. Daha iyi bir eve tandk, eya meya aldk. Yani iki sene de kendimizi topladk. imdi diyorum keke yapmasaydm yle bir ey. Ama tabii en ok zen gelinimizi kaybetmek oldu, olum ok sarsld. u anda ayn evde ka kii yayorsunuz? Kzm, olum, torumlarm, annem, kardeim, eim ve benle birlikte sekiz kiiyiz. Kazancnz yetiyor mu? Yetiyor Allaha kr. Olum da kzm da niversite mezunu. Kzm hi almamt, okulu bitirince evlendi ama imdi alyorlar ikisi de. Kazanlar da fena deil. Allah daha kt yapmasn. Tefecilere olan borcunuzu ne yaptnz? Valla mahkemede olay. Yani dyoruz bir ekilde. Ama yerimizi renseler ne olur bilemiyorum. Avukatmz araclyla hallediyoruz imdilik. inizle ilgili bir dernee yeliiniz var myd? Yok. Ne olsayd siz iflas etmezdiniz? Bu sorunun tek cevab kendi iini kendin yapacaksn. Olunuz da niversite mezunu, o size yardmc olmuyor muydu? Olum elinden geleni yapt. Ama olumun ei ()de yayordu. Orada () dkkan vard. Olum da istemedi bizim yanmzda yaamak. Orada beraber o dkkan iletiyorlard. Ama o kaza sonras hepsi gitti elden. ocuklar yok muydu? Yoktu, henz erken dediler, yapmadlar. Aileniz size destek olmasayd ne olurdu?

344

Kesinlikle yaamam iin bir neden kalmazd. Ben yatp kalkp dua ediyorum, byle bir e, byle ocuklarm var diye. Torumlarm okula gidiyorlar imdi. ok mutluyum bundan dolay. Eski gnlere dnemeyiz, ya da ben gremem ama iler byle giderse be-on seneye toparlarz iyice. Ekonomik krizin bir etkisi olduunu dnyor musunuz batnzda? Elbette, o da var. imdi kriz aslnda biz de hep var bana gre. Sadece baz sektrler dnem dnem iyileiyor. Bizim kriz 2006da balad. Bu yeni otolara olan talep, onlara dk faizli kredi verilmesi bizim gibi ikinci elcileri mahvetti. Fiyatlar dmesine ramen i olmad. E haliyle batmzda etkisi oldu. Hapis cezas ne oldu? Ona itiraz ettik, hl Yargtayda. Avukat beraat olabilir diyor ama olursa da artk gam deil. Darda kalsak, alsak borlarmz desek iyi ama devlet ne der, greceiz. Son olarak sylemek istediiniz, eklemek istediiniz bir ey var m? Yok. Teekkrler.

345

ZGEM

1975 ylnda Artovada dodu. lkokulu Bayrl Ky Ali Yzgler lkokulunda, ortaokulu Baheba ve Ulusulu ortaokullarnda, lise eitimini zmir Mersinli Endstri ve Meslek Lisesinde tamamlad. 2000 ylnda Mula niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blmnden ve ayn niversitenin ..B.F. Kamu Ynetimi Blmnden lisans dereceleriyle mezun oldu. 2004 ylnda yine Mula niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sosyoloji Anabilim Dalnda Mulada Kentlileme ve Kent Ynetimine Katlm balkl teziyle yksek lisansn ald. 2005 ylnda stanbul niversitesi Bilimler Enstits Sosyoloji Anabilimdalnda Doktora eitimine balad.

346